See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/283496435

Γ. Τσιώλης: Μέθοδοι και τεχνικές ανάλυσης στην ποιοτική κοινωνική έρευνα.

Αθήνα: Κριτική. 2014

Book · January 2014

CITATION READS

1 12,080

2 authors:

Giorgos Tsiolis Zacharoula Kasseri

University of Crete University of Crete
44 PUBLICATIONS   56 CITATIONS    6 PUBLICATIONS   1 CITATION   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Writing an article on "The Drug Addiction Treatment As Biographical Work" View project

SoDaNet in Action View project

All content following this page was uploaded by Giorgos Tsiolis on 05 November 2015.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΩΛΗΣ

ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ

Επίμετρο
ΖΑΧΑΡΟΥΛΑ ΚΑΣΣΕΡΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος
έργου με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο
ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη, σύμφω-
να με τον Ν. 2121/1993 και τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυ-
ρωθεί με τον Ν. 100/1975).

Το βιβλίο τυπώθηκε σε χαρτί

Ελεγχόμενης Καλλιέργειας Δέντρων (fsc)

1η έκδοση: Μάρτιος 2014

Γιώργος Τσιώλης, Μέθοδοι και τεχνικές ανάλυσης στην ποιοτική

κοινωνική έρευνα

© 2014, Εκδόσεις Κριτική ΑΕ

Εκδόσεις Κριτική
Κεντρική διάθεση: Νευροκοπίου 8, 118 55 Αθήνα, τηλ.: 210 82 11 470
e-mail: biblia@kritiki.gr
www.kritiki.gr

ΙSBN 978-960-218-885-9
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η συγγραφή ενός βιβλίου μεθοδολογίας της ποιοτικής έρευνας αποτελεί

μια ενδιαφέρουσα πρόκληση. Ο συγγραφέας οφείλει να τηρήσει λεπτές
ισορροπίες. Αναγνωρίζοντας πως κάθε ερευνητικό εγχείρημα αποτελεί
μια μακρά πορεία διλημμάτων, τα οποία ο ερευνητής καλείται να αντιμε-
τωπίσει αποφασίζοντας μεταξύ διαφορετικών επιλογών, ο συγγραφέας
οφείλει να συζητήσει και να προτείνει συστηματικές, μεθοδολογικά ελεγ-
μένες και τεκμηριωμένες εκδοχές για όλα τα στάδια της ερευνητικής δια-
δικασίας. Οι προτάσεις αυτές δεν θα πρέπει να διατυπώνονται ως μονο-
σήμαντες οδηγίες ή άκαμπτες συνταγές, αφού σύμφωνα με την ποιοτική
προσέγγιση η έρευνα είναι μια ευέλικτη, διερευνητική, ενδεχομενική δια-
δικασία που παραμένει ανοικτή στο απροσδόκητο. Ο συγγραφέας καλεί-
ται συνεπώς να συστηματοποιήσει και να τεκμηριώσει τις διαθέσιμες με-
θοδολογικές επιλογές για κάθε στάδιο της ερευνητικής διαδρομής, αφή-
νοντας στον ερευνητή το περιθώριο να επιλέξει ανάλογα με τις ανάγκες
του και τις ιδιαιτερότητες που εμφανίζει το εξεταζόμενο πεδίο.
Τις τελευταίες δεκαετίες έχει αναπτυχθεί ένας ζωηρός διάλογος για όλα
τα ζητήματα μεθοδολογίας και μεθόδων της ποιοτικής έρευνας∙ υπάρχει
δε, μια πλούσια εκδοτική παραγωγή διεθνώς. Διαπιστώνεται, συνεπώς,
πως έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί η εποχή κατά την οποία η ποιοτική έρευ-
να θεωρούταν ως μια ιμπρεσιονιστική διαδικασία, που εναπόκειτο απλώς
και μόνο στην επινοητικότητα και την ευρηματικότητα του ερευνητή, ο
οποίος πειραματιζόταν με ad hoc εφευρεμένες μεθόδους και διαδικασίες.
Οι μέθοδοι, οι τεχνικές και οι διαδικασίες που αξιοποιούνται στην ποιοτική
έρευνα είναι επαρκώς περιγεγραμμένες στην πλούσια σχετική βιβλιογρα-
φία και γίνονται αντικείμενο μεθοδολογικού αναστοχασμού.
Αν, ωστόσο, εξετάσει κανείς πιο προσεκτικά τις σχετικές εκδόσεις και
δημοσιεύσεις, θα παρατηρήσει πως ενώ υπάρχει μια εξαντλητική συζή-
τηση που αφορά ζητήματα όπως η επιστημολογική θεμελίωση της ποιο-
16 / ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ

τικής έρευνας, ο ερευνητικός σχεδιασμός και ιδίως οι μέθοδοι παραγω-

γής δεδομένων, εντοπίζεται ένα κενό σε σχέση με τις διαδικασίες και τους
τρόπους της ποιοτικής ανάλυσης. Εύκολα μπορεί να παρατηρήσει κα-
νείς, ξεφυλλίζοντας τα περισσότερα μεθοδολογικά βιβλία ποιοτικής έρευ-
νας, ότι οι ενότητες που αφιερώνονται στην ανάλυση ποιοτικών δεδομέ-
νων είναι δυσανάλογα σύντομες. Αυτό αποτυπώνει ενδεχομένως μια πα-
γιωμένη αντίληψη που αποδίδει τη διαδικασία της ανάλυσης και της ερ-
μηνείας των ποιοτικών δεδομένων στη μυστηριακού τύπου επινοητική
δεινότητα του ερευνητή, η οποία είναι δύσκολο να περιγραφεί ή να απο-
κρυπτογραφηθεί στα επιμέρους της βήματα. Ταυτόχρονα, ωστόσο, αρ-
θρώνεται όλο και πιο πιεστικά από φοιτητές (προπτυχιακούς και μετα-
πτυχιακούς), υποψήφιους διδάκτορες, νέους ερευνητές, οι οποίοι γοη-
τεύονται από την ποιοτική προσέγγιση και την επιλέγουν, το αίτημα για
σαφείς κατευθύνσεις και προτάσεις ως προς τη διαχείριση, την ανάλυση
και την ερμηνεία των ποιοτικών δεδομένων.
Σε αυτό το αίτημα φιλοδοξεί να ανταποκριθεί το ανά χείρας βιβλίο. Στο
επίκεντρο έχουν τεθεί δύο ιδιαίτερα δημοφιλείς προτάσεις ποιοτικής ανά-
λυσης: η διαδικασία κατασκευής θεωρητικών κατηγοριών και υποθέσεων
μέσω των διαδοχικών σταδίων κωδικοποίησης των δεδομένων, που
προτείνεται στο πλαίσιο της μεθοδολογίας της εμπειρικά θεμελιωμένης
θεωρίας (grounded theory)∙ και η αφηγηματική ανάλυση που ενδείκνυται
για την ερμηνευτική επεξεργασία κειμένων, που προκύπτουν από τη διε-
νέργεια βιογραφικών αφηγηματικών συνεντεύξεων. Οι αναφορές στην
πρώτη (grounded theory) είναι πολύ συχνές σε διδακτορικές διατριβές ή
διπλωματικές εργασίες που υιοθετούν την ποιοτική προσέγγιση. Η εν λό-
γω μεθοδολογία είναι ιδιαίτερα ελκυστική, διότι εμπεριέχει προτάσεις που
αφορούν το σύνολο των σταδίων και των διαδικασιών της ερευνητικής
διαδικασίας και παρέχει έτσι στον ερευνητή ένα εδραίο και συνεκτικό
πλαίσιο για τις μεθοδολογικές του επιλογές. Ταυτόχρονα δίνει στον ερευ-
νητή την ευελιξία να προσαρμόσει τις συγκεκριμένες τεχνικές στις ανά-
γκες και τις απαιτήσεις του ερευνητικού του αντικειμένου. Όμως αυτό κα-
θιστά συχνά τον τρόπο εφαρμογής της εν λόγω μεθοδολογίας ασαφή και
απροσδιόριστο. Πολλοί την επικαλούνται, πόσοι όμως την εφαρμόζουν
με συνεπή τρόπο; Κρίνεται, συνεπώς, απαραίτητο να εκτεθούν και να συ-
ζητηθούν οι κεντρικές προδιαγραφές και οι επιμέρους τεχνικές καθώς και
να καταδειχθεί με λεπτομερή και καταληπτό τρόπο η πρακτική τους
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ / 17

εφαρμογή σε συγκεκριμένα παραδείγματα. Η δεύτερη προσέγγιση στην

οποία εστιάζουμε σε τούτο το βιβλίο, η αφηγηματική ανάλυση, απέκτησε
ιδιαίτερη δημοφιλία λόγω του αυξανόμενου ενδιαφέροντος που εκδήλω-
σαν τα τελευταία χρόνια όλες σχεδόν οι πειθαρχίες των κοινωνικών και
ανθρωπιστικών επιστημών προς τις βιοαφηγήσεις. Οι τελευταίες λογίζο-
νται ως πλούσιο υλικό εμπειρικής έρευνας. Για την πολυεπίπεδη ανάλυ-
σή τους είναι αναγκαίο να περιγραφούν, να συζητηθούν και να εφαρμο-
στούν ενδεδειγμένες ερμηνευτικές διαδικασίες.
Το βιβλίο εστιάζει, κατά κύριο λόγο, στις διαδικασίες και τις τεχνικές
της ποιοτικής ανάλυσης, δίνοντας έμφαση στις δύο προσεγγίσεις που
αναφέραμε παραπάνω. Δεν περιορίζεται, όμως, μόνο σε αυτό. Επιχειρεί
να ορίσει την ποιοτική προσέγγιση στην κοινωνική έρευνα και να προσ-
διορίσει τα θεμελιακά της χαρακτηριστικά. Απορρίπτει τον ετεροπροσδιο-
ρισμό της ποιοτικής έρευνας ως το αντίθετο της ποσοτικής και αποφεύγει
να υιοθετήσει τεχνικού χαρακτήρα κριτήρια ως ειδοποιά χαρακτηριστικά.
Αντ’ αυτών υποστηρίζει ότι η ποιοτική έρευνα χαρακτηρίζεται και διέπεται
από μια ιδιαίτερη λογική που εδράζεται στις οντολογικές, επιστημολογι-
κές και μεθοδολογικές παραδοχές του ερμηνευτικού παραδείγματος και
του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού. Επιχειρεί δε, να περιγράψει την ιδιαί-
τερη αυτή λογική και τους τρόπους με τους οποίους χρωματίζει τις συγκε-
κριμένες μεθόδους και πρακτικές σε όλα τα στάδια της ερευνητικής διαδι-
κασίας. Για την ανάγκη, μάλιστα, μιας συνεκτικής θεώρησης των σταδίων
μιας ποιοτικής έρευνας επιλέξαμε να αναφερθούμε στο βιβλίο συνοπτικά
(με τη μορφή περιεκτικών πινάκων) σε όλα τα θέματα στα οποία καλείται
ο ερευνητής να πάρει θέση ήδη κατά τον ερευνητικό του σχεδιασμό. Το
βιβλίο επιδιώκει, επίσης, να άρει μια σειρά παρανοήσεων και παρεξηγή-
σεων που σχετίζονται με επίμαχα ζητήματα της ποιοτικής έρευνας, όπως
η δυνατότητα γενίκευσης των ευρημάτων μιας ποιοτικής μελέτης, τα κρι-
τήρια αξιολόγησης και επιστημονικού ελέγχου μιας ποιοτικής έρευνας, η
δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης και δευτερογενούς ανάλυσης ποιοτι-
κών δεδομένων. Επειδή οι απαντήσεις που κατά κανόνα δίνονται στα συ-
γκεκριμένα ζητήματα είναι διαφορετικές από εκείνες του κυρίαρχου μετα-
θετικιστικού παραδείγματος της ποσοτικής έρευνας, τα ζητήματα αυτά
κατανοούνται συχνά με στρεβλό τρόπο από τους εκπαιδευόμενους ή
τους νεόκοπους ερευνητές. Τέλος, στο βιβλίο περιλαμβάνεται –με τη μορ-
φή επιμέτρου– ένα κείμενο, το οποίο παρουσιάζει τις δυνατότητες που
18 / ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ

παρέχουν στη διαχείριση και ανάλυση ποιοτικών δεδομένων τα λογισμι-

κά προγράμματα υποβοήθησης ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων (Com-
puter Assisted Qualitative Data Analysis Software, CAQDAS) και ειδικότε-
ρα το πρόγραμμα NVivo10.
Στο ανά χείρας κείμενο επιδιώξαμε να ανταποκριθούμε ταυτόχρονα
σε δύο στόχους: αφενός να ανασυγκροτήσουμε με κριτικό τρόπο την επί-
καιρη επιστημονική συζήτηση γύρω από τα ζητήματα που πραγματευό-
μαστε∙ αφετέρου να έχει το κείμενο έναν χρηστικό χαρακτήρα για εκπαι-
δευόμενους και νέους ερευνητές, που θα θελήσουν να βρουν σε αυτό
συγκεκριμένες προτάσεις και να τις εφαρμόσουν στην πράξη. Γι’ αυτόν το
λόγο όλες οι ενότητες διανθίζονται με παραδείγματα, ενώ οι δύο προσεγ-
γίσεις ποιοτικής ανάλυσης, που συζητούνται ενδελεχώς, συνοδεύονται
από λεπτομερείς εφαρμογές. Στις εφαρμογές αυτές έχουν προβλεφθεί ει-
δικά πλαίσια με σχόλια που επισημαίνουν τους ακριβείς τρόπους χρήσης
μιας τεχνικής ή μεθόδου στο συγκεκριμένο παράδειγμα. Επίσης, στο τέ-
λος κάθε υποκεφαλαίου υπάρχει διακριτό πλαίσιο εντός του οποίου συ-
νοψίζονται τα βασικά σημεία του περιεχομένου. Κάθε ενότητα κλείνει με
την παράθεση λίστας προτεινόμενων κειμένων για περαιτέρω μελέτη,
ώστε να μπορεί ο αναγνώστης, ανατρέχοντας σε αυτά, να εμβαθύνει στο
πεδίο που τον ενδιαφέρει.

Η δομή του βιβλίου

Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη και περιλαμβάνει επίμετρο. Το Α΄ Μέρος

εισάγει τον αναγνώστη στη λογική της ποιοτικής έρευνας. Αναφέρονται οι
θεμελιώδεις αρχές της ποιοτικής προσέγγισης. Βάσει των αρχών αυτών
και των μεθοδολογικών συνεπαγωγών τους συντίθεται ένας λειτουργικός
ορισμός της ποιοτικής έρευνας. Εν συνεχεία παρατίθενται τα σημεία που
περιλαμβάνει ο ερευνητικός σχεδιασμός στην ποιοτική έρευνα και ανα-
λύονται τα επιμέρους στάδια της ερευνητικής διαδικασίας. Με τη μορφή
περιεκτικών πινάκων παρουσιάζονται ειδικά μεθοδολογικά θέματα, όπως
η διάκριση βασικής – εφαρμοσμένης έρευνας και τα είδη της δεύτερης, τα
χαρακτηριστικά των ερευνητικών ερωτημάτων, οι μέθοδοι παραγωγής
ποιοτικών δεδομένων, οι στρατηγικές σκόπιμης δειγματοληψίας που
αξιοποιούνται στην ποιοτική έρευνα, οι προσεγγίσεις ποιοτικής ανάλυ-
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ / 19

σης. Στο Α´ Μέρος αναφέρονται, επίσης, ερευνητικά πεδία και τύποι ερευ-
νητικών ερωτημάτων που δύναται να απαντηθούν μέσω της ποιοτικής
προσέγγισης. Δίνονται παραδείγματα τέτοιων ερωτημάτων από έρευνες
που έχουν υλοποιηθεί και προτείνονται πρακτικοί τρόποι, οι οποίοι βοη-
θούν αρχάριους κυρίως ερευνητές για να διατυπώσουν τα δικά τους ερω-
τήματα. Περιλαμβάνεται, επίσης, πίνακας με τα στάδια εξέλιξης της ποιο-
τικής έρευνας στις Ηνωμένες Πολιτείες από τις αρχές του 20ού αιώνα μέ-
χρι σήμερα, όπως έχουν προταθεί από τους Denzin και Lincoln.
Το Β΄ Μέρος περιλαμβάνει δύο εκτενείς ενότητες. Στην πρώτη ενότη-
τα παρουσιάζεται ενδελεχώς η μεθοδολογία της εμπειρικά θεμελιωμένης
θεωρίας (grounded theory). Αρχικά παρουσιάζεται το ιστορικό πλαίσιο
εντός του οποίου αναπτύχθηκε η συγκεκριμένη μεθοδολογική πρόταση,
καθώς και οι κυρίαρχες τάσεις της εποχής στις οποίες θέλησαν να αντι-
ταχθούν οι εισηγητές της, B. Glaser και A. Strauss. Εν συνεχεία συζητιέ-
ται ένα κομβικό ζήτημα της ποιοτικής έρευνας εν γένει, ο ρόλος του θεω-
ρητικού προϊδεασμού και των προκατανοήσεων στην ερευνητική διαδι-
κασία. Το ζήτημα αυτό δίχασε τους εισηγητές της εμπειρικά θεμελιωμέ-
νης θεωρίας (ΕΘΘ), των οποίων οι δρόμοι χώρισαν από το τέλος της δε-
καετίας του ’70. Ανασκευάζεται η εσφαλμένη άποψη, που προσδιόριζε
ως επαγωγική τη λογική που διέπει την ερευνητική διαδικασία σύμφωνα
με τις αρχές της ΕΘΘ, και αναδεικνύεται ως τέτοια ο απαγωγικός συλλο-
γισμός (abduction). Παρουσιάζεται δε, ένας συμβατός με την απαγωγική
λογική τρόπος διάρθρωσης και εξέλιξης της ερευνητικής διαδικασίας. Το
κέντρο βάρους της ενότητας δίνεται στην παρουσίαση των τριών στα-
δίων της κωδικοποίησης, βάσει των οποίων επιτυγχάνεται με συστηματι-
κό και μεθοδικά ελεγμένο τρόπο η μετάβαση από τα πρωτογενή εμπειρι-
κά δεδομένα στις έννοιες, τις κατηγορίες, τις υποθέσεις και εντέλει στη
διατύπωση μιας εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας. Στο κείμενο περιλαμ-
βάνονται ακόμη εκτενείς αναφορές σε όλες τις σημαντικές λειτουργίες
της εν λόγω μεθοδολογίας, όπως η σύνταξη θεωρητικών υπομνημάτων,
η στρατηγική της θεωρητικής δειγματοληψίας, η αναγνώριση του σημεί-
ου θεωρητικού κορεσμού, καθώς και η μετάβαση από τις περιεχομενικές
στις τυπικές θεωρίες. Για να εμπεδώσει ο αναγνώστης τις περιγραφόμε-
νες διαδικασίες και τεχνικές αλλά και να κατανοήσει τους τρόπους με
τους οποίους μπορούν να εφαρμοστούν στην πράξη, παρατίθεται ένα
εκτενές παράδειγμα.
20 / ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ

Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζεται η βιογραφική αφηγηματική ανάλυ-

ση. Αρχικά αναπτύσσονται θεωρητικοί στοχασμοί που συλλαμβάνουν τη
βιογραφία ως κοινωνική κατασκευή και εντοπίζουν τις λειτουργίες της στις
κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας, καθώς και το ρόλο του αφηγηματι-
κού ομιλείν στη διαδικασία κατασκευής της βιογραφικής ταυτότητας. Μια
τέτοια θεωρητική κατανόηση επαναπροσδιορίζει, όπως είναι φυσικό, και
το αντικείμενο της βιογραφικής αφηγηματικής ανάλυσης: στο επίκεντρο τί-
θενται τώρα η αποκρυπτογράφηση των διαδικασιών αφηγηματικής κατα-
σκευής της βιογραφικής ταυτότητας. Για να παρουσιάσουμε τις διαδικα-
σίες και τις τεχνικές ανάλυσης, στο ανά χείρας κείμενο επιλέξαμε να ανι-
χνεύσουμε τις ιδιότητες του βιογραφικού αφηγηματικού λόγου και να προ-
τείνουμε τρόπους με τους οποίους αξιοποιούνται οι ιδιότητες αυτές κατά
τη διαδικασία της ανάλυσης. Περιλάβαμε, επίσης, ένα εκτενές κεφάλαιο
στο οποίο παρουσιάζεται λεπτομερώς η μέθοδος της βιογραφικής αφηγη-
ματικής συνέντευξης ως ο βασικότερος τρόπος παραγωγής βιογραφικών
κειμένων στο πλαίσιο ενός ερευνητικού εγχειρήματος. Με αφορμή την πα-
ρουσίαση του τρόπου διενέργειας της βιογραφικής αφηγηματικής συνέ-
ντευξης παρατίθεται ένας πίνακας που κωδικοποιεί τις συμβατικές αρχές
ηθικής και ερευνητικής δεοντολογίας αλλά και τους περιορισμούς που
ανακύπτουν όταν οι αρχές αυτές επιχειρείται να εφαρμοστούν στην αφη-
γηματική έρευνα. Σε σχετικά κεφάλαια παρέχονται, επίσης, συγκεκριμένες
κατευθύνσεις για τη μεταγραφή του αφηγηματικού λόγου καθώς και για
την τεκμηρίωση της συνέντευξης. Ακολουθεί η παράθεση των μεθοδολο-
γικών αρχών, που διέπουν τη βιογραφική αφηγηματική ανάλυση, καθώς
και των συγκεκριμένων βημάτων που ακολουθούνται κατά την αναλυτική
διαδικασία. Οι αρχές και οι διαδικασίες της αφηγηματικής ανάλυσης εφαρ-
μόζονται σε μια πολύ ενδιαφέρουσα βιοαφήγηση, η ανάλυση της οποίας
παρατίθεται στο τέλος της σχετικής ενότητας.
Το Β΄ Μέρος ολοκληρώνεται με μια τρίτη σύντομη ενότητα στην οποία
παρουσιάζονται ενδεδειγμένοι τρόποι για τη δημοσιοποίηση των αποτε-
λεσμάτων μιας έρευνας μέσω της συγγραφής μιας επιστημονικής έκθε-
σης καθώς και πρακτικές οδηγίες για την προφορική τους παρουσίαση.
Στο Γ΄ Μέρος παρουσιάζονται τρία μεθοδολογικά ζητήματα της ποιοτι-
κής έρευνας που αποτέλεσαν είτε πηγές παρανοήσεων είτε πεδία ενστά-
σεων και διαμάχης. Στο 1ο κεφάλαιο του Γ´ Μέρους διερευνάται η δυνα-
τότητα γενίκευσης των ευρημάτων μιας ποιοτικής έρευνας. Υποστηρίζε-
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ / 21

ται πως η εμπειρική (στατιστική) γενίκευση, στην οποία προσβλέπει η

ποσοτική έρευνα, αποτελεί έναν τύπο γενίκευσης που δεν είναι συμβα-
τός με την ποιοτική λογική. Παρατίθενται, ωστόσο, εναλλακτικοί τρόποι
κατανόησης της έννοιας της γενίκευσης και εκφράζεται η άποψη πως η
ποιοτική έρευνα δύναται να προβεί σε συνεπαγόμενες ή θεωρητικές γενι-
κεύσεις. Στο 2ο κεφάλαιο εκτίθενται τα συμβατικά κριτήρια αξιολόγησης
της ποιότητας μιας έρευνας σύμφωνα με τη (μετα)θετικιστική προσέγγιση
και αναπτύσσονται οι λόγοι για τους οποίους τα κριτήρια αυτά δεν μπο-
ρούν να βρουν εφαρμογή στην ποιοτική έρευνα. Ανασυγκροτείται δε, η
συζήτηση σχετικά με εναλλακτικά κριτήρια που αρμόζουν στη λογική της
ποιοτικής έρευνας και προτείνεται ένα ευέλικτο σύστημα τέτοιων κριτη-
ρίων, το οποίο ο ερευνητής οφείλει να το προσαρμόζει κάθε φορά στις
ιδιαιτερότητες του ερευνητικού του προγράμματος. Τέλος (στο 3ο κεφά-
λαιο) συζητιέται η στρατηγική της δευτερογενούς ανάλυσης ποιοτικών δε-
δομένων. Αφού επιχειρηθεί μια εννοιολογική οριοθέτηση παρουσιάζεται
μια σειρά από ενστάσεις ως προς το κατά πόσο είναι δυνατή η επανα-
χρησιμοποίηση ποιοτικών δεδομένων∙ ενστάσεις που εδράζονται σε επι-
στημολογικά και σε ηθικά ζητήματα. Σε κάθε ένσταση παρουσιάζονται οι
απαντήσεις που δίνουν οι υποστηρικτές της δυνατότητας δευτερογενούς
ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων καθώς και πρακτικοί τρόποι με τους
οποίους έχουν αντιμετωπιστεί τα προβλήματα αυτά από πιστοποιημένα
αρχεία και ερευνητικές υποδομές.
Στον Επίλογο γίνεται μνεία στις προοπτικές της ποιοτικής έρευνας κα-
θώς και τις προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει στο μεταβαλλόμενο
περιβάλλον των κοινωνικών επιστημών.
Με τη μορφή Επιμέτρου περιλαμβάνεται στο βιβλίο μια αυτόνομη ενό-
τητα, που έχει γραφτεί από τη Ζαχαρούλα Κασσέρη και αναφέρεται στο
λογισμικό πρόγραμμα υποβοήθησης ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων
NVivo10. Παρουσιάζεται η ιστορία του προγράμματος, τα πλεονεκτήματα
που προσφέρει η χρήση του λογισμικού στην αναλυτική διαδικασία αλλά
και οι περιορισμοί που έχουν καταγραφεί. Η παρουσίαση επικεντρώνεται
στις λειτουργίες του προγράμματος, οι οποίες επεξηγούνται αναλυτικά
και επιδεικνύονται με τη χρήση παραδειγμάτων και απεικονιστικών σχη-
μάτων.

♦♦♦
 22 / ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ

Το ανά χείρας βιβλίο έχει προκύψει από ερεθίσματα που έχω αντλήσει
αλλά και θέματα που έχω συζητήσει σε μια σειρά εκπαιδευτικών και γενι-
κότερα ακαδημαϊκών δραστηριοτήτων. Αναφέρομαι κυρίως στα προπτυ-
χιακά και μεταπτυχιακά μαθήματα ποιοτικής έρευνας, τα οποία έχω διδά-
ξει ή στα οποία έχω συμμετάσχει κατόπιν πρόσκλησης. Επίσης, έναν ση-
μαντικό χώρο συζήτησης μεθοδολογικών θεμάτων αποτελεί το Εντατικό
Σεμινάριο Υποψηφίων Διδακτόρων «Ζητήματα Μεθοδολογίας της Έρευ-
νας στις Κοινωνικές Επιστήμες», που διοργανώνει το Τμήμα Κοινωνιολο-
γίας του Πανεπιστημίου Κρήτης στα Ανώγεια και στο Ρέθυμνο από το
1994. Σε όλους τους ανθρώπους που συνάντησα και αντάλλαξα μαζί
τους ιδέες και προβληματισμούς εκφράζω τις ευχαριστίες μου. Ιδιαίτερες
ευχαριστίες ανήκουν στους φοιτητές και τις φοιτήτριες του μαθήματος
«Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων» στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών
Σπουδών «Κοινωνιολογία» του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπι-
στημίου Κρήτης κατά το Χειμερινό Εξάμηνο 2012-13, με τους/τις οποί-
ους/ες παραγάγαμε μαζί το υλικό που αξιοποίησα στο παράδειγμα εφαρ-
μογής της εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας. Ευχαριστώ, επίσης, θερμά
τη Ζαχαρούλα Κασσέρη, η οποία μου παραχώρησε συνέντευξη που είχε
η ίδια πραγματοποιήσει για να την αξιοποιήσω ως παράδειγμα εφαρμο-
γής της αφηγηματικής ανάλυσης, αλλά και για τη συγγραφή του Επιμέ-
τρου που συνιστά σημαντική συνεισφορά στο βιβλίο. Για την άψογη συ-
νεργασία κατά την παραγωγή του βιβλίου αλλά και την εμπιστοσύνη που
μου έδειξαν και συμπεριέλαβαν το βιβλίο στις σειρές των εκδόσεών τους,
χρωστώ ευχαριστίες στους ανθρώπους των εκδόσεων Κριτική.
Το βιβλίο αφιερώνεται στην κόρη μου Κωνσταντίνα, που ανέχθηκε επί
μακρόν να διαθέτω για τη συγγραφή του ένα μέρος του χρόνου που της
ανήκε.

View publication stats