Το Σχολείο Που Μας Χωράει Ευαισθητοποίηση Και Ενδυνάμωση Των Εκπαιδευτικών Στην Πρόληψη Των Διακρίσεων Και Του Αποκλεισμού

Περιεχόμενα
Εισαγωγή – Τεκμηρίωση. Το σχολείο που μας χωράει............................................................. 5
Κεφάλαιο 1. ΛΟΑΤΚΙ+ ΝΕΟΙ- ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ & ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ .................................................... 21
Κεφάλαιο 2. Φύλο και σεξουαλικότητα και έμφυλες διακρίσεις ........................................... 39
Κεφάλαιο 3. Αξιολόγηση του προγράμματος ........................................................................ 42
Κεφάλαιο 4. Εκπαιδευτικό Υλικό ............................................................................................ 46
1η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ..................................................................................................................... 47
2η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ..................................................................................................................... 51
3η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ..................................................................................................................... 54
4η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ..................................................................................................................... 57
5η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ..................................................................................................................... 62
6η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ .................................................................................................................... 65
7η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ..................................................................................................................... 72
8η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ..................................................................................................................... 80
9η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ..................................................................................................................... 88
10η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ................................................................................................................... 92
11η ΣYNANTHΣΗ:.................................................................................................................. 95
12η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ................................................................................................................. 101
ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ FOLLOW UP................................................................................................... 105
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗ / -ΣΤΡΙΑ ........................................................................ 109
1η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ...................................................................................................................... 109
Εκπαιδευτικό Υλικό: .............................................................................................................. 109
2η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ...................................................................................................................... 109
Υποστηρικτικό υλικό: ............................................................................................................ 109
3η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ...................................................................................................................... 111

4η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ....................................................................................................................... 114
6η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ....................................................................................................................... 116
Υποστηρικτικό υλικό ............................................................................................................. 116
7η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ....................................................................................................................... 123
I. Δραστηριότητα «Ορολογία» .............................................................................................. 123
II. Gender bread..................................................................................................................... 129
8η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ....................................................................................................................... 147
Δραστηριότητα καθοδηγούμενου οραματισμού ................................................................. 147
Δραστηριότητα «Η ντουλάπα» ............................................................................................. 149
11η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ..................................................................................................................... 151
ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ FOLLOW UP....................................................................................................... 152
Α΄ Δραστηριότητα: Ηθικός Αναστοχασμός και Ανοίκειο ..................................................... 152
Βασικές έννοιες για ην Ηθική στην Καταξιωτική Συστημική Προσέγγιση ............................ 152
Α΄ Δραστηριότητα: Ηθικός Αναστοχασμός και Ανοίκειο ΙΙ .................................................. 153
Γ΄ Δραστηριότητα: Ανοίκειο και Ηθικός Αναστοχασμός ....................................................... 155
Δ΄ Δραστηριότητα: Ο ήλιος των ηθικών δεξιοτήτων ............................................................ 157

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΠΟΥ ΜΑΣ ΧΩΡΑΕΙ
Ευαισθητοποίηση και ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών στην

πρόληψη των διακρίσεων και του αποκλεισμού με άξονα την
ταυτότητα – έκφραση - χαρακτηριστικά φύλου και τον
ερωτικό/σεξουαλικό προσανατολισμό
Εισαγωγή – Τεκμηρίωση. Το σχολείο που μας χωράει
Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε ότι ολοένα και περισσότερο εντείνεται ο

δημόσιος διάλογος για τα φαινόμενα της κοινωνικής βίας, του σχολικού
αποκλεισμού και τη σημασία που έχουν, για την δημιουργία πεδίων ασφάλειας
στην σχολική κοινότητα, πολιτικές που συνδέονται με την δημοκρατία, τη
συμμετοχικότητα, την αναγνώριση της ετερότητας, την ισότητα των φύλων, και τη
συμπερίληψη ατόμων ή πληθυσμών που για πολλά χρόνια βιώνουν τον
αποκλεισμό.
Αυτός ο διάλογος, και ιδιαίτερα τα σημεία που αφορούν το ρατσισμό, την έμφυλη
βία, την/τις ταυτότητα/ες φύλου/ων, τα χαρακτηριστικά φύλου και τον
ερωτικό/σεξουαλικό προσανατολισμό, δεν αφήνει αδιάφορους/ες όσους και όσες
εργάζονται στο πεδίο της πρόληψης και της προαγωγής της ψυχοκοινωνικής
υγείας των εφήβων. Ο αποκλεισμός και η σχολική βία, που συνδέονται με αυτές
τις θεματικές, αποτελούν σοβαρούς παράγοντες κινδύνου για όλες και όλους,
παράγουν, υφίστανται και αναπαράγουν βία ή συναινούν σε αυτή.
Οι προαναφερόμενοι κίνδυνοι αφορούν στις επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των
μαθητών/τριών που δέχονται ή ασκούν τον σχολικό αποκλεισμό 1, αλλά μας
ενδιαφέρουν επίσης οι συνέπειες που αφορούν και άλλους πληθυσμούς που
βιώνουν αντίστοιχο αποκλεισμό όπως π.χ. οι εκπαιδευτικοί ή οι γονείς με
διαφορετικό ερωτικό/σεξουαλικό προσανατολισμό, ταυτότητα φύλου ή
χαρακτηριστικά φύλου.
Ταυτόχρονα οι αλλαγές στο κοινωνικό πεδίο οι οποίες αποτυπώνονται τόσο

προς μια δημοκρατική κατεύθυνση ─ Λ.χ. αλλαγές σε θεσμικό επίπεδο στην
κατεύθυνση δικαιωμάτων σε μειονότητες, στην μερική αναγνώριση μορφών
οικογένειας, όπως οι ομόφυλες που έως τώρα παρέμεναν «αόρατες», στην
αναγνώριση του δικαιώματος στον αυτοπροσδιορισμό─, όσο και σε μια αύξηση της
κοινωνικής εντροπίας, ─ Λ.χ. αύξηση της ενδο-οικογενειακής και κοινωνικής βίας 2,
1
http://www.antibullying.eu/sites/default/files/ekthesi_stratigikis_ean.pdf
2
https://tvxs.gr/news/ellada/ayksithike-i-endooikogeneiaki-bia-eis-baros-ton-gynaikon
φαινόμενα ομοφοβίας/τρανσφοβίας/ιντερφοβίας και κοινωνικού αποκλεισμού,
γυναικοκτονίες, αύξηση του trafficking 3, μεγάλη αύξηση των αμβλώσεων σε ηλικίες
κάτω των 16 ετών 4 ─ μας οδηγούν στην ανάγκη να αναστοχαστούμε κριτικά για τις
πρακτικές και τις πολιτικές πρόληψης που εφαρμόζονται στο πεδίο της κοινότητας
και του σχολείου.
Η αναγκαιότητα για τον σχεδιασμό ολιστικών παρεμβάσεων πρόληψης

Ο αναστοχασμός, που αφορά τόσο τα ζητήματα των κατευθυντήριων γραμμών,
όσο και την κατανόηση και την ερμηνεία σύγχρονων κοινωνικών φαινομένων, δεν
έχει ως πρόθεση μια συνολική αμφισβήτηση των πρακτικών και των πολιτικών που
ακολουθούνται μέχρι σήμερα στο πεδίο της πρόληψης, αλλά μια διεύρυνση και
εμπλουτισμό των δράσεων που υλοποιούνται.
Η διεύρυνση είναι σημαντικό να στηριχτεί και να αξιοποιήσει την
υπάρχουσα γνώση και εμπειρία των Στελεχών των Κέντρων Πρόληψης, και των
φορέων που ασχολούνται και παρεμβαίνουν σε αυτές τις θεματικές.
Ιδιαίτερα, είναι σημαντικό να έχουμε υπόψη ότι τα Στελέχη των Κέντρων Πρόληψης
διαθέτουν μια μεγάλη εμπειρία στο team building και στην διεργασία της ομάδας,
στην ενίσχυση των προστατευτικών παραγόντων ή στην ενίσχυση των δεξιοτήτων
που αφορούν την επικοινωνία αλλά και στις πρακτικές που έχουν αναπτύξει για μια
σειρά από διαχρονικές θεματικές που συνδέονται με την Πρόληψη.
Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα στοιχεία η παρούσα πρόταση φιλοδοξεί να
αποτελέσει μια αντισταθμιστική προσπάθεια σε σχέση με την έλλειψη ολιστικών
πολιτικών πρόληψης για αυτά τα φαινόμενα, που θα ξεπερνούν τα διλήμματα για
την πρωτογενή, την ενδεδειγμένη ή την εστιασμένη πρόληψη.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στα προγράμματα που εφαρμόζονται στη
σχολική κοινότητα, απουσιάζουν, εκτός εξαιρέσεων, οι εξειδικευμένες δράσεις για
ολιστικά προγράμματα σεξουαλικής αγωγής5, ή προγράμματα για τον αποκλεισμό
3
https://tvxs.gr/news/kosmos/ekatommyria-paidia-thymata-trafficking-ta-stoixeia-gia-tin-ellada
4
https://www.lifo.gr/print/tora_tora/140029
5
Εκτιμούμε πως πολλές από τις δράσεις που υλοποιούνται εστιάζουν περισσότερο σε
παραδοσιακές αντιλήψεις όπως π.χ οι σχέσεις μεταξύ αγοριών και κοριτσιών και λείπουν οι
αναφορές σε μορφές της σεξουαλικότητας που βρίσκονται έξω από τον κυρίαρχο κοινωνικό λόγο.
που συνδέεται με τις έμφυλες διακρίσεις, την ταυτότητα φύλου, τα χαρακτηριστικά
φύλου και τον ερωτικό/σεξουαλικό προσανατολισμό.
Απουσιάζουν επίσης εστιασμένες δράσεις που θα συνδέουν την πρόληψη για τις
εξαρτήσεις και την προαγωγή της ψυχοκοινωνικής υγείας με την δημοκρατία, τα
ανθρώπινα δικαιώματα, τις ηθικές αξίες που προάγουν την διαπολιτισμικότητα και
την διαθρησκευτικότητα 6.
Αυτή η διαπίστωση αποτέλεσε ένα ισχυρό κίνητρο για τον σχεδιασμό και την
οργάνωση του προτεινόμενου προγράμματος.
Βασικός σκοπός του προγράμματος

Το προτεινόμενο πρόγραμμα δεν αφορά κυρίως στην σεξουαλική αγωγή αλλά
στοχεύει στην αντιμετώπιση του σχολικού αποκλεισμού που συνδέεται με το φύλο
ή τον ερωτικό/σεξουαλικό προσανατολισμό και έχει ως κύριο σκοπό να
ευαισθητοποιήσει και να ενδυναμώσει τους φορείς της σχολικής κοινότητας, ώστε
να μετακινηθούν στην γλώσσα, το βλέμμα και τις πρακτικές τους σχετικά με τα
άτομα που βιώνουν αποκλεισμό λόγω φύλου, ταυτότητας φύλου, χαρακτηριστικών
φύλου και ερωτικού/σεξουαλικού προσανατολισμού 7.
Προκειμένου να εργαστούμε για την επίτευξη αυτού του σκοπού προτείνουμε να
αξιοποιήσουμε ένα μεθοδολογικό εργαλείο που συνδέεται με την Καταξιωτική
Συστημική Διερεύνηση και αφορά στις περιοχές οργάνωσης της ανθρώπινης
εμπειρίας ( Lang, Cronen & Little M. 1990, Γκότσης 2017). Σύμφωνα με αυτό το
μεθοδολογικό εργαλείο η ανθρώπινη εμπειρία οργανώνεται στις ακόλουθες
περιοχές:
Ένα άλλο ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελεί η απουσία σύνδεσης ανάμεσα στις μορφές
επικοινωνίας και σχέσεων στο οικογενειακό σύστημα και στο πως αυτές επηρεάζονται από την
κουλτούρα της πατριαρχίας
6
Ένα παράδειγμα πρότυπου προγράμματος για την διαπολιτισμικότητα και την διαθρησκευτικότητα
αποτελεί το υλικό που έχει σχεδιαστεί από την κα Αρρώνη και παρατίθεται στο
https://mail.google.com/mail/u/0/#search/%CE%B1%CF%81%CF%8E%CE%BD%CE%B7+/FMfcgxmQJH
sJdQKcxkHHnTBngbbcjbCS?projector=1&messagePartId=0.1
7
Για την σημασία της γλώσσας ως ένα μέσο κατασκευής της πραγματικότητας δες το άρθρο των H.
Anderson & H. Goolishian (1988), που παρατίθεται στην βιβλιογραφία
Σχήμα 1 : Οι περιοχές οργάνωσης της ανθρώπινης εμπειρίας. Τμήμα Εκπαίδευσης
και Α.Α.Δυναμικού ΟΚΑΝΑ
Α. Περιοχή της «παραγωγής»
Η πρώτη περιοχή της «παραγωγής» αφορά στην «αντικειμενική» πραγματικότητα,
στο πλαίσιο, στους κανόνες, στους νόμους, και χαρακτηρίζεται από το Universe,
δηλαδή την επικράτηση μιας εκδοχής της αλήθειας. Σε αυτή την περιοχή
σχεδιάζονται και υλοποιούνται δράσεις που προσκαλούν αλλά και προκαλούν
μετασχηματισμούς, αλλαγές και μετακινήσεις σε σχέση με τις υπάρχουσες
πρακτικές.
Β. Περιοχή της αισθητικής
Η δεύτερη περιοχή σχετίζεται με το πεδίο της «αισθητικής». Εδώ η πραγματικότητα
είναι υποκειμενική και σημαντικά στοιχεία αποτελούν οι αρχές και οι αξίες, ο
σεβασμός, η ηθική, η ομορφιά και η αρμονία (Lang, Little M.& Cronen, 2011). 8 Σε
αυτή την περιοχή προσκαλούμε σε αλλαγές σε σχέση με την γλώσσα και το
«βλέμμα» που ευνοούν ή παράγουν διακρίσεις, αποκλεισμούς, βία ή
περιθωριοποίηση.
Γ. Περιοχή των επεξηγήσεων
Η τρίτη περιοχή αφορά στο πεδίο των επεξηγήσεων. Σε αυτό κυριαρχεί επίσης η
υποκειμενική πραγματικότητα, η προσπάθεια για ερμηνεία και κατανόηση, ενώ
χαρακτηρίζεται από το Multiverse, τις πολλές εκδοχές της αλήθειας.
Σε αυτή την περιοχή φιλοδοξούμε να εργαστούμε με στόχο την αναγνώριση και την
κατανόηση των στερεοτυπικών αντιλήψεων και των πολιτιστικών/ κοινωνικών
αναπαραστάσεων που συνδέονται με αισθητικές στάσεις ή πρακτικές που ευνοούν
ή παράγουν διακρίσεις, αποκλεισμούς, βία ή περιθωριοποίηση.
Φιλοδοξούμε επίσης να εργαστούμε στην κατεύθυνση να κατανοήσουν τα μέλη της
σχολικής κοινότητας τις βαθύτερες αιτίες του φαινομένου του αποκλεισμού στην
σχολική κοινότητα, τις επιπτώσεις τους στην ψυχική υγεία και την ασφάλεια τόσο
των μαθητών/τριών που υφίστανται τις διακρίσεις και τον αποκλεισμό όσο και των
μαθητών/τριων που εμπλέκονται ως φορείς αυτών των πρακτικών ή αυτών που
εμπλέκονται ως παρατηρητές.
Βασικοί στόχοι του πιλοτικού προγράμματος:

• Η συν-κατασκευή πεδίων ασφάλειας που αποτελεί το πρώτο βασικό βήμα
για την ανάπτυξη ενός ανοικτού διαλόγου 9 μεταξύ των φορέων της σχολικής
κοινότητας για θέματα που συνδέονται με τις έμφυλες διακρίσεις, την
ταυτότητα φύλου, τα χαρακτηριστικά φύλου. τη σεξουαλικότητα, τον
ερωτικό/σεξουαλικό προσανατολισμό (π.χ. διάλογος για τις των
8
Εκτιμούμε πως αυτή περιοχή είναι η πλέον σημαντική και πως συχνά είναι σημαντικό να
διερευνήσουμε εάν υπάρχει συμβατότητα μεταξύ των εκφάνσεων των τριών περιοχών, καθώς συχνά
ο σκοπός μιας δράσης μπορεί να είναι ασύμβατος με τις αισθητικές στάσεις ή τα ερμηνευτικά
σχήματα.
9
Η διαλογικότητα αποτελεί μια βασική θεωρητική και μεθοδολογική αρχή του προγράμματος και το
πρόγραμμα βασίζεται τόσο στις θεωρίες του Hermans, για την αξία της διαλεκτικής στον διάλογο
όσο και στις ιδέες του Φρέιρε για την σημασία του διαλόγου στην Παιδαγωγική πράξη (Hermans
2016, Φρέιρε 2009)
στερεοτυπικές αντιλήψεις που συνδέονται και ενισχύουν τις πρακτικές του
αποκλεισμού, διάλογος για τις πατριαρχικές αντιλήψεις σε σχέση με το φύλο
και την σεξουαλικότητα κ.α.).
Προϋπόθεση για αυτή την συν-κατασκευή είναι να αποδεχτούμε την
πολυφωνική ταυτότητα τόσο των εκπαιδευτικών όσο και της σχολικής
κοινότητας ως ενός συστήματος στο εσωτερικό του οποίου υπάρχει μια
συνεχής ροή πληροφοριών, ιδεών και αισθητικών – ηθικών στάσεων και
αντιλήψεων. (Γκότσης 2009, Χαραλαμπάκη 20017, Μπαχτίν 2000)
Η αποδοχή της πολυφωνικότητας μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε ότι
ανάμεσα στις «φωνές» που αναδύονται μέσα στην σχολική κοινότητα
συνυπάρχουν τόσο εκείνες που υποστηρίζουν παραδοσιακές νόρμες και
την ιδέα της ετεροκανονικότητας ή της πατριαρχίας όσο και εκείνες που
διευρύνουν το πεδίο με ιδέες για την αποδοχή του φεμινισμού και της
ετερότητας στον ερωτικό/σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα, τα
χαρακτηριστικά και την έκφραση φύλου.
Αυτή η συνύπαρξη δεν είναι αρμονική και συχνά ο διάλογος μεταξύ αυτών
των φωνών χαρακτηρίζεται από το χαρακτηριστικό της κυριαρχίας των πιο
ισχυρών φωνών, που είναι εκείνες που προσκαλούν ή επικυρώνουν τον
αποκλεισμό, (Hermans 2016).
Έτσι μέσα από την φιλοσοφία που διαπνέεται το πρόγραμμα προτείνουμε
πρακτικές που θα προσκαλέσουν σε μια αναγνώριση της ύπαρξης όλων των
φωνών και σε μια μετατόπιση από ένα διάλογο που χαρακτηρίζεται από την
σύγκρουση και τον αποκλεισμό σε έναν διάλογο που δημιουργεί χώρο και
ορατότητα για τους αόρατους πληθυσμούς.
• Δημιουργία ενός ηλεκτρονικού αρχείου καταγραφής των αιτημάτων που
δέχονται τα Κέντρα Πρόληψης, τα οποία συνδέονται με την παροχή
υποστηρικτικών υπηρεσιών για φαινόμενα αποκλεισμού, στην σχολική
κοινότητα. Τα αιτήματα μπορούν να προέρχονται από τις ομάδες
εκπαιδευτικών, τις ομάδες γονέων/κηδεμόνων, τις ομάδες μαθητών/τριων
και να αφορούν οποιαδήποτε μορφή αποκλεισμού (π.χ. λόγω φύλου,
χαρακτηριστικών φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού, φυλής,
εθνικότητας, πολιτιστικών χαρακτηριστικών κ.α.). Η καταγραφή θα
λειτουργήσει βοηθητικά για τον σχεδιασμό μελλοντικών προγραμμάτων,
τόσο ως προς την εκπαίδευση των Στελεχών των Κέντρων, όσο και προς τον
σχεδιασμό και την υλοποίηση καινοτόμων προγραμμάτων εστιασμένης και
καθολικής πρόληψης.
Προτείνουμε αυτή η καταγραφή να οδηγήσει αρχικά σε μια διημερίδα τον
Ιούνιο, σε συνεργασία με τους αρμόδιους φορείς, τον Ιούνιο 2020 και στην
συγγραφή και κατάθεση ενός πληρέστερου και ολοκληρωμένου
εκπαιδευτικού προγράμματος, το οποίο μπορεί να υλοποιηθεί
• Δημιουργία εγχειριδίου καλών πρακτικών με αποδέκτη τα Κέντρα Πρόληψης
σχετικά με την ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών και των γονέων αλλά και
διάδοση των θεσμικών κατευθυντήριων γραμμών για την αντιμετώπιση του
σχολικού αποκλεισμού.
• Προώθηση και ενίσχυση των συστημικών ολιστικών προσεγγίσεων
πρόληψης που αντιλαμβάνονται στην σχολική κοινότητα ως ένα σύστημα
στο οποίο μετέχουν ισότιμα και αλληλεπιδρούν οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί,
οι μαθητές αλλά και η ευρύτερη κοινότητα που περιβάλλεις το σχολείο. Σε
αυτό το πλαίσιο εκτιμούμε πως κάθε παρέμβαση που συνδέεται με τον
σχολικό αποκλεισμό στις ενότητες που επικεντρώνουμε έχει επίσης
επιδράσεις σε μια σειρά από παράλληλα ζητήματα όπως η ενίσχυση της
δημοκρατικής λειτουργίας του σχολείου, η ενίσχυση της συναισθηματικής
και ηθικής νοημοσύνης των μαθητών/τριών, η ενίσχυση των κοινωνικών
δεξιοτήτων που αφορούν στην κατανόηση και εν τέλει στην ορατότητα και
την συμπερίληψη της διαφορετικότητας.
• Διαχείριση των συγκρούσεων, που συνδέονται με τις αντιλήψεις για το
φύλο (βιολογικό και κοινωνικό) ή την σεξουαλικότητα.
• Ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών για την συμμετοχή τους σε ειδικά
προγράμματα με στόχο την διάχυση τους στην σχολική κοινότητα είτε μέσω
της θεματικής εβδομάδας είτε μέσω της εφαρμογής αντίστοιχων
προγραμμάτων στο σχολείο
• Ενίσχυση της κουλτούρας που προωθεί και υποστηρίζει την δικτύωση
μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων. Σε αυτό το πλαίσιο εκτιμούμε πως η
σύσταση της ομάδας που προτείνει το πρόγραμμα αποτελεί μια πρόταση
που αναδεικνύει την σημασία της δημιουργία δικτύων για την υποστήριξη
πολιτικών που επικεντρώνουν στην άρση των αποκλεισμών
• Αξιολόγηση του προγράμματος με στόχο τον μελλοντικό του εμπλουτισμό
και την διάδοση αντίστοιχων καλών πρακτικών μεταξύ των Στελεχών των
Κέντρων Πρόληψης
Σε αυτό το πλαίσιο στοχοθεσίας και με δεδομένη την εκδηλωμένη επιθυμία του

Υπουργείου Παιδείας να υπάρξουν στρατηγικοί σχεδιασμοί που αφορούν στη
σχολική κοινότητα που θα συντονίζουν τις διάσπαρτες δράσεις, κρίνουμε
σημαντικό, να προτείνουμε την εμπλοκή των Κέντρων Πρόληψης που εποπτεύονται
επιστημονικά από τον ΟΚΑΝΑ, σε αυτή την προσπάθεια.
Η πρόταση για εμπλοκή των Κέντρων Πρόληψης δεν έρχεται να λειτουργήσει
ανταγωνιστικά, στις παρεμβάσεις που γίνονται από άλλους φορείς, οι οποίες
εγκρίνονται από το Υπουργείο Παιδείας και είναι σύμφωνη με την θεσμική
αναγνώριση των Κέντρων πρόληψης, όπως αυτή αποτυπώθηκε με την αλλαγή του
θεσμικού πλαισίου ως φορέων που οι παρεμβάσεις τους αφορούν ευρύτερα την
ψυχοκοινωνική υγεία.
Αντίθετα, πρόθεση του ΟΚΑΝΑ, είναι να αξιοποιηθεί το ευρύ δίκτυο των Κέντρων
Πρόληψης που παρέχουν, εδώ και πολλά χρόνια, υπηρεσίες στην σχολική κοινότητα
και έχουν ήδη χτίσει σχέσεις εμπιστοσύνης με τους φορείς της(εκπαιδευτικούς,
γονείς, μαθητές), ώστε να διευρυνθεί το εύρος των παρεμβάσεων του,
συμπεριλαμβάνοντας και τις θεματικές που μας απασχολούν.
Το προτεινόμενο πρόγραμμα αποτελεί μια πιλοτική πρόταση, η οποία θα
εφαρμοστεί από τα συνεργαζόμενα Κέντρα Πρόληψης που την συνυπογράφουν και
στην συνέχεια θα υπάρξει επανασχεδιασμός, εφόσον αξιολογηθεί, από έγκυρο
φορέα, για την αποτελεσματικότητα της.
Η βασική φιλοσοφία του προγράμματος λαμβάνει υπόψη τις πολιτικοκοινωνικές
συνθήκες και το πλαίσιο που έχει διαμορφωθεί, μετά την μακροχρόνια κρίση, στην
σχολική κοινότητα (φαινόμενα απόσυρσης, ματαίωσης και burn out στους
εκπαιδευτικούς, αύξηση και ένταση των φαινομένων της σχολικής βίας που
εκφράστηκαν με οδυνηρό τρόπο τόσο με την αυτοκτονία του 14χρόνου μαθητή
στην Αργυρούπολη, όσο και με τον βιασμό και την σεξουαλική κακοποίηση του 12
χρόνου σε σχολείο στον Δ. Ζωγράφου, αύξηση των φαινομένων που συνδέονται με
τον ρατσισμό, την ομοφοβία και την τρανσφοβία) 10.
Το πρόγραμμα λαμβάνει επίσης υπόψη και θεωρεί ως ιδιαίτερα θετικό γεγονός την
ενίσχυση του δικαιωματικού λόγου που κατατίθεται δημόσια από τις ΛΟΑΤΚΙ και
φεμινιστικές οργανώσεις, θεωρώντας πως αποτελεί την βάση για την έναρξη ενός
δημόσιου διαλόγου για την ορατότητα και την αναγνώριση των αόρατων, μέχρι
πρότινος πληθυσμών.
Έτσι θεωρούμε πως η παρούσα πρόταση είναι απόρροια της συνεργασίας των
Κέντρων Πρόληψης με την Γενική Γραμματεία Ισότητας, το ΚΕΘΙ, τις οργανώσεις
των οικογενειών που έχουν ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά, ή αποτελούνται από ΛΟΑΤΚΙ+ γονείς,
των επιστημονικών οργανώσεων που εκφράζουν την ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα,
προκειμένου να σχεδιαστούν και να υλοποιηθούν δράσεις, για ζητήματα που
συνδέονται με τις έμφυλες διακρίσεις, τις σχέσεις των φύλων και τον σεξουαλικό
προσανατολισμό.
Μια πρώτη εισαγωγική δράση, η οποία εντάσσεται στην λογική της δικτύωσης ήταν
η διημερίδα που πραγματοποιήθηκε στις 20,21/06/2019 , με τίτλο: «Έμφυλες
διακρίσεις, ταυτότητα φύλου και σεξουαλικότητα: Η συμπεριληπτική εκπαίδευση
ως πολιτική πρόληψης του σχολικού αποκλεισμού» .
Σε αυτή την δράση ο ΟΚΑΝΑ συνεργάστηκε με το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής

Πολιτικής (ΙΕΠ), τη Γενική Γραμματεία Ισότητας Φύλου (ΓΓΙΦ), το Κέντρο Ερευνών
για Θέματα Ισότητας (ΚΕΘΙ), τον Εθνικό Οργανισμό Δημόσιας Υγείας (ΕΟΔΥ), το
Κέντρο Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας
«Αθηνά Υγεία», το Κέντρο Μέριμνας Οικογένειας και Παιδιού (ΚΜΟΠ), τη
συλλογικότητα επιστημόνων «Πολύχρωμο Σχολείο», την οργάνωση "Οικογένειες
Ουράνιο Τόξο", τη Γραμμή Ψυχολογικής Στήριξης 11528 – Δίπλα σου, το φορέα
Orlando LGBD+ και LGBTQI, την κοινότητα «Color Youth» και την ομάδα
«Υπερήφανοι γονείς».
10
Δες τις έρευνες που παρατίθενται στο επόμενο κεφάλαιο
Αντίστοιχες δράσεις, είναι σημαντικό να στοχεύουν στον σχεδιασμό ολιστικών
παρεμβάσεων που απευθύνονται ταυτόχρονα στους-στις εκπαιδευτικούς, τους
γονείς και τους/τις μαθητές-τριες και έχουν ως στόχο όχι την «συμπτωματική»
αντιμετώπιση των προβλημάτων, αλλά περισσότερο τη δημιουργία ασφαλών,
συνεκτικών πλαισίων.
Επίσης εκτιμούμε πως το βασικό ζητούμενο είναι, σε κάθε παρέμβαση στο σχολείο,
η επα-νοηματοδότηση των καθημερινών πρακτικών, και η ανάληψη ευθύνης, ώστε
ο καθένας και η καθεμία να μπορούν να αλλάξουν το «δυσλειτουργικό» πλαίσιο και
να αποποιηθούν τη βία ως πρακτική οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων.
Έχει επίσης σαν στόχο να φέρει στο προσκήνιο ένα διάλογο για τα ζητήματα που
έχουν προαναφερθεί, αναγνωρίζοντας ότι οι αλλαγές δεν μπορούν να είναι βίαιες
ή ξαφνικές και ότι χρειάζονται ένα μίνιμουμ συναίνεσης από τους φορείς του
σχολείου και έναν σεβασμό του πλαισίου, όπως αυτό τίθεται από την επίσημη
πολιτεία.
Έχει επίσης σαν στόχο να αναγνωρίσει και να καταστήσει ορατούς και ορατές τους
έφηβους και τις έφηβες που παραμένουν αόρατοι, αποκλεισμένοι και συχνά δίχως
φωνή, είτε γιατί το σχολικό σύστημα δε χωρά τη διαφορετικότητά τους, είτε γιατί
δεν υπάρχουν οι κατάλληλες δημόσιες δομές ολοκληρωμένης φροντίδας.
Ως αποτέλεσμα πολλοί έφηβοι και έφηβες που είναι λιγότερο ή περισσότερο
απομακρυσμένοι από τις αφηγήσεις κανονικότητας αισθάνονται αόρατοι,
αποκλεισμένοι και συχνά, δίχως φωνή.
Με άξονα αυτή την φιλοσοφία, το προτεινόμενο πρόγραμμα εκτιμά ότι τα ψυχικά
προβλήματα ή οι acting out συμπεριφορές, των μαθητών/τριων με διαφορετική
ταυτότητα φύλου, χαρακτηριστικά φύλου ή διαφορετικό, από τον κυρίαρχα
κοινωνικό, ερωτικό/σεξουαλικό προσανατολισμό, δεν συνδέονται με τα
χαρακτηριστικά τους αλλά με το στίγμα και την περιθωριοποίηση.
Έτσι είναι σημαντικό να φέρουμε στο προσκήνιο όσες και όσους, εμπλέκονται με
την σχολική κοινότητα και ανήκουν σε διαφορετικές ομάδες, π.χ. ΛΟΑΤΚΙ+ μαθητές
και μαθήτριες, εκπαιδευτικούς, γονείς που βιώνουν σιωπηλά τον αποκλεισμό και
τον εκφοβισμό, και κινδυνεύουν να καταστούν ανεπιθύμητοι/ες.
Αν σκεφτούμε, λοιπόν, με αυτούς τους όρους, της σιωπής και της αορατότητας, τότε
οι αυτοκτονίες, οι εκδραματίσεις, οι βίαιες συμπεριφορές, η χρήση ουσιών μπορούν
να ειδωθούν ως απόπειρες να αρθρωθεί μια βουβή διαμαρτυρία για τη σιωπή στην
οποία είναι καταδικασμένα να ζουν πολλά μέλη του σχολείου, όπως και ένας
τρόπος να δηλωθεί στον δημόσιο χώρο αυτή η αόρατη παρουσία, διαρρηγνύοντας
μια φαινομενική κυρίαρχη κανονικότητα που αποκλείει κάθε διαφορά.
Ιδιαίτερα για τα μικρά παιδιά ή τις έφηβες και τους έφηβους, «θύτες» και
«θύματα», είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι γίνονται αποδιοπομπαίοι τράγοι,
χρεώνονται μια ευθύνη μεγαλύτερη από αυτή που αντιστοιχεί σε παιδιά της ηλικίας
τους και χάνουν το δικαίωμα να τους αναγνωριστεί ότι και οι ίδιοι-ες έχουν συχνά
υπάρξει θύματα μιας βίας που διαπερνά τη γλώσσα και τις κοινωνικές σχέσεις, μιας
βίας που φέρνει με ένταση την κενότητα των νοημάτων στο προσκήνιο.
Καθημερινά στο σχολείο αναπαράγεται ένα κοινωνικό σύστημα που ενισχύει τα
ιεραρχικά και εξουσιαστικά δίπολα «θύτης-θύμα», «αδύνατος-δυνατός»,
«κανονικός-διαφορετικός», «ντόπιος–ξένος». Οι διακρίσεις αυτές, όπως και πολλές
ακόμα κυρίαρχες κατηγοριοποιήσεις το μόνο που κάνουν είναι να δημιουργούν
αποκλεισμούς, στερεότυπα και προκαταλήψεις, αναπαράγοντας την
κατακερματισμένη πραγματικότητα, που βιώνουμε και τους πολυποίκιλους
δυϊσμούς του κυρίαρχου τρόπου σκέψης. Η λογική της ενοποίησης, της σύζευξης,
του ταιριάσματος φαίνεται να απουσιάζουν παντελώς.
Στο κατατιθέμενο πρόγραμμα περιορίζεται η χρήση του όρου «σχολικός
εκφοβισμός» (Bulling), καθώς εκτιμάμε πως ο όρος βία στη σχολική κοινότητα
είναι περισσότερο ταιριαστός με το βίωμα ενός/μιας μαθητή/τριας ή ενός/μιας
εκπαιδευτικού ή γονέα που υφίσταται διακρίσεις ή αποκλεισμό λόγω ταυτότητας
φύλου, χαρακτηριστικών φύλου ή ερωτικού/σεξουαλικού προσανατολισμού.
Παράλληλα ο όρος bulling, λόγω της ευρείας χρήσης του, για μια σειρά από
διαφορετικές περιπτώσεις, ενδέχεται να λειτουργήσει αποτρεπτικά στην
προσπάθειά μας να συνομιλήσουμε με τους εκπαιδευτικούς για θέματα που
συνδέονται με τον αποκλεισμό και τον ρατσισμό, όπως είναι οι στερεοτυπικές
αντιλήψεις, οι πατριαρχικές κοινωνικές και οικογενειακές δομές, η μη εξοικείωση
με το ανοίκειο και την διαφορετικότητα, η αποσύνδεση από τα αποθέματα και τα
βασικά αξιακά πλαίσια και τις δυνατότητες να παραχθεί ένα κοινό συλλογικό
φαντασιακό.
Επίσης επιλέγουμε αντί το βάρος να εστιάσει στην περιγραφή της υπάρχουσας
κατάστασης να προσκαλέσουμε τους/τις επιμορφούμενους/ες εκπαιδευτικούς να
αναστοχαστούν σχετικά με την έννοια του «κλειστού σχολείου».
Η έλλειψη κατανόησης του ευρύτερου πλαίσιου ενός «κλειστού» σχολείου στο
οποίο δεν χωρούν οι εναλλακτικές αφηγήσεις των εφήβων για τον συναισθηματικό
τους κόσμο, την ανάγκη τους να εξερευνήσουν την ταυτότητά τους και να
συμφιλιωθούν με τις αντιφάσεις τους, είναι σημαντική καθώς αναπαράγει τη
«δυσλειτουργική δυναμική» που το δημιούργησε.
Η πρόκληση να συν-κατασκευάσουμε ανοικτά σχολεία αποτελεί ταυτόχρονα μια
πρόκληση να συνομιλήσουμε για τις βίαιες εκδραματίσεις των εφήβων, είτε προς
τον/την άλλο/η, είτε συχνά προς τον εαυτό τους, μέσω της υιοθέτησης
αυτοκαταστροφικών εκδραματίσεων, όπως η χρήση ουσιών.
Η προσπάθεια να ανταποκριθούμε στην πρόκληση να αναπτύξουμε πρακτικές
πρόληψης που θα παράγουν αντιστίξεις στα φαινόμενα των διακρίσεων μας
προσκαλεί στον κριτικό αναστοχασμό, των πρακτικών μας και στην ανάγκη να
μετακινηθούμε από την εστίαση στις ψυχοκοινωνικές δεξιότητες σε ένα ευρύτερο
πεδίο που εντάσσει την συναισθηματική και την ηθική νοημοσύνη, την καταξιωτική
γλώσσα, την επιβεβαίωση, τις συνομιλίες για τις επιθυμίες και τα όνειρα όλων των
μελών της σχολικής κοινότητας.
Κατά συνέπεια οι παρεμβάσεις και τα βιωματικά εργαστήρια που έχουν σχεδιαστεί
στοχεύουν να προσκαλέσουν σε μετακινήσεις και μετασχηματισμούς τόσο στο
πεδίο της αισθητικής, όσο και στο πεδίο της ερμηνείας ή της δράσης.
Στο πλαίσιο αυτό η νοηματοδότηση εκ νέου των εννοιών της καθολικής, της
εστιασμένης ή της ενδεδειγμένης πρόληψης είναι καθοριστική. Οι τρεις έννοιες
εκτιμούμε πως βρίσκονται σε ένα συνεχή αλληλεπιδραστικό διάλογο μεταξύ τους.
Μέσα από μια Συστημική οπτική συγκροτούν ένα εννοιολογικό σύστημα που
χαρακτηρίζεται από κοινούς αξιακούς άξονες.
Σύμφωνα με την Συστημική Επιστημολογία, η διερεύνηση οποιασδήποτε μορφής
ψυχοκοινωνικών προβλημάτων δεν μπορεί να ειδωθεί χωρίς την σύνδεσή τους με
τις άρρητες πλευρές και τις λανθάνουσες ζυμώσεις που διαδραματίζονται στις
κοινωνικές σχέσεις και συνιστούν την κοινωνική δυναμική, αλλά και τις ζυμώσεις σε
επίπεδο κοινότητας, ομάδας, οικογένειας, αλλά και ατόμου. H συστημική
αλλαγή, προχωρά και ανελίσσεται μέσα από την αλλαγή στις δομές και τους
θεσμούς, στις σχέσεις μας (με τους άλλους), την αλλαγή μέσα μας και ιδανικά,
χρειάζεται να γίνεται σε όλα τα επίπεδα, προκειμένου να διασφαλίζεται η
βιωσιμότητα της. Επειδή όμως, τα συστήματα βρίσκονται σε μία διαρκή, δυναμική
διεργασία σύνδεσης και αλληλεξάρτησης, κάθε μεταβολή σε οποιοδήποτε πεδίο
δράσης (ενδεδειγμένη, εστιασμένη, καθολική) δεν μπορεί παρά να επιφέρει
επιδράσεις και ενδεχομένως μεγαλύτερες ή μικρότερες μεταβολές στις ανάγκες
(και συνακόλουθα στην κάλυψή τους) του πληθυσμού -στόχου που κινείται σε αυτό
το πεδίο.
Αποδεχόμενοι, λοιπόν, την Συστημική αλληλο-συσχέτιση των τριών πεδίων
πρόληψης οδηγούμαστε και στην αποδοχή της ανάγκης διακριτότητας των ορίων
μεταξύ αυτών. Κάθε πεδίο είναι σημαντικό να είναι διακριτό από τα υπόλοιπα
προκειμένου να διατηρεί μια μορφή αυτονομίας, μέσα στο ενιαίο σύστημα φορέων
και υπηρεσιών. Έτσι, χρειάζεται να βρίσκεται σε τόσο κοντινή σχέση, ώστε να
επιτρέπει τον συντονισμό στα νοήματα (με αποτέλεσμα την μεγαλύτερη
ανταποδοτικότητα) και ταυτόχρονα, τόσο διακριτή, ώστε να επιτρέπει την
αυτόνομη ανάπτυξη δράσεων.
Τα τρία πεδία, εκτός της ταυτότητας ενός Συστημικού ανήκειν, είναι σκόπιμο να
επιτρέπουν έναν πολυφωνικό διάλογο. Σε αυτόν τον διάλογο, που έχει σαν
φιλοδοξία να οδηγήσει ένα πολυφωνικό συνεργατικό δίκτυο πρόληψης, κάθε δομή,
φορέας ή οργανισμός αναπτύσσει και σχεδιάζει δράσεις, λαμβάνοντας υπόψη ότι
αυτές πάντα επιδρούν (αναπόφευκτα) στις δράσεις που σχεδιάζουν οι αντίστοιχες
δομές.
Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο είναι το αισθητικό πεδίο που διέπεται από τον
σεβασμό και την ιδιαιτερότητα της κουλτούρας που κυριαρχεί σε κάθε πεδίο
δράσης. Στο πεδίο της εστιασμένης και της ενδεδειγμένης πρόληψης τα στοιχεία της
κουλτούρας συνδέονται με τη φροντίδα και ενδεχομένως την ένταξη ή την
αποκατάσταση. Στο πεδίο της πρωτογενούς και καθολικής πρόληψης στοχεύουν
στην ενδυνάμωση. Τέλος, στο πεδίο του νομικού πλαισίου μπορεί να αφορούν σε
κανονιστικές πρακτικές.
Ο διάλογος μεταξύ των διαφορετικών πρακτικών και των διαφορετικών στοιχείων
της κουλτούρας των πληθυσμών, με τους οποίους εργαζόμαστε, είναι σημαντικό να
εκτιμηθεί ως δομικό στοιχείο ενός σχεδιασμού για δομές και φορείς. Σύμφωνα με
αυτή την αντίληψη, κάθε υπάρχουσα εμπειρία είναι σημαντικό να αξιοποιηθεί στην
κατεύθυνση μια μετεξέλιξης των υπαρχουσών πρακτικών, ώστε αυτές να
ανταποκρίνονται στα σύνθετα προβλήματα.
Υπό το πρίσμα αυτό, και λαμβάνοντας υπόψη την εθνοπολιτισμική ετερογένεια της
εκπαιδευτικής κοινότητας, καθώς και τον καθοριστικό ρόλο της εκπαίδευσης στην
αποδοχή ή στην απόρριψη της ταυτότητας των μαθητών και μαθητριών, όλες οι
εκπαιδευτικές δράσεις προληπτικού και παρεμβατικού χαρακτήρα οφείλουν να
έχουν μια ολιστική και πολυεπίπεδη και πολυεστιακή προσέγγιση,
περιλαμβάνοντας τη σχολική κοινότητα, την οικογένεια και την κοινωνία ευρύτερα,
στηριζόμενες στις αρχές της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης καλλιεργώντας το
σεβασμό, τη δικαιοσύνη, την ισότητα, την αποδοχή και την συμπερίληψη του
«άλλου»/ της «άλλης». Οφείλουν, ακόμα, να εστιάζουν στο ήθος και την συνοχή της
σχολικής μονάδας, οι οποίοι, αποδεδειγμένα, αποτελούν ισχυρούς
προστατευτικούς παράγοντες.
Ολοκληρώνοντας αυτή την εισαγωγή εκτιμούμε πως ο διάλογος έχει την
δυνατότητα να δημιουργήσει τον κατάλληλο χώρο ώστε να ακουστούν τα
καθημερινά βιώματα, οι διαφορετικές φωνές και επιθυμίες των μαθητών και
μαθητριών, των γονέων, των εκπαιδευτικών που αποκλείονται λόγω ταυτότητας
φύλου, χαρακτηριστικών φύλου ή ερωτικού/σεξουαλικού προσανατολισμού.
Η καταγραφή και η ενδυνάμωση όλων των διαφορετικών φωνών είναι αυτά τα
στοιχεία που θα εμποδίσουν ο διάλογος αυτός να μην στηρίζεται για άλλη μια φορά
σε ευχολόγια, αλλά στην εμπερίεξη και αξιοποίηση του πλούτου και της
διαφορετικότητας μέσα από την σύνδεση και την σύνθεση της ετερογένειας μας.
Προϋπόθεση για αυτόν τον διάλογο αποτελεί η αποδοχή και ο σεβασμός της
αξιοπρέπειας όλων των μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας. Η αξιοπρέπεια
λαμβάνει κεντρικό ρόλο καθώς την θεωρούμε βασική για την ασφάλεια, την
φροντίδα και την ψυχική υγεία των ανθρώπων, (Γκότσης 2018). 11
Κλείνοντας, κρίνουμε ότι χρειαζόμαστε ένα νέο επιστημονικό Παράδειγμα που θα
στοχεύει στην κοινωνική αλλαγή, ένα νέο σχέδιο πολιτικής που να υπερασπίζεται
και να διεκδικεί:
-Συστημική, ολιστική θεώρηση της πραγματικότητας και συνειδητοποίηση της
αλληλεξάρτησης και ενότητας σε όλα τα επίπεδα, σώματος-νου, σκέψης-δράσης,
ατόμου-κοινωνίας, κοινωνίας και περιβάλλοντος.
-Ευρεία αντίληψη των ανθρώπινων ιδιοτήτων σύμφωνα με την υπαρξιακή-
ανθρωπιστική ψυχολογία, την ανάλυση λόγου και την ανθρωπολογική,
κοινωνιολογική προσέγγιση.
-Άνοιγμα στο διάλογο και στη συνάντηση με το διαφορετικό μέσω της επεξεργασίας
αποτελεσματικών στρατηγικών συνύπαρξης και της συνέργειας.
-Συνειδητοποίηση των κοινωνικών και οικονομικών επιπτώσεων της κρίσης στην
καθημερινότητα όλων μας.
11
Δες σχετικό άρθρο στο
https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxikis-ygeias/psyxotherapeia/therapeftikes-
proseggiseis/6789-to-systimiko-synthetiko-montelo-kataksiotikis-diereynisis.html
-Εμπιστοσύνη στο δυναμικό της ανάπτυξης του ανθρώπου (ως πρόσωπο και μέλος
ομάδας) και στη βασική του ελευθερία, δημιουργικότητα και υπευθυνότητα.
-Ικανότητα επικοινωνίας και συναισθηματικής κατανόησης σε όλα τα επίπεδα και
για όλους.
-Ελεύθερη και ανεξάρτητη κριτική σκέψη, η οποία δεν θα παρασύρεται παθητικά
από γενικεύσεις και συνθηματολογίες.
- Αποδοχή όλων των διαφορετικών πολιτισμικών πλαισίων στον χώρο και τον χρόνο,
χωρίς αποκλεισμούς ή προκαταλήψεις.
Βασική βιβλιογραφία
1. Anderson H., Goolishian H. (1988 ) [2004].Τα ανθρώπινα Συστήματα ως
Γλωσσικά Συστήματα. Ζήσης Τ. (Μφτ.). Μετάλογος 2004, τεύχος 6, 75-110.
2. Γκότσης, Η. (2008): Η Αξιοποίηση των Απόψεων του Μιχαήλ Μπαχτίν σε
Αντιπαράθεση με τη Μονολογική Φύση της Εξάρτησης. Μετάλογος,14: 6-22
3. Γκότσης, Η. (2017): Η εμπειρία της εκπαίδευσης με τον Peter Lang και οι
εφαρμογές και οι μεταφορές της Καταξιωτικής Συστημικής Διερεύνησης στον
Οργανισμό Κατά των Ναρκωτικών. Μετάλογος, Τεύχος, 30
4. Hermans J.M.H., Hermans-Konopka A. (2016). Η Θεωρία του Διαλογικού
Εαυτού. Γ. Γκαντώνα (Μτφ.). Αθήνα: Εκδόσεις Παρισιάνου
5. Lang, P., Little M., & Cronen, V. (2011). The Systemic Professional: Domains of
Action and the Question of Neutrality. Human Systems, 22:18-34.
6. Μπαχτίν, Μ. (2000) Ζητήματα ποιητικής στον Ντοστογιέφσκι, μτφρ. Α.
Ιωαννίδου, Αθήνα: Πλέθρον.
7. Φρέιρε, Π. (2009) Η αγωγή του καταπιεζόμενου, μτφρ. Γ. Κρητικός, Αθήνα:
Κέδρος.
8. Χαραλαμπάκη, Κ. (2017) «Ο μεγάλος διαλογικός. Απόπειρες ανάγνωσης
κειμένων του Μ. Μπαχτίν» στο Χαραλαμπάκη, Κ., Οικογένειες σε δίσεκτα χρόνια,
Αθήνα: Καστανιώτης
Κεφάλαιο 1. ΛΟΑΤΚΙ+ ΝΕΟΙ- ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ & ΨΥΧΙΚΗ
ΥΓΕΙΑ
Εισαγωγή
Η συμπλήρωση 50 χρόνων τον Ιούνιο του 2019 από τα βίαια γεγονότα του
Stonewall Inn στις ΗΠΑ το 1969, τα οποία σήμαναν και την αρχή του κινήματος για
τα δικαιώματα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας είναι μια υπενθύμιση ότι πάρα τους αγώνες
που έχουν γίνει για την απελευθέρωση, ισότητα, και κατάργηση των διακρίσεων εις
βάρος των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, ακόμα παραμένουν σοβαρά εμπόδια ώστε να
κατακτηθούν οι παραπάνω στόχοι1.
Πέρα από τον συμβολισμό όμως που έχει το μπαρ Stonewall Inn, για τον αγώνα
απελευθέρωσης μιας καταπιεσμένης κοινωνικής ομάδας, για το επιστημονικό
πεδίο της πρόληψης των εξαρτήσεων έχει ακόμα έναν συμβολισμό αφού επρόκειτο
για ένα μέρος στο οποίο πολλά ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα ξεκινούσαν την χρήση ουσιών και
πολλές φορές έμπαιναν στον φαύλο κύκλο της εξάρτησης.
Η χρήση ουσιών, η εξάρτηση και τα προβλήματα ψυχικής υγείας είναι πολύ

σημαντικά προβλήματα για την ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα, καθώς τα ερευνητικά
αποτελέσματα αναφέρουν συνολικά σημαντικά μεγαλύτερα ποσοστά χρήσης και
κατάχρησης ουσιών και ψυχιατρικών διαταραχών σε σχέση με τα ετεροφυλόφιλα
άτομα2,3.
Συγκεκριμένα, οι έρευνες δείχνουν ότι τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα κάνουν χρήση ουσιών

όπως καπνό, αλκοόλ και ναρκωτικά, 2-4 φορές περισσότερο από τον
ετεροφυλόφιλο πληθυσμό4. Επιπλέον, τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα είναι πολύ πιθανότερο
από τα ετεροφυλόφιλα άτομα να έχουν κατάθλιψη, άγχος, συναισθηματικά ή
συμπεριφορικά προβλήματα και να σκέφτονται ή να προσπαθούν να
αυτοκτονήσουν, γεγονός που αυξάνει τον κίνδυνο χρήσης ουσιών5.6.
ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
Για την επιστημολογία της πρόληψης σημαντικό ρόλο παίζει το θεωρητικό
μοντέλο των αιτιολογικών παραγόντων των εξαρτητικών συμπεριφορών και
φαινομένων για τους οποίους υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία εδώ και 40 πλέον
χρόνια. Σε ότι αφορά όμως στην ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα η χρήση ουσιών πρέπει να
γίνει κατανοητή μέσα από το πλαίσιο του στίγματος, της προκατάληψης και των
διακρίσεων που τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα υφίστανται συνεχώς. Οι συνέπειες αυτής της
προκατάληψης αποδυναμώνουν τα συστήματα υποστήριξης των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων
και τα καθιστούν ευάλωτα στην χρήση ουσιών. Το να κατανοήσουμε αυτά τα
θέματα είναι πολύ σημαντικό ώστε να βοηθήσουμε τα ΛΟΑΤΚΙ+ νεαρά άτομα να
θωρακιστούν ψυχικά και να αποκτήσουν ψυχική ανθεκτικότητα ώστε να επιτύχουν
όλους τους αναπτυξιακούς στόχους που κάθε νέος άνθρωπος οφείλει να
κατακτήσει στην πορεία της ζωής του. Στην παρακάτω ενότητα θα αναφερθούμε
στους ειδικούς αιτιολογικούς παράγοντες που σχετίζονται με τους/τις ΛΟΑΤΚΙ+
εφήβους/ες και νέους/ες.
Α. Εκφοβισμός και παρενόχληση των ΛΟΑΤΚΙ+ νεαρών ατόμων
Μια αντιπροσωπευτική εικόνα της πραγματικότητας του

ομοφοβικού/τρανσφοβικού/ιντερφοβικού σχολικού εκφοβισμού στην Ευρώπη
μπορούμε να έχουμε από τις παρακάτω έρευνες12, από τις λίγες που εξετάζουν τον
ερωτικό/σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα και τα χαρακτηριστικά φύλου
σε σχέση με την σχολική βία. Πρόσφατη, λοιπόν, και αναλυτική έρευνα που έχει
γίνει πάνω στις εµπειρίες των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόµων είναι η “EU LGBT Survey” από τον
Οργανισµό Θεµελιωδών Δικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (European Union
Fundamental Rights Agency), τα αποτελέσµατα της οποίας δηµοσιεύτηκαν τον Μάιο
του 2013. Η εν λόγω έρευνα αφορά την καθηµερινότητα των ΛΟΑΤΚΙ ατόµων
12
https://www.iglyo.com/wp-content/uploads/2018/05/Education_Report_April_2018-
4.pdf?fbclid=IwAR2ba26fP0kmXan_r9mgw2yLsJNe3i2BuYoARu2zrPqb-JrHFQLcytDZNzk
(αυτήν βάλε την δεύτερη και προσθέστε και την πρώτη ερευνα με λινκ, νομίζω είναι αυτή αλλά
τσεκάρετε το https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-eu-lgbt-survey-main-
results_tk3113640enc_1.pdf?fbclid=IwAR2-
9BiATZSztd1Jdxl_v7R8I6n6ZcwJ4lqQ2heGKr6AwtA7bEHCY5WCUwI )
(dailylife), τις διακρίσεις (discrimination), τη γνώση δικαιωµάτων (rightsawareness),
ερωτήσεις συγκεκριµένα για διεµφυλικά άτοµα (transgender specific questions),
καθώς και την βία και την παρενόχληση (violence and harassment). Η έρευνα
πραγµατοποιήθηκε σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης
συμπεριλαμβανομένης και της Κροατίας, από την Ελλάδα συνολικά απάντησαν
2.760 άτοµα. Η παρούσα έρευνα συμπεριλαμβάνει τα αποτελέσµατα ερωτήσεων οι
οποίες σχετίζονται µε το σχολικό και εκπαιδευτικό περιβάλλον, εστιάζοντας στην
ηλικιακή οµάδα 18-24 ετών ως οµάδα που έχει περάσει πολύ πρόσφατα από την
πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια εκπαίδευση, ώστε να δοθεί µια εικόνα της
επικρατούσας κατάστασης και σε ελληνικά σχολεία σχετικά µε τις εµπειρίες ΛΟΑΤΚΙ
νέων. Ενδεικτικά παρουσιάζονται τα ακόλουθα αποτελέσµατα.
Αρχικά, µια εµφανής απόδειξη του πόσο συνήθης είναι ο οµοφοβικός και
τρανσφοβικός εκφοβισµός φαίνεται στο Διάγραµµα 1, το οποίο δείχνει ότι ένα
τεράστιο ποσοστό των ερωτηθέντων (97%) κατά την σχολική εκπαίδευση πριν την
ηλικία των 18 ετών άκουσε αρνητικά σχόλια ή υπήρξε µάρτυρας αρνητικής
συµπεριφοράς επειδή κάποιος/α συµµαθητής/ρια θεωρήθηκε ΛΟΑΤΚΙ.
Παρακάτω αποτυπώνεται πλέον αυτή η πραγµατικότητα ειδικά για τα ΛΟΑΤΚΙ+

άτοµα. Το 76% των ερωτηθέντων στην ηλικιακή οµάδα 18-24 δηλώνει πως κατά την
σχολική εκπαίδευση πριν την ηλικία των 18 αντιµετώπισε αρνητικά σχόλια ή
αρνητική συµπεριφορά στο σχολείο εξ αιτίας ακριβώς του ότι είναι ΛΟΑΤΚΙ+. Στην
ίδια ερώτηση το ποσοστό για τα άτοµα ηλικίας 25-39 είναι παρόµοιο (78%), πράγµα
το οποίο υποδηλώνει πως δεν έχει βελτιωθεί η κατάσταση τα τελευταία χρόνια. Αυτό
το πρόβληµα δεν αφορά µόνο τους µαθητές των σχολείων, αλλά επεκτείνεται και
στο διδακτικό προσωπικό, όπως φαίνεται στο Διάγραµµα 3. Το 83% των
ερωτηθέντων αναφέρει ότι κατά την διάρκεια της σχολικής εκπαίδευσης πριν την
ηλικία των 18 άκουσε αρνητικά σχόλια ή υπήρξε µάρτυρας αρνητικής συµπεριφοράς
επειδή κάποιο µέλος του διδακτικού προσωπικού θεωρήθηκε ΛΟΑΤΚΙ.
Τα παρακάτω δύο διαγράµµατα σκιαγραφούν αυτό που για τα περισσότερα

ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα αποτελεί πραγµατικότητα: ούτε ένα στα δέκα ΛΟΑΤΚΙ+ άτοµα
δεν µπορεί να εκφραστεί ελεύθερα στο σχολικό περιβάλλον. Συγκεκριµένα, το 97%
των ερωτηθέντων δεν µιλούσε ανοιχτά για το γεγονός ότι είναι ΛΟΑΤΚΙ+ στο
σχολείο, ενώ το 92% των ερωτηθέντων έκρυβε το γεγονός ότι είναι ΛΟΑΤΚΙ κατά την
διάρκεια της σχολικής εκπαίδευση πριν την ηλικία των 18.
Πολύ σηµαντική είναι η αποσιώπηση ή ακόµα και η συµµετοχή του προσωπικού στο
φαινόμενο του οµοφοβικού ή/και τρανσφοβικού εκφοβισµού. Σχεδόν ένας στους
τρεις ερωτηθέντες αναφέρει ότι αισθάνθηκε πως έγινε διάκριση εις βάρος του από
µέλος του προσωπικού εκπαιδευτικού ιδρύµατος εντός του περασµένου έτους εξ
αιτίας του ότι είναι ΛΟΑΤΚΙ+.
Η έλλειψη ορατότητας της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας αποτελεί έναν επιπλέον

παράγοντα που συντελεί στον κοινωνικό αποκλεισµό των θυµάτων. Οι 2 στους 5
ερωτηθέντες δεν γνωρίζουν κάποια οργάνωση στην Ελλάδα που µπορεί να
υποστηρίξει ή να συµβουλέψει άτοµα τα οποία έχουν δεχθεί διάκριση επειδή είναι
γκέι, ενώ η αναλογία αυτή αυξάνεται στον 1 στους 2 ερωτηθέντες για την ίδια
ερώτηση σχετικά µε τις διακρίσεις εις βάρος διεµφυλικών ατόµων (τρανς).
Οφείλει επίσης να αναδειχτεί ότι τα φαινόµενα οµοφοβικού και τρανσφοβικού

σχολικού εκφοβισµού δεν εξαντλούνται στην λεκτική βία. Το διάγραµµα δείχνει πως
σύµφωνα µε τους ερωτηθέντες, τα σοβαρότερα περιστατικά παρενόχλησης
συµβαίνουν πρώτον στα εκπαιδευτικά ιδρύµατα (27%), δεύτερον σε δηµόσιο χώρο
όπως δρόµο ή πλατεία (23%) και τρίτον µέσω διαδικτύου (11%). Στο επόμενο
διάγραµµα φαίνεται ότι τα σοβαρότερα περιστατικά σωµατικής ή σεξουαλικής
επίθεσης ή απειλή βίας συµβαίνουν πρώτων σε δηµόσιο χώρο όπως σε δρόµο ή
πλατεία (33%), δεύτερον στα εκπαιδευτικά ιδρύµατα (17%), και τρίτον στο σπίτι
(15%).
Μια επιπλέον σημαντική πηγή, από την οποία αναδεικνύονται τα προβλήματα

για τα ίντερσεξ άτομα αποτελεί η έρευνα της IGLYO. Ενδεικτικά στην σελίδα
101-103 γράφει για την κατάσταση στην Ελλάδα: “Education curricula: The
curriculum does not have any mandatory content on sexual orientation, gender
identity and expression or variations in sex characteristics. Furthermore, when
included, this content can be hostile14. Since 2017, the Ministry of Education has
implemented a mandatory “Thematic Week” in junior high schools, including a
“Gendered Identities” axis. Within this framework teachers may introduce LGBTQI
issues. The Ministry expressly suggested that parents should attend this training (on
LGBTQI issues) but did not make any reference to students. Teachers, however, are
allowed to introduce the subject to students, but this is at their own discretion”]
Β. Οικογενειακές συγκρούσεις και απόρριψη
Οι καλές και ζεστές οικογενειακές σχέσεις αποτελούν πολύ σημαντικούς

προστατευτικούς παράγοντες για την χρήση ουσιών στους έφηβους. Δυστυχώς για
αρκετά ΛΟΑΤΚΙ+ νεαρά άτομα, οι συγκρούσεις γύρω από θέματα
ερωτικού/σεξουαλικού προσανατολισμού, ταυτότητας, χαρακτηριστικών και
έκφρασης φύλου δημιουργούν έντονους τριγμούς στις οικογενειακές τους σχέσεις.
Σύμφωνα με την έρευνα Youth Survey8 στις ΗΠΑ, μεταξύ των ΛΟΑΤΚΙ+ εφήβων,
μόνο το 49% πίστευε ότι θα μπορούσε να απευθυνθεί σε έναν ενήλικα στην
οικογένειά του για βοήθεια, σε σύγκριση με το 79% των εφήβων που δεν είναι
ΛΟΑΤΚΙ+. Η αντίδραση της οικογένειας στην ΛΟΑΤΚΙ+ ταυτότητα έχει πολύ
σημαντικό αντίκτυπο στο ρίσκο της χρήσης ουσιών. Η απόρριψη από την
οικογένεια οδηγεί σε μειωμένη κοινωνική υποστήριξη και συναισθήματα
απομόνωσης και μοναξιάς που αυξάνουν την πιθανότητα της χρήσης ουσιών και
άλλων προβλημάτων υγείας.
Η μελέτη Family Acceptance Project από το κρατικό πανεπιστήμιο του San

Francisco επισημαίνει ότι ο κίνδυνος ένα ΛΟΑΤΚΙ+ νεαρό άτομο να αναπτύξει
προβλήματα από την χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ μειώνεται όσο αυξάνει η
αποδοχή της ΛΟΑΤΚΙ+ ταυτότητας από την οικογένειά9 . Και ενώ οι σχέσεις
μπορούν να αποκατασταθούν με την πάροδο του χρόνου, οι αρχικές αντιδράσεις
κάνουν τη διαφορά: οι έφηβοι και οι νέοι ενήλικες των οποίων οι γονείς και οι άλλοι
σημαντικοί ενήλικες αντέδρασαν αρνητικά όταν έμαθαν την ΛΟΑΤΚΙ+ ταυτότητα
τους έχουν περισσότερες πιθανότητες να κάνουν χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ10.
Στις χειρότερες περιπτώσεις, η εχθρότητα είναι τόσο μεγάλη που οι ΛΟΑΤΚΙ+
έφηβοι το σκάνε από το σπίτι από το σπίτι ή τους διώχνουν. Ένα ποσοστό ως 40%
των ασυνόδευτων ανηλίκων (έφηβοι και νέοι ενήλικες που είναι μόνοι τους και όχι
μέρος μιας οικογένειας άστεγων) είναι ΛΟΑΤΚΙ+ 11
Μειονοτικό στρες
Το μοντέλο του μειονοτικού στρες (minority stress model) μας προσφέρει ένα
θεωρητικό πλαίσιο κατανόησης των συγκεκριμένων δυσκολιών που συναντούν οι
σεξουαλικές μειονότητες εξαιτίας του κοινωνικού στιγματισμού, των προσδοκιών
απόρριψης, της εσωτερικευμένης ομοφοβίας και των προκαταλήψεων που
αντιμετωπίζει η ΛΟΑΤΚΙ+ ταυτότητα12. Οι εξωτερικές προκαταλήψεις αναφέρονται
στις οποιαδήποτε εμπειρίες προκατάληψης είτε από θεσμικά πλαίσια (πχ πολιτική)
είτε από το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον (πχ αναπαραγωγή αρνητικών
στερεοτύπων από τα ΜΜΕ)12,13. Όπως προαναφέρθηκε η συντριπτική πλειοψηφία
των ΛΟΑΤΚΙ+ δηλώνει πως κατά την σχολική εκπαίδευση έχει αντιμετωπίσει
αρνητικά σχόλια ή αρνητική συμπεριφορά στο σχολείο εξ αιτίας της ΛΟΑΤΚΙ+
ταυτότητας7. Ακόμη και ΛΟΑΤΚΙ+ νεαρά άτομα των οποίων οι γονείς και οι φίλοι/ες
είναι υποστηρικτικοί/ές πολύ συχνά αναφέρουν ότι βιώνουν έναν βαθμό
μειονοτικού στρες.
Τα αυξημένα ποσοστά της χρήσης ουσιών στους ΛΟΑΤΚΙ+ επομένως, πολύ συχνά
συνδέονται με μειονοτικούς στρεσογόνους παράγοντες που έχουν την βάση τους
στον λεγόμενο εσωτερικευμένο ετεροσεξισμό13,14. Με τον όρο εσωτερικευμένο
ετεροσεξισμό εννοούμε την εσωτερίκευση αρνητικών κοινωνικών στάσεων σχετικά
με την μη ετεροφυλοφιλική (ετεροκανονική) ταυτότητα, έλξη και συμπεριφορά.
Υπάρχουν πλέον, πολλές μελέτες πάνω στην σχέση του εσωτερικευμένου

ετεροσεξισμού και της χρήσης ουσιών στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα οι οποίες
καταδεικνύουν μια θετική συσχέτιση ανάμεσα στον εσωτερικευμένο ετεροσεξισμό
και την κατανάλωση αλκοόλ και ναρκωτικών και προβλημάτων σχετιζόμενων με την
χρήση αλκοόλ και ουσιών15.
Ο ρόλος της Πρόληψης
Πέρα από τις ήδη θεσμοθετημένες δράσεις που σχεδιάζουν και οι υλοποιούν οι
επαγγελματίες πρόληψης στην σχολική κοινότητα, την οικογένεια και την ευρεία
κοινότητα υπάρχει πλέον επιτακτική ανάγκη να λάβουμε υπόψη στους σχεδιασμούς
και το σκεπτικό συγκρότησης των παρεμβάσεων μας τους παραπάνω αιτιολογικούς
παράγοντες κινδύνου που αναφέρθηκαν πιο πάνω ώστε οι παρεμβάσεις πρόληψης
να ανταποκρίνονται στις ιδιαίτερες ανάγκες των ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιών και εφήβων.
Η σχολική κοινότητα θα πρέπει να αποτελεί ένα πλαίσιο ασφάλειας και

συμπερίληψης ώστε όλα τα παιδιά να αισθάνονται σεβασμό, κοινωνική,
συναισθηματική, σωματική ασφάλεια και υποστήριξη18.
Τα εμπειρικά και ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι υπάρχει ανάγκη για υλοποίηση
προγραμμάτων πρόληψης που προάγουν την σύνδεση με το σχολείο19 και την
υποστήριξη από τους ενήλικες μέσα στο σχολικό περιβάλλον20. Το θετικό σχολικό
κλίμα άλλωστε έχει φανεί ότι συσχετίζεται άμεσα με την μείωση της εμφάνισης
κατάθλιψης, αυτοκτονικού ιδεασμού, χρήσης ουσιών και αδικαιολόγητων
απουσιών σε ΛΟΑΤΚΙ+ μαθητές/τριες21 . Επιπλέον, οι έφηβοι που έχουν καλές
σχέσεις με τους εκπαιδευτικούς τους είναι λιγότερο πιθανό να κάνουν χρήση
ναρκωτικών και αλκοόλ22. Είναι γεγονός πως τα ΛΟΑΤΚΙ+ νεαρά άτομα σε σχέση με
τα μη ΛΟΑΤΚΙ+ αισθάνονται λιγότερο ότι λαμβάνουν υποστήριξη από τους ενήλικες
στο σχολικό πλαίσιο ενώ οι ΛΟΑΤΚΙ+ έφηβοι/ες που νιώθουν ότι λαμβάνουν
υποστήριξη δεν διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο για την χρήση ουσιών σε σχέση με
τους συμμαθητές τους23 .
Είναι ζητούμενο να υπάρχει κατάλληλη εκπαίδευση και κατάρτιση του

εκπαιδευτικού προσωπικού στο πώς να δημιουργεί ασφαλή και προστατευτικά
σχολικά πλαίσια για όλους τους μαθητές ανεξάρτητα από τον σεξουαλικό
προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου και θα πρέπει οι εκπαιδευτικοί να
ενθαρρύνονται να συμμετέχουν σε τέτοιου τύπου εκπαιδεύσεις. Οι εκπαιδευτικοί
μπορούν να λειτουργήσουν υποστηρικτικά απέναντι στις/στους ΛΟΑΤΚΙ+
μαθήτριες/τές τους όχι μόνο μέσα από την διαθεσιμότητα τους για να συζητήσουν
δυσκολίες αλλά και μέσα από την γλώσσα που οι ίδιοι χρησιμοποιούν ώστε να μην
αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις που τραυματίζουν και θυματοποιούν
περαιτέρω τους μαθητές τους.
Αντί επιλόγου
Η σημασία της αναγνώρισης της βία της ετεροκανονικότητας, στην σχολική

κοινότητα
Σημαντική παράμετρος για να αναγνωρίσουμε και να παρέμβουμε σε

ομοφοβικό/τρανσφοβικό/ιντερφοβικό περιστατικό είναι να γνωρίζουμε τι ακριβώς
σημαίνει ομοφοβία/τρανσφοβία/ιντερφοβία και κυρίως να μπορούμε να
αποκτήσουμε συνείδηση της δικής μας εσωτερικευμένης
ομοφοβίας/τρανσφοβίας/ιντερφοβίας. Αυτή δηλαδή που ''κουβαλάμε'' σε
προσωπικό επίπεδο χωρίς να την αντιλαμβανόμαστε και πολλές φορές μας
εμποδίζει και μας ακινητοποιεί μπροστά σε ένα περιστατικό εκφοβισμού που
σχετίζεται με τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή/και με την ταυτότητα φύλου. Σε
ένα πρώτο επίπεδο διερεύνησης μπορούμε να ορίσουμε την ομοφοβία, την
ιντερφοβία και την τρανσφοβία. Η ομοφοβία είναι μια σειρά από αρνητικές
συμπεριφορές και συναισθήματα προς άτομα με μη ετεροφυλοφιλικό σεξουαλικό
προσανατολισμό, ενώ η τρανσφοβία εκφράζεται σε άτομα που δεν
συμμορφώνονται με τις ετεροκανονικές προσδοκίες σχετικά με το φύλο. Η
ιντερφοβία είναι η έλλειψη γνώσης - αποδοχής σχετικά με τις φυσικές
διαφοροποιήσεις που μπορεί να εμφανίζουν τα ίντερσεξ άτομα στα (βιολογικά)
χαρακτηριστικά του φύλου (πρωτογενή ή δευτερογενή) 13 Περιλαμβάνουν την
αντιπάθεια, περιφρόνηση, αποστροφή, την εχθρική συμπεριφορά, λεκτική-
ψυχολογική-σωματική βία, τις διακρίσεις και φτάνει μέχρι τον παράλογο φόβο, τη
ρητορική μίσους ή ακόμα μέχρι και το έγκλημα. Σε γενικές γραμμές η
τρανσφοβία/ομοφοβία/ιντερφοβία είναι οποιαδήποτε συμπεριφορά βλάπτει την
ευημερία ενός ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμου και επιδιώκει να του στερήσει την ατομικότητα
και την αξιοπρέπεια του.
13
Για περισσότερα για τα ίντερσεξ άτομα, δείτε την Ορολογία
Η κλίμακα Riddle αναπτύχθηκε από την Dorothy Riddle (ψυχολόγο) το 1973-74.
Αποτελεί ένα ψυχομετρικό εργαλείο μέτρησης του βαθμού στον οποίο ένα
πρόσωπο είναι ομοφοβικό ή όχι. Μπορούμε να το κατανοήσουμε ως ενα συνεχές
που το ένα άκρο του είναι η πιο ακραία κατάσταση ομοφοβίας και η άλλη είναι η
ενσωμάτωση των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων ως αναγκαιότητα για την υποστήριξη της
(κοινωνικής και βιολογικής) πολυμορφίας της κοινωνίας και κατά συνέπεια της
υγιούς της μορφής.
Αποστροφή. Η ομοφυλοφιλία, η αμφιφυλοφιλία, η διεμφυλικότητα, καθώς και η

ίντερσεξ (διαφυλική) κατάσταση θεωρούνται «εγκλήματα κατά της φύσης». Τα
άτομα που δεν είναι ετεροφυλόφιλα και τα διεμφυλικά και ίντερσεξ άτομα
εκλαμβάνονται ως “άρρωστα”, “ανήθικα”, “αμαρτωλά”, “φρικιά” που «πρέπει να
θεραπευτούν, να τιμωρηθούν ή να αλλάξουν πάση θυσία”.
Οίκτος. Ετεροφυλοφιλικός σωβινισμός. Η ετεροφυλοφιλία θεωρείται η νορμάλ

πρακτική και φυσικά προτιμητέα. Οποιαδήποτε ευκαιρία για ‘θεραπεία’ ή
«ετεροφυλοφιλοποίηση» πρέπει να ενισχύεται, και αυτοί που φαίνεται πως
γεννήθηκαν «έτσι» πρέπει να προκαλούν οίκτο «οι καημένοι».
Ανοχή. Η ομοφυλοφιλία είναι “απλώς μια φάση της εφηβείας” που πολλοί
άνθρωποι περνούν κι οι πιο πολλοί «ξεπερνούν». Συνεπώς, οι ΛΟΑΤΚΙ+ άνθρωποι
είναι “λιγότερο ώριμοι από τους ετεροφυλόφιλους και πρέπει να αντιμετωπίζονται
με την προστατευτικότατα και επιείκεια που αντιμετωπίζονται και τα παιδιά”.
Αποδοχή. Υπονοεί ότι υπάρχει κάτι να αποδεχτείς. Χαρακτηρίζεται από δηλώσεις

του τύπου «Δεν είσαι λεσβία για μένα, είσαι άνθρωπος!», ή «Το τι κάνεις στο
κρεβάτι σου είναι δική σου υπόθεση!» ή «Εγώ είμαι εντάξει με αυτό, αρκεί να μην
το επιδεικνύεις!»
Θετικά επίπεδα στάσεων
Υποστήριξη. Η προστασία των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ+ προσώπων

αποδεικνύεται σημαντική ακόμα και αν προέρχεται από κόσμο που δεν αισθάνεται
άνετα με τον ομοερωτικό σεξουαλικό προσανατολισμό, την διεμφυλικότητα ή την
διαφυλικότητα των άλλων. Υποστηρίζει, όμως, τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ γιατί
έχει επίγνωση του παραλογισμού, των αδικιών και του κλίματος της ομοφοβίας που
ζουν.
Θαυμασμός. Αναγνωρίζει ότι το να είσαι ανοιχτά ΛΟΑΤΚΙ+ στην κοινωνία μας,

χρειάζεται δύναμη. Οι άνθρωπο σε αυτό το στάδιο είναι πρόθυμοι να εξετάσουν την
ομοφοβία τους, τις στάσεις τους, τις αξίες τους και τις συμπεριφορές τους
Εκτίμηση. Εκτιμά τη διαφορετικότητα των ανθρώπων και βλέπει τα ΛΟΑΤΚΙ+

πρόσωπα ως ένα έγκυρο κομμάτι αυτής της διαφορετικότητας. Αυτοί οι άνθρωποι
είναι πρόθυμοι να πολεμήσουν την ομοφοβία/τρανφοβία/ιντερφοβία μέσα τους και
στους άλλους.
Ενσωμάτωση. Ένας τέτοιος τρόπος σκέψης βασίζεται στο γεγονός πως κάθε μη
ετερόφιλόφυλο, διεμφυλικό ή ίντερσεξ πρόσωπο είναι αναπόσπαστο μέλος της
κοινωνίας μέσα στην οποία ζούμε. Οι άνθρωποι που σκέπτονται έτσι δεν έχουν το
παραμικρό, κυριολεκτικά και μεταφορικά, πρόβλημα αν βρεθούν απέναντι σε
ΛΟΑΤΚΙ+ πρόσωπα ή αν δουλεύουν μαζί τους. Γίνονται σύμμαχοι και
υπερασπιστές τους.
Από ό,τι είναι φανερό στην κλίμακα της Riddle, η αποδοχή δεν είναι το στάδιο που
επιθυμούμε, αντίθετα ανήκει στις αρνητικές αντιδράσεις. Αυτό είναι μια πρόκληση
για την συναισθηματική μας αντίληψη και την διερεύνηση της στάσης μας ως προς
την ποικιλομορφία (diversity, στον αγγλικό όρο) και την αναγνώριση της
αναγκαιότητάς της για την ωρίμανση του κοινωνικού γίγνεσθαι.
Παρόλο που η χρήση ουσιών και οι εξαρτητικές συμπεριφορές δεν αφορούν την
πλειοψηφία των ΛΟΑΤΚΙ+ νεαρών ατόμων, σαν ομάδα αντιμετωπίζουν μοναδικές
προκλήσεις στην συγκρότηση της ταυτότητας εαυτού οι οποίες τους καθιστούν σε
κατάσταση υψηλού κινδύνου και ευαλωτότητας για την εμφάνιση προβλημάτων
ψυχικής υγείας και προβλημάτων που σχετίζονται με τις εξαρτήσεις. Παράγοντες
όπως ο σχολικός εκφοβισμός, η θυματοποίηση, οι διακρίσεις, οι προκαταλήψεις, το
μειονοτικό στρες και η έλλειψη θετικών προτύπων και αποδοχής συμβάλλουν στην
εμφάνιση αυξημένων ποσοστών προβλημάτων ψυχικής υγείας στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα
και πρέπει να αποτελούν ένα από τα πεδία στόχευσης τους έργου της πρόληψης,
της χάραξης πολιτικής αλλά και όλων όσων συνεργάζονται για την υγεία, την
ευημερία και την εκπαίδευση των παιδιών και των εφήβων
Σημειώσεις :
1.Στερεότυπα φύλου
Παρότι η ανάλυση του όρου στερεότυπα φύλου θα απαιτούσε μια αναλυτική

παρουσίαση, στο παρόν εγχειρίδιο επιλέξαμε, για λόγους που συνδέονται με την
λειτουργικότητα του κειμένου να δείξουμε ένα σύντομο, αλλά απαραίτητο ορισμό:
Ο όρος «gender non-conforming» 14, κάποιος δηλαδή που δεν συμμορφώνεται με

το φύλο του αναφέρεται σε κάποιον που δεν συμπεριφέρεται σύμφωνα με τις
κοινωνικές προσδοκίες γύρω από το φύλο του ή εμφανίζεται με τρόπο που να τις
αψηφά. Με αυτό τον όρο δεν εννοούμε απαραίτητα ένα διεμφυλικό (τρανς) άτομο
με την έννοια ότι κάποιος προσδιορίζει διαφορετικό φύλο στον εαυτό του σε σχέση
με αυτό που γεννήθηκε. Υπάρχουν ερευνητικά δεδομένα που δείχνουν ότι το να
είναι κάποιος «gender non-conforming», αποτελεί παράγοντα κινδύνου για την
χρήση και κατάχρηση ουσιών στην εφηβεία. Αυτή φαίνεται να είναι μια κατάσταση
που εμφανίζεται ακόμη περισσότερο στα ΛΟΑΤΚΙ+ κορίτσια ή οποία ενδεχομένως
να οφείλεται στο γεγονός ότι τα ΛΟΑΤΚΙ+ κορίτσια που έχουν λιγότερο θηλυκή
εμφάνιση βιώνουν πολύ μεγαλύτερο στίγμα και παρενόχληση από τα κορίτσια που
είναι πιο θηλυκά με την παραδοσιακή έννοια16. Οι όροι αυτοί επίσης μπορεί να
αφορούν και κάποια ίντερσεξ άτομα, καθώς τα χαρακτηριστικά του φύλου τους
(ενδεχομένως και η ταυτότητα φύλου τους) δεν κατηγοριοποιούνται ως αμιγώς
θηλυκά ή αρσενικά.
2. Ο διάλογος στην σχολική κοινότητα για την σεξουαλικότητα, τις ταυτότητες και τα
χαρακτηριστικά φύλου και τον σεξουαλικό προσανατολισμό.
Από την μακροχρόνια εμπειρία, τόσο των Στελεχών Πρόληψης, όσο και των
14
Ή και ο όρος “non-binary” (άτομα μη δυαδικού φύλου)
εκπροσώπων των φορέων, που συνεργάστηκαν με το Τμήμα Εκπαίδευσης , για τον
σχεδιασμό και την κατάθεση της πρότασης, προκύπτει ότι ο διάλογος στην σχολική
κοινότητα, για τα ζητήματα που μας απασχολούν, είναι περιορισμένος.
Θεωρούμε σκόπιμο να παραθέσουμε αυτούσιο, ένα εκτεταμένο απόσπασμα από

ένα άρθρο του Κωνσταντίνου Δαραή, που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό
περιοδικό «Προσχολική και σχολική εκπαίδευση» (2014, Τόµος 2, Tεύχος 1, σσ. 115-
125).
Στοιχεία από το άρθρο αξιοποιηθήκαν στην συγγραφή των κειμένων, ωστόσο

εκτιμούμε ότι μια εκτενή αναφορά θα κατατοπίσει τους/τις αναγνώστες/τριες
σχετικά με την σοβαρότητα και την έκταση των προβλημάτων.
Σε αυτό άρθρο, ο συγγραφέας, ο οποίος είναι σχολικός Σύμβουλος , αναφέρει

χαρακτηριστικά οτι:
“Η συντρι̟πτική ̟πλειονότητα των εκ̟παιδευτικών θεωρεί ως θέµα ταµ̟πού τη

συζήτηση στο σχολείο θεµάτων σεξουαλικού ̟προσανατολισµού ̟που ξε̟περνούν τα
όρια των ετεροφυλοφιλικών σχέσεων (Goldstein, Collins, &Halder, 2007). Ενώ
συζητούν θέµατα ̟που σχετίζονται µε το ρατσισµό, τις φυλετικές διακρίσεις και τη
διαφορετική κοινωνικοοικονοµική τάξη των µαθητών, α̟ποφεύγουν να συζητήσουν
θέµατα σεξουαλικού ̟προσανατολισµού και οµοφυλοφιλίας (Cook, 1991). Αντιδρούν
µόνο ή κυρίως στις ̟περι̟τώσεις ̟που ασκείται σωµατική βία σε βάρος των
µαθητών ̟που θεωρούνται οµοφυλόφιλοι, ενώ δεν ε̟πεµβαίνουν στις π
̟ ερι̟πτώσεις
λεκτικής βίας, γελοιο̟ποίησης ή χλευασµού σε βάρος τους (Human Rights Watch,
2001). Οι εκ̟παιδευτικοί ̟παρουσιάζονται ανέτοιµοι ή α̟πρόθυµοι να βοηθήσουν τους
συγκεκριµένους µαθητές/τριες, λαµβάνοντας µέτρα ̟που θα καταστήσουν τα
σχολεία ̟πιο ασφαλή και φιλόξενα γι’ αυτή την οµάδα ̟παιδιών ή στην προσ̟πάθειά
ανάληψης α̟πό µέρους τους αντιοµοφοβικών δράσεων, αντιµετω̟πίζουν π
̟ ροσω̟πικές
εντάσεις ή εντάσεις µε άλλους εκ̟παιδευτικούς ή µεταξύεκ̟παιδευτικών και µαθητών
(Goldstein, Collins, &Halder, 2007). Ακόµη και οι εκ̟παιδευτικοί ̟που είναι υ̟πέρ της
αρχής της διαφορετικότητας είναι δύσκολο να α̟ποδεσµευτούν α̟πό την
αντίληψη π
̟ ου εδράζεται στο λόγο ̟περί «φυσιολογικού». Το γεγονός αυτό έχει ως
συνέ̟πεια να µην µ̟πορούν να α̟ποσυνδέσουν το βιολογικό φύλο α̟πό το κοινωνικό
και να θεωρούν το δεύτερο ως αντανάκλαση του ̟πρώτου (Πολίτης, 2005, σελ. 466).
Τα νεαρά άτομα ̟που θεωρούνται ή νιώθουν οµοφυλόφιλα, είναι εκτεθειµένα
σε π
̟ ροβλήµατα σωµατικής ή ψυχικής υγείας (Burton, Marshal, Chisolm, Sucato,
&Friedman, 2013; D’Augelli&Hershberger, 1993; Remafedi, 1987; Safren&Heimberg,
1999; Savin-Williams, 1994). Η ψυχική ευεξία αυτών των µαθητών/τριών βρίσκεται
σε ̟πολύ χαµηλόβαθµό σε σχέση µε τους συµµαθητές/τριές τους ̟που είναι
α̟ποκλειστικά ετεροφυλόφιλοι/ες (Busserietal. 2006) και το αρνητικό
σχολικό ̟περιβάλλον τους οδηγεί να µην εκφράζουν αυτό ̟που αισθάνονται
(Haldeman, 1994). Λόγω της κοινωνικής αντιµετώ̟πισής τους, π
̟ ολλά άτομα
α̟ποµονώνονται, οδηγούνται στην κατάθλιψη (Martin-Storey&Crosnoe, 2012),
µ̟πορεί να αντιµετω̟πίσουν δυσκολίες µάθησης, να οδηγηθούν σε σχολική α̟ποτυχία,
να εγκαταλείψουν το σχολείο ή την οικογενειακή τους στέγη ή να οδηγηθούν
στην ̟πορνεία (Cramer&Roach, 1988; Griﬃn, Wirth, &Wirth, 1996; Grossman&Kerner,
1998; Jordanetal., 1997; Kruks, 1991; SavinWilliams, &Dube, 1998; Savin-Williams,
1994; Strommen, 1993). Κινδυνεύουν να α̟πολέσουν τις/τους φίλες/ους τους, όταν
τους εκµυστηρευτούν ̟πως νιώθουν (Ryan&Futterman, 1997). Οι Omizo, Omizo και
Okamoto (1998) αναφέρουν ότι οι νέοι/ες µε µη ετεροφυλοφιλικό
ερωτικό/σεξουαλικό ̟προσανατολισµό βρίσκονται σε σύγχυση και νιώθουν φόβο ̟πως
δεν θα τους κατανοήσουν οι άλλοι, φόβο για αρνητικές και βίαιες αντιδράσεις σε
βάρος τους, ανησυχία για το µέλλον τους, χαµηλή αυτο̟πε̟ποίθηση, οδηγούνται σε
αυτοα̟πόρριψη (µισούν τον εαυτό τους). Ε̟πι̟πλέον, λόγω της ̟πίεσης ̟που τους
ασκείται, µ̟πορεί να εκδηλώσουν υψηλότερο βαθµό ε̟πιθετικότητας, αντίδραση
α̟πέναντι στις αρχές ή να καταφύγουν στην κατανάλωση οινο̟πνευµατωδών ̟ποτών
και στη χρήση άλλων ουσιών (Besner&Spungin, 1995; Orenstein, 2001; Rosario,
Hunter, &Rotheram-Borus, 1992). Α̟πό την άλλη, ο βαθµός της εσωτερικής έντασης
και ̟πάλης µε τον ίδιο τους τον εαυτό µε σκο̟πό να συµφιλιωθούν µε την
ιδιαιτερότητά τους, ε̟πηρεάζεταια̟πό την κοινωνία στην ο̟ποία ζουν, το αξιακό της
σύστηµα, τις κυρίαρχες π
̟ ολιτισµικές αντιλήψεις, τους συνοµηλίκους τους καθώς και
την οικογένειά τους (Pope, 2003). Η κατάσταση είναι ακόµη ̟πιο δύσκολη, όταν
τα ̟παιδιά αυτά ̟προέρχονται ή ζουν σε ιδιαίτερα ̟παραδοσιακές ή συντηρητικές
κοινότητες (Chung&Katayama, 1998). Υ̟πάρχουν ̟περι̟πτώσεις εφήβων ̟που
στην ̟προσ̟πάθειά τους να µην ̟παραδεχτούν αυτό ̟που τους συµβαίνει, ̟προσ̟παθούν
να συµµορφωθούν µε τα χαρακτηριστικά π
̟ ου θεωρούνται «κανονικά» ή
εµ̟πλέκονται σε έντονη ετεροσεξουαλική δραστηριότητα για να ̟πείσουν τον εαυτό
τους ότι είναι «φυσιολογικοί».
Ε̟πίσης οι µαθητές/τριες αυτοί, σε σχέση µε τον υπόλοιπο µαθητικό ̟πληθυσμό και

λόγω του α̟ποκλεισµού και της γελοιο̟ποίησης ̟που βιώνουν και της χαµηλής τους
αυτοεκτίµησης, είναι π
̟ ιο ̟πιθανό να ε̟πιχειρήσουν να γίνουν αυτόχειρες
(D’Augelli&Hershberger, 1993; Fergusson, Horwood, &Beautrais, 1999; Garofalo,
Wolf, Kessel, Palfrey, &DuRant, 1998; Garofalo, Wolf, Wissow, Woods, &Goodman,
1999; Gibson, 1989; Hunter&Schaecher, 1990; McDaniel, Purcell, &D’Augelli, 2001;
Remafedietal., 1993; Rotheram-Borus, Hunter, &Rosario, 1994; Rivers, 2001).”
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
1.Editorial: Stonewall: 50 years of fighting for their lives The Lancet. Volume
393, Issue 10190, 22–28 June 2019, Page 2469
https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(19)31405-
9/fulltext
2.Medley, G., Lipari, R. N., Bose, J., Cribb, D. S., Kroutil, L. A., & McHenry, G.
(2016, October). Sexual orientation and estimates of adult substance use and
mental health: Results from the 2015 National Survey on Drug Use and
Health. NSDUH Data Review. Retrieved from http://www.samhsa.gov/data/
3.Flentje, A., Heck, N. C., & Sorensen, J. L. (2015). Substance use among
lesbian, gay, and bisexual clients entering substance abuse treatment:
Comparisons to heterosexual clients. Journal of Counseling and Clinical
Psychology, 83(2), 325–334.
4.Cochran, S. D., Ackerman, D., Mays, V. M., & Ross, M. W. (2004). Prevalence
of non-medical drug use and dependence among homosexually active men
and women in the US population. Addiction, 99, 989–998.
5. Cochran, S. D., & Mays, V. M. (2000). Relation between psychiatric
syndromes and behaviorally defined sexual orientation in a sample of the
U.S. population. American Journal of Epidemiology, 151, 516–523.
6.McCabe, S. E., Hughes, T. L., Bostwick, W. B., West, B. T., & Boyd, C. J.
(2009). Sexual orientation, substance use behaviors and substance
dependence in the United States. Addiction, 104, 1333–1345
7.EU LGBT Survey (2013) https://fra.europa.eu/en/publication/2013/eu-lgbt-
survey-european-union-lesbian-gay-bisexual-and-transgender-survey-results.
8.Centers for Disease Control and Prevention, 1991-2013 High School Youth
Risk Behavior Survey Data, http://nccd.cdc.gov/youthonline/
9.Caitlyn Ryan, Stephen T. Russell, David Huebner, Rafael Diaz, and Jorge
Sanchez, “Family acceptance in adolescence and the health of LGBT young
adults,” Journal of Child and Adolescent Psychiatric Nursing 23, no. 4 (2010):
205-213.
10.Margaret Rosario, Eric W. Schrimshaw, and Joyce Hunter, “Disclosure of
sexual orientation and subsequent substance use and abuse among lesbian,
gay, and bisexual youths: critical role of disclosure reactions,” Psychology of
Addictive Behaviors 23, no. 1 (2009): 175.
11.LGBTQ Youth Homelessness in Focus,” United States Interagency Council
on Homelessness, n.d.,
http://usich.gov/issue/lgbt_youth/lgbtq_youth_homelessness_in_focus/.
12.Meyer IH. Minority stress and mental health in gay men. Journal of Health
and Social Behavior. 1995; 36:38–56.
13.Meyer IH. Prejudice, social stress, and mental health in lesbian, gay, and
bisexual populations: conceptual issues and research evidence. Psychol Bull.
2003;129(5):674–697. doi:10.1037/0033-2909.129.5.674
14.Cathy Kelleher, “Minority stress and health: Implications for lesbian, gay,
bisexual, transgender, and questioning (LGBTQ) young people,” Counselling
Psychology Quarterly 22, no. 4 (2009): 373-379
15.Brubaker MD, Garrett MT, Dew BJ. Examining the relationship between
internalized heterosexism and substance abuse among lesbian, gay, and
bisexual individuals: A critical review. Journal of LGBT Issues in Counseling.
2009; 3:62–89.
16.Toomey RB, Ryan C, Diaz RM, Card NA, Russell ST Gender-Nonconforming
Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender Youth: School Victimization and
Young Adult Psychosocial Adjustment. Developmental Psychology, 2010, Vol.
46, No. 6, 1580 –1589
17.Lowry R, Johns MM, Gordon AR, Austin SB, Robin LE, Kann LK.
Nonconforming Gender Expression and Associated Mental Distress and
Substance Use Among High School Students. JAMA
Pediatr.2018;172(11):1020-1028.doi:10.1001/jamapediatrics.2018.2140
18.Hatzenbuehler ML, Keyes KM. Inclusive anti-bullying policies reduce

suicide attempts in lesbian and gay youth.External J Adolesc Health. 2013;
53(1 suppl):S21—S26.
19.De Pedro KT, Esqueda MC, Gilreath TD. School Protective Factors and
Substance Use Among Lesbian, Gay, and Bisexual Adolescents in California
Public Schools, LGBT Health. 2017 Jun;4(3):210-216. doi:
10.1089/lgbt.2016.0132. Epub 2017 May 12
20.Hatzenbuehler ML, Birkett M, Van Wagenen A, Meyer IH. Protective
school climates and reduced risk for suicide ideation in sexual minority youth
External. Am J Pub Health. 2014;104(2):279-286
21. Espelage DL, Aragon SR, Birkett M. Homophobic teasing, psychological
outcomes, and sexual orientation among high school students: What
influence do parents and schools have? School Psychology Review
2008;37:202–216.
22.Kathleen Moritz Rudasill, Thomas G. Reio, Natalie Stipanovic, and Jennifer

E. Taylor, “A longitudinal study of student–teacher relationship quality,
difficult temperament, and risky behavior from childhood to early
adolescence,” Journal of School Psychology 48, no. 5 (2010): 389-412.
23.Lina Darwich, Shelley Hymel, and Terry Waterhouse, “School avoidance
and substance use among lesbian, gay, bisexual, and questioning youths: The
impact of peer victimization and adult support,” Journal of Educational
Psychology 104, no. 2 (2012): 381.
Κεφάλαιο 2. Φύλο και σεξουαλικότητα και έμφυλες
διακρίσεις
Τα τελευταία χρόνια οι μελέτες που σχετίζονται με την ταυτότητα φύλου και
τον σεξουαλικό προσανατολισμό έχουν αποτελέσει αντικείμενο πολλών
ερευνητικών προσπαθειών σε ευρωπαϊκό επίπεδο και έχουν αναπλαισιώνει την
έννοια της έμφυλης ταυτότητας αναδεικνύοντας ότι φύλο και «σώμα δεν
συνδέονται κατ’ ανάγκη μεταξύ τους με σχέση φυσικής και σταθερής
συνέχειας αιτίου (βιολογική προδιαγραφή) – αιτιατού (κοινωνικός επικαθορισμός),
αλλά αντίθετα εκλαμβάνονται με όρους ατελούς και ασταθούς επιτέλεσης σε
συγκεκριμένες συνθήκες λόγου και εξουσίας»(Αθανασίου, 2006α: 66). Βλ στο
https://kethi.gr/wp-content/uploads/2018/02/FINAL_publication_isbn.pdf και στο
http://www.fylopedia.uoa.gr/index.php/Φύλο_και_πολιτικές_ταυτότητας#comment
s Στις αρχές της δεκαετίας του 90, η φεμινιστική θεωρία της επιτελεστικότητας ή
παραστασιακής επιτέλεσης του φύλου, οδηγεί σε μια νέα προσέγγιση και
νοηματοδότηση των ζητημάτων του φύλου και δίνει μια άλλη διάσταση στις
πολιτικές ταυτότητας. Ειδικότερα, η θεωρία αυτή, που εισάγεται από την
Judith Butler (1990), αναδεικνύει ότι βιολογικό φύλο, κοινωνικό φύλο και
σεξουαλικότητα δεν είναι αναγκαίο να προσαρμόζονται στο δίπολο της
ετεροφυλοφιλίας και ότι αιτία της μεταξύ τους συνοχής αποτελεί η
επαναλαμβανόμενη επιτέλεση πράξεων (κινήσεις, χειρονομίες, συμπεριφορές) σε
ένα κανονιστικό πλαίσιο ετεροκανονικότητας. Συνεπώς, αυτή η θεώρηση
αποφυσικοποιεί τη σημασία του βιολογικού φύλου και αποκαλύπτει ακόμα
περισσότερο την κοινωνική και πολιτισμική διαμόρφωση και κανονικοποίηση του
φύλου μέσα από τις διάφορες ταξικές, οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές
δομές, οι οποίες αντανακλούν την έμφυλη τάξη πραγμάτων (την
ετεροκανονικότητα) και συγκροτούν το φύλο μέσα από τους ρόλους που το
υποκείμενο καλείται να επιτελέσει στον κοινωνικό και πολιτικό του βίο.
Παραδοσιακά, φύλο και σεξουαλικότητα θεωρούνταν ευθέως ανάλογα, εφόσον το
βιολογικό φύλο ενός ατόμου θεωρείτο πως όριζε και την σεξουαλική του φύση ή
ρόλο (σύμφωνα πάντα με το ετεροφυλοφυλικό, μοντέλο.
Διαπιστώθηκε ωσόσο πως η σεξουαλικότητα [sexuality]—δηλαδή η σταθερή
συναισθηματική και σεξουαλική έλξη προς άλλα άτομα, λειτουργεί ανεξάρτητα από
το βιολογικό σώμα του υποκειμένου ο τρόπος που αντιλαμβάνεται το υποκείμενο
την εσωτερική γενετήσια ταυτότητά του [sexual identity] οι ορμές, φαντασιώσεις
και έλξεις που αποτελούν τον προσανατολισμό [sexual orientation] του και ο
τρόπος που εκδηλώνει αυτή την ταυτότητα και τις ορμές με τη σωματική
συμπεριφορά του [sexual behavior]—δεν χωρίζεται σε δύο διακριτούς αντιθετικούς
πόλους με βάση το βιολογικό φύλο (άντρας-γυναίκα), αλλά καλύπτει μια ευρεία
γκάμα θέσεων σε μια μεγάλη κλίμακα (συμπεριλαμβανομένης και της
ασεξουαλικότητας), στην οποία μάλιστα τα άτομα που χαρακτηρίζονται ως
αποκλειστικά ετεροφυλόφυλα ή αποκλειστικά ομοφυλόφυλα (αρσενικά ή θηλυκά)
δεν είναι η πλειοψηφία (Kinsey 1948, 1953)!
Η σχέση φύλου και σεξουαλικότητας αναδεικνύεται επομένως ως όλο και πιο

ρευστή, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει πως τα δύο είναι ασύνδετα. Συγκεκριμένα,
στην κλίμακα παραγόντων που χρησιμοποιούνται για να ταξινομήσουν την έμφυλη
ταυτότητα η σεξουαλικότητα αποτελεί ένα από τα βασικά κριτήρια.
Νεώτεροι θεωρητικοί, με βασική εκπρόσωπο τη Judith Butler, εκκινούν από τη

φουκωική θέση ότι το έμφυλο υποκείμενο κατασκευάζεται από ιστορικά
εξειδικευμένα καθεστώτα λόγων και πρακτικών, τα οποία θα πρέπει να
διερευνήσουν και να αποκαλύψουν τους σύνθετους τρόπους με τους οποίους
ιστορικά διαμορφωμένα συστήματα λόγων και πρακτικών συγκροτούν τα έμφυλα
σώματα, τους τρόπους με τους οποίους παράγονται και επιβάλλονται οι
ανελαστικές σεξουαλικές κατηγορίες με τις οποίες επιχειρείται η κανονιστική
ρύθμιση της ερωτικής ζωή μας. Η παραγωγή της κανονικοποίησης της σεξουαλικής
και ερωτικής ζωής των υποκειμένων είχε ως αποτέλεσμα τον αποκλεισμό από τη
σφαίρα του κανονικού ατόμων που δεν συμμορφώθηκαν προς τις υποδείξεις της
ετεροκανονικότητας και τις πειθαρχίες των σωμάτων ως προς αυτήν. Ως εκ τούτου
οι έμφυλες ταυτότητες που δεν εκπληρούσαν κοινωνικές πολιτκές νόρμες περι της
ορθής εκφοράς και λειτουργίας των σωμάτων υπέστησαν και υφίστανται και
σήμερα, βία, διώξεις, βιασμούς , διασυρμούς και σε πολλές χώρες θεσμικά
κατοχυρωμένους και επιβεβλημένους θανάτους.
Ωστόσο το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση των σωμάτων, στην σεξουαλική έκφραση

και ελευθερία εντάσσονται στην σφαίρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ισχύουν
η οφείλουν να ισχύουν για όλες και όλους ανεξάρτητα από φύλο, φυλή,
σεξουαλικό προσανατολισμό κτλ
https://kethi.gr/wp-content/uploads/2018/02/FINAL_publication_isbn.pdf
http://www.fylopedia.uoa.gr/index.php/Φύλο_και_πολιτικές_ταυτότητας#comment
s
https://docplayer.gr/8674653-Sexoyalikotita-isotita-ton-dyo-fylon.html
https://docplayer.gr/9200005-Vasikes-ennoies-sexoyalikis-ygeias.html
Κεφάλαιο 3. Αξιολόγηση του προγράμματος
Ιδιαίτερης σημασίας αποτελεί το γεγονός ότι στο σχεδιασμό του προγράμματος έχει
προβλεφθεί και η αξιολόγησή του.
Η αξιολόγηση που θα πραγματοποιηθεί θα αφορά τόσο τη διαδικασία όσο και το

αποτέλεσμα της εφαρμογής του προγράμματος.
Η αξιολόγηση του αποτελέσματος εστιάζει στην επίδραση που θα έχει το πρόγραμμα

στους συμμετέχοντες και κατά πόσο τελικά θα επιτευχθούν οι ειδικοί στόχοι του.
Στην αξιολόγηση του αποτελέσματος μεγάλη σημασία έχει η επιλογή των δεικτών. Οι
δείκτες αναφέρονται στις υπό μέτρηση μεταβλητές που βοηθούν τους επαγγελματίες να
μετρήσουν, να εκφράσουν ή τουλάχιστον να αντικατοπτρίσουν και να απλοποιήσουν τους
ειδικούς στόχους του προγράμματος. Οι δείκτες μπορούν να εκφραστούν με αριθμούς ή με
ποιοτικά αποτελέσματα, επιτρέποντας την παρακολούθηση της αναμενόμενης αλλαγής
στην ομάδα-στόχος σε σχέση με την αρχική κατάσταση όσον αφορά τους ειδικούς στόχους
που είχαν τεθεί.
Για την αξιολόγηση του προγράμματος, θα καθοριστούν δείκτες και θα χρησιμοποιηθούν

εργαλεία που θα συνδέονται με τους στόχους που έχουν τεθεί και θα επιτρέπουν την
μέτρηση τους.
Η αξιολόγηση της διαδικασίας αφορά την περιγραφή της υλοποίησης του προγράμματος,
όλων των ενεργειών που έχουν γίνει, καθώς και των αντιδράσεων των συμμετεχόντων.
Έτσι, η αξιολόγηση της διαδικασίας καλύπτει την έκταση της εφαρμογής του
προγράμματος, π.χ. τον αριθμό των συμμετεχόντων, την κάλυψη, την εμβέλεια, καθώς και
την αποδοχή του από τους συμμετέχοντες, π.χ. την ικανοποίηση τους.
Επιπλέον, ένα σημαντικό κομμάτι που πρέπει να διερευνά η αξιολόγηση της διαδικασίας
είναι ο βαθμός πιστότητας του προγράμματος σύμφωνα με τον προβλεπόμενο σχεδιασμό
του.
Για την αξιολόγηση της διαδικασίας θα χρησιμοποιηθούν ειδικές φόρμες καταγραφής που
θα συμπληρώνονται μετά την ολοκλήρωση κάθε συνάντησης, ενώ θα πραγματοποιηθούν
ημι-δομημένες συνεντεύξεις μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος.
Οι φόρμες καταγραφής που θα συμπληρώνονται θα περιλαμβάνουν πληροφορίες σχετικά

με τη διάρκεια της συνάντησης, τον αριθμό των συμμετεχόντων, τις δραστηριότητες που
πραγματοποιήθηκαν, τις προσαρμογές των δραστηριοτήτων που χρειάστηκε γίνουν, καθώς
και τους λόγους που δεν πραγματοποιήθηκαν κάποιες δραστηριότητες. Παράλληλα, θα
συγκεντρώνονται πληροφορίες σχετικά με την αποτίμηση των στελεχών σχετικά με το
ενδιαφέρον των συμμετεχόντων, τις δραστηριότητες και τη μεθοδολογία που ακολούθησαν
σε σχέση με αυτά που προβλέπονταν στο πρόγραμμα, την προετοιμασία που χρειάστηκε
για την πραγματοποίηση της κάθε συνάντησης, τις δυσκολίες της κάθε συνάντησης, καθώς
και μη προβλεπόμενα θέματα που προέκυψαν και επηρέασαν την εφαρμογή του
προγράμματος.
Στις ημι-δομημένες συνεντεύξεις με τα στελέχη θα διερευνώνται θέματα σχετικά με την

εφαρμογή του προγράμματος, τα προβλήματα που προέκυψαν και τις προτάσεις τους.
Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά – ΕΚΤΕΠΝ (2011)

Εγχειρίδιο για την πρόληψη της ουσιοεξάρτησης: Κατευθυντήριες γραμμές και
σχεδιασμός παρεμβάσεων. Αθήνα: ΕΠΙΨΥ.
Συντάκτες
Η πρόταση κατατίθεται από τον ΟΚΑΝΑ σε συνεργασία με το Πολύχρωμο Σχολείο,

την Γενική Γραμματεία ισότητας και τα Κέντρα Πρόληψης των Δήμων Γλυφάδας
Αθήνας Κηφισιάς, Αγίας Παρασκευής Χολαργού και Παπάγου.
Στην ομάδα εργασίας συμμετείχε επίσης η κ. Σιαφαρίκα Ευαγγελία, Εκπαιδευτικός,
Υπεύθυνη Αγωγής Υγείας της Δ/νσης Π.Ε.Β΄Αθήνας .
Τα Στελέχη και οι επαγγελματίες που συμμετείχαν στην προετοιμασία του υλικού
είναι:
 Γκότσης Ηλίας, Προϊστάμενος του Τμήματος Εκπαίδευσης και Α.Α.

Δυναμικού ΟΚΑΝΑ, επιστημονική εποπτεία για το παραγόμενο έργο
 Άννα Κιαπόκα , Κοινωική Λειτουργός& Ψυχολόγος, Στέλεχος του Τμήματος
Εκπάιδευσης ΟΚΑΝΑ
 Ατσαλάκη Αμαλία, Κλινική Ψυχολόγος, Ψυχοθεραπεύτρια Μέσω τέχνης,
Μονάδα εφήβων ΑΤΑΠΟΣ και Τμήμα Εκπαίδευσης ΟΚΑΝΑ
 Παναγιώτα Μαρίνου, Ψυχολόγος Στέλεχος του Τμήματος Πρόληψης ΟΚΑΝΑ
 Μαρία Δημητροπούλου, κοινωνική Λειτουργός, Στέλεχος του Κέντρου
εκπαίδευσης και Εποπτείας ΟΚΑΝΑ
 Ιουλία Μπάφη, Ψυχολόγος, Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης για τα Ναρκωτικά
(ΕΚΤΕΠΝ)
 Σιαφαρίκα Ευαγγελία, Εκπαιδευτικός, Υπεύθυνη Αγωγής Υγείας της Δ/νσης
Π.Ε. Β΄ Αθήνας .
 Αποστολοπούλου Κωνσταντίνα, Ψυχολόγος Στέλεχος Πρόληψης του Κέντρου
Πρόληψης Εξαρτήσεων «ΑΡΓΩ» Δήμου Χολαργού –Παπάγου & Αγ.
Παρασκευής
• Μελίνα Χαρατσίδου, Ψυχολόγος, Επιστημονικά Υπεύθυνη στο Κέντρο
Πρόληψης Γλυφάδα
• Μαρουσώ Λύκαρη, Ψυχολόγος Κ.Π., Παλλάς Αθηνά
• Ιωάννης Νέζης, Κοινωνιολόγος-MSc, Επιστημονικός Υπεύθυνος Κ.Π. Παλλάς
Αθηνά & Αθηνά Πολύβουλος

• Μαρινάση Τσαγκαλάκη, Εκπαιδευτικός, Κ.Π. Παλλάς Αθηνά
 Εύα Σπαθάρα, απόφοιτη της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου

Αθηνών, Τμήμα ΦΠΨ Κατεύθυνση Ψυχολογίας και του Πάντειου
Πανεπιστήμιου, Τμήμα Κοινωνιολογίας. Μεταπτυχιακές Σπουδές στο
Πάντειο Πανεπιστήμιο στο ΠΜΣ «Κοινωνικός Αποκλεισμός, Μειονότητες και
Φύλο» και στο Πανεπιστήμιο Δ. Μακεδονίας στο ΠΜΣ «Δημιουργική
Γραφή».
 Σαπουντζάκης Πέτρος, Εκπαιδευτικός , μέλος του Πολύχρωμου Σχολείου
 Έλενα Σκαρπίδου, εκπαιδευτικός, υπεύθυνη Τομέα Εκπαίδευσης
Πολύχρωμου Σχολείου
 Εύα Φιλανθρωποπούλου, Σχολική Ψυχολόγος, μέλος του Πολύχρωμου
Σχολείου.
Το εισαγωγικό μέρος του εγχειριδίου, σχετικά με την αναγκαιότητα της διεύρυνσης

των πολιτικών πρόληψης, έχει συγγραφεί από τον Ηλίας Γκότσης, Προϊστάμενο του
Τμήματος Εκπαίδευσης και Α.Α. Δυναμικού, ΟΚΑΝΑ, με την πολύτιμη συμβολή των
υπολοίπων μελών της ομάδας σύνταξης.
Το κεφάλαιο για την ψυχική υγεία των ΛΟΑΤΚΙ+ ΑΤΌΜΩΝ και τις συνέπειες του
στιγματισμού έχει συγγραφεί από την κα Σώτια Μακαρώνη, Επιστημονικά
Υπεύθυνη του Κέντρο πρόληψης ΠΡΟΝΟΗ, και την κα Εύα Φιλανθρωποπούλου.
Το κείμενο για το φύλο και την σεξουαλικότητα το έχει συγγράψει η κα Εύα
Σπαθάρα, Στέλεχος της Γενικής Γραμματείας Ισότητας.
Το εισαγωγικό κείμενο για την αξιολόγηση το έχει συγγράψει η κα Ιουλία Μπάφη,
Ψυχολόγος , Στέλεχος στο ΕΚΠΤΕΠΝ.
Τα εκπαιδευτικά εργαστήρια έχουν συγγραφεί από μέλη της ομάδας15 και η τελική
επεξεργασία και σύνθεση έχει γίνει από την κα Παναγιώτα Μαρίνου, Στέλεχος του
Τμήματος Πρόληψης ΟΚΑΝΑ και την κα Άννα Κιαπόκα, Στέλεχος του Τμήματος
Εκπαίδευσης ΟΚΑΝΑ, την κα Μελίνα Χαρατσίδου, Επιστημονικά Υπεύθυνη του Κ.Π.
Γλυφάδας, την κα Έλενα Σκαρπίδου, μέλος του Πολύχρωμου Σχολείου και την κα
Εύα Φιλανθρωποπούλου, μέλος του Πολύχρωμου Σχολείου.
Ο επιστημονικά υπεύθυνος για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση του

προγράμματος
Γκότσης Ηλίας
Προϊστάμενος του Τμήματος Εκπαίδευσης και Α.Α. Δυναμικού ΟΚΑΝΑ
15
σχετική αναφορά γίνεται σε κάθε επιμέρους εργαστήριο
Κεφάλαιο 4. Εκπαιδευτικό Υλικό
Εργαστήρια
Διάρκεια εργαστηρίων: 2,5 ώρες
Αριθμός συμμετεχουσών/όντων: 10 – 20 εκπαιδευτικοί

1η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ
Γνωριμία – σύνδεση – συμβόλαιο ομάδας – ανάγκες- προσδοκίες
Στόχοι:
• Γνωριμία και δημιουργία κλίματος οικειότητας

• Σύνδεση με προσωπικές ανάγκες, κατανόηση των αναγκών των παιδιών
και συνειδητοποίηση ότι τα χαρακτηριστικά του σχολικού περιβάλλοντος
επηρεάζουν και επηρεάζονται από τις ανάγκες αυτές
• Συνειδητοποίηση ότι είναι μέλη μιας ευρύτερης κοινότητας
• Aνάπτυξη των ενδο-συστημικών και δια-συστημικών διαλόγων, με την
κατανόηση του/της άλλου/ης, την αύξηση της ενσυναίσθησης και με την
ενδυνάμωση των συνεργατικών στάσεων, στην προσπάθεια συντονισμού και
συγκατασκευής πραγματικοτήτων που ενθαρρύνουν τη σύνδεση και τον
δεσμό με τον άλλον/η
Υλικά:
 Κόλλες Α4
 Μαρκαδόροι
 Κάρτες με
μισοτελειωμένες φράσεις
 Χαρτί του μέτρου

Διαδικασία:
Α΄ Δραστηριότητα: Άσκηση γνωριμίας- σύνδεση
Ο/Η συντονιστής/-ρια κάνει μια μικρή εισαγωγή στο θέμα και αναφέρει λίγα
πράγματα για τον εαυτό του. Στη συνέχεια προσκαλεί τα μέλη να τραβήξουν στην
τύχη μια κάρτα με μισοτελειωμένες φράσεις (όπως: «Μου αρέσει…», «Ο καθηγητής
σήμερα…», «Εφηβεία…», Η εκπαίδευση…» κ.α.), να πουν το όνομά τους και να τη
συμπληρώσουν όπως θέλουν αυτά.
Β΄ Δραστηριότητα: Ομόκεντροι κύκλοι
Με χαρτί του μέτρου, ο/η συντονιστής/στρια έχει φτιάξει στο έδαφος, 3 μεγάλους
ομόκεντρους κύκλους (βλ. Παράρτημα – Εκπαιδευτικό υλικό), όπως φαίνονται στην
εικόνα. Προσκαλεί τα μέλη της ομάδας να χωριστούν σε ζευγάρια.
Σε δυάδες: Διαλέγουν ένα μέλος που γνωρίζουν λιγότερο και φτιάχνουν δυάδες.
Ο/Η συντονιστής/στρια δίνει την οδηγία το κάθε μέλος να πει το όνομά του και να
μοιραστεί με το ζευγάρι του/της την ιστορία του ονόματός του, από ποιόν/ποια το
πήραν, αν τους αρέσει κ.α. (Εναλλακτικά ο/η συντονιστής/στρια μπορεί να δώσει
μια άλλη οδηγία για τη γνωριμία, όπως ένα στίγμα της καθημερινότητάς τους ή για
ποιο λόγο επέλεξαν το επάγγελμα του εκπαιδευτικού ή μια καλή εκπαιδευτική
εμπειρία κ.α.)
Στη συνέχεια αναφέρονται στις ανάγκες που έχουν ως εκπαιδευτικοί και τις
προσδοκίες που έχουν από αυτή την εκπαίδευση.
Ολομέλεια: Συστήνει ο καθένας/καθεμία το ζευγάρι του. Καταγράφουν στον
κεντρικό κύκλο από τους ομόκεντρους (όπως φαίνεται στην εικόνα) τις ανάγκες των
εκπαιδευτικών.
Σε τετράδες: Το κάθε ζευγάρι διαλέγει ένα άλλο και γίνονται τετράδες. Συζητάνε για
τις ανάγκες των παιδιών στο σήμερα και τις καταγράφουν.
Ολομέλεια: Η κάθε ομάδα παρουσιάζει τις ανάγκες των παιδιών, καταγράφοντάς
τις στον αντίστοιχο ομόκεντρο κύκλο, στο μεγάλο χαρτί που βρίσκεται στο κέντρο.
Στη συνέχεια όλοι μαζί, με brainstorming, μοιράζονται τα χαρακτηριστικά του
σχολείου που πιστεύουν ότι υπάρχουν σήμερα και περιορίζουν ή διευρύνουν τον
αποκλεισμό (Είναι σημαντική η κατανόηση των αντικειμενικών παραμέτρων, των
δυνατοτήτων και των περιορισμών που υπάρχουν στο πεδίο δράσης- σχολείο).
Καταγράφουν τις ιδέες τους στον τρίτο μεγαλύτερο ομόκεντρο κύκλο.
Ο/Η συντονιστής/-στρια συνθέτει και κάνει μια αντανάκλαση των όσων ακούστηκαν
με στόχο τα μέλη να κατανοήσουν ότι είναι μέλη ενός ευρύτερου συστήματος, το
οποίο επιδρά στις νοηματοδοτήσεις, τα συναισθήματα και τις κατασκευές τους.
Γ΄ Δραστηριότητα: Όταν ολοκληρωθεί η συζήτηση, ο/η συντονιστής/στρια
αναφέρεται στο ¨αναστοχαστικό ημερολόγιο¨ (βλ. παρακάτω). Τους ενημερώνει ότι
στο τέλος κάθε συνάντησης θα έχουν τη δυνατότητα να συμπληρώνουν σκέψεις και
συναισθήματα που τους δημιουργήθηκαν.
Κλείσιμο συνάντησης
Τα μέλη μοιράζονται μια λέξη ή φράση για το πώς φεύγουν.
Αναστοχαστικό ημερολόγιο (Reflective Journal).
Ουσιαστικά, πρόκειται για μια ημερολογιακή καταγραφή αναστοχασμών για τις

μαθησιακές εμπειρίες και σκέψεις που προκύπτουν απ' αυτές.
«Το αναστοχαστικό ημερολόγιο μπορεί να αποδειχθεί ωφέλιμο και για εσάς,
καθώς θα σας βοηθήσει να παρατηρήσετε καλύτερα τον εαυτό σας κατά τη
διάρκεια της ομαδικής βιωματικής μαθησιακής εμπειρίας και, κατ’ επέκταση, να
κατανοήσετε και να αξιοποιήσετε αποδοτικότερα τα αποτελέσματά της.
Οδηγίες:
1. Στο ημερολόγιο είναι σημαντικό να καταγράφετε σε α’ ενικό πρόσωπο.
2. Καταγράφετε την ημερομηνία κάθε νέας εισαγωγής στο ημερολόγιο.
3. Καταγράφετε στο ημερολόγιο μετά το πέρας κάθε εκπαιδευτικής ημέρας ή,
έστω, κάθε εκπαιδευτικού διημέρου.
4. Παραδίδετε τις καταγραφές στην αρχή της επόμενης εκπαιδευτικής
ημέρας/διημέρου.
5. Το αναστοχαστικό ημερολόγιο βασίζεται στη θεωρία για τη βιωματική
μάθηση. Σε αυτό μπορείτε να καταγράψετε αναστοχασμούς για το
εκπαιδευτικό πρόγραμμα (υλικό, περιεχόμενο, εισηγήσεις, βιωματικές
ασκήσεις), για τις δικές σας αντιδράσεις (σκέψεις, παρατηρήσεις,
συναισθήματα) σε όσα διαμείφθηκαν και όσα σας διακίνησαν, ερωτήματα
που σας γεννήθηκαν και ιδέες για την περαιτέρω προσωπική και
επαγγελματική αξιοποίηση των εργαλείων που αποκτήσατε.
Για να «χτίσετε» την καταγραφή, απαντάται διαδοχικά στους άξονες: «Τι
βίωσα; Τι σκέψεις κάνω για αυτό που βίωσα; Ποιο νόημα αποδίδω στην
εμπειρία μου; Πώς νομίζω ότι θα επηρεάσει τη δράση μου στο εξής;»
Στο πλαίσιο αυτό, ενδεικτικά ερωτήματα που θα μπορούσατε να αξιοποιήσετε

είναι τα ακόλουθα:
— Τι συνέβη;
— Τι ήταν σημαντικό για μένα; Γιατί;
— Αν και πώς σχετίζεται με εμένα ως επαγγελματία και πρόσωπο;
— Τι ήταν βοηθητικό και τι με δυσκόλεψε στην εκπαιδευτική δράση;
— Ποια ήταν η προσωπική μου συμβολή/πώς αποτιμώ τη συμμετοχή μου στην
εκπαιδευτική δράση;
— Τι θα έκανα αλλιώς αν μου δινόταν η ευκαιρία;
— Ποιες ήταν οι μετακινήσεις που παρατήρησα στον εαυτό μου και στη
διάδρασή μου με τους άλλους».
Δίνεται χρόνος λίγων λεπτών για καταγραφή.
Εφηβεία – Ανάγκες που αναδύονται
Στόχοι:
• Σύνδεση με έφηβο εαυτό - Ανάπτυξη ενσυναίσθησης

• Κατανόηση των πολιτισμικών μετακινήσεων και πώς αυτές επηρεάζουν τις
στάσεις και συμπεριφορές μας στο σήμερα
• Διερεύνηση - κατανόηση της προέλευσης των εσωτερικευμένων
στερεοτύπων και του αντίκτυπου που έχουν στην συμπεριφορά μας
• Κατανόηση της ταυτότητας μέσα στις 3 οικοθεωρίες και ενίσχυση της
δυνατότητας αυτοπροσδιορισμού
Υλικά:
 Εικόνες εφήβων από διάφορες εποχές
 Κάρτες με ημιτελείς φράσεις
 Λευκά κανσόν
 Βελουτέ χαρτί
 Κιμωλίες
Α΄ Δραστηριότητα: Άσκηση ενεργοποίησης
Ολομέλεια: Η/Ο συντονίστρια/στής προσκαλεί τα μέλη ένα ένα να διαλέξουν στην

τύχη μια φωτογραφία από ένα κουτί που περιέχει φωτογραφίες εφήβων από
διάφορες εποχές και μια καρτέλα με μια ημιτελή φράση (που βρίσκεται σε άλλο
κουτί) και να συμπληρώσουν στην ολομέλεια τη φράση αυτή, συνδυάζοντάς την με
την εικόνα. (Εναλλακτικά, μπορεί να γίνει brain storming σε σχέση με την εφηβεία).
Β΄ Δραστηριότητα: Ο έφηβος μέσα στο χρόνο

Ο/Η συντονιστής/-στρια εισαγάγει και παρουσιάζει τις 3 οικοθεωρίες: παραδοσιακή,
μοντέρνα και μεταμοντέρνα (Hermans J.M.H., & Hermans-Konopka A., 2016; Κατάκη
Χ., 1984) και τον αντίκτυπο που έχουν στην κατανόηση, τις συμπεριφορές και τις
στάσεις μας (βλ. Παράρτημα).
Σχήμα 11: Η κατανόηση του διαλογικού εαυτού μέσα από τις πολισμισμικές οικοθεωρίες (Γκότσης Η.
2018)
Σε μικρές ομάδες: Στη συνέχεια, τους προσκαλεί να χωριστούν σε μικρές ομάδες και
η κάθε ομάδα φτιάχνει σε ένα κανσόν την ταυτότητα του έφηβου μέσα από
ζωγραφική, λέξεις, σύμβολα κ.α., καθώς και τα χαρακτηριστικά του, τις ανάγκες,
τις επιθυμίες του κ.α. ανάλογα με την εποχή που έχει αναλάβει. Διαλέγουν
παρατσούκλι για την ομάδα τους με βάση τον τρόπο που δούλεψαν.
Ολομέλεια: Η κάθε ομάδα παρουσιάζει τον/την έφηβο/η που έφτιαξε.
Γ΄ Δραστηριότητα: Περσόνα (βλ. Παράρτημα - υποστηρικτικό υλικό): Στη

συνέχεια ο/η συντονιστής/-στρια μοιράζει βελουτέ χαρτί και κιμωλίες και
προσκαλεί το κάθε μέλος να φέρει στο μυαλό του έναν/μία έφηβο/η που έχει
παίξει σημαντικό ρόλο στην πορεία του ως εκπαιδευτικός (π.χ. έναν/μία
έφηβο/η που έχει βιώσει διάκριση ή αποκλεισμό). Τι ιδιότητες ή ποιότητες
έχει; Πού ζει, πώς ζει, πώς περνά μία συνηθισμένη μέρα της ζωής του; Τον
ζωγραφίζει στο χαρτί του. Στην πίσω πλευρά του χαρτιού γράφει ένα
ημερολόγιο μιας καθημερινής ημέρας της περσόνας του, σε πρώτο πρόσωπο,
σαν να ήταν αυτός το πρόσωπο.
Ο/Η συγκεκριμένος αυτός έφηβος/η (περσόνα) θα ακολουθεί την ομάδα σε
όλη τη διάρκεια της εκπαίδευσης και θα αντανακλά τις σκέψεις και τα
συναισθήματά του σαν να ήταν μαζί μας.
Ολομέλεια: Παρουσίαση της περσόνας.
Κλείσιμο συνάντησης:
Τα μέλη μοιράζονται μια λέξη ή φράση σχετικά με το πώς τους φάνηκε η
συνάντηση αυτή.
Σύνδεση με την έννοια του πολυφωνικού εαυτού
Στόχοι:
• Διεύρυνση και ενδυνάμωση της ταυτότητας

• Ανάδυση και έκφραση των συναισθημάτων, των αντιφάσεων και των εσωτερικών
συγκρούσεων, μέσα από την αξιοποίηση συμβολικών πρακτικών, εκφραστικών και
εικαστικών μέσων, τα οποία χρησιμοποιούνται ως εναλλακτικές γλώσσες
• Κατανόηση των διαφορετικών πλευρών του εαυτού: Είναι σημαντικό τα μέλη της
ομάδας να συνειδητοποιήσουν ότι παρά το γεγονός πως υπάρχει μια κυρίαρχη
αίσθηση για την ταυτότητα, αυτή παραμένει αναφορική, καθώς ανάλογα με το
πλαίσιο δράσης αναδύονται διαφορετικές πλευρές του πολυφωνικού εαυτού
(Gergen, K., J., 2016; Bakhtin, M., 2014 – βλ. παράρτημα-εκπαιδευτικό υλικό)
• Ενίσχυση της δυνατότητας αυτοπροσδιορισμού
Α΄ Δραστηριότητα: Η τεχνική της βεντάλιας:
Υλικά:
 Παραλληλόγραμμες λωρίδες από σκληρά

χρωματιστά χαρτόνια για να φτιαχτούν οι
πτυχές της βεντάλιας
 Μεταλλικά διπλόκαρφα
 Μαρκαδόροι-χρώματα
 Αυτοκόλλητα
Ατομικά: Προσκαλούμε τα μέλη να φτιάξουν μια βεντάλια και να την

συμπληρώσουν με όσα στοιχεία επιθυμούν να μοιραστούν στην ομάδα. Σε κάθε
πτυχή της βεντάλιας μπορούν να βάλουν μία ή περισσότερες πλευρές,
χαρακτηριστικά ή συναισθηματικές καταστάσεις του εαυτού. Στην πίσω πλευρά της
βεντάλιας τα μέλη προσκαλούνται να αποτυπώσουν πλευρές του εαυτού τις οποίες
δεν επιθυμούν να δημοσιοποιήσουν.
Σε δυάδες: Μοιράζονται όποιες πλευρές τους επιθυμούν με κάποιο πρόσωπο που
επιλέγουν από την ομάδα, με το οποίο αισθάνονται καλά.
Β΄ Δραστηριότητα: Η Τεχνική της ταυτότητας/διαβατηρίου:
Υλικά:
 Φωτοτυπίες δελτίου ταυτότητας ή διαβατηρίου

 Ξυλομπογιές
 Στυλό
Ατομικά: Ο συντονιστής/-στρια προσκαλεί τα μέλη να διαλέξουν μια φωτοτυπία

ταυτότητας ή διαβατηρίου, χωρίς στοιχεία 16. Τα μέλη εργάζονται με ένα δελτίο
ταυτότητας ή διαβατηρίου, στο οποίο συμπληρώνουν οι ίδιοι/-ες βασικά στοιχεία
τα οποία κρίνουν ως σημαντικά (πχ ημερομηνία γέννησης, χρονική διάρκεια ισχύος,
ημερομηνία ανανέωσης, κλπ). Η/Ο καθεμία/καθένας σκέφτεται ποια στοιχεία του
εαυτού της/του θα ήθελε να είναι ορατά προς τα έξω, επαγγελματικά.
16
Η επιλογή ταυτότητας ή διαβατηρίου γίνεται από τους ίδιους τους συμμετέχοντες/-ουσες,
ανάλογα με την φάση στην οποία βρίσκονται. Π.χ., αν βρίσκονται σε φάση μετάβασης ή μετακίνησης
σε οποιοδήποτε επίπεδο, εσωτερικά ή εξωτερικά, θα ήταν περισσότερο σκόπιμο, ίσως, να
εργαστούν συμβολικά, με το διαβατήριο (βλ. Παράρτημα-εκπαιδευτικό υλικό). Αντίθετα, αν
βρίσκονται σε μία περισσότερο σταθερή φάση ζωής ή σε ένα σημείο που θα ήθελαν να εδραιώσουν
κάτι, μπορεί να είχε περισσότερο νόημα να επιλέξουν την ταυτότητα.
Προσκαλούμε τα μέλη να εστιάσουν ιδιαίτερα στο σημείο της επικύρωσης, δηλ.
στο ποιος/α επικυρώνει την κυρίαρχη ταυτότητα με την οποία επιθυμούν να
συστήνονται.
Σε μικρές ομάδες συζητούν για την εμπειρία αυτή.

Πώς επέλεξαν τα στοιχεία που έβαλαν στην ταυτότητά τους; Τα στοιχεία που
επέλεξαν να μην είναι ορατά τα θεωρούν αρνητικά ή στοιχεία που απλά δεν
θεωρούν σκόπιμο να τα γνωρίζουν οι άλλοι; Τι κάνουν για αυτά που δεν έβαλαν ή
που δε θα ήθελαν να δείξουν στους άλλους; Ποιος επικυρώνει την ταυτότητα τους;
Χρειάζονται τελικά κάποιον/-α να την επικυρώσει; Υπάρχει η ανάγκη επικύρωσης;
Ολομέλεια: Τα μέλη μοιράζονται μια σκέψη ή ένα συναίσθημα από την εμπειρία
τους
Στερεότυπα
Στόχοι:
• Αναγνώριση των στερεοτύπων που έχουμε και πως αυτά μας επηρεάζουν
• Κατανόηση ότι τα στερεότυπα δημιουργούν στάσεις ζωής και συμπεριφορές
• Διερεύνηση των πεποιθήσεων μας και πρό(σ)κληση για μετακινήσεις και
αλλαγές
• Κατανόηση των επιπτώσεων και των περιορισμών που προκαλούν οι
στερεοτυπικές αντιλήψεις στην αξιολόγηση των ανθρώπων
• Προ(σ)κλήσεις για μετακινήσεις στην γλώσσα
.
Υλικά:
 Κάρτες με ιδιότητες/
χαρακτηριστικά
 Λευκά μεγάλα χαρτιά

τύπου Flipchart
Α΄ Δραστηριότητα: Παιχνίδι με κάρτες
1. Σε ζευγάρια ή τριάδες: Η/Ο συντονίστρια/στής χωρίζει τα μέλη σε ζευγάρια και

διανέμει με τυχαίο τρόπο τις κάρτες. Ζητάει από τα ζευγάρια να καταγράψουν,
αφού συζητήσουν μεταξύ τους, τρία χαρακτηριστικά που μπορεί να συσχετίζουν οι
άνθρωποι με το άτομο που περιγράφεται στην κάρτα τους.
2. Ολομέλεια: Ο/Η συντονιστής/ίστρια ζητάει από τα ζεύγη/ τριάδες να
περιγράψουν το πρόσωπό που έχουν στην κάρτα τους (π.χ. έναν πρόσφυγα, έναν
βουλευτή, έναν μουσουλμάνο, ένα μοντέλο κ.α.), απαριθμώντας τα τρία
χαρακτηριστικά που έχουν καταγράψει. Μπορούν να ξεκινήσουν την παρουσίαση
τους με την φράση:
«Μερικοί άνθρωποι μπορεί να πιστεύουν ότι αυτό το άτομο ...»
Τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας προσπαθούν να μαντέψουν το άτομο που
περιγράφεται στερεοτυπικά.
3. Ολομέλεια: Στη συνέχεια, η/ο συντονίστρια/στής τοποθετεί δύο επιγραφές με
τίτλο: Θετικά χαρακτηριστικά και Αρνητικά χαρακτηριστικά στον τοίχο. Ζητάει
από τα μέλη να τοποθετήσουν τις κάρτες τους ανάλογα.
Προσκαλεί τα μέλη να σχολιάσουν εάν συμφωνούν με κάθε τοποθέτηση και να
εξετάσουν γιατί τα θετικά χαρακτηριστικά αποδόθηκαν σε μερικούς ανθρώπους και
αρνητικά σε άλλους. Συζήτηση σχετικά με τους λόγους που γενικεύουμε με αυτόν
τον τρόπο και αν αυτό έχει κάποια χρησιμότητα. Τα μέλη της ομάδας
ενθαρρύνονται να διερευνήσουν πιθανές εξαιρέσεις από τις στερεοτυπικές
περιγραφές τους.
Προτεινόμενες ερωτήσεις για τον συντονιστή:

-Μπορούμε να έχουμε μια μη-ηλικιωμένη γιαγιά;
-Είναι όλοι οι άνθρωποι που φορούν γυαλιά φυτά;
-Ο επιστήμονας Albert Einstein και ο τραγουδιστής Χρήστος Μάστορας –
«Μέλισσες» (ή Φουρέιρα) ταιριάζουν με το στερεότυπο ενός πρόσφυγα και
ενός μετανάστη αντίστοιχα;
4. Σε ζευγάρια ή τριάδες: Τα μέλη επιλέγουν μια ταμπέλα που κάποιοι άνθρωποι

μπορούν να τους βάλουν και να συζητήσουν μεταξύ τους πώς νιώθουν για αυτό.
Προτεινόμενες ερωτήσεις για τον συντονιστή:

-Ποιες είναι οι πιθανές αρνητικές επιπτώσεις των στερεοτύπων;
-Με ποιον τρόπο μπορούν τα στερεότυπα να μας περιορίζουν;
-Πρέπει να κρινόμαστε από τις ενέργειες ορισμένων;
-Μπορείτε να κρίνετε ένα άτομο με λίγα μόνο χαρακτηριστικά;
-Αλλάζει η στάση σας απέναντι σε κάποιον αν τον γνωρίζετε προσωπικά;
Β΄ Δραστηριότητα: Ταμπού
Ολομέλεια – Τριάδες: Ανακατεύουμε τις κάρτες και τις μοιράζουμε στις τριάδες
όπου μπροστά στην ολομέλεια ένα μέλος από κάθε τριάδα καλείται να περιγράψει
το άτομο που έχει η κάρτα του χωρίς να χρησιμοποιήσει στερεοτυπικές εκφράσεις
για να δώσει στην ομάδα του την ευκαιρία να μαντέψει. Δεν μπορεί η ομάδα να
έχει την ίδια κάρτα την οποία δούλεψε στην αρχή της δραστηριότητας. Ισχύουν όλοι
οι κανόνες που ισχύουν και στο κανονικό Taboo!
Γ΄ Δραστηριότητα: Κλείσιμο
Ολομέλεια: Σκέψεις και συναισθήματα σχετικά με τη συνάντηση
Εναλλακτική δραστηριότητα
…………………………………………………………………….
Α΄ Δραστηριότητα: Ανακάλυψη των Υλικά:

στερεοτύπων και πεποιθήσεων
 Πίνακας & Λευκά
1. Ολομέλεια: Η/Ο συντονίστρια/στής
μεγάλα χαρτιά τύπου
προσκαλεί τα μέλη, με brainstorming, σε Flipchart
ανάδυση ελεύθερων συνειρμών για
στερεότυπα και πεποιθήσεις. Σημειώνει
σε ένα χαρτί ή στον πίνακα, λέξεις που  Εκτυπωμένη ιστορία
λέγονται. Τις ομαδοποιεί (Σημ: Οι
πεποιθήσεις μας φαίνονται στη  Χαρτί Α4
γραμματική, στο πώς χρησιμοποιούμε τη
γλώσσα, στις παροιμίες, στα ανέκδοτα).  Στυλό
Σε μικρές ομάδες: Συμπληρώνουν σε ένα

φυλλάδιο που τους δίνεται φράσεις που δείχνουν
παγιωμένες αντιλήψεις.
Ολομέλεια: Παρουσίαση των φράσεων και συζήτηση.
Β΄ Δραστηριότητα: Μορφές οικογένειας
Ατομικά: Οι συμμετέχουσες/-οντες, συμπληρώνουν την ιστορία με τα κενά:
«Την Ελένη, 7 ετών την ξυπνάει …………………και της φτιάχνει πρωινό. Στη συνέχεια
…………… την βοηθάει να ντυθεί και …………..με την Ελένη φεύγουν βιαστικά για να
την πάει στο σχολείο και να προλάβει να αφήσει το αυτοκίνητο στο
συνεργείο…………………… Την ίδια ώρα ………….ετοιμάζεται και φεύγει για την
δουλειά. Το απόγευμα ………. συγυρίζει το σπίτι και βοηθά την Ελένη με τα
μαθήματά της πριν την πάει στον στίβο. Το βράδυ …………μαγειρεύει το βραδινό και
…………..κάνει την Ελένη μπάνιο. Όταν ετοιμάζεται το φαγητό
…….,…………………….,………………,…………………….και η Ελένη τρώνε όλοι μαζί».
Σε μικρές ομάδες: Παρατηρούν και καταγράφουν τις ομοιότητες και διαφορές στη
συμπλήρωση της ιστορίας.
Ολομέλεια: Συζήτηση για τους ρόλους μέσα στην οικογένεια και τις διαφορετικές
μορφές της.
Γ΄ Δραστηριότητα: Στερεότυπα για τα φύλα. Γλώσσα που χρησιμοποιούμε
Ολομέλεια: Η/Ο συντονίστρια/στής κολλάει στον τοίχο ομοιώματα, σε φυσικό

μέγεθος, ενός άντρα και μίας γυναίκας.
Ζητάει από την ομάδα να καταγράψει απαξιωτικές και επαινετικές εκφράσεις που
χρησιμοποιούνται για άντρες και για γυναίκες και να τις κολλήσει με χαρτάκια στα
ομοιώματα.
Συζήτηση για το ποια χαρακτηριστικά θεωρούνται αρνητικά και ποια θετικά στα
φύλα. Είναι πράγματι; Με ποια κριτήρια καθορίζονται; (Σημ: Στο σημείο αυτό,
γίνεται εισαγωγή μόνο στα έμφυλα στερεότυπα, καθώς στην 6η συνάντηση
αναλύονται διεξοδικά)
Δ΄ Δραστηριότητα: Κλείσιμο
Ολομέλεια: Σκέψεις και συναισθήματα σχετικά με τη συνάντηση
Συνδημιουργώντας Τοπία Ασφάλειας, Υποδοχής, Φιλοξενίας

και Συμπερίληψης
Στόχοι:
• Αναγνώριση των κατασκευών και των νοηματοδοτήσεων που αφορούν στην
ταυτότητα, τον εαυτό και το πλαίσιο
• Σύνδεση με τα σχήματα και τις διεργασίες στην επικοινωνία
• Σύνδεση και συνάντηση με τον άλλο
• Ανάπτυξη δεξιοτήτων οριοθέτησης
• Δημιουργία τοπίων ασφάλειας ως αντίστιξη στον αποκλεισμό
• Σύνδεση με τα αποθέματα του πλαισίου
Α΄ Δραστηριότητα: Η τάξη μου
Υλικά:
 Βελουτέ χαρτί
Ατομικά: Προσκαλούμε τα μέλη της ομάδας να ζωγραφίσει ο καθένας/καθεμία την

δική του σχολική τάξη με κιμωλία. Ποια στοιχεία - χαρακτηριστικά έχει η τάξη τους;
Σε δυάδες: Μοίρασμα της εμπειρίας

Β΄ Δραστηριότητα: «Συνδημιουργώντας τις δικές μας τάξεις – σχολεία –γειτονιές –
κοινότητες. Χτίζοντας γέφυρες συμπερίληψης»
1. Η/Ο συντονίστρια/-ής προσκαλεί τα μέλη της ομάδας να αυτό-οριστούν κάποιες

και κάποιοι που θα ήθελαν ως οι φιλοξενούντες/-σες
εκπαιδευτικοί. Προσκαλούμε να πάρουν οι
φιλοξενούντες/-σες εκπαιδευτικοί την τάξη τους και
Υλικά:
να προσκαλέσουν κάποια/κάποιον για επίσκεψη.
 Χρωματιστά
αυτοκόλλητα χαρτιά
(post it) διαφόρων
Σε δυάδες:
μεγεθών, χρωμάτων &
-Σκεφτείτε η τάξη σας τι ποιότητες έχει; σχημάτων
 Χρωματιστά χαρτιά
-Πως προσκαλείτε και πως υποδέχεστε
τύπου κανσόν
κάποιον/κάποια στην τάξη σας;  Μαρκαδόροι
-Αφεθείτε σε μια διαδικασία περιέργειας και
φανταστείτε πώς μπαίνει η περσόνα σας σε αυτή την τάξη;
-Με ποιες πλευρές σας ζείτε την τάξη σας, όταν είστε συνδεδεμένοι/ες με τις
δεξιότητες και τις δυνάμεις σας;
Σε μικρές ομάδες: «Φτιάχνουμε την Γειτονιά του Σχολείου μας»: Προσκαλούμε τις
τάξεις που γειτνιάζουν να φτιάξουν σχολικές γειτονιές, να συζητήσουν για την
εμπειρία τους και να μοιραστούν σκέψεις για την υποδοχή και τη φιλοξενία.
2. «Δημιουργία τοπίων ασφάλειας»:

Η/Ο συντονίστρια/-ής προσκαλεί τα μέλη της κάθε μικρής ομάδας να τοποθετήσουν
ο καθένας/καθεμία από κάθε γειτονιά/τόπο την τάξη της/του στο κέντρο της
αίθουσας και στη συνέχεια, ο καθένας/καθεμία τις περσόνες του/της, όπου
επιθυμεί σε σχέση με την τάξη. Η κάθε ομάδα στέκεται στο χώρο, έτσι ώστε να είναι
κοντά στις τάξεις της/στον τόπο της.
3. «Χτίζοντας Γέφυρες»:
Σε μικρές ομάδες: Προσκαλούμε τα μέλη των ομάδων να φτιάξουν γέφυρες μεταξύ
των τόπων, με τα υλικά που η κάθε σχολική γειτονιά επιλέγει/θεωρεί ως σημαντικά.
Με χρωματιστά χαρτάκια γράφουν τα υλικά (δεξιότητες, ικανότητες, αξίες,
συναισθήματα) από τα οποία είναι φτιαγμένη η κάθε γέφυρα και τα τοποθετούν
κατά μήκος στο πάτωμα, έτσι ώστε να ενώνονται οι γειτονιές/οι τόποι.
Η κάθε ομάδα/τόπος παρουσιάζει τη γέφυρα που έχτισε.
Ολομέλεια: Αφότου ολοκληρωθούν οι γέφυρες, προσκαλούμε το κάθε μέλος να

σκεφτεί αν θα επιθυμούσε να έχει κάτι (μια δεξιότητα/ικανότητα/αξία) από τα
υλικά των διάφορων γεφυρών.
Τους/τις προσκαλούμε να «ψωνίσουν» από την κοινότητα/χωριό τους ό,τι νομίζουν
ότι χρειάζονται. Μοίρασμα στην ολομέλεια.
Κλείσιμο Συνάντησης:
Ολομέλεια: Μοίρασμα της εμπειρίας, των συναισθημάτων και των σκέψεων.
Η δική μου ιστορία
Στόχοι:
• Αναγνώριση των έμφυλων στερεοτύπων και πώς αυτά επηρεάζουν τις

αντιλήψεις, τις επιλογές και την αποδοχή πτυχών του εαυτού και των άλλων
• Αναγνώριση των αντιλήψεων, στάσεων και συμπεριφορών που βασίζονται
στην ετεροκανονικότητα και συνδέονται με την καλλιέργεια στερεοτύπων
και προκαταλήψεων
• Αναγνώριση και συνειδητοποίηση ότι η καθεμία/ καθένας μας έχουμε τις
δικές μας προσωπικές αντιλήψεις απέναντι στη σεξουαλική
διαφορετικότητα, οι οποίες πολλές φορές μπορεί να βασίζονται σε μύθους ή
στερεότυπα
• Αναγνώριση και κατανόηση ότι τα στερεότυπα για τα φύλα αποτελούν
κοινωνικές κατασκευές και να μπορούν να αμφισβητηθούν
Διαδικασία
Α’ Δραστηριότητα: Η καρέκλα
Μέσα :
Τοποθετείται μια καρέκλα στο κέντρο της αίθουσας και
 Μία
τίθεται από την συντονίστρια/-στη στην ολομέλεια η εξής
καρέκλα
ερώτηση: «Για ποιο λόγο κατασκευάζονται οι καρέκλες;» (Η
προφανής απάντηση είναι ότι οι καρέκλες κατασκευάζονται
για να καθόμαστε…).
Σε μικρές ομάδες: Προσκαλούμε τις μικρές ομάδες να συζητήσουν πώς αλλιώς θα

μπορούσε να χρησιμοποιηθεί μια καρέκλα. Να επιλέξουν μία από αυτές τις χρήσεις
και να την αναπαραστήσουν με παντομίμα (π.χ η καρέκλα γίνεται κρεμάστρα,
κάποιος/α ανεβαίνει πάνω για να ανοίξει μια ντουλάπα, να πιάσει ένα βιβλίο κ.α.).
Εξηγούμε ότι μπορούν να συμμετέχουν στην παντομίμα όσα άτομα αποφασίσει η
κάθε ομάδα. Χωρίς να αναφέρουμε κανένα παράδειγμα, αφήνουμε την ομάδα να
αποφασίσει για 3-5 λεπτά.
Ολομέλεια: Κάθε ομάδα αναπαριστά τη δική της ιδέα. Αφού ολοκληρώσουν την
παρουσίαση τους όλες οι ομάδες, εστιάζουμε στο γεγονός ότι τα στερεότυπα, όπως
το «οι καρέκλες είναι για να καθόμαστε», μας βοηθούν να οργανώσουμε τον κόσμο,
αλλά έχουμε και τη δυνατότητα να τα ξεπερνάμε όταν χρειαστεί. Στην περίπτωση
της καρέκλας, η μη συμβατική χρήση της δεν εγείρει αντιδράσεις, ενώ αντίθετα, οι
μη στερεοτυπικές εκφάνσεις έμφυλων ταυτοτήτων και σεξουαλικών
προσανατολισμών ανακινούν ποικίλες αρνητικές αντιδράσεις και συμπεριφορές.
Ενθαρρύνουμε την έκφραση όλων των σκέψεων. Αναφέρεται ότι στη συνέχεια, θα
εξερευνήσουμε τον αντίκτυπο που έχουν τα στερεότυπα στην αποδοχή πτυχών του
εαυτού μας και των άλλων.
Υλικά :
Β’ Δραστηριότητα: Παιχνίδι ρόλων – Φωνές
 Χαρτί Α4
 Στυλό
Σε μικρές ομάδες: Προσκαλούμε τα μέλη της ομάδας
να χωριστούν σε μικρές ομάδες και να καταγράψουν
φράσεις που είχαν ακούσει κατά τη διάρκεια της παιδικής και εφηβικής τους
ηλικίας σε σχέση με τα φύλα, τη σεξουαλικότητα, τη διαφορετικότητα και τις
έμφυλες σχέσεις (προσδοκίες, συμβουλές, προτροπές, απαγορεύσεις, σχόλια που
περιέγραφαν πώς πρέπει να είναι. Π.χ. «Ένας αληθινός άνδρας» και «Μία αληθινή
γυναίκα» και «Τι είναι φυσιολογικό στο σεξ»). Οι φράσεις αυτές δεν χρειάζεται να
απευθύνονταν στους/στις ίδιους/-ιες, αλλά μπορεί να απευθύνονταν και σε άλλα
άτομα της οικογένειας (π.χ. αδέλφούς/ές, ξαδέλφια) ή απλώς να τις άκουγαν στο
ευρύτερο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον (όπως, π.χ. «Οι άντρες δεν
κλαίνε», «Οι κούκλες είναι μόνο για τα κορίτσια», «οι άνδρες δεν δίνουν
λογαριασμό» «η καλή νοικοκυρά είναι δούλα και κυρά», «Οι γκέι σκέφτονται μόνο
το σεξ», «Οάντρας πρέπει να σε ξέρει μόνο από την μέση και κάτω», «Μάνα μου,
έτσι ωραίο παιδί και είναι gay! Δεν είναι κρίμα;». Τους/τις προσκαλούμε να
φτιάξουν 2 λίστες: Μία για γυναίκες, μία για άνδρες (βλ. υποστηρικτικό υλικό για
Ενδεικτικές Φράσεις).
Ολομέλεια:
1. Προσκαλούμε τα μέλη της κάθε ομάδας, εναλλάξ, να καθίσουν σε καρέκλες στη
μέση ενός κύκλου που σχηματίζουν τα υπόλοιπα μέλη των ομάδων που είναι όρθια.
Τα μέλη των άλλων ομάδων απευθύνουν μεγαλόφωνα μια φράση από αυτές που
έχουν καταγράψει με τον κατάλληλο τόνο στη φωνή τους, έκφραση, στάση
σώματος κ.λπ. (εναλλάξ, μια φράση από κάθε ομάδα, εκτός βέβαια από αυτή που
τα μέλη της κάθονται στη μέση του κύκλου). Παραδείγματα τέτοιων φράσεων
μπορεί να είναι: «Είσαι κορίτσι αφού κλαις! Τα αγόρια δεν κλαίνε!», με
Πιθανές αντιδράσεις: «Είναι πολύ ωραίο που εκφράζεις τα συναισθήματά σου!» ή
«εγώ φοβάμαι να κλάψω και είμαι κορίτσι», ή «Τα κορίτσια δεν παίζουν
ποδόσφαιρο», με πιθανές αντιδράσεις: «Σε μερικά αγόρια αρέσει να παίζουν
ποδόσφαιρο, όχι σε όλα και σε μερικά κορίτσια, επίσης» ή «το ποδόσφαιρο είναι
απλώς ένα δυναμικό παιχνίδι, δεν έχει φύλο» ή «όταν ήμουν μικρή, ζήλευα τ’
αγόρια που έπαιζαν με τόσο πάθος», ή ακόμα: «Οι gay δεν είναι φυσιολογικοί
άνθρωποι», με πιθανές αντιδράσεις: «Είναι υπέροχο που οι άνθρωποι είμαστε
διαφορετικοί μεταξύ μας με πολλούς τρόπους- αλλιώς ο κόσμος θα ήταν πολύ
βαρετός» ή «τι άραγε είναι φυσιολογικό; Ποιος το ορίζει, τέλος πάντων;»
Τα άτομα που κάθονται αντιδρούν απαντώντας σ’ αυτές τις φωνές με άλλες φωνές
που αντανακλούν τις δικές τους αντιδράσεις/απόψεις στις ετεροκανονικές φωνές
(π.χ. εκφράζοντας ένα δικό τους συναίσθημα, μια διαπίστωση, μια αντιστροφή
ρόλων, μια συνέπεια, ένα ερώτημα, ένα αστείο, μια ανάμνηση κ.α.). Η
συντονίστρια/ης παρακινεί ώστε οι αντιδράσεις να είναι σύντομες, προκειμένου να
διατηρηθεί ένας γρήγορος ρυθμός και οι αντιδράσεις να εκφράζονται όσο πιο
αυθόρμητα γίνεται, ώστε να μην υπάρχει χρόνος για γνωστική επεξεργασία και
σκέψη.
Είναι σημαντικό να γίνει κατάλληλη διαχείριση του χρόνου, έτσι ώστε όλες οι
ομάδες να έχουν την ευκαιρία να πάρουν και τις δύο θέσεις, στις καρέκλες και
όρθιες.
2. Συζήτηση με άξονα τις παρακάτω ερωτήσεις:
- Από ποια άτομα έχουν ακούσει αυτά τα μηνύματα;
- Ποια είναι τα κανάλια μέσω των οποίων δεχόμαστε ετεροκανονικές απόψεις, π.χ.
παραμύθια, αναπαραστάσεις ανδρών/γυναικών/ΛΟΑΤΚΙ σε βιβλία, περιοδικά,
ΜΜΕ, ταινίες, σειρές, μέσα κοινωνικής δικτύωσης κτλ. και να επεκτείνουμε τη
συζήτηση αναλύοντας περισσότερο το κοινωνικό φύλο και τη σεξουαλικότητα
δίνοντας παραδείγματα από άλλους πολιτισμούς και ιστορικές εποχές.
-Ποιες απόψεις για τα φύλα και τη σεξουαλικότητα αντανακλούν/βρίσκονται πίσω
από αυτές τις φράσεις;
3. Οι εκπαιδευόμενες/-οι μοιράζονται μία ή δύο «μυστικές σκέψεις» -συνειδητές ή
ασυνείδητες- σχετικά με τις πεποιθήσεις που εκφράζονται πάνω σε θέματα φύλου,
έμφυλων σχέσεων και σεξουαλικότητας. Σύνοψη των σχολίων και των ιδεών των
εκπαιδευομένων και αντανακλάσεις από τον συντονιστή/στρια. Εισαγωγή και
παρουσίαση της έννοιας Ετεροκανονικότητα και πως αυτή επηρεάζει και
διαμορφώνει τις «κατασκευές» μας (βλ. Παράρτημα-εκπαιδευτικό υλικό).
Β’ Εναλλακτική Δραστηριότητα: «Πίσω από τις λέξεις»

Σε δυάδες: Η /Ο συντονίστρια/ιστής δίνει σε κάθε ζευγάρι μία πρόταση/δήλωση ή
μία ερώτηση που είναι τυπωμένη σε ένα φύλλο χαρτί και στυλό (βλ.υποστηρικτικό
υλικό). Οι εκπαιδευόμενοι και εκπαιδευόμενες προσκαλούνται να συζητήσουν,
αρχικά, την πρόταση/δήλωση ή την ερώτηση που τους δόθηκε και τις πιθανές
συνθήκες κατά τις οποίες εκφράστηκε. Όταν επέλθει συμφωνία μεταξύ των δύο
εκπαιδευομένων, τους ζητείται να καταγράψουν μία ή δύο «μυστικές σκέψεις» -
συνειδητές ή ασυνείδητες- σχετικά με τις πεποιθήσεις που εκφράζονται στο χαρτάκι
πάνω σε θέματα φύλου και σεξουαλικότητας (βλ. υποστηρικτικό υλικό).
(Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι συχνά λέμε ή ακούμε αυτού του είδους τα σχόλια
στις καθημερινές μας συζητήσεις χωρίς, όμως, να τους δίνουμε ιδιαίτερη σημασία.
Ακόμα, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ανεξάρτητα από το ποιος/-α είσαι ή από
πού κατάγεσαι, υπάρχουν ορισμένα κοινωνικά μηνύματα που έχουν γίνει αποδεκτά
στη συλλογική συνείδηση και που τα προσλαμβάνουμε ασυναίσθητα, καθώς
μεγαλώνουμε. Διαμορφώνουν τα συστήματα των πεποιθήσεών μας και αποτελούν
το πρίσμα με τη βοήθεια του οποίου ερμηνεύουμε τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Σε
αυτό το στάδιο, είναι σημαντικό να αποφύγουμε να αναφερθούμε στον όρο
«ετεροκανονικότητα»).
Ολομέλεια: Οι δυάδες διαβάζουν μεγαλόφωνα τη «μυστική σκέψη» που έγραψαν
κάτω από την πρόταση/δήλωση ή ερώτηση. Συζήτηση. Σύνοψη των σχολίων και των
ιδεών των εκπαιδευομένων και αντανακλάσεις από τον συντονιστή/στρια.
Εισαγωγή και παρουσίαση της έννοιας Ετεροκανονικότητα και πως αυτή επηρεάζει
και διαμορφώνει τις «κατασκευές» μας (βλ. εκπαιδευτικό υλικό).
Σε μικρές ομάδες: Τα μέλη της ομάδας προσκαλούνται να αναστοχαστούν και να

συζητήσουν μεταξύ τους σχετικά με τις εσωτερικευμένες, ετεροκανονικές τους
αντιλήψεις.
Ολομέλεια: Τα μέλη της ομάδας προσκαλούνται, εφ’ όσον επιθυμούν, να

μοιραστούν αν κάτι ένιωσαν ότι άλλαξε ή μετακινήθηκε μέσα τους, μετά την
ολοκλήρωση των δραστηριοτήτων (π.χ. μία σκέψη, ένα συναίσθημα, μία αντίληψη
κτλ.) ή οτιδήποτε θεωρούν ενδιαφέρον ή σημαντικό.
Υλικά:
 Χαρτί Α4
 Στυλό
Γ’ Δραστηριότητα: Η δική μου ιστορία
Σε μικρές ομάδες: Τα μέλη της ομάδας προσκαλούνται να

δημιουργήσουν μια δική τους ιστορία/βιογραφία για την ετεροκανονικότητα. Μία
που θα εστιάζει στο σεξισμό, μία στην ομοφοβία, μία στην έμφυλη βία μεταξύ
ετερόφυλων και μία στη βία και στον αποκλεισμό λόγω ταυτότητας φύλου ή
σεξουαλικού προσανατολισμού. Δίνουμε ένα φυλλάδιο σε κάθε ομάδα με διάφορα
στοιχεία που θα βοηθήσουν στο χτίσιμο των χαρακτήρων και της ιστορίας (π.χ. που
ζει ο ήρωας ή η ηρωίδα, σε ποια εποχή, πώς οι ετεροκανονικές αυτές απόψεις
έχουν επηρεάσει διάφορους τομείς της ζωής τους. Με ποιους τρόπους/Πώς την/τον
επηρέασαν στον τρόπο που έβλεπε τον κόσμο, ποιους περιορισμούς
(εσωτερικούς/εξωτερικούς) επέβαλαν στις ασχολίες/χόμπι/αθλήματα και στα
βιβλία/ταινίες/παιχνίδια που επέλεγε, στη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου,
σπουδές, επαγγελματικές επιλογές, εργασιακές σχέσεις, προσωπική ζωή, φιλίες,
έρωτας/γάμος, εξωτερική εμφάνιση, κίνηση/στάση σώματος, γλώσσα που
χρησιμοποιεί, στον τρόπο ομιλίας, στην αντιμετώπιση της διαφορετικότητας, ποια
συναισθήματα δημιουργήθηκαν μέσα του/της (βοηθητικά ή περιοριστικά).
Ολομέλεια:
- Κάθε ομάδα αφηγείται την ιστορία της
- Προσκαλούμε τους/τις συμμετέχοντες/-χουσες να μοιραστούν τις σκέψεις τους και
να περιγράψουν πώς ένιωσαν όταν έγραφαν τις ιστορίες και όταν άκουσαν τις
ιστορίες των άλλων ομάδων. Προσκαλούμε να τα συνδέσουν με τα προσωπικά τους
βιώματα
- Συζητάμε περισσότερο για την επιρροή της ετεροκανονικότητας. Μοιραζόμαστε
βιώματα, ιστορίες, μια αποτίμηση της προσωπικής μας πορείας όσον αφορά αυτά
τα ζητήματα, τις μετακινήσεις μας, άτομα που μας βοήθησαν να αμφισβητήσουμε
αυτές τις ιδέες, θεωρίες/ιδεολογίες/απόψεις, που στηριχθήκαμε για να
μετατοπιστούμε, μια προσωπική στιγμή που αντισταθήκαμε στους περιορισμούς
που μας επέβαλαν οι στερεοτυπικές κατασκευές για το φύλο μας κ.α.
Γ’ Εναλλακτική Δραστηριότητα: Η δική μου

ιστορία (τεχνική φόρουμ) Υλικά:
 Χαρτί Α4
 Στυλό
Ο συντονιστής/στρια κάνει μία μικρή και  Αντικείμενα για
αναπαράσταση ιστοριών
σύντομη αναφορά για το θέατρο των  Μεγάλο Χαρτόνι Κανσόν
καταπιεσμένων (βλ. Παράρτημα-  Αυτοκόλλητα
εκπαιδευτικό υλικό) και την τεχνική φόρουμ.
1. Σε μικρές ομάδες: Τα μέλη των ομάδων

προσκαλούνται να δημιουργήσουν σεναριακά ιστορίες βασισμένες σε πραγματικό ή
φανταστικό περιστατικό έμφυλης βίας ή ομοφοβίας/τρανσφοβίας. Κάθε υποομάδα
θα δραματοποιήσει την ιστορία κατά την εξέλιξη του οποίου απαραίτητα θα είναι
παρόντες θύμα, θύτης και παρατηρητής.
2. Ολομέλεια: Κάθε ομάδα παρουσιάζει το δραματοποιημένο περιστατικό της. Όταν

ολοκληρωθεί η παρουσίαση ο συντονιστής/στρια προσκαλεί σε επανάληψη της
αναπαράστασης του περιστατικού με την δυνατότητα οι θεατές σε οποιοδήποτε
σημείο κρίνουν κατάλληλο με ένα χτύπημα των χεριών και λέγοντας stop να
σταματήσουν τη δράση και να αντικαταστήσουν οποιονδήποτε ρόλο εκτός του/των
θυτών. Παραμένει εκτός δράσης αυτός που έπαιζε αρχικά τον ρόλο που
αντικαθίσταται και παρακολουθούμε το περιστατικό να παίζεται από την αρχή με
την νέα διάσταση στην δράση του ρόλου που δίνει ο θεατής. Παρακολουθούν οι
θεατές το πώς επηρεάζονται οι αντιδράσεις και του θύματος και του θύτη και
αλλάζει η εξέλιξη του περιστατικού.
Σε κάθε περιστατικό μπορούν να παιχτούν όσες εκδοχές θελήσει η ομάδα (Η
διαφοροποίηση στην εξέλιξη γίνεται ο πυρήνας της ενδυνάμωσης όλων των
συμμετεχόντων/ουσών, εφόσον γίνεται συνειδητό το πώς η προσωπική μας δράση
μπορεί να καθορίσει την εξέλιξη της συλλογικής μας ιστορίας).
Όλες οι ομάδες παρουσιάζουν με παρόμοιο τρόπο, τις ιστορίες τους.
3. Σε μικρές ομάδες: Τα μέλη της ομάδας προσκαλούνται να αναστοχαστούν και να
συζητήσουν μεταξύ τους σχετικά με τις εσωτερικευμένες, ετεροκανονικές τους
αντιλήψεις.
4. Ολομέλεια: Τα μέλη της ομάδας προσκαλούνται να μοιραστούν κάτι που τους
φάνηκε πολύ ενδιαφέρον και δεν το είχαν σκεφτεί ή κάτι που τους άγγιξε απ’ αυτά
που άκουσαν.
Σε μεγάλο χαρτόνι προσκαλούνται να γράψουν όλες/οι μαζί σε προσωπικά
συννεφάκια επιλέγοντας ό,τι από τα παρακάτω επιθυμούν.
 κάτι που σκέφτηκα για τα φύλα κατά τη διάρκεια αυτού του εργαστηρίου
 μια άποψή μου σχετικά με τα φύλα που άλλαξε κατά τη διάρκεια αυτού του
εργαστηρίου
 κάτι που δεν θα ξανακάνω από δω και πέρα για να υπερασπιστώ το
δικαίωμα όλων των ανθρώπων να είναι ο εαυτός τους
 κάτι που θα κάνω από δω και πέρα για να υπερασπιστώ το δικαίωμα όλων
των ανθρώπων να είναι ο εαυτός τους
Μπορούν να προσθέσουν φατσούλες, σκιτσάκια, χρώματα κ.α.:
Κλείσιμο συνάντησης: Τα μέλη λένε μια λέξη ή μια φράση για το πώς φεύγουν.
Ας μιλήσουμε για όλα…
Στόχοι:
• Εξοικείωση με τη σχετική με την σεξουαλική διαφορετικότητα ορολογία,

καθώς και με τις πηγές, στις οποίες μπορούν να την αναζητήσουν
• Αναγνώριση όλου του φάσματος του βιολογικού φύλου, κοινωνικού φύλου,
ταυτότητας φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού
• Μελέτη του τρόπου με τον οποίο ορισμένες αντιλήψεις εμποδίζουν την
συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας της Ολιστικής Σεξουαλικής
Εκπαίδευσης και τις συνέπειες αυτής της έλλειψης του ελληνικού
εκπαιδευτικού συστήματος
• Αναγνώριση και συνειδητοποίηση των αποκλεισμών και των διακρίσεων που
συμβαίνουν στο σχολικό περιβάλλον, εξ αιτίας του φύλου και του
ερωτικού/σεξουαλικού προσανατολισμού
Α΄ Δραστηριότητα : Ορολογία
Υλικά:
1.Ακολουθώντας την τεχνική του brainstorming
 τυπωμένα Α4 με την
προτρέπουμε τους/τις συμμετέχοντες/ουσες να ορολογία
 τυπωμένα Α4 με το
ανακαλέσουν όποιον όρο γνωρίζουν σχετικά με gender bread
σύμφωνα με τον
την ανθρώπινη σεξουαλικότητα και το φύλο . αριθμό των
συμμετεχόντων,
 πίνακας
2.Στη συνέχεια, αναγράφουμε τέσσερεις βασικές καταγραφής,
κατηγορίες: τον ερωτικό προσανατολισμό, την  μαρκαδόροι
ταυτότητα φύλου, την έκφραση φύλου και το

βιολογικό φύλο. Κατηγοριοποιούμε όσους όρους έχουν
καταγραφεί αντίστοιχα σε αυτές τις τέσσερεις κατηγορίες και προσθέτουμε όσους
δεν έχουν αναφερθεί. Προτείνουμε στις συμμετέχουσες να διαβάσουν από το
σχετικό φυλλάδιο το περιεχόμενο των όρων (βλ. υποστηρικτικό υλικό).
3.Χρησιμοποιούμε τη μορφή του gender bread (βλ. υποστηρικτικό υλικό) και
δημιουργούμε τα φάσματα αναγράφοντας στα άκρα τους ομοφυλόφιλος-
ετεροφυλόφιλος, άντρας – γυναίκα, αρσενικό -θηλυκό αντίστοιχα. Μοιράζουμε σε
φωτοτυπίες το αντίστοιχο φύλλο. Μπαίνουμε στη διαδικασία να διερευνήσουμε σε
ποιο σημείο μπορεί κάποιος/κάποια να τοποθετήσει τον εαυτό του προτρέποντας
την αναγνώριση του φάσματος των εμπειριών μας σχετικά με το έμφυλο βίωμα.
Β΄ Δραστηριότητα 2: Debate –Ολιστική Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση
1. Εξηγούμε στους συμμετέχοντες και στις συμμετέχουσες ότι θα παίξουν ένα

παιχνίδι συζήτησης-debate, όπου κάποιοι/ες θα παίξουν κάποιους ρόλους.
Αναφέρουμε ότι το παιχνίδι αφορά ένα τηλεοπτικό πάνελ όπου το θέμα συζήτησης
είναι αν χρειάζεται να θεσμοθετηθεί η Ολιστική Σεξουαλική
Εκπαίδευση σε όλες τις σχολικές βαθμίδες του
Υλικά:
ελληνικού σχολείου.
 Χρονόμετρ
2. Ζητάμε εθελοντές/-ντριες οι οποίοι/ες θα  Καρτέλες με ρόλους
αναλάβουν κάποιους ρόλους και τους δίνουμε
τις καρτέλες με τους ρόλους τους. Το ρόλο του
δημοσιογράφου είναι καλύτερα να τον αναλάβει ο εκπαιδευτής/τρια.
Ο/η δημοσιογράφος συντονίζει τη συζήτηση και μπορεί να προσθέσει κάποιες

σχετικές πληροφορίες (νομικές, στατιστικές, διεθνή πλαίσια κ.α. -βλ.υποστηρικτικό
υλικό) που έχει συγκεντρώσει κατά την έρευνά του, χωρίς να εκφράζει προσωπικές
απόψεις και κρίσεις. Επιλέγει τις ερωτήσεις του από τη λίστα ερωτήσεων που
ακολουθεί. Η επιλογή γίνεται με κριτήριο την κάλυψη όλου του εύρους των
ζητημάτων που σχετίζονται με το θέμα της Ολιστικής Σεξουαλικής
Διαπαιδαγώγησης. Ο/η «δημοσιογράφος» μπορεί επίσης, να αλλάξει τη σειρά των
δηλώσεων ή να προσθέσει και καινούργιες δηλώσεις, ανάλογα με το πώς
προχωράει η συζήτηση κατά τη διάρκεια του debate. Αυτό που είναι σημαντικό,
είναι να βοηθήσουμε τους/τις εκπαιδευόμενους/εςνα αμφισβητήσουν τις
υπάρχουσες περιοριστικές και στερεοτυπικές πεποιθήσεις, μύθους και στερεότυπα
για την Ολιστική Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση και να συνειδητοποιήσουν τα
πολλαπλά προβλήματα που δημιουργεί η απουσία ΟΣΔ στο ελληνικό σχολείο.
Ζητάμε από τους συμμετέχοντες/-ουσες να μη συζητήσουν το ρόλο τους με τους/τις

άλλους/ες ή με το ακροατήριο αλλά να τους διαβάσουν ατομικά και να σκεφτούν τα
επιχειρήματα που θα χρησιμοποιούσε το άτομο αυτό στην τηλεοπτική συζήτηση.
Ενθαρρύνουμε τους/τις τους συμμετέχοντες/-ουσες στο πάνελ να συζητήσουν και
να ανταλλάξουν απόψεις και επιχειρήματα, μέσα σε πολιτισμένο κλίμα και με
σεβασμό σε όλες τις διαφορετικές απόψεις και ρόλους.
Επισημαίνουμε ότι στο τέλος θα έχουμε χρόνο να συζητήσουμε περισσότερο για τα

θέματα που θα τεθούν στο debate και για αυτό θα ήταν χρήσιμο να κρατούν
σημειώσεις.
3. Όταν το πάνελ είναι έτοιμο, παίρνουν όλες/οι τις θέσεις τους.

Ο/η «δημοσιογράφος» συστήνει το πάνελ και τους/τις καλωσορίζει.
Ο/η «δημοσιογράφος» διαβάζει μια συγκεκριμένη δήλωση και κάθε άτομο στο
πάνελ έχει συνολικά 40 δευτερόλεπτα για να παρουσιάσει τα επιχειρήματά του.
Μόλις ολοκληρωθεί ο πρώτος γύρος τοποθετήσεων, τα άτομα του πάνελ μπορούν
να προχωρήσουν και σε δεύτερο γύρο. Όλες/οι θα έχουν δύο προσπάθειες να
κερδίσουν το «ακροατήριο», δηλαδή η συζήτηση για κάθε δήλωση θα συνεχίζεται
για δύο γύρους.
Μόλις τελειώνει η συζήτηση για κάθε ερώτηση, το «ακροατήριο» μπορεί να

ψηφίσει ποιο άτομο έπεισε περισσότερο. Στη συνέχεια, προχωράμε στην επόμενη
δήλωση κ.ο.κ.
Είναι σημαντικό να εξηγήσουμε τόσο στους/στις συμμετέχοντες/ουσες στο debate

όσο και στο «ακροατήριο», ότι κατά τη διάρκεια της συζήτησης, τα άτομα που είναι
στο πάνελ, στην προσπάθειά τους να υποστηρίξουν με επιχειρήματα τη θέση τους,
μπορεί να χρειαστεί να εκφράσουν και να υποστηρίξουν απόψεις που να μη
συμμερίζονται στην πραγματικότητα. Μερικές φορές, πιθανώς θα πρέπει να
υποστηρίξουν εκ διαμέτρου διαφορετικές απόψεις από τις πεποιθήσεις τους, σαν
να παίζουν κάποιον ρόλο.
4. Όταν τελειώσει η συζήτηση (καθοδηγούμε τους συμμετέχοντες/-ουσες στο πάνελ

να βγουν από τους ρόλους τους κάνοντας την τεχνική ‘Rubber Chicken’ (τινάζοντας
από πάνω τους το ρόλο ή ξεκουμπώνοντας από πάνω τους το ρόλο)
5. Ολοκληρώνουμε τη δραστηριότητα με ανασκόπηση, αναστοχασμό και συζήτηση.
Ερωτήσεις για ανασκόπηση/αναστοχασμό και συζήτηση:
Προς τα άτομα που έλαβαν μέρος στο πάνελ:

• Πώς νιώσατε σε αυτούς τους ρόλους;
• Ήταν εύκολος ο ρόλος σας; Γιατί; Αν ήταν δύσκολος γιατί ήταν δύσκολος;
• Υπήρχε οτιδήποτε στη συζήτηση το οποίο ακούστηκε γνώριμο και συνηθισμένο; Τι
ήταν αυτό; Πως το χειριστήκατε;
• Υπήρξε κάτι στη συζήτηση που ήταν δύσκολο για σας να ακούσετε; Γιατί ήταν
δύσκολο; Πώς νιώσατε; Πώς το χειριστήκατε;
Προς το «ακροατήριο»:
• Πώς βρήκατε τα επιχειρήματα των συμμετεχόντων/-ουσών στο πάνελ;
• Βρήκατε κάποιες από τις ανησυχίες τους δικαιολογημένες;
• Υπήρξε κάτι στη συζήτηση που σας έκανε εντύπωση; Τι ήταν αυτό; Γιατί σας έκανε
εντύπωση;
• Πώς το σημερινό σχολείο δημιουργεί αποκλεισμούς, διακρίσεις, εκφοβισμό και
βία;
• Τι άλλο πρέπει να γίνει ώστε να δημιουργηθεί στο σχολείο μια κουλτούρα
αποδοχής και συμπερίληψης των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων και όσων θεωρούνται ΛΟΑΤΚΙ;
ΚΑΡΤΕΣ ΡΟΛΩΝ
1. Δημοσιογράφος
(τον ρόλο αυτό είναι καλύτερα να τον κρατήσει ο/η συντονιστής/-στρια του
εργαστηρίου για να συντονίζει τους χρόνους αλλά και στην τελική συζήτηση να
προσθέτει ό,τι πληροφορίες θεωρεί σημαντικές και δεν έχουν αναφερθεί, να
δημιουργεί ρωγμές στο κυρίαρχο αφήγημα για τα φύλα και τη σεξουαλικότητα)
2. Εκπαιδευτικός – κ. Λυδία
3. Εκπρόσωπος της εκκλησίας – κ. Θωμάς
4. Ψυχολόγος – κ. Αθηνά
5. Πατέρας– κ. Ισίδωρος
6. Γκέι νεαρό άτομο, ακτιβιστής/ακτιβίστρια, μέλος ομάδας που προβάλλει και

υπερασπίζεται τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ νεαρών ατόμων– κ. Μιχάλης ή κ.
Μιχαέλα
7. Μαθητής/Μαθήτρια – Διομήδης/Φαίδρα
8. Στέλεχος εκπαίδευσης – κ. Ισμήνη

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ DEBATE (βλ.υποστηρικτικό υλικό για τη/το συντονίστρια/στή-
«δημοσιογράφο»)
1. Τα τελευταία 20 χρόνια περίπου, από διάφορες οργανώσεις υπεράσπισης

ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εκπαιδευτικούς και ευρύτερους επιστημονικούς
κύκλους και άτομα θεωρείται σημαντική και αναγκαία η εισαγωγή της
Ολιστικής Σεξουαλικής Διαπαιδαγώγησης στα σχολεία; Τι πιστεύετε εσείς για
αυτό;
2. Γνωρίζετε αν υπάρχει ευρωπαϊκό και διεθνές Θεσμικό Πλαίσιο που στηρίζει
την ολιστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση; Υπάρχουν στοιχεία από άλλες
Ευρωπαϊκές χώρες;
3. Η ολιστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση αφορά αποκλειστικά τη σεξουαλική
δραστηριότητα; Ποια θέματα, κατά τη γνώμη σας πρέπει να περιλαμβάνει η
Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση και ποια όχι;
4. Συχνά ακούγεται η άποψη ότι η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση ωθεί τα παιδιά
και τα νεαρά άτομα στην πρόωρη έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας ή/και
στην επίδειξη σεξουαλικής συμπεριφοράς υψηλού κινδύνου. Ποια είναι η
δική σας άποψη;
5. Οι σύγχρονες επιστημονικές απόψεις για τα φύλα συγκλίνουν ότι τα έμφυλα
στερεότυπα (οι απόψεις για τις ιδιότητες που πρέπει να έχουν τα αγόρια και
τα κορίτσια σε κάθε κοινωνία) εμποδίζουν την ικανότητα του ανθρώπου να
εξελίξει τις πραγματικές του ικανότητες και να έρθει σε επαφή με τον
αυθεντικό του εαυτό. Συμφωνείτε με αυτές τις απόψεις; Θεωρείτε ότι η
αποδόμηση και η αμφισβήτηση των έμφυλων στερεοτύπων πρέπει να
αποτελεί μέρος της Ολιστικής Σεξουαλικής Διαπαιδαγώγησης;
6. Θεωρείτε ότι είναι αναγκαίο τα Προγράμματα Ολιστικής Σεξουαλικής
Διαπαιδαγώγησης να συμπεριλαμβάνουν τις ανάγκες των ΛΟΑΤΚΙ
μαθητριών και μαθητών;
7. Τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα υφίστανται διακρίσεις σε τομείς όπως η εκπαίδευση, η
απασχόληση, η στέγαση, οι δημόσιες υπηρεσίες, οι υπηρεσίες υγείας και ο
εργασιακός στίβος. Πιστεύετε ότι η έμφαση που δίνεται τα τελευταία
χρόνια, στις συνέπειες των διακρίσεων που υφίστανται τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα
είναι αναγκαία ή υπερβολική;
8. Τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότερα άτομα ζουν ανοιχτά ως ΛΟΑΤΚΙ+
ή αισθάνονται την ανάγκη να πειραματιστούν. Πιστεύετε ότι αν μιλήσουμε
στο σχολείο για τα θέματα φύλου και σεξουαλικότητας θα ενισχύσουμε την
τάση αυτή;
9. Είναι τα παιδιά του νηπιαγωγείου και του δημοτικού πολύ μικρά για να
λαμβάνουν σεξουαλική διαπαιδαγώγηση;
10. Σύμφωνα με μελέτες, νέες και νέοι που μεγαλώνουν μέσα σε συντηρητικές
οικογένειες με αυστηρή ηθική ως προς τη σεξουαλικότητα, έχουν πολλές
πιθανότητες να αναπτύξουν ψυχολογικά προβλήματα λόγω ενοχών για τις
σεξουαλικές τους ανάγκες ή την αυτοϊκανοποίηση. Ποια είναι η άποψή σας;
11. Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί το γεγονός ότι η ολιστική σεξουαλική
διαπαιδαγώγηση μπορεί να είναι αντίθετη με φιλοσοφικές, θρησκευτικές ή
άλλες πεποιθήσεις των γονέων;
12. Πιστεύετε ότι η ολιστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση βοηθά στην
αντιμετώπιση της σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων;
13. Πιστεύετε ότι η ολιστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση βοηθά στην πρόληψη
της έμφυλης βίας;
Εναλλακτικό debate:
Διαβάστε τις αναλυτικές οδηγίες στη δραστηριότητα, «Debate –Ολιστική

Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση: υπέρ ή κατά;», παραπάνω και κάνετε τις παρακάτω
προσαρμογές:
1. Αντί να μοιράσουμε ρόλους σε συγκεκριμένες/ους εθελόντριες/-ντές ορίζουμε

δύο ομάδες, 4 ατόμων η κάθε μία, οι οποίες θα συζητούν κάθε ερώτηση. Η μία
ομάδα θα θέτει επιχειρήματα υπέρ της εισαγωγής της Ολιστικής Σεξουαλικής
Διαπαιδαγώγησης στο σχολείο και η άλλη ομάδα κατά. Για να μπορέσουν να
συμμετάσχουν περισσότερα άτομα στη συζήτηση, η/ο συντονίστρια/-στής, κάθε
φορά που αλλάζει η ερώτηση, μπορεί να ζητήσει από ένα καινούργιο μέλος να
αντικαταστήσει ένα άτομο σε κάθε ομάδα. Όταν δηλαδή τεθεί προς συζήτηση η
επόμενη ερώτηση, δύο νέα μέλη εντάσσονται στις ομάδες και δύο μέλη αποχωρούν
(ένα από κάθε ομάδα) κ.ο.κ. Το σκεπτικό είναι να αντικαθιστούνται τα άτομα που
επιχειρηματολόγησαν περισσότερο σε μια ερώτηση, ώστε να δίνεται η ευκαιρία σε
όλα τα μέλη να μιλήσουν υπέρ ή κατά.
Επισημαίνουμε ότι στο τέλος θα έχουμε χρόνο να συζητήσουμε περισσότερο για τα

θέματα που θα τεθούν στο debate και για αυτό θα ήταν χρήσιμο να κρατούν
σημειώσεις.
2. Κάθε ομάδα έχει συνολικά 1 λεπτό για να παρουσιάσει τα επιχειρήματά της.

Μόλις η πρώτη ομάδα ολοκληρώσει τα επιχειρήματά της, η αντίπαλη ομάδα πρέπει
στη συνέχεια να απαντήσει σε αυτά τα επιχειρήματα για 1 λεπτό. Οι ομάδες έχουν
δύο ή τρεις προσπάθειες να κερδίσουν το επιχείρημα, δηλαδή η συζήτηση για κάθε
δήλωση συνεχίζεται για δύο ή τρεις γύρους.
3. Μόλις τελειώνει η συζήτηση για κάθε ερώτηση, το «ακροατήριο» μπορεί να

ψηφίσει ποια ομάδα έπεισε περισσότερο. Στη συνέχεια, προχωράμε στην επόμενη
ερώτηση κ.ο.κ.
4. Ολοκληρώνουμε τη δραστηριότητα με ανασκόπηση και αναστοχασμό

χρησιμοποιώντας τις «Ερωτήσεις για ανασκόπηση/αναστοχασμό και συζήτηση»
που βρίσκονται παραπάνω.
Τι κι αν δεν είμαι εγώ;
Στόχοι:
• Συνειδητοποίηση των κρυφών πτυχών της ετεροκανονικότητας και της

εσωτερίκευσης ετεροκανονικών πεποιθήσεων
• Συνειδητοποίηση του αντίκτυπου που μπορούν να έχουν τέτοιες απόψεις σε

όλους τους ανθρώπους και ιδιαίτερα στους ΛΟΑΤΙ μαθητές και στο σχολικό
προσωπικό
• Να μάθουμε για τα θέματα που αντιμετωπίζουν οι γκέι, οι λεσβίες, οι

αμφισεξουαλικοί και οι άνθρωποι που εξερευνούν την ερωτική/σεξουαλική
τους ταυτότητα και να προωθήσουμε την αποδοχή και τον σεβασμό για
όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από τον σεξουαλικό τους
προσανατολισμό
Α΄Δραστηριότητα : Εισαγωγή-Είμαστε εδώ
1.Διαβάζουμε σιωπηλά το παρακάτω απόσπασμα στην οθόνη ή το μοιράζουμε σε

φωτοτυπίες:
Υλικά:
 Προτζέκτορας
Ποτέ δεν θα ξεχάσω το γεγονός αυτό για προβολή
στη ζωή των τόσο κουρασμένων μου βίντεο
αμφιβληστροειδών.
Ποτέ δεν θα ξεχάσω πως στη μέση του δρόμου
υπήρχε μια πέτρα
υπήρχε μια πέτρα στη μέση του δρόμου
στη μέση του δρόμου υπήρχε μια πέτρα.
Carlos Drummond de Andrade, «Στη μέση του δρόμου»
2. Παρακολούθηση σύντομου video
https://www.youtube.com/watch?v=SDs5o19jRPg&t=4s
3. Σε κύκλο μοιραζόμαστε ένα συναίσθημα ή μια σκέψη που μας γεννήθηκε. Λέμε ότι
θα μιλήσουμε για περάσματα, εμπόδια, απώλειες και ντουλάπες...
Β΄Δραστηριότητα : Απώλειες
1. Εξηγούμε στις/στους εκπαιδευόμενες/ους ότι υπάρχουν διαφόρων ειδών
απώλειες στη ζωή μας. Οι προβλέψιμες (απώλειες που
επιλέγουμε), οι τυχαίες (αυτές που δεν επιθυμούμε
Υλικά:
αλλά συμβαίνουν εξ αιτίας των επιλογών μας) και
οι τυχαίες και απρόβλεπτες (αυτές που κάποιος  κόλλες Α4(16
για κάθε
άλλος άνθρωπος επιλέγει για μας ή συμβαίνουν
συμμετέχουσα),
τυχαία).  στυλό
2. Μοιράζουμε σε κάθε εκπαιδευτικό 16 λευκά

χαρτιά και δίνουμε τις παρακάτω οδηγίες:
Στα 4 πρώτα γράφει τα ονόματα 4 ανθρώπων/ζώων που αγαπά.
Στα επόμενα 4, γράφει 4 πράγματα που είναι πολύτιμα γι’ αυτήν/-όν.
Στα επόμενα 4 γράφει 4 ιδέες που θεωρεί σημαντικές.
Στα επόμενα 4 γράφει 4 τόπους που δεν θα ήθελε να ξεχάσει ποτέ.
3. Στη συνέχεια, λέμε στην ομάδα να διαλέξουν 1 χαρτί από κάθε τετράδα και να το
πετάξουν κάτω (γλιστρώντας το απαλά).
Συντονιστής/-στρια: Αυτό που έγινε αντιπροσωπεύει τους προβλέψιμες απώλειες

που συμβαίνουν στη ζωή τους (απώλειες που επιλέγουμε)
4. Ζητάμε από την ομάδα να γυρίσει τους ομάδες των χαρτιών ανάποδα έτσι ώστε
να μη βλέπουν τι είναι γραμμένο και μετά να επιλέξουν ένα χαρτί από κάθε ομάδα
να το τσαλακώσουν και να το πετάξουν κάτω.
Συντονιστής/-στρια: Αυτό που έγινε αντιπροσωπεύει τους τυχαίες απώλειες (αυτές

που δεν επιθυμούμε, αλλά συμβαίνουν εξ αιτίας των επιλογών τους)
5. Ζητάμε από την ομάδα να αφήσει τα υπόλοιπα χαρτιά ανάποδα και ο/η
συντονιστής/-στρια περνάει και παίρνει 1 χαρτί από κάθε κατηγορία, το τσαλακώνει
και το πετάει.
Συντονιστής/-στρια: Αυτό που έγινε αντιπροσωπεύει τις τυχαίες και απρόβλεπτες

απώλειες (αυτές που κάποιος άλλος άνθρωπος επιλέγει ή συμβαίνουν τυχαία).
6. Ζητάμε από τα μέλη τους ομάδας να γυρίσουν τα χαρτιά και να δουν τι έχει
απομείνει. Σε αυτή τη φάση κάθε εκπαιδευτικός έχει 4 χαρτιά.
7. Στον κύκλο, μοιραζόμαστε τα συναισθήματα που προκάλεσαν οι απώλειες και

αυτά που τους απόμειναν. Στην πορεία της συζήτησης, εξηγούμε στις/στους
εκπαιδευόμενες/ους ότι οι απώλειες που βιώσαμε είναι κοινές για όλους τους
ανθρώπους. Ωστόσο, από τις απώλειες που βιώνουν οι ΛΟΑΤΚΙ άνθρωποι πολύ
λίγες είναι προβλέψιμες και οι περισσότερες είναι τυχαίες και απρόβλεπτες.
Συζητάμε για τις συνθήκες, μέσα στις οποίες συμβαίνουν οι απώλειες αυτές και πώς
ο κίνδυνος να απωλέσουν παρά τη θέλησή τους αγαπημένους τους ή σημαντικά
πράγματα για τη ζωή τους (εργασία, σπίτι κ.α.) επηρεάζει γενικότερα την
καθημερινότητα και τη ζωή των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων (Εστιάζουμε στις απώλειες.
Αποφεύγουμε να αναλύσουμε σε αυτό το σημείο τις επιπτώσεις τους).
Γ΄ Δραστηριότητα : Περάσματα
1. Χωρίζουμε έναν τοίχο σε 3 μέρη, Παιδική ηλικία , Εφηβεία, Ενήλικη ζωή. Επίσης
χωρίζουμε τους/τις εκπαιδευτικούς σε 3 ομάδες με αντίστοιχο θέμα. Μοιράζουμε
post-it σε κάθε ομάδα και ζητάμε στα μέλη να καταγράψουν τα περάσματα, τις
μεταβάσεις που συμβαίνουν στην ηλικιακή ομάδα που αντιπροσωπεύουν (π.χ.
Παιδική ηλικία: η πρώτη φορά που περπάτησα, Εφηβεία: το πρώτο μου φιλί,
Ενήλικη ζωή: η πρώτη μου δουλειά). Εξηγούμε ότι όλα αυτά είναι περάσματα που
αφορούν το ταξίδι όλων των ανθρώπων.
2. Στη συνέχεια, μία αντιπρόσωπος από κάθε ομάδα κολλάει τα post-it που έφτιαξε
στην αντίστοιχη στήλη και ταυτόχρονα τα διαβάζει μεγαλόφωνα.
3. Ζητάμε από την ολομέλεια να αναρωτηθεί αν τα

Υλικά
περάσματα αυτά βιώνονται με διαφορετικό
τρόπο από τα άτομα με διαφορετικό από την  post-it,
 μαρκαδόροι,
πλειονότητα Σεξουαλικό Προσανατολισμό,  πίνακας
Ταυτότητα Φύλου ή Χαρακτηριστικά Φύλου. καταγραφής,
 στυλό
4. Τα διαβάζουμε ξανά ένα ένα ξεκινώντας από
την παιδική ηλικία και μοιραζόμαστε σκέψεις και
προσωπικές ιστορίες. Αν καταλήξουμε ότι τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα βιώνουν διαφορετικά
ένα πέρασμα το γυρίζουμε ανάποδα και το κολλάμε με ταινία. Όταν τελειώσουμε,
ζητάμε από την ομάδα να κοιτάξει τον τοίχο και να φανταστεί πώς η ζωή ενός
ΛΟΑΤΚΙ ατόμου μπορεί να έχει πολλά μυστικά, να γυρίσει ανάποδα, να ανατραπεί,
να έρθουν τα πάνω κάτω…
Βοηθητικές ερωτήσεις για τη συζήτηση:
1. Πώς θα ήταν αν έπρεπε να κρύψετε κάτι τόσο σημαντικό και βασικό όπως ο
ερωτικός/σεξουαλικός σας προσανατολισμός (δηλαδή, το φύλο των ατόμων
τα οποία σας ελκύουν ρομαντικά, σωματικά και συναισθηματικά);
2. Πώς θα ήταν άραγε αν έπρεπε πάντα, μα πάντα, να σκέφτεστε τι θα πείτε,
πώς θα το πείτε και τι θα κάνετε, για να μην υποψιαστεί κανείς/καμιά τον
ερωτικό/σεξουαλικό σας προσανατολισμό;
3. Πώς θα ήταν αν έπρεπε να προσποιείστε συνεχώς ότι σας αρέσουν άτομα
του άλλου φύλου, ενώ σας αρέσουν άτομα του ίδιου φύλου;
4. Πώς θα ήταν να σας ρωτούν συνέχεια από την οικογένεια αν έχετε σχέση και
γιατί δεν έχετε και πότε θα παντρευτείτε και τα σχετικά;
5. Πώς θα ήταν αν όλοι/ες θεωρούσαν δεδομένο ότι είστε ετεροφυλόφιλος/η
χωρίς να βάζουν την πιθανότητα να μην είστε;
6. Πώς θα ήταν αν έπρεπε να κρύψετε από τους άλλους ανθρώπους το φύλο
σας ή το φύλο των ανθρώπων που σας ελκύουν; Πώς θα επηρέαζε αυτό τη
ζωή σας;
Σημείωση: Σε αυτό το στάδιο της συζήτησης εστιάζουμε στα γεγονότα και τις
επιλογές που έχει ένα ΛΟΑΤΚΙ άτομο και όχι στις συνέπειες
Εναλλακτική δραστηριότητα για τα «Περάσματα»
……………………..……………………………………………………….
«Η άλλη πλευρά»
((Adapted from Life Planning Education, © 1995, Advocates for Youth, Washington, DC;, για τα ελληνικά, Πολύχρωμο Σχολείο)
1. Οι συμμετέχοντες/-ουσες κάθονται σε κύκλο, σε χαλαρή

θέση. Χωρίς να αποκαλύψουμε το θέμα της
δραστηριότητας ξεκινάμε να διαβάζουμε το Υλικά:
κείμενο καθοδηγούμενης νοερής απεικόνισης.
 Κείμενο
2. Αφού ολοκληρώσουμε την ανάγνωση του καθοδηγούμενης
κειμένου της καθοδηγούμενης νοερής νοερής
απεικόνισης, ζητάμε από τα μέλη της ομάδας απεικόνισης
(βλ.υποστηρικτικό
να σηκωθούν και να ανοίξουν τα μάτια τους, αν
υλικό)
τα είχαν κλείσει. Τους/Τις προσκαλούμε να
συζητήσουν για λίγα λεπτά με ένα άτομο που
κάθεται δίπλα τους για το πώς θα ήταν η ζωή σε έναν
τέτοιο κόσμο και πώς θα ήταν αν έπρεπε να έχουν τόσα μυστικά για τους εαυτούς
τους. Μετά, ζητάμε από τα ζευγάρια να συζητήσουν πού θα τους οδηγούσαν αυτά
τα συναισθήματα αν όλα αυτά ήταν πραγματικότητα.
3. Επιστρέφουμε στον κύκλο και ζητάμε εθελοντές/-τριες που θα ήθελαν να
μοιραστούν σκέψεις και συναισθήματα με την υπόλοιπη ομάδα. Γράφουμε τις
σκέψεις τους σε ένα χαρτί (Βάζουμε σημαδάκια όταν διαπιστώνουμε κοινές ή
παρόμοιες σκέψεις ανάμεσα στους/στις εθελοντές/-τριες που θα μιλήσουν.
Αναμένουμε ότι μπορούμε να ακούσουμε: «ένιωσα θυμό, λύπη, απομόνωση»,
«αποκλεισμό από το σχολείο», «αποφυγή του σχολείου», «χρήση αλκοόλ και άλλων
ουσιών», «παραβίαση κανόνων» και «κατάθλιψη». Αν τα μέλη δεν αναφέρουν κάτι
από τα παραπάνω, τα αναφέρουμε εμείς).
4. Αφού ολοκληρώσουμε τη δραστηριότητα, μοιράζουμε τις παρακάτω ερωτήσεις για
συζήτηση σε ομάδες και στη συνέχεια, οι ομάδες μοιράζονται τις σκέψεις τους στην
ολομέλεια (Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε όσες από αυτές τις ερωτήσεις
θεωρούμε σημαντικές ώστε να καλύψουμε τα θέματα που δεν έχουν συζητηθεί έως
τώρα).
Εξηγούμε ότι ενώ η κατάσταση είναι φανταστική αντικατοπτρίζει την

πραγματικότητα που αντιμετωπίζουν πολλά ΛΟΑΤΚΙ άτομα και άτομα που
διερευνούν την ταυτότητά τους. Λέμε, ακόμα, ότι επειδή συχνά δικαιολογημένα
φοβούνται να κάνουν «coming out» (δηλαδή, να αποκαλύψουν τον σεξουαλικό
τους προσανατολισμό), αναγκάζονται να κρατούν πολλές πτυχές της ζωής τους
κρυφές. Μερικές φορές η μυστικότητα αυτή οδηγεί τα νεαρά ΛΟΑΤΚΙ άτομα να
εγκαταλείπουν το σχολείο, να φεύγουν μακριά από το περιβάλλον τους, να γίνονται
αυτοκαταστροφικά κ.α. Τα περισσότερα ΛΟΑΤΚΙ άτομα, συμπεριλαμβανομένων και
των εφήβων, τελικά βρίσκουν τον τρόπο να μιλήσουν στους σημαντικούς
ανθρώπους της ζωής τους και να κάνουν φίλους που τα στηρίζουν. Ωστόσο, ο
αγώνας για να αποφασίσουν σε ποιους ανθρώπους θα μιλήσουν διαρκεί ολόκληρη
τη ζωή τους, γιατί υπάρχει μεγάλη άγνοια και φόβος στην κοινωνία για την
ομοφυλοφιλία.
Ερωτήσεις για συζήτηση:
1. Ποια ήταν τα πρώτα πράγματα που θυμάστε να έχετε μάθει για την
ομοφυλοφιλία; Θυμάστε να έχετε μάθει κάτι από την οικογένειά σας; Από
τους φίλους σας; Από τη θρησκευτική κοινότητα; Αυτά που μάθατε ήταν
θετικά ή αρνητικά;
2. Έχετε συζητήσει γι αυτά θέματα ερωτικού/σεξουαλικού προσανατολισμού
μέσα στην τάξη;
3. Ποιο κινηματογραφικό ή τηλεοπτικό χαρακτήρα είδατε πρόσφατα που ήταν
ΛΟΑΤΚΙ; Πώς επηρέασε αυτό τη σκέψη σας;
4. Πώς θα ήταν αν έπρεπε να κρύψετε κάτι τόσο σημαντικό και βασικό όπως ο
ερωτικός/σεξουαλικός σας προσανατολισμός; (δηλαδή, το φύλο των ατόμων
τα οποία σας ελκύουν ρομαντικά, σωματικά και συναισθηματικά); Να
νοιώθετε ότι είστε το μόνο άτομο στον κόσμο, ότι είστε λάθος της φύσης;
5. Πώς θα ήταν άραγε αν έπρεπε πάντα, μα πάντα, να σκέφτεσαι τι θα πεις,
πώς θα το πεις και τι θα κάνεις για να μην υποψιαστεί κανείς/καμιά τον
ερωτικό/σεξουαλικό σου προσανατολισμό;
6. Πώς θα ήταν αν έπρεπε να κρύψετε από τους άλλους ανθρώπους το φύλο
σας ή το φύλο των ανθρώπων που σας ελκύουν; Πώς θα επηρέαζε αυτό τη
ζωή σας;
7. Πώς θα ήταν να ακούτε αστεία για τον ερωτικό/σεξουαλικό σας
προσανατολισμό από τους ανθρώπους που αγαπάτε;
8. Πώς θα ήταν να μη βλέπετε σχεδόν ποτέ στα ΜΜΕ άτομα σας εσάς,
παρουσιασμένα με θετικό τρόπο;
9. Πώς θα ήταν να σας ρωτούν συνέχεια από την οικογένεια αν έχετε σχέση και
γιατί δεν έχετε και πότε θα παντρευτείτε και τα σχετικά;
10. Πώς θα ήταν αν όλοι/ες θεωρούσαν δεδομένο ότι είστε ετεροφυλόφιλος/η
χωρίς να βάζουν την πιθανότητα να μην είστε;
11. Πώς θα ήταν αν έπρεπε να προσποιείσαι συνεχώς ότι σου αρέσουν άτομα
του άλλου φύλου, ενώ σου αρέσουν άτομα του ίδιου φύλου;
12. Πώς θα ήταν αν έπρεπε να απαντάς συνεχώς σε ερωτήσεις όπως, πότε το
κατάλαβες ότι είσαι gay/λεσβία, τι το προκάλεσε, μήπως είναι μια φάση που
περνάς κ.α. παρόμοια.
………………………………………………………………………………..
Δ΄ Δραστηριότητα : Η ντουλάπα
1. Παρακολούθηση ενός σύντομου video όπου ΛΟΑΤΚΙ

άτομα μιλούν για το ομοφοβικό ή τρανσφοβικό Υλικά:
εκφοβισμό που υπέστησαν στο σχολείο και για τη  τεχνικός
στάση των εκπαιδευτικών από τον παρακάτω εξοπλισμός για
προβολή video,
σύνδεσμο:
 πίνακας
https://www.youtube.com/watch?v=__rnrRFSGCM καταγραφής,
(7.07΄)  μαρκαδόροι
2. Εργασία σε ομάδες: Ας φανταστούμε με ποιους τρόπους η

ομοφοβία και η τρανσφοβία επηρεάζουν τα ΛΟΑΤΚΙ νεαρά άτομα. Εξηγούμε ότι
τώρα είμαστε έτοιμες/οι να συγκεντρώσουμε αυτά που έχουμε συζητήσει, να τα
επεκτείνουμε, να τα συγκεκριμενοποιήσουμε και να τα καταγράψουμε. Σε ομάδες
καταγράφουν τις ιδέες τους (βλ. υποστηρικτικό υλικό)
3. Στην ολομέλεια μοιράζονται αυτά που κατέγραψαν. Σχολιάζουμε, προσθέτουμε.
4. Σε μικρές ομάδες: Ας φανταστούμε τώρα με ποιους τρόπους η ομοφοβία και η

τρανσφοβία επηρεάζουν τα μη ΛΟΑΤΚΙ νεαρά άτομα. Σε ομάδες καταγράφουν τις
ιδέες τους
5. Ολομέλεια: Μοιράζονται αυτά που κατέγραψαν.
Δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στα σημεία της λίστας που δεν έτυχε να αναφέρουν
καθόλου οι εκπαιδευόμενοι/ες/νες. Επίσης, μπορούμε να συζητήσουμε με την
ομάδα πώς αντιμετωπίζονταν ιστορικά τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα και συζητάμε για την
αντιμετώπισή τους σε διάφορες εποχές και κοινωνίες.
Ολομέλεια:
Σε κύκλο, οι εκπαιδευόμενες/οι μοιράζονται σύντομα:
- κάτι που δεν είχαν σκεφτεί ως τώρα για τις συνθήκες ζωής των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων
- ένα κυρίαρχο συναίσθημα
- κάτι που άλλαξε μέσα τους μετά από αυτό το εργαστήριο
- κάτι που αποφάσισαν να κάνουν από δω και πέρα
-ή ό,τι άλλο θέλουν

Μπαίνοντας στα παπούτσια του άλλου
Σκοπός:
• Να μπουν στη θέση του άλλου και να δουν τα πράγματα με τη δικιά του
ματιά
• Ανάπτυξη ενσυναίσθησης
• Κατανόηση των διαφορετικών υπο-εαυτών και των πλευρών που
έχει κάθε άνθρωπος
Υλικά:
Α΄ Δραστηριότητα: Ο/Η συντονιστής/στρια  Χαρτί Α4 και Α3
επιλέγει ένα περιστατικό αποκλεισμού,  μαρκαδόροι
 στυλό,
περιθωριοποίησης (Βλ. παράρτημα) και το
 φωτοτυπίες
διαβάζει.
Π.χ : «Η Μαρία, άριστη μαθήτρια α΄ λυκείου, νιώθει

μόνη στο σχολείο. Ποτέ δεν μιλά με άλλα παιδιά, δεν την προσκαλούν
σε εξόδους και δεν παίρνει μέρος σε συζητήσεις του τύπου «ποιος
μου αρέσει από το σχολείο». Όταν πλησιάζει συμμαθήτριες της στο
διάλειμμα δείχνουν ενοχλημένες ή σταματάνε να μιλάνε. Μια μέρα
όταν πλησίασε την ρώτησαν ειρωνικά, όπως υποστηρίζει η ίδια: «
Μήπως είσαι λεσβία; Πώς είναι δυνατό να μην σου αρέσει ένα
αγόρι;» Η Μαρία θυμώνει, φωνάζει , σπρώχνει τη συμμαθήτρια που
της το είπε και ακολουθεί φασαρία που τραβά το βλέμμα του
καθηγητή που επιτηρεί».
Εναλλακτικά, θα μπορούσε να αξιοποιηθεί και η εξής αφήγηση, με αντίστοιχο

διαχωρισμό σε ομάδες:
«Ήταν συμμαθητής μου. Δεν είχε παραδεχτεί ποτέ ότι ήταν gay,έκανε και σχέσεις με
κοπέλες αλλά όλα ήταν φως φανάρι. Το μόνο που τολμούσε να κάνει ήταν μέσα από
κουβέντες για την ομοφυλοφιλία να υπερασπίζεται τα δικαιώματα των gay. Μια
μέρα η κολλητή του φίλη γύρισε και τον έβρισε για την γνώμη που έχει. Τότε την
ρώτησε "Αν μάθαινες μια μέρα ότι είμαι gay θα συνέχιζες να λες αυτά τα
πράγματα;" κι εκείνη απάντησε "Μα δεν θα ήσουν πια φίλος μου." Λίγο αργότερα
τον είδα να κλαίει μόνος του πίσω από τις βρύσες. Ακόμα μετανιώνω που δεν τον
πλησίασα. Αλλά τι λέω; Κι εγώ κρυφτό έπαιζα τότε... Του είπε ότι αυτό είναι
Ανωμαλία και αηδιαστικό».
Σε μικρές ομάδες: Χωρίζονται σε ομάδες των 4-5 ατόμων. Η μια ομάδα θα είναι η
Μαρία , έφηβη α΄λυκείου που δεν κάνει παρέα με κανέναν στο σχολείο. Μια άλλη
ομάδα θα είναι οι συμμαθήτριες που την κοροϊδεύουν. Μια τρίτη, αυτές που δεν
συμφωνούν με τις κοροϊδίες, αλλά δεν μιλούν. Μια άλλη, οι καθηγητές που είναι
θυμωμένοι με τη συμπεριφορά της Μαρίας και μια τελευταία ομάδα, αυτοί που
είναι θυμωμένοι με τη συμπεριφορά των παιδιών που αποκλείουν τη Μαρία.
1.Τα μέλη μπαίνουν στο ρόλο που επέλεξαν και από δω και στο εξής καλούνται να
σκέφτονται, να μιλάνε και συμπεριφέρονται σαν να ήταν :
Η 16χρονη Μαρία ή η 16χρονη Ελένη( που κοροιδεύει τη Μαρία) ή ο 16χρονος

Γιώργος ( που δεν συμφωνεί αλλά δεν μιλά) ή ο καθηγητής που είναι με το μέρος
της Μαρίας ή αυτός που είναι αντίθετος με τη συμπεριφορά της Μαρίας. Κάθε
ρόλος έχει 4- 5 φωνές δηλαδή 4 με 5 εκπαιδευτικούς. Συζητάνε σε κύκλο, στο
α΄πρόσωπο πώς νιώσανε, πώς νιώθουν, τι σκέφτονται.
2. Γράφουν ένα γράμμα προς τους άλλους. Μόλις τελειώσουν όλοι, όποιος ρόλος
είναι έτοιμος, διαβάζει το γράμμα του και όλοι ακούνε προσεκτικά παραμένοντας
στην μικρή τους ομάδα. Μόλις διαβάσει ο κάθε ρόλος ζητάμε από όλες τις φωνές
του κάθε ρόλου να μοιραστούν μαζί μας ένα συναίσθημα. Π.χ. Πώς νιώθουν όλες οι
φωνές του Γιώργου ακούγοντας τη Μαρία να διαβάζει το γράμμα της; Όταν
διαβαστούν όλα τα γράμματα και ακουστούν όλα τα συναισθήματα των άλλων
φωνών, ο συντονιστής διερωτάται ποια φωνή από τον κάθε ρόλο μπορεί να
βοηθήσει για να λυθεί το θέμα που υπάρχει. Έχει τη δυνατότητα αν αναδυθούν
κάποιες τέτοιες φωνές να τις βάλει να κάνουν role playing.
3. Στη συνέχεια ο/η συντονιστής/ίστρια ζητά από τους/τις εκπαιδευτικούς να βγουν

από το ρόλο και να ανακατευθούν σε μικρές ομάδες των 4 έως 5 ατόμων,
προσέχοντας να μην είναι στην ομάδα άτομα που έπαιξαν τον ίδιο ρόλο. Η οδηγία
που δίνεται είναι η εξής: «Τώρα είστε ο εαυτός σας. Τι νιώσατε, τι καταλάβατε για
σας, τι σας θύμισε, πού σας πήγε σε δικές σας μνήμες, αυτό που βιώσατε;» Δίνεται
ένα 15λεπτο για να συζητήσουν και να μιλήσουν όλοι στη μικρή ομάδα και μετά
τους δίνουμε ένα χαρτί όπου ως ομάδα γράφουν αυτό που θέλουν να μεταφέρουν
στην ολομέλεια.
Ολομέλεια: Μοίρασμα της δουλειάς των μικρών ομάδων

Τελικά, πώς μπαίνουμε στα παπούτσια του άλλου; Πώς τον καταλαβαίνουμε; Πόσο
δύσκολο ή εύκολο είναι;…
Κλείσιμο:
Μοίρασμα σκέψεων και συναισθημάτων από τα μέλη της ομάδας
Σύνθεση και αντανάκλαση από την συντονίστρια/ή
…………………………………………………………………….
Σε μικρές ομάδες: Μοιράζεται η φωτοτυπία από το παραμύθι: «Η Λορέττα στο

δάσος» 17 (το απόσπασμα που η Λορέττα, η ποντικίνα βγαίνοντας να ανακαλύψει
τον κόσμο συναντά την αράχνη κρεμασμένη σε ένα δέντρο και μαλώνει μαζί της για
το ποια κρέμεται ανάποδα). Ζητείται από τα μέλη της ομάδας να σχολιάσουν και να
συνδέσουν αυτό που περιγράφει το παραμύθι με αυτό που βίωσαν και με τη δική
τους πραγματικότητα.
Συζητώντας πώς ένιωσαν στο ρόλο που ήταν και τι τους δυσκόλεψε, φτιάχνουν μια
αφίσα με τίτλο «Μπαίνοντας στα παπούτσια του άλλου». Ο/Η συντονιστής/στρια
ζητά να υπογράψουν την αφίσα με ένα παρατσούκλι που δίνουν στην ομάδα τους
και που πιστεύουν ότι την χαρακτηρίζει.
Ολομέλεια: Η κάθε ομάδα παρουσιάζει την αφίσα της. Ο συντονιστής ακούγοντας

αυτό που φέρνει η κάθε ομάδα κάνει τη σύνθεση.
……………………………………………………..
Οι εκπαιδευτικοί λένε μια λέξη ή μια φράση που δηλώνει πώς φεύγουν μετά τη
συνάντηση.
17
Ο συγκεκριμένος τίτλος αναφέρεται, καθώς με την αξιοποίηση του συγκεκριμένου παραμυθιού
έχει εφαρμοστεί αυτό το εργαστήριο, ωστόσο μπορούν να αξιοποιηθούν και άλλες συναφείς
αφηγήσεις.
Το σχολείο ως χώρος φροντίδας – ασφάλειας
Στόχοι:
• Σύνδεση των μελών της ομάδας με την έννοια του σχολείου μέσα από τις
δικές τους νοηματοδοτήσεις και εκδοχές
• Κατανόηση της σημασίας της σύνδεσης του σχολείου με την κοινότητα, το
κοινωνικό πλαίσιο, τον πολιτισμό, την παράδοση, το παρελθόν, το παρόν και
το μέλλον
• Σύνδεση μέσα από τις αφηγήσεις τους με την σχολική κοινότητα
• Νοηματοδότηση του σχολείου ως ένα ταυτοτικό υλικό που διαμορφώνει και
κινητοποιεί τη διαδικασία του ονείρου και της αλλαγής
Υλικά:
 Χαρτί του
Διαδικασία: μέτρου
Α΄ Δραστηριότητα: «Σύνδεση... με μια κίνηση»
Η/Ο συντονίστρια/ιστής προσκαλεί τα μέλη να σηκωθούν όλοι όρθια και να

σχηματίσουν έναν κύκλο. Ένας ένας & μία μία θα κάνει ένα βήμα μπροστά και θα
λέει το όνομά του κάνοντας συγχρόνως και μια συνοδευτική αυθόρμητη κίνηση. Οι
υπόλοιποι παρατηρούν προσεκτικά το τρόπο παρουσίασης και επαναλαμβάνουν
δύο φορές.
Β΄ Δραστηριότητα: «Τοπίο φροντίδας και ασφάλειας»

Η/Ο συντονίστρια/ιστής προσκαλεί τα μέλη της ομάδας να ανακαλέσουν στη μνήμη
τους μια πρώτη εμπειρία φροντίδας και ασφάλειας και να φτιάξουν μια μικρή
εικόνα που να αντιπροσωπεύει τις κατασκευές και τα νοήματα που έχουν για τις
έννοιες αυτές. Αυτό μπορεί να είναι το σπίτι που μεγάλωσαν, ο χώρος εργασίας, το
σχολείο, η κοινότητα κ.ά.
Σε δυάδες: Μοιράζονται τη δουλειά τους, τις εμπειρίες φροντίδας- ασφάλειας και
τις αξίες –ικανότητες, που συνδέονται με αυτές.
Η/Ο συντονίστρια/ιστής προσκαλεί τα μέλη της ομάδας να σκεφτούν από τις

κατασκευές και τα νοήματα για την έννοια της φροντίδας- ασφάλειας και την
σύνδεση με τις ικανότητες και τις αξίες ποιες κληρονόμησαν, οι οποίες τους
ενδυνάμωσαν στον επαγγελματικό τους ρόλο ως φροντιστές μαθητών.
Γ΄ Δραστηριότητα: «Οι περσόνες συνομιλούν...»

Σε μικρές ομάδες (4 ή 6 ατόμων, κρατώντας τα ζευγάρια): Τους προσκαλούμε να
μιλήσουν στο πρώτο πρόσωπο, ως η περσόνα τους, για τη φροντίδα που θέλουν να
λάβουν ώστε να νιώθουν ασφαλείς.
Συζήτηση:
- Πως οι δικές σας εμπειρίες φροντίδας μπορούν να αξιοποιηθούν για να συν-
δημιουργήσουμε πεδία συναισθηματικής ασφάλειας;
- Πως οι σχέσεις που βασίζονται στην φροντίδα ενθαρρύνουν την
συναισθηματική νοημοσύνη και την σύνδεση;
- Πως οι εμπειρίες φροντίδας συνδέονται με την σημασία της μοναδικότητας;
- Πως η φροντίδα συνδέεται με τα όρια και την προστασία;
- Πως οι σχέσεις και οι πρακτικές φροντίδας συνδέονται με την αναπτυξιακή
φάση του φροντιζόμενου εφήβου;
Δ΄ Δραστηριότητα: «Φτιάχνουμε χάρτες φροντίδας και ασφάλειας»
Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν στην προηγούμενη δραστηριότητα δημιουργούν

ένα διαλογικό πεδίο φροντίδας- ασφάλειας για να ενισχυθούν οι δεξιότητες στην
σύνδεση με τον άλλο, στην οριοθέτηση, στην αναγνώριση των εσωτερικών φωνών
και των σημαντικών άλλων που συνδέονται με αυτές..
1.Προσκαλούμε τα μέλη της ομάδας στην συν –κατασκευή ενός εννοιολογικού

χάρτη για το σχολείο ως... χώρο φροντίδας- ασφάλειας.
Σε χαρτί του μέτρου κάθε υποομάδα προσκαλείται να ορίσει περιοχές φροντίδας
ως προς την εκπαιδευτική πράξη, με λέξεις και χρώματα, συνδέοντας και την
αναπτυξιακή φάση του φροντιζόμενου εφήβου, ώστε να δημιουργηθούν τοπία
συναισθηματικής ανάπτυξης.
2.Στη συνέχεια κάθε μέλος εντάσσει στις περιοχές φροντίδας:

α) την αναπαράσταση της εμπειρίας φροντίδας- ασφάλειας (πρώτη ζωγραφιά-
τοπίο φροντίδας- ασφάλειας )
β) την περσόνα του ( δεύτερη ζωγραφιά) , τις περιοχές φροντίδας- ασφάλειας
γ) τοποθετεί τον εαυτό του στο χάρτη μπαίνοντας σε όποια περιοχή επιθυμεί ή έχει
ανάγκη να πάρει κάτι από εκεί.
Ε΄ «Μετασχηματισμοί ενέργειας»
Στεκόμαστε σε κύκλο γύρω από τον χάρτη φροντίδας και ακουμπάμε τις παλάμες
μας. Η αριστερή παλάμη στραμμένη προς τα πάνω η δεξιά προς τα κάτω.
Προσκαλούμε τα μέλη να αφεθούν και να νιώσουν τη ροή της ενέργειας όπως
μεταφέρεται από αριστερά προς τα δεξιά. Παίρνουμε την ενέργεια μαζί μας
μετασχηματίζοντάς την σε πηγή δύναμης, φροντίδας- ασφάλειας κλπ...
11η ΣYNANTHΣΗ:
Δημιουργώντας Τοπία Ασφάλειας: Πρόληψη της έμφυλης βίας
Σκοπός:
• Διερεύνηση των ρόλων και των συμπεριφορών που αναμένονται από ένα
κορίτσι και από έναν ένα αγόρι, βάσει των χαρακτηριστικών του φύλου
• Να προβληματιστούν σχετικά με το τι συμβαίνει εάν ένα κορίτσι ή ένα αγόρι
δε συμπεριφέρεται σύμφωνα με αυτό που αναμένεται με βάση το φύλο
του/της
• Σύνδεση των κοινωνικά δομημένων ρόλων των φύλων με την έμφυλη βία
• Αναγνώριση και ευαισθητοποίηση σχετικά με την έμφυλη βία που
διαπιστώνεται στην σχολική κοινότητα
Υλικά:
Διαδικασία:  Χαρτί του

μέτρου
 Κανσόν
Α΄ Δραστηριότητα:
Ολομέλεια: Ο/Η συντονιστής/στρια προσκαλεί τα μέλη
σε ένα Brainstorming για την έννοια «έμφυλη βία» και  Χάνσαπλαστ
γίνεται καταγραφή όσων φέρνει η ομάδα στον πίνακα ή  Μαρκαδόροι

σε μεγάλο χαρτί.
Στη συνέχεια τους ζητάμε να σκεφτούν και να καταγράψουν όλες τις υβριστικές
εκφράσεις και λέξεις που θα ακούσουν να χρησιμοποιούνται για τα δύο φύλα, στο
χώρο του σχολείου ή έξω από αυτό, γραμμένες σε τοίχους ή σε θρανία, στο
Internet/facebook, από τους μαθητές και τις μαθήτριές τους.
Υπάρχουν ορισμένες λέξεις μόνο για κορίτσια; Για αγόρια; Τι συμπεράσματα
βγάζετε για τη γλώσσα που πληγώνει- ποιες πλευρές της προσωπικότητας θίγονται
στα αγόρια και ποιες στα κορίτσια, ποιες ανθρώπινες δραστηριότητες
υποβαθμίζονται, αν εκφράζεται βία, κλπ.; (Συνήθως προκύπτει ότι τα κορίτσια
κρίνονται για τη σεξουαλικότητά τους- αν έχουν πολλές εμπειρίες κ.λπ.- ενώ τα
αγόρια κρίνονται για τον ανδρισμό τους –ομοφοβία) Ζητάμε από τις ομάδες να
αναζητήσουν στις λίστες με τις Κακές λέξεις. Ποιες απ’ αυτές απευθύνονται σε
άτομα με διαφορετικές ταυτότητες φύλου ή σεξουαλικότητας; Να τις
υπογραμμίσουν κι αν θέλουν να προσθέσουν κι άλλες. Μήπως το να πληγώνουμε
άλλους ανθρώπους χρησιμοποιώντας λέξεις είναι μια μορφή βίας (έμφυλη βία);
Γιατί;
2. Σε μικρές ομάδες: Προσκαλούμε σε μία διερώτηση, έναν προβληματισμό σχετικά

με τα συναισθήματα που προκαλούνται μέσα μας όταν μας απευθύνονται τέτοιου
είδους λέξεις. Ρωτάμε αν βρέθηκαν ποτέ σε μια τέτοια κατάσταση. Τι συνέβη; Πώς
ένιωσαν; Τι έκαναν; Τους ζητάμε να τα καταγράψουν.
-Τι συναισθήματα βιώνουν τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα στην καθημερινότητά τους; (μπορούμε
αντί για ΛΟΑΤΚΙ άτομα να πούμε τα άτομα με διαφορετική ταυτότητα φύλου ή
σεξουαλικό προσανατολισμό). Πώς αντιμετωπίζονται άτομα, τα οποία
συμπεριφέρονται ‘εκτός’ του καθορισμένου έμφυλου ρόλου, από τις οικογένειές
τους, τους φίλους τους, την κοινωνία; Μήπως τα άτομα αυτά βιώνουν κάποιες
συμπεριφορές κακομεταχείρισης ή κακοποίησης; Ποιες; (αποκλεισμό, χλευασμό,
κοροϊδία, κακόφημα κουτσομπολιά, λεκτική κακοποίηση, ύβρη, σωματική βία,
εκφοβισμό κλπ). Υπογραμμίζουμε ότι αυτές οι συμπεριφορές αποτελούν αυτό που
ονομάζουμε ‘έμφυλη βία’. –Τους ζητάμε να φανταστούν πόσο οδυνηρή είναι η
καθημερινότητα αυτών των παιδιών. Τι μπορεί να συμβεί σ’ ένα παιδί που
υβρίζεται, περιφρονείται και κακοποιείται καθημερινά; (Τα άτομα αυτά
χλευάζονται, περιφρονούνται, κακοποιούνται με άπειρους τρόπους, για κάτι που
δεν επέλεξαν, το οποίο δεν βλάπτει ή ζημιώνει κάποιο άλλο άτομο και συνάμα
αποτελεί ανθρώπινο δικαίωμα).
3) Ζωγραφίζουμε σε ένα κανσόν το περίγραμμα ενός ανθρώπου χωρίς
χαρακτηριστικά. Τους λέμε ότι είναι ένας μαθητής ή μαθήτριά τους και τους ζητάμε
να τον-την ονοματίσουν. Στη συνέχεια τους λέμε ότι ο ή η …. (χρησιμοποιούμε το
όνομα και το φύλο που αποφάσισε η ομάδα) έρχεται κάθε μέρα στο σχολείο και
ακούει τα εξής: Διαβάζουμε αργά τη λίστα χρησιμοποιώντας το «Είσαι…» μαζί με
κάθε χαρακτηρισμό.
Ρωτάμε τα μέλη της ομάδας να φανταστούν ποιό κομμάτι του παιδιού πλήττεται
ακούγοντας αυτούς τους χαρακτηρισμούς και να το καταγράψουν σε ένα
χάνζαπλαστ. Στη συνέχεια ένας, ένας ανακοινώνουν στην ομάδα αυτό που έγραψαν
και κολλούν το χάνζαπλαστ στο ανθρωπάκι.
Β΄ Δραστηριότητα: Οι αξίες που με οδηγούν

Τους ρωτάμε αν είναι εντάξει, αν τους αρέσει αυτό που βλέπουν, αν τους αρέσει
έτσι το σχολείο τους και όταν εκείνοι απαντούν όχι, ρωτάμε πώς θα ήθελαν, θα
επιθυμούσαν να είναι και τι αξίες και αρχές θα ήθελαν να μεταδώσουν στους
μαθητές/τριές τους.
Σε μικρές ομάδες: συγκεντρώνουν τις προσωπικές τους αρχές και αξίες, όσες θα
ήθελαν στην παρούσα φάση να μεταδώσουν στις/στους μαθήτριες/-τές τους και τις
καταγράφουν.
Στην ολομέλεια, κάθε ομάδα παρουσιάζει τις κοινές αρχές και αξίες και τις
καταγράφουν μέσα σε έναν κύκλο, στο κέντρο ενός μεγάλου χαρτιού.
(Αξίες- ενδεικτικά: ελευθερία, σεβασμός, αποδοχή, εμπιστοσύνη στη δύναμη της
ποικιλομορφίας, ελευθερία, αξιοπρέπεια, κριτική σκέψη, συμπόνια, αλληλεγγύη,
ισότητα, δικαιοσύνη, αρμονία κ.α.)
Κλείσιμο συνάντησης: Σκέψεις και συναισθήματα σε σχέση με τη συνάντηση αυτή.

…………………………………………………………………………………………
Οι λέξεις που πληγώνουν και οι λέξεις που γιατρεύουν
Στόχοι:
• Συνειδητοποίηση ότι μια δυστοπία πληγώνει τους ανθρώπους, καθώς και ότι
δεν αρκεί η αποδοχή ή η φιλοξενία που συνδέονται περισσότερο με
ρετροτοπίες
• Σύνδεση με την δημιουργία ενός καινούργιου εναλλακτικού τοπίου
(ετεροτοπία), μια μετάβαση από την αποδοχή
στην συμπερίληψη
• Σύνδεση με τις εμπειρίες και την γλώσσα Υλικά:
που πληγώνει μέσα από προσωπικές  Προτζέκτορας
ιστορίες και ταυτόχρονα μέσα από την  Φωτογραφίες με
εμπειρίες
κατανόηση των επιπτώσεων και των
αποκλεισμού
επιδράσεων του πολιτισμού.  Φράσεις
• Ανάπτυξη δεξιοτήτων επικοινωνίας αποκλεισμού
 Λευκά Χαρτόνια Α3
• Ανάπτυξη συναισθηματικών δεξιοτήτων
ή μεγαλύτερα
• Ανάπτυξη δεξιοτήτων συναισθηματικής  Κόλλες Α4
έκφρασης  Μαρκαδόροι
• Σύνδεση και ανάληψη προσωπικής ευθύνης
(Το εργαστήριο στηρίζεται και αξιοποιεί την Συντονισμένη Διαχείριση του Νοήματος - CMM)
(Υπάρχει σχετικό εκπαιδευτικό υλικό από το Τμήμα Εκπαίδευσης, το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί –
βλ. Παράρτημα)
Α΄ Δραστηριότητα: Αποτυπώνοντας τις δυστοπίες
Ολομέλεια: Προτείνεται να εργαστούμε με βίντεο, όπως:
http://socialpolicy.gr/2016/02/%CE%BF%CE%B9-
%CE%BB%CE%AD%CE%BE%CE%B5%CE%B9%CF%82-
%CF%80%CE%BF%CE%BD%CE%AC%CE%BD%CE%B5-
%CE%B2%CE%AF%CE%BD%CF%84%CE%B5%CE%BF-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-
%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD.html
Απλώνουμε στο χώρο μια συλλογή φωτογραφιών και φράσεων που παραπέμπουν
σε εμπειρίες που οι άνθρωποι αισθάνονται αδικημένοι, πληγωμένοι,
αποκλεισμένοι, περιωθωριοποιημένοι.
Σε Ζευγάρια: Κάθε μέλος διαλέγει μια κάρτα που παραπέμπει σε μια δική του
εμπειρία και συνομιλεί με κάποιο άλλο μέλος της ομάδας με βάση τους
ακόλουθους άξονες:
Ποιο ήταν το περιεχόμενο της εμπειρίας (περιεχόμενο του μηνύματος);
Ποιο ήταν το πλαίσιο της εμπειρίας (επεισόδιο);
Πώς αυτή η εμπειρία επηρέασε τα σχήματα σύνδεσης με τα οποία συνδέεται ο/η
αφηγητής/τρια (σχεσιακά πλαίσια);
Πώς αυτή η εμπειρία τροποποίησε την αίσθηση για την ταυτότητα (αυτό-αντίληψη);
Πώς αυτή η εμπειρία συνδέεται με την κουλτούρα και τον πολιτισμό; Με ποιες
κατασκευές συνδέεται (πολιτισμός);
Σε μικρές ομάδες: Μετά το μοίρασμα, τα μέλη συγκροτούν ομάδες και

κατασκευάζουν μια μαργαρίτα, η οποία έχει λέξεις που πληγώνουν, έχει ρίζες με
την γενεαλογία των λέξεων και είναι τοποθετημένες σε κήπους (μια ζωγραφιά για
την δυστοπία).
Β΄ Δραστηριότητα: Μετασχηματισμοί ─Τοπία και ετεροτοπίες

Ολομέλεια: Τους δείχνουμε την δουλειά του Morshed Mishu
https://m.tvxs.gr/mo/i/287788/f/news/alles-texnes/i-frikti-pragmatikotita-opos-tha-
eprepe-na-einai.html και προσκαλούμε σε ένα μετασχηματισμό της εικόνας σε μια
εμπειρία που φροντίζει.
Ατομικά: Προσκαλούμε τα μέλη να ζωγραφίσουν εκ νέου την κάρτα που έχουν
διαλέξει.
Σε μικρές ομάδες: Εργάζονται με βάση τους ακόλουθους άξονες:
- Πως η καινούργια εικόνα συνδέεται με την εμπειρία φροντίδας που έχουν ζήσει;
-Τι θα ήθελαν κα κρατήσουν ζωντανό από την εποχή που συνδέεται με τις εμπειρίες
φροντίδας;
- Πως θα ήταν αν επιστρέφαμε σε μια κλειστή οικοθεωρία (παραδοσιακός κόσμος),
που η φροντίδα δεν είναι πλαισιωμένη με την εμπειρία της συμπερίληψης του/της
άλλου/ης; (ρετροτοπία);
- Ποια συναισθήματα και σκέψεις αναδύονται;
Στην συνέχεια, προσκαλούμε τα μέλη της ομάδας να κατασκευάσουν μια ακόμα
μαργαρίτα η οποία έχει λέξεις που φροντίζουν και έχει ρίζες με την γενεαλογία των
λέξεων. Οι μαργαρίτες είναι τοποθετημένες σε κήπους που συμπεριλαμβάνουν
κάθε ένα/μία που έχει υποστεί μια μορφή αποκλεισμού (ετεροτοπίες και ουτοπίες).
Ολομέλεια: Παρουσίαση και μοίρασμα των τοπίων με τις μαργαρίτες.
Ολομέλεια: Μοίρασμα της εμπειρίας, των συναισθημάτων και των σκέψεων από
την συνάντηση.
………………………………………………
Το σχολείο που ονειρεύομαι
Στόχοι:
• Να φανταστούν το σχολείο σαν ένα ζωντανό – εξελισσόμενο πεδίο, στο

οποίο ξετυλίγονται χωρο-χρονικές εμπειρίες που σχετίζονται με τις
ανησυχίες, τις δυσκολίες, τις επιθυμίες και τα όνειρα των ανθρώπων που
ενεργούν μέσα σε αυτό το πεδίο.
• Να διευκολυνθούν οι εκπαιδευτικοί να εκφράσουν τα δύσκολα
συναισθήματα που συνδέονται με τα φαινόμενα αποκλεισμού στην σχολική
κοινότητα και να τα αξιοποιήσουν
• Να συνδεθούν και να συνομιλήσουν με τα αποθέματα και τις αξίες του
σχολικού συστήματος
• Να ενισχυθούν οι δεξιότητες ενσυναίσθησης και κατανόησης των αναγκών
και των δυσκολιών που έχουν τόσο οι ίδιοι όσο και οι μαθητές ή οι γονείς
των μαθητών
Διαδικασία: Υλικά:
 Προτζέκτορας
 Εικόνες από
Α΄ Δραστηριότητα: «Συνδεόμαστε με
σχολείο
μια...καλημέρα»
Περπατάμε στο χώρο ελεύθερα και λέμε μια ...  Μαρκαδόροι
καλημέρα σε όσους περισσότερους μπορούμε  Ένα μεγάλο πανί
διαμέτρου 2 επί 3
ανάλογα με τα συναισθήματα που ακούγονται.
 Έντυπο
Μια ζεστή καλημέρα, μια κουρασμένη, μια προσωπικής
χαμογελαστή, μια αδιάφορη, μια ντροπαλή, μια δέσμευσης
 Έντυπο
χαρούμενη...
αξιολόγησης
Β΄ Δραστηριότητα: « Η καθημερινή ζωή μέσα στο σχολείο»

Προβολή power point με εικόνες από τη καθημερινή ζωή μέσα στο σχολείο, καθώς
και εικόνες σχολείων.
Οι εικόνες θα παραπέμπουν σε διάφορα ερμηνευτικά ρεπερτόρια για την

καθημερινή ζωή μέσα στην σχολική κοινότητα, π.χ. ένα σχολείο συμπεριληπτικό το
οποίο βασίζεται στις δυνάμεις και στα αποθέματα, ένα σχολείο το οποίο
κυριαρχείται από δυσκολίες και αρνητικά χαρακτηριστικά που ευνοούν τον
αποκλεισμό.
Γ΄ Δραστηριότητα: Διεύρυνση εννοιολογικού χάρτη για το σχολείο ως... χώρο

φροντίδας- ασφάλειας.
Προσκαλούμε τα μέλη της ομάδας, να συνδεθούν με τις δικές τους εκδοχές για το
σχολείο, όπως αποτυπώθηκαν στο εργαστήριο της 10ης συνάντησης και να
χρησιμοποιήσουν την έννοια του σχολείου ως ταυτοτικό υλικό, που διαμορφώνει
και κινητοποιεί τη διαδικασία του ονείρου και της αλλαγής. Τα μέλη καλούνται να
συνδεθούν με την έννοια του σχολείου, να δουν πώς το σχολείο συνομιλεί με την
κοινότητα και το κοινωνικό πλαίσιο, με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, μέσα
από τις ιστορίες που αντάλλαξαν στις συνομιλίες με τις περσόνες τους.
Φανταζόμαστε το σχολείο σαν ένα ζωντανό – εξελισσόμενο πεδίο, στο οποίο
ξετυλίγονται χωρο-χρονικές εμπειρίες που σχετίζονται με ανησυχίες, δυσκολίες,
επιθυμίες και τα όνειρα των ανθρώπων που ενεργούν μέσα σε αυτό το πεδίο.
Διευρύνουμε τον χάρτη φροντίδας- ασφάλειας ορίζοντας νέα τοπία.
Το σχολείο ως:
Γνώση-Πολιτισμός-Συλλογικότητα-Ατομικότητα-Διαφορετικότητα-Παιχνίδι-
Δημιουργικότητα-Σχέσεις- Επιθυμίες-Όνειρα-Επιθυμίες για αλλαγές-
Δυσκολίες-Επιλογές- Μύθοι, μνήμες και παράδοση
Σε αυτά τα νέα τοπία τοποθετεί το κάθε μέλος εκ νέου την αναπαράσταση της
εμπειρίας φροντίδας του (πρώτη ζωγραφιά- τοπίο φροντίδας) β) την περσόνα του
(δεύτερη ζωγραφιά).
Δ΄ Δραστηριότητα: « Συστημική πρόσκληση για το σχολείο»
Σε ομάδες: Προσκαλούμε την ομάδα να εργαστεί σε 2 ομάδες. Προσκαλούμε τα

μέλη της κάθε ομάδας να φτιάξουν έναν εννοιολογικό χάρτη για το σχολείο, ο
οποίος θα αξιοποιεί την ακόλουθη κάρτα που θα τους έχουμε δώσει.
Ενθαρρύνουμε τα μέλη των μικρών ομάδων να μιλήσουν για τις αγωνίες, τις
δυσκολίες, τις αδυναμίες, τις δυνάμεις, τις αξίες που συνδέονται με την έννοια του
σχολείου, αξιοποιώντας τις αξίες που είχαν αναφέρει στην 11η συνάντηση. Οι
απαντήσεις αφορούν τόσο τους εκπαιδευτικούς , όσο και τους μαθητές και τους
γονείς. Οι συμμετέχοντες/-ουσες προσκαλούνται να σκεφτούν μέσα από την
πρόσκληση «σκέψου σαν να ήσουν…»
Ε΄ Δραστηριότητα: « Το σχολείο που ονειρεύομαι»
Κάθε ομάδα προσκαλείται να κατασκευάσει ένα σχολείο, να δημιουργήσει μια

συμβολική αποτύπωση του σχολείου που ονειρεύεται. Το όνειρο της ομάδας είναι
σημαντικό να ανταποκρίνεται αφενός στις ανάγκες των μελών της ομάδας δράσης,
αλλά ταυτόχρονα να εμπεριέχει τα ατομικά όνειρα των μελών σε ένα συλλογικό
όνειρο.
1. Σε ένα μεγάλο πανί διαμέτρου 2 επί 3 στο οποίο τα μέλη της ομάδας θα
φτιάξουν ένα αρχικό περίγραμμα με το σχολείου του μέλλοντος (εσωτερικό
και εξωτερικό) .
2. Προσκαλούμε τις ομάδες να επαναδιατυπώσουν τις δυσκολίες και τα
αρνητικά φαινόμενα ως μη εκφρασμένες ανάγκες και επιθυμίες.
3. Οι ομάδες παρουσιάζουν στην ολομέλεια τα σχέδια, τις ιδέες, τις σκέψεις
και τα συναισθήματά τους .
4. Προσκαλούμε τα μέλη της μεγάλης ομάδας να εργαστούν και ως μαθητές
του σχολείου και ειδικότερα ως μαθητές που έχουν ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά και κινδυνεύουν είτε να καταγραφούν ως «αποδιοπομπαίοι
τράγοι» είτε να βιώσουν διακρίσεις για στοιχεία της ταυτότητάς τους σε
σχέση με την έκφραση του λόγου.
ΣΤ΄ Δραστηριότητα: « Προσωπική δέσμευση»
Ατομικά γράφουν σε ένα «συννεφάκι» ή σε ένα «καράβι» ή «στην είσοδο ενός

σχολείου» μια προσωπική τους δέσμευση, αξιοποιώντας την εκπαίδευση που
παρακολούθησαν ώστε το σχολείο τους να γίνει ένα σχολείο φροντίδας, ασφάλειας,
συμπερίληψης και εμπερίεξης της μοναδικότητας όλων.
Παρουσιάζει ο καθένας/καθεμία το συννεφάκι του/της στην ολομέλεια.
Ζ΄ Δραστηριότητα: Κλείσιμο- Αξιολόγηση
Τα μέλη μοιράζονται σκέψεις και συναισθήματα σχετικά με τη συμμετοχή τους σε

αυτό το εκπαιδευτικό και συμπληρώνουν ένα έντυπο αξιολόγησης.
ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ FOLLOW UP
Δουλεύοντας με το ανοίκειο
Στόχοι:
• Η συν-δημιουργία, η ενίσχυση και η διεύρυνση των εσωτερικών

χώρων ασφάλειας και υποδοχής της εμπειρίας του "ανοίκειου"
• Η διαλογική σύνδεση με την ετερότητα, με εστίαση στον σεξουαλικό
προσανατολισμό, την ταυτότητα και τα χαρακτηριστικά των φύλων,
από μία θέση ανάληψης σχεσιακής υπευθυνότητας και ηθικού
αναστοχασμού
• Η ενίσχυση των ηθικών και
ενσυναισθητικών δεξιοτήτων
• Η ενδυνάμωση της ταυτότητας Υλικά:
των επαγγελματιών ψυχικής  Βελουτέ χαρτιά

υγείας, των παιδαγωγών και  Κιμωλίες
 Αυτοκόλλητες
των φροντιστών
ετικέτες με
εκτυπωμένες τις
Μαρτυρίες
Διαδικασία:  Χαρτί τύπου Flipchart
Α΄ Δραστηριότητα: Ηθικός Αναστοχασμός
 Στυλό
και Ανοίκειο
Ολομέλεια: Εισαγωγή σχετικά με τα παραπάνω
από τον/την συντονιστή/-στρια (βλ. Παράρτημα-
υποστηρικτικό υλικό)
Σε μικρές ομάδες: Ο/Η συντονιστής/-στρια προσκαλεί τα μέλη να γνωριστούν και
να μοιραστούν μερικές βασικές ιδέες για το πώς κατανοούν την έννοια του Ηθικού
Αναστοχασμού (κυρίως, μέσα από το προσωπικό τους βίωμα).
Στη συνέχεια, τους/τις προσκαλεί να συν-κατασκευάσουν ένα σενάριο συνάντησης

με έναν ή μία πραγματικό/-η (ή υποθετικό/-ή) εκπαιδευόμενο/-η ή με μία ομάδα, η
οποία δεν εντάσσεται στον μέσο όρο των περιπτώσεων, με τις οποίες εργάζονται
και να συζητήσουν για τα συναισθήματά τους, καθώς και ποια στοιχεία, στην
εμπειρία τους τούς φαίνονται ως ξένα ή ανοίκεια. Το διαφορετικό στοιχείο που
καθιστά ανοίκεια την εμπειρία μπορεί να είναι κάποιο χαρακτηριστικό που
συνδέεται με την σεξουαλικότητα ή την έκφραση, τα χαρακτηριστικά και την
ταυτότητα φύλου.
Ατομικά: Ο/Η συντονιστής/στρια προσκαλεί τα μέλη της ομάδας να επιλέξουν ένα

από τα χρωματιστά, βελουτέ χαρτιά, στο πίσω μέρος των οποίων καταγράφεται μια
αφήγηση που αφορά σε βιώματα διακρίσεων, βίας ή αποκλεισμού, λόγω του
σεξουαλικού προσανατολισμού ή της ταυτότητας, χαρακτηριστικών ή έκφρασης
φύλου ορισμένων ανθρώπων. Αφού διαβάσουν την αφήγηση (βλ. Παράρτημα-
υποστηρικτικό υλικό) τους/τις προσκαλεί να δημιουργήσουν μια αναπαράσταση
του/της πρωταγωνιστή/τριας της αφήγησης, αξιοποιώντας ως υλικό εργασίας την
κιμωλία και να δώσουν ένα όνομα στην περσόνα τους.
Ολομέλεια: Ο/Η συντονιστής/στρια προσκαλεί τα μέλη της ομάδας να

παρουσιάσουν τις «περσόνες» και επιλέγουμε μία για να εργαστούμε.
Β΄ Δραστηριότητα: Φωνές που διευκολύνουν και φωνές που περιορίζουν τη

σύνδεση
Ολομέλεια: Τοποθετούμε αυτήν την περσόνα στο κέντρο και δημιουργούμε με

ένα brainstorming, έναν χάρτη του πολυφωνικού εαυτού.
- Ποιες φωνές, συναισθήματα και πλευρές ενός πολυφωνικού εαυτού

προσκαλούν σε δυνατότητες σύνδεσης και διευκολύνουν τον συντονισμό και την
λειτουργική συνκατασκευή με την περσόνα; Ποιες φωνές περιορίζουν ή ενισχύουν
την αποσύνδεση και την κλειστότητα με την περσόνα ή παράγουν συνθήκες
αποκλεισμού (μη λειτουργικοί τρόποι σύνδεσης);
- Σε μικρές ομάδες: Προσκαλούμε να εργαστούν και να μας φέρουν τις ιδέες

τους σχετικά με την «προέλευση» των φωνών που διευκολύνουν ή των φωνών που
περιορίζουν την σύνδεση με το ανοίκειο.
Ολομέλεια: Μοίρασμα
Γ΄ Δραστηριότητα: Ανοίκειο και Ηθικός Αναστοχασμός
Σε μικρές ομάδες: Προσκαλούμε να εργαστούν, επιλέγοντας μία από τις περσόνες

που έχουν δημιουργήσει. Σε κάθε ομάδα δίνεται ένα κείμενο εργασίας που
συνοδεύει την αφήγηση της περσόνας (βλ. Παράρτημα-υποστηρικτικό υλικό).
Κάθε ομάδα εργάζεται με διαφορετικά κείμενα, ωστόσο όλες οι ομάδες
προσκαλούνται να απαντήσουν στα ακόλουθα ερωτήματα ως προτεινόμενα
θέματα διαλόγου:
 Το ανοίκειο αναδύεται από τα χαρακτηριστικά του ατόμου ή εξωτερικά, από
το πλαίσιο;
 Πώς κατανοούμε και συνδεόμαστε με το ανοίκειο όταν υπάρχει απόσταση ή
χάσμα στην αισθητική, την κουλτούρα και την ηθική;
Ζητάμε να γράψουν σε ένα χαρτί όλα τα συναισθήματα, τις ιδέες, τις πεποιθήσεις
και τις δράσεις που συνδέονται με εκείνους, όταν εργάζονται σε μια συνθήκη την
οποία την βιώνουν ως ανοίκεια.
Ζητάμε να αναστοχαστούν σχετικά με:
- Ποιες εσωτερικές φωνές κυριαρχούν και εάν αυτές ευνοούν μια λειτουργική
συν-κατασκευή σε μια ανάλογη συνθήκη.
- Εάν εμπλέκονται σε ένα εσωτερικό διάλογο σχετικά με τον έλεγχο ή τη
διαμάχη για τα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν από την επαφή μας με μια
εμπειρία την οποία αισθάνονται ως ανοίκεια.
- Ενδεχόμενες μετακινήσεις στην αισθητική, στη γλώσσα ή στο βλέμμα τους.
Ολομέλεια: Μοίρασμα
Δ΄ Δραστηριότητα: Ο ήλιος των ηθικών δεξιοτήτων
Σε μικρές ομάδες: Προσκαλούμε τα μέλη να εργαστούν δημιουργώντας έναν ήλιο
ικανοτήτων και ηθικών δεξιοτήτων, οι οποίες προκύπτουν από την εμπειρία τους ως
εκπαιδευτικοί.
Κάθε ομάδα δημιουργεί τον δικό της ήλιο ηθικών δεξιοτήτων.
Ολομέλεια: Παρουσίαση των εργασιών τους
Παρουσίαση από τον συντονιστή/στρια των 7 διαστάσεων των ηθικών δεξιοτήτων,
κατά M. Borba 18 (βλ. Παράρτημα-υποστηρικτικό υλικό)
18
http://www.micheleborba.org/Pages/7virtues.htm
Ε΄ Δραστηριότητα: Επανασύνδεση με το «ανοίκειο»
Σε μικρές ομάδες: Προσκαλούμε τα μέλη να επανασυνδεθούν με τις περσόνεςπου

δημιούργησαν αρχικά και να αναστοχαστούν ατομικά και ομαδικά αν έχει αλλάξει
κάτι στο πεδίο της αισθητικής, σχετικά με τη γλώσσα περιγραφής και το βλέμμα
της κατανόησης τους
Επίσης να συζητήσουν, εάν κάτι από τα ακόλουθα τους διακινεί:
- Οι συνομιλίες και οι αναστοχασμοί σχετικά με τον πολιτισμό και την κουλτούρα
του ανοίκειου, τους προσκαλούν σε μετακινήσεις, σε διαφορετικές, καινούργιες
δράσεις και πρακτικές;
Σε αυτή την καινούργια θέση θα έκριναν σκόπιμο και βοηθητικό για τη διεύρυνση
της γραμματικής τους να τροποποιήσουν το αρχικό σχέδιο, εμπλουτίζοντάς το με
σημάδια που παραπέμπουν σε μια διευρυμένη αίσθηση αξιοπρέπειας της
περσόνας;
Μπορούν να επεξεργαστούν το αρχικό σχέδιο με την κιμωλία, με τα δάκτυλα
τους, αφήνοντας αχνά σημάδια στην παλιά ζωγραφιά;
Στ΄ Δραστηριότητα: Κλείσιμο. Επίλογος
Ολομέλεια: Ολοκληρώνοντας το εργαστήριο, προσκαλούμε σε ένα εσωτερικό ηθικό

αναστοχασμό σχετικά με το ποιες ιστορίες αναδύονται όταν υπερισχύουν οι
κυρίαρχοι κοινωνικοί λόγοι και ποιες παραμένουν ανείπωτες ή ανήκουστες.
Επίλογος:
Στον πολυφωνικό και διαλογικό εαυτό τίποτα δεν είναι περιττό, οι παλιές μας
πρακτικές, οι προκαταλήψεις μας ή τα στερεότυπα, τα συναισθήματα για το
ανοίκειο αποτελούν πάντα μια δεξαμενή που μπορεί να τροφοδοτήσει αλλαγές,
διαφοροποιήσεις, μετακινήσεις και ασυνέχειες και να οδηγήσει στη σύνδεση με
αποθέματα που μας εμπλουτίζουν ή μας προσκαλούν σε μετακινήσεις στη γλώσσα,
στη ματιά μας και στο σύνολο της γραμματικής μας.
Συμπεράσματα. Κλείσιμο.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗ / -ΣΤΡΙΑ
Εκπαιδευτικό Υλικό:
Ομόκεντροι Κύκλοι: Αποσκοπούν στην αποτύπωση των Συστημάτων και
Υποσυστημάτων και των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων. Στο δικό μας πλαίσιο
αξιοποιούνται για την οικοδόμηση ενός πεδίου ασφάλειας, μέσα από μία
κονστρουκτιονιστική οπτική. Μέσω του συγκεκριμένου βιωματικού εργαστηρίου οι
ωφελούμενοι προσκαλούνται να κατανοήσουν την έννοια της Συστημικής
Κυκλικότητας και των Αλληλεπιδραστικών Σχημάτων.
Υποστηρικτικό υλικό:
Η persona ήταν, μια θεατρική μάσκα που χρησιμοποιούσαν στο αρχαίο θέατρο την
οποία και ήταν υποχρεωμένοι να φορούν οι ηθοποιοί, για να ταυτίζονται με τον
αντίστοιχο ρόλο. Εκ κατασκευής ευνοούσε τους υποκριτές με ασθενή φωνή να την
δυναμώνουν και να γίνεται έτσι ακουστή στα θεατρικά κοίλα.
Εφηβεία: Οι επαγγελματίες που εργάζονται με έφηβους-ες είναι ιδιαίτερα
σημαντικό να λάβουν υπόψη τα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά της εφηβείας, τις
διαδικασίες (/διεργασίες) κατασκευής της ταυτότητας στην εφηβεία, τη
ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη των εφήβων, τις αλληλεπιδράσεις στην οικογένεια
και το κοινωνικό τους περιβάλλον.
Ο εαυτός μέσα στις 3 Οικοθεωρίες:
Ο Hermans, στο βιβλίο του για την μελέτη του διαλογικού εαυτού,
προτείνει να σκεφτούμε πάνω στις «φωτεινές και τις σκοτεινές όψεις του εαυτού»,
όπως αυτός εκφράζεται στις διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Υποστηρίζει, λ.χ.,
ότι στις παραδοσιακές κοινότητες, παρά την κλειστότητα και την έλλειψη
διαλογικότητας, (που αποτελούν τα «σκοτεινά σημεία»), υπάρχουν στέρεα ηθικά
πλαίσια και μια αντίληψη ότι ο εαυτός έχει ένα κέντρο, έναν πυρήνα, ο οποίος
εξασφαλίζει σταθερότητα. Στο μοντέρνο κόσμο, όπως αυτός εμφανίστηκε στο τέλος
του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, ο εαυτός συνδέεται άμεσα με τις έννοιες
του ατόμου και της ατομικής αυτονομίας, οι οποίες αναδεικνύονται υπό την
επιρροή του Διαφωτισμού. Στο σύγχρονο κόσμο, ωστόσο, σταδιακά η έννοια της
αυτονομίας υποχώρησε δίνοντας τη θέση της στον ατομισμό. Ενώ, η αυτονομία
προϋποθέτει μια σχέση με τους άλλους και ουσιαστικά πραγματώνεται μέσω αυτής
της σχέσης, ο ατομισμός αναδεικνύει τις αξίες της δύναμης και της αποσύνδεσης,
οι οποίες συναρτώνται με μια εγωιστική και αποσυνδεδεμένη έννοια του εαυτού
και αυτό αποτελεί το «σκοτεινό χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου». Στο
μεταμοντέρνο κόσμο, τέλος, μια καινούργια διάσταση του εαυτού αναφαίνεται με
ένταση και αφορά στη διεκδίκηση και στη σύνδεση με την ετερότητα και την
ποικιλότητα.
Έτσι, ενώ η παραδοσιακή ψυχολογική σκέψη αντιμετώπιζε τον εαυτό ως
οντότητα της οποίας η ουσία είναι κρυμμένη σε μια εσωτερική ενδοχώρα, o
κοινωνικός κονστραξιονισμός μιλά για αναδυόμενες αναφορικές ταυτότητες και ο
Gergen παραπέμπει στη έννοια της πολυφρένειας, για να υποστηρίξει αυτές τις
ιδέες.
Ταυτόχρονα, ένας άλλος στοχαστής ο Bruner, υιοθετεί έναν εννοιολογικό
ορισμό, σύμφωνα με τον οποίο ο εαυτός αποτελεί έννοια «που δημιουργείται
μέσω του στοχασμού, μια έννοια που κατασκευάζεται λίγο πολύ όπως οι άλλες»
(Bruner J. σελ. 150), ενώ, αντίστοιχα, ο Gofman περιγράφει τις διαδικασίες μέσω
των οποίων παρουσιάζουμε μια εικόνα εαυτού ανάλογα με τις κοινωνικές
συνθήκες (Gofman E., 1959).
Τέλος, στο πλαίσιο των αφηγηματικών προσεγγίσεων ο εαυτός ορίζεται ως
αναφορική έννοια, υπάρχει δηλαδή πάντοτε σε σχέση με τους άλλους, και μέσω
αυτής της σχέσης αναδεικνύεται η αληθινή του ύπαρξη. Μάλιστα, ο White θεωρεί
την ταυτότητα ως έννοια που διαμορφώνεται μέσω της δημόσιας και της
κοινωνικής διαπραγμάτευσης. Η έννοια της αυτονομίας επαναδιατυπώνεται σε
αυτό το πλαίσιο ως η ευθύνη να μετακινηθώ και να συνδεθώ με τον άλλο, να
αντιληφθώ τις ανάγκες του και να εκφράσω τις δικές μου, ουσιαστικά να
πραγματώσω μια σχέση (Fishbane D. M. 1991).
Όλες οι παραπάνω προσεγγίσεις, οι οποίες έχουν υπάρξει η βάση σειράς
πρακτικών που αναδεικνύουν την αξία και τη σημασία του πολυφωνικού και του
διαλογικού εαυτού (βλέπε παρακάτω), στο πλαίσιο του Συστημικού Συνθετικού
Μοντέλου Καταξιωτικής Διερεύνησης (ΣΣΜΚΔ), συμβάλλουν στην βαθύτερη
κατανόηση της ταυτότητας μέσα στα διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια,
αναδεικνύοντας την σημασία του αυτοπροσδιορισμού και ενισχύοντας τα άτομα
προς την κατεύθυνση αυτή.
Πολυφωνικός εαυτός: Η έννοια της πολυφωνίας προέρχεται από το χώρο της
μουσικής. Με αυτή την έννοια περιγράφεται η συνήχηση διαφορετικών ήχων, οι
οποίοι καταλήγουν να αποτελούν ένα μουσικό σύνολο. Η ύπαρξη και μόνο πολλών
διαφορετικών φωνών δεν συνιστά πολυφωνία. Αυτή υφίσταται από τη στιγμή που
αυτές οι ιδιαίτερες φωνές ενώνονται με τις άλλες, τις οποίες τις αποδέχονται κατ’
ουσία ως αυτόνομες και ισάξιες, προκειμένου να δημιουργηθεί μια κοινή φόρμα,
μια συμφωνία. Για τον Μπαχτίν, τον βασικότερο εκφραστή των Πολυφωνικών ιδεών,
η συμφωνία σε ένα πολυφωνικό κόσμο δεν οδηγεί στην ταύτιση, αλλά διατηρεί
πάντοτε τον διαλογικό της χαρακτήρα (Μπαχτίν, 2000, 2014). Ο στόχος της
πολυφωνίας είναι διπλός: αφενός, η ανάδειξη της διαφοράς, αφετέρου, η σύνθεση
μέσω αυτής. Μέσα από τη σύνδεση και την αξιοποίηση των ιδεών του Μπαχτίν,
αναδεικνύεται ως βασικό στοιχείο της πολυφωνίας ο διάλογος και η διαλεκτική που
εμπεριέχεται σε αυτόν. Αυτή η αποδοχή μας επιτρέπει να αναγνωρίζουμε, να
σεβόμαστε και να συμπορευόμαστε με τις διαφορετικές φωνές που αναδύονται,
διερευνώντας τις προσκλήσεις που απευθύνουν στον διεξαγόμενο διάλογο. Οι
κοινωνικοί κονστρουξιονιστές αξιοποιούν την έννοια της πολυφωνίας και της
διαλογικότητας, προκειμένου να κατανοήσουν τις εσωτερικές φωνές του ατόμου και
να παράγουν μια θεωρία για τον τρόπο με τον οποίο δημιουργείται το νόημα
(Seikulla 2003, 2005; Shotter and Billing, 1988; Shotter 1992, 2000; Rober,
1999,2005, Pare 2004, 2006; Lysack, 2002; Hofmann 2002).
Διαβατήριο: Στα αρχαία ελληνικά η λέξη συναντάται ως διαβατήρια (ουδέτερο μόνο

στον πληθυντικό ) και νοηματοδοτούσε ως έννοια τις θυσίες που γίνονταν πριν
περάσει κάποιος ένα σύνορο, έναν ποταμό κλπ. Μεταφορικά, η λέξη διαβατήριο
χρησιμοποιείται ως οτιδήποτε επιτρέπει σε κάποιον/οια να εισέλθει σε έναν χώρο
(επαγγελματικό, κ.λπ). Συνδέεται, ακόμα, με την έννοια της (προσωπικής)
διαδρομής και της μετάβασης.
ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ
Πρόσφυγας Βουλευτής
1. 1.
2. 2.
3. 3.
Μουσουλμάνος/α Αστυνόμος
1. 1.
2. 2.
3. 3.
Κάποιος-α που φοράει γυαλιά Γιατρός
1. 1.
2. 2.
3. 3.
Δάσκαλος/-α Pop Τραγουδιστής/-στρια
1. 1.
2. 2.
3. 3.
Μοντέλο Μετανάστης/-στρια
1. 1.
2. 2.
3. 3.
_________________ Γιαγιά
1. 1.
2. 2.
3. 3.
Υποστηρικτικό υλικό
Β’ Δραστηριότητα: Παιχνίδι ρόλων – Φωνές
Ενδεικτικές Φράσεις
Τόσο όμορφη κοπέλα, ελεύθερη;
Τα κορίτσια δε βρίζουν
Οι άντρες δεν κλαίνε. Οι άντρες είναι δυνατοί
Αν παίζεις ποδόσφαιρο, είσαι αγοροκόριτσο!
Είσαι αδελφή!
Αυτό που φοράς είναι αδελφίστικο!
Τα κορίτσια δεν ξέρουν μαθηματικά
Οι gay δεν είναι φυσιολογικοί άνθρωποι
Ας κάνουν ότι θέλουν στο κρεβάτι τους αρκεί να μην προκαλούν.
Άσε είναι αναστατωμένη σήμερα, μάλλον περίοδο έχει
Οι ξανθές είναι χαζές
Κάνει σαν γυναικούλα!
Όλες οι γυναίκες είναι ηλίθιες/φλύαρες/πονηρές κ.α.
Άλλο ο άντρας, άλλο η γυναίκα. Άλλο αγόρι, άλλο κορίτσι
Μην κάνεις παρέα τον γκέι, να βρεις άλλους φίλους
Τι κοιτάς ρε συκιά, αδερφή, gay, ανώμαλε, παλιολεσβία;
Ο καλός ο μύλος όλα τ’ αλέθει!
Οι γυναίκες είναι ήσυχες και παθητικές
Να είσαι ευγενική και να χαμογελάς
Οι λεσβίες μισούν τους άντρες
Δραστηριότητα «Πίσω από τις λέξεις»
(Κάτω από κάθε πρόταση/ δήλωση ή ερώτηση μπορείτε να βρείτε ορισμένες χρή-
σιμες πληροφορίες για να διευκολύνετε τη συζήτηση με τους/τις εκπαιδευόμενους/-
ες.)
«Είναι Κορίτσι ή Αγόρι;»
Αν δεχθούμε ότι τα μοναδικά βιολογικά φύλα που υπάρχουν είναι δύο, δηλαδή το
αρσενικό και το θηλυκό, τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος να αποκλείσουμε μία άλλη
ομάδα ανθρώπων, που είναι γνωστοί ως «ίντερσεξ». Τα ίντερσεξ άτομα έχουν
ανατομικά ή γενετικά χαρακτηριστικά που δεν εμπίπτουν αποκλειστικά στο αρ-
σενικό ή το θηλυκό φύλο. Σύμφωνα με τις ετεροκανονικές αντιλήψεις, τα ίντερσεξ
είναι λάθη της φύσης, γεγονός που δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα.
Συχνά οι γονείς των ίντερσεξ ατόμων σε συνεργασία με τους αρμόδιους γιατρούς
αποφασίζουν το φύλο του ίντερσεξ παιδιού τους κατά τη γέννησή του και
προχωρούν σε ιατρικές χειρουργικές επεμβάσεις «κανονικοποίησης» του φύλου
του, ώστε να αναγνωρίζεται ως αρσενικό ή θηλυκό. Βέβαια, η ίντερσεξ ταυτότητα
εντάσσεται σε ένα ευρύτερο φάσμα και δεν αποτελεί μία ενιαία κατηγορία, δηλαδή
ίντερσεξ άτομα μπορούν να γεννηθούν με οποιεσδήποτε από τις διάφορες
παραλλαγές των χαρακτηριστικών του φύλου. Ειδικοί σε ιατρικά κέντρα των ΗΠΑ
αναφέρουν ότι μία στις 1.500 έως 2.000 γεννήσεις παιδιών εμφανίζει μη τυπικά
γεννητικά όργανα. Σύμφωνα με έρευνες, ένας μεγάλος αριθμός ίντερσεξ ατόμων
που υποβλήθηκαν σε χειρουργική επέμβαση στα γεννητικά τους όργανα κατά τη
βρεφική, τη νηπιακή ή την παιδική ηλικία, δεν είναι ικανοποιημένα με το
αποτέλεσμα στη μετέπειτα ζωή τους. Για την ακρίβεια, αυτό θα μπορούσε να είχε
αποφευχθεί αν δεν είχε ασκηθεί πίεση στους γονείς τους να συναινέσουν βιαστικά
σε χειρουργική τροποποίηση της ανατομίας των ίντερσεξ βρεφών ή μικρών παιδιών
τους. Στις μέρες μας, παρατηρείται ολοένα αυξανόμενη υποστήριξη και
ευαισθητοποίηση για αυτό το ζήτημα και πολλοί είναι οι άνθρωποι που
υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να αφήνουν τα ίντερσεξ άτομα να παραμένουν
ίντερσεξ και μετά τη βρεφική ηλικία και να μην αντιμετωπίζουν την ίντερσεξ
κατάσταση ως παθολογία ή επείγον περιστατικό. (Περισσότερα για τα ίντερσεξ
άτομα θα βρείτε στην Ορολογία)
«Είσαι κορίτσι ή αγόρι;» (ερώτηση προς ένα τρανς άτομο)
Οι αδιάκριτες ερωτήσεις και τα ειρωνικά σχόλια για το φύλο ή την ταυτότητα φύλου
ενός τρανς ατόμου (π.χ. «Είσαι κορίτσι ή αγόρι;», «Σιγά που είσαι «κανονική»
γυναίκα!») καθώς και για το σώμα του (π.χ. «Πώς είναι το σώμα σου; Έχεις κάνει
εγχείριση;»), μπορούν να το πληγώσουν και να το φέρουν σε εξαιρετικά δύσκολη
θέση.
«Οι γυναίκες είναι ήσυχες και παθητικές.»
Η άποψη αυτή προέρχεται από τις αυστηρές, εσωτερικευμένες έμφυλες νόρμες και
αναφέρεται σε όλες τις γυναίκες. Μόλις τα κορίτσια μεγαλώσουν και γίνουν
έφηβες, αντιμετωπίζονται από τους άλλους σαν να είναι ευάλωτα όντα που έχουν
ανάγκη από προστασία. Το γεγονός αυτό οδηγεί πολλές έφηβες (και μετέπειτα γυ-
ναίκες) στο να κρύβουν τη διεκδικητικότητά τους προκειμένου να συμμορφωθούν
με τις επικρατούσες κοινωνικές πεποιθήσεις. Έτσι, αρκετές γυναίκες δεν εκφράζουν
ελεύθερα τις απόψεις τους για διάφορους λόγους μεταξύ των οποίων η χαμηλή
αυτοεκτίμηση. Οι έμφυλες νόρμες σύμφωνα με τις οποίες οι γυναίκες πρέπει να
είναι ήσυχες και ευγενικές ωθούν πολλές γυναίκες στο να καταπιέζουν τα συ-
ναισθήματά τους στις σχέσεις τους. Οι νόρμες αυτές αποτελούν έναν ακόμη λόγο
για τον οποίο οι γυναίκες που επιβίωσαν από σεξουαλική επίθεση ή σεξουαλική
παρενόχληση δεν μιλούν ανοιχτά για αυτή την τραυματική εμπειρία που έζησαν
παρά μόνο πολύ αργότερα στη ζωή τους και άλλες που υπομένουν την έμφυλη βία
για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Σύμφωνα με κάποια άλλα κοντόφθαλμα έμφυλα
στερεότυπα, οι άνδρες δεν επιτρέπεται να κλαίνε, είναι από τη φύση τους
επιθετικοί, ενώ οι γυναίκες πρέπει να είναι υποταγμένες στους άνδρες και «να
πληρώνουν τα σπασμένα».
«Οι γυναίκες δεν πρέπει να κάνουν την πρώτη κίνηση.»
Στις κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσουμε με τους άλλους ανθρώπους μαθαίνουμε

(εσφαλμένα) ότι μία γυναίκα δεν πρέπει να κάνει την πρώτη κίνηση για να
πλησιάσει έναν άνδρα, γιατί μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι «ελαφρών ηθών»,
ανδρογυναίκα, απελπισμένη κ.α..
«Εσύ, πότε θα παντρευτείς;» (ερώτηση προς μία γυναίκα)
Η ετεροκανονικότητα εκδηλώνεται έντονα σε αυτή την κοινωνική αντίληψη, δηλαδή

ότι αν ένας άνδρας και μία γυναίκα διατηρούν μακροχρόνια σχέση, τότε θα πρέπει
να παντρευτούν. Ωστόσο, ο γάμος είναι μία αυστηρά προσωπική απόφαση. Ενώ για
κάποια ζευγάρια μπορεί να είναι συνετή απόφαση, για κάποια άλλα μπορεί να μην
είναι. Πράγματι, για μερικούς ανθρώπους, ο γάμος είναι ένας παραδοσιακός
θεσμός και η δημιουργία οικογένειας μία πολύπλοκη διαδικασία που γεννά πολλά
προβλήματα και υποχρεώσεις που δεν θα ήθελαν να αναλάβουν. Το θέμα δεν είναι
αν ο γάμος είναι «καλός» ή «κακός» ως θεσμός. Το θέμα είναι ότι κάθε άνθρωπος
και κατ’ επέκταση κάθε ζευγάρι έχει το δικαίωμα να αποφασίσει τι είναι καλύτερο
για τη σχέση του. Ο γάμος για κάποιους ανθρώπους μπορεί να είναι ο τελικός τους
προορισμός, όμως για κάποιους άλλους όχι. Βέβαια, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη
ότι η παραπάνω ερώτηση μπορεί να πληγώσει ορισμένες γυναίκες είτε σκοπεύουν
να παντρευτούν είτε όχι.
«Πώς λένε τον άντρα σου; Τι δουλειά κάνει;»
(ερώτηση προς μία παντρεμένη γυναίκα)
Η ερώτηση αυτή απευθύνεται σε γυναίκες λόγω της ευρέως ετεροκανονικής δια-

δεδομένης υπόθεσης ότι οι γυναίκες ολοκληρώνονται ως όντα όταν βρίσκονται στο
πλευρό ενός άνδρα. Επίσης το κοινωνικό και οικονομικό στάτους του συζύγου
ανεβάζει ή κατεβάζει την αξία της πολύ περισσότερο από τα δικά της επιτεύγματα.
«Έχεις αγόρι;» (ερώτηση προς μία γυναίκα)
Η ερώτηση αυτή απευθύνεται σε γυναίκες λόγω της ευρέως διαδεδομένης αντί-

ληψης ότι όσες γυναίκες έχουν σχέση, σημαίνει ότι έχουν οπωσδήποτε αγόρι ή
σύζυγο. Με αυτό τον τρόπο, διαιωνίζονται αντιλήψεις περί ετεροκανονικότητας,
διότι θεωρείται ως δεδομένο το γεγονός ότι οι γυναίκες βγαίνουν μόνο με άνδρες,
ενώ στην πραγματικότητα βγαίνουν ραντεβού με όποια/-ον τους αρέσει ανεξαρ-
τήτως φύλου.
«Τα αγόρια δεν παίζουν με κούκλες.»
Παιδικά παιχνίδια με βάση το φύλο. Πρόκειται για ένα τέχνασμα του marketing που
στόχο έχει να αυξήσει τις πωλήσεις των παιχνιδιών δημιουργώντας την ψευδή
ανάγκη για αγορίστικα και κοριτσίστικα παιχνίδια. Την ίδια στιγμή, ακυρώνει την
ύπαρξη ορισμένων ανθρώπων που δεν ταυτίζονται με το βιολογικό τους φύλο και
παράλληλα ενισχύει την αντίληψη στα παιδιά ότι ο άνθρωπος γεννιέται ως κορίτσι
ή αγόρι χωρίς να υπάρχει καμία ενδιάμεση κατηγορία. Το ίδιο ισχύει και με άλλα
προϊόντα που αναπαράγουν έμφυλα στερεότυπα.
«Είσαι straight (ετεροφυλόφιλος) ή gay (ομοφυλόφιλος);»
Η απόλυτη διαγραφή των αμφιφυλόφιλων (bisexuals). Δεν είναι λίγοι που πιστεύ-
ουν ότι η πλειονότητα των ανθρώπων είναι ετεροφυλόφιλοι και ότι όλοι οι υπό-
λοιποι είναι ομοφυλόφιλοι. Εκτός από αυτό, θεωρούν ότι οι αμφιφυλόφιλες/-οι
είναι απλώς μπερδεμένες/-οι και δεν έχουν καταλήξει ακόμη ποιος είναι ο σεξου-
αλικός τους προσανατολισμός. Αν τελικά τα άτομα αυτά βγαίνουν ραντεβού ή
παντρευτούν άτομα του αντίθετου φύλου, πολλοί ισχυρίζονται ότι ήταν ετερο-
φυλόφιλα εξ αρχής. Ωστόσο, το να κατηγορούμε κάποια/-ον ότι απλώς περνάει μία
«φάση» στη ζωή της/του και να την/τον ρωτάμε συνέχεια γιατί δεν μπορεί να
κατασταλάξει ως προς τον σεξουαλικό της/του προσανατολισμό, δείχνει ότι
αγνοούμε ή δεν αποδεχόμαστε την ύπαρξη των αμφιφυλόφιλων καθώς και ότι
συνάγουμε αυθαίρετα συμπεράσματα. Η αμφιφυλοφιλία αναφέρεται στη
συναισθηματική, ερωτική και σεξουαλική έλξη για άτομα του ίδιου αλλά και του
αντίθετου φύλου. Πρόκειται για μία απολύτως φυσιολογική συμπεριφορά και
αποτελεί ένα ολοκληρωμένο πλέγμα συναισθημάτων και σχέσεων που συγκροτούν
μία φυσιολογική και ικανοποιητική προσωπική ταυτότητα. Η έννοια της
αμφιφυλοφιλίας είναι γνωστή από την αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και σε
όλους τους πολιτισμούς. Οι λεσβίες, ομοφυλόφιλοι άνδρες και τα αμφιφυλόφιλα
άτομα υπήρχαν ανέκαθεν και εξακολουθούν να συναντώνται σε όλες τις κοινωνικές
και οικονομικές τάξεις, σε όλα τα μορφωτικά επίπεδα και σε όλες τις
φυλές/εθνότητες.
«Δεν είναι φυσιολογικό να είσαι ομοφυλόφιλος.»
Σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου έχουν καταγραφεί σχεδόν σε
κάθε ανθρώπινη κοινωνία και σε κάθε ιστορική περίοδο. Επιπλέον, ένας μεγάλος
αριθμός ετεροφυλόφιλων νιώθει έλξη σεξουαλικά ή/και συναισθηματικά από άτο-
μα του ίδιου φύλου. Οι ετεροφυλόφιλοι έχουν μερικές φορές «φαντασιώσεις με
άτομα του ίδιου φύλου», όπως επίσης και οι ομοφυλόφιλοι άνδρες και οι λεσβίες
μπορεί να έχουν ορισμένες φορές «φαντασιώσεις με ετεροφυλόφιλα άτομα», αν
και στην πλειονότητά τους αρνούνται κάτι τέτοιο.
Μια ευρέως διαδεδομένη αλλά παρωχημένη αντίληψη που τροφοδοτήθηκε κατά

κύριο λόγο από διάφορες θρησκευτικές οργανώσεις είναι ότι το σεξ ενδείκνυται
μόνο για τεκνοποίηση. Όλες οι υπόλοιπες μορφές σεξ, όπως το σεξ μεταξύ
ομοφυλόφιλων, αποτελούν πράξεις ηθικά κατακριτέες. Ωστόσο, οι περισσότεροι
άνθρωποι απολαμβάνουν το σεξ, επειδή είναι μία υπέροχη εμπειρία. Φαίνεται ότι
γενικά δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα με τους ανθρώπους που κάνουν sex για
διασκέδαση, με την προϋπόθεση ότι σέβονται την/τον παρτενέρ τους. Γιατί, όμως,
αυτή η αντίληψη να ισχύει μόνο για τα ετεροφυλόφιλα άτομα;
«Σε μια ομοφυλοφιλική σχέση ποια/-ος παίζει τον ρόλο της γυναίκας και ποια/-ος
του άνδρα;»
Η ερώτηση αυτή δεν μπορεί να έχει την ίδια απάντηση για όλα τα ζευγάρια ομο-
φυλόφιλων γυναικών και ανδρών, διότι κάθε ζευγάρι αποφασίζει μόνο του τον
τρόπο με τον οποίο θα μοιραστεί τις δουλειές του σπιτιού. Βέβαια, είναι πιθανό να
έχουμε υιοθετήσει ορισμένες στερεοτυπικές αντιλήψεις σχετικά με το ποιες δου-
λειές θεωρούνται παραδοσιακά «γυναικείες» και ποιες «ανδρικές». Πώς θα μοι-
ράζατε τις δουλειές του σπιτιού μεταξύ των συντρόφων μίας ετεροφυλοφιλικής
σχέσης; Υπάρχει κάποιος «άγραφος νόμος» σύμφωνα με τον οποίο οι γυναίκες
πρέπει να μένουν συνέχεια στο σπίτι, να καθαρίζουν, να μαγειρεύουν και να φρο-
ντίζουν τα παιδιά, ενώ οι άνδρες πρέπει να εργάζονται, να κάνουν επισκευές και να
πετούν τα σκουπίδια, όταν φεύγουν από το σπίτι; Σε πολλές χώρες, αυτού του
είδους οι διαχωρισμοί τείνουν να εξαλειφθούν. Στις σύγχρονες κοινωνίες, η «πα-
ραδοσιακή» κατανομή των οικιακών εργασιών ενδέχεται να προκαλέσει περισσό-
τερα προβλήματα στα ζευγάρια πάρα να λύσει τα ήδη υπάρχοντα.
Από την άλλη πλευρά, η ερώτηση αυτή μπορεί να αναφέρεται στον ρόλο (γυναικείο
ή ανδρικό) που υιοθετούν τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια κατά τη διάρκεια της ερωτικής
πράξης. Αυτό ίσως συνδέεται και με την προκατάληψη που υπάρχει ότι οι gay
άνδρες είναι θηλυπρεπείς και την εντύπωση που έχουμε ότι προτιμούν να έχουν
παθητικό ρόλο κατά τη διάρκεια του sex. Όλες αυτές οι εντυπώσεις και προσδοκίες
που έχουμε από τα δύο φύλα συσχετίζονται με τη γενικότερη αντίληψη που
επικρατεί ότι μία «αληθινή» γυναίκα θα πρέπει να είναι ελκυστική και παθητική,
ενώ ένας «αληθινός» άνδρας πρέπει να έχει το «πάνω χέρι» και να είναι
ενεργητικός. Ασφαλώς, αυτές οι αντιλήψεις δεν ανταποκρίνονται στην πραγματι-
κότητα. Σε μία σχέση ισοτιμίας καθεμία/καθένας από τους δύο συντρόφους επι-
λέγει τι επιθυμεί να πράξει. Με άλλα λόγια, σε κάποιες/-ους μπορεί να αρέσουν οι
«παραδοσιακές» στάσεις στο σεξ, ενώ άλλες/-οι μπορεί να προτιμούν μεγαλύτερη
ποικιλία στάσεων κατά τη διάρκεια της ερωτικής πράξης. Αυτό ισχύει τόσο για τους
ετεροφυλόφιλους όσο και για τους ομοφυλόφιλους ανθρώπους.
(Δημιουργήθηκε από την Έλενα Σκαρπίδου για το ευρωπαϊκό πρόγραμμα HOMBAT

(2018), ΚΜΟΠ - Ελλάδα)
Ετεροκανονικότητα (αναφορικά με όλες τις δραστηριότητες) : Η αντίληψη ότι όλα
τα άτομα είναι άνδρες ή γυναίκες με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ρόλους και
ότι οι σεξουαλικές σχέσεις είναι «κανονικές» όταν συμβαίνουν ανάμεσα σε δύο
άτομα του αντίθετου φύλου. Σύμφωνα με τις ετεροκανονικές αντιλήψεις, οι
σεξουαλικές πρακτικές αφορούν μόνο ένα πέος και ένα αιδοίο, οι σχέσεις είναι
μονογαμικές και «αιώνιες» (διαρκούν δηλ. για το υπόλοιπο της ζωής ενός ατόμου)
και χρειάζεται να οδηγούν στην απόκτηση παιδιών. Κάθε άλλο είδος
ποικιλομορφίας φύλου ή σεξουαλικής ποικιλομορφίας που παρεκκλίνει ή βρίσκεται
εκτός του «κανόνα» είναι «μη φυσιολογικό», εσφαλμένο και ανήθικο (Chase, &
Ressler, 2009).
Η ετεροκανονικότητα περιλαμβάνει, επίσης, κοινωνικές προσδοκίες που βασίζονται

στην πεποίθηση ότι όλες/-λοι είναι ή θα έπρεπε να είναι ετεροφυλόφιλες/-λοι
(Meyer, 2010). Κατά συνέπεια, η ετεροκανονικότητα λειτουργεί προς την
κατεύθυνση της αποσιώπησης των μη ετεροφυλοφιλικών σχέσεων, πρακτικών και
στυλ ζωής. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να κατανοηθεί ότι ο αντίκτυπος της
ετεροκανονικότητας είναι σοβαρός για όλους τους ανθρώπους και ότι καλλιεργεί το
έδαφος για τον σεξισμό, τον μισογυνισμό, την ομοφοβία την τρανσφοβία και την
έμφυλη βία. Για την ακρίβεια, είναι ισχυρός, αποπνικτικός και περιοριστικός για όλα
τα άτομα. Η ετεροκανονικότητα διαδραματίζει ενεργό ρόλο στη ζωή μας και στις
ζωές των γύρω μας. Συνεπώς, είναι χρήσιμο να αναλύουμε τους τρόπους με τους
οποίους η συμπεριφορά και οι αλληλεπιδράσεις μας επηρεάζονται και
κατευθύνονται από το αόρατο χέρι της ετεροκανονικότητας. Από τη στιγμή που το
συνειδητοποιούμε, μπορούμε να αρχίσουμε να αμφισβητούμε, να αντιστεκόμαστε,
να μετακινούμαστε.
Οι άνθρωποι που θέλουν να βοηθήσουν ουσιαστικά τα ΛΟΑΤΙ άτομα αναγνωρίζουν

ότι οι ετεροκανονικές τους αντιλήψεις ενδέχεται να επηρεάσουν αυτή τους την
προσπάθεια. Για τον λόγο αυτό, είναι ανοιχτά και εργάζονται με στόχο τον
εντοπισμό και την αμφισβήτηση των προσωπικών τους προκαταλήψεων. Οι
ετεροκανονικές αντιλήψεις ίσως να μην ήταν τόσο διαδεδομένες αν όλοι εμείς, οι
καλοπροαίρετοι άνθρωποι συνειδητοποιούσαμε τις καθημερινές ετεροκανονικές
μας πράξεις. Ο λόγος είναι ότι μπορούμε να τις αμφισβητήσουμε και να
μετακινηθούμε, μόνο όταν αποκτήσουμε πλήρη επίγνωσή τους.
Θέατρο των καταπιεσμένων (αναφορικά με την εναλλακτική δραστηριότητα στο

η δική μου ιστορία) : Ο Augusto Boao προσάρμοσε πολλές τεχνικές του θεάτρου
σε τεχνικές και δράσεις ενδυνάμωσης των κατοίκων στις φαβέλες της Βραζιλίας και
κατ’ επέκταση των περιθωριοποιημένων και των «αόρατων». Το «Θέατρο των
καταπιεσμένων» είναι μια διαδραστική μορφή θεάτρου που επινοήθηκε από τον
Augusto Boal (1931-2009), προκειμένου να δοθεί η δυνατότητα σε κοινωνικές
ομάδες να αντιληφθούν και να αντιμετωπίσουν τις καταπιέσεις που υφίστανται.
Προσφέρει ένα εύρος τεχνικών που είναι σχεδιασμένες έτσι ώστε το θέατρο να
μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για αναστοχασμό, διάλογο και αλλαγή, τόσο
σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.
Στην περίπτωση μας θα χρησιμοποιηθεί το Θέατρο της Αγοράς (Forum Theatre)

όπου το έργο τίθεται ενώπιον των θεατών για να γίνουν οι ίδιοι ηθοποιοί και να
καθορίσουν την εξέλιξη του δράματος, απομακρύνοντας την καταπίεση των
καταπιεσμένων ηρώων.
Αναστοχασμός των Εργαστηρίων
• Ενδεχομένως οι εκπαιδευτικοί, στους/στις οποίες απευθυνόμαστε να είναι

λιγότερο ανοιχτοί/ές σε αλλαγές, επειδή έχουν κοινωνικοποιηθεί, όπως και
αρκετές/-οι από εμάς στο πλαίσιο ενός ετεροκανονικού περιβάλλοντος και
έχουν συνηθίσει να θεωρούν δυσλειτουργικά πρότυπα ετεροκανονικότητας
ως «φυσιολογικά». Επομένως, σε έναν βαθμό, οι ενήλικες χρειάζεται να
διερευνήσουν τα ίδια τα συναισθήματα τους και να εξοικειωθούν - να
εκπαιδευθούν για την διαμόρφωση και υιοθέτηση κατάλληλων, συναφών
στάσεων και συμπεριφορών, όπως και οι μαθητές και οι μαθήτριες. Ακόμα,
χρειάζεται να μάθουν με ποιον τρόπο θα εκπαιδεύσουν, θα επιβλέψουν και
θα καθοδηγήσουν, αναφορικά με τα θέματα αυτά, τους/τις μαθητές/τριες
κατά τη διαδικασία της μάθησης.
• Επίσης είναι πιθανό οι εκπαιδευτικοί στη διδασκαλία τους να καταδικάζουν
απερίφραστα τον ομοφοβικό και τρανσφοβικό εκφοβισμό αλλά έμμεσα να
υποδεικνύουν ετεροκανονικές και μη συμπεριληπτικές συμπεριφορές. Ως εκ
τούτου, η αυτοεξέταση των ετεροκανονικών αντιλήψεων και η διάθεση για
αλλαγή αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις για αποτελεσματική
διδασκαλία και προβολή υγιών προτύπων. Η ευαισθητοποίηση γύρω από τις
έμμεσες κοινωνικές μας προκαταλήψεις είναι καθοριστικής σημασίας για
την αντιμετώπιση και σταδιακή εξάλειψη της ετεροκανονικής κουλτούρας.
• Για να διασφαλιστεί πλήρης ισότητα για τη ΛΟΑΤΙ κοινότητα, οι άνθρωποι
χρειάζεται να καταρρίψουν τις κοινωνικές αντιλήψεις που εκφράζονται
εναντίον της και πιο συγκεκριμένα, τις ετεροκανονικές αντιλήψεις που
συνιστούν το δυσκολότερο εμπόδιο σε αυτή την προσπάθεια.
• Εφόσον υπάρχουν πολλές διαφορετικές μορφές σεξουαλικότητας, κοινωνικά
φύλα και ποικίλοι τρόποι έκφρασής τους, οι άνθρωποι δεν θα πρέπει να
εξάγουν αυθαίρετα συμπεράσματα για το σεξουαλικό προσανατολισμό ή
την ταυτότητα φύλου των άλλων.
• Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι μερικές φορές οι ετεροκανονικές
συμπεριφορές δεν αναγνωρίζονται αμέσως αλλά ο αντίκτυπός τους μπορεί
να είναι εξίσου ισχυρός με αυτόν που έχουν περισσότερο εμφανείς
συμπεριφορές. Επίσης, η ετεροκανονικότητα μπορεί να εκδηλωθεί με
απροσδόκητους τρόπους, σε απρόσμενο χρόνο καθώς και σε αναπάντεχα
μέρη. Εκδηλώνεται ύπουλα και έχει τη δύναμη να μετατρέπει τον κόσμο σε
έναν αφιλόξενο χώρο για όλους τους ανθρώπους.
• Ο σεξουαλικός προσανατολισμός είναι ένα επίμαχο θέμα. Χρειάζεται να
θυμομάστε πως όση ευαισθησία και να έχουμε για την ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, οι
νέοι άνθρωποι χρειάζονται ακριβείς πληροφορίες και την ευκαιρία να
συζητήσουν όποιο θέμα μπορεί να τους δυσκολεύει. Καθώς υλοποιείται
αυτή τη δραστηριότητα στην ομάδα, είναι σημαντικό να σκεφτόμαστε πως
ενδεχομένως να υπάρχουν ΛΟΑ μαθητές/-τριες ή άτομα που διερευνούν την
ταυτότητά τους, ανάμεσα στα μέλη. Επειδή δεν είμαστε σε θέση να
γνωρίζετε τον σεξουαλικό προσανατολισμό κάθε ατόμου, φροντίζουμε να
χρησιμοποιούμε συμπεριληπτική και υποστηρικτική γλώσσα. Π.χ., μπορούμε
να πούμε «εμείς», «οι άνθρωποι» και «κάποιοι άνθρωποι»∙ όχι «αυτοί» ή
«άνθρωποι σαν αυτούς».
I. Δραστηριότητα «Ορολογία»
Στο πρώτο μέρος οι συμμετέχουσες/-οντες έρχονται σε επαφή με την ορολογία που
αφορά το έμφυλο και το λοατκι ζήτημα. Η σημαντικότητα αυτού του μέρους δεν
αφορά μόνο το γνωστικό κομμάτι αλλά και την αναγνώριση ταυτοτήτων και την
ορατότητα του λοατκι ζητήματος. Προτείνεται οι εισηγητές να θέσουν το ζήτημα
της ορατότητας και το πώς αυτό υποστηρίζεται μέσα από τη γνώση της ορολογίας
ΛΟΑΤΚΙ (LGBTQI): Ακρωνύμιο που χρησιμοποιείται για την κοινότητα των Λεσβιών
(Lesbian), των Ομοφυλόφιλων (Gay), των Αμφιφυλόφιλων (Bisexual), των Tρανς
(Trans), των Koυίρ (Queer) και των Ίντερσεξ (Ιntersex)
Βιολογικό Φύλο (Sex): Σχετίζεται με την γενετήσια ταυτότητα του ατόμου (αν είναι
αρσενικό, θηλυκό ή Ιntersex). Οι παράγοντες που καθορίζουν αν ένα άτομο είναι
αρσενικό, θηλυκό ή intersex είναι γενετικοί, βιολογικοί και ορμονικοί
(αναπαραγωγικά όργανα, ορμόνες και χρωμοσώματα). Το βιολογικό φύλο είναι
φάσμα και όχι μια ενιαία κατηγορία.
Χαρακτηριστικά φύλου (Sex characteristics)
Αφορούν τα βιολογικά χαρακτηριστικά των φύλων. Χωρίζονται σε πρωτογενή
(χρωμοσώματα, ορμονική δομή, εσωτερικά και εξωτερικά αναπαραγωγικά όργανα)
και δευτερογενή (π.χ. τριχοφυΐα, φωνή, σκελετική δομή).
Ίντερσεξ/Διαφυλικός (Intersex): Ο όρος ίντερσεξ αντιπροσωπεύει το φάσμα της
ποικιλομορφίας των χαρακτηριστικών φύλου. Είναι όρος «ομπρέλα» που
περιλαμβάνει όλες τις ίντερσεξ καταστάσεις. Αυτές, μπορεί να περιλαμβάνουν
διαφοροποιήσεις των εξωτερικών γεννητικών οργάνων, των εσωτερικών
αναπαραγωγικών οργάνων, των χρωμοσωμάτων φύλου ή των ορμονών που
σχετίζονται με το φύλο. Επίσης, ο όρος ίντερσεξ δηλώνει την παραδοχή του
φυσικού γεγονότος ότι το βιολογικό φύλο είναι ένα φάσμα και με ποικιλομορφία
χαρακτηριστικών φύλου, πέραν του αρσενικού και του θηλυκού, όντως υπάρχουν.
Μέχρι τώρα είναι γνωστές και περιγράφονται περίπου εξήντα διαφορετικές
ίντερσεξ καταστάσεις.
Μερικά παραδείγματα περιλαμβάνουν:
- Εξωτερικά γεννητικά όργανα που δεν εμπίπτουν στην τυπική ιατρική αντίληψη
περί αμιγώς αρσενικού ή αμιγώς θηλυκού και άρα ταξινομούνται βάση αυθαίρετης
προσέγγισης.
- Μη τυπική ανάπτυξη των εσωτερικών αναπαραγωγικών οργάνων
- Πιθανή αναντιστοιχία μεταξύ των εξωτερικών γεννητικών οργάνων και των
εσωτερικών αναπαραγωγικών οργάνων
- Διαφοροποιήσεις στο χρωμόσωμα του φύλου
- Μη τυπική ανάπτυξη των όρχεων ή των ωοθηκών
- Μη τυπική (υπερβολική ή μειωμένη) παραγωγή ορμονών που σχετίζονται με το
φύλο
- Μη τυπική ανταπόκριση του σώματος στις ορμόνες που σχετίζονται με το φύλο
Τα ίντερσεξ άτομα έχουν οποιονδήποτε σεξουαλικό προσανατολισμό,ταυτότητα
φύλου και έκφραση φύλου. Ο όρος μεσοφυλικός/η/ο χρησιμοποιείται πολλές
φορές λανθασμένα ως συνώνυμο της λέξης ίντερσεξ, παρότι αποτελεί
υποκατηγορία του ίντερσεξ φάσματος.
Τα ίντερσεξ άτομα παλαιότερα αποκαλούνταν «ερμαφρόδιτα», αλλά ο όρος
θεωρείται κακοποιητικός και δεν περιγράφει επιστημονικά την πραγματικότητα για
τους ίντερσεξ ανθρώπους. Πολύ συχνά, ίντερσεξ βρέφη και παιδιά, χειρουργούνται
ή υφίστανται ορμονικές παρεμβάσεις για να αποκτήσουν πιο «αποδεκτά» έμφυλα
χαρακτηριστικά από την κοινωνία. Ωστόσο, τέτοιες πρακτικές παραβιάζουν το
δικαίωμα στη φυσική ακεραιότητα και αυτονομία και σε πολλές περιπτώσεις
υπονομεύουν την σεξουαλική απόλαυση. Οι επεμβάσεις αυτές θεωρούνται από τον
Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών κατά των Βασανιστηρίων ως είδος
βασανιστηρίου, ενώ οι ιατρικές έρευνες κατατείνουν στο γεγονός ότι είναι
επιβλαβείς και σίγουρα μη-αναγκαίες. Όλο και περισσότερο αυτά τα θέματα
αναγνωρίζονται ως παραβιάσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων, με δηλώσεις από
διεθνή και εθνικά ιδρύματα ανθρώπινων δικαιωμάτων, βιοηθικής και δεοντολογίας.
Κοινωνικό Φύλο (Gender): Στο Κοινωνικό Φύλο περιλαμβάνονται όλες οι
κοινωνικές συμπεριφορές, οι δραστηριότητες, οι ρόλοι, τα συναισθήματα και τα
κοινωνικά χαρακτηριστικά (στάση σώματος, τρόπος κίνησης και ομιλίας, τρόπος
σκέψης, χρήση γλώσσας, επάγγελμα, ντύσιμο, κομμώσεις κ.α.) που θεωρούνται
κατάλληλα για το κάθε φύλο (έχοντας ως βάση το μοντέλο της δυαδικότητας του
φύλου). Το τι θεωρείται ανδρική ή γυναικεία συμπεριφορά δεν είναι δεδομένο και
αμετάβλητο αλλά διαμορφώνεται και επιβάλλεται στο άτομο από την εκάστοτε
κοινωνία, είναι δηλαδή κοινωνικά και πολιτισμικά κατασκευασμένο και δεν πηγάζει
«φυσικά» από το βιολογικό φύλο.
Μέχρι σήμερα, με εξαίρεση λίγες περιπτώσεις, η διαφορά των φύλων έχει λάβει
παντού και πάντα το νόημα μιας ιεραρχίας με το αρσενικό να θεωρείται ανώτερο
από το θηλυκό, κάτι το οποίο έχει επιφέρει διαφόρων ειδών ασυμμετρίες.
Ταυτότητα Φύλου / Έμφυλη Ταυτότητα (Gender Identity):Η ταυτότητα φύλου
αναφέρεται στον ατομικό και εσωτερικό τρόπο που βιώνεται το κοινωνικό φύλο
(gender) από κάθε άτομο και που μπορεί να συμπίπτει ή όχι με το αποδοθέν κατά
τη γέννησή του φύλο. Η ταυτότητα φύλου αναφέρεται στα συναισθήματα που
έχουμε για τον έμφυλο εαυτό μας, στην εσωτερική αίσθηση του ατόμου ότι είναι
αρσενικό, θηλυκό, ή κάτι άλλο.
Επίσης, η ταυτότητα του φύλου είναι κάτι διαφορετικό από τον ερωτικό-σεξουαλικό
προσανατολισμό. Για παράδειγμα, μια αρρενωπή γυναίκα δεν είναι απαραίτητα
λεσβία.
Έκφραση Φύλου (Gender Expression): Η έκφραση φύλου αναφέρεται στους
τρόπους με τους οποίους ένα άτομο εκδηλώνει αρρενωπότητα, θηλυκότητα ή άλλες
έμφυλες συμπεριφορές και χαρακτηριστικά στο κοινωνικό σύστημα, και
συγκεκριμένα το πώς εκφράζει σε τρίτα πρόσωπα το τρόπο με τον οποίο βιώνει την
ταυτότητα φύλου του. Περιλαμβάνει εκφράσεις, όπως τα ρούχα, το χτένισμα, το
μακιγιάζ, ο τρόπος ομιλίας και κίνησης και η επιλογή ονόματος και αντωνυμίας.
Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι αν κάποιο άτομο ζητά να του απευθυνθούμε
με συγκεκριμένο όνομα ή αντωνυμία, είναι απαραίτητο να το σεβαστούμε. Η
κοινωνική επιταγή θέλει την έκφραση φύλου να “συνάδει” με την ταυτότητα
φύλου, δηλαδή έναν άντρα να έχει αρρενωπή έκφραση φύλου και μια γυναίκα να
έχει θηλυκή έκφραση φύλου
Τρανς/διεμφυλικό άτομο(Trans): Όρος ομπρέλα που χρησιμοποιείται για να

περιγράψει το πλήρες φάσμα των ατόμων των οποίων το φύλο που βιώνουν
(ταυτότητα φύλου) ή η έκφραση φύλου, δεν βρίσκεται σε αντιστοιχία με το φύλο
που τους αποδόθηκε κατά τη γέννηση. Σε αντίθεση με την κοινή αντίληψη, κάποια
άτομα αυτής της κατηγορίας μπορεί να αισθάνονται σαν να είναι σε λάθος φύλο
χωρίς αυτό απαραίτητα να σημαίνει ότι υπάρχει και η επιθυμία για χειρουργικό ή
ορμονικό επαναπροσδιορισμό.
Ο όρος περιλαμβάνει, δηλαδή, όλες τις εκφράσεις και ταυτότητες φύλου που
διαφέρουν από το καταγεγραμμένο ανατομικό φύλο.
Τρανσέξουαλ (Τransexual): Όρος που αναφέρεται στα διεμφυλικά άτομα, δηλαδή

τα τρανς άτομα που προβαίνουν σε διαδικασίες επαναπροσδιορισμού φύλου.
Ωστόσο είναι όρος που δεν χρησιμοποιείται πλέον λόγω αρνητικού στιγματισμού,
και θα πρέπει να χρησιμοποιείται ο όρος τρανς. Υπάρχουν τρανς άτομα, συνήθως
μεγαλύτερης ηλικίας, που χρησιμοποιούν αυτόν τον όρο. Σημαντικό είναι να γίνεται
σεβαστή η επιθυμία ενός ατόμου να αυτοπροσδιορίζεται όπως θέλει.
Cisgender: Ένα άτομο του οποίου η ταυτότητα και η έκφραση του φύλου
ταυτίζονται με το βιολογικό φύλο του. Για παράδειγμα, ένα άτομο με θηλυκό
βιολογικό φύλο που αυτοπροσδιορίζεται ως γυναίκα.
Μη δυαδικά άτομα (non binary): Σε κάθε κοινωνία υπάρχουν διαφορετικές

αρρενωπότητες, θηλυκότητες και άλλες κοινωνικές εκφράσεις φύλων και άτομα
που δεν αισθάνονται ότι ανήκουν απόλυτα σε μία από τις δύο κατηγορίες του
δίπολου άνδρας-γυναίκα. Αυτό δεν σχετίζεται με τον σεξουαλικό προσανατολισμό
τους. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα κοινωνικά φύλα είναι όσα και οι άνθρωποι.
Πολλά άτομα χρησιμοποιούν όρους για να περιγράψουν τους εαυτούς τους όπως,
genderqueer, genderfluid, androgynous, multigendered, gender nonconforming,
third gender, two-spirit people κ.α.
Παρενδυτικός/Τραβεστί /( Crossdresser /Transvestite): Το άτομο που φοράει

ρούχα που συνήθως σχετίζονται με το «αντίθετο» (με βάση το μοντέλο
δυαδικότητας του φύλου) κοινωνικό φύλο του ατόμου, στα πλαίσια μιας
συγκεκριμένης κοινωνίας. Τα άτομα αυτά δεν είναι απαραίτητα τρανς. Είναι άτομα
που φοράνε τακτικά ή περιστασιακά τα ρούχα που έχουν κοινωνικά εκχωρηθεί σε
ένα φύλο που δεν είναι το δικό τους, αλλά νοιώθουν συνήθως άνετα με την
ανατομία τους και δεν επιθυμούν να την αλλάξουν (δηλαδή δεν είναι τρανσέξουαλ).
Η λέξη τραβεστί είναι καλύτερα να αποφεύγεται γιατί έχει χρησιμοποιηθεί
υποτιμητικά και λανθασμένα για να χαρακτηρίσει τρανς άτομα. Το ίδιο και ο όρος
παρενδυτικός λόγω κοινωνικού και ιατρικού στίγματος, καθώς περιέχεται ως
διαγνωστική κατηγορία (παρενδυσία- transvestism) στα εγχειρίδια ψυχικών
διαταραχών. Ο όρος cross-dresser είναι προτιμότερος για τους άνδρες που
απολαμβάνουν ή προτιμούν τα γυναικεία ρούχα. Σε αντίθεση με τη γενική
πεποίθηση, η συντριπτική πλειονότητα των αρσενικών cross dressers
αυτοπροσδιορίζονται ως στρέιτ και συχνά είναι παντρεμένοι. Πολύ λίγες γυναίκες
αυτοπροσδιορίζονται ως cross-dresser. Ο όρος cross dresser δεν εμπίπτει στην
ομπρέλα της ταυτότητας φύλου.
Κουίρ (Queer): Ο όρος αυτός αναφέρεται σε ανθρώπους που η συνείδηση του
εαυτού τους βρίσκεται μακριά από τις νόρμες της ετεροκανονικότητας και της
διπολικής αντίληψης για το φύλο. Αναφέρεται επίσης σε μια ριζοσπαστική,
εναλλακτική θεώρηση του σεξουαλικού προσανατολισμού και της ταυτότητας ή
έκφρασης φύλου ως σημαντικών πεδίων αυτοπροσδιορισμού, ψυχικών και
αισθητικών. Με αυτή την έννοια, το ποιος είναι queer ορίζεται σε σχέση μάλλον με
έναν τρόπο αντίληψης παρά με συγκεκριμένες πρακτικές. Χρησιμοποιείται συχνά
από άτομα που δεν αποδέχονται τις παραδοσιακές έννοιες φύλων και
σεξουαλικότητας και δεν ταυτίζονται/καλύπτονται με κάποιο από τους υπόλοιπους
όρους του ακρωνυμίου ΛΟΑΤΙ+ αλλά και ως όρος-ομπρέλα για όλα τα LGBTQI+
άτομα. Ο όρος αυτός εκφράζει και τα μη δυαδικά (non binary) άτομα.
Η queer θεωρία είναι μία σχολή ακαδημαϊκής θεωρίας που αμφισβητεί τα
ετεροκανονικά κοινωνικά πρότυπα που σχετίζονται με το φύλο και τη
σεξουαλικότητα και ισχυρίζεται ότι οι έμφυλοι ρόλοι είναι αποτέλεσμα κοινωνικά
κατασκευασμένων ιδεών.
Ερωτικός-Σεξουαλικός Προσανατολισμός (Romantic-Sexual Orientation): Το μέρος
της ταυτότητας ενός ατόμου που περιγράφει τον τύπο σεξουαλικής ή / και
ρομαντικής έλξης που κάποιος αισθάνεται όταν αγαπά και / ή κάνει σεξ και / ή
δημιουργεί σχέσεις με άλλους ανθρώπους, με βάση την ταυτότητα φύλου τους.
Είναι αυτοπροσδιορισμός, έτσι ώστε κάποιο άτομο είναι για παράδειγμα
ομοφυλόφιλο ή αμφιφυλόφιλο ή ετεροφυλόφιλο μόνο αν αυτοπροσδιορίζεται ως
τέτοιο.
Ομοφοβία (Homophobia): Η ψυχολογική και κοινωνική προκατάληψη, οι

διακρίσεις, ο παράλογος φόβος και η έκφραση δυσφορίας, αποστροφής,
μισαλλοδοξίας ή και μίσους προς τα άτομα με ομόφυλο σεξουαλικό
προσανατολισμό.
Τρανσφοβία (Transphobia): Είναι ο παράλογος φόβος και η έκφραση δυσφορίας,
αποστροφής, μισαλλοδοξίας ή και μίσους για τα τρανς άτομα και όσα άτομα
φαίνεται να παραβαίνουν τις παραδοσιακές αντιλήψεις για την ταυτότητα φύλου,
το κοινωνικό φύλο ή/και την έκφραση φύλου. Συχνά οι γκέι, οι λεσβίες και οι
αμφισεξουαλικοί/ές εμπίπτουν στην δεύτερη κατηγορία ατόμων με αποτέλεσμα η
τρανσφοβία να συνδέεται έντονα με την ομοφοβία.
Αμφιφοβία (Biphobia): Όρος παράλληλος με αυτόν την Ομοφοβίας και της
Τρανσφοβίας που αναφέρεται στην ψυχολογική και κοινωνική προκατάληψη και
στις διακρίσεις κατά των αμφισεξουαλικών ατόμων. Πέρα από αρνητικούς
χαρακτηρισμούς, δηλώσεις όπως «Τα bi άτομα είναι αναποφάσιστα» ή «δεν
υπάρχουν bi άτομα» επίσης είναι αμφιφοβικές.
Ιντερφοβία: Η ιντερφοβία περιγράφει το φόβο, το μίσος ή τη μισαλλοδοξία προς
τους ανθρώπους που είναι ίντερσεξ ή πιστεύεται ότι είναι ίντερσεξ. Το πιο ακραίο
και δυστυχώς ευρέως διαδεδομένο παράδειγμα ιντερφοβίας είναι η πρακτική του
ακρωτηριασμού των γεννητικών οργάνων σε ιντερσεξ μωρά (IGM). Αυτή η πρακτική
χρησιμοποιείται ευρέως για να "διορθώσει" τα ίντερσεξ σώματα ώστε να
αποκτήσουν πιο «αποδεκτά» έμφυλα χαρακτηριστικά από την κοινωνία.
Σεξισμός (Sexism): Ο σεξισμός είναι η συστημική διάκριση και καταπίεση που
υφίστανται όλα τα άτομα που δεν είναι άνδρες (και κυρίως οι γυναίκες και όσα
άτομα διαβάζονται ως γυναίκες) με βάση το φύλο ή το σώμα τους και μόνο. Τον
σεξισμό έχει γεννήσει η πατριαρχική δομή της κοινωνίας που βασίζεται στην
ανωτερότητα του άνδρα και της αρρενωπότητας. Παράγωγα του σεξισμού
αποτελούν η ομοφοβία, η αμφιφοβία και η τρανσφοβία. O σεξισμός αποτελεί ένα
σύστημα καταπίεσης που είναι ενσωματωμένο στους κυρίαρχους κοινωνικούς,
πολιτισμικούς και οικονομικούς θεσμούς και πολλές φορές δεν γίνεται αντιληπτός
στις μικρότερες εκφάνσεις του
Coming out: Η αγγλική φράση “coming out” αναφέρεται στην
ανακοίνωση/γνωστοποίηση που κάνει αυτοβούλως ένα άτομο σε τρίτα άτομα ή
κοινωνικές ομάδες για τον σεξουαλικό – ερωτικό προσανατολισμό του ή την
ταυτότητα φύλου του. Αρκετοί άνθρωποι διστάζουν, ορισμένοι επιλέγουν να
κρατήσουν τη ταυτότητα τους κρυφή, άλλοι την γνωστοποιούν σε συγκεκριμένες
περιστάσεις ενώ κάποιοι τελευταίοι αποφασίζουν να τη γνωστοποιήσουν ευρύτερα
δημόσια. Συνήθως δεν είναι μια εύκολη διαδικασία, εξαιτίας του κινδύνου να
αντιμετωπίσουν τυχόν αρνητική διάκριση και προκατάληψη. Η δυνατότητα να
μπορούν οι άνθρωποι να μοιραστούν τη ζωή τους με την οικογένεια, φίλους και
γνωστούς αυξάνει τις πιθανότητες κοινωνικής υποστήριξης η οποία είναι σημαντική
για τη ψυχική υγεία και τη ψυχολογική ευημερία του ατόμου. Η έρευνα έχει δείξει
πως τα θετικά αισθήματα για το σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα
φύλου και η ενσωμάτωση αυτών στη ζωή κάποιου, είναι πηγή ευημερίας και καλής
ψυχικής υγείας. Από την άλλη, οι λεσβίες οι γκέι άνδρες και οι τρανς ή ίντερσεξ
άνθρωποι που αισθάνονται ότι πρέπει να αποκρύψουν το σεξουαλικό τους
προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου τους, αναφέρουν πιο συχνά προβλήματα
ψυχικής υγείας και ενδέχεται να έχουν και περισσότερα προβλήματα γενικότερα.
Outing: Η αγγλική έκφραση «outing» αναφέρεται στην κοινοποίηση του
σεξουαλικού προσανατολισμού ή της ταυτότητας φύλου εντός προσώπου όταν
γίνεται από τρίτους χωρίς τη συναίνεση του ιδίου του προσώπου. Συνήθως γίνεται
με κακόβουλο τρόπο εν είδει «ξεμπροστιάσματος», έχει χαρακτηριστικά
κακοποίησης, ενώ παραβιάζει τα προσωπικά δεδομένα του ανθρώπου. Ιδιαίτερα
στο σχολικό περιβάλλον έχει χαρακτηριστικά πολλές φορές εκβίασης και
εκφοβισμού είτε του ιδίου του προσώπου, είτε των άλλων παιδιών.
Πηγές:
https://www.rainbowschool.gr/
https://www.colouryouth.gr/terms/
http://www.transgender-association.gr/
Προτεινόμενα Video:
1. Τα ίντερσεξ άτομα - Intersex People and the Physics of Judgment
https://www.youtube.com/watch?v=2RexM06cQuc&feature=youtu.be&fbclid=IwAR2G
Z0v8bFZVUdFBXY2tCh6M7LrnZ19JSD6qBUkLJfMkyghPLPIV_zTjeE0
2. Το 7χρονο τρανς κορίτσι & τα πιθανά αίτια της διεμφυλικότητας.
https://www.youtube.com/watch?v=e1JBvK0lSHc&t=312s
3. Ιntersex human rights | Rinio Simeonidou | TEDxLesvos
https://www.youtube.com/watch?v=FJo4Br_Ifd8
II. Gender bread
-Ταυτόταυτότητα
ηα
προσανατολισμός ισμός
έκφραση
φύλο
'-φι3
Δραστηριότητα Debate (πληροφορίες για τον συντονιστή/στρια στον
ρόλο του/της δημοσιογράφου)
- Η Ολιστική Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση βασίζεται σε μια ευρεία κατανόηση της
σεξουαλικότητας, που δεν εστιάζει αποκλειστικά σε βιολογικές πτυχές αλλά τονίζει
ότι σεξουαλική διαπαιδαγώγηση σημαίνει μάθηση για τις γνωστικές,
συναισθηματικές, κοινωνικές, διαδραστικές, αλλά και σωματικές πτυχές της
σεξουαλικότητας. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση καθιστά τα παιδιά και τους νέους
ικανούς να αντιστέκονται στην πρόωρη έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας ή/και
στην επίδειξη σεξουαλικής συμπεριφοράς υψηλού κινδύνου, ώστε να κάνουν
συνειδητοποιημένες επιλογές οι οποίες ενισχύουν την ποιότητα ζωής τους και
συμβάλλουν στην ανάπτυξη μιας κοινωνίας που εδράζεται στις αξίες του σεβασμού,
της αποδοχής, της συμπερίληψης, της ισότητας, της αγάπης, της αλληλεγγύης και
της υπευθυνότητας. Προσεγγίζοντας τη σεξουαλικότητα εντός του πλαισίου της
σωματικής, γνωστικής, συναισθηματικής, ηθικής και κοινωνικής τους ανάπτυξης, η
ολιστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση εφοδιάζει τα παιδιά και τα νεαρά άτομα με
τις γνώσεις, τις δεξιότητες, τις στάσεις και αξίες που απαιτούνται για να είναι σε
θέση να παίρνουν πληροφορημένες και υπεύθυνες αποφάσεις, να προστατεύονται
από σεξουαλική βία/εξαναγκασμό και να αναπτύσσουν μεταξύ τους σχέσεις
αμοιβαίου σεβασμού.
- Ευρωπαϊκό και διεθνές Θεσμικό Πλαίσιο που στηρίζει την ολιστική σεξουαλική
διαπαιδαγώγηση:
Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση είναι πρωτίστως και πάνω από όλα δικαίωμα του
παιδιού και, ως εκ τούτου, υποχρέωση της πολιτείας. Συνεπώς, πρέπει να ενταχθεί
στο αναλυτικό πρόγραμμα του σχολείου και να προσφέρεται προς όλα τα παιδιά.
Δεδομένου ότι, αυτή υπηρετεί και προάγει το συμφέρον του παιδιού, σε καμιά
περίπτωση, δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή, η απαλλαγή παιδιού από το
συγκεκριμένο αντικείμενο.
Η Ελλάδα έχει κυρώσει σωρεία διεθνών και ευρωπαϊκών Συνθηκών, Συμφωνιών και
Συμβάσεων, οι οποίες στηρίζουν τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση ως δικαίωμα των
παιδιών και νέων, με κυριότερες τις ακόλουθες:
•Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού: Σύμφωνα με τη

Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού, τα παιδιά έχουν το
δικαίωμα στην Ενημέρωση (Αρθρο17), στην Υγεία (Άρθρο 24(1) και στην Προστασία
από κάθε Μορφής Σεξουαλικής Εκμετάλλευσης και Βίας (Άρθρο 34).
•Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Προστασία των Παιδιών ενάντια
στη Σεξουαλική Κακοποίηση και Σεξουαλική Εκμετάλλευση-Σύμβαση Λανζαρότε:
Η σύμβαση αποτελεί την πλέον εξειδικευμένη και ολοκληρωμένη Πράξη
Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε ό,τι αφορά την προστασία των παιδιών από τη
σεξουαλική κακοποίηση και τη σεξουαλική εκμετάλλευση, καθώς υλοποιεί τη
δέσμευση των Αρχηγών Κρατών και Κυβερνήσεων του Συμβουλίου της Ευρώπης,
“να λάβουν συγκεκριμένα μέτρα για την εξάλειψη κάθε μορφής βίας κατά των
παιδιών [...] (και να) επεξεργαστούν μέτρα για τον τερματισμό της σεξουαλικής
εκμετάλλευσης των παιδιών περιλαμβανομένων νομικών εργαλείων”.
•Έκθεση Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, σχετικά με την σεξουαλική και
αναπαραγωγική υγεία και τα συναφή δικαιώματα 2013/2040(INI):Με το ψήφισμα
της Έκθεσης, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο «καλεί τα κράτη μέλη να καταστήσουν
υποχρεωτικό το μάθημα της σεξουαλικής αγωγής για όλους/ες τους/τις μαθητές/-
τριες της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και να εξασφαλίσουν
επαρκή χρόνο για το μάθημα αυτό στα σχολικά προγράμματα· επισημαίνει τη
σημασία της τακτικής επανεξέτασης και επικαιροποίησης της διδασκαλίας του
μαθήματος της σεξουαλικής αγωγής και της απόδοσης ιδιαίτερης έμφασης στα
ζητήματα σεβασμού των γυναικών και ισότητας των φύλων» και «τονίζει ότι η
σεξουαλική αγωγή πρέπει να σχεδιάζεται και να εκτελείται με ολιστικό, βασιζόμενο
σε δικαιώματα και θετικό τρόπο που θα δίνει έμφαση στην ανάπτυξη δεξιοτήτων
ζωής και θα περιλαμβάνει τόσο τις ψυχοκοινωνικές όσο και τις βιοϊατρικές πτυχές
της σεξουαλικής και αναπαραγωγικής υγείας και των συναφών δικαιωμάτων·
υπογραμμίζει ότι η σεξουαλική αγωγή πρέπει να παρέχεται σε ασφαλή ατμόσφαιρα
χωρίς ταμπού, η οποία θα επιτρέπει την αλληλεπίδραση μεταξύ μαθητών/-τριών
και εκπαιδευτικών».
•Σύσταση CM/Rec(2010)5 της Επιτροπής των Υπουργών των Κρατών μελών του
Συμβουλίου της Ευρώπης: Η συμπερίληψη θεμάτων σεξουαλικού
προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου στη σεξουαλική αγωγή και εκπαίδευση
αποτελεί εφαρμογή των υποχρεώσεων της Ελλάδας έναντι της Σύστασης του
Συμβουλίου της Ευρώπης για μέτρα για την καταπολέμηση διακρίσεων βάσει
σεξουαλικού προσανατολισμού ή ταυτότητας του κοινωνικού φύλου, «Σύσταση
CM/Rec(2010)5 της Επιτροπής των Υπουργών των Κρατών μελών του Συμβουλίου
της Ευρώπης περί μέτρων για την καταπολέμηση των διακρίσεων για λόγους
σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου», η οποία συμφωνήθηκε ως
αποτέλεσμα των ανησυχητικών επιπέδων των διακρίσεων εναντίον των λεσβιών,
ομοφυλοφίλων, αμφισεξουαλικών και ίντερσεξ και τρανς ατόμων.
•Σύμβαση για την Εξάλειψη Κάθε Μορφής Βίας κατά των Γυναικών: Η Επιτροπή
για την Εξάλειψη των Διακρίσεων κατά των Γυναικών του ΟΗΕ κάνει συγκεκριμένες
συστάσεις σχετικά με τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, τονίζοντας την έντονη
ανάγκη να διασφαλιστεί μια σεξουαλική διαπαιδαγώγηση απαλλαγμένη από
διακρίσεις και στερεότυπα και η οποία θα προωθεί τις αξίες της ισότητας των
φύλων.
•European Social Charter: Ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης του Συμβουλίου της
Ευρώπης δίνει συγκεκριμένες συστάσεις σε σχέση με τη σεξουαλική
διαπαιδαγώγηση. Το Άρθρο 11 υποχρεώνει τα Συμβαλλόμενα Μέρη «να λαμβάνουν
είτε απευθείας είτε με τη συνεργασία δημόσιων και ιδιωτικών οργανώσεων,
κατάλληλα μέτρα που, ανάμεσα σε άλλα, να «προβλέπουν συμβουλευτικές
υπηρεσίες και υπηρεσίες διαφώτισης σε ό,τι αφορά τη βελτίωση της υγείας και την
ανάπτυξη της συναίσθησης ατομικής ευθύνης στον τομέα της υγείας».
Η πληροφόρηση για τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση θεωρείται ως ένας τρόπος για
την προώθηση της υγείας των νέων, και ως εκ τούτου, η μη ενασχόληση με αυτό το
θέμα από τα κράτη μέλη μπορεί να θεωρηθεί ως παραβίαση του Ευρωπαϊκού
Κοινωνικού Χάρτη.
•Σημείωμα για την Επιτροπή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τα Δικαιώματα
των Γυναικών και την Ισότητα Φύλου (Γενική Διεύθυνση Εσωτερικών Πολιτικών,
Τμήμα Πολιτικής Γ: Δικαιώματα των Πολιτών και Συνταγματικές Υποθέσεις)
«Πολιτικές για τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση»: Γίνεται
ανάλυση των υφιστάμενων δεδομένων και των πολιτικών που αφορούν τη
σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στα 24 κράτη μέλη. Στο σημείωμα τονίζεται ότι η
σεξουαλική διαπαιδαγώγηση υποστηρίζεται από το Άρθρο 168 της Συνθήκης για τη
Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη Δημόσια Υγεία.
•Ευρωπαϊκή Οδηγία 2011/93/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του
Συμβουλίου της 13ης Δεκεμβρίου 2011: Οδηγία σχετικά με την καταπολέμηση της
σεξουαλικής κακοποίησης και σεξουαλικής εκμετάλλευσης παιδιών και της παιδικής
πορνογραφίας και την αντικατάσταση της απόφασης-πλαίσιο 2004/68/ΔΕΥ του
Συμβουλίου.
Πολυάριθμοι οργανισμοί των Ηνωμένων Εθνών, όσο και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχουν ξεκάθαρα διατυπώσει τη θέση ότι οι μείζονες
συμβάσεις, Ευρωπαϊκές και Διεθνείς, έχουν εφαρμογή για όλους τους ανθρώπους
ισότιμα και δίχως διακρίσεις με βάση οποιαδήποτε ιδιότητα,
συμπεριλαμβανομένου του σεξουαλικού προσανατολισμού και της ταυτότητας
φύλου. Τα κράτη μέλη έχουν υποχρέωση να προστατεύουν τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα, αλλά
και να διερευνούν αποτελεσματικά και να προσάγουν ενώπιον της Δικαιοσύνης
πράξεις παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων εναντίον τους.
- Ο Διεθνής τεχνικός οδηγός για τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση της UNESCO

(International technical guidance on sexuality education, UNESCO):
Στις 10 Ιανουαρίου 2018 δημοσιοποιήθηκε από την Εκπαιδευτική, Επιστημονική και
Πολιτιστική Οργάνωση του Συστήματος του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών
(UNESCO) η επικαιροποιημένη έκδοση ενός διεθνούς τεχνικού οδηγού για τη
σεξουαλική εκπαίδευση. Η παρούσα έκδοση καθίσταται άκρως απαραίτητη σε
σχέση με την πρώτη απόπειρα του 1999, λόγω της ανάγκης εναρμόνισης της
σεξουαλικής εκπαίδευσης με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (Ατζέντα 2030).
Ο ποιοτικός οδηγός, συνολικής έκτασης 139 σελίδων στην αγγλική γλώσσα,
περιλαμβάνει αξιόπιστο και εύχρηστο υλικό τεκμηρίωσης για τα βήματα
προσέγγισης του ευαίσθητου ζητήματος της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης προς
όφελος του ατόμου και της κοινωνίας και παρουσιάζει γενικές συστάσεις ειδικά για
τους διαμορφωτές πολιτικής, τα σχολεία, τις/τους εκπαιδευτικούς και τις/τους
ειδικούς σωματικής και ψυχικής υγείας.
Η καθοδήγηση της UNESCO αρχίζει από την ηλικία των πέντε ετών, όταν τα
περισσότερα παιδιά εισέρχονται στο σχολείο.
Πρότυπα για τη Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση στην Ευρώπη οι εμπειρογνώμονες
συμφώνησαν ότι: «Η Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση ξεκινάει νωρίς κατά την παιδική
ηλικία και αναπτύσσεται προοδευτικά κατά τη διάρκεια της εφηβείας και της
ενήλικης ζωής. Για τα παιδιά και τους νέους έχει ως στόχο την υποστήριξη και
προστασία της σεξουαλικής ανάπτυξης. Εξοπλίζει και ενδυναμώνει σταδιακά τα
παιδιά και τους νέους με πληροφορίες, δεξιότητες και θετικές αξίες ώστε να
μπορούν να κατανοούν και να απολαμβάνουν τη σεξουαλικότητά τους, να
δημιουργούν ασφαλείς σχέσεις που να τους γεμίζουν συναισθηματικά και να
αναλαμβάνουν
την ευθύνη για τη δική τους σεξουαλική υγεία και ευημερία αλλά και των άλλων
ανθρώπων»
- Θεματικές κατηγορίες που περιλαμβάνει η Ολιστική Σεξουαλική

Διαπαιδαγώγηση σύμφωνα με την UNESCO:
Ο διεθνής οδηγός της UNESCO εστιάζει σε 6 βασικές έννοιες της σεξουαλικής
αγωγής, οι οποίες αλληλοσυμπληρώνονται και κατανέμονται σε τέσσερις ηλικιακές
ομάδες για μαθήτριες και μαθητές της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας
εκπαίδευσης (5-8 ετών, 9-12 ετών, 12-15 ετών, 15-18+ ετών):
1. Ανθρώπινη Ανάπτυξη (σεξουαλική και αναπαραγωγική ανατομία και

φυσιολογία, εφηβεία, εικόνα σώματος, ταυτότητα φύλου, ερωτικός/σεξουαλικός
προσανατολισμός, συναίνεση, δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση και εξερεύνηση
της σεξουαλικότητας με ασφαλή και ευχάριστο τρόπο, ιδιωτικότητα και σωματική
ακεραιότητα).
2. Σχέσεις (οικογένειες, φιλία, αγάπη, ρομαντικές σχέσεις και γνωριμίες, ανοχή
συμπερίληψη και σεβασμός, μακροχρόνια δέσμευση, γάμος και ανατροφή των
παιδιών).
3. Προσωπικές αξίες, στάσεις και δεξιότητες (Αξίες και συμπεριφορές, κανόνες και
επιρροή των ομοτίμων, λήψη αποφάσεων, επικοινωνία, αυτοπεποίθηση,
διαπραγμάτευση, αναζήτηση βοήθειας και υποστήριξης)
4. Σεξουαλική Συμπεριφορά (σεξουαλικότητα και σεξουαλικός κύκλος ζωής,
σεξουαλική συμπεριφορά και σεξουαλική ανταπόκριση, αυνανισμός, σεξουαλική
φαντασία, σεξουαλική δυσλειτουργία).
5. Σεξουαλική και αναπαραγωγική υγεία (αντισύλληψη, εγκυμοσύνη και
προγεννητική φροντίδα, μείωση του κινδύνου μετάδοσης ΣΜΝ και του ιού HIV,
αντιμετώπιση του στιγματισμού, φροντίδα, θεραπεία και υποστήριξη των
οροθετικών, Έμφυλη βία συμπεριλαμβανομένης της σεξουαλικής κακοποίησης,
παρενόχλησης, εκμετάλλευσης και επιβλαβών πρακτικών)
6. Πολιτισμός, Κοινωνία και Ανθρώπινα Δικαιώματα (σεξουαλικότητα, πολιτισμός
θρησκείες και δικαιώματα, σεξουαλικότητα και μέσα μαζικής ενημέρωσης,
σεξουαλικότητα και τέχνες, κοινωνική κατασκευή του φύλου και έμφυλες νόρμες,
στερεότυπα για το φύλο, ισότητα, Έμφυλη βία).
Ειδικά για το φύλο, η συγκεκριμένη ενότητα αποτελείται από τρεις άξονες:

– Κοινωνική κατασκευή του φύλου και οι κανόνες φύλου
– Ισότητα των φύλων, στερεότυπα και προκαταλήψεις
– Έμφυλη βία
- Η ολιστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση δεν αφορά αποκλειστικά θέματα που

σχετίζονται με τη σεξουαλική δραστηριότητα Η ολιστική σεξουαλική
διαπαιδαγώγηση, αφορά στην οικοδόμηση γνώσεων, την ανάπτυξη δεξιοτήτων και
την καλλιέργεια στάσεων στους τομείς της υγείας που αφορούν: (α) τη σωματική
υγεία, όπως τη γνωριμία με το σώμα, την υγιεινή του σώματος, την αναπαραγωγή
και τη διασφάλιση της υγείας, (β) την ψυχική υγεία, όπως την έκφραση και
διαχείριση των συναισθημάτων και (γ) την κοινωνική υγεία, όπως τη δημιουργία
υγιών σχέσεων αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ των ατόμων σε όλα τα επίπεδα
(φιλικό, οικογενειακό, μεντορικό κ.λ.π.), η οποία επιτυγχάνεται μέσα από την
ανάπτυξη των δεξιοτήτων της επικοινωνίας και της συνεργασίας. Δεν περιορίζεται,
όμως, στον τομέα της υγείας. Περιλαμβάνει, επίσης, την αναγνώριση και διαχείριση
στερεοτύπων και νορμών που υπάρχουν στην κοινωνία όσον αφορά στα δύο φύλα
και οδηγούν σε φαινόμενα όπως η έμφυλη βία, αλλά και την αποδοχή και
συμπερίληψη της διαφορετικότητας. Η ολιστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση
περιλαμβάνει, επίσης, εκπαίδευση στα δικαιώματα, όπως για, παράδειγμα, στο
δικαίωμα της προστασίας, μέσα από την καλλιέργεια δεξιοτήτων, ώστε ένα παιδί να
λειτουργεί με ασφαλή τρόπο αναγνωρίζοντας κινδύνους και να ζητά βοήθεια σε
περίπτωση σεξουαλικής παρενόχλησης ή κακοποίησής του.
- Στο πλαίσιο της Ολιστικής Σεξουαλικής Διαπαιδαγώγησης, σύμφωνα με την

UNESCO, συμπεριλαμβάνεται και η αξιοσημείωτη προσθήκη της έννοιας της
"ευχαρίστησης", δηλαδή της ενσωμάτωσης θετικών μηνυμάτων σχετικά με τη
σεξουαλικότητα των νέων. Θεωρείται ότι σεξουαλική υγεία δεν είναι μόνο η
απουσία μιας αρρώστιας ή δυσλειτουργίας, αλλά και η δυνατότητα να απολαμβάνει
κανείς ευχάριστες σεξουαλικές εμπειρίες χωρίς ενοχή, εξαναγκασμούς και βία. Ως
εκ τούτου, γεφυρώνεται το χάσμα μεταξύ της συζήτησης για ασφαλές σεξ (με τη
συχνή χρήση αρνητικής γλώσσας) και των αντιλήψεων και της προσωπικής
εμπειρίας (εστιάζοντας στην ευχαρίστηση και την απόλαυση). Για την επίτευξη του
στόχου αυτού απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ελεύθερη έκφραση της έμφυλης
ταυτότητας και της σεξουαλικότητας απελευθερωμένη από διακρίσεις και
διαφημιστικές υπερβολές και η αναγνώριση του δικαιώματος όλων στην ηδονή.
Αναγκαίο είναι επίσης, να μάθουν οι μαθήτριες και οι μαθητές να προστατεύονται
χωρίς όμως να φοβούνται να συμμετέχουν στο παιχνίδι.
- Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση δεν ενθαρρύνει τα παιδιά σε πρόωρη

σεξουαλική δραστηριότητα. Η γνώση δεν οδηγεί, αλλά προστατεύει τα παιδιά από
την εκδήλωση συμπεριφοράς ξένης προς τη βιολογική και συναισθηματική τους
ωριμότητας. Όσο τα παιδιά δε γνωρίζουν, παραμένουν εκτεθειμένα σε πολλαπλούς
κινδύνους. Παράλληλα, αφού η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση περιλαμβάνει την
καλλιέργεια δεξιοτήτων, βοηθά τα παιδιά να λαμβάνουν ενημερωμένες και
ενσυνείδητες αποφάσεις. Για την ακρίβεια, έρευνες που έχουν διεξαχθεί από τον
Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας καταδεικνύουν ότι, όντως, η σεξουαλική
διαπαιδαγώγηση δεν αυξάνει τη σεξουαλική δραστηριότητα, ούτε και οδηγεί σε
πρόωρη σεξουαλική δραστηριότητα. Η πληροφόρηση και η ολιστική σεξουαλική
διαπαιδαγώγηση των εφήβων καθυστερούν την έναρξη σεξουαλικών
δραστηριοτήτων γεγονός που συνοδεύεται από σημαντικά ωφελήματα για τη
σωματική και ψυχική τους υγεία (καλλιέργεια του χαρακτήρα, απόκτηση νέων
δεξιοτήτων της προσωπικότητας, ικανότητες έκφρασης άρνησης. κ.α.). Αντίθετα,
οδηγεί σε υπεύθυνη σεξουαλική συμπεριφορά. Η γνώση δεν οδηγεί, αλλά
προστατεύει τα παιδιά από την εκδήλωση συμπεριφοράς ξένης προς τη βιολογική
και συναισθηματική τους ωριμότητας. Όσο τα παιδιά δε γνωρίζουν, παραμένουν
εκτεθειμένα σε πολλαπλούς κινδύνους. Παράλληλα, αφού η ολιστική σεξουαλική
διαπαιδαγώγηση συμπεριλαμβάνει την καλλιέργεια δεξιοτήτων, βοηθά τα παιδιά
να λαμβάνουν ενημερωμένες και συνειδητές αποφάσεις.
Σε άλλη έρευνα που έγινε στη Φινλανδία παρατηρήθηκε ότι, οι γεννήσεις και οι
αμβλώσεις μεταξύ των νέων κοριτσιών (ηλικίας 15-19) μειώθηκαν δραματικά όταν
η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στα σχολεία ενισχύθηκε με αύξηση ωρών
διδασκαλίας και ενδυνάμωση του διδακτικού προσωπικού. Είναι σημαντικό να
αναφερθεί ότι κανένα πρόγραμμα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης δε διδάσκει στα
παιδιά πώς να κάνουν σεξ.
(Impact of an adolescent sex education program that was implemented by academic

medical center, American Journal of Obstetrics and Gynecology, 2006; 195 (1): 78-
84, Ιούλιος, 2006
(UNESCO (2009) International Technical Guidance on Sexuality Education: An
evidence-informed approach for schools, teachers and health educators, Volume 1,
Paris)
- Η εισαγωγή της Ολιστικής Σεξουαλικής Διαπαιδαγώγησης στα σχολεία θεωρείται

σημαντική και αναγκαία. Μελέτες σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες έχουν δείξει ότι η
εισαγωγή μακροχρόνιων εθνικών προγραμμάτων σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης
έχει οδηγήσει σε «μετρήσιμα αποτελέσματα» όπως φαίνεται στον παρακάτω
πίνακα:
Μετρήσιμα αποτελέσματα της καλής σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης:
Μείωση στις εφηβικές εγκυμοσύνες και αμβλώσεις
Μείωση των σεξουαλικώς μεταδιδόμενων λοιμώξεων (ΣΜΛ) μεταξύ των νέων
ηλικίας 15 – 24 ετών
Μείωση των λοιμώξεων με τον ιό HIV μεταξύ των νέων ηλικίας 15 – 24 ετών
Μείωση της σεξουαλικής κακοποίησης
Μείωση της ομοφοβίας και της τρανσφοβίας
Πέραν αυτών, αυξάνοντας την αυτοπεποίθηση και ενδυναμώνοντας τις δεξιότητες

αντιμετώπισης διαφόρων προκλήσεων, η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση μπορεί να
ενδυναμώσει τους νέους ανθρώπους για την ανάπτυξη ισχυρότερων και πιο
σημαντικών σχέσεων.
- Η εμπειρία άλλων ευρωπαϊκών χωρών είναι πολύτιμη.

(α) Η εµπειρία της Μεγάλης Βρετανίας.
Σε επίσημη έρευνα ανάμεσα σε 19.000 ενήλικες, βρέθηκε ότι άτοµα που
ενηµερώθηκαν γύρω από θέµατα σεξουαλικής αγωγής στο σχολείο είχαν
χαμηλότερο ποσοστό σεξουαλικής δραστηριότητας σε ηλικίες κάτω των 16 χρόνων
από άτοµα που ενηµερώνονταν από τα διάφορα μέσα πληροφόρησης.
(β) Η εµπειρία της Ολλανδίας.
Διδασκαλία του μαθήµατος των έμφυλων σχέσεων σαν μάθηµα κοινού κορµού
ακόµα και στο δηµοτικό. Η Ολλανδική κυβέρνηση δέχεται καθαρά ότι εκπαίδευση
είναι η καλύτερη από την άρνηση της πραγµατικότητας
Τι πέτυχαν οι Ολλανδοί:
- Έχουν τώρα το χαµηλότερο ποσοστό ανήλικων μητέρων σε όλη την Ευρώπη.
- Παρόλο που τα παιδιά διδάσκονται το θέµα από το δηµοτικό, η σεξουαλική τους
συµπεριφορά δεν συγκρίνεται δυσµενέστερα από ότι των συνοµήλικων τους στις
άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
(γ) Η εµπειρία της Φινλανδίας.
Σε έρευνα που έγινε στη Φινλανδία παρατηρήθηκε ότι, οι γεννήσεις και οι
αμβλώσεις μεταξύ των νέων κοριτσιών (ηλικίας 15-19) μειώθηκαν δραματικά όταν
η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στα σχολεία ενισχύθηκε με αύξηση ωρών
διδασκαλίας και ενδυνάμωση του διδακτικού προσωπικού.
Τα αποτελέσματα της ολιστικής σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης που έχουν

καταγραφεί σε ευρωπαϊκές χώρες που εφαρμόζεται:
Επίγνωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων
Σεβασμός, αποδοχή, ανοχή και ενσυναίσθηση
Ισότητα των φύλων
Αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση
Δεξιότητες χρήσης αντισυλληπτικών μεθόδων και μεθόδων προστασίας από ΣΜΝ
(Σεξουαλικά Μεταδιδόμενα Νοσήματα)
Ενδυνάμωση και αλληλεγγύη
Κριτική σκέψη
Δεξιότητες διαπραγμάτευσης, διεκδίκησης και λήψης αποφάσεων
Βελτίωση επικοινωνίας κηδεμόνων – παιδιού
Σεξουαλική ευχαρίστηση και σχέσεις αμοιβαίου σεβασμού
- Είναι αναγκαίο τα Προγράμματα Ολιστικής Σεξουαλικής Διαπαιδαγώγησης να

συμπεριλαμβάνουν τις ανάγκες των ΛΟΑΤΚΙ μαθητριών και μαθητών επειδή
αποτελεί δικαίωμα όλων των παιδιών. Για το λόγο αυτό, τα προγράμματα
σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης χρειάζεται να αντιμετωπίζουν ολόκληρο το φάσμα
του φύλου και της σεξουαλικότητας, δηλαδή να μην έχουν ετεροκανονική
προσέγγιση.
1. Τα ΛΟΑΤΚΙ παιδιά επίσης χρειάζονται πληροφόρηση για την περίοδο της

εφηβείας, τις σχέσεις και το ασφαλές σεξ. “Εάν θέλουμε όλα τα νεαρά άτομα
να μεγαλώσουν υγιή και με ασφάλεια, χρειάζονται ιατρική και σεξουαλική
αγωγή κατάλληλη για την ηλικία τους”, λέει η Elizabeth Schroeder, EdD,
MSW, ειδική για την σεξουαλική αγωγή και την ανάπτυξη των νέων.
2. Τα παιδιά και οι έφηβοι που δεν ακούν ή δεν βλέπουν τις ανησυχίες τους να
εκπροσωπούνται παύουν να ακούν και κλείνονται. Το πιο σημαντικό είναι
πως λαμβάνουν το μήνυμα ότι κάτι «λάθος» συμβαίνει με αυτούς. “Από
νωρίς σπέρνεται το εσωτερικευμένο στίγμα”, υποστηρίζει ο Dennis Flores,
PhD, ACRN, μεταδιδακτορικός ερευνητής από το Πανεπιστήμιο της
Πενσυλβανία στη Φιλαδέλφεια.
3. Τα ερευνητικά δεδομένα υπαγορεύουν την ανάγκη άμεσης προστασίας των
ΛΟΑΤΚΙ παιδιών και εφήβων.
Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της Colour Youth, στην Ελλάδα:
Ένα στα τρία παιδιά έχουν δεχτεί κάποιας μορφής λεκτική παρενόχληση
(βρισιές, απειλές, χειρονομίες, εκφράσεις προσώπου, κοροϊδευτικές
κινήσεις, γελάκια, κλπ.) για τον ερωτικό/σεξουαλικό προσανατολισμό
(32,0%), το φύλο (31,1%), ή/και την έκφραση φύλου τους (50,3%). Περίπου
ένα στα επτά παιδιά έχουν δεχτεί κάποιας μορφής σωματική παρενόχληση
ή/και σωματική βία (σπρωξιές, σκουντήγματα, φτυσίματα, γροθιές,
κλωτσιές, κλπ.) σε σχέση με τον ερωτικό/σεξουαλικό προσανατολισμό
(14,6%), το φύλο (12,6%), ή/και την έκφραση φύλου τους (19,3%). Ένα στα
τρία ΛΟΑΤΚΙ παιδιά (33,0%) δηλώνουν ότι έχουν δεχτεί σεξουαλική
παρενόχληση.
4. Τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα υφίστανται διακρίσεις σε τομείς όπως η εκπαίδευση, η
απασχόληση, η στέγαση, οι δημόσιες υπηρεσίες, οι υπηρεσίες υγείας και ο
εργασιακός στίβος. Μέσα από έρευνες και πολυάριθμες μελέτες γνωρίζουμε
ότι οι διακρίσεις αυτές εκφράζονται μέσα από λεκτική βία, παρενόχληση ή
και σωματική βία, και απαντώνται πολύ συχνά. Ωστόσο, όλοι οι άνθρωποι,
ανεξάρτητα από τις σεξουαλικές τους προτιμήσεις και τον σεξουαλικό
προσανατολισμό τους, αντίστοιχα, είναι ίσοι και ως ίσοι, πρέπει να χαίρουν
ίσης μεταχείρισης από τους συνανθρώπους τους και τις αρχές της Πολιτείας.
Εν τούτοις, αυτό θα πρέπει να θεωρείται ως καθόλα αυτονόητο, διότι
θεμελιώνεται σε οικουμενικά αποδεκτές ηθικές αρχές και αξίες, οι οποίες
έχουν θεσπιστεί ήδη εδώ και αρκετές δεκαετίες από τον Οργανισμό
Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) και έχουν ήδη κατοχυρωθεί από όλες τις σύγχρονες
φιλελεύθερες δημοκρατίες.
Σημείωση: Αναγνωρίζοντας αυτό το εμφανές έλλειμμα ισονομίας και άρα
δημοκρατίας το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αποφάσισε, το 2007, να θεσπίσει τη 17η
Μαΐου ως Ημέρα κατά της Ομοφοβίας προκειμένου να συντονίσει τις προσπάθειες
ώστε όλα τα κράτη-μέλη να αποδεχτούν, κάποτε, έναν κοινό νόμο-πλαίσιο που θα
αναγνωρίζει στο εσωτερικό της Ε.Ε. ίσα δικαιώματα στα ομοφυλόφιλα με τα
ετεροφυλόφιλα ζευγάρια.
- Οι ομοφυλόφιλοι σε καμία περίπτωση δεν αποτελούν ψυχικά διαταραγμένους

ανθρώπους, καθώς οι έρευνες αποδεικνύουν πως δεν υφίσταται καμία εγγενής
σχέση ανάμεσα στις σεξουαλικές προτιμήσεις και την ψυχοπαθολογία (Pachankis,
Cochran & Mays, 2015). Είναι άξιο αναφοράς ότι το 1973 η Αμερικάνικη Ψυχιατρική
Εταιρεία δεν συμπεριέλαβε την ομοφυλοφιλία στην τρίτη έκδοση του διαγνωστικού
και στατιστικού εγχειριδίου των ψυχικών διαταραχών. Επίσης, το 1992 η κατηγορία
«ομοφυλοφιλία» αφαιρείται και από την Διεθνή Ταξινόμηση των Ασθενειών (ICD-
10), του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO). Έκτοτε, κανένα έγκυρο ιατρικό
εγχειρίδιο (π.χ. το DSM) δεν περιγράφει την ομοφυλοφιλία ως «παθολογική» ή ως
«αποκλίνουσα» συμπεριφορά. Τόσο η ετεροφυλοφιλική συμπεριφορά όσο και η
ομοφυλοφιλική συμπεριφορά είναι φυσιολογικές πτυχές της ανθρώπινης
σεξουαλικότητας και έχουν τεκμηριωθεί σε πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς και
ιστορικές περιόδους, αντιστοίχως. Ως εκ τούτου, παρά την επιμονή των
στερεοτύπων εναντίον των ομοφυλόφιλων, εν τούτοις, η κλινική εμπειρία οδηγεί
στο συμπέρασμα πως όλοι οι σεξουαλικοί προσανατολισμοί των ανθρώπων,
συνιστούν συνήθεις μορφές της ανθρώπινης εμπειρίας, φυσιολογικές μορφές των
ανθρώπινων δεσμών και ως εκ τούτου, ουδεμία σχέση έχουν με κάποια πρότερη
ψυχική διαταραχή (Needham & Austin, 2010). ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας
δημοσίευσε χθες την ηλεκτρονική έκδοση της ενδέκατης έκδοσης της Διεθνούς
Στατιστικής Ταξινόμησης Νοσημάτων και Συναφών Προβλημάτων Υγείας (ICD-11),
στην οποία η τρανς ταυτότητα έχει αφαιρεθεί από την κατηγορία των ψυχικών
διαταραχών.
Η διάγνωση της “Διαταραχής ταυτότητας φύλου”, η οποία περιλαμβανόταν στο

ICD-10 αντικαταστάθηκε από τη νέα διάγνωση της “Ασυμφωνίας φύλου” και όλες οι
σχετικές με την τρανς κατάσταση διαγνώσεις περιλαμβάνονται πλέον σε μια νέα
διαγνωστική κατηγορία, τις “Καταστάσεις που σχετίζονται με την σεξουαλική
υγεία”. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το σκεπτικό για την
συμπερίληψη των διαγνώσεων στη νέα αυτή κατηγορία είναι πως, παρότι πλέον
είναι ξεκάθαρο πως η τρανς ταυτότητα δεν αποτελεί ψυχική διαταραχή και πως η
ταξινόμηση της ως τέτοιας μπορεί να στιγματοποιεί τα τρανς άτομα, υπάρχουν
ακόμη σημαντικές ανάγκες υγείας, οι οποίες θα μπορούν να καλυφθούν καλύτερα
αν η σχετική διάγνωση αποτελεί μέρος του ICD (πηγή Colour Youth).
- Η πολυπλοκότητα της σύγχρονης κοινωνίας καθιστά περισσότερο από ποτέ

αναγκαία την ένταξη της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στα μαθήματα του
σχολείου. Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας και η συνεχής χρήση από τα παιδιά
του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τα αφήνει εκτεθειμένα σε
πηγές πληροφόρησης, οι οποίες μπορεί να είναι ανακριβείς ή
παραπλανητικές. Παράλληλα, αυξάνει τους κινδύνους για σεξουαλική κακοποίηση
και εκμετάλλευση των παιδιών, αφού η διαδικτυακή πορνογραφία, η διαδικτυακή
ανταλλαγή προσωπικών πληροφοριών και φωτογραφιών καθώς και ο διαδικτυακός
εκφοβισμός αποτελούν συχνό, αν όχι καθημερινό, φαινόμενο, ανάμεσα στα νεαρά
άτομα. Τα παιδιά σεξουαλικοποιούνται πρόωρα μέσα από το Διαδίκτυο αλλά και
την ανεξέλεγκτα προσβάσιμη πορνογραφία. (Σύμφωνα με έρευνες, το 20% των
Αμερικανίδων ηλικίας 13 έως 19 ετών είχαν στείλει μέσω κινητού ημίγυμνες ή
τελείως γυμνές ή με σεξουαλικά υπονοούμενα φωτογραφίες τους). Ο ρόλος του
σχολείου καθίσταται ακόμα πιο σημαντικός αν συνυπολογιστεί ότι, στο
οικογενειακό πλαίσιο δε γίνεται ουσιαστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, τα
παιδιά είναι εκτεθειμένα καθημερινά και δέχονται ανεξέλεγκτες επιδράσεις από το
κοινωνικό πλαίσιο, ενώ, ταυτόχρονα, οι προκαταλήψεις δημιουργεί στα παιδιά
φοβίες και ενδοιασμούς να συζητούν τα συγκεκριμένα θέματα στο οικογενειακό και
κοινωνικό περιβάλλον. Τα ίδια τα παιδιά όταν ερωτούνται υποστηρίζουν ότι ένα
μεγάλο ποσοστό των σκέψεων και ιδεών που τα απασχολούν καθημερινά, αφορά
τα θέματα που σχετίζονται με τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Αναφέρουν επίσης,
ότι λόγω ανυπαρξίας του μαθήματος της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης,
καταφεύγουν σε πηγές μέσω του διαδικτύου. Για όλους αυτούς τους λόγους, η
αντιμετώπιση του σεξισμού της ομοφοβίας και της τρανσφοβίας και η προαγωγή
μιας φεμινιστικής πρακτικής και θεωρίας πρέπει να είναι οι στόχοι κάθε σχολείου,
ανεξάρτητα από το αν έχει εισαχθεί μάθημα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης από το
υπουργείο.
- Η ολιστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση βοηθά στην αντιμετώπιση της

σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων. Στη σημερινή εποχή, έχουν αυξηθεί οι
κίνδυνοι για σεξουαλική κακοποίηση και εκμετάλλευση, αφού η διαδικτυακή
πορνογραφία, η διαδικτυακή ανταλλαγή προσωπικών πληροφοριών και ο
διαδικτυακός εκφοβισμός αποτελούν συχνό, αν όχι καθημερινό, φαινόμενο,
ανάμεσα στα παιδιά και τις/τους εφήβους.
Σε Διεθνές Συνέδριο, το οποίο διοργάνωσε «Το Χαμόγελο του Παιδιού» (2019), με
τίτλο: «Σεξουαλική κακοποίηση παιδιών: Τα επόμενα βήματα για την ολιστική
στήριξη των παιδιών» εξήχθησαν τα παρακάτω συμπεράσματα: Το 80-85%
περιστατικών σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων γίνονται από κάποιον που
γνωρίζει καλά το θύμα. Από έναν γείτονα, ένα φίλο, κάποιο μέλος της οικογένειας.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) περίπου 1 στα 5 παιδιά πέφτει
θύμα κάποιας μορφής σεξουαλικής βίας ή κακοποίησης, ενώ στην Ελλάδα 1 στα 6
παιδιά θα δεχθεί κάποια μορφή σεξουαλικής βίας στη ζωή του, 1 στα 13 παιδιά θα
έχει και σωματική επαφή με τους δράστες και 1 στα 30 θα έχει μια εμπειρία
βιασμού ή απόπειρας βιασμού. Όμως, τα καταγγελλόμενα περιστατικά σε όλων των
ειδών τις υπηρεσίες δεν φτάνουν ούτε στο 1 τοις χιλίοις. Μεταφέροντας τους
αριθμούς αυτούς στο επίπεδο της τάξης σημαίνει ότι γύρω στα 4 παιδιά σε κάθε
τάξη των 24, θα βρεθούν αντιμέτωπα με σεξουαλική κακοποίηση ή εκμετάλλευση.
Ενδεικτικό είναι το γεγονός, ότι το 2018 από τις περίπου 729 κλήσεις, που έλαβε η
Εθνική Γραμμή SOS 1056 του «Χαμόγελου» , μόνο οι 4 αφορούσαν καταγγελίες για
σεξουαλική κακοποίηση.
Οι δράστες κατά κύριο λόγο προέρχονται από την ίδια την οικογένεια, τη γειτονιά,
το κοινωνικό δίκτυο, από μεγαλύτερα ή συνομήλικα παιδιά, από καθηγητές ή
ανθρώπους με κύρος.
Η σεξουαλική κακοποίηση είναι θέμα εξουσίας, συχνά δεν επιβάλλεται με τη βία
και δε σχετίζεται με την παιδοφιλία. Οι δράστες καλλιεργούν την εμπιστοσύνη των
θυμάτων στο πρόσωπό τους, τα δωροδοκούν ή τα εξαπατούν. Για αυτό και αρκετά
κρούσματα συμβαίνουν σε μέρη, που υποτίθεται θα έπρεπε να είναι ασφαλή, όπως
τα σχολεία και οι εκκλησίες. Επίσης, πολλές φορές το παιδί θύμα αισθάνεται
ντροπή και ενοχή, κατηγορεί τον εαυτό του, επειδή η επαφή δεν ταιριάζει με το
μοντέλο κακοποίησης, που έχει στο μυαλό του.
Η παιδική/εφηβική σεξουαλική κακοποίηση και βία παραμένει κρυφό μυστικό
καθώς η συντηρητική ελληνική κοινωνία δημιουργεί στα παιδιά φοβίες και
ενδοιασμούς να συζητούν τα συγκεκριμένα θέματα στο οικογενειακό και κοινωνικό
περιβάλλον.
Κλείνοντας τα μάτια στο φαινόμενο, προσποιούμενοι ότι δεν υπάρχει, αφήνουμε τα
παιδιά εκτεθειμένα σε κίνδυνο. Η ολιστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση
περιλαμβάνει εκπαίδευση στα δικαιώματα, όπως για, παράδειγμα, στο δικαίωμα
της προστασίας, μέσα από την καλλιέργεια δεξιοτήτων, ώστε ένα παιδί να
λειτουργεί με ασφαλή τρόπο αναγνωρίζοντας κινδύνους και να ζητά βοήθεια σε
περίπτωση σεξουαλικής παρενόχλησης ή κακοποίησής του.
Μεταξύ των προτάσεων «Του Χαμόγελου του Παιδιού» για την πρόληψη και
αντιμετώπιση του φαινομένου είναι η θεσμοθέτηση της σεξουαλικής
διαπαιδαγώγησης στα σχολεία, την εκπαίδευση των εμπλεκόμενων φορέων.
(Από το Διεθνές Συνέδριο, το οποίο διοργάνωσε «Το Χαμόγελο του Παιδιού» με

τίτλο: «Σεξουαλική κακοποίηση παιδιών: Τα επόμενα βήματα για την ολιστική
στήριξη των παιδιών»)
- Τα παιδιά του νηπιαγωγείου και του δημοτικού δεν είναι πολύ μικρά για να
λαμβάνουν σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Η ολιστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση
δεν αφορά μόνο τις σεξουαλικές σχέσεις και δραστηριότητες. Τα παιδιά 0-12 ετών
χρειάζονται και αυτά πληροφόρηση, όσον αφορά το σώμα τους, τις σχέσεις τους με
την οικογένεια και άλλα άτομα, τα συναισθήματά τους, τους ρόλους που τους
ανατίθενται, τα δικαιώματα και την προστασία τους, η οποία να είναι πάντα
κατάλληλη για την ηλικία τους. Δεν μπορούμε να αναμένουμε από τα παιδιά μικρών
ηλικιών ότι θα μπορέσουν να προστατεύσουν μόνα τους τον εαυτό τους και να
γνωρίζουν πώς θα το κάνουν, ώστε να μην τύχουν σεξουαλικής εκμετάλλευσης ή
κακοποίησης. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, επίσης, ότι η σεξουαλικότητα είναι φυσικό
και αναπόσπαστο μέρος όλων των ανθρώπων από τη στιγμή που γεννιούνται.
Συνεπώς, και τα μικρά παιδιά λαμβάνουν άμεσα ή έμμεσα μηνύματα για τη
σεξουαλικότητα από το σώμα τους από διάφορες πηγές και χρειάζονται γνώσεις και
δεξιότητες για να τα διαχειριστούν. Η ολιστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση δεν
αφαιρεί από τα παιδιά την παιδικότητά τους, αφού είναι κατάλληλα
προσαρμοσμένη στις ανάγκες τους και στο αναπτυξιακό τους επίπεδο.
- Η Ολιστική Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση είναι ευθύνη του σχολείου. Μερικοί

εκπαιδευτικοί θεωρούν τα ζητήματα που διαπραγματεύεται η ΟΣΔ ανήκουν στη
δικαιοδοσία της οικογένειας, ειδικά όσα σχετίζονται με νόρμες που δεν ταιριάζουν
με την ιδεολογία των γονέων. Ωστόσο, όλοι/ες οι εργαζόμενοι/ες στο σχολείο
γνωρίζουμε ότι οι περισσότεροι γονείς δεν θα παράσχουν καθόλου την κατάλληλη
σεξουαλική αγωγή στα παιδιά τους. Σε πολλές περιπτώσεις άλλωστε, συντηρητικοί
αλλά και πιο προοδευτικοί γονείς προτιμούν να αναλάβει το σχολείο τα πιο
ευαίσθητα ζητήματα της σεξουαλικής αγωγής και της αντιμετώπισης της
διαφορετικότητας, ώστε να αποφύγουν οι ίδιοι αυτή τη δύσκολη συζήτηση με τα
παιδιά τους.
- Ο καλύτερος τρόπος να συζητήσετε πεποιθήσεις για τα ΛΟΑΤΚΙ ζητήματα που

στηρίζονται σε θρησκευτικά επιχειρήματα είναι να τα τοποθετήσετε στο ευρύτερο
πλαίσιο των ανθρώπινων δικαιωμάτων και στο όφελος τέτοιων συζητήσεων για όλα
τα παιδιά. Στη χώρα μας, κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να διατηρεί την οπτική
του και τις θρησκευτικές του απόψεις και στο σχολείο παρέχουμε ένα πλαίσιο όπου
όλοι μπορούν να εκφράσουν τις απόψεις τους, αρκεί να το κάνουν αυτό με
σεβασμό προς τους άλλους. Ωστόσο, υπάρχουν οι αξίες του σχολείου και της
κοινότητας, και οι αξίες αυτές συμπεριλαμβάνουν τον σεβασμό προς τη
διαφορετικότητα και το δικαίωμα κάθε μαθητή/τριας να λάβει μια εκπαίδευση
χωρίς κακοποίηση και διακρίσεις. Όταν μιλάμε για ΛΟΑΤΚΙ ζητήματα στο σχολείο,
αυτό γίνεται στο πλαίσιο της ασφάλειας και της ισότητας, όπως και όταν συζητάμε
τον ρατσισμό ή την έμφυλη προκατάληψη.
Η Πολιτεία έχει την υποχρέωση στη βάση των διεθνών συμβάσεων που έχει
επικυρώσει να μην προβαίνει σε κατήχηση για οποιοδήποτε θέμα, ούτε να
προσβάλλει θρησκευτικές, φιλοσοφικές ή άλλες πεποιθήσεις. Η υποχρέωση αυτή
της Πολιτείας εμπεριέχεται και στη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Όταν αυτή η
προϋπόθεση πληρείται, τότε δεν μπορεί να δικαιολογηθεί οποιαδήποτε εξαίρεση
παιδιού από το μάθημα στη βάση των θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων. Το
δικαίωμα δηλαδή, των γονέων να διαπαιδαγωγούν τα παιδιά τους με βάση τα δικά
τους πιστεύω και τις δικές τους πεποιθήσεις θα πρέπει να εφαρμόζεται σε
συνδυασμό με την προαγωγή των υπόλοιπων δικαιωμάτων του παιδιού. Η ολιστική
σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, δεν έρχεται σε σύγκρουση με οποιαδήποτε
θρησκευτική, φιλοσοφική ή άλλη πεποίθηση των γονέων, εφόσον η πεποίθηση
αυτή στηρίζεται στις πρόνοιες των δικαιωμάτων του παιδιού, ενσωματώνει τις αξίες
και επιδεικνύει πολιτισμική ευαισθησία. Διδάσκεται μέσα σε ένα ασφαλές
περιβάλλον, το οποίο σέβεται την ετερότητα και στηρίζεται σε αξίες, όπως η
αποδοχή, ο σεβασμός, η ισότητα και η ενσυναίσθηση. Δημιουργεί χώρο για
επικοινωνία και διάλογο για θέματα που απασχολούν τα παιδιά. Τα παιδιά
καλούνται να διερευνήσουν το σύστημα αξιών που υπάρχει στην κοινωνία στην
οποία ζουν, αλλά και να καθορίσουν το δικό τους σύστημα αξιών.
- Στο ελληνικό σχολείο, η ιδανική οικογένεια έχει πάντα πατέρα και μητέρα με
συγκεκριμένους ρόλους που πηγάζουν από το φύλο τους, με την εμμονή ότι
υπάρχει ιδανική οικογένεια με συγκεκριμένα έμφυλα χαρακτηριστικά. Με
φράσεις που δρουν υπόγεια χωρίς φανερή εντολή, το σεξ και η σεξουαλικότητα
υποβιβάζονται σε κάτι ντροπιαστικό για το οποίο μιλάμε χαμηλόφωνα. Και
θεωρείται αυτονόητο ότι σε όλες/ους αρέσει το αντίθετο φύλο απ’ αυτό που
καταχωρήθηκαν κατά τη γέννησή τους.
Στο σχολείο, μέσα από το φανερό και κρυφό αναλυτικό πρόγραμμα κατασκευάζεται
και επαναλαμβάνεται μια αφήγηση που καθορίζει με ακρίβεια τα χαρακτηριστικά
του «αληθινού» άνδρα και της «αληθινής» γυναίκας, γεγονός που αφήνει εκτός
όλες τις εκρηκτικές διαφοροποιήσεις της έμφυλης ταυτότητας. Οι
ετεροφυλοφιλικές σχέσεις τοποθετούνται στο κέντρο ως φυσιολογικές και
κανονιστικές και ως εκ τούτου υποδεικνύεται ότι όλες οι άλλες μορφές σχέσεων
παραμένουν «αποκλίνουσες» και «αφύσικες».
- Στην περίπτωση της κοινωνικά αποδεκτής και γι αυτόν τον λόγο “φυσιολογικής”
ετεροφυλοφιλίας, και της ταύτισης με το δίπολο των φύλων δεν προκύπτει κάποιο
ιδιαίτερο πρόβλημα. Όταν όμως οι λεσβίες, οι ομοφυλόφιλοι και τα
αμφισεξουαλικά, ίντερσεξ και τρανς άτομα μπαίνουν στην εφηβεία και χρειάζεται
να συνενώσουν την εσωτερικευμένη εικόνα που διαθέτουν για τον εαυτό του με την
κοινωνική πραγματικότητα, διαπιστώνουν ότι η ταυτότητα φύλου και/ή
ερωτική/σεξουαλική τους ζωή έρχεται σε αντίθεση με τους κανόνες συμπεριφοράς
του περιβάλλοντος τους, ότι λείπει αυτή η κατάφαση κι επικύρωση μέσα από το
δικό του πλαίσιο αναφοράς. Έτσι τα παιδιά αυτά πρέπει να παραιτηθούν από κάτι
που έχει πολύ μεγάλη σημασία για το αίσθημα αυτοεκτίμησης και την περαιτέρω
σταθεροποίηση των αισθημάτων που συνδέονται με την ταυτότητα τους.
Αισθάνονται τον εαυτό τους από κάθε άποψη «διαφορετικό» συγκρινόμενα με
τους/τις συνομήλικους συμμαθητές και συμμαθήτριές τους, δύσκολα γίνονται
αποδεκτά και αποκλείονται συχνά από τον διάλογο με άλλα παιδιά (ή τουλάχιστο
χωρίς αυτός να εγείρει ενστάσεις, καχυποψία, προσβολές ή/ και διακωμώδηση)
- Το σχολείο, έχει καθήκον να ενισχύει την ελεύθερη επιλογή και τη ρέουσα

επιθυμία και να αποτελεί τον προνομιακό χώρο διάπλασης συνειδήσεων που
σέβονται τη διαφορετικότητα και εμπλουτίζονται απ’ αυτή και να μη λειτουργεί ως
μηχανισμός αναπαραγωγής στερεοτύπων. Ωστόσο, διαπιστώνεται ότι στη δεύτερη
δεκαετία του 21ου αιώνα, το ελληνικό σχολείο είναι υπεύθυνο για τη διατήρηση και
την ενίσχυση των έμφυλων στερεοτύπων, ενώ οφείλει να αποτελεί ισχυρό μέσο
καταπολέμησης και άρσης τους. Οι στερεότυποι ρόλοι των φύλων, αποδεικνύεται
ότι εκτός από περιοριστικοί, είναι και επικίνδυνοι γιατί χτίζουν τα θεμέλια της
έμφυλης βίας και της σεξουαλικής εκμετάλλευσης, γεγονός που, ως
εκπαιδευτικούς, μας θέτει απέναντι στην επαγγελματική μας ευθύνη.
Οι κοινωνικές νόρμες και η ανισότητα των φύλων επηρεάζουν την έκφραση της
σεξουαλικότητας και τη σεξουαλική συμπεριφορά. Πολλές νέες γυναίκες έχουν
χαμηλά επίπεδα εξουσίας ή ελέγχου στις σεξουαλικές τους σχέσεις. Οι νέοι άντρες
από την άλλη δυνατόν να αισθάνονται πίεση από τους συνομήλικους τους για την
εκπλήρωση ανδρικών σεξουαλικών στερεότυπων και τη χρήση ελεγκτικών ή
επιβλαβών συμπεριφορών. Η ολιστική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση έχει θετικό
αντίκτυπο στις στάσεις αι αξίες και μπορεί να εξισορροπήσει τις δυναμικές
επιβολής εξουσίας στις σχέσεις οικειότητας συμβάλλοντας έτσι στην πρόληψη της
Έμφυλης Βίας και την ενθάρρυνση δημιουργίας συναινετικών συντροφικών
σχέσεων που να βασίζονται στον αμοιβαίο σεβασμό.
Στο ελληνικό σχολείο επίσης, υπάρχει συστηματική κακομεταχείριση ανθρώπων και

ομάδων με κριτήριο το φύλο ή/και τις ερωτικές/σεξουαλικές τους προτιμήσεις και
συμπεριφορές. Η συμμόρφωση που επιχειρείται στα παραδεκτά μοντέλα φύλου και
σεξουαλικότητας οδηγεί ολόκληρες ομάδες ανθρώπων στην περιθωριοποίηση. Αν
µια συμπεριφορά στο χώρο του σχολείου θεωρηθεί «αποκλίνουσα», ενεργοποιείται
αρνητική προδιάθεση των άλλων. Μπορεί να προκληθεί φόβος ή/και αηδία,
συναισθήματα που μπορεί να οδηγήσουν στη βία, µε συνέπεια για παράδειγμα,
αγόρια και µε απλή «θηλυπρεπή» µε βάση τα στερεότυπα συμπεριφορά να
βρίσκονται στο επίκεντρο αποκλεισμού, χλευασµού, διασυρµού, ή και βίας. Σε
αρκετές περιπτώσεις, αυτό καταδεικνύει συχνά και ένα άγχος διασφάλισης της
ανδρικής ετεροσεξουαλικής ταυτότητας.
Οι διακρίσεις και η ανισότητα των ευκαιριών στην εκπαίδευση που δημιουργείται

είναι θέμα που αντιστρατεύεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και ως εκ τούτου, τον
ανθρωπισμό μας. Η συμπεριληπτική κατεύθυνση στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών
συνδέεται άμεσα με την ανάγκη για εκδημοκρατισμό του σχολείου και της
κοινωνίας.
- Η αποδόμηση και η αμφισβήτηση των έμφυλων στερεοτύπων είναι σημαντική.

Η «ετεροφυλόφιλη δυάδα ως ιερή δομή της σεξουαλικότητας» αποτελεί τόσο βαθιά
ριζωμένη και αμετακίνητη ορίζουσα για το νοητικό σύμπαν, που οποιαδήποτε
διαφοροποίηση απ’ αυτήν βιώνεται ως απειλή διασάλευσης των ιεραρχήσεων με
βάση τις οποίες ο κόσμος αποκτά νόημα. Για να σταματήσει ο φαύλος κύκλος,
χρειάζεται κατ’ αρχάς, ο καθένας και η καθεμιά ξεχωριστά να επανεξετάσει τις
προκαταλήψεις αιώνων που επαναλαμβάνονται από γενιά σε γενιά και μας
διαπερνούν, αντικαθιστώντας τη σκέψη.
Σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θέλει να παρέχει ίσες ευκαιρίες σε όλα τα παιδιά
είναι σημαντικό να λαμβάνονται αντισταθμιστικά μέτρα που να ανατρέπουν τα
στερεότυπα. Κεντρική και καθοριστική κατεύθυνση αλλαγής θεωρείται η απαλλαγή
από τον ανδροκεντρισμό και ειδικότερα από τις διχοτομήσεις του τύπου ανώτερο –
κατώτερο. Αυτό ξεκινά από την παραδοχή ότι ο κάθε άνθρωπος έχει πολλαπλές και
απόλυτα υποκειμενικές ταυτότητες, κι όχι μία κυρίαρχη ταυτότητα που τον
εντάσσει αμετάκλητα σε μια ομάδα, που τον διακρίνει και τον οριοθετεί. Με αυτή
την κατεύθυνση στη διαπαιδαγώγηση οι έφηβοι/ες θα αρχίσουν να κατανοούν ότι
οι άνθρωποι βιώνουν την ανισότητα ή τη βία όχι επειδή είναι διαφορετικοί/-ές
γενικά, αλλά επειδή είναι διαφορετικοί/-ες σε σχέση με ένα επιθυμητό ιδεώδες που
διαμορφώνεται από την κοινωνική κατασκευή του φύλου.
- Το κρυφό αναλυτικό πρόγραμμα. Το να είσαι εκπαιδευτικός σημαίνει πολλά

περισσότερα πράγματα πέραν της διδασκαλίας και της μετάδοσης γνώσεων
στους/στις μαθητές/τριες. Εξίσου σημαντική είναι η μετάδοση αξιών και ένας
τρόπος για να γίνει αυτό είναι ο/η εκπαιδευτικός να αποτελεί θετικό πρότυπο για
τους/τις μαθητές/τριες. Σε καθημερινή βάση, συναντώνται πλευρές της μάθησης
που είναι ανεπίσημες ή, συχνά, μη συνειδητές, οι οποίες δρουν παράλληλα με το
φανερό αναλυτικό πρόγραμμα. Πρόκειται για το λεγόμενο κρυφό αναλυτικό
πρόγραμμα. Αν ο/η εκπαιδευτικός δεν τους δώσει τη δέουσα προσοχή, ενδέχεται
να μεταδοθούν ασυνείδητα μηνύματα στους/στις μαθητές/τριες. Ακόμη και η
αδράνεια των εκπαιδευτικών αποτελεί μία πράξη η οποία μεταφέρει κάποια
μηνύματα όπως π.χ. ανεκτικότητας της βίας, του εκφοβισμού και του κοινωνικού
αποκλεισμού. Οι εκπαιδευτικοί έχουν την ευθύνη να διαφυλάσσουν την ασφάλεια
των παιδιών από κάθε είδους κίνδυνο ακόμη και ψυχολογικής φύσης. Όταν
αποφεύγουν να θίξουν αμφιλεγόμενα ζητήματα, όπως η σεξουαλική
ποικιλομορφία, δίνουν την εντύπωση ότι πρόκειται για ένα θέμα-ταμπού, με
αποτέλεσμα να διαιωνίζονται ομοφοβικές αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές
στο σχολείο.
- Οι εκπαιδευτικοί έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν συμπεριληπτικό

κλίμα. Το πρώτο βήμα προς μια πιο ολοκληρωμένη σχολική κουλτούρα είναι η
απλή, ειλικρινής αναγνώριση ότι υπάρχουν ΛΟΑΤΚΙ άνθρωποι και σχέσεις. Όταν, για
παράδειγμα, μία/ένας εκπαιδευτικός κάνει την παραδοχή ότι μερικά κορίτσια θα
παντρευτούν αγόρια και κάποια άλλα θα παντρευτούν κορίτσια, χωρίς κριτική στην
αξία των σχέσεων, κάτι τέτοιο κάνει τη διαφορά. Αυτό που χρειάζονται αρχικά οι
ΛΟΑΤΚΙ μαθητές από τις/τους εκπαιδευτικούς – είτε διδάσκουν σεξουαλική αγωγή
είτε όχι – είναι η αναγνώριση και η επιβεβαίωση.
Κάνοντας χρήση συμπεριληπτικής, μη έμφυλης γλώσσας όταν γίνεται συζήτηση για
τις σχέσεις – αντικαθιστώντας τις λέξεις «αγόρι» και «κορίτσι» με άλλες – επίσης
βοηθάει. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ένας εκπαιδευτικός είναι εξαιρετικά
σημαντική.
Τα μαθήματα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης δεν πρέπει να υποβιβάζουν τα ΛΟΑΤΚΙ
θέματα τοποθετώντας τα σε ένα κεφάλαιο ή σε μία συζήτηση. Μία τέτοια
προσέγγιση περνά το μήνυμα πως οι ΛΟΑΤΚΙ σχέσεις είναι «άλλο» θέμα, ενώ μόνο
οι ετερόφυλες σχέσεις, το ετερόφυλο σεξ και η ταύτιση με την έκφραση φύλου
αποτελούν κανονικότητα.
Πληροφορίες για τη σεξουαλικότητα – συμπεριλαμβανομένων των συζητήσεων για
το ασφαλές σεξ, τον ερωτικό/ σεξουαλικό προσανατολισμό και τις ομόφυλες
σχέσεις – πρέπει να δίνονται με τέτοιο τρόπο ώστε να ισχύουν για όλα τα παιδιά
μέσα στην τάξη.
Οι εκπαιδευτικοί έχουν την υποχρέωση να προάγουν πληροφόρηση η οποία θα
είναι προσβάσιμη σε όλα τα παιδιά. Η σεξουαλική αγωγή είναι για όλους/ες/α.
“Why Inclusive Sex Ed Is So Important”, Μετάφραση: Πολύχρωμο Σχολείο 2017
- H κουλτούρα του βιασμού, η κανονικοποίηση της βίας προς τις γυναίκες και τα
ΛΟΑΤΚΙ άτομα, τα διπλά μέτρα και σταθμά για τα φύλα και τη σεξουαλικότητα,
είναι συνέπειες της εκκωφαντικής σιωπής του σχολείου όσον αφορά τη σεξουαλική
διαπαιδαγώγηση.
Ενδεικτικά παραδείγματα είναι η ανησυχητική αύξηση των ποσοστών των έφηβων
κοριτσιών που υποφέρουν από διατροφικές διαταραχές προσπαθώντας να
μοιάσουν στα πρότυπα που προβάλλονται στα ΜΜΕ και στο Internet, οι αμβλώσεις
- στην Ελλάδα υπολογίζονται κατά προσέγγιση στις 100.000 με 150.000 τον χρόνο,
με το 25% περίπου αυτών να αφορούν κορίτσια κάτω των 16 ετών- οι βιασμοί, οι
γυναικοκτονίες. Οι γυναίκες που έχουν εσωτερικεύσει τις παραδοσιακές,
στερεότυπες σημασίες για τη θηλυκότητα, δεν διαπραγματεύονται με το σύντροφό
τους τη χρήση προφυλακτικού, έχουν περισσότερες ανεπιθύμητες και πρόωρες
εγκυμοσύνες, θεωρούν οι ίδιες το σώμα τους αντικείμενο και χάνουν την επαφή με
τις σεξουαλικές τους ανάγκες. Επίσης, έχουν αυξημένες πιθανότητες να γίνουν
θύματα ενδοοικογενειακής βίας.
Οι έρευνες λένε ότι 1 στις 5 γυναίκες πέφτουν θύματα σεξουαλικής κακοποίησης
τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους. Το δικαίωμα των γυναικών για σεξουαλική
αυτενέργεια και αυτοδιάθεση του σώματός τους τσαλαπατιέται με μανία,
στιγματίζοντας τις ίδιες τις γυναίκες, νεκρές ή ζωντανές. Η ρητορική που
αναπτύχθηκε γύρω από τη δολοφονία της Ελένης Τοπαλούδη στη Ρόδο, είναι
αποκαλυπτική των βαθιά προβληματικών και σεξιστικών αντιλήψεων που είναι
εδραιωμένες σε μεγάλο κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας.
- Τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότερα άτομα ζουν ανοιχτά ως ΛΟΑΤΚΙ+ ή

αισθάνονται την ανάγκη να πειραματιστούν, επειδή οι κοινωνίες είναι περισσότερο
ανεκτικές και όχι επειδή ακολουθούν τις επιταγές κάποιας μόδας. Ωστόσο, η
έμφαση που δίνεται στις συνέπειες των διακρίσεων που υφίστανται τα ΛΟΑΤΚΙ+
άτομα είναι αναγκαία καθώς πολυάριθμες έρευνες και μελέτες έχουν
επιβεβαιώσει ότι η συστηματική προκατάληψη, η αρνητική διάκριση και η βία, είναι
σημαντικές πηγές άγχους για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα διεθνώς και έχουν σημαντικές
αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία και την ευημερία τους, ειδικά εάν τα άτομα αυτά
επιχειρήσουν να αποκρύψουν ή αρνηθούν τον ερωτικό/σεξουαλικό τους
προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου τους. Οι διακρίσεις αυτές καθιστούν
δυσκολότερο για τα άτομα αυτά να βρουν υποστήριξη στο σχολείο, στην οικογένεια
και στην τοπική κοινωνία. Οι ΛΟΑΤΚΙ έφηβοι/ες που καλούνται να εξερευνήσουν τη
σεξουαλικότητά τους μέσα από μυστικές διαδικασίες, σ’ ένα μη ανεκτικό και
συμπεριληπτικό περιβάλλον, εσωτερικεύουν αισθήματα ενοχής και συναισθήματα
ντροπής. Τα αρνητικά αυτά συναισθήματα, πολλές φορές καθυστερούν την
παραδοχή της φύσης του, μειώνουν την αυτοεκτίμησή τους και οδηγούν σε
αδιέξοδα πολλά ταλαντούχα, λειτουργικά και ικανά άτομα.
Είναι απαραίτητες οι επείγουσες δράσεις για την αντιμετώπιση της υπέρβασης του
μίσους που αντιμετωπίζουν οι ΛΟΑΤΚΙ άνθρωποι στις κοινωνίες μας. Η καταπάτηση
δικαιωμάτων, η έλλειψη ορατότητας και συμπερίληψης στην κοινωνία των ΛΟΑΤΚΙ
ατόμων οδηγούν σε βίαιες πράξεις εναντίον τους, καταστάσεις ιδιαίτερα
ανησυχητικές για τις δημοκρατικές κοινωνίες.
Δραστηριότητα καθοδηγούμενου οραματισμού
Διαβάστε αργά το παρακάτω κείμενο στα μέλη της ομάδας:
«Παρακαλώ, βολέψου. Αν νιώθεις άνετα, κλείσε τα μάτια σου και γείρε πίσω.
Συγκεντρώσου καθώς θα σε μεταφέρω σε έναν κόσμο πολύ διαφορετικό από αυτόν
που ζούμε. Σε έναν κόσμο όπου είσαι ετεροφυλόφιλος/-η αλλά όλοι άλλοι γύρω
σου δεν είναι. Σε αυτόν τον κόσμο, σχεδόν όλοι οι εκπαιδευτικοί και οι
συμμαθητές/-τριες σου στο σχολείο είναι γκέι. Όλα τα μέλη της οικογένειάς σου και
οι φίλοι/-ες σου είναι γκέι. Οι περισσότεροι γιατροί, δικαστές, πολιτικοί και
παγκόσμιοι ηγέτες είναι γκέι. Οι σελέμπριτις είναι όλοι γκέι όπως είναι και όλοι οι
ιερείς κάθε θρησκείας. Σε αυτόν τον κόσμο, όλα τα βιβλία και τα προγράμματα της
τηλεόρασης αφορούν γκέι χαρακτήρες και ο γάμος είναι νόμιμος μόνο μεταξύ γκέι
ανθρώπων.
Φυσικά, υπάρχουν και μερικοί ετεροφυλόφιλοι άνθρωποι, αλλά οι άλλοι τους

γελοιοποιούν και τους κουτσομπολεύουν. Είναι ξεκάθαρο, υπάρχει κάτι κακό στο να
είσαι ετεροφυλόφιλος/-η. Έχεις ακούσει πράγματα όπως: «οι ετεροφυλόφιλοι είναι
άρρωστοι», «έχουν εμμονή με το σεξ». Μερικές φορές τα προγράμματα στην
τηλεόραση εξερευνούν τον περίεργο «ετερόφυλο τρόπο ζωής» περιγράφοντας πώς
οι ετεροφυλόφιλοι άνθρωποι συχνά μένουν έγκυος ή προσβάλλονται από τον HIV.
Σε αυτά τα προγράμματα, οι ετεροφυλόφιλοι μοιάζουν να έχουν βγει από κάποιο
τσίρκο παλιάς εποχής. Οι φίλοι σου έλεγαν ότι οι ετεροφυλόφιλοι είναι πολύ συχνά
παιδεραστές ενώ έχεις ακούσει τον γείτονά σου να λέει ότι οι ετεροφυλόφιλοι είναι
συναισθηματικά ασταθείς και δεν έχουν ηθικές αξίες.
Πέρυσι υπήρξε ένα μεγάλο πρόβλημα στην πόλη σας γιατί κατηγορήθηκε μια
εκπαιδευτικός ότι είναι ετεροφυλόφιλη. Οι γονείς δεν θέλουν οι ετεροφυλόφιλοι/ες
να διδάσκουν τα παιδιά τους. Έτσι, η εκπαιδευτικός απολύθηκε παρόλο που
επέμενε ότι είναι λεσβία. Τα ετεροφυλόφιλα άτομα δεν είναι ασφαλή. Έχεις ακούσει
ότι οι ετεροφυλόφιλοι άνθρωποι δε μπορούν να υπηρετήσουν στο στρατό κι ότι αν
μαθευτεί μπορεί να απολυθούν από τις δουλειές τους. Άκουσες και μια ιστορία για
ένα αγόρι που το πέταξαν έξω από το σπίτι οι γονείς του γιατί είπε στον πατέρα του
ότι ίσως είναι ετεροφυλόφιλο.
Όλα αυτά είναι πολύ τρομακτικά για σένα γιατί έχεις αρχίσει να σκέφτεσαι ότι ίσως
είσαι κι εσύ στρέιτ. Δεν θέλεις τίποτα περισσότερο στον κόσμο από το να σε
αγαπούν οι γονείς σου και να σε δέχονται όπως είσαι. Τι θα πουν αν τους πεις ότι
ίσως είσαι ετεροφυλόφιλος/-η; Η σκέψη και μόνο αυτής της αποκάλυψης σε
εκείνους ή σε οποιονδήποτε άλλο σε αρρωσταίνει. Σε ποιον να στραφείς; Ο αδελφός
σου δεν σταματά να μιλά για το πόσο γλυκός είναι ο αμυντικός της τοπικής ομάδας
ποδοσφαίρου. Η αδελφή σου είναι ερωτευμένη με την Σταρ Ελλάς. Εύχεσαι να είχες
ερωτευθεί και συ ένα άτομο του ίδιο φύλου, αλλά δεν έχει συμβεί. Μόνο άνθρωποι
του άλλου φύλου σε ελκύουν. Κανείς από την οικογένειά σου δεν νιώθει έτσι.
Κανείς στον περίγυρό σου δεν νιώθει έτσι, επομένως συνεχίζεις να κρύβεις τα
τρομακτικά μυστικά σου. Κάπου βαθιά μέσα σου καταλαβαίνεις πως αν ο κόσμος
μάθει ποιος/-α πραγματικά είσαι θα σε γελοιοποιήσει. Ακόμα χειρότερα δεν θα σε
αγαπούν πια.
Κάποιες φορές νομίζεις πως πρέπει να μιλήσεις σε κάποιον γι αυτό το μυστικό.

Περνάς ώρες να σκέφτεσαι ποιον να πλησιάσεις. Θυμάσαι όταν ήσουν παιδί να
ακούς τον πατέρα σου στο τραπέζι να λέει προσβλητικά αστεία για τους
ετεροφυλόφιλους και θυμάσαι όλους τους υπόλοιπους να γελούν. Άρα, δε μπορείς
να μιλήσεις στην οικογένειά σου. Θυμάσαι τον παππά της ενορίας σου να λέει στο
ποίμνιο ότι η ετεροφυλοφιλία είναι αφύσικη και ανήθικη και όλο το ποίμνιο να
συμφωνεί. Άρα δε μπορείς να μιλήσεις ούτε στον παππά. Σε ένα μάθημα μια φορά
άκουσες από εκπαιδευτικό ότι φυσιολογικό είναι να σε ελκύουν μόνο άτομα του
ίδιου φύλου. Ποτέ κανείς δε μίλησε για την ετεροφυλοφιλία. Είναι βέβαιο πια, ότι
όσα νιώθεις δεν είναι φυσιολογικά και κανείς δε μπορεί να σε βοηθήσει. Την
περασμένη βδομάδα την ώρα των μαθηματικών, δύο από τους πιο δημοφιλείς
συμμαθητές σου άρχισαν να πειράζουν ένα ντροπαλό αγόρι και να το αποκαλούν
υποτιμητικά «στρέιτ». Η καθηγήτρια έκανε σαν να μην άκουσε. Και πιο παλιά την
είχες ακούσει να γελάει όταν ένα παιδί είπε την ώρα του μαθήματος, ότι το ποίημα
που είχαν να διαβάσουν για το μάθημα της λογοτεχνίας ήταν «πολύ στρέιτ».
Όλα αυτά σε κάνουν να νιώθεις μοναξιά και φόβο. Δεν ξέρεις τι να κάνεις. Πού να
στραφείς; Σε ποια/-ον να μιλήσεις; Δε μπορείς να μιλήσεις στην οικογένειά σου για
όσα νιώθεις. Στο σχολείο δε νιώθεις ασφάλεια. Δεν πιστεύεις ότι οι φίλοι/-ες σου
θα σε στηρίξουν. Νιώθεις λίγο σα να έχεις ένα πιράνχας μέσα σου που σιγά σιγά
κατατρώει την αυτοεκτίμησή σου και στο τέλος θα καταλήξεις να μισείς τον εαυτό
σου κι όλα αυτά που νιώθεις».
1. Στην διάρκεια της συζήτησης εξηγούμε ότι ενώ η κατάσταση είναι

φανταστική αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα που αντιμετωπίζουν πολλά
ΛΟΑ άτομα, καθώς και άτομα που διερευνούν την ταυτότητά τους.
Μπορούμε να πούμε ότι επειδή συχνά δικαιολογημένα φοβούνται να
κάνουν «coming out» (δηλαδή, να αποκαλύψουν τον σεξουαλικό τους
προσανατολισμό), αναγκάζονται να κρατούν πολλές πτυχές της ζωής τους
κρυφές. Μερικές φορές η μυστικότητα αυτή οδηγεί τα νεαρά ΛΟΑ άτομα να
εγκαταλείπουν το σχολείο, να κάνουν χρήση αλκοόλ και άλλων ουσιών, να
φεύγουν μακριά από το περιβάλλον τους, να παραβιάζουν τους κανόνες κ.α.
Τα περισσότερα ΛΟΑ άτομα, συμπεριλαμβανομένων και των εφήβων, τελικά
βρίσκουν τον τρόπο να μιλήσουν στους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής
τους και να κάνουν φίλους που τα στηρίζουν. Ωστόσο, ο αγώνας για να
αποφασίσουν σε ποιους ανθρώπους θα μιλήσουν διαρκεί ολόκληρη τη ζωή
τους, γιατί υπάρχει μεγάλη άγνοια και φόβος στην κοινωνία για την
ομοφυλοφιλία.
Δραστηριότητα «Η ντουλάπα»
Τρόποι με τους οποίους η Ομοφοβία και η Τρανσφοβία επηρεάζουν τους/τις
ΛΟΑΤΙ Νέους/ες
1. Η ομοφοβία και η τρανσφοβία προκαλούν στους/στις ΛΟΑΤΙ νέους/ες

συναισθήματα μοναξιάς, απομόνωσης και ντροπής.
2. H ομοφοβία και η τρανσφοβία δημιουργούν ένα περιβάλλον στο οποίο οι

ΛΟΑΤΙ νέοι/ες ενδέχεται να αντιμετωπίσουν παρενοχλήσεις ακόμη και βία
στο σχολείο που φοιτούν, στις κοινότητες που συμμετέχουν ή/και στο σπίτι
τους.
3. Η ομοφοβία και η τρανσφοβία αναγκάζουν ορισμένους ΛΟΑΤΙ νέους/ες να

συμπεριφέρονται ως «ετεροφυλόφιλοι» για να κρύψουν τον σεξουαλικό
τους προσανατολισμό ή την ταυτότητα του φύλου τους
4. Η ομοφοβία εξαναγκάζει πολλούς ομοφυλόφιλους, λεσβίες,

αμφιφυλόφιλους και προβληματισμένους νέους/ες να γίνουν σεξουαλικά
ενεργοί/ες προτού το θελήσουν πραγματικά και να επιλέγουν ερωτικούς
συντρόφους του αντίθετου φύλου απλώς για να κρύψουν τον πραγματικό
σεξουαλικό τους προσανατολισμό ή τις απορίες που έχουν. Η τρανσφοβία
εξαναγκάζει πολλά διεμφυλικά άτομα να γίνουν σεξουαλικά ενεργά προτού
το θελήσουν πραγματικά και απλώς για να κρύψουν την ταυτότητα του
φύλου τους.
5. Η ομοφοβία και η τρανσφοβία μπορούν να καλλιεργήσουν αμφιβολίες σε

πολλούς/ες ΛΟΑΤΙ νέους/ες για τον εαυτό τους σε σημείο που να στραφούν
στα ναρκωτικά ή/και το αλκοόλ για να πνίξουν τα συναισθήματά τους.
6. Η ομοφοβία και η τρανσφοβία ωθεί πολλούς/ες ΛΟΑΤΙ νέους/ες να

εγκαταλείπουν το σχολείο ή/και να φεύγουν από το σπίτι τους.
7. Η ομοφοβία και η τρανσφοβία ωθεί πολλούς/ες ΛΟΑΤΙ νέους/ες να κάνουν

σκέψεις αυτοκτονίας ή/και να διαπράττουν αυτοκτονία. Μεγάλο ποσοστό
αυτοκτονιών παρατηρείται ανάμεσα στους/στις ΛΟΑΤΙ νέους/ες.
Τρόποι με τους οποίους η Ομοφοβία και η Τρανσφοβία επηρεάζουν τους/τις

Ετεροφυλόφιλους/ες Νέους/ες
1. Η ομοφοβία και η τρανσφοβία πιέζουν τους/τις ετεροφυλόφιλους/ες

νέους/ες να συμπεριφέρονται με αγένεια ή ακόμη και βίαια απέναντι στα
ΛΟΑΤΙ άτομα και ενθαρρύνουν τον εκφοβισμό και τη σκληρότητα απέναντι
σε όσους/ες υιοθετούν εμφάνιση ή συμπεριφορά που δεν είναι αρκετά
«ανδροπρεπής» ή «θηλυπρεπής» (κατά τη γνώμη του ατόμου που ασκεί
εκφοβισμό).
2. Η ομοφοβία και η τρανσφοβία αναγκάζει τους/τις ετεροφυλόφιλους/ες

νέους/ες να συμπεριφέρονται ως «ετεροφυλόφιλοι/ες» περιορίζοντας την
ατομικότητα και την αυτοέκφρασή τους. Οι ετεροφυλόφιλοι/ες νέοι/ες
επιλέγουν συχνά τα ρούχα, το χρώμα /χτένισμα των μαλλιών, τους/τις
φίλους/ες τους και ακόμη και τη συμπεριφορά που θα υιοθετήσουν για να
«αποδείξουν» ότι δεν είναι ΛΟΑΤΙ.
3. Η ομοφοβία και η τρανσφοβία μπορούν να καταστρέψουν τις οικογενειακές

σχέσεις. Ορισμένοι γονείς, αδέρφια ακόμη και παππούδες διακόπτουν
οριστικά τη σχέση που έχουν με ΛΟΑΤΙ συγγενείς.
4. Η ομοφοβία και η τρανσφοβία ωθούν τους/τις ετεροφυλόφιλους/ες

νέους/ες να γίνουν σεξουαλικά ενεργοί προτού το θελήσουν πραγματικά
απλώς για να «αποδείξουν» ότι είναι ετεροφυλόφιλοι/ες.
5. Η ομοφοβία σε συνδυασμό με τον ρατσισμό, τον σεξισμό και την φτώχεια

καθιστά δύσκολη την εξάλειψη της επιδημίας του HIV.
6. Η ομοφοβία και η τρανσφοβία εμποδίζουν σε μεγάλο βαθμό τη δημιουργία

φιλίας μεταξύ ετεροφυλόφιλων και ΛΟΑΤΙ νέων.
7. Η ομοφοβία και η τρανσφοβία καθιστούν σχεδόν αδύνατη την αναγνώριση

των αξιών της διαφορετικότητας και της ποικιλομορφίας που
παρατηρούνται στον κόσμο που ζούμε.
Η Συντονισμένη Διαχείριση του Νοήματος (CMM)

Η Συντονισμένη Διαχείριση του Νοήματος (CMM), αναπτύχθηκε ως μια θεωρία,
αλλά και ως μια πρακτική μέθοδος για την επικοινωνία την δεκαετία του 1980, από
δυο καθηγητές επικοινωνίας, τον B. Pearce και τον V. Cronen, (Pearce & Cronen,
1980, 1982, 1999), μέσα από την πρόσκληση για τον συντονισμό στα νοήματα και τις
έννοιες. Οι δυο θεωρητικοί στηρίχθηκαν στην ιδέα ότι η επικοινωνία είναι μια
πρωταρχική κοινωνική πράξη που δημιουργεί ένα χώρο διαλόγου και κατανόησης
σχετικά με τα σχήματα σύνδεσης και επικοινωνίας με τον/την άλλο-η. Έτσι, δεν
εστιάζουν τόσο στο πως γίνεται η μεταφορά του μηνύματος που υπάρχει σε κάθε
επικοινωνιακή πράξη, αλλά εστιάζουν σε αυτό/ καθαυτό το γεγονός, διερευνόντας
το ως κοινωνική πράξη. Θεωρούν επίσης, την επικοινωνία ως μια επιτελική
οντότητα, που δημιουργεί μια κοινωνική πραγματικότητα μεταξύ των
επικοινωνούντων. Η επικοινωνία στην οπτική τους, παράγει ταυτόχρονα μια σειρά
από νοήματα μέσα από ευρύτερες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Το νόημα,
σύμφωνα με τον Pearce, διαδραματίζει εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στον τρόπο που
οι άνθρωποι κατασκευάζουν τις υποκειμενικές τους πραγματικότητες, οι οποίες
ακόλουθα συντονίζονται με τις πραγματικότητες των άλλων, προκειμένου να
αναδυθούν νέες(/υπάρξουν) συν-κατασκευές. Οι δημιουργοί του CMM, τοποθετούν
τις πράξεις επικοινωνίας μέσα στα ακόλουθα 5 βασικά πλαίσια:
• Ο Πολιτισμός: οι πολιτιστικές κατασκευές, οι μύθοι, οι στερεοτυπικές
αντιλήψεις, οι παραδοσιακές αντιλήψεις, τα αρχέτυπα του πολιτισμού, οι
Αισθητικές Στάσεις και Μορφές. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να
επισημάνουμε ότι αναφερόμαστε σε διάφορα στοιχεία του πολιτισμού, όπως
π.χ τα αρχέτυπα, αναγνωρίζοντας τη δύναμη και την επίδραση που αυτά
ασκούν στις καθημερινές εκφάνσεις της ζωής των ανθρώπων,
αναγνωρίζοντας ότι αυτά σημασιοδοτούνται ανάλογα με το πλαίσιο, μέσα
στο οποίο συμβαίνουν. Με αυτή την έννοια, για παράδειγμα, αναγνωρίζουμε
ότι ορισμένα αρχέτυπα που συνδέονται με το φύλο ή την σεξουαλικότητα
επηρεάζονται από τις σύγχρονες πολιτιστικές κατασκευές σχετικά με την
ισότητα των φύλων ή από παραδοσιακές πατριαρχικές κουλούρες.
• Ο Εαυτός: οι κατασκευές και αντιλήψεις για τον εαυτό τους που έχουν οι
εμπλεκόμενοι. Η σημασία της αυτό-αντίληψης είναι ιδιαίτερα σημαντική,
καθώς ασκεί μεγάλη επιρροή στην πραγματικότητα που συγκατασκευάζουν
οι άνθρωποι.
Σε προηγούμενο σημείο αναφερθήκαμε επισταμένα στη σημασία που έχει το
να συνδεθούν οι άνθρωποι, (ατομικά και συλλογικά σε επίπεδο κοινότητας),
με την αίσθηση της αξιοπρέπειας, ως προϋπόθεση για μια Καταξιωτική
συνομιλία. Ακριβώς σε αυτήν, την ανάπτυξη μιας θετικής αυτοαντίληψης
στοχεύει η δημιουργία ενός πεδίου ασφάλειας και σεβασμού, η οποία
αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την ανάδυση μιας λειτουργικής πράξης
επικοινωνίας.
• Η Σχέση: το είδος της σχέσης, η προϊστορία που ενδεχομένως έχουν μεταξύ
τους οι εμπλεκόμενοι-ες, τα πραγματικά ή τα φαντασιωσικά χαρακτηριστικά
στοιχεία. Εφόσον κάθε πράξη επικοινωνίας προϋποθέτει ένα είδος σχέσης
μεταξύ των εμπλεκόμενων, είναι σημαντικό να κατανοηθεί τόσο το πώς
επιδρά στην ενεργητική εμπειρία αυτή η σχέση-στο εδώ και τώρα της σχέσης
και όχι μόνο σε προηγούμενες εμπειρίες- όσο και το πώς επιδρούν οι
προσδοκίες ή οι «επενδύσεις» των ανθρώπων.
• Το Επεισόδιο: το εκάστοτε πλαίσιο και η ευρύτερη συνθήκη μέσα στην οποία
κάθε φορά διαδραματίζεται μια πράξη επικοινωνίας. Για παράδειγμα, μια
ώρα σχολικού μαθήματος στο οποίο συμβαίνει μια ανταλλαγή μηνυμάτων
μεταξύ των μαθητών-τριων και του/της εκπαιδευτικού ή μια θεραπευτική
συνεδρία συνιστούν ένα επεισόδιο.
• Το Μήνυμα: το περιεχόμενο της επικοινωνίας, η ίδια η πράξη.
Στο μοντέλο που προτείνουν οι Pearce και Cronen, η πρόσκληση είναι να

κατανοήσουμε κάθε φορά, σε ποιο πλαίσιο διαδραματίζεται η επικοινωνιακή πράξη
και τι σκοπό αυτή επιτελεί. Ωστόσο, είναι, επίσης, σημαντικό να τονίσουμε ότι τα
πλαίσια στα οποία πραγματώνονται οι επικοινωνιακές πράξεις βρίσκονται διαρκώς
σε μια αλληλεπιδραστική σχέση, η οποία άλλοτε λειτουργεί συμπληρωματικά και
άλλοτε ανταγωνιστικά.
ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ FOLLOW UP
Α΄ Δραστηριότητα: Ηθικός Αναστοχασμός και Ανοίκειο
Βασικές έννοιες για ην Ηθική στην Καταξιωτική Συστημική Προσέγγιση

.… Καθώς μιλάμε για μια συγκεκριμένη θεραπευτική γραμματική, θέλουμε να σας
δείξουμε κάποια τοπία, ώστε να προσανατολιστείτε σε αυτό το ταξίδι.
Η Ηθική είναι μια σχεσιακή δράση και μια διαδικασία: οι αξίες, οι πεποιθήσεις, οι
επιθυμίες, οι προθέσεις, οι προσδοκίες μας. Είναι η μουσική που μιλά για τους
ηθικούς κανόνες μας και τη συνοχή. Είναι το κέντρο των προθέσεών μας και η
συνοχή μας και είναι η πηγή της ενέργειάς μας και της δράσης μας.
Ο ηθικός αναστοχασμός είναι μια εμπειρία που βασίζεται σε μια μετά-γνώση, για
τη σχέση μας με την ηθική και τις αισθητικές στάσεις, τις πρακτικές και τα
ερμηνευτικά εργαλεία με τα οποία κάθε φορά μετέχουμε σε ένα βίωμα. Σύμφωνα
με αυτή την ιδέα ο ηθικός αναστοχασμός αποτελεί μια μορφή δράσης που
«οργανώνει», το ηθικό πλαίσιο των δράσεων μας.
Α΄ Δραστηριότητα: Ηθικός Αναστοχασμός και Ανοίκειο ΙΙ

1.(Γκέι)
«Είχα ένα συμμαθητή που ήταν γκέι όπως κι εγώ. Μια μέρα ρώτησε
την κολλητή του φίλη: "Αν μάθαινες μια μέρα ότι είμαι κι εγώ γκέι θα
συνέχιζες να λες άσκημα πράγματα γι αυτούς;" κι εκείνη απάντησε
"Μα δεν θα ήσουν πια φίλος μου." Λίγο αργότερα τον είδα να κλαίει
μόνος του πίσω από τις βρύσες. Ακόμα μετανιώνω που δεν τον
πλησίασα. Αλλά τι λέω; Κι εγώ κρυφτό έπαιζα τότε...»
Από την έρευνα "Ομοφοβικά περιστατικά της σχολικής μας ζωής",
της Ομάδας "Ομοφοβία στην Εκπαίδευση"
2.(Γκέι)
«Η φιλόλογός μου μου έλεγε χαρακτηριστικά πως θα με βάλει να
κουβαλάω τσουβάλια για να αντρειέψω. Ο Γυμναστής μου με είχε
βάλει στο μάτι για να με κάνει "Άντρα" όπως έλεγε. Οι συμμαθητές
μου, μου έκρυβαν την τσάντα, χασκογελούσαν όταν πέρναγα από
μπροστά τους κλπ. Μία φορά έτυχε να μου δώσει μπουνιά στο
στομάχι ένας συμμαθητής μου (είχε φτύσει προηγουμένως μέσα στο
μπουκάλι με το νερό μου και του ζήτησα το λόγο). Σχεδόν κανείς δε
μου στάθηκε.
Από την έρευνα "Ομοφοβικά περιστατικά της σχολικής μας ζωής",
της Ομάδας "Ομοφοβία στην Εκπαίδευση"
3. pride11 – 132
«Μια καθηγήτρια (μάθημα βιολογίας), την οποία είχα την ατυχία να έχω
τόσο στο Γυμνάσιο όσο και στο Λύκειο, θεώρησε πως ήταν απαραίτητο
το τετράδιο στο οποίο έγραφα διάφορα πράγματα που σκεφτόμουν και
σε αυτά τα ερωτικά συναισθήματά μου για μια συμμαθήτρια.
Παρέδωσε το τετράδιο στον διευθυντή του σχολείου και με παρέπεμψε
στο πειθαρχικό συμβούλιο. Κυρίως αναφέρθηκε πως μια τέτοια
συμπεριφορά εκτός από αποκλίνουσα είναι και ανώμαλη».
4.Pride10 – 42
«Η μητέρα μου είναι από την Ολλανδία. Όταν χώρισε με τον μπαμπά
μου, κράτησα και τα δύο ονόματα. Όταν μπήκα στο γυμνάσιο και με
ρωτούσαν για το Ολλανδικό μου επίθετο δεχόμουν έκτοτε προσβολές
για το ότι είμαι gay. Είναι μια μεγάλη χώρα υπάρχουν και άλλα
πράγματα εκεί! :) Μου έλεγαν «Ολλανδέ, πούστη, gay, εδώ είναι
Ελλάδα δεν θέλουμε πούστηδες».
5. 19/6/2011 6:34:05 μμ
«Είναι πολλά τα περιστατικά… Το πιο τρανταχτό έγινε όταν ήμουν στο

γυμνάσιο, συγκεκριμένα στην τρίτη γυμνασίου δίναμε το τελευταίο
μάθημα στις εξετάσεις του καλοκαιριού. Με περίμενε μια ομάδα
περίπου δέκα άτομα. Το ένιωθα πως κάτι θα γινόταν προτού τελειώσω
το γραπτό μου(σημειωτέον ήμουν το τελευταίο παιδί που έγραφε στην
τάξη με την ελπίδα ότι δε θα έβρισκα κανέναν κάτω στον προαύλειο
χώρο). Με έφτυσαν, με έβρισαν, με γιαούρτωσαν, με
κακομεταχειρίστηκαν, μου έριξαν μπουνιές και δεν τους είχα ενοχλήσει
ποτέ σε τίποτε..Την επόμενη μέρα από Αθήνα μετακόμιζα για Καστοριά.
Έτσι φρόντισαν να με αποχαιρετήσουν. Στη Καστοριά είχαν βγάλει
διαδώσεις πως είχα κάνει τρενάκι στο σχολείο (ούτε καν…)στις
τουαλέτες ζωγράφιζαν ανθρωπάκια που έκαναν πίπες και από κάτω το
επίθετο μου, βρισιές. Είναι πολλά, πάρα πολλά!
Άκουγα ό,τι μπορεί να προσβάλλει σωματικά και ψυχικά έναν
άνθρωπο».
Γ΄ Δραστηριότητα: Ανοίκειο και Ηθικός Αναστοχασμός
1η Ομάδα:
«…μαθαίνουμε να λέμε ιστορίες και το κάνουμε αυτό με βάση
συμβάσεις και πρότυπα και «κανόνες» που κάνουν την
αφήγηση της ιστορίας να έχει νόημα και συνοχή. Με τον ίδιο
τρόπο μαθαίνουμε να «κάνουμε συναισθήματα» ως μέρος μιας
συνεκτικής ροής στην καθημερινή ζωή. Η εκμάθηση του να
«κάνουμε συναισθήματα» καθορίζεται από τα πολιτισμικά
πρότυπά μας μέσα στο χρόνο».
2η Ομάδα:
«Χρησιμοποιώντας μια καταξιωτική θέση δε σημαίνει ότι παίρνουμε
θέση στην πόλωση του «θετικού» και του «αρνητικού». Σημαίνει ότι
παίρνουμε μια θέση γεμάτη σεβασμό, όπου αγκαλιάζουμε ολόκληρη
την πολυπλοκότητα της κατάστασης του πελάτη· μια πολυπλοκότητα
που περιλαμβάνει, επίσης, χώρο για νέες δημιουργίες και
ανακαλύψεις. Αυτό που σημαίνει είναι ότι έχουμε επιλέξει να
ενσωματώσουμε και να προσφέρουμε στο διαλογικό χορό το ρυθμό
της επικύρωσης, της καταξίωσης, της αξιοπρέπειας και των ονείρων·
καθώς οι παραγωγικές εκφράσεις της δημιουργικής δυνατότητας
προκαλούν ενέργεια, ζωτικότητα, ενθουσιασμό και ζωντάνια στη
συνάντηση και στη μεταμορφωτική διαδικασία.»
ElspethMcAdam, PeterLang και Diana Henoa: Ο Καπνός που

βροντά: Ξεμπλέκοντας το Μπλεγμένο Δίχτυ της Αιμομιξίας: Ένας
Δρόμος Αξιοπρέπειας για το Παιδί, την Οικογένεια και τους
Επαγγελματίες . www.metalogos-systemic-therapy-journal.gr
τεύχος 31
3η Ομάδα:
«…ως ανθρώπινες υπάρξεις είμαστε ενεργοί και πολύπλοκοι,

δημιουργικοί και υπεύθυνοι για κάθε στιγμή της κατασκευής της
αλληλεπίδρασής μας με τους άλλους. Έχουμε συγκινηθεί με την
πρόσκληση να εργαζόμαστε με ανθρώπους, να σταματάμε και να
αναστοχαζόμαστε για την πολιτισμική ζωή μας και για τις κυρίαρχες
γλώσσες, και έτσι, να είμαστε προσεκτικοί στο πώς κατασκευάζουμε
τους άλλους και τους εαυτούς μας. Έχουμε επιλογή για τον τρόπο που
βλέπουμε και δρούμε στον κόσμο. «Εστιάζοντας στα ηθικά και
πνευματικά πεδία, που σημαίνει ότι εστιάζουμε στους εαυτούς μας,
μπορούμε να φτάσουμε στην πηγή της προσοχής και της πρόθεσης με
αγάπη, όπου μπορούμε να παράγουμε τον πιο δημιουργικό τρόπο να
βοηθήσουμε τους ανθρώπους να βρούνε τις δικές τους απαντήσεις, τη
δική τους σοφία και τη δική τους δύναμη και ικανότητα. Σε τελική
ανάλυση, είναι ευθύνη του θεραπευτή να διευκολύνει ένα περιβάλλον
στο οποίο η ηθική, η αγάπη και ο σεβασμός θα επιτρέψουν στη σοφία,
τη δύναμη και τις εσωτερικές πηγές του άλλου να αναδυθούν»
«…Τόσο ο πελάτης όσο και ο καθοδηγητής φέρνουν στη συνάντησή τους
την ειδηµοσύνη τους: ο πελάτης είναι ειδήµων όσον αφορά τον εαυτό
του και τον κόσµο του. Ο καθοδηγητής είναι ειδήµων όσον αφορά τη
διαδικασία και το χώρο για τη συνεργατική σχέση και τη διαλογική
συζήτηση»
4η Ομάδα:
«…Γιατί δεν μπορεί ο άνθρωπος από μόνος του να δει και να
κατανοήσει, στην πραγματικότητα, ούτε την ίδια την εξωτερική του
όψη στο σύνολο της, και κανένας καθρέφτης ούτε καμία
φωτογραφία του δεν μπορεί να βοηθήσει, η πραγματική εξωτερική
του όψη μπορεί να ειδωθεί και να κατανοηθεί μόνο από τους άλλους
ανθρώπους, Μόνο με τα μάτια ενός άλλου πολιτισμού ο ξένος
πολιτισμός αποκαλύπτει τον εαυτό πλήρως και σε βάθος (αλλά όχι
απολύτως, γιατί θα υπάρξουν πολιτισμοί που θα δουν και θα
κατανοήσουν ακόμα περισσότερα). Ένα νόημα αποκαλύπτει τα βάθη
του συναντώμενου και συνάπτοντας σχέσεις με ένα άλλο «ξένο»
νόημα αρχίζει μεταξύ τους ένα είδος «διαλόγου» που υπερβαίνει την
κλειστότητα και τη μονομέρεια αυτών των νοημάτων, αυτών των
πολιτισμών.
Θέτουμε νέα ερωτήματα στον ξένο πολιτισμό τα οποία δεν θα έθετε
ο ίδιος τον εαυτό του, αναζητούμε σε αυτόν απαντήσεις στα δικά μας
ερωτήματα, και ο ξένος πολιτισμός μας αποκρίνεται αποκαλύπτοντας
μας νέες όψεις και νέα νοηματικά βάθη. …Σε μία τέτοια διαλογική
συνάντηση, οι δύο πολιτισμοί δεν συγχωνεύονται και δεν
αναμειγνύονται, ο καθένας διατηρεί την ενότητά του και την ανοιχτή
ολότητά του, αλλά εμπλουτίζονται αμοιβαία»
Μ. Μπαχτίν : Ζητήματα Ποιητικής
5η Ομάδα:
Η συνάντηση, η υποδοχή και η βία της κατανόησης
«Κάθε παρουσία μαζί με τον άλλο και κάθε συνομιλία μαζί του πάντα
αποτυχαίνει να είναι δίκαια προς τη ριζοσπαστική ετερότητα του άλλου,
καθώς εγγενώς αντιλαμβάνεται και ορίζει τον άλλο: «μια μορφή
κυριαρχίας που φέρνει το άγνωστο πίσω στο γνωστό, διαλύοντας το
μυστήριό του για να το κατέχει, ρίχνοντας φως πάνω του, ονομάζοντάς
το» (Derrida, 2000, σελ. 28).
Δ΄ Δραστηριότητα: Ο ήλιος των ηθικών δεξιοτήτων

Ηθικές δεξιότητες: Οι ηθικές δεξιότητες, που συνδέονται με την Ηθική Νοημοσύνη
όπως ορίζονται βιβλιογραφικά, σύμφωνα με την M. Borba 19, περιλαμβάνουν 7
βασικές διαστάσεις:
 Ενσυναίσθηση: Η ικανότητα να μπορούμε να αναγνωρίσουμε τα
συναισθήματα και τις ανάγκες των άλλων.
 Συνείδηση: Η ικανότητα να αναγνωρίζουμε το σωστό και να μπορούμε
να το πράττουμε.
 Αυτοέλεγχος: Η ικανότητα να ελέγχουμε τις σκέψεις και τις πράξεις
μας και να λειτουργούμε με τον τρόπο που έχουμε μάθει πως είναι ο
σωστός.
19
http://www.micheleborba.org/Pages/7virtues.htm
 Σεβασμός: Συναίσθημα βαθιάς εκτίμησης και αναγνώρισης της ιδιαίτερης
αξίας του άλλου, που συνοδεύεται από μια συμπεριφορά που αρμόζει στην
προσωπικότητα του.
 Καλοσύνη: Το να νοιάζεσαι για την ευημερία και τα αισθήματα των
άλλων.
 Ανεκτικότητα: Το να σέβεσαι τις αξίες και τα δικαιώματα όλων των
ανθρώπων ακόμα και αν διαφωνείς με τα πιστεύω τους.
 Δικαιοσύνη: Η ικανότητα να μπορούμε να είμαστε αντικειμενικοί και
αμερόληπτοι.

Το Σχολείο Που Μας Χωράει Ευαισθητοποίηση Και Ενδυνάμωση Των Εκπαιδευτικών Στην Πρόληψη Των Διακρίσεων Και Του Αποκλεισμού

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Το Σχολείο Που Μας Χωράει Ευαισθητοποίηση Και Ενδυνάμωση Των Εκπαιδευτικών Στην Πρόληψη Των Διακρίσεων Και Του Αποκλεισμού

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Περιεχόμενα

Εισαγωγή – Τεκμηρίωση. Το σχολείο που μας χωράει............................................................. 5

Κεφάλαιο 1. ΛΟΑΤΚΙ+ ΝΕΟΙ- ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ & ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ .................................................... 21

Κεφάλαιο 2. Φύλο και σεξουαλικότητα και έμφυλες διακρίσεις ........................................... 39

Κεφάλαιο 3. Αξιολόγηση του προγράμματος ........................................................................ 42

Κεφάλαιο 4. Εκπαιδευτικό Υλικό ............................................................................................ 46

12η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ................................................................................................................. 101

ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ FOLLOW UP................................................................................................... 105

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗ / -ΣΤΡΙΑ ........................................................................ 109

1η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ...................................................................................................................... 109

Εκπαιδευτικό Υλικό: .............................................................................................................. 109

2η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ...................................................................................................................... 109

Υποστηρικτικό υλικό: ............................................................................................................ 109

Εκπαιδευτικό Υλικό: .............................................................................................................. 109

3η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ...................................................................................................................... 111

Εκπαιδευτικό Υλικό: .............................................................................................................. 112

Υποστηρικτικό υλικό: ............................................................................................................ 114

Υποστηρικτικό υλικό ............................................................................................................. 116

Εκπαιδευτικό Υλικό: .............................................................................................................. 120

Υποστηρικτικό υλικό: ............................................................................................................ 123

I. Δραστηριότητα «Ορολογία» .............................................................................................. 123

II. Gender bread..................................................................................................................... 129

Υποστηρικτικό υλικό: ............................................................................................................ 147

Δραστηριότητα καθοδηγούμενου οραματισμού ................................................................. 147

Δραστηριότητα «Η ντουλάπα» ............................................................................................. 149

11η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ..................................................................................................................... 151

Εκπαιδευτικό Υλικό: .............................................................................................................. 151

ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ FOLLOW UP....................................................................................................... 152

Υποστηρικτικό υλικό: ............................................................................................................ 152

Α΄ Δραστηριότητα: Ηθικός Αναστοχασμός και Ανοίκειο ..................................................... 152

Α΄ Δραστηριότητα: Ηθικός Αναστοχασμός και Ανοίκειο ΙΙ .................................................. 153

Γ΄ Δραστηριότητα: Ανοίκειο και Ηθικός Αναστοχασμός ....................................................... 155

Δ΄ Δραστηριότητα: Ο ήλιος των ηθικών δεξιοτήτων ............................................................ 157

Ευαισθητοποίηση και ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών στην

Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε ότι ολοένα και περισσότερο εντείνεται ο

Ταυτόχρονα οι αλλαγές στο κοινωνικό πεδίο οι οποίες αποτυπώνονται τόσο

Η αναγκαιότητα για τον σχεδιασμό ολιστικών παρεμβάσεων πρόληψης

Βασικός σκοπός του προγράμματος

Βασικοί στόχοι του πιλοτικού προγράμματος:

Σε αυτό το πλαίσιο στοχοθεσίας και με δεδομένη την εκδηλωμένη επιθυμία του

Σε αυτή την δράση ο ΟΚΑΝΑ συνεργάστηκε με το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής

Η χρήση ουσιών, η εξάρτηση και τα προβλήματα ψυχικής υγείας είναι πολύ

Συγκεκριμένα, οι έρευνες δείχνουν ότι τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα κάνουν χρήση ουσιών

Α. Εκφοβισμός και παρενόχληση των ΛΟΑΤΚΙ+ νεαρών ατόμων

Μια αντιπροσωπευτική εικόνα της πραγματικότητας του

Παρακάτω αποτυπώνεται πλέον αυτή η πραγµατικότητα ειδικά για τα ΛΟΑΤΚΙ+

Τα παρακάτω δύο διαγράµµατα σκιαγραφούν αυτό που για τα περισσότερα

Η έλλειψη ορατότητας της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας αποτελεί έναν επιπλέον

Οφείλει επίσης να αναδειχτεί ότι τα φαινόµενα οµοφοβικού και τρανσφοβικού

Μια επιπλέον σημαντική πηγή, από την οποία αναδεικνύονται τα προβλήματα

Β. Οικογενειακές συγκρούσεις και απόρριψη

Οι καλές και ζεστές οικογενειακές σχέσεις αποτελούν πολύ σημαντικούς

Η μελέτη Family Acceptance Project από το κρατικό πανεπιστήμιο του San

Υπάρχουν πλέον, πολλές μελέτες πάνω στην σχέση του εσωτερικευμένου

Η σχολική κοινότητα θα πρέπει να αποτελεί ένα πλαίσιο ασφάλειας και

Είναι ζητούμενο να υπάρχει κατάλληλη εκπαίδευση και κατάρτιση του

Η σημασία της αναγνώρισης της βία της ετεροκανονικότητας, στην σχολική

Σημαντική παράμετρος για να αναγνωρίσουμε και να παρέμβουμε σε

Αποστροφή. Η ομοφυλοφιλία, η αμφιφυλοφιλία, η διεμφυλικότητα, καθώς και η

Οίκτος. Ετεροφυλοφιλικός σωβινισμός. Η ετεροφυλοφιλία θεωρείται η νορμάλ

Αποδοχή. Υπονοεί ότι υπάρχει κάτι να αποδεχτείς. Χαρακτηρίζεται από δηλώσεις

Θετικά επίπεδα στάσεων

Υποστήριξη. Η προστασία των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ+ προσώπων

Θαυμασμός. Αναγνωρίζει ότι το να είσαι ανοιχτά ΛΟΑΤΚΙ+ στην κοινωνία μας,