Professional Documents
Culture Documents
Toaz - Info Literature of Region I Pangasinan La Union Ilocos Sur Ilocos Norte PR
Toaz - Info Literature of Region I Pangasinan La Union Ilocos Sur Ilocos Norte PR
Panitikan ng Rehiyon I
MA Fil 220
Paggawa ng mga PanitikangPanrehiyon
RHEA M. LUCENA
Tagapag-ulat
1
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
BALANGKAS NG PAKSA
I. ANG REHIYON I
I. Panimula: Ang Rehiyon I
A. Maikling Kasaysayan
B. Mga Lalawigang Bumubuo sa
Rehiyon I
C. Mga Panitikan sa Rehiyon I
II. Panitikan ng mga Pangasinense
A. Ang mga Pangasinense
B. Ang Panitikan ng mga Pangasinense
III. Panitikan ng Ilokano
A. Ang mga Iloko
B. Ang Panitikan ng mga Ilokano
A. Maikling Kasaysayan
16th dantaon – dumating ang mga Espanyol at itinatag ang mga misyong
Kristiyanismo at institusyong pampamahalaan upang kontrolin ang populasyon ng
mga katutubo at ituro ang Katolisismo
Marami ang lumaban sa pamahalaang Espanyol- (1764) Diego at Gabriela Silang,
Andres Malong at Palaris ng Pangasinan at ang Basi Revolt noong ika-19 dantaon
Mga naging pangulo ng bansa na galing sa Rehiyon I – Elpidio Quirino, Ferdinand
Marcos at Fidel V. Ramos
Bago nabuo ang Cordillera Administrative Region (panahon ni Pangulong Aquino),
kabilang sa Reh. I ang Abra, Mt. Province at Benguet.
Vigan City- sa kasalukuyan ay bishopric seat ng Nueva Segovia
Ang ekonomiya ay nakasandal sa agro-industrial at industriyang pangserbisyo
Pangasinan- negosyong agro-industrial, bangus cultivation at processing, livestock
raising, fish paste (bagoong) processing, trading, financial at educational services
Ilocos- pagtatanim ( palay, tabako, mais, tubo at mga prutas) at pagpapalaki ng mga
livestock (baboy, manok, kambing at kalabaw)
Dagupan City- mga local na entrepreneurs na yumabong hanggang sa antas nasyonal
San Fernando City- may international shipping port at planong magkaroon ng
paliparang-internasyonal
Laoag City- may paliparang- internasyonal
Maganda ang likas na yaman ng rehiyon, may eco-tourism advantage (water sports,
marine & forest resources)
Mayaman sa mga crafts- blanket-weaving & pottery (burnay)
2
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
3
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
English - Pangasinan 33. short - melag, melanting, tingot, 67. egg - iknol
antikey, kulang, abeba 68. horn - saklor
1. I - siak, ak 34. narrow - mainget 69. tail - ikol
2. you (singular) - sika, ka 35. thin - mabeng, maimpis 70. feather - bago
3. he - sikato (he/she), kato 36. woman - bii 71. hair - buek
4. we - sikami, kami, mi, sikatayo, 37. man (adult male) - laki, bolog 72. head - olo
tayo, sikata, ta 38. man (human being) - too 73. ear - layag
5. you (plural) - sikayo, kayo, yo 39. child - ogaw 74. eye - mata
6. they - sikara (sika ira) 40. wife - asawa, kaamong (spouse) 75. nose - eleng
7. this - aya 41. husband - asawa, kaamong 76. mouth - sangi
8. that - atan (spouse) 77. tooth - ngipen
9. here - dia 42. mother - ina 78. tongue - dila
10. there - diman, ditan 43. father - ama 79. fingernail - koko
11. who - siopa, sio, si 44. animal - ayep 80. foot - sali
12. what - anto 45. fish - sira, ikan 81. leg - bikking
13. where - iner 46. bird - manok, siwsiw (chick) 82. knee - pueg
14. when - kapigan, pigan 47. dog - aso 83. hand - lima
15. how - pano, panonto 48. louse - koto 84. wing - payak
16. not - ag, andi, aleg, aliwa 49. snake - oleg 85. belly - eges
17. all - amin 50. worm - biges (germ), alumbayar 86. guts - pait
(earthworm) 87. neck - beklew
18. many - amayamay, dakel
51. tree - kiew, tanem (plant) 88. back - beneg
19. some - pigara (piga ira)
52. forest - kakiewan, katakelan 89. breast - pagew, suso
20. few - daiset
53. stick - bislak, sanga 90. heart - puso
21. other - arom
54. fruit - bunga 91. liver - altey
22. one - isa, sakey
55. seed - bokel 92. drink - inom
23. two - dua, duara (dua ira)
56. leaf - bolong 93. eat - mangan, akan, kamot
24. three - talo, talora (talo ira)
57. root - lamot 94. bite - ketket
25. four - apat, apatira (apat ira)
58. bark - obak 95. suck - sepsep, suso
26. five - lima, limara (lima ira)
59. flower - bulaklak 96. spit - lutda
27. big - baleg
60. grass - dika 97. vomit - uta
28. long - andokey
61. rope - singer, lubir, taker 98. blow - sibok
29. wide - maawang, malapar
62. skin - baog, katat 99. breathe - engas, ingas, dongap,
30. thick - makapal
63. meat - laman linawa, anges
31. heavy - ambelat
64. blood - dala
32. small - melag, melanting, tingot,
daiset 65. bone - pokel
66. fat (n.) - mataba, taba
Pangasinan English
isa, sakey, san- one
dua, dua'ra (dua ira) two
talo, -tlo, talo'ra (talo ira) three
apat, -pat, apatira (apat ira) four
lima, lima'ra (lima ira) five
anem, -nem, anemira (anem ira) six
pito, pito'ra (pito ira) seven
walo, walo'ra (walo ira) eight
siam, siamira (siam ira) nine
polo, samplo (isa'n polo), samplo'ra (isa'n polo ira) tens, ten
lasus, sanlasus (isa'n lasus) hundreds, one hundred
libo, sakey libo thousands, one thousand
laksa, sanlaksa (isa'n laksa), sakey a laksa ten thousands, ten thousand
4
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
5
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
Malinac ya Labi (Isang awiting bayan tungkol sa pag-ibig.)
Composer- Julian Velasco.
6
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
Ang Panitikang Pangasinense sa Kasalukuyan
7
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
8
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
III. Panitikan ng Ilokano
A. Ang mga Iloko
Ang Iloko (o Iluko, Iloco, puwede ring Ilokano o Ilocano) ay isa sa mga pangunahing
wika ng Pilipinas. Ito ang wikang gamit (lingua franca) ng halos kabuaan ng
Hilagang Luzon lalo na sa Rehiyon ng Ilocos, sa Lambak ng Cagayan at sa maraming
bahagi ng Abra at Pangasinan. Marami ring mga nagsasalita ng Iloko sa Nueva
Ecija, Tarlac, Mindoro at sa ilang lalawigan saMindanao.
Tinatayang may mahigit 8 milyong gumagamit ng wikang Iloko sa Pilipinas.
Maraming bahagi ng mundo, kung saan nadako at namamalagi ang mga Ilokano, ang
katatagpuan din ng malaking bahagdan ng mga nagsasalita ng Iloko katulad sa mga
estado ng Hawaii at California sa America.
Amami, ñga addaca sadi lañgit, Amami, nga addaka sadi langit,
Madaydayao coma ti Naganmo. Madaydayaw koma ti Naganmo.
Umay cuma ti pagariam. Umay koma ti pagariam.
Maaramid cuma ti pagayatam Maaramid koma ti pagayatam
Cas sadi lañgit casta met ditoy daga. Kas sadi langit kasta met ditoy daga.
Itedmo cadacam ita ti taraonmi iti inaldao. Itedmo kadakam ita ti taraonmi iti inaldaw.
Quet pacaoanennacami cadaguiti ut-utangmi, Ket pakawanennakami kadagiti ut-utangmi,
A cas met panamacaoanmi A kas met panamakawanmi
Cadaguiti nacautang cadacami. Kadagiti nakautang kadakami.
Quet dinacam iyeg iti pannacasulisog, Ket dinakam iyeg iti pannakasulisog,
No di quet isalacannacami iti daques. No di ket isalakannakami iti dakes.
9
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
PEDRO BUCANEG- “Ama ng Panitikang at Panulaang Iloko.” Si Bucaneg ay may kapansanan
sa mata mula pagkabata. Siya ang sumulat sa epikong Biag ni Lam-ang ("Life of Lam-ang")
noong ika-17 dantaon.
Noong ika-18 dantaon, kinakitaan ang Panitikang Ilokano ng pag-unlad sa pamamagitan ng mga
misyonaryo na gumamit ng panitikan sa pagpapalaganap ng Kristiyanismo.
Fr. Jacinto Rivera ( Sumario de las Indulgencias in 1719) at ang Pasion, salin ng sermon ni St.
Vincent Ferrer sa Iloko ni Fr. Antonio Mejia noong 1845.
Ika-19 dantaon- LEONA FLORENTINO, "National Poetess of the Philippines" "mother of
Philippine women's literature" at "bridge from oral to literary tradition."
FR. JUSTO CLAUDIO FOJAS (Ilokano secular priest)- sumulat ng mga nobena, prayerbooks,
catechism, metrical romances, mga drama, mga talambuhay, isang diktionaryo ng Iloko-Spanish
at gramatika ng Espanyol (Spanish grammar).
ISABELO DE LOS REYES- anak ni Leona Florentino na sumulat ng mga tula, kwento, folklore,
mga pag-aaral, at mga artikulong pampulitika at panrelihiyon.
Ipinakilala ang ANG COMEDIA, kilala rin bilang moro-moro, at ang zarzuela. Ang moro-moro
ay itinatanghal na nagpapakita ng labiyano at Muslim.
Nagmula sa skrip ang mga korido ang komedya gaya ng Principe Don Juan, Ari Esteban ken
Reyna Hipolita, Doce Paris, Bernardo Carpio at Jaime del Prado.
Malaki ang naitulong ni Marcelino Mena Crisologo sa pagpapalaganap ng zarzuela sa
Vigan, Ilocos Sur.
Isinulat ni Pascual Agcaoili y Guerrero (1880–1958) ng Ilocos Norte ang "Daguiti
Agpaspasukmon Basi." Nakilala rin si Isaias R. Lazo (1887–1983) ng San Vicente, Ilocos Sur sa
pagsulat ng comedia and zarzuela.
Taong 1892- naiprinta ang Unang Nobelang Iloko na isinulat ni Fr. Rufino Redondo, isang
prayleng Augustinian friar na pinamagatang "Matilde de Sinapangan."
Isinulat naman ni Don Quintin Alcid ang nobelang "Ayat, Kaanonto Ngata?" ("Love, When
Shall it Be?").
Video compact discs of some popular Ilocano folk songs. After, the
Tagalogs, the Ilocanos has the best preserved repertoire of folk songs in
the Philippines.
11
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
MGA AWITING BAYAN/ AWIT NG PAG-IBIG
DUNGDUNGUEN KANTO
Dungdunguen kanto unay unay,
Indayonen kanto iti sinamay
Tultuloden kanto nalumanay MANANG BIDAY
Pagamuanen inka mailibay
Manang Biday, ilukat mo man
Apaman nga inkanto makaturog
Iyabbongkonto ta rupam daytoy paniok. ’Ta bintana ikalumbabam
Tapnon dinakanto kagaten ti lamok Ta kitaem ’toy kinayawan
Ken maimasmonto't maturog. Ay, matayakon no dinak kaasian
*Annay, pusok, annay, annay,
Nasaem, naut-ut la unay. Siasinnoka nga aglabaslabas
Itdem kaniak ta pannaranay Ditoy hardinko pagay-ayamak
Ta kaasiak a maidasay.
Ammom ngarud a balasangak
PAMULINAWEN Sabong ni lirio, di pay nagukrad
Pamulinawen
Pusok indengam man
Toy umas-asug Denggem, ading, ta bilinenka
Agrayod'ta sadiam. Ta inkanto ’diay sadi daya
Panunotem man
Inka Pagintutulngan
Agalakanto’t bunga’t mangga
Toy agayat, agukkoy dita sadiam. Ken lansones pay, adu a kita
Essem nga diak malipatan
Ta nasudi unay a nagan,
Uray sadin ti ayan, No nababa, imo gaw-aten
Lugar sadino man, No nangato, dika sukdalen
Aw-awagan di agsarday No naregreg, dika piduten
Ta naganmo kasam-itan.
No malagipka, pusok ti mabang-aran. Ngem labaslabasamto met laeng
Ang wikang Iloco ngayon, bukod sa gamit nito bilang lingua franca ng Hilagang Luzon,
ay kinikilala rin bilang Heritage Language ng Estado ng Hawaii. Ito ay sa kadahilanang
nakararami sa mga Filipino-Americans ay may dugong Ilocano at sa kadahilanan ding
marami sa mga nauna nang sakada(mga Pilipinong nagpunta sa Amerika noong
panahon ng pananakop) ay dugong Ilocano at hindi nakapagsasalita ng Tagalog.
Samakatuwid, mas nakararaming Filipino-Americans ang may lahing Ilocano at
nakapagsasalita ng Ilocano, bagamat ang mga bagong henerasyon ngayon ay marunong
kahit papano sa Tagalog.
Idagdagpa diyan na sa loob ng libu-libong taon ay napayaman pa ang bokabularyo ng
wikang ito. Sa katotohanan, tinatayang ang Iloco ang pinakamatandang wika sa
Pilipinas at isa sa mga may pinakamayamang bokabularyo. Sa katotohanan, sinasabi ng
mga eksperto na ang wikang Iloco ay may kompletong bokabularyo bago pa dumating
ang mga Kastila ngunit ito'y nawala dahil sa gahum ng wikang banyaga.
Tunay na mayaman ang wikang Iloco dahil may mga salita itong panumbas sa ibang
dayuhang salita na hindi naman natutumbasan ng Tagalog, ang kinikilalang lingua
franca raw ng Pilipinas. Isa na diyan ay ang region, na tinatawag na rehiyon ng mga
Tagalog, ngunit sa mga Ilocano ay deppaar.
Sa Honululo ngayon ay may sinimulang layunin ang mga anak at kaapuapuhan ng mga
naunang sagada. Ito ay ang pagpapalawak ng salitang Ilocano at ang paghihikayat sa
mga Ilocano sa Pilipinas na ito ay gamitin at ituro sa mga anak. Idagdag pa na ang wika
ay itinuturo sa Unibersidad ng Hawaii bilang isang kurso. Wala silang kurso para sa
Tagalog. Ang Ilocano ang tanging Wika sa Pilipinas na kinikilala bilang Heritage
Language sa Hawaii.
Tinataya ring may humigit-kumulang na 20 milyon native speakers ang Ilocano sa
buong mundo.
Maraming mga manunulat na Iloko ang nakapaglathala ng kanilang mga aklat sa ibayong bansa.
Isa sa mga pinakapopular sa kanila ay si Carlos Bulosan, isang migranteng Iloko na galing ng
Pangasinan. Isa rin si F. Sionel Jose, isang internasyonal na manunulat na kinilala sa kanyang
Rosales saga, limang nobela tungkol sa angkang Ilokano. Isinalin ang nobelang ito sa 22 wika.
Marami ring manunulat na Iloko ang nanalo sa Gawad Palanca. Kabilang dito sina Reynaldo A.
Duque, Ricarte Agnes, Aurelio S. Agcaoili, Lorenzo G. Tabin, Jaime M. Agpalo Jr., Prescillano
N. Bermudez, William V. Alvarado, Maria Fres-Felix, Clarito G. de Francia, Arnold Pascual
Jose, Eden Aquino Alviar, Severino Pablo, Ariel S. Tabag, Daniel L. Nesperos, Roy V. Aragon,
Danilo Antalan, Joel B. Manuel, Bernardo D. Tabbada, Noli S. Dumlao at iba pa.
13
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
14
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
b. Tulang Liriko
Patuloy ang paglaganap ng mga awiting Iloko. Ang ilan sa mga tulang
liriko na ito ay ang mga sumusunod.
15
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
d. Wikang Iloko sa Senaryong Internasyonal
Maraming mga websites ang aktibo sa pagpapaunlad ng panitikang Iloko. Narito
ang mga halimbawa.
c.1 (http://manoa.hawaii.edu/ilokano/affiliations/nakem.html)
Nakem International Conference
c.2 http://ilocanoyork.com/post/journal/poems/
Halimbawa ng mga artikulo sa website na ito:
AG-ABROADAK KUMA, ASAWAK
Our Ilocana contributor is a serious blogger, educator, and a graduate of the UP-Diliman’s Department of English and Comparative
Literature (DECL), a Center of Excellence in Literature and in the English Language in the Philippines. She writes in Tagalog, Ilocano and English.
The poem is a dialogue between a husband and wife that was mainly carried by text messenging. It shows conflicting views with the wife offering a
more conservative stance while the husband, inspired by a ‘balikbayan friend’, contemplates working abroad for better opportunities.
Agur-urayak kengka, simmangpet
Iti “text” mo kenyak,
Maka-abroad ak tu man met kuma asawak
Dattuyak gayyem ko, naggapu idiay Dallas.
September 2011
16
Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)
MGA SANGGUNIAN
https://ph.news.yahoo.com/blogs/the-inbox/keeping-alive-pangasinan-language-190936538.html
http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=1318581&page=2
http://www.pangasinan.gov.ph/2013/02/2nd-pangasinan-literary-contest-now-open/
https://docs.google.com/file/d/0ByVFvKzo7XnoUm9lMnFVYmVuczA/edit?pli=1
http://ilocanoyork.com/
http://iloko.tripod.com/Ilocano.html
http://tl.wikipedia.org/wiki/Pedro_Bukaneg
17