TRIẾT HỌC

Chương 4.
TRIẾT HỌC MÁC – LÊ NIN

1. VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC
1.1. VẬT CHẤT VÀ CÁC PHƯƠNG THỨC TỒN TẠI CỦA VẬT CHẤT
1.1.1. Tính thống nhất vật chất của thế giới
Bản chất của thế giới là vật chất, thế giới thống nhất ở tính vật chất:
1- Chỉ có một thế giới duy nhất và thống nhất là thế giới vật chất. Thế giới vật
chất tồn tại khách quan, có trước và độc lập với ý thức của con người.
2- Mọi bộ phận của thế giới vật chất đều có mối liên hệ thống nhất với nhau (đều
là những dạng cụ thể của thế giới vật chất, là kết cấu vật chất hoặc do vật chất sinh ra,
chịu sự chi phối của những quy luật khách quan, phổ biến của thế giới vật chất …)
3- Thế giới vật chất tồn tại vĩnh viễn, vô hạn và vô tận, không được sinh ra và
cũng không bị mất đi mà chỉ chuyển hoá từ dạng này sang dạng khác.
Chỉ có một thế giới duy nhất và thống nhất là thế giới vật chất
Tính thống nhất vật

Các bộ phận của thế giới vật chất đều có liên hệ với nhau
chất của thế giới
Thế giới vật chất tồn tại vĩnh viễn, vô hạn, vô tận
* Ý nghĩa phương pháp luận:

Vì thế giới thống nhất ở tính vật chất nên phải tìm nguồn gốc, bản chất của thế
giới vật chất ở ngay trong bản thân nó chứ không phải trong “ý niệm tuyệt đối” hoặc
trong ý thức con người như quan niệm của chủ nghiã duy tâm- tôn giáo.
1.1.2. Vật chất
*Lược khảo các quan điểm trước Mác về vật chất
- Quan điểm của các nhà duy vật thời cổ đại: Các nhà duy vật thời kỳ này có
khuynh hướng chung là đồng nhất vật chất với những dạng cụ thể của nó. Dạng cụ thể
của vật chất là ngũ hành, là khí (Triết học Trung Hoa), là đất, nước, lửa, gió (Triết học
Ấn Độ), là nước, không khí, nguyên tử (Triết học Hy Lạp) …
- Quan điểm của các nhà duy vật thời cận đại: Đây là thời kỳ khoa học tự nhiên
phát triển mạnh mẽ. Chủ nghĩa duy vật nói chung và phạm trù vật chất đã có bước phát
triển mới với nhiều yếu tố biện chứng. F. Bêcơn coi thế giới vật chất tồn tại khách quan,
vật chất là tổng hợp các hạt, tự nhiên là tổng hợp các vật thể có chất lượng, vận động là
một thuộc tính gắn liền với vật chất. Đềcác cho rằng thế giới vật chất là vô tận, vật chất
gồm những hạt có thể phân chia đến vô tận… Tuy nhiên do ảnh hưởng của cơ học cổ
điển, triết học duy vật thời kỳ này vẫn còn ở trình độ siêu hình, máy móc. Các nhà triết
học vẫn đồng nhất vật chất với khối lượng, tìm nguồn gốc của vận động nằm ngoài vật
chất, coi nguyên tử là phần tử nhỏ nhất không thể phân chia được …
*Nguyên nhân dẫn đến sự bế tắc của những quan điểm trước Mác về vật chất
1
Vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX khoa học tự nhiên phát triển mạnh mẽ với
một số phát minh quan trọng trong vật lý học. Những phát hiện trên là bước tiến mới
nhất của loài người trong việc nhận thức và làm chủ tự nhiên, bác bỏ quan điểm siêu
hình về vật chất. Tuy nhiên, việc phát hiện ra điện tử và trường điện từ bị coi là những
cái “phi vật chất” đã khiến cho chủ nghĩa duy tâm tấn công vào chủ nghĩa duy vật, cho
rằng vật chất đã biến mất, nền tảng của chủ nghĩa duy vật đã sụp đổ.
*Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về vật chất
Trong hoàn cảnh đó, Lênin đã kế thừa tư tưởng của Mác- Ăngghen, khái quát
những thành tựu của khoa học tự nhiên, cho rằng vật chất không bị tiêu tan mà cái bị
tiêu tan chính là giới hạn hiểu biết chật hẹp về vật chất. Từ đó Lênin đã đưa ra định
nghĩa mới về vật chất.
* Định nghĩa vật chất của Lênin:
“Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại
cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh
và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác”. (V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M, 1980,
t18; tr 172)
* Phân tích định nghĩa:
- Về nội dung:
Trong định nghĩa Lênin đã phân tích hai vấn đề quan trọng:
1- Phân biệt vật chất với tư cách một phạm trù triết học (vật chất nói chung: vô
hạn, vô tận, không sinh ra, không mất đi) và vật chất với tư cách là đối tượng của các
khoa học cụ thể (vật chất cụ thể: có sinh, có diệt để chuyển hoá thành dạng khác).
2- Nêu lên thuộc tính cơ bản để phân biệt vật chất với ý thức, đó là thuộc tính
khách quan.
Tóm lại, định nghĩa của Lênin bao gồm ba nội dung cơ bản:
1- Vật chất là cái tồn tại khách quan bên ngoài ý thức con người, không phụ thuộc
vào ý thức, dù con người biết hay không biết về nó thì nó vẫn tồn tại.
2- Vật chất là cái gây nên cảm giác ở con người khi gián tiếp hoặc trực tiếp tác
động lên giác quan của con người.
3- Cảm giác, tư duy, ý thức chỉ là sự phản ánh thế giới vật chất.
- Về phương pháp định nghĩa:
Lênin sử dụng một phương pháp định nghĩa độc đáo: Không quy vật chất vào vật
thể cụ thể như cách của các nhà triết học trước đó; cũng không quy vật chất vào một
phạm trù lớn hơn (như cách định nghĩa thông thường) vì cho đến nay chưa có một phạm
trù nào lớn hơn phạm trù vật chất. Lênin đã định nghĩa phạm trù vật chất trong mối quan
hệ với phạm trù ý thức (phạm trù đối lập với nó). Trong quan hệ ấy, vật chất là tính thứ
nhất, ý thức là tính thứ hai. Tuy nhiên sự đối lập này chỉ là tương đối. Trong lĩnh vực xã
hội, vật chất và ý thức hoà quyện, đan xen vào nhau mà không có đường ranh giới tuyệt
đối.
* Ý nghĩa của định nghĩa:
- Định nghĩa đã cùng một lúc giải quyết triệt để hai mặt trong một vấn đề cơ bản
của triết học trên lập trường duy vật. Khi khẳng định vật chất là “thực tại khách quan
được đem lại cho con người trong cảm giác”, Lênin đã thừa nhận vật chất là cái có
2
trước, là nguồn gốc của cảm giác, ý thức. Khi khẳng định vật chất là cái “được cảm giác
chép lại, chụp lại, phản ánh”, Lênin muốn nhấn mạnh rằng con người có thể nhận thức
được thế giới.
Như vậy, định nghĩa đã bác bỏ chủ nghĩa duy tâm, thuyết không thể biết, khắc
phục được những khiếm khuyết trong những quan điểm duy vật siêu hình, máy móc về
vật chất.
- Với tính chất khái quát cao (vật chất là tất cả những gì tồn tại khách quan),
định nghĩa có tác dụng định hướng cho các khoa học cụ thể trong việc tìm kiếm, phát
hiện những dạng mới của vật chất.
- Định nghĩa cho phép xác định cái gì là vật chất trong lĩnh vực xã hội, từ đó giúp
các nhà khoa học có cơ sở lý luận để giải thích nguyên nhân cuối cùng của các biến cố
xã hội (nguyên nhân thuộc về sự vận động của phương thức sản xuất) trên cơ sở đó tìm
ra phương án tối ưu để hành động.
1.1.3. Những phương thức tồn tại của vật chất
Vận động
-Vận động là gì?
F. Ăngghen viết:
“Vận động hiểu theo nghĩa chung nhất … bao gồm mọi sự thay đổi và mọi quá
trình diễn ra trong vũ trụ, kể từ sự thay đổi vị trí giản đơn cho đến tư duy”. (C. Mác- F.
Ăng ghen Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994; t 20; tr 89)
Như vậy, vận động là mọi sự biến đổi nói chung.
- Vận động là “thuộc tính cố hữa của vật chất”, “là phương thức tồn tại của vật
chất”. Vật chất tồn tại bằng cách vận động. Trong vận động và thông qua vận động mà
vật chất biểu hiện nó là cái gì.
- Vận động của vật chất là tự thân vận động, có nguyên nhân từ sự tác động lẫn
nhau của các thành tố nội tại trong cấu trúc vật chất.
- Vận động không mất đi và cũng không do ai sáng tạo ra mà chỉ chuyển hoá từ
hình thức này sang hình thức khác. Bản thân vận động được bảo toàn cả về lượng lẫn về
chất. Nếu một hình thức vận động nào đó của vật chất mất đi, tất yếu nảy sinh một hình
thức vận động khác thay thế.
* Các hình thức vận động
F. Ăng ghen chia vận động thành 5 hình thức cơ bản:
- Vận động cơ học (sự di chuyển vị trí của các vật thể trong không gian)
- Vận động vật lý (vận động của các phân tử, nguyên tử, các hạt cơ bản, các quá
trình nhiệt điện …)
- Vận động hoá học (vận động của các phân tử, nguyên tử, các quá trình hoá hợp
và phân giải các chất …)
- Vận động sinh học (quá trình trao đổi chất giữa cơ thể và môi trường)
- Vận động xã hội (sự thay thế của các hình thái kinh tế - xã hội)
Các hình thức vận động có sự khác nhau về chất nhưng có quan hệ chặt chẽ với
nhau. Các hình thức vận động cao xuất hiện trên cơ sở các hình thức vận động thấp, bao
hàm trong đó tất cả các hình thức vận động thấp hơn. Trong khi đó, các hình thức vận
động thấp không có khả năng bao hàm các hình thức vận động ở trình độ cao hơn.
3
Trong sự tồn tại của mình, mỗi sự vật có thể gắn liền với nhiều hình thức vận
động khác nhau; nhưng bao giờ cũng có một hình thức vận động đặc trưng cho bản chất
của sự vật.
Vận động xã hội
Vận động sinh học
Vận động hoá học
Vận động vật

lý
Vận động
cơ học
* Vận động và đứng im

Vận động của thế giới vật chất là tuyệt đối còn đứng im là tương đối.
Đứng im là tương đối bởi vì:
1- Hiện tượng đứng im chỉ xảy ra trong một mối quan hệ chứ không phải trong
mọi quan hệ cùng một lúc. VD: Hành khách ngồi im so với toa tàu nhưng lại vận động
so với cây cối, nhà cửa hai bên đường.
2- Đứng im chỉ xảy ra với một hình thái vận động chứ không phải với mọi hình
thái vận động. VD: Hành khách chỉ ngồi im về mặt cơ học còn vẫn vận động ở các hình
thức khác.
3- Đứng im chỉ biểu hiện của một trạng thái vận động, vận động trong thăng
bằng, khi nó chưa bị phân hoá thành cái khác.
4- Đứng im là một hiện tượng tạm thời trong một thời gian nhất định. Trong thời
gian đứng im, sự vật đã nảy sinh những nhân tố mới phá vỡ sự đứng im ấy.
Không gian và thời gian
* Khái niệm:
- Không gian là khái niệm chỉ sự tồn tại cuả một khách thể vật chất chiếm một vị
trí nhất định, ở vào một khung cảnh nhất định trong tương quan về mặt kích thước so
với các khách thể khác.
VD: Một hình hộp chữ nhật.
- Thời gian là khái niệm chỉ sự tồn tại của khách thể vật chất ở mức độ lâu hay
mau, ở sự kế tiếp trước hay sau của các giai đoạn vận động.
VD: Tuổi thọ của con người.
* Tính chất của không gian và thời gian:
1- Tính khách quan: Không gian và thời gian là thuộc tính của vật chất. Vật chất
4
tồn tại khách quan nên không gian và thời gian cũng tồn tại khách quan.
2- Tính vĩnh cửu và vô tận: Không gian và thời gian không có tận cùng về một
phía nào cả, cả về quá khứ lẫn tương lai, cả về đằng trước lẫn đằng sau, bên phải hay bên
trái, phía trên hay phía dưới …
3- Không gian có ba chiều, còn thời gian chỉ có một chiều.
1. 2. NGUỒN GỐC, BẢN CHẤT, KẾT CẤU CỦA Ý THỨC

1.2.1. Nguồn gốc của ý thức
Nguồn gốc tự nhiên
- Ý thức là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ óc con người.
Bộ óc người là cơ quan vật chất của ý thức. Ý thức là chức năng của bộ óc con người.
Óc bị tổn thương thì ý thức sẽ bị rối loạn. Óc người là một tổ chức sống có kết cấu phức
tạp gồm 14 – 15 tỷ tế bào thần kinh, là sản phẩm của quá trình tiến hoá lâu dài trong thế
giới vật chất. Óc thu nhận, điều khiển hoạt động của cơ thể trong quan hệ với thế giới
bên ngoài thông qua phản xạ có điều kiện và không có điều kiện. Quá trình ý thức và
quá trình sinh lý trong óc là hai mặt của một quá trình sinh lý thần kinh mang nội dung ý
thức.
- Ý thức là quá trình phản ánh thế giới khách quan bởi bộ óc con người.
Phản ánh là sự tái tạo những đặc điểm của hệ thống vật chất này ở hệ thống vật
chất khác trong sự tác động qua lại giữa hai hệ thống vật chất.
VD: Thanh kim loại bị han gỉ do sự tác động của môi trường.
Phản ánh là thuộc tính chung của thế giới vật chất nhưng ỏ trình độ cao thấp
khác nhau. Vật thể càng ở trình độ cao bao nhiêu thì hình thức phản ánh càng phức tạp
bấy nhiêu.
+ Phản ánh vật lý, hoá học đặc trưng cho giới tự nhiên vô sinh, còn mang tính
chất thụ động, chưa có định hướng, lựa chọn.
+ Phản ánh sinh học đặc trưng cho giới tự nhiên sống, là bước phát triển mới về
chất trong sự tiến hoá của các hình thức phản ánh, đơn giản nhất là tính kích thích tứclà
phản ứng trả lời tác động của môi trường bên ngoài ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình
trao đổi chất của sinh vật. Tính cảm ứng là sự nhạy cảm đối với sự thay đổi của môi
trường (xuất hiện ở động vật chưa có hệ thần kinh). Cao hơn là các phản xạ, xuất hiện ở
động vật đã có hệ thần kinh. Tâm lý động vật xuất hiện ở động vật đã có hệ thần kinh
trung ương.
Phản ánh sinh học đã có sự lựa chọn, sự định hướng. Nhờ đó sinh vật thích nghi
với môi trường để duy trì sự tồn tại của mình. Tuy nhiên, phản ánh sinh học, kể cả tâm
lý động vật cũng chưa phải là ý thức mà chỉ là sự phản ánh có tính chất bản năng do nhu
cầu sinh lý cơ thể và quy luật sinh học chi phối.
+ Ý thức là hình thức cao nhất của sự phản ánh, nảy sinh cùng sự xuất hiện của
con người. Ý thức ra đời là kết quả phát triển lâu dài của thuộc tính phản ánh của vật
chất. Bộ óc con người cùng với thế giới bên ngoài tác động vào bộ óc, đó là nguồn gốc
tự nhiên của ý thức.
5
Con người: ý thức
Động vật cao cấp: phản xạ

có điều kiện (tâm lý)
Động vật có hệ thần kinh:

Giới tự nhiên phản xạ không điều kiện
Các hữu sinh Phản ánh sinh học
trình
độ
phản
ánh Động vật chưa có hệ thần
của kinh: tính cảm ứng
thế
giới
vật
chất Thực vật: tính kích thích
Giới tự nhiên Phản ánh thụ động

vô sinh Phản ánh vật lý, hoá học
sinh học
Chưa có tính lựa chọn
Nguồn gốc xã hội
Ý thức ra đời cùng với quá trình hình thành bộ óc con người nhờ lao động, ngôn
ngữ và các quan hệ xã hội.
- Lao động là hoạt động đặc thù của con người, là quá trình sáng tạo và sử dụng
công cụ lao động tác động vào tự nhiên, cải biến các dạng vật chất của tự nhiên, tạo ra
của cải vật chất cho con người.
Lao động cung cấp cho con người những phương tiện để sống đồng thời lao động
cũng sáng tạo ra con người. Lao động làm biến đổi cả hình thể lẫn trí tuệ con người. Lao
động giải phóng đôi tay, tạo dáng đứng thẳng và tầm nhìn xa rộng cho con người. Quá
trình lao động cũng là quá trình con người tác động vào thế giới khách quan, buộc thế
giới khách quan bộc lộ những thuộc tính, những quy luật để con người nhận thức và cải
tạo thế giới khách quan. Đó chính là quá trình hình thành những tri thức về tự nhiên và
xã hội của con người. Như vậy, nguồn gốc cơ bản của ý thức tư tưởng là sự phản ảnh
thế giới khách quan vào đầu óc con người thông qua quá trình lao động
- Ngôn ngữ: Lao động là hoạt động mang tính xã hội. Vì vậy, việc trao đổi thông
tin, kinh nghiệm cho nhau là tất yếu. Ngôn ngữ ra đời do nhu cầu giao tiếp giữa các
thành viên trong xã hội bởi một mục đích chung. Ngôn ngữ là hệ thống tín hiệu thứ hai,
là cái “vỏ vật chất” của tư tưởng.
Vai trò của ngôn ngữ:
+ Nhờ ngôn ngữ, con người giao tiếp, trao đổi tư tưởng, tình cảm cho nhau.
+ Ngôn ngữ là phương tiện của tư duy nhằm khái quát hoá, trừu tượng hoá hiện
thực.
+ Nhờ ngôn ngữ, con người tổng kết thực tiễn, trao đổi thông tin, truyền những
kinh nghiệm, hiểu biết từ thế hệ này sang thế hệ khác.
* Tóm lại: ý thức ra đời từ hai nguồn gốc: nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã
6
hội. 1- Về nguồn gốc tự nhiên: ý thức là sự phản ánh thế giới khách quan bởi bộ óc con
người thông qua các giác quan; 2- Về nguồn gốc xã hội: ý thức ra đời cùng với quá
trình hình thành bộ óc nhờ lao động và ngôn ngữ. Trong đó, nguồn gốc xã hội là trực
tiếp và quan trọng nhất cho sự hình thành ý thức con người.
Thế giới khách quan →Óc người
Tự nhiên
Ý thức
Lao động + ngôn ngữ Xã hội
1.2.2. Bản chất của ý thức

- Ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan.
Cả vật chất và ý thức đều tồn tại, đều là hiện thực. Song vật chất là hiện thực
khách quan, là cái được phản ánh còn ý thức là hiện thực chủ quan, là hình ảnh tinh thần,
không có tính vật chất, bị hiện thực khách quan quy định. Nó không giống với hình ảnh
vật lý bởi vì nó chỉ tồn tại trong bộ óc con người. Vì vậy, không được lẫn lộn ý thức với
vật chất, làm mất đi sự đối lập giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm.
- Ý thức là sự phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc con người một cách năng
động sáng tạo. Tính sáng tạo của ý thức thể hiện rất phong phú:
+ Bằng sự sáng tạo của ý thức, con người có thể cải biến thế giới vật chất, tạo ra
những dạng vật chất mới ngày càng phong phú, đa dạng và hoàn thiện hơn.
+ Trên cơ sở những tri thức đã có, con người có thể suy luận ra những tri thức
mới, có thể vượt trước hiện tại để dự báo tương lai hoặc suy đoán về quá khứ.
+ Ý thức có thể tạo ra những ảo tưởng, huyền thoại, những lý thuyết khoa học
trừu tượng.
Quá trình phản ánh của ý thức là quá trình năng động, sáng tạo, thống nhất ba mặt
sau:
1- Trao đổi thông tin có định hướng, có chọn lọc giữa chủ thể và đối tượng phản
ánh.
2- Mô hình hoá đối tượng trong tư duy dưới dạng một hình ảnh tinh thần.
3- Chuyển mô hình từ tư duy ra hiện thực khách quan, tức là quá trình biến tư
tưởng thành hiện thực.
Sự sáng tạo của ý thức là sáng tạo trong khuôn khổ của sự phản ánh.
- Ý thức là một hiện tượng mang tính xã hội: Sự ra đời, tồn tại và phát triển của ý
thức gắn liền với hoạt động thực tiễn của lịch sử, chịu sự chi phối của các quy luật sinh
học và quy luật xã hội, do nhu cầu giao tiếp xã hội và các điều kiện sinh hoạt hiện thực
của con người quy định. Vì vậy, ý thức là của cá nhân mỗi con người song lại mang dấu
khá đậm nét của đời sống xã hội, cộng đồng.
1.2.3. Kết cấu của ý thức
Theo các yếu tố hợp thành
Ý thức bao gồm các yếu tố cấu thành như: tri thức, tình cảm, niềm tin, lý trí, ý chí
… trong đó tri thức là yếu tố cơ bản, cốt lõi.
7
- Tri thức là kết quả của quá trình nhận thức của con người về thế giới hiện thực,
làm tái hiện trong tư tưởng những thuộc tính, những quy luật của thế giới ấy và diễn đạt
chúng dưới hình thức ngôn ngữ hoặc các hệ thống ký hiệu khác.
Tri thức có nhiều cấp độ khác nhau như tri thức thông thường và tri thức khoa
học. Trong tri thức khoa học lại có tri thức kinh nghiệm và tri thức lý luận. Ngày nay,
trong xu thế phát triển kinh tế tri thức, tri thức giữ vai trò ngày càng to lớn đối với sự
phát triển của xã hội.
- Tình cảm là sự cảm động của con người trong quan hệ của mình với thực tại
xum quanh và đối với bản thân mình. Tình cảm tích cực là một trong những động lực
năng cao năng lực hoạt động sống của con người. Tri thức kết hợp với tình cảm hình
thành nên niềm tin, nâng cao ý chí tích cực, biến thành hành động thực tế thì mới phát
huy được sức mạnh.
Theo chiều sâu của nội tâm
Theo chiều sâu nội tâm, có: Tự ý thức, tiềm thức, vô thức.
- Tự ý thức là ý thức về bản thân mình trong mối quan hệ với ý thức về thế giới
bên ngoài. Tự ý thức giúp con người nhận rõ bản thân mình, tự điều chỉnh bản thân theo
các quy tắc, tiêu chuẩn mà xã hội đề ra.
- Tiềm thức là những tri thức mà chủ thể đã có từ trước nhưng đã gần như trở
thành bản năng, thành kỹ năng nằm trong tầng sâu của ý thức chủ thể, là ý thức dưới
một dạng tiềm tàng. Tiềm thức có thể chủ động gây ra các hoạt động tâm lý và nhận
thức mà không cần kiểm soát một cách trực tiếp. Tiềm thức góp phần giảm đi sự quá tải
của đầu óc trong việc xử lý các tài liệu, dữ kiện lặp đi, lặp lại mà vẫn đảm bảo được độ
chặt chẽ của tư duy khoa học.
- Vô thức là những trạng thái tâm lý ở chiều sâu, điều chỉnh sự suy nghĩ, hành vi,
thái độ ứng xử của con người mà chưa có sự tranh luận nội tâm, chưa có sự truyền tin
bên trong, chưa có sự kiểm tra, tính toán của lý trí.
Vô thức biểu hiện thành những hiện tượng như: bản năng ham muốn, giấc mơ, bị
thôi miên, mặc cảm, sự lỡ lời, nói nhịu …
Vô thức có vai trò làm giảm đi sự căng thẳng khi làm việc quá tải, giải toả những
ức chế thần kinh, góp phần lập lại thế cân bằng trong hoạt động tinh thần mà không dẫn
tới trạng thái ức chế quá mức. Tuy nhiên, không nên cường điệu đến mức thần bí vô
thức. Vô thức nằm trong con người có ý thức. Giữ vai trò chủ đạo trong con người là ý
thức chứ không phải vô thức.
1.3. MỐI QUAN HỆ GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC

Đây là vấn đề cơ bản của triết học. Xung quanh vấn đề này có nhiều quan điểm
triết học khác nhau, thậm chí đối lập nhau như:
- Chủ nghĩa duy tâm: Tách ý thức ra khỏi vật chất, biến ý thức thành vị thần sáng
tạo ra hiện thực, cho rằng ý thức sinh ra và quyết định vật chất.
- Chủ nghĩa duy vật tầm thường: Cho rằng vật chất sinh ra và quyết định ý thức
song ý thức giữ vị trí thụ động trước vật chất, không có tính năng động tích cực đối với
thế giới khách quan.
- Chủ nghiã duy vật biện chứng: Vật chất sinh ra và quyết định ý thức song ý
8
thức có tính năng động, tính độc lập tương đối, có thể tác động trở lại vật chất thông qua
hoạt đọng thực tiễn của con người.
1.3.1. Vai trò quyết định của vật chất đối với ý thức
- Vật chất là nguồn gốc sinh ra ý thức: Ý thức là sản phẩm của một dạng vật chất
cao là bộ óc con người. Không có óc người và thế giới khách quan cùng lao động, ngôn
ngữ thì không có ý thức.
- Hoàn cảnh vật chất quyết định nội dung của ý thức: Ý thức là sự phản ánh thế
giới vật chất nên hoàn cảnh vật chất sẽ in dấu ấn trong ý thức của con người. Người sống
trong hoàn cảnh khác nhau sẽ có tâm tư, tình cảm, suy nghĩ khác nhau.
- Sự biến đổi trong hoàn cảnh vật chất sẽ kéo theo sự biến đổi trong ý thức con
người. Vì vậy, trong những thời đại khác nhau, con người có những tâm tư, tình cảm,
suy nghĩ khác nhau.
- Vật chất là điều kiện khách quan để biến ý thức, tư tưởng thành hiện thực.
Những mong muốn, nguyện vọng của con người cũng như những đường lối chính sách
của một Đảng, một nhà nước muốn trở thành hiện thực thì phải xuất phát từ những tiền
để vật chất, nếu không sẽ rơi vào ảo tưởng.
1.3.2. Tính năng động, tính độc lập tương đối của ý thức
- Ý thức do vật chất quyết định song nó có tính độc lập tương đối, có tác động trở
lại vật chất theo hai chiều hướng:
+ Ý thức, tư tưởng tiên tiến, cách mạng có tác dụng thúc đẩy hiện thực khách
quan phát triển.
VD: Những phát minh trong khoa học tự nhiên có tác dụng cải tạo cuộc sống,
nâng cao chất lượng cuộc sống cho con người; những học thuyết khoa học xã hội có tác
dụng định hướng cho nhận thức và hành động của con người …
Tuy nhiên, bản thân ý thức, tư tưởng dẫu tiên tiến cũng không trực tiếp thay đổi
được gì trong hiện thực nếu nó không được con người tổ chức hoạt động trong thực tiễn.
Con người phải nhận thức, vận dụng đúng quy luật khách quan. Từ những tri thức về
quy luật khách quan, con người xác định mục tiêu, phương hướng hành động, có biện
pháp hành động và ý chí đạt được mục tiêu đã đề ra.
+ Ngược lại, ý thức, tư tưởng lạc hậu, phản động phản ánh sai lệch hiện thực
khách quan lại kìm hãm sự phát triển của hiện thực khách quan.
VD: Tư tưởng mê tín dị đoan; tư tưởng trọng nam khinh nữ...
Tuy nhiên, tác động kìm hãm này không phải là vĩnh viễn. Theo tiến trình phát
triển của lịch sử, dần dần chúng sẽ bị đào thải.
- §iÒu kiÖn ®Ó ý thøc ph¸t huy vai trß tÝch cùc ®èi víi hiÖn thùc:
+ Sù s¸ng t¹o cña ý thøc ph¶i trong khu«n khæ cña sù ph¶n ¸nh, kh«ng ®îc bãp
mÐo, xuyªn t¹c hiÖn thùc kh¸ch quan.
+ Ph¶i cã ®iÒu kiÖn vËt chÊt ®Ó biÕn ý thøc thµnh hiÖn thùc.
+ Ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi.
1.3.3. Ý nghĩa phương pháp luận
- Vì vậy chất quyết định ý thức nên trong nhận thức và hành động phải xuất phát
từ hiện thực khách quan, tôn trọng và hành động theo quy luật khách quan, lấy thực tế
9
khách quan làm căn cứ cho mọi hành động của mình. Trong công tác giáo dục, phải xuất
phát từ đối tượng học trò, từ hoàn cảnh thực tế để xác định nội dung, phương pháp giáo
dục cho phù hợp.
- Vì ý thức có tính năng động, tính độc lập tương đối nên phải phát huy sức mạnh
của ý thức tiên tiến (Giáo dục chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, giáo dục tri
thức khoa học, nâng cao dân trí, bồi dưỡng nhân tài…); đấu tranh chống tư tưởng tiêu
cực, phản động (thái độ bi quan, thờ ơ, vô cảm trước cuộc đời, bệnh thành tích trong
giáo dục, chủ nghĩa bình quân, chống diễn biến hoà bình trên mặt trận tâm lý của các thế
lực thù địch …).
- Kết hợp hài hoà những giá trị vật chất và giá trị tinh thần, chống hai khuynh
hướng: 1. Quá đề cao vật chất mà xem nhẹ những giá trị tinh thần (duy vật tầm thường);
2. Quá đề cao tinh thần mà xem nhẹ vật chất (duy tâm, chủ quan duy ý chí).
2.HAI NGUYÊN LÝ CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

2.1. Nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn
2.1.1.Kh¸i niÖm mèi liªn hÖ phæ biÕn:
- Nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau trong viÖc xem xÐt çc sù vËt hiÖn tîng:
Cã hai c©u hái:
1. Çc sù vËt, hiÖn tîng, qu¸ tr×nh trong thÕ giíi cã mèi liªn hÖ hay biÖt lËp,
t¸ch rêi nhau?
2. NÕu chóng cã liªn hÖ th× çi g× quy ®Þnh mèi liªn hÖ Êy?
§Ó tr¶ lêi c©u hái thø nhÊt, cã hai quan ®iÓm tr¸i ngîc nhau:
+ Quan ®iÓm siªu h×nh cho r»ng: Sù vật, hiện tượng tån t¹i biÖt lËp, t¸ch rêi
nhau, çi nµy tån t¹i bªn c¹nh çi kia. NÕu cã quy ®Þnh th× chØ lµ nh÷ng quy ®Þnh bÒ
ngoµi, ngÉu nhiªn. NÕu cã liªn hÖ th× çc h×nh thøc liªn hÖ kh¸c nhau còng kh«ng cã
kh¶ n¨ng chuyÓn ho¸ lÉn nhau.
+ Quan ®iÓm biÖn chøng cho r»ng: Çc sù vËt, hiÖn tîng, qu¸ tr×nh võa ®éc
lËp, võa rµng buéc, quy ®Þnh, t¸c ®éng qua l¹i, chuyÓn ho¸ lÉn nhau.
VD: Mèi quan hÖ gi÷a c¬ thÓ sèng víi m«i trêng, mèi quan hÖ gi÷a kinh tÕ vµ
chÝnh trÞ trong x· héi …
§Ó tr¶ lêi c©u hái thø hai: còng cã hai quan ®iÓm tr¸i ngîc nhau:
+ Chñ nghÜa duy t©m cho r»ng: çi quyÕt ®Þnh mèi liªn hÖ, sù chuyÓn ho¸ lÉn
nhau gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng lµ mét lùc lîng siªu nhiªn hay ý thøc, c¶m gi¸c cña con
ngêi.
+ Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng cho r»ng: c¬ së cña mèi liªn hÖ gi÷a çc sù
vËt hiÖn tîng lµ ë tÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi
- §Þnh nghÜa: Mèi liªn hÖ lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ sù quy ®Þnh, sù
t¸c ®éng qua l¹i, sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng hay gi÷a çc mÆt
cña mét sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi.
VD: Mèi liªn hÖ gi÷a cung vµ cÇu trong nÒn kinh tÕ; mèi liªn hÖ gi÷a ngêi víi
ngêi trong x· héi …
Quy ®Þnh lÉn
nhau Gi÷a çc sù vËt
Mèi liªn hÖ T¸c ®éng qua l¹i
10 Gi÷a çc mÆt cña sù vËt
ChuyÓn ho¸ lÉn nhau
2.1.2. TÝnh chÊt cña mèi liªn hÖ phæ biÕn:
- TÝnh kh¸ch quan: Mäi mèi liªn hÖ cña çc sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi lµ
vçn cã trong mçi b¶n th©n sù vËt, hiÖn tîng, xuÊt ph¸t tõ tÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña
thÕ giíi.
- TÝnh phæ biÕn:
+ BÊt kú sù vËt, hiÖn tîng nµo còng cã quan hÖ víi sù vËt hiÖn tîng kh¸c.
VD: 1- Trong tù nhiªn: Mèi liªn hÖ gi÷a çc loµi t¹o thµnh sù c©n b»ng hÖ sinh
th¸i; 2- Trong x· héi: Mèi liªn hÖ gi÷a ngêi víi ngêi t¹o thµnh sù ®a d¹ng phøc t¹p cña x·
héi …
+ Çc mÆt, çc yÕu tè, çc qu¸ tr×nh trong b¶n th©n mçi sù vËt, hiÖn tîng còng
cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau.
VD: 1- Mèi liªn hÖ gi÷a ®ång hãa vµ dÞ ho¸ trong c¬ thÓ sinh vËt;
2- Mèi liªn hÖ gi÷a kinh tÕ vµ chÝnh trÞ trong x· héi;
3- Mèi liªn hÖ gi÷a nhËn thøc c¶m tÝnh vµ nhËn thøc lý tÝnh trong t duy
…
- TÝnh ®a d¹ng: Cã thÓ ph©n chia çc mèi liªn hÖ thµnh tõng cÆp:
+ Mèi liªn hÖ bªn trong vµ mèi liªn hÖ bªn ngoµi:
Mèi liªn hÖ bªn trong lµ sù t¸c ®éng qua l¹i, sù quy ®Þnh, sù chuyÓn ho¸ lÉn
nhau gi÷a çc yÕu tè, çc thuéc tÝnh, çc mÆt cña mét sù vËt. VD: Mèi liªn hÖ gi÷a cùc
b¾c vµ cùc nam cña mét thanh nam ch©m.
Mèi liªn hÖ bªn ngoµi lµ mèi liªn hÖ gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng. VD: Mèi liªn hÖ
gi÷a ViÖt Nam vµ çc níc trªn thÕ giíi.
+ Mèi liªn hÖ chñ yÕu vµ mèi liªn hÖ thø yÕu.
+ Mèi liªn hÖ b¶n chÊt vµ mèi liªn hÖ kh«ng b¶n chÊt.
+ Mèi liªn hÖ tÊt nhiªn vµ mèi liªn hÖ ngÉu nhiªn.
+ Mèi liªn hÖ chung vµ mèi liªn hÖ riªng …
Lu ý: Trong b¶n th©n mçi sù vËt cã thÓ cã nhiÒu mèi liªn hÖ. Ranh giíi gi÷a çc
mèi liªn hÖ còng chØ lµ t¬ng ®èi, tuú thuéc gãc ®é vµ thêi ®iÓm xem xÐt.
VD: Mèi liªn hÖ gi÷a çc loµi lµ mçi liªn hÖ bªn ngoµi nÕu ®øng díi gãc ®é
tõng loµi ®Ó xem xÐt, song nÕu xÐt trong ph¹m vi mét hÖ sinh th¸i th× ®ã l¹i lµ mèi
liªn hÖ bªn trong.
2.1.3. ý nghÜa phư¬ng ph¸p luËn
* Quan ®iÓm toµn diÖn:
11
- Khi nhËn thøc vÒ mèi liªn hÖ ph¶i ®Æt trong mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a çc bé
phËn, çc yÕu tè, çc mÆt cña chÝnh sù vËt vµ trong sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a çc sù vËt
®ã víi sù vËt kh¸c.
VD: Khi xem xÐt, ®¸nh gi¸ vÒ mét con ngêi ph¶i ®¸nh gi¸ toµn diÖn çc mÆt
®øc, trÝ, lao, thÓ, mü trong mèi quan hÖ biÖn chøng víi nhau.
- Ph¶i ph©n biÖt tõng mèi liªn hÖ, thÊy vÞ trÝ cña tõng mÆt, tõng mèi liªn hÖ
träng chØnh thÓ. Tuy nhiªn còng cÇn lu ý tíi sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a çc mèi liªn
hÖ ë nh÷ng ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh.
- Trong ho¹t ®éng thùc tÕ, khi t¸c ®éng vµo sù vËt, cÇn chó ý tíi nh÷ng mèi liªn
hÖ cña sù vËt ®ã víi sù vËt kh¸c. Ph¶i biÕt sö dông ®ång bé çc biÖn ph¸p, çc ph¬ng
tiÖn kh¸c nhau t¸c ®éng vµo sù vËt nh»m ®em l¹i hiÖu qu¶ cao nhÊt.
Trong c«ng cuéc ®æi míi ®Êt níc hiÖn nay, cÇn ph¶i ®æi míi toµn diÖn vÒ
kinh tÕ, chÝnh trÞ, t tëng, v¨n ho¸, trong ®ã ®æi míi t duy vÒ kinh tÕ lµ kh©u then
chèt.
Trong c«ng t¸c gi¸o dôc, ph¶i gi¸o dôc con ngêi mét çch toµn diÖn vÒ ®øc vµ
tµi; d¹y häc ph¶i d¹y ®ñ çc m«n nhng vÉn chó träng h¬n tíi çc m«n c¬ b¶n.
* Quan ®iÓm lÞch sö cô thÓ:
Khi nhËn thøc vµ t¸c ®éng vµo sù vËt ph¶i chó ý ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh lÞch sö
cô thÓ trong ®ã sù vËt sinh ra, tån t¹i vµ ph¸t triÓn.
VD: 1- Muèn ®¸nh gi¸ ®óng vÒ mét con người th× ph¶i ®Æt con ngưêi ®ã vµo
hoµn c¶nh cô thÓ bëi v× cã nh÷ng phÈm chÊt, tÝnh çch phï hîp víi thêi kú nµy l¹i
kh«ng phï hîp víi thêi kú kh¸c; 2- §ưêng lèi cña §¶ng ph¶i ®ưîc x©y dùng trªn c¬ së
ph©n tÝch t×nh h×nh cô thÓ cña ®Êt nưíc vµ thÕ giíi; 3- BiÖn ph¸p gi¸o dôc ph¶i phï
hîp víi ®èi tưîng vµ hoµn c¶nh cô thÓ.
2.2- Nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn:

2.2.1. Kh¸i niÖm vÒ sù ph¸t triÓn:
- Nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ sù ph¸t triÓn:
+ Quan ®iÓm siªu h×nh: xem sù ph¸t triÓn chØ lµ sù t¨ng hay gi¶m ®¬n thuÇn vÒ
mÆt lîng, kh«ng cã sù thay ®æi vÒ chÊt cña sù vËt; ph¸t triÓn chØ lµ qu¸ tr×nh tiÕn lªn
liªn tôc, kh«ng cã nh÷ng bíc quanh co, th¨ng trÇm phøc t¹p.
+ Quan ®iÓm biÖn chøng: xem xÐt sù ph¸t triÓn lµ mét qu¸ tr×nh tiÕn lªn tõ thÊp
®Õn cao, võa dÇn dÇn võa nh¶y vät, çi míi thay thÕ çi cò. §ã lµ qu¸ tr×nh diÔn ra
theo ®êng xo¸y èc mµ nguån gèc n»m trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn cña b¶n
th©n sù vËt.
- Kh¸i niÖm ph¸t triÓn: Ph¸t triÓn lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ qu¸ tr×nh
vËn ®éng tiÕn lªn tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ kÐm hoµn thiÖn
®Õn hoµn thiÖn h¬n cña sù vËt.
VD: TiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña x· héi loµi ngêi.
12
VËn ®éng ®i lªn (ph¸t triÓn)
quan
VËn ®éng VËn ®éng ®i xuèng
VËn ®éng vßng trßn
Sù ph¸t triÓn chØ lµ mét trêng hîp cña vËn ®éng, ®ã lµ vËn ®éng ®i lªn, cã sù ra
®êi cña çi míi cao h¬n thay thÕ çi cò. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, sù vËt sÏ h×nh thµnh
dÇn nh÷ng quy ®Þnh míi cao h¬n vÒ chÊt theo chiÒu híng ngµy cµng hoµn thiÖn h¬n.
2.2.2. TÝnh chÊt cña sù ph¸t triÓn:
- TÝnh kh¸ch quan: Nguån gèc cña sù ph¸t triÓn n»m ngay trong b¶n th©n sù vËt. §ã
lµ qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt liªn tôc nh÷ng m©u thuÉn n¶y sinh trong sù tån t¹i vµ vËn ®éng
cña sù vËt. V× thÕ sù ph¸t triÓn lµ mét tiÕn tr×nh kh¸ch quan, kh«ng phô thuéc vµo ý
muèn chñ quan cña con ngêi.
- TÝnh phæ biÕn: Sù ph¸t triÓn diÔn ra ë mäi lÜnh vùc: tù nhiªn, x· héi, t duy; ë bÊt
kú sù vËt nµo cña thÕ giíi kh¸ch quan.
VD:1- Trong tù nhiªn: ThÕ giíi vËt chÊt ®· ph¸t triÓn tõ v« c¬ ®Õn h÷u c¬, tõ ®¬n
bµo ®Õn ®a bµo, tõ thùc vËt ®Õn ®éng vËt, tõ ®éng vËt bËc thÊp ®Õn ®éng vËt bËc
cao mµ con ngưêi lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ l©u dµi trong thÕ giíi; 2- Trong x·
héi: X· héi loµi ngưêi ®· vµ ®ang tr¶i qua n¨m h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi, x· héi sau
hoµn thiÖn h¬n, tiÕn bé h¬n x· héi trưíc …
- TÝnh ®a d¹ng:
+ Ph¸t triÓn lµ khuynh hưíng chung cña thÕ giíi song mçi sù vËt, hiÖn tưîng l¹i cã
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kh«ng gièng nhau.
VD: 1- Trong giíi v« c¬: Sù ph¸t triÓn thÓ hiÖn ®a d¹ng ë sù biÕn ®æi çc yÕu tè vµ
hÖ thèng vËt chÊt, sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a chóng vµ sù n¶y sinh çc hîp chÊt phøc t¹p;
2- Trong giíi h÷u c¬: Sù ph¸t triÓn thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng thÝch nghi cña c¬ thÓ sinh vËt
víi m«i trêng, tõ ®ã xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu gièng míi, loµi míi; 3- Trong x· héi: Sù
ph¸t triÓn thÓ hiÖn ë n¨ng lùc chinh phôc tù nhiªn vµ c¶i biÕn x· héi còng như b¶n
th©n con ngưêi; 4- Trong t duy: Sù ph¸t triÓn thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng nhËn thøc ngµy
cµng ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c h¬n vÒ hiÖn thùc.
+ Tån t¹i trong kh«ng gian kh¸c nhau, thêi gian kh¸c nhau, sù vËt sÏ ph¸t triÓn kh¸c
nhau.
VD: Trong thêi ®¹i hiÖn nay, thêi gian c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ cña çc
quèc gia ®i sau sÏ ng¾n h¬n nhiÒu so víi çc quèc gia ®i trưíc.
- TÝnh kÕ thõa
Çi míi ra ®êi trªn c¬ së kÕ thõa nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña çi cò, vµ c¶i biÕn
chóng ®i ®a vµo trong thµnh phÇn cña çi míi, gia nhËp vµo çi míi như lµ bé phËn
cña çi míi.
2.2.3. ý nghÜa phư¬ng ph¸p luËn
Trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn, ph¶i t«n träng quan ®iÓm ph¸t
triÓn:
13
- Khi xem xÐt bÊt kú sù vËt, hiÖn tîng nµo còng ph¶i ®Æt chóng trong sù vËn
®éng, ph¸t triÓn, v¹ch ra xu híng biÕn ®æi, chuyÓn ho¸ cña chóng, ®Æc biÖt lµ thÊy
®ưîc khuynh hưíng biÕn ®æi chÝnh cña sù vËt.
- Ph©n chia qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña sù vËt thµnh nh÷ng giai ®o¹n, tõ ®ã t×m ra
phư¬ng ph¸p nhËn thøc vµ çch t¸c ®éng phï hîp nh»m thóc ®Èy sù vËt tiÕn triÓn
nhanh h¬n n÷a hoÆc k×m h·m sù ph¸t triÓn cña sù vËt.
- Ph¶i kh¾c phôc tư tưëng b¶o thñ, tr× trÖ, ®Þnh kiÕn trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ
ho¹t ®éng thùc tiÔn cña chóng ta.
2.3. NHỮNG CẶP PHẠM TRÙ CƠ BẢN CỦA

PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
2.3.1. KHÁI LƯỢC VỀ PHẠM TRÙ TRIẾT HỌC

Định nghĩa về phạm trù và phạm trù triết học
- Phạm trù là những khái niệm rộng nhất, phản ánh những mặt, những thuộc tính,
những mối liên hệ chung, cơ bản nhất của các sự vật, hiện tượng thuộc một lĩnh vực
nhất định.
VD: “Hàng hoá” là một phạm trù của kinh tế- chính trị dùng để chỉ những sản
phẩm của lao động được đem mua bán, trao đổi trên thị trường.
- Phạm trù triết học là những khái niệm chung nhất phản ánh những mặt, những
thuộc tính, những mối liên hệ cơ bản và phổ biến nhất của toàn bộ thế giới hiện thực,
bao gồm cả tự nhiên, xã hội và tư duy.
VD: Vật chất, ý thức, vận động …
Mỗi môn khoa học có một hệ thống phạm trù riêng.
VD: Tâm lý học có phạm trù tình cảm, tư duy, tư tưởng …; vật lý học có phạm
trù vận tốc, gia tốc, lực …
_ Mối quan hệ giữa phạm trù triết học và phạm trù của các khoa học cụ thể là
mối quan hệ giữa cái riêng và cái chung.
Bản chất của phạm trù
- Hình thức của phạm trù là chủ quan nhưng nội dung của nó lại mang tính khách
quan, bị thế giới khách quan quy định.
- Phạm trù có tính biện chứng. Mỗi phạm trù xuất hiện là kết quả của quá trình
nhận thức trước đó đồng thời là bậc thang cho quá trình nhận thức tiếp theo. Hệ thống
phạm trù thường xuyên được bổ sung bằng những phạm trù mới.
2.3.2 CÁI RIÊNG, CÁI CHUNG VÀ CÁI ĐƠN NHẤT

*Định nghĩa:
- Cái riêng là phạm trù triết học dùng để chỉ một sự vật, một hiện tượng, một quá
trình nhất định.
14
VD: Một con người, một cuộc cách mạng, hiện tượng sóng thần, sự kiện ngày
11/9 ở Mỹ …
- Cái chung là phạm trù triết học dùng để chỉ những mặt, những thuộc tính không
những có ở một kết cấu vật chất nhất định, mà còn được lặp lại trong nhiều sự vật, hiện
tượng hay quá trình riêng lẻ khác.
VD: Thuộc tính của một con người nhất định là có ngôn ngữ, có tư duy …
- Cái đơn nhất là phạm trù dùng để chỉ những nét, những mặt, những thuộc tính
… chỉ có ở một sự vật, một kết cấu vật chất, mà không lặp lại ở sự vật, hiện tượng, kết
cấu vật chất khác.
VD: Giai cấp công nhân Việt Nam ngoài những đặc điểm chung giống giai cấp
công nhân thế giới thì còn có những đặc điểm riêng như: ra đời trước giai cấp tư sản dân
tộc, có liên minh chặt chẽ với giai cấp nông dân, có truyền thống yêu nước …
* Mối quan hệ biện chứng giữa cái riêng, cái chung và cái đơn nhất
- Cái chung tồn tại trong cái riêng, thông qua cái riêng mà biểu hiện sự tồn tại
của mình. Không có cái chung tồn tại thuần tuý bên ngoài cái riêng
VD: Cá mè, cá trắm, cá chép… đều sống ở nước ngọt, bơi bằng vây và thở bằng
mang… nên được gọi là cá nước ngọt. Những thuộc tính chung của loài cá nước ngọt thì
tồn tại trong từng con cá cụ thể.
- Cái riêng chỉ tồn tại trong mối liên hệ với cái chung. Không có cái riêng nào
tuyệt đối độc lập, không liên hệ với cái chung.
VD: Mỗi con người là một cái riêng nhưng không thể tồn tại ngoài các mối liên
hệ với xã hội và tự nhiên.
- Cái riêng là cái toàn bộ, phong phú hơn cái chung, cái chung là cái bộ phân
nhưng sâu sắc hơn cái riêng. Cái riêng phong phú hơn cái chung vì ngoài những đặc
điểm chung, cái riêng còn có cái đơn nhất.
VD: Mỗi sinh viên là một cái riêng, ngoài những đặc điểm chung như: học trong
trường cao đẳng hoặc đại học còn có những đặc điểm riêng như: hoàn cảnh gia đình,
tính cách, sở thích …
Cái chung sâu sắc hơn cái riêng vì cái chung phản ánh những thuộc tính, những
mối liên hệ tất nhiên, ổn định giữa những cái riêng cùng loại.
- Cái đơn nhất và cái chung có thể chuyển hoá lẫn nhau trong quá trình vận động
và phát triển của sự vật. Cái mới xuất hiện lúc đầu dưới dạng cái đơn nhất, sau đó hoàn
thiện dần và trở thành cái chung.
VD: Do sự thay đổi của môi trường sống, ở một cá thể có xuất hiện một đặc tính
mới, về sau đặc tính đó dần dần trở thành đặc tính của loài.
Ngược lại, cái cũ lỗi thời bị phủ định dần dần trở thành cái đơn nhất.
VD: Những tư tưởng bảo thủ của xã hội phong kiến nay chỉ còn rơi rớt lại trong
xã hội mới.
*Ý nghĩa phương pháp luận:
- Vì cái chung tồn tại trong cái riêng nên phải tìm cái chung trong cái riêng chứ
không phải từ ý muốn chủ quan của con người.
VD: Đường lối của Đảng ta phải xuất phát từ thực tế phát triển của đất nước.
- Trong hoạt động thực tiễn phải dựa vào cái chung để cải tạo cái riêng, lấy lý
15
luận để chỉ đạo thực tiễn. Mặt khác, vì cái chung lại biểu hiện thông qua cái riêng nên
phải tuỳ tình hình cụ thể để áp dụng cái riêng vào cái chung một cách linh hoạt, sáng
tạo, tránh giáo điều, máy móc.
- Cần tạo điều kiện thuận lợi cho cái đơn nhất có lợi trở thành cái chung và cái
chung bất lợi trở thành cái đơn nhất.
2.3.3. NGUYÊN NHÂN VÀ KẾT QUẢ

Khái niệm
- Nguyên nhân là phạm trù triết học dùng để chỉ sự tác động lẫn nhau giữa các
mặt trong một sự vật hoặc giữa các sự vật với nhau gây ra một biến đổi nào đó.
VD: Hiện tượng mặt trời mọc và lặn có nguyên nhân từ sự quay của trái đất xung
quanh trục của nó và xung quanh mặt trời.
VD: Tương tác giữa dòng điện và dây dẫn là nguyên nhân làm bóng đèn sáng.
- Kết quả là một phạm trù triết học dùng để chỉ những biến đổi xuất hiện do tác
động lẫn nhau giữa các mặt trong một sự vật hoặc giữa các sự vật với nhau gây ra.
VD: Đạt điểm cao là kết quả của quá trình nỗ lực học tập của sinh viên.
Tính chất của mối liên hệ nhân quả:
- Tính khách quan: Mối liên hệ nhân quả là cái vốn có trong mỗi bản thân sự vật,
không phụ thuộc vào ý thức con người.
VD: Cây lúa mọc lên từ hạt lúa.
- Tính phổ biến: Mọi sự vật, hiện tượng đều có nguyên nhân nhất định gây ra.
Không có hiện tượng nào không có nguyên nhân, chỉ có điều nguyên nhân ấy đã được
nhận thức ra hay chưa mà thôi.
- Tính tất yếu: Cùng một nguyên nhân nhất định, trong những điều kiện giống
nhau sẽ gây ra kết quả như nhau.
VD: Vật trong chân không rơi với gia tốc 9,8 m/s; nhân nào, quả nấy; ở hiền, gặp
lành...
Quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả
a. Nguyên nhân là cái sinh ra kết quả nên nguyên nhân luôn có trước kết quả,
còn kết quả chỉ xuất hiện sau khi nguyên nhân đã xuất hiện. Tuy nhiên, không phải
bất kỳ sự nối tiếp nào về mặt thời gian thì cái có trước cũng là nguyên nhân của cái có
sau.
VD: Sấm và chớp xuất hiện đồng thời và có cùng một nguyên nhân là do hai đám
mây tích điện trái dấu sinh ra. Song vì vận tốc ánh sáng truyền nhanh hơn vận tốc âm
thanh nên ta nhìn thấy ánh chớp trước khi nghe thấy tiếng sấm.
Nguyên nhân sinh ra kết quả rất phức tạp. Một kết quả có thể do nhiều nguyên
nhân sinh ra, có nguyên nhân khách quan- nguyên nhân chủ quan, nguyên nhân bên
trong- nguyên nhân bên ngoài, nguyên nhân chủ yếu- nguyên nhân thứ yếu...
VD: Nghiện hút gây: 1- Tan vỡ hạnh phúc giai đình; 2 - Tốn tiền, tốn sức; 3 - Suy
yếu sức khoẻ; 4 - Tệ nạn xã hội...
VD: Việt Nam thắng Mỹ do nhiều nguyên nhân: 1- Sự giúp đỡ của phe XHCN,
16
sự ủng hộ của nhân dân yêu chuộng hoà bình trên thế giới; 2- Sự lãnh đạo đúng đắn, tài
tình của ĐCSVN; 3- Tinh thần yêu nước, đoàn kết, ý chí đấu tranh kiên cường của nhân
dân Việt Nam …
VD: Tai nạn giao thông do: 1- Ý thức; 2- phương tiện; 3- giáo dục
Ngược lại, một nguyên nhân có thể dẫn tới nhiều kết quả.
VD: Chặt phá rừng bừa bãi là nguyên nhân của lũ lụt; hạn hán; ô nhiễm môi
trường; mất cân bằng sinh thái …
- Nếu nguyên nhân tác động cùng chiều trong một sự vật thì chúng sẽ gây ảnh
hưởng cùng chiều đến sự hình thành kết quả.
VD: Chèo thuyền xuôi dòng nước, xuôi chiều gió thì thuyền sẽ đi nhanh hơn.
Ngược lại, nếu nguyên nhân tác động theo những hướng khác nhau thì sẽ cản trở
tác dụng, thậm chí triệt tiêu tác dụng của nhau.
VD: Các thành phần kinh tế ở nước ta hiện nay vừa tác động hỗ trợ nhau, vừa
mâu thuẫn với nhau, thậm chí còn cản trở nhau phát triển. Vì thế, cần phải phát huy vai
trò quản lý của nhà nước đối với sự tồn tại, phát triển của các thành phần kinh tế.
b. Sự tác động trở lại của kết quả đối với nguyên nhân
Kết quả có thể thúc đẩy sự hoạt động của nguyên nhân (hướng tích cực) hoặc
cản trở sự hoạt động của nguyên nhân (hướng tiêu cực)
VD: Chăm học sẽ đạt điểm cao, đạt điểm cao lại càng tích cực học tập hơn
c. Nguyên nhân và kết quả có thể thay đổi vị trí cho nhau
Một hiện tượng nào đó trong mối quan hệ này là nguyên nhân thì trong mối quan
hệ khác lại có thể là kết quả và ngược lại. Chuỗi nhân quả là vô cùng vô tận, không có
điểm bắt đầu và kết thúc.
VD: Điểm cao là kết quả của một quá trình học tập tích cực nhưng lại là nguyên
nhân để sinh viên có việc làm nhanh hơn, tốt hơn.
Ý nghĩa phương pháp luận:
- Phải tìm nguyên nhân chưa được phát hiện để hiểu đúng được sự vật, hiện
tượng. Tìm nguyên nhân trong thế giới hiện thực chứ không phải trong sự tưởng tượng
của con người hoặc ở thần linh, Thượng đế. Tìm nguyên nhân trong những hiện tượng
xảy ra trước đó (có chú ý tới dấu hiệu sản sinh)
- Phân loại nguyên nhân, tìm ra nguyên nhân cơ bản, bên trong, chủ yếu … đồng
thời nắm được chiều hướng tác động của các nguyên nhân để có biện pháp tác động
thích hợp thúc đẩy sự vật phát triển.
- Khai thác, tận dụng các kết qủa đã đạt được để thúc đẩy nguyên nhân phát huy
tác dụng theo chiều hướng tích cực.
2.3.4. TẤT NHIÊN VÀ NGẪU NHIÊN

Khái niệm:
- Tất nhiên là cái do những nguyên nhân cơ bản bên trong của kết cấu vật chất
quyết định và trong những điều kiện nhất định nó phải xảy ra như thế chứ không thể
khác được.
- Ngẫu nhiên là cái không do mối liên hệ bản chất, bên trong sự vật quyết định
mà do các nhân tố bên ngoài, do sự ngẫu hợp nhiều hoàn cảnh bên ngoài quyết định. Do
17
đó nó có thể xuất hiện, có thể không xuất hiện, có thể xuất hiện như thế này hoặc như
thế khác.
VD: Mất mát, hy sinh trong chiến tranh là điều tất nhiên song điều đó rơi vào ai,
biểu hiện như thế nào lại là điều ngẫu nhiên.
* Mối quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên

- Tất nhiên và ngẫu nhiên đều tồn tại khách quan, độc lập với ý thức của con
người và đều có vị trí nhất định đối với sự phát triển. Cái tất nhiên chi phối sự phát
triển, còn cái ngẫu nhiên ảnh hưởng tới sự phát triển, có thể làm cho sự phát triển diễn
ra nhanh hơn hoặc chậm hơn.
VD: Gieo mạ, gặt lúa là điều tất nhiên. Vậy giống lúa có vai trò quan trọng đối
với năng suất, chất lượng của lúa. Tuy vậy, sự bất thường của thời tiết là cái ngẫu nhiên
có ảnh hưởng tới kết quả thu hoạch.
- Không có cái tất nhiên và cái ngẫu nhiên tồn tại thuần tuý mà chúng thống nhất
hữu cơ với nhau. Cái tất nhiên thể hiện sự tồn tại của mình thông qua vô số những ngẫu
nhiên. Còn cái ngẫu nhiên là hình thức biểu hiện của tất nhiên, là cái bổ sung cho tất
nhiên
VD: Tung đồng xu lên, việc xuất hiện mặt sấp hay mặt ngửa là ngẫu nhiên, nhưng
qua nhiều lần tung thì tỷ lệ xuất hiện mặt sấp và mặt ngửa là tương đương. Đó là cái tất
nhiên đã xuyên qua những ngẫu nhiên mà bộc lộ ra.
- Tất nhiên và ngẫu nhiên có thể chuyển hoá cho nhau
+ Tất nhiên và ngẫu nhiên không nằm yên ở một trạng thái mà thay đổi cùng sự
thay đổi của sự vật và trong những điều kiện nhất định chúng có thể chuyển hoá cho
nhau.
VD: Việc trao đổi sản phẩm trong chế độ cộng sản nguyên thuỷ lúc đầu là ngẫu
nhiên nhưng về sau do sự phát triển của lực lượng sản xuất, trao đổi sản phẩm ngày càng
thường xuyên hơn là điều tất nhiên.
+ Ranh giới giữa cái tất nhiên và cái ngẫu nhiên chỉ là tương đối. Xem xét
trong mối quan hệ này là ngẫu nhiên nhưng xem xét trong mối quan hệ khác lại là tất
nhiên.
VD: Tai nạn sập cầu Cần Thơ (Tháng 9/2007) là cái ngẫu nhiên song do sự cố kỹ
thuật mà dẫn tới tai nạn đó thì lại là điều tất nhiên.
* Ý nghĩa phương pháp luận
- Trong hoạt động thực tiễn phải dựa vào cái tất nhiên chứ không phải là cái
ngẫu nhiên bởi vì cái tất nhiên là cái gắn với bản chất của sự vật, cái nhất định phải xảy
ra theo quy luật nội tại của sự vật. Tuy nhiên, vẫn phải có phương án dự phòng cho cái
ngẫu nhiên bất ngờ xuất hiện bởi vì cái ngẫu nhiên có ảnh hưởng tới sự phát triển của sự
vật.
VD: Muốn đạt điểm cao trong thi cử thì phải tích cực học tập chứ không phải
trông chờ vào vận may; muốn giàu có phải tích cực lao động và có phương pháp làm
giàu...
- Để nhận thức cái tất nhiên, phải phân tích, so sánh rất nhiều cái ngẫu nhiên. Phải
đi từ những cái ngẫu nhiên để rút ra kết luận về cái tất nhiên.
18
2.3.5. NỘI DUNG VÀ HÌNH THỨC
*Khái niệm:
- Nội dung là tổng hợp tất cả những mặt, những yếu tố, những quá trình tạo nên
sự vật.
- Hình thức là phương thức tồn tại và phát triển của sự vật, là hệ thống các mối
liên hệ tương đối bền vững giữa các yếu tố của sự vật đó.
VD: Nội dung của một cơ thể sống là toàn thể tế bào, khí quan, các quá trình hoạt
động của các hệ thống. Hình thức của nó là trình tự sắp xếp, liên kết các tế bào, các hệ
thống.
* Mối quan hệ biện chứng giữa nội dung và hình thức
a. Sự thống nhất giữa nội dung và hình thức
- Nội dung nào thì hình thức đó. Không có nội dung nào không chứa đựng trong
một hình thức nhất định và cũng không có một hình thức nào không chứa đựng nội
dung.
VD: Phim hành động thường phản ánh những nội dung ly kỳ, gay cấn.
- Một nội dung trong qúa trình phát triển có nhiều hình thức thể hiện và ngược
lại một hình thức có thể hiện nhiều nội dung khác nhau.
VD: Có thể phản ánh một nội dung của cuộc sống hàng ngày bằng nhiều hình
thức nghệ thuật như: truyện, thơ, phim, ảnh… Hoặc cùng một điệu hát có thể mang
nhiều nội dung khác nhau.
b. Nội dung quyết định hình thức
Nội dung có khuynh hướng chủ đạo là biến đổi còn hình thức lại tương đối ổn
định. Khi nội dung và hình thức mâu thuẫn với nhau thì phải thay đổi hình thức cho
phhù hợp với nội dung.
VD: Lực lượng sản xuất là nội dung còn quan hệ sản xuất là hình thức của
phương thức sản xuất. Lực lượng sản xuất thường xuyên biến đổi còn quan hệ sản xuất
tương đối ổn định sẽ dẫn tới mâu thuẫn, buộc phải cải tạo hoặc thay thế quan hệ sản xuất
cho phù hợp với lực lượng sản xuất.
c. Hình thức tác động trở lại nội dung
Hình thức có tính độc lập tương đối, có thể tác động trở lại nội dung theo hai
chiều hướng:
- Nếu hình thức phù hợp với nội dung thì sẽ thúc đẩy nội dung phát triển.
- Nếu hình thức không phù hợp với nội dung thì nó sẽ ngăn cản, kìm hãm sự phát
triển của nội dung.
VD: Nếu người giáo viên lựa chọn hình thức dạy học phù hợp thì sẽ truyền tải nội
dung kiến thức tới học sinh có hiệu quả cao và ngược lại.
- Cần có sự thống nhất giữa nội dung và hình thức, không được tách rời, tuyệt đối
hoá nội dung hoặc hình thức. Đặc biệt cần chống chủ nghĩa hình thức. Tuy nhiên, cần
phải chủ động sử dụng nhiều hình thức khác nhau để phục vụ cho nhiệm vụ thực tiễn.
VD: Nhiều hình thức học tập; hình thức làm kinh tế, nhiều hình thức ngôn ngữ
diễn đạt tư tưởng mềm dẻo, linh hoạt …
19
- Vì nội dung quyết định hình thức nên để nhận thức và cải tạo được sự vật trước
hết cần phải căn cứ nào nội dung đồng thời làm cho hình thức phù hợp với nội dung để
thúc đẩy nội dung phát triển.
2.3.6- BẢN CHẤT VÀ HIỆN TƯỢNG

*Khái niệm
- Bản chất là tổng hợp tất cả những mặt, những mối liên hệ tất nhiên, tương đối
ổn định bên trong sự vật, quy định sự vận động và phát triển của sự vật.
- Hiện tượng là biểu hiện ra bên ngoài của bản chất
VD: Bản chất của nhà nước là công cụ trấn áp bằng bạo lực của giai cấp thống trị,
biểu hiện ra bên ngoài là nhà nước nào cũng có: quân đội, toà án, nhà tù …
VD: Thùng rỗng kêu to …
* Mối quan hệ biện chứng giữa bản chất và hiện tượng
a. Sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng
- Bản chất luôn bộc lộ ra hiện tượng, hiện tượng nào cũng là sự biểu hiện của bản
chất ở mức độ nhất định.
- Bản chất và hiện tượng về căn bản là phù hợp. Bản chất bộc lộ ra qua những
hiện tượng tương ứng. Bản chất nào hiện tượng ấy. Bản chất khác nhau thì hiện tượng
khác nhau.
VD: Bản chất của người tốt biểu hiện thành những hành vi đẹp và ngược lại.
- Khi bản chất thay đổi thì hiện tượng biểu hiện nó cũng thay đổi theo. Bản chất
biến mất thì hiện tượng biểu hiện nó cũng mất theo.
VD: Sự thay đổi trong bản chất con người kéo theo sự thay đổi những hiện tượng
biểu hiện nó.
b. Mâu thuẫn giữa bản chất và hiện tượng
Bản chất và hiện tượng là hai mặt đối lập nên không phù hợp hoàn toàn với nhau
mà còn bao hàm cả mâu thuẫn.:
- Bản chất phản ánh cái chung, cái tất yếu, quyết định sự tồn tại và phát triển của
sự vật còn hiện tượng phản ánh cái riêng, cái cá biệt. Cùng một bản chất có thể biểu hiện
ra bằng nhiều hiện tượng khác nhau tuỳ thuộc vào sự thay đổi của điều kiện và hoàn
cảnh. Vì vậy, bản chất sâu sắc hơn hiện tượng còn hiện tượng phong phú hơn bản chất.
Bản chất là cái tương đối ổn định, ít biến đổi còn hiện tượng là cái thường xuyên biến
đổi. Tuy vậy, bản chất cũng thay đổi.
VD: Bản chất của bộ máy nhà nước là hệ thống quyền lực của giai cấp thống trị
về kinh tế thiết lập ra nhằm hợp pháp hoá và củng cố sự áp bức của chúng đối với quân
chúng lao động. Hiện tượng áp bức quần chúng trong từng thời kỳ lịch sử khác nhau
cũng không giống nhau. Cũng có trường hợp nhà nước giữ mức độ độc lập với cả hai
giai cấp đối lập khi chúng ở thế cân bằng nhất định. Trong chủ nghĩa xã hội, nhà nước
cũng thay đổi một phần bản chất, trở thành nhà nước của dân, do dân và vì dân.
- Bản chất là mặt bên trong ẩn giấu sâu xa của hiện thực khách quan còn hiện
thực là mặt bên ngoài của hiện tượng đó. Cho nên, một bản chất bộc lộ ở nhiều hiện
tượng khác nhau, thậm chí trái ngược nhau. Hiện tượng không biểu hiện hoàn toàn bản
chất mà chỉ biểu hiện một khía cạnh của bản chất, biểu hiện bản chất dưới hình thức đã
20
biến đổi, nhiều khi xuyên tạc bản chất.
VD: Bản chất của giai cấp tư sản là bóc lột giá trị thặng dư, biểu hiện ra bằng
nhiều thủ đoạn như: tích cực áp dụng khoa học kỹ thuật, đổi mới phương pháp quản lý,
tăng lương, giảm giờ làm cho công nhân, làm từ thiện để quảng cáo … Nhiều hiện tượng
bộc lộ sai lệch bản chất thực sự của giai cấp này.
- Nhận thức không chỉ dừng lại ở hiện tượng mà phải đi tới bản chất của sự vật.
Trong hoạt động thực tiễn phải dựa vào bản chất của sự vật để xác định phương thức
hoạt động cải tạo sự vật.
- Muốn nhận thức được bản chất của sự vật phải xuất phát từ những sự vật, hiện
tượng, quá trình thực tế vì bản chất tồn tại trong sự vật và biểu hiện qua hiện tượng. Mặt
khác, bản chất không biểu hiện đầy đủ trong một hiện tượng và bản chất cũng thay đổi
nên phải phân tích, tổng hợp nhiều hiện tượng, nhất là những hiện tượng điển hình.
Nhận thức về bản chất là một qúa trình phức tạp, đi từ hiện tượng đến bản chất, từ bản
chất ít sâu sắc đến bản chất sâu sắc hơn.
2.3.7. KHẢ NĂNG VÀ HIỆN THỰC

*Khái niệm
- Hiện thực là những gì hiện có, hiện đang tồn tại thực sự.
- Khả năng là những gì hiện chưa có nhưng sẽ có, sẽ tới khi có các điều kiện
tương ứng.
VD: Hiện đang là sinh viên sư phạm (hiện thực); tương lai sẽ trở thành giáo viên
(khả năng)
Trong hiện thực có hiện thực khách quan (hiện thực vật chất) và hiện chủ quan
(hiện thực tinh thần). Trong khả năng có khả năng tất nhiên (khả năng được hình thành
do quy luật vận động nội tại của sự vật quy định), khả năng ngẫu nhiên (khả năng được
hình thành do các tương tác ngẫu nhiên quy định). Khả năng tất nhiên lại gồm khả năng
xa (phải trải qua nhiều giai đoạn mới thành hiện thực) và khả năng gần (đã có đủ hoặc
gần đủ điều kiện để thành hiện thực)
21
* Mối quan hệ biện chứng giữa khả năng và hiện thực
- Khả năng và hiện thực thường xuyên chuyển hoá cho nhau trong quá trình phát
triển của sự vật. Trong sự vật tồn tại khả năng, vận động của sự vật biến khả năng thành
hiện thực. Hiện thực mới lại làm nảy sinh khả năng mới… đó là quá trình vận động, phát
triển vô tận.
VD: Hạt thóc có khả năng mọc lên thành cây lúa, nếu gặp điều kiện thích hợp
(đất, nước, ánh sáng...) thì sau một thời gian khả năng đó sẽ trở thành hiện thực.
- Cùng trong những điều kiện nhất định, ở cùng một sự vật có thể tồn tại một số
khả năng chứ không phải chỉ là một khả năng.
VD: Một học sinh giỏi có khả năng đỗ vào nhiều trường đại học. Nước ta hiện
nay có nhiều cơ hội (Phát huy nội lực và tranh thủ ngoại lực) nhưng cũng có nhiều nguy
cơ, thách thức
- Ngoài những khả năng sẵn có, trong điều kiện mới thì sự vật sẽ xuất hiện thêm
những khả năng mới. Đồng thời, bản thân mỗi khả năng cũng thay đổi theo sự thay đổi
của điều kiện.
VD: Trong sự cạnh tranh quốc tế hiện nay, nếu không nhanh chóng vươn lên thì
khả năng nước ta sẽ tụt hậu xa hơn về kinh tế so với các nước trên thế giới.
- Để khả năng trở thành hiện thực cần tập hợp các điều kiện chứ không phải chỉ
một điều kiện.
VD: Để một cuộc cách mạng nổ ra và giành thắng lợi cần có các điều kiện: 1-
Giai cấp thống trị đã thối nát, không thể thống trị như trước được nữa; 2- Giai cấp thống
trị bị bần cùng hoá quá mức bình thường, không chấp nhận bị trị như trước nữa; 3- Tính
tích cực của quần chúng nhân dân tăng lên đáng kể; 4- Giai cấp cách mạng có đủ năng
lực tiến hành cách mạng.

- Trong hoạt động thực tiễn cần dựa vào hiện thực để đề ra chủ trương, phương
hướng hành động chứ không phải là khả năng. Nếu chỉ dựa vào khả năng sẽ rơi vào ảo
tưởng.
- Phải tính đến các khả năng để việc đề ra chủ trương, kế hoạch hành động sát
hợp hơn. Phải tính đến các khả năng xa- khả năng gần, khả năng tất nhiên- khả năng
ngẫu nhiên… để tạo điều kiện biến khả năng thành hiện thực một cách thích hợp nhất.
- Trong lĩnh vực xã hội, để chuyển khả năng thành hiện thực cần phát huy tính
năng động, sáng tạo của con người. Nước ta hiện nay phải “lấy việc phát huy nguồn lực
con người làm nhân tố cơ bản cho sự phát triển nhanh và bền vững đất nước”. Vì vậy,
phải coi giáo dục là quốc sách, tăng cường đầu tư cho giáo dục để nâng cao chất lượng
đào tạo con người.
2.4. NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
2.4.1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ QUY LUẬT
*Định nghĩa quy luật:
Quy luật là mối liên hệ bản chất, tất nhiên, phổ biến và lặp lại giữa các mặt, các
yếu tố, các thuộc tính bên trong mỗi sự vật hay giữa các sự vật, hiện tượng với nhau.
22
VD: Quy luật thời tiết, quy luật sinh tử …
Quy luật mang tính khách quan. Con người không thể tạo ra hoặc xoá bỏ được
quy luật mà chỉ có thể nhận thức và vận dụng nó trong thực tiễn.
*Phân loại quy luật:
- Căn cứ vào tính phổ biến, có:Quy luật riêng, quy luật chung, quy luật phổ biến
+ Quy luật riêng là những quy luật chỉ tác động trong một phạm vi nhất định của
các sự vật, hiện tượng cùng loại.
VD: Quy luật vận động cơ giới, quy luật vận động hoá học …
+ Quy luật chung là những quy luật tác động trong nhiều loại sự vật, hiện tượng
khác nhau.
VD: Quy luật sinh tử.
+ Quy luật phổ biến là những quy luật tác động trong tất cả mọi lĩnh vực. Đây là
những quy luật của phép biện chứng duy vật.
- Căn cứ vào lĩnh vực tác động, có: Quy luật tự nhiên, quy luật xã hội, quy luật
tư duy
+ Quy luật tự nhiên là những quy luật tác động trong giới tự nhiên không qua
hoạt động có ý thức của con người.
VD:Quy luật vận hành của thời tiết
+ Quy luật xã hội là quy luật hoạt động của con người trong các quan hệ xã hội.
VD: Quy luật quan hệ sản xuất phải phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất.
+ Quy luật tư duy là những quy luật nói lên mối liên hệ nội tại của những khái
niệm, phạm trù, phán đoán.
VD: Quy luật đồng nhất, quy luật cấm mâu thuẫn …
* Quy luật cơ bản của phép biên chứng duy vật:
- Quy luật của phép biện chứng duy vật là những quy luật phổ biến tác động trong
tất cả các lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy con người.
- Quy luật của phép biện chứng mang tính khách quan và phổ biến.
- Có 3 quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật:
+ Quy luật chuyển hoá từ những thay đổi về lượng thành những thay đổi về chất
và ngược lại - cho biết phương thức của sự vận động, phát triển của sự vật.
+ Quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập - cho biết nguồn gốc của
sự vận động và phát triển.
+ Quy luật phủ định của phủ định- cho biết khuynh hướng, con đường của sự
phát triển.
2.4.2. QUY LUẬT CHUYỂN HOÁ TỪ NHỮNG THAY ĐỔI VỀ LƯỢNG

THÀNH NHỮNG THAY ĐỔI VỀ CHẤT VÀ NGƯỢC LẠI.
* Vị trí, vai trò:
Đây là một trong ba quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật. Quy luật này
23
nói lên cách thức (phương thức) vận động, phát triển của sự vật, nghĩa là sự vật vận
động phát triển bao giờ cũng diễn ra theo cách thức từ những thay đổi về lượng thành
những thay đổi về chất và ngược lại.
* Khái niệm chất và lượng:
a. Chất là gì?
Thế giới có vô vàn các sự vật, hiện tượng. Mỗi sự vật, hiện tượng có những chất
vốn có làm nên chính chúng. Nhờ đó mà có thể phân biệt sự vật, hiện tượng này với sự
vật, hiện tượng khác.
Chất là phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có của
sự vật, là sự thống nhất hữu cơ của các thuộc tính làm cho sự vật là nó chứ không
phải là cái khác.
VD: Chất của con người khác các động vật khác ở những thuộc tính; có ngôn
ngữ, có tư duy, biết chế tạo và sử dụng công cụ lao động.
- Chất được biểu hiện qua thuộc tính nhưng không phải bất kỳ thuộc tính nào
cũng biểu hiện chất của sự vật. Thuộc tính của sự vật có thuộc tính cơ bản và thuộc tính
không cơ bản. Những thuộc tính cơ bản tổng hợp nên chất của sự vật. Thuộc tính cơ
bản thay đổi thì chất của sự vật cũng thay đổi. Còn thuộc tính không cơ bản có thể sinh
thêm, có thể mất đi mà vẫn chưa làm thay đổi chất của sự vật.
VD: Thuộc tính về màu tóc, màu mắt ở con người có thể thay đổi nhưng không
làm thay đổi chất của con người. Chừng nào không có ngôn ngữ, tư duy nữa thì mới
không được coi là con người bình thường.
Tuy nhiên, việc phân biệt thuộc tính cơ bản hay không cơ bản chỉ là tương đối,
tuỳ thuộc vào từng mối quan hệ. Có thể trong mối quan hệ này thì thuộc tính này là cơ
bản nhưng trong mối quan hệ khác thì thuộc tính khác lại là cơ bản. Vì vậy, một sự vật
có thể có nhiều chất khác nhau.
VD: Cái cốc trong mối quan hệ với người uống nước thì thuộc tính cơ bản là đáy
cốc có lành hay không, còn việc nó được làm bằng chất liệu gì không quan trọng.
Trong mối quan hệ với người dùng nó để chặn giấy thì đáy có lành hay không cũng
không quan trọng, quan trọng là trọng lượng của nó …
Dù có nhiều chất khác nhau thì sự vật vẫn có một chất cơ bản nhất, gắn liền với
sự tồn tại và phát triển của sự vật trong sự phân hoá của thế giới vật chất.
- Chất còn được tạo nên bởi phương thức liên kết giữa các yếu tố cấu thành sự
vật (kết cấu). Trong hiện thực có nhiều sự vật được tạo thành bởi yếu tố giống nhau
nhưng chất lại khác nhau là do kết cấu khác nhau.
VD: Kim cương và than chì đều được tạo nên bởi nguyên từ cácbon song phương
thức liên kết giữa các nguyên tử cácbon là khác nhau nên chất của chúng hoàn toàn
khác nhau. Vì vậy, sự thay đổi chất phụ thuộc vào sự thay đổi các yếu tố cấu thành sự
24
vật lẫn thay đổi phương thức liên kết giữa các yếu tố ấy.
b. Lượng là gì?
Lượng là một phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định vốn có của sự vật về
mặt số lượng, quy mô, trình độ, nhịp điệu của sự vận động, phát triển cũng như các
thuộc tính của sự vật.
Lượng biểu thị kích thước dài hay ngắn, quy mô to hay nhỏ, trình độ cao hay
thấp, số lượng nhiều hay ít …
VD: Số lượng người trong một lớp học, vận tốc của ánh sáng …
- Lượng cũng mang tính khách quan như chất, là cái vốn có của sự vật.
- Lượng thường được xác định bởi những đơn vị đo lường cụ thể với những với
con số chính xác nhưng cũng có lượng biểu thị dưới dạng khái quát, phải dùng tới khả
năng trừu tượng hoá để nhận thức.
VD: Trình độ nhận thức, phẩm chất đạo đức của một con người …
- Có lượng biểu thị yếu tố bên ngoài (ví dụ: chiều cao, chiều dài của một vật…),
có lượng biểu thị yếu tố quy định kết cấu bên trong (ví dụ: số lượng nguyên tử của một
nguyên tố hoá học).
Lưu ý: Sự phân biệt chất và lượng chỉ là tương đối, phụ thuộc vào từng mối quan
hệ. Có tính quy định trong mối quan hệ này là chất nhưng trong mối quan hệ khác lại là
lượng.
VD: 1- Số lượng sinh viên học giỏi trong 1 lớp sẽ nói lên chất lượng học tập của
lớp đó; 2- Con số tưởng là sự quy định thuần tuý về lượng nhưng nó cũng có tính quy
định về chất. Chẳng hạn, số 4 là lượng của 4 sự vật nhưng lại là chất khi phân biệt số 4
với những số khác; 3- Hai cái bình giống nhau nhưng chỉ khác nhau ở kích thước thì
kích thước vừa là lượng, và là chất để so sánh hai cái bình đó.
* Mối quan hệ biện chứng giữa lượng và chất:
Mỗi sự vật, hiện tượng là sự thống nhất giữa hai mặt đối lập chất và lượng. Hai
mặt đối lập không tách rời nhau mà tác động qua lại biện chứng làm cho sự vận động,
biến đổi theo cách thức từ những thay đổi về lượng thành những thay đổi về chất của sự
vật và ngược lại.
a. Lượng đổi dẫn tới chất đổi

- Khi sự vật đang tồn tại, chất và lượng thống nhất với nhau ở một độ nhất định.
Độ là phạm trù triết học dùng để chỉ giới hạn trong đó sự thay đổi về lượng của
sự vật chưa làm thay đổi căn bản chất của sự vật ấy.
VD: 1- Độ tồn tại của đời người là từ lúc sinh ra cho đến lúc chết; 2- Độ tồn tại
của nước nguyên chất ở trạng thái lỏng từ 00 C đến 1000 C.
25
Sự vật A
Điểm Điểm
nút nút
Độ tồn tại của A
- Trong giới hạn của một độ nhất định, lượng thường xuyên biến đổi còn chất
tương đối ổn định. Sự thay đổi về lượng của sự vật có thể làm chất thay đổi ngay lập
tức nhưng cũng có thể làm thay đổi dần dần chất cũ. Lượng đổi tới một giới hạn nhất
định - điểm nút, nếu có điều kiện sẽ diễn ra bước nhảy làm thay đổi chất của sự vật.
Điểm nút là phạm trù triết học dùng để chỉ thời điểm mà tại đó sự thay đổi về
lượng đã đủ làm thay đổi chất của sự vật.
VD: 00C và 1000C là điểm nút để nước chuyển sang trạng thái rắn hoặc trạng thái
khí (bay hơi).
- Muốn chuyển từ chất cũ sang chất mới phải thông qua bước nhảy.
Bước nhảy là phạm trù triết học dùng để chỉ sự chuyển hoá về chất của sự vật do
những thay đổi về lượng trước đó gây nên.
VD: Một cuộc cách mạng, một kỳ thi, một đám cưới …
Bước nhảy kết thúc một giai đoạn biến đổi về lượng và mở đầu cho một giai đoạn
phát triển mới. Đó là sự gián đoạn trong quá trình vận động liên tục của sự vật đồng
thời là tiền đề cho một quá trình tích luỹ liên tục về lượng tiếp theo.
Nước đá Nước thường (lỏng) Hơi nước

Điểm nút Điểm nút
Độ nước thường
0oC 100oC
Ví dụ chứng minh:
+ Trong tự nhiên: Việc tăng hay giảm số hạt proton có trong hạt nhân nguyên tử
sẽ làm cho nguyên tử thành nguyên tử của nguyên tố khác.
+ Trong xã hội: Sự phát triển của lực lượng sản xuất (lượng đổi) tới khi mâu
thuẫn với quan hệ sản xuất lỗi thời (chất cũ) sẽ dẫn tới đấu tranh giai cấp mà đỉnh cao
là cách mạng xã hội (bước nhảy) làm cho xã hội cũ mất đi, xã hội mới tiến bộ hơn ra
26
đời.
+ Trong tư duy: Học tập là quá trình tích luỹ về lượng mà điểm nút là các kỳ thi,
thi cử là bước nhảy và điểm số xác định quá trình tích luỹ kiến thức đã đủ dẫn tới sự
chuyển hoá về chất hay chưa.
b. Chất mới tác động trở lại lượng mới
Khi chất mới ra đời, nó tác động trở lại lượng mới, làm thay đổi kết cấu, quy mô,
trình độ, nhịp điệu của sự vận động, phát triển của sự vật.
+ Trong tự nhiên: Khi cái hạt nảy mầm (chuyển hoá về chất) thì tốc độ lớn của
cái mầm nhanh hơn rất nhiều thời kỳ nó còn là hạt giống.
+ Trong xã hội: Sự ra đời của chủ nghĩa xã hội trong giai đoạn đầu đã đuổi kịp và
vượt chủ nghĩa tư bản về nhiều mặt.
+ Trong tư duy: So sánh với một người chưa biết ngoại ngữ với một người đã biết
một ngoại ngữ rồi thì tốc độ học ngoại ngữ của người đã có ngoại ngữ sẽ nhanh hơn
người chưa biết ngoại ngữ.
c. Các hình thức bước nhảy
- Căn cứ vào nhịp điệu có:
+ Bước nhảy đột biến là bước nhảy được thực hiện trong thời gian rất ngắn làm
thay đổi chất của toàn bộ kết cấu cơ bản của sự vật.
VD: Uranium 235 được tăng tới hạn (1kg) thì ngay lập tức sẽ xảy ra vụ nổ
nguyên tử.
+ Bước nhảy dần dần là bước nhảy được thực hiện từ từ, từng bước bằng cách
tích luỹ dần những nhân tố của chất mới, loại bỏ dần những nhân tố của chất cũ.
VD: Quá trình chuyển biến từ vượn người thành người; thời kỳ quá độ lên chủ
nghĩa xã hội ở Việt Nam …
- Căn cứ vào quy mô có:
+ Bước nhảy toàn bộ là bước nhảy làm thay đổi chất của toàn bộ các mặt, các yếu
tố cấu thành sự vật.
VD: Cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa theo nghĩa rộng.
+ Bước nhảy cục bộ là bước nhảy làm thay đổi chất của những mặt, những yếu tố
riêng lẻ của sự vật.
VD: Những bước nhảy cục bộ trong lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hoá, tư tưởng.
VD. Những kỳ thi học phần.
Tóm tắt nội dung quy luật:
Mọi sự vật đều là sự thống nhất giữa lượng và chất, sự thay đổi dần dần về lượng
trong khuôn khổ của độ tới điểm nút sẽ làm thay đổi chất của sự vật thông qua bước
nhảy; chất mới ra đời tác động trở lại sự thay đổi của lượng mới, tạo thành quá trình
vận động phát triển liên tục của sự vật.
*Ý nghĩa phương pháp luận
- Vì lượng đổi dẫn đến chất đổi nên phải tích cực tích luỹ về lượng để dẫn tới thay
27
đổi về chất theo chiều hướng tích cực, đấu tranh chống những sự thay đổi về lượng
theo chiều hướng xấu. Cần chống lại tư tưởng chủ quan, duy ý chí, nôn nóng muốn đốt
cháy giai đoạn khi chưa có tình thế, thời cơ.
- Cần có thái độ khách quan, khoa học và quyết tâm thực hiện bước nhảy khi đã
có tình thế, thời cơ. Bước nhảy trong tự nhiên diễn ra tự phát còn bước nhảy trong xã
hội muốn xảy ra được phải thông qua hành động tự giác của con người. Vì vậy, khi đã
tích luỹ đủ về lượng phải quyết tâm thực hiện bước nhảy, khắc phục tư tưởng bảo thủ,
trì trệ, hữu khuynh, coi sự phát triển chỉ là sự thay đổi đơn thuần về lượng.
- Phải biết vận dụng linh hoạt các hình thức của bước nhảy.
VD: Cách mạng xã hội chủ nghĩa ở mỗi nước phải tiến hành phù hợp với hoàn
cảnh của chính nước đó.
- Phải biết cách tác động vào phương thức liên kết giữa các yếu tố tạo thành sự
vật để hiểu rõ bản chất, quy luật, kết cấu của sự vật làm thay đổi chất của sự vật đó.
2.4.3.QUY LUẬT THỐNG NHẤT VÀ ĐẤU TRANH GIỮA CÁC MẶT ĐỐI LẬP
(QUY LUẬT MÂU THUẪN)
* Vị trí, vai trò
được coi là "hạt nhân" của phép biện chứng vì nó chỉ ra nguồn gốc, động lực của sự
vận động, phát triển trong thế giới.
* Khái niệm
Mọi sự vật, hiện tượng trên thế giới đều chứa đựng những mặt trái ngược nhau
gọi là những mặt đối lập.
- Mặt đối lập là những mặt có những đặc điểm, những thuộc tính, những tính quy
định có khuynh hướng biến đổi trái ngược nhau.
Các mặt đối lập tồn tại một cách khách quan trong tự nhiên, xã hội và tư duy.
VD: 1- Trong kinh tế có hai mặt: sản xuất (cung) và tiêu dùng (cầu). Hai mặt này
trái ngược nhau; 2- Trong sinh vật có quá trình đồng hoá và dị hoá; 3- Trong nguyên tử
có điện tử và hạt nhân; 4- Trong xã hội có giai cấp đối kháng tồn tại giai cấp thống trị
và giai cấp bị trị; 5- Trong tư duy có mâu thuẫn giữa cái biết và cái chưa biết.
- Hai mặt đối lập nằm trong sự liên hệ, tác động qua lại lẫn nhau tạo thành một
mâu thuẫn biện chứng. Mâu thuẫn biện chứng là khách quan (vốn có trong bản thân sự
vật) và phổ biến (mọi sự vật đều có mâu thuẫn, mâu thuẫn này được giải quyết thì mâu
thuẫn khác lại nảy sinh). Mâu thuẫn biện chứng là cái cần thiết cho sự phát triển, khác
với mâu thuẫn logic là những sai lầm của tư duy cần phải loại trừ.
VD. Thanh nam châm có hai cực trái dấu là cực bắc và cực nam
- Một mâu thuẫn biện biện chứng được tạo thành bởi hai mặt đối lập vừa thống
nhất vừa đấu tranh với nhau:
+ Sự thống nhất của các mặt đối lập là sự nương tựa, ràng buộc, quy định lẫn
nhau, mặt này lấy mặt kia làm tiền đề tồn tại. Nếu thiếu một trong hai mặt thì mặt kia
không tồn tại và cũng không còn thể thống nhất.
VD: Dạy và học là hai mặt đối lập cùng thống nhất trong quá trình dạy học, cùng
quy định lẫn nhau, thiếu một trong hai mặt thì không thành quá trình dạy học.
28
Giữa hai mặt đối lập bao giờ cũng có những nhân tố giống nhau gọi là sự "đồng
nhất" của các mặt đối lập.
Thống nhất giữa các mặt đối lập còn biểu hiện ở sự tác động ngang nhau giữa
chúng.
Thống nhất giữa các mặt đối lập giúp cho sự vật có thể tồn tại được song không
có sự vật nào tồn tại vĩnh viễn, đó là do đấu tranh giữa các mặt đối lập.
+ Đấu tranh của các mặt đối lập là sự tác động qua lại theo xu hướng bài trừ,
phủ định lẫn nhau giữa các mặt đó.
VD: Tác động qua lại giữa đồng hóa và dị hoá, đấu tranh giữa giai cấp thống trị
và giai cấp bị trị …
Hình thức đấu tranh hết sức phong phú, đa dạng tuỳ thuộc vào hoàn cảnh cụ thể.
- Đấu tranh dẫn tới sự chuyển hoá giữa hai mặt đối lập, làm cho thể thống nhất
cũ mất đi, thể thống nhất mới hoàn thiện hơn ra đời.
Sự chuyển hoá có thể diễn ra theo hai hình thức: 1- Hai mặt đối lập chuyển hoá
lẫn nhau; 2- Cả hai chuyển thành chất mới.
* Mâu thuẫn là nguồn gốc của sự vận động và phát triển
- Quan hệ giữa thống nhất và đấu tranh: Thống nhất và đấu tranh không tách rời
nhau trong đó thống nhất là tương đối vì nó gắn với trạng thái đứng im tương đối của
sự vật, đấu tranh là tuyệt đối vì nó gắn với sự vận động tuyệt đối của sự vật.
- Các giai đoạn phát triển của mâu thuẫn: Lúc đầu mới xuất hiện, mâu thuẫn chỉ
là sự khác nhau căn bản nhưng theo khuynh hướng trái ngược nhau. Sự khác nhau
ngày càng phát triển đi đến đối lập. Hai mặt đối lập xung đột gay gắt, nếu có điều kiện
chúng sẽ chuyển hoá lẫn nhau, mâu thuẫn được giải quyết, thể thống nhất cũ mất đi, thể
thống nhất mới nhìn chung hoàn thiện sẽ ra đời.
- Mâu thuẫn là nguồn gốc, động lực của sự vận động và phát triển: Vận động và
phát triển là sự thống nhất giữa tính ổn định và tính thay đổi, giữa sự thống nhất và đấu
tranh. Vì vậy, mâu thuẫn là cuộc đấu tranh để giải quyết mâu thuẫn là nguồn gốc, động
lực của sự vận động, phát triển.
+ Trong tự nhiên: Thế giới vật chất đã phát triển từ thấp đến cao, từ đơn giản đến
phức tạp mà nguyên nhân là cuộc đấu tranh giải quyêt mâu thuẫn giữa đồng hoá và dị
hoá, giữa biến dị và di truyền …
+ Trong xã hội: Xã hội loài người đã và đang trải qua năm hình thái kinh tế xã
hội mà nguyên nhân sâu xa, động lực cơ bản là việc giải quyết mâu thuẫn giữa lực
lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, giữa gai cấp thống trị và giai cấp bị trị ..
+ Trong tư duy: Mâu thuẫn và giải quyết mâu thuẫn giữa cái đã biết và cái chưa
biết, giữa nhu cầu nhận thức vô hạn và trình độ nhận thức có hạn của mỗi người, mỗi
thế hệ là động lực thúc đẩy tư duy nhân loại phát triển.
Tóm tắt nội dung quy luật: Mọi sự vật, hiện tượng đều chứa đựng những mặt có
khuynh hướng biến đổi ngược chiều nhau gọi là mặt đối lập. Hai mặt đối lập liên hệ,
ràng buộc, tác động qua lại tạo thành mâu thuẫn biện chứng. Các mặt đồi lập vừa
thống nhất với nhau vừa đấu tranh, chuyển hoá lẫn nhau làm cho mâu thuẫn được giải
quyết. Thể thống nhất cũ mất đi, thể thống nhất mới nhìn chung hoàn thiện hơn ra đời.
29
Như vậy, mâu thuẫn là nguồn gốc, động lực của sự vận động, phát triển.
* Các loại mâu thuẫn
a. Mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài
* Định nghĩa:
Mâu thuẫn bên trong là sự tác động qua lại giữa các mặt, các khuynh hướng đối
lập của cùng một sự vật.
VD: Mâu thuẫn giữa hai cực của thanh nam châm
Mâu thuẫn bên ngoài là mâu thuẫn giữa các sự vật, hiện tượng với nhau.
VD: Mâu thuẫn giữa sinh vật với môi trường; mâu thuẫn giữa Mỹ và Irắc
Lưu ý: Việc phân chia này chỉ là tương đối, tuỳ thuộc vào phạm vi xem xét.
VD: Trong phạm vi của một loài sinh vật thì mâu thuẫn giữa loài này và loài kia
là mâu thuẫn bên ngoài nhưng trong phạm vi thế giới sinh vật thì đó lại là mâu thuẫn
bên trong.
* Vai trò: Mâu thuẫn bên trong có vai trò quyết định trực tiếp đến quá trình vận
động và phát triển của sự vật, còn mâu thuẫn bên ngoài có ảnh hưởng đến quá trình đó.
Việc giải quyết mâu thuẫn bên ngoài là điều kiện để giải quyết mâu thuẫn bên trong
b. Mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản
* Định nghĩa:
- Mâu thuẫn cơ bản là mâu thuẫn quy định bản chất của sự vật, quy định sự phát
triển ở tất cả các giai đoạn của sự vật, tồn tại trong suốt quá trình tồn tại của sự vật.
Mâu thuẫn này được giải quyết thì sự vật sẽ thay đổi về chất.
VD: Mâu thuẫn giữa đồng hoá và dị hoá là mâu thuẫn cơ bản trong thế giới động vật.
- Mâu thuẫn không cơ bản là mâu thuẫn chỉ đặc trưng cho một phương diện nào
đó của sự vật, không quy định bản chất của sự vật.
* Vai trò: Xác định được mâu thuẫn cơ bản để xác định chiến lược cách mạng
hay hướng phát triển trong cuộc đời mỗi con người.
c. Mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu
* Định nghĩa:
- Mâu thuẫn chủ yếu là mâu thuẫn nổi lên hàng đầu ở một giai đoạn phát triển
nhất định của sự vật, nó chi phối các mâu thuẫn khác trong giai đoạn đó. Giải quyết
mâu thuẫn chủ yếu là điều kiện cho sự vật chuyển sang giai đoạn phát triển mới.
- Mâu thuẫn thứ yếu là mâu thuẫn tồn tại trong một giai đoạn nào đó của sự vật
nhưng bị mâu thuẫn chủ yếu chi phối.
* Vai trò: Trong cách mạng xác định được mâu thuẫn chủ yếu để đề ra sách lược
cách mạng trong từng giai đoạn. trong đời người xác định mâu thuẫn chủ yếu để vạch
kế hoạch hành động cho thích hợp.
d. Mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng
* Định nghĩa:
- Mâu thuẫn đối kháng là mâu thuẫn giữa giai cấp, những tập đoàn người có lợi
ích cơ bản đối lập nhau.
VD: Mâu thuẫn giữa chủ nô và nô lệ, địa chủ và nông dân, tư sản và vô sản …
- Mâu thuẫn không đối kháng là mâu thuẫn giữa các lợi ích cơ bản thống nhất
với nhau, chỉ đối lập về lợi ích không cơ bản, cục bộ, tạm thời.
30
VD: Mâu thuẫn giữa lao động trí óc và lao động chân tay, thành thị và nông thôn.
* Vai trò: Phân biệt chính xác hai loại mâu thuẫn này có ý nghĩa quan trọng
trong việc xác định đúng phương pháp giải quyết mâu thuẫn. Mâu thuẫn đối kháng thì
dùng phương pháp đối kháng, mâu thuẫn không đối kháng thì dùng phương pháp giáo
dục, thuyết phục trong nội bộ nhân dân.

- Nghiên cứu, phát hiện ra mâu thuẫn để hiểu đúng bản chất của sự vật và tìm ra
phương hướng, giải pháp đúng cho hoạt động thực tiễn.
- Xem xét quá trình phát sinh, phát triển của từng loại mâu thuẫn, xem xét vai trò,
vị trí và mối quan hệ lẫn nhau của các mâu thuẫn để hiểu đúng mâu thuẫn, hiểu đúng
xu thế vận động, phát triển là điều kiện để giải quyết mâu thuẫn.
- Phải tìm cách giải quyết mâu thuẫn bằng con đường đấu tranh giữa các mặt đối
lập, không điều hoà mâu thuẫn. Việc đấu tranh giải quyết mâu thuẫn phải phù hợp với
trình độ phát triển của mâu thuẫn, tránh chủ quan, nóng vội hay lảng tránh mâu thuẫn.
Mặt khác, phải thúc đẩy các điều kiện để giải quyết mâu thuẫn.
- Linh hoạt, sáng tạo, cụ thể trong giải quyết mâu thuẫn.
2.4.4. QUY LUẬT PHỦ ĐỊNH CỦA PHỦ ĐỊNH:

* Vị trí, vai trò
chỉ ra khuynh hướng (chiều hướng, con đường) vận động, phát triển của thế giới. Sự vật
vận động, phát triển không diễn ra theo đường thẳng tắp mà theo đường “xoáy ốc”
quanh co phức tạp.
* Khái niệm
Sự vật, hiện tượng trong thế giới đều nằm trong quá trình sinh thành, phát triển và
diệt vong. Sự thay thế sự vật này bằng sự vật khác gọi là phủ định.
- Sự phủ định là sự thay thế sự vật này bằng sự vật khác trong quá trình vận động
và phát triển.
Sự vật mới ra đời có quan hệ như thế nào với sự vật bị phủ định?
+ Lặp lại toàn bộ quá trình sự vật cũ- vận động vòng tròn (thuyết luận hồi của
Phật giáo, quan niệm của Pitago, lý thuyết "vòng tròn vĩnh cửu" của Xorokin)
+ Phủ định sạch trơn cái cũ (quan điểm siêu hình)
+ Sự vật mới ra đời từ trong lòng sự vật cũ nhưng hoàn thiện hơn cái cũ (quan
điểm duy vật biện chứng). Đó chính là phủ định biện chứng.
- Phủ định biện chứng là phạm trù triết học dùng để chỉ sự phủ định tự thân, sự
phát triển tự thân, là mắt khâu trong quá trình dẫn tới sự ra đời sự vật mới tiến bộ hơn
sự vật cũ.
Phủ định biện chứng có 2 đặc trưng cơ bản:
- Tính khách quan: Nguyên nhân sự phủ định nằm ngay trong chính bản thân sự
vật, đó là kết quả của việc giải quyết những mâu thuẫn trong chính sự vật. Đó là sự phủ
định tự thân, sự phát triển tự thân chứ không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của con
người. Con người chỉ làm cho quá trình đó diễn ra nhanh hơn hay chậm hơn mà thôi.
31
(Khác với phủ định siêu hình: nguyên nhân của sự phủ định nằm bên ngoài sự vật)
- Tính kế thừa: Phủ định biện chứng là sự phủ định có kế thừa những nhân tố tích
cực của sự vật bị phủ định. Những nhân tố này đã được cải biến đi khi ra nhập vào sự
vật mới cho phù hợp với hoàn cảnh mới.
VD: 1- Các loài đều phát triển theo quy luật di truyền, "con nhà tông không giống
lông cũng giống cánh" (Khác với phủ định siêu hình: phủ định sạch trơn cái cũ); 2-
Trong xã hội, yếu truyền thống là sự kế thừa quá khứ, tạo thành dòng chảy biện chứng
của sự vận động, phát triển..
2. Nội dung quy luật
Trong sự vận động vĩnh viễn của vật chất, sợi dây chuyền của phủ định biện
chứng là vô tận, cái mới phủ định cái cũ nhưng rồi cái mới này lại trở nên cũ và bị cái
mới sau phủ định. Sự phát triển của sự vật thông qua những lần phủ định như thế, tạo ra
một khuynh hướng phát triển tất yếu từ thấp đến cao một cách vô tận theo đường “xoáy
ốc”. Trong những chu kỳ của sự phát triển, sau một số lần phủ định sự vật dường như
lập lại cái cũ, nhưng trên cơ sở mới cao hơn.
Phủ định của phủ định là khái niệm chỉ quá trình phát triển của sự vật từ thấp lên
cao được thực hiện bằng hai lần phủ định cơ bản, nhờ đó sự vật cũ mất đi, sự vật mới
hình thành.
Hạt --------------> Cây -------------->. Hạt mới
Khẳng định Phủ định Phủ định của phủ định
Phủ định lần 1 Phủ định lần 2
VD: Có một hạt thóc, nếu xay ra và nâu chín thì đó không phải là phủ định biện
chứng. Song nếu đem gieo xuống đất, với những điều kiện nhất định, hạt thóc sẽ mọc
lên thành cây lúa. Đây là sự phủ định biện chứng (lần thứ nhất) cây lúa chết (phủ định
biện chứng lần thứ hai). Sau hai lần phủ định biện chứng (một chu kỳ), ta được những
hạt thóc mới giống những hạt thóc ban đầu nhưng số lượng nhiều hơn và có thay đổi cả
một phần chất lượng.
Hạt --------------> Cây -------------->. Hạt mới
Khẳng định Phủ định Phủ định của phủ định
Phủ định lần 1 Phủ định lần 2
Từ ví dụ này có thể rút ra những nội dung cơ bản sau:
- Thế giới vận động và phát triển có tính chất chu kỳ. Để thực hiện được một chu
kỳ phát triển thường phải trải qua hai lần phủ định biện chứng lớn, gọi là phủ định của
phủ định.
- Sau một chu kỳ phủ định biện chứng, sự vật mới ra đời dường như quay trở về
cái ban đầu nhưng trên cơ sở mới cao hơn. Đây là đặc điểm quan trọng nhất của sự
phát triển biện chứng.
+ Vì sao sự vật mới ra đời dường như quay trở lại cái ban đầu? Mỗi lần phủ định
là kết quả đấu tranh và chuyển hoá giữa các mặt đối lập. Lần phủ định thứ nhất làm cho
sự vật chuyển hoá thành cái đối lập với nó (khẳng định thành phủ định). Lần phủ định
thứ hai, cái bị phủ định ấy bị phủ định (phủ định của phủ định), nghĩa là quay trở về cái
ban đầu trong chứng mực nhất định.
32
+ Vì sao sự vật mới lại phát triển cao hơn sự vật ban đầu? Sự vật mới ra đời là
kết quả của quá trình lọc bỏ những gì tiêu cực, kế thừa những gì tích cực của sự vật bị
phủ định, tổng hợp sau hai lần phủ định biện chứng. Do vậy, sự vật mới với tư cách là
kết quả của phủ định của phủ định có nội dung toàn diện hơn, phong phú hơn sự vật bị
phủ định.
- Do tính chất chu kỳ, do sự phát triển lặp lại trên một cơ sở mới cao hơn mà quy
luật phủ định của phủ định phản ánh khuynh hướng phát triển của sự vật không theo
đường thẳng, không theo đường tròn mà theo đường "xoáy trôn ốc" (xoáy ốc).
Đường xoáy ốc biểu thị các đặc trưng của quá trình phát triển; tính kế thừa, tính
lặp lại, tính tiến lên, tính vô tận và tính quanh co phức tạp.
Lưu ý: Không phải sự vật nào trong thế giới cũng trải qua hai lần phủ định biện
chứng là hoàn thành một chu kỳ phủ định biện chứng. Số lần phủ định trên thực tế có
thể nhiều hơn hai lần
VD: Vòng đời của tằm: trứng - tằm - nhộng – ngài - bướm- trứng.
VD: Sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội …
. Tuy nhiên, về đại thể vẫn phải có hai lần phủ định biện chứng lớn thì mới được
gọi là phủ định của phủ định.
+ Trong tự nhiên: Quả trứng nở thành con gà. Con gà lớn lên lại đẻ ra những quả
trứng mới. Quả trứng lần sau nhìn giống quả trứng ban đầu nhưng số lượng nhiều hơn
và chất lượng cũng khác.
+ Trong xã hội: Xã hội loài người trải qua các lần phủ định biện chứng từ xã hội
cộng sản nguyên thủy, chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa, tới xã hội cộng
sản chủ nghĩa lại có một số đặc điểm lặp lại xã hội cộng sản nguyên thủy (không giai
cấp, không nhà nước, không áp bức bóc lột...). Tuy nhiên, xã hội cộng sản chủ nghĩa ở
trình độ cao hơn rất nhiều.
+ Trong tư duy: Chủ nghĩa duy vật cổ đại bị chủ nghĩa duy tâm thời trung cổ phủ
định, sau đó chủ nghĩa duy tâm lại bị chủ nghĩa duy vật biện chứng phủ định. Sự phát
triển của chủ nghĩa duy vật biện chứng có nhiều quan điểm trùng hợp với chủ nghĩa
duy vật cổ đại nhưng trình độ cao hơn …
Tóm tắt nội dung quy luật: Sự phát triển của thế giới có tính chất chu kỳ. Để
thực hiện một chu kỳ phát triển thường phải trải qua hai lần phủ định biện chứng. Sau
một chu kỳ phủ định biện chứng, sự vật mới ra đời dường như lặp lại cái ban đầu
nhưng trên một cơ sở mới cao hơn. Do đó, con đường phát triển của sự vật là theo
đường" xoáy ốc".
- Quy luật này giúp chúng ta có nhận thức đúng đắn về xu hướng phát triển của
sự vật. Đó là quá trình quanh co, phức tạp theo đường xoáy ốc nhưng chu kỳ sau bao
giờ cũng tiến bộ hơn chu kỳ trước. Từ đó, chúng ta có niềm tin và thái độ lạc quan cách
mạng đối với xu thế phát triển của thời đại và con đường xã hội chủ nghĩa của đất
nước.
- Quy luật này cũng giúp chúng ta có hiểu biết khoa học về cái mới. Kết quả của
phủ định biện chứng là sự ra đời cái mới từ trong lòng cái cũ nhưng hoàn thiện hơn. Cái
33
mới ra đời lúc đầu còn mong manh, yếu ớt nhưng có sức sống hơn cái cũ. Vì vậy, phải
biết phát hiện cái mới, ủng hộ cái mới và đấu tranh cho cái mới thắng lợi.
- Cái mới ra đời trên cơ sở của cái cũ nên phải biết kế thừa có phê phán những di
sản của quá khứ, tránh hai khuynh hướng: 1- Phủ định sạch trơn cái cũ (quá khứ); 2-
Kế thừa nguyên xi quá khứ, bảo thủ, khư khư giữa lấy những cái đã lỗi thời, cản trở sự
phát triển.
3.LÝ LUẬN NHẬN THỨC

3.1. BẢN CHẤT CỦA NHẬN THỨC VÀ VAI TRÒ CỦA THỰC TIỄN ĐỐI
VỚI NHẬN THỨC
3.1.1. Bản chất của nhận thức
* Quan niệm về nhận thức của một số trào lưu triết học trước Mác
- Chủ nghĩa duy tâm khách quan: Nhận thức là sự “hồi tưởng lại” của linh hồn
bất tử về thế giới các ý niệm mà nó đã trải qua trong quá khứ, hoặc nhận thức là sự “tự ý
thức” của ý niệm tuyệt đối về bản thân nó.
- Chủ nghĩa duy tâm chủ quan: Nhận thức chỉ là phức hợp những cảm giác của
con người.
- Thuyết hoài nghi: Nhận thức là trạng thái hoài nghi về sự vật, biến sự nghi ngờ
về tính xác thực của tri thức thành một nguyên tắc của nhận thức.
- Thuyết không thể biết: Phủ nhận khả năng nhận thức của con người hoặc hạn
chế ở cảm giác về cái bề ngoài của sự vật.
- Chủ nghĩa duy vật siêu hình: Thừa nhận khả năng nhận thức của con người và
coi nhận thức là sự phản ánh hiện thực khách quan vào đầu óc con người. Tuy nhiên họ
lại coi nhận thức chỉ là sự phản ánh trực quan, đơn giản, là sự sao chép nguyên xi trạng
thái bất động của sự vật. Họ cũng chưa thấy được vai trò của thực tiễn đối với nhận thức.
* Tóm lại: Các trào lưu triết học trước Mác đều quan niệm sai lầm hay phiến diện
về nhận thức.
* Quan niệm về bản chất nhận thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng
- Thừa nhận vật chất tồn tại khách quan, độc lập với ý thức con người.
- Con người có khả năng nhận thức thế giới. Nhận thức là sự phản ánh thế giới
khách quan bởi bộ óc con người. Không có gì không thể nhận thức được, chỉ có những
gì con người chưa nhận thức được mà thôi.
- Sự phản ánh của nhận thức là một quá trình biện chứng, tích cực, tự giác và
sáng tạo. Quá trình đó đi từ chưa biết đến biết, từ biết ít đến biết nhiều, từ hiện tượng
đến bản chất, từ bản chất kém sâu sắc đến bản chất sâu sắc hơn.
- Thực tiễn là cơ sở chủ yếu và trực tiếp nhất của nhận thức, là động lực, mục
đích của nhận thức và là tiêu chuẩn kiểm tra chân lý.
* Nhận thức là quá trình phản ánh biện chứng, tích cực, tự giác và sáng tạo thế
giới khách quan vào đầu óc con người.
Thế giới vật chất tồn tại khách quan
Con người có khả năng nhận thức. Nhận thức là phản

Quan điểm ánh hiện thực khách quan vào đầu óc con người
của CNDVBC
về nhận thức 34
Nhận thức là quá trình biện chứng, tích
cực, tự giác, sáng tạo
3.1.2. Thực tiễn và vai trò của thực tiễn đối với nhận thức
* Phạm trù thực tiễn
- Chủ nghĩa duy tâm: Thực tiễn được xem như là hoạt động tinh thần sáng tạo thế
giới của con người.
- Chủ nghĩa duy vật trước Mác: cho rằng thực tiễn là hoạt động vật chất của con
người song nó không có vai trò gì đối với nhận thức.
- Chủ nghĩa duy vật biện chứng:
Thực tiễn là toàn bộ những hoạt động vật chất có mục đích, mang tính lịch sử -
xã hội của con người nhằm cải biến tự nhiên và xã hội.
VD: Hoạt động sản xuất lúa gạo của người nông dân; sản xuất hàng tiêu dùng của
người công nhân …
Hoạt động thực tiễn bao gồm 3 hình thức cơ bản:
1- Hoạt động sản xuất vật chất: là hình thức hoạt động đầu tiên, cơ bản của thực
tiễn. Đây là hoạt động con người sử dụng công cụ tác động vào giới tự nhiên để tạo ra
những của cải và những điều kiện thiết yếu nhằm duy trì sự tồn tại và phát triển của xã
hội loài người.
2- Hoạt động chính trị- xã hội: là hoạt động của các tổ chức cộng đồng người
khác nhau trong xã hội nhằm cải biến những mối quan hệ xã hội để thúc đẩy xã hội phát
triển.
3- Hoạt động thực nghiệm khoa học: là hoạt động được tiến hành trong những
điều kiện nhân tạo, gần giống, giống hoặc lặp lại những trạng thái của tự nhiên và xã hội
nhằm xác định các quy luật biến đổi và phát triển của đối tượng nghiên cứu. Đây là dạng
hoạt động có vai trò ngày càng quan trọng trong sự phát triển của xã hội.
* Quan hệ giữa các hoạt động: Mỗi hình thức hoạt động trên có một chức năng
riêng song giữa chúng có mối liên hệ chặt chẽ với nhau, trong đó hoạt động sản xuất vật
chất giữ vai trò quan trọng nhất, quyết định các hoạt động khác. Các hoạt động khác
cũng xuất phát từ hoạt động sản xuất vật chất và phục vụ cho nó. Tuy nhiên các hình
thức khác cũng có tác động hoặc kìm hãm hoặc thúc đẩy sản xuất phát triển.
Thực tiễn
Hoạt động vật chất có mục đích
3 hình thức cơ bản của hoạt động thực tiễn
Hoạt động sản Hoạt động chính Thực nghiệm

xuất vật chất trị - xã hội khoa học
* Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức

- Thực tiễn là cơ sở của nhận thức:
35
+ Thùc tiÔn lµ xuÊt ph¸t ®iÓm cña nhËn thøc: Con ngêi b¾t ®Çu lÞch sö cña
m×nh kh«ng ph¶i b»ng ho¹t ®éng lý luËn mµ b»ng ho¹t ®éng thùc tiÔn. Thùc tiÔn s¶n
xuÊt vËt chÊt ®· h×nh thµnh nªn con ngêi vµ x· héi loµi ngêi. XuÊt ph¸t tõ nhu cÇu
thùc tiÔn mµ nhËn thøc ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn.
VD: Do nhu cÇu ®o ®¹c ®Ó chia l¹i ruéng ®Êt ë hai bªn bê s«ng Nin thêi Ai cËp
cæ ®¹i mµ m«n h×nh häc ®· ra ®êi.
+ Thùc tiÔn cung cÊp nh÷ng tµi liÖu cho nhËn thøc: B»ng ho¹t ®éng thùc tiÔn,
con ngêi t¸c ®éng vµo sù vËt, hiÖn tîng, buéc chóng ph¶i béc lé nh÷ng thuéc tÝnh,
nh÷ng mèi liªn hÖ kh¸c nhau, gióp cho nhËn thøc n¾m b¾t ®îc b¶n chÊt, quy luËt vËn
®éng vµ ph¸t triÓn cña thÕ giíi, tõ ®ã h×nh thµnh nªn çc lý thuyÕt khoa häc.
- Thùc tiÔn lµ môc ®Ých cña nhËn thøc: NhËn thøc kh«ng ph¶i ®Ó th¶o m·n trÝ
tß mß cña con ngêi mµ nhËn thøc lµ ®Ó c¶i t¹o thùc tiÔn, gióp cho cuéc sèng cña con
ngêi ngµy mét tèt ®Ñp h¬n. Thùc tiÔn ®Ò ra yªu cÇu cho nhËn thøc cña con ngêi, lµ
®¬n ®Æt hµng cho nhËn thøc.
- Thùc tiÔn lµ ®éng lùc cña nhËn thøc: Thùc tiÔn lµ çi thóc ®Èy nhËn thøc
ph¸t triÓn:
+ Nhê ho¹t ®éng thùc tiÔn mµ çc gi¸c quan cña con ngêi ngµy cµng hoµn thiÖn;
n¨ng lùc t duy l« gÝch kh«ng ngõng ®îc cñng cè vµ ph¸t triÓn; çc ph¬ng tiÖn nhËn
thøc ngµy cµng tinh vi, hiÖn ®¹i, cã t¸c dông nèi dµi çc gi¸c quan cña con ngêi.
VD: KÝnh hiÓn vi ®iÖn tö, kÝnh thiªn v¨n, m¸y tÝnh ®iÖn tö …
+ Yªu cÇu cña thùc tiÔn ngµy cµng cao do sù ph¸t triÓn cña cuéc sèng. V× vËy
nhËn thøc cña con ngêi ngµy cµng ph¸t triÓn.
- Thùc tiÔn lµ tiªu chuÈn ®Ó kiÓm tra ch©n lý:
+ NhËn thøc b¾t nguån tõ thùc tiÔn, v× vËy muèn biÕt nhËn thøc ®óng hay sai
ph¶i quay vÒ kiÓm nghiÖm trong thùc tiÔn ®êi sèng.
+ Thùc tiÔn lu«n vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. NhËn thøc ph¶n ¸nh nhu cÇu cña thùc
tiÔn, v× vËy nhËn thøc ph¶i quay vÒ víi thùc tiÔn ®Ó bæ sung, ®iÒu chØnh, s÷a
ch÷a, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn.
* ý nghÜa cña vÊn ®Ò: Ph¶i qu¸n triÖt quan ®iÓm thùc tiÔn:
- NhËn thøc ph¶i xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn, dùa trªn c¬ së thùc tiÔn, coi träng c«ng
t¸c tæng kÕt thùc tiÔn.
- Nghiªn cøu lý luËn ph¶i liªn hÖ víi thùc tiÔn, häc ®i ®«i víi hµnh.
- Tr¸nh hai khuynh híng;
+ Xa rêi thùc tiÔn, dÉn ®Õn sai lÇm cña bÖnh chñ quan, duy ý chÝ, gi¸o ®iÒu,
m¸y mãc, quan liªu.
+ TuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña thùc tiÔn, dÉn tíi sai lÇm cña chñ nghÜa thùc dông,
kinh nghiÖm chñ nghÜa.
3.2. QUÁ TRÌNH NHẬN THỨC VÀ CÁC CẤP ĐỘ CỦA NHẬN THỨC
3.2.1. Biện chứng của quá trình nhận thức
- Trùc quan sinh ®éng (NhËn thøc c¶m tÝnh):
Lµ giai ®o¹n ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, giai ®o¹n con ngưêi sö dông çc
36
gi¸c quan ®Ó t¸c ®éng trùc tiÕp vµo sù vËt nh»m n¾m b¾t sù vËt.
Trùc quan sinh ®éng bao gåm 3 h×nh thøc c¬ b¶n kÕ tiÕp nhau:
+ C¶m gi¸c: lµ sù ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh riªng lÎ cña sù vËt, hiÖn tưîng khi
chóng t¸c ®éng trùc tiÕp vµo gi¸c quan cña con ngêi. C¶m gi¸c lµ nguån gèc cña mäi
hiÓu biÕt, lµ kÕt qu¸ cña sù chuyÓn ho¸ nh÷ng n¨ng lưîng kÝch thÝch tõ bªn ngoµi
thµnh yÕu tè cña ý thøc.
VD: ThÞ gi¸c cho ta c¶m gi¸c vÒ mµu s¾c, ®ưêng nÐt cña sù vËt; thÝnh g¸c
cho ta c¶m gi¸c vÒ ©m thanh; khøu gi¸c cho ta c¶m gi¸c vÒ mïi; vÞ gi¸c cho ta c¶m gi¸c
vÒ vÞ, xóc gi¸c cho ta c¶m gi¸c vÒ ®é nh½n, r¸p, nãng, l¹nh …
+ Tri gi¸c: lµ h×nh ¶nh tư¬ng ®èi toµn vÑn vÒ sù vËt khi sù vËt ®ã trùc tiÕp
t¸c ®éng vµo çc gi¸c quan. Tri gi¸c ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së c¶m gi¸c, lµ sù tæng hîp
cña nhiÒu c¶m gi¸c. Tri gi¸c lµ h×nh thøc nhËn thøc cao h¬n, ®Çy ®ñ h¬n, phong phó
h¬n vÒ sù vËt.
VD: Khi ta nh×n mét vËt cã mµu vµng, h×nh cÇu; ngöi thÊy th¬m; nÕm thÊy
ngät … tæng hîp nh÷ng c¶m gi¸c ®ã l¹i, ta cã h×nh ¶nh trùc quan, tư¬ng ®èi hoµn
chØnh vÒ sù vËt lµ qu¶ cam.
Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i lóc nµo sù vËt còng xuÊt hiÖn tríc m¾t chóng ta mµ
chóng ta vÉn ph¶i nhËn thøc vÒ nã. V× vËy, nhËn thøc ph¶i chuyÓn tíi nÊc thang cao
h¬n lµ biÓu tưîng.
+ BiÓu tưîng: Lµ h×nh ¶nh c¶m tÝnh, tư¬ng ®èi hoµn chØnh cßn lưu l¹i trong
bé ãc con ngêi vÒ sù vËt khi sù vËt kh«ng cßn trùc tiÕp t¸c ®éng vµo gi¸c quan.
VD: H×nh ¶nh ngêi th©n khi ®· ®i xa, h×nh ¶nh quª h¬ng trong t©m trÝ ngưêi
xa quª…
BiÓu tưîng lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh cao nhÊt vµ phøc t¹p nhÊt cña giai ®o¹n trùc
quan sinh ®éng. Nã ®· chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè gi¸n tiÕp, cã sù tham gia cña ph©n
tÝch, tæng hîp vµ Ýt nhiÒu mang tÝnh chÊt trõu tưîng ho¸.
Þ Tãm l¹i: NhËn thøc c¶m tÝnh ph¶n ¸nh thÕ giíi mét çch sinh ®éng, trùc tiÕp
song chưa ph©n biÖt çi b¶n chÊt vµ kh«ng b¶n chÊt, çi tÊt nhiªn vµ ngÉu nhiªn, çi
bªn trong vµ bªn ngoµi. V× vËy nhËn thøc ph¶i ph¸t triÓn tíi tr×nh ®é cao h¬n lµ nhËn
thøc lý tÝnh.
Phản ánh những thuộc tính riêng lẻ, bề ngoài

Cảm giác
Thông qua từng giác quan khi tiếp xúc với sự vật
Nhận thức
cảm tính Phản ánh toàn bộ cái bề ngoài
(Trực Tri giác
quan sinh
động) Thông qua các giác quan khi tiếp xúc với sự vật
Tái hiện lại những nét đặc trưng nổi bật bề ngoài của sự vật
Biểu tượng
Không còn trực tiếp tiếp xúc với sự vật

37
- Tư duy trõu tưîng (NhËn thøc lý tÝnh):
Lµ giai ®o¹n cao h¬n cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp, trõu tưîng
vµ kh¸i qu¸t nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng ®Æc ®iÓm b¶n chÊt cña ®èi tưîng. Chøc n¨ng
cña giai ®o¹n nµy lµ t¸ch ra n¾m lÊy çi b¶n chÊt cã tÝnh quy luËt cña çc sù vËt, hiÖn
tưîng. So víi giai ®o¹n nhËn thøc c¶m tÝnh, giai ®o¹n nµy ph¶n ¸nh sù vËt s©u s¾c
h¬n, ®Çy ®ñ h¬n, chÝnh x¸c h¬n. Giai ®o¹n nµy ®ưîc biÓu hiÖn díi çc h×nh thøc c¬
b¶n:
- Kh¸i niÖm: lµ h×nh thøc c¬ b¶n cña tư duy trõu tưîng, ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc
tÝnh b¶n chÊt cña sù vËt.
VD: Kh¸i niÖm “con ngưêi” ph¶n ¸nh thuéc tÝnh b¶n chÊt cña con ngưêi lµ
®éng vËt bËc cao, cã ng«n ng÷, cã tư duy, biÕt chÕ t¹o vµ sö dông c«ng cô lao ®éng.
TÝnh chÊt cña kh¸i niÖm:
Kh¸i niÖm võa cã tÝnh chñ quan, võa cã tÝnh kh¸ch quan: VÒ h×nh thøc, kh¸i
niÖm mang tÝnh kh¸ch quan lµ v× kh¸i niÖm lµ s¶n phÈm cña tư duy con ngưêi. VÒ
néi dung, kh¸i niÖm mang tÝnh kh¸ch quan v× nã ph¶n ¸nh b¶n chÊt cña nh÷ng sù vËt,
hiÖn tưîng thuéc thÕ giíi kh¸ch quan.
Kh¸i niÖm cã tÝnh chÊt biÖn chøng v× nã ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan lu«n
lu«n vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. Do ®ã cã nh÷ng kh¸i niÖm mÊt dÇn ®i trong tiÕn tr×nh
lÞch sö nhưng còng cã nh÷ng kh¸i niÖm míi n¶y sinh do sù vËn ®éng cña thùc tiÔn ®êi
sèng.
- Ph¸n ®o¸n: lµ h×nh thøc cña t duy liªn kÕt çc kh¸i niÖm l¹i víi nhau ®Ó kh¼ng
®Þnh hoÆc phñ ®Þnh mét ®Æc ®iÓm, mét thuéc tÝnh nµo ®ã cña ®èi tưîng.
VD: “Mäi kim lo¹i ®Òu dÉn ®iÖn” loµ mét ph¸n ®o¸n liªn kÕt kh¸i niÖm “kim
lo¹i” víi kh¸i niÖm “dÉn ®iÖn”.
- Suy luËn (suy lý): lµ h×nh thøc cña tư duy liªn kÕt çc ph¸n ®o¸n víi nhau ®Ó
rót ra tri thøc míi.
VD: Tõ hai ph¸n ®o¸n “mäi kim lo¹i ®Òu dÉn ®iÖn” vµ “®ång lµ kim lo¹i” ta cã
thÓ rót ra tri thøc míi trong ph¸n ®o¸n “®ång dÉn ®iÖn”.
Suy luËn cã vai trß quan träng trong viÖc lµm gia t¨ng tri thøc cho con ngêi.
Khái niệm Phản ánh những thuộc tính chung, bản chất
Nhận thức lý Liên kết các khái niệm để khẳng định hay
tính (tư duy Phán đoán phủ định những thuộc tính, những mối
trừu tượng) quan hệ củat các sự vật, hiện tượng
Suy luận Liên kết các phán đoán để rút ra tri thức
đoán mới về sự vật, hiện tượng
* Mối quan hệ giữa nhận thức cảm tính, nhận thức lý tính với thực tiễn
- Chñ nghÜa duy c¶m: ®Ò cao vai trß cña nhËn thøc c¶m tÝnh, h¹ thÊp vai trß
38
cña nhËn thøc lý tÝnh, cho r»ng nhËn thøc c¶m tÝnh míi ®¸ng tin cËy v× nã lµ sù tiÕp
xóc trùc tiÕp víi sù vËt.
- Chñ nghÜa duy lý: §Ò cao vai trß cña nhËn thøc lý tÝnh, h¹ thÊp vai trß cña
nhËn thøc c¶m tÝnh, cho r»ng nhËn thøc lý tÝnh míi ®¸ng tin cËy v× nã gióp ta ®i s©u
vµo b¶n chÊt cña sù vËt.
- Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng: Kh¼ng ®Þnh nhËn thøc c¶m tÝnh vµ nhËn
thøc lý tÝnh lµ nh÷ng nÊc thang hîp thµnh chu tr×nh nhËn thøc cña con ngưêi. NhËn
thøc c¶m tÝnh g¾n liÒn víi ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngưêi, lµ c¬ së cho nhËn thøc
lý tÝnh, cung cÊp tµi liÖu cho nhËn thøc lý tÝnh. NhËn thøc lý tÝnh cã tÝnh trõu t-
ưîng, kh¸i qu¸t cao, cã thÓ hiÓu biÕt ®ưîc b¶n chÊt, quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn cña
sù vËt, hiÖn tưîng, gióp cho nhËn thøc c¶m tÝnh cã ®Þnh hưíng ®óng vµ trë nªn s©u
s¾c h¬n.
3.2.2. Các cấp độ của quá trình nhận thức
- Nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận
* Khái niệm
+ Nhận thức kinh nghệim là loại nhận thức được hình thành từ sự quan sát trực
tiếp các sự vật, hiện tượng trong tự nhiên, xã hội hay trong các thí nghiệm khoa học. Kết
quả của nhận thức kinh nghiệm là tri thức kinh nghiệm thông thường và tri thức kinh
ngiệm khoa học. Tri thức kinh nghiệm thông thường là loại tri thức được hình thành từ
sự quan sát trực tiếp hàng ngày. Tri thức kinh nghiệm khoa học là loại tri thức thu được
từ sự quan sát các thí nghiệm khoa học.
+ Nhận thức lý luận là loại nhận thức gián tiếp, trừu tượng và khái quát về bản
chất, quy luật của các sự vật, hiện tượng.
- Mối quan hệ biện chứng giữa nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận
Nhận thức kinh nghiệm là cơ sở lý luận của nhận thức lý luận, cung cấp cho nhận
thức lý luận những tư liệu phong phú, cụ thể. Tuy nhiên, nhận thức kinh nghiệm mới chỉ
dừng lại ở sự miêu tả, phân loại các sự kiện, các dữ kiện thu được từ sự quan sát và thí
nghiệm trực tiếp. Vì vậy, nó chỉ đem lại hiểu biết riêng lẻ, bề ngoài, rời rạc về sự vật.
Nhận thức lý luận được hình thành từ sự tổng kết kinh nghiệm song lý luận có thể đi
trước kinh nghiệm, chỉ đạo hoạt động thực tiễn của con người.
* Cần đấu tranh khắc phục bệnh kinh nghiệm chủ nghĩa (Tuyệt đối hoá vai trò
cuả nhận thức kinh nghiệm, coi thường nhận thức lý luận) và bệnh giáo điều (tuyệt đối
hoá vai trò của nhận thức lý luận, coi thường kinh nghiệm). Phải “đi sâu tổng kết thực
tiễn và phát triển lý luận một cách sáng tạo”
Tri thức kinh nghiệm
Quan sát trực tiếp các

Nhận thức sự vật hiện tượng trong
kinh nghiệm tự nhiên xã hội hay
thực nghiệm khoa học
Gián tiếp trừu

Tri thức lý luận
tượng và khái
Nhận thức quát về bản
lý luận chất quy luật
39
- Nhận thức thông thường và nhận thức khoa học
- Khái niệm:
+ Nhận thức thông thường là nhận thức được hình thành một cách tự phát, trực
tiếp từ hoạt đồng hàng ngày của con người. Nhận thức thông thường mang tính phong
phú, nhiều vẻ, gắn với hoạt động thực tiễn hàng ngày. Nó có vai trò thường xuyên và
phổ biến chi phối hoạt động của con người trong xã hội.
+ Nhận thức khoa học là nhận thức được hình thành một cách tự giác và gián tiếp
từ sự phản ánh những đặc điểm bản chất, những quan hệ tất yếu của đối tượng nghiên
cứu. Nhận thức khoa học mang tính khách quan, trừu tượng, khái quát, hệ thống, có căn
cứ và có tính chân thực. Nhận thức khoa học có vai trò ngày càng to lớn trong hoạt động
thực tiễn, đặc biệt trong thời đại khoa học công nghệ, trong nền kinh tế tri thức ngày nay.
+ Mối quan hệ giữa nhận thức thông thường và nhận thức khoa học:
Đây là hai bậc thang khác nhau về chất của quá trình nhận thức. Trong đó nhận
thức thông thường có trước nhận thức khoa học, là nguồn chất liệu để xây dựng nên nội
dung các tri thức khoa học. Tuy vậy, nhận thức thông thường mới chỉ dừng lại ở bề
ngoài, ngẫu nhiên, không bản chất của đối tượng. Nhận thức khoa học là sự tổng kết,
khái quát những tri thức của nhận thức thông thường. Nó tác động lại nhận thức thông
thường, tăng cường nội dung khoa học cho nhận thức thông thường.
- Hình thành tự phát trực tiếp từ trong hoạt động hàng ngày
Nhận thức - Phản ánh tất cả những đặc điểm chi tiết cụ thể và những
thông sắc thái khác nhau của sự vật.
- Thường xuyên chi phối hoạt động của mọi người
- Hình thành một cách tự giác, gián tiếp.

- Phản ánh bản chất những mối quan hệ tất yếu.
Nhận thức - Phản ánh bằng khái niệm, các quy luật khoa
khoa học học dưới dạng trừu tượng, logích.
3.3. VẤN ĐỀ CHÂN LÝ

3.3.1. Khái niệm chân lý
- TriÕt häc thùc chøng cho r»ng: ch©n lý lµ nh÷ng t tëng, nh÷ng quan ®iÓm ®îc
nhiÒu ngêi thõa nhËn. Trªn thùc tÕ, cã nh÷ng quan ®iÓm ®îc ®a sè thõa nhËn song do
sù s¾p ®Æt chñ quan hoÆc do h¹n chÕ bëi tr×nh ®é khoa häc cha ph¸t triÓn nªn vÉn
sai lÇm.
VD: NiÒm tin t«n gi¸o, thuyÕt ®Þa t©m thêi trung cæ …
- Chñ nghÜa ph¸t xÝt cho r»ng: ch©n lý lµ nh÷ng luËn ®iÓm cña kÎ m¹nh hay
ch©n lý thuéc vÒ kÎ m¹nh. §©y lµ quan niÖm lÊy yÕu tè quyÒn lùc, søc m¹nh cña chñ
thÓ nhËn thøc lµm néi dung b¶n chÊt cña ch©n lý, phñ nhËn tÝnh kh¸ch quan cña tri
thøc.
- CNDVBC cho r»ng: ch©n lý lµ nh÷ng tri thøc phï hîp víi hiÖn thùc kh¸ch quan
40
vµ ®ưîc thùc tiÔn kiÓm nghiÖm.
VD: “Tr¸i ®Êt h×nh cÇu”, “Ph¸t triÓn lµ mét cuéc ®Êu tranh gi÷a çc mÆt ®èi
lËp”.
Ch©n lý lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, ®ưîc h×nh thµnh, ph¸t triÓn dÇn
dÇn tõng bưíc phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ cña nhËn thøc, vµo ho¹t ®éng
thùc tiÔn vµ ho¹t ®éng nhËn thøc cña con ngưêi.
3.3.2. Các tính chất của chân lý
- TÝnh kh¸ch quan: Néi dung cña ch©n lý lµ do thÕ giíi kh¸ch quan quy ®Þnh
chø kh«ng ph¶i lµ sù x¸c lËp tuú tiÖn cña con ngưêi hoÆc cã s½n trong nhËn thøc.
VD: LuËn ®iÓm “nưíc s«i ë 1000 C” lµ mét ch©n lý v× nã kh«ng lÖ thuéc vµo
ý thøc cña con ngưêi.
- TÝnh tuyÖt ®èi vµ tư¬ng ®èi:
+ TÝnh tuyÖt ®èi cña ch©n lý lµ tÝnh phï hîp hoµn toµn vµ ®Çy ®ñ gi÷a néi
dung ph¶n ¸nh cña tri thøc víi hiÖn thùc kh¸ch quan. VÒ nguyªn t¾c, con ngưêi cã thÓ
®¹t tíi ch©n lý tuyÖt ®èi bëi v× kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ngưêi trong qu¸ tr×nh ph¸t
triÓn lµ v« h¹n.
+ TÝnh t¬ng ®èi cña ch©n lý lµ tÝnh phï hîp nhưng chưa hoµn toµn ®Çy ®ñ
gi÷a néi dung ph¶n ¸nh cña nh÷ng tri thøc víi hiÖn thùc kh¸ch quan. Nãi çch kh¸c,
ch©n lý tư¬ng ®èi lµ nh÷ng tri thøc chØ phï hîp tõng phÇn, tõng khÝa c¹nh, tõng mÆt
cña hiÖn thùc kh¸ch quan. Trªn thùc tÕ, con ngưêi chØ ®¹t tíi ch©n lý tư¬ng ®èi v×: 1-
Kh¶ n¨ng cña con ngưêi bÞ h¹n chÕ bëi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ trong khi
thÕ giíi kh¸ch quan lµ v« h¹n; 2- Tri thøc chØ kh¸i qu¸t ®ưîc nh÷ng mÆt, nh÷ng khÝa
c¹nh nhÊt ®Þnh cña hiÖn thùc trong khi thÕ giíi lu«n vËn ®éng, ph¸t triÓn nªn cã
nh÷ng tri thøc ®óng trong thêi ®iÓm nµy nhưng l¹i sai trong thêi ®iÓm kh¸c.
+ Mèi quan hÖ gi÷a ch©n lý tư¬ng ®èi vµ ch©n lý tuyÖt ®èi: Ch©n lý tuyÖt
®èi lµ tæng sè çc ch©n lý tư¬ng ®èi. Trong mçi ch©n lý tư¬ng ®èi bao giê còng chøa
mét h¹t, mét yÕu tè, mét khÝa c¹nh cña ch©n lý tuyÖt ®èi. Ch©n lý tư¬ng ®èi lµ
nh÷ng bËc thang tiÕn gÇn tíi ch©n lý tuyÖt ®èi, lµ ®ưêng tiÖm cËn tíi ch©n lý tuyÖt
®èi.
¨Lu ý: CÇn tr¸nh hai khuynh hưíng cùc ®oan: 1- Cưêng ®iÖu tÝnh tuyÖt ®èi
cña ch©n lý, h¹ thÊp tÝnh tư¬ng ®èi cña ch©n lý th× sÏ r¬i vµo sai lÇm cña bÖnh gi¸o
®iÒu, b¶o thñ, tr× trÖ, siªu h×nh; 2- TuyÖt ®èi ho¸ tÝnh tư¬ng ®èi cña ch©n lý, h¹
thÊp vai trß cña tÝnh tuyÖt ®èi sÏ r¬i vµo chñ nghÜa tư¬ng ®èi, chñ nghÜa chñ quan,
xÐt l¹i, nguþ biÖn, thuyÕt hoµi nghi vµ thuyÕt kh«ng thÓ biÕt.
- TÝnh cô thÓ: Ch©n lý bao giê còng g¾n liÒn vµ phï hîp víi néi dung ph¶n ¸nh
víi mét ®èi tưîng nhÊt ®Þnh cïng çc ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh kh¸c. NÕu tho¸t ly nh÷ng
®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ th× tri thøc kh«ng cßn ®óng ®¾n vµ kh«ng ®îc coi lµ ch©n
lý.
VD: Trong thêi kú chñ nghÜa tư b¶n tù do c¹nh tranh, C.M¸c vµ F.¡ng ghen dù
b¸o: Çch m¹ng v« s¶n chØ cã thÓ giµnh th¾ng lîi khi næ ra ë tÊt c¶ çc nưíc tư b¶n chñ
nghÜa. Nhng khi chñ nghÜa tư b¶n chuyÓn sang giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa, V.I.
Lªnin l¹i kh¼ng ®Þnh: Çch m¹ng v« s¶n cã thÓ næ ra vµ giµnh th¾ng lîi ë kh©u yÕu
41
nhÊt cña sîi d©y chuyÒn ®Õ quèc chñ nghÜa.
¨Lu ý: Khi xem xÐt, ®¸nh gi¸ mçi sù vËt, hiÖn tưîng, mçi viÖc lµm cña con ngêi
ph¶i dùa trªn quan ®iÓm lÞch sö cô thÓ; ph¶i xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cô
thÓ mµ vËn dông lý luËn cho phï hîp.
Liªn hÖ thùc tiÔn: §¶ng ta ®· vËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c- Lªnin vµo
®iÒu kiÖn cô thÓ cña ®Êt níc, xuÊt ph¸t tõ hoµn c¶nh ®Êt níc ®Ó ®Ò ra ®ưêng lèi
®óng ®¾n, s¸ng t¹o cho çch m¹ng ViÖt Nam.
4. HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI

4.1. XÃ HỘI- BỘ PHẬN ĐẶC THÙ CỦA TỰ NHIÊN
4.1.1- Sự tác động qua lại giữa xã hội và tự nhiên
Tự nhiên theo nghĩa rộng là toàn bộ thế giới vật chất vô cùng, vô tận. Quá trình
phát triển của tự nhiên đã sản sinh ra sự sống và theo quy luật tiến hoá, trong những
điều kiện nhất định, con người đã xuất hiện từ động vật.
Xã hội là biểu hiện tổng số những mối liên hệ và những quan hệ của các cá
nhân, “là sản phẩm của sự tác động qua lại giữa những con người”.
Hệ thống tự nhiên- xã hội là một chỉnh thể trong đó những yếu tố tự nhiên và
những yếu tố xã hội tác động qua lại lẫn nhau, quy định sự tồn tại và phát triển của
nhau.
Tự nhiên vừa là nguồn gốc của sự xuất hiện xã hội, vừa là môi trường tồn tại và
phát triển của xã hội. Vì chỉ có giới tự nhiên mới cung cấp được những điều kiện cần
thiết nhất cho sự sống của con người và cũng chỉ có giới tự nhiên mới cung cấp được
những điều kiện cần thiết cho các hoạt động sản xuất xã hội..
Xã hội gắn bó với tự nhiên thông qua quá trình hoạt động thực tiễn của con
người, trước hết là quá trình lao động sản xuất. Lao động là đặc trưng cơ bản đầu tiên
phân biệt hoạt động của người với động vật. Song lao động cũng là yếu tố đầu tiên, cơ
bản nhất, quan trọng nhất tạo nên sự thống nhất hữu cơ giữa xã hội và tự nhiên.Con
người làm trung gian, điều tiết và kiểm tra việc sử dụng, khai thác, bảo quản các nguồn
vật chất của tự nhiên, khắc phục nguy cơ khủng khoảng sinh thái, sự phá vỡ cân bằng
của hệ thống tự nhiên- xã hội đe doạ tới sự sống của con người và xã hội loài người.
Chính vì vậy, việc nhận thức quy luật của giới tự nhiên và sử dụng những quy
luật đó một cách có hiệu quả để đảm bảo cân bằng hệ thống tự nhiên- xã hội không tách
khỏi việc nhận thức quy luật của xã hội và sử dụng những quy luật xã hội..
4.1.2. Đặc điểm của quy luật xã hội
* Đặc trưng của quy luật
- Tính khách quan
- Tính xu hướng
- Tính tất yếu và tính phổ biến
* Quy luật xã hội còn có những đặc điểm riêng là tồn tại và tác động trong những
42
điều kiện nhất định, do vậy lợi ích trở thành một yếu tố quan trọng trong cơ chế hoạt
động của quy luật xã hội và trong sự nhận thức của con người về nó. Muốn nhận thức
về quy luật xã hội cần phải có phương pháp khái quát hoá, trừu tượng hoá.
4.1.3. Sản xuất vật chất- cơ sở của sự tồn tại và phát triển xã hội
Khái niệm
VD: Người thợ mộc tác động vào cưa, đục, bào để tạo ra bàn ghế phục vụ cho
cuộc sống con người chính là sản xuất vật chất.
Sản xuất vật chất là quá trình con người sử dụng công cụ lao động tác động vào
tự nhiên, cải biến các dạng vật chất của tự nhiên nhằm tạo ra của cải vật chất thoả
mãn nhu cầu tồn tại và phát triển của con người.
Vai trò của sản xuất vật chất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội
- Sản xuất vật chất sáng tạo ra con người và xã hội loài người:
Trong quá trình lao động sản xuất vật chất, con người biến đổi cả về hình thể lẫn
trí tuệ. Đồng thời, trong quá trình này, con người cũng sáng tạo ra mọi mặt của đời
sống xã hội. Tất cả các quan hệ xã hội về nhà nước, pháp quyền, đạo đức, nghệ thuật,
tôn giáo ... đều hình thành, biến đổi trên cơ sở sản xuất vật chất.
- Sản xuất vật chất là cơ sở cho sự tồn tại xã hội:
Con người muốn tồn tại phải có cơm ăn, áo mặc, nhà ở ... và những vật dụng cần
thiết khác. Những thứ đó không có sẵn trong tự nhiên mà phải qua quá trình sản xuất
vật chất.
- Sản xuất vật chất là động lực thúc đẩy sự phát triển xã hội:
Sản xuất vật chất là quá trình con người biến đổi tự nhiên, biến đổi bản thân
mình đồng thời biến đổi cả xã hội loài người. Quá trình sản xuất cũng không ngừng
phát triển. Điều này quyết định sự biến đổi, phát triển các mặt của đời sống xã hội,
quyết định sự phát triển của xã hội từ thấp tới cao.
43
4.2. BIỆN CHỨNG CỦA LỰC LƯỢNG SẢN XUẤT VÀ QUAN HỆ SẢN XUẤT
4.2.1. Khái niệm
- Phương thức sản xuất
Lịch sử loài người đã và đang trải qua năm phương thức sản xuất. Phương thức
sản xuất là cách thức con người thực hiện quá trình sản xuất vật chất ở những giai
đoạn lịch sử nhất định của xã hội loài người.
Phương thức sản xuất đóng vai trò quyết định đối với tất cả các mặt của đời sống
xã hội. Sự thay thế kế tiếp nhau của các phương thức sản xuất trong lịch sử quyết định
sự phát triển của xã hội loài người từ thấp đến cao.
Mỗi phương thức sản xuất có hai mặt là lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất,
biểu hiện quan hệ "song trùng" giữa con người với tự nhiên và con người với nhau
trong quá trình sản xuất của cải vật chất.
- Lực lượng sản xuất
Lực lượng sản xuất biểu hiện mối quan hệ giữa con người với tự nhiên trong
quá trình sản xuất của cải vật chất. Nó là thước đo năng lực thực tiễn của con người
trong quá trình sản xuất của cải vật chất. Lực lượng sản xuất gồm người lao động với
sức khoẻ, trình độ, kỹ năng lao động và tư liệu sản xuất trước hết là công cụ lao động.
+ Trong lực lượng sản xuất, yếu tố cơ bản nhất là người lao động. Người lao
động là chủ thể của quá trình lao động sản xuất, với sức mạnh của trình độ trí tuệ ngày
càng cao có thể sáng tạo ra các yếu tố của lực lượng sản xuất.
+ Trong tư liệu sản xuất, công cụ lao động giữa vai trò quyết định. Công cụ lao
động là yếu tố động nhất của lực lượng sản xuất. Cùng với quá trình tích luỹ kinh
nghiệm, với những phát minh và sáng chế kỹ thuật, công cụ lao động không ngừng
được cải tiến. Đây là nguyên nhân sâu xa của mọi biến đổi xã hội. Trình độ phát triển
của công cụ lao động là thước đo trình độ chinh phục tự nhiên của con người, là tiêu
chuẩn để phân biệt các thời đại kinh tế.
* Ngày nay, khoa học công nghệ đã và đang trở thành lực lượng sản xuất trực
tiếp bởi vì: Khoa học phát triển mạnh mẽ, gắn liền với sự phát triển của lực lượng sản
xuất, trở thành mắt khâu bên trong của lực lượng sản xuất. Đội ngũ người lao động trực
tiếp có trình độ chuyên môn ngày càng cao. Những phát minh khoa học là cơ sở cho sự
ra đời những ngành sản xuất mới, máy móc thiết bị mới, công nghệ mới... Hàm lượng
chất xám kết tinh trong sản phẩm ngày càng lớn. Đó là xu hướng tiến tới nền kinh tế tri
thức trong thời đại ngày nay.
- Quan hệ sản xuất
Quan hệ sản xuất là quan hệ giữa người với người trong quá trình sản xuất và
tái sản xuất xã hội.
Quan hệ sản xuất bao gồm ba mặt:
1- Quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất.
2- Quan hệ trong tổ chức và quản lý sản xuất
3- Quan hệ trong phân phối sản phẩm sản xuất
* Mối quan hệ giữa ba mặt của quan hệ sản xuất:
+ Quan hệ sở hữu tư liệu sản xuất là quan hệ xuất phát, quan hệ cơ bản, đặc trưng
cho quan hệ sản xuất trong từng xã hội. Quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất quyết định
44
quan hệ tổ chức, quản lý sản xuất, quan hệ phân phối sản phẩm và các quan hệ xã hội
khác.
+ Quan hệ tổ chức, quản lý sản xuất trực tiếp tác động đến quá trình sản xuất, đến
việc tổ chức, điều khiển quá trình sản xuất, có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm quá trình sản
xuất. Quan hệ này cũng có thể làm biến dạng quan hệ sở hữu.
+ Quan hệ phân phối sản phẩm kích thích trực tiếp tới lợi ích của con người nên
nó tác động đến thái độ của con người trong lao động, do đó nó có thể thúc đẩy hoặc
kìm hãm sản xuất phát triển.
PTSX
CN - TN CN - CN
LLSX QHSX
QHSX QHTC QHPPSP

Ngêi L§ TLSX
QLSX
TLL§
§èi tîng
Kü n¨ng Tr×nh ®é
Søc khoÎ
C«ng cô TLPT
Cã s½n C¶i t¹o
4.2.2. Quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực
lượng sản xuất
- Trình độ của lực lượng sản xuất trong từng giai đoạn lịch sử thể hiện trình độ
chinh phục tự nhiên của con người trong giai đoạn lịch sử đó. Biểu hiện ở trình độ của
công cụ lao động, trình độ kinh nghiệm và kỹ năng lao động của con người, trình độ tổ
chức và phân công lao động xã hội, trình độ ứng dụng khoa học vào sản xuất.
- Tính chất của lực lượng sản xuất: Trong lịch sử xã hội, lực lượng sản xuất đã
phát triển từ chỗ có tính chất cá nhân lên tính chất xã hội.
* Vai trò quyết định của lực lượng sản xuất đối với quan hệ sản xuất
- Lực lượng sản xuất là nội dung còn quan hệ sản xuất là hình thức xã hội của
phương thức sản xuất, do đó lực lượng sản xuất giữ vai trò quyết định đối với quan hệ
sản xuất.
- Biểu hiện:
+ Lực lượng sản xuất ở trình độ nào phải có một quan hệ sản xuất ở trình độ
tương ứng.
+ Sự vận động và phát triển của lực lượng sản xuất quyết định sự thay đổi của
quan hệ sản xuất cho phù hợp với nó.
45
Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là hai mặt đối lập, trong đó lực lượng là
yếu tố luôn biến động (công cụ lao động luôn được cải tiến, trình độ người lao động
không ngừng được nâng cao), quan hệ sản xuất lại là yếu tố tương đối ổn định. Điều
này sẽ dẫn đến mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. Sự thay đổi này
có thể diễn ra theo hai cách: 1- Cải tạo quan hệ sản xuất (như ở Việt Nam hiện nay); 2-.
Thay thế quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản xuất mới (khi chuyển từ phương thức
sản xuất cũ sang phương thức sản xuất khác). Trong xã hội có đối kháng giai cấp, sự
thay thế này phải được tiến hành bằng cuộc đấu tranh giai cấp. Khi đó, phương thức sản
xuất cũ mất đi, phương thức sản xuất mới tiến bộ hơn sẽ ra đời.
VD: Trong xã hội cộng sản nguyên thuỷ, lực lượng sản xuất ở trình độ thấp; công
cụ bằng đá đẽo gọt thô sơ, năng suất lao động thấp, cuộc sống bầy đàn. Tương ứng với
nó là quan hệ sản xuất công hữu, chế độ phân phối bình quân.
Khi công cụ lao động bằng kim loại ra đời thay thế công cụ lao động bằng đá,
năng xuất lao động tăng lên nhanh chóng, cuộc sống bầy đàn với chế độ công hữu
không còn phù hợp. Gia đình và chế độ tư hữu xuất hiện thay thế quan hệ sản xuất cũ.
* Tính độc lập tương đối của quan hệ sản xuất
- Quan hệ sản xuất có thể tác động trở lại lực lượng sản xuất là bởi vì: nó quy
định mục đích của sản xuất, tác động đến thái độ của con người trong lao động sản
xuất, đến tổ chức phân công lao động xã hội, đến phát triển và ứng dụng khoa học và
công nghệ …
- QHSX có thể tác động trở lại lực lượng sản xuất theo hai chiều hướng:
+ Quan hệ sản xuất phải phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất sẽ
là động lực thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển: Sự phù hợp này là một trạng thái mà
trong đó quan hệ sản xuất là hình thức phát triển của lực lượng sản xuất, tất cả các mặt
của quan hệ sản xuất đều tạo địa bàn đầy đủ cho lực lượng sản xuất phát triển, tạo điều
kiện sử dụng và kết hợp một cách tối ưu giữa người lao động với tư liệu sản xuất, từ đó
lực lượng sản xuất có thể phát triển hết khả năng của nó.
+ Quan hệ sản xuất không phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất
sẽ trở thành xiềng xích trói buộc, kìm hãm (tạm thời) sự phát triển của lực lượng sản
xuất. Sự không phù hợp này có thể theo hai hướng:
1- Quan hệ sản xuất lỗi thời, lạc hậu hơn so với lượng sản xuất (thường vào giai
đoạn cuối của một phương thức sản xuất); 2- Quan hệ sản xuất "tiên tiến" một cách giả
tạo.
VD1. Trong xã hội cộng sản nguyên thuỷ, quan hệ sản xuất công hữu và chế độ
phân phối bình quân là phù hợp với lực lượng sản xuất ở trình độ thấp kém, vì vậy nó
có tác dụng bảo vệ cho lực lượng sản xuất, giúp cho xã hội loài người có thể tồn tại và
phát triển được. Nhưng khi lực lượng sản xuất đã phát triển, xã hội đã có sản phẩm
thặng dư tối thiểu thì quan hệ sản xuất đó lại không còn phù hợp nữa. Vì vậy nó sẽ trở
thành lực cản của lực lượng sản xuất, buộc phải thay thế bằng quan hệ sản xuất tư hữu
cho phù hợp hơn.
VD 2. Trong thời kỳ bao cấp, quan hệ sản xuất công hữu một thành phần chưa
phù hợp với trình độ của lực lượng sản xuất còn thấp ở nước ta, vì vậy nó ít nhiều đã
kìm hãm sức phát triển của lực lượng sản xuất. Cơ chế thị trường với nhiều thành phần
46
kinh tế trong thời kỳ đổi mới đã góp phần không nhỏ cho việc phát triển lực lượng sản
xuất, tăng trưởng kinh tế ở nước ta hiện nay.
*Liên hệ sự vận dụng quy luật này trong thời kỳ quá độ lên chñ nghÜa x· héi ở Việt
Nam
Trước đây ta nhận thức và vận dụng quy luật này có nhiều điểm chưa phù hợp
với thực tiễn đất nước. Trong thời kỳ đổi mới, Đảng và nhà nước ta đã nhận thức và
vận dụng lại quy luật này:
- Về lực lượng sản xuất: Tiến hành công nghiệp hoá, hiện đại hoá, coi đó là
nhiệm vụ trung tâm của cả thời kỳ quá độ, nhằm mục đích tạo ra những yếu tố của lực
lượng sản xuất hiện đại (tư liệu sản xuất tiên tiến và người lao động có trình độ, có ý
thức tổ chức kỷ luật, có tác phong công nghiệp)
- Về quan hệ sản xuất: Phát triển nền kinh tế nhiều thành phần theo cơ chế thị
trường có sự quản lý của nhà nước, sự lãnh đạo của Đảng, theo định hướng x· héi chñ
nghÜa. Hiện nay ở Việt Nam có 5 thành phần kinh tế; 1- Kinh tế nhà nước; 2- Kinh tế
tập thể; 3- Kinh tế tư bản nhà nước; 4- Kinh tế tư nhân; 5- Kinh tế có vốn đầu tư nước
ngoài; trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo. Sự phù hợp tương đối giữa lực
lượng sản xuất và quan hệ sản xuất đã giúp kinh tế đất nước ổn định và tăng trưởng
nhanh.
* Vai trò của quy luật đối với sự vận động và phát triển của xã hội
Đây là quy luật phổ biến tác động trong toàn bộ tiến trình của lịch sử nhân loại.
Nó nói lên nguyên nhân sâu xa, động lực cơ bản của sự phát triển, sự thay thế lẫn nhau
giữa các xã hội. Đó chính là sự phát triển của lực lượng sản xuất đã kéo theo sự thay
đổi của quan hệ sản xuất, từ đó dẫn tới sự thay đổi mọi mặt trong đời sống xã hội. Việc
vận dụng đúng quy luật này sẽ giúp cho các chế độ xã hội có sự ổn định, thích nghi và
phát triển.
4.3- BIỆN CHỨNG GIỮA CƠ SỞ HẠ TẦNG VÀ KIẾN TRÚC THƯỢNG TẦNG

4.3.1. Khái niệm
- Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của
một xã hội nhất định.
Trong cơ sở hạ tầng của một xã hội cụ thể bao gồm: 1- Quan hệ sản xuất thống
trị; 2- Quan hệ sản xuất tàn dư; 3- Quan hệ sản xuất mầm mống. Trong đó quan hệ sản
xuất thống trị giữ vai trò chủ đạo, chi phối, quy định xu hướng chung của đời sống kinh
tế- xã hội, nói lên đặc trưng của cơ sở hạ tầng đó. Tuy nhiên ở giai đoạn cuối của mỗi
hình thái kinh tế- xã hội, quan hệ sản xuất tàn dư và quan hệ sản xuất mầm mống lại
giữ một vai trò đáng kể.
- Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những quan điểm chính trị, pháp quyền, triết
học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật … cùng những thiết chế xã hội tương ứng như: nhà
nước, đảng phái, giáo hội, các đoàn thể xã hội… được hình thành trên một cơ sở hạ
tầng nhất định.
Các yếu tố của kiến trúc thượng tầng có quan hệ chặt chẽ với nhau và đều được
xây dựng trên một cơ sở hạ tầng. Chúng có thể tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến cơ
47
sở hạ tầng, trong đó nhà nước giữa vai trò đặc biệt quan trọng.
4.3.2. Quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
*Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng
- Mỗi cơ sở hạ tầng hình thành nên một kiến trúc thượng tầng tương ứng. Tính
chất của cơ sở hạ tầng quyết định tính chất của kiến trúc thượng tầng. Giai cấp nào
thống trị về kinh tế thì cũng thống trị chính trị, tinh thần của xã hội. Mâu thuẫn trong
lĩnh vực kinh tế quyết định mâu thuẫn trong lĩnh vực chính trị, tư tưởng. Những cuộc
đấu tranh giai cấp cũng bắt nguồn từ nguyên nhân sâu xa là những mâu thuẫn trong lĩnh
vực kinh tế.
Ví dụ: Trong xã hội phong kiến, giai cấp địa chủ phong kiến thống trị cơ sở hạ
tầng của xã hội. Bởi thế, nhà nước, pháp luật, đạo đức... cũng là của giai cấp này.
- Khi cơ sở hạ tầng thay đổi thì sớm hay muộn kiến trúc thượng tầng cũng thay
đổi theo. Điều này diễn ra ngay trong một hình thái kinh tế- xã hội và đặc biệt rõ rệt
trong việc chuyển biến từ hình thái kinh tế- xã hội này sang hình thái kinh tế- xã hội
khác.
Ví dụ 1: Khi Việt Nam chuyển đổi cơ chế kinh tế từ tập trung, bao cấp sang cơ
chế thị trường thì một số vấn đề về đường lối chính sách, pháp luật, quan điểm về đạo
đức, văn học nghệ thuật... cũng phải thay đổi.
Ví dụ 2. Khi cơ sở hạ tầng của giai cấp địa chủ phong kiến chuyển sang cơ sở hạ
tầng của giai cấp tư sản thì nhà nước, pháp luật... cũng là của tư sản.
Sự thay đổi của cơ sở hạ tầng dẫn tới sự thay đổi của kiến trúc thượng tầng diễn
ra rất phức tạp. Có những yếu tố thay đổi nhanh chóng như chính trị, pháp luật....
nhưng cũng có những yếu tố thay đổi chậm chạp như tôn giáo, nghệ thuật... Cũng có
những yếu tố tích cực được kế thừa để xây dựng xã hội mới (Ví dụ: Một số quan niệm
tích cực trong đạo đức Nho giáo, Phật giáo...).
Lưu ý: Sự thay đổi của kiến trúc thượng tầng có nguyên nhân gián tiếp từ sự thay
đổi của lực lượng sản xuất.
* Tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng
- Chức năng xã hội cơ bản của kiến trúc thượng tầng là xây dựng, bảo vệ và duy
trì cơ sở hạ tầng đã sinh ra nó, đấu tranh chống mọi nguy cơ làm suy yếu hoặc phá hoại
chế độ kinh tế đó. Sự tác động này diễn ra theo hai chiều hướng:
+ Nếu kiến trúc thượng tầng tác động phù hợp với quy luật kinh tế khách quan
thì nó sẽ là động lực mạnh mẽ thúc đẩy kinh tế phát triển.
+ Nếu tác động ngược lại, nó sẽ kìm hãm sự phát triển kinh tế, xã hội. Tuy nhiên,
tác động này chỉ là tạm thời. Sớm muộn nó sẽ bị thay thế bởi một kiến trúc thượng tầng
tiên tiến hơn.
- Các yếu tố của kiến trúc thượng tầng tác động đến cơ sở hạ tầng với cách thức
và vai trò khác nhau, trong đó nhà nước giữ vai trò quan trọng nhất bởi vì nhà nước
nắm trong tay mình sức mạnh kinh tế và sức mạnh bạo lực của giai cấp thống trị. Các
yếu tố của kiến trúc thượng tầng muốn tác động đến cơ sỏ hạ tầng đều phải chịu sự chi
phối của nhà nước.
- Lưu ý: Sự độc lập của kiến trúc thượng tầng chỉ mang tính tương đối, xét đến
cùng nó vẫn chịu sự chi phối của nhân tố kinh tế.
48
* Liên hệ tới việc xây dựng cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng ở Việt Nam
trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội:
- Cơ sở hạ tầng: Việt Nam hiện nay còn tồn tại nhiều thành phần kinh tế, vì vậy
cơ sở hạ tầng không thuần nhất. Năm thành phần kinh tế với sự đan xen của nhiều hình
thức sở hữu khác nhau tạo thành sự vận động phức tạp, sự vận động trái chiều với
những mâu thuẫn trong cơ sở hạ tầng. Vì vậy, cần có sự quản lý của nhà nước, sự lãnh
đạo của Đảng, theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
- Kiến trúc thượng tầng: Kiến trúc thượng tầng của Việt Nam lấy chủ nghĩa Mác-
Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh làm hệ tư tưởng chủ đạo, hoạt động theo cơ chế: Đảng
Cộng sản lãnh đạo, Nhà nước xã hội chủ nghĩa quản lý, nhân dân lao động làm chủ.
4.4. PHẠM TRÙ HÌNH THÁI KINH TẾ- XÃ HỘI, SỰ PHÁT TRIỂN CỦA CÁC
HÌNH THÁI KINH TẾ- XÃ HỘI LÀ MỘT QUÁ TRÌNH LỊCH SỬ TỰ NHIÊN
4.4.1. Phạm trù hình thái kinh tế xã hội
Hình thái kinh tế xã hội là một phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử dùng để
chỉ xã hội ở từng giai đoạn lịch sử nhất định, với một kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng
cho xã hội đó phù hợp với một trình độ nhất định của lực lượng sản xuất và với một
kiến trúc thượng tầng tương ứng được xây dựng trên những quan hệ sản xuất ấy.
Hình thái kinh tế- xã hội gồm: Lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất (cơ sở hạ
tầng) và kiến trúc thượng tầng.
- Lực lượng sản xuất là nền tảng vật chất kỹ thuật của mỗi hình thái kinh tế- xã
hội, là nguyên nhân sâu xa dẫn tới sự thay thế lẫn nhau giữa các hình thái kinh tế- xã
hội.
- Quan hệ sản xuất là quan hệ cơ bản, quyết định mọi quan hệ xã hội khác, là tiêu
chuẩn khách quan để phân biệt các chế độ xã hội.
- Kiến trúc thượng tầng được hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định, là
công cụ để bảo vệ, duy trì và phát triển cơ sở hạ tầng đã sinh ra nó.
4.4.2. Sự phát triển của các hình thái kinh tế- xã hội là một quá trình lịch sử- tự
nhiên
Lịch sử loài người đã và đang trải qua năm hình thái kinh tế- xã hội. Đó là một
quá trình "lịch sử- tự nhiên" (C. Mác)
- Quá trình phát triển của xã hội là một quá trình khách quan, tuân theo những
quy luật xã hội: quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất, cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng …
Nguyên nhân sâu xa của sự phát triển xã hội là sự phát triển của lực lượng sản
xuất. Lực lượng sản xuất phát triển mâu thuẫn với quan hệ sản xuất tương đối ổn định
sẽ buộc quan hệ sản xuất phải thay đổi, từ đó làm thay đổi kiến trúc thượng tầng, do đó
hình thái kinh tế- xã hội cũ được thay bằng hình thái kinh tế- xã hội mới tiến bộ hơn.
Đó là một quá trình diễn ra khách quan chứ không phải theo ý muốn chủ quan. Hoạt
động có ý thức của con người (nhân tố chủ quan) chỉ có thể đẩy nhanh hoặc kìm hãm
tiến trình phát triển của lịch sử trong chừng mực nhất định chứ không thể đảo ngược
tiến trình khách quan đó.
49
- Tính đa dạng phong phú trong lịch sử phát triển của nhân loại: Con đường phát
triển của mỗi dân tộc còn chịu sự chi phối bởi những điều kiện tự nhiên, chính trị,
truyền thống văn hoá…Vì vậy, mỗi dân tộc có nét độc đáo riêng trong lịch sử phát
triển. Có dân tộc lần lượt trải qua các hình thái kinh tế- xã hội từ thấp đến cao nhưng
cũng có dân tộc bỏ qua một hay một số hình thái kinh tế- xã hội nào đó (Ốtxtralia,
Mông Cổ, Việt Nam …)
4.4.3. Giá trị khoa học của học thuyết hình thái kinh tế- xã hội
- Học thuyết hình thái kinh tế- xã hội giúp chúng ta giải thích nguyên nhân sâu
xa của các biến cố lịch sử từ sự phát triển của lực lượng sản xuất. Đó là phương pháp
thực sự khoa học để nhận thức đúng đắn về đời sống xã hội, giúp chúng ta tránh được
những sai lầm của chủ nghĩa duy tâm khi nghiên cứu về lịch sử.
- Học thuyết cũng chỉ ra tiêu chuẩn khách quan để phân biệt các chế độ xã hội.
Xã hội là một cơ thể sống, các mặt thống nhất với nhau, tác động qua lại lẫn nhau.
Trong đó quan hệ sản xuất là quan hệ cơ bản, quyết định các quan hệ khác, là tiêu
chuẩn khách quan để phân biệt các chế độ xã hội và phân kỳ lịch sử. Vì vậy, phải phân
tích sâu sắc các mặt của đời sống xã hội và mối quan hệ lẫn nhau giữa chúng, đặc biệt
đi sâu phân tích quan hệ sản xuất thì mới có thể hiểu đúng đắn về đời sống xã hội.
- Học thuyết cũng chỉ ra rằng sự phát triển của các hình thái kinh tế- xã hội là
một quá trình lịch sử- tự nhiên, diễn ra theo các quy luật khách quan chứ không theo ý
muốn chủ quan. Vì vậy, muốn hiểu đúng về đời sống xã hội phải đi sâu nghiên cứu các
quy luật vận động, phát triển của xã hội.
4.5. VẬN DỤNG HỌC THUYẾT HÌNH THÁI KINH TẾ- XÃ HỘI VÀO SỰ
NGHIỆP XÂY DỰNG CNXH Ở NƯỚC TA.
4.5.1. Việc lựa chọn con đường tiến lên chñ nghÜa x· héi bỏ qua chế độ t b¶n chñ
nghÜa
* Cơ sở lý luận
- Vận dụng học thuyết hình thái kinh tế- xã hội vào phân tích xã hội tư bản,
C.Mác đã vạch ra quy luật vận động, phát triển của xã hội và đi đến dự báo về sự ra đời
của hình thái kinh tế- xã hội cộng sản chủ nghĩa cao hơn chñ nghÜa tư b¶n.
- V.I. Lênin khẳng định: Một dân tộc có thể bỏ qua một hoặc một số hình thái
kinh tế- xã hội cao hơn khi có các điều kiện sau: 1- Hình thái bị bỏ qua đã lỗi thời; 2-
Hình thái mới tiến bộ hơn đã xuất hiện trên thế giới; 3- Dân tộc đó có một Đảng tiên
phong lãnh đạo
*Cơ sở thực tiễn
- Trong lịch sử đã có những dân tộc bỏ qua một hoặc hai hình thái kinh tế- xã hội
để tiến tới hình thái kinh tế- xã hội cao hơn.
- Chñ nghÜa x· héi đã hình thành và phát triển và phát triển từ sau cách mạng
tháng Mười Nga, là tấm gương cho Việt Nam học tập. Việt Nam đã nhận được sự giúp
đỡ cả về vật chất lẫn tinh thần từ hệ thống x· héi chñ nghÜa. Đến cuối những năm 80
của thế kỷ XX, cuộc khủng khoảng nghiêm trọng đã dẫn tới sự sụp đổ của cả hệ thống
x· héi chñ nghÜa. Việt Nam đã nhận thức được từ sự kiện đó bài học để đổi mới đúng
hướng hơn.
50
- Chñ nghÜa tư b¶n đã điều chỉnh để thích nghi. Tuy nhiên, những mâu thuẫn
trong lòng xã hội đó không mất đi mà chỉ đi vào chiều sâu. Điều này quyết định sự thay
thế xã hội đó bằng một xã hội mới tiến bộ hơn, xã hội céng s¶n chñ nghÜa. Vì vậy, sự
lựa chọn con đường x· héi chñ nghÜa là phù hợp với xu thế của thời đại và điều kiện cụ
thể của nước ta.
- Chñ nghÜa x· héi mà nhân dân ta xây dựng là một xã hội do nhân dân lao động
làm chủ; có một nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và chế
độ công hữu về các tư liệu sản xuất chủ yếu; có nền văn hoá tiên tiến đậm đà bản sắc
dân tộc, con người được giải phóng khỏi áp bức bóc lột, bất công, làm theo năng lực,
hưởng theo lao động, có cuộc sống ấm no, tư do hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn
diện cá nhân; các dân tộc trong nước bình đẳng, đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau cùng tiến
bộ; có quan hệ hữu nghị và hợp tác với nhân dân các nước trên thế giới. Mục tiêu của
nước ta là: Xây dựng một xã hội “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh"
- Xây dựng chñ nghÜa x· héi bỏ qua chế độ tư b¶n chñ nghÜa là một sự nghiệp
khó khăn và phức tạp nên phải trải qua một thời kỳ quá độ lâu dài với nhiều chặng
đường, nhiều hình thức tổ chức kinh tế xã hội có tính chất quá độ.
4.5.2. Xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường theo định hướng x· héi chñ
nghÜa
- Kinh tế thị trường là thành tựu chung của nền văn minh nhân loại, là kết quả
của sự phát triển lực lượng sản xuất đồng thời là động lực thúc đẩy lực lượng sản xuất
phát triển. Ngày nay, tất cả các nước đều phải xây dựng và phát triển kinh tế thị trường.
Tuy nhiên, nền kinh tế thị trường ở các nước không hoàn toàn giống nhau vì nó được
sử dụng với mục đích khác nhau. Vì vậy, kinh tế thị trường tư b¶n chñ nghÜa khác về
với kinh tế thị trường định hướng x· héi chñ nghÜa.
- Ở Việt Nam, kinh tế thị trường định hướng x· héi chñ nghÜa với nhiều hình
thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo,
kinh tế thị trường x· héi chñ nghÜa không tách rời vai trò quản lý của nhà nước x· héi
chñ nghÜa.
4.5.3. Công nghiệp hoá- hiện đại hoá với sự nghiệp xây dựng chñ nghÜa x· héi ở
nước ta
- Tiến lên chñ nghÜa x· héi bỏ qua chế độ tư b¶n chñ nghÜa, cái thiếu lớn nhất
của ViÖt Nam là một lực lượng sản xuất hiện đại. Vì vậy, chúng ta phải tiến hành công
nghiệp hoá, hiện đại hoá, coi đó là nhiệm vụ trung tâm của cả thời kỳ quá độ.
- Công nghiệp hoá ở Việt Nam phải gắn với hiện đại hoá. Vì vậy, cần và có thể
rút ngắn thời gian, vừa tuần tự, vừa nhảy vọt, phát huy lợi thế của đất nước, tận dụng
mọi khả năng để đạt trình độ công nghệ tiên tiến, đặc biệt là công nghệ thông tin và
công nghệ sinh học. Nền tảng và động lực của công nghiệp hoá, hiện đại hoá là giáo
dục và đào tạo, khoa học và công nghệ.
- Mục tiêu: Phấn đấu tới 2020, nước ta cơ bản là nước công nghiệp
4.5.4. Kết hợp chặt chẽ giữa phát triển kinh tế với chính trị và các mặt khác của
đời sống xã hội
- Gắn liền với phát triển kinh tế là việc đổi mới hệ thống chính trị, nâng cao vai
trò lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng, xây dựng nhà nước pháp quyền x· héi chñ
51
nghÜa, nâng cao vai trò của tổ chức quần chúng, phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn
dân trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc.
- Phải phát triển văn hoá, xây dựng nền văn hoá tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc
nhằm không ngừng nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho nhân dân; phát triển giáo
dục đào tạo nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực và bồi dưỡng nhân tài; giải quyết
tốt các vấn đề xã hội, thực hiện công bằng xã hội.
5. GIAI CẤP VÀ DÂN TỘC

5.1. NHỮNG HÌNH THỨC CỘNG ĐỒNG NGƯỜI TRONG LỊCH SỬ
5.1.1. Những hình thức cộng đồng người trước dân tộc
Để tồn tại và phát triển, con người phải gắn với nhau thành những cộng đồng
người nhất định. Trong quá trình phát triển, các hình thức cộng đồng người cũng biến
đổi từ thị tộc đến bộ lạc, bộ tộc, dân tộc.
- Thị tộc
Là một đơn vị sản xuất và là một hình thức tồn tại cơ bản của xã hội nguyên
thuỷ. Trong điều kiện kinh tế thấp kém, nguồn sống chủ yếu dựa vào trồng trọt và
chăn nuôi, thị tộc được hình thành trên cơ sở các mối quan hệ huyết thống. Các thành
viên trong thị tộc đều do một tổ tiên sinh ra, vì thế có thể xem thị tộc như một gia đình
lớn của người nguyên thuỷ.
Mỗi thị tộc đều có một tên gọi riêng của mình. Các thành viên của cùng một thị
tộc có chung một tiếng nói, tập quán, tín ngưỡng, văn hoá. Lãnh đạo công việc chung
của thị tộc là hội đồng thị tộc trong đó tộc trưởng do mọi người bầu ra.
Cùng huyết thống, chế độ quần hôn
Đặc Có khu vực cư trú chung

trưng
của thị Chung về ngôn ngữ, tập quán, tín ngưỡng, văn hoá
tộc
- Bộ lạc: Bộ lạc là sự liên kết cácChung
thị tộc cóliệu
về tư quan hệ và
sản xuất huyết
tài sảnthống hoặc quan hệ hôn
nhân với nhau, trong đó có một thị tộc gốc gọi là bào tộc.
Là kết quả của sự liên kết giữa các thị
Lãnhtộc
đạobộ lạc hội
là một có đồng
nhiềuthị đặc điểm
tộc, đứng đầuchung với thị tộc.
là tộc trưởng
Tuy nhiên, bộ lạc cũng có nhiều đặc điểm chung mới như: số lượng người rất đông
(có những bộ lạc đông tới hàng vạn người) mỗi bộ lạc đã có một vùng lãnh thổ tương
đối ổn định, hình thức sở hữu của bộ lạc cũng cao hơn thị tộc vì ngoài sở hữu riêng
của thịtộc còn có những hình thức sở hữu khác như vùng lãnh thổ, nơi trồng trọt, săn
bắn và chăn nuôi …
Lãnh đạo bộ lạc là hội đồng tộc trưởng và hội đồng này quyết định mọi vấn đề
của bộ lạc.
Hình thức phát triển cao nhất của bộ lạc là liên minh bộ lạc được hình thành từ
sự liên kết nhiều bộ lạc.
Liên kết nhiều thị tộc
Đặc Có quan hệ huyết thống hay quan hệ hôn nhân

trưng
của bộ Chung 52
về ngôn ngữ, phong tục tập quán, văn hoá tín ngưỡng
lạc
Có vùng lãnh thổ chung
- Bộ tộc
Bộ tộc được hình thành từ sự liên kết nhiều bộ lạc hay liên minh bộ lạc, trên
cùng một vùng lãnh thổ nhất định. Bộ tộc hình thành đánh dấu sự tan rã của xã hội
nguyên thuỷ và xã hội có giai cấp ra đời thay thế.
So với thị tộc và bộ lạc, bộ tộc có vùng lãnh thổ tương đối ổn định, dân cư đa
dạng và đan xen, đa ngôn ngữ và văn hoá, trong đó ngôn ngữ của bộ lạc chiếm giữ vị
trí trung tâm của sự phát triển được coi là ngôn ngữ chung của cả bộ tộc.
Trong thời kỳ xuất hiện các bộ tộc, cũng đồng thời xuất hiện nhà nước. Phạm vị
thống trị của nhà nước có thể không trùng với bộ tộc, có nhà nước một bộ tộc, cũng có
nhà nước nhiều bộ tộc, sắc tộc.
Liên kết nhiều bộ lạc và nhiều liên minh bộ lạc
Đặc Lãnh thổ chung tương đối ổn định

trưng
của bộ Đa dạng về huyết thống, ngôn ngữ, văn hoá, trong đó có ngôn ngữ chung
tộc
Nhà nước hình thành

chung
5.1.2. Dân tộc
Dân tộc được hình thành trong xã hội có giai cấp nhưng cao hơn bộ tộc. Nó
hình thành từ một bộ tộc, hoặc liên kết tất cả các bộ tộc sống trên mọi vùng lãnh thổ.
Nếu trong bộ tộc các cộng đồng dân cư còn liên kết lỏng lẻo với nhau và chưa
mang tính pháp lý rõ rệt thì dân tộc là một cộng đồng dân cư có tính thống nhất cao,
ổn định và tương đối bền vững dựa trên các nguyên tắc pháp lý cao. Một dân tộc
thống nhất “có một chính phủ thống nhất, một luật pháp thống nhất, một lợi ích dân
tộc thống nhất, có tính giai cấp và một hàng rào thuế quan thống nhất”.
Như vậy, dân tộc là một cộng đồng dân cư có cộng đồng về lãnh thổ, cộng
đồng về kinh tế, cộng đồng về ngôn ngữ, cộng đồng về văn hoá và về tâm lý. Và với
những đặc trưng này, ở phương Tây, dân tộc hình thành gắn liền với quá trình hình
thành và phát triển của giai cấp tư sản và chñ nghÜa tư b¶n.
Cộng đồng về lãnh thổ
Đặc Cộng đồng về kinh tế

trưng
của Cộng đồng về ngôn ngữ
dân
tộc
Cộng đồng về văn hoá và về tâm lý
53
5.1.3. Dân tộc Việt Nam
Trong lịch sử, đặc biệt là ở phương Tây quá trình hình thành dân tộc gắn liền
với chñ nghÜa t b¶n. Tuy nhiên, trên thế giới cũng có những dân tộc được hình thành
sớm hơn. Dân tộc Việt Nam là một trong những số đó.
Từ nhiều thế kỷ trước đây, trên dải đất Việt Nam đã hình thành một cộng đồng
người mang đầy đủ những đặc trưng của dân tộc, có truyền thống đoàn kết trong đấu
tranh dựng nước và giữ nước, có một ngôn ngữ thống nhất, một nhà nước với một hệ
thống luật pháp thống nhất trong biên giới lãnh thổ quốc gia, có một nền kinh tế thống
nhất, có một nền văn hoá độc đáo và thống nhất.
5.2. GIAI CẤP VÀ ĐẤU TRANH GIAI CẤP

5.2.1. Giai cấp
Tríc M¸c ®· cã nhiÒu çch gi¶i thÝch kh¸c nhau vÒ sù ph©n chia x· héi thµnh
giai cÊp: cã quan ®iÓm dùa vµo nguyªn nh©n sinh häc, cã quan ®iÓm dùa vµo ®Þa
lý x· héi, cã quan ®iÓm dùa vµo sù kh¸c nhau vÒ t tëng, ý thøc, tµi n¨ng ç nh©n,
quy m« thu nhËp, nghÒ nghiÖp …
Çc quan ®iÓm trªn cha nªu ®îc tiªu chuÈn c¨n b¶n nãi lªn sù kh¸c nhau vÒ b¶n
chÊt gi÷a çc tËp ®oµn ngêi trong x· héi, tøc lµ thùc chÊt cña sù ph©n chia giai cÊp.
Lªnin ®· ®a ra ®Þnh nghÜa hoµn chØnh vµ khoa häc vÒ giai cÊp:
- Khái niệm giai cấp
V.I. Lênin định nghĩa:
"Ngưêi ta gäi lµ giai cÊp, nh÷ng tËp ®oµn to lín gåm nh÷ng ngêi kh¸c nhau
vÒ ®Þa vÞ cña hä trong mét hÖ thèng s¶n xuÊt x· héi nhÊt ®Þnh trong lÞch sö, kh¸c
nhau vÒ quan hÖ cña hä (thưêng thưêng th× nh÷ng quan hÖ nµy ®îc ph¸p luËt quy
®Þnh vµ thõa nhËn) ®èi víi nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt, vÒ vai trß cña hä trong tæ chøc
lao ®éng x· héi, vµ nh vËy lµ kh¸c nhau vÒ çch thøc hëng thô vµ phÇn cña c¶i Ýt
hoÆc nhiÒu mµ hä ®ược hëng. Giai cÊp lµ nh÷ng tËp ®oµn ngêi, mµ tËp ®oµn nµy
th× cã thÓ chiÕm ®o¹t lao ®éng cña tËp ®oµn kh¸c, do chç çc tËp ®oµn ®ã cã
®Þa vÞ kh¸c nhau trong mét chÕ ®é kinh tÕ- x· héi nhÊt ®Þnh" (V.Lª nin: Toµn
tËp, Nxb TiÕn bé, M, 1977, t. 39, tr. 17 - 18)
§Æ
c tr- ng mét lµ:
Kh¸ c nhau vÒquan hÖ®èi ví i viÖc së h÷u

§Æ
c tr- ng chung nh÷ng t- liÖu s¶n xuÊt cña x· héi
Kh¸ c nhau vÒ®Þa vÞtrong mét hÖ Kh¸ c nhau vÒvai trßcña hä trong tæchøc qu¶n
thèng s¶n xuÊt x· héi nhÊt ®Þ
nh lý s¶n xuÊt, tæchøc qu¶n lý lao ®éng x· héi
§Æ
c tr- ng hai lµ
Kh¸ c nhau vÒph- ¬ng thøc vµ quy m« thu nhËp
nh÷ng s¶n phÈmlao ®éng cña x· héi
Ç c• t Ëp
Sù®oµn
ra ®êi, tån t¹i cña giai cÊp g¾n víi nh÷ng hÖ thèng s¶n xuÊt x· héi nhÊt
tolí n gå
®Þnh.m §Æ
c tr- ng ba lµ
nh÷ng ng- ê i
TËp ®oµn ng- êi mµ tËp ®oµn
nµy cã thÓchiÕm ®o¹ t lao §èi lËp vÒlî i Ý
ch (®Þ
a vÞ
)
54kh¸ c
®éng cña tËp ®oµn
S¬ ®å 1: §Ý
nh nghÜ
a cña Lªnin vÔgiai cÂp
Sù kh¸c nhau vÒ ®Þa vÞ cña giai cÊp trong hÖ thèng s¶n xuÊt là do:
- Kh¸c nhau vÒ quan hÖ cña hä ®èi víi viÖc së h÷u nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt
cña x· héi.
- Kh¸c nhau vÒ vai trß cña hä trong tæ chøc qu¶n lý s¶n xuÊt, tæ chøc qu¶n lý
lao ®éng x· héi.
- Kh¸c nhau vÒ ph¬ng thøc vµ quy m« thu nhËp nh÷ng s¶n phÈm lao ®éng cña
x· héi.
Trong ®ã sù kh¸c nhau cña hä vÒ së h÷u ®èi víi t liÖu s¶n xuÊt cã ý nghÜa
quan träng quyÕt ®Þnh nhÊt. TËp ®oµn nµo n¾m gi÷ t liÖu s¶n xuÊt sÏ trë thµnh
giai cÊp thèng trÞ x· héi vµ tÊt yÕu sÏ chiÕm ®o¹t s¶n phÈm lao ®éng cña çc tËp
®oµn kh¸c.
* Nguồn gốc hình thành giai cấp
M¸c lµ ngưêi ®Çu tiªn ®· chøng minh: “Sù tån t¹i cña çc giai cÊp chØ g¾n
liÒn víi nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn lÞch sö nhÊt ®Þnh cña s¶n xuÊt”. §ã lµ nguyªn
nh©n kinh tÕ.
- Trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû chưa cã giai cÊp v× lùc lưîng s¶n xuÊt cha
ph¸t triÓn, n¨ng suÊt lao ®éng rÊt thÊp, cha cã s¶n phÈm dư thõa nªn chưa t¹o ra kh¶
n¨ng ngưêi nµy chiÕm ®o¹t s¶n phÈm lao ®éng cña ngưêi kh¸c.
S¶n xuÊt ngµy cµng ph¸t triÓn. C«ng cô lao ®éng b»ng kim lo¹i ra ®êi thay
thÕ c«ng cô b»ng ®¸, n¨ng suÊt lao ®éng t¨ng lªn ®¸ng kÓ, cña c¶i dư thõa xuÊt
hiÖn dÉn tíi sù ra ®êi cña gia ®×nh vµ chÕ ®é tư h÷u. Nh÷ng ngưêi cã chøc cã
quyÒn trong thÞ téc bé l¹c lîi dông chøc quyÒn ®Ó chiÕm ®o¹t cña c¶i dư thõa lµm
cña riªng. Sù bÊt b×nh ®¼ng trong néi bé c«ng x· n¶y sinh. Bªn c¹nh ®ã sù chªnh
lÖch vÒ tµi n¨ng, søc lùc vµ c¶ sù may rñi ®· lµm n¶y sinh sù chªnh lÖch giµu
nghÌo. §ã chÝnh lµ c¬ së cña sù xuÊt hiÖn giai cÊp.
- Do cña c¶i dư thõa, tï binh bÞ b¾t trong chiÕn tranh kh«ng bÞ giÕt như tr-
ưíc mµ ®ưîc gi÷ l¹i lµm n« lÖ trong nh÷ng gia ®×nh giµu vµ cã ®Þa vÞ trong x·
héi. ChÕ ®é cã giai cÊp chÝnh thøc ®ưîc h×nh thµnh. X· héi cã giai cÊp ®Çu tiªn
trong lÞch sö nh©n lo¹i lµ x· héi chiÕm h÷u n« lÖ.
Tãm l¹i, trong lÞch sö x· héi cã 2 con ®ưêng h×nh thµnh giai cÊp:
+ Mét lµ: Do sù ph©n ho¸ x· héi trong néi bé c«ng x· nguyªn thuû.
+ Hai lµ: BiÕn tï binh bÞ b¾t trong chiÕn tranh thµnh n« lÖ phôc vô cho
nh÷ng ngêi giµu vµ cã ®Þa vÞ trong x· héi
c. Kết cấu xã hội – giai cấp

Trong x· héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp, çc giai cÊp lÇn lît thay thÕ nh
55
ng
Mçi k
Mỗi kiÓu x· héi ®Òu cã kÕt cÊu x· héi- giai cÊp riªng cña nã song ®Òu cã
®iÓm chung:
- Trong x· héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp, cã hai giai cÊp c¬ b¶n ®èi lËp nhau.
VD: Chñ n« vµ n« lÖ trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ; ®Þa chñ vµ n«ng d©n
trong x· héi phong kiÕn; tư s¶n vµ v« s¶n trong x· héi tư b¶n chñ nghÜa. §ã lµ s¶n
phÈm ®Ých thùc cña chÕ ®é kinh tÕ- x· héi trong mçi thêi kú vµ ®©y lµ nh÷ng giai
cÊp quyÕt ®Þnh sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong hÖ thèng s¶n xuÊt trong x· héi ®ã. Tiªu
biÓu cho b¶n chÊt kinh tÕ- x· héi trong mçi thêi kú x· héi ®ã lµ giai cÊp thèng trÞ.
- Ngoµi hai giai cÊp c¬ b¶n, mçi x· héi cßn cã mét sè giai cÊp kh«ng c¬ b¶n
vµ tÇng líp trung gian.
Giai cÊp
thèng trÞ
Ç c giai cÊp
kh¸ c vµtÇng lí p
trung gian
Giai cÊp
bÞtrÞ
Gi¶i thÝ
ch s¬®å: Quy ®Þnh
T¸ c ®éng
S¬ ®å 3: KÃt cÂu giai cÂp
+ Giai cÊp kh«ng c¬ b¶n lµ tµn dư cña x· héi cò vµ mÇm mèng cña x· héi
tư¬ng lai.
VD: N« lÖ trong buæi ®Çu cña x· héi phong kiÕn hay tư s¶n vµ c«ng nh©n ë
giai ®o¹n cuèi cña x· héi nµy.
+ TÇng líp trung gian lµ s¶n phÈm cña chÝnh ph¬ng thøc s¶n xuÊt ®ang
thèng trÞ, lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ph©n ho¸ x· héi kh«ng ngõng diÔn ra.
VD: TÇng líp b×nh d©n trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ
TÇng líp trung gian kh«ng cã vÞ trÝ c¬ b¶n trong phư¬ng thøc s¶n xuÊt, nã
thưêng xuyªn bÞ ph©n ho¸ mµ nh©n tè chi phèi sù ph©n ho¸ lµ lîi Ých.
Çc giai cÊp hay tÇng líp trung gian ng¶ sang phÝa giai cÊp thèng trÞ hay bÞ
trÞ lµ tuú thuéc vµo lîi Ých mµ hä ®ưîc hưëng.
+ Trong mçi x· héi cã giai cÊp bao giê còng tån t¹i mét tÇng líp cã vai trß quan
träng vÒ: kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸- ®ã lµ tÇng líp trÝ thøc.
TrÝ thøc ®ưîc h×nh thµnh tõ nhiÒu giai cÊp- thêi ®¹i nµo hä còng thưêng lµ
cña giai cÊp thèng trÞ
8TiÓu kÕt: Tõ kÕt cÊu giai cÊp vµ sù biÕn ®æi cña nã gióp chóng ta hiÓu
®Þa vÞ, vai trß vµ th¸i ®é chÝnh trÞ cña mçi giai cÊp ®èi víi çc cuéc çch m¹ng x·
56
héi vµ çc cuéc vËn ®éng lÞch sö. Dùa vµo lý luËn nµy, §¶ng ta ®· x¸c ®Þnh:
“Trong thêi kú qu¸ ®é, cã nhiÒu h×nh thøc së h÷u vÒ tư liÖu s¶n xuÊt, nhiÒu thµnh
phÇn kinh tÕ, çc giai cÊp, tÇn líp x· héi kh¸c nhau, nhng c¬ cÊu, tÝnh chÊt, vÞ trÝ
cña çc giai cÊp trong x· héi ta ®· thay ®æi nhiÒu cïng víi sù biÕn ®æi to lín vÒ
kinh tÕ- x· héi. Mèi quan hÖ gi÷a çc giai cÊp, çc tÇng líp x· héi lµ quan hÖ hîp t¸c
vµ ®Êu tranh trong néi bé nh©n d©n, ®oµn kÕt vµ hîp t¸c l©u dµi trong sù nghiÖp
x©y dùng vµ b¶o vÖ tæ quèc dưíi sù l·nh ®¹o cña §¶ng”.
5.2.2. Đấu tranh giai cấp
*Khái niệm đÊu tranh giai cÊp vµ nguyªn nh©n cña ®Êu tranh giai cÊp
Trong x· héi cã giai cÊp tÊt yÕu n¶y sinh ®Êu tranh giai cÊp (®èi kh¸ng vÒ
quyÒn lîi gi÷a hai giai cÊp ®èi lËp nhau- cã ¸p bøc th× cã ®Êu tranh chèng ¸p bøc).
VËy ®Êu tranh giai cÊp lµ mét hiÖn tưîng tÊt yÕu kh«ng thÓ tr¸nh ®ưîc trong x·
héi cã ¸p bøc giai cÊp.
- Lªnin ®Þnh nghÜa ®Êu tranh giai cÊp lµ: "Cuéc ®Êu tranh cña quÇn chóng
bÞ tưíc hÕt quyÒn, bÞ ¸p bøc vµ lao ®éng chèng bän cã ®Æc quyÒn ®Æc lîi, bän ¸p
bøc vµ ¨n b¸m, cuéc ®Êu tranh cña nh÷ng ngêi c«ng nh©n lµm thuª hay nh÷ng ngưêi
v« s¶n chèng nh÷ng ngưêi h÷u s¶n hay giai cÊp tư s¶n"(Lªnin Toµn tËp, t7; tr 237 -
238).
*Thùc chÊt cña ®Êu tranh giai cÊp lµ cuéc ®Êu tranh gi¶i quyÕt m©u thuÉn
vÒ lîi Ých gi÷a nh÷ng quÇn chóng bÞ bãc lét víi giai cÊp thèng trÞ ¸p bøc, bãc lét.
- Nguyªn nh©n cña ®Êu tranh giai cÊp:
§Êu tranh giai cÊp cã nguyªn nh©n kh¸ch quan tõ sù ph¸t triÓn mang tÝnh
chÊt x· héi ho¸ ngµy cµng s©u réng cña lùc lîng s¶n xuÊt víi quan hÖ chiÕm h÷u tư
nh©n tư liÖu s¶n xuÊt. M©u thuÉn nµy biÓu hiÖn vÒ mÆt x· héi lµ m©u thuÉn
gi÷a mét bªn lµ giai cÊp çch m¹ng ®¹i diÖn cho lùc lưîng s¶n xuÊt tiªn tiÕn vµ phư-
¬ng thøc s¶n xuÊt míi víi mét bªn lµ giai cÊp thèng trÞ ®¹i diÖn cho quan hÖ s¶n
xuÊt lçi thêi, l¹c hËu.
Nguyª n nh©n s©u xa (kh¸ch quan)
Lùc l- î ng Quan hÖ M©u thuÉn biÓu

s¶n xuÊt s¶n xuÊt hiÖn vÒmÆt x· héi Nguyª n nh©n trùc tiÕp (chñquan)
Giai cÊp Gi ai cÊp

Gi¶i thÝ
ch s¬®å: M©u thuÉn
tiÕn bé thèng trÞ
*Đấu tranhS¬giai cấp
®å 5: là mộtnh©
Nguyªn trong những
n ®Êu tranh động lực phát
giai cÊp triển của
ç ch m¹ ng xã hội có giai
lçi thêi cấp
(vai trò của đấu tranh giai cấp)
më
Ç ch m¹ ng Thay PTSX cò b»ng PTSX ®- êng LLSX ph¸ t triÓn t¹ o
mí i tiÕn bé h¬n ®éng lùc ph¸ t triÓn mäi
x· héi mÆ t trong x· héi
Ph¸ t triÓn (®Ø
nh cao)
§Âu t r anh
giai cÂp
xo¸ Ç c thÕlùc ph¶n ®éng, l¹ c ®eml¹ i Thµnh tùu khoa häc c«ng nghÖ, c¶i
- §Êu tranh giai
bá cÊp mµ
hË u, ®®Ønh
ång thêicao
c¶i t¹lµ çch
o c¶ b¶nm¹ng x·çhéi
ch sÏ
vÒdÉn
d©n tíi
chñsùvµthay
tiÕn bé x· héi
th©n giai cÊp ç ch m¹ ng
S¬ ®å 6: Vai trß cña ®Âu tranh giai cÂp
57
thÕ
- §Êu tranh giai cÊp mµ ®Ønh cao lµ çch m¹ng x· héi sÏ dÉn tíi sù thay thÕ
phư¬ng thøc s¶n xuÊt cò, lçi thêi, l¹c hËu b»ng phư¬ng thøc s¶n xuÊt míi tiÕn bé
h¬n. Phư¬ng thøc s¶n xuÊt míi ra ®êi më ®ưêng cho lùc lưîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn,
t¹o ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn mäi mÆt trong ®êi sèng x· héi.
- §Êu tranh giai cÊp xo¸ bá çc thÕ lùc ph¶n ®éng ®ång thêi c¶i t¹o c¶ b¶n
th©n giai cÊp çch m¹ng vµ quÇn chóng lao ®éng, ®em l¹i nh÷ng thµnh tùu vÒ khoa
häc vµ c«ng nghÖ, c¶i çch d©n chñ vµ tiÕn bé x· héi... Nh÷ng thµnh tùu vÒ d©n
chñ ngµy nay lµ do søc Ðp cña phong trµo ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n.
VÝ dô: Nh÷ng cuéc khëi nghÜa n« lÖ ®· dÉn tíi sù thñ tiªu c¶ chñ n« vµ n« lÖ
h×nh thµnh x· héi phong kiÕn; cuéc çch m¹ng tư s¶n ®· xo¸ bá ngµn n¨m trung cæ
®Ó thiÕt lËp x· héi tư b¶n; cuéc çch m¹ng th¸ng Mưêi Nga ®· h×nh thµnh nªn c¶
mét hÖ thèng x· héi chñ nghÜa. Sù ph¸t triÓn cña lÞch sö nh©n lo¹i cã ®éng lùc c¬
b¶n tõ çc cuéc ®Êu tranh giai cÊp.
Lu ý: §Êu tranh giai cÊp kh«ng ph¶i lµ ®éng lùc duy nhÊt cho sù ph¸t triÓn x·
héi. Sù ph¸t triÓn cña lùc lưîng s¶n xuÊt, nh÷ng thµnh tùu khoa häc, v¨n ho¸, ®¹o
®øc .... còng lµ nh÷ng ®éng lùc rÊt quan träng cho sù ph¸t triÓn x· héi.
6. NHÀ NƯỚC VÀ CÁCH MẠNG XÃ HỘI
6. I. NHÀ NƯỚC
6.1.1. Nguồn gốc và bản chất của nhà nước:
* Nguồn gốc của nhà nước:
- Nhà nước là một hiện tượng lịch sử, chỉ ra đời và tồn tại trong một giai đoạn
nhất định của sự phát triển xã hội và sẽ mất đi khi những cơ sở tồn tại nó không còn
nữa.
Thời céng s¶n nguyªn thñy không có nhà nước. Đứng đầu các thị tộc, bộ lạc là
những tộc trưởng do nhân dân bầu ra. Họ quản lý xã hội bằng uy tín và đạo đức chứ
không bằng công cụ cưỡng bức. Thể chế xã hội là thể chế tự quản.
- Nguyên nhân hình thành nhà nước: Lực lượng sản xuất phát triển đã dẫn tới sự
ra đời của chế độ tư hữu, từ đó xã hội phân chia thành giai cấp đối kháng và cuộc đấu
tranh giai cấp không thể điều hoà được xuất hiện. Điều đó dẫn tới nguy cơ các giai cấp
tiêu diệt nhau và tiêu diệt luôn cả xã hội. Để thảm hoạ đó không diễn ra, một cơ quan
quyền lực đặc biệt đã ra đời, đó là nhà nước
V.I. Lênin viết: "Nhà nước là sản phẩm và biểu hiện của những mâu thuẫn giai
cấp không thể điều hoà được. Bất cứ ở đâu, hễ lúc nào và chừng nào mà, về mặt khách
quan, những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hoà được thì nhà nước xuất hiện. Và
ngược lại: sự tồn tại của nhà nước chứng tỏ rằng những mâu thuẫn giai cấp là không thể
điều hoà được" (V.I. Lênin: Toàn tập, NXB Tiến bộ, Matxcơva, 1976. t 33, tr 9)
Như vậy, mâu thuẫn giai cấp không thể điều hoà được là nguyên nhân trực tiếp
cho sự xuất hiện của nhà nước
*Bản chất của nhà nước
Nhà nước là một tổ chức chính trị của giai cấp thống trị về kinh tế nhằm bảo vệ
58
trật tự hiện hành và đàn áp sự phản kháng của giai cấp khác.
Nhà nước nào cũng mang bản chất giai cấp. Đó là bộ máy của giai cấp thống trị
về kinh tế thiết lập ra nhằm hợp pháp hoá và củng cố sự thống trị của chúng đối với quần
chúng lao động. Không có nhà nước đứng trên mọi giai cấp để điều hoà xung đột giai
cấp. Trái lại nhà nước làm cho xung đột giai cấp ngày càng sâu sắc. Tuy nhiên, nó cũng
có trường hợp nhà nước giữ được một mức độ độc lập nhất định đối với cả hai giai cấp,
khi cuộc đấu tranh giữa các giai cấp đạt tới thế cân bằng nhất định, hoặc thoả hiệp tạm
thời về quyền lợi giữa các giai cấp để cùng chống lại một giai cấp khác.
Nhà nước là bộ phận quan trọng nhất trong kiến trúc thượng tầng. Nhờ có nhà
nước với sức mạnh kinh tế và bảo vệ mà giai cấp thống trị có thể áp đặt ý chí của mình
lên toàn xã hội.
6.1.2. Đặc trưng cơ bản của nhà nước

* Nhà nước quản lý dân cơ trên một vùng lãnh thổ nhất định
Nhà nước được hình thành trên cơ sở phân chia dân cư theo lãnh thổ. Quyền lực
nhà nước có hiệu lực đối với mọi thành viên trên lãnh thổ đó, không phân biệt huyết
thống. Mỗi nhà nước được xác định bằng một biên giới quốc gia nhất định.
* Nhà nước có một bộ máy quyền lực chuyên nghiệp mang tính cưỡng chế đối với mọi thành
viên trong xã hội
Bộ máy quyền lực chuyên nghiệp của nhà nước bao gồm các đội vũ trang đặc biệt
(quân đội, cảnh sát, nhà tù …) và bộ máy quản lý hành chính. Nhà nước thực hiện quyền
lực của mình trên cơ sở sức mạnh cững bức của pháp luật và dùng thiết chế bạo lực để
pháp luật được thực thi trong thực tế.
* Nhà nước có một hệ thống thuế khoá để duy trì và tăng cường bộ máy cai trị
Nhà nước không thể tồn tại nếu không dựa vào thuế khoá, quốc trái và các hình
thức bóc lột khác. Mọi nhà nước đều dựa vào sự chu cấp của nhân dân dưới hình thức
đóng thuế bằng con đường cưỡng bức hoặc tự nguyện. Như vậy, nhà nước không chỉ là
công cụ trấn áp mà còn là công cụ thực hiện sự bóc lột các giai cấp bị áp bức.
6.1.3. Chức năng cơ bản của nhà nước
Bản chất giai cấp của nhà nước còn được thể hiện ở các chức năng của nó. Tuỳ
theo góc độ khác nhau, chức năng của nhà nước được phân chia khác nhau
- Dưới góc độ tính chất của quyền lực chính trị:
+ Chức năng thống trị chính trị: Làm công cụ chuyên chính của giai cấp thống
trị, nhằm bảo vệ sự thống trị của nó đối với toàn xã hội.
+ Chức năng xã hội: Quản lý những hoạt động chung vì sự tồn tại của xã hội,
thoả mãn một số nhu cầu của cộng đồng dân cư nằm dưới sự quản lý của nhà nước.
Ăng ghen viết: "Chức năng xã hội là cơ sở của sự thống trị, và sự thống trị chính
trị cũng chỉ kéo dài chừng nào nó còn thực hiện chứng năng xã hội đó của nó"
Hai chức năng trên có quan hệ biện chứng với nhau. Trong đó, chức năng thống
trị chính trị là cơ bản nhất, đóng vai trò chi phối chức năng xã hội.
- Dưới góc độ phạm vi tác dụng của quyền lực:
+ Đối nội: Duy trì trật tự kinh tế, xã hội, chính trị và những trật tự khác hiện có
trong xã hội theo lợi ích của giai cấp thống trị.
59
+ Đối ngoại: Bảo vệ biên giới lãnh thổ quốc gia và thực hiện các mối quan hệ
kinh tế, chính trị, xã hội với các nước khác vì lợi ích quốc gia, khi lợi ích quốc gia không
mâu thuẫn với lợi ích của giai cấp thống trị.
Cả hai chức năng trên có quan hệ biện chứng với nhau và cùng chịu sự chi phối
bởi lợi ích của giai cấp thống trị. Trong đó chức năng đối ngoại chịu sự chi phối của
chức năng đối nội, đồng thời tính chất và những nhu cầu của nó có tác động mạnh mẽ
trở lại chức năng đối nội.
6.1.4. Các kiểu và hình thức nhà nước
* Khái niệm
- Kiểu nhà nước là khái niệm dùng để chỉ bộ máy thống trị đó thuộc về giai cấp
nào, tồn tại trên cơ sở chế độ kinh tế nào, tương ứng với hình thái kinh tế - xã hội nào.
- Hình thức nhà nước là khái niệm dùng để chỉ cách thức tổ chức và phương thức
thực hiện quyền lực nhà nước (cách thức cầm quyền cuả giai cấp thống trị). Hình thức
nhà nước bị quy định bởi bản chất của nhà nước, bởi tương quan lực lượng giữa các giai
cấp, bởi cơ cấu giai cấp- xã hội, bởi đặc điểm truyền thống chính trị của đất nước.
* Các kiểu và hình thức nhà nước trong lịch sử
Kiểu nhà nước là khái niệm dùng để chỉ bộ máy thống trị đó thuộc về giai cấp
nào, tồn tại trên cơ sở chế độ kinh tế nào, tương ứng với hình thái kinh tế- xã hội nào.
Mỗi kiểu nhà nước lại tồn tại dưới những hình thức khác nhau. Hình thức nhà nước là
cách tổ chức và phương thức thực hiện quyền lực nhà nước. Nói cách khác, đó là hình
thức cầm quyền của giai cấp thống trị.
Trong lịch sử có bốn kiểu nhà nước: Nhà nước chiếm hữu nô lệ, nhà nước phong kiến,
nhà nước tư sản; nhà nước chuyên chính vô sản (nhà nước XHCN).
- Nhµ nưíc chiÕm h÷u n« lÖ lµ nhµ níc cña giai cÊp chñ n« thêi cæ ®¹i víi mét sè
h×nh thøc tiªu biÓu như chÝnh thÓ qu©n chñ vµ chÝnh thÓ céng hßa, chÝnh thÓ
quý téc vµ chÝnh thÓ d©n chñ ë Hy L¹p vµ La M· cæ ®¹i.
- Nhµ nưíc phong kiÕn lµ nhµ nưíc cña giai cÊp phong kiÕn víi h×nh thøc qu©n chñ
ph©n quyÒn ë ph¬ng T©y vµ qu©n chñ tËp quyÒn ë ph¬ng §«ng.
- Nhµ nưíc tư s¶n lµ nhµ níc cña giai cÊp tư s¶n víi hai h×nh thøc c¬ b¶n nhÊt lµ nhµ
nưíc céng hßa vµ nhµ níc qu©n chñ lËp hiÕn.
Nhµ nưíc x· héi chñ nghÜa (nhµ nưíc v« s¶n):
Nhà nước x· héi chñ nghÜa là nhà nước kiểu mới, nhà nước không nguyên nghĩa
hay là nhà nước "nửa nhà nước", thể hiện ở những đặc điểm sau đây:
- Nhà nước x· héi chñ nghÜa là nhà nước của giai cấp công nhân, đại diện cho lợi
ích của đại đa số nhân dân lao động, chống lại một thiểu số bọn bóc lột và chống đối đã
bị đánh đổ nhưng chưa bị tiêu diệt.
- Nhà nước xã hội chủ nghĩa do Đảng Cộng sản lãnh đạo, lấy học thuyết Mác
Lênin làm hệ tư tưởng chính trị chính thống, dựa trên khối liên minh công nông và thực
hiện quyền làm chủ của nhân dân lao động.
- Nhà nước xã hội chủ nghĩa vừa trấn áp bằng bạo lực đối với bọn phản cách
mạng, vừa tổ chức xây dựng xã hội mới; vừa thực hiện hành chính cưỡng chế vừa trực
tiếp quản lý các quá trình phát triển kinh tế của đất nước.
60
- Nhà nước x· héi chñ nghÜa là nhà nước quá độ để đi tới sự tiêu vong. Đó là một
quá trình lâu dài và càng gần đến giai đoạn tiêu vong thì nhà nước càng phải mạnh lên
hơn bao giờ hết. Bởi vì nhà nước càng mạnh bao nhiêu thì càng tiềm ẩn những yếu tố để
nó tự tiêu vong bấy nhiêu.
6.2. CÁCH MẠNG XÃ HỘI

6.2.1. Bản chất và vai trò của cách mạng xã hội
* Khái niệm
- Theo nghĩa rộng: Cách mạng xã hội là cuộc cách mạng có tính chất bước ngoặt
và căn bản về chất trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, là phương thức thay thế hình
thái kinh tế- xã hội lỗi thời bằng hình thái kinh tế- xã hội cao hơn.
VD: Cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa mà nước ta đang tiến hành
- Theo nghĩa hẹp: Cách mạng xã hội là việc lật đổ một chế độ chính trị đã lỗi
thời, thiết lập một chế độ chính trị tiến bộ hơn.
VD: Cuộc cách mạng tháng Mười Nga, cuộc cách mạng tháng Tám của nhân dân
Việt Nam
Giành chính quyền là vấn đề cơ bản của mọi cuộc cách mạng.
* Cách mạng xã hội khác với tiến hoá xã hội: Tiến hoá xã hội là một quá trình
tuần tự, dần dần với những biến đổi cục bộ trong một hình thái kinh tế- xã hội nhất định.
Tuy nhiên, tiến hoá xã hội tạo ra tiền đề cho cách mạng xã hội, ngược lại, cách mạng xã
hội mở đường cho tiến hoá.
* Cải cách xã hội tạo nên sự thay đổi về chất nhất định trong đời sống xã hội
nhưng cải cách xã hội chỉ tạo nên sự biến đổi riêng lẻ, bộ phận trong khuôn khổ chế độ
xã hội đang tồn tại. Cải cách thúc đẩy quá trình tiến hoá tạo tiền đề dẫn tới cách mạng
xã hôi. Trong một số trường hợp nhất định, cải cách trở thành một bộ phận hợp thành
cách mạng xã hội.
* Đảo chính là thủ đoạn giành quyền lực nhà nước bởi một cá nhân hoặc một
nhóm người nhằm xác lập một chế độ xã hội có cùng một bản chất. Đảo chính không
động đến chế độ xã hội.
VD: Cuộc đảo chính của Dương Văn Minh thời Mỹ nguỵ Sài gòn
* Nguyên nhân của cách mạng xã hội
Nguyên nhân sâu xa của cách mạng xã hội là mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất
và quan hệ sản xuất, biểu hiện về mặt xã hội là mâu thuẫn giữa giai cấp cách mạng, đại
biểu cho lực lượng sản xuất mới với giai cấp thống trị phản động đại diện cho quan hệ
sản xuất cũ. Để giải phóng cho lực lượng sản xuất, giai cấp cách mạng phải đấu tranh
chống lại giai cấp thống trị, giành lấy chính quyền nhà nước. Đỉnh cao của cuộc đấu
tranh giai cấp chính là cách mạng xã hội.
* Vai trò của cách mạng xã hội

Cách mạng xã hội thay thế quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản xuất mới tiên
tiến hơn, mở đường cho lực lượng sản xuất phát triển, từ đó kéo theo sự thay đổi mọi
mặt trong đời sống xã hội.
61
* Tính chất, lực lượng và động lực của cách mạng xã hội
- Tính chất của cách mạng xã hội được xác định bởi nhiệm vụ giải quyết mâu
thuẫn kinh tế và xã hội tương ứng (xoá bỏ mâu thuẫn giai cấp nào, xoá bỏ chế độ xã hội
nào, xác lập chế độ xã hội nào).
- Lực lượng của cách mạng xã hội là những giai cấp và tầng lớp nhân dân có lợi
ích ít hoặc nhiều gắn với và thúc đẩy cách mạng phát triển.
- Động lực của cách mạng xã hội là những giai cấp có lợi ích gắn bó chặt chẽ và
lâu dài đối với cách mạng xã hội.
Vai trò lãnh đạo cách mạng xã hội thuộc về giai cấp đứng ở vị trí trung tâm của
thời đại, đại biểu cho ph¬ng thøc s¶n xuÊt mới.
6.2.2. Quan hệ giữa điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan trong cách mạng xã hội
* Điều kiện khách quan
Cách mạng xã hội chỉ nổ ra và thắng lợi khi điều kiện khách quan chín muồi tạo
thành tình thế cách mạng.
Tình thế cách mạng là sự chín muồi của mâu thuẫn gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ
quan hÖ s¶n xuÊt, mâu thuẫn giai cấp trong xã hội dẫn đến những đảo lộn trong nền
tảng kinh tÕ- x· héi, tạo nên một cuộc khủng khoảng chính trị sâu sắc khiến cho việc
thay thế thể chế chính trị đó bằng thể chế chính trị khác tiến bộ hơn như là một thực tế
không thể đảo ngược.
Khi điều kiện khách quan chín muồi sẽ tạo thành tình thế cách mạng.
* Nhân tố chủ quan
Muốn cách mạng xã hội nổ ra và giành thắng lợi, ngoài tình thế cách mạng còn
phải có sự chín muồi của nhân tố chủ quan và sự kết hợp đúng đắn giữa nhân tố chủ
quan với điều kiện khách quan.
Sự chín muồi của nhân tố chủ quan trong cách mạng xã hội biểu thị ở trình độ cao
của tính tổ chức, ở mức độ quyết tâm cao của giai cấp cách mạng sẵn sàng tiến hành các
hoạt động cách mạng, kiên quyết lật đổ chính quyền đương thời, xác lập chính quyền
cách mạng do giai cấp đó làm chủ thể.
7. Ý THỨC XÃ HỘI
7.1. TỒN TẠI XÃ HỘI VÀ Ý THỨC XÃ HỘI
7.1.1. Khái niệm tồn tại xã hội và ý thức xã hội
* Khái niệm tồn tại xã hội
- Tồn tại xã hội là sinh hoạt vật chất và những điều kiện sinh hoạt vật chất của xã
hội.
- Tồn tại xã hội bao gồm 3 yếu tố chính là: 1, Phương thức sản xuất vật chất; 2,
Điều kiện tự nhiên- hoàn cảnh địa lý; 3, Dân số và mật độ dân số… trong đó phương thức
sản xuất vật chất là yếu tố cơ bản nhất.
* Khái niệm và kết cấu của ý thức xã hội
* Ý thức xã hội là mặt tinh thần của đời sống xã hội, bao gồm những quan điểm, tư
tưởng cùng những tình cảm, tâm trạng, truyền thống … của cộng đồng xã hội nảy sinh từ
tồn tại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội trong những giai đoạn phát triển nhất định
* Phân biệt ý thức xã hội và ý thức cá nhân
62
Ý thức cá nhân là ý thức của từng con người cụ thể trong xã hội. Ý thức cá nhân
đều phản ánh tồn tại xã hội ở mức độ khác nhau nên nó phải mang tính xã hội. Song ý
thức cá nhân không phải bao giờ cũng thể hiện quan điểm tư tưởng, tình cảm phổ biến của
một cộng đồng, một tập đoàn xã hội.
VD: Truyền thống của dân tộc Việt Nam là yêu nước, đoàn kết chống giặc ngoại
xâm, song cũng có những kẻ phản bội tổ quốc, bán nước cầu vinh.
Nhìn chung, ý thức xã hội và ý thức cá nhân tồn tại trong mối liên hệ hữu cơ, biện
chứng thâm nhập vào nhau, làm phong phú nhau.
* Kết cấu của ý thức xã hội:
- Theo nội dung và lĩnh vực phản ánh đời sống xã hội, ý thức xã hội bao gồm các
hình thức khác nhau: ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức, ý tứhc tôn giáo,
ý thức thẫm mỹ, triết học …
- Theo trình độ phản ánh, có thể phân ý thức xã hội thành:
Ý thức xã hội thông thường và ý thức lý luận
+ Ý thức xã hội thông thường là những tri thức, những quan niệm của con người
hình thành một cách trực tiếp trong hoạt động thực tiễn hàng ngày, chưa được hệ thống
hoá, khái quát hoá.
VD: Kinh nghiệm dự báo thời tiết: “Chớp đông nhay nháy, gà gáy thì mưa”;
“Chuồn chuồn bay thấp thì mưa, bay cao thì nắng, bay vừa thì râm” …
+ Ý thức lý luận là tư tưởng, quan điểm được hệ thống hoá, khái quát hoá thành
các học thuyết xã hội, được trình bày dưới dạng những khái niệm, phạm trù, quy luật.
VD: Triết học Mác- Lênin
Ý thức xã hội thông thường phản ánh sinh động cuộc sống, tuy ở trình độ thấp
song có thể là tiền đề quan trọng cho ý thức lý luận. Trái lại, ý thức lý luận khoa học có
khả năng phản ánh chính xác, sâu sắc về hiện thực khách quan lại góp phần nâng tầm của
nhận thức xã hội thông thường.
Quan hệ giữa tâm lý xã hội và hệ tư tưởng:
+ Tâm lý xã hội bao gồm toàn bộ tình cảm, ước muốn, thói quen, tập quán … của
con người, của một bộ phận xã hội hoặc của toàn xã hội hình thành dưới ảnh hưởng trực
tiếp của đời sống hàng ngày của họ và phản ánh đời sống đó.
VD: Tinh thần yêu nước của dân tộc Việt Nam
+ Hệ tư tưởng là nhận thức lý luận về tồn tại xã hội, là hệ thống những quan điểm,
tư tưởng, kết quả của sự khái quát hoá những kinh nghiệm của xã hội.
VD: Hệ tư tưởng phong kiến; hệ tư tưởng tư sản; hệ tư tưởng vô sản …
Tâm lý xã hội phản ánh trực tiếp, tự phát, thường chỉ ghi mặt ngoài cuả tồn tại xã
hội. Hệ tư tưởng đi sâu vào bản chất các mối quan hệ xã hội. Tuy là hai trình độ, hai
phương thức phản ánh khác nhau song tâm lý xã hộivà hệ tư tưởng có quan hệ chặt chẽ
với nhau: chúng đều có nguồn gốc từ tồn tại xã hội, đều phản ánh tồn tại xã hội; tâm lý xã
họi tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiếp thu hệ tư tưởng, ngược lại hệ tư tưởng làm gia
tăng yếu tố trí tuệ cho tâm lý xã hội. Tuy nhiên, hệ tư tưởng không ra đời trực tiếp từ tâm
lý xã hội mà kết thừa các học thuyết xã hội trước đó
* Tính giai cấp của ý thức xã hội
Trong xã hội có giai cấp, các giai cấp có những điều kiện sinh hoạt vật chất khác
63
nhau, những lợi ích khác nhau do địa vị xã hội của mỗi giai cấp quy định, do đó, ý thức xã
hội của các giai cấp có nội dung và hình thức phát triển khác nhau hoặc đối lập nhau.
7.1.2. Biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội

* Vai trò quyết định cuả tồn tại xã hội đối với ý thức xã hội
- Chủ nghĩa duy tâm tìm nguồn gốc của ý thức, tư tưởng trong bản thân ý thức tư
tưởng, xem tinh thần, tư tưởng là nguồn gốc của mọi hiện tượng xã hội quyết định sự phát
triển xã hội.
- Chủ nghĩa duy vật lịch sử của C. Mác và F. Ăng ghen chứng minh rằng, đời sống
tinh thần hình thành và phát triển trên cơ sở đời sống vật chất, vì vậy phải tìm nguồn gốc
tư tưởng trong hiện thực vật chất.
+ Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội, ý thức xã hội là sự phản ánh của tồn tại
hội, phụ thuộc vào tồn tại xã hội.
+ Mỗi khi tồn tại xã hội biến đổi thì những tư tưởng lý luận xã hội, những quan
điểm về chính trị, pháp quyền, triết học, đạo đức, văn hoá, nghệ thuật… sớm muộn sẽ
biến đổi theo. Vì vậy, trong những thời kỳ lịch sử khác nhau có những quan điểm, tư
tưởng khác nhau, do sự khác nhau của điều kiện vật chất quyết định.
VD1: Trong xã hội cộng sản nguyên thuỷ, đời sống vật chất thấp kém, con người
phải sống chung, làm chung, ăn chung để bảo vệ nhau trước sự tấn công của thú dữ, thiên
tai. Bao trùm lên tất cả là tinh thần đoàn kết, ý thức tập thể, cộng đồng, tình thương yêu,
giúp đỡ lẫn nhau. Nhưng khi lực lượng sản xuất phát triển kéo theo sự xuất hiện của chế
độ tư hữu và phân chia giai cấp thì ý thức tập thể cộng đồng tan rã, nhường chỗ cho chủ
nghĩa cá nhân vị kỷ.
VD2: Quan niệm về cái đẹp trong từng thời kỳ lịch sử cũng không đồng nhất do
chịu sự quy định của tồn tại xã hội.
+ Trong xã hội có giai cấp, ý thức xã hội mang tính giai cấp. Các giai cấp có
những điều kiện sinh hoạt vật chất khác nhau, có lợi ích khác nhau do địa vị xã hội của
mỗi giai cấp quy định, do đó ý thức xã hội của các giai cấp có nội dung và hình thức phát
triển khác nhau, thậm chí đối lập nhau. Hệ tư tưởng của giai cấp thống trị bóc lột ra sức
bảo vệ địa vị của giai cấp đó. Ngược lại hệ tư tưởng của giai cấp bị trị, bị bóc lột lại thể
hiện nguyện vọng và lợi ích của quần chúng lao động chống lại áp bức, bất công, xây
dựng một xã hội công bằng, bình đẳng.
Lưu ý: Không phải lúc nào tồn tại xã hội cũng quyết định ý thức xã hội một cách
giản đơn, trực tiếp mà thường qua những khâu trung gian. Nhiều khi phải xét cho đến
cùng mới thấy được mối quan hệ kinh tế được phản ánh trong ý thức xã hội.
* Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội
* Ý thức xã hội thường lạc hậu hơn so với tồn tại xã hội
- Nhiều khi xã hội cũ đã mất đi song ý thức xã hội do nó sinh ra và vẫn tồn tại dai
dẳng. Sự lạc hậu của ý thức xã hội thể hiện đặc biệt rõ nét trong lĩnh vực tâm lý xã hội
(truyền thống, thói quen, tập quán …)
VD: Tư tưởng trọng nam khinh nữ, lối sống ăn bám, lười lao động, tệ nạn tham
nhũng, quan liêu, hách dịch, cửa quyền …
- Nguyên nhân:
64
+ Ý thức xã hội là cái phản ánh tồn tại xã hội nên biến đổi sau sự biến đổi cuả tồn
tại XH. Mặt khác, do tác động ttrực tiếp, mạnh mẽ của hoạt động thực tiễn nên tồn tại xã
hội thường biến đổi với tốc độ nhanh mà ý thức xã hội không phản ánh kịp và trở nên lạc
hậu.
+ Do sức mạnh của thói quen, tập quán và tính lạc hậu, bảo thủ cuả một số hình
thái ý thức xã hội.
VD: Tôn giáo hình thành từ thời cộng sản nguyên thuỷ nhưng tới nay vẫn không
mất đi mà thậm chí còn sống dậy mạnh mẽ hơn ở một số nơi trên thế giới.
+ Các lực lượng xã hội phản động thường lưu giữ và truyền bá những tư tưởng lạc
hậu nhằm chống lại các lực lượng xã hội tiến bộ
* Ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại xã hội
Trong những điều kiện nhất định, tư tưởng của con người, đặc biệt là tư tưởng
khoa học có thể vượt trước tồn tại xã hội, dự báo tương lai và có tác dụng tổ chức, chỉ đạo
hoạt động thực tiễn.
VD: Chủ nghĩa Mác- Lênin là hệ tư tưởng của giai cấp công nhân, ra đời vào thế
kỷ XIX song đã dự báo về sự ra đời của xã hội cộng sản từ việc phân tích những mâu
thuẫn trong lòng xã hội tư bản hiện tại. Học thuyết này trang bị cho giai cấp công nhân và
nhân dân lao động vũ khí lý luận để làm cuộc cách mạng vô sản giải phóng mình và giải
phóng nhân loại khỏi mọi áp bức, bóc lột.
Mặc dù vượt trước tồn tại xã hội song xét cho đến cùng nó vẫn chịu sự quy định
của tồn tại xã hội. Tư tưởng tiên tiến không thoát ly tồn tại xã hội mà phản ánh chính xác,
sâu sắc những quy luật phát triển của tồn tại xã hội.
* Tính kế thừa trong sự phát triển của ý thức xã hội
- Những quan điểm lý luận của mỗi thời đại không ra đời trên mảnh đất trống
không mà trên cơ sở những di sản tình thần của thời đại trước.
VD: Chủ nghĩa Mác- Lênin kế thừa và phát huy những tinh hoa tư tưởng của loài
người mà trực tiếp là triết học cổ điển Đức, kinh tế chính trị cổ điển Anh, chủ nghĩa xã
hội không tưởng Pháp.
Tư tưởng Hồ Chí Minh là sự kế thừa tinh hoa văn hoá phương Đông (Nho, Phật,
Lão) và phương Tây (chủ nghĩa Mác)
- Trong xã hội có giai cấp, sự kế thừa của ý thức xã hội cũng mang tính giai cấp.
Những giai cấp khác nhau kế thừa những nội dung khác nhau của ý thức xã hội thời đại
trước, tuỳ theo góc độ lợi ích của từng giai cấp. Giai cấp tiên tiến tiếp nhận những tư
tưởng tiến bộ của xã hội cũ. Ngược lại, giai cấp phản động lại tiếp thu, khôi phục những
tư tưởng lý thuyết phản động của xã hội trước.
VD1: Khi làm cách mạng tư sản chống phong kiến, giai cấp tư sản đã khôi phục
những tư tưởng duy vật và nhân bản thời cổ đại. Trong giai đoạn khủng khoảng, giai cấp
tư sản lại tìm cách khôi phục chủ nghĩa duy tâm, tôn giáo.
VD2: Giai cấp công nhân khai thác khía cạnh tích cực của tôn giáo (chữ thiện
trong đạo đức tôn giáo). Trái lại, giai cấp phong kiến lại khai thác khía cạnh tiêu cực của
tôn giáo (chữ nhẫn) để dễ bề mê hoặc, thống trị quần chúng nhân dân.
* Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội
- Mỗi hình thái ý thức xã hội phản ánh một mặt, một khía cạnh hiện thực song giữa
65
chúng có mối quan hệ biện chứng, có sự tác động qua lại với nhau.
VD: Chính trị, pháp quyền, tôn giáo, đạo đức có quan hệ chặt chẽ với nhau.
Ở mỗi thời đại, tuỳ theo những hoàn cảnh lịch sử cụ thể mà có một hình thái ý
thức xã hội nào đó nổi lên hàng đầu và tác động mạnh mẽ tới các hình thái ý thức xã hội
khác.
VD: Thời cổ đại Hy Lạp, triết học và nghệ thuật đóng vai trò đặc biệt quan trọng.
YT chính trị của giai cấp tiên tiến có tác dụng định hướng cho sự phát triển theo chiều
hướng tiến bộ của các hình thái ý thức khác. Ngược lại, ý thức chính trị của giai cấp phản
động lại định hướng cho các hình thái ý thức xã hội khác theo chiều hướng lạc hậu.
VD: Trong giai đoạn hiện nay, ý thức chính trị của Đảng Cộng sản Việt Nam giữ
vai trò định hướng cho các hoạt động tư tưởng như: triết học, văn học, nghệ thuật …
* Ý thức xã hội tác động trở lại tồn tại xã hội
- Ý thức xã hội tác động trở lại tồn tại xã hội theo hai chiều hướng:
+ Ý thức xã hội tiên tiến, phản ánh đúng hiện thực khách quan sẽ thúc đẩy hiện
thực khách quan phát triển.
VD: Chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối đổi mới của Đảng
Cộng sản Việt Nam …
+ Ý thức xã hội lạc hậu, phản động, phản ánh sai lệch hiện thực khách quan sẽ kìm
hãm (tạm thời) sự phát triển của hiện thực khách quan.
VD: Tư tưởng trọng nam khinh nữ, tập quán cưới xin, ma chay với những hủ tục
rườm rà …
- Điều kiện:
Mức độ ảnh hưởng của tư tưởng đối với sự phát triển của xã hội phụ thuộc vào:
+ Tính chất các mối quan hệ kinh tế trên đó nảy sinh tư tưởng
+ Vai trò lịch sử của giai cấp mang ngọn cờ tư tưởng đó
+ Mức độ phản ánh đúng đắn của tư tưởng đối với các nhu cầu phát triển xã hội.
+ Mức độ mở rộng của tư tưởng trong quần chúng
- Vì tồn tại xã hộiquyết định ý thức xã hội nên phải tìm nguồn gốc của ý thức lý
luận, tư tưởng từ trong hiện thực vật chất. Muốn thay đổi tư tưởng phải thay đổi hoàn
cảnh vật chất- nguồn gốc của hệ tư tưởng đó.
- Vì ý thức xã hội có tính độc lập tương đối nên chúng ta phải:
+ Thường xuyên tăng cường công tác tư tưởng, đấu tranh chống lại những tư
tưởng phản động, bảo thủ, lạc hậu. Đó là một cuộc đấu tranh lâu dài, khó khăn và phức
tạp, nhiều khi phải trả giá, đòi hỏi phải kiên trì, dũng cảm, kiên quyết, khôn khéo.
+ Ý thức xã hội có tính kế thừa, do đó muốn giải thích một tư tưởng nào đó không
chỉ dựa vào quan hệ kinh tế hiện có mà còn phải chú ý tới các giai đoạn phát triển tư
tưởng trước đó. Tính chất kế thừa của tư tưởng là một trong những nguyên nhân nói rõ vì
sao một nước phát triển kém về kinh tế nhưng tư tưởng lại ở trình độ cao.
VD: Nước Đức thế kỷ XIX lạc hậu về kinh tế nhưng lại phát triển rực rỡ về triết
học.
Phải biết kế thừa có phê phán những di sản tinh thần của quá khứ. Ở nước ta hiện
nay, trong điều kiện kinh tế thị trường và mở rộng giao lưu quốc tế, phải đặc biệt quan
66
tâm giữ gìn và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc, kế thừa và phát huy truyền thống đạo
đức, tập quán tốt đẹp và lòng tự hào dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hoá của các dân tộc trên
thế giới để làm giàu đẹp thêm bản sắc văn hoá ViÖt Nam.
+ Khi nghiên cứu một hình thái ý thức xã hội nào đó, phải chú ý tới sự tác động
qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội khác.
+ Cần phát huy vai trò của ý thức tiên tiến (truyền thống yêu nước, tinh thần đoàn
kết, chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh…), đấu tranh chống ý thức xã hội phản
động, bảo thủ (những hủ tục rườm rà, "diễn biến hoà bình” trên mặt trận tư tưởng của
thế lực phản động…)
7.2. CÁC HÌNH THÁI Ý THỨC XÃ HỘI

7.2.1. Ý thức chính trị
- Ý thức chính trị tồn tại trong xã hội có giai cấp và nhà nước, phản ánh quan hệ
chính trị, kinh tế, xã hội giữa các giai cấp, các dân tộc, các quốc gia. Ý thức chính trị thể
hiện, tập trung nhất lợi ích giai cấp.
Ý thức chính trị thể hiện rõ trong hệ tư tưởng chính trị. Hệ tư tưởng chính trị lại
thể hiện trong đường lối, cương lĩnh chính trị của các chính đảng, trong luật pháp, chính
sách, cương lĩnh của nhà nước.
- Vai trò của ý thức chính trị: Ý thức chính trị có vai trò rất quan trọng đối với sự
phát triển của xã hội. Nó tác động lại cơ sở kinh tế, bảo vệ, duy trì và phát triển cơ sở kinh
tế đã sinh ra nó. Hệ tư tưởng chính trị giữ vai trò chủ đạo trong đời sống tinh thần của xã
hội, thâm nhập, chi phối các hình thái ý thức xã hội khác. Tác động của ý thức chính trị
phụ thuộc vào tính chất cách mạng hay phản động của giai cấp mang hệ tư tưởng đó.
7.2.2. Ý thức pháp quyền
- Ý thức pháp quyền là toàn bộ các tư tưởng, quan điểm của một giai cấp về bản
chất, vai trò của pháp luật, về quyền và nghĩa vụ của nhà nước, các tổ chức xã hội và công
dân, về tính hợp pháp hay không hợp pháp của hành vi con người trong xã hội..
Ý thức pháp quyền ra đời cùng nhà nước, phản ánh trực tiếp quan hệ kinh tế của xã
hội. Nó mang tính giai cấp. Trong xã hội có giai cấp, pháp luật là ý chí của giai cấp thống
trị đã được thể hiện thành luật.
- Vai trò của ý thức pháp quyền: Giai cấp nắm chính quyền củng cố địa vị kinh tế
của mình bằng luật pháp đồng thời dựa trên hệ tư tưởng pháp quyền để lập luận về tính
cần thiết và hợp lý của luật pháp mình.
VD: Luật pháp tư sản bảo vệ quyền chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu
sản xuất, bảo vệ chế độ bóc lột tư bản chủ nghĩa và trật tự của xã hội tư bản. Ý thức pháp
quyền xã hội chủ nghĩa lấy chủ nghĩa Mác- Lênin làm nền tảng, phản ánh lợi ích của toàn
thể nhân dân lao động, bảo vệ cơ sở kinh tế của chủ nghĩa xã hội và trật tự xã hội chủ
nghĩa.
Bài học:
Phải đẩy mạnh công tác giáo dục ý thức chính trị và ý thức pháp quyền cho nhân
dân để pháp luật xã hội chủ nghĩa trở thành công cụ sắc bén bảo vệ chế độ xã hội mới, trở
thành ý chí chung của toàn dân tộc, được nhân dân chấp hành tự giác.
7.2.3. Ý thức đạo đức
67
* Khái niệm
- Ý thức đạo đức là toàn bộ những quan niệm về thiện, ác, lương tâm, trách nhiệm,
hạnh phúc, công bằng … và về những quy tắc đánh giá, điều chỉnh hành vi ứng xử giữa
cá nhân với xã hội, giữa cá nhân với cá nhân trong xã hội.
- Ý thức đạo đức được hình thành từ rất sớm trong xã hội nguyên thuỷ. Khi xã hội
có giai cấp ra đời, ý thức đạo đức trở thành một hình thái ý thức xã hội riêng. Ý thức đạo
đức bao gồm: 1, Hệ thống tri thức về giá trị và định hướng giá trị đạo đức riêng; 2, Tình
cảm đạo đức; 3, Lý tưởng đạo đức, trong đó tình cảm đạo đức giữ vai trò quan trọng nhất,
có tác dụng chuyển hoá trị thức đạo đức thành hành vi đạo đức.
- Trong xã hội có giai cấp, ý thức đạo đức mạng tính giai cấp, nó phản ánh địa vị
và lợi ích của giai cấp khác nhau. Tuy nhiên, trong tiến trình phát triển của nhân loại cũng
có giá trị đạo đức mang tính nhân loại, tồn tại trong mọi xã hội và ở những đạo đức khác
nhau
*Vai trò của ý thức đạo đức
- Ý thức đạo đức, đó là sự ý thức về lương tâm, danh dự và lòng tự trọng … phản
ánh khả năng tự chủ của con người. Đó cũng là sức mạnh đặc biệt của đạo đức, là nét cơ
bản quy định gương mặt đạo đức của con người, biểu hiện bản chất xã hội của con người.
Sự phát triển của ý thức đạo đức là nhân tố biểu hiện tiến bộ xã hội.
- Ý thức đạo đức điều chỉnh hành vi của con người một cách tự giác bên cạnh sức
mạnh cưỡng bức của pháp luật. Ý thức đạo đức cần cho việc giữ gìn trật tự xã hội chung
và sinh hoạt thường ngày của mọi người.
7.2.4. Ý thức thẩm mỹ

* Khái niệm
- Ý thức thẩm mỹ là sự phản ánh hiện thực vào ý thức con người trong quan hệ với
nhu cầu sáng tạo và thưởng thức cái đẹp. Trong đó nghệ thuật là hình thức biểu hiện cao
nhất của ý thức thẩm mỹ.
- Nghệ thuật ra đời rất sớm ngay từ khi xã hội chưa phân chia thành giai cấp. Nghệ
thuật phản ánh thế giới hiện thực một cách sinh động, cụ thể bằng hình tượng nghệ thuật.
- Trong xã hội có giai cấp, nghệ thuật luôn mang tính giai cấp. Nó chịu sự tác động
của thế giới quan, quan điểm chính trị của một giai cấp nhất định. Tuy nhiên, nghệ thuật
cũng mang tính nhân loại; có những tác phẩm nghệ thuật mà giá trị của nó lưu truyền
khắp thế giới qua các thời đại mặc dù tác giả của nó đại biểu cho một giai cấp.
* Vai trò của ý thức thẩm mỹ
Nghệ thuật chân chính gắn bó với đời sống nhân dân, là nhân tố thúc đẩy mạnh mẽ
tiến bộ xã hội thông qua việc đáp ứng những nhu cầu thẩm mỹ của con người. Khi phản
ánh thế giới hiện thực trong các hình tượng nghệ thuật chân thực và có giá trị thẩm mỹ
cao, nghệ thuật đã tác động đến lý trí và tình cảm thẩm mỹ của con người, kích thích tính
tích cực ở con người, xây dựng ở con người những hành vi đạo đức tốt đẹp.
8. QUAN ĐIỂM TRIẾT HỌC MÁC – LÊNIN VỀ CON NGƯỜI
68
8.1. MỘT SỐ QUAN ĐIỂM TRIẾT HỌC VỀ CON NGƯỜI TRONG LỊCH SỬ
8.1.1. Quan niệm về con người trong triết học phương Đông
Thời cổ đại, các trường phái triết học tôn giáo Phương Đông như: Phật giáo, Hồi
giáo nhận thức bản chất con người trên cơ sở trên cơ sở duy tâm hoặc nhị nguyên luận.
Phật giáo cho rằng con người là sự kết hợp giữa danh và sắc (vật chất và tinh thần). Đời
sống của con người nơi trần thế chỉ là ảo giác, hư vô, tạm bợ. Vì vậy, phải tu luyện tâm,
thân để hướng tới Niết bàn - một trạng thái tâm linh thanh tịnh, bất sinh bất diệt.
Khổng Tử cho rằng: Bản chất của con người chỉ là do thiên mệnh chi phối, quyết
định, đức nhân là giá trị cao quý nhất của con người.
Mạnh Tử cho rằng: Tính người sinh ra vốn thiện nhưng do ảnh hưởng của phong
tục, tập quán xấu mà con người trở nên xấu, vì vậy phải: Lấy lòng nhân ái, quan hệ đạo
đức để dẫn dắt con người trở về với tính thiện.
Tuân Tử lại cho rằng: Con người sinh ra vốn ác nên phải dùng pháp luật để hướng
con người tới tính thiện.
Lão Tử lại cho rằng: con người sinh ra từ “Đạo”, do vậy con người phải sống vô
vi, theo lẽ tự nhiên, thuần phác, không hành động giả tạo trái với bản tính tự nhiên …
8.1.2. Quan niệm về con người trong triết học phương Tây
Kitô giáo nhận thức vấn đề con người trên cơ sở thế giới quan duy tâm, thần bí.
Con người có hai phần: phần thể xác thì tồn tại tạm thời; còn phần linh hồn thì tồn tại
vĩnh cửu. Linh hồn là giá trị cao quý nhất trong con người nên phải thường xuyên chăm
sóc để khi chết đi linh hồn được lên thiên đường vĩnh cửu.
Triết học Hy Lạp cổ đại xem con người là điểm tư duy khởi đầu của tư duy triết
học. Con người và thế giới xung quanh là tấm gương phản chiếu lẫn nhau. Prôtagor cho
rằng “con người là thước đo của vũ trụ”. Arixtôt coi con người là bậc thang cao nhất của
vũ trụ đồng thời lại cho rằng “ con người là một động vật chính trị”
Triết học Tây Âu thời trung cổ xem con người là sản phẩm do Thượng đế sáng tạo
ra. Thượng đế là đạo diễn còn con người chỉ là diễn viên trên sân khấu cuộc đời. Cuộc đời
con người chỉ là “ngọn nến leo lét trong cơn gió mạnh” mà thôi.
Triết học thời Phục hưng và cận đại đặc biệt đề cao vai trò của trí tuệ con người.
Tuy nhiên, họ mới chỉ nhấn mạnh mặt cá thể mà xem nhẹ mặt xã hội của con người.
Triết học cổ điển Đức lại phát triển quan niệm về con người theo hướng duy tâm.
Hêghen cho con người là hiện thân của “ý niệm tuyệt đối”, con người vừa là chủ thể, vừa
là kết quả của sự phát triển lịch sử. Riêng Phoiơbắc với quan điểm duy vật đã khẳng định
con người do sự vận động của thế giới vật chất tạo nên. Ông đề cao vai trò trí tuệ con
người với tính cách là những cá thể người song ông vẫn không thấy được bản chất xã hội
trong đời sống con người, tách con người khỏi những điều kiện lịch sử cụ thể.
_ Tóm lại: Các quan niệm về con người trong triết học trước Mác vẫn chưa phản
ánh đúng bản chất của con người. Các quan niệm đó xem xét con người một cách trừu
tượng, tuyệt đối hóa mặt thể xác hoặc tính thần của con người. Tuy nhiên, những thành
tựu về việc đề cao vai trò của trí tuệ, xác lập những giá trị nhân bản của con người đã có ý
nghĩa quan trọng, tạo tiền đề cho lý luận về con người của chủ nghĩa Mác.
8.2. QUAN ĐIỂM CỦA TRIẾT HỌC MÁC- LÊ NIN VỀ CON NGƯỜI
69
8.2.1. Con người là một thực thể thống nhất giữa mặt sinh học và mặt xã hội
- Mặt sinh học: Con người tự nhiên là con người mang bản tính sinh học, tính loài.
Yếu tố sinh học là điều kiện đầu tiên quy định sự tồn tại của con người. Con người là một
bộ phận của tự nhiên, là động vật cao cấp nhất, là kết quả trong quá trình tiến hoá lâu dài
trong thế giới vật chất. Giống như các động vật khác, con người cũng phải dựa vào tự
nhiên để sinh tồn, phải tìm kiếm trong tự nhiên những điều kiện cần thiết cho sự tồn tại
của con người. Con người cũng có những nhu cầu sinh học như: ăn uống, nghỉ ngơi, sinh
đẻ để duy trì nòi giống… Con ngêi là một sinh vật, bởi thế họ cũng chịu chi phối bởi
những quy luật sinh học, cũng phải trải qua quá trình: sinh- lão- bệnh- tử, cũng phải có sự
thích nghi giữa cơ thể và môi trường.
- Mặt xã hội: Đây là đặc trưng quy định sự khác biệt giữa con người và con vật.
Tính xã hội của con người biểu hiện trong hoạt động sản xuất của cải vật chất. Con vật
chỉ sống dựa vào những ân huệ sẵn có của tự nhiên, con người biết tận dụng những ân huệ
đó, cải biến nó để phục vụ cho cuộc sống con người ngày một tốt đẹp hơn. “Con vật chỉ
tái sản xuất ra bản thân nó, con người thì tái sản xuất ra toàn bộ giới tự nhiên”(C. Mác-
F. Ăng ghen: Toàn tập, Nxb CTQG HN, 1995, t3, tr 137) Quá trình tái sản xuất ra tự
nhiên là quá trình lao động sản xuất. Thông qua quá trình này, con ngưòi sản xuất ra của
cải vật chất và tinh thần, phục vụ cho đời sống của mình, hình thành và phát triển ngôn
ngữ, tư duy, xác lập quan hệ xã hội. Bởi vậy, lao động là yếu tố quyết định hình thành bản
chất con người hình thành nhân cách cá nhân trong cộng đồng xã hội.
- Mối quan hệ giữa mặt sinh học và mặt xã hội:
+ Là sản phẩm của tự nhiên và xã hội nên con người luôn chịu sự chi phối bởi ba
hệ thống quy luật: 1- Quy luật tự nhiên (quy luật biến dị, di truyền, tiến hoá …); 2- Quy
luật tâm lý- ý thức (tình cảm, khát vọng …); 3- Quy luật xã hội (quy luật kinh tế, quy luật
đấu tranh giai cấp…). Ba hệ thống quy luật thống nhất, đấu tranh chặt chẽ, tạo nên thể
thống nhất hoàn chỉnh trong đời sống con người với cả mặt sinh học và mặt xã hội.
+ Con người là một thể thống nhất giữa mặt sinh học và mặt xã hội. Mặt sinh học
là cơ sở tất yếu tự nhiên của con người, mặt xã hội là đặc trưng bản chất để phân biệt con
người với loài vật. Mặt sinh học là tiền đề cho mặt xã hội song nhu cầu sinh học phải
được “nhân hoá” để mang giá trị văn minh của con người. Ngược lại, nhu cầu xã hội cũng
không thể thoát ly khỏi tiền đề của nhu cầu sinh học.
8.2.2. Trong tính hiện thực của nó, bản chất của con người là tổng hoà những mối
quan hệ xã hội
Không có con người trừu tượng, thoát ly mọi điều kiện, hoàn cảnh lịch sử xã hội.
Con người luôn luôn cụ thể, xác định, sống trong một điều kiện lịch sử cụ thể nhất định,
một thời đại nhất định. Trong những điều kiện lịch sử đó, bằng hoạt động thực tiễn của
mình, con người tạo ra những giá trị vật chất và tinh thần để tồn tại và phát triển cả thể
lực và tư duy trí tuệ. Chỉ trong toàn bộ các quan hệ xã hội đó (như quan hệ giai cấp, dân
tộc, thời đại; quan hệ chính trị, kinh tế; quan hệ cá nhân, gia đình, xã hội…) con người
mới bộc lộ toàn bộ bản chất xã hội của mình.
8.2.3. Con người là chủ thể và là sản phẩm của lịch sử
- Không có thế giới tự nhiên, không có lịch sử xã hội thì không tồn tại con người.
Bởi vậy, con người là sản phẩm của lịch sử, của sự tiến hoá lâu dài của giới hữu sinh.
70
- Lịch sử chẳng qua là hoạt động của những con người nhằm theo đuổi những mục
đích nhất định. Chính trong khi theo đuổi những mục đích đó thì con người tạo ra những
sản phẩm khác nhau, những biến cố, những sự kiện hoặc những giai đoạn lịch sử một
cách tự phát hoặc tự giác. Như thế có nghĩa con người là chủ thể của lịch sử.
+ Với tư cách là thực thể xã hội, con người lao động sản xuất, tác động vào tự
nhiên, cải biến giới tự nhiên đồng thời thúc đẩy sự vận động, phát triển cuả lịch sử xã hội.
Loài vật dựa vào những điều kiện sẵn có của tự nhiên, loài người làm phong phú hơn tự
nhiên, tái tạo một tự nhiên thứ hai theo mục đích của mình.
+ Quá trình cải biến tự nhiên là quá trình con người làm ra lịch sử của mình. Lao
động sản xuất vừa là điều kiện cho sự tồn tại của con người, vừa là phương thức để làm
biến đổi đời sống và bộ mặt xã hội. Thông qua hoạt động của mình, con ngưòi thúc đẩy
xã hội từ thấp đến cao. Không có hoạt động của con ngêi thì cũng không có lịch sử xã hội.
+ Bản chất con người không phải là một thể thống nhất đóng kín mà là một hệ
thống mở, vận động và biến đổi cùng sự vận động và biến đổi của lịch sử. Vì vậy, không
có con người trừu tượng, chỉ có con người cụ thể trong từng giai đoạn phát triển của lịch
sử.
8.2.4.Ý nghĩa phương pháp luận
Để bản chất con người phát triển theo hướng tích cực, cần phải là cho hoàn cảnh
mang tính người nhiều hơn. Đó chính là việc tạo ra một môi trường có tính giáo dục cho
sự tồn tại và phát triển của con người. Từ đó, con người tiếp nhận hoàn cảnh một cách
tích cực, đồng thời con ngưòi cũng tác động trở lại hoàn cảnh qua các phương diện khác
nhau.
8.3. QUAN HỆ GIỮA CÁ NHÂN VỚI XÃ HỘI

8.3.1. Khái niệm cá nhân
Cá nhân là khái niệm chỉ con người cụ thể sống trong xã hội nhất định và được
phân biệt với các cá thể khác thông quá tính đơn nhất và tính phổ biến của nó.
Cá nhân là một chỉnh thể đơn nhất vừa mang tính cá biệt, vừa mang tính phổ biến,
là chủ thể của lao động, của mọi quan hệ xã hội và của nhận thức nhằm thực hiện chức
năng cá nhân và chức năng xã hội trong một giai đoạn nhất định của lịch sử xã hội.
Các đặc trưng của cá nhân:
- Cá nhân là phương thức tồn tại cụ thể của loài người. Không có con người nói
chung, chỉ có con người cụ thể cá nhân.
- Cá nhân là phần tử đơn nhất, riêng lẻ, tạo thành cộng đồng xã hội, là cơ sở hình
thành xã hội loài người.
- Cá nhân là một chỉnh thể toàn vẹn, có nhân cách, biểu hiện trong phẩm chất tâm-
sinh lý riêng biệt của mỗi người.
- Cá nhân là một hiện tượng lịch sử, vận động và phát triển phù hợp với mỗi thời
đại nhất định. Mỗi thời đại sinh ra một kiểu cá nhân đặc thù, thậm chí đối lập nhau trong
những quan hệ xã hội xác định.
8.3.2. Quan hệ giữa cá nhân với tập thể, cá nhân với xã hội
* Quan hệ giữa cá nhân với tập thể
Tập thể là hình thức liên kết các cá nhân thành từng nhóm xã hội xuất phát từ lợi
71
ích, nhu cầu về kinh tế, chính trị, đạo đức, thẩm mỹ, khoa học, tư tưởng, nghề nghiệp …
- Liên kết giữa cá nhân và tập thể được quy định bởi mối liên hệ giữa cái khách
quan và cái chủ quan. Tính khách quan bắt nguồn từ bản chất xã hội của mỗi thành viên.
Tính chủ quan là năng lực tiếp nhận và điều chỉnh mọi suy nghĩ và hành vi của cá nhân.
Thống nhất giữa tính khách quan và chủ quan trong quan hệ cá nhân - tập thể là điều kiện
cần thiết để tập thể phát triển lành mạnh.
- Thực chất, mối quan hệ giữa cá nhân và tập thể là mối quan hệ lợi ích. Dựa trên
cơ sở lợi ích, tính phong phú, đa dạng của lợi ích cá nhân trong một tập thể biẻu hiện
thành nhu cầu phong phú, đa dạng của mỗi con người. Trong điều kiện hiện thực của tập
thể, không thể đáp ứng mọi nhu cầu của cá nhân, vì vậy, tất yếu sẽ dẫn tới mâu thuẫn giữa
cá nhân với tập thể. Do đó, cần phải kịp thời phát hiện mâu thuẫn để giải quyết trên cơ sở
kết hợp hài hoà, toàn diện lơị ích cá nhân và lợi ích tập thể.
Lưu ý: Cần chống lại hai khuynh hướng cực ®oan: 1- Tuyệt đối hoá lợi ích tập
thể, bắt cá nhân phải hy sinh một chiều; 2- Tuyệt đối hoá lợi ích cá nhân mà vi phạm lợi
ích tập thể.
* Quan hệ giữa cá nhân với xã hội
- Mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội có những nội dung thống nhất với quan hệ
giữa cá nhân và tập thể. Chúng đều dựa trên cơ sở lîi ích, đều biểu hiện mối quan hệ giữa
cái bộ phận và cái toàn thể, đồng thời thể hiện tính biện chứng vừa thống nhất vừa mâu
thuẫn.
- Là một hiện tượng lịch sử, quan hệ cá nhân và xã hội luôn luôn vận động, biến
đổi và phát triển. Trong giai đoạn cộng sản nguyên thủy, không có sự đối lập giữa cá nhân
và xã hội mà lợi ích cá nhân và xã hội là thống nhất. Khi xã hội phân chia thành giai cấp,
quan hệ cá nhân và xã hội vừa thống nhất vừa mâu thuẫn. Những người bị bóc lột không
có tư cách và điều kiện để trở thành cá nhân thực sự. Còn những người của giai cấp bóc
lột được khẳng định tư cách cá nhân đặc trưng cho mỗi thời đại như cá nhân phong kiến,
cá nhân tư sản. Những cá nhân này đối lập lợi ích với quần chúng nhân dân lao động.
Trong chủ nghĩa xã hội, cá nhân và xã hội thống nhất biện chứng với nhau, là tiền đề,
điều kiện cho nhau tồn tại và phát triển.
- Xã hội giữ vai trò quyết định đối với cá nhân. Thực chất của việc tổ chức xã hội
là việc giải quyết quan hệ lợi ích nhằm tạo khả năng cao nhất cho cá nhân phát triển xã
hội càng phát triển thì càng có điều kiện thoả mãn tốt hơn những nhu cầu vật chất và tinh
thần. Vì vậy, mục tiêu và động lực của sự phát triển thoả mãn ngày càng tốt hơn những
nhu cầu chính đáng của cá nhân. Cá nhân cũng tác động đến sự phát triển của xã hội tuỳ
thuộc vào từng nhân cách của cá nhân. Những cá nhân có đạo đức và tài năng góp phần
quan trọng vào việc thúc đẩy sự phát triển của xã hội. Trái lại những cá nhân kém cỏi về
nhân cách thì tác động xấu đến sự phát triển của xã hội.
- Mối quan hệ giữa lợi ích cá nhân và lợi ích xã hội chịu sự quy định của mặt
khách quan và mặt chủ quan. Mặt khách quan biểu hiện ở trình độ phát triển và năng suất
lao động. Mặt chủ quan biểu hiện ở khả năng nhận thức và vận dụng quy luật xã hội phù
hợp với mục đích của con người.
* Phương hướng giải quyết mối quan hệ giữa cá nhân với xã hội
Để giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa cá nhân với xã hội cần tránh hai khuynh
72
hướng cực đoan: 1- Chỉ thấy cá nhân mà không thấy xã hội, đối lập cá nhân với xã hội,
nhu cầu cá nhân chưa phù hợp với sự phát triển xã hội (chủ nghĩa cá nhân); 2- Chỉ thấy
xã hội mà không thấy cá nhân, quan niệm sai lầm về lợi ích xã hội, về chủ nghĩa tập thể,
coi nhẹ vai trò của cá nhân và lợi ích cá nhân.
* Liên hệ ở nước ta hiện nay: Nền kinh tế thị trường phát triển thúc đẩy sự phát
triển của lực lượng sản xuất, tăng năng suất lao động, đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu
vật chất và tinh thần của cá nhân. Tuy nhiên, trong xã hội cũng đang nảy sinh xu hướng
phân hoá giảu nghèo, chứa đựng khả năng đối lập giữa cá nhân và xã hội. Vì vậy, cần
khắc phục mặt trái của cơ chế thị trường, phát huy vai trò của nhân tố con người, thực
hiện chiến lược con người của Đảng để giải quyết tốt mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội.
8.3.3. Vai trò của quần chúng nhân dân và cá nhân trong lịch sử
* Khái niệm quần chúng nhân dân và vai trò của quần chúng nhân dân
* Khái niệm
Quần chúng nhân dân là bộ phận có cùng chung lợi ích căn bản, bao gồm những
thành phần, những tầng lớp và những giai cấp, liên hệ lại thành tập thể dưới sự lãnh đạo
của một cá nhân, tổ chức hay đảng phái nhằm giải quyết những vấn đề kinh tế, chính trị,
xã hội của một thời đại nhất định.
Quần chúng nhân dân bao gồm:
1- Những người lao động sản xuất ra của cải vật chất và các giá trị tinh thần. Đây
là hạt nhân cơ bản của quần chúng nhân dân.
2- Những bộ phân dân cư chống lại giai cấp thống trị áp bức, bóc lột, đối kháng
với nhân dân.
3- Những giai cấp, những tầng lớp thúc đẩy sự tiến bộ xã hội thống qua hoạt động
của mình, trực tiếp hoặc gián tiếp trên các lĩnh vực của đời sống xã hội.
Quần chúng nhân dân là một phạm trù lịch sử, vận động và biến đổi theo sự phát
triển của lịch sử xã hội.
* Vai trò của quần chúng nhân dân
- Quan điểm của các nhà triết học trước Mác:
+ Chủ nghĩa duy tâm- tôn giáo quan niệm rằng: Mọi sự thay đổi trong lịch sử là do
ý chí của thế lực siêu nhiên và trao quyền cho các cá nhân thực hiện. Vĩ nhân quyết định
tiến trình của lịch sử, còn quần chúng nhân dân chỉ là công cụ, phương tiện chịu sự sai
khiến của vĩ nhân.
+ Chủ nghĩa duy vật trước Mác quan niệm rằng: Nhân tố quyết định sự phát triển
của xã hội là tư tưởng, đạo đức, là các vĩ nhân. Cũng có quan niệm bước đầu đã thấy được
vai trò của quần chúng nhân dân nhưng không lý giải được một cách khoa học vai trò đó.
- Triết học Mác- Lênin quan niệm rằng: Quần chúng nhân dân là chủ thể chân
chính sáng tạo ra lịch sử:
1- Quần chúng nhân dân là lực lượng sản xuất cơ bản của xã hội, trực tiếp sản xuất
ra của cải vật chất, là cơ sở cho sự tồn tại và phát triển của xã hội.
2- Quần chúng nhân dân là động lực cơ bản của mọi cuộc cách mạng xã hội. Trong
các cuộc cách mạng chuyển từ hình thái kinh tế- xã hội này sang hình thái kinh tế- xã hội
khác, nhân dân là lực lượng tham gia đông đảo, đóng vai trò quyết định cho thắng lợi của
cách mạng.
73
3- Quần chúng nhân dân là người sáng tạo ra những giá trị văn hóa tinh thần. Quần
chúng nhân dân đóng vai trò to lớn trong sự phát triển của khoa học, nghệ thuật, văn
học… đồng thời áp dụng những thành tựu to lớn đó vào hoạt động thực tiễn. Những sáng
tạo của nhân dân vừa là cội nguồn, vừa là điều kiện để thúc đẩy sự phát triển văn hoá tinh
thần của các dân tộc trong mọi thời đại. Hoạt động thực tiễn của quần chúng nhân dân là
nguồn cảm hứng vô tận cho các sáng tạo tinh thần. Quần chúng nhân dân cũng là người
kiểm định, truyền bá những giá trị văn hoá trong lịch sử.
Vai trò của quần chúng nhân dân trong các thời đại lịch sử khác nhau cũng biểu
hiện khác nhau. Trong chủ nghĩa xã hội, nhân dân mới có đủ điều kiện để phát huy tài
năng và sức sáng tạo của mình.
* Khái niệm của lãnh tụ và vai trò của lãnh tụ
* Khái niệm:
- Lãnh tụ là những cá nhân kiệt xuất do phong trào cách mạng của quần chúng
nhân dân tạo nên.
VD: Xpáctaquýt; V. I Lênin; Hồ Chí Minh …
- Vĩ nhân là những cá nhân kiệt xuất, trưởng thành từ trong phong trào của quần
chúng, nắm bắt được những vấn đề cơ bản nhất trong một lĩnh vực nhất định của hoạt
động thực tiến và lý luận.
VD: Niu tơn, Anhxtanh, Các Mác, F Ăng ghen …
Để trở thành lãnh tụ, cá nhân kiệt xuất phải gắn bó với phong trào cách mạng của
quần chúng, được quần chúng tín nhiệm, nguyện hy sinh quên mình cho lợi ích của quần
chúng nhân dân.
Lãnh tụ phải có những phẩm chất sau:
1- Có tri thức khoa học uyên bác, nắm bắt được xu thế phát triển của dân tộc, quốc
tế và thời đại.
2- Có năng lực tập hợp quần chúng nhân dân, thống nhất ý chí và hành động của
nhân dân vào nhiệm vụ của dân tộc, quốc tế và thời đại.
3- Gắn bó mật thiết với nhân dân, hy sinh quên mình vì lợi ích dân tộc, quốc tế,
thời đại.
* Vai trò của lãnh tụ
- Nhiệm vụ chủ yếu của lãnh tụ:
1- Nắm bắt được xu thế của dân tộc, quốc tế và thời đại trên cơ sở hiểu biết những
quy luật khách quan.
2- Định hướng chiến lược và hoạch định chương trình hành động cách mạng.
3- Tổ chức lực lượng, giáo dục thuyết phục quần chúng, thống nhất ý chí và hành
động của quần chúng nhằm hướng vào giải quyết những mục tiêu cách mạng đã đề ra.
- Vai trò của lãnh tụ:
1- Thúc đẩy hoặc kìm hãm sự tiến bộ xã hội, tuỳ thuộc vào việc nắm bắt và vận
dụng quy luật xã hội tới mức độ nào.
2- Sáng lập ra các tổ chức chính trị, xã hội, là linh hồn của các tổ chức đó.
Lãnh tụ của mỗi thời đại chỉ có thể hoàn thành nhiệm vụ đặt ra cho thời đại ấy.
Không có lãnh tụ cho mọi thời đại.
* Quan hệ giữa quần chúng nhân dân với lãnh tụ
74
Quan hệ giữa quần chúng nhân dân và lãnh tụ là quan hệ biện chứng, vừa thống
nhất, vừa khác biệt:
- Không có phong trào cách mạng của quần chúng nhân dân, không có các quá
trình kinh tế, chính trị, xã hội của quần chúng nhân dân thì không có lãnh tụ. Lãnh tụ là
sản phẩm của thời đại, thời thế tạo anh hùng. Ngược lại cá nhân ưu tú, lãnh tụ kiệt xuất là
nhân tố quan trọng thúc đẩy phong trào quần chúng.
- Quần chúng nhân dân và lãnh tụ thống nhất trong mục đích và lợi ích của mình.
Quan hệ lợi ích là cầu nối, là nội lực liên kết các cá nhân, liên kết quần chúng nhân dân và
lãnh tụ.
- Sự khác biệt trong vai trò: Quần chúng nhân dân là lực lượng quyết định sự phát
triển còn lãnh tụ đóng vai trò định hướng, dẫn dắt phong trào, thúc đẩy sự phát triển của
lịch sử.
* Phê phán quan điểm sai lầm: Sùng bái cá nhân người lãnh đạo sẽ dẫn đến tuyệt
đối hoá vai trò của cá nhân kiệt xuất và người lãnh đạo, xem nhẹ vai trò của tập thể lãnh
đạo và quần chúng nhân dân. Căn bệnh này sẽ dẫn tới việc vi phạm quyền làm chủ của
nhân dân, làm cho nhân dân phục tùng mù quáng, không phát huy tính năng động chủ
quan của mình.
75

TRIẾT HỌC

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TRIẾT HỌC

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chương 4.

TRIẾT HỌC MÁC – LÊ NIN

Tính thống nhất vật

* Ý nghĩa phương pháp luận:

Vận động xã hội

Vận động sinh học

Vận động hoá học

Vận động vật

* Vận động và đứng im

1. 2. NGUỒN GỐC, BẢN CHẤT, KẾT CẤU CỦA Ý THỨC

Động vật cao cấp: phản xạ

Động vật có hệ thần kinh:

Giới tự nhiên Phản ánh thụ động

1.2.2. Bản chất của ý thức

1.3. MỐI QUAN HỆ GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC

2.HAI NGUYÊN LÝ CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

+ Mèi liªn hÖ bªn trong vµ mèi liªn hÖ bªn ngoµi:

2.2- Nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn:

VËn ®éng vßng trßn

2.3. NHỮNG CẶP PHẠM TRÙ CƠ BẢN CỦA

2.3.1. KHÁI LƯỢC VỀ PHẠM TRÙ TRIẾT HỌC

2.3.2 CÁI RIÊNG, CÁI CHUNG VÀ CÁI ĐƠN NHẤT

2.3.3. NGUYÊN NHÂN VÀ KẾT QUẢ

2.3.4. TẤT NHIÊN VÀ NGẪU NHIÊN

* Mối quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên

2.3.6- BẢN CHẤT VÀ HIỆN TƯỢNG

2.3.7. KHẢ NĂNG VÀ HIỆN THỰC

* Ý nghĩa phương pháp luận

2.4.2. QUY LUẬT CHUYỂN HOÁ TỪ NHỮNG THAY ĐỔI VỀ LƯỢNG

a. Lượng đổi dẫn tới chất đổi

Độ tồn tại của A

Nước đá Nước thường (lỏng) Hơi nước

* Ý nghĩa phương pháp luận:

2.4.4. QUY LUẬT PHỦ ĐỊNH CỦA PHỦ ĐỊNH:

3.LÝ LUẬN NHẬN THỨC

Thế giới vật chất tồn tại khách quan

Con người có khả năng nhận thức. Nhận thức là phản

Hoạt động vật chất có mục đích

3 hình thức cơ bản của hoạt động thực tiễn

Hoạt động sản Hoạt động chính Thực nghiệm

* Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức

Phản ánh những thuộc tính riêng lẻ, bề ngoài

Không còn trực tiếp tiếp xúc với sự vật

Quan sát trực tiếp các

Gián tiếp trừu

- Hình thành một cách tự giác, gián tiếp.

3.3. VẤN ĐỀ CHÂN LÝ

4. HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI

QHSX QHTC QHPPSP

4.3- BIỆN CHỨNG GIỮA CƠ SỞ HẠ TẦNG VÀ KIẾN TRÚC THƯỢNG TẦNG

5. GIAI CẤP VÀ DÂN TỘC

Đặc Có khu vực cư trú chung

Đặc Có quan hệ huyết thống hay quan hệ hôn nhân

Đặc Lãnh thổ chung tương đối ổn định

Nhà nước hình thành

Đặc Cộng đồng về kinh tế

5.2. GIAI CẤP VÀ ĐẤU TRANH GIAI CẤP

Kh¸ c nhau vÒquan hÖ®èi ví i viÖc së h÷u

c. Kết cấu xã hội – giai cấp

Nguyª n nh©n s©u xa (kh¸ch quan)

Lùc l- î ng Quan hÖ M©u thuÉn biÓu

Giai cÊp Gi ai cÊp

6.1.2. Đặc trưng cơ bản của nhà nước

6.2. CÁCH MẠNG XÃ HỘI