‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ"‬

‫ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﺮ ﺗﺠﺎرب ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ در آﻣﻮزش ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻣﻌﻈّﻤﻲ‬
‫داﻧﺸﺠﻮي دورهي دﻛﺘﺮي ﻣﻌﻤﺎري‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬

‫‪manoochehrmoazzami@yahoo.com‬‬
‫‪moazzami@causar.gov.ir‬‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ "ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﭘﺎﻳﻪ در آﻣـﻮزش ﻣﻌﻤـﺎري اﺳـﺖ؛ اﻣـﺎ ﺟﺎﻳﮕـﺎه آن در آﻣـﻮزش ﺟﺪﻳـﺪ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻴﻮهي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻛﺎرﺑﺮدي ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪي ﻳﻚ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺪوﻳﻦ ﮔﺮدﻳﺪه ﻛﻪ در آن ﺑﺎ ﻣﺮور ﻣﺒﺎﺣﺚ آﻣـﻮزش ﻣﻌﻤـﺎري و ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﺑـﻪ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﻪﮔﻮن در ﺣﻮزهي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ"‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺴـﺘﺠﻮي‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻧﻈﺮي اﻳﻦ درس در وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد دورهي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪﺷﺪه و ﻣﺸﻜﻼت و ﻧﻘﺼﺎنﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد در‬
‫آن‪ ،‬ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺠﺎرب ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ در آﻣﻮزش ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري‪ ،‬ﻣـﻮرد ﻣﻘﺎﻳﺴـﻪ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﻳﻚ ﻧﻈﺮﺳـﻨﺠﻲ‪ ،‬آراء و ﻧﻈـﺮات ﺟﻤﻌـﻲ از اﺳـﺎﺗﻴﺪ رﺷـﺘﻪي ﻣﻌﻤـﺎري و‬
‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن دورهي دﻛﺘﺮي‪ ،‬أﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺘـﻪ‪ ،‬اﺻـﻠﻲﺗـﺮﻳﻦ ﻣﺸـﻜﻞ را در اﻳـﻦ درس‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ارﺗﺒﺎط ﻧﺎﻛﺎﻓﻲ آن ﺑﺎ دروس ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ در اﻧﺘﻬﺎ‪ ،‬راهﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ را در ﺣﻮزهﻫﺎي زﻳﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي‪ ،‬اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺗﻘﻮﻳﺖ اﻧﺴﺠﺎم آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﺎﺑﻴﻦ دروس ﻧﻈﺮي ﻣﻌﻤـﺎري "ﺟﻬـﺎن"‪" ،‬ﻣﻌﺎﺻـﺮ" و "اﺳـﻼﻣﻲ" ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫•‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﻧﻈﺮي ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﺠﻮ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ و دﻛﺘﺮي‬ ‫•‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺗﻌﺎﻣﻞ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻏﻴﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‬ ‫•‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري در ﺑﺴﺘﺮ ﺧﺎص ﻫﺮ دوره‬ ‫•‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺨﺘﻠﻒ در زﻣﻴﻨﻪي "ﺗﺎرﻳﺦ" و "ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري"‬ ‫•‬

‫واژهﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي‬
‫آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻤﺎري دورهي اﺳﻼﻣﻲ‬

‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪ -‬ﭘﺮدﻳﺲ ﻫﻨﺮﻫﺎي زﻳﺒﺎ ‪ -‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻌﻤﺎري‬

 ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪466‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣـﻪ )ﺑﻴﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﻫﺪف ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻠّﻲ(‬

‫ﻣﺤﺘﻮا و ﺷﻴﻮهي آﻣﻮزش رﺷﺘﻪي ﻣﻌﻤﺎري از ﺣﺪود ﻳﻚ و ﻧﻴﻢ ﻗﺮن ﭘﻴﺶ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻨﮕﺎم ورود اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﺑـﻪ‬
‫داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﻲ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ دﺳﺘﺨﻮش ﺑﺤﺚ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺮاوان ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻳﻜـﻲ از ﻋﻠـﻮم و‬
‫داﻧﺶﻫﺎي ﭘﺎﻳﻪ در آﻣﻮزش اﻳﻦ رﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً از اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﻧﺒﻮده و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺤﺚ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻓﺮاواﻧﻲ روﺑﻪرو ﺑﻮدهاﺳﺖ‪) .‬ﻋﻠﻲ ﻋﻼﻳﻲ‪ ،1385 ،‬ص ‪ (28‬ﻋﻠﻞ ﻋﻤﺪهي اﻳﻦ ﺑﺤـﺚﻫـﺎ و ﺗﻐﻴﻴـﺮات‪،‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ در وﻫﻠﻪي اول ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ رﺷﺘﻪي ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬ﻛﻪ رﺷﺘﻪاي ﺣﺮﻓﻪاي و ﻛﺎرﺑﺮدي اﺳﺖ‪ .‬در واﻗـﻊ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧـﺪ‬
‫دادن ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺣﺮﻓﻪاي و ﻛﺎرﺑﺮدي رﺷـﺘﻪي ﻣﻌﻤـﺎري‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮﻋﻲ ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ و‬
‫ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ دﻳﮕﺮ در ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم داﻧﺶ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ وﻗﺎﻳﻊ ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬
‫ارﺗﺒﺎط دارد؛ و ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ راﺑﻄﻪي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري را در ﻓﻀﺎي اﻣﺮوز‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮﻋﻲ ﺑﺤـﺚاﻧﮕﻴـﺰ‬
‫ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ آراء ﻣﺘﻨﻮع در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪهاﺳﺖ ﻛﻪ آﻣﻮزش ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري در رﺷـﺘﻪي ﻣﻌﻤـﺎري‪ ،‬از‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ روﺑﻪرو ﺷﻮد و اﻣﺮوزه ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻣﺤﻘﻘﺎن و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي‪" ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﭘﺎﻳﻪ در آﻣـﻮزش ﻣﻌﻤـﺎري اﺳـﺖ؛‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻛﺎرﺑﺮدي ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه آن در آﻣﻮزش ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻌﻤـﺎري و ﺷـﻴﻮهي ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﺑـﻪ آن‪ ،‬ﻣﺤـﻞ‬
‫ﺑﺤﺚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ داﻧﺶ و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮي آن‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺎﻫﻴـﺖ ﺧﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻣﺮ واﻗﻊ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﺮوﻛﺎر دارد‬
‫و ﻫﻢ در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮردن ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻤﻠﻲ و ﻛﺎرﺑﺮدي ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻞ آراء ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫از اﻳﻦرو‪ ،‬روشﻫﺎ و ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد در آﻣﻮزش اﻳﻦ ﺑﺤﺚ )ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري( در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي آﻣﻮزش ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻏﻨﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻫﻤﻴﺘﻲ دوﭼﻨﺪان ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺮﺿﻪي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري از زاوﻳﻪي ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮﻟﻲ آن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر درك ﺧﻼﻗﻴﺖﻫﺎ و ﺗﺼـﻮرات ذﻫﻨـﻲ داﻧﺸـﺠﻮﻳﺎن‬
‫ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي ﻛﻪ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ در آن‪ ،‬ﻋﻠﺖﻫﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮد ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﺪﮔﺎهﻫـﺎي‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﺒﻚﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ درك آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫آﮔﺎﻫﻲ از ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎﻻ و دﻗﺖ در ﻣﻮارد دوﮔﺎﻧﻪي زﻳﺮ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ و ﺧﺎﺳـﺘﮕﺎه ﭘﻴـﺪاﻳﺶ ﻣﺴـﺄﻟﻪ در ذﻫـﻦ ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮ و‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ o‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﻮﺿﻮع "ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" ﻳﺎ "ﻣﻌﻤـﺎري دورهي اﺳـﻼﻣﻲ" )ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري( در‬
‫آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ o‬وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﻫﺪف از اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺮرﺳﻲ‪ ،‬ﺗـﺪﻗﻴﻖ ﺟﺎﻳﮕـﺎه درس "آﺷـﻨﺎﻳﻲ ﺑـﺎ ﻣﻌﻤـﺎري اﺳـﻼﻣﻲ" در ﺳـﺎﺧﺘﺎر آﻣﻮزﺷـﻲ‬
‫دورهي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﻴﺶﺑﺮد ﻫﺪف آﻣﻮزﺷﻲ درس و ﺗﺒﻴﻴﻦ راﺑﻄﻪي ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ اﻳﻦ درس ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ‬
‫دروس رﺷﺘﻪي ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪467‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫روش ﭘﮋوﻫﺶ‬

‫در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎ ﻛﻨﻜﺎش در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻳﺎد ﺷﺪه و ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮي در آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼـﺎﻟﺶﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫در آﻣﻮزش ﺗﺎرﻳﺦ در ﻣﺪارس ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ؛ ﻫﺪف از اﻳـﻦ ﻛﻨﻜـﺎش و ﺟﺴـﺖوﺟـﻮ‪ ،‬دﺳـﺖﻳـﺎﺑﻲ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي واﺿﺤﻲ از اﻳﻦ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛـﺎر ﺑـﺎ ﻣـﺮوري ﻛﻠّـﻲ ﺑـﺮ آﻣـﻮزش ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري در ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﺰﻳﺪهاي از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫـﺎ در ﺣـﻮزهي ﻣﻌﻤـﺎري اﺳـﻼﻣﻲ و ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ رﺟـﻮع ﺑـﻪ آراء‬
‫ﻣﺪرﺳﻴﻦ ﻣﻌﻤﺎري اﺳـﻼﻣﻲ و ﻃﺮّاﺣـﻲ ﻣﻌﻤـﺎري‪ ،‬ﺻـﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ ﺑﺮرﺳـﻲ ﺑـﺎ ﺑﻬـﺮهﮔﻴـﺮي از ﻳـﻚ‬
‫ﻧﻈﺮﺳﻨﺠﻲ )ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮﺳﺶﻧﺎﻣﻪ و ﻣﺼـﺎﺣﺒﻪ(‪ ،‬آراء و ﻧﻈـﺮات ﺟﻤﻌـﻲ از اﺳـﺎﺗﻴﺪ رﺷـﺘﻪي ﻣﻌﻤـﺎري و داﻧﺸـﺠﻮﻳﺎن‬
‫دورهي دﻛﺘﺮي )ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ‪ 29‬ﻧﻔﺮ(‪ ،‬أﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺮﺳﺶﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺗﻌﺪاد ‪ 9‬ﺳﺆال ﭘﺮﺳﻴﺪه ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﻛﻠّـﻲ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻳﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ از ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‬ ‫‪o‬‬

‫ﻧﻘﻄﻪي آﻏﺎز درك وﺟﻮه ارزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري و ﻧﻴﺰ ﻓﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‬ ‫‪o‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺟﺎذب ﺑﻮدن آﻣﻮزش ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﻪ ارزشﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬ ‫‪o‬‬
‫ارﺗﺒﺎط اﺻﻼح در آﻣﻮزش "ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ"‪ ،‬ﺑﺎ اﺻﻼح ﻧﻈﺎم آﻣﻮزش ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪o‬‬
‫ﻣﻴﺰان و ﭼﮕﻮﻧـﮕﻲ ﺗﺤ‪‬ﻘَﻖ اﻫﺪاف ﺷﺮح درس ﻣﺼﻮب "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑـﺎ ﻣﻌﻤـﺎري اﺳـﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷـﻲ‬ ‫‪o‬‬
‫ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاري درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در ﺳﺎﻳﺮ دروس )ﺑﻪوﻳﮋه ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري(‬ ‫‪o‬‬
‫اﻳﺮاد و ﻣﺸﻜﻞ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ درس در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻮﺟﻮد‬ ‫‪o‬‬
‫ﻧﺤﻮهي آﻣﻮزش وﺟﻮه ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻫﻮﻳﺘﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ اﺳـﺎﺗﻴﺪ و ﺑﻜـﺎرﮔﻴﺮي آن ارزشﻫـﺎ و ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ در‬ ‫‪o‬‬
‫ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﻧﺤﻮهي ﭘﺮداﺧﺘﻦ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﻪ آن وﺟﻮه در ﻃﺮحﻫﺎﻳﺸﺎن و ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﻦ درس در اﻳﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻦﻫﺎ‬ ‫‪o‬‬

‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي )ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﺳﺮ "واژه" ﻳﺎ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت از ﻳﻚ "ﻣﻔﻬﻮم"(‬

‫ﺳﺎلﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ وﺟﻮد "ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﻳﻜﻲ از اﻗﺴﺎم ﻣﻬﻢ ﻣﻌﻤـﺎري در ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري ﺟﻬـﺎن ﺑـﻪ‬
‫رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﭼﻴﺴﺖ و اﺳـﺘﻔﺎده از اﻳـﻦ اﺻـﻄﻼح در ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﻌﻤﺎري و اﺳﻼم اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ واژهي ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻮده و‬
‫ﻧﺴﺒﺘﻲ درﺳﺖ و واﻗﻌﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺪام وﻳﮋﮔﻲ ﻳﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻴﺎنﮔﺮ ﻣﻌﻤﺎري آن اﺳﺖ؟ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬
‫در ﻣﻴﺎن اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎران و ﻧﻈﺮﻳﻪﭘـﺮدازان ﻣﻄـﺮح ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ در ﺣـﻮزهي ﺗﺨﺼﺼـﻲ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ واژهي اﻓﺰودﻧﻲ "اﺳﻼﻣﻲ" ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از "ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" ﭼﻴﺴﺖ و آﻳﺎ اﻳﻦ واژهي‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﺑﻪﺧﻮديِﺧﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺎﻧﻲ واﺣﺪ و ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻳﮕﺎﻧﻪ را اﺑﺮاز ﻧﻤﺎﻳﺪ؟ ﺣﺘﻲ اﮔـﺮ ﻗـﺪم را ﻓﺮاﺗـﺮ از اﻳـﻦ ﺣـﻮزه‬
‫ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﮔﺴﺘﺮدهي ﻫﻨﺮ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗـﻮان در ﭼﻨـﻴﻦ ﺗﺒﻴﻴﻨـﻲ ﻗـﺮار داد‪ .‬ﮔـﺎه ﭘﻴﻮﻧـﺪﻫﺎ و‬
 ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪468‬‬

‫ﻣﺸﺘﺮﻛﺎت اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻻت آﻧﭽﻨﺎن ﻳﮕﺎﻧﻪ و ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﺎر و ﻧﻮﺷﺘﺎر در ﻫﺮﻳﻚ ﺑـﻪ ﻧﺎﭼـﺎر زﻣﻴﻨـﻪي‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ دﻳﮕﺮي را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬آن ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ آن ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﻔﻜﺮ ﮔﻮﻳﻨﺪهي‬
‫آن دارد‪.‬‬

‫• ﺑﻌﻀﻲ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ اﮔﺮ آن ﭼﻪ در ﺷﻬﺮ دﻳﺪه ﻣﻲﺷـﻮد ﻳـﺎدآور ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺳـﺖ و ﻳـﺎ آن ﭼـﻪ آن را ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﻌﺪ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدن آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب اﻟﻬﻲ از آن ﺳﺨﻦ ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﻣﻌﻤﺎري اﻟﻬﻲ ﻳﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫• از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻧﮕﺮﺷﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ادراك و ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷـﺎﻣﻞ اﺟﺰاﻳـﻲ‬
‫از ﻫﻨﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻫﻨﺮي‪ ،‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺗﺌﻮري و ﻋﻤﻞ و ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ و ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﻧﻘﺪ اﺳﺖ و از اﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﮕﺎه ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻋﻨﺎﺻﺮ و اﺟـﺰاء اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ واﺣﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮدن ﻣﻌﻤﺎري را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫• ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻴﺰ دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﻣﻠﻤﻮس و اﻣﺎ ﻏﻴﺮ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ را ﻣﻄﺮح ﻣـﻲﺳـﺎزﻧﺪ و وﺟـﻮد ﻳـﻚ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﺑـﻪ ﻧـﺎم "ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫اﺳﻼﻣﻲ" را ﺗﻨﻬﺎ در روح ﻣﻌﻨﻮي آن ﻣﻲداﻧﻨﺪ؛ ﺑﺪان ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ آن ﭼﻪ در ﻳﻚ ﺣﺠﻢ ﻣﻌﻤﺎري و ﻳﺎ ﻳـﻚ ﺑﺎﻓـﺖ‬
‫ﺷﻬﺮي ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺼﻮﻧﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻧﻬﻔﺘﻪ در آن‪.‬‬
‫• اﻣﺎ ﻋﺪهاي دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﻧﻬﻔﺘﻪ را ﻣﺘﺠﺴﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﻫﻤـﺎنﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ دﻳـﻦ‪ ،‬ارزشﻫـﺎي‬
‫ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲآﻣﻮزد و ﻣﺴﻴﺮي را ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ و ﻛﺎر ﺷﻜﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎنﮔﻮﻧـﻪ در ﻣﻌﻤـﺎري‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫ﺷﻜﻞ و اﻳﻦ ارزش و اﻳﻦ ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺒﻠﻮر و ﻣﺘﺠﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ در واﻗﻊ ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ و ﻣﺤﺼﻮل ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﻲ از ﺣﻜﻤﺖ و ارزشﻫﺎي دﻳﻨـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻗﺎﻟـﺐ‬
‫ﻧﻮر‪ ،‬ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺷﻜﻞ‪ ،‬اﻧﺪازه‪ ،‬رﻧﮓ و ﺗﺰﺋﻴﻦ ﺗﺒﻠﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭼﻨ‪Ĥ‬ن ﭼﻪ اﺛﺮي ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺠﺴﻢ و ﺗﺒﻠﻮري ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻳﻚ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ از ارزشﻫﺎ و ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي دﻳﻦ ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫• در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﻧﮕﺮش‪ ،‬ﺣﺘـﻲ ﺑﻌﻀـﻲ ﺗﻌـﺎﺑﻴﺮ ﺷـﺎﻋﺮاﻧﻪ ﻧﻴـﺰ دارﻧـﺪ و در وراي ﺗﻌـﺎﺑﻴﺮ ﻓﻘﻬـﻲ‪ ،‬ﺷـﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻋﺮﻓـﺎﻧﻲ و‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮي ادﻳﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪ آن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﻌﻤﺎريﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ در ﻣﻴﺎن ﻫﻨﺮﻫﺎ ﻣﻲﻧﮕﺮﻧﺪ و ﺑﺮ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫• ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﺪﻳﺪهي ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ را ﺗﻨﻬﺎ در اﻳﺠﺎد ﻳﻚ اﺛﺮ در ﻣﺤﺪودهي زﻣﺎﻧﻲ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ اﻳﺠﺎد ﺷﺪه و در زﻣﺎﻧﻲ ﭘﺎﻳﺎنﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﮔﺴﺘﺮهي ﻳﻚ اﺛﺮ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ در درك‬
‫و ﻓﻬﻢ آن اﺳﺖ و ﭘﺲ از آن در ﺧﻠﻖ‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاري‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﮔﺴﺘﺮش آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ اﺛﺮي ﻛﻪ‬
‫از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﺛﺮ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﻧﺎم ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮد در ﻣﺤﺪودهي زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﻧﻤﻲﮔﻨﺠـﺪ و ﺗـﺄﺛﻴﺮي‬
‫ﺑﻲزﻣﺎن و ﻓﺮاﮔﻴﺮ دارد‪.‬‬
‫ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻧﻘﻄﻪﻧﻈﺮات و دﺳﺘﻪﺑﻨﺪيﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻦ ﻧﮕﺮشﻫﺎ ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻧﮕﺮشﻫﺎ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻫﻢﭘﻮﺷﺎﻧﻲ و ﺗﺸﺎﺑﻬﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ دارﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺗﻔـﺎوتﻫـﺎي‬
‫آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﻖ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕـﺮ ﺗﻔـﺎوتﻫـﺎي ﻧﮕﺮﺷـﻲ ﺑـﻪ ﻣﻴـﺰان زﻳـﺎدي ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑـﻮده و ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪي‬
‫دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﺗﻔﺎوت اﺻﻮﻟﻲ دارﻧﺪ‪) .‬در اﻳﻦﺑﺎره‪ ،‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ اﺻﻠﻲ ‪ -‬ﻣﺆﻟﻒ(‬
‫‪469‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫اﮔﺮ اﻧﺪﻛﻲ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ و ﻛﻤﻲ ﻛﻮﺗﺎه در آن ﺗﻌﻤﻖ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻧﮕﺮش ﻛﻠـﻲ دﺳـﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ؛‬

‫ﻧﮕﺮش ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن ﮔﻮﻧﻪ از ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼم‬
‫و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از اﺣﻜﺎم و ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮاﻧﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻴـﺎر را ﻣﺤـﺪودهي ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻟﻬﻲ در ﻗﻠﻤﺮو زﻳﺴﺘﻦ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﺎت و رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﻲ و‬
‫ﻧﻴﺰ آداب و اﺧﻼق و رﻓﺘﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اراﺋﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﭘﻬﻨﻪي ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻗﻠﻤـﺮو را ﺑﻬﺘـﺮ ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﺑﻨﺎ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و ﻳﺎ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺣﺪود ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻟﻬﻲ ﻣﺴﺘﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﭼﻪ در ﺑﻌﺪ ﻛﻴﻔﻲ و ﻣﻌﻨﻮي آن‪،‬‬
‫)ﻳﻌﻨﻲ اﺣﺴﺎس ﻓﻀﺎﻳﻲ و رواﺑﻂ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﺠﺎد ﺷﺪه( و ﭼﻪ در ﺑﻌﺪ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ )ﻧﻈﻴﺮ ارﺗﻔﺎع‪ ،‬اﻧﺪازه‪ ،‬ﺟﻬـﺖ و ﻧﻈـﺎﻳﺮ‬
‫آن(‪ ،‬ﻫﺮ دو را ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از اﺣﻜﺎﻣﻲ و رواﻳﺎﺗﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در دﻳﻦ اﻟﻬﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه و ﻣﻌﻤﺎر ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫آن دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎ و دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬اﺛﺮ ﺧﻮد را آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻧﮕﺮش دوم اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ را ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ارزﺷﻲ ﻧﻬﻔﺘﻪ در دﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﭘﺴﻮﻧﺪ اﺳـﻼﻣﻲ‬
‫را از ﻣﻨﻈﺮ ﺻﻔﺎﺗﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺷﻜﻞ آن داراي ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ارزﺷﻲ ﻣﺜﺒﺖ و اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺣﺘـﻲ اﻳـﻦ ﻧﮕـﺮش ﺗـﺎ‬
‫آﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرود ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻪ درﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ و اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬اﺳـﻼﻣﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻫـﺮ ﺑﻨـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻋـﻼوه ﺑـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﻋﻤﻠﻜﺮد دﻗﻴﻖ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻛﺎرآﻣﺪ را دارد‪ ،‬ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺗﺠﻠﻲ ﻛﺮاﻣﺎت اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻓﻀﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﺑـﺪون‬
‫اﺷﺘﺒﺎه‪ .‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻴﺴﺖ و ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﺟﺰ ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻳﺎ ﺳﺮﭘﻨﺎه و ﻳﺎ ﻣﻜـﺎﻧﻲ ﺑـﺮاي ﻛـﺎري ﺧـﺎص‬
‫ﻧﺪارد‪) .‬دﻛﺘﺮ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻲ‪ ،1385 ،‬ص‪(3‬‬

‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮهي اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻴﺰان وﺳﻴﻊ اﺳﺖ و در ﻣﻴـﺎن اﻳـﻦ دو دﻳـﺪﮔﺎه ﻗﻄﺒـﻲ‪ ،‬ﭼـﻪ‬
‫ﻃﻴﻒ وﺳﻴﻌﻲ از ﺗﻌﺮﻳﻒﻫﺎ‪ ،‬ﻧﮕﺮشﻫﺎ و ﻳﺎ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﻣﻨﺎﻇﺮه و ﻣﻔﺎﻫﻤﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻫـﻴﭻ دﻳـﺪﮔﺎﻫﻲ اﺷـﺘﺒﺎه‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﻴﭻ ﻧﻈﺮي ﻫﻢ ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﻛﻬﻨﮕﻲ و ﺗﻜﺮارش ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺗـﺎزه‬
‫اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﻃﺮاوت اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻢ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﺑﻌﺪي ﺑﻮدن ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ دو ﻧﮕﺮش ﻋﻤﺪهي ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮد واژهي »ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ« ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺑـﺎ‬
‫واژهي ﺳﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ ﻣﻌﻤـﺎري اﺳـﻼﻣﻲ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫»ﻣﻌﻤﺎري ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ‪» ،«2‬ﻣﻌﻤﺎري ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي اﺳـﻼﻣﻲ ‪» ،«3‬ﻣﻌﻤـﺎري ﻣﻠـﻞ اﺳـﻼﻣﻲ ‪» ،«4‬ﻣﻌﻤـﺎري دورهي‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ‪ «5‬ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲرود‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺒﺎرات ﻫﻤﮕﻲ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ و ﺗﻌﺮﻳﻔـﻲ ﺧـﺎص دارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي ﺷـﺎﺧﺺ‬
‫ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻜﺎن‪ ،‬دﻳﻦ‪ ،‬ﺳﺒﻚ‪ ،‬زﺑﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ و اﻗﻠﻴـﻢ را در ﺧﻮد دارد‪) .‬ﻫﻤﺎن(‬

‫ﺑﺪﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻫﺮ واژهاي ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎر ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺧﻮد را دارد و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺎر ﺑﺮدن آن واژه ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎي واﺣﺪ و ﻣﺸـﺨﺺ در اذﻫـﺎن ﻣﺨﺘﻠﻔـﻲ ﻛـﻪ آن را ﻣـﻲﺷـﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗـﺪاﻋﻲ‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻫﺮ ﻳﻚ از واژهﻫﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪهي ﺣﺪ و ﻣـﺮز آن ﻣـﻲﺷـﻮد و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺜﻼً‬
 ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪470‬‬

‫واژهي »ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ آن ﺑﻴـﺎنﮔـﺮ ﻧﮕﺮﺷـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﮔﻮﻳﻨـﺪه در ﺧﺼـﻮص ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫اﺳﻼﻣﻲ دارد‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻧﺤﻮهي ﺧﺎﺻﻲ از ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﻮﻧﻪاي ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴـﺎن اﻧﺴـﺎن و‬
‫ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﭘﺎﻳﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻬﻢ ﺷﻮد‪) .‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ رﺣﻴﻢزاده‪ ،1385 ،‬ص ‪ (5‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻛﻮﺷﺶ ﻧﻘﺎداﻧﻪ ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬
‫ﻓﻬﻢ ﻣﺤﺎﺳﻦ و ﻣﻌﺎﻳﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻛﻪ ﭘﻮﻳﺎﺳﺖ ﻧﻪ اﻳﺴﺘﺎ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺣﺎل و ﻫﻮاي اﻣﺮوز‪ ،‬ﺧـﻮد در ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺗﺎرﻳﺨﻲ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮ ﺷﻴﻮهي درك ﻣﺎ از ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺛﺮ ﻣـﻲﮔـﺬارد و ﺗـﺎرﻳﺦ را در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﭼﺸـﻢ ﻣـﺎ‬
‫ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫دﺷﻮاري ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻣﻌﺎﻧﻲاي ﭼﻮن ﺣﻘﻴﻘﺖ و زﻳﺒﺎﻳﻲ از راه ﺑﺮرﺳـﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘـﻲ آراء ﻣﻮﺟـﻮد ﻧﺸـﺎندﻫﻨـﺪهي‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ژرف ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ و ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲﻫﺎﺳﺖ‪" .‬ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ" ﻣﺎﻫﻴﺘﺎً ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺼﺪاقﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻜﺜﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻤﻖ ﭘﻴﻮﻧﺪش ﺑﺎ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ واﺣﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫در ﻣﺼﺪاقﻫﺎي ﻣﺘﻜﺜﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ »ﺗﺎرﻳﺦ« در ﻋﻤﻞ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺳﺎن »ﺗﺎرﻳﺦﻫﺎ« ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﭘﺲ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺑﺮاي ﺗﻌﺮﻳﻒ آن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺗﻌﺮﻳﻒ« ﺑﺎ »ﺗﻌﺮﻳﻒﻫﺎ« روﺑﻪرو ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬

‫در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ اﻣﺮﻳﻜﻦ ﻫﺮﻳﺘﻴﺞ‪ ،‬ذﻳﻞ واژهي ‪) history‬ﻣﻌﺎدل اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ واژهي ﺗﺎرﻳﺦ(‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ (1‬رواﻳﺖ ﺣﻮادث‪ ،‬داﺳﺘﺎن‪ (2 ،‬ﺛﺒﺖ ﮔﺎهﺷﻤﺎراﻧﻪي ﺣﻮادث‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ زﻧـﺪﮔﻲ ﻳـﺎ ﺗﺤـﻮل اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ ﻳـﺎ ﻧﻬﺎدﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﺮح و ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ .‬ﮔﺰارﺷﻲ رﺳﻤﻲ از ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻫﻢ‪ .‬ﮔﺰارش ﭘﻴﺸﻴﻨﻪي ﭘﺰﺷﻜﻲ‬
‫ﺑﻴﻤﺎر‪ (3 .‬ﺷﺎﺧﻪاي از داﻧﺶ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺣﻮادث ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ (4 .‬ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﮔﺰارش‬
‫‪6‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ (5 .‬داﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪي ﺣﻮادث ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪.‬‬

‫در ﻓﺮﻫﻨﮓ وﺑﺴﺘﺮ ﻣﻌﻨﺎي دﻳﮕﺮي ﺑـﻪ ﻣﻌﻨﺎﻫـﺎي ﻳـﺎد ﺷـﺪه اﻓـﺰودهاﻧـﺪ‪" :‬ﮔﺬﺷـﺘﻪاي ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﺣـﻮادث ﻣﻬـﻢ‬
‫ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده ﻳﺎ ﺟﺎﻟﺐ‪ ،‬ذﻛﺮﻛﺮدﻧﻲ اﺳـﺖ"‪ .‬در دﻳﮕـﺮ ﻓﺮﻫﻨـﮓﻫـﺎي ﻣﻌﺘﺒـﺮ زﺑـﺎنﻫـﺎي اروﭘـﺎﻳﻲ از ﺟﻤﻠـﻪ ﻻروس و‬
‫آﻛﺴﻔﻮرد ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ را ﺑﺮاي واژهي ﺗﺎرﻳﺦ و ﻣﻌﺎدلﻫﺎي آن ﺑﻪ دﺳـﺖ دادهاﻧـﺪ‪ .‬در داﻳـﺮهاﻟﻤﻌـﺎرف ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﻜـﺎ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ رﺷﺘﻪاي ﻋﻠﻤﻲ و در داﻳﺮهاﻟﻤﻌﺎرف ﻛﻠﻤﺒﻴﺎ‪ ،‬ﺛﺒﺖ و رواﻳﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪي اﻧﺴﺎن ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻮزهي ﻣﻌﻨﺎي‬
‫واژهي ﺗﺎرﻳﺦ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از زﺑﺎنﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﮔﺴﺘﺮدهﺗـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗـﺎرﻳﺦ در زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ اﻓـﺰون ﺑـﺮ ﻣﻌﻨﺎﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﺪاول در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑﺮ زﻣﺎن وﻗﻮع روﻳﺪادﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺒﺪأ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي زﻣﺎن وﻗﻮع روﻳﺪادﻫﺎ و ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪي زﻣـﺎن وﻗـﻮع‬
‫روﻳﺪادﻫﺎ ﻧﻴﺰ دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ آن ﭼﻪ ﻣﺎ اﻣﺮوز "ﺗﺎرﻳﺦ" ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨـﺪ و ﭼـﻪ ﺟﺎﻳﮕـﺎﻫﻲ ﺑـﺮاي آن ﻗﺎﻳـﻞ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و اﻣﺮوزه آن ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎ واژهي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد؟ ﺑـﺮاي ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﭘﺮﺳـﺶ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ داد ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺎم ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ‪ ،‬آن ﭼﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬
‫‪471‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ در ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻣـﺎ ﭘﺮﺳـﺶ ﻣﻌﻤـﻮل از واژهي ﺗـﺎرﻳﺦ را ﻣﻌﻜـﻮس‬
‫ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ 7 .‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ واژهي ﺗﺎرﻳﺦ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ واژه در زﺑﺎنﻫـﺎي ﻫﻨـﺪ و اروﭘـﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺧـﺮد و ﺑﺼـﻴﺮت‬
‫ﻫﻢرﻳﺸﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺮاي رﻳﺸﻪﻳﺎﺑﻲ واژهي ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ رﺣﻴﻢزاده‪ ،1385 ،‬ص ‪(7‬‬

‫ﻫﺪف از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﻣﻌﻤﺎري و ﺗﺎرﻳﺦ آن ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻛﻮﺷـﺶ ﺑـﺮاي ﻓﻬـﻢ راﺑﻄـﻪي‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﻳﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري ﻫﻤﭽـﻮن ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﭘـﮋوﻫﺶ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ دﻳﮕـﺮ‪ ،‬از ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ درك‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺎز‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺎوري اﺳﺖ ﻛـﻪ درك ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ ﻛﻨـﻮﻧﻲ را ﺑـﺪون ﺷـﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻤﻲداﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺪد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪي اﻣﺮوز رﺳﻴﺪهاﻳـﻢ‬
‫و ﭼﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢﻫﺎ و اﻧﺘﺨﺎبﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻫ‪‬ﻴﺰل ﻛﺎﻧﻮِي و راوﺋﻦ روﻧﻴﺶ‪ ،1384 ،‬ص ‪(24‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري )ﭼﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﭼﻪ ﺗﺎرﻳﺦ دور(‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ و ﻧﻘﺪ اﻣﺮوز و دﻳﺮوز واﻣـﻲدارد‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻋﺎﻟﻢ اﻣﺮوز را ‪ -‬ﻛﻪ زاﻳﻴﺪهي آن اﺳـﺖ ‪ -‬ﻓﻬﻤﻴـﺪ؛ و ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺎ ﻓﻬـﻢ راﺑﻄـﻪي ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ‬
‫اﻣﺮوز و ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ آﻳﻨﺪهاي ﺑﻬﺘـﺮ اﻣﻴـﺪوار ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﺪون ﭼﻨـﻴﻦ ﺗﺼـﻮﻳﺮي‪ ،‬ﻣـﺎ زﻧـﺪاﻧﻲ زﻣـﺎن ﺣـﺎل‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ و ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ درك ﻣﻌﻴﻮﺑﻲ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ راهﺣﻞﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﺗﺸﺨﻴﺺ اﻧﺘﺨـﺎبﻫـﺎي ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺮاي‬
‫آﻳﻨﺪه ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد‪" .‬ﺗﺎرﻳﺦ از ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮوز رو ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺮ آن ﭼﻴﺰ اﺳـﺖ‪ .‬ﻛـﻪ‬
‫در ﭘﺲ اﻣﺮوز واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ و ﺑﻨﻴـﺎدي اﺳـﺖ؛ ﭼﺮاﻛـﻪ ﺑـﺎ آن ﻫـﺮ اﺛـﺮ ﻣﻌﻤـﺎرياي ﻛـﻪ در‬
‫ﻟﺤﻈﻪاي ﭘﻴﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﻳﺎ ﻃﺮّاﺣﻲ ﺷﺪه ﻗﺪم ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺗﻠﻘـﻲ‪ ،‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ"‪) .‬ﺣﻤﻴﺪرﺿﺎ ﺧﻮﻳﻲ‪ ،1385 ،‬ص ‪(23‬‬

‫اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﻲ ﺑﻪ ﻧﺤﻮهي ﻧﮕﺮش ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎري ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﻮاد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫را ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺬﻛﻮر را ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ "ﺣﺪاﻗﻠﻲ" ﻳﺎ ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮي ﺗﻌﺮﻳﻔـﻲ "ﻋﺠـﺎﻟﻲ"‬
‫ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪي اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻇﺮﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻈﺮوف آن‪ ،‬ﻫﻤﺎن آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫اﺛﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﻛﻪ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﮔﻮﺷﻪاي از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻮاﺟﻬﻴﻢ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد آن ﭼﻪ در ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ دارد ﻓﻘﻂ ﻧﻈﺮ ﻛﺮدن ﺑﻪ آﺛﺎر ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺷﻴﻮهي ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت ﻣﺮاﺟﻌـﻪي ﺻـﺮف ﺑـﻪ آﺛـﺎر‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ از ﺑﺎزي ﺳﻘﻒ و دﻳﻮار در ﺗﻴﻤﭽﻪي اﻣﻴﻦاﻟﺪوﻟﻪ ﻳﺎ از ﺷﻴﻮهي ﺗﻨﻈﻴﻢ ﭼﺸﻢاﻧـﺪازﻫﺎ‬
‫در ﺑﺎغ ورﺳﺎي ﭼﻴﺰي آﻣﻮﺧﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻜﺮدهاﻳﻢ؛ زﻳﺮا آن ﭼﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ در آﺛﺎر را ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻧﮕـﺎه‬
‫‪8‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﮕﺎه را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪.‬‬

‫"ﻣﻌﻤﺎران‪ ،‬ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻋﻤﺮ ﺣﺮﻓﻪاي ﺧﻮد را در ﻣﻴﺎن ﻧﻘﺸﻪ و ﻋﻜﺲ و ﺗﺼﻮﻳﺮ و ﻛﺮوﻛﻲ و ﺗﺼـﻮﻳﺮ ﻳـﺎ ﻧﻤﻮﻧـﻪي‬
‫ﺳﻪﺑﻌﺪي و ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻳﻦﻫﺎ )ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻣﺪارك ﺗﺮﺳﻴﻤﻲ و ﺳﻪﺑﻌﺪي( ﻣﻲﮔﺬراﻧﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ اﻫﻤﻴﺖ‬
‫اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻣﺪارك‪ ،‬در ﻏﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﺑـﻲﺗـﻮﺟ‪‬ﻬﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ"‪) .‬ﺣﻤﻴﺪرﺿـﺎ ﺧـﻮﺋﻲ‪،‬‬
‫‪ ،1385‬ص ‪(20‬‬
 ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪472‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻃﺮفدار ﮔﺮاﻳﺸﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ از درون ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪي ﻣﻌﻤـﺎري ﻣـﻲﭘـﺮدازد و‬
‫ﭘﺎرهاي دﻳﮕﺮ آن‪ ،‬ﺣﺎﻣﻲ ﮔﺮاﻳﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﻴﺮون و ﻳﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ ﺑـﻪ ﻣﻌﻤـﺎري ﻣـﻲﻧﮕـﺮد‪ .‬اﮔـﺮ ﻣﻌﺘﻘـﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﻞ در ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ در داﻳﺮهي ﺧﻮد ﻣﻌﻤﺎري اﻳﺴـﺘﺎد و در آن ﺗﺄﻣـﻞ ﻛـﺮد آﻧﮕـﺎه ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎري )از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز( و ﻣﺎﺟﺮاي آﻣﺪ و رﻓﺖ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎ و دورهﻫﺎ و ﺳـﺒﻚﻫـﺎ ﺑﻨﮕـﺮﻳﻢ و از‬
‫اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻌﻤﺎري را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻦ روش ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن آن را "روش ﺗﺠﺮﺑـﻲ" ﻣـﻲﻧﺎﻣﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻌﻤﺎري ﺟﺰ در ﺗﺎرﻳﺦ آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﺻـﻮﻻً ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻧﮕـﺎه‪ ،‬ﻣﻌﻤـﺎري در ﺟـﺎﻳﻲ ﺟـﺰ ﺗـﺎرﻳﺦِ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﻇﺎﻫﺮ ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺪل ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻊ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﺎ ﻣﺤﺪود ﻛـﺮدن ﻋـﺎﻟﻢ ﻣﻌﻤـﺎري ﺑـﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎنﻫـﺎ و ﺗﺠـﺎرب‬
‫ﻃﺮّاﺣﻲ و اﻗﻮال و آراء ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﺗﺠﺎرب ﻓﻜﺮي ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻴﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲﺷـﻮد؛ زﻳـﺮا اﻧﺪﻳﺸـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﻌﻤﺎران و ﻣﺘﻔﻜﺮان درﺑﺎرهي ﻣﻘﻮﻻت ﻣﺠﺮدي ﭼﻮن ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻀﺎ و زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳـﻪ و ﻧﻈـﻢ و ﺑـﻲﻧﻈﻤـﻲ و اﻏﺘﺸـﺎش‪،‬‬
‫آرﻣﺎن ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺧﻼﻗﻴﺖ و زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ و ﻏﻔﻠﺖ از اﻳﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻏﻔﻠﺖ از ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺧﻮد ﻣﻌﻤﺎري و ﺗﺤﻮﻻت آن اﺳﺖ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ (22‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ اﻳـﻦ‬
‫دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﮔﺎﻫﻲ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻈﺮ ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪه و ﻫـﻴﭻﮔـﺎه در ﻋﺮﺻـﻪي ﻋﻤـﻞ ﺑـﻪ ﻣﻨﺼـﻪي ﻇﻬـﻮر‬
‫ﻧﺮﺳﻴﺪه‪ ،‬ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑﺮ ذﻫﻦ و ﻓﻜﺮ ﻣﻌﻤﺎران و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺷﺪن از وﺟﻪ ﻣﻬﻤﻲ از ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ورود ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎﻳﺪ از ﻃﺮﻳﻖ آﺛﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ ﻛﻠّﻴﺪ ﻓﻬﻢ ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎن آﺛـﺎر آن اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﺗﻠﻘـﻲ‬
‫ﻋﻴﻦ ﻗﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻌﻤﺎري را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري ﻓﻬﻤﻴﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﮕﺎه‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻣﻌﻤﺎري ﺣﺘﻲ اﮔﺮ از زﻣـﺮهي‬
‫ﻇﺮﻳﻒﺗﺮﻳﻦ و ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗـﺮﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﻓﻜـﺮي ﺑﺎﺷـﺪ در ﭘﻴﻮﻧـﺪ ﺑـﺎ آﺛـﺎر ﻣﻌﻤـﺎري ﻣﻌﻨـﺎ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬ﻃﺒـﻖ اﻳـﻦ ﺗﻠﻘـﻲ در‬
‫ﺧﻮشﺑﻴﻨﺎﻧﻪﺗﺮﻳﻦ ﻧﮕﺎه‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻋﻤﻞ ﻣﻌﻤﺎراﻧﻪ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ اوﺻﺎف‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري در وﻫﻠﻪي اول‬
‫ﺣﺮﻓﻪ ﻳﺎ ﺗﻼﺷﻲ ﺗﺠﺮﺑﻲ و ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ و داﻧﺶ ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻴﺰ اﺳﺎﺳﺎً داﻧﺸﻲ ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳـﻴﺎق‪ ،‬ﻣﺒـﺎﻧﻲ ﻧﻈـﺮي‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻮاره ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻋﻤﻞ و در ﺣﺎل رواﻳﺖ ﺗﺠﺮﺑﻪي ﻣﻌﻤﺎراﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣﻮاﻓـﻖ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬راي ﺑﻪ "ﻓﻬﻢ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري" ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﻟـﺬا ﻫﻤـﺎن ﻗـﺪر ﻛـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪي ﺗـﺎرﻳﺦ را ﺑـﺮاي ﻋﻤـﻮم و ﻏﻴـﺮ‬
‫ﻣﻌﻤﺎران ﻻزم ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮاص و دﺳﺖاﻧﺪﻛﺎران ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻴﺰ راهﮔﺸﺎ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﭼﻪ درﺑﺎرهي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﻛﺘﺎبﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻻت ﺑﺴﻴﺎري ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺗﻌﺪاد ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻈﺮ ﻛﺮده و در روش ﺗﺎرﻳﺦﻧﻮﻳﺴﻲ و ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل آن ﺗﺄﻣﻞ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ اﻧﺪك اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻮﻻً اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺄﻣﻼت‪ ،‬ﺗﺎزه‪ ،‬ﻧﻮﻇﻬﻮر و )ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ( ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪473‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫ﺷﻴﻮهي ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري و ادراك آن‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺴﻞﻫﺎي ﻛﻨﻮﻧﻲ اﺣﺴﺎﺳﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻘﺪس ﺑﻪ ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫)در ﻫﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ و در ﻫﺮ ﻣﻜﺎن( ﺣﺴﻲ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ از ﺣﻀﻮر ﭼﻴﺰي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ آن ﭼﻪ را اﻣﺮوز دارﻳـﻢ ﺑـﻪ ﺑﻴﻨﻨـﺪه اﻟﻘـﺎ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﻋﻨﺼﺮي ﻛﻪ ﺣﻀﻮر آن ﺑﻲواﺳﻄﻪ ادراك ﻣﻲﺷﻮد و ﺣﺘﻲ در دﻗﻴﻖﺗﺮﻳﻦ و ﻋﺎﻟﻲﺗـﺮﻳﻦ ﺳـﺎﺧﺘﻪﻫـﺎي اﻣـﺮوز‬
‫ﺑﺸﺮ ﻧﻴﺰ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻏﺎﻳﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻌﻤﺎران و ﻣﺘﻔﻜﺮان دﻳﮕﺮ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﺑـﺎزآﻓﺮﻳﻨﻲ ﻓﻜﺮﻣﺎﻳـﻪاي را ﻛـﻪ در ﻣﻌﻤـﺎري ﮔﺬﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﻣﻘﺼﺪ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺟﻮﺷﺶﻫﺎ و ﻛﻮﺷﺶﻫﺎ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮاي درك و ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﻛﻴﻔﻴـﺖ از دﺳـﺖ رﻓﺘـﻪي ﮔﺬﺷـﺘﻪ و‬
‫ﺷﻴﻮهي دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ آن در ﻣﻌﻤﺎري اﻣﺮوز‪ ،‬ﺟﺴﺘﺠﻮﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺻﻮرت دادهاﻧﺪ‪) .‬ﺳﺮوش‪(1385 ،‬‬

‫ﻃﻴﻒ وﺳﻴﻌﻲ از ﺗﺘﺒﻌﺎت ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر در ﺷﻴﻮهي ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻧﺘﺎﻳﺞ‪ ،‬دو روﻳﻜﺮد ﻛﻠّـﻲ در‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﮔﺬﺷﺘﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫روﻳﻜﺮد اول‪ :‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺘﻔﻜﺮان و دوﺳﺘﺪاران ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ وﻳـﮋه ﻣﻌﻤـﺎران‪ ،‬اﻳـﻦ ﻛﻴﻔﻴـﺖ را از ﻃﺮﻳـﻖ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻫﻨﺪﺳﻲ و اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻣﻌﻤـﺎري و ﺷﻬﺮﺳـﺎزي ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺟﺴـﺘﺠﻮ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و ﺑـﺎ‬
‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي و ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺧـﻮﻳﺶ‪ -‬ﻗﻮاﻋـﺪي در ﻣﻌﻤـﺎري ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ -‬ﺳـﻌﻲ در ﺟـﺎري ﺳـﺎﺧﺘﻦ روﺣﻴـﻪي‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻣﺪرن ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﻤﺮﻛﺰﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﺟﺴﺘﺠﻮﻫﺎ در ﻃﻴﻒﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻨﺒﺶ ﭘﺴـﺖﻣـﺪرن دﻳـﺪه‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺘﻲ اﻳﻦ ﺑﺎور را ﻣﻲﺗﻮان از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﻤﻠﻲ آن آزﻣﻮد؛ اﮔﺮ ﻗﻮاﻋـﺪ و اﺻـﻮل ﺷـﻜﻠّﻲ )ﺻـﻮري( و‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻲ‪ ،‬آﻓﺮﻳﻨﻨﺪه و ﻣﻨﺸﺄ ﻓﻜﺮﻣﺎﻳﻪ و ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﻀﻮر دارد‪ ،‬ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺑﺎزآﻓﺮﻳﻨﻲ اﻳﻦ ﻛﻴﻔﻴﺖ در ﻣﻌﻤﺎري اﻣﺮوز ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﺣـﺎل آﻧﻜـﻪ ﺗﺠﺮﺑـﻪﻫـﺎي واﻗﻌـﻲ ﻣﻌﻤـﺎري ﻛـﻪ ﺗـﺎﻛﻨﻮن‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻫﺮﮔﺰ داراي ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻴﻔﻴﺘﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ 9.‬ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ ﺑـﻮدن اﻳـﻦ ﺗـﻼشﻫـﺎ ﺑـﻴﺶ از‬
‫آﻧﻜﻪ ﺑﻪ روش ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ اﻳﻦ »روﻳﻜﺮد« ﺑﺮاي ﺳـﻴﺮ در‬
‫اﻳﻦ ﮔﺴﺘﺮه و ادارك دﻧﻴﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روﻳﻜﺮد دوم‪ :‬ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﺘﻔﻜﺮان‪ ،‬ﻛﻪ روﻳﻜﺮد ﻇﺎﻫﺮي و ﺷﻜﻠّﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري را ﻧﺎﺗﻮان از درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻴﻔﻴـﺖ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮي ﻣﻌﻨﻮي را ﻫﺴﺘﻪي زاﻳﻨﺪه و ﻣﻨﺸﺄ ﻛﻠّﻴﻪي ﺧﺼﻮﺻﻴﺖﻫﺎي ﻛﺎﻟﺒـﺪي و ﻓﻀـﺎﻳﻲ ﺑﻨﺎﻫـﺎ و‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﺻﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﺮاي ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﻌﻤﺎري ﻗﺎﻳﻞ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖﻫﺎي دﻳﺪﻧﻲ و ﻣﻠﻤﻮس اﺛﺮ‪ ،‬ﺗﺠﻠﻲ ﺣﺲ روﺣﺎﻧﻲ و ﻣﻌﻨﻮي ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن ﺑﻨﺎﺳـﺖ؛ ﭼﻨـﻴﻦ روﻳﻜـﺮدي‬
‫اﻳﺠﺎد ﺗﺤﻮﻟﻲ روﺣﻲ و ﻣﻌﻨﻮي در وﺟﻮد ﺳﺎزﻧﺪه را ﺷﺮط ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪن »ﻛﻴﻔﻴﺖ« ﻣﻌﻤﺎري دﻳﺮوز‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻃﺮﻳـﻖ‬
‫ﺗﺰرﻳﻖ و دﻣﻴﺪن ﻓﻜﺮﻣﺎﻳﻪاي در ﻣﻌﻤﺎري اﻣﺮوز داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ اﻳـﻦ ﻧﮕـﺎه‪ ،‬اﻳـﻦ ﮔـﺮوه در ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺗﺤﻠﻴـﻞﻫـﺎ و‬
‫ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ وارد ﺷﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ راه و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آوردن اﻳـﻦ ﺣـﺎل و ﻛﻴﻔﻴـﺖ را ﻣﻘﺼـﺪ اﺻـﻠﻲ‬
‫ﺗﻼشﻫﺎي ﺟﻮﻳﻨﺪﮔﺎن اﻣﺮوز داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪474‬‬

‫روﻳﻜﺮد ﻳﺎدﺷﺪه ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻘﻄﻪي ﻣﻘﺎﺑﻞ روﻳﻜﺮد ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬در دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻋﻤﻠـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﻣﻴـﺰان‬
‫ﻧﺎﻛﺎم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮان ﺑﺮ وﺟﻮد ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ زاﻳﻨﺪه در ﻣﻌﻤﺎري ﻛﻪ وراي ﺻﻮر و اﺷﻜﺎل اﺳﺖ آﮔﺎهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در‬
‫ﭼﻴﺴﺘﻲ آن و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪن آن در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ در ﺑـﻴﻦ ﻣﻌﺘﻘـﺪﻳﻦ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ راز آن ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻌﻨـﻮي را آﺷـﻜﺎر ﺳـﺎزد و ﻛﻴﻤﻴـﺎي ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪي ﭘﻴﺸـﻴﻦ را در ﻛﺎﻟﺒـﺪ اﻣـﺮوز‬
‫ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﻈﺎﻫﺮ و ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪن ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﻳـﻚ از اﻳـﻦ دو روﻳﻜـﺮد‪ ،‬ﺗﻮﺿـﻴﺢدادﻧـﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺎﻫﻴﺘﺎً ﺟﺎﻳﻲ در ﻣﻴﺎﻧﻪي اﻳﻦ دو اﻧﺘﻬﺎ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺮﺳﺸﻲ ﻛﻪ از ﺟﻤﻌﻲ از ﺻﺎﺣﺒﻨﻈﺮان و ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ در ﺧﺼﻮص ﻧﺤﻮهي ﻓﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ آﻣﻮزش اﻳﻦ ﻓﻬﻢ و ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪي آﻏﺎز و ﻣﺮﺣﻠﻪي اول آﻣﻮزش‪" ،‬ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﺮدن اﻃﻼﻋﺎت" ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ و ﻧﻈﺮات ﮔﺮد آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ در زﻳﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ )از ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮا( ﺑﻪ ﺳـﻪ دورهي ﻟﻴﺴـﺎﻧﺲ‪ ،‬ﻓـﻮق ﻟﻴﺴـﺎﻧﺲ و دﻛﺘـﺮي و‬ ‫•‬
‫آﻣﻮزش وﺟﻮﻫﻲ از ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻫﺪف آن دوره‬
‫ﺑﺴﺘﮕﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻫﺪفﮔﺬاري آﻣﻮزﺷﻲ اﺳﺘﺎد ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻄﺢﺑﻨﺪي داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‬ ‫•‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ و ﻧﻘﺪ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ از ﻧﻈﺮ ﺟﻮابﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي اﻧﺴﺎن‬ ‫•‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت دورهي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻣﻘﺎﻃﻊ ﺑﻌﺪي‪) .‬در دورهي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﻣﺼـﺎدﻳﻖ‬ ‫•‬
‫ﻣﻌﻤﺎري دورهي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﺷﻨﺎﺳﻲ و از ﮔﻮﻧﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮاي دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪي‪ ،‬اﻳﻦ روش‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﻜﻮس ﺑﺎﺷﺪ‪(.‬‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ )ﻣﺜﻞ ﻫﻤﻪي دروس دﻳﮕﺮ ﺗﺎرﻳﺦ( و رﻋﺎﻳﺖ ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ‬ ‫•‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮات ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ و ﻣﻠﻲ و ﺣﺘﻲ اﻗﻠﻴﻤﻲ‬
‫ﺿﺮورت اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل آﻧﻬﺎ در دوران اﺳﻼﻣﻲ و ﻋﺪم ﻛﻔﺎﻳﺖ ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫•‬
‫ﻛﺎﻟﺒﺪ و ﺿﺮورت دﻗﺖ در ﺷﺮح دﻗﻴﻖ ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮﻻت ﻓﻜﺮي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫـﺮ دوره و ﻧﻴـﺰ ﻟـﺰوم داﺷـﺘﻦ داﻧـﺶ‬
‫ﻛﺎﻓﻲ در ﺧﺼﻮص ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل اﺑﻨﻴﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻞ و ﻧﺤﻮه ﭘﻴﺪاﻳﺶ آﻧﻬﺎ‬
‫درﮔﻴﺮي داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﺎ ﻛﺎﻟﺒﺪ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻤﺮﻳﻦﻫﺎي ﺗﺮمﻫﺎي اول و آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺑﺎ وﺟـﻮه‬ ‫•‬
‫ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ و ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻮﺿﻮع در ﺗﺮمﻫﺎي ﺑﻌﺪ‬
‫آﻣﻮزش ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﺑﺪون درج ﻋﻨﻮان ﺧﺎﺻﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‪) .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜـﺎل‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﺠﺰﻳـﻪ و ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬ ‫•‬
‫اﻳﻦ درس ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﺎﻳﺮ دروس ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬از ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ دروس ﻓﻨﻲ و ﺗﺄﺳﻴﺴﺎﺗﻲ و‪...‬‬
‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﺠﺎرب ﻣﻌﻤﺎري اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﻀﻮر داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن در اﻳﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎ در ﻗﺎﻟﺐ ﺳﻔﺮﻫﺎي داﻧﺸـﺠﻮﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ را در ﺗﻔﻜﺮ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻮد‪(.‬‬
‫‪475‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫آﻣﻮزش ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪي ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺜﻲ ﻣﻨﺠﻤﺪ و ﻻﻳﺘﻐﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ اوﻗﺎت‪ ،‬ﺗﻔﺎﺳـﻴﺮ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ از‬
‫اﺳﺎس دﭼﺎر ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﺪن ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎزه و ﺑـﺎ ﻣﺪاﺧﻠـﻪي ﻧﮕـﺎه اﻣـﺮوزﻳﻦ‪ ،‬وﻗـﺎﻳﻊ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ در ﭘﺮﺗـﻮ ﻧـﻮر‬
‫ﺗﺎزهاي ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎري ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل ذاﺋﻘﻪﻫﺎ در ﻃﻲ ﻫﺮ دورهي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻌـﻴﻦ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬
‫ذاﺋﻘﻪﻫﺎ در ﻃﻲ ﻫﺮ دوره‪ ،‬ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﻣﻮﺟﻮد از وﻗﺎﻳﻊ ﻣﻬﻢ ﻣﻌﻤﺎري ﻛﺎﻣﻼً دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫اﺧﻴﺮاً در ﺑﺎب ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﺑـﺎ آﻣـﻮزش ﻣﻌﻤـﺎري ﻧﻈﺮﻫـﺎي ﺟﺪﻳـﺪي ﻣﻄـﺮح ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻳﻜـﻲ از اﻳـﻦ‬
‫ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎ ‪ -‬ﻛﻪ از ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﺪرﺳﻪي ﺑـﻮزار ﭘـﺎرﻳﺲ ﻣﺘـﺄﺛﺮ اﺳـﺖ ‪ -‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري را ﺑـﻪ ﻧﻴـﺖ ﺣﻤﺎﻳـﺖ از‬
‫روشﻫﺎي ﻃﺮّاﺣﻲ ﺧﺎﺻﻲ دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺮوزه ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري ﻣﺒﺤﺜـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻛـﺎﻣﻼً ﺑـﻪ رﺳـﻤﻴﺖ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻣﻊﻫﺬا ﺗﻠﻘﻲﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از آن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ را زﻧﺠﻴﺮي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨـﺪ و ﻣـﺪﻋﻲاﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎي ﭘﻲدرﭘﻲ و ﻣﻜﺮر آن را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖﻫﺎي ﺗﺠـﺎرب ﺗـﺎرﻳﺨﻲ و ﺗﺠـﺎرب‬
‫ﺟﺎري ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي روﻧﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺪام‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد‬
‫و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﻓﺘﺮاق ﺷﻴﻮهﻫﺎي اﻣﺮوز و ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻫﻤﻴﺖ دارد‪.‬‬

‫ﺗﻠﻘﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺑﺨﺸﻲ از ﺟﺮﻳﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻠّﻲﺗﺮ‪ ،‬روﻳﻜـﺮد ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺤﻀـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﻌﻤﺎران و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي آﻧﺎن اوﻟﻮﻳﺖ ﻗﺎﻳﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣـﺪارس ﻓﺮاﻧﺴـﻮي در دروس ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري ﺧـﻮد ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪) .‬ﻫ‪‬ﻴﺰل ﻛﺎﻧﻮِي و راوﺋﻦ روﻧﻴﺶ‪ ،1384 ،‬ص ‪(33‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري در ﻣﻌﻤﺎري اﻣـﺮوز‪ ،‬در ﺗﻨـﻮع ﺳـﺒﻚﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در ﻃﺮّاﺣـﻲ ﺑﻨﺎﻫـﺎي ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺑـﻪ ﻛﺎرﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻣﻌﻤﺎران ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ واﻛﻨﺶ درﺳﺘﻲ ﺑﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﺸـﺎن دﻫﻨـﺪ‪ ،‬اﺑﺘـﺪا ﺑﺎﻳـﺪ ﺗـﺎرﻳﺦ را ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ و ﺑﻪ اﻳﺪهﻫﺎي راﻳﺞ ﻣﻌﻤﺎراﻧﻪ در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﺗﺎرﻳﺨﻲ وﺳﻴﻊﺗﺮي ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫درس ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﻫﻤﻮاره از دروس ﻣﻬﻢ در ﻣﺪارس ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻮده اﺳﺖ‪" .‬ﻛﺎﻧﻮي و روﻧﻴﺶ در ﻛﺘﺎب ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ از ﻋﺮﺿﻪي اﻳﻦ درس در ﻣـﺪارس ﻣﻌﻤـﺎري )از اواﺧـﺮ ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ ﺗـﺎﻛﻨﻮن( و ﻧﻴـﺰ ﻫـﺪف‬
‫ﻋﺮﺿﻪﻛﻨﻨﺪﮔﺎن آن ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻫﺪاف ﻣﺘﻔﺎوت اﻳﻨﺎن‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔﺎه اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ درس در ﻧﻈﺮ ارﺑـﺎب ﻣـﺪارس‬
‫ﻣﺬﻛﻮر ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻼف ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﺎ رﺷﺪ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن و ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﺪرﺳـﻪي ﺑﺎوﻫـﺎوس وﺿـﻊ‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮﻛﺮد" )ﺣﻤﻴﺪرﺿﺎ ﺧﻮﺋﻲ‪ ،1385 ،‬ص ‪(24‬‬

‫در ﺑﺎوﻫﺎوس درس ﺗﺎرﻳﺦ را ﻣﺎﻧﻌﻲ در راه ﺧﻼﻗﻴﺖ و ﻧﻮآوري ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺳـﺒﺐ آن را از ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪي‬
‫آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﺪرﺳﻪ ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮرﺑﺮگ – ﺷﻮﻟﺘﺲ ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺎت در ﻣﻌﻤﺎري در ﻣﺒﺤـﺚ »آﻣـﻮزش« از اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي ﭘﺲ از ﺷﺮح وﺟﻮه اﺷﺘﺮاك و اﻓﺘﺮاق ﺷﻴﻮهي آﻣﻮزﺷﻲ ﺑﺎوﻫﺎوس ﺑﺎ ﻣﺪارس ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫ﭘﻴﺶ از آن ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ...» :‬اﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﻴﻨﻲ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺗﺎرﻳﺦ و اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ اﻳﺠﺎد داﻧﺸﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪي ﻋﻠـﻮم‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ را ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ ﮔـﺮاﻳﺶﻫـﺎي راﻳـﺞ اﻛﺴﭙﺮﺳﻴﻮﻧﻴﺴـﺘﻲ )در آﻣـﻮزش ﻣﻌﻤـﺎري( ﻛـﺮد‪) «.‬ﻫﻤـﺎن‪ ،‬ص ‪ (24‬ﭘﺮﻫﻴـﺰ‬
 ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪476‬‬

‫ﺑﺎوﻫﺎوس از ﻋﺮﺿﻪي درس ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻛﻢاﻫﻤﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ :‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﮔﺮوﭘﻴﻮس و‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺌﻮﻻن اﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻫﺪاف ﻣﺆﺳﺴﺎن ﺑﺎوﻫﺎس ﭘﻴﻮﻧﺪي ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ ﺑـﺎ اﻫـﺪاف ﻧﻬﻀـﺖ ﻣﻌﻤـﺎري ﻣـﺪرن‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻓﺮار از ﺗﺎرﻳﺦ از وﺟﻮه ﻋﻤﺪهي ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣـﺪرن ﺑـﻮد‪ .‬ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻟﻮﻛﺮﺑﻮزﻳـﻪ ﺑـﺮ ﻃﺮّاﺣـﻲ ﺑـﺎ ﺣﺠـﻢﻫـﺎي‬
‫اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ )ﻛﺮه و ﻣﻜﻌﺐ و ﻫﺮم و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ( ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻫﻤﻴﻦ ﮔﺮاﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﺎران ﻣﺪرن ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از اﺷـﻜﺎل و‬
‫ﺣﺠﻢﻫﺎي اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ در ﺻﺪد ﺳﺎﺧﺖ دوﺑﺎرهي ﻣﻌﻤﺎري از ﻣﺒﺪأي ﺗﺎزه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻪ ﺗﻤـﺮﻳﻦ و ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪاي ﻣﺠﺮد از اﺷﻜﺎل ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻣﻌﻤﺎري ﺧﻮد را در ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﺣﺠـﻢﻫـﺎي ﻫﻨﺪﺳـﻲ ﺳـﺎده‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮدﻧﺪ اﺧﺘﺼﺎرﮔﺮاﻳﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن و ﻧﺎبﺧﻮاﻫﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﻟﻮﻛﻮرﺑﻮزﻳﻪ ﺗـﺎ ﺣـﺪ ﺑﺴـﻴﺎري ﻧﺘﻴﺠـﻪي ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻛﻮﺷﺸﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ دﻏﺪﻏﻪﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ در آﻣﻮزش ﻣﺪرن ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎر را از ﺟﺎﻳﻲ ﻏﻴﺮ از ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺎرﻳﺨﻲ آﻏـﺎز‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا آﻣﻮزش ﻧﻘﻄﻪ و ﺧﻂ و ﻣﻨﺤﻨﻲ و داﻳﺮه و ﻛﺮه و ﻣﻜﻌﺐ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻣﺒﺪأ ﺗﻤﺮﻳﻦﻫـﺎي ﻣﻌﻤـﺎري ﺷـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺷﻴﻮهي آﻣﻮزش ﺑﺎوﻫﺎوس ﭼﻨﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ ﻛـﻪ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺑـﻪ ﺳـﻨﺘﻲ ﻓﺮاﮔﻴـﺮ در آﻣـﻮزش ﺳـﺎلﻫـﺎي اوﻟﻴـﻪي‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻞ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺪارس ﻣﻌﻤﺎري ﺷـﺪ‪ .‬ﺷـﻴﻮهاي ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز ﭘـﺲ از ﮔﺬﺷـﺖ ﻫﺸـﺘﺎد ﺳـﺎل از ﺗﺄﺳـﻴﺲ‬
‫ﺑﺎوﻫﺎوس در ﻣﺪارس ﻣﻌﻤﺎري اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻜﻞ راﻳﺞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎﺻﻴﻞ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﺣﺬف ﺗﺎرﻳﺦ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي درﺳﻲ ﺑﺎوﻫﺎوس ﺑﺎ ﭼﻪ ﻧﻴﺘﻲ و در راﺳﺘﺎي ﻛﺪام‬
‫اﻫﺪاف ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺪرن روي داد‪ .‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﺣﺬف درس ﺗﺎرﻳﺦ درﺳﺎلﻫﺎي اوﻟﻴﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺪرن‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي دوﺑﺎره‬
‫آنرا ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮدﻧﺪ؛ اﻳﻦ ﺑﺎر ﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهي راﻳﺞ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺑـﺰاري ﺑـﺮاي ﺗﺜﺒﻴـﺖ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ اﺷـﺎﻋﻪي اﺻـﻮل‬
‫ﻃﺮّاﺣﻲاي ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ درﺣﻴﻦ ﺗﺠﺎرت و ﺗﺄﻣﻼت داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و ﻣﺪرﺳﺎن ﺑﺎوﻫﺎوس ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬اوﻟـﻴﻦ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ از اﻳﻦ روﻳﺪاد آﻣﻮزﺷﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺑﻲﻋﻼﻗﮕﻲ ﻣﺪرﻧﻴﺴﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﺎل‬
‫ﭘﺲ از ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺑﺎوﻫﺎوس‪ ،‬درس ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺠﺪداً در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪي ﻣﺪرﻧﻴﺴـﺖ ﮔﻨﺠﺎﻧـﺪه ﺷـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻳﺰي از ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻜﺘﻪي ﻣﻬﻢ ﺷـﻴﻮهي اراﺋـﻪي اﻳـﻦ درس در‬
‫ﺑﺎوﻫﺎوس اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﺤﺘﻮاي اﻳﻦ درس‪ ،‬ﺷﺮح ﺗﺠـﺎرب ﻃﺮّاﺣـﻲ ﻣـﺪرن ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ ﭘـﺲ اﻳـﻦ ﺑـﺎر دﺳـﺘﺎوردﻫﺎي‬
‫ﻃﺮّاﺣﻲ و ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫درس ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن ‪ -‬ﻛﻪ در اﻳﺮان‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻋﺮﺿـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد ‪ -‬از دروس‬
‫اﺻﻠﻲ ﻣﺪارس ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ اوﻗـﺎت‪ ،‬اﻫﻤﻴـﺖ آن از دروس ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري ﺟﻬـﺎن و ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ )اﻳﺮان( ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺳﺎﻟﻴﺎن اﺧﻴﺮ ﺑﻪ درس ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﻣـﺪرن در‬
‫ﻣﺪارس ﻣﻌﻤﺎري و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﻲ داده ﻣﻲﺷﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻣﻌﻤﺎر ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣـﻲرود‪ ،‬در ﺟﺴـﺘﺠﻮي‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬او در ﺗﺎرﻳﺦ در ﭘﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺠـﺎرب ﻣﻌﻤـﺎراﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﻢﺳـﻨﺦ او ﺑـﻮده و‬
‫ﻋﻼﻳﻘﻲ ﻫﻤﭽﻮن او داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬وي ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻤﺎراﻧﻲ اﺣﺴﺎس ﻧﺰدﻳﮕﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺧﻮد را در زﻣﺮهي آﻧﺎن ﻣﻲﭘﻨـﺪارد‬
‫و ﻟﺬا ﺗﺠﺎرب آﻧﺎن را ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲداﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﺣﺴﺎس ﺗﻌﻠﻖ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫـﺪ در ﻣﺤﻀـﺮ آﺛـﺎر آﻧـﺎن ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫ﺑﻴﺎﻣﻮزد و ﺗﺠﺎرب اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺧﻮد ﺑﺪل ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪477‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﺬﻛﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺎت ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺴـﻴﺎري اوﻗـﺎت‪ ،‬ﺟﺴـﺘﺠﻮي ﻣﻌﻤـﺎر و ﻣﺤﻘـﻖ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑـﺮاي ﻳـﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﻫﻢﺳﺨﻦ و ﻫﻢدل ﺧﻮد اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ آﻧﺎن را ﺑﻴﺎﺑﺪ ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن ﻣﻘﻄﻊ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺒـﻊ‬
‫اﻟﻬﺎم او ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻌﻤﺎران ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻃﻌﻲ ﺧﺎص از ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﻧﮕـﺮش آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﺎري ﻛﻪ ﻣﺪرن ﻣـﻲاﻧﺪﻳﺸـﺪ ﺑـﻪ ﺳـﺮاغ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري ﻣـﺪرن ﻣـﻲرود و از آن‬
‫ﻣﻲآﻣﻮزد؛ و ﻣﻌﻤﺎري ﻛﻪ ﻣﺪرﻧﻴﺴﻢ را ﻛﻢﻣﺎﻳﻪ و ﺑﻲﻧﺸﺎط ﻣﻲدادﻧﺪ و در ﺟﺴﺘﺠﻮي راﻫﻲ ﺗﺎزه اﺳـﺖ‪ ،‬در ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑـﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل ﭼﻴﺰي ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ او را ﻳﺎري ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﺎران ﻫﻤﮕﻲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴـﺎز دارﻧـﺪ و ﺧﻮدآﮔﺎﻫﺎﻧـﻪ ﻳـﺎ ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎﻫﺎﻧـﻪ‬
‫ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ دارﻧﺪ؛ در آن ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺧﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ آن ﺑﺨﺶ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ دوﺳﺖ‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ وﻳﮋه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻣﻌﻤـﺎران ﻣـﺪرن و ﭘﻴـﺮوان ﻣﺪرﺳـﻪي ﺑﺎوﻫـﺎوس ‪ -‬ﻛـﻪ اﺑﺘـﺪا‬
‫ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺸﺎن ﻧﺪاده و ﺣﺘﻲ رأي ﺑﻪ ﺣﺬف ﺗﺎرﻳﺦ از ﻣﺪرﺳﻪ داده ﺑﻮدﻧﺪ ‪ -‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﻪ اﻫﻤﻴـﺖ و ﺿـﺮورت‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺟﻤﺎﻟﻲ آﻣﻮزش ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري در ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻴﻮهﻫﺎي آﻣﻮزش ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري در دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺑﺤﺚاﻧﮕﻴﺰ در اﻓـﺰودن داﻧـﺶ ﺗﺠﺮﺑـﻲ‬
‫اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﻣﻮﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻣﺒﺤﺚ ﻳﺎدﺷﺪه در ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺎرﻳﺨﻲاي ﻏﻨﻲ و ﺗﺎ ﺣﺪي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﻣﺮوز داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬دو ﭼﻨﺪان اﺳـﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ ﺟﻬـﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪي ﻃـﺮز رﻓﺘـﺎر ﻛﺸـﻮرﻫﺎي دﻳﮕـﺮ در‬
‫زﻣﻴﻨﻪي آﻣﻮزش ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري اوﻻً ﺗﺼﻮﻳﺮ روﺷﻦﺗﺮي از وﺿﻊ ﻓﻌﻠﻲ آﻣﻮزش اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺟﻬﺎن اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺑﺤﺚاﻧﮕﻴﺰ ﺑﺮاي ارﺗﻘﺎي ﻛﻴﻔﻲ آﻣﻮزش ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري در اﻳـﺮان‪ ،‬ﻣـﺎ را از ﺗﺠﺮﺑﻴـﺎت‬
‫دﻳﮕﺮان ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﭘﮋوﻫﺶ ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻼش ﺷﺪه ﺗﺎ آﻣﻮزش ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري در ‪ 18‬ﻛﺸﻮر از ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻧﻴﺎ‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ ‪7‬‬
‫دﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺮور ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺻﻔﺤﺎت‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي آن ﺑﺮرﺳـﻲﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻳـﻚ‬
‫ﺟﺪول‪ ،‬اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪478‬‬
‫‪479‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد در درس آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ )و دﻗﺖ در اﻫﺪاف و ﻣﺤﺘﻮاي آن(‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺮح درس ﻣﺼﻮب ﺳﺘﺎد ﺷﻮرايﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘـﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ‪ ،‬در دورهي آﻣﻮزﺷـﻲ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻣﻌﻤـﺎري‪،‬‬
‫درس آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ اﻫﺪاف زﻳﺮ ﺗﺪوﻳﻦ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -1‬آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‬

‫‪ -2‬درك و ﻟﻤﺲ ﻣﺸﺨﺼﺎت و ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻓﻀﺎﻳﻲ در اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ -3‬آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻃﺮح ﺑﻨﺎﻫﺎ در اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ -4‬ﻫﻮﻳﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‬
‫اﻳﻦ درس ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺗﺼﻮﻳﺮي روﺷﻦ از ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان اراﺋﻪ دﻫﺪ؛ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻪ ﮔﺎﻣﻲ ﻧﺨﺴﺖ در ﺟﻬﺖ‬
‫ﻣﺆاﻧﺴﺖ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎري ﻏﻨﻲ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻳﺪ‪) .‬ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ در ‪ 9‬ﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت اﺻـﻠﻲ اﻳـﻦ درس‬
‫‪10‬‬
‫در ﺷﺮح درس ﺳﺘﺎد ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪(.‬‬

‫ﻃﺒﻖ ﻣﺼﻮﺑﻪي ﺳﺘﺎد‪ ،‬در اراﺋﻪي ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﻳﻦ درس‪ ،‬ﻣﻮاردي ﺑﻪﻋﻨﻮان "روش اراﺋﻪ" ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺗﻼش ﻣﺪرﺳﻴﻦ درس در ﺑﻜﺎرﮔﻴﺮي آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﻮﻓﻴﻖ ﭼﻨﺪاﻧﻲ در اﻳﺠﺎد اﻧﮕﻴـﺰش در داﻧﺸـﺠﻮﻳﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﻗﺒﺎل ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ درس‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﺳﻨﺠﻲ ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺘـﻪ‪ ،‬ﻣﻴـﺰان و ﭼﮕﻮﻧــﮕﻲ ﺗﺤ‪‬ﻘَـﻖ اﻫـﺪاف‬
‫درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" ‪ 11‬ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺮدﻳﺪه ﻛﻪ در اداﻣﻪ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻫﺪف اول‪ -‬آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪ 12‬ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‬

‫ﺟﻤﻌﻲ از اﺳﺎﺗﻴﺪ و ﺻﺎﺣﺒﻨﻈﺮان‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳـﻼﻣﻲ"‪ ،‬اﻧﺘﻘـﺎل ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن اﻧﺘﻘﺎل اﻃﻼﻋﺎت را ﺑﻪ داﻧﺸﺠﻮ )در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ( ﻣﻬﻢﺗﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻳﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ )آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ( ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دورهي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدد‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ از اﺳﺎﺗﻴﺪ دﻳﮕـﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﮔﺮ اﻳﻦ درس ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﺗﺪرﻳﺲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺷـﻮد؛ اﻣـﺎ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ و ﺿﻌﻴﻒ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ 13 .‬ﺣﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺻﻴﻞ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﮔـﺎﻫﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻄﺮ ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﺷﻬﺮ و ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي را در ﺧـﻮد دارد‪ .‬ﭼـﻮن ﺑـﻪ ﻣـﺪرس آﺷـﻨﺎ و‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺣﺘﻴﺎج دارد؛ ﺿﻤﻦ اﻳﻦﻛﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺑﺮداﺷﺖ از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و ﻋﺮﺻﻪي وﺳﻴﻌﻲ دارد؛ ﻟﺬا ﻧﻈـﺮ در‬
‫‪14‬‬
‫ﻣﻮرد آن ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻮدهاﺳﺖ ﺿﻤﻦ اﻳﻦﻛﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ اﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ذاﺗﺎً ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺪف دوم‪ -‬درك و ﻟﻤﺲ ﻣﺸﺨﺼﺎت و ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻓﻀﺎﻳﻲ در اﻳﻦ ﻣﻌﻤـﺎري‬

‫ﮔﺮوﻫﻲ از اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ اﻳﻦ درس در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﮔﺮدد و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﺪف ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ و ﻛـﻢ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﺟﺪي اﺟﺮا ﺷﻮد‪ .‬اﮔـﺮ‬
‫اﻳﻦ درس ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﺗﺪرﻳﺲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺪف ﻣﺬﻛﻮر ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺷﻮد و ﭼﻮن ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻳﻦ ﻫﺪف ﻋﻴﻨﻲﺗـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷـﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﻮﻓﻖﺗﺮ از ﺑﺨﺶﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ از ﻃﺮﻳﻖ آﺷﻨﺎﻳﻲ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ و ﻛﺎﻟﺒﺪ ﺑﻨﺎﻫﺎ ﻣﻴﺴﺮ ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬در‬
 ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪480‬‬

‫اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺧﻮد داﻧﺸﺠﻮ ﺳﻬﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد و ﺑﺎ ﺣﻀﻮر در ﻣﻜﺎن و ﺗﺄﻣﻞ در اﺟﺰا و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ درك و ﻟﻤـﺲ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت و ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻓﻀﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﻣﻌﻤـﺎري دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﻫﺪف ﺳﻮم‪ -‬آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻃﺮح ﺑﻨﺎﻫﺎ در اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎري‬

‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺪرﺳﻴﻦ ﺿﻤﻦ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﺷﻤﺮدن اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻫﺪف‪ ،‬اﻣﻜﺎن دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ آن را ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‬
‫و ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دورهﻫﺎي ﺑـﺎﻻﺗﺮ ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﮔـﺮدد و در ﺣـﺎل ﺣﺎﺿـﺮ ﻣﺤﻘـﻖ ﻧﻤـﻲﮔـﺮدد‪ .‬اﻳﺸـﺎن‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ در ﺣﺎﻟﺖ اﻳﺪهآل‪ ،‬ﻛﻤﻲ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬از ﻧﻈـﺮ ﻛﻤـﻲ‪ ،‬ﺧـﻮب و از ﻧﻈـﺮ ﻛﻴﻔـﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺳـﻂ‬
‫اﺳﺖ‪ (.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻦﻛﻪ اﻳﻦ درس در اﻳﺮان )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻛﺸﻮر اﺳﻼﻣﻲ( اراﺋﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ ﺧﺼﻮﺻـﻴﺎت‬
‫اﻳﺮان ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷﻮد و در آن ﺑﺪون ﻃﺮﻓﺪاري‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻠﻤﻮس و ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺷﻴﻮهﻫﺎ و ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﻗﺪرت آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻣﻌﻤﺎري دورهي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﺮان و دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺳـﺮزﻣﻴﻦﻫـﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻫﺪف ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻫﻮﻳﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‬

‫دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﺪف‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازاﻧﻪ اﺳﺖ و ﭼﻨﺪان ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻋﻤﻠﻲ از ﻧﮕﺮشﻫﺎ ﺑﻪوﺟﻮد ﻧﻤﻲآﻳﺪ؛ ﭼﻮنﻛﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺮي ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮﺑﺨﺸﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻫﺪف ﻛـﻞ دورهي آﻣﻮزﺷـﻲ ﻣﻌﻤـﺎري ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس در ﻳﻚ ﺗﺮم ﻧﻴﺴﺖ‪ 15 .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻏﻠﺐ آﻣـﻮزش ﻣﻌﻤـﺎري اﺳـﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﺗﺠﺮﺑـﻪي‬
‫ﺧﻠﻔﺎ و اﻣﭙﺮاﻃﻮرانِ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪي ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ داراي ﺿﺪ ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ و در ﺗﻀـﺎد‬
‫ﺑﺎ ﻣﻜﺘﺐ ﺗﻮﺣﻴﺪي ﺑﻮده و در ﻃﺮح ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﻮﻳﺖﺑﺨﺸﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ از ﺑـﻴﻦ ﺑـﺮدن ﻫﻮﻳـﺖ اﺳـﻼﻣﻲ و ﻧﮕـﺮش‬
‫ﻣﻜﺘﺐﻫﺎي اﻟﻬﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از اﺳﺎﺗﻴﺪ و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﻫﺪف را ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ و ﺣﺘﻲ ﻏﻴـﺮ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ در ﻧﻈﺎم و ﺷﻴﻮهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻓﻌﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖﭘـﺬﻳﺮ ﻧﻤـﻲداﻧﻨـﺪ‪ .‬ﭼﺮاﻛـﻪ در ﺣـﺎل ﺣﺎﺿـﺮ‬
‫ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ درس ﺑﺎ ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ اﻳﻦ درس‪ ،‬در دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﺪف ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮاﻛﻪ‪:‬‬

‫‪ -1‬اﻳﻦ درس )آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ( ﺟﺰو دروس ﻧﻈﺮي اﺳﺖ و ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﻋﻤﻠﻲ و ﺑـﻴﻦ دو ﺑﺨـﺶ‬
‫ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﻲ ارﺗﺒﺎط ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ -2‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﻪ داﻧﺸﺠﻮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﻳﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -3‬ﻧﻮع ارزشﮔﺬاري ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣﺤﻴﻂ آﻣﻮزﺷﻲ در ﺟﻬﺖ رﺷﺪ اﻳﻦ ارزشﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ -4‬اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻣﻠﻤﻮس در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻛﻢ ﻳﺎ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در اداﻣﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﺪﻗﻴﻖ ﻣﻘﺼﻮد از ﻣﻌﻤﺎري اﺳـﻼﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘـﻪﺷـﻮد و در اﻳـﻦ ﻣﻴـﺎن ﻗﺮاﺋـﺖﻫـﺎ و ﺗﻠﻘﻴـﺎت‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺻﺎﺣﺒﻨﻈﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻗﻴﺎس ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪481‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫اﺷﻜﺎﻻت و ﻛﻤﺒﻮدﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ در ﻛﺸﻮر‬

‫ﻣﻄﺎﻟﺐ اراﺋﻪﺷﺪه در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺘـﻪ در ﭘـﮋوﻫﺶ و ﻧﻴـﺰ ﻧﻈﺮﺳـﻨﺠﻲﻫـﺎي‬
‫ﮔﺮدآﻣﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در اﻧﺘﻬﺎي ﺑﺨﺶ ﻗﺒﻞ اﺷﺎره ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫اﺳﻼﻣﻲ"‪ ،‬در ﻫﻮﻳﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺪم ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺳﻼﻣﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻪي زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻫﻨـﺮ آن و ﻋـﺪم ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺄﺛﻴﺮات آن ﺑـﺮ ﻛﺎﻟﺒـﺪﻫﺎ و‬
‫ﻓﻀﺎي ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺷﻜﺎﻻت ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ درس ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ اﻳﺮاد و اﺷﻜﺎل در ارﺗﺒﺎط ﻧﺎﻛـﺎﻓﻲ‬
‫اﻳﻦ درس ﺑﺎ دروس ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً داﻧﺸﺠﻮ ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻫﻨﺪﺳﻲ و ﻳﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻓﺮم ﺳﺎده‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺳﺎﺧﺖ را در ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫آن ﭼﻪ اراﺋﻪ ﻣﻲﮔﺮدد ‪ -‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻣﺘﺪوﻟﻮژي ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﺎ دروس ﻋﻤﻠـﻲ ارﺗﺒـﺎط ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫ﻛﻨﺪ‪ 16 .‬اﻳﻦ ﺷﻴﻮهي ﺗﺪرﻳﺲ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ درس را داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﺎ ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪي و ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ و ﺑﻲاﻧﮕﻴﺰﮔﻲ‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﺑﮕﺬراﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻛﻤﺒﻮد زﻣﻴﻨـﻪﻫـﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ و ﻧﻈـﺮي اﺳـﺎﺗﻴﺪ ﻧﻴـﺰ ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪه درﻛـﻲ ﻧـﺎﻗﺺ و ﺻـﻮري از اﻳـﻦ درس در ذﻫـﻦ‬
‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ و آن ﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اراﺋﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻳﻚ ﻧﻮع ﺷﻌﺎر ﺗﻠﻘﻲ ﮔﺮدد و داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ آن ارﺗﺒـﺎﻃﻲ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻜﻨﺪ‪ .‬روش ﻣﻌﻤﻮل داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﺷـﻜﻠّﻲ و ﻧﺸـﺎﻧﻪاي )ﺑﻬـﺮهﮔﻴـﺮي از ﮔﻨﺒـﺪ و ﺟﻨـﺎﻗﻲ و آﺟـﺮ و‬
‫ﻣﻨﺎره( ﻳﺎ ﺣﺪاﻛﺜﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎدﻳﻦ و ﺳﻤﺒﻠﻴﻚ )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﺪد ‪ 7‬و ﺣﺮﻛﺖ از ﻛﺜﺮت ﺑﻪ وﺣﺪت و‪ (...‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳـﻦﻫـﺎ ﻣـﻮارد‬
‫ﮔﻮﻳﺎي ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي اﻧﺪك از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ و ﻣﻌﻤﺎري ﺷـﻜﻞﮔﺮﻓﺘـﻪ در ﭘﺮﺗـﻮ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ اﻧﺪﻳﺸـﻪي‬
‫‪17‬‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ ﻫﻮﻳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻧﮕﺮش اﻧﻄﺒﺎق اﻧﺪﻳﺸﻪي ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از اﺳـﻼم ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫ﻣﺼﺎدﻳﻖ زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻮر و آب‪ ،‬ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻦﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺪرﺳﻴﻦ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮﻋﻴﺖ را درك‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺪاوم اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ را در اﻣﺮوز ﻫﻮﻳﺖ ﻣﻌﻤﺎري ﺣﺮﻓﻪاي‪ ،‬ﻧﻈﺎرهﮔﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫وﺟﻮه ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻫﻮﻳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ ‪ -‬اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺳﻂ اﺳﺎﺗﻴﺪ در ﺳﻄﺤﻲ ﻋﻤﻴـﻖ ﻣـﻮرد ﺑﺮرﺳـﻲ واﻗـﻊ ﺷـﺪه و در‬
‫ﺧﻼل ﺑﺤﺚ ﻛﻼسﻫﺎي درس‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﺪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻻزم ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ ﻛـﻪ اﺳـﺎﺗﻴﺪ از ﺟﺎﻧـﺐداري ﺻـﻮري‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻧﻤﻮده زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻋﺪم ﭘﺬﻳﺮش داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬درك ﻋﻤﻴﻖ اﺳﺎﺗﻴﺪ از ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ ﻣﻌﻤـﺎري ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬
‫‪18‬‬
‫در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻛﺎرﮔﺎه ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺎرﺳﺎزﺗﺮ از اﺗﻜﺎ ﺑﻪ ﻛﻼسﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻣﻮازي ﻛﺎرﮔﺎه ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪482‬‬

‫ﻧﻘﻄﻪي آﻏﺎز ﻓﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ آﻣﻮزش داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن )ﺟﺎﻳﮕﺎه درس در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ(‬

‫ﻫﺪف دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎري را ﺧﻮب ﻣﻲﻓﻬﻤﻨﺪ و ﺑـﺎ اﺗﻜـﺎ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻓﻬﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻃﺮحﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري در ﻛﻨﺎر ﻃﺮاﺣﺎن ﻛﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﺎده‪ ،‬اﻳﻦ دوره ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻃـﺮاح‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ درك ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻓﻀﺎﻳﻲ و ﻛﺎﻟﺒﺪي ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺪف درس"آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑـﺎ ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻋﻤﻠﻲ )ﺣﻀﻮر در ﻓﻀﺎ( و ﺗﺌﻮري )ﺑﺮرﺳﻲ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ –‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ( آﻣﻮزش داده ﺷﻮد؛ ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ درس ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻠﻨﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ داﻧﺸﺠﻮ را ﺑﻪ‬
‫‪19‬‬
‫وادي ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻴﺎورد‪.‬‬

‫"ﻛﺮﻳﺲ اﺑﻞ " از ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري ﻛﻪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﻲ ﺧﺎص ﺑﻪ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري در ﻛﺸﻮرﻫﺎي در ﺣﺎل‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ دارد‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و آﺛﺎر ﮔﺮانﺑﻬـﺎﻳﻲ در زﻣﻴﻨـﻪي ﻫﻨـﺮ و ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫‪20‬‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬آﻣﻮزش ﺑﺎﻳﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻮاﺟﻬﻪي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺎ اﻳﻦ ارزشﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ آﻣﻮزش و ﻧﻘﻄﻪي آﻏﺎز آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺪفﮔﺬاري آﻣﻮزﺷﻲ اﺳﺘﺎد ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻄﺢﺑﻨﺪي داﻧﺸـﺠﻮﻳﺎن‬
‫ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن در ﺳﺎلﻫﺎي آﻏﺎزﻳﻦ ﺗﺤﺼﻴﻞ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪك و ﻧﺎﻗﺼﻲ از ﻣﻌﻤﺎري دارﻧـﺪ‬
‫و ﺣﺘﻲ اﻟﻔﺒﺎي ﺳﺎده )ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و‪ (...‬را ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‪) .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺣﺘﻲ در داوﻃﻠﺒﺎن دوره دﻛﺘﺮي ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻴـﺰ دﻳـﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﭼﻐﺎزﻧﺒﻴﻞ را ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن را ﺑﺎ ﻣﺴﺠﺪ اﻣﺎم اﺻﻔﻬﺎن اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ(‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ ﺿﻌﻒ اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺮژي زﻳﺎدي را در ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺳﻄﺢ اﻃﻼﻋﺎت داﻧﺸـﺠﻮ‪ ،‬ﺻـﺮف ﻧﻤـﻮد‪ ،‬ﭼﺮاﻛـﻪ ﺑـﺪون‬
‫داﺷﺘﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ورود ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪي آﻏﺎز و ﻣﺮﺣﻠـﻪي اول آﻣـﻮزش‪،‬‬
‫ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻫﻤﭽﻮن ﻛﺎرﮔﺎهﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﺷﺮوع آﻣﻮزش ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺑﺮاي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪي )ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ و ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ‬
‫ﭼﺮاﻫﺎ( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺪم ﺑﻪ ﻗﺪم و ﺑﺎ ﻣﺸﻖ ﻛﺮدن ﺟﻠﻮ ﺑﺮود‪ .‬ﻣﻄﺮح ﻧﻤـﻮدن ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ‪ ،‬ﭘـﻴﺶ از‬
‫‪21‬‬
‫ﻟﻤﺲ و ﺗﺠﺮﺑﻪي آﺛﺎر و ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻛﺎﻟﺒﺪ اﺑﻨﻴﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺻﺪﻣﻪ ﺑﻪ درك ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﻣﻠﻌﺒﻪ ﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻤﺎري دورهي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ دارد و ﻣﺜﻞ ﻫﻤﻪي دروس دﻳﮕﺮ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺑـﺮاي داﻧﺸـﺠﻮﻳﺎن ﻻزم اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻲﺗﺮدﻳﺪ ﺑﺮاي آﻣﻮزش ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﺴـﺘﺮ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ را رﻋﺎﻳـﺖ ﻛـﺮد و از آنﺟـﺎ ﻛـﻪ اﻳـﻦ اﺗﻔـﺎق در ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫)اﺳﻼﻣﻲ( رخ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺗﺄﺛﻴﺮات ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻲ و ﻣﻠـﻲ و ﺣﺘـﻲ اﻗﻠﻴﻤـﻲ را در ﺑـﺮ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘـﺖ‪ ،‬ﺳـﻴﺮ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري دورهي اﺳﻼﻣﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل و ﺳﻴﺮ ﺗﻨﻮع ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﺑـﻪ ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫دورهي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﻤﺎري دوران ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺷﻮد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ ﺑـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻫـﻢ اﺳـﻼم در‬
‫ادﻳﺎن اﻟﻬﻲ ﺟﺎري ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮه اﻣﺘﻴﺎز را در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺤﺘﻮاﻳﻲ ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲﺑﺎﻳﺴـﺖ ﺑﺮرﺳـﻲ ﮔـﺮدد‪ .‬اﺷـﻜﺎﻟﻲ ﻛـﻪ در‬
‫اراﺋﻪي دروس ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻋﺪم وﺟﻮد درﺳﻲ ﺑـﻪﻧـﺎم ﻣﻌﻤـﺎري اﻳﺮاﻧـﻲ‪ ،‬ﻗﺒـﻞ از ﻣﻌﻤـﺎري اﺳـﻼﻣﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺑﺘﺪا ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﻌﻤﺎري ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم )در ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫـﺎي ﻣﻔﺘـﻮح از ﺟﻤﻠـﻪ اﻳـﺮان و ﺑﻴـﺰاﻧﺲ( ﺑـﻪ‬
‫داﻧﺸﺠﻮ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺗﺄﺛﻴﺮات اﻳﻦ دو ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳـﻲ ﮔـﺮدد‪ .‬ﺗﺤـﻮﻻت ﺑﻌـﺪي ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ‪،‬‬
‫ﺗﻜﻤﻴﻞ و اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖﻫﺎي اﺑﺘﺪاﻳﻲ‪ ،‬دﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪483‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل ﻣﻌﻤﺎري در دوران اﺳﻼﻣﻲ اﺷﺎره ﻛﺮد؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‬
‫ﻛﺎﻟﺒﺪي ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻧﻜﺮده و ﺷﺮح دﻗﻴﻖ ﺳـﻴﺮ ﺗﺤـﻮﻻت ﻓﻜـﺮي و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻫـﺮ دوره ﻧﻴـﺰ ﺿـﺮوري ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ ﺗﺎ در آﺧﺮ داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ داﺷﺘﻦ داﻧـﺶ ﻛـﺎﻓﻲ در ﺧﺼـﻮص ﺳـﻴﺮ ﺗﺤـﻮل اﺑﻨﻴـﻪ‪ ،‬ﻋﻠـﻞ و ﻧﺤـﻮهي‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ آﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﺷﺮوع‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اذﻫﺎن داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن را ﺑﻪ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي دروﻧﻲ و ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ ﻛﺮد‪ .‬زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي دروﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد و زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ و‪...‬‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﻴﻦ‪ ،‬ﺳﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و زﻣﺎنﻣﻨﺪي در ﻓﻬﻢ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري از اﻫﻤﻴـﺖ وﻳـﮋهاي ﺑﺮﺧـﻮردار اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫دورهي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻣﻌﻤﺎري دورهي اﺳﻼﻣﻲ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪﺷﻨﺎﺳـﻲ و از ﮔﻮﻧـﻪﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺑـﻪ‬
‫‪22‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮاي درﮔﻴﺮ ﺷﺪن داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﺎ ﻛﺎﻟﺒﺪ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻤـﺮﻳﻦﻫـﺎي ﻧـﻴﻢﺳـﺎلﻫـﺎي اول آﻣﻮزﺷـﻲ‬
‫اﻗﺪام ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ وﺟﻮه ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ و ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻮﺿﻮع در ﻧﻴﻢﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌـﺪ آنﻫـﺎ را آﺷـﻨﺎ ﻛـﺮد‪ .‬ﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺳﻼﻣﻲ و ﻣﻴﺰان و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺗﻈﺎﻫﺮ و ﺣﻠﻮل آنﻫﺎ در ﻛﺎﻟﺒﺪ‪ ،‬ﻓﻀﺎ و ﻣﻜﺎن ﻣﻌﻤﺎري از ﻗﺪمﻫـﺎي ﺑﻌـﺪي‬
‫در آﻣﻮزش اﻳﻦ در ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻫﻤﻴﺖ دادن ﺑﻪ اﻳﻦ درس ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﺎﻳﺮ دروس ﻣﻌﻤﺎري )از ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ دروس ﻓﻨـﻲ و‬
‫ﺗﺄﺳﻴﺴﺎﺗﻲ و‪ (...‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﺠﺎرب ﻣﻌﻤﺎري اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﻀﻮر داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن در اﻳﻦ ﺑﻨﺎﻫـﺎ در ﻗﺎﻟـﺐ ﺳـﻔﺮﻫﺎي‬
‫داﻧﺸﺠﻮﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ را در ﺗﻔﻜﺮ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن اﻳﺠﺎد ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫داﻧﺸﺠﻮي ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎﻳﺪ در ﮔﻴﺮ و دار ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﻌﻀﻼت ﺟﺎري ﻣﻌﻤﺎري اﻣﺮوز ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﺑـﺮاي ﺣـﻞ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫روز و ﺣﺘﻲ آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺠﺎرب ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻴﺎﻧﺪﻳﺸﺪ و در ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن آن ﺗﺠﺎرب و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻛﻨﻮﻧﻲ و آﺗﻲ ﺗﺄﻣـﻞ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ داﻧﺸﺠﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻪ از ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗـﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﻓﺎﻳـﺪه و ﻛـﺎرﺑﺮدي ﻛـﻪ دارد‪ ،‬ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد ﺗﺎ راه ﺣﻠﻲ ﺑﺮاي اﻣﺮوز و آﻳﻨﺪه ﺑﻴﺎﺑﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﻋﻼﻗﻪي ﭘﺮﺷﻮر وي ﺑـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري از اﺣﺴـﺎس‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﺎل ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ داﻧﺸﺠﻮﻳﻲ ﻃـﺮاح و ﺗﺼـﻤﻴﻢﮔﻴﺮﻧـﺪه ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد؛ ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ دﻏﺪﻏـﻪي‬
‫ﻃﺮّاﺣﻲ دارد و ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ دﻏﺪﻏﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲرود و از آﺛﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ درس ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺳـﺒﺐ‪ ،‬ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻣﺸﺤﻮن از آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬

‫در دورهي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ و ﺑﺎﻻﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻣﻮزش ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري و درك ارزشﻫـﺎي ﻣﻌﻤـﺎري‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻛﺮاﻣﺖﻫﺎ و ارزشﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬راه و ﺳﻴﺮ ﺣﺮﻛـﺖ ﻛﻤـﺎﻟﻲ اﻧﺴـﺎﻧﻲ را ﺗـﺬﻛﺮ‬
‫داد‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺎر اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻮﺟﺰ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ در ﻓﻀﺎي ﻫﺴـﺘﻲﺷﻨﺎﺳـﻲ اﺳـﻼﻣﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ‪ 23‬و از زاوﻳﻪي ﻓﻠﺴﻔﻪي ﻫﻨﺮ و زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺳـﻲ اﺳـﻼﻣﻲ وارد ﺣـﻮزهي ﻣﻌﻤـﺎري و زﻳﺮﻣﺠﻤﻮﻋـﻪي آن‪ ،‬در‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺣﻴﻄﻪي زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﺗﺎرﻳﺦﻧﻮﻳﺴﺎن‪ ،‬ﻗﺒﻞ از آﻏﺎز ﺑﻪ اراﺋﻪي‬
‫ﻣﺪل اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ ﺧﻮﻳﺶ و ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻴﺎزﻫﺎي آن ﻣـﻲﭘﺮدازﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺗﺠﺮﺑﻴـﺎت ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬
‫ﻣﻌﻤﺎري را در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ از ﻧﻈﺮ ﺟﻮابﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﻓﻮق ﻣـﻮرد ارزﻳـﺎﺑﻲ و ﻧﻘـﺪ ﻗـﺮار داد‪ .‬ﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ‬
 ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪484‬‬

‫داﻧﺴﺖ ﻣﻜﺘﺐ اﺳﻼم ﭼﻪ ﻓﻀﺎﻳﻲ را ﺑﺮاي آدﻣﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳـﺪ؛ ﻓﻀـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻃـﺮح و ﺧﻠـﻖ آن‪ ،‬ﻛـﺎر ﻣﻌﻤـﺎري‬
‫اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫درك ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬از ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﭘﻴﺶ ﻓﺮضﻫﺎ و ﻗﻮاﻋﺪي آﻏـﺎز ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫ﻧﮕﺮش اﻣﺮوز ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻴﺮاث ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪي آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻤﺎري و ﻫﻨﺮ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن را ادراك ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ و ﻣـﻮرد‬
‫دﻗﺖ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮاي درك ﻛﻴﻤﻴﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺴـﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ را ﻓﻬﻤﻴـﺪ و از درﻳﭽـﻪي ﻧﮕـﺎه او ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻬــﺎن ﻧﮕﺮﻳﺴــﺖ‪ .‬ﺟﻬــﺎن ﮔﺬﺷــﺘﻪ را ﺑﺎﻳـﺪ در ذﻫــﻦ ﺑــﺎزآﻓﺮﻳﻨﻲ و ﺑــﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﻛــﺮد و ﺑــﺎ ﻛﻨﻜــﺎش در رواﻧﺸﻨﺎﺳـﻲ و‬
‫‪24‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻈﺎم آن زﻣﺎن و ﺟﻬﺎن را درﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺎ زﺑﺎن آن ﺑﺎ آﺛﺎرش ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻛﻴﻤﻴﺎي ﻧﺎب ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﻋﻤﻞ ﻳﻚ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻠﻜﻪ ﺛﻤﺮهي ﻧﺒﻮغِ ﺟﻤﻌﻲ ﻫﺰاران ﺳـﺎﻟﻪي ﻣﺮدﻣـﺎﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮهي زﻳﺴﺘﻦ در ﻳﻚ "ﻣﻜﺎن" را آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوز در ﺑﻴﺮون دﻧﻴـﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬
‫اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﺪري اﺳﺖ ﻛﻪ ادراﻛﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ از آن ﺟﻬﺎن و ﻛﻴﻔﻴﺖﻫﺎي آن ﻫﺮﮔﺰ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫‪25‬‬

‫آن ﭼﻪ ﻓﻜﺮﻣﺎﻳﻪي ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺮدﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد و ﺑـﻪ ﺻـﻨﺎﻋﺖ اﻳﺸـﺎن ﻛﻴﻔﻴﺘـﻲ ﻣﺘﻔـﺎوت ﻣـﻲدﻫـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﮕﺮش ﻣﺘﻔﺎوت ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣﻌﻤﺎران‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻛﻠّﻴﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻋﺎﻟﻢ و ﺷﺌﻮن ﻣﺨﺘﻠـﻒ زﻧـﺪﮔﻲ اﻧﺴـﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺶﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎران ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﻔﻜﻴﻜﻲ ذاﺗﻲ ﻣﻴﺎن اﻣﻮر ﻣﻌﻨﻮي و زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎدي ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺎﻳـﻞ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﮕﺎه آﻧﻬﺎ‪ ،‬وﺟﻮه ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن رﺷﺘﻪاي ﺑﻪﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎﻗﺒﺖ او را ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﮕﺎﻧﻪاي ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ‬
‫و ﻣﻘﺼﺪ ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ را در ﻫﺎﻟﻪاي اﺳﺮارآﻣﻴﺰ ﻓﺮو ﺑﺮده‪ ،‬ﻧﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺎز ﻛﻬﻦ اﺳـﺖ ‪ -‬ﻛـﻪ در ﻫـﺮ‬
‫زﻣﺎن ﺑﺎزﺗﺎب اﻣﻜﺎﻧﺎت و دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻣﺮدﻣﺎن آن زﻣﺎﻧﻪ اﺳﺖ ‪ -‬و ﻧﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺮارآﻣﻴﺰي ﻛـﻪ در ﻣﻜﺎﺷـﻔﻪي‬
‫دروﻧﻲ ﻣﻌﻤﺎراﻧﻲ از ﺟﻨﺲ ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬در ﺑﻨﺎ ﻣﺘﺠﻠﻲ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آن ﭼﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻌﻨﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن اوﺳﺖ و ﺳﭙﺲ زﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﺶ را ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻴﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﺮد؛ زﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﻮ رﻣﺰﮔﺸﺎﻳﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي و اراﺋﻪي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬

‫در ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬ﻧﻜﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي و ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‪ ،‬اراﺋﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬

‫درس آﻣﻮزش ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري )آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ( را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي اﻟـﺰام در اﻓـﺰودن اﻟﺤﺎﻗـﺎت در‬ ‫•‬
‫ﻃﺮحﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري و اﺑﻨﻴﻪ‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺗﺼﻮر ﻧﻤﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺟﺰﺋﻲ از زﻧﺪﮔﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺮﺷﻤﺮد و آن را ﺑﺎ‬
‫ﺣﻴﺎت و ﺑﺴﺘﺮ ﺣﻴﺎت ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ از روﻳﻜﺮد ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ و ﺑﺮﭼﺴﺒﻲ ﺑـﻪ ﻣﻌﻤـﺎري اﺳـﻼﻣﻲ و ﻣﻔـﺎﻫﻴﻢ اﺳـﻼﻣﻲ‪،‬‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪485‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫دروس ﻧﻈﺮي ﻣﻌﻤﺎري ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ داراي ﻳـﻚ ﺧـﻂ ﻣﺸـﺘﺮك ﻓﻜـﺮي‬ ‫•‬
‫)ﻣﻜﺘﺒﻲ( و اﻧﺴﺠﺎم آﻣﻮزﺷﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و داﻧﺸﺠﻮ ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﻲ ﺗﻨﺎﻗﻀـﺎت ﻧﻈـﺮي را در راﺳـﺘﺎي اﻳـﻦ دروس‪ ،‬از اﺳـﺎﺗﻴﺪ‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺿﺮوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪:‬‬ ‫•‬
‫‪ o‬ﺗﻮﺳﻌﻪي اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﺣﺮﻓﻪاي و ﺻﻨﻔﻲ‬
‫‪ o‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ و دﻛﺘﺮي‬
‫‪ o‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ و اﺑﺮاز ﻋﻼﻗﻪي ﻣﺪرﺳﺎن ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ در زﻣﻴﻨﻪي ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬
‫‪ o‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ آﻣﻮزش ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري در رﺷﺘﻪي ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ o‬ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﻌﺎﻣﻞ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻏﻴﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺳـﺎزﻣﺎن ﻣﻴـﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ و‬ ‫•‬
‫ﮔﺮدﺷﮕﺮي ﺗﻘﻮﻳﺖ ﮔﺮدد‪ ،‬آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري ﻏﻨـﻲﺗـﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬در اﻳـﻦ راه ﺿﺮورﻳﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري و در ﺑﺴﺘﺮ ﺧﺎص ﻫﺮ دوره‪ ،‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻛﺎﻓﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺪون ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺐ و ﻣﺠﻼت ﭘﺮﺑـﺎر ﻣﻤﻜـﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﭼـﺎپ ﻣﺠـﻼت ﻣﺎﻫﻴﺎﻧـﻪ و‬ ‫•‬
‫ادواري در زﻣﻴﻨﻪي ﺗﺎرﻳﺦ و ﺟﻤﻊآوري آﻧﻬﺎ در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪي داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ و ﻣﺮاﻛﺰ ﭘﮋوﻫﺸﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ و ﺗﺤﻘﻴـﻖ‬
‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن در آﻳﻨﺪه ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﺑﺎور ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي آن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﺮﺗﻮان و ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهي‬ ‫•‬
‫ﻣﺪرﺳﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪاﻧﻪ دارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪486‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‬

‫‪ 1‬اﻟﺒﺘﻪ ﻇﺎﻫﺮا داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ اﻳﻦ روش ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺷﺎﻳﺪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻋﻠـﺖ ﻛـﻪ از دوران دﺑﻴﺮﺳـﺘﺎن‪ ،‬داﻧـﺶ‬
‫ﭘﺎﻳﻪاي ﻛﺎﻓﻲ از ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﻣﻌﻤﺎري ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ« ﺑﻪ ﺟﻬـﺖ وﺟـﻮد ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ واژهﻫـﺎي ﺷـﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘـﻪ در آن‪ ،‬ﻣﻌﻨـﺎ و ﺗﻌﺒﻴـﺮ اﻣـﺮوزي‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ و از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﻲ وﺿﻌﻴﺖ ﻓﻌﻠﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺎ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ دﻳﻦ اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه و ﻳﺎ از ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﻜﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬آﺛﺎر ﻣﻌﻤـﺎري اﻳﺠـﺎد ﺷـﺪه از ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬
‫ﺗﺎﻛﻨﻮن در ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻘـﺶ و ﺗـﺄﺛﻴﺮ دﻳـﻦ اﺳـﻼم در آﻧﻬـﺎ‬
‫وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫‪ 3‬ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻛﻪ از واژهي »ﻣﻌﻤﺎري ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ« ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﻣﻌﻤﺎري ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ«‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در »ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ« ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﺟﻨﺲ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎي ﮔﺴﺘﺮهي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ »ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ« ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺗﻤـﺎم ﻣﻤـﺎﻟﻜﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻃـﻮل ﺗـﺎرﻳﺦ ﮔﺬﺷـﺘﻪي ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي در‬
‫ﺳﻴﻄﺮهي ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ و ﻳﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ وﺿﻌﻴﺖ ﻓﻌﻠﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﻄﺮح ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آن ﭼﻪ ﻣﻬـﻢ و ﻣـﻼك‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻌﻠﻲ آﻧﺎن و ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﻣﻴـﺰان آﺛـﺎر ﻣﻌﻤـﺎري ﺑـﻪﺟـﺎ ﻣﺎﻧـﺪه از ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﻲ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ آن ﻛﺸﻮر اﺳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﺎ دوﻟﺖ ﻏﻴﺮ اﺳﻼﻣﻲ و ﻳﺎ ﻻﻳﻴﻚ ﺗﺄﺛﻴﺮي در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ 4‬اﻣﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ »ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻠﻞ اﺳﻼﻣﻲ« ﻣﺘﻔﺎوتﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ در ﺑﺮداﺷﺖ اوﻟﻴـﻪ از اﻳـﻦ واژه‪ ،‬ﻗﺮاﺑـﺖ ﺑﻴﺸـﺘﺮي ﺑـﺎ واژهي‬
‫»ﻣﻌﻤﺎري ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ«‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ واژهي »ﻣﻌﻤﺎري ﻛﺸـﻮرﻫﺎي اﺳـﻼﻣﻲ«‪ ،‬اﻣـﺎ ﻣﻬـﻢﺗـﺮﻳﻦ ﺧﺼﻴﺼـﻪي اﻳـﻦ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬آداب و ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮدﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﺟﻬﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﻧﺪ و آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎري را ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮد آوردهاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺤﻮر و ﻗﻠﻤﺮو ﻛﺸﻮر و ﺳﺮزﻣﻴﻦ و اﺻﻮﻻً ﻣﺤﺪوده ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢرﻧﮓ ﻣﻲﺷﻮد و اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮدﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ وﺟﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن آﻣﻴﺨﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮ رﻧﮓ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 5‬ﺣﺎل وﻗﺘﻲ واژه »ﻣﻌﻤﺎري دورهي اﺳﻼﻣﻲ« را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ ﺟﺰ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑـﻮدن از آن ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﺪﻳﻬﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎري دوره اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎري ﻳﻚ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻳـﻚ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ و ﻳـﺎ ﻳـﻚ ﻣﻠﺘـﻲ ﻣـﻲﭘـﺮدازد ﻛـﻪ در دوره‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ و ﻳﺎ ﻧﻔﻮذ دﻳﻦ اﺳﻼم در آن ﺟﺎ اﻳﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎ و ﺣﺘﻲ ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ دورهي ﻣﺸﺨﺼﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻳﺎ دوﻟﺘﻲ ﮔﺬراﻧﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﺳـﻼم را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان دﻳﻦ اﺻﻠﻲ و ﻳﺎ رﺳﻤﻲ آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫"‪Random House Webster's Unabridged Dictionary, history‬‬
‫‪ 7‬ﻣﻌﻜﻮس ﺷﺪن ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ اﻣﻜﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶﻓﺮضﻫﺎ و ﭘﻴﺶﻓﻬﻢﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد درﺑﺎرهي ﺗـﺎرﻳﺦ را‬
‫ﻣﻮﻗﺘﺎً ﺑﻪ ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارد و ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺎ ﺧﻮد ﺗﺎرﻳﺦ روﺑﻪرو ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ 8‬ﺑﺮﺧﻲ ﺻﺎﺣﺒﻨﻈﺮان‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ و ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺎرﻳﺨﻲ را ﺑﺪ ﻓﺮﺟﺎم و ﺣﺘﻲ ﺧﻄﺮﻧﺎك داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ ﭼﺮاﻛـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﭘﮋوﻫﺸـﻲ‬
‫ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎداﻧﻪ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ زﻋﻢ اﻳﻦ ﮔﺮوه اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺗﻔﻜـﺮ ﻧﻘﺎداﻧـﻪ درﺑـﺎرهي ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻧﺰدﻳـﻚ ﺗﺮﻏﻴـﺐ ﺷـﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻮاره در ﻣﻮﺿﻌﻲ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓـﺖ و ﻣﺘﺮﺻـﺪ اﻧﺠـﺎم اﻗـﺪاﻣﺎت ﻣـﻮﺛﺮ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻮد؛ ﭼﻴـﺰي ﻛـﻪ از ﻧﻈـﺮ اﻳﺸـﺎن‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪487‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫‪ 9‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد و ﺷﻴﻮهي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ و ﻳﺎ ﺷﻴﻮهي ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي از‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻧﻴﺰ راهﺣﻞﻫﺎ و روشﻫﺎﻳﻲ را ﺑـﺮاي اﺻـﻼح ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﺷـﻜﻠّﻲ و ﻫﻨﺪﺳـﻲ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 10‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺻﻠﻲ درس آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ در ﺷﺮح درس ﺳﺘﺎد ﺷﻮرايﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪:‬‬
‫‪ o‬ﺑﻴﺎن ﺿﺮورت اراﺋﻪي اﻳﻦ درس ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺒﺤﺜﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻣﻴﺎن دروس ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري‪.‬‬
‫‪ o‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠّﻲ و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺣﻮزهي ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص‪.‬‬
‫‪ o‬ﻧﺤﻮهي ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ در اﻳﺮان و ارﺗﺒﺎط آن ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم اﻳﺮان‪.‬‬
‫‪ o‬اراﺋﻪي ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻠّﻲ از ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎري در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪد ﻣﻌﺮﻓـﻲ دﻗﻴـﻖ ﻧﻤﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﻣﻬـﻢ و ارزﻧـﺪه‪،‬‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت آﺛﺎر و اﺑﻨﻴﻪي دوران ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎ و ﺗﺸﺎﺑﻪﻫﺎي آﺛﺎر اﻳﻦ دورهﻫﺎ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻘﺎط ﻋﻄـﻒ ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎري‪.‬‬
‫‪ o‬ﺑﺤﺚ در ﻣﻌﺮﻓﻲ اﻧﻮاع ﺑﻨﺎﻫﺎ و اراﺋﻪي ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﺪرﺳـﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺒـﺮه‪ ،‬ﻛﺎرواﻧﺴـﺮا‪ ،‬ﺑــﺎزار و ﺑﻨﺎﻫـﺎي‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺑـﺎغ‪ ،‬ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ )ﺣﻤﺎم‪ ،‬آباﻧﺒﺎر و‪ ،(...‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ و ﻧﻴﺰ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ o‬آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻓﻀﺎﻫﺎ و اﺻﻮل ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻃﺮّاﺣﻲ آنﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ اﺻﻞ دروﻧﮕﺮاﻳﻲ و ﺗﺄﺛﻴﺮات آن ﺑﺮ ﻃـﺮح ﺑﻨﺎﻫـﺎ و‬
‫ﺑﺎﻓﺖﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﻧﻈﻢ و ﺧﻠﻮص ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ اﻧﺘﺨﺎب اﺷﻜﺎل‪ ،‬اﺻﻮل ﺗﺮﻛﻴﺐ و اﻧﺘﻈﺎم اﺷﻜﺎل و ﻓﻀﺎﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ o‬ﻣﻌﺮﻓﻲ دﻗﻴﻖ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻣﺘﺸﻜﻠﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﻴﺎط‪ ،‬ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻳﻮان‪ ،‬ورودي‪ ،‬ﺷﺒﺴـﺘﺎن‪ ،‬رواق‪ ،‬اﻧـﻮاع اﺗـﺎقﻫـﺎ و‬
‫ﺗﺎﻻرﻫﺎ و‪....‬‬
‫‪ o‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻠّﻲ ﻫﻨﺮﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري و اراﺋﻪي ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از آﻧﻬﺎ از ﻗﺒﻴﻞ اﻧﻮاع ﻛﺎرﺑﻨﺪيﻫﺎ )ﻣﻘﺮﻧﺲ‪ ،‬رﺳﻤﻲﺑﻨﺪي‪،‬‬
‫ﻳﺰديﺑﻨﺪي‪ ،‬ﻛﺎﺳﻪﺑﻨﺪي(‪ ،‬ﻧﻘﺎﺷﻲ‪ ،‬ﻛﺎﺷﻲﻛﺎري‪ ،‬ﮔﭽﺒﺮي‪ ،‬اﻧﻮاع ﻧﻘﻮش )ﻫﻨﺪﺳﻲ و ﮔﻴﺎﻫﻲ( و‪...‬‬
‫‪ o‬ﺑﺤﺜﻲ در ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان‬
‫‪ 11‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﺷﺮح درس ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺑﺮ اﺳـﺎس ﻳـﻚ دﻳـﺪﮔﺎه و ﻧﻘﻄـﻪﻧﻈـﺮ ﺳﻴﺎﺳـﻲ )ﺗﻘﻮﻳـﺖ ﻣﻌﻤـﺎري دورهي اﺳـﻼﻣﻲ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري اﻳﺮاﻧﻲ!( اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻋﺪم ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﺻـﺤﻴﺢ ﻣﻌﻤـﺎري دورهي ﭘـﻴﺶ از اﺳـﻼم در اﻳـﺮان‪ ،‬در اذﻫـﺎن داﻧﺸـﺠﻮﻳﺎن‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ذﻫﻦ او را ﺑﺎ ﺳﺆاﻻت و اﺑﻬﺎﻣﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ روﺑﺮو ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬

‫‪ 12‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ "ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ"‪" ،‬اﺻﻮل" و "ﻣﺒﺎﻧﻲ"‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻨﻈﻮر از ﻫﺮ ﻛﺪام ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ 13‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻳﻦ اﺳﺎﺗﻴﺪ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﻋﻤﺪهي ﻣﺪارس ﻣﻌﻤﺎري ﻛﺸﻮر‪ ،‬آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺿـﻌﻴﻒ و‬
‫در ﺣﺪ ﺻﻔﺮ و ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ 14‬در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﭘﻴﺮﻧﻴﺎ اﻳـﻦ درس را ﺗـﺪرﻳﺲ ﻣـﻲﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻫـﺪف ﺗـﺎ ﺣـﺪي ﺑـﻪ ﻣـﻮرد اول از ﻃﺮﻳـﻖ اﺻـﻮل‬
‫ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪاي ﻛﻪ اﻳﺸﺎن از ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻴﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ 15‬ﻣﺮﺣﻮم اﺳﺘﺎد ﭘﻴﺮﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻴﺎن ﻣﻲداﺷﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﻛﻼﺳﺶ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﺷﻜﻞﮔﻴـﺮي ﻃـﺮحﻫـﺎي‬
‫ﻣﻌﻤﺎري اﻣﺮوز ﺑﻜﺎر رود؛ ﺑﻠﻚ ه ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻣﻌﺎﺻﺮ از آن در ﻃﺮحﻫﺎﻳﺸﺎن ارﺋﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ 16‬ﻣﺸﻜﻞ را ﻧﺒﺎﻳﺪ در ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻳﻦ درس ﺑﺎ دروس ﻋﻤﻠﻲ ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻧﻤﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ روﻳﻜـﺮدي ﺑﺎﻳـﺪ در‬
‫ﻣﻴﺎن اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻃﺮّاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪488‬‬

‫‪ 17‬اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد و اراﺋﻪي ﻫﺮ ﻣﻄﻠﺒﻲ در اﻳﻦ درس‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﻣﻌﻴﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ را ﻛـﻪ ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫ذات ﻧﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ از ﻫﺴﺘﻲﺑﺨﺶ ﻛ‪‬ﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮد ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺨﺶ‬

‫‪ 18‬ارﺗﺒﺎط در ﻃﺮّاﺣﻲ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻓﺮﻣﻲ‪ .‬ﺑﻪﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻛﺴﻲ از اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﻲ داﻧﺸﺠﻮ را ﻣﻮﻇـﻒ ﻛﻨـﺪ ﺗـﺎ از ﻓـﺮم‬
‫ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ 19‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ از اﺳﻼم اراﺋﻪ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬داﻧﺸﺠﻮي اﻣﺮوزي‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺒـﻮﻫﻲ از اﺑﻬﺎﻣـﺎت و ﺳـﺆاﻻت‬
‫در ﺣﻮزهي اﺳﻼمﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ اﺻـﻼح ﻧﻈـﺎم آﻣﻮزﺷـﻲ را اﺑﺘـﺪا ﺑﺎﻳـﺪ در ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺟﺴـﺘﺠﻮ ﻛـﺮد‪ ،‬ﺳـﭙﺲ در‬
‫داﻧﺸﻜﺪهﻫﺎ‪ .‬ﺑﺴﺘﺮﻫﺎ و ﻓﻀﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎﻳﺪ آﻣﺎده ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان درس را ﻧﻴﺰ درﺳﺖ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ 20‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪:‬‬
‫‪Abel, Chris: Architecture Education in Search of Philosophy and Method for Architectural‬‬
‫‪Education in Developing Countries. Atrium No 4/1984, p: 20‬‬
‫‪ 21‬دﻛﺘﺮ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻣﻌﻤﺎرﻳـﺎن‪ -‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺣﻀﻮري ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺎ اﻳﺸﺎن‬
‫‪ 22‬ﺑﺮاي دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪي )ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ و دﻛﺘﺮي(‪ ،‬اﻳﻦ روش ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﻜﻮس ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ 23‬در اﻳﻦﺑﺎره ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ در اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت از ﺑﻌﺪ ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﻼﻣﻲ و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن ﺑﺮ ﻓﻠﺴـﻔﻪي زﻳﺒـﺎﻳﻲ و‬
‫ﻫﻨﺮ‪ ،‬دﻗﺖ ﮔﺮدد و آﺛﺎر ﻫﻨﺮي و ﻣﻌﻤﺎري دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﺑﺎ ﺳـﺎﻳﺮ ﻣﻜﺎﺗـﺐ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻲ و آﺛﺎر آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮد‪.‬‬

‫‪ 24‬دﻳﻮانﻫﺎ‪ ،‬وﻗﻒﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺘﻮتﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬آداب ﺻﻮﻓﻴﻪ‪ ،‬و‪ ...‬ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎي دﻳﺮوز ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬اﻓﻌﺎلﺷﺎن را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ از وﺟﻮه زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻈﻢ ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻮر و ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫ﻛﺎﻟﺒﺪي ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎ و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ 25‬واﻗﻌﻴﺖ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻧﻪ در ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮك دروﻧﻲ ﻣﻌﻤﺎر‪ ،‬ﻛﻪ در ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮك ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﺑﻄﻲء ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺟﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﺴـﺘﻲ را در آﻳـﻴﻦﻫـﺎي ﺑـﻲﺷـﻤﺎر زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﻮﻳﺶ‪ ،‬از ﻋﺒـﺎدت ﺗـﺎ ﺻـﻨﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ‬
‫دﺳﺘﻮرﻫﺎﻳﻲ دﻗﻴﻖ و درﺣﺎل ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﺘﺠﻠﻲ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪489‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪87‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫‪------------‬؛ )‪» ،(1384‬ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ و آﻣﻮزش ﻫﻨﺮ«‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻢاﻧﺪﻳﺸﻲﻫـﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺴـﺘﺎن ﻫﻨـﺮ ﺑـﺎ ﻫﻤﻜـﺎري‬ ‫‪-‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ‪.‬‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪﻏﻼﻣﺮﺿﺎ )؟( "روﻳﻜﺮد ﺣﻜﻤﻲ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري"‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي آﺑﺎدي‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،///‬ص ‪138-‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪.142‬‬
‫اﻋﺘﻀﺎدي‪ ،‬ﻻدن؛ )‪» ،(1370‬اﺻﻼح ﻧﻈﺎم آﻣﻮزش ﻃﺮّاﺣﻲ«‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﻪي ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸـﻲ ﺻ‪‬ﻔّـــﻪ‪ ،‬ﺷـﻤﺎرهي ‪ 3‬و ‪،4‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪي ‪ 36‬ﺗﺎ ‪.43‬‬
‫اﻛﺮﻣﻲ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ؛ )‪» ،(1382‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﮔﺎم اول آﻣﻮزش )ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ و ﺗﻨﺎﻗﻀـﺎت(«‪ ،‬ﻧﺸـﺮﻳﻪي ﻋﻠﻤـﻲ‪ -‬ﭘﮋوﻫﺸـﻲ‬ ‫‪-‬‬
‫ﻫﻨﺮﻫﺎي زﻳﺒﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،16‬ﺻﻔﺤﻪي ‪ 33‬ﺗﺎ ‪.48‬‬
‫اﻳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺎدﻳﻪ؛ )‪ ،(1384‬ﻧﻘﺪ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻮرﺧﺎن از ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﻫﻨـﺮ و ﻣﻌﻤـﺎري اﻳـﺮان‬ ‫‪-‬‬
‫زﻣﻴﻦ‪ -‬ﺷﻤﺎرهي ‪ -1‬ﺑﻬﺎر‬
‫ﭘﺎزوﻛﻲ‪ ،‬ﺷﻬﺮام‪» (1383) .‬ﺗﺎرﻳﺨﻲﮔﺮي و ﻧﺴﺒﺖ آن ﺑﺎ ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﻨﺮ«‪ .‬ﺧﻴـﺎل‪ ،‬ش ‪) 10‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن(‪ ،‬ص ‪13-4‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﭘــﻮرزرﮔﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿــﺎ؛ )‪" ،(1382‬ﺑﺤــﺮان ﺷــﻜﻞﮔﻴــﺮي اﻧﺪﻳﺸــﻪ در ﻣﻌﻤــﺎري ﻣﻌﺎﺻــﺮ اﻳــﺮان"‪ ،‬ﻓﺼــﻠﻨﺎﻣﻪي ﻣﻌﻤــﺎري و‬ ‫‪-‬‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ 72‬و ‪ ،73‬ﺻﻔﺤﻪي ‪ 30‬ﺗﺎ ‪.36‬‬
‫ﺗﺠﻮﻳﺪي‪ ،‬اﻛﺒﺮ؛ )‪" ،(1385‬ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﻲ ﭼﻨﺪ درﺑﺎرهي دﺷﻮاريﻫﺎي ﻧﮕﺎرش ﺗـﺎرﻳﺦ ﻫﻨـﺮ اﻳـﺮان و اراﺋـﻪ ﭼﻨـﺪ راﻫﮕﺸـﺎ"‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،///‬ﺑﻬﺎر‪ ،‬ص ‪.7‬‬
‫ﺣﺠﺖ‪ ،‬ﻋﻴﺴﻲ؛ )‪» ،(1381‬ﺣﺮﻓﻲ از ﺟﻨﺲ زﻣﺎن‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻧﻮ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري در اﻳـﺮان«‪ ،‬ﻧﺸـﺮﻳﻪي ﻋﻠﻤـﻲ‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﻫﻨﺮﻫﺎي زﻳﺒﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،12‬ﺻﻔﺤﻪي ‪ 51‬ﺗﺎ ‪.58‬‬
‫ﺣﺠﺖ‪ ،‬ﻋﻴﺴﻲ؛ )‪» ،(1382‬آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري و ﺑﻲارزﺷﻲ ارزشﻫﺎ«‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﻪي ﻋﻠﻤﻲ‪ -‬ﭘﮋوﻫﺸـﻲ ﻫﻨﺮﻫـﺎي زﻳﺒـﺎ‪ ،‬ﺷـﻤﺎرهي‬ ‫‪-‬‬
‫‪ ،14‬ﺻﻔﺤﻪي ‪ 63‬ﺗﺎ ‪.70‬‬
‫ﺧﻮﺋﻲ‪ ،‬ﺣﻤﻴﺪرﺿﺎ )‪" (1385‬ﭼﻴﺴﺘﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري و ﺟﺎﻳﮕﺎه آن در ﻓﻬﻢ و اﻳﺠﺎد آﺛﺎر ﻣﻌﻤـﺎري"‪ ،‬ﻓﺼـﻠﻨﺎﻣﻪي ﮔﻠﺴـﺘﺎن‬ ‫‪-‬‬
‫ﻫﻨﺮ ‪ /6‬زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬ص ‪ 20‬ﺗﺎ ‪.27‬‬
‫ﺧﻮﺋﻲ‪ ،‬ﺣﻤﻴﺪرﺿﺎ‪» (1383) .‬ﻧﺴﺒﺖ داﻧﺶ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ ﻧﻘﺪ آﺛﺎر آن«‪ ،‬ﺧﻴـﺎل‪ ،‬ش ‪) 12‬زﻣﺴﺘﺎن(‪ ،‬ص ‪84-95‬‬ ‫‪-‬‬
‫رازﺟﻮﻳﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد؛ )‪» ،(1376‬درسﻫﺎي ﻣﻌﻤـﺎري از ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﺰدﻳـﻚ –درﺳـﻲ در ﺑـﺎب ﺧﻠـﻖ ﻓﻀـﺎ«‪ ،‬ﻧﺸـﺮﻳﻪي ﻋﻠﻤـﻲ‬ ‫‪-‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺻ‪‬ﻔّــﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،25‬ﺻﻔﺤﻪي ‪ 28‬ﺗﺎ ‪.29‬‬
‫رازﺟﻮﻳﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد؛ )‪» ،(1378‬درسﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري از ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺰدﻳﻚ«‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﻪي ﻋﻠﻤـﻲ ﭘﮋوﻫﺸـﻲ ﺻ‪‬ﻔّـــﻪ‪ ،‬ﺷـﻤﺎرهي ‪،29‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪي ‪ 90‬ﺗﺎ ‪.93‬‬
‫رازﺟﻮﻳﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد؛ )‪» ،(1379‬درسﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري از ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺰدﻳﻚ«‪ ،‬ﻧﺸﺮﻳﻪي ﻋﻠﻤـﻲ ﭘﮋوﻫﺸـﻲ ﺻ‪‬ﻔّـــﻪ‪ ،‬ﺷـﻤﺎرهي ‪،30‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪي ‪ 68‬ﺗﺎ ‪.73‬‬
‫رﺣﻴﻢزاده‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ )‪" ،(1385‬واژهﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﻨﺮ )‪ (3‬ﺗﺎرﻳﺦ )ﮔﻔﺘﺎر ﺳﻮم("‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪،4‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ص ‪.5-12‬‬
‫زرﮔﺮ‪ ،‬اﻛﺒﺮ‪» ،1374 ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه درس ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري در آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري«‪ ،‬ﺻﻔﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ‪20‬و ‪ ،19‬داﻧﺸﻜﺪه ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫‪-‬‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ‪.43-37 ،‬‬
 ‫ﺟﺎﻳﮕﺎه درس "آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﻲ" در دورهي آﻣﻮزﺷﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬ 490

‫ و‬19 ‫ ﺷـﻤﺎرهي‬،‫ﻔّـــﻪ‬‫ ﻧﺸﺮﻳﻪي ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺻ‬،«‫ »ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري در دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ‬،(1374) ‫ اﻛﺒﺮ؛‬،‫زرﮔﺮ‬ -
.43 ‫ ﺗﺎ‬36 ‫ ﺻﻔﺤﻪي‬،20
76-80 ‫ – ص‬6 ‫ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ‬،"‫ "ﺑﺎز اﻧﺪﻳﺸﻲ در ﺷﻴﻮهي ﻓﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري‬،(1385) ‫ ﻣﻬﺮﻧﻮش‬،‫ﺳﺮوش‬ -
،‫ زﻣﺴﺘﺎن‬،6 ‫ ﺷﻤﺎرهي‬،‫ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ‬،"(1) ‫ "ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ آﻣﻮزش ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري در ﺟﻬﺎن‬،(1385) ‫ ﻋﻠﻲ‬،‫ﻋﻼﺋﻲ‬ -
.28-45 ‫ص‬
.‫ ﺧﻮارزﻣﻲ‬،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﺗﺎرﻳﺦ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺣﺴﻦ ﻛﺎمﺷﺎد‬،(1378) .‫ اﻳﭻ‬.‫ ﺋﻲ‬،‫ﻛﺎر‬ -
‫ ﻋﻠـﻲ ﻋﻼﻳـﻲ؛ ﻧﺸـﺮﻳﻪي‬:‫ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬،«‫ »ﻣﻬﺎرتﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻃﺮّاﺣﻲ در ﺣﺮﻓـﻪ و آﻣـﻮزش ﻣﻌﻤـﺎري‬،(1382) ‫ داﻧـﺎ؛‬،‫ﻛﺎف‬ -
.133 ‫ ﺗﺎ‬119 ‫ ﺻﻔﺤﻪي‬،37 ‫ ﺷﻤﺎرهي‬،‫ﻔّــﻪ‬‫ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺻ‬
.،‫ اﺧﺘﺮان‬،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ ﻣﻬﺪﻳﺎن‬،‫ ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠّﻲ ﺗﺎرﻳﺦ‬،(1385) .‫ ﺟﻲ‬.‫ آر‬،‫ﻛﺎﻟﻴﻨﮕﻮود‬ -
‫ ﻓﺼـﻠﻨﺎﻣﻪي ﮔﻠﺴـﺘﺎن‬.‫ ﺗﺮﺟﻤـﻪي ﺣﻤﻴﺪرﺿـﺎ ﺧـﻮﺋﻲ‬،«‫ »ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﭼﻴﺴﺖ؟‬،(1384) .‫ ﻫﻴﺰل و راوﺋﻦ روﻧﻴﺶ‬،‫ﻛﺎﻧﻮي‬ -
‫ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان‬.24-36 ‫ ص‬،(‫ )ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن‬2 ‫ ش‬،‫ﻫﻨﺮ‬
.‫ ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻧﺘﺸﺎرات و ﭼﺎپ‬،‫ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﺗﺎرﻳﺦﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري اﻳﺮان‬،1384 ،‫ ﻧﺴﺮﻳﻦ‬،‫ﮔﻠﻴﺠﺎﻧﻲ ﻣﻘﺪم‬ -
‫ ﺑﺮرﺳــﻲ دﻳــﺪﮔﺎه اﺳــﺎﺗﻴﺪ و‬،‫ »ﭼــﺎﻟﺶﻫــﺎي آﻣــﻮزش ﻃﺮّاﺣــﻲ ﻣﻌﻤــﺎري در اﻳــﺮان‬،(1381) ‫ ﺳــﻴﺪ اﻣﻴﺮﺳــﻌﻴﺪ؛‬،‫ﻣﺤﻤــﻮدي‬ -
.79 ‫ ﺗﺎ‬70 ‫ ﺻﻔﺤﻪي‬،12 ‫ ﺷﻤﺎرهي‬،‫ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﻫﻨﺮﻫﺎي زﻳﺒﺎ‬-‫ ﻧﺸﺮﻳﻪي ﻋﻠﻤﻲ‬،«‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن‬
.17 ‫ ﺗﺎ‬4 ‫ ﺻﻔﺤﻪي‬،2 ‫ ﺷﻤﺎرهي‬،‫ﻔّــﻪ‬‫ ﻧﺸﺮﻳﻪي ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺻ‬،«‫ »ﻣﺪﺧﻠﻲ ﺑﺮ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‬،(1370) ‫ ﻫﺎدي؛‬،‫ﻧﺪﻳﻤﻲ‬ -
،‫ﻔّـــﻪ‬‫ ﻧﺸـﺮﻳﻪي ﻋﻠﻤـﻲ ﭘﮋوﻫﺸـﻲ ﺻ‬،«‫ »ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري در آﻣﺮﻳﻜـﺎي ﺷـﻤﺎﻟﻲ‬،(1376) ‫ ﻋﻠﻲ؛‬،‫ﻧﻤﺎزﻳﺎن‬ -
.37 ‫ ﺗﺎ‬32 ‫ ﺻﻔﺤﻪي‬،25 ‫ﺷﻤﺎرهي‬

- Abel, Chris (1984) Architecture Education in Search of Philosophy and Method for
Architectural Education in Developing Countries. Atrium No 4/
- Anderson, Stanford (1999) "Architectural history in schools of architecture" in the
journal of the society of Architectural historians vol 58 no 3 architectural History
1999/2000 sep pp. 282-290
- Bergdoll barry and Alice thomine (2002) Teaching Architectural history in France: a
shifting institutional Landscape in the journal of the society of architectural Historians
vol 61 no 4 dec. pp.509 – 518
- Heynon, Hilde and Kristade Jonge. (2000) "Teaching of Architectural History and
Theory in Belgium and the Netherlands", in: The Journal of the Society of Architectural
Historians, Vol. 61. No.3 (Sep), pp.335-345.
- Howard, Deborah. (2000) "Teaching Architectural History in Great Britain and
Australia: Local Conditions and Global Perspectives", in: The Journal of the Society of
Architectural Historians, Vol.61, No.3(Sep), pp.335-345.
- Neumann, Dietrich. (2002) "Teaching the History of Architecture in Germany, Austria
and Switzerland: Architekturgeschichte vs. Bauforschung", in: The Journal of the
Society of Architectural Historians, Vol.61, No.3 (Sep), pp.70-380.
- Reynolds, Jonathan M. (2002) "Teaching Architectural History in Japan: Building a
Context for Contemporary Practice", in: The Journal of the Society of Architectural
Historians, Vol.61, No.3 (Sep), pp.530-536.
- Torre, Susana. (2002) "Teaching Architectural History in Latin America: The Elusive
Unifying Architectural Discourse", in: The Journal of the Society of Architectural
Historians, Vol.61, No.3 (Sep), pp.549-558.