‫ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺍﺯ ﻓﻀﺎﻫﺎﯼ ﺷﻬﺮﯼ ﺍﺯ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺍﯾﻠﺨﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ ﺻﻔﻮﯼ ﺑﺮﺭﺳﯽ ﺯﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎﯼ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﯼ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻭ‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬

‫ﭘﺪﯾﺪﺁﻭﺭﺩﻩ )ﻫﺎ( ‪ :‬ﻓﺮﻭﺗﻦ‪،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ‬

‫ﻫﻨﺮ ﻭ ﻣﻌﻤﺎﺭﯼ ‪ ::‬ﻫﻮﯾﺖ ﺷﻬﺮ ‪ ::‬ﺑﻬﺎﺭ ﻭ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻥ ‪ - 1388‬ﺷﻤﺎﺭﻩ ‪4‬‬
‫ﺍﺯ ‪ 95‬ﺗﺎ ‪106‬‬
‫ﺁﺩﺭﺱ ﺛﺎﺑﺖ ‪http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/987684 :‬‬

‫ﺩﺍﻧﻠﻮﺩ ﺷﺪﻩ ﺗﻮﺳﻂ ‪ :‬ﺑﻬﺰﺍﺩ ﻣﻬﺪﯼ ﺯﺍﺩﻩ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺩﺍﻧﻠﻮﺩ ‪26/02/1394 :‬‬

‫ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺕ ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮﯼ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﺳﻼﻣﯽ )ﻧﻮﺭ( ﺟﻬﺖ ﺍﺭﺍﺋﮥ ﻣﺠﻼﺕ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ‪،‬ﻣﺠﻮﺯ ﻻﺯﻡ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺻﺎﺣﺒﺎﻥ ﻣﺠﻼﺕ‪ ،‬ﺩﺭﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺍﯾﻦ ﺍﺳﺎﺱ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺣﻘﻮﻕ ﻣﺎﺩﯼ ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ ﺍﺯ ﻭﺭﻭﺩ ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﻣﻘﺎﻻﺕ‪ ،‬ﻣﺠﻼﺕ ﻭ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺕ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺩﺭ ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ "ﻣﺮﮐﺰ ﻧﻮﺭ" ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺍﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﺸﺮ ﻭ ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﻻﺕ ﺩﺭ ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻮﺷﺘﺎﺭ ﻭ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﮐﺎﻏﺬﯼ ﻭ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﻥ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﺩﯾﺠﯿﺘﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻭ ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺍﺯ ﺍﯾﻦ ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎﺯﻣﻨﺪ ﮐﺴﺐ ﻣﺠﻮﺯ ﻻﺯﻡ‪ ،‬ﺍﺯ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎﻥ ﻣﺠﻼﺕ ﻭ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺕ ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮﯼ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﺳﻼﻣﯽ )ﻧﻮﺭ( ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺗﺨﻠﻒ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﯿﮕﺮﺩ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﮐﺴﺐ ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ﻗﻮﺍﻧﯿﻦ ﻭ ﻣﻘﺮﺭﺍﺕ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ ﻣﺠﻼﺕ ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻧﻮﺭ ﻣﺮﺍﺟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﺋﯿﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﯾﮕﺎﻩ ﻣﺠﻼﺕ ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻧﻮﺭ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪95‬‬
‫ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻫﻮﻳﺖ ﺷﻬﺮ‪ /‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ /‬ﺷﻤﺎره ‪ /4‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪88‬‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ از ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي از ﺗﺒﺮﻳﺰ اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ ﺗﺎ اﺻﻔﻬﺎن ﺻﻔﻮي‬

‫*‬
‫)ﺑﺮرﺳﻲ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ(‬
‫**‬
‫ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻓﺮوﺗﻦ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻘـﺎﻟﻪ‪88/03/01 :‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻬﺎﻳﻲ‪88/05/10 :‬‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬

‫اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ درﺻﺪد ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻪ ﺗﺤﻮﻻﺗﻲ در ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي از دورة اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ ﺗـﺎ ﻇﻬـﻮر ﻣﻜﺘـﺐ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن در دوره ﺻﻔﻮي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﻦ ﺗﺤـﻮﻻت ﭼـﻪ ﺑـﻮد؟ ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﺑﺎ روﻳﻜﺮدي ﺗﻔﺴﻴﺮي‪ -‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﺗﺤﻮﻻت ﺷﻬﺮﺳﺎزي در ﺷﻬﺮﻫﺎي واﺟﺪ‬
‫آﺛﺎر ﺷﻬﺮﺳﺎزي اﻳﻦ دوره ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫـﺎ‬
‫از زﻣﺎن اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺷﻬﺮﺳﺎزي و ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﺟﺪﻳﺪ در ﺷﻬﺮﺳﺎزي اﻳﺮان را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﻳﻪ و ﺑﻪوﻳﮋه اﻗﺪاﻣﺎت ﺷﺎه ﻋﺒﺎس‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪﺳﺎز اﻳﺠﺎد ﻣﻜﺘﺐ ﺷﻬﺮﺳﺎزي اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﻨﺎﺻـﺮ‬
‫و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮﻳﻲ ﻛﻪ در دورهﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ و ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در ﻣﻜﺘـﺐ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ارﺳﻦﻫﺎي ﺗﺠﺎري ـ ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ ﻳﺎ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺗﺸﻴﻊ رﺳﻤﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي ارﺳﻦﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺻـﻮﻓﻴﻪ‪ ،‬ﻫـﺴﺘﻪﻫـﺎي ﮔـﺴﺘﺮش و‬
‫ﺗﻮﺳﻌﺔ ﺷﻬﺮي ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫واژه ﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي‬

‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي اﻳﺮان‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪﻫـﺎي ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺷﻬﺮﺳـﺎزي اﻳـﺮان‪ ،‬ﻣﻜﺘـﺐ ﺷﻬﺮﺳـﺎزي اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺮﺳـﺎزي دوره اﻳﻠﺨـﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي دوره ﺗﻴﻤﻮري‪ ،‬ﺷﻬﺮﺳﺎزي دوره ﺗﺮﻛﻤﺎﻧﺎن‪.‬‬

‫* در اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ از راﻫﻨﻤﺎﻳﻲﻫﺎي آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﻳﻌﻘﻮب آژﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺨﺶ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻣﻌﻤﺎرﻳﺎن‪ ،‬در ﺑﺨـﺶ ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ از آنﻫﺎ ﻗﺪرداﻧﻲ و ﺗﺸﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫** داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﺔ دورة دﻛﺘﺮي ﻣﻌﻤﺎري داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ واﺣﺪ ﻋﻠﻮم و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪Email 1: m.foroutan@iauh.ac.ir‬‬
‫‪Email 2: manouchehr.foroutan@gmail.com‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪96‬‬
‫ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻓﺮوﺗﻦ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﻇﻬﻮر ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن در ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺑﻪ ﻳﻜﺒﺎره اﺗﻔﺎق ﻧﻴﻔﺘﺎد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻳﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﻳﺮان در اﻣﺘـﺪاد ﺳـﻨﺖ‬

‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻳﺮان ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪاي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺑـﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﺣﺒﻴﺒـﻲ‪،‬‬

‫‪1374‬؛ ﺣﺒﻴﺒﻲ‪1375 ،‬؛ اﻫﺮي‪1380،‬؛ اﻫﺮي‪ 1385 ،‬و ﻣﻘﺎﻻت اراﺋﻪ ﺷﺪه در ﻫﻤﺎﻳﺶ ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن(‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﺑﻪ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺳـﻮاﺑﻖ و ﺗﺠـﺎرب‬

‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻗﺒﻞ از ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن و ﺗﺄﺛﻴﺮ آنﻫﺎ در ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و اﻳﻦ ﻟﺰوم ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮ در اﻳﻦ ﻣـﻮرد را‬

‫آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻋﻮاﻣﻞ و ﺗﺤﻮﻻﺗﻲ از دورة اﻳﻠﺨﺎﻧﻴﺎن ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺪن اﺻﻔﻬﺎن‬

‫زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي در اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ؟‬

‫ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال‪ ،‬ﺗﺤﻮﻻت ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي در ﺗﻌﺪادي از ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺮان و راﺑﻄﺔ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و‬

‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ واﺟﺪ آﺛﺎر ﺷﻬﺮﺳﺎزي دورة ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻮده و اﺳﻨﺎد ﺗﺤﻮﻻت‬

‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ در دﺳﺘﺮس ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮات‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪ ،‬ﻳﺰد‪ ،‬ﻛﺮﻣـﺎن‪ ،‬ﻗـﺰوﻳﻦ‪ ،‬اﺻـﻔﻬﺎن و‬

‫ﺷﻴﺮاز‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺤﻮﻻت ﺷﻬﺮﺳﺎزي را ﻣﻲﺗﻮان در دو ﺣﻮزة ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داد؛ ﻋﻮاﻣﻞ دروﻧﻲ و ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻴﺮوﻧﻲ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ‬

‫ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻣﺘﻮﺟﻪ راﺑﻄﺔ »ﺑﻴﻨﺎ ﻣﺘﻨﻲ« ﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮﺳﺎزي و ﺳﺎﻳﺮ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺧﺎرج آن اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬

‫در ﻋﻮاﻣﻞ دروﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ و رواﺑﻂ »ﻣﻴﺎن ﻣﺘﻨﻲ« ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻓﻨﻲ و ﺗﻔﻜـﺮات ﺷﻬﺮﺳـﺎزاﻧﻪ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬روﻳﻜـﺮد اﻳـﻦ‬

‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻴﺮوﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روش ﭘﮋوﻫﺶ‬

‫روش ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮي‪ -‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺑﺮ اﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي و ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﻣﺤﺘـﻮا اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ از اﺳـﻨﺎد و‬

‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺖ اول ﭼﻮن ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﮔﺰارشﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎران اﻳﻦ دوره و ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻌﺎﺻـﺮ در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬

‫دوره ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ در ﻣﻮرد روﻧﺪ ﺗﺤﻮﻻت ﺷﻬﺮﺳـﺎزي‬

‫در آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺒﺮﻳﺰ و ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر و در ﻣﻮرد ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﺤـﺪود ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﭘـﮋوﻫﺶ ﺑـﻮد و در ﻣـﻮاردي ﻧﻴـﺰ‬

‫اﺷﺎرات ﭘﺮاﻛﻨﺪه وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬

‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ وﺟﻮه ﻣﺸﺘﺮك در روﻧﺪ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ دﻳﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﻳﻦ اﺷﺘﺮاﻛﺎت و وﺿـﻌﻴﺖ ﺷﻬﺮﺳـﺎزي در اﻳـﻦ‬

‫دوره ﺑﻌﻀﻲ ﻋﻠﻞ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺆﺛﺮ در اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﻴﺰ واﺟﺪ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫـﺎﻳﻲ‬

‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻮع ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻤﺒﻮد اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺗﺼﻮﻳﺮي و ﺗﺮﺳﻴﻤﻲ‪ ،‬و ﺗﻮﺻﻴﻔﺎت دﻗﻴﻖ ﻣﻌﻤـﺎري و ﺷـﻬﺮي‪ .‬ﺑـﻪ‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻛﺎوشﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪن و دﻗﻴﻖ ﺷﺪن ﻣﻮاردي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺑـﺮ‬

‫ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻮﺻﻴﻔﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪97‬‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ از ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي از ﺗﺒﺮﻳﺰ اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ ﺗﺎ اﺻﻔﻬﺎن ﺻﻔﻮي )ﺑﺮرﺳﻲ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ(‬

‫روﻧﺪ ﺗﺤﻮﻻت ﺷﻬﺮﺳﺎزي و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي‬

‫روﻧﺪ ﺗﺤﻮﻻت ﺷﻬﺮﺳﺎزي از ﺣﻤﻠﺔ ﻣﻐﻮلﻫﺎ ﺗﺎ اﻳﺠﺎد ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ در اﺻﻔﻬﺎن در زﻣﺎن ﺻﻔﻮﻳﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳـﻲ را ﻣـﻲﺗـﻮان‬

‫ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬

‫‪ -‬دورهﻫﺎي اﻓﻮل ﺷﻬﺮﺳﺎزي‪ :‬در ﻫﻤﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ دوره ﺷﺎﻫﺪ اﻓﻮل ﺷﻬﺮﺳﺎزي در دورة اوﻟﻴﻪ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ -‬روﻧﻖ ﻣﺠﺪد ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﻲ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ‪ :‬ﻃﻲ دورهﻫﺎﻳﻲ آن ﻫﻢ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﻲ ﺑـﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠـﻲ‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺗﺒﺮﻳﺰ و ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ روﻧﻖ ﻣﺠﺪد ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﻲ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻫﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ -‬اﻳﺠﺎد اﻗﺎﻣﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﻮﻗﺖ ﭼﺎدري در ﻛﻨﺎر ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ‪ :‬اﻏﻠﺐ در ﻛﻨﺎر ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ ﺑـﻪوﻳـﮋه ﺗﻮﺳـﻂ اﻳﻠﺨـﺎن و‬

‫اﻳﻞﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ در ﻛﻨﺎر ﺷﻬﺮ ﻗﺪﻳﻢ و در ﻣﻴﺎن ﺑﺎﻏﺎت و ﭼﻤﻦزارﻫﺎي اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ‪ ،‬اﻗﺎﻣﺖﮔﺎهﻫﺎ و اردوﮔﺎهﻫﺎي ﭼـﺎدري اﻳﺠـﺎد‬

‫ﺷﺪ )ﻛﻼوﻳﺨﻮ‪247-275 :1384 ،‬؛ ﺣﺒﻴﺒﻲ‪.(81 :1375 ،‬‬

‫‪ -‬اﻳﺠﺎد ﺷﻬﺮكﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ در ﻛﻨﺎر ﺷﻬﺮ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺎ دو ﻫﺴﺘﻪ ﺟﺪا‪ :‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮔﺮوهﻫﺎي واﺑـﺴﺘﻪ ﺑـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻛـﻪ‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺮﻛﺎن و ﻣﻐﻮﻻن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻬﺮكﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪي در ﻣﻴﺎن ﺑﺎغﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺗﻴﻮل ﺣﻜﺎم و واﺑﺴﺘﮕﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮد اﻳﺠﺎد ﺷـﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ واﺟﺪ دو ﻫﺴﺘﺔ ﺟﺪا ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺷﻬﺮ ﻳﺎ ﻳﻚ ارﺳﻦ ﻣﺬﻫﺒﻲ و دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻣﻘﺒﺮه ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫ﺗﻮﺳﻌﺔ ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﻃﻲ دوران ﻏﺎزان ﺧﺎن )ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻴﺎ‪ 37 :1381 ،‬و ﺷﻜﺎري ﻧﻴﺮي‪ 1384 ،‬و ﺧﻮاﻧﺴﺎري‪ (83 :1383 ،‬و ﺗﺮﻛﻤﺎﻧـﺎن )ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﺔ وﻧﻴﺰﻳـﺎن‪،‬‬

‫‪ ،(422 :1341‬ﺳﺎﺧﺖ ﺷﻬﺮ ﺳﻠﻄﺎﻧﻴﻪ و ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﻏﺎزانﺧﺎﻧﻲ )ﻋﻴﻨﻲ ﻓﺮ و ﻣﻴﺮزا ﻛﻮﭼﻚ ﺧﻮﺷﻨﻮﻳﺲ‪ 81 :1381 ،‬و ﺟﻨﻴﺪي‪ ،(367-369 :1366 ،‬ﺗﻮﺳـﻌﺔ‬

‫ﻛﺮﻣﺎن در دوران اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن )ﻗﺮاﺧﺘﺎﺋﻴﺎن( )ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺮادي‪ ،(328 :1378 ،‬ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ دوران ﺗﻴﻤﻮري )ﻛﻼوﻳﺨﻮ‪ ،(222-275 :1384 ،‬ﻫﺮات دوران آل‬

‫ﻛﺮت و ﺗﻴﻤﻮري‪) ،‬ﻛﻮﻧﺌﻮ‪ 282 :1384 ،‬و وﻳﻠﺒﺮ و ﮔﻠﻤﺒﻚ‪ 59 :1374 ،‬و ‪ ،(91‬ﺷﻴﺮاز دورة آل ﻣﻈﻔﺮ ) ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ ﺑﺎﻓﻘﻲ‪ 1385 ،‬ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ از ﺳـﺘﻮده‪:1385 ،‬‬

‫‪ (131‬اﺻﻔﻬﺎن دورة ﺗﻴﻤﻮري )وﻳﻠﺒﺮ و ﮔﻠﻤﺒﻚ‪ 63 :1374 ،‬و ‪ ،(91‬ﻳﺰد دوران آل ﻣﻈﻔﺮ و ﺗﻴﻤﻮري )وﻳﻠﺒﺮ و ﮔﻠﻤﺒﻚ‪ (91 :1374 ،‬و ﻗـﺰوﻳﻦ دورة‬

‫ﺻﻔﻮي ) ﺧﻮاﻧﺴﺎري‪.(75-77 :1383 ،‬‬

‫‪ -‬اﻳﺠﺎد ﻫﺴﺘﻪاي ﺟﺪﻳﺪ ﺧﺎرج از ﺷﻬﺮ و اﻏﻠﺐ در رﺑﺎطﻫﺎ‪ ،‬زاوﻳﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﺼﻮف و اﻣﺎﻣﺰادﮔﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ :‬اﻳﻦ‬

‫ﻫﺴﺘﻪ در ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺧﻮد ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺎ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﻘﺒﺮه‪ ،‬ﺧﺎﻧﻘﺎه‪ ،‬رﺑﺎط ﻳﺎ زﻳﺎرﺗﮕﺎه‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪ )ﻳـﺎ ﻣـﺴﺠﺪ( و اﻏﻠـﺐ در‬

‫ﻣﻴﺎن ﺑﺎﻏﺎت و زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي وﻗﻔﻲ آن ﺑﻮد‪ ) .‬اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃـﻪ‪ ،(472 :1361 ،‬ﻣﻘﺒﺮة ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺼﺎري در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﻫـﺮات‪ ،‬ارﺳـﻦ‬

‫ﺷﺎه ﻧﻌﻤﺖ اﷲ وﻟﻲ در ﻣﺎﻫﺎن و ارﺳﻦ ﺷﻴﺦ ﺗﻘﻲ اﻟﺪﻳﻦ دارا در ﻳﺰد )ﻛﺎﺗﺐ ﻳﺰدي‪ ،(39 :1357 ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﭼﻨﻴﻦ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -‬ﺗﻮﺳﻌﺔ ﺑﺎغﺳﺎزي در اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ و اﻳﺠﺎد ﺧﻴﺎﺑﺎن ﻣﺸﺠﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺎﻛﻢ و درﺑﺎرﻳﺎن‪ :‬ﺑـﺎغﻫـﺎي اﻃـﺮاف ﺷـﻬﺮ ﻣﺤـﻞ‬

‫زﻧﺪﮔﻲ اﺷﺮاف ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﻼت ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ‪ ،‬ﻫﺴﺘﺔ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺧﺎرج از ﺷﻬﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﻣـﺴﻴﺮ درﺧﺘﻜـﺎري ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ‬

‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﻣﺴﻴﺮي ﻛﻪ در ﻫﺮات ﺑـﻮد و از دروازة ﻣﻠـﻚ در ﻛﻨـﺎر ارگ ﺷـﺮوع و ﺗـﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﺑـﺎغﻫـﺎي ﺻـﻔﻪاي ﻛـﻪ‬

‫ﻣﻌﺮوفﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﺑﺎغﻫﺎ ﺑﺎغ ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲرﺳﻴﺪ و ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻴﺮي ﻛﻪ از ﮔﺎزارﮔﺎه ﺗﺎ دروازة ﻗﺒﭽﺎق و دروازة ﺧـﻮش اداﻣـﻪ داﺷـﺖ )وﻳﻠﺒـﺮ و‬

‫ﮔﻠﻤﺒﻚ‪ ،(59 :1374 ،‬ﻣﺴﻴﺮ درﺧﺘﻜﺎري از ﺑﺎغ دﻟﮕﺸﺎ ﺗﺎ دروازة ﻓﻴﺮوزي در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺗﻴﻤﻮري )ﻛﻮﻧﺌﻮ‪ ،(280 :1384 ،‬ﻣﺴﻴﺮ ﺗﻨﮕـﺔ اﷲ اﻛﺒـﺮ ﺗـﺎ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪98‬‬
‫ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻓﺮوﺗﻦ‬

‫داﺧﻞ ﺷﻬﺮ در ﺷﻴﺮاز و ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺑﻴﻦ ﺑﺎغ ﺷﺎه ﻳﺰد و ﺳﺮ ﭘﻞ ﭼﻬﺎر ﻣﻨﺎر )ﺟﻌﻔﺮي‪ ،(105 :1343،‬ﻣﺴﻴﺮ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ درﺧﺘﻜﺎري در ﻛﻨﺎر ﻧﻬﺮ ﻣـﺴﻴﺮ‬

‫ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺧﻴﺎﺑﺎن از ﺑﺎغ ﺷﻤﺎل ﺗﺎ ارﺳﻦ ﺟﻬﺎﻧﺸﺎه در ﺗﺒﺮﻳﺰ دورة ﺗﺮﻛﻤﺎﻧﺎن )ﺳﻠﻄﺎن زاده‪ (1376 ،‬و ﻣﺴﻴﺮ ﻧﻬﺮي ﻛـﻪ از ﻃـﻮس ﺑـﻪ ﻣـﺸﻬﺪ‬

‫ﻣﻲآﻣﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻴﺎﺑﺎن ﻧﺎدري ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ )ﻛﻮﻧﺌﻮ‪.(361 :1384 ،‬‬

‫‪ -‬ﺗﻮﺳﻌﺔ ارﺳﻦﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﻗﺪﻳﻢ‪ :‬اﻳﻦ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺪارس‪ ،‬ﺧﺎﻧﻘﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﻣـﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬دار اﻟـﺴﻴﺎدهﻫـﺎ‪ ،‬ﻣﻘـﺎﺑﺮ و‬

‫ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه از ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻘﺎﺑﺮ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ارﺳﻦﻫﺎ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠـﺰا ﺑﺎﻳـﺪ‬

‫ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮ در ﻣﻮاردي ارﺳﻦﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ در داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ در داﺧﻞ ﺷﻬﺮ اﻳﺠﺎد ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳـﺪ‬

‫را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﺴﺘﻪ اﺻﻠﻲ ﺷﻬﺮ را ﺗﻮﺳﻌﻪ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﻠﺔ ﺗﺮك آﺑﺎد در ﻛﺮﻣﺎن )ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺮادي‪ (1378 ،‬و ارﺳﻦ ﺣﺮم اﻣـﺎم رﺿـﺎ در‬

‫ﻣﺸﻬﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ زﻳﺎرﺗﮕﺎهﻫﺎ ﻫﺴﺘﺔ اوﻟﻴﺔ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻬﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺰار ﺷﺮﻳﻒ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻛﻪ در دورة ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﺑـﺎﻳﻘﺮا‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ )وﻳﻠﺒﺮ و ﮔﻠﻤﺒﻚ‪ .(88 :1374 ،‬از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ ارﺳﻦﻫﺎ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺗﻮان از ارﺳﻦ ﮔﺎزارﮔـﺎه و ﮔـﻮﻫﺮ ﺷـﺎد در‬

‫ﻫﺮات‪ ،‬ارﺳﻦ ﻏﺎزاﻧﻴﻪ و رﺑﻊ رﺷﻴﺪي ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬ارﺳﻦ ﻣﻘﺒﺮه اﻟﺠﺎﻳﺘﻮ در ﺳﻠﻄﺎﻧﻴﻪ‪ ،‬ارﺳﻦ ﻣﻘﺒﺮة ﮔﻮر اﻣﻴﺮ و ﺷﺎه زﻧﺪه و ارﺳﻦ ﻣﻴﺪان رﻳﮕـﺴﺘﺎن‬

‫در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪ ،‬ارﺳﻦﻫﺎي ﻣﻴﺮ ﭼﺨﻤﺎق و ﻣﺪرﺳﻪ و ﺧﺎﻧﻘﺎه اﺑﻮاﻟﻤﻌﺎﻟﻲ در ﻳﺰد‪ ،‬ارﺳﻦ ﺣﺮم اﻣﺎم رﺿـﺎ )دورة ﺗﻴﻤـﻮري( در ﻣـﺸﻬﺪ‪ ،‬ﻣـﺴﺠﺪ و‬

‫ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﻈﻔﺮﻳﻪ و ارﺳﻦ ﭘﺎ ﻣﻨﺎر ﻛﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻧﻘﺎه ﺷﻴﺦ اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﺣﻔﻴﻒ در زﻣﺎن آل اﻳﻨﺠﻮ و ﻣﺪرﺳﻪ و ﺧﺎﻧﻘﺎه ﻧﺼﺮ آﺑﺎد‪ ،‬ﺑﻘﻌﻪ ﺷﻬـﺸﻬﺎن و‬

‫ارﺳﻦ ﺷﻴﺦ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬زﻳﺎرﺗﮕﺎهﻫﺎي درب اﻣﺎم و درب ﻛﻮﺷﻚ در اﺻﻔﻬﺎن و ارﺳﻦ ﺷﺎه ﭼﺮاغ ﺷﻴﺮاز در دوره آل اﻳﻨﺠﻮ را ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬

‫‪ -‬اﻳﺠﺎد ﻣﻴﺪان ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ )ﻣﻴﺪان ﻣﺸﻖ(‪ :‬ﺑﻴﻦ دو ﺑﺨﺶ ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ ﺷﻬﺮ ﻳﺎ ﺑﻴﻦ ﺷﻬﺮ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎﻏﺎت‪ ،‬ﻣﻴـﺪاﻧﻲ ﺑـﺎ ﻛـﺎرﻛﺮد‬

‫ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﻳﺠﺎد ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ وﻳﻠﺒﺮ و ﮔﻠﻤﺒﻚ )‪ 20 :1374‬و ‪ (21‬در ﻋﺼﺮ ﺗﻴﻤﻮري‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي »ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﺷـﻬﺮي« ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬

‫ﻳﻚ ﻣﻴﺪان ﺑﺎز ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ از ﻣﻴﺪانﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻴﺪان رﻳﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺗﺠـﺎري ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﭼـﻪ از ﻣﻴـﺪانﻫـﺎي‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ در اﻳﻦ ﻋﺼﺮ اﺛﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻣﻴﺎن اﺳﻨﺎد ﻧﻮﺷﺘﺎري ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻴﺪانﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛـﺮد‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺑﺎغ ﻣﻴﺪان در ﻳﺰد )ﺟﻌﻔﺮي‪ ،(105 :1343،‬ﻣﻴﺪان ﺻﺎﺣﺐ آﺑﺎد در ﺗﺒﺮﻳﺰ )ﺣﻨﺎﭼﻲ و ﻧﮋاد اﺑﺮاﻫﻴﻤـﻲ ﺳـﺮدرود‪ ،(1385 ،‬ﻣﻴـﺪان ﻣﻴـﺮ‬

‫ﭼﺨﻤﺎق ﻳﺰد‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ﻟﺸﮕﺮﮔﺎه و دار اﻟﻌﻤﺎره و اﺳﭙﺮﻳﺲ در ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﻏﺎزان ﺧﺎﻧﻲ )ﻧﻚ‪ .‬ﻋﻴﻨﻲ ﻓـﺮ و ﻣﻴـﺮزا ﻛﻮﭼـﻚ ﺧﻮﺷـﻨﻮﻳﺲ‪،‬‬

‫‪ (83 :1381‬و اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻣﻴﺪاﻧﻲ در ﻣﺤﻞ ﻣﻴﺪان ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن در دورة ﺗﻴﻤﻮري )وﻳﻠﺒﺮ و ﮔﻠﻤﺒﻚ‪.(63 :1374 ،‬‬

‫‪ -‬ﮔﺴﺘﺮش ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﺎزار‪ :‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻮﺳﻌﺔ ﺑـﺎزار در اﻳـﻦ دوره را ﻣـﻲﺗـﻮان دﻳـﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﺑـﺎزار در‬

‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ زﻣﺎن ﺗﻴﻤﻮر )ﻛﻼوﻳﺨـﻮ‪ 276 :1384 ،‬و ‪ (277‬و ﺑـﺎزار ﺷـﻴﺮاز در زﻣـﺎن اﺗﺎﺑـﻚ ﺳـﻌﺪ )وﺻـﺎف اﻟﺤـﻀﺮه‪ (1346 ،‬ﻧﻤﻮﻧـﻪاي از اﻳـﻦ ﻧـﻮع‬

‫ﮔﺴﺘﺮشﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -‬ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ‪ :‬در ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻋﻨﺎﺻﺮي ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﺟﺪا ﺟﺪا ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑـﺎزار‪ ،‬ارﺳـﻦﻫـﺎي‬

‫ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻛﺎخ – ﺑﺎغﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ درﺧﺘﻜﺎري ﺷﺪه )ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ( در ﻳﻚ ﺟﺎ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ‬

‫ﮔﻨﺠﻌﻠﻲ ﺧﺎن ﻛﺮﻣﺎن )ﻧﻚ‪ .‬ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﭘﺎرﻳﺰي‪ ،‬ب ‪ ،(1362‬ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن ﻗـﺰوﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﺻـﻔﻮي در ﺷـﻴﺮاز )ﺗﻮﺳـﻠﻲ و‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪99‬‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ از ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي از ﺗﺒﺮﻳﺰ اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ ﺗﺎ اﺻﻔﻬﺎن ﺻﻔﻮي )ﺑﺮرﺳﻲ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ(‬

‫ﺑﻨﻴﺎدي‪ ،(64-72 :1371 ،‬ﻣﻴﺪان ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺒﻲ در ﻳﺰد و ﺗﻮﺳﻌﻪ ارﺳﻦ ﺣﺮم اﻣﺎم رﺿﺎ در دورة ﺻﻔﻮي )ﻛﻮﻧﺌـﻮ‪ ،(361 :1384،‬ﻧﻤﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﺑـﺮ‬

‫ﺟﺴﺘﺔ اﻳﻦ ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺷﻬﺮياﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮي‪ :‬ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮي از ارﺳﻦﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ )زﻳﺎرﺗﮕﺎﻫﻲ و آﻣﻮزﺷﻲ(‬

‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮف‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺪانﻫﺎ و ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫﺎي ﺗﺠﺎري و ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي آن را در ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻗـﺰوﻳﻦ و ﺷـﻴﺮاز‬

‫)دورة ﺻﻔﻮي و زﻧﺪﻳﻪ( ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺮاوان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﺎﻫﺪ رواج ﺑﺎغ ـ ﻣﺰارﻫﺎ و ﻣﻘﺎﺑﺮ ﻛﻮﺷﻜﻲ در ﺷﻴﻮة ﻣﻌﻤﺎري اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺟـﺎي‬

‫ارﺳﻦﻫﺎي زﻳﺎرﺗﮕﺎﻫﻲ ﺷﻴﻮة ﻣﻌﻤﺎري آذري ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺎغ ﻣﺰارﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﻗﺪﻣﮕﺎه ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ رﺑﻴﻊ ﻣﺸﻬﺪ و ﺑﺎغ ﻣـﺼﻠﻲ‬

‫ﻳﺰد را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ارﺳﻦﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ -‬ﻣﺪرﺳﻪ ﺳﻴﺪ اﺻﻔﻬﺎن اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ -‬ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ‪ :‬ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﺻﻔﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻤـﺎ و ﺳـﺎﻳﺮ ﮔـﺮوهﻫـﺎي ﻣـﺮدم در‬

‫ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان از ﺣﻤﻠﺔ ﻣﻐﻮل ﺗﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬

‫از ﺣﻤﻠﺔ ﻣﻐﻮل ﺗﺎ دوران ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺻﻔﻮي وﺿﻌﻴﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ واﺟﺪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ‬

‫اﻳﻦ دوره ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد ﺑﺎ دورهﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎوب ﺛﺒﺎت ﻧﺴﺒﻲ و دﻳﻮانﺳﺎﻻري‪ ،‬و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﻛﺰ و ﺛﺒﺎت‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﺻـﻼﺣﺎت و اﻧﺘﻘـﺎل ﻣﻮﻗـﺖ‬

‫ﻧﻘﺶ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ در ﻛﺸﻮر از اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﻣﻐﻮل‪ -‬ﺗﺮك ﺑﻪ دﻳﻮانﺳﺎﻻري ﻏﻴﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﺮان ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻬﺒﻮد ﻧﺴﺒﻲ اﻗﺘـﺼﺎدي‬

‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺻﻼﺣﺎت ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ اﻣﺮاء ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن و ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن ﺑﻪ آن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﻲﺷـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑـﻪ‬

‫ﻋﻼوة ﻋﺪم اﺗﺤﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬و ﺿﻌﻒ ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﮔﺮاﻳﺶ دوم ﺑﺎﻋﺚ ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻮدن دورهﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ و ﺛﺒﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ‬

‫در اﻳﺮان ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺷﺪ‪ .‬وﻳﮋﮔﻲ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ دوره ﮔﺮاﻳﺶ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ و ﺗﺼﻮف ﺑﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺑـﻮد )ﻣﻴـﺮ ﺟﻌﻔـﺮي‪:1385 ،‬‬

‫‪ .(168-181‬وﺟﻮد ﮔﺮوهﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﺔ ﺗﺼﻮف ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﺑﺪاران‪ ،‬ﺣﺮوﻓﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺸﻌﺸﻌﻴﺎن و ﺻـﻔﻮﻳﺎن ﻛـﻪ واﺟـﺪ ﺗـﺸﻜﻴﻼت اﻋﺘﻘـﺎدي و‬

‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و در اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎﻳﻴﺪي ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﮔـﺮوهﻫـﺎ ﺳـﺮﺑﺪاران و ﺻـﻔﻮﻳﺎن ﻣﻮﻓـﻖ ﺑـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫ﺑﺎ ﺑﺮﭼﻴﺪه ﺷﺪن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن ﻛﻪ از ﺗﺴﻨﻦ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮاي رﺷﺪ ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﮔﻔﺘﮕـﻮي دﻳﻨـﻲ و ﻓﻠـﺴﻔﻲ در ﻣﻴـﺎن‬

‫اﻫﻞ ﺗﺴﻨﻦ و ﺗﺸﻴﻊ اﻳﺠﺎد ﺷﺪ )ﺑﺎﺳﺎﻧﻲ‪ .(512 :1385 ،‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﺼﻮف اﺳﻼﻣﻲ و ﻃﺮﻳﻘﺖﻫـﺎي واﺑـﺴﺘﻪ ﺑـﺪان ﻛـﻪ‬

‫داراي ﺳﺎﺑﻘﻪ در ﺗﻔﻜﺮات اﺳﻼﻣﻲ ﻻاﻗﻞ از ﻗﺮون ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ و ﻧﻔـﻮذ در ﮔـﺮوهﻫـﺎي‬

‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ دوره ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮي ﻧﻴﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ )روﻳﻤﺮ‪144 :1379 ،‬؛ ﻣﻴﺮ ﺟﻌﻔﺮي‪164-169 :1385 ،‬؛ وﻳﻠﺒﺮ و ﮔﻠﻤﺒـﻚ‪،‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪100‬‬
‫ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻓﺮوﺗﻦ‬

‫‪ .(95-97 :1374‬ﭘﺪﻳﺪة دﻳﮕﺮ اﻳﻦ دوره ﮔﺬار از ﺗﺴﻨﻦ ﺑﻪوﻳﮋه ﺗﺴﻨﻦ ﺷﺎﻓﻌﻲ ﺑﻪ ﺗﺸﻴﻊ در ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﺗﺼﻮف ﺑـﻮد )ﺑﺎﺳـﺎﻧﻲ‪518 :1385 ،‬؛ وﻳﻠﺒـﺮ و‬

‫ﮔﻠﻤﺒﻚ‪ (97 :1374 ،‬ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻞ آن روﻳﻜﺮد ﻣﺴﺎﻣﺤﺔ ﺗﺼﻮف در ﻣﻮرد ﻓِﺮَق ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﻼﻣﻲ و اﻣﻜـﺎن رﺷـﺪ ﺗـﺸﻴﻊ در اﻳـﻦ دوره ﺑـﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺷﺎﺧﺺ اﻳﻦ ﺗﺤﻮل را در ﻧﻬﻀﺖ ﺻﻔﻮﻳﺎن ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‪.‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‬

‫ﺣﻤﻠﻪﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮده و وﻳﺮاﻧﮕﺮ ﻣﻐﻮﻻن‪ ،‬ﺗﻴﻤﻮر و ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ اﻣﺮاء اﻓﻮل ﺷﺪﻳﺪ اﻗﺘﺼﺎدي را ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﺰارشﻫـﺎ ﻫﻤﮕـﻲ‬

‫ﺣﻜﺎﻳﺖ از آن دارﻧﺪ )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﻤﺪ اﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ‪ 1362 ،‬و ﻣﻴﺮ ﺟﻌﻔﺮي‪221 :1385 ،‬و‪ .(222‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣـﺎل ﻗﻠﻤـﺮو وﺳـﻴﻊ ﻣﻐـﻮﻻن و ﺗﻴﻤﻮرﻳـﺎن از‬

‫ﺳﻮﻳﻲ و راﺑﻄﻪ آﻧﺎن ﺑﺎ اروﭘﺎﺋﻴﺎن و ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻛﺜﺮ اﻣﺮاء و اﺷﺮاف ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﺗﺠﺎرت ﻛﻪ ﺑﺎ روﺣﻴﻪ ﻛﻮچﻧﺸﻴﻨﻲ آﻧﺎن ﻫﻤﺨﻮان ﺑﻮد ﺑﺎﻋﺚ رﺷـﺪ‬

‫ﺗﺠﺎرت ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ رﺷﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎرﻛﺪه‪ ،‬اﻧﺒﺎر ﻛﺎﻻ و ﺑﺎزار ﻛﺎﻻﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻮدﻧـﺪ و‬

‫ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻛﺎرواﻧﻲ و آبراهﻫﺎي ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و در ﺑﺴﻴﺎري اوﻗﺎت ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺎﻻﻫـﺎي ﺻـﻨﻌﺘﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻈﻴـﺮ ﺗﺒﺮﻳـﺰ‪،‬‬

‫ﻣﺮاﻏﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺪان‪ ،‬ﻗﺰوﻳﻦ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺷﻴﺮاز و ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎ اﻗﺘﺼﺎد واﺑـﺴﺘﻪ ﺑـﻪ ﻛـﺸﺎورزي در وﺿـﻌﻴﺖ ﺧـﻮﺑﻲ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‬

‫)ﭘﻄﺮوﺷﻔﺴﻜﻲ‪ 479-480 :1385 ،‬و ‪ 161‬و ‪162‬؛ ﻣﻴﺮ ﺟﻌﻔﺮي‪221 :1385 ،‬؛ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ،1353 ،‬ج ‪ .(838 :2‬در دورهﻫﺎي ﺛﺒﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺑﺨﺶﻫـﺎي‬

‫ﻣﺮﻛﺰي و ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺮان در زﻣﺎن اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن‪ ،‬و ﺧﺮاﺳﺎن و ﻓﺮا رودان‪ ،‬در زﻣﺎن ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن‪ ،‬اﺻـﻼﺣﺎت ﻣﺎﻟﻴـﺎﺗﻲ و اﺣﻴـﺎي ﻧـﺴﺒﻲ ﻛـﺸﺎورزي‬

‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪) .‬ﭘﻄﺮوﺷﻔﺴﻜﻲ‪ ،468 :1385 ،‬زﻣﺠﻲ اﺳﻔﺰاري‪ ،1339 ،‬ج ‪ 374 :2‬و ‪ 375‬و ﻣﻴﺮ ﺟﻌﻔﺮي‪ 323 ،218، 219 :1385 ،‬و ‪ (324‬اﻣﺎ اﻳـﻦ دورهﻫـﺎ‬

‫ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ و ﺷﻴﻮة زﻣﻴﻨﺪاري ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺗﻴﻮل و اﻗﻄﺎع‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ رﺷﺪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ اﻋـﻢ از اﻗﻄـﺎع و ﻣﻠـﻚ‪ ،‬ﺑـﻪ‬

‫ﺑﻬﺎي از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ دوﻟﺘﻲ ﺑﻮد )ﭘﻄﺮوﺷﻔﺴﻜﻲ ‪ .(494 :1385 ،‬در ﻋﻮض ﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬اﻣﺘﻴﺎزات ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و اﻗﺘـﺼﺎدي‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﻣﻼك وﻗﻔﻲ دورة اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺑﻪوﻳﮋه دوران ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن و ﺗﺮﻛﻤﺎﻧﺎن ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ )وﻳﻠﺒﺮ و ﮔﻠﻤﺒـﻚ‪:1374 ،‬‬

‫‪94‬؛ ﭘﻄﺮوﺷﻔﺴﻜﻲ ‪ (490 :1385 ،‬و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺧﻴﺮﻳﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم دار اﻟﺴﻴﺎده اﻳﺠﺎد ﺷﺪ‪.‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬

‫ﮔﺮاﻳﺶ اﺷﺮاف ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮاي ﺷﺮاﻛﺖ در اﻣﻮر ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ واﺟﺪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻓﺮاوان ﺑﻮد و ﻧﻴـﺰ ﺷـﻴﻮه زﻣﻴﻨـﺪاري و ﺧـﺪﻣﺎت دوﻟﺘـﻲ ﺑـﻪ‬

‫ﺻﻮرت ﺗﻴﻮل‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ اﺷﺮاف اﻳﻼت‪ ،‬زﻣﻴﻨﺪاران و ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن ﺷـﺪ )ﭘﻄﺮوﺷﻔـﺴﻜﻲ‪ .(483 :1375 ،‬اﻳـﻦ ﮔـﺮوه از زﻣﻴﻨـﺪاران از‬

‫ﮔﺮوهﻫﺎي ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻦ دﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻃﻲ اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ دورهﻫﺎي ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص دورة ﺳـﻠﺠﻮﻗﻴﺎن ﺑـﻮد‪ ،‬ﺟـﺰ‬

‫اﻳﻦﻛﻪ در اﻳﻦ دوره ﻗﺪرت اﺷﺮاف ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﻼت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد و ﺟﺪاﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻴﻦ ﮔﺮوه ﺣﺎﻛﻢ ﻛﻮچﻧﺸﻴﻦ و ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ اﺧﺘﻼﻓـﺎت‬

‫زﻳﺎد ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺷﺪن ﺑﻪ زﻣﺎن ﺻﻔﻮﻳﺎن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﮔﺮوﻳﺪن آﻧﺎن‬

‫ﺑﻪ اﺳﻼم اﻳﻦ ﺟﺪاﻳﻲ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪101‬‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ از ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي از ﺗﺒﺮﻳﺰ اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ ﺗﺎ اﺻﻔﻬﺎن ﺻﻔﻮي )ﺑﺮرﺳﻲ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ(‬

‫ﻣﺤﻼت ﻃﻲ اﻳﻦ دوره ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ دورهﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻳﺰات اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺷﻐﻠﻲ‪ ،‬ﻗﻮﻣﻲ و ﻳـﺎ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﻣﺘﻜـﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ دوره‬

‫ﻣﺤﻼت ﺑﻴﺸﺘﺮ واﺟﺪ ﺧﻮدﮔﺮداﻧﻲ ﻧﺴﺒﻲ ﺷﺪﻧﺪ )ﭘﻄﺮوﺷﻔﺴﻜﻲ‪ .(483 :1385 ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﺤﻼت و رﻫﺒﺮي آﻧﺎن در ﻗﻴﺎمﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ اﻳـﻦ دوره‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻧﻬﻀﺖ ﺳﺮﺑﺪاران اﻳﻦ اﻣﺮ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﺗﺼﻮف و ﮔﺮوهﻫﺎي اﺧﻮت‪ ،‬و ارﺗﺒﺎط ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ ﺑـﻴﻦ اﺻـﻨﺎف‪،‬‬

‫دراوﻳﺶ ﺻﻮﻓﻲ‪ ،‬ﻋﻴﺎران‪ ،‬ﻛﺸﺎورزان و ﻛﻼً ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﻬﻴﺪﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‪ ،‬ﺷـﻬﺮ و روﺳـﺘﺎ را در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻛـﻮچﻧـﺸﻴﻨﺎن ﺣـﺎﻛﻢ ﻗـﺮار داده ﺑـﻮد‬

‫)ﺣﻤﺪ اﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ‪81 :1362 ،‬؛ اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ‪ 260-65 :1361،‬و ‪468‬؛ ﭘﻄﺮوﺷﻔﺴﻜﻲ ‪ .(485 :1385 ،‬ﻧﻔﻮذ ﺗﺼﻮف و ﺗﻮﺳﻌﻪ آن و ﻧﻴﺰ اﻣﺘـﺰاج ﺷـﺮﻳﻌﺖ و‬

‫ﻃﺮﻳﻘﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺸﺎﻳﺦ ﺑﺰرگ و اﺻﺤﺎب ﺧﺎﻧﻘﺎهﻫﺎ در ﺷﻤﺎر ﻣﺘﺼﺪﻳﺎن اﻣﻮر ﺷﺮع ﺷﺪ )ﻣﻴﺮ ﺟﻌﻔـﺮي‪ .(177 :1385 ،‬اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺧـﻮد‬

‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮﺟﻪ ﺣﻜﺎم ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺪﻳﺪة دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻃﻲ اﻳﻦ دوره ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ و ﻣﻘﺎم زﻧﺎن درﺑﺎري ﻣﻐﻮل و ﺗﻴﻤـﻮري ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ادوار‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﻣﻴﺮ ﺟﻌﻔﺮي‪209 :1385 ،‬؛ اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ‪ (222 :1361 ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﺸﺘﺮك ﺗﺮﻛﺎن و ﻣﻐﻮﻻن ﺗﺎ‬

‫ﺣﺪودي از دوره ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺗﺮﻛﺎن ﻏﺰﻧﻮي ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي دوران ﺻﻔﻮي از اﻧﺘﻘﺎل ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬

‫در اواﻳﻞ ﺳﺪة دﻫﻢ‪ ،‬ﺻﻔﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺗﺤﻮﻻﺗﻲ را ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول ﺑـﻪ اوج ﺧـﻮد‬

‫رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﺳﻴﻮري )‪ (1380‬ﺗﺤﻮل و ﺗﻮﺳﻌﺔ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ ﺻﻔﻮي داراي ﺳﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﻋﻤﺪه ﺑﻮد‪:‬‬

‫‪ -‬دورة اول‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﺟﻠﻮس ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول )‪ 907-996‬ﻫــ‪ .‬ق‪ 1501-88/‬م(‪ :‬دورة ﺗﺤـﻮل و ﺳـﺎزﮔﺎري ﻛـﻪ ﻃـﻲ آن دوره‪،‬‬

‫وﻇﺎﻳﻒ اﺻﻠﻲ ﻣﺄﻣﻮران دوﻟﺖ ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺒﻮد و ﻗﺪرت ﻣﺄﻣﻮران ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻼﻗﻲ داﺷﺖ؛‬

‫‪ -‬دورة دوم‪ ،‬ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول )‪ 996-1038‬ﻫـ‪ .‬ق‪ 1588-1629/‬م(‪ :‬ﺑﺎزﺳﺎزي ﺗﺸﻜﻴﻼت دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ارﻛﺎن ﺟﺪﻳﺪ؛‬

‫‪ -‬دورة ﺳﻮم‪ ،‬از ﺟﻠﻮس ﺷﺎه ﺻﻔﻲ ﺗﺎ ﺳﻘﻮط ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺻﻔﻮي )‪ 1038-1135‬ﻫـ‪ .‬ق‪ 1629 -1722/‬م(‪ :‬ﻋﺪم ﺗﺤﺮك و زوال ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ؛‬

‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻼك ﺗﺤﻮﻻت از دورة دوم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮد‪:‬‬

‫ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﻲ‬

‫‪ -‬ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي دوﻟﺖ دﻳﻮانﺳﺎﻻر ﻣﺮﻛﺰي و ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﺷﺪن دوﻟﺖ؛‬

‫‪ -‬ورود اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ارﻣﻨﻲ و ﮔﺮﺟﻲ در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎزﺳﺎزي ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ و ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﺗﺠﺎرت و ﻧﻈﺎﻣﻲﮔﺮي؛‬
‫‪ -‬ﻛﺎﻫﺶ ﻧﻔﻮذ ارﻛﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﺻﻔﻮي‪ :‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺗﺮﻛﻤﺎن ﻗﺰﻟﺒﺎش و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﻘﻴـﺪﺗﻲ ﺗـﺼﻮف اﻧﻘﻼﺑـﻲ ﺻـﻔﻮﻳﻪ )ﻧـﻮاﻳﻲ و‬

‫ﻏﻔﺎري ﻓﺮد‪286 :1386 ،‬؛ ﺳﻴﻮري‪(162 :1380،‬؛‬

‫‪ -‬ﻧﻔﻮذ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺘﻜﻠّﻢ ﺷﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺻﻮﻓﻴﺎن ﺻﻔﻮي در اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ؛‬
‫‪ -‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ دوﻟﺖ‪ :‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ارﺿﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻫﻢ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺟﺎي اﻗﻄﺎع دادن زﻣﻴﻦﻫﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬زﻣﻴﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺗﻴﻮل داده ﻣﻲﺷﺪ ) ﻟﻤﺒﺘﻴﻮن‪(1377 ،‬؛‬
‫‪ -‬ﮔﺴﺘﺮش راﺑﻄﺔ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ؛‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪102‬‬
‫ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻓﺮوﺗﻦ‬

‫ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫‪ -‬اﻓﻮل ﺗﺼﻮف و رواج ﺗﺸﻴﻊ رﺳﻤﻲ ) اﻣﻮرﺗّﻲ‪(1380 ،‬؛‬

‫‪ -‬اﻧﺤﺮاف ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ و دﻧﻴﻮي ﺷﺪن ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎ؛ ) ﻧﺼﺮ‪ 343 :1380 ،‬و ‪(344‬‬

‫‪ -‬ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ اﻋﺘﻘﺎدي ﻓﺮاوان آراﻣﮕﺎهﻫﺎي اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻴﻌﻲ و اﻣﺎﻣﺰادهﻫﺎ؛‬

‫‪ -‬اﻓﻮل ﺣﻜﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن و رواج اﺧﺒﺎريﮔﺮي از دورة ﺳﻮم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﻳﺎن؛ )ﻧﺼﺮ‪(335-345 :1380 ،‬‬

‫ﺗﺤﻮﻻت اﻗﺘﺼﺎدي‬

‫‪ -‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ارﺿﻲ و رﺷﺪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖﻫﺎي دوﻟﺘﻲ و ﺧﺎﺻﻪ )ﻟﻤﺒﺘﻴﻮن‪(107-9 :1377 ،‬؛‬

‫‪ -‬دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دوﻟﺖ در ﻫﻤﺔ ﻋﻮاﻣﻞ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ و اﻧﺤـﺼﺎري ﻛـﺮدن ﺑﺨـﺶﻫـﺎي ﻣﻬـﻢ آن‬

‫)ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﭘﺎرﻳﺰي‪ 1362 ،‬اﻟﻒ‪(77 :‬؛‬

‫‪ -‬رﺷﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺸﺎورزي؛‬

‫‪ -‬رﺷﺪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻣﺤﻠﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ و راهاﻧﺪازي و اﻳﺠﺎد ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت و ﺗﺠﻬﻴﺰات زﻳﺮ ﺳﺎﺧﺘﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺒﻜﺔ راهﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ؛‬

‫‪ -‬رﺷﺪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ درﻳﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ و آﺳﻴﺎﻳﻲ؛ )ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﭘﺎرﻳﺰي‪ ،‬اﻟﻒ ‪ 115 :1362‬و ﺳﻴﻮري‪(173-176 :1366 ،‬؛‬

‫‪ -‬ورود اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻗﻮﻣﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ در ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻣﻬﻢ اﻗﺘﺼﺎدي )ﻓﺮﻳﺮ‪(247 :1380،‬؛‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ زﻣﻴﻨﻪاي در ﺗﺤﻮﻻت ﺷﻬﺮﺳﺎزي اﻳﻦ دوره‬

‫ﺑﻪ واﺳﻄﺔ ﺣﻤﻠﺔ ﮔﺴﺘﺮده و ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﺎر ﻣﻐﻮﻻن و در دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن و ﮔﺴﻴﺨﺘﮕﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘـﺼﺎدي‪ ،‬ﻳﻜﺠـﺎ‬

‫ﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺷﺪت دﭼﺎر اﻓﻮل ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺮﻳـﺰ و ﻧﻴـﺸﺎﺑﻮر ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ‬

‫وﺳﻌﺖ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺳﻴﻄﺮه ﻣﻐﻮﻻن ﻛﻪ از ﻛﺮه در ﺷﺮق ﺗﺎ ﺷﻤﺎل درﻳﺎي ﺳﻴﺎه و ﺣﻠﺐ در ﻏﺮب‪ ،‬را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷـﺪ و رﺷـﺪ ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﻲ در‬

‫راه اﺑﺮﻳﺸﻢ و راهﻫﺎي دﻳﮕﺮ را ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬روﻧﻖ ﻣﺠﺪد ﺷﻬﺮﺳﺎزي را در اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺷـﺎﻫﺪﻳﻢ‪ .‬ﺳـﺎﺧﺖ ﺑﺎزارﻫـﺎي ﺷـﻬﺮي‬

‫ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺎﻛﻤﺎن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ دﺧﺎﻟﺖ روز اﻓﺰون ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ در اﻣﻮر ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از اﻳـﻦ راه ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲآﻣـﺪ‪ .‬اﺷـﺮاف‬

‫ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺷﺮاﻛﺖ ﺑﺎ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺛﺮوتﻫﺎي ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪوﻳﮋه از دوران ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻌـﻀﻲ از‬

‫اﻳﻦ ﺣﻜﺎم در اﻣﻮر ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻮﺳﻌﺔ ﺑﺎزار ﻃﻲ اﻳﻦ دوره اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ .‬دﺳـﺘﻮر‬

‫ﺳﺎﺧﺖ ﺑﺎزار در ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻴﻤﻮر ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت اﺳﺖ )ﻛﻼوﻳﺨﻮ‪ 276 :1384 ،‬و ‪.(277‬‬

‫ﻛﻨﺎر ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﻪوﻳﮋه ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻠﺨﺎن و اﻳﻞﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬اﻗﺎﻣﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﻮﻗـﺖ و اردوﮔـﺎهﻫـﺎي ﭼـﺎدري در ﻣﻴـﺎن‬

‫ﺑﺎﻏﺎت و ﭼﻤﻦزارﻫﺎي اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ اﻳﺠﺎد ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎهﻫﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺷﺪﻳﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻋﺪم ﻋﻼﻗﺔ ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ ﺑـﺮاي‬

‫ادﻏﺎم ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻣﻐﻮل و ﻣﺮدم ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﺔ آﻧﺎن و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻴﻮه زﻧﺪﮔﻲ ﭼﺎدرﻧـﺸﻴﻨﻲ‪ ،‬در اﺑﺘـﺪا در ﺗﻘﺎﺑـﻞ ﺑـﺎ ﺷـﻬﺮ ﻗـﺪﻳﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻳﺎﺳـﺎي‬

‫ﭼﻨﮕﻴﺰﺧﺎن‪ ،‬ﻣﻐﻮﻻن را ﻣﻠﺰم ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺻﺤﺮاﮔﺮدي ﭘﻴﺸﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺟﺎﻳﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺳﻜﻮﻧﺖ ﮔﺰﻳﻨﻨﺪ )ﺑﺎرﺗﻮﻟـﺪ‪،‬‬

‫‪ ،1352‬ج‪ .(956 :2‬ﺣﺎﻛﻢ و اﻳﻞﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ و ﺣﺎﻣﻲ وي در دورة اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن و ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ اوﻗﺎت در »ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎغﻫﺎ« اﻃﺮاف ﺷﻬﺮﻫـﺎ‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪103‬‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ از ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي از ﺗﺒﺮﻳﺰ اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ ﺗﺎ اﺻﻔﻬﺎن ﺻﻔﻮي )ﺑﺮرﺳﻲ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ(‬

‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﭼﺎدرﻧﺸﻴﻨﻲ آﻧﺎن ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﻮد )ﻛﻼوﻳﺨـﻮ‪ .(222-275 :1384 ،‬ﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﻣﺎﻧـﺪه از اﻳـﻦ دوره‬

‫ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در ﻛﺎخﻫﺎ ﻧﻴﺰ اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن ﻣﻐﻮل و ﺗﻴﻤﻮري زﻧﺪﮔﻲ در ﭼﺎدرﻫﺎي ﺑﺮ اﻓﺮاﺷﺘﻪ در ﺑﺎغ ﻳﺎ ﺣﻴﺎط را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدادﻧـﺪ‪.‬‬

‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺻﻔﻮﻳﻪ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻤﺮﻧﮓﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻴﻦ اﺷﺮاف زﻣﻴﻨﺪار اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺎ ﮔﺮوه ﺣﺎﻛﻢ و ﻧﻔﻮذ آنﻫﺎ در درﺑﺎر اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن ﺑﻪوﻳﮋه از زﻣﺎن اﺻﻼﺣﺎت ﻏﺎزاﻧﻲ و ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻧـﺴﺒﻲ‬

‫ﻗﺪرت ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ اﺷﺮاف اﻳﺮاﻧﻲ از ﺳﻮﻳﻲ و ﺟﺪاﻳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻣﺮدم‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﮔﺮوهﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻛـﻪ‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺮﻛﺎن و ﻣﻐﻮﻻن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻬﺮكﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪي در ﻣﻴﺎن ﺑﺎغﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺗﻴﻮل ﺣﻜﺎم و واﺑﺴﺘﮕﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﺷـﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﻬﺮ واﺟﺪ دو ﻫﺴﺘﺔ ﺟﺪا؛ ﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺷﻬﺮ ﻳﺎ ﻳﻚ ارﺳﻦ ﻣﺬﻫﺒﻲ و دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻣﻘﺒـﺮه ﺣـﺎﻛﻢ ﺑـﻮد‪.‬‬

‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﻬﺮي‪ ،‬روﺳﺘﺎﻳﻲ و ﻛـﻮچروي ﺑـﻪوﻳـﮋه در ﻓـﺮا رود )ﻣـﺎوراء اﻟﻨﻬـﺮ( و ﺧﺮاﺳـﺎن دورة‬

‫ﺗﻴﻤﻮري ﺷﺪ‪ .‬اﺳﺘﻘﺮار اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﻠﻲ در ﺷﻬﺮ ﻛﻪ ﺟﺪا از ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ ،‬واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ و ﻧﻔﻮذ و ﻗـﺪرت اﻳـﻦ‬

‫اﺷﺮاف ﺑﺨﺼﻮص در دورهﻫﺎي ﺿﻌﻒ ﻗﺪرت ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬زﻣﻴﻨﺔ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﻣﺸﻖ ﻧﻈﺎﻣﻲ را اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻴﺪانﻫﺎ ﻣﺤﻞ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬

‫ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺎزي و ورزش )ﺳﻮارﻛﺎري‪ ،‬ﺗﻴﺮ اﻧﺪازي‪ ،‬ﻛﺸﺘﻲ و ﭼﻮﮔﺎن( ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي دورة اول‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش و ﻧﻔﻮذ ﺗﺼﻮف ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻫـﺴﺘﻪﻫـﺎي‬

‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﺒﺶ ﺳﺮﺑﺪاران‪ .‬از آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﺗﺼﻮف ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺴﺖ در ﻣـﺴﺎﺟﺪ ﻛـﻪ ﺗﺤـﺖ ﻧﻈـﺎرت‬

‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺑﻮد )ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﻌﺪ از ﻏﺎزان ﺧﺎن(‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻛﻨﺪ در ﺧﺎرج از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃـﻪ‪ .(334 :1361 ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﻳـﻦ‬

‫ﻫﺴﺘﻪ ﺧﺎرج از ﺷﻬﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮕﻲ ﺑﺎ اﺻﻨﺎف ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻦ و ﮔﺮوهﻫﺎي ﻓﺘﻮت و روﺳـﺘﺎﻳﻴﺎن داﺷـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻫـﺴﺘﻪ در ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﺧـﻮد‬

‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺎ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﻘﺒﺮه‪ ،‬ﺧﺎﻧﻘﺎه‪ ،‬رﺑﺎط ﻳﺎ زﻳﺎرﺗﮕﺎه‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪ )ﻳﺎ ﻣـﺴﺠﺪ( ﺷـﺪ ﻛـﻪ اﻏﻠـﺐ در ﻣﻴـﺎن ﺑﺎﻏـﺎت و‬

‫زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي وﻗﻔﻲ آن واﻗﻊ ﺑﻮد )اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ‪ .(472 : 1361،‬ﺳﭙﺲ ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ارﺳـﻦ‬

‫ﮔﺎزارﮔﺎه در ﻫﺮات‪ ،‬ﻳﺎ ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن و ﺗﺮﻛﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻛﺸﻮرﮔﺸﺎﻳﻲ و ﺳﺎزﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﻴﺮو ﺷﻴﻮه اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬

‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ آﻧﺎن در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن اوﻟﻴﻪ در اﻇﻬﺎر ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ و اﺣﺘﺮام زﻳﺎد ﺑـﻪ ﻋﻠﻤـﺎ و ﺷـﻴﻮخ ﺻـﻮﻓﻴﻪ از ﺳـﻮﻳﻲ و ﻧﺰدﻳﻜـﻲ‬

‫ﻃﺮﻳﻘﺖ و ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺗﺼﺪي ﺷﻴﻮخ ﺻﻮﻓﻴﻪ در اﻣﻮر ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻮﺳﻌﺔ ﻣﺪارس و ﺧﺎﻧﻘﺎهﻫﺎ و ارﺳـﻦﻫـﺎي ﻣـﺬﻫﺒﻲ‬

‫ﺻﻮﻓﻴﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻣﺴﺠﺪ و ﺧﺎﻧﻘﺎه اﻣﻴﺮ ﺧﻀﺮ ﺷﺎه در ﻳﺰد ﺑﺎ ﺗﻔﻜﺮ ﺻﻮﻓﻴﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ )وﻳﻠﺒﺮ و ﮔﻠﻤﺒﻚ‪ .(97 :1374 ،‬ﺑﻨﺎﻫﺎﺋﻲ ﻛﻪ روي ﻗﺒﺮﻫـﺎ‬

‫و ﻳﺎ ﭘﻴﺮاﻣﻮن آنﻫﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 50‬درﺻﺪ ﻫﻤﺔ آﺛﺎر ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ دورة ﺗﻴﻤﻮري را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ )وﻳﻠﺒﺮ و ﮔﻠﻤﺒﻚ‪ .(86 :1374 ،‬اﻫﻤﻴﺖ ﻧـﺴﺒﻲ‬

‫ﻧﻘﺶ زﻧﺎن درﺑﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از اﻳﻦ ارﺳﻦﻫﺎ‪ ،‬آراﻣﮕﺎه زﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ زﻧـﺎن ﺑـﺎﻧﻲ ارﺳـﻦﻫـﺎي ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬

‫ﻋﺸﺮت ﺧﺎﻧﻪ در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ و ارﺳﻦ ﮔﻮﻫﺮ ﺷﺎد در ﻣﺸﻬﺪ و ﻫﺮات‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻗﺪرت ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ و دﻳﻮانﺳﺎﻻري و ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ در زﻣﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﻛﻪ ﺑﺎ در اﺧﺘﻴﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﻤﺔ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ‬

‫در اﻛﺜﺮ ﻧﻘﺎط ﻛﺸﻮر و ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺷﺨﺺ ﺷﺎه ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻫﻢ رﻫﺒﺮ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺑـﻮد‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪104‬‬
‫ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻓﺮوﺗﻦ‬

‫)ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﻣﺮﺷﺪ اﻛﻤﻞ( ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻫﻤﺔ ﻋﻨﺎﺻﺮ را ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﺷﻬﺮﺳـﺎزي ﻣﻜﺘـﺐ اﺻـﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻫﻤـﺔ‬

‫ﻧﻬﺎدﻫﺎ و ﻣﺮاﻛﺰ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﺸﺎن ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﺟﺪا ﺟﺪا ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﻚ ﺟﺎ ﮔﺮد آﻣﺪه و ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ :‬ﺑـﺎزار‪ ،‬ﻧﻬـﺎد ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﻲ؛ ﻣﺪرﺳـﻪ‪،‬‬

‫ﺧﺎﻧﻘﺎه و ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻬﺎد ﻣﺬﻫﺒﻲ؛ ﻛﺎخ و ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺑﺎغﻫﺎ و ﻣﺴﻴﺮﻫﺎي درﺧﺘﻜﺎري ﺷﺪه )ﻣﺜﻞ ﭼﻬﺎر ﺑﺎغ(‪ ،‬ﻧﻬﺎد ﺳﻠﻄﻨﺖ؛ ﻣﻴﺪان ﻧﻈـﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻬـﺎد‬

‫اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ؛ در ﻛﻨﺎر ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﻬﺮي‪ ،‬روﺳﺘﺎﻳﻲ و ﻛﻮچﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻗﻄﻊ ﻧﻔﻮذ ﺗﺼﻮف در ﺣﻜﻮﻣﺖ از زﻣﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس و ﻛﻢ ﺷﺪن ﻧﻔﻮذ آﻧﺎن در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم و ﻧﻔﻮذ ﻋﻠﻤﺎي اﺧﺒﺎري از ﻳـﻚ ﺳـﻮ و رواج‬

‫روﺣﻴﻪ ﻓﺮدﮔﺮاﻳﻲ و دﻧﻴﺎﮔﺮاﻳﻲ در ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﺻﻮﻓﻴﻪ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﻧﻔﻮذ اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي ارﺳﻦﻫﺎي ﻣـﺬﻫﺒﻲ‬

‫)زﻳﺎرﺗﮕﺎﻫﻲ و آﻣﻮزﺷﻲ( واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮف‪ ،‬ﻣﻴﺪانﻫﺎ و ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫﺎي ﺗﺠﺎري ﻳﺎ ارﺳﻦﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺗـﺸﻴﻊ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ارﺳـﻦ ﺣـﺮم ﺣـﻀﺮت‬

‫ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ در ﻗﻢ ﻳﺎ ﻣﺴﺠﺪ‪-‬ﻣﺪرﺳﺔ ﺳﻴﺪ اﺻﻔﻬﺎن( ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮي ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ وﻳﻠﺒﺮ و ﮔﻠﻤﺒﻚ )‪ (89 :1374‬ﺑﺎﻧﻴﺎن ﺑﻨﺎﻫﺎي و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮي در دورة اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻴﻤﻮرﻳﺎن‪ ،‬ﺗﺮﻛﻤﺎﻧﺎن و اواﻳﻞ ﺻـﻔﻮﻳﻪ‬

‫ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه ﻋﻤﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺷﺎه )اﻳﻠﺨﺎن( و ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ؛ اﺷﺮاف ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻟﺸﮕﺮي ﻗﺒﺎﻳﻞ‪ ،‬و اﺷﺮاف زﻣﻴﻨﺪار ﻛﻪ ﺣﻜﺎم ﻣﺤﻠﻲ و ﻣﻌﻤﻮﻻً‬

‫از اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬دﻳﻮاﻧﻴﺎن؛ ﻋﻠﻤﺎ و ﺷﻴﻮخ ﺻﻮﻓﻴﻪ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه‪ ،‬ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﮔـﺮوه زﻣﻴﻨـﺪارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﭘﻄﺮوﺷﻔـﺴﻜﻲ از آن ﻧـﺎم‬

‫ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ (1» :‬اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻗﺒﺎﻳـﻞ ﺻـﺤﺮاﮔﺮد )ﺷـﺎه و ﺧـﺎﻧﻮاده ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ از اﻳـﻦ ﮔـﺮوه ﺑﻮدﻧـﺪ(؛ ‪(2‬‬

‫اﺷﺮاﻓﻴﺖ وﻻﻳﺘﻲ ﻣﺤﻠﻲ و ﻳﻜﺠﺎﻧﺸﻴﻦ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺧﺪﻣﺖ ﺑـﺎ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣﺮﻛـﺰي ارﺗﺒـﺎط و ﭘﻴﻮﺳـﺘﮕﻲ داﺷـﺘﻨﺪ؛ ‪ (3‬ﺧﺎدﻣـﺎن ﻛـﺸﻮري‬

‫)دﻳﻮاﻧﻴﺎن( ؛ ‪ (4‬ﻃﺒﻘﺔ ﻣﻨﻔﺼﻞ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻧﻴﺰ ﺑﻌﻀﻲ ﺷﻴﻮخ ﺻﻮﻓﻴﻪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎي زﻣﻴﻨﺪار ﻛـﻪ ﺑﺮﺳـﺮ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ادارة‬

‫ﻛﺸﻮر ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة دو ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻈﻴﺮ و ﺑﺮاﺑﺮ در اﺟﺘﻤﺎع اﻳﺮان ﺑﻮدﻧـﺪ؛ )ﭘﻄﺮوﺷﻔـﺴﻜﻲ‪ .(487 :1375 ،‬از ﮔـﺮوه‬

‫اول در دوره ﻣﻐﻮل و ﺗﻴﻤﻮري ﺑﺴﻴﺎري از زﻧﺎن‪ ،‬درﺑﺎري ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻮﻫﺮ ﺷﺎد )ﻣﺸﻬﺪ و ﻫﺮات(‪ ،‬ﻣﻠﻚ ﺧﺎﺗﻮن )ﻳـﺰد(‪ .‬از اﻣﻴـﺮان ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬

‫اﻣﻴﺮ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﻓﻴﺮوز ﺷﺎه )ﻫﺮات( و اﻣﻴﺮ ﭼﺨﻤﺎق )ﻳﺰد(‪ ،‬از دﻳﻮاﻧﻴﺎن ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﻴﺪ اﻟﺪﻳﻦ )ﺗﺒﺮﻳﺰ(‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ رﻛﻦ اﻟﺪﻳﻦ )ﻳﺰد(‪ ،‬اﻣﻴـﺮ ﻋﻠـﻲ‬

‫ﺷﻴﺮ ﻧﻮاﻳﻲ )ﻫﺮات و ﻣﺸﻬﺪ( و ﭘﻴﺮ اﺣﻤﺪ ﺧﻮاﻓﻲ )ﺧﺮﮔﺮد و ﺗﺎﻳﺒﺎد(‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻤﻌﺎﻟﻲ )ﻳﺰد(‪ ،‬از ﻋﻠﻤﺎ و ﺷﻴﻮخ ﺻـﻮﻓﻴﻪ‪ ،‬ﺗﻘـﻲ اﻟـﺪﻳﻦ دادا )ﻳـﺰد( و‬

‫ﺧﻮاﺟﻪ اﺣﺮار ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي )ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ( را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺎﻧﻲ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬ﻣـﺪارس ﻣﻬـﻢ‪ ،‬ﻣﻘـﺎﺑﺮ ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ و ﺑﺎزارﻫـﺎي ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ و ﻳـﺎ‬

‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ را ﮔﺮوه اول‪ ،‬و ﺑﺎﻧﻴﺎن ﻣﺪارس و ارﺳﻦﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ را ﮔﺮوهﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪.‬‬

‫ارﺳﻦﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ را در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ دو ﮔﺮوه دﻳﻮاﻧﻴﺎن و ﺣﻜﺎم ﻣﺤﻠﻲ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ارﺳـﻦﻫـﺎ اﻏﻠـﺐ در ﺑـﺎغﻫـﺎي‬

‫ﺗﻴﻮﻟﻲ اﻃﺮاف ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬دﻳﻮاﻧﻴﺎن ﻣﻨﺘﻔﺬ ﻳﺎ ﻋﻠﻤﺎي و ﺷﻴﻮخ ﻣﻨﺘﻔﺬ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از اﻫﻞ ﺗﺼﻮف از ﻣﺤﻞ‬

‫درآﻣﺪﻫﺎي وﻗﻒ و ﻧﺰورات ﻣﺮدم روزﮔﺎر ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻌﻀﻲ از آنﻫﺎ ﺑﺎﻧﻲ و ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪة ارﺳﻦﻫﺎي ﺧـﺪﻣﺎﺗﻲ و ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ‬

‫ﻃﺮﻳﻖ آنﻫﺎ واﺟﺪ ﻗﺪرت ﻣﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺛﺒﺎت ﻧﺴﺒﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ در دوران ﺻﻔﻮي ﺑﺎﻋـﺚ رﺷـﺪ اﻗﺘـﺼﺎدي و ﺑـﻪ ﻧﻮﺑـﻪ ﺧـﻮد ﺑﺎﻋـﺚ رﺷـﺪ‬

‫ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﻲ و ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺗﺠﺎر و ﻋﻠﻤﺎ و دﻳﮕﺮ ﮔﺮوهﻫﺎ در ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
‫‪105‬‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ از ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي از ﺗﺒﺮﻳﺰ اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ ﺗﺎ اﺻﻔﻬﺎن ﺻﻔﻮي )ﺑﺮرﺳﻲ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ(‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬

‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه از اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮد‪:‬‬

‫ﺑﺎ ﺣﻤﻠﺔ ﻣﻐﻮل زوال و اﻓﻮل ﺷﺪﻳﺪ ﺷﻬﺮﺳﺎزي را ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎ ﺷﺎﻫﺪﻳﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت دورة ﻏﺎزانﺧﺎن و رﺷﺪ ﻧﺴﺒﻲ ﻛـﺸﺎورزي و ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﻲ‬

‫ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻗﺎﻣﺘﮕﺎهﻫﺎ و اردوﮔﺎهﻫﺎي اوﻟﻴـﺔ اﻳﻠﺨﺎﻧـﺎن ﻛـﻪ در ﻛﻨـﺎر ﺷـﻬﺮﻫـﺎي ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ ﻳـﺎ‬

‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭘﺮ روﻧﻖ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺷﻬﺮكﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ در ﻛﻨﺎر ﺷﻬﺮ ﻗﺪﻳﻢ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮكﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت از ﭘﻴﺶ ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺴﺘﺔ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻣﻘﺒﺮة اﻳﻠﺨﺎن ﺑـﻮد‪ .‬ﻫـﻢزﻣـﺎن ﺑـﺎ ﻧﻔـﻮذ و رواج‬

‫ﺗﺼﻮف ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬اﻫﻞ ﺗﺼﻮف ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﺧﺎﻧﻘﺎه ﻳﺎ زواﻳﻪاي ﺧﺎرج از ﺷﻬﺮ در ﻣﻴﺎن ﺑﺎغﻫﺎ‪ ،‬رﺑﺎطﻫﺎ ﻳـﺎ ﻣﻘـﺎﺑﺮ ﺻـﻮﻓﻴﺎن ﻗـﺪﻳﻢ و ﺑﺰرﮔـﺎن‬

‫دﻳﻨﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺧﻴﺮﻳﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻗﺪرت ﮔﺮﻓﺘﻦ آنﻫـﺎ و ﺣﻤﺎﻳـﺖ ﻣـﺮدم و‬

‫ﺣﺘﻲ ﺑﻌﻀﻲ از ﺣﺎﻛﻤﺎن ﻛﻪ در ﭘﻲ ﻛﺴﺐ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻣﻘﺒﺮة ﺻﻮﻓﻲ ﻛـﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻ در ﺧﺎﻧﻘـﺎه ﺧـﻮد‬

‫دﻓﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ارﺳﻦﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺣﺎﻛﻤﺎن ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻣﻘـﺎﺑﺮ ﺧﺎﻧـﺪانﻫـﺎي ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ و‬

‫اﺷﺮاﻓﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و در ﻛﻨﺎر آنﻫﺎ ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺧﻴﺮﻳﻪ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ارﺳﻦﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻣـﻮاردي‬

‫ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﺑﺮ در ﻛﻨﺎر ﻣﻘﺎﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﻨﻲ ﻳﺎ ﺷﻴﻮخ ﺗﺼﻮف ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮاردي ﻛﻪ اﻳﻦ ارﺳﻦﻫﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻬﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﺷـﻬﺮ‬

‫ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﻳﻦ ارﺳﻦﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻮد و ﺑﻌﻀﻲ از آنﻫﺎ در داﺧﻞ ﮔﺴﺘﺮش ﺟﺪﻳﺪ ﺷﻬﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺣﺎﻛﻢ از آنﻫﺎ ﺑﻮد و اﻏﻠﺐ ﺳﺮان ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻛﻮچرو ﺑﻮدﻧﺪ در ﻛﻨﺎر ﺷﻬﺮ ﻳﺎ ﺷﻬﺮكﻫﺎي ﺟﺪﻳـﺪ ﺑـﻪ ﺳـﺎﺧﺖ‬

‫ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﻣﺸﻖ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻴﺪانﻫﺎ در ﻛﻨﺎر ﺑﺎغﻫﺎي اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ ﻛﻪ ﻣﺤﻞ اﺳﻜﺎن ﻣﻮﻗﺖ ﻳﺎ داﻳﻢ اﺷﺮاف ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﺑﺮ ﭘـﺎ‬

‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﺤﻞ ﺗﻤﺮﻳﻦﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ورزش و ﺗﻔﺮﻳﺢ و ﺑﻌﻀﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ دوره ﺳـﻪ ﺷـﻴﻮة زﻧـﺪﮔﻲ ﺷـﻬﺮي‪ ،‬روﺳـﺘﺎﻳﻲ و‬

‫ﻛﻮچروي در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ و آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ در اﻳﺮان ﺑﻌﺪ از ﺣﻤﻠﺔ ﻣﻐﻮل اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫﺎﻳﻲ ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ در ﻣﻌﻤـﺎري و‬

‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي اﻳﺮان ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت اﻗﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ از زﻣﺎن ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺐ ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﻮد و در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ اوج رﺳﻴﺪ‬

‫را ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻔﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد ﻛﻪ زﻣﻴﻨﻪ اﻳﺠﺎد ﻣﻜﺘﺐ ﺷﻬﺮﺳﺎزي اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺷﺎﺧﺼﻪ آن ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻗﺪرت در ﺷﺨﺺ ﺷﺎه‪،‬‬

‫دﻳﻮانﺳﺎﻻري و دﺧﺎﻟﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ در اﻏﻠﺐ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺮﻛﺰ و ﺛﺒﺎت ﻧﺴﺒﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ و اﻗﺘـﺼﺎدي در دراز ﻣـﺪت اﻣﻜـﺎن اﻳﺠـﺎد‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻋﻤﺮاﻧﻲ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻴﺪان ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ‪ ،‬ﺧﻴﺎﺑﺎن‬

‫ﻣﺸﺠﺮ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎغـ ﻛﺎخ‪ ،‬ارﺳﻦ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺻﻮﻓﻴﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺮك ﺟﺪﻳﺪ در ﻛﻨﺎر ﺷﻬﺮ ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ و ﺳـﭙﺲ ﺑـﺎ‬

‫ﺗﺤﻮل زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﺬﻛﻮر در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ آنﻫﺎ در ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪www.noormags.ir‬‬
 ‫‪106‬‬
‫ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻓﺮوﺗﻦ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺮاﺟﻊ‬
‫‪ -1‬اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ‪" ،(1361)،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ )رﺣﻠﻪ(" ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﻣﻮﺣﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛﺰ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻣﻮرﺗّﻲ‪ ،‬ب‪ .‬س‪ ، (1380) ،‬ﻣﺬﻫﺐ در دوران ﺻﻔﻮي‪ ،‬در " ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان )دورة ﺻـﻔﻮﻳﺎن( "‪ ،‬ﭘـﮋوﻫﺶ داﻧـﺸﮕﺎه ﻛﻤﺒـﺮﻳﺞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻳﻌﻘـﻮب آژﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﺟـﺎﻣﻲ‪،‬‬
‫ﺻﺺ ‪.311-326‬‬
‫‪ -3‬اﻫﺮي‪ ،‬زﻫﺮا‪" ، (1380) ،‬ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن در ﺷﻬﺮﺳﺎزي )زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي‪ ،‬واژﮔﺎن و ﻗﻮاﻋﺪ دﺳﺘﻮري( "‪ ،‬ﻣﺸﺎور‪ :‬ﻣﺤـﺴﻦ ﺣﺒﻴﺒـﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﮋوﻫﺸﻲ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﻫﺮي‪ ،‬زﻫﺮا‪" ، (1385) ،‬ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن در ﺷﻬﺮﺳﺎزي‪ :‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺎﻟﻮده ﺷﻬﺮي"‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎرات‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺑﺎرﺗﻮﻟﺪ‪ ،‬و‪"، (1352) ،‬ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن ﻧﺎﻣﻪ"‪2) ،‬ﺟﻠﺪي(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺮﻳﻢ ﻛﺸﺎورز‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺮان‬
‫‪ -6‬ﺑﺎﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬آ‪ ، (1385) ،‬دﻳﻦ در ﻋﻬﺪ ﻣﻐﻮل‪" ،‬در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان )از آﻣﺪن ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎن ﺗﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ دوﻟـﺖ اﻳﻠﺨﺎﻧـﺎن( "‪ ،‬ﭘـﮋوﻫﺶ داﻧـﺸﮕﺎه ﻛﻴﻤﺒـﺮﻳﺞ‪ ،‬ﺟﻠـﺪ ﭘـﻨﺠﻢ‪،‬‬
‫ﮔﺮدآورﻧﺪه‪ :‬ج‪.‬آ‪ .‬ﺑﻮﻳﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻦ اﻧﻮﺷﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺻﺺ ‪509-520‬‬
‫‪ -7‬ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﭘﺎرﻳﺰي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪1362) ،‬اﻟﻒ( ‪"،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻗﺘﺼﺎد ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي"‪،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺻﻔﻲ ﻋﻠﻴﺸﺎه‬
‫‪ -8‬ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﭘﺎرﻳﺰي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪1362) ،‬ب( ‪" ،‬ﮔﻨﺠﻌﻠﻲﺧﺎن"‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﻴﺮ‬
‫‪ -9‬ﭘﻄﺮوﺷﻔﺴﻜﻲ‪ ،‬آ‪ .‬ب‪ ، (1385) ،‬اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ـ اﻗﺘﺼﺎدي اﻳﺮان در دورة اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن‪"،‬در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ) از آﻣﺪن ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎن ﺗﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷـﻲ دوﻟـﺖ اﻳﻠﺨﺎﻧـﺎن( "‪،‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻴﻤﺒﺮﻳﺞ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﮔﺮدآورﻧﺪه‪ :‬ج‪.‬آ‪ .‬ﺑﻮﻳﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻦ اﻧﻮﺷﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺻﺺ ‪455-508‬‬
‫‪ -10‬ﺗﻮﺳﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد و ﺑﻨﻴﺎدي‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪" ، (1371) ،‬ﻃﺮاﺣﻲ ﻓﻀﺎي ﺷﻬﺮي‪ :‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي و ﺟﺎﻳﮕﺎه آنﻫﺎ در زﻧﺪﮔﻲ و ﺳﻴﻤﺎي ﺷﻬﺮي"‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺷﻬﺮﺳﺎزي و ﻣﻌﻤﺎري اﻳﺮان‬
‫‪ -11‬ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪" ، (1343) ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﺰد"‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻲ ﺟﺎ‬
‫‪ -12‬ﺟﻨﻴﺪي‪ ،‬ﻓﺮﻳﺪون‪ ، (1366) ،‬ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪" ،‬در ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺮان"‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﻳﻮﺳﻒ ﻛﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﻬﺎد داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺻﺺ ‪362-382‬‬
‫‪ -13‬ﺣﺒﻴﺒﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﺴﻦ‪ ، (1374) ،‬ﻣﻜﺘﺐ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬اﻋـﺘﻼء و ارﺗﻘـﺎء ﻣﻔﻬـﻮم دوﻟـﺖ‪" ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻣﻘـﺎﻻت اوﻟـﻴﻦ ﻛﻨﮕـﺮه ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤـﺎري و ﺷﻬﺮﺳـﺎزي"‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻴﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﺸﻮر‬
‫‪ -14‬ﺣﺒﻴﺒﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﺴﻦ‪" ، (1375) ،‬از ﺷﺎر ﺗﺎ ﺷﻬﺮ )ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ از ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻬﺮ و ﺳﻴﻤﺎي ﻛﺎﻟﺒﺪي آن‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﺄﺛﺮ( "‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬
‫‪ -15‬ﺣﻨﺎﭼﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺮوز و ﻧﮋاد اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ ﺳﺮدرود‪ ،‬اﺣﺪ‪ ، (1385) ،‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﻣﻴﺪان ﺻـﺎﺣﺐ آﺑـﺎد از روي ﺗـﺼﺎوﻳﺮ ﺷـﺎردن و ﻣﻄﺮاﻗﭽـﻲ‪" ،‬ﻫﻨﺮﻫـﺎي زﻳﺒـﺎ"‪ ،‬ﺷـﻤﺎرة ‪ ،25‬ﺑﻬـﺎر ‪،85‬‬
‫ﺻﺺ ‪35-44‬‬
‫‪ -16‬ﺧﻮاﻧﺴﺎري‪ ،‬ﻣﻬﺪي و دﻳﮕﺮان‪" ، (1383) ،‬ﺑﺎغ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎﺑﻲ از ﺑﻬﺸﺖ"‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﻬﻨﺪﺳﻴﻦ ﻣﺸﺎور آران‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻴـﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ و ﮔﺮدﺷـﮕﺮي‪ ،‬دﺑﻴﺮﺧﺎﻧـﺔ‬
‫ﻫﻤﺎﻳﺶ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﺎغ اﻳﺮاﻧﻲ‪.‬‬
‫‪ -17‬رﺷﻴﺪ اﻟﺪﻳﻦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪" ، (1356) ،‬وﻗﻒﻧﺎﻣﻪ رﺑﻊ رﺷﻴﺪي"‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨﻮي و اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣﻠﻲ‬
‫‪ -18‬رﺷﻴﺪ اﻟﺪﻳﻦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻫﻤﺪاﻧﻲ‪" ، (1373) ،‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﻳﺦ" ‪) ،‬دو ﺟﻠﺪي(‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ روﺷﻦ و ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻣﻮﺳﻮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ :‬اﻟﺒﺮز‬
‫‪ -19‬روﻳﻤﺮ‪ ،‬ﻫـ‪ .‬ر‪» ، (1380) ،‬ﺑﺮ آﻣﺪن ﺻﻔﻮﻳﺎن«‪" ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان )دوره ﺻﻔﻮﻳﻪ( "‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻳﻌﻘﻮب آژﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺻﺺ ‪142-7‬‬
‫‪ -20‬زﻣﺠﻲ اﺳﻔﺰاري‪ ،‬ﻣﻌﻴﻦ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪" ، (1339) ،‬روﺿﺎت اﻟﺠﻨﺎت ﻓﻲ اوﺻﺎف ﻣﺪﻳﻨـﺔ ﻫﺮات"‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ‪ ،‬ﺣﻮاﺷﻲ و ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺳـﻴﺪ ﻛـﺎﻇﻢ اﻣـﺎم‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬داﻧـﺸﮕﺎه‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات و ﭼﺎپ‬
‫‪ -21‬ﺳﺘﻮده‪ ،‬ﺣﺴﻴﻨﻌﻠﻲ‪"، (1385) ،‬ﺗﺎرﻳﺦ آل ﻣﻈﻔﺮ"‪ 2) ،‬ﺟﻠﺪي(‪ ،‬ﭼﺎپ اول ‪ ، 1346‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻧﺘﺸﺎرات و ﭼﺎپ‬
‫‪ -22‬ﺳﻠﻄﺎن زاده‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ‪" ، (1376) ،‬ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬ﺧﺸﺘﻲ اﺳﺘﻮار در ﻣﻌﻤﺎري اﻳﺮان"‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﭘﮋو ﻫﺶﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫‪ -23‬ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ،‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‪ " ، (1353) ،‬ﻣﻄﻠﻊ ﺳﻌﺪﻳﻦ و ﻣﺠﻤﻊ ﺑﺤﺮﻳﻦ"‪) ،‬دو ﺟﻠﺪي(‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻧﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻃﻬﻮري‬
‫‪ -24‬ﺳﻴﻮري‪ ،‬ر‪ .‬م‪" ، (1366) ،‬اﻳﺮان ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي"‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺎﻣﺒﻴﺰ ﻋﺰﻳﺰي‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺤﺮ‬
‫‪ -25‬ﺳﻴﻮري‪ ،‬ر‪ .‬م‪ ، (1380) ،‬ﻧﻈﺎم ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ ﺻﻔﻮﻳﺎن‪ " ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان )دوره ﺻﻔﻮﻳﻪ( "‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻳﻌﻘﻮب آژﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺻﺺ ‪179-161‬‬
‫‪ -26‬ﺷﻜﺎري ﻧﻴﺮي‪ ،‬ﺟﻮاد‪" ، (1384) ،‬ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﻃﺮح ﺷﻨﺐ ﻏﺎزان‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪة ﺷﻬﺮي ﻋﺼﺮ اﻳﻠﺨﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑـﺎب اﻟﺒـﺮ"‪ ،‬ﻫﻨﺮﻫـﺎي زﻳﺒـﺎ‪ ،‬ﺷـﻤﺎرة ‪ ،24‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،1384‬ﺻﺺ ‪80-73‬‬
‫‪ -27‬ﻋﻴﻨﻲ ﻓﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ و ﻣﻴﺮزا ﻛﻮﭼﻚ ﺧﻮﺷﻨﻮﻳﺲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ، (1381) ،‬ﺑﺎز آﻓﺮﻳﻨﻲ ﺗﺼﻮري ﺷﻬﺮ از ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﻏﺎزاﻧﺨﺎﻧﻲ‪" ،‬ﻫﻨﺮﻫﺎي زﻳﺒﺎ"‪ ،‬ﺷـﻤﺎرة ‪ ،11‬ﺗﺎﺑـﺴﺘﺎن ‪،81‬‬
‫ﺻﺺ‪77-88‬‬
‫‪ -28‬ﻓﺮﻳﺮ‪ ،‬راﻧﻠﺪ‪ ، (1380) ،‬ﺗﺠﺎرت در دورة ﺻﻔﻮﻳﺎن‪" ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان )دوره ﺻﻔﻮﻳﻪ( "‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻴﻤﺒﺮﻳﺞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻳﻌﻘﻮب آژﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.274-219‬‬
‫‪ -29‬ﻛﺎﺗﺐ ﻳﺰدي‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ‪"، (1357) ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺪﻳﺪ ﻳﺰد"‪ .‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‬
‫‪ -30‬ﻛﻼوﻳﺨﻮ‪ ،‬روي ﮔﻮﻧﺴﺎﻟﺲ د‪" ، (1384) ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻛﻼوﻳﺨﻮ"‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺴﻌﻮد رﺟﺐ ﻧﻴﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ )ﭼﺎپ ﻧﺨﺴﺖ ‪ ،(1377‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛﺰ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫‪ -31‬ﻛﻮﻧﺌﻮ‪ ،‬ﭘﺎﺋﻮﻟﻮ‪" ، (1384) ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم"‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﺗﻴﺰ ﻗﻠﻢ زﻧﻮزي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬وزارت ﻣﺴﻜﻦ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺳﺎزﻣﺎن ﻋﻤﺮان و ﺑﻬﺴﺎزي ﺷﻬﺮي‬
‫‪ -32‬ﻟﻤﺒﺘﻴﻮن‪ ،‬ان‪ .‬ك‪ .‬اس‪"، (1377) ،‬ﻣﺎﻟﻚ و زارع در اﻳﺮان" ‪) ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم( ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ اﻣﻴﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﻛﺰ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫‪ -33‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺮادي‪ ،‬اﺻﻐﺮ‪ ، (1378) ،‬ﻛﻨﻜﺎﺷﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺷﻬﺮ ﻗﺪﻳﻢ ﻛﺮﻣﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻜﺘﻮب و آﺛﺎر ﻣﻌﻤـﺎري و ﺷﻬﺮﺳـﺎزي‪" ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻣﻘـﺎﻻت دوﻣـﻴﻦ ﻛﻨﮕـﺮة‬
‫ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮﺳﺎزي اﻳﺮان" ‪) ،‬ج‪ ،(4‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻴﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﺸﻮر‬
‫‪ -34‬ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ ﺑﺎﻓﻘﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد‪" ، (1385) ،‬ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻔﻴﺪي" ‪) ،‬ﺟﻠﺪ اول و دوم(‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﻴﺮ‬
‫‪ -35‬ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ‪ ،‬ﺣﻤﺪاﷲ‪" ، (1362) ،‬ﻧﺰﻫـﻪ اﻟﻘﻠﻮب"‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﮔﺎي ﻟﻴﺴﺘﺮﻧﺞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻧﻴﺎي ﻛﺘﺎب‬
‫‪ -36‬ﻣﻴﺮ ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﺣـﺴﻴﻦ‪"، (1385) ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺮان در دورة ﺗﻴﻤﻮرﻳـﺎن و ﺗﺮﻛﻤﺎﻧـﺎن"‪ ،‬وﻳـﺮاﻳﺶ دوم‪ ،‬ﭼـﺎپ‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ )ﺳﻤﺖ(‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‬
‫‪ -37‬ﻧﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ و ﻏﻔﺎري ﻓﺮد‪ ،‬ﻋﺒﺎﺳﻘﻠﻲ‪" ، (1386) ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳـﺮان در دوران ﺻـﻔﻮي"‪ ،‬ﭼـﺎپ ﺳـﻮم‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ )ﺳﻤﺖ(‬
‫‪ -38‬ﻫﻴﻠﻨﺒﺮاﻧﺪ‪ ،‬راﺑﺮت‪ ، (1380) ،‬ﻣﻌﻤﺎري اﻳﺮان در دورة ﺻﻔﻮﻳﺎن‪"،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان )دوره ﺻـﻔﻮﻳﻪ( "‪ ،‬ﭘـﮋوﻫﺶ داﻧـﺸﮕﺎه ﻛﻤﺒـﺮﻳﺞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻳﻌﻘـﻮب آژﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﺟـﺎﻣﻲ‪،‬‬
‫ﺻﺺ ‪494-403‬‬
‫‪ -39‬وﺻﺎف اﻟﺤﻀﺮه‪" ، (1346) ،‬ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ وﺻﺎف"‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﻳﺘﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان‬
‫‪ -40‬وﻳﻠﺒﺮ‪ ،‬دوﻧﺎﻟﺪ و ﮔﻠﻤﺒﻚ‪ ،‬ﻟﻴﺰا‪" ، (1374) ،‬ﻣﻌﻤﺎري ﺗﻴﻤﻮري در اﻳﺮان و ﺗﻮران"‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺮاﻣﺖ اﷲ اﻓﺴﺮ و ﻣﺤﻤﺪ ﻳﻮﺳﻒ ﻛﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻴﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﺸﻮر‬

‫‪www.noormags.ir‬‬