‫دوره ﻗﺎﺟﺎر از ﻣﻨﻈﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪-‬اﻗﺘﺼﺎدي‬

‫دورة ﻗﺎﺟﺎر را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو دورة ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬در دوره اول ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‬
‫آﻏﺎﻣﺤﻤﺪﺧﺎن آﻏﺎر و ﭘﺲ از ﻓﺘﻬﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻣﺤﻤﺪﺷﺎه ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ‬
‫ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ دﯾﻦ‪-‬دوﻟﺖ ﺑﻮده و ﻧﻘﺶ ﻣﺬﻫﺐ در ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺮرﻧﮓ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﮑﺮات‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺳﻨﺘﯽ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﻋﻤﺮان و آﺑﺎداﻧﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻔﮑﺮات‪،‬‬
‫ﺑﯿﻨﺶ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و روﺣﯿﻪ ﺟﻨﮓ ﻃﻠﺒﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن در اﯾﻦ دوره ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ در ﮐﺸﻮر ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ و ﺟﻨﮓﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺪدي ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻏﺮاﻣﺖﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ را ﺑﻪ اﯾﺮان ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻧﻨﮕﯿﻦ‬
‫ﺗﺮﮐﻤﭽﺎي و ﮔﻠﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺳﻮم ﺧﺎك اﯾﺮان را ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫دورة دوم ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه آﻏﺎز و ﭘﺲ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه و ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‬
‫اﺣﻤﺪﺷﺎه ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬دورة ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ در ﻏﺮب ﻫﻤﺰﻣﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از دورة رﻧﺴﺎﻧﺲ و اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬ﻋﺼﺮ ﺧﺮد و روﺷﻨﮕﺮي در ﻏﺮب را آﻏﺎز ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ دوره‪ ،‬اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي آﺳﯿﺎﯾﯽ ﻫﻤﭽﻮن ژاﭘﻦ و ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻔﺮ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه‪،‬‬
‫ﺳﻔﺮا‪ ،‬ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﺤﻮﻻت ﻏﺮب ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺗﻤﺪن اروﭘﺎﯾﯽ آﺷﻨﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺧﺮوﺟﯽ ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺷﺎه و درﺑﺎرﯾﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻧﮓ ﺑﺮﺧﻼف ژاﭘﻦ )اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻣﯿﺠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي ﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬روشﻫﺎي ﻧﻮﯾﻦ آﻣﻮزش و ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ ﺑﻮد(‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﻪ ادوات و اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫و دﻟﯿﻞ آن ﺗﺪاوم ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﺳﻨﺖﮔﺮا‪ ،‬ﺧﺮاﻓﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﮐﺸﻮر در ﺟﺎﻣﻌﻪ و درﺑﺎر ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ورود ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬در اﯾﻦ دوره وﺟﻮد اﻓﺮاد ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار و ﻣﺘﺠﺪدي ﻫﻤﭽﻮن اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‬
‫زﻣﯿﻨﮥ ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﻼﺣﺎت در ﮐﺸﻮر را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤﻮﻻت در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺠﺪد ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻏﺮب در اﺑﺘﺪا و در دوره اول‬
‫ﺑﻪ ﮐﻨﺪي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و در دوره دوم ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﺮﻋﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺳﺮﻋﺖ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﺤﻮﻻت‬
‫ﮐﺸﻮر در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﻗﯿﺎس ﺑﺎ دوره ﭘﻬﻠﻮي اول ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬دو اﺗﻔﺎق ﻣﻬﻢ اﯾﻦ دوران ﮐﻪ ﻣﻌﻤﺎري را ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ و ﮐﺸﻒ ﻧﻔﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺪرت در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﭘﺎدﺷﺎه آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‬
‫وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ و ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻗﺪرت و ﮐﺎﻫﺶ اﺧﺘﯿﺎرات ﺷﺎه ﺑﻪ اﺗﻤﺎم ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻇﻬﻮر ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ )ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮدم( و ﮐﺸﻒ ﻧﻔﺖ در اواﺧﺮ دوره ﻗﺎﺟﺎر را دو رﮐﻦ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ در اﯾﺠﺎد ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﺮان در اﯾﻦ دوره داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺤﻮﻻت دوره ﻗﺎﺟﺎر از ﻣﻨﻈﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪-‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬

‫در اﯾﻦ دوران ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺟﻨﮓ و اﻗﻠﯿﻢ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ در ﺟﻤﻌﯿﺖ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ روﺷﻨﻔﮑﺮان و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﮕﺎن ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﺷﺪ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ زﯾﺎدي ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺟﻤﻌﯿﺖ و ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي ﺑﺮ ﻣﻌﻤﺎري آن‬

‫‪1‬‬
‫دوران داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭼﺎپ روزﻧﺎﻣﻪ در اﯾﻦ دوره رواج ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻧﯿﻢ ﺑﻨﺪ ﻣﺪرن‬
‫در ﮐﺸﻮر آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺧﻼف ژاﭘﻦ ﮐﻪ اﺻﻞ ﻓﻨﺎوري را وارد ﮐﺸﻮر ﮐﺮد‪ ،‬در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺛﻤﺮه و ﻣﯿﻮهﻫﺎي‬
‫ﻓﻨﺎوري وارد ﮐﺸﻮر ﺷﺪ و زﯾﺮ ﺳﺎﺧﺖﻫﺎي ﻻزم ﺷﮑﻞ ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي وارد ﮐﺮدن رﯾﺸﻪ‪ ،‬ﻣﯿﻮه را از‬
‫ﻏﺮب وارد ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوران ﻓﻘﺮ‪ ،‬ﻋﺪم اﻣﻨﯿﺖ و ﺧﻄﺮ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮐﺸﻮر ﺑﯿﻦ روس و اﻧﮕﻠﯿﺲ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺣﺲ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻃﻠﺒﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي آﻣﺪن رﺿﺎ ﺷﺎه ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي و ﻣﻌﻤﺎري دوره ﻗﺎﺟﺎر‬

‫در دوره ﻗﺎﺟﺎر زﻣﯿﻨﮥ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤﻮﻻت ﺷﻬﺮﺳﺎزي از ﺷﯿﻮه ﺳﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺪرن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮﺧﯽ اﻟﻤﺎنﻫﺎ و‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮات را ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در اﯾﻦ دوره ﺷﺎﻫﺪﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬از ﮔﺬرﻫﺎ و ﻣﻌﺒﺮﻫﺎ ﻋﺒﻮر ﮐﺮده و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ )ﺧﯿﺎﺑﺎن ﻻﻟﻪ زار( ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ اوﻟﯿﻦ ﺳﺒﺰه ﻣﯿﺪانﻫﺎ‪ ،‬ﻣﯿﺪانﻫﺎ و ﻓﻠﮑﻪﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ در ﮐﻨﺎر‬
‫ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ دورهﻫﺎي ﻗﺒﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن و ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﺎﻫﺪ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺷﯿﻮة ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﻫﻤﭽﻮن اﺳﺘﻔﺎده از واﮔﻦ اﺳﺒﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﮐﺎﻟﺴﮑﻪ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬

‫ﭼﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎﯾﯽ در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﯿﺮاث و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ؟ و ﭼﺮا؟‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﻨﺎﻫﺎي دوره ﻗﺎﺟﺎر از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬دﯾﻨﯽ‪ ،‬آﻣﻮزﺷﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻨﺎﻫﺎي‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ دوره ﻗﺎﺟﺎر ﻣﯿﺮاث و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺑﻬﺘﺮي از اﯾﻦ دوران ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺷﺨﺼﯽ در ﻃﯿﻒ وﺳﯿﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺳﺎﺧﺖ آن ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ و ارﺟﺤﯿﺖ اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎخ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﺎزار و ‪ ...‬آن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎ ﻣﺘﻮﻟﯽ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ در ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺳﻼﯾﻖ ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺮدم دﺧﯿﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮐﺜﺮ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺷﺨﺼﯽ اﻓﺮاد ﻣﺘﻤﻮل دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺼﺎرة ﺷﮑﻮﻓﺎ ﺷﺪه ﻣﺴﮑﻦ در اﯾﻦ دوره ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻠﮏاﻟﺘﺠﺎر در ﺗﻬﺮان‪ .‬در دورة ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﻗﻮسﻫﺎي روﻣﯽ ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﻏﺮب وارد ﻣﻌﻤﺎري ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف دوره ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫دوره‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را داﺷﺖ ﮐﻪ اﻗﺘﺒﺎسﻫﺎي ﺧﻮد از ﻣﻌﻤﺎري ﻏﺮب را ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ دﻫﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ آن را اﯾﺮاﻧﯿﺰه ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در دوره ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺳﺮﻋﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺗﺤﻮﻻت در ﮐﺸﻮر اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖﭘﺬﯾﺮي ﺑﺮاي ﻣﻌﻤﺎران ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮسﻫﺎ اﺑﺘﺪا در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺳﭙﺲ در ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻨﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ‬
‫)ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﺴﺎﺟﺪ( اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺎم وﯾﮋﮔﯽ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ در اﯾﻦ دوره ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻄﺮح‬

‫ﻧﺴﺒﺖ آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎري در ﻫﺮ دوره ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻧﮕﺮش ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﻪ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺷﺎﺧﺺ )ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻌﺪد آن( ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺣﺎﮐﻤﯿﺘﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎخﻫﺎ و ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﻫﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ رﻓﺎه و ﻧﯿﺎز ﻣﺮدم و اﺑﻌﺎد اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ در اﯾﻦ دوره ﮐﻤﺘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬

‫‪2‬‬
‫ﺷﺪه و ﻧﺴﺒﺖ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ در ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺷﺎﺧﺺ در دوره ﭘﻬﻠﻮي اول‬
‫ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮕﺮش ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ در اﯾﻦ ﻗﯿﺎس ﺗﻌﺪاد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﻮاع ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺷﺎﺧﺺ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ در ﭘﻬﻠﻮي اول از ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺣﺎﮐﻤﯿﺘﯽ و ﮐﺎخﺳﺎزي‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﻣﻌﻄﻮف ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﯾﺞ آن را در ﺗﺤﻮﻻت‬
‫و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﻗﺘﺼﺎدي و رﻓﺎه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪.‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري دوره ﻗﺎﺟﺎر‬

‫در اﯾﻦ دوره ﺗﻔﮑﺮات و ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ وارد ﮐﺸﻮر و ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ دﻫﻪ و ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻗﺮن از ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي و ﺗﮑﺎﻣﻞ آن در ﻏﺮب ﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬روﻧﺪ ﺗﺪرﯾﺠﯽ ورود ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻟﻤﺎنﻫﺎ و ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري ﺳﻨﺘﯽ در ﻫﻢ آﻣﯿﺰد و ﺳﺒﮏ‬
‫ﺟﺪﯾﺪي از ﻣﻌﻤﺎري اﯾﺮاﻧﯽ را ﺷﮑﻞ دﻫﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﻣﻈﻬﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻤﺎري ﺟﺪﯾﺪ را ﻋﻤﺪﺗﺎ در ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ و ﮐﺎخﻫﺎ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و در ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻔﮑﺮات ﺳﻨﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻣﺘﻮﻟﯿﺎن آن اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات‬
‫ﮐﻤﺘﺮ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ وﯾﮋﮔﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﻌﻤﺎري اﯾﻦ دوره ﻇﻬﻮر ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺷﻬﺮداري و ‪ ...‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ و ﻣﺘﺎﺛﺮ از ﻣﻌﻤﺎري ﻏﺮب در ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮﺳﺎزي دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ اﺑﺘﺪاﯾﯽ‬
‫ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ در دوره ﭘﻬﻠﻮي اول ﺑﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺿﺮورت ﮐﺸﻮر ﺗﻌﺪد ﻣﯿﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﻤﺰﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﺗﻔﮑﺮات ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ در ﻏﺮب ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻨﯿﺎدﯾﻨﯽ ﻣﺘﺎﺛﺮ از آن‬
‫در ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮﺳﺎزي اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫وﺟﻮد ﺗﻔﮑﺮات ﺳﻨﺘﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﻣﯿﺎن درﺑﺎرﯾﺎن و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﮐﻼن ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺮاﺷﯽ و‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺗﻐﯿﯿﺮ و اﺻﻼح ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﺸﻮر ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﭘﯿﺎدهﺳﺎزي ﺗﻔﮑﺮات ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﺗﻄﺒﯿﻖ آن ﺑﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﮐﺸﻮر و اﯾﺠﺎد اﺻﻼﺣﺎت در اﯾﻦ دوره ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ و ﺑﻪ ﮐﻨﺪي رخ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ‪ /‬دﯾﺪﮔﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ‪ /‬دور ﻣﺎﻧﺪن از ﻣﺪرن ‪ /‬ﻋﺪم ﻧﯿﺎزﻫﺎي روزاﻧﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﺪﯾﺪن ‪ /‬ﺣﻀﻮر آرام‬
‫ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ در اﯾﺮان ‪ /‬ﻣﻮاﻧﻊ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻗﻪاي )ﻧﻪ دﯾﺪﮔﺎه روﺷﻨﮕﺮاﻧﻪ ﻣﺬﻫﺒﯽ(‬
‫دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﺧﺮاﻓﺎت و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺑﺴﺘﮥ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺣﺘﯽ در درﺑﺎر ﻫﻢ ﻧﻔﻮذ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ و ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن‬

‫ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ دوره ﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ و ﻧﻮﺧﻮاﻫﯽ از رﻧﺴﺎﻧﺲ در ﻫﻤﻪ ﺣﻮزه ﻫﺎ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺻﺮﻓﺎ ﻣﻌﻤﺎري‪.‬‬

‫ﻣﺪﻧﯿﺴﻢ ﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ و ﻓﻘﻂ در ﺑﺤﺚ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ و ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن ﻧﻮﺳﺎزي‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫دوره ﮔﺬار از اواﺧﺮ دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺗﺎ اﺑﺘﺪاي دوره ﭘﻬﻠﻮي اول )رﺿﺎﺷﺎه( ‪1304-1285‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎل از دوره ﻗﺎﺟﺎر ﭘﺲ از ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ )ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﻋﯽ ﻧﻮزاﯾﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ( ﺑﻪ دوران ﺻﺮﯾﺢ و ﺑﯽﭘﺮدة رﺿﺎ‬
‫ﺷﺎه و ﭘﻬﻠﻮي را دوران ﮔﺬار ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از دورة ﻗﺎﺟﺎر در اﯾﺮان و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﯾﮏ دورة ﮔﺬار از‬
‫ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ دوره ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺎ روي ﮐﺎر آﻣﺪن رﺿﺎ ﺧﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل ﺟﺒﺮان ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺎدﮔﯽ ﮐﺸﻮر و ﭘﺲ از آن اﺻﻼﺣﺎت ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﺳﯿﺎﺳﯽ در اﯾﻦ دوره‬
‫ﺑﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﺟﺎر و ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪن رﺿﺎﺷﺎه در ﮐﻨﺎر ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و اﯾﺠﺎد دوﻟﺖ ﺟﺪﯾﺪ در ﺗﺮﮐﯿﻪ‬
‫و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﺎه اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﻧﻮﮔﺮا در ﻫﺮ ﺳﻪ ﮐﺸﻮر ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫زﯾﺎد اﻗﺪام ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت زﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﯽ و ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺣﺪاث ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و‬
‫دوﻟﺘﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﺻﻼح ﺷﺒﮑﮥ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﺧﻄﻮط راه آﻫﻦ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮي و ‪ ...‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي‬
‫از ﺗﺤﻮﻻت اﯾﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻏﺎز ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ رﺿﺎ ﺧﺎن ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ دوره ﮔﺬار ﺑﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻧﻔﺖ ﻧﻮﻋﯽ روﺷﻨﮕﺮي اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺎ ﭼﻘﺪر از ﻏﺮب ﻋﻘﺐ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬

‫از ﻟﺤﺎظ اﺑﻌﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﺎﻫﺪ ﺷﺮوع ﻧﻈﺎم ﻧﯿﻢ ﺑﻨﺪ ﻣﺪرن در ﮐﺸﻮر ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف ژاﭘﻦ ﮐﻪ اﺻﻞ‬
‫ﻓﻨﺎوري را وارد ﮐﺸﻮر ﮐﺮد‪ ،‬در دورة رﺿﺎ ﺧﺎن ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺛﻤﺮه و ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﻓﻨﺎوري وارد ﮐﺸﻮر ﺷﺪ و زﯾﺮ ﺳﺎﺧﺖﻫﺎي‬
‫ﻻزم ﻫﻨﻮز ﺷﮑﻞ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد در ﮐﺸﻮر اﯾﺠﺎد ﺷﺪ وﻟﯽ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﺳﺎزي آﻣﻮزش داده‬
‫ﻧﺸﺪ‪ .‬درواﻗﻊ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ رو ﺑﻨﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ زﯾﺮﺑﻨﺎﯾﯽ‪ .‬ﯾﺎ ﺧﯿﺎﺑﺎن ﮐﺸﯽ و ﺟﺎدهﺳﺎزي ﺻﻮرت‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ وﻟﯽ ﻓﺮﻫﻨﮓ راﻧﻨﺪﮔﯽ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ از ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺟﺪا‬
‫ﻣﯿﺸﻮﻧﺪ و روﺣﺎﻧﯿﻮن از آﻣﻮزش رﺳﻤﯽ ﮐﺸﻮر ﺣﺬف ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﮐﺸﻮر از دﯾﻦ‪-‬دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ‪-‬دوﻟﺘﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﺣﻀﻮر ﺑﯿﺸﺘﺮ اروﭘﺎﯾﯿﺎن در اﯾﺮان ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬رﺧﺪادﻫﺎي واﻗﻊ‬
‫در اﯾﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻓﻀﺎي ﻓﮑﺮي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در اواﺧﺮ دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺷﺪه ﮐﻪ زﻣﯿﻨﮥ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) .‬رﺧﺪادﻫﺎﯾﯽ ﻧﻈﯿﺮ‪ ،‬ﻋﺪم اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﻓﻘﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺧﻄﺮ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮐﺸﻮر‪ ،‬اﺳﺘﺒﺪاد ﮐﻬﻦ و ‪.(...‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﮐﺸﻒ ﻧﻔﺖ و ﻋﻼﻗﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺮاي ﺳﯿﻄﺮه در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﮑﻞ ﻧﻮﯾﻨﯽ از ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ در اﯾﻦ‬
‫دوره ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫در اﯾﻦ دوره ﺷﺎﻫﺪ رﺷﺪ ﻣﺪارس ﻣﺪرن و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻏﯿﺮ دﯾﻨﯽ ﺳﯿﺴﺘﻢ آﻣﻮزﺷﯽ ﻧﻮﯾﻦ در ﮐﺸﻮر ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﻼس درس ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻧﺤﺼﺎر ﺣﻖ آﻣﻮزش ﺑﺮاي ﺻﺮﻓﺎ ﮔﺮوه ﺧﺎﺻﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ )ﻃﻼب و درﺑﺎر(‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ دوره ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ و ﻧﻮﯾﻨﯽ در ﺳﺎﺧﺘﺎر آﻣﻮزﺷﯽ ﺗﺎﺳﯿﺲ ﻣﯽﺷﻮد )دﺑﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬داﻧﺸﺴﺮا و داﻧﺸﮕﺎه و ‪ (...‬و ﺷﺎﻫﺪ ﺣﻀﻮر زﻧﺎن در ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬اﻋﺰام داﻧﺸﺠﻮ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻧﮓ ﺑﻪ وﯾﮋه ﻓﺮاﻧﺴﻪ از اﯾﻦ دوره آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از دﯾﮕﺮ اﻗﺪاﻣﺎت ﺟﺪاﯾﯽ ﻣﺬﻫﺐ از ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻈﺎم از‬
‫ﻓﻘﻬﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺳﮑﻮﻻر )ﺟﺪاﯾﯽ دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ( ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ .‬از دﯾﮕﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬رﺷﺪ ﻃﺒﻘﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه روﺷﻨﻔﮑﺮان و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﮕﺎن ﺟﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﺎﻫﺪ‬

‫‪4‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻬﻢ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ و ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﭼﺎپ‬
‫ﻣﺘﻌﺪد روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻣﺠﻼت از دﯾﮕﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮات و اﺻﻼﺣﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﯾﻦ دوره اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﻗﺮن ‪ 18‬و ‪ 19‬ﻣﯿﻼدي ﺑﺎ ﻫﺪف ﮐﺎوش ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و ﮐﺸﻒ آﺛﺎر و‬
‫اﻟﻤﺎنﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري و ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ در اروﭘﺎ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﺸﻒ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻠﻞ و اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭘﺪﯾﺪار ﮐﺮدن رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﻮاﻣﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫داﻧﺶ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﻏﺮب ﺑﺎ اﻫﺪاﻓﯽ ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و در وﻫﻠﻪ ﺑﻌﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ دوران‬
‫ﮔﺮاﯾﺸﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻌﻤﺎري ﮐﻼﺳﯿﮏ اروﭘﺎ )ﻋﻤﺪﺗﺎ روم و ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن( ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺳﺒﮏ ﻧﺌﻮﮐﻼﺳﯿﮏ )ﻧﺌﻮﮐﻼﺳﯿﺴﯿﺴﻢ( در اروﭘﺎ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوره ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﺷﯿﻮه‬
‫ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺗﺄﺛﯿﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﻏﺮب اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﯿﻨﺎً و در ﺷﮑﻞ ﺷﺮﻗﯽ‬
‫)و ﻧﯿﺰ در دوران ﭘﻬﻠﻮي اول( اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪة ﻧﻮﯾﻦ و در ﯾﮏ ﻣﺴﯿﺮ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫و در ﭘﯽ ﮐﺎوشﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻮد و ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻫﺪﻓﺶ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي ﻋﻠﻤﯽ‪-‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻮد اﻣﺎ از اﯾﻦ رﻫﮕﺬر )در‬
‫دوره ﭘﻬﻠﻮي اول( ﺑﻬﺮه ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻓﺮاوان ﺑﺮده ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‬

‫ﺷﺮوع ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان از دوران ﻗﺎﺟﺎر آﻏﺎز ﺷﺪ و در دوره ﭘﻬﻠﻮي اول اوج ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺎوشﻫﺎي‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ در اﯾﻦ دوره ﻋﻤﺪﺗﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﻮزﺳﺘﺎن و ﻓﺎرس و ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﻏﺮﺑﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬار در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ در اﯾﺮان‬

‫ﺣﻀﻮر ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﺪره ﮔﺪار‪ ،‬ﭘﻮپ و ﻫﺮﺗﺴﻔﻠﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰاري ﮐﻨﮕﺮهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺲ‪،‬‬
‫ﺷﻮروي‪ ،‬و ﮐﻨﮕﺮه ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻓﺮدوﺳﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺎﺳﯿﺲ ﻣﻮزة اﯾﺮانﺑﺎﺳﺘﺎن‪،‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺛﺒﺖ و ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي آﺛﺎر‪ ،‬ﺳﺎﺧﺖ آراﻣﮕﺎهﻫﺎ و ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎﺳﺘﺎنﮔﺮاﯾﯽ‬

‫ﭘﺪﯾﺪه ﺑﺎﺳﺘﺎنﮔﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﻧﻈﯿﺮ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ )ﮐﻪ ﺑﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ دارد(‪ ،‬ﮐﻬﻦﮔﺮاﯾﯽ‪،‬‬
‫ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﻢ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﯾﺎدآوري ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺎ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫در ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻠﯿﺖ و ﻣﺬﻫﺐ ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ اﺳﺖ و ﺗﻔﺎوت و ﺗﻨﺎﻓﺮي ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻣﻠﯿﺖ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ارزشﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﯾﮏ ﻣﻠﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﮕﯽ در ﮐﺸﻮر رخ ﻣﯽداد‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻗﻮام ﻓﺎرق از دﯾﻦ در آن ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮﻧﺪ ﮐﻪ از ﻣﻤﻠﮑﺖ دﻓﺎع ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫ﻓﺮﻗﻪﻫﺎ و و ﻣﺬﻫﺐﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻣﺴﯿﺤﯽ‪ ،‬ﺳﻨﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﺷﯿﻌﻪ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﯾﺎ اﺳﺎﻣﯽ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﺎ اﺳﺎﻣﯽ اﯾﺮان‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬

‫اﻣﺎ در ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ )دﯾﻦ( در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻠﯿﺖ و ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ از اﻧﺪﯾﺸﮥ‬
‫ﺟﺪاﯾﯽ دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ )ﻧﻈﺎم ﺳﮑﻮﻻر( اﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﺗﻔﺎق در اﯾﺮان )ﭘﻬﻠﻮي اول( اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ و ﺧﺮاﻓﺎت را ﻋﺎﻣﻞ رﮐﻮد و ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﯾﮏ ﻣﻠﺖ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺮ ﺷﮑﻮه‬
‫ﺗﻤﺪﻧﯽ دوران ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ در دوران ﭘﻬﻠﻮي اول ﮔﺮاﯾﺸﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري و ﺗﻤﺪن اﯾﺮان ﭘﯿﺶ از‬
‫اﺳﻼم و ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯿﺎن ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ و از اﺳﺎﻣﯽ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﺑﺮاي اﻣﺎﮐﻦ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب روﯾﮑﺮدي ﻣﺘﻀﺎد ﺑﺮ اﯾﺮان ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﺑﺎر ﻣﺬﻫﺐ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺒﻬﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺮ ﻣﻠﯿﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻠﯿﺖ و ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺗﺤﻮل روﯾﮑﺮد دﯾﻦ‪-‬‬
‫دوﻟﺖ )ﮐﻪ ﻧﮕﺮش دوﻟﺖ ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻮد( را در ﻧﮕﺮش ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺖ‪ .‬ﺗﺎﺛﯿﺮ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه‪ ،‬در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻧﺎﻣﮕﺬاريﻫﺎ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﯾﮏ ﺿﺪﯾﺖ ﺷﺪﯾﺪي ﺑﺎ ﻣﻠﯿﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﮕﺎه ﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ و ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻫﻢ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اداﻣﻪ دارد‪ .‬ﻣﺜﻼ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ و داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻠﯽ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ارزش ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﻣﻠﯿﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬رﻧﮓ و ﺑﻮي ﺳﯿﺎﺳﺖ در ﺧﻮد دارد و‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ دﯾﻦ ﺑﺎ ﻣﻠﯿﺖ را در ﻧﻬﺎد ﺧﻮد دارد‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﯿﭻ روﯾﺎروﯾﯽ و‬
‫ﺗﻀﺎدي ﺑﯿﻦ دﯾﻦ و ﻣﻠﯿﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻠﯽ ﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادﺑﯿﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دوران ﭘﻬﻠﻮي ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺎپ و ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺎم ﭘﺮس )ﭘﺮﺷﯿﺎ( ﺑﻪ اﯾﺮان‪ .‬ﺗﺎﺳﯿﺲ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن و واژهﻫﺎي ﺗﺎزه و ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺎمﻫﺎي‬
‫اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺟﺪﯾﺪ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ آراﻣﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ و ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎي ﻓﺮدوﺳﯽ‪.‬‬

‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮﺳﺴﺎت ﻣﻠﯽ و ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺗﺎﺳﯿﺲ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻮزه اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ .‬در زﻣﺎن رﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬ﺳﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺴﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ از ﻧﺎم ﻫﺎي روزﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯿﺎن از آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﺤﺚ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫و ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﻧﺎمﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪﻟﯿﻪ ﺑﻪ دادﮔﺴﺘﺮي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‬
‫ﺑﻪ آراﻣﮕﺎه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪ .‬وزارت ﺻﺤﯿﻪ ﺑﻪ وزارت ﺑﻬﺪاﺷﺖ و وزارت ﻃﺮق ﮐﻪ ﺑﻪ وزارت راه و ﺗﺮاﺑﺮي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻠﺪﯾﻪ ﯾﻪ ﺷﻬﺮداري‪.‬‬

‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺑﺎﺳﺘﺎن ﮔﺮاﯾﯽ ﭼﻪ ﺗﺎﺛﯿﺮي در ﻣﻌﻤﺎري داﺷﺖ؟‬

‫در اﯾﻦ دوره ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺎﺧﺼﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري دوره ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ و ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت ﻣﻌﻤﺎري اﯾﻦ‬
‫دورهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺎﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﻣﻌﻤﺎري دوره ﭘﻬﻠﻮي اول ﺑﻪ دو ﺷﮑﻞ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ )ﺗﻘﻠﯿﺪي( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻨﮕﺮهﻫﺎي ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻋﯿﻨﺎ در ﺑﺎﻧﮏ ﻣﻠﯽ ﻣﺮﮐﺰي در ﻓﺮدوﺳﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻗﺘﺒﺎﺳﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺳﺮ درﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺎﻻرﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻠﮑﺎن‬
‫ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻤﺎدﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻧﻘﺶ ﻣﻌﻤﺎران در اﯾﻦ دوره را ﻧﺒﺎﯾﺪ‬

‫‪6‬‬
‫ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ ،.‬ﻧﺴﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﻮر ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎراﻧﻪ در آن روز و ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﻣﻌﻤﺎران‬
‫از ﻧﺌﻮﮐﻼﺳﯿﮏ ﻏﺮب ﮐﻪ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺌﻮﮐﻼﺳﯿﮏ اﯾﺮاﻧﯽ آنﻫﺎ را اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪.‬‬

‫در اﯾﻦ دوره ﺗﻘﺎرن‪ ،‬اﺑﻬﺖ و اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺗﺎﻻر ﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺗﺮاس ﻣﺎﻧﻨﺪ رواج ﯾﺎﻓﺖ و ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺪاﻋﯽ ﮐﻨﻨﺪه ﺳﺒﮏ ﻧﺌﻮﮐﻼﺳﯿﮏ اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﺮاﯾﯽ‬

‫ﭘﺲ از ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 1299‬در اواﺧﺮ دوره ﻗﺎﺟﺎر روﻧﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺗﺸﮑﯿﻼت ﮐﻬﻨﻪ و ﻓﺮﺳﻮده ﻧﻈﺎﻣﯽ در دوره ﻗﺎﺟﺎر‬
‫و ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻣﻘﺘﺪر ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺎ اﻫﺮم ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﯾﮏ ﻃﺒﻘﻪ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻧﻈﺎﻣﯽ در دوره‬
‫ﭘﻬﻠﻮي اول آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در دوران ﻗﺎﺟﺎر اﯾﺮان ﻓﺎﻗﺪ ﯾﮏ ارﺗﺶ ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﭘﺲ از‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺗﺮﮐﻤﻨﭽﺎي و ﮔﻠﺴﺘﺎن و ﺟﺪا ﺷﺪن ﻫﺮات ﺗﻼشﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ارﺗﺶ ﺟﺪﯾﺪ در دوران ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺷﺎه ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ اﻣﺎ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ اﻗﺘﺪار و ﻗﺪرت ﻻزم را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ روي ﮐﺎر آﻣﺪن رﺿﺎ ﺧﺎن و‬
‫ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﮔﺴﺘﺮده در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﻮر ﺿﺮورت اﺻﻼح ارﺗﺶ و اﯾﺠﺎد ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻮﯾﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاي اﯾﻦ اﺻﻼﺣﺎت اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﺮاﯾﯽ در ﻣﻌﻤﺎري دو ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺑﻨﺎﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎ‪ ،‬زﻧﺪانﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺎﺳﮕﺎهﻫﺎ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن از آن ﺟﻤﻠﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ در دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي‬
‫ﺑﻨﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻧﻈﺎﻣﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬از اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺑﯿﻨﺶ و روﺣﯿﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ دوﻟﺖ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮات ﺧﻮد را در ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﻣﻠﻤﻮس در دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎﻫﺎي‬
‫آن دوره ﺟﻠﻮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺟﺪﯾﺪ‬

‫ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در اﯾﺮان ﻃﺮح ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﯾﺮان و ﻣﺴﺘﻌﻤﺮهﺳﺎزي‬
‫ﻧﻮﯾﻦ ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ دوره ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﮐﺎراﻣﺪي ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬دﺧﺎﻟﺖﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن‬
‫و ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﺟﻬﺖ اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮات و اﺻﻼﺣﺎت اﻧﻘﻼﺑﯽ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﻮدﺗﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻮدﺗﺎ و اﯾﺠﺎد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺴﺘﺮ ﻻزم را ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻧﻮﯾﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ روي ﮐﺎر آﻣﺪن رﺿﺎ ﺧﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮات ﮔﺴﺘﺮدهاي در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬از‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت اوﻟﯿﮥ رﺿﺎ ﺧﺎن ﭘﺲ از ﺗﺸﮑﯿﻞ ﯾﮏ ارﺗﺶ واﺣﺪ و ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ‪ ،‬ﺗﺎﺳﯿﺲ داﻧﺸﮑﺪه اﻓﺴﺮي‪،‬‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻣﺘﺤﺪ اﻟﺸﮑﻞ‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزي اﺟﺒﺎري )اﺟﺮاي ﻧﻈﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ(‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻌﺪاد ﮐﺎدر ﻧﻈﺎﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺧﺮﯾﺪ ﺳﻼحﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬اﻋﺰام ﻣﺤﺼﻼن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد آﻣﻮزش ﻧﻮﯾﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬و ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي‬
‫ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ارﺗﺶ ﺗﺎزه اﯾﺮان را ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺑﺮﺗﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫ﻫﺪف از ﺗﺸﮑﯿﻞ ارﺗﺶ در دوره رﺿﺎ ﺧﺎن ﺑﯿﺶ از ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش و ﺣﻔﻆ اﻗﺘﺪار دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺮﮐﺰي در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﮐﺸﻮر و از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن ﻫﺮ ﻧﻮع ﻗﺪرت ﺧﻮد ﻣﺨﺘﺎر ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ارﺗﺶ ﻧﻘﺸﯽ ﻓﺮاﺗﺮ‬
‫از ﯾﮏ ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و در اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻤﺮاﻧﯽ ﻧﻔﻮذ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻓﺮاد ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫در دوران ﭘﻬﻠﻮي )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن دوران ﻗﺎﺟﺮ( ﻗﺪرت ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ ﻗﺪرت زﯾﺎدي داﺷﺘﻨﺪ و‬
‫ﻃﺒﻘﮥ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎ ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻌﺪ از ﺷﺎه و وزﯾﺮ و درﺑﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن ﭘﺴﺖﻫﺎي ﮐﻠﯿﺪي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اداري و ﻋﻤﺮاﻧﯽ ﮐﺸﻮر را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ‬
‫ﮐﺎدر ﻧﻈﺎﻣﯽ در وزارﺗﺨﺎﻧﻪ ﻣﺜﻼ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي راه آﻫﻦ اﯾﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻈﺎﻣﯽﻫﺎ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﯾﻦ اﻧﺘﺼﺎﺑﺎت‬
‫ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ دوره ﺑﺴﯿﺎري از اﻗﺪاﻣﺎت ﻋﻤﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻬﺮي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎدر ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎ اﺣﮑﺎم و دﺳﺘﻮرات وزارت‬
‫ﺟﻨﮓ ﺻﻮرت ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬وزارت ﺟﻨﮓ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﺗﺮﯾﻦ وزارت ﺧﺎﻧﻪ در دﺳﺘﮕﺎه ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ رﺿﺎ ﺧﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﺴﻄﯿﺢ راهﻫﺎ و ﺟﺎدهﻫﺎي ﮐﺸﻮر‪،‬‬
‫ﺗﺎﺳﯿﺲ ﺷﻬﺮداري در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ و اﯾﺠﺎد ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﻣﻌﺎﺑﺮ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن ﺗﻔﺮﯾﺢ و ﮔﺮدﺷﮕﺎه‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮده ﻣﺮدم ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺌﺎﺗﺮ و ﺳﯿﻨﻤﺎ و ﻧﯿﺰ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻗﻬﻮهﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻫﺘﻞﻫﺎ‪ .‬ﺗﺎﺳﯿﺲ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺎي ﻣﻬﻢ دوﻟﺘﯽ‪.‬‬

‫رﺿﺎ ﺷﺎه از ﻫﻤﺎن ﺑﺪو ﺗﻮﻟﺪ روﺣﯿﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ داﺷﺖ و در ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺟﻠﻮه اﯾﻦ اﺗﻔﺎق را‬
‫در ﻧﺤﻮه ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪن وي و اﺻﻼﺣﺎت ﮐﺸﻮر ﻣﯿﺘﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪ .‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﺗﺠﺪدﺧﻮاه‬
‫ﮐﻪ در دوره ﻗﺎﺟﺎر اﻣﮑﺎن رﺷﺪ و ﭘﯿﺎدهﺳﺎزي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ روﯾﮑﺮد اﺳﺘﺒﺪادي رﺿﺎ ﺷﺎه اﻣﮑﺎن اﺟﺮا ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و‬
‫زﻣﯿﻨﮥ اﺻﻼﺣﺎت اﺳﺎﺳﯽ در ﮐﺸﻮر ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ دﯾﺴﯿﭙﻠﯿﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راه ﻣﻤﮑﻦ‬
‫ﺑﺮاي اداره ﮐﺸﻮر در ﺷﺮاﯾﻂ آن زﻣﺎن ﺑﻮد و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد و ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻧﻮﯾﻦ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﯽ‬
‫ﻣﺘﻌﺪد ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﻨﺶ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻘﺪور ﺑﻮد‪.‬‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ رﺳﯿﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺒﺪاد ﻓﺮدي ﯾﮏ ﻣﻨﺶ ﻓﺮاﮔﯿﺮ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﯽ و در ﻗﺎﻟﺒﯽ ﻧﻮﯾﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻇﻬﻮر‬
‫ﯾﮏ ﻣﺮد ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ در ﭘﻨﺎه اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻣﻠﯽ و ﻧﮋادي ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺮﺗﺮ در ﺟﻬﺎن ﺑﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در اﯾﺮان‪.‬‬

‫ﺷﺎه در ﺑﺴﯿﺎري از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﯽ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺷﺨﺼﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و ﺑﺮ ﻧﺤﻮه اﺟﺮاي آن ﻧﻈﺎرت‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻋﻤﺮاﻧﯽ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي وي در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ او ﺑﻪ ﺣﻔﻆ اﺷﺠﺎر‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺣﺼﺎر‬
‫ﻧﺎﺻﺮي ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان‪ ،‬و ﺟﺎده ﮐﺸﯽ ﺗﺎ ﮐﺎخ ﺳﻌﺪ آﺑﺎد ﺑﻮد‪ .‬ﻧﮕﺎه ﻋﻤﺮاﻧﯽ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ رﺿﺎﺷﺎه در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ در دورة وي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد ﺗﺎﺛﯿﺮ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺨﺼﯿﺖ رﺿﺎﺷﺎه‬

‫ﺑﯿﻨﺶ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ /‬ﺑﯿﻨﺶ ﻣﻌﻤﺎري و ﻋﻤﺮاﻧﯽ‬

‫‪8‬‬
 ‫روﺣﯿﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﻣﻌﻤﺎري‬

‫در دوره رﺿﺎ ﺧﺎن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺳﯿﺎﺳﺘﮕﺬاريﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي آن‪ ،‬در دو دﻫﻪ‬
‫ﺻﺪارت و ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ وي ﺷﺎﻫﺪ ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﮕﯽ و ﺗﻨﻮع ﺳﺒﮑﯽ در ﻣﻌﻤﺎري ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت ﺑﺪون‬
‫دﻟﯿﻞ و ﺑﯽﻫﻮﯾﺖ از ﻣﻌﻤﺎري و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ ﺣﺬف ﮔﺮدﯾﺪ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ روﺣﯿﻪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮاﯾﯽ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﺷﺨﺼﯿﺖ رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻟﺒﺪي و ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﺑﺮ ﻣﻌﻤﺎري اﯾﻦ دوره ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﺑﻮدن و ﻋﻈﻤﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎ از وﯾﮋﮔﯽ اﺻﻠﯽ ﻣﻌﻤﺎري اﯾﻦ دوره اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﻣﻌﻤﺎري ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﻗﺪرت‪ ،‬و ﺷﮑﻮه ﻧﻈﺎم‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‬

‫ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮐﻪ ﮐﺎخﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻌﺎﺑﺪ و ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ در دوره رﺿﺎ ﺧﺎن ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮕﺮشﻫﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺑﻨﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ )اداري‪-‬ﻧﻈﺎﻣﯽ( ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺑﺰرگ دﯾﮕﺮي ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻬﺮداري‪،‬‬
‫ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬و ﺑﺎﻧﮏ اﻣﺎ ﺑﻨﺎي ﺑﺰرگ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ واﻗﻊ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎغ ﻣﻠﯽ ﺑﺰرﮔﯽ و اﻫﻤﯿﺖ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎﻫﺎ داﺷﺖ‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪي ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﮐﺎخ ﺳﻔﯿﺪ ﺳﻌﺪآﺑﺎد ﯾﺎ ﮐﺎخ ﻣﺮﻣﺮ ﻧﯿﺰ از ﻧﻈﺮ ﺣﺠﻢ و ﻫﯿﺒﺖ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ و ﻗﺪاﺳﺖ ﮐﺎخ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوره ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻓﺮودﮔﺎه‪ ،‬ﭘﺎﺳﮕﺎهﻫﺎي ژاﻧﺪارﻣﺮي‪ ،‬زﻧﺪانﻫﺎ و ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫داﺧﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻌﺪد و ﺣﻀﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺗﺎﺛﯿﺮات ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮ ﺷﻬﺮ و ﺑﻨﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد ارزش ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و در ﺳﺎﺧﺖ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫در اﯾﻦ دوره ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺳﺘﺤﮑﺎم ﺑﻨﺎﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺧﺼﻠﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ‬
‫و ﻧﻈﻢ ﺑﻨﯿﺎن ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺳﺮﻋﺖ در ﺳﺎﺧﺖ ﭘﺮوژهﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ و ﻋﻤﺮاﻧﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮاواﻧﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ زﻣﺎن ﺑﯿﺴﺖ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﯾﮏ ﮐﺎر در زﻣﺎن ﻣﻌﯿﻦ و ﮐﻮﺗﺎه ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد و ﻋﻤﻠﯿﺎت‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺘﺼﻮر ﺳﺎزد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖ در ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎ ﺟﺰ ﺑﺎ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﮏ ﺗﺸﮑﯿﻼت‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬راهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻮﻧﻞﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻞﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي واﺣﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺮداري‪ ،‬داراﯾﯽ و‬
‫ﺑﺎﻧﮏ در ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﮐﺸﻮر و ﻧﯿﺰ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ ﻧﻈﯿﺮ ﺑﻨﺎي داﻧﺸﮕﺎه داراي اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن راه آﻫﻦ ﺳﺮاﺳﺮي ﮐﻪ ﻋﻈﯿﻢﺗﺮﯾﻦ و ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮﯾﻦ ﭘﺮوژه اﺳﺖ در زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺮﯾﻊ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻧﻈﺎرت و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﮑﺮر ﺑﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎ در ﻃﻮل ﺳﺎﺧﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد رﺿﺎ ﺷﺎه و ﺗﺮس زﯾﺮ دﺳﺘﺎن از ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﻨﺪ‬
‫وي و ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻨﺒﯿﻪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري دﻗﯿﻖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﺎر ﺑﺎﯾﺪ‬

‫‪9‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﯿﺮﺳﯿﺪ و اﯾﻦ ﯾﮏ ﺑﯿﻨﺶ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺷﺎه ‪ 18‬ﺑﺎر از ﻧﺤﻮه ﺳﺎﺧﺖ راه آﻫﻦ‬
‫ﺳﺮاﺳﺮي ﺑﺎزدﯾﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﯾﮏ ﻧﺎﻇﺮ ﻋﺎﻟﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﺗﺎﺛﯿﺮات رواﻧﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﮕﺮشﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮي‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در آﺛﺎر‬
‫ﻣﻌﻤﺎري اﯾﻦ دوره دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻣﺸﺨﺺ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ را در ﺧﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﮑﻞ‪ ،‬و ﻣﮑﺮر در ﻧﻤﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﻈﯿﺮ ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺘﻮنﻫﺎ و ﯾﺎ ﻧﺸﺎنﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺗﺪاﻋﯽ ﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻣﺘﺤﺪ اﻟﺸﮑﻞ ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻈﻤﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺪار‪ ،‬اﺑﻬﺖ واژهﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ در ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﻣﺼﺪاق ﺷﮑﻠﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﺗﺎرﯾﺨﯽ از ﻣﻌﻤﺎري‬

‫دﻫﻪ دوم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي اول ﺑﺎ ﺣﺰب ﻧﺎزي در آﻟﻤﺎن ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﻮد و رواﺑﻂ ﮔﺴﺘﺮدهاي ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫دو ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺪ اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط اﻧﺠﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﯽ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد روﺣﯿﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ را در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي اﯾﻦ دوره دو ﭼﻨﺪان ﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺎﺛﯿﺮات ﻫﻢ ﺑﺮ ﭘﻼن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ اﺛﺮ‬
‫ﮔﺬار ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ و ﮐﺸﯿﺪﮔﯽ در ﭘﻼن ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﺪ و ﻫﻢ در ﻧﻤﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻠﯽ ﻣﻠﻤﻮس ﻫﯿﺒﺖ و ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬

‫در اﯾﻦ دوران ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﮔﺮاﯾﯽ در ﺑﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي دﯾﮑﺘﺎﺗﻮري ﻫﻤﭽﻮن ﻫﯿﺘﻠﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻮﻟﯿﻨﯽ و اﺳﺘﺎﻟﯿﻦ‬
‫ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد و از ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ دورﯾﮏ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﯾﺶ اﻗﺘﺪار ﺧﻮد ﻫﻤﭽﻮن ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﺑﺎﺷﮑﻮه ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺮو ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﻧﯿﺰ از ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮه ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي و ﻣﯿﺰان ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺘﻮنﻫﺎ‬
‫در ﺗﻤﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ ﻣﻈﻬﺮي از ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي‬

‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﯾﮏ اﺻﻼﺣﺎت ﻗﻮي و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮ در ﮐﺸﻮر ﭘﺲ از ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﯾﮏ ارﺗﺶ‬
‫ﻧﻮﯾﻦ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻣﺪرن ﺿﺮوري ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺳﺎزﻣﺎن دوﻟﺖ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ زده‬
‫ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ در اﻧﺪك زﻣﺎﻧﯽ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﺠﺎد آﻣﻮزش ﻧﻮﯾﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺎﺳﯿﺲ داﻧﺸﮑﺪه اﻓﺴﺮي‪،‬‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻣﺘﺤﺪ اﻟﺸﮑﻞ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن و اﺟﺮاي ﻧﻈﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﻋﺰام ﻣﺤﺼﻼن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺟﺬب‬
‫اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻌﺪاد ﮐﺎدر ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪ ﺳﻼحﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬و ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﯾﮏ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻧﻈﺎﻣﯽ در اﯾﺮان ﺷﺪ‪:‬‬

‫• ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﺗﻔﮑﺮ ﻧﻮﯾﻦ اﺳﺘﻌﻤﺎري ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﯾﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮﮔﺮا و اﻣﻨﯿﺖﺧﻮاه‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ اﯾﺪه آل ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫• ﺷﺮاﯾﻂ داﺧﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﺗﺤﻮل و اﺻﻼح اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻣﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺎدﮔﯽ ﮐﺸﻮر‪ ،‬واﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ ﻧﺎ اﻣﻨﯽ‪ ،‬آﻣﺎدﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺑﺮاي ﺣﻀﻮر ﯾﮏ ﻓﺮد ﻣﻘﺘﺪر ﻫﻤﭽﻮن رﺿﺎﺧﺎن‬
‫آﻣﺎده ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫• از ‪ 1285‬ﺷﻤﺴﯽ )ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ و ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ( ﺗﺎ ‪ 1304‬ﮐﻪ رﺿﺎﺧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ رﺳﯿﺪ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫در ﻣﻘﺎم ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار‪ ،‬ﻣﺮﺟﻌﯽ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ رﺿﺎﺷﺎه دوﺑﺎره ﻗﺪرت ﯾﮏ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮ وﻇﺎﯾﻒ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺳﺎﯾﻪ اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺴﻠﻂ ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮي را ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آورد‪.‬‬
‫• اﻧﺘﺨﺎب رﺿﺎﺧﺎن ﺑﺎ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت رﻓﺘﺎري و اﺧﻼﻗﯽ وﯾﮋهاش در ﭘﯿﺎده ﺷﺪن ﺗﻔﮑﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮﺛﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ رﯾﺸﻪ در ﺗﻮﻟﺪ وي در ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻈﺎﻣﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ روﺣﯿﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺣﺬف دﯾﮕﺮ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬رﺿﺎﺧﺎن ﺑﻪ ﺗﮏ ﭼﻬﺮه ﺳﯿﺎﺳﺖ اﯾﺮان ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫• ﺣﻀﻮر ﻣﻘﺘﺪراﻧﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن در ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و دوﻟﺘﯽ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آنﻫﺎ را در ﻫﻤﻪ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﭼﺮا روﺣﯿﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﺮاﯾﯽ وارد ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺷﺪ؟‬

‫‪ .1‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﮕﺮش ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮاﯾﯽ در داﺧﻞ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آﻟﻤﺎن ﻧﺎزي و ﺣﻀﻮر ﻣﻬﻨﺪﺳﯿﻦ و ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ آﻟﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮي ﻣﻀﺎﻋﻒ در ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﺮاﯾﯽ داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﯾﻦ دوره )ﻧﻈﯿﺮ ﮐﺎخ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ( و ﭘﺲ از آن ﺗﻌﺪد ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺳﺎﺧﺖ‬
‫ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﯽ و ﻋﻈﻤﺖ آنﻫﺎ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ و ﻗﺪاﺳﺖ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﺣﻀﻮر اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮاﯾﯽ در ﺑﻨﺎﻫﺎي اﯾﻦ دوره ﺑﻪ دو ﺷﮑﻞ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﯾﮏ ﻃﺮف ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻠﮑﺮدي ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎدﮔﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬زﻧﺪان‪ ،‬ﭘﺎﺳﮕﺎه‬
‫و ﻓﺮودﮔﺎه‪ .‬و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﻏﯿﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ‬
‫وﯾﮋﮔﯿﻬﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﺮاﯾﯽ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .4‬از دﯾﺪﮔﺎه ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬اﺳﺘﺤﮑﺎم‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ در ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺎرت و ﺳﺮﮐﺸﯽ‪ ،‬ﺗﺎﺛﯿﺮات رواﻧﯽ ﺻﻔﺎﺗﯽ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد اﯾﻦ دوره ﻋﻤﻼ ﺑﻪ اﺟﺮا درآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﯾﻨﮑﻪ دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬اﺑﻬﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﮑﻠﯽ‪ ،‬ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﺗﺤﮑﻢ‪ ،‬و ﻋﻈﻤﺖ در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﺎﺛﯿﺮات رواﻧﯽ در‬
‫ﻣﻌﻤﺎري اﯾﻦ دوره ﻣﺼﺪاق ﺷﮑﻠﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻤﺎري ﭼﻪ ﻣﯿﺰان در ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ و ﭘﯿﺎده ﺳﺎزي اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺗﺎزه رﺿﺎ ﺧﺎن ﻧﻘﺶ داﺷﺖ؟‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﯾﮏ دوران را ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﻌﻤﺎري آن دوره‪ ،‬روﺣﯿﺎت ﺣﺎﮐﻤﺎن و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ را از آﺛﺎر‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از آﻧﻬﺎ درﯾﺎﻓﺖ؟‬

‫‪11‬‬
 ‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﻣﻌﻤﺎري ﺟﺪﯾﺪ‬

‫ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺗﺤﻮﻻت و ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ ﻏﺮﺑﯽ از اواﺧﺮ دوره ﻗﺎﺟﺎر ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﺗﺎزهاي ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﻨﺘﺨﺐ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ در‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻨﺘﯽ ﮐﺸﻮر وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫در اﯾﻦ دوره‪ ،‬در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻫﻤﭽﻮن ﻏﺮب‪ ،‬ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﻤﺎري ﺧﺎص ﺧﻮد را‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺳﺎﺑﻘﻪاي از آن ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺟﺪﯾﺪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﻧﻈﺎم‬
‫ﻧﻮﯾﻦ آﻣﻮزﺷﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎه و دﺑﯿﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ را وارد ﻣﻌﻤﺎري ﮐﺸﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ آن ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺷﮑﻞ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ )ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺪارس ﻋﻠﻤﯿﻪ و ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﻣﺘﻔﺎوت و ﺳﻨﺘﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ(‪.‬‬
‫و ﯾﺎ ﻇﻬﻮر ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ذوب آﻫﻦ و ﻓﻮﻻد و ﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آﺗﺶﻧﺸﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺠﻠﺲ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬در اﯾﻦ دوره ﻧﮕﺎه ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ‬
‫در ﻣﻌﻤﺎري اﯾﺮان ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺪم ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬و ﺳﺮﻋﺖ ﮐﻨﺪ ﻣﻌﻤﺎري ﺳﻨﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻨﺪ ﺗﺤﻮﻻت ﺟﺪﯾﺪ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺳﻨﺘﯽ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﺿﺮوري ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ در ﻧﻘﺶ رﻗﯿﺐ ﻣﻌﻤﺎري‬

‫ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﻇﻬﻮر ﻓﻨﺎوريﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ از ﻣﻌﻤﺎري ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد و رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺗﺨﺼﺼﯽ‬
‫ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻋﻤﺮان در ﻏﺮب ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬و ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﯽ و ﺳﺎزهﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻬﻨﺪﺳﯿﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻫﻢ در اﯾﺮان و ﻫﻢ در ﻏﺮب‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎران ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺨﺼﺺ در ﻃﺮاﺣﯽ ﺑﺮ ﺳﺎزه و‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت‪ ،‬و ﻫﻨﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و اﺳﺘﺎدﮐﺎران ﻣﺨﺘﻠﻒ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ اﻧﻮاع ﺑﻨﺎﻫﺎ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺎخﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ و ﺣﺘﯽ ﭘﻞﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ اﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ ﻣﻌﻤﺎر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ و ﺗﺨﺼﺼﯽ ﺷﺪن ﺑﺴﯿﺎري از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﮐﺎﻫﺶ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﻌﻤﺎر و ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي‬
‫ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻗﯿﺒﯽ ﺑﺮاي ﻣﻌﻤﺎري ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از ورود اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﻧﻮﮔﺮا‪ ،‬در اﻧﺠﺎم ﭘﺮوژهﻫﺎي‬
‫ﻋﻤﺮاﻧﯽ ﯾﮏ ﻣﻬﻨﺪس در ﮐﻨﺎر ﯾﮏ ﻣﻌﻤﺎر ﺳﻨﺘﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺘﺪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻧﻮﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻤﺮاﻧﯽ و ﺗﺤﻮﻻت در اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺎﺧﯿﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اروﭘﺎ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﯽ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﻓﻨﺎوريﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد اﺻﻼﺣﺎت در اﻧﺤﺼﺎر دوﻟﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در دوران ﭘﻬﻠﻮي اول‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ارﺗﺒﺎط‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ رﺿﺎﺧﺎن ﺑﺎ آﻟﻤﺎن داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ ﺑﺴﯿﺎري از آﻟﻤﺎن ﺑﺮاي ﭘﯿﺎدهﺳﺎزي ﻓﻨﺎوريﻫﺎ و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ در ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬رﺿﺎﺧﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ در‬
‫ﻣﺪت زﻣﺎن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي از ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﮐﺸﻮر را ﺑﺎ ﻣﺘﺪ و ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ و ﺑﻪ روز ﺑﻨﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف دوﻟﺖﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬در دوران ﭘﻬﻠﻮي از ﻧﺴﺒﺖ ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ‬
‫ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه و ﻋﻤﺪه ﺗﻮﺟﻪ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﻣﻌﻄﻮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ در زﻣﯿﻨﮥ‬
‫ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و درﺑﺎري ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺎخ و ارگ و ﮐﻮﺷﮏ و ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﺼﻠﯽ‪،‬‬
‫ﺳﻘﺎﺧﺎﻧﻪ و ‪ ...‬ﺗﺤﻮﻻت ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮﺧﻼف آن ﻧﻈﺎم و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺖ دﺑﯿﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ و داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ و ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻮزهﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ و‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺖ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ و ژاﻧﺪرﻣﺮي و ﭘﺎدﮔﺎن و ﻓﺮودﮔﺎه‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﺠﺎري ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﻓﺮوﺷﮕﺎه و‬
‫ﭘﺎﺳﺎژ و ﺑﺎﻧﮏ و ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮﺳﺎزي‪ ،‬ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ و ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﺗﺤﻮﻻت ﮔﺴﺘﺮدهاي اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻣﺪرن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎ ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫در واﻗﻊ ﺗﻨﻮع ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را از اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﺎ دوران ﭘﻬﻠﻮي ﻣﯽﺗﻮان در ﭼﻬﺎردﺳﺘﻪ ﮐﻠﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪ اول ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از دوران ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﺎ اواﯾﻞ دوران ﭘﻬﻠﻮي اول وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫و ﺗﺤﻮﻻت ﻧﻮﯾﻦ در دوران ﭘﻬﻠﻮي ﻋﻤﻠﮑﺮد و ﮐﺎراﯾﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ و ﮐﻢ ﮐﻢ ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮده ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻗﻠﻌﻪ‪ ،‬ﺣﺼﺎر‪ ،‬ﺑﺮج و ﺑﺎرو‪ ،‬ﯾﺨﭽﺎل‪ ،‬آب اﻧﺒﺎر و ﮐﺎرواﻧﺴﺮا‪ .‬دﺳﺘﻪ دوم ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫رﯾﺸﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎﻧﮥ ﻏﺮب ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻫﻢ در‬
‫دوران ﭘﻬﻠﻮي و ﻫﻢ ﭘﺲ از آن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺼﻠﯽ‪،‬‬
‫ﮐﻠﯿﺴﺎ‪ ،‬آﺗﺸﮑﺪه‪ ،‬ﮐﺎخ‪ ،‬ﺣﻤﺎم و ‪ . ...‬ﮔﺮوه ﺳﻮم‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﺤﻮﻻت ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﻧﻮﯾﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﺎﺧﺘﺎر دوﻟﺘﯽ دﭼﺎر ﺗﺤﻮل در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺤﺖ ﻏﺎﻟﺐ ﮔﺮوه ﺳﻮم ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻓﺮاﮔﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ داراﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬دﯾﻮانﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﺷﺎﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻈﻤﯿﻪ و ﺑﺎغ‪ .‬و اﻣﺎ دﺳﺘﻪ ﭼﻬﺎرم‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در دوران ﭘﻬﻠﻮي و ﯾﺎ ﮐﻤﯽ ﻗﺒﻞ ﯾﺎ ﭘﺲ از آن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ در ﻣﻌﻤﺎري‬
‫و ﺷﻬﺮﺳﺎزي اﯾﺮان وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﯾﻦ ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻧﻈﺎم ﻧﻮﯾﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﺎزه‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﻦ دوران اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن‪ ،‬ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﯿﻨﻤﺎ‪ ،‬وزارت‬
‫ﺧﺎﻧﻪ و ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي‬

‫اﯾﺮان دوره ﭘﻬﻠﻮي اول‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻧﯿﺎي ﻣﺪرن‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺮو و دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪهاي ﻣﻮاﺟﻪ دﯾﺪ و ﺑﻪ ﯾﮑﺒﺎره‬
‫در ﭼﺮﺧﻪ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و در اﯾﻦ آﻫﻨﮓ ﺷﺘﺎﺑﺎن ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮش ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻧﻮﯾﻨﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮕﺎه‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ در ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺳﺎﺑﻘﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ اﺗﻔﺎق در ﻣﻌﻤﺎري رخ داد و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﮐﺎرﮔﺎه ﺑﺰرگ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻋﻤﺮاﻧﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﺗﺎزه؛ ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎي ﺗﺎزه؛ روﯾﮑﺮد ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﺗﺎزه و وارداﺗﯽ را در ﭘﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﺷﮑﻠﮕﯿﺮي اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﺎزار‪ ،‬داراﻟﺨﻼﻓﻪ و‬
‫ﺑﺮج و ﺑﺎرو ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وزارﺗﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺮداري‪ ،‬ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه‪ ،‬ﻫﺘﻞ و ﯾﮏ ﺷﻬﺮ ﭘﺮﺟﻨﺐ و ﺟﻮش و‬
‫ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎي وﺳﯿﻊ اﺣﺘﯿﺎج دارد‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻧﻮﯾﻦ‬

‫ﻣﯿﺮاث دوره ﻗﺎﺟﺎر و آﻏﺎز دوره ﻣﻌﺎﺻﺮ‬

‫ارگ )ﻋﻨﺼﺮ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ(‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ )ﻋﻨﺼﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ( و ﺑﺎزار )ﻋﻨﺼﺮ اﻗﺘﺼﺎدي( ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ و ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻣﻬﻢ در‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي دوران ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﯾﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ و‬
‫ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي وﺣﺪت و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﺮدم و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻧﻘﺶ ﮐﻠﯿﺪي را اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ آﻏﺎز دوران ﭘﻬﻠﻮي و ﺷﺮوع‬
‫ﺗﺤﻮﻻت و ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻧﻮﯾﻦ در ﮐﺸﻮر ﺗﻮﺟﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ از اﺑﻌﺎد ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﺤﻮﻻت اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﻠﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو در اﯾﻦ دوره ﺷﺎﻫﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و اﯾﺠﺎد ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﺟﺪﯾﺪي ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺎﻧﮏ‪،‬‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ ﺧﺮﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺎژ و ﻣﻐﺎزهﻫﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬

‫در دوره ﭘﻬﻠﻮي اول‪ ،‬رﺿﺎ ﺧﺎن اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺑﺴﯿﺎري از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي دوران ﻗﺎﺟﺎر ﮐﺮد‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻗﺎﺟﺎر ﻧﻤﺎدي از ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﮐﺸﻮر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻏﺮب و دﯾﮕﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻐﯿﯿﺮات و ﺗﺤﻮﻻت ﻧﻮﯾﻦ‬
‫ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺧﯿﻠﯽ زودﺗﺮ در دوران ﻗﺎﺟﺎر ﺻﻮرت ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ وي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫ﯾﺎدآور ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﮐﺸﻮر و ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي اروﭘﺎ و ﻣﯿﺮاث دوره ﻗﺎﺟﺎر‬

‫دوران ﻗﺎﺟﺎر ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮﺳﺎزي در اروﭘﺎ و اﻣﺮﯾﮑﺎ و ﮔﺴﺘﺮش ﺗﻔﮑﺮات ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ دوره ﺑﺎ ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺷﺎه و درﺑﺎر ﺑﻪ ﻓﺮﻧﮓ )اروﭘﺎ( ﺷﻬﺮﺳﺎزي اﯾﻦ دوره ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي اروﭘﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺗﺪرﯾﺠﯽ‪ ،‬از ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان آﻏﺎز و ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان در ﺷﻤﺎل‬
‫و ﺟﻨﻮب ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬و ﺟﻬﺖ اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮات در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﯿﻮة ﻏﺮﺑﯽ از ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ اروﭘﺎﯾﯽ ﮐﻤﮏ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬از ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ روس در ﺷﻤﺎل‪ ،‬از ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ و ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ درﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در اروﭘﺎ‪ ،‬در ﺣﺎل رﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽ و ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻣﺪرن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺘﯽ آرام روﻧﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﺪرنﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻓﺮﻧﮕﯽ در ﺷﻬﺮﺳﺎزي دوره ﻗﺎﺟﺎر آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و در‬
‫دوره ﭘﻬﻠﻮي اول ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻧﻮﯾﻦ‬

‫در دوره ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺎﻓﺖ ﻗﺪﯾﻤﯽ و ﺳﻨﺘﯽ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎدي از ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮاي اﺟﺮاي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻣﺪرن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ رﺿﺎﺧﺎن ﺑﺎ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮات ﮔﺴﺘﺮدهاي ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﯿﺎﺑﺎنﮐﺸﯽ در ﻣﯿﺎن ﺑﺎﻓﺖﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺐ دروازهﻫﺎ و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺣﺼﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺧﯿﺎﺑﺎن و اﻟﮕﻮﺑﺮداري از ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻬﺮي اروﭘﺎ از اﻗﺪاﻣﺎت اﯾﻦ دوره ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬رﻓﺘﻪرﻓﺘﻪ‬
‫ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﺷﻬﺮي ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺗﻮﻣﺒﯿﻞ و ﻣﺎﺷﯿﻦ دودي ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ اﻻغ و اﺳﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﮐﻨﺎر رﻓﺘﻦ ﺣﺼﺎر ﺷﻬﺮ اﻣﮑﺎن رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ آن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ در اﯾﻦ‬

‫‪14‬‬
‫دوره و رﺷﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ وﯾﮋه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳﺎﺧﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎي‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺎ ﺷﯿﻮه ﻣﺪرن ﺑﻪ ﻧﻤﺎدي از ﻗﺪرت ﻧﻤﺎﯾﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﯾﮏ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﮔﺴﺘﺮدهاي در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﮐﻠﯽ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻗﺪرت و‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﻮد‪ .‬زﻣﯿﻨﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻈﺎم ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي و روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﯾﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻘﺘﺪر ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ دوره ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﯾﮑﺪﺳﺖ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و ﮐﺎرآﻣﺪ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﻗﻮي ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫آﻧﮑﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودي در دوران ﭘﻬﻠﻮي و ﺣﺘﯽ ﻗﺎﺟﺎر ﺗﻼش ﺷﺪ ﺗﺎ اﻟﮕﻮﺑﺮداري از ﻏﺮب در ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎري ﺳﻨﺘﯽ‬
‫اﯾﺮان ﻫﻤﺨﻮان ﺷﻮد اﻣﺎ در اﻟﮕﻮﺑﺮداري از ﺷﻬﺮﺳﺎزي اروﭘﺎ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺸﺪ و ﻣﻌﻤﺎران ﻓﺮﻧﮓ رﻓﺘﻪ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎي اروﭘﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻓﺮﻧﮓ را ﻋﯿﻨﺎً در ﮐﺸﻮر ﭘﯿﺎدهﺳﺎزي ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺠﺎﻟﯽ ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫دادن آن ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﻨﺘﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺸﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوره ﺗﻼش ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺤﺼﻮر و ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻬﺮﺟﺎي‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮوﻧﮕﺮاي ﺷﻬﺮي دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﺷﻬﺮداري )ﺑﻠﺪﯾﻪ(‬

‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي ﮐﻪ در دوره ﭘﻬﻠﻮي اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻬﺮداري اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪ وزارت‬
‫ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻬﺮداري ﺟﻬﺖ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺷﻬﺮي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ در زﻣﯿﻨﻪ ﻋﻤﺮان‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﻧﻈﺎﻓﺖ و ﻧﮕﻬﺪاري از ﺷﻬﺮ ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه اﯾﻦ ارﮔﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺣﯿﻄﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﯾﻦ ﻧﻬﺎد ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺰرگ و‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ در ﮐﺸﻮر ﺑﺪل ﮔﺸﺘﻪ ﮐﻪ ﺣﺪود ‪ 500‬ﻧﻘﺶ ﻣﺨﺘﻠﻒ را در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﮐﺸﻮر اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در دوران ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺷﻬﺮداري اﻗﺪاﻣﺎت اﺳﺎﺳﯽ در زﻣﯿﻨﮥ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﮑﻞ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺻﻮرت رو ﺑﻨﺎﯾﯽ و ﺳﭙﺲ زﯾﺮﺑﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﻐﯿﯿﺮ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﺧﯿﺎﺑﺎنﮐﺸﯽ‪ ،‬ﻗﻄﻌﻪﺑﻨﺪي زﻣﯿﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺷﻬﺮﺳﺎزي‬
‫و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯿﺰان ﺗﺮاﮐﻢ ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ در ﺷﻬﺮ از ﺟﻤﻠﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫در اﯾﻦ دوره اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ آنﭼﻪ در اﻗﺪاﻣﺎت اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺪم ﺣﻀﻮر ﻣﺮدم در‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي و اﺟﺮاي آنﻫﺎ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﻋﻘﺒﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬و ﻣﯿﺮاث ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﻮاه اﯾﻦ ادﻋﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻟﮕﻮﻫﺎي ﯾﮑﺴﺎن در ﺳﺎﺧﺖ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي‬
‫ﺷﻬﺮي در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﯾﮏ ﺷﻬﺮ و ﺣﺘﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﻮر ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي اﻗﻠﯿﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻫﻢﺷﮑﻞ اﺑﺘﺪا در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ آﻏﺎز ﺷﺪ و در ﭘﻬﻠﻮي دوم ﺑﻪ ﺷﯿﻮهﻫﺎي‬
‫ﺧﺎﻧﻪﺳﺎزي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ راه ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺪم آﯾﻨﺪهﻧﮕﺮي در ﻃﺮحﻫﺎ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮي ﻣﺘﺎﺛﺮ از ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮﺳﺎزي‬
‫ﻣﺪرن ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ )ﻣﺜﻼ ﮐﻨﮕﺮه ﺳﯿﺎم( و اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺑﺎﻓﺖﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺷﻬﺮي و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﯽ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ و‬
‫ﺳﺮﯾﻊ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺎ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺟﺒﺮان ﺳﺮﯾﻊ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﮐﺸﻮر از آﺛﺎر ﻣﻨﻔﯽ اﻗﺪاﻣﺎت اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫اول در ﺷﻬﺮﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫در اﯾﻦ دوره ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻧﻮﯾﻦ ﺷﻬﺮي از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯿﺪانﻫﺎي داﯾﺮهاي ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ و ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎي ﻣﻬﻢ‬
‫دوﻟﺘﯽ ﺣﻮل اﯾﻦ ﻣﯿﺎدﯾﻦ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي‬

‫‪ -‬دﺧﺎﻟﺖ ارادي و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺷﺪه در ﺑﺎﻓﺖ ﮐﻬﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در ﺷﻬﺮﺳﺎزي اﯾﺮان‪.‬‬

‫‪ -‬دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ در ﻫﻮﯾﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﺑﺮوز ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﭼﻮن ﺷﻬﺮ ﺑﯽ رﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺑﯽ ﻫﻮﯾﺖ و ﯾﺎ ﺷﻬﺮ ﺑﯽ رﺣﻢ‪.‬‬

‫‪ -‬ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻌﻤﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ )و ﺑﻌﻀﺎً ﺳﻨﺘﯽ( ﺑﻪ دﻻﯾﻞ و ﻣﯿﺰان ﺧﺎص ﺧﻮدش ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻋﯿﻨﺎً و ﯾﮑﺴﺮه اﻟﮕﻮي ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻧﻮﯾﻦ اروﭘﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -‬ﺑﺎﻓﺖ ﮐﻬﻦ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﺮﺳﻮده و ﮐﻬﻨﻪ دو ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﻫﻢ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ دوره ﺑﻪ ﻋﻤﺪ و ﯾﺎ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪.‬‬

‫‪ -‬ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﯾﺎ اﺻﻼﺣﺎت ﭘﯽدرﭘﯽ آﯾﯿﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺿﻮاﺑﻂ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة ﻋﺪم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﻗﯿﻖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺮاي آﯾﻨﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺷﯿﻮهﻫﺎي آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن و ﺳﻨﺘﯽ‬

‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭘﯿﺶ از اﺣﺪاث داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﺳﻨﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ دوره آﻣﻮزش‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﻮد و اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﻠﻪ ﺑﻪ ﭘﻠﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و آﻣﻮزش‬
‫را از ﮐﺎرﮔﺮي ﺗﺎ اﺳﺘﺎدي ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﯿﺰان اﺳﺘﻌﺪاد و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮد ﻃﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرت ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ درﺟﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﻌﻤﺎر ﯾﺎ اﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ دﺳﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ و اﺳﺎﺗﯿﺪ ﻫﻨﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﮐﺎﺷﯽﮐﺎري‪ ،‬ﺳﻨﮓﮐﺎري‪ ،‬ﺳﯿﻤﺎنﮐﺎري‪ ،‬ﺑﻨﺎﯾﯽ و ‪ ...‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ وي ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از ﻃﺮاﺣﯽ و ﻫﻨﺪﺳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺳﺎزه و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻫﻨﺮ ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮد و ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺧﻮد‬
‫ﮐﻠﯿﻪ اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﯿﻮة ﺳﻨﺘﯽ آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺪرﯾﺠﯽ و‬
‫آﻫﺴﺘﻪ و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺒﯽ ﺑﻮد و ﺗﻨﻬﺎ اﻓﺮاد ﻣﻌﺪودي ﻗﺎدر ﺑﻪ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ درﺟﺎت ﻧﻬﺎﯾﯽ و اﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ ﺷﺪن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و اﺣﺪاث داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﺷﯿﻮهﻫﺎي آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوره‬
‫ﺗﺨﺼﺺﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻣﻌﻤﺎري ﺟﺪا ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺻﻮرت رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻋﻤﺮان‪،‬‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ و ﺑﺮق ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬رﺷﺘﻪ ﻣﻌﻤﺎري ﻫﻢ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﻣﻌﻤﺎري ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫ﻓﺎرقاﻟﺘﺤﺼﯿﻼن اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ ﻣﻌﻤﺎر ﺑﻪ ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻌﻤﺎر ﺑﺎ داﻣﻨﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺤﺪودﺗﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺷﯿﻮة آﻣﻮزش ﻣﺪرن داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن در ﯾﮏ ﺑﺎزه زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﺜﻼ ‪ 4‬ﺳﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺌﻮري‬
‫آﻣﻮزشﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭘﺲ از ﻓﺎرق اﻟﺘﺤﺼﯿﻠﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻌﻤﺎر وارد ﺑﺎزار ﻋﻤﻠﯽ و‬

‫‪16‬‬
‫ﺣﺮﻓﻪاي ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﺎ ﺷﯿﻮه ﺳﻨﺘﯽ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻣﻮزش‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻓﺎرق اﻟﺘﺤﺼﯿﻼن‪،‬‬
‫ﻣﺤﺪود ﺷﺪن داﻣﻨﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﻌﻤﺎر و آﻣﻮزش ﺗﺌﻮري و ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻤﺎران ﺳﻨﺘﯽ‬

‫ﺑﺎ آﻏﺎز دوران ﭘﻬﻠﻮي اول و ﺷﺮوع ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت اﺻﻼﺣﺎت ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ در ﮐﺸﻮر ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺳﺎﺧﺖ‬
‫و اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺮﺻﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و ﭘﺮورش ﻣﻬﻨﺪﺳﯿﻦ ﻣﻌﻤﺎر ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﺗﻌﺪاد و ﺣﯿﻄﮥ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﻬﻨﺪﺳﯿﻦ ﻣﻌﻤﺎر ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺮﺻﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﻌﻤﺎران ﺳﻨﺘﯽ ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺷﻮد و از اﯾﻦ‬
‫دوران ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺷﺎﻫﺪ ﮐﺎﻫﺶ ﺣﻀﻮر ﻣﻌﻤﺎران ﺳﻨﺘﯽ در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺎز ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ دوره ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺪرن و ﺑﺎ ﻣﺼﺎﻟﺤﯽ ﻧﻮ ﻫﻤﭽﻮن ﻓﻮﻻد و ﺑﺘﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻋﻤﺪﺗﺎ‬
‫ﻣﻌﻤﺎران ﺳﻨﺘﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻧﺎآﺷﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﺳﺎﺧﺖ و ﻧﻮع‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬داﻣﻨﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﻌﻤﺎران ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﯾﺎ اﻗﺘﺒﺎس‬
‫از ﻣﻌﻤﺎري ﺳﻨﺘﯽ ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺷﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ در ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺪرن ﺑﺮاي ﺗﻠﻔﯿﻖ ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ و ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻬﻨﺪﺳﯿﻦ ﻣﻌﻤﺎر ﻣﺸﺎوره ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﺎران ﺳﻨﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﺮزاده )‪ 300‬ﺗﺎ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺨﺼﺺ در ﮐﺎﺳﻪ ﺳﺎزي(‪ ،‬رﺿﺎ ﻣﻌﻤﺎران )ﻣﺴﺠﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﺮﯾﻒ(‪ ،‬اﺻﻐﺮ ﺷﻌﺮﺑﺎف )ﺑﺎزار(‪.‬‬

‫ﻣﻌﻤﺎران ﺧﺎرﺟﯽ‬

‫ﺑﺎ آﻏﺎز دوران ﭘﻬﻠﻮي و اﻓﺰاﯾﺶ رواﺑﻂ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و اروﭘﺎ‪ ،‬و ﺣﻀﻮر در ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫و ﺗﻮﺳﻌﻪ در ﮐﺸﻮر‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﻌﻤﺎران و ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﯿﺰ در ﮐﺸﻮر ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻬﻨﺪﺳﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﻤﺎر ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ از اروﭘﺎ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬در اﯾﺮان ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و در ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﺮوژهﻫﺎي‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن در ﮐﺸﻮر ﻧﻘﺶ آﻓﺮﯾﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻌﻤﺎران ﺧﺎرﺟﯽ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاران آﻣﻮزش ﻧﻮﯾﻦ و آﮐﺎدﻣﯿﮏ‬
‫در اﯾﺮان ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اوﻟﯿﻦ داﻧﺸﮑﺪة ﻣﻌﻤﺎري ﮐﺸﻮر ﯾﻌﻨﯽ داﻧﺸﮑﺪه ﻫﻨﺮﻫﺎيﻫﺎي زﯾﺒﺎ ﺗﺎﺳﯿﺲ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و از اﯾﻦ‬
‫ﭘﺲ ﭘﺮورش ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻌﻤﺎر ﺑﻪ ﺟﺎي اﺳﺘﺎد ﻣﻌﻤﺎر ﺻﻮرت ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﻌﻤﺎران ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬آﻧﺪره ﮔﺪار‬
‫)ﻣﻮزه اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺎ اﻟﻬﺎم از ﻃﺎق ﮐﺴﺮي‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺮﻣﺖ اﺑﻨﯿﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ(‪ ،‬ﻧﯿﮑﻼي ﻣﺎرﮐﻒ‬
‫)ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻬﺮداري‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭘﺴﺖ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺳﯿﻤﺎن(‪ ،‬ﻣﺎﮐﺴﯿﻢ ﺳﯿﺮو‪ ،‬ﻓﯿﺸﺮ و ‪...‬‬

‫ﻣﻌﻤﺎران اﯾﺮاﻧﯽ ﻓﺮﻧﮓ رﻓﺘﻪ‬

‫ﯾﮑﯽ از اوﻟﯿﻦ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ رﺿﺎﺧﺎن ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد اﺻﻼﺣﺎت ﻧﻮﯾﻦ و ﻣﺪرن در ﮐﺸﻮر اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬اﻋﺰام داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﺒﻮد آﻣﻮزش آﮐﺎدﻣﯿﮏ و ﻣﺪرن در ﮐﺸﻮر و وﺟﻮد آﻣﻮزشﻫﺎي ﺳﻨﺘﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯽ‬
‫در ﻣﻌﻤﺎري داﻧﺸﺠﻮﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﯿﻞ در رﺷﺘﻪ ﻣﻌﻤﺎري ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﻋﺰام ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎي‬
‫ﻧﻮﯾﻦ ﻣﻌﻤﺎري دﻧﯿﺎ آﺷﻨﺎ ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از آﻣﻮزش و ﻓﺎرق اﻟﺘﺤﺼﯿﻠﯽ در اروﭘﺎ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻓﺮاد‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن اوﻟﯿﻪ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺟﺪﯾﺪي را در ﮐﺸﻮر رﻗﻢ زدﻧﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺳﯿﺴﺘﻢ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻮﯾﻦ ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و از ﭼﻬﺮهﻫﺎي اﺛﺮ ﮔﺬار ﭼﻪ در اﺻﻼح ﻣﻌﻤﺎري ﮐﺸﻮر و ﭼﻪ در آﻣﻮزش‬

‫‪17‬‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﯾﻦ اﻓﺮاد ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻦ ﻓﺮوﻏﯽ )آراﻣﮕﺎه ﺳﻌﺪي‪،‬‬
‫ﮐﺎخ ﻧﯿﺎوران‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺑﺎﻧﮏ ﻣﻠﯽ( وارﺗﺎن ﻫﻮاﻧﺴﯿﺎن )ﭘﯿﺸﮑﺴﻮت و از ﻣﻌﻤﺎران ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬار‪ ،‬ﻫﻨﺮﺳﺘﺎن‬
‫دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺎخ ﺳﻌﺪآﺑﺎد‪ ،‬ﻫﺘﻞ ﻻﻟﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﯿﭗ‪ ،‬ﺑﺎﻧﮏ ﺳﭙﻪ(‪ ،‬ﮔﺎﺑﺮﯾﻞ ﮔﻮرﮐﯿﺎن )ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫دادﮔﺴﺘﺮي( و ﭘﻞ آﺑﮑﺎر اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي‬

‫ﺑﺎ ورود ﻣﻌﻤﺎري و ﻧﻈﺎم ﺟﺪﯾﺪ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻋﻤﻼ آﻣﻮزش و ﺣﻮزه ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ دو ﮔﺮوه آﮐﺎدﻣﯿﮏ و ﺳﻨﺘﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻢ ﮐﻢ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن و آﮐﺎدﻣﯿﮏ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺪ و ﻣﻌﻤﺎري ﺳﻨﺘﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺳﻨﺘﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺤﺪود ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ ﺷﯿﻮه آﻣﻮزش داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺌﻮرﯾﮏ )ﻧﻈﺮي( ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻤﻠﯽ آن ﻣﻄﺮح ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ دوران ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ‪ ،‬آﻣﻮزش و ﻓﺎرق اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪن ﻣﻌﻤﺎران ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺗﻮﻟﯿﺪ اﻧﺒﻮه و ﺳﯿﺴﺘﻤﺎﺗﯿﮏ‬
‫ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫از ﻣﯿﺎن ﻣﻌﻤﺎران ﻣﻄﺮح ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎران ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮده اروﭘﺎ و ﺑﻌﺪا داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻋﻤﻼ ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﻬﻀﺖ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن در اﯾﺮان ﺷﺪﻧﺪ و ﺣﻀﻮري ﺑﯽرﻗﯿﺐ در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ از دﻫﻪ ‪ 1320‬داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل وارﺗﺎن‬
‫ﻫﻮاﻧﺴﯿﺎن ﮐﻪ از ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن در اﯾﺮان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﭘﻬﻠﻮي دوم اﻓﺮادي ﻣﺜﻞ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺎن و ﺳﯿﺤﻮن‪ ،‬ﻋﻨﺎن ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن در ﮐﺸﻮر را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري در دوران ﭘﻬﻠﻮي اول‬

‫در دوران ﭘﻬﻠﻮي ﺗﻐﯿﯿﺮات وﺳﯿﻊ و ﻋﻤﺪهاي در ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻌﻤﺎري اﯾﺮان رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮوﻧﮕﺮاﯾﯽ‬
‫در دوران ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻼﺣﺎت و ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻧﻮﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺤﻠﯽ‬
‫و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﮐﺸﻮر ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻼن‬

‫در دوران ﭘﻬﻠﻮي راﻫﺮوﻫﺎي ﻃﻮﯾﻞ در ﭘﻼنﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ادارات‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي‬
‫دوﻟﺘﯽ و ﻣﺪارس و داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﮐﺎرﺑﺮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬در اﯾﻦ دوره ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ از زﻣﯿﻦ ارﺗﻔﺎع ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫و ﺑﺮ اﻫﻤﯿﺖ و ﻧﻘﺶ ﭘﻠﻪ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﭘﻠﻪﻫﺎ ﻋﻤﺪﺗﺎ در وﺳﻂ ﭘﻼن ﻗﺮار دارﻧﺪ و در ﭘﻬﻠﻮي اول‪ ،‬ﭘﻠﻪﻫﺎي‬
‫دوﻃﺮﻓﻪ رواج ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫در اﯾﻦ دوره اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺪرن ﻏﺮﺑﯽ ﻫﻤﭽﻮن آﻫﻦ‪ ،‬ﻓﻮﻻد و ﺑﺘﻦ وارد ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺷﻮد و در ﮐﻨﺎر ﻣﺼﺎﻟﺢ‬
‫ﺑﻮﻣﯽ ﻫﻤﭽﻮن آﺟﺮ‪ ،‬و ﺳﻨﮓ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در دﻫﻪ اول اوﻟﻮﯾﺖ ﺳﺎﺧﺖ ﻧﻤﺎﻫﺎ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﺎ آﺟﺮ ﺑﻮد‬
‫و در دﻫﻪ دوم ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﻨﮕﯽ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آﺟﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﯿﻤﺎن ﺗﮕﺮي )ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺗﻬﺮان( ﻧﯿﺰ در ﻧﻤﺎ ﻣﺘﺪاول ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫در دوران ﭘﻬﻠﻮي اول اﻟﮕﻮﺑﺮداري از ﻣﻌﻤﺎري ﻏﺮب ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ دﯾﺮﺗﺮﯾﻦ و ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از‬
‫ﻏﺮب در ﻣﻮرد ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژيﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﺳﺎزي اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﺒﻮد‬
‫ﺗﯿﺮﻫﺎي آﻫﻦ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬در اواﯾﻞ اﯾﻦ دوره از رﯾﻞﻫﺎي راه آﻫﻦ در ﺳﺎﺧﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺗﯿﺮ‬
‫آﻫﻦ ‪ IPE‬وارد ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻻن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ از آن زﻣﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﺗﯿﺮرﯾﺰي ﺳﻘﻒﻫﺎ از رﯾﻞ راه‬
‫آﻫﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎ‬

‫در اﯾﻦ دوره ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺪﯾﺪي از ﺣﺮﻣﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ روﺑﻪ ﺣﯿﺎط و‬
‫درون ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﮐﻮﭼﻪﻫﺎ و ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮوﻧﮕﺮاﯾﯽ در اﯾﻦ دوره اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻣﯿﺎن درون و ﺑﯿﺮون ﮐﺎﻟﺒﺪ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫اﯾﻦ اﺗﻔﺎق ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر اﯾﻮانﻫﺎ و ﺑﺎﻟﮑﻦﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﯿﺮون در ﻧﻤﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ‬
‫در ارﺗﻔﺎع و ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﮐﻮﭼﻪ و ﺧﯿﺎﺑﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوره ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ وﺳﯿﻌﯽ از ﻓﻠﺰ‬
‫در ﺳﺎﺧﺖ ﻧﺮدهﻫﺎي ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﻮب در ﺳﺎﺧﺖ ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎ ﻧﯿﺰ در‬
‫ﮐﻨﺎر آن رواج دارد‪.‬‬

‫ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت‬

‫در دوره ﭘﻬﻠﻮي اول ﻫﻤﭽﻨﺎن از ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت آﺟﺮي در ﻧﻤﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺳﻌﯽ ﻣﯽﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ آﯾﻨﺪه‪ .‬ﺑﻪ وﯾﮋه آﻧﮑﻪ ﮔﺮاﯾﺸﺎت ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﮕﺮاﯾﯽ در اﯾﻦ دوره ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻃﻮل‬
‫دو دﻫﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي اول ﺷﺎﻫﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﻨﻮع در ﺳﺒﮏ ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت اﺳﺘﻔﺎده در ﻧﻤﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬و ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ روﯾﮑﺮد‬
‫ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﯾﺠﺎد ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺣﺠﻤﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ دوره ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﻏﺮب اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي و ﺣﺠﺎري در ﺑﻨﺎﻫﺎ رواج ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﺳﺎزي ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و ﯾﺎ ﻏﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﯿﺎﺑﺎن‬

‫در اﯾﻦ دوره ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺪﯾﺪ ﺧﯿﺎﺑﺎن در ﻧﻈﺎم ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮔﺬر و ﻣﻌﺒﺮ و‬
‫ﻋﻨﺼﺮي ارﺗﺒﺎط دﻫﻨﺪه ﻣﯿﺎن ﻣﺤﻼت ﻣﯽﺷﻮد )وﯾﮋﮔﯽ ارﺗﺒﺎط دﻫﻨﺪﮔﯽ(‪ .‬ﮔﺬر از ﺷﯿﻮه ﺑﺎغ‪-‬ﺧﯿﺎﺑﺎن ﯾﺎ ﭼﺎرﺑﺎغ‬
‫در اﯾﻦ دوره اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ و ﺷﯿﻮة ﺑﻮﻟﻮارﻫﺎي ﻫﻮﺳﻤﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮﻟﻮار ﮐﺸﺎورز‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ در دﺳﺘﺮﺳﯽ و اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻬﺘﺮ از ﺧﺪﻣﺎت ﺷﻬﺮي ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﻋﺒﻮر آنﻫﺎ از ﺑﯿﻦ ﻣﺤﻼت ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﮔﺴﺴﺖ و ﺷﮑﺎف ﻣﯿﺎن ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﺤﻼت‬
‫ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻣﯽﺷﻮد و آنﻫﺎ را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﯾﺶ و‬
‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎدﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺷﻬﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ از اﺷﮑﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺳﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﻣﺪرن ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫ﺗﻨﻮع ﺳﺒﮏﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري‬

‫در ﻫﻤﯿﻦ دوره ﮐﻮﺗﺎه ﭘﻬﻠﻮي اول ﺷﺎﻫﺪ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺳﺒﮏﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻌﻤﺎري ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان آنﻫﺎ را در‬
‫ﺳﻪ ﺳﺒﮏ ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و ﻣﺪرن ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ دوره ﺷﺎﻫﺪ ﻓﺮاواﻧﯽ و ﺗﻌﺪد ﺑﻨﺎﻫﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻪ ﺳﺒﮏ ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﺘﻔﺎوت از ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﺎﻣﻠﯽ از اﺻﻼﺣﺎت ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺎز ﺑﻪ ﺷﯿﻮة‬
‫ﻏﺮﺑﯽ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﮐﺸﻮر ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺤﻮﻻت و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ در ﻣﻌﻤﺎري ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﺳﺎزي در ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن و ﮐﺎخﺳﺎزي در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان ﺷﺎﻫﺪ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﯿﺪان ﻣﺸﻖ )ﺑﺎغ ﻣﻠﯽ( ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﯾﺎدﮔﺎري از اﯾﻦ دوره ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﮐﺮﯾﻤﺨﺎن زﻧﺪ در ﺷﯿﺮاز ﮐﻪ ﯾﺎدﮔﺎر دوران زﻧﺪﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن در اﺻﻔﻬﺎن ﮐﻪ ﯾﺎدﮔﺎر‬
‫دوران ﺻﻔﻮﯾﻪ اﺳﺖ(‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ ﺳﻪ ﺳﺒﮏ ﻣﻌﻤﺎري ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و ﻣﺪرن در دورة ﭘﻬﻠﻮي اول‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻫﻤﯿﺖ ﺳﺒﮏ ﻣﺪرن رﻓﺘﻪرﻓﺘﻪ ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺳﺒﮏ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ رﺷﺪ و ﮔﺴﺘﺮش ﺧﻮد در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر اداﻣﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻣﻌﻤﺎري دوره ﭘﻬﻠﻮي اول‬

‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي‬

‫در ﻣﻌﻤﺎري دوره ﭘﻬﻠﻮي اول‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن ﺟﺪﯾﺪ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر اﺳﺖ‪ .‬راﻫﯽ ﮐﻪ در ﮔﺮاﯾﺶ و ﭘﺬﯾﺮش‬
‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻨﯽ ﭘﯿﻤﻮده ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻔﮑﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ »داﻧﺎﯾﯽ )آﮔﺎﻫﯽ(« را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ »ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ )ﺑﯿﻨﺶ(« ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻨﮑﻪ اﺻﻮل و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺪرن وارد ﮐﺸﻮر ﺷﻮد ﻧﺘﺎﯾﺞ و دﺳﺘﺎوردﻫﺎي آن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺑﻪ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ زﯾﺮ ﺑﻨﺎﯾﯽ ﺷﺪن ﺑﺴﯿﺎري از اﻗﺪاﻣﺎت و ﺳﺎﺧﺖ و‬
‫ﺳﺎزﻫﺎ در اﯾﻦ دوره اﻧﮑﺎر ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ‬

‫ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻋﻠﻢ(‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﮥ ﺑﺎﺳﺘﺎنﮔﺮاﯾﯽ )ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﻧﻮﯾﻦ و ﻧﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ(‪،‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺪﯾﺪ ﻗﺪرت و روﯾﮑﺮد و ﻧﮕﺮش ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮاﯾﯽ )ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻔﮑﺮ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ‬
‫اول(‪ ،‬ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﻣﺪرنﮔﺮاﯾﯽ )ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ(‪ ،‬ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻧﻮﯾﻦ )ﺑﺎ ﺗﻘﻠﯿﺪي ﺑﯽﭘﺮوا از اروﭘﺎ(‪،‬‬
‫ﻣﻌﻤﺎران ﺧﺎرﺟﯽ )ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻓﮑﺮي ﯾﺎ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ(‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎران اﯾﺮاﻧﯽ ﻓﺮﻧﮓ رﻓﺘﻪ )ﺑﺎ اراﺋﻪ آﻣﻮزشﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ(‪،‬‬
‫ﻫﻤﮕﯽ در اﺻﻞ ﭘﺪﯾﺪه و ﯾﺎ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺻﺮف اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﯽ و ﯾﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﯿﺮ داﺧﻠﯽ ﻣﻮرد ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻌﻀﺎ ﺣﺘﯽ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻧﻘﺶ آﻓﺮﯾﻨﯽ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن در ﺗﺼﻤﯿﻢ و ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ در اﯾﺮان ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪20‬‬
‫ﻣﻌﻤﺎري دوره ﭘﻬﻠﻮي اول ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ در ﻗﺒﺎل ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﺮﮐﯿﺐ و ﺗﻠﻔﯿﻖ ﻣﻨﻄﻘﯽ‪،‬‬
‫دﭼﺎر ﺗﺎﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي و ﺗﺴﻠﯿﻢﭘﺬﯾﺮي ﻧﺴﺒﺘﺎ وﺳﯿﻌﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻫﻨﮕﺎم اﻟﮕﻮﺑﺮداري از ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎي ﺷﻬﺮﻫﺎي‬
‫اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻄﺒﯿﻖ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ آن ﺑﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎي داﺧﻠﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﭼﻬﺎرﺑﺎغ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﯿﻨﯽ و ﺗﻘﻠﯿﺪي از‬
‫اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﻣﻠﯽ ‪ -‬ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ‬

‫در ﻣﻌﻤﺎري دوره ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﭘﻬﻠﻮي اول‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و آرﻣﺎنﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﮕﯿﺰة‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﮕﺮاﯾﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻣﻮﻓﻘﯿﺖآﻣﯿﺰ ﻧﺒﻮد‪ .‬در دوران ﭘﯿﺶ از ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﮐﻪ دﯾﻦ‪-‬دوﻟﺘﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮاﻧﯽ رواج‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﻔﻮذ و ﺗﺮوﯾﺞ ﺧﺮاﻓﺎت در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم و ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻮدن ﺳﻄﺢ آﮔﺎﻫﯽ و داﻧﺶ ﺟﻤﻌﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻤﺪن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ در اواﺧﺮ دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺎ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت‬
‫ﻣﻠﯽﮔﺮا ﺗﻼش ﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺧﺮاﻓﺎت از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﺬف ﺷﻮد و در دوران ﭘﻬﻠﻮي اول ﺑﺎ ﺟﺪاﯾﯽ دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ اﻧﮕﯿﺰه‬
‫ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺷﮑﻮه ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻣﺮدم و ﺣﺘﯽ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن دو ﭼﻨﺪان ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻣﺎ اﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰه ﻣﻠﯽﮔﺮا – ﺑﺎﺳﺘﺎنﮔﺮا رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺷﮑﺴﺖ رو ﺑﻪ رو ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻞ اﯾﻦ ﺷﮑﺴﺖ را در اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ -‬ﻗﺮار دادن اﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰه در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﮕﺮش دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺳﺘﯿﺰ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻧﻮ ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮات راﯾﺞ ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم‪.‬‬

‫‪ -‬اﻧﮕﯿﺰة ﺑﺎﺳﺘﺎنﮔﺮاﯾﯽ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪاي دوﻟﺘﯽ و ﻏﯿﺮ داﺧﻠﯽ داﺷﺖ و ﻣﻠﯽ و ﻣﺮدﻣﯽ ﻧﺒﻮد‪.‬‬

‫‪ -‬اﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰه )ﺑﺎﺳﺘﺎنﮔﺮاﯾﯽ( ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﯾﺸﻪ‪ ،‬روﯾﮑﺮد و ﺟﻠﻮهاي ﺳﯿﺎﺳﯽ داﺷﺖ‪ ،‬در ﻣﻌﻤﺎري ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻨﺎﻫﺎ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻧﻤﺎﯾﯽ و ﺗﺰﺋﯿﻨﯽ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮد‪.‬‬

‫اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﻧﻮﺳﺎزي و ﻧﻮآوري‬

‫ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد اﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰة ﻣﻠﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﺗﺮوﯾﺞ و ﮔﺴﺘﺮش و ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از آن )ﻧﻈﯿﺮ ﻧﻮﺳﺎزي و ﻧﻮآوري‬
‫در ﮐﺸﻮر( ﺑﻪ ﯾﮏ دورة زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺎز ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺎر ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﯽ در ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﻧﻮﺳﺎزي دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺮ روي دوش ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺗﺤﻮﻻت‬
‫ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﻣﺪرن در ﮐﺸﻮر در ﻃﯽ ﯾﮏ دﻫﻪ )دﻫﻪ اول(‪ ،‬آﻫﻨﮕﯽ ﺗﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﺤﻮﻻت وﺳﯿﻊ‬
‫در ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺳﺮﯾﻊ‪ ،‬ﺗﻌﺠﯿﻞ در ﻧﻮﺳﺎزي و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﻋﺪم ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ﺷﺎﺧﺺ‬
‫و ﺗﺎ ﺣﺪي اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﯾﻦ دوره ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ‬

‫در دورة ﭘﻬﻠﻮي اول ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮاواﻧﯽ در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﻣﻌﻤﺎري اﯾﻦ دوره ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻋﻮﻣﻞ ﻧﻘﺶ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ ﺑﺎ دو ﮔﺮوهﺑﻨﺪي زﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫‪ -‬ﻧﺨﺴﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﻌﻤﺎر و ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﻓﺮوﻏﯽ‪ ،‬ﮐﺮﯾﻢ آﻗﺎ‬
‫ﺑﻮذرﺟﻤﻬﺮي‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن و ﻧﯿﺰ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﭘﻨﻬﺎن و ﯾﺎ ﻏﯿﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر و ﺗﺎﺛﯿﺮ آنﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬دوم‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎران )داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ( و ﻧﻘﺶ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﻌﻤﺎري ﮐﻪ ﺣﻀﻮرﺷﺎن‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﮥ ﺷﮑﻠﯽ و ﻇﺎﻫﺮي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮا ﺑﺮاي رﺿﺎﺷﺎه )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮﻧﺪه( اﯾﻦ دو دﯾﺪﮔﺎه ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -‬اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از رﺿﺎ ﺷﺎه ﻧﯿﺰ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪) .‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺎي‬
‫رﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﻧﻮﮔﺮاي ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻗﺪاﻣﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ (.‬اﻧﺘﻘﺎل‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮاتﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬و ﻇﻬﻮر ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎي ﺗﺎزه‪ ،‬ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻧﻮﯾﻦ‪،‬‬
‫راهآﻫﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ و دﻧﯿﺎي ﺟﺪﯾﺪ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬اﮔﺮ ﻏﯿﺮ از ﺷﺎه ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي در ﻣﺴﻨﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻮد ﻣﯿﺰان ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ آﻧﭽﻪ در دوره ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ‬
‫اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﯾﻘﯿﻨﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻌﻤﺎري اﺗﻔﺎق ﻣﯽ اﻓﺘﺎد )از ﻟﺤﺎظ ﺳﺒﮏ‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺶ‪،‬‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬آﯾﻨﺪه ﻧﮕﺮي و ‪ (...‬ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻤﺎري دوﻟﺘﯽ‬

‫ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ ﭘﺮوژهﻫﺎي دوﻟﺘﯽ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ‪ ،‬و ﺿﺮورت ﺧﺼﻮﺻﯽﺳﺎزي و اﻧﺠﺎم ﭘﺮوژهﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﻮر ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬در دوره ﭘﻬﻠﻮي اول‪ ،‬دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻮﻟﯽ اﯾﺠﺎد و ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮات و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻧﻮﯾﻦ در زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻬﺮي ﻋﺎﻣﻞ دوﻟﺘﯽ در ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻧﻮﮔﺮا ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻠﯿﺪي ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‬
‫ﮐﻤﺘﺮ ﭘﺸﺘﻮاﻧﮥ ﻣﻠﯽ و ﻣﺮدﻣﯽ داﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن اﺻﻼﺣﺎت ﻋﻤﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ در‬
‫ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت اﺻﻼﺣﺎت ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ وﺟﻮد اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﻣﻠﯽ و ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻘﺶآﻓﺮﯾﻨﯽ دوﻟﺖ را در ﺗﮑﻤﯿﻞ‬
‫اﺻﻼﺣﺎت ﻧﻮﯾﻦ ﺗﺪاوم ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬

‫اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﻣﻌﻤﺎري دوﻟﺘﯽ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﯾﮏ اﻫﺮم ﻗﻮي ﻓﮑﺮي و اﺟﺮاﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬در دوره ﭘﻬﻠﻮي اول ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد اﯾﻦ‬
‫اﻫﺮم از ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ و در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ از ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻧﺎزﯾﺴﺖ ﻫﯿﺘﻠﺮي در آﻟﻤﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫و ﮐﺎﻧﺴﺘﺮاﮐﺘﯿﻮﯾﺴﺖ ﺷﻮروي ﺳﺎﺑﻖ اﻟﮕﻮ ﺑﺮداري ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻤﺎري دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ اراﺋﮥ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻧﻮﮔﺮاي زﻣﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻌﻤﺎري دوﻟﺘﯽ ﭘﻬﻠﻮي اول‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮕﺮش را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎخﻫﺎ و ﻗﺼﺮﻫﺎ ﻣﺤﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎد ﯾﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫ﭘﻬﻠﻮي دوم‬

‫ﭘﺎﯾﺎن دوره ﭘﻬﻠﻮي اول و آﻏﺎز ﭘﻬﻠﻮي دوم ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم‬
‫در ﺣﺪود ﯾﮏ دﻫﻪ ﯾﻌﻨﯽ از ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 1324‬ﺗﺎ ‪ 1332‬رﮐﻮد در ﮐﺸﻮر اﯾﺮان ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣﺎ ﻣﯽﺷﻮد و آﺛﺎر ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﮐﻤﯽ در اﯾﻦ دوره ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻧﯿﻤﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﻬﻠﻮي اول ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ در ﺳﺎل ‪ 1332‬و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ دﺳﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎر اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن از ﻓﺮوش ﻧﻔﺖ اﯾﺮان‪،‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﺮان دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﭘﺲ از اﯾﻦ دوره ﺷﺎﻫﺪ روﻧﻖ ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺎز در ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ و‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺳﺎﺧﺖ داﻧﺸﮕﺎه در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ ﻫﻤﭽﻮن داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن و ﺳﺎﺧﺖ‬
‫ﻣﻘﺒﺮهﻫﺎ و آراﻣﮕﺎهﻫﺎي ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻘﺒﺮة اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﺎﮔﺮد‬
‫ﻣﻌﻤﺎران ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮدة ﻓﺮﻧﮓ )ﺳﯿﺤﻮن‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺮﻣﺎﯾﺎن و ﻓﺮوﻏﯽ( در اﯾﻦ دوره اوج ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﺷﺎﺧﺼﯽ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻣﺎﻧﺖ و اردﻻن‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﯾﺮان ﭘﺲ از ﻣﻠﯽ‬
‫ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ ﺗﺎ اﻧﻘﻼب ‪ 57‬را ﻣﯽﺗﻮان در دو ﻋﺎﻣﻞ ﺟﺴﺖ و ﺟﻮ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﭘﺲ از ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ‬
‫و در اواﯾﻞ دﻫﻪ ‪ ،40‬ﺷﺎه رﺋﯿﺲ اوﭘﮏ ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﯿﻤﺖ ﻧﻔﺖ ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺗﻤﺎم ﻣﺒﺎﻟﻎ ﻓﺮوش ﻧﻔﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻗﯿﻤﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺳﺮازﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﺮان در اﯾﻦ دوره ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺻﺎدر ﮐﻨﻨﺪه ﻧﻔﺖ در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻦ ﺛﺮوت ﺟﺪﯾﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﮐﺸﻮر ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺮﮔﺰاري ﺟﺸﻦﻫﺎي ‪ 2500‬ﺳﺎﻟﻪ و اﻓﺘﺘﺎح‬
‫ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻬﺮي و زﯾﺮﺳﺎﺧﺘﯽ و ﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﺘﺎﺛﺮ از ﻫﻤﯿﻦ روﻧﻖ اﻗﺘﺼﺎدي رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺣﺘﯽ‬
‫در دﻫﻪ ‪ 50‬ﺷﺎﻫﺪ رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي دو رﻗﻤﯽ و ﺗﻮرم زﯾﺮ ‪ 2‬درﺻﺪ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ دوم‪ ،‬اﻓﺘﺘﺎح دﻓﺘﺮ ﻓﺮح دﯾﺒﺎ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﺸﻮر ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮزة‬
‫ﻫﻨﺮﻫﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ )ﺗﻮﺳﻂ اردﻻن( را در ﮐﺸﻮر رﻗﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺮوازيﻫﺎي ﻓﺮح دﯾﺒﺎ آﺛﺎر ارزﺷﻤﻨﺪي از‬
‫ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﻣﺸﻬﻮر ﺟﻬﺎن از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﯿﮑﺎﺳﻮ ﺧﺮﯾﺪاري ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﺮوز ارزش آنﻫﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﯿﻠﯿﺎردﻫﺎ دﻻر ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻤﯿﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪي در ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺷﮑﻞ ﺑﮕﯿﺮد‬
‫ﮐﻪ اوج و ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﻣﻌﻤﺎري اﯾﺮاﻧﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد‪ .‬در اﯾﻦ دوره ﻣﻌﻤﺎران ﻣﺪرنﮔﺮاي ﮐﺸﻮر ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻟﻮﯾﯽ ﮐﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري ﺳﻨﺘﯽ و اﺳﻼﻣﯽ و ﻋﻘﺒﮥ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان در اﯾﻦ دوره ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آﻣﺪن ﺳﺒﮏ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن اﯾﺮان ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦ ﭘﺮوژهﻫﺎ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬در دوره ﭘﻬﻠﻮي اول ﺷﺎﻫﺪ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺎﺳﺘﺎنﮔﺮاﯾﯽ در ﻣﻌﻤﺎري ﮐﺸﻮر ﻫﺴﺘﯿﻢ اﻣﺎ در ﭘﻬﻠﻮي دوم‪،‬‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن اﯾﺮاﻧﯽ )ﮐﻪ ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﯽ و ﺳﻨﺘﯽ ﻣﺎ دارد( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺒﮑﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ در دوره ﭘﻬﻠﻮي دوم ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎ در ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﯾﮏ از‬
‫ﻫﻢ ﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽ ﺷﻬﺮي داﺷﺘﯿﻢ‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺷﺪت رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻠﻪ ﻧﻈﺎم آﺑﺎد ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫آﭘﺎرﺗﻤﺎنﻫﺎي ﺑﻬﺠﺖ آﺑﺎد ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬و ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﻮل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ آﻣﺪه ﺑﻮده و ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺮوازيﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﺮاي ﺗﻤﺪن ﺑﺰرگ داﺷﺘﻪ ﮐﻪ در ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺟﺰو ‪ 4‬ﻗﺪرت ﺑﺮﺗﺮ دﻧﯿﺎ ﻣﯿﺸﻮﯾﻢ )ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازﯾﻬﺎش و ﻋﺪم ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدم ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ اﻧﻘﻼب ‪ 57‬ﺑﻪ وﺟﻮ ﺑﯿﺎد(‪ ،‬ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺎز ﺑﯽ روﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮج و‬

‫‪23‬‬
‫ﺑﺎروﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺑﺴﯿﺎر در ﺷﻤﺎل ﺗﻬﺮان ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯿﺸﻪ )ﻣﻌﻤﺎري آﯾﻨﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ( ﺑﻪ ﯾﮏ رﺷﺪ و از ﻫﻢ‬
‫ﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽ ﻣﯿﺮﺳﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﺗﮑﻨﻮﮐﺮات ﮐﻪ در دوره ﭘﻬﻠﻮي دوم اﯾﺠﺎد ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬در ﭘﻬﻠﻮي اول ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن ﮐﺸﻮر را اﺟﺮا ﮐﺮدﻧﺪ و در دوره ﭘﻬﻠﻮي دوم ﺗﮑﻨﻮﮐﺮاتﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ وارد ﮐﺸﻮر ﺷﺪ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮐﺸﻮر را رﻗﻢ زدﻧﺪ‪) .‬ﺗﺤﺼﯿﻠﮑﺮدﮔﺎن داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان و ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺼﯿﻠﮑﺮدﮔﺎن ﻓﺮﻧﮓ( ﻣﻮزه ﻫﻨﺮﻫﺎي‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺪرس و ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯿﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺼﺎﻟﺢ آﺟﺮ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﻌﻤﺎري اﯾﺮاﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن و ﻟﻮﯾﯽ ﮐﺎن‪.‬‬

‫ﻣﯿﺮاث ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن اﯾﺮان‬

‫ﺑﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮ آﻏﺎز ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن ﺑﻪ ‪ 1312‬ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد وﻟﯽ ﻣﯿﺘﻮان ﮔﻔﺖ اوج ﮔﯿﺮي ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن از دﻫﻪ ‪ ،30‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم‪ ،‬ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ و اﻓﺰاﯾﺶ درآﻣﺪﻫﺎي دﻻري ﮐﺸﻮر‬
‫و اﻓﺰاﯾﺶ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﺎ آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬ﮐﺎر ﺧﻮدش رو در اﯾﺮان آﻏﺎز ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن در اﯾﺮان ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي‬
‫روﺑﺮو ﺑﻮد‪ .‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻧﻮﺳﺎزي‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ وﮔﺴﺘﺮش ﺷﻬﺮﻫﺎ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ اﻓﺰاﯾﺶ ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﻤﺎران ﻧﻘﺶ ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬاري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوره‪ ،‬دوﻟﺖ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﯿﺎز ﻓﺰاﯾﻨﺪه ﻣﺴﮑﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪوﯾﻦ‬
‫آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺷﻬﺮكﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ارزان ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻬﮕﺬاري دوﻟﺘﯽ روي ﻣﯽآورد‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن در اﯾﺮان ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺷﺎﺧﺺ ﻋﻤﻮﻣﯽ و دوﻟﺘﯽ و ﯾﺎ ﺗﮏﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺎر‬
‫ﻣﻌﻤﺎران ﻓﺮﻧﮓ رﻓﺘﻪ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل رﺷﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﺴﮑﻦ‪ ،‬و ﺳﺎﺧﺖ‬
‫اﭘﺎرﺗﻤﺎنﻫﺎي ارزان ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬ﺷﮑﻠﮕﯿﺮي ﮐﻮيﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ )ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮب آن ‪ 400‬دﺳﺘﮕﺎه اﺳﺖ( در‬
‫ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺷﻬﺮكﺳﺎزيﻫﺎي ﺑﯽﻗﺎﻋﺪه و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﯽوﻗﻔﻪ و از ﮐﻨﺘﺮل ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻮﯾﮋه ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‪،‬‬
‫)دﻫﻪ ‪ 20‬ﺗﺎ ‪ ،(50‬ﺳﯿﻤﺎي ﺷﻬﺮي ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب و آﺷﻔﺘﻪاي را ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎور ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬دﺳﺘﺎورد ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﯿﺮاث ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن در اﯾﺮان را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ‬
‫ﺷﺎﺧﺺ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي وﯾﻼﯾﯽ اﻓﺰاد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﻣﺸﻬﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻌﻤﺎران ﺻﺎﺣﺐ ﻧﺎم و‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺒﮏ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬دوم ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري ﺑﯿﺸﺘﺮ دوﻟﺘﯽ و ﮔﺎه ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯿﺸﺪ و ﺷﺎﻣﻞ ﻃﯿﻒ وﺳﯿﻌﯽ از ﮐﺎرﺑﺮيﻫﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺘﻞﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮودﮔﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎنﻫﺎ‪،‬‬
‫وزارﺗﺨﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮاﮐﺰ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و آﻣﻮزﺷﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺳﻮم ﺷﻬﺮكﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﯿﺎز‬
‫ﻣﺴﮑﻦ و ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺷﻬﺮي اﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي ﺟﺪﯾﺪ و ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺟﺮا ﺷﺪ‪.‬‬

‫در آﻏﺎز ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن در ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎ از ﺗﺎرﯾﺨﮕﺮاﯾﯽ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﺳﺘﺎوردﻫﺎي‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﺟﻬﺎﻧﯽ )ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ( اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ اﻣﺎ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ در دﻫﻪ ‪ 30‬اﻧﺘﻘﺎد در زﻣﯿﻨﻪ ﻧﺒﻮد ﻫﻮﯾﺖ در ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد و در دﻫﻪ ‪ 50‬ﺑﻪ اوج ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوران اﯾﻦ ﺳﻮال ﻣﻄﺮح ﺷﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ از ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻧﻤﻮد و آﺛﺎر ارزﺷﻤﻨﺪ ﻗﺪﯾﻢ را ﻣﺠﺪد ﺳﺎﺧﺖ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ آﯾﻨﺪه ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﻣﻌﻤﺎري را ﺑﺎ ﺷﯿﻮه زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ وﻓﻖ داد؟ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻨﺘﻘﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺮه ﺑﻪ ﻫﻢ رﯾﺨﺘﻪ و ﺑﺪون ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﺣﺎﺻﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺪون ﻓﮑﺮ و‬

‫‪24‬‬
‫ﺑﯽ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ‪ ،‬از ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﻣﻌﻤﺎري روز )ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ( ﻣﯿﺪاﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻫﻮﯾﺖ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي راﻫﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻣﺠﺪد ﻫﻮﯾﺖ ﻣﻌﻤﺎري وا ﻣﯽدارد؛ ﭼﺎﻟﺸﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ در ﺳﺎل ‪ 49‬ﮐﻨﮕﺮه ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﻌﻤﺎري اﯾﺮان ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ آن ﺳﻨﺖ‬
‫و ﻓﻨﺎوري اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻨﮕﺮه ﻧﯿﺰ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ راﻫﮑﺎرﻫﺎي ﻣﻮﺛﺮي ﺑﺮاي اﺣﺮاز ﻫﻮﯾﺖ ﻣﻌﻤﺎري ﺟﺪﯾﺪ در‬
‫اﯾﺮان اراﺋﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﺣﻔﻆ ارزش ﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﮔﺬﺷﺘﻪ از راه ﺷﻨﺎﺧﺖ ارزشﻫﺎي ﮐﯿﻔﯽ آن‪،‬‬
‫ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﻨﮕﺮه ﺑﺮ آن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﻮﺷﻨﮓ ﺳﯿﺤﻮن رﯾﯿﺲ اﻧﺠﻤﻦ‬
‫آرﺷﯿﺘﮑﺖﻫﺎي اﯾﺮان در ﮐﻨﮕﺮه‪ ،‬آﺷﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﺳﻨﺘﯽ ﻣﻌﻤﺎري و ﻓﻨﺎوري را اﻣﺮي ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﺳﻨﺘﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﺪﻟﯿﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺷﯿﻮه زﻧﺪﮔﯽ و ﻓﻨﺎوري‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺷﮑﻠﯽ و ﻫﻢ ﻋﻤﻠﮑﺮدي ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽداﻧﺪ‬
‫و ﺗﻘﻠﯿﺪ ﺷﮑﻠﯽ و ﻇﺎﻫﺮي از آن را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻣﺮدود و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻣﻌﻤﺎري‬
‫اﻣﺮوز ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي روز و ﻧﯿﺎز اﻧﺴﺎن ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻨﺘﻘﺪان از دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﻣﺪرن رﺿﺎﯾﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و از ﻃﺮﻓﯽ ﺗﻼشﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻫﻮﯾﺖ ﻣﯿﺸﺪ را ﺳﻄﺤﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﮐﻨﺎر‬
‫اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ‪ ،‬ﮔﺮوه دﯾﮕﺮي از ﻣﻌﻤﺎران ﻓﺎرغ از اﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن و ﺑﻪ دور از ﺗﻘﻠﯿﺪﻫﺎي ﺳﻄﺤﯽ از ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي زدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت را ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺰو ذﺧﺎﯾﺮ ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن در‬
‫اﯾﺮان داﻧﺴﺖ‪ .‬در راس اﯾﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬ﮐﺎﻣﺮان دﯾﺒﺎ و ﻧﺎدر اردﻻن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺟﻮﻫﺮ و ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ اﯾﺮان ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن‪ ،‬دﺳﺘﺎورد اﯾﻦ ﮔﺮوه از ﻣﻌﻤﺎران ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از ﺷﺎﺧﺺﺗﺮﯾﻦ ﻣﻌﻤﺎران ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ در اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺗﻦ اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻮﺷﻨﮓ ﺳﯿﺤﻮن‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﺮﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻦ آﺛﺎر ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر درﺑﻨﺎﻫﺎي ﯾﺎدﻣﺎﻧﯽ )ﻣﺜﻼ آراﻣﮕﺎه ﺑﻮﻋﻠﯽﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﻧﺎدرﺷﺎه ﯾﺎ ﺧﯿﺎم( و ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫)ﻣﺜﻼ ﺑﺎﻧﮏ ﺳﭙﻪ( و ﺳﺎﺧﺖ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺑﺎ ﭘﻼن آزاد )ﻣﺜﻼ ﺧﺎﻧﻪ دوﻟﺖ آﺑﺎدي( ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮدش ﻫﻢ‬
‫ﻣﺪرن ﺑﻮد و ﻫﻢ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬از راه آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن‪ ،‬ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺑﻪﺳﺰاﯾﯽ ﺑﺮ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن اﯾﺮان داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﻓﺮﻣﺎﻧﻔﺮﻣﺎﺋﯿﺎن ﮐﻪ ﺑﺪﻟﯿﻞ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻧﻬﺎدﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و ﻧﻘﺶ آﻓﺮﯾﻨﯽ در ﺳﺎزوﮐﺎر ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮﺳﺎزي‬
‫ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﺷﺎﺧﺺﺗﺮﯾﻦ آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎري در اﯾﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮودﮔﺎه ﻣﻬﺮآﺑﺎد‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ورزﺷﯽ آزادي‪،‬‬
‫ﺑﺮجﻫﺎي ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺳﺎﻣﺎن‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﺮﮐﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﻣﻮزه ﻓﺮش و ‪ (...‬ﮔﺮدﯾﺪ ﻋﻤﺪﺗﺎ از ﺳﺒﮏ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‬
‫و ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻓﺮم از ﻋﻤﻠﮑﺮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻧﺎدر اردﻻن ﮐﻪ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪﻫﺎي ﻧﻈﺮي )ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮدازي ﮐﺮده( را ﺑﺎ اﺗﮑﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﺮان در دﺳﺘﻮر ﮐﺎر ﺧﻮد ﻗﺮار داد و ﻧﮕﺎه وﯾﮋهاي ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري دوران اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﺛﺮ وي "ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ اﯾﺮان" اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺣﺲ وﺣﺪت در ﺑﻨﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‬
‫اﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري اﯾﺮاﻧﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آن اﺳﺖ و ﮐﺎﻣﺮان دﯾﺒﺎ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻼﻗﯿﺖ و اﺑﺪاع را ﺑﺎ‬
‫ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻟﺐﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن ﻫﻤﺮاه ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺗﺎزه در ﻣﻌﻤﺎري دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﭘﺎرك و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺮاي ﯾﻮﺳﻒآﺑﺎد )ﺷﻔﻖ( و ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺮاي ﻧﯿﺎوران‪ ،‬ﻣﻮزه ﻫﻨﺮﻫﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﺷﻬﺮك ﺷﻮﺷﺘﺮ ﻧﻮ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﺛﺎر‬
‫وي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﻧﻮ و ﻣﺪرن‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﺧﻼﻗﺎﻧﻪ از ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺳﻨﺘﯽ اﯾﺮان اﻟﮕﻮﺑﺮداري ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن اﯾﺮان ﺑﺮ دو رﮐﻦ اﺳﺘﻮار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رﮐﻦ اول‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﺟﻬﺎن )ﺳﺒﮏﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ( و رﮐﻦ دوم ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺑﻮﻣﯽ اﯾﺮان‪ .‬ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا و‬

‫‪25‬‬
‫اوجﮔﯿﺮي ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن در ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻣﻌﻤﺎري اﯾﺮان ﻧﮕﺎﻫﯽ ﯾﮏﺳﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫)ﺳﺒﮏﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ( داﺷﺖ اﻣﺎ رﻓﺘﻪرﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺷﮑﻠﮕﯿﺮي ﺑﺤﺮان ﻫﻮﯾﺖ در ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬دﻏﺪﻏﻪﻫﺎي ذﻫﻨﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻌﻤﺎري اﯾﺮان ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ و ﺗﺎﺛﯿﺮ آن را ﻣﯽﺗﻮان در آﺛﺎر ﺑﺠﺎي ﻣﺎﻧﺪه از ﻣﻌﻤﺎري اواﺧﺮ دوران ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪ .‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻣﯿﺮاث ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن در اﯾﺮان را در ﭼﻬﺎر دوره ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ .1‬دوران ﻗﺒﻞ از ﻣﺪرن )ﻗﺎﺟﺎر و اﺑﺘﺪاي ﭘﻬﻠﻮي اول( ‪ .2‬دوران آﻏﺎز ﻣﺪرن )ﭘﻬﻠﻮي اول – دﻫﻪ دوم( ‪ .3‬دوران‬
‫ﻣﺪرن )اﺑﺘﺪاي ﭘﻬﻠﻮي دوم – دﻫﻪ ‪ 30‬و ‪ .4 (40‬دوران ﻣﺪرن ﻣﺘﺎﺧﺮ )اواﺧﺮ ﭘﻬﻠﻮي دوم – دﻫﻪ ‪.(50‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﻣﯿﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ در ‪ 1282‬ﺑﺮﻣﯿﮕﺮدد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1309‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻔﻆ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯿﺮﺳﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر آﺛﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن زﻧﺪﯾﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺎﺟﺎر ﻧﻤﯿﺸﺪه‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌﺪ اﺑﻨﯿﻪ ﻗﺎﺟﺎر ﺗﺎ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻫﻢ ﺟﺰو اﺑﻨﯿﻪ ﻋﺘﯿﻘﺎت ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺣﻔﻆ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 52‬اﻟﺰام ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻮدن از آﺛﺎر ﻣﻠﯽ ﺣﺬف‬
‫ﺷﺪ و آﺛﺎر ﻣﺪرن ﻫﻢ ﺛﺒﺖ ﻣﻠﯽ ﻣﯿﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ آﺛﺎر دوران رﺿﺎ ﺧﺎن‪ ،‬آراﻣﮕﺎه ﺣﺎﻓﻆ و ﺳﻌﺪي‪ ،‬ﻋﻄﺎر و ﺧﯿﺎم و‬
‫ﻧﺎدرﺷﺎه و ﺑﺮج ﺷﻬﯿﺎد از اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺪف از ﺛﺒﺖ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ اﯾﺠﺎد اﺑﺰار ﻻزم ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﺻﺎﻟﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻫﯿﺒﺖ اوﻟﯿﻪ آن و ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮاي دﺧﺎﻟﺖ ﻫﺎي ﻏﯿﺮ اﺻﻮﻟﯽ در ﻣﺤﺪوده اﺛﺮ ﻣﯿﺸﻮد‪.‬‬

‫‪26‬‬