‫ﻣﺆﺳﺴﻪ آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﯽ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬

‫ﺟﺰوة درس اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬

‫ﮔﺮدآوري و ﺗﻨﻈﯿﻢ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺣﺠﺘﯽ‬

‫‪٠‬‬
 ‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮّﺣﻤﻦ اﻟﺮّﺣﯿﻢ‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻠﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ درس‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻧﻘﻼب‪ :‬ﺣﺮﮐﺘﯽ ﻣﺮدﻣﯽ در ﺟﻬﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﺮﯾﻊ و ﺑﻨﯿﺎﻧﯽ ارزشﻫﺎ و ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺴﻠﻂ‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬رﻫﺒﺮي‪ ،‬روشﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ـ اﻧﻘﻼب ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ـ در ﺟﺮﯾﺎن ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ارزشﻫﺎ و ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ارزشﻫﺎي ﻣﻌﺘﺒﺮ و راﯾﺞ در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﻇﻬﻮر ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﻧﻮﯾﻦ در ﺑﻄﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﭼﻮن رﻫﺒﺮان و‬
‫ﻣﺪﯾﺮان ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ از اﯾﻦ آرﻣﺎنﻫﺎ و ارزشﻫﺎي ﻧﻮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻀﺎد و ﺗﻌﺎرض ﯾﺎ دوﮔﺎﻧﮕﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﯽﺛﺒﺎﺗﯽ و ﻋﺪم‬
‫ﺗﻌﺎدل ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دو ﻧﻮع ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻞ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﺎ اﻋﻤﺎل اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺧﻮد ﯾﺎ اﻋﻄﺎي اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺘﺮﺿﯿﻦ‪ ،‬آﻧﺎن را ﮐﻨﺘﺮل و‬
‫ﻧﻈﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را دوﺑﺎره ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزد‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﻧﻮﻇﻬﻮر را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻧﻔﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺪﻋﯿﺎن آن ﺑﻪ اﻋﻤﺎل زور و ﻗﻮه ﻗﻬﺮﯾﻪ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺣﺎﻟﺖ اول در واﻗﻊ ﯾﮏ اﻧﻘﻼب ﻣﻬﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ دوﺑﺎره ﺳﯿﺮ ﻋﺎدي ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎز ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫دوم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ و ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫دﯾﮕﺮ ﻣﺮدم ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻈﺎم ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ از ﻗﺎﻧﻮن و ﻧﻬﺎدﻫﺎي‬
‫ﻗﺪرت‪ ،‬ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻈﺎم وارد ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺤﺮان ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﭼﻬﺎر ﻋﺎﻣﻞ ﻋﻤﺪه ﺑﺮاي وﻗﻮع اﻧﻘﻼب در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻫﺮ اﻧﻘﻼﺑﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪١‬‬
 ‫‪ .1‬ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﻋﻤﯿﻖ از ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻮﺟﻮد؛‬

‫‪ .2‬ﮔﺴﺘﺮش و ﭘﺬﯾﺮش اﻧﺪﯾﺸﻪ ﯾﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ )اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي اﻧﻘﻼﺑﯽ(؛‬

‫‪ .3‬ﮔﺴﺘﺮش روﺣﯿﻪ اﻧﻘﻼﺑﯽ در اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ؛‬

‫‪ .4‬وﺟﻮد رﻫﺒﺮي و ﻧﻘﺶآﻓﺮﯾﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺴﯿﺞﮔﺮ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ اﻧﻘﻼب ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺸﺎﺑﻪ‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﻮاع ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از ﺑﺮﺧﯽ وﺟﻮه ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ دارﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﺧﻠﻂ ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫دﻗﯿﻖﺗﺮ ﭘﺪﯾﺪه اﻧﻘﻼب‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت اﻧﻘﻼب ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺿﺮوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﯾﮏ‪ .‬ﮐﻮدﺗﺎ‬

‫ﮐﻮدﺗﺎ اﻗﺪام ﻣﻌﺪودي از ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف از آن‪ ،‬رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﺑﺮﮐﻨﺎري‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در رأس ﻗﺪرت ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﻧﻘﻼب و ﮐﻮدﺗﺎ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﮐﻮدﺗﺎﭼﯿﺎن از ﭘﯿﮑﺮه ﻗﺪرت ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ و ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻣﺮدﻣﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫ﻣﺮدماﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺪرت ﺣﺎﮐﻢ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﮐﻮدﺗﺎ در ﺟﻮاﻣﻌﯽ روي ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ارﺗﺶ ﻧﻘﺶ وﯾﮋهاي در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻠﺖ دارد‪ ،‬اﻣﺎ در‬
‫ﺟﻮاﻣﻌﯽ ﮐﻪ اﻧﻘﻼب در آنﻫﺎ رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻧﻘﺶ اول را ﻋﻬﺪهدارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬در ﮐﻮدﺗﺎ ارزشﻫﺎ و زﯾﺮﺳﺎﺧﺖﻫﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در درون ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﯿﺌﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻟﻐﻮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬در ﮐﻮدﺗﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺎم ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اداره ﮐﻨﻨﺪه آن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫دو‪ .‬ﺟﻨﺒﺶ‬

‫ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ از ﺣﯿﺚ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي ﺗﺤﻮل در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﻮل ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﯾﺎ اﺻﻼﺣﺎت ﺑﺪل ﮔﺮدد‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪه ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب و اﺻﻼح‪ ،‬در‬
‫ﺷﯿﻮه اﺟﺮاﯾﯽ و رﻓﺘﺎري و ﻧﯿﺰ در ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻐﯿﯿﺮات اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺣﺎﺻﻞ از ﺟﻨﺒﺶ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮات آرام و ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪ ،‬رﻓﺮم ﯾﺎ اﺻﻼح ﻧﺎم دارد و اﮔﺮ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات‪ ،‬اﺳﺎﺳﯽ و ﺑﻨﯿﺎدي‪ ،‬ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﻧﻘﻼب ﺧﻮاﻫﺪ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬

‫‪٢‬‬
 ‫ﺳﻪ‪ .‬اﺻﻼح‬

‫اﺻﻼح ﯾﺎ رﻓﺮم‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ آرام و ﺗﺪرﯾﺠﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰ و روﺑﻨﺎﯾﯽ در ﯾﮏ ﻧﻈﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻣﺘﻌﺎدل اﺗﻔﺎق‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬اﺻﻼﺣﺎت‪ ،‬از ﺑﺎﻻ و از ﺳﻮي ﺧﻮد دوﻟﺘﻤﺮدان ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻣﺮدﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺻﻼﺣﺎت‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ و ﻣﻨﺘﺞ از ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬از وﻗﻮع اﻧﻘﻼب ﻧﯿﺰ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت اﺳﺎﺳﯽ اﻧﻘﻼب و اﺻﻼح در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻼﺣﺎت از ﺳﻮي ﺣﺎﮐﻤﺎن و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺒﻮد ﺷﺮاﯾﻂ ﯾﺎ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از وﻗﻮع‬
‫اﻧﻘﻼب روي ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﻘﻼب از ﺳﻮي ﻣﺮدم و ﺑﺮاي ﺑﺮاﻧﺪازي ﻧﻈﺎم ﺣﺎﮐﻢ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﺻﻼﺣﺎت در ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻣﻮارد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺴﺮﯾﻊ اﻧﻘﻼب ﯾﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ رژﯾﻢﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً در اﺻﻼﺣﺎت‪ ،‬ﺧﺸﻮﻧﺖ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻼش ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ اﺻﻼﺣﺎت در ﻓﻀﺎﯾﯽ آرام ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎر‪ .‬ﺷﻮرش‬

‫ﺷﻮرش ﺣﺮﮐﺘﯽ ﻣﻘﻄﻌﯽ در اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺧﺎص اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮرﺷﯿﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد را ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎ و‬
‫ﺳﺎﺧﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻫﺪف آنﻫﺎ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻦ اﻓﺮاد ﺧﺎﺻﯽ در‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﯾﺎ زدودن ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎﺻﯽ در ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯽآﻧﮑﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺷﻮرﺷﯿﺎن ﺑﺎﻓﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺮﺣﯽ ﺑﺮاي آﯾﻨﺪه ﻧﺪارﻧﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻋﺘﺮاض آنﻫﺎ ﻣﻘﻄﻌﯽ و ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺧﺎص اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺪف ﺷﻮرش‪ ،‬اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻮرﺷﯿﺎن ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ و‬
‫ﻃﺮﺣﯽ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺒﻬﻢ ﺑﺮاي آﯾﻨﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ آنﻫﺎ ﺟﻨﺒﻪ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺷﻮرﺷﯿﺎن ﺑﺮاي آﯾﻨﺪه ﻫﺪف‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﺤﺪود ﺧﻮد دﭼﺎر ﺳﺮدرﮔﻤﯽ ﺷﺪه و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي‬
‫ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد را ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﺷﻮرشﻫﺎ از ﺳﻮي ﻧﻈﺎم ﺣﺎﮐﻢ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪٣‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﺮوري اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‬

‫ﻧﻬﻀﺖ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ‬

‫در ﺳﺎل ‪ 1890‬ﻣﯿﻼدي )‪ 1269‬ﺷﻤﺴﯽ( ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﻗﺮاردادي را ﺑﺎ ﺗﺎﻟﺒﻮت ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ دوﻟﺖ و ﻋﺪهاي از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداران‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﮐﻤﭙﺎﻧﯽ رژي را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮده ﺑﻮد ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن اﻣﺘﯿﺎز ﺗﺠﺎرت ﺗﻮﺗﻮن و ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 50‬ﺳﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎﻟﺒﻮت اﻋﻄﺎ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻣﻀﺎي اﯾﻦ ﻗﺮارداد اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﻣﺮدم را ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻋﻠﻤﺎ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﯿﺮاز‪ ،‬ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان و‪ ...‬در ﭘﯽ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻣﯿﺮزاي ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﻣﺮﺟﻊ اول ﺷﯿﻌﯿﺎن در آن زﻣﺎن ﮐﻪ در ﺷﻬﺮ ﺳﺎﻣﺮاي ﻋﺮاق اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺮدم و ﻋﻠﻤﺎ ﺣﮑﻢ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺗﻮﺗﻮن و ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ را ﺻﺎدر ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺻﺪور اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﻮﺟﯽ ﺳﺮاﺳﺮي را در اﯾﺮان ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺖ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻮﺟﺐ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﯿﻨﯽ ﺷﺎه و ﻟﻐﻮ اﯾﻦ ﻗﺮارداد اﺳﺘﻌﻤﺎري‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻫﯽ اﺳﻼﻣﯽ و ﺷﯿﻌﯽ داﺷﺖ و ﻫﺪف آن دﻓﺎع از اﺳﺘﻘﻼل ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﺮان در ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎر‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻬﻀﺖ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ اوﻟﯿﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺷﺎه در اﯾﺮان ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﻗﺪرت و ﺗﻮان روﺣﺎﻧﯿﺖ و ﻣﺮﺟﻌﯿﺖ ﺷﯿﻌﻪ را در رﻫﺒﺮي ﻣﺮدم در ﻣﺒﺎرزات ﺿﺪ اﺳﺘﺒﺪادي ﻧﺸﺎن داد‪.‬‬

‫ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺴﯿﺎري از ﺗﺤﻠﯿﻞﮔﺮان ﻧﻬﻀﺖ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮاي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ در اﯾﺮان ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم آن‬

‫دﻻﯾﻞ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‪:‬‬

‫ﺷﮑﺴﺖ اﯾﺮان در دو ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روﺳﯿﻪ و اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮاردادﻫﺎي ﮔﻠﺴﺘﺎن و ﺗﺮﮐﻤﻨﭽﺎي؛‬

‫ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎري دوﻟﺖﻣﺮدان در ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﯽﻟﯿﺎﻗﺘﯽ؛‬

‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ اﯾﺮان و ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ و ورود اﻓﮑﺎر و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﺮان؛‬

‫‪۴‬‬
‫اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎي روس و اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﺎ رﻗﺎﺑﺖ در اﯾﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﻗﺮﺿﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﺧﺎص و ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫اﺳﺎرتﺑﺎر اﺧﺬ ﻣﯽﺷﺪ؛‬

‫ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ زﻣﺎﻣﺪاران اﯾﺮان ﺑﻪ ﺣﻘﻮق واﻗﻌﯽ ﻣﺮدم و ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﻤﻠﮑﺖ و از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺧﺎك اﯾﺮان در ﺷﻤﺎل و‬
‫ﺷﺮق؛‬

‫آﻣﺎدﮔﯽ ﮔﺮوهﻫﺎي زﯾﺎدي از ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺗﺤﻮل ﮐﻪ آزﻣﺎﯾﺶ آن را در واﻗﻌﮥ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮدﻧﺪ؛‬

‫ﻇﻠﻢ و ﺟﻮر و ﺗﻌﺪي ﻋﻤﺎل ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻗﺎﺟﺎر و ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي زاﺋﺪ و ﭘﺮﺧﺮج ﺳﻼﻃﯿﻦ و ﺻﺪراﻋﻈﻢ ﺑﻪ اروﭘﺎ؛‬

‫ﻧﻔﺮت ﮐﻠﯽ ﻣﺮدم از ﺗﺮﺗﯿﺐ اداره ﻣﻤﻠﮑﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﻣﺮدم و ﻋﻠﻤﺎ )ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺻﻐﺮي ﺑﻪ ﺣﺮم ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ ﺣﺴﻨﯽ و ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺒﺮي ﺑﻪ ﻗﻢ( ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻣﺮداد ﺳﺎل‬
‫‪ 1285‬ﺷﻤﺴﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺻﺎدر ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻌﺪ از ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در اﯾﺮان ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ‪ .‬اوﻟﯿﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻮﺷﺘﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزا ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﺷﺪ‪ .‬وي در ﺟﺸﻦ ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ را دﻋﻮت‬
‫ﻧﮑﺮد و از اﻣﻀﺎي ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺧﻮدداري ﮐﺮد‪.‬‬

‫در ﺗﯿﺮ ‪ 1287‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﺎن ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﺎﻧﺪ و ﻣﺠﻠﺲ را ﺗﻌﻄﯿﻞ ﮐﺮد و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ را ﺑﻪ ﺗﻮپ ﺑﺴﺖ و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﺎن را دﺳﺘﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿﺪ ﯾﺎ اﻋﺪام ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﯾﺠﺎد ﻓﻀﺎي اﺧﺘﻨﺎق در داﺧﻞ ﮐﺸﻮر ﻧﻘﺶ ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاه ﻧﺠﻒ در رﻫﺒﺮي ﻣﺒﺎرزات ﻣﺮدم ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه‬
‫و ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﭘﺮرﻧﮓ ﺷﺪ‪.‬‬

‫آﺧﻮﻧﺪ ﻣﻼﻣﺤﻤﺪﮐﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺟﻊ اول ﺷﯿﻌﯿﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دو ﻣﺮﺟﻊ دﯾﮕﺮ ﻧﺠﻒ ﺣﮑﻢ وﺟﻮب ﺟﻬﺎد در راه دﻓﺎع از‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ و ﺧﻠﻊ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه از ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﺻﺎدر ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫از اﺑﺘﺪاي ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﯾﻪ در اﯾﺮان ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ )ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﻬﻀﺖ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ( ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺮاﺟﻊ و ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﮑﻞ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ ﯾﮏ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ آن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﺪف ﭘﺎﯾﯿﻦ آوردن ﺷﺎه از ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﻣﻬﻢﺗﺮ از آن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﺠﺎﻫﺪتﻫﺎي ﻣﺮدم ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻬﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﺎن ﻓﺘﺢ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت روﺳﯿﻪ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ دوﺑﺎره در اﯾﺮان ﺣﺎﮐﻢ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪۵‬‬
 ‫ادوار ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻧﻈﺎم ﻣﺸﺮوﻃﻪ و اﻓﻮل آن‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺎﻫﺎن ﻣﺴﺘﺒﺪ ﻗﺎﺟﺎر ﺗﺎ ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن دورة اﺳﺘﺒﺪاد ﮐﺒﯿﺮ‬ ‫ﻗﺒﻞ از ﻣﺮداد ‪1285‬‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‬
‫از ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺗﺎ ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ دورة ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اول‬ ‫‪1285-1287‬‬
‫دﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه‬
‫از ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﺗﺎ ﻓﺘﺢ دورة اﺳﺘﺒﺪاد ﺻﻐﯿﺮ‬ ‫‪1287-1288‬‬
‫ﺗﻬﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﺎن‬
‫از ﻓﺘﺢ ﺗﻬﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﺎن ﺗﺎ ﮐﻮدﺗﺎي دورة ﻣﺸﺮوﻃﮥ دوم‬ ‫‪1288-1299‬‬
‫رﺿﺎﺧﺎن‬
‫دورة اﺳﺘﺒﺪاد ﮐﺒﯿﺮ‬ ‫از ﮐﻮدﺗﺎي رﺿﺎﺧﺎن ﺗﺎ ﺳﻘﻮط رﺿﺎﺧﺎن‬ ‫‪1299-1320‬‬
‫دورة ﻣﺸﺮوﻃﮥ ﺳﻮم‬ ‫از ﺳﻘﻮط رﺿﺎﺧﺎن ﺗﺎ ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد‬ ‫‪1320-1332‬‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪:‬‬

‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان از ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‬

‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻧﻬﺎد ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرا ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در اﯾﺮان‬

‫ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در اﯾﺮان‬

‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪:‬‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻢ روﺣﺎﻧﯿﻮن و ﻋﻠﻤﺎ در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ آنﻫﺎ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﺎﺳﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﯾﮏ ﻃﺮف و‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻫﺎن و روﺷﻨﻔﮑﺮان ﻏﺮبزده از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﻣﻮر ﮐﺸﻮر ﻣﺴﻠﻂ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺿﻌﻒ دوﻟﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دورة ﻣﺸﺮوﻃﮥ دوم روي ﮐﺎر آﻣﺪﻧﺪ و از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ اﻗﺘﺪار ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي در اﯾﺮان‪،‬‬
‫اﺷﻐﺎل ﺧﺎك ﮐﺸﻮر ﺗﻮﺳﻂ روﺳﯿﻪ و اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻗﺮارداد ‪) 1907‬ﮐﻪ در آن روﺳﯿﻪ و اﻧﮕﻠﯿﺲ اﯾﺮان را ﺑﯿﻦ ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،(.‬ﮔﺴﺘﺮش ﻧﺎاﻣﻨﯽ در ﺷﻬﺮﻫﺎ و راهﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺿﻌﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬ﻋﺪم ﻧﻔﻮذ دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺮ‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي زﯾﺎدي از ﺧﺎك اﯾﺮان‪ ،‬ﺧﺸﮑﺴﺎﻟﯽ و ﻗﺤﻄﯽ و ﮔﺮاﻧﯽ ﻗﯿﻤﺖ ﮔﻨﺪم و ﻧﺎن‪ ،‬ورود وﺑﺎ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر و ﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ ﺻﺪﻫﺎ‬
‫ﻫﺰار )و ﺑﺮاﺳﺎس ﺑﻌﻀﯽ ﮔﺰارشﻫﺎ ﻣﯿﻠﯿﻮنﻫﺎ( ﻧﻔﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ آن و‪ ...‬ﻫﻤﻪ و ﻫﻤﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ اوﺿﺎع ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﺸﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﺗﺮ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽﻫﺎ و اﻧﺤﺮاﻓﺎت را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪۶‬‬
‫ﻣﻮارد ﻓﻮق زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻣﻘﺘﺪر ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻇﻬﻮر ﯾﮏ دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر ﺑﺮاي ﺳﺎﻣﺎن دادن ﺑﻪ اﻣﻮر ﮐﺸﻮر‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﮐﻮدﺗﺎي رﺿﺎﺧﺎن‪ ،‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي و دورة ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي اول‬

‫رﺿﺎﺧﺎن ﮐﻪ ﻓﺮد ﻣﻘﺘﺪري ﺑﻮد در رأس ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻗﺰاق و ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﺳﯿﺪﺿﯿﺎءاﻟﺪﯾﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ و ﻃﺮاﺣﯽ ژﻧﺮال آﯾﺮوﻧﺴﺎﯾﺪ‬
‫)ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﻈﺎﻣﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ( در ﺳﻮم اﺳﻔﻨﺪ ﺳﺎل ‪ 1299‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﻮدﺗﺎ زد‪.‬‬

‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﻮدﺗﺎ اﺣﻤﺪﺷﺎه ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺳﯿﺪﺿﯿﺎءاﻟﺪﯾﻦ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي و رﺿﺎﺧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ وزارت ﺟﻨﮓ ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ 3‬ﻣﺎه ﺑﻌﺪ رﺿﺎﺧﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﯿﺪ ﺿﯿﺎء را ﺑﺮﮐﻨﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫در آﺑﺎن ﺳﺎل ‪ 1302‬رﺿﺎﺧﺎن ﺑﺎ ﺣﮑﻢ اﺣﻤﺪﺷﺎه ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در اﯾﻦ دوره ﮐﻪ ﺷﺎه از ﮐﺸﻮر ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬رﺿﺎﺧﺎن ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ را در دﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬رﺿﺎﺧﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﺷﺮ ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺧﻼص ﺷﻮد اﺑﺘﺪا ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮدش رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻣﺎدام اﻟﻌﻤﺮ ﮐﺸﻮر ﺷﻮد ﺑﺤﺚ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان از‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻬﻮري را ﻣﻄﺮح ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺷﺪ از آن ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮد‪ .‬در رأس ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬
‫ﺟﻤﻬﻮري رﺿﺎﺧﺎﻧﯽ ﺷﻬﯿﺪ آﯾﺖ اﷲ ﻣﺪرس ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺆﺳﺴﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ را از ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﺮد‪.‬‬

‫رﺿﺎﺧﺎن در ﺳﺎل ‪ 1304‬ﺷﻤﺴﯽ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﻤﺎ ﺷﺎه اﯾﺮان ﺷﺪ و ﺳﻠﺴﻠﮥ ﭘﻬﻠﻮي را ﺑﻨﯿﺎن ﻧﻬﺎد‪.‬‬

‫در دورة ﺣﮑﻮﻣﺖ ‪ 16‬ﺳﺎﻟﮥ رﺿﺎﺧﺎن ﺑﺮﺧﯽ از روﺷﻨﻔﮑﺮان ﻏﺮبﮔﺮا و ﺗﺠﺪدﺧﻮاه ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر رﺿﺎﺧﺎن ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻃﺮحﻫﺎ و اﯾﺪهﻫﺎي ﺧﻮد را در ﺟﻬﺖ ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن اﯾﺮان ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﻏﺮﺑﯽ در ﺳﺎﯾﮥ اﻗﺘﺪار رﺿﺎﺧﺎن ﺟﺎﻣﮥ ﻋﻤﻞ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ اﻓﺮاد اﺷﺎره ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻓﺮوﻏﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ داور‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﺗﯿﻤﻮرﺗﺎش‪ ،‬ﺳﯿﺪﺣﺴﻦ ﺗﻘﯽزاده و‪...‬‬

‫از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﯾﻦ دوره ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﯾﺮ اﺷﺎره ﮐﺮد‪:‬‬

‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ارﺗﺶ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻈﺎم اﺟﺒﺎري‪ ،‬ﺗﺄﺳﯿﺲ دادﮔﺴﺘﺮي‪ ،‬ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬اﺣﺪاث داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎﺧﺖ‬
‫راهآﻫﻦ ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺘﺤﺪاﻟﺸﮑﻞ ﮐﺮدن ﻟﺒﺎس ﻣﺮدان‪ ،‬اﺟﺒﺎري ﺷﺪن ﮐﺸﻒ ﺣﺠﺎب ﺑﺮاي ﺑﺎﻧﻮان‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع ﮐﺮدن‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس روﺣﺎﻧﯿﺖ ﺑﺮاي اﻏﻠﺐ روﺣﺎﻧﯿﻮن‪ ،‬ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﺰاداري‪ ،‬ﺗﮑﺎﯾﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺰﯾﻪ و‪ ،...‬اﺳﮑﺎن ﻋﺸﺎﯾﺮ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻓﻀﺎي اﺧﺘﻨﺎق‬
‫در ﮐﺸﻮر از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺴﺘﻦ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن اﺣﺰاب ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﺗﻘﻠﺐ آﺷﮑﺎر در ﺑﺮﮔﺰاري اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻣﺠﻠﺲ‪،‬‬

‫‪٧‬‬
‫ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن )از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺒﻌﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﺮور آﯾﺖ اﷲ ﻣﺪرس(‪ ،‬ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪﮔﺮاﯾﯽ و ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬاري‬
‫ﺛﺒﺖ اﺳﻨﺎد و ﺛﺒﺖ اﺣﻮال و اﺟﺒﺎري ﮐﺮدن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪن ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﺻﺪور ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪ‪.‬‬

‫ﻋﻤﺪة اﻗﺪاﻣﺎت ﻓﻮق ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻧﻮﺳﺎزي )ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن( و ﺗﻮﺳﻌﮥ اﯾﺮان اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﻮﺳﻌﻪاي ﮐﻪ ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎي آن در ﺿﺪﯾﺖ‬
‫ﺑﺎ ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻣﻠﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﻣﺬﻫﺐ و روﺣﺎﻧﯿﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و آﺛﺎر آن ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻫﻢ اداﻣﻪ دارد‪.‬‬

‫از ﺳﻘﻮط رﺿﺎﺧﺎن ﺗﺎ ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد؛ دورة اول ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﭘﻬﻠﻮي‬

‫در ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﭘﯿﺸﺮوي ارﺗﺶ آﻟﻤﺎن در ﺷﻮروي‪ ،‬ﻗﻮاي ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﺪن ﮐﻤﮏﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺷﻮروي از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﺎك اﯾﺮان‪ ،‬در ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ 1320‬اﯾﺮان را ﺑﻪ اﺷﻐﺎل ﺧﻮد درآوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﺷﻐﺎل ﺧﺎك اﯾﺮان ﺗﻮﺳﻂ اﻧﮕﻠﯿﺲ‬
‫و ﺷﻮروي و آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬رﺿﺎﺧﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺟﺰﯾﺮة ﻣﻮرﯾﺲ ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان رﺿﺎﯾﺖ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‬
‫ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺪر ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺳﻘﻮط رﺿﺎﺷﺎه ﺑﻪ ﯾﮏﺑﺎره اﯾﺮان ﻣﯿﺪان ﺟﻮش و ﺧﺮوش و ﺣﺮﮐﺖ و ﺑﺤﺚ و ﺟﺪال ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدم اﺣﺴﺎس آزادي ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ دوران رﺿﺎﺧﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ .‬روز ﺑﻌﺪ وﻟﯿﻌﻬﺪ در ﻣﺠﻠﺲ ﺣﺎﺿﺮ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد‪.‬‬

‫در اﯾﻦ دوره آﺛﺎر ﺷﻮم ﺟﻨﮓ از ﻗﺤﻄﯽ و ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺎ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻣﺎ آزادي ﺑﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﻠﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻓﺠﺎﯾﻊ و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽﻫﺎي دوران اﺳﺘﺒﺪاد را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺎ ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ ﮐﺎﻣﻞ از اوﺿﺎع ﺟﻬﺎن و‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺪر‪ ،‬ﺷﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر ﻋﻤﻼ در دﺳﺖ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺷﻐﺎل ﺧﺎك اﯾﺮان ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1325‬اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از رﻓﺘﻦ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان و ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺿﻌﻒ ﻗﺪرت ﺷﺎه و درﺑﺎر در آن دوره‪ ،‬ﻓﻀﺎي‬
‫ﺑﺎز ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﮐﺸﻮر وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻣﺠﻠﺲ و اﺣﺰاب ﺳﯿﺎﺳﯽ دوﺑﺎره ﻗﺪرت ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺗﻔﺎق اﯾﻦ دوره ﻣﺒﺎرزات ﻣﺮدم‬
‫ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺴﻠﻂ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﺮ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ از آن ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﺪرت ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺼﺪق ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪ 1332‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫وﻗﺎﯾﻊ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ در ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺳﭙﻬﺒﺪ رزمآرا ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ وﻗﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 16‬اﺳﻔﻨﺪ‬
‫‪ 1329‬ﺑﻪ ﺿﺮب ﮔﻠﻮﻟﮥ ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي ﻓﺪاﺋﯿﺎن اﺳﻼم ﺗﺮور ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺮور رزم آرا ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﭼﻬﺮة ﺿﺪ ﻣﻠﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‬
‫ﻣﻮﺟﯽ از ﺷﺎدي را ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺖ و ﺑﻌﺪ از آن دﯾﮕﺮ اﺣﺪي از ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران و رﺟﺎل ﮐﺸﻮر ﺟﺮأت ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ‪ 24‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ 1329‬در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ و در ‪ 29‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ 1329‬در‬
‫‪٨‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن »ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان در ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮐﺸﻮر ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻣﻠﯽ اﻋﻼم ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﻋﻤﻠﯿﺎت اﮐﺘﺸﺎف‪ ،‬اﺳﺘﺨﺮاج و ﺑﻬﺮهﺑﺮداري در دﺳﺖ دوﻟﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪«.‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از ﺗﺮور رزمآرا دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺪق ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ اﯾﺮان ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺼﺪق اوﻟﻮﯾﺖ اول دوﻟﺖ ﺧﻮد را اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻠﯽ‬
‫ﺷﺪن ﻧﻔﺖ اﻋﻼم ﮐﺮد‪ .‬دوﻟﺖ او ﻋﻮاﻣﻞ اﻧﮕﻠﯿﺲ را از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﻔﺖﺧﯿﺰ ﺟﻨﻮب اﯾﺮان اﺧﺮاج ﮐﺮد و اﺧﺘﯿﺎر اداره ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ را ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺼﺪق را ﺑﻪ دو دورة ﺣﺪودا ﯾﮏ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ :‬از اﺑﺘﺪاي ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي ﺗﺎ ‪ 24‬ﺗﯿﺮ ‪ 1331‬و از ‪ 30‬ﺗﯿﺮ‬
‫‪ 1331‬ﺗﺎ ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪.1332‬‬

‫در دوره اول ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق‪ ،‬اوج ﻣﺒﺎرزات ﻣﻠﯽ ﻫﻤﭽﻨﺎن وﺟﻮد دارد‪ .‬وﺣﺪت ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻠﯽ و ﻫﻮاداران آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ ﺗﻤﺎم از دوﻟﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ دوﻟﺖ ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪاي را ﺑﺎ ﭘﯿﺮوزي ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬

‫ﻣﺼﺪق در اواﺧﺮ ﺗﯿﺮ ‪ 1331‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺷﺎه ﺑﺎ در اﺧﺘﯿﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ ادارة ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ وي از ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي‬
‫اﺳﺘﻌﻔﺎ داد‪ .‬ﺷﺎه ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎي او را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي اﺣﻤﺪ ﻗﻮام را ﺻﺎدر ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﻗﺪام ﺑﺎ اﻋﺘﺮاض ﺷﺪﯾﺪ‬
‫آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و ﻣﺮدم ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻗﯿﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪ 30‬ﺗﯿﺮ و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺎه و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺼﺪق ﺑﻪ ﻗﺪرت ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫در ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ دو ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻠﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ‬
‫ﺗﻔﮑﺮ ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻮد‪.‬‬

‫در دورة دوم ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺟﺪي ﺑﯿﻦ ﺳﺮان ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺮوز ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﯾﺎران ﺳﺎﺑﻖ ﻣﺼﺪق در‬
‫ﺟﺒﻬﮥ ﻣﻠﯽ از او ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ و اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺼﺪق ﻫﻢ ﺷﮑﻞ ﺟﺪي ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ﻣﺼﺪق ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﺣﺎﻣﯿﺎن ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده ﺑﻮد ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪1332‬‬

‫ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ﺑﻪ ﻧﻬﻀﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻠﺖ اﯾﺮان ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪ 20‬ﺑﺎ ﺗﻼﺷﯽ ﺑﺴﯿﺎر آﻏﺎز ﮐﺮده ﺑﻮد ﭘﺎﯾﺎن داد‪ .‬در ﻣﺒﺎرزه ﺑﯿﻦ ﻣﻠﺖ و‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻣﻠﺖ ﻣﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬در ﺟﺮﯾﺎن ﮐﻮدﺗﺎ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ارﺗﺶ و ﺑﺎ ﻃﺮاﺣﯽ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي‬
‫ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ اﻣﺮﯾﮑﺎ و اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺼﺪق از ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي ﺑﺮﮐﻨﺎر و ﺳﺮﻟﺸﮑﺮ زاﻫﺪي ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ او ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎه ﮐﻪ از اﯾﺮان ﻓﺮار ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺑﺎزﮔﺸﺖ و دورهاي ﺟﺪﯾﺪ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ‬

‫‪٩‬‬
‫و واﻣﺪار اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻮد آﻏﺎز ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺼﺪق و ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﻠﯽ و ﻣﺒﺎرزان ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﻓﻀﺎي ﺑﺎز ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺟﺎي ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﻓﻀﺎي اﺧﺘﻨﺎق و دﯾﮑﺘﺎﺗﻮري داد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪ 1332‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺑﺮﮐﻨﺎري دوﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ دﮐﺘﺮ ﻣﺼﺪق و روي ﮐﺎر آوردن ﯾﮏ دوﻟﺖ‬
‫و ﺣﮑﻮﻣﺖ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪه و دﺧﺎﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺸﺎن در اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان ﺗﺎ ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻘﻄﮥ ﻋﻄﻔﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫رواﺑﻂ اﯾﺮان و اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫آﻏﺎز ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺎه ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﺳﻔﯿﺪ ﺷﺎه و ﻣﻠﺖ‬

‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﮐﻨﺪي در آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬ﺷﺎه ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اﺻﻼﺣﺎت در ﮐﺸﻮر ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ آﯾﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدي در اواﯾﻞ ﺳﺎل ‪ 1340‬ﺷﺎه دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻊ ﺟﺪي را در داﺧﻞ ﮐﺸﻮر ﺑﺮاي اﺟﺮاي اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‬
‫ﻧﻤﯽدﯾﺪ ﻟﺬا از ﺳﺎل ‪ 1341‬اﺟﺮاي اﺻﻼﺣﺎت را آﻏﺎز ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺷﺎه ﺑﺮاي آﻧﮑﻪ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﻮد ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺑﺪﻫﺪ ﻧﺎم آن را اﻧﻘﻼب ﺳﻔﯿﺪ ﺷﺎه و ﻣﻠﺖ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺎ دور زدن ﻣﺠﻠﺲ و ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬رﻓﺮاﻧﺪﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﯽ ﺑﺮﮔﺰار ﮐﺮد و اﺻﻮل آن را ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻪ رأي ﻣﺮدم ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬

‫اﺻﻮل اﻧﻘﻼب ﺳﻔﯿﺪ‪:‬‬

‫‪ -1‬اﻟﻐﺎي رژﯾﻢ ارﺑﺎب و رﻋﯿﺘﯽ ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺐ اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﯽ اﯾﺮان؛‬

‫‪ -2‬ﻣﻠﯽ ﮐﺮدن ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر؛‬
‫‪ -3‬ﻓﺮوش ﺳﻬﺎم ﮐﺎرﺧﺎﻧﺠﺎت دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﯽ؛‬
‫‪ -4‬ﺳﻬﯿﻢ ﮐﺮدن ﮐﺎرﮔﺮان در ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮐﺎرﮔﺎهﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪي و ﺻﻨﻌﺘﯽ؛‬
‫‪ -5‬اﺻﻼح ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت )اﻋﻄﺎي ﺣﻖ رأي ﺑﻪ زﻧﺎن(؛‬
‫‪ -6‬اﯾﺠﺎد ﺳﭙﺎه داﻧﺶ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺟﺒﺎري‪.‬‬

‫اﻋﺘﺮاض ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺎه‪:‬‬

‫دﻻﯾﻞ اﻋﺘﺮاض ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﮔﺮوهﻫﺎ و اﺣﺰاب ﺳﯿﺎﺳﯽ و در رأس آنﻫﺎ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺎه‪:‬‬

‫‪ -1‬در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﯾﺮان رﻓﺮاﻧﺪوم ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﻧﺸﺪه و ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺟﺰ ﯾﮏ ﻣﺮﺗﺒﻪ آن ﻫﻢ از ﻃﺮف ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﯽ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫اﻋﻼم ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺟﺮم ﺷﺮﮐﺖ در آن ﺟﻤﻌﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪﻧﺪ و از ﺑﻌﻀﯽ ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺤﺮوم ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﺮا آن وﻗﺖ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮد و اﻣﺮوز ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖ دارد رﻓﺮاﻧﺪوم ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪١٠‬‬
‫‪ -3‬در ﻣﻤﺎﻟﮑﯽ ﮐﻪ رﻓﺮاﻧﺪوم اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﺪري ﺑﻪ ﻣﻠﺖ ﻣﻬﻠﺖ داده ﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﮏ ﻣﻮاد آن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ و ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و‬
‫در ﺟﺮاﯾﺪ و وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ آراء ﻣﻮاﻓﻖ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺪ ﻧﻪ آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺒﻬﻢ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ روز ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺪون‬
‫اﻃﻼع ﻣﻠﺖ اﺟﺮا ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -4‬رأي دﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﺸﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﭼﻪ رأي ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻗﺎﻃﻊ ﺣﻖ رأي دادن در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮرد را ﻧﺪارﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻌﻀﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ ﮐﻪ ﻗﻮه ﺗﺸﺨﯿﺺ دارﻧﺪ ﺻﻼﺣﯿﺖ رأي دادن در ﻣﻮاد ﺷﺶ ﮔﺎﻧﻪ را دارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ آنﻫﺎ ﻫﻢ ﺑﯽ ﭼﻮن و ﭼﺮا ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺑﺎﯾﺪ رأي دادن در ﻣﺤﯿﻂ آزاد ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﺸﺎر و زور و ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﺗﻄﻤﯿﻊ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد و در اﯾﺮان اﯾﻦ اﻣﺮ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻣﺮدم را ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي دوﻟﺘﯽ در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط و اﻃﺮاف ﮐﺸﻮر ارﻋﺎب ﮐﺮده و در ﻓﺸﺎر و ﻣﻀﯿﻘﻪ ﻗﺮار داده و‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﺑﺮاي ﻗﺮآن و ﻣﺬﻫﺐ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻦ رﻓﺮاﻧﺪوم اﺟﺒﺎري ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮاي از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﻣﻮاد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ و اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت و ﺗﻈﺎﻫﺮات ﮐﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ رﻓﺮاﻧﺪوم در ‪6‬‬
‫ﺑﻬﻤﻦ ‪ 1341‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري دﺳﺘﮕﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ در ﻧﻘﺎﻃﯽ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻮد و ﺑﻪ زد و ﺧﻮرد اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬دﺳﺘﮕﺎه ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ‬
‫رژﯾﻢ اﻋﻼم داﺷﺖ ﮐﻪ اﺻﻮل ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﭘﺮﺷﻮر و ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ روﺑﺮو ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﺎ ﭘﻨﺞ ﻣﯿﻠﯿﻮن و ﺷﺸﺼﺪ ﻫﺰار‬
‫رأي ﻣﻮاﻓﻖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار و ﺻﺪ و ﭘﻨﺠﺎه رأي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﻠﺖ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﮐﻨﺪي ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي را ﺑﻪ ﺷﺎه‬
‫ﺗﺒﺮﯾﮏ ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫ﻗﯿﺎم ‪ 15‬ﺧﺮداد‬

‫در روز ‪ 13‬ﺧﺮداد ﺳﺎل ‪ 1342‬ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ روز ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ )ره( در اداﻣﻪ اﻋﺘﺮاﺿﺎت و ﻣﺒﺎرزهاي ﮐﻪ از ﯾﮏ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ آﻏﺎز‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد در ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﻮﺑﻨﺪهاي ﺑﻪ اﻓﺸﺎﮔﺮي ﻋﻠﯿﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي رژﯾﻢ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﺷﺨﺺ ﺷﺎه را ﻫﺪف اﻧﺘﻘﺎدات‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪ .‬رژﯾﻢ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ روﺷﻨﮕﺮاﻧﮥ اﻣﺎم دﺳﺘﻮر ﺑﺎزداﺷﺖ اﯾﺸﺎن را ﺻﺎدر ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎم در ﺳﺤﺮﮔﺎه روز ‪15‬‬
‫ﺧﺮداد ﺑﺎزداﺷﺖ ﺷﺪ و ﺧﺒﺮ آن ﺻﺒﺢ ﻫﻤﺎن روز در ﻗﻢ و ﺗﻬﺮان و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و اﻋﺘﺮاض ﮔﺴﺘﺮده ﻣﺮدم ﺑﻪ وﯾﮋه‬
‫روﺣﺎﻧﯿﻮن‪ ،‬ﺑﺎزارﯾﺎن و ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺸﺎر ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻣﺘﺪﯾﻦ را در ﭘﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت و ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺗﻤﺎم ﺳﺮﮐﻮب ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺪة زﯾﺎدي از‬
‫روﺣﺎﻧﯿﻮن و ﻣﺮدم دﺳﺘﮕﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺮدم در ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎك و ﺧﻮن ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺳﺮﮐﻮب ﻗﯿﺎم ‪ 15‬ﺧﺮداد ﻓﻀﺎي ﺑﺎز‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﺴﺒﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر اﻣﺮﯾﮑﺎ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺮاي ﭼﻨﺪﻣﯿﻦ ﺑﺎر در دورة ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي ﻓﻀﺎي اﺧﺘﻨﺎق‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻄﻠﻖ ﺣﺎﮐﻢ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪١١‬‬
‫اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ‪ ،‬از زﻧﺪان آزاد و ﺑﻪ ﻗﻢ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ اﻣﺎ دﺳﺖ از اﻋﺘﺮاض و اﻓﺸﺎﮔﺮي ﻋﻠﯿﻪ رژﯾﻢ ﺑﺮﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‬
‫اﯾﺸﺎن ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎﭘﯿﺘﻮﻻﺳﯿﻮن ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺪ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ در ‪ 13‬آﺑﺎن ﺳﺎل ‪ 1343‬اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻮادث ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‬

‫در ﺳﺎل ‪ 1356‬ﺷﺎه ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﻓﻀﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر را ﮐﻤﯽ ﺑﺎزﺗﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻋﻼم ﻓﻀﺎي ﺑﺎز ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺟﺮﻗﻪﻫﺎي اﻋﺘﺮاﺿﺎت‪ ‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب‪ ،‬زده ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﺗﻔﺎﻗﺎﺗﯽ ﭼﻮن‪ :‬ﻣﺮگ ﻣﺸﮑﻮك دﮐﺘﺮ ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ در ﺧﺮداد ‪ ،1356‬ﻣﺮگ ﻣﺸﮑﻮك ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬آﯾﺖ اﷲ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﻤﯿﻨﯽ در‬
‫آﺑﺎن ﺳﺎل ‪ 1356‬و اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺗﻮﻫﯿﻦآﻣﯿﺰ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ و روﺣﺎﻧﯿﺖ در روزﻧﺎﻣﮥ اﻃﻼﻋﺎت در ‪ 17‬دي ﺳﺎل ‪ .1356‬اﻧﺘﺸﺎر اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻮﺟﯽ از اﻋﺘﺮاﺿﺎت را در ﭘﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﻗﯿﺎم ﻣﺮدم ﻗﻢ در ‪ 19‬دي ﺑﻪ ﺷﺪت ﺳﺮﮐﻮب ﺷﺪ‪ .‬در ﭼﻬﻠﻢ ﺷﻬﺪاي ﻗﻢ ﻣﺮدم ﺗﺒﺮﯾﺰ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎك و ﺧﻮن ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ و در ﭼﻬﻠﻢ ﺷﻬﺪاي ﺗﺒﺮﯾﺰ ﻣﺮدم ﯾﺰد ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﮐﺮﻣﺎن و‬
‫اﺻﻔﻬﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﺳﺮاﺳﺮ اﯾﺮان ﺳﺮاﯾﺖ ﮐﺮد‪.‬‬

‫از ﺣﻮادث زﻧﺠﯿﺮهوار ﮐﺸﻮر در ﺳﺎل ‪ 57‬ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﺳﻘﻮط رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي و ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮارد زﯾﺮ اﺷﺎره ﮐﺮد‪ :‬ﮐﺸﺘﺎر ﺑﯿﺮﺣﻤﺎﻧﮥ ﻣﺮدم در ﺳﯿﻨﻤﺎ رﮐﺲ آﺑﺎدان‪ ،‬ﺗﻈﺎﻫﺮات ﭘﺮﺷﻮر ﻣﺮدم در روز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ‪ ،‬ﻗﯿﺎم ‪ 17‬ﺷﻬﺮﯾﻮر و‬
‫ﮐﺸﺘﺎر ﻣﺮدم در ﻣﯿﺪان ژاﻟﮥ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻈﺎﻫﺮات ﻣﺮدم در روز ﺗﺎﺳﻮﻋﺎ و ﻋﺎﺷﻮراي ﺳﺎل ‪ ،57‬اﻋﺘﺼﺎب ﺳﺮاﺳﺮي ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﻧﻔﺖ‪ ،‬روي ﮐﺎر آﻣﺪن دوﻟﺖﻫﺎي ﭘﯽ در ﭘﯽ و ﺷﮑﺴﺖ ﻫﻤﮥ آنﻫﺎ در ﮐﻨﺘﺮل ﺧﺸﻢ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﺠﺮت اﻣﺎم از ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻓﺮار‬
‫ﺷﺎه از اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي ﺑﺨﺘﯿﺎر‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮراي اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﻣﺎم ﺑﻪ ﻣﯿﻬﻦ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ دوﻟﺖ ﻣﻮﻗﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي ﻣﻬﻨﺪس ﺑﺎزرﮔﺎن ﺑﺎ ﺣﮑﻢ اﻣﺎم‪ ،‬ﺳﻘﻮط ﮐﺎﻣﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي و ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ در ‪ 22‬ﺑﻬﻤﻦ ‪.1357‬‬

‫‪١٢‬‬
 ‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان‬

‫روﯾﺪاد‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫)ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴﯽ(‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ‬ ‫‪1270‬‬
‫ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ‬ ‫ﻣﺮداد ‪1285‬‬
‫وﻗﻮع ﻗﺤﻄﯽ ﺑﺰرگ در اﯾﺮان و ﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ ﻋﺪة زﯾﺎدي از ﺟﻤﻌﯿﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻗﺤﻄﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎري و‪...‬‬ ‫‪1296-1298‬‬
‫ﮐﻮدﺗﺎي رﺿﺎﺧﺎن‬ ‫‪ 3‬اﺳﻔﻨﺪ ‪1299‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي رﺿﺎﺧﺎن‬ ‫‪1302‬‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﭘﻬﻠﻮي‬ ‫‪1304‬‬
‫ﻗﯿﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﮔﻮﻫﺮﺷﺎد؛ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺸﻒ ﺣﺠﺎب اﺟﺒﺎري‬ ‫‪1314‬‬
‫اﺷﻐﺎل اﯾﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ؛ ﺑﺮﮐﻨﺎري رﺿﺎﺷﺎه از ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻪ ﺟﺎي وي‬ ‫ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪1320‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن اﺷﻐﺎل اﯾﺮان‬ ‫‪1325‬‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ در ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ‬ ‫‪ 29‬اﺳﻔﻨﺪ ‪1329‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي ﻣﺼﺪق‬ ‫‪1330‬‬
‫ﻗﯿﺎم ﻣﺮدم ﺑﻪ رﻫﺒﺮي آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﺼﺪق‬ ‫‪ 30‬ﺗﯿﺮ ‪1331‬‬
‫ﮐﻮدﺗﺎ ﻋﻠﯿﻪ دوﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﺼﺪق؛ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ ﻗﺪرت‬ ‫‪ 28‬ﻣﺮداد ‪1332‬‬
‫آﻏﺎز اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺎه ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﺳﻔﯿﺪ‬ ‫‪1341‬‬
‫ﻗﯿﺎم ﻣﺮدم در اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ دﺳﺘﮕﯿﺮي اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ )ره( و ﺳﺮﮐﻮب ﺷﺪﯾﺪ آن ﺗﻮﺳﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬ ‫‪ 15‬ﺧﺮداد ‪1342‬‬
‫دﺳﺘﮕﯿﺮي ﻣﺠﺪد اﻣﺎم و ﺗﺒﻌﯿﺪ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ‬ ‫‪ 13‬آﺑﺎن ‪1343‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻘﺎﻟﮥ اﻫﺎﻧﺖآﻣﯿﺰ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ )ره(‬ ‫‪ 17‬دي ‪1356‬‬
‫ﻗﯿﺎم ﻣﺮدم ﻗﻢ در اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ اﻫﺎﻧﺖآﻣﯿﺰ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ )ره( و ﺳﺮﮐﻮب ﺷﺪﯾﺪ آن‬ ‫‪ 19‬دي ‪1356‬‬
‫ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫‪ 22‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1357‬‬

‫‪١٣‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎره ﭼﺮاﯾﯽ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬

‫ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع ﻧﺎآراﻣﯽﻫﺎي ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ در اﯾﺮان و ﺣﺘﯽ ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺑﺮﮐﻨﺎري ﺷﺎه‪ ،‬ﺳﻘﻮط‬
‫ﻧﻈﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻧﻈﺎم ﺟﺪﯾﺪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي آن و ﺣﺘﯽ اﻣﮑﺎن اﯾﺠﺎد ﺗﺰﻟﺰل در »ﺟﺰﯾﺮه ﺛﺒﺎت« ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ را‬
‫ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ واﻗﻊ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻫﻤﻪ ﻧﺎﻇﺮان‪ ،‬از روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎران و ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران ﺗﺎ اﯾﺮانﺷﻨﺎﺳﺎن‪،‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان اﻧﻘﻼب را ﺷﮕﻔﺖزده ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اراﺋﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از آن آﻏﺎز ﺷﺪ و اﮐﻨﻮن ﺣﺠﻢ ﻣﻘﺎﻻت و ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻋﻠﻞ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب و ﻣﺎﻫﯿﺖ آن ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻤﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره ﻋﻠﺖ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ را ﻣﯽﺗﻮان در ﭼﻨﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻬﻢ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻣﺮور آﻧﻬﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان اﯾﻦ ﺣﻮزه ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﺖﻫﺎي ذﯾﻞ و ﺑﻌﻀﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻋﻠﺖ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻻﯾﻞ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﻧﻘﻼب اﯾﺮان ﻣﻄﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺗﻮﻃﺌﻪ در ﻣﻮرد اﻧﻘﻼب‬

‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻰ در ﺳﺎل ‪ ،1357‬ﺑﺮاى ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان داﺧﻠﻰ و ﺧﺎرﺟﻰ و ﻧﯿﺮوﻫﺎﯾﻰ ﮐﻪ در اﻧﻘﻼب ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺮى ﺷﮕﻔﺖآور و ﻧﺎﻣﻨﺘﻈﺮه ﻣﻰﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻰ ﺑﺎ ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ »ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ« اﻧﻘﻼب اﯾﺮان را ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺗﻮﻃﺌﻪ‬
‫ﻫﺮ ﺗﺤﻮﻟﯽ را ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﻣﺎ ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ اراده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط در ﮐﺘﺎب ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺎماﻧﺪﯾﺸﺎﻧﻪ ﻋﻠﺖ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب و‬
‫ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ ﺳﻠﻄﻨﺘﺶ را در ﺗﻮﻃﺌﻪ دوﻟﺖﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص در ﻣﻮرد ﺷﺎه اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ‪،‬‬
‫ﻏﺮب و ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه و ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﻮد ﻧﺎﺷﯽ از وﺟﻮد ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺮس رواﻧﯽ )ﻓﻮﺑﯿﺎ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از واﺑﺴﺘﮕﺎن رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از اﻧﻘﻼب دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﻼً ﺷﻮاﻫﺪي دال ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺮونﻓﮑﻨﯽ رواﻧﯽ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬درﺑﺎر‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ارﺷﺪ رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬واﺑﺴﺘﮕﺎن ﺑﻪ رژﯾﻢ‪ ،‬ﺳﺮان ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫و اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬و ﻃﯿﻔﻰ از ﺳﻠﻄﻨﺖﻃﻠﺐﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺖﻫﺎ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺮدم ﻋﺎﻣﯽ ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار‪ ،‬در ﺷﻤﺎر ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺟﺎى دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪١۴‬‬
‫ﺗﺌﻮري ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد و ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد‪ .‬ﻫﻮاداران آن ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻏﺮب و ﺑﻪ وﯾﮋه اﻣﺮﯾﮑﺎ و اﻧﮕﻠﯿﺲ را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي‬
‫ﺑﺮاي ﺳﻘﻮط ﺷﺎه و وﻗﻮع اﻧﻘﻼب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺷﺎه‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﺷﺎه ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪﻧﺶ ﺑﻪ اﻣﺮﯾﮑﺎ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﯿﺮد؛ و‬
‫ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻏﺮب ﻣﻰﺧﻮاﺳﺖ ﺷﺎه را‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﻘﺶ ﮐﻠﯿﺪىاش در اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﯿﻤﺖ ﻧﻔﺖ اوﭘﮏ در ﻧﯿﻤﻪ اول دﻫﻪ‬
‫‪ ،1350‬ﺗﻨﺒﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺣﺴﺎدت ﻏﺮب و اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ از ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎي اﯾﺮان‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﺳﺮﯾﻊ در ﺟﻬﺖ ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺷﺪن اﯾﺮان‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﻟﻘﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﺮب ﮐﻪ ﺑﺎزارﻫﺎي ﺧﻮد را در ﺧﻄﺮ ﻣﯽدﯾﺪ رژﯾﻢ ﺷﺎه را ﺳﺮﻧﮕﻮن ﮐﺮد ﺗﺎ ﺟﻠﻮي اﯾﺠﺎد »ژاﭘﻦ دوﻣﯽ«‬
‫را ﺑﮕﯿﺮد؛ اﯾﺮان در ﺳﺎلﻫﺎى آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮى‪ ،‬ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎدى و ﺻﻨﻌﺘﻰ ﺷﺪن ﮔﺎم ﺑﺮﻣﻰداﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻏﺮﺑﻰﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺴﺎدت و در ﺧﻄﺮ دﯾﺪن ﺑﺎزارﻫﺎى ﺧﻮد در ﺻﻮرت ورود ﻓﺮآوردهﻫﺎى ﺻﻨﻌﺘﻰ‪ ،‬ﻣﻌﺪﻧﻰ و ﮐﺸﺎورزى اﯾﺮان ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎزارﻫﺎى ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﻰ‪ ،‬و ﻃﺮحﻫﺎى ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازاﻧﻪ ﺷﺎه در اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻮان ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺷﺎه را ﻃﺮاﺣﻰ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺘﻦ ذﺧﺎﯾﺮ ارزى اﯾﺮان و ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ :‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻰ ﺑﻬﺎى ﻧﻔﺖ ذﺧﺎﯾﺮ ﭘﻮﻟﻰ اﯾﺮان و ﮐﺸﻮرﻫﺎى ﺣﻮزه ﺧﻠﯿﺞ‬
‫ﻓﺎرس اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻰﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮاى ﺳﯿﺴﺘﻢ ﭘﻮﻟﻰ ﻏﺮب ﻣﺨﺎﻃﺮهآﻣﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺒﺎن آنﻫﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﻣﻰﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﯾﮑﺒﺎره ﺳﭙﺮدهﻫﺎﯾﺸﺎن را از ﺑﺎﻧﮏﻫﺎى ﻏﺮﺑﻰ ﺑﯿﺮون ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻟﻰ ﻏﺮب ﻓﻠﺞ ﻣﻰﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻏﺮب ﺑﺎ‬
‫ﺧﻠﻖ اﻧﻘﻼب اﯾﺮان و ﺳﭙﺲ ﺟﻨﮓ اﯾﺮان و ﻋﺮاق‪ ،‬ذﺧﺎﯾﺮ ارزى آنﻫﺎ و ﺣﺎﻣﯿﺎﻧﺸﺎن را در ﻣﺴﯿﺮ ﺧﺮﯾﺪ اﺳﻠﺤﻪ و ﻣﻬﻤﺎت ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺎ ﮐﺎﻫﺶ آن ﺧﻄﺮ اﺣﺘﻤﺎﻟﻰ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد‪.‬‬

‫‪ .4‬ﭘﯿﺸﮕﯿﺮي از اﻧﻘﻼب ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ‪ :‬از دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺖﻫﺎى اﯾﺮاﻧﻰ‪ ،‬ﺗﻀﺎدﻫﺎى دروﻧﻰ رژﯾﻢ در ﺳﺎلﻫﺎى آﺧﺮ ﻋﻤﺮش‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ذﻫﻨﻰ و ﻋﯿﻨﻰ اﻧﻘﻼب را ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﻮد و ﮐﺸﻮر ﻣﻰرﻓﺖ ﺗﺎ ﭘﺬﯾﺮاى ﯾﮏ اﻧﻘﻼب ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﻰ ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪،‬‬
‫اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ اﻣﺮﯾﮑﺎ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﺮد و ﺑﺎ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﭼﯿﻨﻰ‪ ،‬اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻰ را ﭘﺪﯾﺪ آورد ﺗﺎ از ﺗﻮﻟﺪ اﻧﻘﻼب ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﻰ وﻇﻬﻮر ﺟﻨﺒﺶﻫﺎى‬
‫اﻧﻘﻼﺑﻰ ﮐﺎرﮔﺮى ﺟﻠﻮﮔﯿﺮى ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .5‬ﺣﻔﻆ رژﯾﻢ ﺻﻬﯿﻮﻧﯿﺴﺘﯽ‪ :‬دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮي از ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ اﻧﮕﺎره ﻋﻠﺖ ﺳﻘﻮط ﺷﺎه را اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ارﺗﺶ‬
‫اﯾﺮان در زﻣﺎن ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﺎه ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺰرگ دﻧﯿﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ﺑﺮاي رژﯾﻢ ﺻﻬﯿﻮﻧﯿﺴﺘﯽ ﺧﻄﺮ ﺑﺎﻟﻘﻮهاي ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﺎ وﻗﻮع اﻧﻘﻼﺑﯽ در ﻣﺼﺮ ﯾﺎ ﻟﯿﺒﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻃﺮﯾﻖ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺮوﻫﺎي‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺳﺮاﯾﯿﻞ ﺷﻮﻧﺪ از اﯾﻦ رو ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳﺮاﯾﯿﻞ ﺑﺎ اﯾﺠﺎد اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ و ﺳﭙﺲ ﺟﻨﮓ ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﻋﺮاق ﻋﻠﯿﻪ اﯾﺮان‬
‫دو ﻧﯿﺮوي ﻋﻤﺪه ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺧﻨﺜﯽ ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ .6‬ﺗﻌﺎﻣﻞ دو اﺑﺮﻗﺪرت‪ :‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻧﻈﺮ دﯾﮕﺮي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺪه ﺑﺴﺘﺎن دو اﺑﺮﻗﺪرت ﺷﺪ؛ آﻣﺮﯾﮑﺎ اﯾﺮان را داد ﺗﺎ‬
‫در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ از ﺷﻮروي اﻣﺘﯿﺎز ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬

‫‪١۵‬‬
 ‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺌﻮري ﺗﻮﻃﺌﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻧﮕﺮشﻫﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺮدم اﯾﺮان در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن و ﻧﻔﻮذ و دﺧﺎﻟﺖ آﺷﮑﺎر و ﭘﻨﻬﺎن ﻗﺪرتﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎري در ﺣﻮادث ﻣﻬﻢ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎزي ﻧﻈﯿﺮ اﻧﻘﻼب‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪ‪ ،‬ﻇﻬﻮر و ﺳﻘﻮط رﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ و ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪ 1332‬و‪ ،...‬ذﻫﻨﯿﺘﯽ ﻣﺸﮑﻮك و ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﻮده و ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي اﺳﺘﺒﺪادي ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺳﺮﭘﻮش ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﺿﻌﻒﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ و ﺧﯿﺎﻧﺖﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﺸﮑﻼت را ﺑﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﯾﮑﯽ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ‪» ،‬ﺳﺎﻧﺴﻮر و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻧﺸﺮ و درج رﺧﺪادﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫دﺧﺎﻟﺖ و ﻧﻔﻮذ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ در اﯾﺮان و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻓﻘﺪان روﺣﯿﻪ ﮐﻨﺪوﮐﺎو در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻤﮏ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺑﺎور اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﺮد‪ .‬و ﻟﺬا ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻓﺰاﯾﻨﺪهاي‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ از ذﻫﻨﯿﺖ ﺗﻮﻃﺌﻪاي در ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺑﻌﺎد ﮔﺮدﯾﺪ‪ «.‬و ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﺸﺪه و‬
‫ﻋﺪهاي ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﺤﻠﯿﻞ و درك واﻗﻊﺑﯿﻨﺎﻧﻪ رﯾﺸﻪﻫﺎ و ﻋﻮاﻣﻞ آن ﺑﺪون اراﺋﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﻨﺪ و ﻣﺪرﮐﯽ ﺑﻪ ﺗﺨﯿﻞﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬اوﻫﺎم و ﻃﺮح‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻗﺪرتﻫﺎي ﻧﺎﻣﺮﺋﯽ ﺧﺎرﺟﯽ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎك ﮐﺮدن اﯾﻦ ذﻫﻨﯿﺖ ﻏﯿﺮﻋﻠﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮار و زﻣﺎنﺑﺮ ﺑﻮده و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻧﻘﺪ‬
‫آراء و اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎي ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫ﯾﮑﻢ‪ .‬اﯾﺮان ﻗﺒﻞ از ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﮐﺸﻮري ﺑﻮد ﮐﺎﻣﻼً واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻪوﯾﮋه آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ .‬اﯾﺮان‪ ،‬ﻗﺒﻞ از‬
‫اﻧﻘﻼب ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻔﻮذ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن و ﺻﺤﻨﻪ ﯾﮑﻪﺗﺎزي آﻧﺎن ﺑﻪوﯾﮋه آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻮد و »ﮐﺎرﺗﺮ« رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر وﻗﺖ آﻣﺮﯾﮑﺎ از اﯾﺮان ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان »ﺟﺰﯾﺮه ﺛﺒﺎت در ﭘﺮﺗﻼﻃﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ دﻧﯿﺎ« ﯾﺎد ﮐﺮده و ﺑﺎ اﺑﺮاز رﺿﺎﯾﺖ از ﺷﺎه اﻋﻼم ﮐﺮد‪» :‬در ﺟﻬﺎن ﻫﯿﭻ ﮐﺸﻮرى‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰى اﻣﻨﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﻰ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪاى ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎ ﺗﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺸﺎوره داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ«‪ .‬و »ﺑﺮژﻧﺴﮑﯽ« ﻣﺸﺎور ﭘﯿﺸﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ آﻣﺮﯾﮑﺎ ﻧﯿﺰ اﻇﻬﺎر ﻣﯽدارد‪» :‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ‬
‫اﯾﺮان آنﭼﻨﺎن ﺑﺮاي ﻏﺮب اﻫﻤﯿﺖ دارد ﮐﻪ آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﺪه و ﺣﺘﯽ ﺑﺎ اﻗﺪام ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺟﻠﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻏﺮب اﯾﺮان را‬
‫از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬را ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬

‫اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻣﺪارك ﮐﺸﻒ ﺷﺪه از ﺳﻔﺎرت آﻣﺮﯾﮑﺎ در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺒﯿ‪‬ﻦ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺮب ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﻼﺷﯽ در ﺟﻬﺖ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي در اﯾﺮان درﯾﻎ ﻧﻤﯽورزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺣﺘﻤﺎل وﻗﻮع اﻧﻘﻼب و ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ‬
‫رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻧﻤﯽداد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت دﻓﺎﻋﻰ ﮐﻪ وزارت دﻓﺎع و ﻧﯿﺮوﻫﺎى ﻣﺴﻠﺢ آﻣﺮﯾﮑﺎ را‬
‫ﺗﻐﺬﯾﻪ اﻃﻼﻋﺎﺗﻰ ﻣﻰﻧﻤﺎﯾﺪ در ﻣﺎه اوت )ﻣﺮداد ‪ (1357‬در ارزﯾﺎﺑﻰ از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮى اﻇﻬﺎر ﻣﻰﮐﻨﺪ‪» :‬اﯾﺮان در وﺿﻌﯿﺖ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﯽ ﯾﺎ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻗﺮار ﻧﺪارد و ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎ در ارزﯾﺎﺑﯽ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻣﻮرخ ‪ 28‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 6) 1978‬ﻣﻬﺮ ‪ (1357‬اﻋﻼم ﮐﺮد‪،‬‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻰرود ﮐﻪ ﺷﺎه در ده ﺳﺎل آﯾﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﻌﺎل در ﻗﺪرت ﺑﻤﺎﻧﺪ«‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ در ﺷﻌﺎرﻫﺎ و‬
‫ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮيﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن و رﻫﺒﺮان آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺷﺎﻫﺪي ﺑﺮ ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻗﺪرتﻫﺎي ﻏﺮب و ﺷﺮق وﺟﻮد ﻧﺪارد‬

‫‪١۶‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﻋﮑﺲ ﻣﺒﯿ‪‬ﻦ ﺗﻀﺎد و ﺧﺼﻮﻣﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﻧﻬﻀﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ و ﺳﻠﻄﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺑﻮده‪ ،‬و ﺗﺎ زﻣﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوم‪ .‬ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﺟﻬﺖ اﺛﺒﺎت ﻣﺪﻋﺎي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ دﻟﯿﻞ و ﻣﺪرك ﻣﻌﺘﺒﺮي اراﺋﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻼوه ﺑﻌﺪ از‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﭼﻬﺎر دﻫﻪ از ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺷﻮاﻫﺪي ﺑﻪدﺳﺖ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ درﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ را ﺗﺄﯾﯿﺪ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي اوﻟﯿﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻣﻼً ﺑﯽ ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺲ در ﻏﺮب دﭼﺎر اﯾﻦ ﺗﻮﻫﻢ‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﺮان ﺑﻪ زودي ﺑﻪ ﭘﺎي ژاﭘﻦ ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﮑﺲ ﺑﺴﯿﺎري از ﺗﺤﻠﯿﻞﮔﺮان واﻗﻊﺑﯿﻦ ﻏﺮﺑﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوژهﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﺷﺎه ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺮوازاﻧﻪ‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻣﻌﻘﻮل و ﻏﯿﺮ واﻗﻊﺑﯿﻨﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻏﺮب ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪم‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ژاﭘﻦ‪ ،‬ﮐﺮه ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ ،‬ﺗﺎﯾﻮان‪ ،‬ﺳﻨﮕﺎﭘﻮر‪ ،‬ﻫﻨﮓ ﮐﻨﮏ‪ ،‬ﻣﺎﻟﺰي‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﻪ و دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮔﺎم ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎر دﺳﯿﺴﻪ و ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻏﺮب ﺑﺮاي ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﻣﺮﯾﮑﺎ درﺻﺪد ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺷﺎه ﺑﺮآﻣﺪه ﺑﻮد آﯾﺎ ﻫﯿﭻ راه دﯾﮕﺮي و اﺑﺰار دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل اﯾﻦ ﺗﻨﺒﯿﻪ ﻧﺪاﺷﺖ؟‬
‫آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻓﺮوش ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﺎه را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ؟ آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺷﺎه را ﺗﺮور ﮐﻨﺪ ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻮدﺗﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ او‬
‫را ﺑﺮﮐﻨﺎر ﮐﻨﺪ و ﻓﺮد دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪهاي را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ او ﮐﻨﺪ؟ ﮐﺪام ﻋﻘﻞ ﺳﺎﻟﻤﯽ ﺑﺎور ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻣﺘﺤﺪ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮑﯽ ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﺷﺎه را ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮد ﺑﺮدارد و ﺑﻌﺪ از آن ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ در اﯾﺮان روي ﮐﺎر ﺑﯿﺎﯾﺪ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ درﺟﻪ ﯾﮏ اﻣﺮﯾﮑﺎ‬
‫در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺴﯽ ﺳﺎدهاﻧﮕﺎراﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﻢ آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬اﺳﺮاﺋﯿﻞ و‪ ...‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ ﭼﻨﺪ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﻌﯿﺪ و اﻣﺎ و اﮔﺮ‪ ،‬اﻧﻘﻼﺑﯽ را‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎورﻧﺪ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻠﻞ رواج اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ را در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪ .‬اﺳﺎﺳﺎ رواج‬
‫ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻣﺎﺑﯿﻦ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﯾﮏ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻋﻤﯿﻖ رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و رﺑﻂ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﺎ ﺷﻮاﻫﺪ و ادﻟﻪ ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﺪا از‬
‫اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﺻﻮﻻ ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺳﯿﺎﺳﯽ را در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﺮان ﻣﯽﺗﻮان ﺳﺮاغ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺿﯿﻪ‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫از ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺗﺎ ﻇﻬﻮر و ﺳﻘﻮط رﺿﺎ ﺷﺎه‪ ،‬ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺮان ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ،1332-42‬اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﯽ و‪ ...‬ﺟﻤﻠﮕﯽ‬
‫درﺑﺴﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺴﺒﯽ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺻﻄﻼح ﻣﺸﻬﻮر »ﮐﺎر‪ ،‬ﮐﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎﺳﺖ« ﺑﺎزﺗﺎب اﯾﻦ‬
‫ﻋﺎدت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺎ ﻣﻤﻠﻮ از اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﯽ ﻧﻈﯿﺮ »ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن«‪» ،‬ﺧﺎرﺟﯽ«‪،‬‬
‫»اﺳﺘﻌﻤﺎر«‪» ،‬اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺰم«‪» ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﺮﺳﭙﺮده«‪» ،‬ﻣﺰدوران ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ« و‪ ...‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١٧‬‬
 ‫‪ .2‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﺎﻣﺘﻮازن‬

‫ﯾﺮواﻧﺪ آﺑﺮاﻫﺎﻣﯿﺎن اﺳﺘﺎد اﯾﺮاﻧﯽاﻻﺻﻞ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺳﺨﻨﮕﻮي اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬او در ﮐﺘﺎب »اﯾﺮان ﺑﯿﻦ دو‬
‫اﻧﻘﻼب« ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﺑﺮاﻫﺎﻣﯿﺎن در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭼﺮاﺋﯽ ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً آن را‬
‫ﻧﺎﺷﯽ از اﺟﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن ﺗﻮﺳﻂ رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮده‪ ،‬و در ﺑﯿﺎن ﻓﺮﺿﯿﮥ ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮد ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‬
‫ﭘﻬﻠﻮي در دورة ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد ‪ 32‬ﺗﺎ ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ اﺗﮑﺎ ﺑﻪ درآﻣﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ رو ﺑﻪ‬
‫ﺗﺰاﯾﺪ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﺣﻤﺎﯾﺖﻫﺎي اﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﺻﻼﺣﯽ وﺳﯿﻌﯽ را در ﺣﻮزهﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﭘﯿﮕﯿﺮي ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﭘﯽ اﯾﻦ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﺷﮑﺎف وﺳﯿﻌﯽ ﻣﯿﺎن ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ آن‬
‫ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ در وﺻﻞ ﻣﯿﺎن دو ﺣﻮزه ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ﭘﯿﻮﻧﺪدﻫﻨﺪه ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﻓﺮﺳﻮده و راهﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻣﯿﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻣﺮدم ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﮑﺎف ﻣﯿﺎن ﮔﺮوهﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ و ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺪرن ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺷﺪ و ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﻫﻤﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﭘﻞﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ اﻧﺪﮐﯽ را ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ دﻫﻨﺪة ﻧﻬﺎد ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺳﻨﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫وﯾﮋه ﺑﺎزار و ﻣﺮاﺟﻊ دﯾﻨﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﯾﺮان ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﺳﺎل ‪ ،1356‬ﺷﮑﺎف ﻣﯿﺎن ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدي ـ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫و ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ آن ﭼﻨﺎن ﻋﺮﯾﺾ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﺑﺤﺮان اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﻞ رژﯾﻢ را ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫او ﺑﺎ ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ درآﻣﺪ ﻧﻔﺘﯽ ‪ 555‬ﻣﯿﻠﯿﻮن دﻻري ﺳﺎل ‪ ،1342‬ﺑﻪ ‪ 20‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد دﻻر در ﺳﺎل ‪ 1355‬رﺳﯿﺪ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﺢ‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﻮﺳﻌﻪاي رژﯾﻢ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات وﺳﯿﻌﯽ را در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﮥ اﻗﺘﺼﺎدي ﺷﺎه‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﺠﺎد دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ در اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮﺳﻌﮥ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﮔﺴﺘﺮش ﻃﺒﻘﮥ ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫ﺣﻘﻮقﺑﮕﯿﺮ و ﻃﺒﻘﮥ ﮐﺎرﮔﺮ در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬آﺑﺮاﻫﺎﻣﯿﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﮥ اﻗﺘﺼﺎدي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﺎه ﻣﺮدم را در‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ رژﯾﻢ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺴﺖ از آﻣﺎر و ارﻗﺎم اراﺋﻪ ﺷﺪه در ﺳﺎل ‪ 1355‬اد‪‬ﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﯽ در‬
‫اﯾﺮان در ﭘﺎﯾﺎن دﻫﮥ ‪ ،60‬از اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ و در ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن‪ ،‬اﯾﺮان ﯾﮑﯽ از ﭘﻨﺞ ﻏﻮل ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺟﻬﺎن ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬

‫آﺑﺮاﻫﺎﻣﯿﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺷﺎه‪ ،‬ﻧﻮﺳﺎزي ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻗﺘﺼﺎدي را در دﺳﺘﻮر ﮐﺎر ﺧﻮد ﻗﺮار داد و ﺑﺮاي آن اﻫﻤﯿﺖ ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻋﺮﺻﮥ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﺗﺸﮑﯿﻞ اﺣﺰاب ﺳﯿﺎﺳﯽ واﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻃﺒﻘﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ﮐﺮدن ﻋﺮﺻﮥ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﻪ روي ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﺣﻔﻆ ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯿﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻗﺪﯾﻢ و ﺳﻨّﺘﯽ‪ ،‬اﻗﺪام ﻧﮑﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻌﯽ ﮐﺮد ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺪرش‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻮﺳﺎزي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫ﻗﺪرﺗﺶ را ﺑﺮ ﺳﻪ رﮐﻦ »ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ‪ ،‬ﺷﺒﮑﮥ ﺣﻤﺎﯾﺖ درﺑﺎر و ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ )ﻧﻈﺎم اداري( ﻋﺮﯾﺾ و ﻃﻮﯾﻞ دوﻟﺘﯽ« ﺗﺤﮑﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪١٨‬‬
‫ﺷﺎه‪ ،‬ارﺗﺶ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮد و ﺗﻮﺳﻌﻪ داد‪ .‬ﺣﻤﺎﯾﺖ درﺑﺎر ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﻫﻤﭽﻮن زﻣﯿﻦﻫﺎي ﻣﻮروﺛﯽ ﭘﻬﻠﻮي‪،‬‬
‫ﻋﻮاﯾﺪ ﻧﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد ﭘﻬﻠﻮي و‪ ...‬ﺷﺎه را ﻗﺎدر ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ اﻧﻮاع ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺘﻤﺮّيﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺎﻣﯿﺎن رژﯾﻢ را ﭘﺎداش دﻫﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه رﺷﺪ‬
‫ﭼﺸﻢﮔﯿﺮ ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﻗﺎدر ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ در زﻧﺪﮔﯽ روزاﻧﮥ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﺘﯽ درون زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي روﺳﺘﺎﯾﯽ و اﯾﻼت‬
‫ﻋﺸﺎﯾﺮي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻔﻮذ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺳﺎل ‪ ،1354‬ﺷﺎه ﺑﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻈﺎم دوﺣﺰﺑﯽاش ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﺗﮏ ﺣﺰﺑﯽ از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺤﻼل دو ﺣﺰب اﯾﺮان ﻧﻮﯾﻦ و ﺣﺰب ﻣﺮدم و‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺣﺰب رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬رﮐﻦ ﭼﻬﺎرﻣﯽ را ﻧﯿﺰ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد ﺗﺎ در ﮐﻨﺘﺮل ﻣﻠّﺖ و ﺳﯿﻄﺮه ﺑﺮ آن ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﺪف اﺻﻠﯽ‪،‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﻧﻮﻋﯽ دﯾﮑﺘﺎﺗﻮري ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻬﻨﻪ در ﻗﺎﻟﺐ دوﻟﺘﯽ ﺗﮏ ﺣﺰﺑﯽ و ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺰب رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺎ ادﻏﺎم دو ﺣﺰب‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ‬
‫»ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ« ﺑﻮد و ﺳﻌﯽ داﺷﺖ ﺑﻪ اﺑﺰاري ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺑﺮاي اﺷﺎﻋﮥ ﺗﻔﮑّﺮ »ﺷﺎه دوﺳﺘﯽ« در ﻣﯿﺎن اﯾﺮان ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﺣﺰب رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ دو ﭘﯿﺎﻣﺪ ﻋﻤﺪه داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺳﯿﻄﺮة دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻃﺒﻘﺎت و ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺪﯾﺪ از ﻗﺒﯿﻞ ﻃﺒﻘﮥ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺣﻘﻮقﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﻃﺒﻘﮥ ﮐﺎرﮔﺮ ﺷﻬﺮي و‬
‫ﺗﻮدهﻫﺎي روﺳﺘﺎﯾﯽ؛ ‪ .2‬ﻧﻔﻮذ ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻘﮥ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻮاﻧﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﺑﺎزارﯾﺎن و ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻣﺬﻫﺒﯽ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي آﺑﺮاﻫﺎﻣﯿﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي رژﯾﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮدﯾﺪ ﺗﺎ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﺗﻮدهاي ﺑﻪوﺟﻮد آﯾﺪ؛ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺟﺪﯾﺪ‬
‫اﻣﯿﺪ ﺑﻪ اﺻﻼح را از دﺳﺖ داده و اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﯽ در آﻧﺎن ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎنِ ﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﺘﺪﻻل‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺟﺪﯾﺪ رژﯾﻢ ‪-‬آﻧﮑﻪ ﻋﻤﻼً ﺑﺎ ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ -‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدﻧﺪ ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﻣﯿﻞ و ﻋﻼﻗﻪﺷﺎن در‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺣﺰب ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﭘﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ رژﯾﻢ را از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎزار و ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪،‬‬
‫درﻫﻢ ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﻣﺬﻫﺒﯿﻮن را از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﺪا ﺳﺎزد و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ اﯾﻦ آﺛﺎر‪ ،‬اﯾﺮان را در »ﻟﺒﮥ اﻧﻘﻼب« ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬

‫از ﻧﮕﺎه آﺑﺮاﻫﺎﻣﯿﺎن اﻧﻘﻼب ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﺖ رخ داد ﮐﻪ ﺷﺎه در ﺳﻄﺢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ـ اﻗﺘﺼﺎدي دﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻮﺳﺎزي زد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺪﯾﺪ و ﻃﺒﻘﻪ ﮐﺎرﮔﺮ ﺻﻨﻌﺘﯽ را ﮔﺴﺘﺮش داد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ در ﺳﻄﺢ ﺳﯿﺎﺳﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ زﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻠﯽ اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺷﮑﺎف ﻣﯿﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺗﺸﺪﯾﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﺎﻧﺎلﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻣﯿﺎن ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﮐﻞ‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ را ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﺷﮑﺎف ﻣﯿﺎن ﻣﺤﻔﻞ ﺣﺎﮐﻢ و ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺪﯾﺪ را ﮔﺴﺘﺮده ﮐﺮد و ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﭘﻠﯽ را ﮐﻪ‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯿﺎن ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺳﻨﺘﯽ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﺎزار و ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺎروﯾﻦ زوﻧﯿﺲ )روانﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺷﺎه(‬

‫ﻣﺎروﯾﻦ زوﻧﯿﺲ در ﮐﺘﺎب ﺷﮑﺴﺖ ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﯾﺮان اﻣﺮي ﻣﻘﺪر و اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﻮد و اﮔﺮ ﺷﺎه‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع اﻧﻘﻼب دﺳﺖ ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ زده ﺑﻮد و ﯾﺎ ﭘﺲ از ﺷﺮوع اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻗﺪرت ﺳﺮﮐﻮب آن را داﺷﺖ‪،‬‬

‫‪١٩‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ او ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ دوره ﮐﻮدﮐﯽ و ﺟﻮاﻧﯽ وي ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﺎ ﺗﺮدﯾﺪ و دودﻟﯽ و دﯾﺮ و ﻏﯿﺮ ﻣﺆﺛﺮ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ راه را ﺑﺮاي ﺳﻘﻮط او ﺑﺎز ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺎروﯾﻦ زوﻧﯿﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ ﺷﺎه در ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻧﻘﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي او‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫روانﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺷﺎه ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زوﻧﯿﺲ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻧﺤﻮه ﺗﺮﺑﯿﺖ دوران ﮐﻮدﮐﯽ و ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ ﺷﺎه ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‬
‫اﺑﺘﺪا در ﻣﺤﯿﻄﯽ زﻧﺎﻧﻪ ﻧﺰد ﻣﺎدرش ‪-‬ﮐﻪ ﺟﺪا از ﭘﺪرش زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ -‬ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺖ و ﺳﭙﺲ در ﮐﻨﺎر ﭘﺪري ﻣﺴﺘﺒﺪ )رﺿﺎ ﺷﺎه(‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺮﺑﯿﺖ دوﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ وي ﻓﺮدي ﻣﺮدد و ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺎر ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ زوﻧﯿﺲ ﺷﺎه ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫دوﮔﺎﻧﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻬﺮه ﻋﻤﻮﻣﯽ او ﯾﮏ »ﻣﺮد ﻣﺮدان« ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﺮأت و ﻗﺪرﺗﯽ ﺧﯿﺮهﮐﻨﻨﺪه داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﭼﻬﺮه ﯾﮏ ﻧﻘﺎﺑﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ اﺣﺴﺎس ﻋﻤﯿﻖ دونﻣﺮﺗﺒﮕﯽ ﯾﺎ ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺘﯽ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺣﺴﺎس ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺘﯽ در اﻧﻔﻌﺎل‪ ،‬ﻣﻼﯾﻤﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺖ و‬
‫واﺑﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬آرزوي اﻋﺘﻤﺎد و ﺗﺮس از ﺑﯽﯾﺎوري و ﻋﺪم اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺎزﺗﺎب ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫در اداﻣﻪ زوﻧﯿﺲ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ از دﯾﺪ او ﻋﻈﻤﺖﻃﻠﺒﯽ ﺷﺎه را در ﺑﯿﺶ از ‪ 35‬ﺳﺎل ﺳﻠﻄﻨﺖ او ﺣﻔﻆ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرت رواﻧﯽ ﻻزم ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻠﯽ وارد ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎ در زﻣﺎن‬
‫وﻗﻮع اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻤﻪ آن ﻋﻮاﻣﻞ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻧﯿﺮوي رواﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه از ﻣﺮدم‪ ،‬اﻃﺮاﻓﯿﺎن و ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻤﺠﯿﺪﻫﺎي آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺎور زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺶ او را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و ﺑﻪ او اﺣﺘﺮام ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻮراﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺼﺐ ﻋﮑﺲﻫﺎي او در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ و ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺷﻮﻫﺎي‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺎه ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎور ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻈﺎﻫﺮاتﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮده ﻣﺮدم در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 56‬و ‪ 57‬و‬
‫ﺷﻌﺎرﻫﺎي آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺷﺨﺺ ﺷﺎه را ﻫﺪف ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺮورﯾﺨﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ رواﻧﯽ ﺑﺮاي ﺷﺎه ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻨﺒﻊ دوم ﺣﻤﺎﯾﺖ رواﻧﯽ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎي ﺷﺎه ﺑﺎ ﮔﺮوه ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺷﺨﺼﯽاش و دﻟﺒﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎ ﭼﻨﺎن‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﮐﯿﻔﯿﺖ »ﺟﻔﺖﻫﺎي رواﻧﯽ« ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺮاي ﺷﺎه اﯾﻦ ﻧﻘﺶ را اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ارﻧﺴﺖ ﭘﺮون‪،‬‬
‫اﺳﺪا‪ ...‬ﻋﻠﻢ و اﺷﺮف ﭘﻬﻠﻮي‪.‬‬

‫ارﻧﺴﺖ ﭘﺮون دوﺳﺖ دوران ﮐﻮدﮐﯽ ﺷﺎه و ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﻏﺒﺎن دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن روزه در ﺳﻮﺋﯿﺲ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﺎه ﺑﻪ اﯾﺮان آﻣﺪ‪ .‬آن دو‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪي ﺑﺴﯿﺎر ﺻﻤﯿﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ او ﻫﻤﻮاره ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﺎوران ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺎه ﺑﻮد و ﺷﺎه ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﯾﺎ ﻣﻬﻢ‬
‫را ﺑﻪ او واﮔﺬار ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﭘﺮون را ﺟﺎﺳﻮس اﻧﮕﻠﯿﺲ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬وي ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل در ﺗﻬﺮان ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﺎه ﺑﻮد‬
‫و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺷﺎﯾﻌﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره او وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ از اﯾﺮان ﺑﺮود‪.‬‬

‫اﺳﺪا‪ ...‬ﻋ‪‬ﻠَﻢ دوﺳﺖ ﻣﺎداماﻟﻌﻤﺮ ﺷﺎه ﺑﻮد و ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﻪ اﻧﺪازه او اﻋﺘﻤﺎد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬او ﮐﻪ ﻣﺮدي ﺳﺮﺳﺨﺖ و‬
‫ﻣﺼﻤﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺷﺎه ﺟﺮﺋﺖ ﻣﯽداد و در ﺟﺮﯾﺎن ﺳﺮﮐﻮب ﻗﯿﺎم ‪ 15‬ﺧﺮداد ‪ 1342‬ﻧﯿﺰ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺎه ﮐﺮد‪.‬‬
‫وي در ﺟﺮﯾﺎن ‪ 15‬ﺧﺮداد‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮي را ﺗﺮك و ﺗﻤﺎم روز را در ﺳﺘﺎد ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺳﭙﺮي ﮐﺮد و ﺑﺎ ﺷﺮوع‬

‫‪٢٠‬‬
‫ﺗﻈﺎﻫﺮات‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً دﺳﺘﻮر ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﺑﻪ ﻣﺮدم را ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﺳﺮﻃﺎن ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪ و ﯾﮏ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از‬
‫اﻧﻘﻼب درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

‫اﺷﺮف ﭘﻬﻠﻮي ﺧﻮاﻫﺮ دوﻗﻠﻮي ﺷﺎه ﻋﺎﻣﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺗﻌﺎدل رواﻧﯽ او ﺑﻮد‪ .‬رﺿﺎﺷﺎه ﺑﻪ اﺷﺮف ﻣﯽﮔﻔﺖ از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻮاره در ﮐﻨﺎر ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺑﺎﺷﯽ‪ .‬او ﮐﻪ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﭘﻠﻨﮓ ﺳﯿﺎه ﺑﻮد ﯾﮑﯽ از ﺑﺎزﯾﮕﺮان اﺻﻠﯽ ﺻﺤﻨﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫و ﺣﺘﯽ ﺣﺎﻣﯿﺎن ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺎمﻫﺎي ﮐﻠﯿﺪي ﻗﺮار ﻣﯽداد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﻘﻼب آﻏﺎز ﺷﺪ ﺷﺎه ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﯿﺰاري ﺷﺪﯾﺪ ﻣﺮدم از‬
‫اﺷﺮف ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ از او دور ﺷﺪه ﺑﻮد از اﯾﻦ رو از اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .3‬اﻋﺘﻤﺎد ﺷﺎه ﺑﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ اﻟﻬﯽ‪ :‬ﺷﺎه ﻋﻤﯿﻘﺎ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﺣﻤﺎﯾﺖ اﻟﻬﯽ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ و ﺑﺎرﻫﺎ در ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎ و ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﺧﻮد ﺑﻪ آن‬
‫اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﺧﻮد را ﻋﺎﻣﻞ اراده ﭘﺮوردﮔﺎر و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت اﯾﺮان و ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﺧﻮد و ﻣﻮﻓﻘﯿﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ از ﺣﻀﻮر اﯾﻦ ﺣﻤﺎﯾﺖ اﻟﻬﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﺷﺎه در ﺳﺎل ‪ 1353‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري‬
‫ﺳﺮﻃﺎن اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﻋﺎﻣﻞ رواﻧﯽ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ اﻟﻬﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﺗﺼﻮر ﺷﺎه از ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﺟﺪي اﻣﺮﯾﮑﺎ‪ :‬اﻋﺘﻘﺎد راﺳﺦ ﺷﺎه ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯿﺎن او و اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه اﻣﺮﯾﮑﺎ راﺑﻄﻪاي وﯾﮋه وﺟﻮد دارد ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺗﻌﺎدل رواﻧﯽ او ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬راﺑﻄﻪ او ﺑﺎ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪاش ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﻫﺎي ﻗﺪرت رواﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺴﯿﻨﺠﺮ‬
‫ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﮐﻮدﺗﺎي اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺳﺎل ‪ 32‬ﺑﺮاي ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﺷﺎه ﺑﻪ ﻗﺪرت‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺎه ﻫﯿﭻ ﮔﺎه اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﺮد و‬
‫ﺷﺎﯾﺪ رﯾﺸﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاش ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﮐﻪ در دوره رؤﺳﺎي ﺟﻤﻬﻮر ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺎﻋﺚ اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﺲ او ﻣﯽﺷﺪ ﺑﺎ روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺟﯿﻤﯽ ﮐﺎرﺗﺮ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ وي دﺳﺘﺨﻮش ﺗﺰﻟﺰل ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺣﺴﺎس‬
‫ﮐﺮد اﯾﻦ دوﺳﺘﯽاش ﺑﺎ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﺮ ﺑﺎد رﻓﺘﻪ اﺳﺖ دﭼﺎر از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﯿﺪﮔﯽ روانﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ زوﻧﯿﺲ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺷﺎه از آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺮوي رواﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﯾﮑﺎﯾﮏ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻨﺪ و او را ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺻﻠﯽ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺷﺎه رﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و ﺳﺴﺘﯽ اراده او ﺑﻮد و ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺖ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﯽ ﻗﺎﻃﻊ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ دﯾﺪﮔﺎه روانﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ ﻣﺤﻮري ﺑﻮدن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺷﺎه‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ او را ﺿﺮوري ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ـ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ اﺟﺎزه ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ را ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻣﻘﻄﻊ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽﻫﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺿﻌﻒ دوﻟﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻗﺪرت ﺑﺴﯿﺞ ﻣﻨﺎﺑﻊ از ﺳﻮي‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن در ﯾﮏ ﻣﻘﻄﻊ ﺧﺎص ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺮاي ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻇﻬﻮر ﺟﻨﺒﺶ اﻧﻘﻼﺑﯽ و ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺮوزي آن ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺷﺎه وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﺶ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪٢١‬‬
 ‫‪ .4‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻮﻗﻌﺎت ﻓﺰاﯾﻨﺪه )ﻣﺪل ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪(J‬‬

‫در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻮﻗﻌﺎت ﻓﺰاﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺟﯿﻤﺰ دﯾﻮﯾﺲ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﻘﻼب از ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ ﻧﺴﺒﯽ ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ از ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ ﻣﻄﻠﻖ‪.‬‬
‫ﻓﺮض اﺻﻠﯽ او در اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﭘﺲ از ﯾﮏ دوره ﻃﻮﻻﻧﯽ رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﮏ دوره ﺑﺮﮔﺸﺖ‬
‫ﺳﺮﯾﻊ اﺗﻔﺎق ﺑﯿﻔﺘﺪ اﺣﺘﻤﺎل وﻗﻮع اﻧﻘﻼب ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ دوره رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﻋﺚ ارﺿﺎي ﺑﺨﺶ‬
‫ﻣﻬﻤﯽ از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ذﻫﻨﯿﺘﯽ ﺷﮑﻞ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﺗﻮﻗﻊ دارد اوﺿﺎع در آﯾﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﻬﺒﻮد ﭘﯿﺶ ﺑﺮود‪.‬‬
‫در ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي وﻗﺘﯽ رﮐﻮد اﻗﺘﺼﺎدي ﺷﺪﯾﺪ اﺗﻔﺎق ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و ﺗﻮﻗﻌﺎت ﻣﺮدم ﺑﺎ ارﺿﺎي آﻧﻬﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺷﺪت و ﻣﺪت رﮐﻮد ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﺎد ﺷﺪه و اﺣﺘﻤﺎل وﻗﻮع اﻧﻘﻼب اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺒﯿﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﭼﻬﺎرﭼﻮب روانﺷﻨﺎﺳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻮﻗﻌﺎت ﻓﺰاﯾﻨﺪه ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻧﯿﺰ در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﺗﺒﯿﯿﻦﻫﺎ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ﻣﺪل ﻣﻨﺤﻨﯽ‪ J‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻣﺪل ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻧﻘﻼب در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬در ﺷﺮاﯾﻄﯽ رخ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم در ﯾﮏ ﺑﺎزه‬
‫زﻣﺎﻧﯽ رو ﺑﻪ رﺷﺪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﻌﺪ روﻧﺪ رﺷﺪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﯽ و رﻓﺎه ﻣﺮدم در ﺣﺎل رﺷﺪ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻮازات ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ رﻓﺎه‪ ،‬ﺗﻮﻗﻌﺎت و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺮدم ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻓﺰاﯾﻨﺪهاي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و در دوره ﺗﻮﻗﻒ و‬

‫‪٢٢‬‬
‫ﮐﺎﻫﺶ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ رﻓﺎه‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻮﻗﻌﺎت ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﺐ رو ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﯿﻦ وﺿﻌﯿﺖ واﻗﻌﯽ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و ﺗﻮﻗﻌﺎت آﻧﻬﺎ ﯾﮏ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ و ﻃﻐﯿﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ ﻣﺪل ﺑﺮ ﺷﺮاﯾﻂ اﻧﻘﻼب اﯾﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻐﯿﯿﺮات اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ـ اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﻼن دﻫﻪﻫﺎي ‪ (1340) 1960‬و‬
‫اواﯾﻞ دﻫﻪ ‪ (1350) 1970‬و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﻗﯿﻤﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻧﻔﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻬﺒﻮد ﻣﺪام در ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﯽ در اﯾﺮان ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‬
‫از اﯾﻦ دوره رﻓﺎه ﻧﺴﺒﯽ‪ ،‬اﻓﻮل ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ در ﻧﯿﻤﻪ دﻫﻪ ‪ (1350) 1970‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﺎﻫﺶ ﻗﯿﻤﺖ ﻧﻔﺖ دوﻟﺖ‬
‫ﺑﺎ ﮐﺎﻫﺶ ﺷﺪﯾﺪ ﻧﺮخ رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﮑﺎف ﺣﺎﺻﻠﻪ ﻣﯿﺎن اﻧﺘﻈﺎرات ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺳﻄﺢ ارﺿﺎي ﻧﯿﺎزﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي ﺧﺸﻢ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ ﺗﺌﻮري ﺗﻮﻗﻌﺎت ﻓﺰاﯾﻨﺪه‬

‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ اﻧﻘﻼب اﯾﺮان ﺑﺎ روﻧﺪ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﻓﻮق در ﺗﻌﺎرض اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺿﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ رژﯾﻢ ﺷﺎه ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ را‬
‫ﻣﺨﺪوش ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺳﺮﮐﻮب ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﺪﯾﺪ در زﻣﺎن رﺿﺎﺷﺎه و ﭘﺴﺮش ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﭘﻠﯿﺲ ﺳﺎواك و ﻏﯿﺮه ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎ ﻗﺴﻤﺖ اول ﻓﺮﺿﯿﻪ دﯾﻮﯾﺲ ﻣﻐﺎﯾﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رﺷﺪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ ﻣﻠﯽ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ و‬
‫ﺷﮑﺎف اﯾﺠﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﻗﻮي ﻧﺒﻮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .5‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن ﻋﺎﻣﻞ اﻧﻘﻼب‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺌﻮري ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن‪ ،‬ﻋﻠﺖ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺪرﻧﯿﺰه ﮐﺮدن اﯾﺮان ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎه از دﻫﻪﻫﺎي ‪ 40‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ ﭼﻬﺮه اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ از ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﻨﺘﯽ ﻧﯿﻤﻪ ﻓﺌﻮدال‬
‫و ﻧﯿﻤﻪ ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺒﻪ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﺷﺒﻪ ﻣﺘﺠﺪد‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺷﺘﺎبزدﮔﯽ و ﻋﺪم ﺳﺎزﮔﺎري ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻨﺘﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺤﺮان ﻫﻮﯾﺖ و ﺗﻌﺎرضﻫﺎ و ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽﻫﺎﯾﯽ را در ﭘﯽ داﺷﺖ‪ ،‬رﺷﺪ ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻘﻮط ﻧﻈﺎم ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺗﻘﺎرن زﻣﺎﻧﯽ اﺻﻼﺣﺎت ﺷﺎه و رﯾﺸﻪﻫﺎي ﻃﻐﯿﺎن در ﺳﺎل ‪ 1342‬را ﻣﺆﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬دﯾﮕﺮ‬
‫اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪» ،‬آﻧﺘﻮﻧﯽ ﭘﺎرﺳﻮﻧﺰ«‪ ،‬ﺳﻔﯿﺮ اﻧﮕﻠﯿﺲ در اﯾﺮان‪ ،‬در اواﺧﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺎه ﺑﻮد‪ .‬او ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻣﻦ در ﺑﺤﺚﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺎه داﺷﺘﻢ‪ ،‬در ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﺧﻮد ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﺮدم ﮐﻪ ﻃﻐﯿﺎن ﺷﺪﯾﺪ و‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﻓﺸﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﺎ اﺻﺮار در ﻣﺪرنﺳﺎزي ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم اﯾﺮان‬
‫ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭼﻮن اﯾﻦ ﻣﺪرنﺳﺎزي‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺳﻨﺘﯽ اﯾﺮان را زﯾﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﺛﺮوت را ﺑﻪ ﺷﺪت داﻣﻦ زده‪،‬‬

‫‪٢٣‬‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻓﻘﯿﺮ را در وﺿﻌﯿﺖ دﻟﺨﺮاﺷﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮد از اﯾﻦ ﮐﻪ اﻣﻮاج اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﺮدم‪ ،‬ﺟﺎي ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ اﻣﻮاج ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ رژﯾﻢ ﺑﺎ ﺷﺘﺎب دﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﯾﮏ رﺷﺘﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﻣﺪرن زد و ﺳﻌﯽ ﻧﻤﻮد ﭼﻬﺮه اﯾﺮان را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ دﮔﺮﮔﻮن‬
‫و ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺳﺎزد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺳﺮﯾﻊ ﺑﻮدن اﺻﻼﺣﺎت و ﻋﺪم ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺑﺎﻓﺖ ﺳﻨﺘﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﭘﺬﯾﺮاي اﯾﻦ اﺻﻼﺣﺎت ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﻗﺸﺎر ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ دﭼﺎر ﺑﺤﺮان ﻫﻮﯾﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﺷﮑﺎف‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم و ﺷﺎه اﯾﻦ ﺑﺤﺮان ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺗﻀﺎد و روﯾﺎروﯾﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت از ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﺻﺤﺒﺖ از ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ﻇﺎﻫﺮاَ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ را از ﯾﺎد‬
‫ﺑﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻦ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻌﯽ ﮐﺮدم ﻣﻠﺖ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ را ﺑﻪ زور ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫اﺳﺘﻘﻼل و ﺳﻼﻣﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮب و آﺳﺎﯾﺶ ﭘﯿﺶ ﺑﺒﺮم«‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن‬

‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي‬
‫روﺑﻪروﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ اﺷﮑﺎﻻت اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻨﻄﻘﯽاي ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از ﺗﺌﻮري ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺎه درﺻﺪد اﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﺮ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﺑﺤﺮان ﺧﺎﺻﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻤﯽآﻣﺪ و اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻫﻢ ﻧﺒﻮد و ﺣﺎل آن ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫و ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﮔﺴﺘﺮده از رژﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻗﺒﻞ از آن ﮐﻪ ﺷﺎه‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي »ﻣﺪرﻧﯿﺰه ﮐﺮدﻧﺶ« را ﺑﻪ اﺟﺮا در آورد‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺎم ﺗﯿﺮ ‪ ،1331‬ﮐﻮدﺗﺎي ‪ 28‬ﻣﺮداد و ﺳﺮﮐﻮب ﮔﺴﺘﺮده ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﻌﺪ از آن و‪ ،...‬ﻫﻤﮕﯽ ﻧﻤﺎﯾﺎنﮔﺮ وﺟﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺎ‬
‫رژﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻗﺒﻞ از دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬در ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد؛ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ درآﻣﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ و ﺳﺎﺧﺖ اﺳﺘﺒﺪادي ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫در ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي و ﻧﯿﺠﺮﯾﻪ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ وﻗﻮع اﻧﻘﻼب ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻧﺸﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬در اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺟﺒﺮﮔﺮاﯾﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و اﺻﺎﻟﺘﯽ ﺑﺮاي اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺗﻔﮑﺮ‪ ،‬اراده و رﻫﺒﺮي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ از اﻗﺪاﻣﺎت رژﯾﻢ ﺷﺎه‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳﺎﺳﺎً آﻧﻬﺎ اﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﯾﺎ روﻧﺪ و ﻧﺘﺎﯾﺠﺸﺎن را‬
‫ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮد در ذﻫﻦ ﺧﻮد ‪-‬ﯾﻌﻨﯽ اﺻﻮل و اﻋﺘﻘﺎدات اﺳﻼﻣﯽ‪ -‬ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ رژﯾﻢ ﺷﺎه ﺑﺮ‬
‫اﺛﺮ ﻧﻮﺳﺎزي ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻀﻌﯿﻒ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﯽ را ﺣﺲ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﺷﺨﺺ ﺷﺎه ﺑﺎ ﺗﻨﺎﻗﺾﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ دﻓﺎع از اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه او ﺑﺎﯾﺪ روﺷﻦ ﺳﺎزد ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ او را ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺧﺎرﺟﯽﻫﺎ‬
‫ﺳﺎﻗﻂ ﮐﺮد ﯾﺎ ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ از ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي او ﺑﻪ ﺳﺘﻮه آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪٢۴‬‬
‫‪ .5‬در اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺮد دﻟﺴﻮز ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﻼش ﺳﻌﯽ دارد ﻣﺮدﻣﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﺮﻗﯽ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺳﻮق دﻫﺪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺮدم‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻠﺖ ﺟﺎﻫﻞ و ﻧﺎﻻﯾﻖ ﮐﻪ زﺣﻤﺎت ﺷﺎه را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺗﻮﻫﯿﻦ در ﺣﻖ ﻣﺮدم اﯾﺮان را ﻫﻢ ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﯽﻟﯿﺎﻗﺘﯽ و ﺿﻌﻒ ﺷﺎه را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻮﯾﯽ از ﺣﮑﻮﻣﺖداري ﻧﺒﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .6‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻋﺎﻣﻞ اﻧﻘﻼب‬

‫ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ اﻧﻘﻼب اﯾﺮان و ﻧﻘﺶ روﺣﺎﻧﯿﺖ در رﻫﺒﺮي اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻮاﻣﻞ و‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎت را در ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب ﺑﻪ ﺷﺪت رد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و رﯾﺸﻪ اﺻﻠﯽ اﻧﻘﻼب را در اﯾﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﺮدم ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫از دﻫﻪ ‪ 40‬ﺷﺎه ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻪ آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽﻫﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺪرﻧﯿﺰاﺳﯿﻮن را در اﯾﺮان اﺟﺮا ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ و‪ ...‬ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي اﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮت روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺼﻮص ﺗﻬﺮان ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻌﺎرض و ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺪد را در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯿﺎن دوﭼﻨﺪان ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن ﮐﻪ داراي‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺳﻨﺘﯽ و دﯾﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و از ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ ﺷﺎه روﺑﻪرو ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً در آن زﻣﺎن‪،‬‬
‫ﺳﯿﻨﻤﺎﻫﺎ رو ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﯿﻠﻢﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﯿﺎق ﺳﯿﻨﻤﺎي ﻫﺎﻟﯿﻮود در اﯾﺮان ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺨﺶ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ در‬
‫ﺣﺎل ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﺮاف ﺑﻪ ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺴﺘﺸﺎران آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ )ﮐﻪ ﺣﺪود ﭘﻨﭽﺎه ﻫﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ( در اﯾﺮان ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ در ذﻫﻦ اﯾﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎ زﯾﺮ ﺳﺮ ﻃﺒﻘﺎت ﺑﺎﻻي‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ارﺗﺒﺎط ﺷﺎه ﺑﺎ آﻣﺮﯾﮑﺎﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻧﻈﺎم ﺷﺎه زﯾﺮ ﺳﺆال رﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﺳﻼمزداﯾﯽ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﺷﺎه از ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ،‬و اﺳﻼمﺧﻮاﻫﯽ ﻣﺮدم‬
‫از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ دارﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻬﻀﺖ از ﺳﺎل ‪ 41‬ﺷﺮوع ﺷﺪ و‬
‫ﺷﺎه در اﯾﻦ ﺳﺎل در ﻻﯾﺤﻪ اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي اﯾﺎﻟﺘﯽ و وﻻﯾﺘﯽ ﺷﺮط ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﻗﺮآن را ﺣﺬف ﮐﺮد و اﯾﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﺬﻫﺒﯿﻮن و از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮﺟﻌﯽ ﺑﺰرگ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬در ﺟﺸﻦﻫﺎي ‪ 2500‬ﺳﺎﻟﻪ ﭼﻮن ﺗﻮﻫﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ و ﻧﯿﺰ ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯿﻮن ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺠﺮي ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺎدت ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﺎم ‪-‬ﺳﯿﺪﻣﺼﻄﻔﯽ ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ -‬ﻣﺮدم و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اﻫﻞ ﻗﻢ را ﺑﻪ واﮐﻨﺶ و ﺗﻈﺎﻫﺮات ﮔﺴﺘﺮده‬
‫واداﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻀﺎﯾﺎ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 57‬اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ و ﻣﻮﺟﺐ ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ رژﯾﻢ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﻃﻮل اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎ ﻣﺬﻫﺐ در ﺣﺎل ﺗﻀﻌﯿﻒ ﺷﺪن از ﺳﻮي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺮدم ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺗﻮدهﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺧﺎص ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎزاريﻫﺎ‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﻌﻀﯽ ﻓﻀﺎﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻏﯿﺮاﺳﻼﻣﯽ و ﻏﯿﺮﻣﺬﻫﺒﯽ ﮔﺴﺘﺮش ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺬﻫﺐ در‬
‫واﻗﻊ در دل ﻣﺮدم وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﻏﯿﺮﻣﺬﻫﺒﯽ ﺷﺎه ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﺮدم ﺷﺪ و اﯾﻦ ﺷﺨﺺ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻋﺎرف و ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪار ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺮدم را در راﺳﺘﺎي واژﮔﻮﻧﯽ رژﯾﻢ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ رﻫﺒﺮي ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪٢۵‬‬
‫اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻋﺼﺮ ﻣﺪرن ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ارزشﻫﺎي ﭘﯿﺸﺎﻣﺪرن رﺟﻮع داﺷﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ارزشﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ و‬
‫ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم)ص( و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ)ع(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺑﻮد ﺑﺮاي اﺣﯿﺎي ارزشﻫﺎي ﭘﯿﺸﺎﻣﺪرن‪ .‬اﻧﻘﻼب‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺧﺼﯿﺼﻪ ﺿﺪ ﺗﺠﺪد دارد و اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺑﻮد ﺑﺮاي رﺟﻌﺖ ﺑﻪ ارزشﻫﺎي ﭘﯿﺸﺎﻣﺪرن‪.‬‬

‫در ﺑﺴﯿﺎري از آﺛﺎري ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ در اﯾﺮان در ﻣﻮرد اﻧﻘﻼب ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﮐﯿﺪ اﯾﻦ آﺛﺎر‬
‫ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ارزﺷﯽ و رﻫﺒﺮي اﻧﻘﻼب اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﮐﺘﺎب ﻧﻬﻀﺖ روﺣﺎﻧﯿﻮن اﯾﺮان ﺑﻪ‬
‫ﻗﻠﻢ ﺣﺠﺖاﻻﺳﻼم ﻋﻠﯽ دواﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺒﺎرزات روﺣﺎﻧﯿﻮن ﺷﯿﻌﻪ در اﯾﺮان ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻞ اﻧﻘﻼب‬
‫اﺳﻼﻣﯽ اداﻣﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ و ﻋﻠﺖ ﺳﻘﻮط رژﯾﻢ ﺷﺎه را ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ در ﺟﺪاﯾﯽ آن از اﺳﻼم و ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽ از ﯾﮏ ﺳﻮ و ﻗﺪرت روﺣﺎﻧﯿﻮن در ﺑﺴﯿﺞ ﻣﺮدم ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺷﻌﺎرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺬﻫﺐ‬

‫در ﻣﺠﻤﻮع ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه اﻧﻘﻼب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ را ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻧﻬﻀﺖ ‪ 15‬ﺧﺮداد ‪ 1342‬ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 57‬ـ‬
‫‪ 1356‬داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻧﺸﺪ اﻣﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي رﺳﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﺗﺒﯿﯿﻦ اﻧﻘﻼب ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺸﮑﻞ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﺸﯿﻊ و روﺣﺎﻧﯿﻮن‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻧﯿﺮوﻫﺎ و ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺘﺠﺪد را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫اﺷﮑﺎل ﺳﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﮔﺮﻓﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم اﯾﺮان در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺷﯿﻌﻪ و ﭘﯿﺮو روﺣﺎﻧﯿﺖ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺷﺮوع ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي اﺳﻼمﺳﺘﯿﺰاﻧﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﻫﻪ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب و زﻣﺎن رﺿﺎﺷﺎه ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از‬
‫ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 56‬و ‪ 57‬در اوج اﻗﺘﺪار ﺧﻮد ﻗﺮار داﺷﺖ ﭘﺲ ﭼﺮا در ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻣﺎ ﺷﺎﻫﺪ‬
‫ﺣﺮﮐﺘﯽ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ و ﺑﻪ زاﻧﻮ درآﻣﺪن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬

‫‪٢۶‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺣﺰاب‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ و ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي ﻓﮑﺮي و ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان از ‪ 1320‬ﺗﺎ ‪1357‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﻬﻢ‬ ‫ﻧﺎم‬

‫ﻣﺒﺎرزة ﺑﺮاﻧﺪازاﻧﻪ و ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰ ﺑﺎ رژﯾﻢ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﺣﺰب ﺗﻮده‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﻮروي‬
‫ﺳﺎﻣﺎن دادن دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﺮﺟﻌﯿﺖ و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺟﺎﯾﮕﺎه دﯾﻦ و ﻣﺬﻫﺐ در ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺣﻮزه‬ ‫آﯾﺖ اﷲ ﺑﺮوﺟﺮدي‬
‫ﻋﻠﻤﯿﻪ ﻗﻢ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ اﺻﻠﯽ »ﻋﺪم دﺧﺎﻟﺖ در ﺳﯿﺎﺳﺖ« وﻟﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﻣﻮاﻗﻊ‬
‫ﺧﺎص ﺑﻪ ﺧﺼﻮص درﺑﺎره ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺿﺪ اﺳﻼﻣﯽ رژﯾﻢ‬
‫ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺳﮑﻮﻻرﯾﺴﻢ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ رژﯾﻢ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺶ اﺻﻠﯽ در‬ ‫ﺟﺒﻬﮥ ﻣﻠﯽ‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻠﯽ ﺷﺪن ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ در ﮐﻨﺎر ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي آﯾﺖ اﷲ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫ﯾﮏ ﮔﺮوه اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻧﻮاب ﺻﻔﻮي ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم اﺳﻼﻣﯽ و ﺑﺮﻗﺮاري‬ ‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻓﺪاﺋﯿﺎن اﺳﻼم‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺮور ﮐﺴﺮوي‪ ،‬ﺗﺮور رزمآرا ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ وﻗﺖ اﯾﺮان‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي اﻟﺘﻘﺎﻃﯽ )اﺳﻼﻣﯽ‪-‬ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺘﯽ(‪ ،‬ﻣﺒﺎرزة ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻋﻠﯿﻪ رژﯾﻢ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺠﺎﻫﺪﯾﻦ ﺧﻠﻖ اﯾﺮان‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزة ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻋﻠﯿﻪ رژﯾﻢ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺮﯾﮏﻫﺎي ﻓﺪاﯾﯽ ﺧﻠﻖ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻋﻠﻢﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ از دﯾﻦ )ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن دﯾﻦ و ﻋﻠﻮم ﺟﺪﯾﺪ(‪ ،‬دﺑﯿﺮ ﮐﻞ ﻧﻬﻀﺖ آزادي اﯾﺮان‪،‬‬ ‫ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻬﺪي ﺑﺎزرﮔﺎن‬
‫ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ دوﻟﺖ ﻣﻮﻗﺖ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﺑﺎ ﺣﮑﻢ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ )ره(‬
‫اﻧﺸﻌﺎب ﻣﺬﻫﺒﯽ از ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ رژﯾﻢ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ آزادي اﯾﺮان‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﺳﻼم ﻓﻘﺎﻫﺘﯽ )ﻧﻘﺶ روﺣﺎﻧﯿﺖ در ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺗﺰ‬ ‫اﺳﺘﺎد آﯾﺖ اﷲ ﻣﻄﻬﺮي‬
‫اﺳﻼم ﻣﻨﻬﺎي روﺣﺎﻧﯿﺖ(‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﻟﺘﻘﺎط و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺧﺎﻟﺺ ﻣﺎﻧﺪن ﺗﻔﮑﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزة‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺎ رژﯾﻢ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ در ﻗﯿﺎم ‪ 15‬ﺧﺮداد‪ ،‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺣﺴﯿﻨﯿﻪ ارﺷﺎد‪ ،‬ﻧﮕﺎرش دهﻫﺎ ﮐﺘﺎب‬
‫و اﯾﺮاد ﺻﺪﻫﺎ ﺟﻠﺴﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ دﯾﻨﯽ‬
‫از ﭘﯿﺸﺘﺎزان ﺟﺮﯾﺎن ﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ دﯾﻨﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺒﺎرزة‬ ‫آﯾﺖ اﷲ ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ‬
‫ﭘﯿﮕﯿﺮ و ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﺎ رژﯾﻢ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﻫﺪاﯾﺖ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﮕﺎرش ﮐﺘﺎب ﭘﺮﺗﻮي از ﻗﺮآن‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ اﺳﻼم و ﺗﺸﯿﻊ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ اﻧﻘﻼﺑﯽ‪ ،‬رادﯾﮑﺎل و‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽ ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ‬
‫ﭼﭗﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ از ﺗﺸﯿﻊ‪ ،‬اﯾﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي ﭘﺮﺷﻮر در ﺣﺴﯿﻨﯿﻪ ارﺷﺎد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮔﺴﺘﺮدة‬
‫ﻧﺴﻞ ﺟﻮان و ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺘﺠﺪد ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‬
‫ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺟﻮان و ﻣﺘﺪﯾﻦ ﺑﺎزار‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﺗﺸﮑﯿﻼﺗﯽ ﺑﺎ رژﯾﻢ ﺣﻮل‬ ‫ﻫﯿﺌﺖﻫﺎي ﻣﺆﺗﻠﻔﮥ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻣﺤﻮر رﻫﺒﺮي اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﻓﮑﺮي و ﻋﻤﻠﯽ از ﻣﺮﺟﻌﯿﺖ و روﺣﺎﻧﯿﺖ‬

‫‪٢٧‬‬