‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬

‫‪ ‬‬

‫داﻧﺸﮕﺎه ﭘﻴﺎمﻧﻮر‬
‫ﺑﺨﺶ ﻋﻠﻤﻲ ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﮔﺮوه ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬

‫‪ ‬‬

‫و روش ی ا ﯽ‬
‫ر ی و روش ﻨﺎ ﯽ ا ﯽ‬

‫ﺗﺪوﻳﻦﮔﺮ‪:‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺣﻴﺪر ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬

‫‪1‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫‪ -2‬ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي‬

‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي‪ ،1‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪدﻫﻲ ﻳﺎ ﻃﺮح رﻳﺰي‪ 2‬و روشﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ‪ 3‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ اﻫﺪاف ﻣﻌﻤﺎري در اﺻﻼح روﻧﺪ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻃﺮحﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري و ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻮزه ﻫﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي و روشﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﺿﺮورت‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻛﺎﻟﺒﺪي‪-‬ﻛﺎرﻛﺮدي و ﻋﻮاﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪-‬ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺑﺮ ﺣﻮزة‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪاي ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺨﺸﻲ از ﻛﻞ‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻃﺮاح ﺗﻮﺳﻂ آن ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع و اﻫﺪاف ﻃﺮح ‪-‬ﺑﻮﻳﮋه در زﻣﻴﻨﺔ ﻧﻴﺎزﻫﺎي‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهﻛﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ و ﺑﺴﺘﺮ‪ -‬آﺷﻨﺎ ﻣﻲﮔﺮدد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ اﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎت و اﻳﺪهﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ را در‬
‫ﺳﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮاﺣﻞ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪﻛﺎر ﮔﻴﺮد‪ .‬روشﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﻃﺮاح را ﺑﻪ ﻓﻬﻢ ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎ و ﻛﻠﻴﺖ ﺳﺎﺧﺘﺎر روﻳﺔ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ و زﻳﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي آن رﻫﻨﻤﻮن ﻣﻲﺳﺎزد و ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻳﺪهﻫﺎي او ﻫﻤﺮاه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫از ﻧﮕﺎه ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺷﺎﻣﻞ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻨﺪي ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺖ‪ .‬در ﻳﻜﻲ از‬
‫ﮔﻮﻧﻪﺑﻨﺪيﻫﺎي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮاردادي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي رﻳﺸﻪاي و ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻧﻮﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‪-‬‬
‫رﻳﺰي ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻨﺪي )ﺷﻜﻞ ‪ (1‬دﺳﺘﺔ ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ و ﻳﺎ ﻗﺮاردادي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي‬
‫‪-‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش ﻋﻤﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﺎرﺑﺴﺖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪه‪-‬‬
‫اﻧﺪ‪ -‬و دﺳﺘﺔ دوم ﺷﺎﻣﻞ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ و ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي رﻳﺸﻪاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي اﺳﺖ‪ .‬دﺳﺘﺔ ﺳﻮم ﻧﻴﺰ از ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ و ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻧﻮﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه و از دﻫﺔ ‪ 1990‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮ ﻣﻄﺮح‬
‫اﻧﮕﺎﺷﺖﻫﺎي ﭘﺎﻳﺪاري و ﺗﻮﺳﻌﺔ ﭘﺎﻳﺪار و ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎي ﻓﻜﺮي ﭼﻮن ﻧﻮ‪-‬اﺛﺒﺎت ﺑﺎوري‪ ،‬ﭘﺴﺎ‪-‬‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﺎ ﻃﺮح‬
‫ﻧﻮﺑﺎوري‪ ،‬ﻫﻤﮕﺎم و ﻫﻤﺴﻮ ﺑﻮدهاﻧﺪ )ﻋﺒﺪي داﻧﺸﭙﻮر‪.(1387 ،‬‬

‫‪                                                            ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Planning‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Programming‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Design Methodology‬‬

‫‪6‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮارداري ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي )ﺳﻨﺘﻲ(‬ ‫دﺳﺘﻪ ﻧﺨﺴﺖ ‪ ‬‬

‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي‬
‫ﻛﻠﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي رﻳﺸﻪاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي )اﻧﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﺳﻨﺠﺸﮕﺮ و ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴﺘﻲ(‬ ‫دﺳﺘﻪ دوم ‪ ‬‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻧﻮﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي )ﭘﺲ از ‪(1990‬‬ ‫دﺳﺘﻪ ﺳﻮم ‪ ‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ (1‬ﮔﻮﻧﻪﺑﻨﺪي ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي )اﻗﺘﺒﺎس از ﻋﺒﺪي داﻧﺸﭙﻮر‪  (1387 ،‬‬

‫در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬روشﻫﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي اﻏﻠﺐ ﺗﻼش دارﻧﺪ ﻓﻜﺮ را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺳﺎزﻧﺪ و ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺮاﺣﻠﻲ ﭘﻴﺎﭘﻲ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ و ﻫﺪف ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬روشﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ اﻣﻜﺎن وﺟﻮد ﻋﻴﻨﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ‪-‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ اﻣﻜﺎن آن ﻛﻪ ﻓﺮدي از ﺗﻤﺎم ﺣﻘﺎﻳﻖ و واﻗﻌﻴﺖﻫﺎ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺴﻴﺎر دارد‪ .‬اﻧﺘﺨﺎب ﻳﻚ ﺷﻴﻮة ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‪-‬‬
‫رﻳﺰي ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﻓﻨﻲ ﻳﺎ ﺣﺘﻲ روشﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎي اﻋﺘﻘﺎدي و ارزﺷﻲ‬
‫اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺳﺮ و ﻛﺎر دارﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ و روش ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي‪ ،‬ﭼﺎرﭼﻮﺑﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ در آن ﻣﻘﺼﻮد و ﺷﻴﻮه ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ روش ﻣﺸﻜﻞ‬
‫ﮔﺸﺎﻳﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲ‪ 1‬اﺷﺎره داﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راه رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ را ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺑﻪ ﻓﻬﻢ‪،‬‬
‫داﻧﺶ و درك ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ اﻧﺴﺎن و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ رﺷﺪ او ﻛﻤﻚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )ﺟﺪول ‪.(1‬‬

‫ﺟﺪول )‪ (1‬ﭼﺎرﭼﻮب روش ﻣﺸﻜﻞﮔﺸﺎﻳﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي )ﺑﺮداﺷﺖ از ﻋﺒﺪي داﻧﺸﭙﻮر‪(1387 ،‬‬
‫درك و ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﺸﻜﻞ و ﻣﺤﻴﻂ آن؛‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻨﺎﺑﻊ در اﺧﺘﻴﺎر؛‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺮي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻓﺮﺻﺖ ﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد؛‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻗﻴﻮد وارد ﺑﺮ ﻣﺸﻜﻞ‪-‬ﮔﺸﺎﻳﻲ؛‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺗﻬﺪﻳﺪﻫﺎي وارد ﺑﺮ ﻣﺸﻜﻞ‪-‬ﮔﺸﺎﻳﻲ؛‬ ‫روش ﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺗﻨﻈﻴﻢ اﻫﺪاف ﻛﻼن و ﺧﺮد ﻣﺸﻜﻞ‪-‬ﮔﺸﺎﻳﻲ؛‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ راه ﻫﺎي ﮔﺰﻳﻨﺔ ﻣﺸﻜﻞ‪-‬ﮔﺸﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ راﻫﺒﺮدﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ )ﺧﻂ ﻣﺸﻲ(ﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎ و ﻣﺴﻴﺮﻛﺎرﻫﺎ‬
‫ﻳﺎ روﻧﺪ ﻛﺎرﻫﺎ؛‬
‫ﻓﺮاﻓﻜﻨﻲ ﺑﺮآﻣﺪﻫﺎي ﻣﺤﺘﻤﻞ ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه؛‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ و اﺟﺮاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫ارزش ﮔﺬاري ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻫﺪف‪-‬ﺳﻮ؛‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺰﻳﻨﺔ ﺑﺮﺗﺮ‬
‫اﺟﺮاي ﮔﺰﻳﻨﺔ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه‪.‬‬

‫‪                                                            ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Rational Problem-solving‬‬

‫‪7‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫در ﻛﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻨﮕﺮد ﻛﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫او را ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻃﺮح ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺳﺎزﻧﺪه در ﻣﻮرد ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﻧﻘﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺑﺮاﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬آﮔﺎﻫﻲ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي اﻳﻦ‬
‫ﻓﺮﺻﺖ را در اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰان ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي وﻳﮋة ﺣﺮﻓﺔ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻳﻚ زﺑﺎن ﻋﻠﻤﻲ ﻋﺎم‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻣﻜﺎن ﻣﺒﺎدﻟﺔ ﻧﻈﺮات ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰان ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﺳﺎﻳﺮ اﻧﺘﻈﺎمﻫﺎي‬
‫ﻓﻜﺮي ‪-‬ﭼﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎد‪ -‬ﺑﺮﻗﺮار ﮔﺮدد‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎن داﺷﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‪-‬‬
‫رﻳﺰي ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻚ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻗﺼﺪ دﺧﺎﻟﺖ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ در ﻣﺤﻴﻂ را دارد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻬﺎر ﻳﺎ ﻛﻨﺘﺮل دﺧﺎﻟﺖ‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﻴﺮوﻧﻲ و زﻳﺎده رويﻫﺎي ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﻲ و ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي روش ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ اﻣﻮر اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻣﻜﺎن‬
‫اﻳﺠﺎد ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي وي ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫‪ -3‬ﻃﺮاﺣﻲ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ آرﻣﺎنﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺸﺮده در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮد ﻛﻪ اﺻﻼح‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺳﻄﻮح آﺳﺎﻳﺶ زﻳﺴﺖ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻛﺎرآﻣﺪي در اﺟﺮاي ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎي ﻻزم‪ ،‬و ﺗﺮوﻳﺞ‬
‫ﺑﻬﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ و آﺳﺎﻳﺶ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻪ و ﻛﺎرﺑﺮد آن‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه در ﻣﻌﻤﺎري ‪-‬‬
‫و ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻨﻈﺮ‪ -‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎم ﻫﻤﺎن ﻛﺎري را دارد ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎر ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ﻫﺎ ‪-‬ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ و ﻏﻴﺮﻣﺴﻜﻮﻧﻲ‪ -‬و ﻓﻀﺎي ﻛﺎﻟﺒﺪي اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري در‬
‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﻲ ﺟﺪي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه و ﻣﻨﺸﺄ اﺛﺮ ﻧﻤﻲ ﮔﺮدﻧﺪ؛ ﭼﺮاﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎران‪ ،‬ﻛﺎر ﻃﺮاﺣﻲ را ﺑﺴﻲ‬
‫ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺗﺮ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﻧﺎﺷﻲ از ﻋﺪم درك ﻣﻌﻨﻲ و ﻓﺎﻳﺪة اﻳﻦ داﻧﺶ و ﻧﻴﺰ ﻋﺪم‬
‫اﻃﻼع ﻛﺎﻣﻞ از ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺣﻮزة ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري داراي‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮده و از ﮔﺴﺘﺮة ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻛﻞ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻃﺮاﺣﻲ ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪ )ﭼﺮي‪.(1388 ،‬‬

‫روﻧﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮔﺰارة ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻲ اﻧﺠﺎﻣﺪ )ﭘﻨﻴﺎ و ﭘﺎرﺷﺎل‪(1384 ،‬؛ و ﻣﻲ ﺗﻮان آن را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت واژه اي ﺟﺎﻣﻊ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻛﺎر ﺗﺪوﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ ﻣﻜﺘﻮب ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﻜﺘﻮب ﺷﺎﻣﻞ‬
‫اﻫﺪاف و ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪ و ﺷﺮاﻳﻂ آﻏﺎزﻳﻦ ﻃﺮاﺣﻲ اﺳﺖ )ﻣﻴﻠﺮ‪ .(1383 ،‬اﻫﺪاف ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﺎﻧﻲ‬
‫اﻫﻤﻴﺘﻲ وﻳﮋه ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻮﻧﻲ و ﭼﺮاﻳﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻣﻬﻢ ﺑﻮده و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ از ﻓﻀﺎﻫﺎ ﺑﺴﻨﺪه‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻳﻚ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺑﺮاي آنﻫﺎ اﻟﻬﺎمﺑﺨﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻃﺮاﺣﺎن در ﻃﻲ روﻧﺪ اﻫﺪاف ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﻫﺪاف را ﺑﺎﻳﺪ از ﺟﻨﺒﺔ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻛﺎرآﻣﺪي و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻠﺔ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ راﺑﻄﺔ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻴﻦ اﻫﺪاف و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺿﺮورت دارد‪ .‬اﻫﺪاف‬
‫اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه از ارزش ﻫﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻳﺎ ﻣﻮردﻫﺎ ﻣﺸﺘﻖ ﻣﻲ ﺷﻮد و از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻫﺪاف ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻛﺎر و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺑﺰار رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ .‬راﺑﻄﺔ ﺑﻴﻦ اﻫﺪاف و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﻲ‬
‫ﻣﻬﻢ در ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻫﺪاف ﻋﻤﻠﻲ داراي ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﺑﺮاي اﺟﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻫﺪاف ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫داراي ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﭘﻨﻴﺎ‪ -‬ﭘﺎرﺷﺎل‪(1384 ،‬‬

‫‪9‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ اﻫﺪاف اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫﺎ و ﻧﻴﺰ ﻋﻮاﻣﻞ ﺷﻜﻞ دﻫﻨﺪة ﻃﺮح‬
‫‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺖ و اﻗﻠﻴﻢ‪ -‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎ ﮔﻮش ﻓﺮاداده و ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺎ و آرﻣﺎن ﻫﺎي او آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي رواﺑﻂ ﻣﻄﻠﻮب ﻓﻀﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﻛﺎرﺑﺮ در آن ﺻﻮرت ﻣﻲ‬
‫ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ و ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻫﺰﻳﻨﺔ ﻓﻀﺎﻫﺎ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﺑﻮدﺟﻪ ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎ و ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﻴﺰان ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺎز ﺗﻄﺒﻴﻖ ﮔﺮدد‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﮔﺮدآوري ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و آن ﮔﺎه ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﮔﺰارﺷﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻃﺮاﺣﻲ ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪ اراﺋﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد )ﭼﺮي‪.(1388 ،‬‬

‫از ﻧﮕﺎه ﺑﺮﺧﻲ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي و ﻃﺮاﺣﻲ دو ﭘﺎرة ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪة ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻳﻦ دو ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﻣﻜﻤﻞ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت دارﻧﺪ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻫﻢ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻠﻴﺪي در درك و‬
‫ﺗﻤﻴﺰ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي و ﻣﻔﻬﻮم ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻤﻠﻜﺮدي و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺑﻪ اﻳﺪه ﻫﺎي اﻧﺘﺰاﻋﻲ اﺷﺎره دارد؛ اﻳﺪه ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ راه ﺣﻞ ﻫﺎي ﻋﻤﻠﻜﺮدي ﺑﺮاي ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺮدازش داده ﻫﺎي ﺧﺎم ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎدار و ﻛﺎرﺑﺮدي در ﻃﺮاﺣﻲ اﺳﺖ و روﻧﺪي‬
‫دو ﻣﺮﺣﻠﻪاي ‪-‬ﺗﻘﻠﻴﻞ و ﺗﻮﺳﻌﺔ اﻃﻼﻋﺎت‪ -‬ﺷﺎﻣﻞ ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﺗﻴﻚ ‪-‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﻧﻴﺎزﻫﺎي اﺻﻠﻲ‪ -‬و‬
‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻃﺮح ‪-‬ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﻛﺮدن آن‪ -‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺷﺎرة ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ اﻳﺪه ﻫﺎي ﻋﻴﻨﻲ و ﻣﻠﻤﻮس اﺳﺖ؛ و‬
‫در ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻃﺮح ﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع و ﻣﺘﻌﺪد در ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه ﺻﻮرت ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد )ﭘﻨﻴﺎ و ﭘﺎرﺷﺎل‪،‬‬
‫‪.(1384‬‬

‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان اﻳﻦ ﺣﻮزه‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري را ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻔﻜﺮ اﻧﺘﺰاﻋﻲ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ و ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﺟﺰا را اﻧﻌﻄﺎف ﭘﺬﻳﺮ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﮕﻪ دارد و اﻳﻦ ﻛﺎر ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻃﺮح‪ ،‬راه ﺣﻞ‬
‫ﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ را اراﺋﻪ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ اداﻣﻪ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ؛ ﺑﺎ اﻳﺪه ﻫﺎي ﺗﺠﺮﻳﺪي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫رﻳﺰي ارﺗﺒﺎط دارد ﻛﻪ در آن اﻳﺪه ﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راه ﺣﻞ ﻫﺎي ﻋﻤﻠﻜﺮدي ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻃﺮح‪ ،‬ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻠﻘﻲ آن ﻫﺎ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﭘﺎﺳﺦ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‬
‫ﻃﺮح ﻧﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اوﻟﻴﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺮاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻳﺎ ﻃﺮح رﻳﺰي ﺑﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي‪،‬‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي ﻣﺪون ﺑﺮآﻣﺪه از ﺣﻘﺎﻳﻖ و ارزش ﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي و دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺘﻮان‬
‫ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي و ﺟﺎﻣﻊ را از آن ﻫﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺻﻔﺎت ﻧﻈﻢ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ در ارزﻳﺎﺑﻲ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ و ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺼﻨﻮع ﺿﺮورت دارد )ﻧﻘﻲ زاده‪.(1385 ،‬‬

‫‪10‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰان ﺑﺎﻳﺪ ارﺗﺒﺎط و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﻫﺪاف و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ را ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺎر ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺮرﺳﻲ اﻫﺪاف و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ از ﻧﻈﺮ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻃﺮاﺣﻲ را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻛﺎر ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻃﺮاﺣﻲ در ﻃﻮل ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫راهﺣﻞﻫﺎ ﻗﺒﻞ از ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﭘﻨﻴﺎ و ﭘﺎرﺷﺎل ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﺗﻼش داﺷﺘﻪ و ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﻣﻔﻬﻮم ﭘﺎﻳﻪ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺷﺎﻣﻞ؛ اوﻟﻮﻳﺖ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‪،‬‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ‪-‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ از ﭘﺮوژه‪ -‬ﺗﺮاﻛﻢ‪ ،‬ﮔﺮوهﺑﻨﺪي ﺧﺪﻣﺎت‪ ،‬ﮔﺮوهﺑﻨﺪي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺮوهﺑﻨﺪي اﻓﺮاد‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﺒﻨﺎ ‪-‬زادﺑﻮم و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﺮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻀﻮر ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻮد را در آن ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ‪ -‬رواﺑﻂ ‪-‬ﻗﺮاﺑﺖ ﻋﻤﻠﻜﺮدي‪-‬‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ دﺳﺘﺮﺳﻲ‪ ،‬ﺟﻬﺖﻳﺎﺑﻲ‪ ،‬اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﻳﺮي‪ ،‬اﻳﻤﻨﻲ و ﻛﻨﺘﺮل ﻫﺎي اﻣﻨﻴﺘﻲ‪ ،‬اﻧﺮژيﺑﺴﻨﺪي‪ ،‬ﻛﻨﺘﺮلﻫﺎي ﻣﺤﻴﻄﻲ‬
‫و ﻛﻨﺘﺮل ﻫﺰﻳﻨﻪ ‪-‬ﻳﺎﻓﺘﻦ اﻳﺪهﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‪ -‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺮ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﺔ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻣﺆﺛﺮﻧﺪ‬
‫)ﭘﻨﻴﺎ و ﭘﺎرﺷﺎل‪.(1384 ،‬‬

‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺳﻌﻲ در اﻧﺠﺎم اﻫﺪاف ﻋﻤﻠﻲ دارﻧﺪ و در واﻗﻊ وﺳﻴﻠﻪ اي ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫اﻫﺪاف ﻫﻤﺎن ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻧﻴﺰ روش‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﺎﺳﺦ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺑﻪ آن ﻫﺎ و ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ در واﻗﻊ ﮔﺰارة ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻋﻤﻠﻜﺮد‪ ،‬ﻓﺮم‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد و زﻣﺎن ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺷﺎﻣﻞ اﺑﺰارﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﺎﺳﺦ ﻫﺎ و اﻫﺪاف ﻃﺮح ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻧﺘﺎﻳﺞ را ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬اﻫﺪاف ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﺎﻧﻲ اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋه اي ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﭼﻮﻧﻲ و ﭼﺮاﻳﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﻳﺸﺎن‬
‫ﻣﻬﻢ و اﻟﻬﺎم ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﻫﺪاف را ﺑﺎﻳﺪ از ﺟﻨﺒﺔ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻛﺎرآﻣﺪي و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ راﺑﻄﺔ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻴﻦ اﻫﺪاف و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺿﺮورت دارد‪ .‬اﻫﺪاف –ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻛﺎر‪ -‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺑﺰار رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ .‬اﻫﺪاف‬
‫ﻋﻤﻠﻲ‪-‬و اﻫﺪاف ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه از ارزش ﻫﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻳﺎ ﻣﻮرد ﻫﺎ ﻣﺸﺘﻖ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ -‬داراي ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﺑﺮاي اﺟﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ و راﺑﻄﺔ ﺑﻴﻦ اﻫﺪاف و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻣﻬﻢ در ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﻧﮕﺎﻫﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪﻛﺎوي و ﻃﺮاﺣﻲ ﺣﻞ ﻛﺮدن آن ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ دو روﻧﺪ ﻛﺎﻣﻼً‬
‫ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻧﮕﺮشﻫﺎ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ دارد‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬روش ﻣﺴﺌﻠﻪﻛﺎوي‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي و‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ‪-‬ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ -‬دو روﻧﺪ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ ﺧﺎﺻﻲ را ﻣﻲﻃﻠﺒﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﺎﻳﻪ‪،‬‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺤﻮري آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻞ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻓﺮاﮔﻴﺮ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از اﺻﻮل ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ روش ﻣﺴﺌﻠﻪﻛﺎوي اﺳﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻳﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺤﻮري در ﻣﻘﺎﺑﻞ راه ﺣﻞ ﻣﺤﻮري ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي در روش ﻣﺴﺌﻠﻪ‬

‫‪11‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﻛﺎوي‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ روﻧﺪ ﭘﻨﺞ ﻣﺮﺣﻠﻪ اي و ﻣﻼﺣﻈﺎت ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﺔ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﭼﻬﺎر درﺟﺔ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫روش‪ ،‬درﺟﺔ اول ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺷﺎﻣﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻌﻤﺎري ﺳﻨﺘﻲ اﺳﺖ؛ درﺟﺔ دوم آن اﺳﺘﻔﺎده از راﻳﺎﻧﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺮدازش ﺣﺠﻢ وﺳﻴﻌﻲ از داده ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪة ﻣﻌﻤﺎر و ﺑﺎ ﻫﺪف ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي؛ و‬
‫درﺟﺔ ﺳﻮم ﺗﺤﻠﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺗﺴﻬﻴﻼت ﻋﻤﻠﻜﺮدي ﻣﻮﺟﻮد و ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺎزده‬
‫ﻋﻤﻠﻜﺮدي و ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در درﺟﺔ ﭼﻬﺎرم ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﻼﺣﻈﺎت ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﺔ ﻋﻤﻠﻜﺮد‪ ،‬ﻓﺮم‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد و‬
‫زﻣﺎن ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺷﻬﺮي را ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﮔﺮدد )ﭘﻨﻴﺎ و‬
‫ﭘﺎرﺷﺎل‪.(1384 ،‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ درج ﺷﺪه در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة اﻃﻼﻋﺎت ﻻزم ﺑﺮاي ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﻣﺸﻜﻞ‬
‫ﻃﺮح )ﭼﺮي‪(1388 ،‬؛ و ﭼﺮﺧﺔ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي و ﻣﺴﺎﺋﻞ آﺗﻲ ﻃﺮح‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﺣﻮزة ﺑﻮدﺟﻪ‪ ،‬ﻛﺎرﻛﺮد و‬
‫ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي زﻳﺒﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻲ آن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﺷﻮد )ﻣﻴﻠﺮ‪ .(1383 ،‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻧﻘﺶ ﻃﺮاح و ﻳﺎ ﺗﻘﺪم و ﺗﺄﺧﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫رﻳﺰي و ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻻوﺳﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺒﻲ ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ؛ ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺷﻬﺮي در ﺻﺪر‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري در ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﺤﺼﻮل در ذﻳﻞ ﻛﻪ ارزﺷﻲ ﻣﺤﺪود دارد‪.‬‬
‫ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎري ﻳﻜﻲ از ﻣﻴﺎﻧﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﻫﺎ در ﻃﻴﻒ ﻃﺮاﺣﻲ اﺳﺖ و در ﻇﺎﻫﺮ ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﻚ و ﻃﺮز ﻛﺎر ﻃﺮاح ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺗﺎ وﻳﮋﮔﻲ دروﻧﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ ﺟﺴﺖ و ﺟﻮ و‬
‫اﻧﺘﺨﺎب آراء را ﻣﻲ ﻃﻠﺒﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺮوع ﻛﺮد و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﺮداﺧﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي و‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ دو ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط اﻧﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺰﻣﺎن آﻏﺎز ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺑﻴﺶ از ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻫﺎ و ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻴﻢ )ﻻوﺳﻮن‪.(1384 ،‬‬

‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻘﻮﻟﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد اﻓﻼﻃﻮن‪،‬‬
‫آﮔﺎﻫﻲ و داﻧﺶ از ﺗﺮﻛﻴﺐ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ رو ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرود و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ آن را اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ‬
‫ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﻫﺮ ﺷﻴﺌﻲ ﺑﺎ اﺟﺰاﻳﺶ ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺑﺰرگ از ﻃﺮﻳﻖ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي اﺟﺰا ﺷﻜﻞ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ‪-‬داﻧﺶ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ -‬ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ‪-‬‬
‫رود‪ .‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰان ﻣﻌﻤﺎري اﻏﻠﺐ ﺗﺎ اﻧﺪازهاي اﻳﻦ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن )ﺗﺤﻠﻴﻞ‪-‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻳﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ‪-‬ﺗﺤﻠﻴﻞ( را‬
‫ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎس ﺑﺮﺧﻲ ﻃﺮاﺣﻲ را ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺮﻛﻴﺐ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي را ﭼﻮﻧﺎن ﺗﺤﻠﻴﻞ‬ ‫ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﺗﺤﻘﻴﻖ( و ﻳﻚ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻛﺘﺸﺎﻓﻲ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ )ﭘﻨﻴﺎ و ﭘﺎرﺷﺎل‪.(1384 ،‬‬

‫‪12‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺳﺎﺧﺘﺎر و و ﺷﺮاﻳﻂ ﭘﺮوژه را ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻧﺐ آن ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫از ﺗﻤﺎم ﻧﮕﺮش ﻫﺎ و اﻓﻜﺎر ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬اﻳﺪه ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻮدﺟﻪ ﻫﺎ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ و آن ﻫﺎ را در‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺟﺪﻳﺪي ﻛﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺗﻤﺎم اﺟﺰاﺳﺖ ‪-‬در ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻠﻲ‪ -‬درآﻣﻴﺰد‪ .‬راﺑﻄﺔ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻴﻦ دو ﺳﻮي‬
‫ﻣﻌﻜﻮس و ﻣﻜﻤﻞ ﭼﺮﺧﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺮﻛﻴﺐ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺮاي اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﻳﻲ و ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻘﺮاﻳﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان از اﺟﺰا ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻛﺎﻣﻞ رﺳﻴﺪ‪ ،‬و از ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺎت دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل‬
‫ﻗﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﻛﻠّﻴﺘﻲ ‪-‬ﻫﻤﭽﻮن ﻧﻈﺮﻳﻪ و ﻳﺎ ﻓﺮﺿﻴﻪ‪ -‬آﻏﺎز ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﺟﺰا ‪-‬اﺳﺘﻨﺘﺎج اﺟﺰا‪ -‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ ﺗﻤﺮﻛﺰ ﺑﺮ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻛﻠﻲ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻋﻼﻗﻪ دارﻧﺪ و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎت را ﺑﺮاي ﻣﺮاﺣﻞ‬
‫ﺑﻌﺪي ﻣﻲ ﮔﺬارﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﭘﻴﺶ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻛﺎر‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻔﺎوت ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن و ﻫﻤﻜﺎران ﻃﺮح ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن ارﺳﻄﻮ و اﻓﻼﻃﻮن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻇﻴﻔﺔ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰ‪ ،‬درك ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﺗﻔﻜﺮ و در ﮔﺎﻣﻲ ﻓﺮاﺗﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن و ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ دو در ﺟﻬﺖ‬
‫ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ذﻛﺮ ﺷﺪه در ﻃﺮح اﺳﺖ )ﭼﺮي‪ .(1388 ،‬اﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﺳﺒﺐ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ در اﺳﺘﻤﺮار روﻧﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﮋوﻫﻲ‪،‬‬
‫راﺑﻄﺔ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻃﺮاﺣﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﻟﻨﮓ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ دارد‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺳﺎس ﻛﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي اﺳﺖ و اﻳﻦ دو اﻏﻠﺐ ﻫﻢ زﻣﺎن ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎي‬
‫ﺑﻴﺎن اﻫﺪاﻓﻲ ﻛﻪ ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪة ﻃﺮح ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي اﺳﺖ و روش ﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ در‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎران ﺣﺮﻓﻪ اي ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻨﺪ )ﻟﻨﮓ‪ .(1381،‬ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﺑﺮﻧﺎﻣﺔ اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫را ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﺮده و ﺳﺌﻮاﻻﺗﻲ در زﻣﻴﻨﺔ اﻫﺪاف ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﺻﻞ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﻴﺎن‬
‫ﻣﺸﻜﻼت و ﺧﻼﺻﻪ اي از اﻫﺪاف اﺳﺖ و ﺑﻴﻦ داﻧﺶ ﭘﺎﻳﺔ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي‪ ،‬ﻛﻨﺶ و واﻛﻨﺸﻲ دو‬
‫ﺳﻮﻳﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد )ﻣﻴﻠﺮ‪ .(1383 ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺧﻼق ﻃﺮﺣﻮاره ﻫﺎي ﺷﻜﻠﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻀﺎي اﻧﺴﺎن ﺳﺎﺧﺖ اﺳﺖ و ﺧﺎرج از ﻛﺎﻏﺬ ﺣﺎﺻﻞ ذﻫﻨﻴﺖ دروﻧﻲ ﻃﺮاح از واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻲ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎي واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎﺳﺖ )ﮔﺮوت و واﻧﮓ‪.(1384 ،‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ﭼﺮي‪ ،‬روش ﻋﻠﻤﻲ در ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮده و در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﻛﻢ ﺗﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان آن را در اﻣﺘﺤﺎن ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﺋﻲ از ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬روش ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ ﺗﻜﺮار در ﻛﺎرﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري در ﭘﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي اﻧﺤﺼﺎري ﭘﺮوژه اﺳﺖ و ﺑﺴﻴﺎري از راه ﺣﻞ ﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري آن ﻃﻮر ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻜﺮار ﺷﺪﻧﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺳﺎزﻣﺎن دﻫﻲ ﻛﻮﺷﺶ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻠﻖ اﺛﺮي ﺑﻲ ﻫﻤﺘﺎ و اﻧﺤﺼﺎري را ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲ‬

‫‪13‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﺳﺎزﻧﺪ ﺑﺎﺷﻴﻢ )ﭼﺮي‪ .(1388 ،‬ﺑﻌﻀﻲ ﻃﺮاﺣﻲ را از ﻛﻞ ﺑﻪ ﺟﺰء و ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﺰء ﺑﻪ ﻛﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ در ﻛﻞ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ دو ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﺳﺎﺳﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ واﮔﺮا و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻫﻤﮕﺮا را در ﺧﻮد دارد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻃﺮاﺣﺎن در ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺣﻞ ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ در اﻧﺪﻳﺸﻪ اي واﮔﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ واﮔﺮا ﺗﺪوﻳﻦ اﻧﮕﺎره ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد از ﻳﻚ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻳﺎ ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎ اﺑﺪاع اﻧﮕﺎره ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻳﺎ راه ﺣﻞ ﻫﺎي ﺑﺎﻟﻘﻮه ﺳﺮوﻛﺎر دارد‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻫﻤﮕﺮا ﻋﻤﻞ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻳﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ اﻧﮕﺎره از اﺟﺰاﺋﻲ ﻛﺜﻴﺮ اﺳﺖ )ﻟﻨﮓ‪.(1381،‬‬

‫اﻋﺘﻘﺎد دﻳﮕﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد و ﭼﻪ ﺣﺘﻲ روي ﻣﻴﺰ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﮕﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ اﻳﺪه اي ﺷﻜﻞ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و ﻃﺮﺣﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ )ﻻوﺳﻮن‪ .(1384 ،‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آﻳﻨﺪه ﻧﮕﺮي و ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ و ﻻزﻣﺔ ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻳﻚ ﻃﺮح ﺧﻮب را ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺎزﺧﻮرد ﺑﺮاي اﺻﻼح ﻃﺮح‬
‫ﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻛﺮدن ﺑﺮﻧﺎﻣﺔ ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رود )ﭘﻨﻴﺎ و ﭘﺎرﺷﺎل‪ .(1384 ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﭘﻴﺸﺒﺮد اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﺒﺎﻧﻲ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ اﺳﺖ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻃﺮح‪ ،‬ﺑﺎزﺧﻮرد اﻃﻼﻋﺎت و اﺻﻼﺣﺎت آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي‬
‫ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ را ﺑﺮﺣﺴﺐ وﻳﮋﮔﻲ و ﻧﻮع ﭘﺮوژه ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻻزم ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮﻳﻦ ﻗﺎﻟﺐ ﻳﺎ ﻓﺮم را در اﺧﺘﻴﺎر ﻃﺮاح ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻛﻤﺎ اﻳﻨﻜﻪ در ﻋﺮﺻﺔ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻲ‬
‫وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻮاﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺨﺼﺺ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫رﻳﺰي ﻋﻤﻠﻜﺮدي ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد )ﭼﺮي‪.(1388 ،‬‬

‫‪14‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫‪ -4‬ﺳﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري‬

‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﻳﺮ ﺷﺎﺧﻪاي از ﻣﻌﻤﺎري در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 1960‬ﻣﻴﻼدي و در ﻫﻤﺎن ﺷﺮاﻳﻄﻲ‬
‫اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ دﻳﮕﺮ رﺷﺘﻪﻫﺎ ﺿﺮورت داﺷﺘﻦ ﻣﻌﻴﺎر ﻋﻤﻞ ﺑﺮاي ﺧﻮد را درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ .(2‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه در اﺑﺘﺪاي ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪﺳﺎزي آﮔﺎﻫﺎﻧﺔ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ و ﺿﻮاﺑﻂ ﻃﺮاﺣﻲ دارد‪،‬‬
‫اﻣﺎ رﻳﺸﺔ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن ﺑﻪ دورة ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬در آن زﻣﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﺔ روش ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﺸﻜﻞ ﻋﻤﻠﻜﺮدي ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻲ از داﻧﺸﮕﺎﻫﻴﺎن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬روان ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‬
‫و اﻧﻮاع زﻳﺎدي از ﻣﺸﻜﻼت را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮدﻧﺪ )ﭼﺮي‪.(1388 ،‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ (2‬ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي در ﻣﻌﻤﺎري )ﺑﺮداﺷﺖ از ﭼﺮي‪  (1388 ،‬‬

‫در ﺳﺎل ‪ 1959‬ﭘﻨﺎ و ﻛﻮدﻳﻞ‪ 1‬ﻣﻘﺎﻟﻪ اي را ﺑﺎ ﻧﺎم‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻌﻤﺎري‪ -‬ﺳﺮآﻏﺎزي ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﻲ ﺧﻮب‪ ،‬در ﻧﺸﺮﻳﺔ‬
‫آرﻛﻲ ﺗﻜﭽﺮال رﻳﻜﻮرد ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎر ﻃﺮاﺣﻲ ﺧﺎص را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺎرﺑﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از ﺷﺮوع ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ آن ﻫﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻌﻤﺎري ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪﻫﺎ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻌﺮﻓﻲ آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﻲ ﻣﻬﻢ در ﺣﺮﻓﺔ ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ‪1977‬‬
‫ﭘِﻨﺎ و ﻓﻮك‪ 2‬ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﺑﺎ ﻧﺎم ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﺸﻜﻞ ‪-‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﺎوي‪ -‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺟﻊ و ﭘﺎﻳﻪ ﺑﺮاي آن‬
‫دﺳﺘﻪ از ﻣﻌﻤﺎراﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي را راﻫﻲ ﺑﺮاي ﺷﻔﺎف ﺳﺎزي ﻛﻮﺷﺶ ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺎن ﺑﺮﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ ،‬در آﻣﺪ‪.‬‬

‫‪                                                            ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪William Pen &William Coudill‬‬
‫‪2‬‬
‫‪John Focke‬‬

‫‪15‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫در اداﻣﻪ‪ ،‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﭘﺎرﺷﺎل‪ ،1‬روش ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﺎوي را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و‬
‫روش ﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬روش ﻫﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﺴﻂ و ﮔﺴﺘﺮش دادﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎي رﺳﻤﻲ در‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ‪-‬ﻛﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺎي ﺗﺨﺼﺼﻲ اراﺋﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ -‬ﭘﺸﺘﻮاﻧﺔ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺪاوم و ﭘﻴﻮﺳﺘﺔ اﻳﻦ‬
‫رﺷﺘﺔ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﮔﺮدﻳﺪ )ﭼﺮي‪ .(1388 ،‬ﺑﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺑﻪ داﻧﺸﻲ ﺗﺎم و ﺗﻤﺎم ‪-‬و ﻧﻪ ﺻﺮﻓﺎً اﻣﺮي‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻓﻨﻲ آﺟﺮ و ﻣﻼت‪ -‬ﺗﻼش ﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﺔ ﺷﻬﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ رﺷﺪ ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﭘﺲ از آن ﻧﻴﺰ اﻓﺮاد ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ در اﻳﻦ ﺣﻮزه ﺑﻪ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺗﺨﺼﺼﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و در‬
‫اﺑﻌﺎد ﭘﮋوﻫﺸﻲ‪ ،‬آﻣﻮزﺷﻲ‪ ،‬ﺣﺮﻓﻪ اي و ﻛﺎرﺑﺮدي ﺑﺮ ﮔﺴﺘﺮش آن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫از ﻧﮕﺎه ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان‪ ،‬ﻫﺮ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اي ﺷﺮوع ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬از آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺎﻣﻊ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺴﺖ و ﭼﻪ‬
‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ! در اﺻﻞ ﻫﻤﻴﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﺤﻮري‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎ و اراﺋﺔ ﻧﻈﺮات ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺟﻬﺖ داد‪ .‬وﻳﮋﮔﻲ ﻣﻬﻢ ﺗﻮﺳﻌﺔ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻃﻲ دﻫﻪ ﻫﺎي اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﺪا‬
‫ﺑﻮدن ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ از ﻣﻘﻮﻟﺔ ﻃﺮاﺣﻲ در ﻛﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻣﻘﻮﻟﻪ‪ ،‬در‬
‫ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ در ﻫﻢ ﺗﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ و در ﻛﻨﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر در ﻛﺘﺎب ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎﻳﻲ در ﺑﺎب‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻓﺮم‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻃﺮاﺣﻲ ﺧﻮدآﮔﺎه و ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ﺗﻤﻴﻴﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه‪ ،‬اﻓﺮاد ﺑﺎ روش ﺳﻌﻲ و‬
‫ﺧﻄﺎ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﻧﻴﺎزﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻧﺪ ﺧﻠﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﭘﻴﭽﻴﺪه‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪة ﻃﺮاﺣﻲ ﺧﻮدآﮔﺎه اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آداب و ﺳﻨﺖ ﻫﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي از اﻟﮕﻮﻫﺎ و‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي آرﻣﺎﻧﻲ را در اﺧﺘﻴﺎر ﻃﺮاح ﻗﺮار دﻫﻨﺪ وﻟﻲ آن ﻫﺎ را دﻳﻜﺘﻪ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ )ﻻوﺳﻮن‪.(1384 ،‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬در اﺻﻮل داﻧﺶ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬اﻳﺪه ﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬روان‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎﻳﺪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻫﺎﻳﻲ ﺧﺎص ﭼﻮن‪ ،‬واﻗﻌﻴﺎت ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺑﻮدﺟﻪ و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ و اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪاي ﻓﺮاﮔﻴﺮ را ﻣﻲ ﻃﻠﺒﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﺿﺮورت ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع دﻳﮕﺮي از اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن در ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﺰوم وﺟﻮد اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺳﺎزﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﻨﻈﻢ ﻧﻴﺰ از دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﻳﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﻛﺎر ﺧﻼﻗﻪ ﻫﻢ ﺑﻴﺎن ﺧﻮد ﻣﻌﻤﺎر ‪-‬ﻣﺤﺼﻮﻟﻲ ﺷﺨﺼﻲ‪ -‬و ﻫﻢ ﻳﻚ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﻲ ﻏﻴﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ اي ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺧﻼﻗﻴﺖ ‪-‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻮزة دروﻧﻲ و ﺷﺨﺼﻲ ﻃﺮاح‪ -‬و ﻧﻴﺰ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﻲ‬
‫ﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﺑﻴﺮوﻧﻲ‪ ،‬در ﻃﺮاﺣﻲ ﺿﺮورت دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬

‫‪                                                            ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Steven Parshall‬‬

‫‪16‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﻧﻮع اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ )ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ( و در ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺨﻴﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺨﻴﻞ‪ ،‬ﻓﺮد ﺑﻪ اﺗﻜﺎي ﺗﺠﺮﺑﺔ ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻮد و ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ‪-‬و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻲ ﻫﺪف‪ -‬ﻣﻄﺎﻟﺐ را در‬
‫ﻫﻢ آﻣﻴﺰد )ﻻوﺳﻮن‪.(1384 ،‬‬

‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﺗﻼﺷﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﺑﺪاع ﻳﺎ اراﺋﺔ راه ﺣﻞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻫﺪاف ﻃﺮح ‪-‬ﺑﻪ‬
‫وﻳﮋه ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي‪ -‬در ﻳﻚ ﻧﮕﺎه ﻛﻞﻧﮕﺮ و درﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﺮﺗﺮ و ﻣﻴﺮاث‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮي را ﺑﺮاي آﻳﻨﺪﮔﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺤﻘﻖ ﻳﻚ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮاﮔﻴﺮ در ﺻﻮرت ﻛﺎﻟﺒﺪي ﺑﻨﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف اﻗﺘﺼﺎدي ‪-‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺼﺮف ﺑﻬﺘﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺮة ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ -‬ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﻌﺎدل ‪-‬ﻧﻈﺎم ﭘﺎﻳﺪاري‪ -‬و ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﻣﺘﻌﺎدل ‪-‬ﻧﻈﺎم ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ داري‪ -‬اﺷﺎره‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ زﻣﺎن ﻧﻴﺰ در ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻣﻌﺎدل ﻫﺰﻳﻨﻪ را ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‬
‫ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺷﻴﻮة ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻛﺎر را ﺗﺴﺮﻳﻊ و ﺑﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻳﺎ ﻓﻀﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪة‬
‫ﺷﺎﺧﺺ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اراﺋﺔ ﻧﻘﺸﺔ راه‪ -‬واژهاي ﻣﺼﻄﻠﺢ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‪ -‬ﻣﻲ ﭘﺮدازد و ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺳﺎزﻣﺎندﻫﻲ‬
‫ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻃﺮاح را ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﻲ رﺳﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮﺟﻪ دارد‪ .‬ﺗﺤﻮل ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از‬
‫دو ﭘﺎﻳﺔ ﻧﻮﮔﺮاﻳﻲ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﭘﺎﻳﺔ اول ﻣﻨﻄﻖﮔﺮاﻳﻲ و ﭘﺎﻳﺔ دوم ﻛﻪ ﻛﺎرﻛﺮدﮔﺮاﻳﻲ ﻳﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﮔﺮاﻳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﻲ از ﻛﻞ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻨﺴﻴﻖ‬
‫اﻫﺪاف ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻃﺮاح در ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﺨﺸﻲ ﺑﻪ ﻓﻀﺎي زﻧﺪﮔﻲ و ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻌﻤﺎري در اﺑﻌﺎد‬
‫ﻛﺎرآﻣﺪي و ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻓﻀﺎﻫﺎ اراﺋﻪ ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -1-4‬اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي در ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ‪ ‬‬

‫اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻓﺮﺿﻴﺎت ﻣﺸﺨﺼﻲ ﭘﺎﻳﻪ رﻳﺰي ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻨﻮع اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﺎت ﺑﺴﻴﺎر‬
‫زﻳﺎد اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻈﺮات ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ را ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮده و ﺑﺮاي آن دﻟﻴﻞ ﻣﻲ آورﻧﺪ‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﭘﻴﺶ از آن ﻧﻴﺰ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻠﻲ و ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك و ﻧﻴﺰ ﺗﻔﺎوت ﻫﺎي ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮات در‬
‫ﺟﺪول )‪ (2‬اراﺋﻪ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﺟﺪول )‪ (2‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري )اﻗﺘﺒﺎس از ﭼﺮي‪(1388 ،‬‬
‫وﻳﻠﻴﺎم ﭘﻨﻴﺎ‬ ‫دوﻧﺎ ﭘﻲ‪ .‬دورك‬ ‫راﺑﺮت ﻛﺎﻣﻠﻴﻦ‬ ‫ﺟﻲ ﻓﺎرﺑﺴﺘﻴﻦ‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰ‬

‫ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫روﻳﻜﺮد‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎه‬
‫ﻋﻠﻮم رﻓﺘﺎري‪،‬‬
‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﻲ‬ ‫ﻣﺴﺘﻨﺪﺳﺎزي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬ ‫ﻣﺮاﺣﻞ و‬
‫ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺨﺼﺼﻲ‬
‫وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﻣﺘﻨﻲ‬

‫ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ زﻣﻴﻨﺔ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ زﻣﻴﻨﺔ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ زﻣﻴﻨﺔ‬

‫ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺣﻠﻪ اي از ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬ ‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺣﻠﻪ اي از ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬
‫ارزش ﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﻴﻢ اﻫﺪاف‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻫﺪاف در ﻣﺮﺣﻠﺔ اول ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻠﺔ ارﺟﺢ‬
‫ﮔﺮدآوري‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ‬
‫راﻫﺒﺮد و ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي اﻃﻼﻋﺎت‬
‫اﻃﻼﻋﺎت و ﺳﭙﺲ ﺗﺮﻛﻴﺐ آن ﻫﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎدة ﻃﺮاح‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ راه ﺣﻞ ﻫﺎ ﺟﺰﺋﻲ از ﻣﺮاﺣﻞ‬
‫ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي ﻣﺴﺌﻠﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻮﺿﻮع‪،‬‬
‫روﺷﻦ ﻛﺮدن ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و آزﻣﻮدن‬
‫ارزش ﻫﺎي ﻣﻐﺎﻳﺮ و‬
‫آن ﻫﺎ در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺳﻮم‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي ﺣﻴﺎﺗﻲ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺘﻮن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬ ‫آﻏﺎز ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و ﻛﺎرﺑﺮان‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺣﻠﻪ اي از ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬
‫ﻣﻌﻴﺎر ﻛﺎراﻳﻲ‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻫﺪاف‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎر‪،‬‬
‫ﺑﻴﺎن اوﻟﻮﻳﺖ‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺳﻮم ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬ ‫ﻣﻘﺎﺻﺪ و ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺮرات‪،‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺘﻮن و ﺗﻮﺻﻴﻒ‬
‫ﮔﺮدآوري اﻃﻼﻋﺎت و‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﺳﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺿﻮاﺑﻂ و‬ ‫ﻛﺎرﺑﺮان در ﻣﺮﺣﻠﺔ اول و دوم‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ آن ﻫﺎ‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ‬ ‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻞ ﻧﺸﺪه‬ ‫در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﭼﻬﺎرم ﻓﺮاﻳﻨﺪ و‬
‫راﻫﺒﺮد دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ‬
‫و اﻃﻼﻋﺎت دﻳﮕﺮ‪،‬‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺳﻮم ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫اﻫﺪاف )ﻣﺮاﺣﻞ ﺧﻼﻗﺎﻧﻪ(‬
‫ﻣﻌﻴﺎر اﻧﺘﺨﺎب ﺳﺎﻳﺖ‬ ‫ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎ و ﻣﻌﻴﺎر ﻛﺎراﻳﻲ‬

‫ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ‬ ‫ﻣﻬﻢ وﻟﻲ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ‬

‫ﻣﻬﻢ در ﺑﻴﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪ‬ ‫ﻣﻬﻢ در ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺣﻞ ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬ ‫ارزﻳﺎﺑﻲ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ از ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬

‫ﺑﻴﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي و‬
‫ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﻲ‬ ‫ﺟﺪا از ﻫﻢ‬ ‫ﺟﺪا از ﻫﻢ‬
‫ﺗﻠﻔﻴﻖ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‬ ‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫)اﻳﺪه ﭘﺮدازي ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﻲ(‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫ﻫﻢ ﻛﻨﺸﻲ ﻃﺮاﺣﻲ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي‬

‫ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي ﻫﺎ‪،‬‬

‫ﮔﺰارش در ﻣﻮرد اﻃﻼﻋﺎت ﻛﻤﻲ‬ ‫ﺗﻬﻴﺔ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺴﺎﺋﻞ و‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎ و ﺗﺄﻣﻴﻦ‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎ در ﻣﺮﺣﻠﺔ‬ ‫ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎ و ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎ در‬
‫)ﻣﺴﺎﺣﺖ‪ ،‬ﺑﻮدﺟﻪ‪،‬‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ‬ ‫ﺑﻮدﺟﻪ‬ ‫ﭼﻬﺎرم‬ ‫ﺗﻨﻈﻴﻢ اوﻟﻮﻳﺖ ﻫﺎ‬
‫ﺟﺪول ﻫﺎي زﻣﺎن ﺑﻨﺪي(‬

‫وﺟﻮد اﺷﺘﺮاﻛﺎت و ﺗﻔﺎوت ﻫﺎ در ﺑﺮﺧﻲ ﻓﺮﺿﻴﺎت اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ و ﻗﺎﻟﺐ ﻫﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻛﺎرﺑﺮان در ﻛﺎر وﻟﻲ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ در ﺷﻴﻮه دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ و ﺳﺎزﻣﺎن دﻫﻲ آن‬ ‫وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎ‪،‬‬
‫دﺷﻮاري در دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي اﻃﻼﻋﺎت و ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ ﺑﻮدن ﻣﻴﺰان داده ﻫﺎ و اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﺮ ﮔﺮوه ﺟﺎي داد‬ ‫اﺷﺘﺮاﻛﺎت و‬
‫ﻋﺪم اﻣﻜﺎن ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻳﺪه ﻫﺎ )ﻃﺮح‪ ،‬ﻧﻈﺮ‪ ،‬اﻟﮕﻮ و‪ (..‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻫﺎ‬ ‫ﺗﻔﺎوت ﻫﺎي ﻋﻤﺪه‬
‫ﻏﻴﺮواﻗﻌﻲ ﺑﻮدن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺧﻄﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از ﻧﺤﻮة ﻧﮕﺎرش در اﻳﻦ ﻗﺎﻟﺐ ﻫﺎ‬

‫‪ ‬‬

‫‪18‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫آن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺟﺪول ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺎرﺑﺴﺘﻴﻦ‪ ،1‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺼﻨﻮع را ﺑﺎ روش درآﻣﻴﺨﺘﮕﻲ ﺳﻪ‬
‫ﺣﻮزة اﺻﻠﻲ ﺷﺮح ﻣﻲ دﻫﺪ؛ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻋﻠﻮم رﻓﺘﺎري ‪-‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬روان ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺟﺰ اﻳﻦ‪-‬‬
‫ﻫﺎ‪ -‬درﮔﻴﺮي ﻣﺸﺎرﻛﺘﻲ ﻛﺎرﺑﺮان‪ ،‬و ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺨﺼﺼﻲ و ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﺎﻻ در زﻣﻴﻨﺔ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري و‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ .‬ﭼﺎرﭼﻮﺑﻲ ﻛﻪ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻣﺘﻀﻤﻦ آن‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺘﻮن‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺎرﺑﺮ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻮدن ﻣﻼك و‬
‫ﻣﻌﻴﺎر ﻛﺎراﻳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي اﻧﻮاع و اﻫﻤﻴﺖ ﻓﻀﺎﻫﺎ و ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺗﻬﻴﺔ ﻣﺸﺨﺼﺎت دﻗﻴﻖ ﻓﻀﺎﻫﺎ و ﺷﺮح وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﻓﻀﺎﻳﻲ و ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬وي ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ‪-‬و ﺑﻪ ﻣﻮازات آن‪ -‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ و ﺗﺎ ﻣﺮﺣﻠﺔ‬ ‫ﻧﺸﺎن‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ و ﺳﭙﺲ ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﻜﻮﻧﺖ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اداﻣﻪ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺎﻣﻠﻴﻦ‪ 2‬در ﻛﺘﺎب ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري؛ روش ﻫﺎي ﺧﻼﻗﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﻬﺎرت ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﻗﺎﻟﺒﻲ دﻳﮕﺮ‬
‫را ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﻨﺪﺳﺎزي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬وي در ﻛﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي –ﻛﻪ در ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺴﺘﻨﺪﺳﺎزي ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ -‬ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﻬﺮﺳﺖ او ﺷﺎﻣﻞ؛ ﺑﻴﺎن اوﻟﻮﻳﺖ‪-‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺎﺻﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‪ -‬اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎ و ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻓﻀﺎ‪ -‬ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ -‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻓﻀﺎﻫﺎ‪ -‬ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ ﻫﺎ و دﺳﺘﻪ‬
‫ﺑﻨﺪي ﻫﺎ‪ -‬ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ﺟﺮﻳﺎن ﻛﺎر‪ -‬ﺑﺮﮔﻪ ﻫﺎي اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻀﺎﻫﺎ‪ -‬ﺿﻮاﺑﻂ ﻣﻌﻤﺎري و ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ‬
‫)اﻟﺰاﻣﺎت ﻣﺤﻴﻄﻲ(‪ -‬ﻧﻈﺎم ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮرات و آﻳﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ‪ -‬و ﺿﻮاﺑﻂ و اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‬
‫ﺑﺎ ﭘﺮوژه ﻣﺮﺗﺒﻂ اﻧﺪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﻫﻤﻴﻦ زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﭘﻲ‪ .‬دورك‪ 3‬در ﻛﺘﺎب ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري؛ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي‬
‫ﺑﻨﻴﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺷﺮح ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬او اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺮاي‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎ‪ ،‬راه ﺣﻞ ﻫﺎ‪ ،‬ارزش ﻫﺎ‪ ،‬اﻫﺪاف‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ارﺟﺢ‪ ،‬ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﺴﺘﻤﺮ‪ ،‬ارزش ﻫﺎي ﻣﻐﺎﻳﺮ‪ ،‬ﺗﻬﻴﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي ﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻃﺮح و راﻫﺒﺮد ﺟﺴﺖ و ﺟﻮيِ اﻃﻼﻋﺎت‪ .‬دورك ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪ اي ﺷﻜﻞ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‬
‫و در روﻧﺪ ﮔﺴﺘﺮش و ﺗﻮﺳﻌﺔ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺮح داده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺮدد؛‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻃﺮاح ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ در ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺠﺰا روي ﻫﻢ دارﻧﺪ رو ﺑﻪ رو ﺷﻮد و ﺟﻮاﺑﮕﻮي‬

‫‪                                                            ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Jay Farbstein‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Robert Kumlin‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Donna P. Duerk‬‬

‫‪19‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه او ﻳﺎدآوري ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ را اوﻟﻮﻳﺖ ﺑﻨﺪي ﻛﺮد‪ ،‬ﭼﺮاﻛﻪ ﺗﻤﺎم آن ﻫﺎ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي ﻣﺴﺌﻠﻪ ‪-‬ﻳﺎ روش ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﺎوي ‪ ‬ﻛﻪ ﭘﺮ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻗﺎﻟﺐ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ‪ -‬در ﺳﺎل‬
‫‪ 1965‬و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺎﺋﻮدﻳﻞ روﻟﺖ اﺳﻜﺎت‪ 1‬ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ و اﻛﺘﺴﺎب ﻣﻬﺎرت ﻻزم در زﻣﻴﻨﺔ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي را ﺑﻪ ﭘﻨﺎ و ﻣﺘﻮﻛﺲ‪ 2‬ﻣﺤﻮل ﻛﺮد‪ .‬ﻓﻮك ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن ﻫﺎ ﭘﻴﻮﺳﺖ و در ﺳﺎل ‪ 1969‬ﻫﻤﺮاه ﭘﻨﺎ ﻛﺘﺎب‬
‫ﻛﻮﭼﻜﻲ را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي ﻣﺴﺌﻠﻪ اراﺋﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﻳﺎدﺷﺪه از آن روي ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﭘﻨﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ﺑﻮد ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﺑﻴﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻃﺮاﺣﻲ ﺣﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ اﻳﻦ روش ﺷﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻫﺪاف؛ ﮔﺮدآوري‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن دﻫﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻃﻼﻋﺎت؛ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و آزﻣﻮدن آن ﻫﺎ؛‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدن اﻟﺰاﻣﺎت و ﺑﻴﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﻳﻚ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭼﻬﺎر وﻳﮋﮔﻲ ﻓﺮم‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮد‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد و‬
‫زﻣﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ وﺟﻮه‪ ،‬در ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﻠﻲ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻳﮋﮔﻲ‬
‫اﻧﺤﺼﺎري ﭼﺎرﭼﻮب ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺗﺮﻛﻴﺐ در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻧﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ و ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺑﻴﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭘﻠﻲ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻃﺮاﺣﻲ‪.‬‬

‫‪ -2-4‬روش ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬

‫در ﻣﻮرد ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ از زﻣﺎن وﻳﺘﺮووﻳﻮس اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎﻳﻲ ﺷﺪه‪ ،‬و ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ وي ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬
‫ﮔﺰﻳﻨﺶ اﺟﺰاء ﺑﺮاي دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ واﺣﺪ اﺳﺖ )ﻟﻨﮓ‪ .(1381،‬ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي اﻧﺠﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺧﻠﻖ ﻳﻚ ﻓﻀﺎ اﺳﺖ )ﻣﻴﻠﺮ‪(1383 ،‬؛ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ذﻫﻨﻲ ﺷﺎﺧﺺ و راه ﺣﻠﻲ ﺑﻬﻴﻨﻪ ﺑﺮاي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي از‬
‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي واﻗﻌﻲ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﺧﺎص ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ )ﻻوﺳﻮن‪ .(1384 ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ را ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻋﻴﻨﻲ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪﻧﻲ و ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ )ﮔﺮوت و واﻧﮓ‪(1384 ،‬؛ ﺑﻠﻜﻪ اﻗﺪاﻣﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ در آن راه ﺣﻞ ﻫﺎي ﺑﺎﻟﻘﻮه ‪-‬ﻛﻪ در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺷﻨﺎﺧﺖ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ -‬اﺑﺪاع و ﻳﺎ از ﻣﻴﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي از‬
‫راه ﺣﻞ ﻫﺎ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﻞ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺪﻳﺪي را ﻃﺮح ﻛﻨﺪ و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ دوﺑﺎرة‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﺷﻮد )ﻟﻨﮓ‪.(1381،‬‬

‫‪                                                            ‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪ CRS‬آﻪ اآﻨﻮن ‪ HOK‬ﻧﺎم دارد( ‪Gaudill Rowlett Scott‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Robert Mattox‬‬

‫‪20‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻃﺮاﺣﺎن و ﺷﺎﻳﺪ اﻛﺜﺮﻳﺖ آن ﻫﺎ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ را ﻛﺎﻣﻼً ﺷﻬﻮدي و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬اﻓﺮاد‬
‫دﻳﮕﺮي ﻃﺮاﺣﻲ را ﻓﺮاﻳﻨﺪي ﻋﻘﻠﻲ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ آن را ﻓﺮاﻳﻨﺪي ﺟﺪﻟﻲ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻓﺮادي ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮاي آن ﻣﺮاﺣﻠﻲ را ﻗﺎﺋﻞ اﻧﺪ‪ .‬اﻓﺮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ را از راه ﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻃﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﻃﺮاﺣﺎن ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﻌﺪادي ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻮازي را از اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ .‬ﻃﺮاﺣﺎن دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ روي ﻳﻚ ﮔﺰﻳﻨﻪ ي ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‬
‫و اﮔﺮ ﻻزم ﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﺘﻔﺎوت دﻳﮕﺮي ﻣﻲ ﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬روش ﺷﻨﺎﺳﺎن اوﻟﻲ را روﻳﻜﺮد ﭘﻬﻨﺎﻧﮕﺮ و دوﻣﻲ را‬
‫روﻳﻜﺮد ژرﻓﺎﻧﮕﺮ ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ )ﻟﻨﮓ‪.(1381،‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺴﻴﺎري از روش ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻳﻦ روش ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب اﻧﮕﺎره ﻫﺎي اﻧﺴﺎن در ﻫﺮ ﻋﺼﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ‬
‫ﭘﻮﻳﺎ و درﻫﻢ ﺗﻨﻴﺪة ﺗﺎزه ﻛﺸﻒ ﺷﺪة ﻧﻈﺎم ﺑﻮم ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬روش ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪي را اﻳﺠﺎب ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ )اﻋﺘﻤﺎدي‬
‫ﺷﻠﻤﺎزي‪ .(1386 ،‬ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن‪ ،‬آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آنﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺑﺨﺸﻲ‬
‫از ﻛﻞ ﻧﻈﺎم راﺑﻄﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮده و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎ را ﺑﺪﺗﺮ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آن ﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ﻣﺸﻜﻼت ﻧﻈﺮي را ﺣﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وﻳﮋﮔﻲ ﻧﺎﻗﺺ و ﭘﺮاﻛﻨﺪة روﻳﻜﺮدﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻫﺪف اﺻﻠﻲﺷﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻮﺳﻌﺔ ﻓﻨﺎوري ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن در ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺪرن و روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي در آﻣﻮزش ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻣﺪن ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻧﻮﻳﻦ در ﻣﻌﻤﺎري و ﺗﺪوﻳﻦ ﻓﻠﺴﻔﺔ زﻳﺒﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت ﻋﺼﺮ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺑﻮد؛ و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي ﻧﻴﺰ از ﺟﻤﻠﻪ اﻫﺪاف آن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ آﻳﺪ )ﻋﻴﻨﻲ ﻓﺮ‪.(1387 ،‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﺤﻮل در ﻋﺮﺻﺔ ﻋﻠﻢ و ﻓﻨﺎوري‪ ،‬واﻛﻨﺶ ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃﺮح ﻫﺎي واﻗﻌﻲ ﺻﻮرت ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺮي ﻳﺎﻓﺘﻪ و وﺟﻮد‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪي ﻧﺎﻛﺎرا و ﻛﻢ ﺑﺎزده در اﻣﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي و ﻃﺮاﺣﻲ آﺷﻜﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ‪-‬ﺑﻮﻳﮋه در ﻋﺮﺻﺔ‬
‫آﻣﻮزﺷﻲ‪ -‬زﻣﻴﻨﻪ ﺳﺎز اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﮋوﻫﺶ روش ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ‪-‬ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﮋوﻫﻲ‪ -‬و روش‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻃﺮاﺣﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ روش ﻫﺎ‪ ،‬اﻟﮕﻮﻫﺎ و ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺴﻠﻲ از روش‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ دﻟﻮاﭘﺴﻲ ﻣﺸﺘﺮك ﻃﺮاﺣﺎن در ﻣﻮرد ﻧﺎرﺳﺎﻳﻲ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺧﻮد از واﻗﻌﻴﺖ ﺑﻮد؛ ﭼﺮاﻛﻪ از آن‬
‫زﻣﺎﻧﺔ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﺮﻳﻊ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻓﻨﺎوري‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰ ﻳﺎ ﻣﻌﻤﺎري را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ واﻗﻌﺎً ﻣﺪﻋﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺎدر‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ از ﭘﺲ ﻣﺴﺎﺋﻞ زﻣﺎﻧﺶ ﺑﺮآﻳﺪ )ﻻوﺳﻮن‪.(1384 ،‬‬

‫‪21‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫روش ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ 1‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺻﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ راﻫﻨﻤﺎي ﭘﮋوﻫﺶ اﻧﺪ و روش ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪،‬‬
‫ﺷﻴﻮة ﭘﮋوﻫﺶ و ﻳﺎ ﻓﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ داراي ﭼﻨﺪ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬آن‬
‫را ﺑﺮرﺳﻲ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﻛﻠﻲ اﻋﺘﺒﺎر ﺷﻴﻮه ﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ روش ﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﻫﺎي ﻻزم وﻳﮋه اي را در ﻣﻮرد ﺟﻬﺎن ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن ﻣﻲ ﭘﺮدازد‬
‫)ﻋﺒﺪي داﻧﺸﭙﻮر‪ .(1387 ،‬روش ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬رﺷﺘﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻓﻬﻢ ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎ و ﻛﻠﻴﺖ ﺳﺎﺧﺘﺎر روﻳﺔ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ و زﻳﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺎي آن ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )ﻟﻨﮓ‪.(1381،‬‬

‫روش‪ 2‬راﻫﻲ ﻧﻈﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻛﺎر‪ ،‬و ﺑﻪ ﺑﻴﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻋﻘﻼﻧﻲ‪ 3‬ﺑﺮاي دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ داﻧﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫روش را ﺗﻜﺎﭘﻮ‪ ،‬ﭘﻲ ﮔﻴﺮي و ﺟﺴﺘﺠﻮي اﻧﺪﻳﺸﻴﺪة ﺳﺎزﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ داﻧﺶ‪ ،‬و راﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﻋﻠﻮم ﭘﻴﻤﻮد ﻧﻴﺰ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ )ﻋﺒﺪي داﻧﺸﭙﻮر‪ .(1387 ،‬روش‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮي ﺧﺎص ﺑﺮاي‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎ ﻳﺎ اﻃﻼﻋﺎت؛ و ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻓﻦ ﻳﺎ ﺷﻴﻮه اي ﻣﻨﻈﻢ از ﺟﺴﺖ و ﺟﻮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺶ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود )ﭘﻨﻴﺎ و ﭘﺎرﺷﺎل‪ .(1384 ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ روش ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻃﻴﻔﻲ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ واژه ﻫﺎي ذﻫﻨﻲ و‬
‫ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺑﻪ روﻳﻜﺮدي ﻧﻴﺎز اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻴﺎن ﻧﻈﺮﻳﻪ و ﻣﺪل را ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻛﻨﺪ )ﮔﺮوت و‬
‫واﻧﮓ‪ .(1384 ،‬وﺟﻪ ﻣﺸﺨﺼﺔ ﺳﺎل ﻫﺎي اوﻟﻴﺔ ﺟﻨﺒﺶ روش ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻃﺮاﺣﻲ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺟﺴﺖ و ﺟﻮي وﻳﮋﮔﻲ‬
‫ﻫﺎي ﻋﺎم در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي راﻫﺒﺮدﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻮد )ﻻوﺳﻮن‪.(1384،‬‬

‫ورود راﻳﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬آﻏﺎزي ﺑﺮ ﺑﺮرﺳﻲ درون داده ﻫﺎ و ﺑﺮون داده ﻫﺎ و ﺗﺄﻣﻞ در ﭘﺮدازش ﻫﺎي‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ .‬در وﻫﻠﺔ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻬﺎرت ﻫﺎ و ﺣﺮﻓﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮي از‬
‫ﻓﻨﺎوري راﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﻫﺎﻳﻲ در ﻣﻮرد ﭼﻴﺴﺘﻲ اﻫﺪاف و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻧﺤﻮة ﻛﺎر‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ و ﻓﻨﺎوري راﻳﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﻫﻤﮕﺎم ﺗﻜﻮﻳﻦ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﭘﺮﺳﺶ ﻫﺎ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‬
‫ﺑﻨﻴﺎدي ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ را ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺤﻮة ﺗﻔﻜﺮ و ﺟﺮﻳﺎن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺰء ﺑﻪ‬
‫ﺟﺰء ﺑﺎزﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ و ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﻲ اﻣﺮي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ‬
‫اﺳﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﻴﺪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ آن را اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﻴﺪ؟‬

‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻌﻤﺎران ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺴﻴﺎر آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺑﻴﺎن‬
‫دﻗﻴﻖ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻃﺮاﺣﻲ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آن ﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃﺮح ﭘﺮﺳﺶ ﻫﺎﻳﻲ در ﻣﻮرد ﻧﺤﻮة ﻛﺎر و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺪوﻳﻦ‬
‫‪                                                            ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Methodology‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Method‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Rational Process‬‬

‫‪22‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻃﺮح و ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و اوﻟﻴﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎ در ﻣﻮرد ﭘﮋوﻫﺶ روش ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬در‬
‫آﻟﻤﺎن ﻏﺮﺑﻲ و ﺑﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ و راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ رﻳﺘﻞ‪ 1‬ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪ و‬
‫در آﻧﺠﺎ از ﺳﻮي آرﭼﺮ‪ ،2‬ﺟﻮﻧﺰ‪ ،3‬ﺑﺮودﺑﻨﺖ‪ 4‬و دﻳﮕﺮان ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اواﻳﻞ دﻫﺔ ‪1960‬‬
‫ﻣﻴﻼدي‪ ،‬رﻳﺘﻞ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ در ﺑﺮﻛﻠﻲ‪ 5‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪ .‬در آن زﻣﺎن اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر در ام‪.‬آي‪.‬ﺗﻲ و ﻫﺎروارد ‪-‬و‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﺑﺮﻛﻠﻲ‪ -‬ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪه اي در ﭘﮋوﻫﺶ روش ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺿﺮورت ﺷﺮح و‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎر ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه اي از ﭘﮋوﻫﺶ و روش ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻠﺐ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻛﺎرﺑﺮ‬
‫در ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻄﻮف ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ آﻣﻮزش ﻃﺮاﺣﻲ ﻧﻴﺰ ﺳﻮق داده ﺷﺪ‪ .‬ﻳﺎدﮔﻴﺮي ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ‪-‬ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫ﻳﺎدﮔﻴﺮي ﺳﺒﻚ ﻳﻚ ﻃﺮاح‪ -‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﺮاﻳﻂ ﭘﻮﻳﺎﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻪ ﺗﺮ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﺗﺮ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮض ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺷﺮح و ﺗﺼﻮﻳﺮ واﺿﺤﻲ از ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي ﻃﺮاﺣﻲ را ﺑﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻃﺮح ﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ داد ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه اي از ﻓﺮاﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎر ﻃﺮاﺣﻲ و ﺣﺘﻲ ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﻃﺮح‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي روﺷﻲ روﺷﻦ و ﺻﺮﻳﺢ‪ ،‬روﺳﻮي روﺷﻲ ﻧﺎآﺷﻜﺎر و ﻏﻴﺮ ﺻﺮﻳﺢ دارد )ﭼﺮي‪.(1388 ،‬‬

‫ﺷﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي روش ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده در ﻣﻌﻤﺎري را ﺑﺮودﺑﻨﺖ )‪ (1973‬ﺑﺴﻂ داده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ و ارزﻳﺎﺑﻲ‪ ،‬ﻣﺎﺑﻴﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﺔ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ذﻫﻨﻲ و‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ در ﻃﺮاﺣﻲ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داد‪ .‬وي ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﭼﻮن ﺳﻤﺒﻞ ﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي در ﻛﻞ‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ اﺷﺎره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻣﺤﻴﻂ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد‪ .‬روش ﺑﺮودﺑﻨﺖ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻓﺮم ﻃﺮح اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻫﺎ را روش ﻋﻤﻠﮕﺮا‪ ،‬ﻋﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻗﻴﺎﺳﻲ و ﻗﺎﻋﺪه ﻣﻨﺪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬در ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻃﺮاح از ﻫﺮ ﭼﻬﺎر روش ﻳﺎدﺷﺪه در ﺳﻴﺮي ﺳﺎزﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺲ از ﻣﻴﺎن راه ﺣﻞ ﻫﺎي‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )ﻻوﺳﻮن‪.(1384 ،‬‬

‫ﻟﻨﮓ )‪ (1994‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ را ﺷﻤﺎري از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﺪه ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺷﺨﺼﻴﺖ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺧﻮد‬
‫را دارﻧﺪ‪ .‬وي ﻣﺪل روﻳﺔ ﻋﻤﻠﻲ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﺤﻴﻂ را اراﺋﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻋﻠﻮم رﻓﺘﺎري‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ ﻣﺤﻴﻂ‬
‫و رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي زﻳﺒﺎﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﻫﻨﺠﺎري ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ در ﻣﺪل‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ روﻳﺔ ﻋﻤﻠﻲ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﺤﻴﻂ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺮﺣﻠﺔ آﮔﺎﻫﻲ‪-‬ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي‪ -‬و ﻣﺮاﺣﻞ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﮔﺰﻳﻨﺶ‪،‬‬

‫‪                                                            ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Horst Rittel ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Bruce Archer‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Christopher Jones‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Geoffery Broadbent‬‬
‫‪5‬‬
‫‪Berkeley ‬‬

‫‪23‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫اﺟﺮا و ارزﻳﺎﺑﻲ ﭘﺲ از اﺟﺮا ‪-‬ﭘﺲ از ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري‪ -‬ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺎ و ﻧﺒﺎﻳﺪﻫﺎ ﻧﺮم ﻫﺎ و اﺳﺘﺎﻧﺪارﻫﺎ‬
‫و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻫﺎ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻫﺎ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن ﻫﺎ ﺑﺮ اﻟﮕﻮﻫﺎي رﻓﺘﺎري اﻧﺴﺎن ﺷﻜﻞ ﻣﻲ‬
‫ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺮاﺣﻞ ﻳﺎدﺷﺪه ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻼق ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺧﻄﻲ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻟﺰوﻣﺎً ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫اﺗﻤﺎم ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻗﺒﻞ آﻏﺎز ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻟﻨﮓ در ﮔﺮوه ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي اﺛﺒﺎﺗﻲ‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮاﻳﻲ و روﻳﻪ اي ﻗﺮار ﻣﻲ‬
‫ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺗﻌﺎﻣﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻓﻜﺮي و ﻗﺪرت ﺗﻔﻜﺮ ﻃﺮاح‬
‫درﺣﻴﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ روان ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﺮاﻳﻲ و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﻜﺮي‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺮاﺣﻞ‬
‫ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﺔ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ‪-‬ﻣﺮﺣﻠﻪ آﻣﺎده ﺳﺎزي ﻳﺎ درﻳﺎﻓﺖ اوﻟﻴﻪ و ﺗﺪارك‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻧﻬﻔﺘﮕﻲ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﺔ روﺷﻨﮕﺮي و‬
‫ﻣﺮﺣﻠﺔ اﺛﺒﺎت‪ -‬در ﻳﻚ ﻃﺮح ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻻوﺳﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ در ﻣﻐﺰ اﺗﻔﺎق ﻣﻲ اﻓﺘﺪ و ﺑﻪ‬
‫اﺗﻜﺎي ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان اﻳﻦ ﻧﮕﺎه‪ ،‬ﻃﺮاﺣﻲ را ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻴﺎزﻫﺎ و ﺗﺒﺪﻳﻞ آن ﺑﻪ راه ﺣﻠﻲ‬
‫ﻣﻨﺴﺠﻢ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺮاح ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ داﻧﺶ اﻧﺪوزي در ﻣﻮرد ﻫﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﻣﻌﻴﻨﻲ از آن‪ ،‬ﻛﺎر ﺧﻮد را‬
‫آﻏﺎز ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي ﻻوﺳﻦ در ﺧﺼﻮص روش ﻣﺴﺌﻠﻪ ﮔﺸﺎﻳﻲ ﻣﻌﻤﺎران‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺆﻳﺪ اﺻﻮل ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي‬
‫ﻃﺮﺣﻤﺎﻳﻪ‪-‬آزﻣﻮن اﺳﺖ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻓﻜﺮ ﻣﻌﻤﺎران ﺑﻴﺸﺘﺮ راه ﺣﻞ ﻣﺤﻮر اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺤﻮر؛ ﺑﺪان‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﻃﺮاﺣﺎن ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﺎ ﻣﻴﺎن ﻧﻬﺎدن ﭘﺎﺳﺦ ﺗﻀﻤﻴﻨﻲ ﺧﻮد ﺷﺮوع ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬وي ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻳﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺴﺌﻠﻪ و راه ﺣﻞ ﺑﺎﻫﻢ ﻇﻬﻮر ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮاﻛﻪ ﮔﺎه ﺣﺘﻲ ﻓﻬﻢ‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺪون وﺟﻮد ﻳﻚ راه ﺣﻞ ﻛﻪ آن را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﺪ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ )ﻻوﺳﻮن‪.(1384 ،‬‬

‫ﻻوﺳﻮن در ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻧﻘﺸﻪ اي از ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﻧﻤﻮداري را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در آن اﺑﺘﺪا و‬
‫اﻧﺘﻬﺎي ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪ و راه ﺣﻞ از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﺔ ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وي در ﻣﺪل ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻋﻨﺼﺮ‬
‫ﻣﻬﻢ را ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺎرد‪ (1 .‬ﻣﻮﻟﺪﻫﺎ ﻛﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻮﺟﻮد آورﻧﺪة اﻧﮕﻴﺰه ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه ﻣﻮﻟﺪ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻃﺮاح‪ ،‬ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪه و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار را در ﺑﺮ دارد و ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از اﻧﻌﻄﺎف‬
‫ﭘﺬﻳﺮي آنﻫﺎ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ‪ (2‬ﻋﻤﻠﻜﺮد ‪-‬ﻛﻪ در ﭼﻬﺎر دﺳﺘﺔ ﻧﻤﺎدﻳﻦ‪ ،‬ﺻﻮري‪ ،‬ﻋﻤﻠﻲ و ﭘﻴﺸﺮو ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﻜﻴﻚ‬
‫اﺳﺖ‪ -‬و ‪ (3‬ﻗﻠﻤﺮو ‪-‬داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ‪) -‬ﻻوﺳﻮن‪.(1384 ،‬‬

‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻘﻴﻖ را ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﺪون ﺷﻚ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﺑﻪ ﺳﺰاﻳﻲ در ﺟﺮﻳﺎن ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﮋوﻫﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺴﻞ‬

‫‪24‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫)‪ (1981‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻓﺮادي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺮاﺣﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻮﻋﻲ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮﮔﺮاﻧﻪ ﻣﻲ داﻧﺪ و آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺷﻜﻠﻲ از ﭘﮋوﻫﺶ و در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻴﺎن ﻣﺤﻴﻂ و رﻓﺘﺎر ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ )زﻳﺴﻞ‪ .1(2001 ،‬اﻣﺎ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﮔﺮوت‪،‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ دﻳﮕﺮ را ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﻌﻤﺎر از ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺳﻨﺘﻲ ﺗﺎ ﻣﻌﻤﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ ﻛﺎردان ﻓﻨﻲ و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﻌﻤﺎر در ﻣﻘﺎم ﭘﺮورش دﻫﻨﺪه ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺤﺚ وي ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻫﺪف ﺑﺮت در ﻣﻮرد ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺎ‬
‫ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻋﺘﺪال روح ﺗﻌﺎون؛ ﺑﻨﺎي ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ آرﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻄﺮح و اﻟﮕﻮوارة ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي اش‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﻤﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ‬
‫ﭘﺮورش دﻫﻨﺪه را ﺷﻜﻞ داده اﺳﺖ )ﮔﺮوت‪.2(2003 ،‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة ﺑﺮت‪ ،‬در ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺎي ﺧﻮب‪ ،‬اﻓﺮاد ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻋﻼﻳﻖ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻋﻼﻳﻖ ﻋﻤﻮﻣﻲ و‬
‫ﻓﺮاﮔﻴﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻴﺰ ﻓﻜﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوت از اﻳﻦ اﻟﮕﻮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و ﻣﻌﻤﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ ﭘﺮورش دﻫﻨﺪه را‬
‫ﻣﺸﻮق ﺳﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﻲ داﻧﺪ؛ اول ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻓﺮاﻳﻨﺪ روح ﺗﻌﺎون و ﻣﺸﺎرﻛﺖ‪ ،‬دوم‪ ،‬ﭘﺮورش ﻣﻴﺎن رﺷﺘﻪ اي ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ ﺗﺨﺼﺺ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي راه ﺣﻠﻲ واﺣﺪ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﻠﺤﻮظ اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺗﻮﺟﻪ دادن ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻫﺎي ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎر‬
‫ﮔﺮوه ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ وﺟﻮه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻌﻬﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ در ﻣﻘﺎم روح ﻃﺮاﺣﻲ )ﮔﺮوت‪ .(2003 ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ ﻧﮕﺮش آن ﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم راﺑﻄﺔ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﮕﺮش ﻃﺮاﺣﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺎزﺗﺎب ﻓﺮدﮔﺮا در ﻧﮕﺮش ﻃﺮاﺣﺎن ﺑﻪ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ اﺛﺮﮔﺬار ﺑﺎﺷﺪ )ﻟﻨﮓ‪.(1381،‬‬

‫ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎران در ﻣﻜﺎنﻫﺎ و زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬از آن ﭼﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪-‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬روان ﺷﻨﺎﺳﻲ و دﻳﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲ ﮔﺬرد‪ -‬ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﺑﺰاري ﺑﺮاي ﻧﮕﺎه ﺑﻪ‬
‫آﻧﭽﻪ در دﻧﻴﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻲﮔﺬرد ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﭼﺎرﭼﻮب‪ ،‬ﻧﮕﺮشﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي‬
‫ﻧﻈﺮي و ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺎﻧﻲ و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻛﺎﻟﺒﺪي آنﻫﺎ را در ﻳﻚ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺷﺶﮔﺎﻧﻪ ﻗﺮار داده و ﺑﻪ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﻴﻮهﻫﺎي اﻳﺠﺎد ﻣﻌﻤﺎري در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ ﺗﺎ زﻣﻴﻨﻪ اي ﺑﺮاي روشﺷﻨﺎﺳﻲ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﻧﻴﺰ ﻓﺮاﻫﻢ آﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﺎﻣﻞ ﻧﮕﺮشﻫﺎي اﻗﻠﻴﻢ ﮔﺮا‪ ،‬ﺷﻜﻠﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ‪-‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎﻟﺒﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻞ و‬
‫ﻛﻤﻴﺖﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ‪ -‬ﻓﻀﺎﮔﺮا‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪-‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻣﻌﻨﺎﮔﺮا ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ ﻛﺎﻟﺒﺪ و ﺷﻜﻞ ﺗﺎ‬
‫ﺣﺪي در ﻧﮕﺮش ﻓﻀﺎﮔﺮا ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻧﮕﺎه ﻓﻀﺎﮔﺮاي ﺷﻮﻟﺘﺰ‪ ،‬اﻧﺴﺎن و روان او اﻫﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ‬

‫‪                                                            ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ Zeicel‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ Linda Groat‬‬

‫‪25‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫وﺟﻬﻲ ﻏﻴﺮ ﻛﺎﻟﺒﺪي اﺷﺎره دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺣﻠﻘﺔ اﺗﺼﺎل ﻧﮕﺮش ﻫﺎي ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﺎ دو ﻧﮕﺮش اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪-‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و‬
‫ﻣﻌﻨﺎﮔﺮا ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲ آﻳﺪ )ﻣﻌﻤﺎرﻳﺎن‪.(1384 ،‬‬

‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﻛﺎر ﻃﺮاﺣﻲ در ﻣﺤﻴﻂ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ ﺧﺎﺻﻲ را داﺷﺘﻪ و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ آن ﺿﺮورﺗﺎً ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺳﻨﺠﺶ‬
‫اﺳﺖ )ﻣﻴﻠﺮ‪ .(1383 ،‬ﻣﻄﻠﻮب ﺑﻮدن ﻃﺮح ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺧﻮد آن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﺤﻴﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻛﺎﻟﺒﺪي ﻃﺮح ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد )ﻟﻨﮓ‪ .(1381،‬اﺳﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰ ﻳﺎ ﻃﺮاح را ﻣﻮﻇﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻨﻮن ﺣﺮﻓﻪ اي‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺸﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺒﺨﺸﺪ )ﻣﻴﻜﺎﺋﻴﻠﻲ‪ .(1383 ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ راﺑﻄﺔ ﻧﺎﮔﺴﺴﺘﻨﻲ اﻟﮕﻮ و ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ و ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ اي ﺑﻴﻦ ﻫﺮ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﻤﻮد ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎي اﻳﺠﺎد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ آن ﻫﺎ وﺟﻮد‬
‫دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻞ در ﺣﻮزة ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻳﺎ ﺳﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﺑﺼﺮي )ﻓﺮم(‪ ،‬ادراﻛﻲ‬
‫)ﻣﻌﻨﺎ(‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻲ )ﻋﻤﻠﻜﺮد( را در ارﺗﺒﺎط ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻛﻮﻟﻮژي –ﺑﻮم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ -‬و‬
‫ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻚ ‪-‬زﻳﺴﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ -‬و ﻧﻴﺰ ﻗﻮاﻋﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻧﺪ و در ﻫﺮ ﺣﻮزه و ﻳﺎ ﻣﻜﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻧﻲ و‬
‫ﻓﻀﺎﻳﻲ و زﻣﻴﻨﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮي اﻧﺪ )ﺑﻞ‪.(1386 ،‬‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻳﺎﺑﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﮔﺸﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻗﻴﺎس و اﺳﺘﻨﺒﺎط‪ ،‬اﺳﺘﻘﺮا و ﺧﻠﻖ اﻳﺪه ﻫﺎي ﻧﻮ‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ‬
‫و ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺳﺖ و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم داوري ﻛﺮدن و اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎدل در ﺑﺴﺘﺮي ﻏﺎﻟﺒﺎً اﺧﻼﻗﻲ‬
‫و ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ )ﻻوﺳﻮن‪ .(1384 ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻲ ﺟﺎﻣﻊ ﻧﮕﺮ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮاردي ﺧﺎص را ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﺠﺎد ﻳﺎ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ راه ﺣﻞ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻫﺪاﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آن ﻫﺎ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪،‬‬
‫اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﻣﺤﻴﻂ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮاي دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﻫﺪاف‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻛﺎرﻛﺮد ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎ و‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي در ﻣﻮرد آن ﻫﺎ )ﻟﻨﮓ‪ .(1381،‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﻣﻲ ﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي ﻛﺮد ﻛﻪ ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫اﺑﻌﺎد ﺳﻪ ﮔﺎﻧﺔ ﻣﺒﺎﻧﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي‪ ،‬و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﻴﻠﺮ‪(1383 ،‬؛ و ﻓﺮاﻳﻨﺪي اﺳﺖ از ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﺳﺎزي و ﺧﻮد‪-‬اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻛﻪ در آن ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺧﺎص ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻃﺮح ﻛﻠﻲ درﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎ در ﺗﻔﻜﺮ ﻫﻤﮕﺮا دﺳﺖ ﺧﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺳﺎده اي از اﻟﮕﻮﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ )ﻟﻨﮓ‪ .(1381،‬اﻣﺎ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ‪-‬ﺑﺪان ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي دﻗﻴﻖ و ﻣﺘﻌﻤﺪاﻧﻪ‪ ،‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﺔ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﺮاي‬ ‫دوره ﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬در ﻧﺘﻴﺠﺔ‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻳﺠﺎد ﺷﺪه در ﻋﺮﺻﺔ وﺳﻴﻊ ﺗﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اي ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﻃﺮاﺣﻲ در آن اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ )ﻻوﺳﻮن‪.(1384،‬‬

‫‪26‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫‪ -6‬دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺟﺎﻣﻊ روشﻫﺎ و ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‬

‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم و ﺑﺤﺮان ﺣﺎﺻﻞ از آن ‪-‬اواﺧﺮ دﻫﺔ ‪ 1950‬و اواﻳﻞ دﻫﺔ ‪ -1960‬ﺳﺒﺐ اﻳﺠﺎد ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺑﺴﻴﺎري‬
‫در ﻃﺮاﺣﻲ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪن ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺎ ﺑﺤﺮان ﻧﺎﺷﻲ از ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ در ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ و‬
‫ﻣﺸﻜﻼت ﭘﻴﭽﻴﺪه اروﭘﺎي ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم‪ ،‬ﻧﻴﺎز اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﺮورت وﺟﻮد ﻓﺮاﻳﻨﺪي ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻨﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ارزﻳﺎﺑﻲ‪ ،‬ﻋﺪم اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺳﻨﺘﻲ و ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي ﻃﺮاح و داﻣﻨﺔ ﺗﺄﺛﻴﺮ وﺳﻴﻊ ﻃﺮح ﻫﺎ در ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻧﺒﻮه‪ ،‬ﺳﺮآﻏﺎزي ﺑﺮ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ روﻧﺪ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺿﺮورت‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺮاﻳﻨﺪي ﻣﻨﻄﻘﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ و‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ‪ ،‬دل ﻣﺸﻐﻮﻟﻲ اﺻﻠﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺮدازان اوﻟﻴﺔ ﻃﺮاﺣﻲ در دﻫﻪ ﻫﺎي ﺷﺼﺖ و ﻫﻔﺘﺎد ﺑﻮد‪ .‬آن ﻫﺎ ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ ﻛﺮدن ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﻃﺮاﺣﺎن را ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻞ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻫﺎي روز اﻓﺰون ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻃﺮاﺣﻲ در ﻋﺼﺮ‬
‫ﺻﻨﻌﺖ ﺳﺎزﻧﺪ؛ ﭼﺮاﻛﻪ از ﻣﺤﺪودة ﻳﻚ ﺣﺮﻓﺔ ﺧﺎص ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ و ﺑﻪ اﻣﺮي ﻣﻴﺎن رﺷﺘﻪ اي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺷﻴﻮه ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ و ﺗﻔﻜﺮ ﻃﺮاﺣﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان‬
‫آن ﻫﺎ را ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺷﺶ ﮔﺮوه ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﺗﺄﻣﻞ در‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ ﻃﺮاﺣﻲ و داﻧﺶ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﻃﺮاﺣﻲ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد )اﻧﺼﺎري‪ .(1386 ،‬در ﻋﻴﻦ‬
‫ﺣﺎل روش ﻫﺎ و ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻛﻠﻲ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﺮ ﻛﺪام‬
‫داراي وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎ و ﻣﺪل ﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر در ﺟﺪاول ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺪول )‪ (3‬ﺷﺎﻣﻞ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻧﺴﻞ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﮋوﻫﻲ و وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي اﺻﻠﻲ آن ﻫﺎ ﻣﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ روش ﻫﺎ‪ ،‬اﻟﮕﻮﻫﺎ و ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎي ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﺮ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬در ﺟﺪول )‪ (4‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺟﺪول ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﻞ اول روش ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮة ﺗﺤﻠﻴﻞ‪-‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺗﻜﻴﻪ داﺷﺘﻪ و آن‬
‫ﻫﺎ در ﭘﻲ اﻟﮕﻮﺑﺮداري از روش ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﻠﻮم و ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﺴﻴﺮي ﺷﻔﺎف‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻲ ‪-‬روش ﻫﺎي رﻳﺎﺿﻲ‪ -‬و ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻜﺮار و ارزﻳﺎﺑﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﻏﺎﻟﺐ در اﻳﻦ روش ﻫﺎ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راه ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ ﻛﺮدن ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺮوي‬
‫از ﻳﻚ روﻳﻜﺮد ﻋﻘﻠﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻌﺎً ﺧﺼﻠﺘﻲ ﻣﺮﺣﻠﻪ و ﻣﺮﺣﻠﻪ و ﺧﻄﻲ دارد‪ .‬در واﻗﻊ اﻳﻦ ﻧﺴﻞ‪ ،‬روش‬
‫ﻫﺎي ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ و ﻣﺪل ﻋﻘﻼﻳﻲ را اراﺋﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺑﻪ دو روﻳﻜﺮد ﻣﻨﻄﻘﻲ و روﻳﻜﺮد ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫اي ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﺟﺪول )‪ (3‬دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻧﺴﻞ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﮋوﻫﻲ )ﻧﮕﺎرﻧﺪه(‬
‫ﻧﺴﻞ دوم؛‬ ‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺷﻬﻮدي‬

‫روش ﻫﺎي‬
‫ﻧﺴﻞ ﺳﻮم؛‬ ‫ﻧﺴﻞ اول؛‬

‫روش ﻫﺎي ﻣﺸﺎرﻛﺘﻲ‬
‫روش ﻫﺎي ﻃﺮﺣﻤﺎﻳﻪ‪-‬آزﻣﻮن‬
‫اواﻳﻞ دﻫﺔ‪1970‬ﺗﺎ اواﻳﻞ‬
‫اواﻳﻞ دﻫﺔ‪ 1980‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫دﻫﺔ‪  1980‬‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ‬
‫روش ﻫﺎي ﺗﺤﻠﻴﻞ‪-‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‬
‫ﭘﻴﺶ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫اواﺧﺮ دﻫﺔ ‪ 1960‬ﺗﺎ اواﻳﻞ دﻫﺔ‪1970‬‬
‫اواﺧﺮ دﻫﺔ ‪ 1950‬و اواﻳﻞ ‪  1960‬‬

‫ﻣﺪل ﻋﻘﻼﻳﻲ روش ﻫﺎي‬

‫ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ‪ ‬‬
‫ﻣﺪل ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺟﺪﻟﻲ ‪ ‬‬
‫روﻳﻜﺮد‬

‫ﻣﺪل ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ‪ ‬‬

‫روﻳﻜﺮد ﻣﺮﺣﻠﻪ اي ‪ ‬‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎي‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻲ ‪ ‬‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﺿﻴﻪ و آزﻣﻮن‬ ‫ﻣﺪل آرﭼﺮ ‪1960‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬ ‫‪-‬‬
‫ﺑﻴﻞ ﻫﻴﻠﻲ ﺑﺮ و‬ ‫ﻣﺪل ﺟﻮﻧﺰ ‪1960‬‬
‫ﻳﺎدﮔﻴﺮي ‪ ‬‬ ‫ﻣﺪل‬
‫ﻫﻤﻜﺎران‬ ‫ﻫﻮرﺳﺖ رﺗﻴﻞ ‪ 1972‬وﻻدﻳﻤﺮ ﺑﺎز‬ ‫ﻣﺪل ﺷﺶ ﺣﻮزه اي اﻧﺠﻤﻦ‬
‫اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر‬
‫ﺟﺎﻧﺎك ‪ ‬‬ ‫ﻣﻌﻤﺎران آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﺪل اﺳﺘﻮدر‪،‬‬
‫‪  1964‬‬
‫ﻣﺪل رﻓﺘﺎر‪-‬اﺣﺘﻤﺎل ‪،1960‬‬
‫ﻣﺪل ﮔﻮﻧﻪ آرﻣﺎﻧﻲ ‪ ‬‬
‫ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ دﻗﻴﻖ‬ ‫زﻳﺮ ﺳﺌﻮال ﺑﺮدن ﻧﻘﺶ ﻃﺮاح ﺑﻪ‬

‫ﺟﺎﻳﮕﺎه و ﻧﻘﺶ ﻃﺮاح ‪ ‬‬

‫ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﭘﻴﻜﺮ‬
‫ﺑﻨﺪي ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﺮﻧﺎﻣﺔ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ارزﻳﺎﺑﻲ‬
‫و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﺟﺮاي ﺑﻨﺎ‪،‬‬
‫ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر ذﻫﻨﻲ‬
‫ﻃﺮاح‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮﻧﺪة اﺻﻠﻲ‪،‬‬
‫درﺟﺔ ﺑﺎﻻﻳﻲ از ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ را در ﻧﻘﺶ‬ ‫ذﻫﻦ ﻃﺮاح ﺟﻌﺒﺔ ﺳﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ داده‬
‫ﻫﻮرﺳﺖ رﺗﻴﻞ‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻃﺮاﺣﺎﻧﻪ اﻣﺮي ﺟﻤﻌﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻃﺮاح در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد؛‬ ‫ﻫﺎي‬
‫‪ 1972‬وﻻدﻳﻤﺮ‬ ‫ﻣﺸﺎرﻛﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن‪،‬‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻋﺘﻘﺎد ﻃﺮاح را‬ ‫ﻛﺴﺐ ﺷﺪه را در ﻓﺮاﻳﻨﺪي ﻣﺮﻣﻮز ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎزﺟﺎﻧﺎك ‪ ‬‬ ‫ﻃﺮاح ﻳﻚ ﻛﺎردان ﻓﻨﻲ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﺗﺮ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ اي ﻗﺎﺑﻞ اراﺋﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪ ‬‬
‫آوردﻧﺪة اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي‬

‫ﻏﻴﺮ ﺧﻄﻲ‬ ‫ﮔﺮدﺷﻲ‪ ،‬اﺛﺒﺎﺗﻲ‬ ‫ﺧﻄﻲ ﻣﺘﻮاﻟﻲ‬

‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ‪ ‬‬
‫ﺷﻜﻞ‬
‫ﻣﺘﻮاﻟﻲ اﻣﺎ ﻏﻴﺮ ﺧﻄﻲ )اﺳﭙﻴﺮال(‬ ‫ﻛﻴﻔﻲ و اﺛﺒﺎﺗﻲ ‪ ‬‬
‫اﺛﺒﺎﺗﻲ‬ ‫)ﻏﻴﺮ ﺧﻄﻲ(‬ ‫ﺑﺎ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﻨﺠﺎري و ارزﺷﻲ‬

‫ﺗﺠﺰﻳﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ و ارزﻳﺎﺑﻲ ‪ ‬‬

‫ﻣﺮاﺣﻞ و ﻣﺴﻴﺮ‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ارزﻳﺎﺑﻲ در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫ﻓﺮﺿﻴﻪ ﺳﺎزي‬ ‫دو ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‪:‬‬ ‫اﻟﻬﺎم و ﺷﻬﻮد‬
‫از ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺧﻄﻲ ‪ ‬‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ‪ ‬‬
‫ﺣﺪس‪-‬ﺗﺤﻠﻴﻞ )ﭘﻴﺶ‬
‫و ﺟﺴﺘﺠﻮي‬ ‫اﻳﺠﺎد ﺗﻨﻮع و ‪ ‬‬ ‫ﻣﺮورﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﻃﺮاح‬
‫ﺑﻴﻨﻲ و ارزﺷﻴﺎﺑﻲ(‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻈﺎم رﻓﺘﺎري‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻈﺎم ﻛﺎﻟﺒﺪي‪،‬‬
‫راه ﺣﻞ‬ ‫ﺗﻘﻠﻴﻞ ﺗﻨﻮع‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي ﻓﺮدي و ﺑﺴﺘﻪ ‪ ‬‬
‫درك و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻈﺎم ﻛﺎﻟﺒﺪي و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻈﺎم‬
‫ﻣﺤﻴﻂ‪-‬رﻓﺘﺎر‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻣﻴﻨﻪ وﻗﻮع آن و‬
‫ﻃﺮح و‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ‬

‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺷﺮﻛﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ‬ ‫ﻧﮕﺮش ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ‪،‬‬

‫ﻣﻮﺛﺮ ‪ ‬‬

‫اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت‬ ‫ﻃﺮاح و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ او ‪ ‬‬

‫در ﺟﺪل‬ ‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان زﻳﺎدي ﻣﺘﺄﺛﺮ از‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻣﺤﺘﻮاﻳﻲ ﻃﺮاح‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ‪ ‬‬
‫ﺑﻨﺪي‬
‫ﺟﻤﻊ‬

‫ادراﻛﻲ و ﻛﻴﻔﻲ‬ ‫اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ‬ ‫ﻣﺸﺎرﻛﺘﻲ‬ ‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و ﺧﻄﻲ‬ ‫ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي ﻓﺮدي ‪ ‬‬

‫ﻣﺪل اراﺋﻪ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر )‪ (1964‬را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﺪل ﺣﺎﺻﻞ از روﻳﻜﺮد ﻣﻨﻄﻘﻲ داﻧﺴﺖ و در روﻳﻜﺮد ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫اي ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺪل ﻫﺎي اراﺋﻪ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ آرﭼﺮ )‪ ،(1960‬ﺟﻮﻧﺰ )‪ ،(1960‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺪل ﺷﺶ ﺣﻮزه اي‬

‫‪41‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫اﻧﺠﻤﻦ ﻣﻌﻤﺎران آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻳﺎ ﻣﺪل اﺳﺘﻮدر )‪ (1970‬اﺷﺎره ﻛﺮد )ﻧﺪﻳﻤﻲ‪ .(1382 ،‬از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺪل اﺳﺘﻮدر‪ 1‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻣﺮاﺣﻞ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺪل ﮔﻮﻧﺔ آرﻣﺎﻧﻲ‪ ،2‬ﻧﻈﺮ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺪرﺳﺎن و ﻣﻌﻤﺎران را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪل ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺑﺎﻟﻘﻮة ﻋﻠﻮم رﻓﺘﺎري در ﻧﻈﺮﻳﻪ و ﺣﺮﻓﺔ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻛﻤﻚ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﺮاﺣﻞ اﺻﻠﻲ آن‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ (1 ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻈﺎم رﻓﺘﺎري ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز‪ (2 ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻈﺎم ﻛﺎﻟﺒﺪي ﻻزم‪،‬‬
‫‪ (3‬درك و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻈﺎم ﻛﺎﻟﺒﺪي ﻻزم‪ (3 ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻈﺎم ﻣﺤﻴﻂ‪-‬رﻓﺘﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه )ﻟﻨﮓ‪.(1381،‬‬

‫ﺟﺪول )‪ (4‬ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي روش ﻫﺎ‪ ،‬اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ و ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎي ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﺮ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ از ‪ 1960‬ﺗﺎ ‪) 2002‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه(‬

‫ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎ و ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎ‬ ‫روﻳﻜﺮدﻫﺎي روش ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ‬

‫ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ‬
‫اﻟﮕﻮي ﺟﻮﻧﺰ )‪(1960‬‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻃﻼﻋﺎت واﻗﻌﻲ ﺑﺎ‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ و ارزﻳﺎﺑﻲ‬
‫ﺷﻴﻮه ﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺗﺠﺰﻳﺔ‬ ‫اﻟﮕﻮي ﭼﺮﺧﺸﻲ‬
‫روﻳﻜﺮد‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ اﻟﮕﻮي ﺟﻮﻧﺰ‪،‬‬ ‫اﻟﮕﻮي آرﭼﺮ )‪(1960‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ اي‬ ‫روش ﻫﺎي‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻠﻤﻲ‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ ﺗﺮ و اﻓﺰودن‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻣﺮاﺣﻠﻲ اﻓﺰوده اﺳﺖ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫و ﻗﺪرت ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻃﺮاح‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺰء‬ ‫ﻣﺪل ﺷﺶ ﺣﻮزه اي‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﻣﻌﻤﺎران آﻣﺮﻳﻜﺎ‬ ‫ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﻤﻮدن ﻳﻚ‬ ‫اﻧﺠﻤﻦ ﻣﻌﻤﺎران آﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫راه ﺣﻞ ﺑﺎ دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻤﻞ ﻫﺎي‬ ‫ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﺰا از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻲ‬ ‫روﻳﻜﺮد‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺷﺮوع ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم‬ ‫ﻣﺪل اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر )‪(1964‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻲ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻗﺒﻠﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻃﺮﻳﻖ ﺷﺨﺼﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻓﺮم ‪-‬ﻋﻤﻠﻜﺮدﮔﺮا‪ ،‬ﻋﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪه ﻣﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪،‬‬
‫ﻗﻴﺎﺳﻲ‪ -‬و اﻓﺰودن ﻣﺮﺣﻠﺔ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ذﻫﻨﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻲ در ﻃﺮاﺣﻲ‪،‬‬ ‫اﻟﮕﻮي ﺑﺮودﻧﺒﺖ )‪(1973‬‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﺤﻴﻄﻲ‬ ‫روش ﻫﺎي‬
‫ﻣﺎﺑﻴﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﻛﺎﻟﺒﺪي ‪-‬زﻣﻴﻦ و‬ ‫ﺷﻤﺎري از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﺪه ﺷﺎﻣﻞ‪:‬‬ ‫ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي آن‪ -‬ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪،‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي‪ ،‬ﻃﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﮔﺰﻳﻨﺶ‪ ،‬اﺟﺮا و ارزﻳﺎﺑﻲ ﭘﺲ از اﺟﺮا اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺪل ﺟﺎن ﻟﻨﮓ )‪(1984‬‬ ‫ﻣﺤﻴﻂ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ‪-‬ﺳﻨﺖ ﻫﺎ و‬ ‫ﺻﻮرت ﺧﻄﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﻪ ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺑﻌﺪي‬ ‫روﻳﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ارزش ﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪-‬‬ ‫آﻏﺎز ﺷﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ رﺳﺎﻧﺪن داﻧﺶ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﻃﺮاﺣﻲ‪،‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪،‬‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﭼﻴﺴﺘﻲ روش ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮاي ﻃﺮح رﻳﺰي ﻣﻌﻤﺎري‪،‬‬
‫اﻟﮕﻮي داﻧﺎ دورك )‪(1993‬‬ ‫اﻟﮕﻮﻫﺎي‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ و ﺗﻔﺴﻴﺮ داده ﻫﺎ‬ ‫ﺑﺎ ﻫﺪف آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻧﺘﻴﺠﺔ دﻗﻴﻖ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻜﺮار‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ درﺳﺖ‬
‫ﻳﺎ ﻏﻠﻂ ﺑﻮدن ﻳﻚ ﮔﺰارش‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻳﺎ ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ را اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﺳﺎزد‬ ‫ﺗﻌﺎﻣﻠﻲ‬
‫اﻧﮕﻴﺰة رواﻧﻲ ﻃﺮاح‬ ‫)ادراﻛﻲ(‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ در ﻣﻐﺰ‪ ،‬ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ ﻣﻬﺎرﺗﻲ آﻣﻮﺧﺘﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ‬ ‫ﻣﺪل ﻻوﺳﻦ )‪(1997‬‬
‫و وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻮﻟﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮد و ﻗﻠﻤﺮو در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ‬ ‫ﻣﺪل ﻣﻮﻟﺪ‪-‬ﺣﺪس‪-‬ﺗﺤﻠﻴﻞ‬
‫روان ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ آن‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻮﻋﻲ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮﮔﺮاﻧﻪ‬
‫ﻛﺎوش و ﺟﺴﺘﺠﻮﮔﺮاﻳﻲ‬ ‫و ﺷﻜﻠﻲ از ﺗﺤﻘﻴﻖ‪،‬‬ ‫زﻳﺴﻞ )‪(1981‬‬ ‫ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻴﺎن ﻣﺤﻴﻂ و رﻓﺘﺎر‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ وﺟﻮه‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﻌﻤﺎر ﺑﻪ ﻓﺮدي ﭘﺮورش دﻫﻨﺪه‬ ‫ﮔﺮوت )‪(2002‬‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪-‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫‪                                                            ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Raymond Studer‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Ideal Type ‬‬

‫‪42‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫از ﻧﺴﻞ دوم‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان روش ﻫﺎي ﻣﺸﺎرﻛﺘﻲ ﻳﺎد ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻘﺶ ﻃﺮاح ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮﻧﺪة اﺻﻠﻲ را زﻳﺮ‬
‫ﺳﺌﻮال ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻃﺮاﺣﺎﻧﻪ را اﻣﺮي ﺟﻤﻌﻲ و ﺑﺎ ﻣﺸﺎرﻛﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ آن ﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻃﺮاح ﻳﻚ ﻛﺎردان ﻓﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ آورد‪ .‬ﻣﺪل ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺟﺪﻟﻲ را‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮان ﺣﺎﺻﻞ اﻳﻦ ﻧﮕﺮش داﻧﺴﺖ ﻛﻪ در آن روﻧﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺎ دو ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﺷﻮد؛ اﻳﺠﺎد ﺗﻨﻮع ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻳﺎ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ و راه ﺣﻞ ﻫﺎي ﻣﻜﻤﻞ‪ ،‬و ﺗﻘﻠﻴﻞ ﺗﻨﻮع ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ‪ ،‬اﺟﺮا و اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻣﻄﻠﻮب ﺗﺮﻳﻦ راه ﻫﺎ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ ﻧﺴﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﻨﺒﺸﻲ ﻣﺮدﻣﻲ ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﺴﻴﺎري داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ زﻋﻢ ﺑﺮودﺑﻨﺖ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان آن را ﺷﻜﻞ ﺗﺎزه اي از ﻃﺮاﺣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﻴﺎورد )ﻧﺪﻳﻤﻲ‪.(1382 ،‬‬

‫ﻧﺴﻞ ﺳﻮم روش ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻃﺮﺣﻤﺎﻳﻪ‪-‬آزﻣﻮن‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر ذﻫﻨﻲ ﻃﺮاح ﺗﻜﻴﻪ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺴﻞ ﺑﺎ‬
‫ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮي از ﻣﺪﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﻮﭘﺮ ﺑﺮاي ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺤﻮﻟﻲ داﻧﺶ ﺑﺸﺮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬روﻧﺪ ﻃﺮاﺣﻲ را ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ‪-‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺣﺪس‪-‬ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬ﻳﺎ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﺳﺎزي و ﺟﺴﺘﺠﻮي راه ﺣﻠﻲ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ ﻛﻪ از ذﻫﻦ ﻃﺮاح ﺑﻴﺮون‬
‫ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ذﻫﻦ ﻃﺮاح ﻧﻴﺰ از ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن اوﻟﻴﻪ‪ ،‬اﻧﻮاع راه ﺣﻞ ﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﻗﻴﺎس ﻫﺎ و اﻟﻬﺎم و‬
‫ﺷﻬﻮد ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬دو ﻣﺪل ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻳﺎدﮔﻴﺮي و ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎي ﻓﺮﺿﻴﻪ و آزﻣﻮن‪،‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ اﻳﻦ روش ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اوﻟﻲ اﺳﺘﻘﺮاﺋﻲ و دﻳﮕﺮي ادراﻛﻲ و ﻛﻴﻔﻲ اﺳﺖ )ﻧﺪﻳﻤﻲ‪.(1382 ،‬‬

‫‪ -1-6‬رو ش ﻫﺎ و اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ از دﻳﺪﮔﺎه ﺻﺎﺣﺐ‪ ‬ﻧﻈﺮان داﺧﻠﻲ‬

‫در دﻫﻪ ﻫﺎي اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻧﻈﺮات ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻌﻤﺎران و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ روشﻫﺎ و اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﻲ و داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ از دﻳﺪﮔﺎه آن ﻫﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺸﺘﻪ و در ﺟﺪول )‪ (5‬آراء ﻣﺤﻤﻮدي‪ ،1‬اﻧﺼﺎري‪ ،2‬اﻓﺸﺎرﻧﺎدري‪ ،3‬ﻧﺪﻳﻤﻲ‪ 4‬و ﻟﺌﻮن‪ 5‬ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر اﺷﺎره ﻣﻲ‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﺟﺪول‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮدي ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻜﺎﻧﻴﺰم ﻣﻐﺰ اﻧﺴﺎن و ﻋﻤﻠﻜﺮد دو ﻧﻴﻢ ﻛﺮة ﭼﭗ و راﺳﺖ آن ﺑﻪ‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻣﻐﺰي ﻣﻲ ﭘﺮدازد و روﻳﻜﺮد او را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻋﻠﻤﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬وي اﺛﺮ ﻫﻨﺮي را ﻣﺤﺼﻮﻟﻲ ﭘﻮﻳﺎ و‬

‫‪                                                            ‬‬
‫‪ 1‬ﺳﻴﺪ اﻣﻴﺮ ﺳﻌﻴﺪ ﻣﺤﻤﻮدي‪ -‬دﻛﺘﺮي ﻣﻌﻤﺎري از اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،2001 ،‬ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺌﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﭘﺮدﻳﺲ ﻫﻨﺮﻫﺎي زﻳﺒﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫‪ 2‬ﺣﻤﻴﺪرﺿﺎ اﻧﺼﺎري–دﻛﺘﺮا از داﻧﺸﻜﺪة ﻣﻌﻤﺎري از داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﺮدﻳﺲ ﻫﻨﺮﻫﺎي زﻳﺒﺎ‪ ،1386 ،‬رﺳﺎﻟﻪ دﻛﺘﺮي‪ :‬ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻞ در ﻃﺮاﺣﻲ و ﻣﻌﻤﺎري‪  .‬‬
‫‪ 3‬ﻛﺎﻣﺮان اﻓﺸﺎر ﻧﺎدري–دﻛﺘﺮاي ﻣﻌﻤﺎي از داﻧﺸﮕﺎه ﺟﻨﻮاي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺌﺖ ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ واﺣﺪ ﺗﻬﺮان ﻣﺮﻛﺰ ‪ ‬‬
‫‪ 4‬ﺣﻤﻴﺪ ﻧﺪﻳﻤﻲ‪ -‬دﻛﺘﺮي ﻣﻌﻤﺎري از اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺌﺖ ﻋﻠﻤﻲ داﻧﺸﻜﺪة ﻣﻌﻤﺎري و ﺷﻬﺮﺳﺎزي داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ‪  ،‬‬
‫‪ 5‬اﻟﻜﺴﻴﻴﺎ ﻟﺌﻮن– دﻛﺘﺮاي ﻣﻌﻤﺎري از داﻧﺸﮕﺎه رﻳﻜﺎدو ﭘﺎﻟﻤﺎ در ﻟﻴﻤﺎ )ﭘﺮو( ‪ ،1992‬ﻣﺪرس داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎروارد‪ ،‬ﺷﺸﻤﻴﻦ ﻛﺎرﮔﺎه ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﺔ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺮﻛﺰ رﺷﺪ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ واﺣﺪ ﻋﻠﻮم و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت‪ ،‬ﻣﻬﺮ ‪  1387‬‬

‫‪43‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫اﻧﻌﻜﺎﺳﻲ از روﺣﻴﺎت و اﻫﺪاف ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﻴﺎز اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ و زﻣﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬او اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﺎي ذﻫﻨﻲ و ﺧﻼق ﻃﺮاح را در ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻃﺮاﺣﻲ و‬
‫اﺑﺪاع ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺿﺮوري داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ روش ﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ روش ﻫﺎي آﻣﻮزﺷﻲ ﻫﻤﻮاره در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﻣﺤﻤﻮدي‪.(1382 ،‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻧﻈﺮ وي ﻣﻘﻮﻟﺔ روﻧﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪه و داراي اﺟﺰا و ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺑﺰرگ دﻳﮕﺮي ﻣﻲ ﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻮﭼﻚ ﺗﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ و ﺑﺎ ﺣﻞ ﻛﺮدن اﺟﺰا ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺣﻞ ﻛﻞ‬
‫آن ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﺳﻴﺮ ﺳﺌﻮال ﺑﻪ ﺟﻮاب ﻫﻤﻮاره ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ از دو ﺑﻌﺪ ﻛﻼن و ﺧﺮد ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ارﺗﺒﺎط اﺟﺰا ﺑﻪ ﻛﻞ و ﻧﻴﺰ ارﺗﺒﺎط ﻛﻞ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ او‪ ،‬روﻧﺪ ﻃﺮاﺣﻲ در‬
‫ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻛﻠﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻴﺎن اﺳﺖ‪ :‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﺮ ﻓﺮم ﻓﻀﺎ ‪-‬ﻫﻤﭽﻮن اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري و ﺟﺰ اﻳﻦ ﻫﺎ‪ -‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺰرگ ﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻮﭼﻚ ﺗﺮ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار‪ ،‬و اﺑﺪاع اﻳﺪه ﻫﺎ ﺟﻬﺖ ﺷﻜﻞ دادن ﺑﻪ ﻓﻀﺎ )ﻣﺤﻤﻮدي‪.(1382 ،‬‬

‫‪44‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﺟﺪول )‪ (5-2‬ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ از دﻳﺪ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ در اﻳﺮان )ﻧﮕﺎرﻧﺪه(‬

‫ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻫﺎ‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ‬ ‫ﻣﺪل‬ ‫روﻳﻜﺮد‬
‫)ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ(‬
‫وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﻓﺮدي‪،‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ )ﻓﻠﺴﻔﻲ(‬

‫ﻣﺪل ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻞ در ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ درون ﻓﺮدي‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻫﺎ و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﺎي دروﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻮش و اﺳﺘﻌﺪاد‬

‫ﺑﺎ اﺻﺎﻟﺖ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ اﻧﺴﺎن‬

‫اﻧﺼﺎري )‪(1386‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ‬

‫ﻫﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﭘﺮورﺷﻲ‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮون ﻓﺮدي‬

‫ﻣﻌﻤﺎري‬
‫اوﻟﻴﻪ‬
‫ﻣﻠﺰوﻣﺎت ﻛﺎرﻛﺮدي ﻳﻚ ﺑﻨﺎ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ اﺑﻨﻴﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‬
‫ﺑﺴﺘﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﺎ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫و اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ‬

‫ﻣﻜﺎﻧﻴﺰم ﺗﻔﻜﺮ اﻧﺴﺎن‬

‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ از اﻳﺪه ﺗﺎ ﻓﺮم‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس روش و‬

‫اﻓﺸﺎر ﻧﺎدري‬

‫در ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ‬

‫ﻓﺮم ﮔﺮا‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﻲ‬ ‫)ﻣﻮﺿﻮع ﻃﺮح(‬

‫)‪ 18‬ﻣﺮﺣﻠﻪ(‬
‫)‪( 1388‬‬

‫)ﺧﻼﻗﻴﺖ(‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎر‪ ،‬ﺧﻼﻗﻴﺖ و‪...‬‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮدي‬
‫ﺳﺎزه‪ ،‬ﻣﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬روش ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻓﺮم‬ ‫ﻓﻨﺎوري‬

‫ارزش ﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻃﺒﻴﻌﺖ‬

‫اﻟﻜﺴﻴﻴﺎ ﻟﺌﻮن )‪(1387‬‬

‫ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻋﻮارض زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﻠﻴﻤﻲ‪،‬‬

‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮔﺮا ﺑﺎ اﺻﺎﻟﺖ ﺑﻪ‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻮﻣﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‬

‫زﻣﻴﻨﻪ ﮔﺮا و ﺑﻮم آورد‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ اﻣﻜﺎن ﺳﺎز و ﻳﺎ ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻨﺪه ﭼﺸﻢ اﻧﺪازﻫﺎ و ﻣﻨﻈﺮ‬

‫ﺑﻮم ﮔﺮا‬
‫ﺷﻴﻮة زﻳﺴﺖ و ﺳﻨﺖ ﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺤﻠﻲ‪ ،‬روش ﻫﺎي ﺑﻮﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺎز‬ ‫ﻓﻨﺎوري ﺳﺎﺧﺖ‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻜﺎﻧﻴﺰم و ﻋﻤﻠﻜﺮد دو ﻧﻴﻤﻜﺮة ﭼﭗ و‬

‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﻣﺸﺎﻏﻞ‪ ،‬رﻓﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻗﺪرت اﻗﺘﺼﺎدي و‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬاري‪ ،‬زﻣﺎن‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ –ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎ‪،‬‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫ﻋﻠﻤﻲ )ﻧﻈﺎم ﻣﻨﺪ(‬

‫ﻣﺤﻤﻮدي )‪(1382‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪه ﻫﺎ و‪ -...‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ و اﻗﻠﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺴﺘﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬

‫)ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻣﻐﺰي(‬
‫اﻟﮕﻮي ﺗﻌﺎﻣﻠﻲ‬

‫راﺳﺖ ﻣﻐﺰ‬

‫ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺼﻨﻮع ﻋﻮاﻣﻞ ﺣﺴﻲ و ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ‬

‫ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺿﻮاﺑﻂ ﺷﻬﺮداري‪،‬‬
‫ﻓﻨﺎوري‬
‫ﺿﻮاﺑﻂ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺿﻮاﺑﻂ اﻳﻤﻨﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ذﻫﻨﻲ ﻃﺮاح‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮدي‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻣﻴﺎن اﻟﮕﻮﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻫﺎي‬
‫ﻧﺪﻳﻤﻲ )‪(1381‬‬

‫راه ﺣﻞ ﻫﺎي آﻳﻨﺪه‬

‫طرﺣﻤﺎﻳﻪ –‬
‫ﻣﺪل ﻗﻴﺎﺳﻲ‬

‫آزﻣﻮن‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻦ و‬

‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ‪،‬اﻗﺘﺼﺎدي ‪،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ‪،‬ﻓﻨﻲ و‪....‬‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻃﺮح‬

‫ﻃﺮﺣﻤﺎﻳﻪ‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ وﺣﺪت ﺑﺨﺶ‬

‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﻧﺼﺎري ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ را از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ )ﻓﻠﺴﻔﻲ( ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ و در‬
‫ﺑﻴﺎن ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ آن‪ ،‬از دو دﺳﺘﻪ ﻋﻮاﻣﻞ اوﻟﻴﻪ و ﻋﻮاﻣﻞ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وي در ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺗﺸﺮﻳﺢ اﻳﻦ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ اوﻟﻴﻪ را ‪-‬ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﻃﺮاﺣﻲ و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻃﺮاح و ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮات و‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﭘﺮورﺷﻲ او اﺳﺖ‪ -‬ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬دﺳﺘﺔ اول ﻋﻮاﻣﻞ درون ﻓﺮدي ﻛﻪ از وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي‬
‫ذاﺗﻲ ﻓﺮد‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻫﺎ و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﺎي دروﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻼﻳﻖ ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﻗﺪرت ﺧﻼﻗﻪ‪ ،‬ﻫﻮش‪ ،‬اﺳﺘﻌﺪاد و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ‬
‫در زﻣﺮة وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ذاﺗﻲ اﻓﺮاد اﺳﺖ در اﻳﻦ ﻧﻮع از ﻋﻮاﻣﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬دﺳﺘﺔ دوم ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮون ﻓﺮدي ﺑﻪ‬
‫ﻋﻮاﻣﻠﻲ اﻃﻼق ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ از ﻣﺤﻴﻂ ﺧﺎرج ﺑﺮ ﻓﺮد ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺷﺨﺼﻴﺖ وي را ﺷﻜﻞ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫اﻳﻦ دﺳﺘﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺤﻴﻂ ﭘﺮورﺷﻲ‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﻲ داﻧﺸﮕﺎه و‬

‫‪45‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ و ﺷﺮاﻳﻂ آن ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬در واﻗﻊ اﻳﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ ‪-‬درون ﻓﺮدي و‬
‫ﺑﺮون ﻓﺮدي‪ -‬ﺳﺎزﻧﺪة ﺷﺨﺼﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺶ و ﺷﻴﻮة ﻛﺎر ﻃﺮاح ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ )اﻧﺼﺎري‪.(1386 ،‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﻮاﻣﻞ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﺮ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻃﺮاﺣﻲ رخ ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻫﺮ ﻣﻮرد ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻣﻮﺿﻮﻋﻴﺖ ﻃﺮح‬
‫و ﻣﻠﺰوﻣﺎت ﺧﺎص آن اﺳﺖ ‪-‬ﻣﺜﻞ ﻣﻠﺰوﻣﺎت ﻛﺎرﻛﺮدي ﻳﻚ ﺑﻨﺎ و ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ اﺑﻨﻴﺔ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ -‬و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻛﻠﻲ ﻫﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ از ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻫﺎي ﺑﻴﺮوﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ ‪-‬ﻛﻪ ﻻوﺳﻦ ﻧﻴﺰ از آن ﻫﺎ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ -‬و ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﺘﺮ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻃﺮح ﺑﻮده و ﺑﺮ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﻌﻤﺎري آن ﻣﺆﺛﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﺘﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﺎ و اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻳﻨﺪ )اﻧﺼﺎري‪.(1386 ،‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮرﻛﻠﻲ از ﻧﻈﺮ اﻧﺼﺎري‪ ،‬راﻫﺒﺮدي ﻛﻪ ﻳﻚ ﻃﺮاح در ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﻲ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻋﻮاﻣﻞ اوﻟﻴﻪ ﺑﻮده و ﺑﻪ‬
‫ﺷﻴﻮة ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺨﺸﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎردﻫﻲ و ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮي از ﻋﻮاﻣﻞ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﮋوﻫﺎن ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎران داراي ﺷﻴﻮة اﻧﺪﻳﺪﺷﻴﺪن ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‬
‫ﻛﻪ زﺑﺎن اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﻌﻤﺎراﻧﻪ‪ ،‬زﺑﺎن ﺧﺎص ﺑﺎ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪي ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد اﺳﺖ و آن زﺑﺎن را ﻣﻔﺎﻫﻤﺔ‬
‫ﻣﻌﻤﺎراﻧﻪ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬وي ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻃﺮاﺣﻲ را ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﻣﺴﺘﻘﻞ از ذﻫﻨﻴﺖ ﻃﺮاح و دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎي او‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي دوﮔﺎﻧﻪ ذﻫﻨﻲ و ﻋﻴﻨﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﮔﺮدد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي‬
‫ذﻫﻨﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲ ﭘﺮدازﻳﻢ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎ‪ ،‬دو ﻏﺎﻳﺖ را در روﻳﻜﺮد ﻣﻌﻤﺎران ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ :‬روﻳﻜﺮد‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺤﻮر ﻳﺎ راه ﺣﻞ ﻣﺤﻮر‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ و راه ﺣﻞ ﻣﺠﺰاي از ﻫﻢ ﻧﻤﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻓﺮاﻳﻨﺪي ﻫﻢ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ‬
‫در ﻋﻤﻞ ﻃﺮاﺣﻲ اﻳﻔﺎي ﻧﻘﺶ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻃﺮاح ‪-‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از آن ﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﻨﺪة ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )اﻧﺼﺎري‪.(1386 ،‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻓﺸﺎرﻧﺎدري ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد در ﺳﺎل ﻫﺎي اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪي ﻫﻴﺠﺪه ﻣﺮﺣﻠﻪ اي‪ 1‬را ﺑﺮ اﺳﺎس روش‬
‫اﻧﺴﺎن در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﻣﻜﺎﻧﻴﺰم ﺗﻔﻜﺮ اﻧﺴﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﻓﺮاﻳﻨﺪي‬

‫‪                                                            ‬‬
‫‪ 1‬ﻣﺮاﺣﻞ ﻫﻴﺠﺪه ﮔﺎﻧﺔ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺴﺌﻠﻪ )در ﻫﺮ ﭘﺮوژه دو ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﺌﻠﺔ ﭘﺮوژه و ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺧﻮد ﻣﻌﻤﺎري(‪ .2 -‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺴﺌﻠﻪ )ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﭘﺮوژه ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎ و‪ .3 -(...‬اﺟﺰاي ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ .4 -‬ﺟﻤﻊ‬
‫آوري اﻃﻼﻋﺎت )ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻮاﺑﻖ ﻣﻮﺿﻮع و ﻧﺘﺎﻳﺞ آن ﻫﺎ(‪ .5 -‬ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻃﻼﻋﺎت‪ .6 -‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ )داده ﻫﺎي( اﺻﻠﻲ‪ .7 -‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي در ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻟﻘﺎﻳﻲ در ﭘﺮوژه )ﻛﻠﻴﺖ و ﻧﻈﺮ ﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺑﺨﺶ اﻟﻘﺎﻳﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﺧﻮد ﻣﻌﻤﺎري ﻓﺎرق از ﭘﺮوژه(‪ .8 -‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻓﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﺎي ﺷﻜﻞ زاﻳﻲ‬
‫ﻣﺤﻮرﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﻃﺮاﺣﻲ‪ .9 -‬اﻳﺠﺎد اﻳﺪه‪ .10 -‬ﺧﻼﻗﻴﺖ )ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻔﻜﺮ اﻧﺴﺎن(‪ .11 -‬اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻓﺮم‪ .12 -‬ﻓﻨﺎوري‪ .13 -‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻓﺮم )ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻫﺎ و‬

‫‪46‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان آن را در ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻛﻠﻲ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺴﺌﻠﻪ و اﺟﺰاء آن‪ ،‬ﺟﻤﻊ آوري اﻃﻼﻋﺎت )ﺗﺤﻠﻴﻞ(‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي‪ ،‬اﻳﺠﺎد اﻳﺪه و ﻓﺮم‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﺮرﺳﻲ ﻳﺎ ﺳﻨﺠﺶ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻃﺮح ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﺧﺘﺮاع ‪-‬ﻓﺎرغ از ﭼﻴﺴﺘﻲ ﻣﺤﺼﻮل آن‪ -‬ﻓﺮاﻳﻨﺪي ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬و در ﻣﻌﻤﺎري ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺮاﺣﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻣﻌﻤﺎران ﺑﻪ ﻧﺤﻮي آن ﻫﺎ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﻲ ﮔﺬارﻧﺪ و از ﺑﺮرﺳﻲ واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‬
‫)اﻓﺸﺎرﻧﺎدري‪ .(1388 ،‬از ﻧﻈﺮ او ﻣﻌﻤﺎري ﻫﻤﻮاره ﺑﻴﻦ دو ﻗﻄﺐ ﻧﻴﺎزﻫﺎ ‪-‬ﻣﻠﺰوﻣﺎت ﻃﺮح‪ -‬و ﻣﻌﻤﺎر ﺷﻜﻞ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‬
‫و ﭘﺮوژه ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از ﭘﺮورش اﻳﺪه ﻫﺎ ‪-‬ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺠﺮدي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ -‬و ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺎﻟﺒﺪ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬درﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻋﻴﻨﻲ ‪-‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭘﺮوژه‪ -‬را ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﺑﺰرگ ﺗﺮي ﻧﻴﺰ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ و در ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺸﺒﺮد ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﻤﺎري ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻓﺸﺎرﻧﺎدري ﺑﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﺮ ﻃﺮح‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع آن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ و ﺑﻴﺎن ﻣﻲ دارد ﻛﻪ در‬
‫ﻫﺮ ﭘﺮوژه ﻣﻮﺿﻮع ﻃﺮح در ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﺮ آن ﺗﻨﺎﺳﺐ دارد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮوژه ﻛﺎرﺧﺎﻧﺔ‬
‫ﺑﺮق ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ از اﻫﻤﻴﺖ ﻛﻢ ﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﺰو ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫اﺻﻠﻲ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪة ﻃﺮح ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻣﺪرﺳﻪ ﻳﺎ داﻧﺸﮕﺎه ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺎﻣﻼً‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وي ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﻌﻤﺎري ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ روﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻃﻲ ﮔﺮدد و ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻣﺤﺼﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮاﻛﻪ‬
‫در ﻟﺤﻈﺔ ﺧﻠﻖ ﻳﻚ اﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺗﻮان زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻳﺎ زﺷﺘﻲ آن را ﻣﻮرد ﻗﻀﺎوت ﻗﺮار داد‪ ،‬زﻳﺮا از ﺟﻨﺲ ﺗﻔﻜﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ درﺳﺖ ﻃﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل درﺳﺖ اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﮔﺮدد )اﻓﺸﺎرﻧﺎدري‪.(1388 ،‬‬

‫ﻧﺪﻳﻤﻲ در ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد در ﺣﻮزة ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻠﻤﻲ‬
‫ﺧﻼق‪ ،‬از ﻓﻜﺮ اوﻟﻴﻪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ دﻗﻴﻖ ﺗﺮ از ﻃﺮﺣﻤﺎﻳﻪ آﻏﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد و ﻧﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ و‬
‫ﺟﺰﺋﻲ ﻧﮕﺮ‪ .‬آن ﭼﻪ ﻛﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ روي ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻃﺮح اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲ رود‪،‬‬
‫ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺮﺣﻤﺎﻳﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه و ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺗﻮﺳﻌﻪ داد‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻛﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ در زﺑﺎن راﻳﺞ ﻣﻌﻤﺎران اﺗﻮد ﻛﺮدن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻓﺮاﮔﺮدي ﺗﻮأم ﺑﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺪ‪ ،‬آزﻣﻮن و ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﻴﺎن ﻣﻲ دارد ﻛﻪ‪ ،‬در ﻣﻌﻤﺎري ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻲ ﺷﻤﺎري ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ‬

‫‪                                                                                                                                                                         ‬‬
‫ﻓﻨﺎوري و‪ .14 -(....‬ﭘﺮدازش ﻓﺮم )اﻳﺪه ﻫﺎي ﻣﻜﻤﻞ(‪ .15 -‬ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻓﺮم )ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ رﺷﺪ و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ(‪ .16 -‬ﺑﺮرﺳﻲ و ﺳﻨﺠﺶ ﭘﺮوژه‬
‫)ﻛﻨﺘﺮل ﻛﺮدن ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﭘﺮوژه ﺑﺎ ﻓﺮم‪ ،‬ﻓﻨﺎوري و‪ .17 -(.....‬اﺟﺮاﻳﻲ ﻛﺮدن ﭘﺮوژه )ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺮوژه را ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ(‪ .18 -‬ﻓﺮم ﻧﻬﺎﻳﻲ و راه ﺣﻞ‬

‫‪47‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻣﻌﻤﺎر ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻌﺎدل ﻣﻴﺎن آن ﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ را اوﻟﻮﻳﺖ ﺑﻨﺪي ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺗﺎ ادارة آن‬
‫ﻫﺎ در ﻣﺤﺪودة ﻃﺮح اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﮔﺮدد‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻃﺮح در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار را ﺑﺪون ﭘﻴﺶ داوري ارزﺷﻲ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﻣﺜﺒﺘﻪ را در ﺑﺎرة آن ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﺮد ﻣﻲآورد‪ .‬اﻣﺎ ﻃﺮاﺣﻲ ﺧﻮب ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ درﭘﻲ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ اﻋﻢ از‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻓﻨﻲ و ﺟﺰو اﻳﻦﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻤﺎري ﺧﻮب ﻣﺴﺘﻠﺰم‬
‫ﻋﺎﻣﻠﻲ وﺣﺪت ﺑﺨﺶ و اﻧﺴﺠﺎم دﻫﻨﺪه دﻳﮕﺮي ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻋﺎﻣﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎي ﺧﺎﻟﻲ آن در ﻣﺪل‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ‪-‬ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﺷﻮد )ﻧﺪﻳﻤﻲ‪.(1382 ،‬‬

‫از ﻧﻈﺮ وي ﺷﻴﻮة ﻋﻠﻤﻲ ﻃﺮاﺣﺎن ﻛﺎرآزﻣﻮده آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﻘﻮﻻت ﻣﺆﺛﺮ در ﻃﺮح ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﺰا ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻃﺮاﺣﻲ را ﺑﺮ اﺳﺎس اﻟﮕﻮي ذﻫﻨﻲ ﻛﻪ از ﻣﻌﻤﺎري دارﻧﺪ آﻏﺎز ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻣﻴﺎن اﻟﮕﻮﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ و راه ﺣﻞ ﻫﺎي آﻳﻨﺪه اﺷﺎره دارد و ﻣﻨﺸﺄ ﻃﺮﺣﻤﺎﻳﻪ را ﻛﻪ ﻧﻘﺶ اﻳﺠﺎد وﺣﺪت و‬
‫اﻧﺴﺠﺎم در ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮيﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻃﺮح را اﻳﻔﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬در ﻧﮕﺎه ﻧﺪﻳﻤﻲ ﻧﻘﺶ‬
‫ﻃﺮﺣﻤﺎﻳﻪ اﻧﺘﻈﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻃﺮاﺣﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎز ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه‪ .‬ﻃﺮاح ﺑﺎ ﺧﻠﻖ‬
‫ﻃﺮﺣﻤﺎﻳﻪ ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي ﻣﺪل ﻗﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ و ﻣﻴﺰان اﻫﻤﻴﺖ ﻫﺮ ﻛﺪام را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ راﻫﺒﺮد روﺷﻨﻲ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﻃﺮح ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻨﺸﺄ ﻃﺮﺣﻤﺎﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺳﺎﺧﺘﺎر ذﻫﻨﻲ ﺧﻮد ﻃﺮاح اﺳﺖ و از ﺳﻮﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﺗﻮﻟﺪ ﻃﺮﺣﻤﺎﻳﻪ در ذﻫﻦ ﻃﺮاح ﻧﻤﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺎرغ از ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺑﺴﺘﺮ و ﻣﻮﺿﻮع ﻃﺮح ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد ﭼﺮا ﻛﻪ ﺳﻨﺨﻴﺖ ﻃﺮﺣﻤﺎﻳﻪ ﺑﺎ ﺑﺴﺘﺮ و ﻣﻮﺿﻮع‪،‬‬
‫ﺗﻀﻤﻴﻤﻦ ﻛﻨﻨﺪة ﺗﻮﻓﻴﻖ آن در آزﻣﻮن ﻫﺎي ﺑﻌﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻠﻴﺪ ﺣﻞ اﻳﻦ ﺗﻨﺎﻗﺾ را از دﻳﺪﮔﺎه ﻧﺪﻳﻤﻲ در ﺗﺸﺨﻴﺺ‬
‫ﻧﻮع ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد )ﻧﺪﻳﻤﻲ‪.(1382 ،‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻟﺌﻮن را ﻣﻲ ﺗﻮان در ﮔﺮوه ﻣﻌﻤﺎران ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﺑﻮﻣﻲ ﻗﺮار داد‪ .‬ﻧﮕﺮش او ‪-‬دﺳﺘﺎورد ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﭘﺮو‪ -‬اﻳﺠﺎد ﺗﻌﺎدل ﻣﻴﺎن ﻋﺮﺻﻪ ﻫﺎي ﻣﺼﻨﻮع و ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎ ﺣﻮزه ﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺪاوم ﺣﻀﻮر اﻧﺴﺎن و درك ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻣﻌﻤﺎري را ﻧﻮﻋﻲ‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻣﻴﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ‪-‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺎﻳﺖ‪ ،‬اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻫﺎي آن‪ -‬اﻳﺪه و ﻛﺎﻧﺴﭙﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺮم و ﺳﺎزه ﻣﻲ داﻧﺪ و ﺑﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﭼﻮن‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻮﻣﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ‪-‬ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻋﻮارض زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪،‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﻠﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ اﻣﻜﺎن ﺳﺎز ﻳﺎ ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻨﺪه ﻣﺤﻴﻂ‪ ،‬ﭼﺸﻢ اﻧﺪازﻫﺎ و ﻣﻨﻈﺮ‪ -‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ‪-‬‬

‫‪48‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﭼﻮن ﺷﻴﻮة زﻳﺴﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻫﺎ‪ -‬و ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻨﻲ و ﺳﺎزه ‪-‬ﭼﻮن ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺤﻠﻲ‪ ،‬روش ﻫﺎي ﺑﻮﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺎز‪ -‬در‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )ﻟﺌﻮن‪.(1388 ،‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي ﻣﻲ ﺗﻮان اﺷﺎره داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺮي را از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻃﺮاﺣﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد ﻫﻨﻮز ﺣﻞ ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﻧﻴﺎزﻫﺎ و اﺳﺘﻨﺘﺎج‬
‫راه ﺣﻞ ﻃﺮاﺣﻲ ﺑﻪ ﻋﻬﺪة ﻃﺮاح اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ آن ﭼﻪ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ روش ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻃﺮاﺣﻲ و اﻓﺮاد ﺣﺮﻓﻪ اي‬
‫ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ و راﺑﻄﺔ دروﻧﻲ ﻣﺮاﺣﻞ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴﺮي و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻜﺮي ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از ﻣﺪل‬
‫ﻫﺎي ﺧﺮدﮔﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻟﻨﮓ‪ .(1381،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﺣﻮزه ﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ داﻧﺶ ﭘﺎﻳﺔ‬
‫ﻛﻞﻧﮕﺮي و ﻧﮕﺎه ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﺔ ﻣﺘﻮازن ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ راﺑﻄﺔ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺿﺮورت‬
‫و اﻧﺴﺎن ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ آﺷﻜﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ اﻳﻦ ﻧﻴﺎز‪ ،‬در ﺳﺎل ﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﺔ‬
‫ﭘﺎﻳﺪار ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﺎرﺑﺮدي ﻛﺮدن ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي اﻧﺴﺎن و ﻣﺤﻴﻂ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰي و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ روزﻣﺮة اﻧﺴﺎن‪ ،‬از‬
‫اﻫﺪاف ﺗﺪوﻳﻦ آن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﺔ ﭘﺎﻳﺪار ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ دو دﻳﺪﮔﺎه ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﺎﻣﻞ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده و در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺎﻳﺪار‪ ،‬ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ داﻧﺶ ﭘﺎﻳﺔ ﻃﺮاﺣﻲ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺘﻮازن را ﻫﺪف ﻗﺮار دادهاﻧﺪ )ﻋﻴﻨﻲ ﻓﺮ‪.(1387 ،‬‬

‫در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﭘﺎﻳﺪاري و ﺗﻮﺳﻌﺔ ﭘﺎﻳﺪار در ﻣﻌﻤﺎري اﺷﺎره داﺷﺖ ﻛﻪ‬
‫راﻫﻜﺎرﻫﺎ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻌﻤﺎري اﻗﻠﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪي‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري ﺳﺒﺰ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري اﻛﻮﺗﻚ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري ﻛﺮﺑﻦ ﺻﻔﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ اﻧﺮژي ﻛﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ اﻧﺮژي ﺻﻔﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻧﺮژي ﻫﺎي ﺗﺠﺪﻳﺪﭘﺬﻳﺮ و ﻏﻴﺮه ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﻪ در درون‬
‫ﺑﺤﺚ ﻛﻠﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺎﻳﺪار ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺎرﻳﻒ و ﺗﻮﺻﻴﻒﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ ﻛﻪ از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫در ﺧﺼﻮص ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺎﻳﺪار اراﺋﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻌﻲ در ﺗﺤﻠﻴﻞ اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﺑﻴﺎن ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ‬
‫ﻫﺎي آن داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎده ﺗﺮﻳﻦ ﺗﻌﺎرﻳﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺤﺮان ﻫﺎي زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﻗﺪاﻣﺎت ﻋﺼﺮ ﺻﻨﻌﺖ ﺑﺮوز‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ اﺷﺎره داﺷﺘﻪ و ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺎﻳﺪار را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﻛﻨﺸﻲ ﻣﻌﻤﺎراﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ )ﻣﺤﻤﻮدي‪،‬‬
‫‪.(1384‬‬

‫در ﻛﻞ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪاري در ﻣﻌﻤﺎري ﻳﻚ ﺳﺒﻚ ﻳﺎ ﮔﺮاﻳﺶ ﺧﺎص و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻓﻌﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺮﻗﺮاري‬
‫ﺗﻌﺎدل ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎزﻫﺎ و ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺎي اﻧﺴﺎن و ﺷﺮاﻳﻂ دﻳﮕﺮ ارﻛﺎن ﻧﻈﺎم زﻳﺴﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ در ﺣﺎل و آﻳﻨﺪه ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫)ﻓﺮﻫﻮدي‪ .(1386 ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺎﻳﺪار ‪-‬ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺤﻴﻄﻲ ﭘﺎﻳﺪار‪ -‬ﺗﻠﻮﻳﺤﺎً ﺑﺮﻗﺮاري ﺗﻌﺎدل و‬

‫‪49‬‬
 ‫دﻛﺘﺮ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺶ‬ ‫ﺟﺰوه ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و روشﻫﺎي ﻃﺮاﺣﻲ‪ -‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫‪ ‬‬

‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﻴﺎن ﺳﻪ ﺣﻴﻄﺔ اﺻﻠﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪-‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪-‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻛﺎﻟﺒﺪي‪-‬ﻣﺤﻴﻄﻲ را در ﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ‬

‫ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮ ﺗﺒﻴﻴﻦ راﺑﻄﺔ ﻣﺘﻌﺎدلﺗﺮ و ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﺎﻧﺔ اﺛﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ و ﻛﻨﺶﻣﻨﺪي ﺧﻮدآﮔﺎه اﺛﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﭘﻲرﻳﺰي ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻫﺎﮔﺎن‪ .(2001 ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺎﮔﺎن ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺎﻳﺪار را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﮕﺮﺷﻲ ﻣﻴﺎﻧﻪرو‬
‫از اﺧﻼق زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در آن ﺑﺮﻗﺮاري ﺗﻌﺎدل زﻳﺴﺘﻲ ﺑﺎ ارﻛﺎن ﻧﻈﺎم زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد و ﻧﻴﻞ ﺑﻪ آن را در ﮔﺮو ﻛﻨﺶﻣﻨﺪي و ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﻲ اﺛﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ‬
‫روﻳﻜﺮدي ﺑﻪ ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان روﻳﻜﺮد ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺎﻳﺪار ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻓﺮﻫﻮدي‪.(1386 ،‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوزه اﺻﻄﻼح ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺎﻳﺪار ﺑﺮاي ﻃﻴﻒ وﺳﻴﻊ و ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ از روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺣﺴﺎس ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ از ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻮﻣﻲ ﺳﻨﺘﻲ ‪-‬ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺎ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫ﭘﺎﻳﺪاري ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ -‬ﺗﺎ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ادﻋﺎي ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ ﻛﺮدن ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻮﺟﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻳﻚ ﺳﺒﻚ ﺧﺎص و وارد ﻧﻤﻮدن ﺟﻨﺒﻪاي از ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ در ﻇﺎﻫﺮ ﻃﺮح ﻳﺎ ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎي‬
‫ﻛﻨﺶﻣﻨﺪي و ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻂ ﺳﻮق ﻣﻲدﻫﻨﺪ )ﻫﺎﮔﺎن‪.(2001 ،‬‬ ‫ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻨﻮع ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻨﺘﻘﺪان را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺎﻳﺪار ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ‬
‫ﻧﺴﺨﻪاي ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺗﻠﻘﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ روﻳﻜﺮدي ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻳﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي آﻳﻨﺪه ﺑﺎ ﻧﮕﺮش ﻣﺘﻮازن ﺑﻪ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻣﺤﻴﻂ اﻧﺴﺎن ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺟﺪﻳﺪي از ﻣﻌﻤﺎري ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ ﭘﺎﻳﺪار‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴﺮوي از ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬از ﻃﺮاﺣﻲ ﺻﺮﻓﺎً ﻛﺎﻟﺒﺪي ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﺿﻮاﺑﻂ ﻃﺮاﺣﻲ ﻫﻤﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺒﻪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮازن ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻃﺮاﺣﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺟﻬﺖ داده اﺳﺖ )ﻋﻴﻨﻲﻓﺮ‪ .(1387 ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺤﻴﻂ ﭘﺎﻳﺪار‪،‬‬
‫ﺣﺮﻛﺖ از ﻧﮕﺮش ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺻﺮﻓﺎً ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﺔ ﻣﺤﻴﻂ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻮم ﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻮم ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﺎﻣﻞ و ﻧﮕﺎه ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺎﻳﺪار‬
‫)ﺟﺪول ‪ ،(7‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺳﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻓﻨﺎوري ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد )وﻳﻠﻴﺎم ﺳﻦ‪.(2003 ،‬‬

‫‪50‬‬