„‟UNIVERSITETI “HAXHI ZEKA”

FAKULTETI I BIZNESIT

PUNIM MASTER

SIGURIA E PAGESAVE ELEKTRONIKE NË

INSTITUCIONET FINANCIARE NË KOSOVË

MENTORI: STUDENTI:
Prof. Asoc. Dr.: Edmond Beqiri Miranda Nikqi

Pejë, Qershor 2021

1
 UNIVERSITETI “HAXHI ZEKA”
FAKULTETI I BIZNESIT

PUNIM DIPLOME

Lënda: Menaxhimi i Projekteve

Tema e punimit : Siguria e pagesave elektronike në institucionet financiare ne Kosovë

Studenti :
Emri dhe mbiemri i studentit : Miranda Nikqi
Statusi i studentit : I rregullt
Numri i amzës : M110432014
Drejtimi –Departamenti : Administrim Biznesi
Shkalla e studimit: Master në Administrim Biznesi

Mentori :
Prof.Asoc.Dr.: Edmond Beqiri

Pejë, 2021

2
 Përmbajtja
1.1.1. KAPITULLI I 6
1. HYRJE ................................................................................................................................. 6
Introduction ................................................................................................................................. 7
1.1. Pyetjet kërkimore dhe hipotezat fillestare .................................................................... 8
1.2. Qëllimi i hulumtimit ..................................................................................................... 8
1.3. Metodat e hulumtimit ................................................................................................... 8
KAPITULLI II .............................................................................................................................. 10
2. Tregtia elektronike ............................................................................................................. 10
2.1. Hyrje ........................................................................................................................... 10
2.2. Tregtia elektronike: koncepti i përgjithshëm .............................................................. 11
2.3. Problematikat e tregtisë elektronike ........................................................................... 12
2.4. Format e ndryshme të tregtisë elektronike ................................................................. 13
KAPITULLI III ............................................................................................................................. 16
Lojet e metodave të pagesës në internet ....................................................................................... 16
3.1 Hyrje ....................................................................................................................................... 16
3. 3.2 Karta e kreditit ............................................................................................................. 18
3.1. Paypal ......................................................................................................................... 23
3.2. Transferet bankare ...................................................................................................... 26
KAPITULLI IV ............................................................................................................................ 28
4. Rreziqet dhe format e sigurisë në pagesat online............................................................... 28
4.1. Rreziqet ....................................................................................................................... 28
4.2. Format e sigurisë ........................................................................................................ 29
4.3. Sistemet kriptografike................................................................................................. 30
4.4. Kriptografia në institucionet financiare ...................................................................... 34
Kapitulli V .................................................................................................................................... 38
5. Shërbimet elektronike dhe siguria e tyre në bankat në Kosovë ......................................... 38
5.1. Vështrim i përgjithshëm mbi shërbimet dhe sigurinë bankare në Kosovë ................. 38
5.2. Banka Kombëtare Tregtare (BKT) ............................................................................. 40
5.3. Raiffeisen Bank .......................................................................................................... 42
5.4. ProCredit Bank ........................................................................................................... 44

3
 5.5. Banka Ekonomike....................................................................................................... 46
5.6. Banka TEB ................................................................................................................. 47
Kapitulli VI ................................................................................................................................... 47
6. Pjesa emprike e hulumtimit ............................................................................................... 48
6.1. Metodat e hulumtimit dhe struktura ........................................................................... 48
6.2. Analiza e të dhënave ................................................................................................... 48
KAPITULLI VII ........................................................................................................................... 58
7. Përfundimi.......................................................................................................................... 58
8. Literatura ............................................................................................................................ 59

Lista e grafikëve

Grafiku 1 Gjinia e të anketuarve .................................................................................................. 49

Grafiku 2 Mosha e të anketuarve ................................................................................................. 50
Grafiku 3 Pagesat online .............................................................................................................. 51
Grafiku 4 Shpenzimet mujore për blerjet online.......................................................................... 52
Grafiku 5 Perceptimet e të anketuarve mbi përparësitë e pagesave online ................................ 53
Grafiku 6 Perceptimet e të anketuarve mbi mangësitë e pagesave online .................................. 54
Grafiku 7 Sa ndiheni të sigurt në realizimin e pagesave online .................................................. 55
Grafiku 8 Sa ndiheni të sigurt me format e poshtëshënuara të cilat i përdorni gjatë pagesave
elektronike? ................................................................................................................................... 56
Grafiku 9 Sa informata ju ofron banka mbi format e sigurisë dhe masave mbojtëse të sigurisë?
....................................................................................................................................................... 57

Lista e tabelave

Tabela 1 Bankat komerciale të cilat operojnë në Kosovë .............Error! Bookmark not defined.
Tabela 2 Format e sigurisë së pagesave elektornike .................................................................... 48
Tabela 3 Gjinia e të anketuarve ................................................................................................... 49
Tabela 4 Mosha e të anketuarve................................................................................................... 50
Tabela 5 Pagesat online ............................................................................................................... 51
Tabela 6 Shpenzimet mujore për blerjet online ........................................................................... 51
Tabela 7 Perceptimet e të anketuarve mbi përparësitë e pagesave online .................................. 52
Tabela 8 Perceptimet e të anketuarve mbi mangësitë e pagesave online .................................... 53
Tabela 9 Sa ndiheni të sigurt në realizimin e pagesave online .................................................... 54
Tabela 10 Sa ndiheni të sigurt me format e poshtëshënuara të cilat i përdorni gjatë pagesave
elektronike? ................................................................................................................................... 56

4
Tabela 11 Sa informata ju ofron banka mbi format e sigurisë dhe masave mbojtëse të sigurisë?
....................................................................................................................................................... 57

5
 KAPITULLI I
2. HYRJE
Me ardhjen e teknologjisë informatike dhe konkretisht revolucioni i saj në dekadat e fundit të
shekullit XX-të, ka rritur numrin e kompjuterëve personal, telefonave multifunksional, serverëve dhe
pajisjeve tjera të cilat së bashku me qasjen në Internet janë bërë mjedis lukrativ për të ardhmen e
shërbimeve financiare bankare. Poashtu globalizimi dhe natyra konkurruese e ekonomisë, shërbimet
bankare digjitale tash më janë bërë rutinë e përditshme në industrinë e shërbimeve financiare.
Gjatë hulumtimit tonë empirik kemi hasur në numër relativisht të vogël të kërkimeve shkencore që janë
të ndërlidhura me shërbimet digjitale bankare nga perspektiva e klientit. Dukë u thirrur në këtë,
shërbimet bankare digjitale meritojnë të studiohen në mënyrë të veçantë duke pasur parasysh
potencialin e tyre dhe rëndësia e këtyre shërbimeve tejkalon rëndësinë e raporteve vetanake apo edhe
rëndësinë e temës sime.

Shkalla e pranimit të shërbimeve bankare dallon në lidhje me faktorët demografik; të moshës ku

moshat më të reja kanë tendencë më të lartë të përdorimit të shërbimeve bankare digjitale me theks të
veçantë e-banking por edhe shërbimet tjera si aplikacionin përmes Viber-it apo edhe bankomatet;
gjithashtu edukimi dhe arsimi luajnë një rol të rëndësishëm ku kemi konstatuar se sa më i/e edukuar një
anketues që është gjasat statistikore që ai person të jetë përdorues i ndonjërit nga shërbimit digjitale
është më i lartë; po ashtu edhe vendi, në rastin tanë Prishtina kishte numrin më ta madh të përdoruesve
të shërbimeve bankare digjitale. Nga konkluzionet tona shohim se përdorimi i shërbimeve bankare
digjitale është pothuajse i njëjtë ndërmjet gjinisë mashkullore dhe femërore, duke dalluar nga
hulumtimet e mëparshme që tregonin një raport në favor të gjinisë mashkullore.

Punësimi po ashtu krahas edukimit luan rol të rëndësishëm në përdorimin e shërbimeve

bankare digjitale, ku gjatë hulumtimit tonë kemi ardhur në përfundim që dyfish më shumë individë të
punësuar përdorin shërbimet digjitale sesa ana ta papunësuar. Siguria luan rol kyç dhe është shqetësimi
kryesorë i kosovarë kur vije fjala për shfrytëzimin e shërbimeve bankare digjitale, hezitimi qëndron në
besueshmërinë apo në këtë rast mosbesueshmerinë e klientëve për t’ia besuar të dhënat e ndjeshme
një sistemi automatik.

6
 Introduction

With the advent of information technology and specifically its revolution in the last decades of
the twentieth century, has increased the number of personal computers, multifunksional phones,
servers and other devices which together with the internet access have become a lucrative envitonment
for the future of banking financial services. Also globalization and the competitive nature of economy,
digital banking services have now become the daily routine in the industry of the financial services.

During our empirical research we encountered relatively small numbers of scientific research
that are interconnected with digital banking services from a client's perspective. Referring to this, digital
banking services deserve to be studied specifically given their potential and the importance of these
services exceeds the repercussion severity of the vetanac reports or even the resin of my theme

The degree of acceptance of banking services differs in terms of demographic factors; age where
younger ages tend to use digital banking services with a special emphasis on e-banking but also other
services such as the application through Viber or even ATMs; Also education plays an important role
where we have stated how much more educated a pollster is, which is the statistical likelihood that that
person will be a user of any of the digital services is higher; As well as the country, in our case Pristina
had the largest number of users of digital banking services. From our conclusions we see that the use of
digital banking services is almost the same between male and female gender, distinguishing from
previous research showing a report in favour of the male gender.

Employment also plays an important role in the use of digital banking services, where during our
research we have come to the conclusion that double more employed individuals use digital services
than the unemployed side. Security plays a key role and is Kosovar's main concern when it comes to the
exploitation of banking services Digital, hesitation remains in the reliability or in this case the
unreliability of customers to entrust the sensory data to an automatic system.

7
 2.1. Pyetjet kërkimore dhe hipotezat fillestare

Pyetjet kërkimore dhe hipotezat e punimit tonë përbëjnë thelbin e studimit tonë. Pyetjet kërkimore
në këtë studim janë si më poshtë:
1) A i kushtojnë rëndësi Bankat komerciale në Kosovë sigurisë së pagesave?
2) A i njoftojnë bankat komerciale klientët e tyre për sigurinë e pagesave online?
3) A ka pasur ndikim pandemia në rritjen e kërkesës për pagesat online?
4) A janë të informuara bankat mbi kënaqësinë e klientëve me shërbimet e bankave komerciale?
Hipotezat e ngritura në këtë punim janë:
1. H1: Bankat komerciale në Kosovë i kushtojnë rëndësi të vecantë sigurisë së pagesave online
2. H2: Për shkak të situatës së pandemisë është rritur kërkesa për pagesa online dhe sigurinë e
tyre

2.2.
2.3. Qëllimi i hulumtimit

Qëllimi i hulumtimit konsiston në atë që të fitojmë njohuri korrekte dhe të përditësuara me

shërbimet digjitale bankare si dhe me sigurinë e këtyre shërbimeve në bankat komerciale kosovare.
Ku shërbimet bankare digjitale paraqesin një mënyrë të re të realizimit të qasjes bankar e cila
mundëson realizmin e operacioneve të ndryshme si: transaksioneve bankare online, pa prezencë
fizike të klientit në lokacionin fizik të bankave. Metodat e hulumtimit

2.4. Metodat e hulumtimit

Me qëllim që të marrim rezultatet sa më të sakta mbi sigurinë e pagesave ne kemi përdorur

metodën e intervistimit të klientëve të bankave komerciale në Kosovë. Banka Kombëtare Tregtare (BKT),
Raiffaisen Bank; Procredit Bank; Banka Ekonomike dhe Banka TEB duke qenë se konsiderohen si bankat
më të rëndësishme në vend Komercijalna Banka Ad Beograd dhe Turkiye Is Bankasi janë përjashtuar
nga studimi pasi nuk ofrojnë shërbime online.

8
 Për ta marrë rezultatet e duhura në këtë punim kemi hulumtuar klientët e bankave të
ndryshme në disa qytete të rajonit të Dukagjinit: Pejë, Gjakovë, Decan dhe Junik. Për secilin qytet
kemi përfshirë 30 të anketuar. Totali i klientëve të cilëve jua kemi shpërndare pyetësorin është 120.
Metodologjia e përdorur është ajo e përzier. Të gjitha pyetjet janë analizuar dhe është nxjerrë
rezultati i të dhënave. Këto rezultate janë paraqitur në formë analitike, me grafikë dhe në mënyrë
tabelare.

9
 KAPITULLI II

3. Tregtia elektronike
3.1. Hyrje

Me zhvillimin e teknologjive digjitale dhe me përdorimin më të përhapur të Internetit, ka

ndodhur një ndryshim i vërtetë brenda shoqërisë dhe rrjedhimisht edhe për individin. Interneti, duke
përfituar nga mundësia e lidhjes së njerëzve nga e gjithë bota me njëri-tjetrin, ka krijuar një treg të ri
inovativ. Me zhvillimin e këtij kufiri të ri tregtar në internet, dhe interesit në rritje nga ana e përdoruesve
për mjetet e ofruara nga rrjeti, këta të fundit marrin një rëndësi të konsiderueshme si nga pikëpamja
ekonomike ashtu edhe nga sociologjike: faktori kryesor për suksesin e e-commerce është reagimi,
pozitiv apo negativ qoftë, i përdoruesve të vetëm, i analizuar në mënyrë agregate. Mundësia e
ekzekutimit të transaksioneve tregtare duke përdorur Internetin është bërë një realitet konkret dhe
vazhdimisht evolues; megjithatë, ekziston ende një frikë e përgjithësuar, nga ato që akoma nuk dihen
ose kuptohen aspak, dhe në fakt faktorët psikologjikë, si mungesa e besimit paraqesin pengesat
kryesore për afrimin me tregjet elektronike nga përdoruesit e rinj.

Cilat janë sistemet e pagesave? Duke filluar nga përkufizimi i përgjithshëm, sistemet e pagesave
janë instrumente dhe procedura që synojnë riprodhimin e lëvizjeve materiale të parave nga një subjekt
në tjetrin, me qëllim rregullimin e transaksioneve ekonomike të vendosura1

Përmes sistemeve të pagesave ne mund të blejmë mallra dhe shërbime, duke disbursuar një
shumë parash në bazë të marrëveshjeve të bëra dhe dorëzimin e kësaj shume tek një kreditor i palës
tjetër tek ne. Sektori i sistemeve të pagesave tani është bërë një pjesë e rëndësishme dhe themelore e
aktiviteteve tregtare të çdo vendi, me kalimin e kohës ajo është bërë gjithnjë e më komplekse, duke
kërkuar një zgjedhje gjithnjë e më të madhe midis mjeteve dhe zgjidhjeve teknologjike, të përshtatshme
për të favorizuar shpejtësinë dhe efektivitetin e modaleve të këmbimit.

E gjithë kjo ka treguar një rol në rritje ndaj subjekteve bankare dhe jo-financiare, por e
specializuar në një natyrë plotësisht teknologjike. Teknologjitë e reja dhe idetë e reja kanë sjellë

1
Camenisch JL, Piveteau J-M, Stadler MA: An Efficient Electronic Payment System Protecting Privacy. To appear in: Proceedings
of ESORICS '94

10
transaksionin fillestar dhe të thjeshtë, siç mund të shfaqet pagesa në para, në kompleksitetin e
sistemeve aktuale të pagesave. Shkëmbimet monetare tani bëhen kryesisht përmes sistemeve IT dhe
subjektet që i menaxhojnë ato janë gjithnjë e më të përfshirë në kontrollin e rrjeteve telematike dhe
sistemeve të teknologjisë së informacionit.

Pagesa shihet si një proces i artikuluar në faza të ndryshme, komplekse ose jo, me detyrën e
transferimit të informacionit në lidhje me pagesën tek palët e ndryshme të përfshira (blerësi, shitësi,
institucioni bankar që lidh monedhën reale), në mënyrë që të të lejojë, pasi përputhja e operacionit dhe
disponueshmëria e fondeve, të fillojë transferimin fizik të monedhës. Funksionimi i sistemit të pagesave
kërkon një kornizë rregullatore: Direktiva e Sistemit të Pagesave (PSD), e cila rregullon të drejtat dhe
detyrimet e palëve të ndryshme të përfshira në përdorimin e instrumenteve të pagesave.

Sa i përket aspektit legjislativ, shërbimet e pagesave rregullohen me Dekretin Legjislativ Nr. 11

të 27 Janarit 2010, i cili rregullon saktësisht funksionimin e shërbimeve të pagesave brenda tregut
Evropian. Objektivat kryesore të kësaj reforme janë mbrojtja e klientëve duke përmirësuar cilësinë e
shërbimeve të pagesave. Ky legjislacion zbatohet vetëm për instrumentet e pagesave elektronike, të
cilat janë më efikase, duke përjashtuar kështu të gjitha ato lloje të instrumenteve të letrës. Prandaj
kujtojmë se evolucioni i instrumenteve të pagesave me kalimin e kohës shkon paralelisht me atë të
tregtisë elektronike, pra tregut online.

3.2. Tregtia elektronike: koncepti i përgjithshëm

Tregtia elektronike mund të përcaktohet si aktiviteti i shitjes dhe blerjes së mallrave dhe
shërbimeve të kryera me ndihmën dhe përmes sistemeve të komunikimit kompjuterik. Tregtia
elektronike (e njohur edhe si E-Commerce nga Tregtia Elektronike), përveç që është një alternative e
vlefshme për tregtinë tradicionale, konsiderohet kufiri i ri i biznesit. Është e mundur të blihen mallra
përmes Internetit në mënyra të ndryshme: një përdorues mund të blejë një produkt menjëherë, thjesht
duke shkarkuar nga një faqe në internet pasi të paguajë një çmim të caktuar ose mund të blejë një të
mirë në mënyrën tradicionale, e cila kërkon një formë të dorëzimit dhe për këtë arsye nuk siguron një
kontekstualitet midis blerjes dhe dorëzimit. Në këtë punim, përdorimi i termit tregti elektronike do të
identifikojë kryesisht transaksionet dhe modelet e biznesit që i referohen Internetit, dhe veçanërisht
metodat e pagesës së mallrave të blera nga konsumatorët përmes rrjetit do të trajtohen. Blerja dhe

11
shitja në internet është tendenca e së ardhmes dhe avantazheve të tua, si për kompanitë ashtu edhe për
konsumatorët. Shumica e kompanive që përdorin tregtinë elektronike kanë mundësinë që të zvogëlojnë
kostot e marketingut dhe shitjeve, të përmirësojnë marrëdhëniet me klientët dhe furnizuesit dhe të
arrijnë në tregje të reja. Në vend të kësaj, konsumatori ka mundësinë për të marrë informacion të
detajuar mbi produktet ose shërbimet e kërkuara, të krahasojë shpejt furnizimet e furnitorëve të
ndryshëm, duke kursyer në kostot e blerjes dhe duke kursyer kohë. Drejtshkrimi i termit "e-commerce"
ka kaluar kohë. Në fillim, ai tregon këshilla elektronike për transaksionet në lidhje me to, përgjithësisht
duke përdorur një teknologji të quajtur Electronic Data Interchange (EDI, e prezantuar në fund të viteve
shtatëdhjetë) për të dërguar dokumente komerciale siç janë urdhrat e blerjes ose faturat elektronike.

3.3. Problematikat e tregtisë elektronike

Suksesi i tregtisë elektronike është i lidhur ngushtë me mundësinë e bërjes së transaksioneve të

sigurta në rrjet. Kjo çon në më shumë besim të konsumatorit. Pengesa kryesore për rritjen e tregtisë
elektronike prandaj përfaqësohet nga mungesa e sigurisë që përdoruesit kanë ndaj tregtisë elektronike.
Ky ndryshim është për shkak të aspekteve të ndryshme:
 Diferenca në format e ndryshme të pagesës në internet.
 Frika se produkti i blerë nuk përputhet me atë që pritej.
 Besimi te shitësi (zakonisht për transaksione private)

Një tjetër nga çështjet kryesore që lidhen me tregtinë elektronike është mbrojtja e intimitetit të
palëve të përfshira në pagesa në internet, si dhe siguria e të dhënave personale të kërkuara për të kryer
transaksione të ndryshme dhe, në përgjithësi, të të dhënave që udhëtojnë në rrjet. Rregullimi i
marrëdhënieve midis operatorëve të rrjeteve telematike në momentin e përdorimit të tyre është një
pikë themelore për një zhvillim të ekuilibruar të sektorit. Duhet të kihet parasysh gjithashtu se Interneti
nuk ka vetëm një dimension të dukshëm. Në fakt, ekziston gjithashtu një numër i madh trajtimesh që
ndodhin plotësisht pa dijeninë e individit. Konsideroni, për shembull, problemet që lidhen me
përdorimin e cookies2. Cookies HTTP3 (më shpesh referuar si cookie Ëeb, ndjekja e cookies ose thjesht
cookies) janë fragmente të tekstit të dërguar nga një server në një klient Ëeb (zakonisht një shfletues)
dhe më pas të dërguar nga klienti në server - pa pësuar ndryshime - sa herë që klienti hyn në të njëjtin

2
V. B. MACKLIN (2001) E-Commerce at what Price. Privacy Protection in the ’InformationEconomy’, 226 N.Y. L. J. 1
3
http://www.ietf.org/rfc/rfc2109.txt

12
server. Cookies HTTP përdoren për të kryer vërtetimin dhe gjurmimin e sesionit dhe ruajtur
informacione specifike në lidhje me përdoruesit që hyjnë në server, siç janë faqet e preferuara ose, në
rastin e blerjeve në internet, përmbajtjen e "karrocave të blerjeve" të tyre ( shporta e blerjes). Termi
"cookie" - fjalë për fjalë "cookie" - rrjedh nga cookie magjike, një koncept i njohur në UNIX që frymëzoi si
idenë ashtu edhe emrin e cookies HTTP.
Në përgjithësi, të gjitha aktivitetet e internetit mund të spiunohen lehtësisht përmes përdorimit
të softuerit: internet bug (gabime në internet), etiketa elektronike që ndihmojnë faqet e internetit dhe
kompanitë reklamuese të ndjekin lëvizjen e vizitorëve të rrjetit dhe që shpesh fshihen brenda
reklamave; spyëare, programe të afta për të mbledhur të dhëna dhe dërgimin e tyre tek prodhuesi i
softverit ose kompanitë telemarketing (përgjithësisht informacione që lidhen me llojet dhe licencat e
softverit të instaluar); i ashtuquajturi Persistence Internet Explorer, një teknologji e dizajnuar për të
zvogëluar komunikimet midis internetit dhe shfletuesit, duke lehtësuar navigimin e përdoruesit dhe
lehtësimin e ngarkesës së internetit, por që e bëjnë këtë duke ruajtur kërkimet e bëra nga përdoruesi në
motorët e kërkimit; adëare (reklamim i mbështetur nga softveri), softuer falas në të cilin futen reklamat,
të cilat ngadalësojnë shfletimin.

3.4. Format e ndryshme të tregtisë elektronike

Bazuar në faktin se transaksioni përfshin ndërmarrje dhe jo individë, mund të dallohen katër
forma të tregtisë elektronike: biznesi tek biznesi, biznesi tek konsumatori, konsumatori tek konsumatori
dhe konsumatori ndaj biznesit. Vëllimi më i madh i biznesit prodhohet nga biznesi në biznes, i pari që do
të lindë, por gjithashtu biznesi-tek-konsumatori po arrin. Krijimi i ankandeve në internet ka gjeneruar dy
terma të rinj: konsumator-ndaj-konsumatorit dhe konsumator-për-biznes. Ne mundohemi t'i analizojmë
të katër format në mënyrë më të detajuar, duke filluar nga:

3.4.1. Biznesi tek biznesi (B2B)

13
 Biznesi në biznes, shumë shpesh i referuar si akronim B2B, është një term që përdoret zakonisht
për të përshkruar aktivitetet tregtare midis kompanive. Mbulon të gjitha transaksionet tregtare midis dy
ndërmarrjeve, kështu që zakonisht karakterizohet nga kompani që blejnë mallra dhe shërbime nga
kompani të tjera për prodhimin e mallrave dhe shërbimeve të tjera për t'u transferuar tek palët e treta.
Shumica e transaksioneve bëhen në internet, zakonisht bëhet fjalë për sasi të mëdha mallrash dhe
shumat janë mesatarisht të larta. Përveç mundësisë për të kursyer para, karakteristika më e mirë e B2B
është mundësia e kursimit të kohës, do të thotë shpejtësi më e madhe e shitjeve, qasje e shpejtë për
furnizuesit dhe blerësit e rinj dhe një hyrje e re dhe më e lehtë në treg. Një kufi i ri i B2B-së, është B2B
online, në veçanti disa site të SH.B.A-së menaxhojnë ankandet në internet, ku produktet e tepërta shiten
nga kompanitë.

3.4.2. Biznesi tek konsumatori

Biznesi tek Konsumatorit, shpesh i shkurtuar si B2C, është ajo formë e tregtisë që përfshin
transaksione tregtare midis kompanisë dhe konsumatorit. Është një model që është zhvilluar mbi të
gjitha falë përdorimit të Internetit në zyra, shtëpi dhe shkolla. Faktori kryesor i suksesit i B2C është që
përmes rrjetit, konsumatorët kanë rënë në kontakt me kompani, të paarritshme deri në atë moment,
duke u ulur të qetë përpara PC-së. Amazon4, një kompani amerikane e-tregtie, ishte e para që shiti
mallra në internet, është një shembull tipik dhe rasti i parë i suksesit më të madh në marketing B2C.
Amazon.com fillon me librarinë në internet, megjithëse me të gjitha produktet e tjera të shitura në DVD,
CD muzikore, softuer, lojëra video, etj.

3.4.3. Konsumatori tek konsumatori

Forma më e fundit e e-commerce është C2C (Konsumatori tek Konsumatori); bëhen të njohura
vitet e fundit falë faqeve të shumta që menaxhojnë ankandet në internet, dhe për këtë arsye, lejojnë
konsumatorët e thjeshtë të kontaktojnë njëri-tjetrin dhe të shesin produkte të ndryshme direkt ose
përmes mbështetjes së ankandeve në internet. Metodat e shitjeve përcaktohen nga blerësi dhe shitësi,
zakonisht një artikull shitet në një kohë dhe shumat përmbajnë mesatarisht. Faqja e ankandit në
internet par excellence është eBay2 i cili përveç vendosjes së tij si markë, është një nga kompanitë e
4
www.amazon.com

14
pakta kryesore në internet për të marrë fitim ekonomik. Ky fitim rrjedh nga një normë e aplikuar në
shitje, ajo varion midis 1.5% dhe 5% të çmimit përfundimtar të shitjes, kështu që sa më e lartë të jetë
vlera e shitjes së artikullit, aq më i madh është fitimi për eBay5.Strategjia eBay është pra të lejojë
përdoruesit të bëjnë pjesën më të madhe të punës, duke investuar kështu një sasi të vogël të kapitalit;
duhet të menaxhojë një infrastrukturë në internet, por nuk ka pse të mbajë një inventar, të dërgojë
produkte ose të transferojë pagesa, janë përdoruesit që bëjnë gjithçka.

3.4.4. Konsumatori tek biznesi

Është një formë e tregtisë elektronike që ende nuk është zhvilluar. Karakteristika kryesore është
se konsumatorët janë ata që e bëjnë çmimin, ose i komunikojnë shumën që ata janë të gatshëm t’i
paguajnë kompanisë, dhe kompania më pas vendos nëse do ta pranojë ose jo ofertën. Shembulli më
klasik është ai i priceline.com, në këtë sit klientët ofrojnë një çmim për biletën ajrore që dëshirojnë të
blejnë. Mekanizmi funksionon në këtë mënyrë: klienti i mundshëm zgjedh një destinacion në çmimin,
një datë, sa është i gatshëm të shpenzojë dhe, si garanci, numrin e kartës së kreditit. Priceline nuk bën
asgjë, por vepron si një ndërmjetës dhe përpunon kërkesat për kompanitë ajrore me të cilat është në
kontakt. Nëse njëri prej tyre është i interesuar të shesë atë udhëtim, transaksioni përfundon dhe çmimi
merr një përqindje. Avantazhi për konsumatorët është se ata janë në gjendje të blejnë me çmime të
favorshme, por për linjat ajrore avantazhi konsiston në plotësimin e fluturimeve, duke pasur parasysh se
çdo vend i zbrazët do të rezultonte në humbje.

5
www.ebay.com

15
 KAPITULLI III

Lojet e metodave të pagesës në internet

3.1 Hyrje

Tregtia online i detyrohet zhvillimit të saj për zbatimin e sistemeve të reja të pagesave që
përcaktojnë kalimin nga kartëmonedha në paratë digjitale. Ky fenomen ekzagjeron një nga
karakteristikat e Internetit, domethënë shkatërrimin e mjeteve reale dhe juridike që njeriu përdor në
jetën e përditshme6. Vitet e fundit, janë krijuar mjete të shumta për pagesa në internet. Shumë nga këto
kërkojnë ndërhyrjen e një pale të tretë për të vepruar si ndërmjetës për transaksionin. Në varësi të llojit
të instrumentit të përdorur, ndërmjetësi mund të jetë i detyruar nga një marrëdhënie kontraktuale me
blerësin, shitësin ose të dy bashkë7.

Përparësitë themelore të lidhura me përdorimin e metodave të pagesës në internet

përfaqësohen nga komoditeti dhe efikasiteti i njëjtë, dhe nga fakti që të dy homologët nuk kanë pse të
takohen personalisht për të negociuar. Disa nga këto imponojnë një komision të krahasueshëm me atë
që ngarkohet me përdorimin e kartave të kreditit, por të tjerët janë më pak të kushtueshëm, kur nuk
janë plotësisht të lirë; një shitës që dëshiron të pranojë pagesa të kartës së kreditit (shiko seksionin 2.2)
gjithashtu do t'i kërkohet të ketë kosto të konsiderueshme fillestare dhe periodike. Kostot e
përgjithshme që duhet të paguhen për transaksionet e kartave të kreditit janë relativisht të ulëta, por
për shitësit me një vëllim të ulët, këto mund të duken ndaluese. Meqenëse pagesa në internet mbetet
në shumë aspekte të parregulluara, ne shohim një lloj kontraktualizimi të të drejtave të blerësve dhe
shitësve8

Metodat e pagesës që mund të përdoren në rrjet mund të ndahen në mënyrë thelbësore në tre grupe:
1. credit-based;
2. debit-based, dhe
3. token-based.

6
V. M.J. RADIN, (2002). Information Tangibility, Stanford Law School. Public laë research paper n. 48.
7
V. J.K. WINN, (1999) Clash of the Titans: Regulating the Competition between Established and Emerging Electronic Payment
System, 14 Berkeley Tech. L.J. 675, 691-95.
8
G.E., MAGGS, Payment Devices and General Principles of Payment Law.

16
 Para së gjithash, mjeti që përdoret më shpesh përfaqësohet nga transaksionet që ndodhin duke
dërguar të dhëna të kartës së kreditit (të ashtuquajturat sisteme credit based).
Përkundër dyshimeve të shumta që ekzistojnë mbi sigurinë e blerjeve në internet, kartat e kreditit
mbulojnë, së dyti, 88% të përvojës në internet në të gjithë botën, duke siguruar një përfitim shumë të
rëndësishëm të tregtisë elektronike. Sistemi në të cilin bazohet ky lloj pagese është i thjeshtë për të
përshkruar: blerësi, pasi të përfundojë kontratën në internet, shtyp të dhënat e kartës së kreditit në
kompjuterin e tij, i cili është i koduar dhe i dërgohet shitësit. Pas këtij parashtrimi, shitësi do të kërkojë
autorizim nga banka e tij, e cila, duke kontrolluar dhe verifikuar të dhënat në fjalë, do të fillojë
transaksionin. Rreziqet për blerësin janë të lidhura me sigurinë e të dhënave që udhëtojnë në rrjet dhe
me mundësinë që ato të përgjohen dhe klonohen në mënyrë të paligjshme nga palët e treta. Shitësi, nga
ana e tij, duke mos pasur elementë të caktuar në identitetin dhe aftësinë paguese të blerësit, rrezikon të
detyrohet të kthejë shumën e marrë, nëse klienti më pas refuzon të ketë autorizuar pagesën. Miratimi i
sistemeve të përparuara të sigurisë që garantojnë identitetin e kodit të kartës së shtypur është pra një
rëndësi e veçantë në këtë fushë.

Pastaj ekzistojnë të ashtuquajturat sisteme të bazuara të debitit të bazuara në mekanizma tipikë

të sistemit bankar. Këtu klienti, pasi të ketë lidhur një marrëveshje me një bankë dhe më pas të hapë një
llogari rrjedhëse, i lëshon shitësit një çek, e cila është e vlefshme nga institucioni i kredisë. Operacioni
me pak fjalë është ky: blerësi hap një llogari rrjedhëse në internet; banka autorizon përdoruesin të
instalojë një lloj libër kontrolli digjital në hard diskun e tyre; në kohën e transaksionit blerësi e vendos
nën kontroll nënshkrimin e tij digjital dhe ia dërgon shitësit i cili, më në fund, i drejtohet bankës lëshuese
për të mbledhur shumën. Më në fund, gjejmë të ashtuquajturin sistem të bazuar në shenja: është një
metodë që, ashtu si të tjerët, është plotësisht e lirë nga fizikaliteti, por me aspekte të rrezikshme të
pakontrollueshme. Paraja elektronike (e thënë rreptësisht, e quajtur edhe e-cash) është një vlerë
monetare e përfaqësuar nga një kredi ndaj lëshuesit, e ruajtur në një pajisje elektronike pas pranimit të
fondeve, vlera e të cilave nuk është më e vogël se vlera monetare e lëshuar, e pranuar si mjetet e
pagesës nga kompani të ndryshme nga emetuesi. Futja e një mënyre pagese të ngjashme me paratë e
parave shtron pyetjen në lidhje me identifikimin e monedhës përkatëse me qëllim të përmbushjes së
detyrimeve monetare. Për më tepër, qarkullimi i parave që nuk janë lëshuar nga banka qendrore ngre
pyetje delikate të politikës monetare dhe mbikëqyrëse. Më në fund, ekziston mbështetja për pagesa që
ofrojnë përparësi të konsiderueshme për garantimin e anonimitetit dhe sigurisë: kartat e mençura. Këto

17
në thelb paraqesin një evolucion të kartave të pagesave tradicionale të parapaguara: përveç këtyre të
fundit, të cilat përbëhen nga një mbështetje e petëzuar mbi të cilën është instaluar një shirit magnetik
që përmban një numër të kufizuar informacioni, kartat inteligjente përmbajnë mikro procesor që lejon
kartën të ruajë një sasi dukshëm më të madhe sesa një kartë normale shirit magnetik9.

Këto kartele të veçanta ndahen në dy lloje: përdorim të vetëm, të cilat lejojnë që pagesa të
bëhen ndaj një subjekti të vetëm, i cili shpesh përkon me lëshuesin; me shumë qëllime, të cilat lejojnë
që pagesa të bëhen me një numër më të madh ose më pak tregtarësh të autorizuar. Që kur ISO
(organizata standarde ndërkombëtare) ka përdorur dokumentin 7816 (i vlefshëm në të gjithë botën) në
lidhje me specifikimet teknike dhe protokollin e komunikimit të kartave inteligjente, zyrtarisht ato janë
njohur dhe përcaktuar në mënyrë universale në mënyrë që të jenë tani pjesë e të jetës sonë të
përditshme. Zbatimi i këtij lloji të kartave të pagesave në internet ka garantuar një hap cilësor në
zhvillimin e tregtisë elektronike falë sigurisë së tyre relative dhe rreziqeve të kufizuara që vijnë nga një
klonim i paligjshëm i kartave10.

4. 3.2 Karta e kreditit

Njeriu gjithmonë ka kërkuar një mjet përmes të cilit mund të shkëmbejë mallra. Me kalimin e
kohës, është ndjerë nevoja për një instrument më praktik dhe të lehtë krahasuar me paratë e gatshme
ose një çek. Pas luftërave të shekullit të kaluar dhe zhvlerësimeve monetare të lidhura, ekziston nevoja
për të krijuar një sistem të ri pagese që kombinon prakticitetin, garancinë dhe menjëhershmërinë e
reagimeve nga transferuesi dhe pranuesi. Pikërisht në këtë periudhë, pas Luftës së Dytë Botërore,
bankat fillojnë të hartojnë kartat e pagesave: personale, të garantuara, praktike, të cilat lejojnë
përdoruesin të kryejë transaksione pa pasur para me vete. Karta e parë e kreditit lindi në 1950 në
Shtetet e Bashkuara për të paguar në restorant. I gjithë sistemi i pagesave të kartave të kreditit është
zhvilluar në dyzet vjet, edhe nëse ka supozuar format dhe metodat që jemi mësuar, vetëm në njëzet
vitet e fundit. American Express dhe Banka e Amerikës ishin të parët që investuan dhe besuan në këtë
sistem revolucionar pagese. Banka e Amerikës lëshon kartën e parë të pagesës në 1958, përdorimi i së
cilës është i kufizuar në Kaliforni. Nuk është rastësi që kartat e pagesave e gjejnë gjenezën e tyre në një
kontekst të gjallë ekonomik, me potencial shumë të madh, dhe në zhvillim të vazhdueshëm siç shfaqet

9
V.S. NEWMAN, G.SUTTER, (2002). Electronic Payment - the Smart Card, 18 Computer L. & Security Report 307
10
J.SGRO. (2002) A Smart Card Revolution in Payment System, 76 Law Institute Journal 76.

18
Kalifornia në vitet ’50: një zonë ku të gjitha kërkesat për të cilat kartat plotësojnë kalojnë njëra-tjetrën
kredia shkon jashtë Para së gjithash, pamundësia dhe siguria e kufizuar e transportit dhe qarkullimit të
shumave të mëdha të parave. Së dyti, nevoja për të përfunduar transaksione dhe transaksione në kohë
reale në një ekonomi ku është e nevojshme të përfitoni nga momenti për të fituar fitime dhe për të
kapur mundësi.

Dhjetë vjet më vonë, si rezultat i tregtisë, katër banka në Kaliforni bien brenda kufijve të Bankës
së Amerikës, duke themeluar qarkun MasterC harge. Diferenca e shkëlqyeshme e kartave të kreditit në
SH.B.A. vjen në vitet 60 dhe 70, kur këto instrumente fillojnë të luajnë një rol themelor edhe në sektorin
e shërbimeve. Atje, përveç që shkakton një rritje të papritur të transaksioneve të kryera me anë të
kartave të pagesave, përfshin jo vetëm klasat e sipërme të industrisë dhe tregtisë së madhe, por edhe
klasën e mesme në përdorimin e tyre. Në fund të viteve 1970 shumica e kartave të kreditit të krijuara
dhe të mbetura të pavarura deri atëherë u përfshinë në dy qarqet kryesore. Në vitin 1970 krijohet
Korporata Kombëtare Bankare Amerikane (NABANCO), e cila bashkon Bankën e Amerikës dhe banka të
tjera që lëshojnë kartela pagese në licencën e saj, për t'u ofruar anëtarëve shërbime të ndryshme,
përfshirë autorizimin, kompensimin dhe kontrollin e mashtrimit.

Në 1974 u themelua një organizatë ndërkombëtare, Korporata Ndërkombëtare BankAmericard

(IBANCO), për të krijuar dhe mbështetur një program kartelash bankare në të gjithë botën. Kartat e
bankës blu, të bardhë dhe të artë Bank Americard janë lëshuar në Shtetet e Bashkuara dhe 15 vende të
tjera. Në 1977 NABANCO bëhet Visa USA dhe IBANCO bëhet Visa International, dhe institucionet
financiare anëtare fillojnë të lëshojnë kartat e para Visa.

Në të njëjtën kohë, rruga e ndërkombëtarizimit merret edhe nga qarku MasterCharge i cili
imiton emrin e tij në MasterCard. Kjo është periudha e pikës së kthesës edhe nga një këndvështrim
teknologjik: një kasetë magnetike është ngjitur në kartat, e cila rrit në mënyrë eksponenciale shpejtësinë
dhe lehtësinë e njohjes dhe pranimit të pjesës së operatorit. Në ditët e sotme, një kartë krediti është një
instrument pagese, i përbërë nga një kartë e plastifikuar me një pajisje për identifikimin e të dhënave
identifikuese të mbajtësit dhe bankës ose institucionit financiar të emetuesit. Dimensionet e tij
përcaktohen në standardin ISO / IEC 7810 ID01: 85.60 x 53.98 mm dhe trashësi 0.76 mm.

19
 Pajisja e parë e aplikuar në letër është, siç kemi thënë tashmë, një shirit magnetik; për të
përballuar nevojat në rritje të sigurisë dhe përparimin e fenomenit të mashtrimit, një mikrochip është
aplikuar në letër që nga viti 1993, duke e bërë atë një kartë të zgjuar. Krahasuar me kartat me vetëm
shirit magnetik, i cili nuk mund të ruajë në mënyrë të sigurt të dhënat e pronarit të kartës dhe të ketë
kapacitet të kufizuar të kujtesës, kartat inteligjente ruajnë informacionin me siguri dhe më pas i përdorin
gjatë transaksionit. Falë një aftësie më të madhe memorie dhe mikroprocesorit të brendshëm, kartat
inteligjente mund të përdoren për të hyrë në më shumë shërbime, pasi që një numër më i madh i të
dhënave mund të ruhen në të njëjtën kartë (identifikimi, hyrja, konkurset e pikave); kjo veçori e kartës
inteligjente quhet "shumë-aplikim".

Në vend të kësaj, kartat me vetëm shirit magnetik lejojnë përgjithësisht vetëm një ose dy
funksione pagese, të tilla si hyrje të drejtpërdrejtë në llogari (kartë debiti, karte debiti) dhe / ose qasje
në një linjë krediti (kartë krediti ). Karta e kreditit lëshohet nga një bankë ose një institucion financiar me
të cilin një klient ka një llogari rrjedhëse. Përdorimi i disponueshmërisë së kartës, pra, ndryshon në bazë
të besueshmërisë së klientit.

Sistemi i kartave të kreditit është një proces autorizimi për sistemin bankar. Ky proces është i ndarë në:
 Organi lëshues (emetuesi): është kompani që lëshon kartën e kreditit. Kjo mund të jetë një
bankë ose një institucion financiar. Kompania lëshuese përcakton një kontratë financimi me
mbajtësin e kartelës. Mbajtësit e kartelave konsiderohen klientë të kompanisë lëshuese dhe
janë ata që shpenzojnë para duke përdorur kartën.
 Merchant: është aktiviteti tregtar i cili, duke iu përmbajtur një qark pagese, lejon klientët e tij të
paguajnë përmes metodës së pranuar të pagesës, alternative e parave të gatshme. Anëtarësia e
qarkut zakonisht bëhet përmes ndërmjetësimit të një kompanie të menaxhimit të terminalit
(aquirer) që ofron shërbime të shitjes ose marrjes me qira POS (Pika e Shitjes), llogaritjen dhe
raportimin e pagesave, raportimin dhe menaxhimin e mosmarrëveshjeve (mosmarrëveshjet e
përcaktuara zakonisht) , komunikimi dhe informacioni rrjedh në dhe nga vetë qarqet.
 Qarku i pagesave: është kompani që merret me përcjelljen, përmes një rrjeti komunikimi,
kërkesat dhe autorizimet përkatëse të shpenzimeve. Rrjeti i qarkut zgjerohet përmes instalimit
të POS, i cili mund të përfaqësohet si përfundime të rrjetit, me tregtarë të rinj. Qarku gjithashtu
merret me operacionet e shlyerjes, domethënë, kontabilitetin dhe balancimin e sendeve të

20
 kontabilitetit në pozicionet e mbajtësve dhe tregtarëve individualë. Qarqet kryesore botërore
janë Visa, MasterCard, Diners, American Express, JCB dhe China Union Pay (CUP).

Karta e kreditit është një mjet që ju lejon të shlyeni pagesën pas blerjes. Karta tregon detajet e
mbajtësit, numrin e kartës dhe skadimin e saj. Mbajtësi është i detyruar ta vendos nënshkrimin e tij
në hapësirën e dhënë.
Transaksioni i shitjeve përfshin tre aktorë me marrëdhëniet e tyre përkatëse, përkatësisht:
 Mbajtësi i kartelës merr përsipër që shumën e transaksionit t'ia kthejë lëshuesit të kartelave
brenda kohës dhe në mënyrën e përcaktuar me kontratën e nënshkruar.
 Furnizuesi jep mallrat ose shërbimet e kërkuara nga klienti.
 Institucioni lëshues merr përsipër t’i paguajë konsumatorit shumën e duhur, ndoshta neto
nga komisionet e paracaktuara.

Përdorimi është shumë i thjeshtë (shiko Figurën më poshtë): përdoruesi zgjedh një produkt në
faqen e internetit të shitësit (1), në kohën e pagesës faqja e tregtarit kërkon nga banka (e tregtarit) një
portë pagese (2) , i cili përfshin të dhënat që duhen komunikuar në bankë (3), të cilat do të mbledhin
paratë nga banka e blerësit. Prandaj, klienti mund të blejë pa përdorimin e parave të gatshme, furnizuesi
nuk i nënshtrohet rrezikut të një pagese me çek dhe për rrjedhojë të falimentimit eventual të së njëjtës,
dhe institucioni jep një shërbim që percepton për këtë, një komision. Përveç që është një instrument
pagese, karta mund të përdoret si një mjet tërheqjeje në ATM (e ngjashme me një kartë ATM) duke
përdorur kodin sekret të dhënë me kartën.

Fig. 3.3 Kartat e rimbushme

21
 Kartat e kreditit rimbushëse janë karta që mund të blihen si një produkt i vetëm, pa qenë e
nevojshme që ato të shoqërohen me një llogari rrjedhëse. Në momentin e nënshkrimit të kontratës,
karta e parapaguar ngarkohet me shumën e dëshiruar; në rastin e mëposhtëm nuk do të jetë e
nevojshme të paguani shumën totale ose të bëni blerje në internet që në dyqane, për një shumë jo më
të madhe se shuma e paguar, e cila do të zbritet pasi përdoruesi bën pagesa.

Përdoruesi që blen përmes një karte me parapagim, zakonisht e bën atë përmes qarqeve Visa
ose MasterCard, edhe nëse qarku Visa Electron po shfaqet kohët e fundit. Kartat e kreditit të
rimbushshëm përdoren tani nga shumë përdorues si mjete shtesë pagese në internet. Ato janë të
thjeshta për t’u përdorur dhe ofrojnë siguri të përshtatshme. Ekzistojnë dy kategori të kartave të
parapaguara: ato që kërkojnë përputhjen me një llogari, dhe ato për të cilat, përkundrazi, nuk është e
nevojshme të shoqëroni një depozitë tradicionale.

Këto të fundit janë gjithashtu pjesë e kartave të parapaguara që kanë një Iban të dedikuar të
vërtetë që në rastin e kredive ose urdhrave të pagesës, lejojnë që ajo të funksionojë si një llogari aktuale
reale. Kartat e kreditit të rimbushur kanë shumë përparësi; siç kemi thënë, ato mund të jenë plotësisht
të pavarura nga llogaria rrjedhëse, prandaj përdoruesi nuk rrezikon të shohë llogarinë e tij bankare të
thahet. Ato nuk ofrojnë ndonjë normë interesi në bankë dhe mund të jenë në pronësi të kujtdo, madje
edhe nga të miturit (shpesh përdoret nga studentë larg shtëpisë).

Sidoqoftë, kartat e rimbushme kanë disavantazhe, të lidhura me operacionet qe kryhen. Kjo ka nje
procedur top-up, e cila bëhet kryesisht në degët e bankës lëshuese (me përjashtim të kartave të lidhura
me llogarinë rrjedhëse, të cilat mund të rimbushen në internet). Prandaj është e nevojshme që fizikisht
të shkoni atje për të rimbushur kartën; Për më tepër, për blerjet më të medha, nganjëherë, kostot janë
pak të larta, kështu që është praktikë e mirë të pyesni bankat para se të zgjidhni kartën më të
përshtatshme në këtë drejtim. Sa i përket shërbimeve të mbrojtjes, pasi nuk është një kartë krediti e
vërtetë, nuk mbrohet si kjo në rast të humbjes ose vjedhjes.

22
 4.1. Paypal

Paypal është një sistem pagese në internet, që përdoret zakonisht në eBay ose në shumë
dyqane online. Shtë një nga sistemet më të njohura të pagesave në internet dhe është kryesisht një
metodë alternative për kartat e kreditit. Paypal është një kompani amerikane e themeluar në Palo Alto
në 1998 nga Peter Thiel dhe Max Levchin, është pjesë e grupit eBay dhe është me qendër në qytetin e
San Jose (California). Bumi i Paypal ka ndodhur në vitet e fundit, pas përhapjes gjithnjë e më të madhe të
kartave të kreditit dhe kartave të parapaguara. Paypal është një entitet që lëshon para elektronike në
internet, përmes të cilit përdoruesi që regjistron do të hapë një lloj llogari rrjedhëse, në të cilën paratë e
vërteta depozitohen përmes një karte krediti; kjo llogari do të përdoret për të bërë pagesa në / nga
përdoruesit e tjerë të Paypal.

Paypal është një sistem pagese në internet, që përdoret zakonisht në eBay ose në shumë
dyqane online. Shtë një nga sistemet më të njohura të pagesave në internet dhe është kryesisht një
metodë alternative për kartat e kreditit. Paypal është një kompani amerikane e themeluar në Palo Alto
në 1998 nga Peter Thiel dhe Max Levchin, është pjesë e grupit eBay dhe është me qendër në qytetin e
San Jose (California). Bumi i Paypal ka ndodhur në 5 vitet e fundit, pas përhapjes gjithnjë e më të madhe
të kartave të kreditit dhe kartave të parapaguara. Paypal është një entitet që lëshon para elektronike në
internet, përmes të cilit përdoruesi që regjistron do të hapë një lloj llogari rrjedhëse, në të cilën paratë e
vërteta depozitohen përmes një karte krediti; kjo llogari do të përdoret për të bërë pagesa në / nga
përdoruesit e tjerë të Paypal.

Paypal ka 84 milion llogari aktive dhe është në dispozicion në 190 vende dhe territore (të dhëna
më 31 Mars 2010). Paypal nuk është një bankë, kështu që ju nuk keni borxh të njëjtat garanci ligjore si
një bankë. Formalisht është një "institucion për lëshimin e parave elektronike". Factshtë e mundur që në
të vërtetë të dërgoni dhe të merrni para në mënyrë të sigurt duke mos siguruar numrat e kartës së
kreditit, vetëm adresën e postës elektronike. Pranimi dhe dërgimi i pagesave është shumë e thjeshtë,
marrësi i parave duhet të tregojë adresën e tij të postës tek personi që bën pagesën, i cili duhet të

23
shkojë në faqen e tij të Paypal dhe të tregojë adresën e përdoruesit që do të marrë pagesën. Paypal nuk
është i aplikueshëm në Kosovë edhe përkundër një peticioni që është bërë. Arsyetimi i dhënë nga Paypal
është se institucionet financiare në Kosovë nuk kanë dëshiruar të nënshkruajnë marrëveshje me
paypal11.

Me Paypal jo vetëm që dërgoni para në mënyrë të sigurt, por gjithashtu gëzoni një mbrojtje në
transaksion. Paypal është në fakt instrumente për të mbrojtur blerjen e bërë për të garantuar
rikuperimin e mundshëm të shumave të paguara për shkak të sjelljes mashtruese. Sigurisht, siti është i
dedikuar për lidhje të sigurta të tipit HTTPS (për të cilin do të diskutojmë në kapitullin 3) dhe numri i
kartës së kreditit specifikohet vetëm në kohën e regjistrimit. Aspektet e sigurisë në internet janë shumë
të sakta, zgjedhja e fjalëkalimit të hyrjes i jepet shumë rëndësi për të shmangur ndërhyrjet, ata që janë
përgjegjës për sigurinë Paypal gjithashtu ftojnë përdoruesit me mesazhe të shpeshta për të ndryshuar
shpesh kredencialet e hyrjes . Të njëjtët krijues kanë parashikuar madje një sistem të besueshmërisë dhe
reputacionit të pajtimtarëve, të cilët shpesh u kërkohet të kontrollojnë për të konstatuar adresën e tyre.
Sidoqoftë, çdo transaksion i Paypal-it zgjat rreth tre ose katër ditë për të azhurnuar bilancin e kartës së
kreditit.

Konsumatorëve u jepen dy programe mbrojtjeje, një program për të cili bleni artikuj në eBay
përmes Paypal, dhe një program të ofruar për ato mallra të blera jashtë eBay. Lloji i dytë i programit të
mbrojtjes vlen vetëm në rast të pretendimeve për një objekt që nuk është pranuar. Lloji i parë i
mbrojtjes, shfrytëzuesit një mbrojtje shumë të lartë, në të vërtetë, parashikon rimbursime edhe nëse
objekti arrin në destinacionin e tij, por përdoruesi beson se nuk përputhet me përshkrimin. Një objekt
që nuk përputhet me përshkrimin është thelbësisht i ndryshëm nga përshkrimi i treguar në listë. Për
shembull: objekti i marrë është krejtësisht i ndryshëm, objekti i deklaruar i ri është përdorur në të
vërtetë, objekti nuk është origjinal, nuk merren pjesë ose karakteristika të rëndësishme, përdoruesi ka
marrë një sasi më të vogël objektesh sesa sasitë e deklaruara në renditje, sendi dëmtohet gjatë
transportimit12.

Nëse nuk është e mundur të zgjidhet mosmarrëveshja direkt me shitësin, përdoruesi duhet të
hapë një mosmarrëveshje brenda 45 ditëve. Nëse mosmarrëveshja nuk zgjidhet, përdoruesi duhet ta

11
https://www.change.org/p/allow-paypal-to-be-used-in-kosovo-contact-with-kosovo-s-banks-and-institutions-to-allow-
paypal-in-kosovo#share
12
https://cms.paypal.com/it/cgi bin/marketingëeb?cmd=_rendercontent&content_ID=ua/BuyerProtection_full&locale.x=it_IT

24
kthejë atë në një ankesë brenda 20 ditëve nga data e mosmarrëveshjes. Përdoruesi do të duhet të presë
të paktën 7 ditë nga data e pagesës përpara se ta shndërrojë mosmarrëveshjen në një kërkesë, përveç
nëse shuma është më e lartë se 2,500 dollarë (ose shuma ekuivalente në një monedhë tjetër). Në rast se
Paypal shqyrton ankesën, ai mund t'i kërkojë përdoruesit të sigurojë dokumentacionin për të
mbështetur pozicionin e tij.

Në këtë pikë, Paypal mund të kërkojë nga përdoruesi që t'ia kthejë sendin shitësit, Paypal ose
palëve të treta, në kurriz të blerësit. Pasi të merret në konsideratë ankesa, Paypal do të marrë vendimin
përfundimtar në favor të blerësit ose shitësit. Vendimi përfundimtar në favor të klientit ose shitësit
është në diskrecionin e plotë të Paypal dhe merret në bazë të çdo kriteri të përshtatshëm Paypal, ky
vendim duhet të respektohet në mënyrë të pariparueshme nga përdoruesit13.

Më në fund, nëse Paypal pranon ankesën, shitësi duhet të sigurojë shumën e plotë të paguar për
atë artikull plus kostot e transportit të paguar për ta dërguar artikullin përsëri tek shitësi. Sidoqoftë,
kërkesa e fondeve nuk është e garantuar, në fakt ajo është e kufizuar vetëm në shumat që Paypal
rikuperon nga llogaria e shitësve. Në këtë aspekt, Paypalsi mbron duke bllokuar shumën e marrë për
artikullin në llogarinë e shitësit, duke mos e tërhequr shumën. Ky bllok është bërë vetëm për përdoruesit
që kanë më pak se 50 kthime kthyese. Shuma lëshohet më pas, pas 21 ditësh, ose kur blerësi lëshon
reagime pozitive. Reagimi është një mekanizëm i shkëmbimit të vlerësimeve për transaksionin që
zhvillohet midis blerësit dhe shitësit. Ekzistojnë 3 lloje: Transaksion pozitiv, i suksesshëm, të gjithë kanë
kryer detyrën e tij; Pika pozitive Neutral, transaksioni që nuk ka përfunduar dhe rimbursimi nga shitësi;
negativ, mos pranimi i mallrave, mallrave të kundërshtuara dhe / ose që nuk korrespondojnë me
përshkrimin. 2 pikët e caktuara bazuar në llojin e reagimeve të marra përcaktojnë një përqindje (për
shembull, nëse ato janë 100% pozitive) që me një shikim, menjëherë ju lejon të kuptoni besueshmërinë
e shitësit.

Që nga 20 maj 2008, shitësit mund të japin vetëm reagime pozitive për blerësit (ose jo t'i
lëshojnë ato) në mënyrë që blerësit të ndjehen të lirë të japin gjykime objektive në lidhje me përvojën e
blerjes pa frikë nga reagimet negative të hakmarrjes nga shitësi. Nga ana tjetër, çdo reagim negativ ose
neutral nga përdoruesit, blerësit ose shitësit, të pezulluar ose të cilët nuk iu përgjigjën
mosmarrëveshjeve do të hiqen. Pas arritjes së një numri të caktuar të reagimeve negative, eBay mund të

13
Po aty

25
vendosë të pezullojë, bllokojë ose përfundojë përgjithmonë llogarinë e shitësit. Mekanizmi i feedback-ut
mund të keqpërfaqësohet nga përdoruesit që kanë llogari të shumta ose bien dakord me të tjerët, dhe
të simulojnë shitjet përfundimtare të artikujve (për veten ose palët e treta) për të shkëmbyer dhe rritur
shpejt numrin e tyre të feedback-ut. Verifikimi i vetëm në të dhënat e regjistrimit, i cili do të garantonte
paqartësinë e llogarisë (një person = një llogari), konsiston në llogaritjen e kodit tatimor, i cili lehtë mund
të falsifikohet me programet në dispozicion në rrjet14.

Përdorimi i Paypal është mjaft intuitiv: përdoruesi ngarkon llogarinë Paypal me një prej kartave
të tij të kreditit ose direkt nga llogaria bankare (1), zgjedh në faqen e shitësit se cili produkt ka për të
blerë (2), fut në paypal.com e-mail adresën dhe shumën që duhet të paguhet (3), Paypal verifikon
disponueshmërinë financiare të përdoruesit, nëse ka fonde të mjaftueshme, ajo debiton shumën në
llogarinë Paypal të blerësit dhe ia krediton atë tregtar.

4.2. Transferet bankare

Transferimi është një operacion që ju lejon të transferoni para nga një individ ose person juridik
(personi urdhërues) në një tjetër (përfitues). Transferimi bankar në internet është aktualisht mënyra më
e sigurt dhe më fleksibile për të qarkulluar debitë dhe kreditë në mënyrë elektronike. Asnjë nënshkrim
nuk kërkohet nga përdoruesi, dhe asnjë kontroll apo formë që duhet të plotësohet në formë letre,
shumat kanë tendencë të qarkullojnë pak më shpejt se sa zgjidhjet tradicionale (kartat e kreditit ose
paratë e gatshme), por sigurisht në mënyra më të sigurta. Ky sistem pagese mund të kryhet nga çdo
bankë, dhe është veçanërisht i përshtatshëm nëse përdoruesi i porositjes ose përfituesi tashmë ka një
llogari rrjedhëse të hapur në një bankë. Pranimi i kësaj lloj pagese është përgjithësisht 3-4 ditë pune.

Kostoja e një transferi ndryshon nga 0.50 në 6.00 €, dhe në përgjithësi është një funksion i llojit
të llogarisë rrjedhëse dhe marrëveshjeve që keni me bankën. Transferimi i fondeve mund të bëhet
kryesisht në dy mënyra, e para është duke debituar dhe kredituar direkt nga llogaritë rrjedhëse të
homologëve përkatës, metoda tjetër është që të shkoni personalisht në banke dhe të depozitoni
shumën në para në bankën pritëse. Kjo është një metodë e rekomandueshme për shumat e larta të

14
http://it.wikipedia.org/wiki/Ebay#Feedback

26
pagesës dhe, falë mundësisë për të futur arsyen e pagesës, nuk ka probleme të zakonshme në njohjen
nga shitësi të pagesës që ai merr.

Kur paguhet me këtë metodë, është e rëndësishme që gjithmonë të shkruani numrin e ankandit
(nëse blini në eBay), emrin e përdoruesit ose kodin e porositjes nëse blini nga një dyqan online. Ky
informacion do të ndihmojë shitësin të gjurmojë transaksionin menjëherë dhe për këtë arsye mund të
dërgojë mallrat e porositura menjëherë. Nëse pagesa është bërë nga një person tjetër, gjithmonë
këshillohet që të informoni shitësin duke komunikuar emrin e personit që ka bërë pagesën.

Për të kryer një transfer bankar, më parë ishte e nevojshme të tregoni të dhënat e bankës ABI,
CAB, CIN dhe numrin e llogarisë rrjedhëse të marrësit; me pas hyri ne përdorim i IBAN15, një kod që
identifikon në mënyrë unike llogarinë tonë aktuale nga të tjerët, në vend të detajeve të bankës, është
bërë e detyrueshme të dërgoni një faturë tek një marrës. Kodi IBAN i jepet klientit kur të hapet një
llogari e re rrjedhëse. Këto të dhëna, së bashku me emrin e mbajtësit të llogarisë rrjedhëse, janë të
mjaftueshme për të marrë kredinë në përgjithësi në disa ditë pune, përveç gabimeve në përpilim.
Transferi bankar identifikohet në mënyrë unike nga një numër 11-shifror i quajtur. Ky kod lëshohet nga
banka në kohën e pagesës me transfer, dhe lejon marrësin të verifikojë pranimin e saktë të pagesës në
bankën e tij. Bërja e një transferimi bankar në internet është shumë e thjeshtë. Banka në internet ka një
seksion të veçantë në faqen e saj të internetit ku përdoruesi është në gjendje të përdorë të dhënat e tij /
saj personale për të bërë ndonjë lloj pyetjeje ose për të përcjellë kërkesën e transferimit. Në këtë rast,
përdoruesi plotëson një formular shumë të ngjashëm me formularin përkatës të letrës, i cili plotësohet
kur shkoni në bankën tuaj, me emrin e përfituesit, IBAN-in e tij dhe arsyen e transferimit.

15
International Bank Account Number (numri nderkombetar i llogarise bankare)

27
 KAPITULLI IV
5. Rreziqet dhe format e sigurisë në pagesat online

5.1. Rreziqet

Blerja në internet paraqet rreziqe, të lidhura me mundësinë që të dhënat e dhëna në kohën e

pagesës të përgjohen nga palë të treta të veçanta. Sistemi i rrezikut mbi-counter është kredia e kredisë,
pasi që, përveç ngarkesës së detyrës, keqperdoruesi mund të bëjë pagesa në internet dhe të përdorë një
terminal në atë mënyrë që të ekspozohet më pak. Këto rreziqe për përdoruesit e kartave të kreditit
(mbajtësit e kartave) janë rritur vitet e fundit falë pjesërisht shpërndarjes elektronike të pagesave në
distancë, rritjes së zgjidhjeve të tregtisë elektronike dhe përdorimit të rritur të kartave të pagesave (të
dyja si kartelat debit ashtu edhe ato kredit).

Për kartat e kreditit, ekzistojnë tre lloje kryesore të mashtrimit16:

 Karta e vjedhjes së identitetit: ndodh kur marrësi i sendit përdor një kartë krediti në posedimin e
tij, duke e zbritur më parë atë nga një person tjetër që ishte pronar. Pra, ekziston një vjedhje
totale identiteti ndaj mbajtësit të kartës së kreditit nga një keqbërës, i cili zëvendëson plotësisht
viktimën duke e mbajtur mbajtësin.
 Mashtrim aktual i kartelës: ndodh kur kartela e vjedhur është fizikisht e pranishme në kohën e
blerjes, prandaj tru ore duhet ta paraqesë atë me një ndërlidhje të ndërlidhur në mënyrë që të
transaksionohet. Ky lloj i kartës së kreditit zakonisht dërgohet përmes kartave të kreditit të
humbura ose të vjedhura, veprimit të kartave ose përdorimit të kartave bosh.
 Mashtrim jo-prezent i kartës: për këtë lloj teknikë nuk ka nevojë për praninë fizike të kartës, pasi
lexuesi përdor vetëm kredinë e kredisë, zakonisht duke blerë në internet, e cila nuk përfshin një
fytyrë-për-fytyrë.

Ekzistojnë teknika të ndryshme për të marrë të dhënat e kartave të kreditit: përmes skimming,
nga folja anglisht në skim (zvarritje) ne përpiqemi të vjedhin kode ose fjalëkalime duke kapur të

16
https://www.consumer.ftc.gov/articles/pdf-0014-identity-theft.pdf

28
 dhënat e kartës direkt nga ATM-të duke përdorur pajisje që mund të lexojnë shirit magnetik i kartës;
me phishing ose phishing, ne përpiqemi të vjedhim të dhënat përmes përdorimit mashtrues të
postave elektronike; duke e mbeturinave në vend të kësaj, ne duam të kthehemi te të dhënat e
mbajtësit të kartës së kreditit duke lexuar deklaratat e llogarisë së arkëtimit lehtësisht të
disponueshme në afërsi të ATM-ve, pranimet ose deklaratat mund të jenë një burim i drejtpërdrejtë
ose i tërthortë për marrjen e të dhënave përmes përdorimit të thjeshtë softuer i shkarkueshëm nga
rrjeti.

Në lidhje me kartat e debitit në përgjithësi, dikush përpiqet të vjedh të dhëna direkt nga ATM
ose nga POS përmes përdorimit të pajisjeve të afta për të lexuar dhe ruajtur të dhëna nga shirita
magnetik i kartës. Problemi kryesor për tregtarin është të zbuloni kodin PIN, pa të cilin nuk është e
mundur të kryeni ndonjë operacion. Zakonisht janë instaluar kamera të vogla (të fshehura mirë) në
pjesën sipër ATM në mënyrë që të regjistrohen sekuencat e numrave të futur direkt nga dora e
përdoruesit të pavetëdijshëm dhe të pafat.

5.2. Format e sigurisë

Frika kryesore e përdoruesit që blen në internet është të gjurmohet në lidhje me blerjen e

produkteve, ose të ketë të dhënat e tij / saj të kartës së kreditit dhe fjalëkalimet e vjedhura nga palët me
qëllim të keq. Në ditët e sotme, megjithatë, pagesa në internet është bërë mjaft e sigurt dhe e mbrojtur,
mjafton t'i kushtoni vëmendje për të shmangur tru attenzione e. Ligji italian gjithnjë e më shumë ka
tendencë të mbrojë konsumatorin dhe bankat, ai që kryesisht rrezikon është tregtari. Në rast se një
përdorues blen një produkt nga një dyqan në internet, ekziston një formë mjaft e plotë e mbrojtjes.

Në fakt, nëse produkti i shitur humbet ose konsumatori nuk është i kënaqur, ky i fundit mund të
kërkojë të drejtën e tërheqjes; shitësi duhet të rivlerësojë plotësisht shumën e shpenzuar në kartën e
kreditit të përdoruesit1. Në rastin e shpërdorimit të kodeve të kartave të kreditit dhe / ose të dhënave
përmes teknikave të phishing, personi që është në rrezik rrezikon ndëshkime dhe gjobitje shumë të
rënda.

Disa nga masat paraprake kryesore që duhen ndërmarrë për të mos u bërë prehë e mashtrimeve online
janë:

29
  Rekomandohet që prania e shitësit të shitësit (emri, mbiemri, adresa, numri i TVSH-së,
vendndodhja e kompanisë ose ndërmarrjes) të jetë e disponueshme, në mënyrë që të ketë një
adresë në rast se shitësi humbet gjurmët e tij.
 Vendosja e një karte nga një kredi në futjen e të dhënave është një lidhje e sigurt, thjesht
kontrolloni praninë e një kutie në pjesën e poshtme të shfletuesit, dhe që faqja mbrohet nga
protokolli HTTPS (Secure HyperText Transfer Protocol, i cili do të diskutohet më vonë), ose nëse
shkruar https në shiritin ku futet emri i faqes.
 Monitoroni shpesh statusin e llogarisë tuaj, në mënyrë që të kontrolloni çdo anomali që duhet
të kundërshtohet sa më shpejt që të jetë e mundur.
 Mbani të gjitha emailet që konfirmojnë blerjen e produktit, pasi ato shërbejnë si fatura pagese.
 Gjithmonë mbani numrin e bankes në mënyrë që të telefononi dhe banka ta bllokojë atë.

Për të siguruar blerjet e bëra në internet, ekzistonte nevoja për të zbatuar standardet e sigurisë
për të siguruar më shumë besim midis përdoruesit dhe shitësit. SSL (Secure Socket Layer) është një
protokoll që krijon një kanal të sigurt komunikimi midis shfletuesit dhe serverit. Ky protokoll shërben si
një zgjidhje kriptografike për të dhënat që transmetohen nga shfletuesi në server, dhe anasjelltas. Ajo u
implementua në 1994 nga Netscape Communications, për t’u përdorur me shfletuesin Netscape
Navigator (versioni 1.0). Pasi u krijua versioni 1.0 2.0, i cili ishte i pari që ishte në dispozicion të
përdoruesve; megjithëse ishte dizajnuar mirë, dolën papërsosmëritë e vogla që çuan në zbatimin e
versionit 3.0 në 1996.

Në të njejtën kohë, Microsoft Corporation prezantoj një teknololgji të ngjashme për shfletuesin
(broëser) Internet Explorer denominata PCT (Private Communication Technology). Pas lindjes së dy
protokolleve, IEFT (Internet Engineering Task Force) bashkoi këto protokolle për të krijuar një standard
të përbashkët për secilin shfletues, të quajtur, TLS (Transfer Layer Security)17.

5.3. Sistemet kriptografike

Një sistem kriptografik është një algoritëm, i cili ju lejon të vendosni një seri të të dhënave në
atë mënyrë që t'i bëni ato të palexueshme nëse nuk keni një çelës. Algoritmet kriptografike mund të

17
http://www.ietf.org/rfc/rfc2246.txt

30
ndahen në dy kategori: algoritme kriptografike çelësash simetrikë ose privatë dhe algoritme të
kriptografisë së çelësave asimetrikë.

Kriptografia është shkencë e cila merret me procesin e mbrojtjes së informatave. Përdorimi i saj
haset edhe në kohën e Egjiptit të vjetër, duke vazhduar në mesjetë dhe deri në kohën tonë, si gjatë
luftërave të ndryshme, ashtu edhe në komunikimet e personelit diplomatik. Por, përdorimi më i madh i
kriptografisë është prezent në ditët e sotme, gjë që lidhet me zhvillimin gjithnjë e më të madh të
komunikimeve kompjuterike përmes Internetit. Nocioni për mesazhet e sigurta përmes kriptografisë ka
një histori të gjatë. Mendohet se Jul Cezari ka qenë një ndër të parët që ka krijuar një sistem kriptografik
për të dërguar porosi/mesazhe sekrete ushtarake deri te gjeneralët e tij. Përgjatë historisë, ka mbijetuar
një problem kryesor i cili e ka kufizuar përdorimin e gjithë përfshirës të kriptografisë. Ky problem është
menaxhimi i çelësit. Në sistemet kriptografike, termi çelës i referohet një vlere numerike që përdoret nga
një algoritëm për ndryshim të informacionit, duke e bërë informacionin të sigurt dhe të dukshëm vetëm
për individët që e zotërojnë çelësin përkatës për ta zbuluar atë informacion. Si pasojë, termi menaxhim i
çelësit i referohet administrimit të sigurt të çelësave për t’ua vënë në dispozicion përdoruesve atëherë
kur ata kanë nevojë18.

5.3.1. Kriptimi simetrik19

Karakteristika themelore e algoritmeve kriptografike simetrike qëndron në faktin e të pasurit një

çelës të vetëm, i cili lejon të dy të kriptojnë të dhënat dhe të deshifrojnë ato. Megjithë performancën më

18
http://www.doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2013/11/Doktoratura-Florim-Idrizi-Fakulteti-i-Shkencave-i-
Natyrore-Departamenti-i-Informatikes.pdf.fq
19
Ritu Tripathi, Sanjay Agraëal (2014) Comparative Study of Symmetric and Asymmetric Cryptography Techniques. International
Journal of Advance Foundation and Research in Computer (IJAFRC)
https://pdfs.semanticscholar.org/e0e4/810c5276f9c05cc82425fcf911f206c52bef.pdf

31
të mirë (shpejtësi më të madhe), në krahasim me algoritmet kriptografike asimetrike, kufizimi kryesor
qëndron pikërisht në faktin se ka vetëm një çelës. Në fakt, pasi ekziston vetëm një çelës, rreziku që
dikush ta merr përsipër, duke pasur leje për të lexuar dhe modifikuar të dhënat, është shumë i lartë. Një
veçori tjetër e algoritmeve të çelësave privatë është se, nëse një përdorues duhet të dërgojë një mesazh
të koduar në disa palë, ai do të miratojë aq çelësa sekret sa ka homologë; përndryshe çdo përdorues
mund të lexojë, dhe për këtë arsye të modifikojë porositë që nuk adresohen për veten e tij. Një problem
tjetër është shkëmbimi i çelësave, të dy palët do të duhet të takohen personalisht për të shkëmbyer
çelësat, pasi dërgimi i tyre me email nuk do të ishte një zgjedhje e duhur pasi nuk është një kanal i sigurt.

Ekzistojnë disa algoritme për kriptografinë simetrike:

DES (Data Encryption Standard) algoritmi kriptografik u zhvillua në Shtetet e Bashkuara por gjithashtu
përdoret nga qeveritë e tjera dhe veçanërisht në botën e financave. DES është një shifër blloku me
madhësi 64-bit. Për kriptim dhe deshifrim, ai përdor çelësat 56-bit që e bëjnë atë të pambrojtur ndaj
sulmeve të paautorizuara bazuar në fuqinë aktuale të disponueshme. Sidoqoftë, është mjaft kult për të
sulmuar individualisht, por lehtë mund të detyrohet nga shoqatat, qeveritë ose institucionet ushtarake
me burime adekuate të pajisjeve.

IDEA (International Data Encryption Algorithm) është një algoritëm i zhvilluar nga ETH Cyrih në Zvicër,
Instituti Federal i Teknologjisë në Cyrih. E konceptuar në vitin 1990, është një algoritëm mjaft i kohëve të
fundit dhe gjithashtu një nga më të njohurit. I konsideruar shumë i sigurt, ai përdor një çelës 128bit, dhe
kur u krijua askush nuk arriti ta sulmojë atë.

RC4, algoritëm i zhvilluar nga RSA Security Inc., një kompani amerikane e specializuar në sigurinë e
kompjuterave. Pranon çelësat me gjatësi arbitrare, pra jo të parëndësishme për të sulmuar. Në thelb
është gjenerues i numrave pseudo-të rastit; përdoret gjerësisht në protokollet SSL dhe ËEP. RC4 krijon
një rrjedhë të pjesëve pseudo-të rastit, e cila është e kombinuar përmes një operacioni XOR që përdor
këtë sekuencë pseudo-të rastësishme për të marrë të dhënat e koduara.

32
 5.3.2. Kriptimi asimetrik20

Një diferencë e algoritmeve të kriptografisë simetrike të tastit, të cilët përdorin të njëjtin çelës
për të kriptuar dhe deshifruar mesazhin, në algoritmin meta-encryption, duke përdorur çelësa të
veçantë. Keyelësi i deshifrimit nuk mund të merret nga ai që përdoret për kriptim. Karakteristika
kryesore e këtyre algoritmeve është se një çelës është publik ndërsa tjetri është privat: çelësi publik
është i njohur për të gjithë marrësit e mesazhit, ndërsa ai privat është i vetëdijshëm vetëm për pronarin.
Pra, çelësi publik përdoret për të kriptuar mesazhin, ndërsa çelësi privat e deshifron atë.

Kriptografia asimetrike u krijua nga Ëhit fild Diffie dhe Martin Hellman për ta bërë shkëmbimin e
çelësave më të sigurt. Një kufi relativ i përdorimit të këtyre algoritmeve mund të jetë dërgimi i një
mesazhi nga një përdorues që ndalon së qeni dërguesi. Për këtë arsye u hartua nënshkrimi digjital. Për
dallim nga kriptografia simetrike. në atë asimetrike problemi i shpërndarjes së çelësave nuk është i
pranishëm, pasi është e nevojshme të shkëmbehen vetëm çelësat publik. Lehtësia është pra që të dy
palët të transmetojnë të dhëna private edhe kur nuk ka asnjë mënyrë për të rënë dakord për një çelës
privat. Zakonisht të gjitha metodat e përdorura për kriptografinë asimetrike janë mjaft të ngadalta.

Kriptimi asimetrik i çelësit është teknika, në të cilën çelësat e ndryshëm janë për kriptimin dhe
procesin e deshifrimit. Një çelës është publik (publikuar) dhe i dyti mbahet privat. Ata quhen gjithashtu
si kriptim i çelësit publik. Nëse çelësi i kyçjes / enkriptimit është botuar së pari, atëherë sistemi
mundëson komunikim privat nga publiku te përdoruesi i çelësit zhbllokues [5]. Nëse çelësi i shkyçjes /
deshifrimit është ai i publikuar, atëherë sistemi shërben si një verifikues nënshkrimi i dokumenteve të
bllokuar nga pronari i çelësit privat. Metodat e çelësit publik janë të rëndësishme sepse ato mund të
përdoren për transmetimin e çelësave të enkriptimit ose të dhënave të tjera të sigurta edhe kur të dy
përdoruesit nuk kanë mundësi të bien dakord për një çelës sekret në Algoritmin privat, çelsat e përdorur
në algoritmet e kriptimit të çelësit publik janë zakonisht shumë më të gjata që përmirësojnë sigurinë e të
dhënave që transmetohen.

20
Ritu Tripathi, Sanjay Agrawal (2014) Comparative Study of Symmetric and Asymmetric Cryptography Techniques.
International Journal of Advance Foundation and Research in Computer (IJAFRC)
https://pdfs.semanticscholar.org/e0e4/810c5276f9c05cc82425fcf911f206c52bef.pdf

33
 5.4. Kriptografia në institucionet financiare

Kriptografia është studimi i informacionit abstraktues nga përdoruesit e padëshiruar të të njëjtit.

Teknika të kriptografisë janë përdorur prej kohësh në industritë bankare për të siguruar sigurinë e
transaksioneve monetare, përfshirë sigurinë e kartave të ATM-së, fjalëkalimeve të kompjuterave dhe
tregtisë elektronike. Deri në kohët moderne, kriptografia i referohej pothuajse ekskluzivisht encryption,
procesit të shndërrimit të informacionit të zakonshëm (plaintext) në gibberish të pakuptueshme
(d.m.th., kodi-tekst). Dekkriptimi është e kundërta, duke kaluar nga teksti i koduar i pa kuptueshëm në
sqarim. Një shifër është një palë algoritme që krijon kriptimin dhe deshifrimin e kthyeshëm. Funksionimi
i detajuar i një shifri kontrollohet si nga algoritmi ashtu dhe, në secilin rast, nga një çelës. Disa metoda
më të njohura të përdorura në kriptologji në institucionet financiare si bankat janë kriptografia me çelës
publik, kriptografia me çelës simetrik dhe kriptografia e trefishtë DES. Kriptografia përpiqet të sigurojë
objektivat e mëposhtëm përmes teknikave të ndryshme21:

 Autentifikimi: Procesi i vërtetimit të identitetit të dikujt.

 Konfidencialiteti: Sigurimi që askush nuk mund të lexojë mesazhin përveç marrësit të synuar.
 Integriteti: Sigurimi i marrësit që mesazhi i marrë nuk është ndryshuar në asnjë mënyrë nga
origjinali.
 Mos-hedhje poshtë: Një mekanizëm për të provuar që dërguesi me të vërtetë e dërgoi këtë
mesazh.
Kriptografia, pra, jo vetëm që mbron të dhënat nga vjedhja ose ndryshimi, por mund të përdoret
gjithashtu për vërtetimin e përdoruesit.

Duke patur parasysh dinamizimin e jetes, sherbimet e pagesave elektronike jane mjaft aktuale
dhe te perdorshme. Qe klientet te jene te bindur ne perdorimin e e pagesave elektronike, Bankat
komerciale në Kosovë kanë bërë investime të shumta në teknologji të ndryshme duke implementuar
sisteme te avancuara te sigurisë në shërbimet elektronike në përgjithësi dhe në pagesat elektronike në
veqanti. Nje grup kryesor i teknikave qe paraqesin shumicen e teknologjive te sigurise jane te
ashtuquajtura teknologji kriptografike22.

21
Arpan K & Supriya K Dey.(2012). Cryptography in the banking industry. Business frontiers. Vol.1 Nr.1
22
Ë. Stallings. Cryptography and netëork security: Principles and practice.Prentice Hall, 1999 adoptuar nga:
Bahrije Elshani & Edmond Beqiri (2016). Ndikimi i sigurisë në shfrytëzimin e pagesave elektronike në bankat e Kosovës. Pentza
Jornal for Development Research and Science. Vol.1 Issue 1.

34
 5.4.1. Konfidencialiteti

Konfidencialiteti është shumë e rëndësishme në pagesa në internet, një nga dyshimet që

zakonisht përhapet një përdorues kur blen në internet është frika se të dhënat e tyre mund të
përfundojnë në duart e përdoruesve me qëllim të keq. Për të kapërcyer këto frikë. shumica e faqeve të
tregtisë elektronike ofrojnë sisteme të ndryshme pagese në internet duke përdorur sisteme të krijuara
për të mbrojtur të dhënat e blerësit, në interes të atyre që blejnë, por edhe të atyre që shesin në
internet. Zakonisht të dhënat personale shkëmbehen vetëm midis dy palëve të përfshira në transaksion,
megjithatë sisteme të ndryshme pagese sigurojnë një palë të tretë të besuar, përgjegjëse për
administrimin e transaksionit, në atë mënyrë që blerja dhe shitja të bëhen konfidenciale (zakonisht të
dhënat e ndjeshme të palëve janë përdorur për të qëllimet e dërgesës).

Një faktor tjetër i rëndësishëm për të blerë në internet është niveli i pranimit, një sistem pagese
është më i pranueshëm, aq më shumë ai fiton famë ndërmend midis përdoruesve, të cilët më pas do të
inkurajohen të preferojnë një sistem pagese më të pranuar dhe më të përhapur në kurriz të atyre më
pak të njohur. Kostot, nga ana tjetër, janë një faktor i rëndësishëm në zgjedhjen e një metode pagese, sa
më të ulëta të jenë kostot, aq më i madh është suksesi dhe aderimi në sistemin e pagesave. Sa i përket
sigurisë, metodat kryesore të pagesës sigurojnë një shkallë të lartë sigurie. Sidoqoftë, nëse një
përdorues vendos të ndërmarrë një negociatë, dhe zgjedh të paguajë jashtë sistemit të vendosur të
pagesave, siguria nuk është e garantuar.

Në këtë rast, zgjedhja është shumë e ndikuar nga kostot, pasi pagesa jashtë sistemeve
tradicionale të pagesave kostot do të ishin relativisht të ulëta, por mund të jenë në dëm të sigurisë,
sepse në këtë mënyrë blerësi do të ekspozohej ndaj rreziqeve në momentin në të cilit duhet t'i siguroni
detajet tuaja, përfshirë ato të kartës së kreditit, palës tjetër.

Një tjetër faktor zgjedhjeje për një metodë pagese është koha e kreditit / debitit e shumave të
paguara. Zakonisht koha e nevojshme për të kryer një transaksion varion nga një maksimum prej gjashtë
ditësh në minimumin e disa sekondave. Lehtësia e përdorimit, atributi i fundit, por jo rëndësia, është
thelbësore në zgjedhjen e një metode pagese. Ndërfaqja grafike është shumë e rëndësishme për

35
përdorimin e një sistemi pagese, kjo duhet të jetë "miqësore për përdoruesit", domethënë për të
garantuar një lehtësi të caktuar të përdorimit, por edhe një efikasitet dhe efektivitet të caktuar.

5.4.2. Integriteti, Autentifikimi, Vërtetimi

Në secilin sistem të e-commerce, faktorët e integritetit të të dhënave, autentifikimit të klientit

dhe vërtetimi, paraqesin elemente kritike për suksesin e çdo biznesi elektronik. Integriteti i të dhënave
tregon se të dhënat që dërgohen janë konsistente dhe të sakta, e që nuk janë ndryshuar gjatë rrugës së
transmetimit. Autentifikimi paraqet sigurinë se të dy palët e involvuar në transaksionin elektronik duhet
ti besojnë njëri tjetrit duke e identifikuar njëri tjetrin. Ndërsa vërtetimi nënkupton se asnjë palë nuk mund
ta kontestojë se një marrëveshje afariste apo proces afarist u realizua onlajn. Njëri nga zhvillimet më të
rëndësishëme në sigurinë e e-commerce, e që gjeti zbatimin e gjerë të tij, ishte zbulimi i nënshkrimeve
digjitale, që i tejkaloi të gjitha sfidat e sigurisë për integritetin e të dhënave dhe autentifikimin.
Nënshkrimet digjitale me çelës publik dhe funksionet hash, paraqesin metodat më të pranueshme për të
mundësuar edhe faktorin e vërtetimit23.

Një karakteristikë tjetër themelore për një sistem pagese në internet është niveli i pranimit. Sa
më i përhapur sistemi i pagesave, aq më shumë mund ta përdorni për të blerë në internet. Aktualisht, në
botën e e-tregtisë, sistemi më i pranuar është Paypal, megjithë mënyra të ndryshme që shfaqen që
përpiqen të rrëmbejnë një pjesë të tregut pa rezultate të shkëlqyera. Kartat e kreditit pranohen
pothuajse kudo. Kartat e rimbushshme, të cilat me kalimin e kohës po marrin të njëjtën rëndësi si kartat
e kreditit, janë mjaft të pranuara, falë edhe faktit që shumica e tyre i përmbahen të njëjtave qarqe të
kartave të kreditit.

Në lidhje me faqen e mëparshme të BankPass Ëeb (faqet e pagesave Si-Sistemi), ky sistem i

pagesave ka një rënie të mprehtë të popullaritetit, pasi në radhë të parë ai pranohet vetëm në Itali,
atëherë edhe sepse kur nuk siguron më pagesa me kartë Borxhi është bërë një sistem i thjeshtë pagese
që përdor një portofol pasi ka kaq shumë. Transferimi bankar në internet është mjaft i përhapur, por jo
si Paypal, pasi kufizimi kryesor është fakti që në ditët e sotme të rinjtë blejnë më shumë në internet, dhe
shumë prej tyre nuk kanë një llogari bankare. Square, është një metodë e re pagese, megjithatë, është

23
I., Flroim (2013). Kriptografia e kombinuar si mjet për sigurinë e transaksioneve elektronike në Republikën e Maqedonisë.
Teze doktorature. Universiteti i Tiranes, fq. 33.

36
herët për të vlerësuar një shkallë të pranimit, sepse ajo është ende në gjykim vetëm në Shtetet e
Bashkuara. Google Check-out, nga ana tjetër, i krijuar me qëllim të rivalizimit të Paypal-it, nuk ka qenë
shumë i suksesshëm, pranohet kryesisht në faqet amerikane dhe faqet e lidhur me Google.

Siç është përmendur tashmë, suksesi i tregtisë elektronike është i lidhur ngushtë me mundësinë
e bërjes së transaksioneve të sigurta në rrjet. Pikërisht për këtë arsye ne priremi të mbrojmë
konsumatorin sa më shumë që të jetë e mundur. Falë disa protokolleve, siguria e pagesës në internet po
bëhet gjithnjë e më e lartë. Sidoqoftë, rreziqet janë gjithmonë të pranishme. Pagesa me kartë krediti
dhe me karta parapaguar në internet është gjithmonë më e sigurt; protokollet dhe sistemet
kriptografike e bëjnë transaksionin të sigurt, kështu që është thelbësore që asnjëherë të mos i jepni
detajet e kartës së kreditit palës tjetër, përveç nëse jeni të sigurt për mirëbesimin e kësaj të fundit. Me
Paypal, nga ana tjetër, siguria dhe format e mbrojtjes janë më të mëdha, në fakt si dhe duke qenë një
sistem i sigurt pagese, ajo siguron forma të ndryshme të mbrojtjes së konsumatorit. Në rast se mallrat
nuk arrijnë ose mallrat nuk përputhen me përshkrimin, Paypal siguron një rimbursim. Nëse një
përdorues paraqet një kërkesë në lidhje me një blerje, Paypal shqyrton transaksionin dhe vendos nëse
do të vazhdojë me një rimbursim apo jo24.

24
E.ALDER, Smart Card T. (2002) Technology - Hong Kong, 18 Computer Laë & Security Report 120.

37
 Kapitulli V

6. Shërbimet elektronike dhe siguria e tyre në bankat në Kosovë

6.1. Vështrim i përgjithshëm mbi shërbimet dhe sigurinë bankare në Kosovë

Përhapja e teknologjisë informative dhe të komunikimit, rritja e përdorimit të kompjuterëve

personal, lehtësimi i aksesit në Internet, si edhe përhapja e gjerë e telefonave celularë të mençur (smart
–phone), kanë tërhequr vëmendjen e bankave drejt mundësisë së bankingut on-line dhe shërbimet e
tjera të ngjashme me të. Arsyja tjetër, që e bëri të dobishëm përdorimin e këtij kanali, ishte nevoja për
të minimizuar kostot dhe njëkohësisht, për të rritur efikasitetin e shërbimeve bankare. Kështu në këte
mënyre, bankat shfrytëzuan karakteristikën kryesore të Internetit, ndërveprimin, duke zhvilluar një
strukturë të shpërndarjes së shërbimeve bankare (digjitale) për të plotësuar nevojat në rritje të
klientëve të tyre por njëkohësisht edhe për të rritur të ardhurat e tyre25.

Të gjitha bankat janë të pranishme në Internet me një ueb-faqe të tyre, kështu duke jep
informacione bazike dhe të përgjithshëm mbi vet bankën dhe po ashtu mbi shërbimet që ajo ofron.
Megjithatë, shërbimet bankare digjitale shkojnë një hap më tutje, pasi u lejon klientëve të futen
nëpërmjet internetit në llogaritë e tyre on-line 24 orë në ditë, 7 ditë në javë, drejtpërsëdrejt nga
shtëpitë ose zyrat e tyre dhe të kryejnë operacionet bankare që duan (të lejueshme).

Thënë ndryshe, internet banking dhe shërbimet tjera digjitale bankare mund t’i përkufizojmë si
çdo shërbimë bankar në distancë, ku si distancë nënkuptohet çdo ambient tjetër jasht filiales së bankës
përkatëse. Këto shërbime të ofruar nëpërmjet kanaleve elektronike të shpërndarjes dhe të komunikimit,
të produkteve dhe shërbimeve tradicionale dhe të reja bankare.

25
e-source: www.bankofalbania.org

38
Banka Ofron shërbime e-banking Nuk ofron shërbime e-
banking

•TURKIYE IS BANKASI Nuk ofron

•BANKA EKONOMIKE Ofron

•RAIFFAISEN BANK KOSOVO Ofron

•PROCREDIT BANK Ofron

•TEB SH.A. Ofron

•BANKA KOMBËTARE Ofron

TREGTARE
•KOMERCIJALNA BANKA Nuk ofron
26
AD BEOGRAD

BANKA PËR BIZNES Ofron

•NLB PRISHTINA Ofron

Në studimin tonë kemi marrë në studime bankat: Banka Kombëtare Tregtare (BKT), Raiffaisen
Bank; Procredit Bank; Banka Ekonomike dhe Banka TEB duke qenë se konsiderohen si bankat më të
rëndësishme në vend Komercijalna Banka Ad Beograd dhe Turkiye Is Bankasi janë përjashtuar nga
studimi pasi nuk ofrojnë shërbime online. Më poshtë do të japim një pasqyrë të shkurtër të historikut të
bankave të studiuara si edhe do të flasim mbi sigurinë e ofrimit të shërbimeve online nga këto banka.

26
Shih: https://ebankweb.kombank.com/web/

39
 6.2. Banka Kombëtare Tregtare (BKT)

6.2.1. Historiku i shkurtër i BKT-së27

BKT Banka Kombëtare Tregtare me emërtimin e që ka sot u themelua në janar 1993, nga
bashkimi i Bankës Tregtare Shqiptare (BTSH) dhe Bankës Kombëtare të Shqipërisë (BKSH). Ndërkohë
sot BKT është banka më e madhe e dhe më e vjetër tregtare në Shqipëri. Aktivet dhe pasivet nga
aktivitetet e këtyre subjekteve iu transferuan llogarive të BKT-së që prej formimit të saj. Banka
Kombëtare Tregtare u krijua si Shoqëri Aksionere në korrik 1997 me një kapital prej 2.7 miliardë
Lekësh. Pas vendosjes për zgjerim edhe ne Kosovë, numri i degëve ne Kosovë arrin në 27, duke e bërë
BKT-në bankën shqiptare më të madhe në rajon. Më 30 Qershor 2009, Çalik Financial Services blen
pjesën e aksioneve të Korporatës Ndërkombëtare Financiare (IFC) dhe Bankës Europiane për
Rindërtim dhe Zhvillim duke u bërë në këtë mënyrë aksionerja e vetme e BKT me 100% të aksioneve.

Më datën 30 Prill, 2018, Banka Kombëtare Tregtare Dega në Kosovë ndryshon statusin e saj
nga Degë e Bankës së huaj në Bankë Shoqëri Aksionare. Me ndryshimin e statusit Banka ka ndryshuar
edhe emrin nga Banka Kombëtare Tregtare Dega në Kosovë në Banka Kombëtare Tregtare Kosovë
SH.A

6.2.2. Mbrojtja e të dhënave të konsumatorëve në BKT

BKT siguron çdo përdorues se të dhënat që mbërrijnë në bazën e të dhënave të saj, i siguron
me sistemin e sigurisë më të lartë dhe njëkohësisht është e përkushtuar të zbatojë kategorikisht të
gjithë kuadrin ligjor në mbrojtje dhe respektim të çdo veprimi të lidhur me të dhënat e përdoruesve,
ashtu siç edhe përcaktohet nga Ligj për Mbrojtjen e të Dhënave Personale (Nr.03/L-172 datë 31 MAJ
2010)28.

Gjithasht, BKT ka lancuar shërbimin e ri 3D Secure në bashkëpunim me MasterCard ID Check

dhe Verified by VISA për t’ju mundësuar klientëve të saj siguri dhe lehtësi në blerjet online/në
internet. Shërbimi 3D Secure funksionon duke përdorur FNP – fjalëkalimin njëpërdorimësh (OTP-One

27
Shih: https://bkt-ks.com/bkt/rreth-nesh/historiku/
28
https://bkt-ks.com/bkt/rreth-nesh/mbrojtja-e-te-dhenave/

40
Time Passëord) të sigurisë 3D, të cilin do ta pranoni nëpërmjet SMS-it në telefonin tuaj mobil dhe i
njëjti shërben si identifikues unik i juaj në blerjet online/në internet, prandaj ju lutemi të siguroheni
për përditësimin e të dhënave të telefonit tuaj pranë bankës, pasi që kjo do t’iu ndihmojë të
përfundoni me sukses blerjen tuaj online/në internet.3D Secure është një shërbim automatik i cili rrit
nivelin e sigurisë në transaksionet e kryera online/në internet me kartat e debitit dhe kreditit të
lëshuara nga BKT Kosova (VISA dhe MasterCard) 29.Mbi përfitimet dhe sigurinë e blerjeve online BKT
referon si më poshtë30:

6.2.3. Përfitimet

Përfitimi kryesor i shërbimit 3D Secure është mbrojtja e kartëmbajtësve dhe tregtarëve nga
kërcënimi i pagesave mashtruese (payment fraud).
Ky është një shërbim falas që siguron një nivel më shtesë sigurie në të gjitha faqet e internetit
pjesëmarrëse, duke parandaluar përdorimin e paautorizuar të kartës në internet.

6.2.4. Blerje me 3D Secure

Blerje online janë të sigurisë së lartë, duke shfrytëzuar mekanizmin 3DSecure në të gjitha site-
et pjesëmarrëse në shërbim, ku shfaqet logo e vërtetimit të skemave të pagesave (“MasterCard ID
Check” dhe “Verified by VISA”).
Mjaftojnë vetëm 2 hapa të thjeshtë për të realizuar blerjen online/në internet përmes shërbimit të ri
3D Secure:
 Hapi 1: Kur ju paguani online/në Internet me kartën tuaj të debitit apo kreditit të lëshuar nga
BKT, do t’ju shfaqet një dritare në ekranin ku shfrytëzuesi (kartëmbajtësi) duhet të verifikojë numrin e
telefonit mobil. Nëse numri që shfaqet në ekran është në rregull, kartëmbajtësi klikon në
butonin Vazhdo /Continue.
 Hapi 2: Pas verifikimit të të dhënave në ekranin e shfaqur dhe pasi të keni klikuar
butonin Vazhdo, kartëmbajtësi do të pranojë fjalëkalimin njëpërdorimësh (one-time passëord) përmes
SMS-it, të cilin duhet vendosur në fushën “Fjalëkalimi për një përdorim”:

29
https://bkt-ks.com/individet/kartat-dhe-sherbimet-elektronike/3d-secure/
30
https://bkt-ks.com/individet/kartat-dhe-sherbimet-elektronike/3d-secure/

41
Nëse koha e validimit të FNP-së ka kaluar, linku “Ri-dërgo fjalëkalimin” / “Resend SMS OTP” do të
shfaqet dhe shfrytëzuesi (kartëmbajtësi) mund të ridërgojë kërkesën për pranim të FNP-së së re
përmes SMS-it.
Në rastin kur FNP-ja e pranuar përmes SMS-it është në rregull, procesi i verifikimit do të përmbyllet
me sukses dhe shfrytëzuesi do të ridrejtohet në site-in e tregtarit në Internet, për të vazhduar tutje
me transaksionin.

6.3. Raiffeisen Bank

6.3.1. Historiku i shkurtër i Raiffeisen Bank31

Banka Raiffeisen në Kosovë është degë e Raiffeisen Bank International AG (RBI). RBI erdhi në
Kosovë në fund të vitit 2002 duke blerë pjesën më të madhe të aksioneve të Bankës Amerikane të
Kosovës. Në qershor të vitit 2003, Banka u riemërtua si Banka Raiffeisen në Kosovë. RBI ofron shërbime
dhe produkte bankare dhe investuese për kompanitë austriake dhe ndërkombëtare, një rrjet të gjerë të
njësive bankare dhe lizing në Europën Qëndrore dhe Lindore për korporata dhe retail. Përveç kësaj,
Grupi përbëhet nga shumë kompani të shërbimeve financiare, për shembull në fushën e leasing,
menaxhimit të aseteve si dhe në fushën e blerjeve dhe shkrirjeve.

Sipas bilancit të gjendjes të datës 30 qershor 2018, asetet e përgjithshme të Bankës Raiffeisen
në Kosovë ishin 862 milionë Euro, depozitat e klientëve 693 milionë Euro, ndërsa portofoli i kredive ishte
575 milionë Euro. Banka Raiffeisen ka një kapital prej 63 milionë Euro.
Banka Raiffeisen ofron një gamë te gjerë të shërbimeve dhe produkte bankare për të gjithë klientët:
individët, ndërmarrjet e vogla dhe të mesme dhe të korporatave. Që nga fillimi i punës së saj në Kosovë,
Raiffeisen Bank është shumë e suksesshme duke përkrahur zhvillimin e të gjitha segmenteve me
produkte të ndryshme, duke përfshirë kreditë dhe depozitat

6.3.2. Parimet kryesore të sigurisë në Raiffeisen Bank

31
https://www.raiffeisen-kosovo.com/?pageId=315&language=1&isPreview=True

42
 Raiffeisen Bank Kosova (RBKO) si vartëse e Raiffeisen Bank International (RBI) zotohet në ofrimin e
sigurisë dhe integritetit të të dhënave duke përdorur një gamë të gjerë të masave të sigurisë kibernetike.
Megjithatë, edhe klientët mund të japin kontribut të rëndësishëm kur bëhet fjalë për sigurinë. Në
mënyrë që të shmangen rreziqet e mundshme, duhet të merren parasysh disa pika themelore32:
 Domeni i vetëm zyrtar i Raiffeisen Bank Kosova është raiffeisen-kosovo.com - ju lutem kushtoni
vëmendje domenit të saktë, veçanërisht kur përdorni shërbimet e-Banking. Shumica e akterëve
dashakeq do të përdorin modifikime të vogla të markës (si “raiffaisen-kosovo.com” apo
“raiffeisen- kosova.com”) gjë që nuk mund të vërehet gjatë veprimeve ditore.
 Ne asnjëherë nuk do t’ju pyesim për informata të ndjeshme si fjalëkalimi i përdoruesit, numri
OTP apo PIN, dhe detaje të kredit kartelës - qoftë përmes telefonit, mesazheve, apo e-mail. Nëse
pranoni pyetje të tilla lidhur me informata personale, atëherë padyshim kjo paraqet mashtrim
dhe nuk duhet t’i përgjigjeni, si dhe preferohet që situatat e tilla t’i raportoni tek ne sa më parë
të jetë e mundur;
 Shmangni përdorimin e shërbimit e-Banking në kompjuterë publik apo Ëi-Fi publike;
 Duhet t'i kushtoni kujdes të veçantë kredencialeve tuaja të bankimit online. Ne fuqishëm
sugjerojmë që të mos i ruani ato në mënyrë statike, përveç në rastet kur ato enkriptohen, dhe
fjalëkalimet e njëjta nuk duhet të përdoren në subjekte të tjera, siç janë platformat e mediave
sociale;
 Rekomandohet monitorim i shpeshtë i transaksioneve të llogarisë, mundësisht në baza ditore,
gjë që mund të bëhet me lehtësi përmes platformës sonë Raiffeisen Plus;
 Rekomandohet të përdorni shërbimet tona online në pajisje të përditësuara - është detyrë e
juaja të siguroni që sistemi operativ dhe shfletuesi juaj kanë të instaluara përditësimet e fundit.
Për më tepër mjetet anti-malëare apo fireëall solutions duhet të jenë funksionale;
 Nuk duhet të instaloni në pajisjet tuaja softuere jo standarde ose jo të besueshme;
 Megjithëse ka afat të caktuar të shkyçjes automatike, preferohet që gjithmonë të shkyçeni në
mënyrë manuale kur të përfundoni përdorimin e shërbimeve bankare.

32
https://www.raiffeisen-kosovo.com/shq/rreth-nesh/banka-raiffeisen/keshilla-rreth-sigurise-online/

43
 6.4. ProCredit Bank

6.4.1. Historiku i shkurtër i ProCredit Bank

ProCredit Holding është kompania prind e një grupi global bankash që është themeluar si
Internationale Micro Investitionen AG (IMI) në vitin 1998 nga kompania pioniere konsulente për
zhvillimin financiar Zeitinger Invest GmbH.

ProCredit Holding është e përkushtuar në zgjerimin e qasjes në ofrimin e shërbimeve financiare

në vendet në zhvillim dhe ekonomitë në tranzicion duke ndërtuar një grup bankash që janë udhëheqëse
të ofrimit të shërbimeve financiare të drejta, dhe transparente për bizneset e vogla dhe të mesme si dhe
për popullatën në vendet në të cilat operojnë. Ajo kujdeset që vlerat e korporatës ProCredit, praktikat
më të mira ndërkombëtare si dhe principet e Baselit II të menaxhimit të riskut të implementohen në
gjithë grupin bashkë me standardet, gjithashtu të vendosura nga autoritetet gjermane të mbikëqyrjes.

6.4.2. Parimet dhe rekomandimet kryesore të sigurisë në ProCredit Bank

Faktori më i rëndësishëm gjatë përdorimit të shërbimit Ebanking është për t’u siguruar që
shkëmbimi i informatave të ndjeshme bankare nëpërmjet internetit është kryer në mënyrë të sigurt. Ju
duhet të jeni vigjilent se ne kurrë nuk kontaktojmë klientët me postë elektronike apo telefon për të
kërkuar kodet e tyre, shifrat e pajisjes, numrat e kartelave apo çfarëdo të dhëne tjetër të ndjeshme. Në
mënyrë që përdorimi i internetit të jetë i sigurt, është e rëndësishme të ndërmerren së paku këto
masa33:

Pasi të keni qasje në lidhje të internetit, është e rëndësishme që kompjuteri juaj të jetë i
mbrojtur nga qasja e personave të paautorizuar ose programet e rrezikshme (fotografi të dyshimta,
viruse ose malëare të tjera). Është e rëndësishme të keni të instaluar programet anti-virus, fireëall dhe
anti-spyëare që mund të vijnë me kompjuterin tuaj apo janë dhënë nga ofruesi i shërbimit të internetit.
Programi fireëall mbron kompjuterin nga sulmet keqdashëse nga jashtë, dhe ka ngjashmëri me
programin anti-virus. Spyëare është program i instaluar në kompjuterin tuaj pa dijeninë tuaj dhe ai mban

33
https://ebanking.procreditbank-kos.com/externallinks/MANUAL_I_P%C3%8BRDORUESIT_P%C3%8BR_KLIENTE_PRIVAT.pdf

44
gjurmët e veprimeve tuaja (fjalëkalimeve, kodeve, etj.) gjatë përdorimit të kompjuterit dhe internetit.
Prandaj është i nevojshëm një program anti-spyëare për të mbrojtur kompjuterin nga këto sulme.
Sigurohuni që këto programe të azhurnohen rregullisht. Përdorimi i sistemit bankar nga një internet kafe
apo bibliotekë nuk këshillohet, ose duhet të bëhet me kujdes të madh, pasi që është e vështirë të dihet
se sa të siguruar janë këta kompjuterë.

Klientët e bankave dhe institucioneve financiare ndonjëherë mund te jenë pre e të

ashtuquajturës phishing – që d.m.th. përpjekje për mashtrim. Kjo është një formë e mashtrimit në
internet, ku klientët mashtrohen duke zbuluar informacione konfidenciale te personi keqdashës. Një
shembull: kur dikush paraqitet si përfaqësues i bankës, i cili dërgon porosi elektronike, apo thërret
klientët duke kërkuar fjalëkalimin e llogarisë, numrin e kartelës dhe PIN-in. Përfaqësuesit e ProCredit
Bank Kosova kurrë nuk do të kërkojnë informacione të tilla përmes postës elektronike apo telefonit.

Një rast tjetër i phishing-ut është kur një person keqdashës kopjon një ëebfaqe që ngjan me
ëebfaqen e bankës. Për t'iu shmangur një rreziku të tillë ju duhet të kujdeseni që jeni duke përdorur
vetëm ëebfaqen e dhënë nga ProCredit Bank. Kur të hyni në faqen e shërbimit Ebanking, sigurohuni që
filloni sesion të sigurt (SSL i koduar) i cili fillon me https:// para se të shkruani të dhënat tuaja. Pastaj ju
duhet të hyni në faqen e sigurt dhe të verifikoni certifikatën e sigurisë. Nëse përdorni Microsoft Internet
Explorer, në fund të shfletuesit tuaj paraqitet një figurë e drynit. Për t’u siguruar që jeni duke
komunikuar me sistemin bankar të ProCredit Bank Kosova ju duhet të klikoni në këtë dry për të
verifikuar certifikatën e sigurisë.

45
 6.5. Banka Ekonomike
6.5.1. Historiku i shkurtër i Bankës Ekonomike

Banka Ekonomike është licencuar më 28.05.2001, ndërsa punën e ka filluar në fillim të qershorit
të po këtij viti. Nga momenti i licencimit, Banka Ekonomike, ka pësuar ndryshime të rëndësishme, në të
gjitha aspektet e zhvillimit dhe është banka e vetme me 100% kapital vendor. Banka Ekonomike ka një
rrjetë të zhvilluar në mënyrë graduale dhe të shpërndarë në gjithë territorin e Kosovës. Banka
Ekonomike aktualisht ka 31 njësi bankare, nga të cilat, 7 degë janë në qendrat kryesore të Kosovës dhe
24 nëndegë gravitojnë nëpër njësitë më të vogla regjional.

6.5.2. Parimet dhe rekomandimet kryesore të sigurisë në Bankën

Ekonomike

E-banking është produkt i cili është dizajnuar me qëllim të bankimit online, që ju mundëson
qasje të lehtë dhe të sigurt në llogarinë tuaj bankare. E-banking është shërbim elektronik, i sigurt, i
shpejtë, i lehtë dhe efikas, i cili ju mundëson qasje në llogarinë tuaj dhe kryerjen e shërbimeve bankare
përmes internetit 24 orë në ditë, 7 ditë në javë. Me këtë shërbim ju mund të lidheni në shumë kontrata
dhe të autorizoni disa persona me nivele të ndryshme të autorizimit. E-banking ju mundëson34:

 Pasqyrën e llogarisë rrjedhëse, kredive, mbitërheqjeve dhe depozitave tuaja.

 Menaxhimin e kredit kartelave.
 Realizimin e transfereve vendore dhe ndërkombëtare.
 Realizimin e pagesave të doganës, taksave, kontributeve pensionale, si dhe të gjitha pagesat
komunale.
Një organizatë apo individ përdor "Phishing" ('peshkimin') nëse është duke u përpjekur në mënyrë
të paligjshme të marrë informacione të ndjeshme personale nga ju si: ID tuaj të përdoruesit,
fjalëkalimin, numrat e llogarisë bankare, numrat e kartës së kreditit etj.

34
https://www.bekonomike.com/sq/%C3%87ka-eshte-E-Banking-Inidividet

46
 6.6. Banka TEB

6.6.1. Historiku i shkurtër i bankës TEB

Historia e BNP Paribas daton në shekullin e 19-të, kur bankat që përfundimisht do të formonin
Grupin u hapën dhe u zgjeruan për herë të parë. Të nxitur nga rritja e jashtëzakonshme industriale e
Evropës, bankat ishin në gjendje të linin mënjanë kursime të mjaftueshme për të financuar zhvillimin
thelbësor ekonomik. Nga fillimet e tij të hershme deri në ditët e sotme, evolucioni i Grupit ofron një
mundësi për të eksploruar dy shekuj të historisë bankare, përveç asaj të Evropës dhe botës në tërësi 35.

6.6.2. Kanalet digjitale të bankingut në TEB

TEB- ofron një sërë kanalesh të bankinkut të cilat janë të listuara më poshtë36:
- SMS Banking
- ATM
- E-Banking
- Tebmobile
Për sa i përket sigurisë bankare TEB konsiderohet si një nga bankat komerciale më të sigurta
në vendin tonë. Sipas drejtueseve të kësaj banke (në rajonin e Pejës) numri i klientëve dhe cilësia e
shërbimeve të TEB është gjithnjë e në rritje falë përkushtimit dhe sigurisë që ofron kjo bankë .

Kapitulli VI

35
https://group.bnpparibas/en/group/history-centuries-banking
36
https://www.teb-kos.com/al/index.php/per-individe/kanalet-digjitale-te-bankingut/sms-banking1

47
 7. Pjesa emprike e hulumtimit

7.1. Metodat e hulumtimit dhe struktura

Për ta marrë rezultatet e duhura në këtë punim kemi hulumtuar klientët e bankave të
ndryshme në disa qytete të rajonit të Dukagjinit: Pejë, Gjakovë, Decan dhe Junik. Për secilin qytet
kemi përfshirë 30 të anketuar. Totali i klientëve të cilëve jua kemi shpërndare pyetësorin është 120.
Metodologjia e përdorur është ajo e përzier. Të gjitha pyetjet janë analizuar dhe është nxjerrë
rezultati i të dhënave. Këto rezultate janë paraqitur në formë analitike, me grafikë dhe në mënyrë
tabelare. Bankat në Kosovë ofrojnë forma të ndryshme të sigurisë së pagesave elektronike37 të treguara
në tabelën e mëposhtëme:

Tabela 1 Format e sigurisë së pagesave elektornike

Emri i Smart TOKEN SMS Kod 3-D Secure Telefon

bankës Kartela treshifror mobil
Raiffeisen X X X X
bank
ProCredit X X X X
Bank
TEB Bank X X X X
BE X X X
BpB X X X X
NLB X X X X
Burimi: Elshani & Beqiri (2016

7.2. Analiza e të dhënave

37
Bahrije, Elshani & Edmond, Beqiri (2016) Ndikimi i sigurisë në shfrytëzimin e pagesave elektronike në bankat e Kosovës. Jornal
for Development Research and Science, Vol 1, Issue 1.

48
Pyetja e parë e cila ju drejtua klientëve ishte gjinia e tyre dhe na bazë të rezultateve kemi:
Tabela 2 Gjinia e të anketuarve

Gjinia

Femra 45

Meshkuj 75

Siç shihet edhe nga tabela të anketuarit të ndarë në bazë të gjinisë janë 45 femra dhe 75
meshkuj. Më poshtë të njejtën e paraqesim edhe në mënyrën grafikore e caktuar në përqindje dhe
shohim se 37% e të anketuarve janë femra dhe 63% prej tyre janë meshkuj.

Grafiku 1 Gjinia e të anketuarve

Gjinia

37% Femra
Meshkuj
63%

Pyejta e dytë lidhet me moshën e të anketuarve dhe nga rezultatet shohim se: të moshës 19-25
vjet kanë qenë 9 të anketuar, 26-35 kanë qenë 45 të anketuar, të moshës 36-45 numri i të anketuarve ka
qenë 32, 34 ka qenë numri i moshës 45-59 dhe asnjë nga të anketuarit nuk ka pasur më shumë se 60
vjet.

49
 Tabela 3 Mosha e të anketuarve

Mosha

19-25 9

26-35 45

36 – 45 32

46 – 59 34

>60 0

E paraqitur në grafik dhe në përqindje del se 7% të anketuarve janë të moshës 19-25 vjeç, 38%
e tyre janë të moshës 26-35 vjeçare, 27% e moshës 36-45 vjeçare dhe 28% të moshës 45-59 vjeçare .
Nuk ka pasur të anketuar të moshës mbi 60 vjeç

Grafiku 2 Mosha e të anketuarve

Mosha
19-25 26-35 36-45 45-59 >60

0%

7%
28%

38%

27%

Pyejta e tretë i referohet asaj nëse të anketuarit përdorin ose jo mënyrën e pagesave online.
Nga përgjigjet shohim se 112 nga te anketuarit përdorin pagesat online dhe 8 prej tyre nuk e bëjnë këtë
gjë.

50
 Tabela 4 Pagesat online

A beni pagesa online?

Po 112

Jo 8

E paraqitur në përqindje shohim se 93% e të anketuarve bëjnë pagesa online dhe vetëm 7% e
tyre nuk bëjnë pagesa online.

Grafiku 3 Pagesat online

A beni pagesa online

Po Jo
7%

93%

Pyetja e radhës i referohet shpenzimeve mujore të bëra online (përqindja e shpenzimeve) dhe
nga rezultate e fituara dallojmë se 80 nga të anketuarit shpenzojnë 11%-25% të buxhetit të tyre për
blerjet online, 15 prej tyre shpenzojnë 26%-35% të buxhetit, 20 nga të anketuarit shpenzojnë 36%-50%
dhe vetëm 5 nga të anketuarit harxhojnë më shumë se 50% të buxhetit për blerje online siç edhe shihet
nga tabela në vijim:
Tabela 5 Shpenzimet mujore për blerjet online

Shpenzimet mujore për blerjet online

11% - 25% 80

26% - 35% 15

36%-50% 20

> 50% 5

51
 E paraqitur në përqindje vlerat e lartpërmendura do të interpretoheshin në këtë mënyrë: 67% e
të anketuare shpenzojë 11%-25% të buxhetit të tyre mujor për blerje online, 12% e të anketuarve
shpenzojnë 26%-35% të buxhetit të tyre, 17% e të anketuarve shpenzojnë 36%-50% të buxhetit të tyre
mujor për blerje online dhe 4% e të anketuarve deklarojnë se harxhojnë më shumë se 50% të buxhetit të
tyre mujor pë blerje online.

Grafiku 4 Shpenzimet mujore për blerjet online

Shpenzimet mujore për blerjet online

11% - 25% 26% - 35% 36%-50% > 50%

4%

17%

12%
67%

Pyetja e radhës ka të bëjë me perceptimin e të anketuarve mbi përparësitë e pagesave online.

Nga përgjigjet e tyre shohim se 50 nga të anketuarit mendojnë se përparësi është lehtësia e pagesa
online, 21 prej tyre mendojnë se mënyra e pagesës është efikase, 20 deklarojnë se përparësi është
shpejtësia e transaksioneve dhe 29 nga të anketuarit mendojnë se pagesat online kanë risk të ulët të
mashtrimeve.
Tabela 6 Perceptimet e të anketuarve mbi përparësitë e pagesave online

Perceptimet e të anketuarve mbi përparësitë e pagesave online

Lehtesia 50

Efikasiteti 21

Shpejtesia e transaksionit 20

Risk I ulet I mashtrimeve 29

52
 E paraqitur në përqindje do të thoshim se: 24% e të anketuarve mendojnë se përparësi është
risku i ulët e mashtrimeve, 42% e tyre mendojnë se lehtësia e pagesave online është përparësia
kryesore, 17% deklarojnë se pagesat onlinë janë efikase dhe 17% mendojnë se pagesat online janë të
shpejta për kryerjen e transaksioneve.

Grafiku 5 Perceptimet e të anketuarve mbi përparësitë e pagesave online

Përparësitë e pagesave online

Lehtesia Efikasiteti Shpejtesia e transaksionit Risk I ulet I mashtrimeve

24%
42%

17%

17%

Pyetja e radhës për të anketuarit ishte mbi mangësitë e kryerjes së pagesa online.
Tabela 7 Perceptimet e të anketuarve mbi mangësitë e pagesave online

Perceptimet e të anketuarve mbi mangësitë e pagesave online

Tarifa e sherbimit 35

Cenueshmëria ndaj krimin kibernetik 40

Problemet teknike 25

Te mesuarit mbi pagesat online merr kohe 20

Nga përgjigjet e të anketuarve shohim se 35 prejt tyre mendojnë se mangësi e pagesave

online është tarifa e shërbimit, 40 deklarojnë se dobësi është cënueshmëria ndaj krimin kibernetik, 25
mendojnë se mangësi janë problemet teknike dhe 20 nga të anketuarit mendojnë se të mësuarit mbi
pagesat online merr kohë dhe këtë e shohin si dobësi.

53
 E paraqitur në përqindje do të fitonim rezultatet e mëposhtëme: si dobësi kryesore të
anketuarit shohin cënueshmërinë nga krimi kibernetik, respektivisht 33% e të anketuarve, 29% prej tyre
mendojnë se është tarifa e shërbimit, 21% deklarojnë problemet teknike si dobësi të pagesave onlinë
dhe 17% prej tyre deklarojnë se të mësuarit mbi pagesat online ju merr kohë.

Grafiku 6 Perceptimet e të anketuarve mbi mangësitë e pagesave online

Te mesuarit mbi Mangësitë e pagesave online

pagesat online
merr kohe
17%

Tarifa e
sherbimit
29%
Problemet
teknike
21% Cenueshmëria
ndaj krimin
kibernetik
33%

Të anketuarve ju është drejtuar edhe pyetja se sa ndihen të sigurt në realizimin e

pagesave online dhe nga rezulatet e marra shohim se 54 nga të anketuarit ndihen shumë të sigurt në
realizimin e pagesave online, 60 prej tyre ndihen mesatarisht të sigurt dhe 6 nga të anketuarit nuk
ndihen aspak të sigurt në realizimin e pagesave online.
Tabela 8 Sa ndiheni të sigurt në realizimin e pagesave online

Sa ndiheni të sigurt në realizimin e pagesave online?

Shumë 54

Mesatarisht 60

Pak 6

E kthyer në përqindje këto të dhëna do të interpretoheshin në këtë mënyrë: 50% e të

anketuarve medojnë se realizimi i pagesave online është mesatarisht i sigurt, 45% prej tyre deklarojnë se

54
ndihen shumë të sigurt në realizimin e pagesave online dhe 5% deklarojnë se ndihen pak të sigurt në
realizimin e pagesave online.

Grafiku 7 Sa ndiheni të sigurt në realizimin e pagesave online

Siguria e pagesave online

Shume Mesatarisht Pak

5%

45%

50%

Në pyetjen e radhës mbi format e perdorimit të pagesave online dhe sigurisë së tyre nga të
anketuarit kemi marrë përgjgjet e mëposhtëme: për përdorimin e smart karteles shume të sigurtë
ndihen 30 të anketuar, pak të sigurtë 35 prej tyre, aspak të sigurt 45 dhe nuk kanë njohuri 10 nga të
anketuarit. Pajisja TOKEN është shumë e sigurtë për 10 të anketuar, pak e sigurt për 5 prej tyre, aspak
për 10 të anketuar dhe nuk kanë njohuri për këtë pajisje 95 të anketuar. Mbi formën e pagesave me
SMS 40 nga të anketuarit janë shumë të sigurtë, 50 prej tyre pak të sigurtë, 10 të anketuar nuk janë
aspak të sigurt dhe 20 nuk kanë njohuri. Mbi sigurinë e formës së pagesës me Kod Treshifror 5 nga të
anketuarit ndihen shumë të sigurt, 10 ndihen pak të sigurt, 10 aspak të sigurt dhe 95 prej tyre nuk kanë
njohuri mbi këtë formë të pagesës. Mbi formën e pagesave përmes teknologjisë 3D Secure 8 ng të
anketuarit ndihen shumë të sigurt, 12 prej tyre pak të sigurt, aspak të sigurt ndihen 30 e të anketuarve
dhe 70 prej tyre nuk kanë njohuri. 85 e të anketuarve janë të sigurt në formën e pagesave përmes
telefonit mobil, 15 janë pak të sigurt, 12 aspak dhe nuk kanë njohuri janë 8 nga të anketuarit.

55
 Tabela 9 Sa ndiheni të sigurt me format e poshtëshënuara të cilat i përdorni gjatë pagesave elektronike?

Sa ndiheni të sigurt me format e poshtëshënuara të cilat i përdorni gjatë pagesave elektronike?

Smart TOKEN SMS Kodi 3D Telefoni

kartela treshifror Secure mobil

Shumë i/e sigurtë 30 10 40 5 8 85

Pak i/e sigurtë 35 5 50 10 12 15

Aspak 45 10 10 10 30 12

Nuk kam njohuri 10 95 20 95 70 8

E paraqitur në mënyrë grafike këto të dhëna janë si më poshtë.

Grafiku 8 Sa ndiheni të sigurt me format e poshtëshënuara të cilat i përdorni gjatë pagesave elektronike?

Format e perdorura gjate pagesave elektronike

Smart kartela TOKEN SMS Kodi treshifror

3D secure
Telefoni mobil
Shume e sigurte 30 10 40 5 8 85
Pak e sigurte 35 5 50 10 12 15
Aspak e sigurt 45 10 10 10 30 12
Nuk e di 10 95 20 95 70 8

Pyetja e radhës kishte të bënte me informatat të cilat Bankat i ofrojnë rreth formave të sigurisë
dhe mbrojtes së tyre. Nga përgjigjet e të anketuarve shohim këto përgjigje: me mjaftueshëm janë
përgjigjur 38 respondentë, mesatarisht 47 prej tyre, me pak 15 dhe me aspak janë përgjigjur 20
respondentë.

56
 Tabela 10 Sa informata ju ofron banka mbi format e sigurisë dhe masave mbojtëse të sigurisë?

Sa informata ju ofron banka mbi format e sigurisë dhe masave mbojtëse të sigurisë?

Mjaftueshëm 38

Mesatarisht 47

Pak 15

Aspak 20

E shprehur në përqindje do të kishim këto rezultate: 32% e të anketuarve mendojnë se janë

mesatarisht të informuar rreth formave të sigurisë së pagesave online, 39% e tyre deklarojnë se janë
mesatarisht të informuar, 12% janë pak të informuar dhe 17% deklarojnë se nuk janë aspak të informuar
mbi rreth formave të sigurisë për pagesat online.

Grafiku 9 Sa informata ju ofron banka mbi format e sigurisë dhe masave mbojtëse të sigurisë?

Sa mendoni se banka informon rreth perdorimit te

formave te sigurise
Mesatarisht Mjaftueshem Pak Aspak

17%
32%
12%

39%

Me anë të analizsë tonë ne vimë në përfundime se hipotezat e ngritura plotësisht qëndrojnë,

Pra: Bankat komerciale në Kosovë i kushtojnë rëndësi të vecantë sigurisë së pagesave online dhe për
shkak të situatës së pandemisë është rritur kërkesa për pagesa online dhe sigurinë e tyre

57
 KAPITULLI VII

8. Përfundimi

Aktualisht jemi të sigurtë se kemi arritur në një pikë ku çdo teknikë apo mënyrë pagese mund të
konsiderohet pothuajse plotësisht e mbrojtur, pasi që të gjitha të dhënat e përpunuara ose të
përpunuara dërgohen përmes kanaleve të afta të garantojnë konfidencialitet të lartë dhe mbrojtje. Ne
theksojmë se, për arsyen e thjeshtë se çdo operacion pagese që do të kryhet nuk garanton, garanton
kurrë siguri absolute, e cila, sipas këndvështrimit tonë, është e paarritshme, duke pasur parasysh se
mashtrimet do të jenë gjithmonë prezente.
Pra, hipotezat e ngritura vwrtetojnw faktin se Bankat komerciale në Kosovë i kushtojnë rëndësi
të vecantë sigurisë së pagesave online dhe për shkak të situatës së pandemisë është rritur kërkesa për
pagesa online dhe sigurinë e tyre
Prandaj, mashtrimet mund të ndodhin gjithmonë, ndryshe nga paraja e gatshme, megjithatë,
pagesat elektronike do të kenë gjithnjë e më shumë mjete mbrojtëse, pasi që zakonisht bankat dhe
subjektet e tjera financiare janë në gjendje të marrin përsipër rrezikun e ndonjë mashtrimi, duke
dëmshpërblyer viktimën. Sigurisht që zhvillimi i mjeteve të reja të vërtetimit, si në rastin e biometrikës,
natyrshëm do të sjellë përfitime të konsiderueshme në fushën e vërtetimit dhe mbrojtjes së identitetit,
por duhet të jemi të vetëdijshëm se pavarësisht hapave të ndërmarrë nga teknologjia, drejt inovacionit ,
ata kurrë nuk do të jenë në gjendje të garantojnë besueshmërinë totale të mënyrave të pagesës.
Për këtë arsye, është mirë që çdo individ t'i kushtojë vëmendje më të madhe përdorimit që i bëjnë
mjeteve të tyre të pagesës. Si përfundim, mund të thuhet se përbërësi njerëzor luan një rol themelor në
fushën e mbrojtjes së informacionit, duke pasur parasysh që veprimet e individit mund të përcaktojnë
zgjedhje taktike të cilat, nëse kryhen me ndërgjegje, mund të mbështesin teknikat e siguri, duke
garantuar kështu një mbrojtje superiore të brendshme.

58
 9. Literatura

1. Arpan K & Supriya K Dey.(2012). Cryptography in the banking industry. Business frontiers. Vol.1
Nr.1
2. Beqiri Edmond, dhe të tjerë, “E drejta bankare, bankat dhe eBankingu”, CSARA, 2017
3. Bahrije Elshani & Edmond Beqiri (2016). Ndikimi i sigurisë në shfrytëzimin e pagesave
elektronike në bankat e Kosovës. Pentza Jornal for Development Research and Science. Vol.1
Issue 1.
4. Camenisch JL, Piveteau J-M, Stadler MA: An Efficient Electronic Payment System Protecting
Privacy. To appear in: Proceedings of ESORICS '94
5. E.ALDER, Smart Card T. (2002) Technology - Hong Kong, 18 Computer Laë & Security Report 120
6. Ritu Tripathi, Sanjay Agraëal (2014) Comparative Study of Symmetric and Asymmetric
Cryptography Techniques. International Journal of Advance Foundation and Research in
Computer (IJAFRC)
7. G.E., MAGGS, Payment Devices and General Principles of Payment Laë.
8. I., Flroim (2013). Kriptografia e kombinuar si mjet për sigurinë e transaksioneve elektronike në
Republikën e Maqedonisë. Teze doktorature. Universiteti i Tiranes, fq. 33.
9. J.SGRO. (2002) A Smart Card Revolution in Payment System, 76 Laë Institute Journal 76.
10. V. B. MACKLIN (2001) E-Commerce at ëhat Price. Privacy Protection in the
’InformationEconomy’, 226 N.Y. L. J. 1
11. V. J.K. WINN, (1999) Clash of the Titans: Regulating the Competition between Established and
Emerging Electronic Payment System, 14 Berkeley Tech. L.J. 675, 691-95
12. V. M.J. RADIN, (2002). Information Tangibility, Stanford Laë School. Public law research paper n.
48.
13. V.S. NEËMAN, G.SUTTER, (2002). Electronic Payment - the Smart Card, 18 Computer L. &
Security Report 307
14. W. Stallings. Cryptography and netëork security: Principles and practice.Prentice Hall, 1999
adoptuar nga:

59
 9.1.1. Burime tjera
15. http://www.ietf.org/rfc/rfc2109.txt
16. http://www.ietf.org/rfc/rfc2246.txt
17. https://bkt-ks.com/bkt/rreth-nesh/mbrojtja-e-te-dhenave/
18. https://bkt-ks.com/individet/kartat-dhe-sherbimet-elektronike/3d-secure/
19. https://cms.paypal.com/it/cgi
20. https://ebanking.procreditbank-
kos.com/externallinks/MANUAL_I_P%C3%8BRDORUESIT_P%C3%8BR_KLIENTE_PRIVAT.pdf
21. https://group.bnpparibas/en/group/history-centuries-banking
22. https://www.bekonomike.com/sq/%C3%87ka-eshte-E-Banking-Inidividet
23. https://www.bekonomike.com/sq/%C3%87ka-eshte-Phishing---Individet
24. https://www.change.org/p/alloë-paypal-to-be-used-in-kosovo-contact-ëith-kosovo-s-banks-and-
institutions-to-alloë-paypal-in-kosovo#share
25. https://www.consumer.ftc.gov/articles/pdf-0014-identity-theft.pdf
26. https://www.raiffeisen-kosovo.com/?pageId=315&language=1&isPrevieë=True
27. https://www.raiffeisen-kosovo.com/shq/rreth-nesh/banka-raiffeisen/keshilla-rreth-sigurise-
online/
28. https://www.riinvestinstitute.org/uploads/files/2016/October/19/Sektori_Bankar_-
_Ndihmes_apo_Barrier1476867101.pdf
29. https://www.teb-kos.com/al/index.php/per-individe/kanalet-digjitale-te-bankingut/sms-
banking1
30. http://www.doktoratura.unitir.edu.al/ëp-content/uploads/2013/11/Doktoratura-Florim-Idrizi-
Fakulteti-i-Shkencave-i-Natyrore-Departamenti-i-Informatikes.pdf.fq
31. https://pdfs.semanticscholar.org/e0e4/810c5276f9c05cc82425fcf911f206c52bef.pdf
32. e-source: www.bankofalbania.org
33. https://pdfs.semanticscholar.org/e0e4/810c5276f9c05cc82425fcf911f206c52bef.pdf
34. https://bkt-ks.com/bkt/rreth-nesh/historiku/
35. https://ebankweb.kombank.com/web/
36. www.amazon.com
37. www.ebay.com

60