Mjeriteljstvo u svijetu i IMBIH - načini

za dokazivanje kompetencija i
osiguranje sljedivosti

Srđan Čalija, IMBIH, Maj 2011

ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA,

Zenica, Bosna i Hercegovina, 27. Maj 2011

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 1
Zenica, BiH
 Načini dokazivanja kompetencija

 Samodeklaracija
 Akreditacija

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 2
Zenica, BiH
 Načini dokazivanja kompetencija
Samodeklaracijom
• Ovaj način dokazivanja kompetencija primjenjiv je samo na
Nacionalne mjeriteljske institute (NMI) i Designated institutes-
Imenovani instituti (DI) (koji moraju biti nosioci Državnog
Etalona).
• NMI ili DI imaju drugi put za obezbjeđenje sistema kvaliteta koji
je npr. prema standardu BAS EN ISO/IEC 17025:2006 ali bez
ocjene od strane akreditacionog tijela.
• Dokazivanje osposobljenosti i mogućnosti kalibracije i mjerenja
može da zahtjeva posjetu i pregled upotrebljenih postupaka od
strane NMI i/ili nekog ravnopravnog koga bira lokalna
regionalna mjeriteljska organizacija (RMO). Ovaj postupak se
zove PEER ASSESSMENT.
• Na osnovu PEER ASSESSMENT-a izdaje se PEER REWIEW
u kojem se pored ostalog objavljuje na koji je načini NMI ili DI
osigurao kvalitet kalibracije i mjerenja, te implementirao svoj
sistem kvaliteta.
• U ovom slučaju NMI ili DI svoj sistem kvaliteta treba da odbrani
pred Evropskim tehničkim komitetom za kvalitet pri
EURAMET-u (EURAMET TC-Q).
27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 3
Zenica, BiH
 Načini dokazivanja kompetencija
Samodeklaracijom
• PEER REWIEW dostavlja se članovima komisije ispred
EURAMET TC-Q prije odbrane sistema kvaliteta i isti se
analizira od pomenutih članova.
• Sistem upravljanja kvalitetom mora jednoglasno biti
prihvaćen od strane svih članova EURAMET TC-Q.
• NMI ili DI deklariše svoje mogućnosti kalibracije i mjerenja.
• U deklaraciji moraju biti navedene mogućnosti kalibracije i
mjerenja, kao i opsezi veličina za koje će se raditi kalibracija
i mjerenje.
• Pored ovoga potrebno je deklarisati i mjernu nesigurnost
kalibracije i mjerenja koja je obično na nivou pouzdanosti od
95%, ali po nekad i na većem, navedenom, nivou)
• Ovo sve mora biti potvrđeno kroz relevantne glavne ili
dodatne komparacije
• Da bi se NMI ili DI deklarisao on mora imati LJUDE,
PROSTOR i OPREMU, koji će odgovoriti najvišim
zahtjevima, a što je potvrđeno sa PEER REWIEW-om.
27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 4
Zenica, BiH
 Načini dokazivanja kompetencija
• Osnovno je da NMI ili DI učestvuje u glavnoj ili dodatnoj
komparaciji RMO u oblasti za koju dokazuje kompetencije.
• NMI ili DI kada je Akreditovan ili se Samodeklarisao
podnosi svoje mogućnosti kalibracije i mjerenja lokalnom
RMO-iji da ih pregleda.
• Ovaj postupak da bi se sproveo NMI mora biti član RMO.
• U našem slučaju naš RMO je EURAMET
• Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine (IMBIH) je
postao punopravni član EURAMET od 16.11.2009. godine.
• Zavisno od oblasti za koju se dokazuje kompetencija NMI
ili DI, kompletna dokumentacija biva prosljeđena kontakt
osobama relevantnog Tehničkog komiteta (TC).
• Kontakt osobe TC daju krajnji sud o ispunjenosti uslova
tako da svi odgovori moraju biti pozitivni da bi se nastavilo
sa daljnjim aktivnostima.

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 5
Zenica, BiH
 Regionalne mjeriteljske organizacije
(RMO) širom svijeta

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 6
Zenica, BiH
 Struktura EURAMET e.V.

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 7
Zenica, BiH
 EURAMET Tehnički komiteti (TC)
1) Tehnički komitet za Akustiku, ultrazvuk i vibracije (TC-AUV)
2) Tehnički komitet za Elektricitet i magnetizam (TC-EM)
3) Tehnički komitet za Protok (TC-F)
4) Tehnički komitet za Jonizujuće zračenje (TC-IR)
5) Tehnički komitet za Dužinu (TC-L)
6) Tehnički komitet za Masu i srodne veličine (TC-M)
7) Tehnički komitet za Metrologiju u hemiji (TC-MC)
8) Tehnički komitet za Fotometriju i radiometriju (TC-PR)
9) Tehnički komitet za Termometriju (TC-T)
10) Tehnički komitet za Vrijeme i frekvenciju (TC-TF)
11) Tehnički komitet za Interdisciplinarnu metrologiju (TC-IM)
12) Tehnički komitet za Kvalitet (TC-Q)

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 8
Zenica, BiH
 Načini dokazivanja kompetencija
• RMO prosljeđuje dokumentaciju Mješovitom komitetu (JCRB)
regionalnih mjeriteljskih organizacija (RMO) i Međunarodnog
biroa za tegove i mjere (BIPM).
• Dokumentacija obuhvata:
– Rezultate glavne komparacije
– Izvještaj EURAMET TC-Q o uspješnoj implementaciji
sistema kvaliteta
• JCRB odgovoran je za koordinaciju podataka koje CIPM
dobija od RMO i druge aktivnosti koje RMO-vi preduzimaju za
povećanje povjerenja u uvjerenja o kalibriranju i mjerenju.
• Da bi se razmatrala dokumentacija potrebno je da NMI
potpiše aranžman o Međusobno priznavanje nacionalnih
etalona i uvjerenja o kalibraciji i mjerenju koja izdaju NMI-ji
(CIPM MRA) i regulisati svoje članstvo u BIPM-u.
• Aranžman se stara oko međusobnog priznavanja državnih
etalona i uvjerenja o kalibraciji i mjerenju koja izdaju NMI-ji i
bazira se na naporima svakog NMI da mu se mjerenja i
mjerna nesigurnost zasnivaju na SI jedinicama.

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 9
Zenica, BiH
 Načini dokazivanja kompetencija
• Da bi objektivno uspostavio kriterijume za međusobno
priznavanje, aranžman se oslanja na:
a) rezultate glavnih poređenja obavljenih po određenim
postupcima koji vode ka kvantitativnoj procjeni stepena
jednakosti nacionalnih etalona,
b) sprovođenje odgovarajućeg načina za obezbjeđenje
kvaliteta od strane svakog NMI-ja,
c) učešće svakog NMI-ja u odgovarajućim dopunskim
poređenjima.
• Zajedno ove tri aktivnosti pokazuju institucijama
učesnicima stepen povjerenja koji svako može da ima u
rezultate koje objavljuju drugi, što doprinosi boljem
međusobnom povjerenju između njih.
• CIPM MRA je ustvari tehnički aranžman između direktora
NMI-ja država članica Metarske konvencije i to nije
diplomatski sporazum.
• Sporazum je izradio CIPM i saglasan je metarskoj
konvenciji.
27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 10
Zenica, BiH
 Načini dokazivanja kompetencija
• Direktori NMI-ja prije potpisivanja sporazuma
potrebno je da dobiju odobrenje odgovarajućih
vladinih ili drugih zvaničnih organa svoje zemlje.
• CIPM MRA potpisuje samo NMI, a ako država ima
DI oni ne potpisuju dokumenat nego su samo
navedeni u njemu kao nosioci državnih etalona iz
nekih oblasti.
• Poslije ispunjavanja pomenutih uslova JCRB
distribuira dokumentaciju svim RMO na dodatne
komentare.
• Članice drugih RMO imaju određeni vremenski
period za komentare i zamjerke.
• Ukoliko nema značajnih zamjerki JCRB daje
saglasnost za unos deklarisanih kalibracionih i
mjernih mogućnosti (CMC).
27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 11
Zenica, BiH
 Načini dokazivanja kompetencija
• Preispitivanje deklarisanih kalibracionih i mjernih
mogućnosti-Calibration and Measurement
Capabilities (CMC) NMI učesnika i DI od njima
jednakih.
• Pouzdano učešće NMI i Dl u međunarodnim
komparacijama etalona (glavne komparacije ili
dodatne komparacije).
• Preispitivanje sistema kvaliteta i dokazivanja
kompetentnosti NMI učesnika i Dl od njima jednakih.
• Krajnji rezultat gornjih procesa su objavljivanje
mjernih mogućnosti svakog NMI i DI i rezultati
poređenja objavljeni u bazi podataka koju održava
BIPM, a koja je javno dostupna na internetu. Ovo je
samo dio BIPM Glavne baze za komparacije-key
comparison database (KCDB).
• Link: http://kcdb.bipm.org/
27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 12
Zenica, BiH
 Načini dokazivanja kompetencija
• BIPM Glavna baza za komparacije (KCDB), sadrži četiri
dijela, koji se smatraju dodacima CPIM MRA:
o Dodatak A: Spisak NMI i DI učesnika
o Dodatak B: Rezultati glavnih i dodatnih komparacija
o Dodatak C: Mogućnosti kalibracija i mjerenja (CMC)
NMI i DI
o Dodatak D: Liste glavnih kalibracija
• Učešće NMI u CPIM MRA omogućava nacionalnim
akreditacijskim tijelima i drugima da se uvjere u
međunarodnu kredibilnost i prihvatljivost mjerenja koje
distribuiraju NMI.
• Na taj način takođe se obezbjeđuje međunarodna
prepoznatljivost mjerenja koja rade akreditovane ispitne i
kalibracione laboratorije, obezbjeđujući da ove
laboratorije mogu demonstrirati kompetentnu sljedivost
svojih mjerenja do NMI ili Dl učesnika.

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 13
Zenica, BiH
 Organizacija Metarske konvencije

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 14
Zenica, BiH
 Podnošenje CMC-ova laboratorije za masu IMBIH
(Prema EURAMET Vodiču 8)

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 15
Zenica, BiH
 Načini dokazivanja kompetencija
Akreditacijom
• Institut za akreditiranje Bosne i Hercegovine (BATA) je
primljena u članstvo Evropske kooperacije za
akreditaciju (EA) sa statusom "Ugovor o saradnji“, a
postala je i pridruženi član Međunarodne saradnje na
akreditaciji laboratorija (ILAC).
• Svrha akreditacije je da sva ispitivanja i kalibracije
koje se izvrše u akreditovanim laboratorijama u jednoj
zemlji budu prihvaćene i u drugim zemljama, od strane
nadležnih vlasti i u industriji. Stoga, tijela za
akreditaciju imaju dogovorene multilateralne
sporazume (MLA) na međunarodnom i regionalnom
nivou, kako bi se prepoznala i promovirala jednakost
međusobnih sistema, izdatih certifikata i ispitnih
izvještaja koje izdaju akreditovane organizacije.
• Pored MLA postoje i bilateralni sporazumi između
državnih tijela za akreditiranje.

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 16
Zenica, BiH
 Načini dokazivanja kompetencija
Akreditacijom
• U skladu sa standardom BAS EN ISO/IEC
17011:2005 (Ocjenjivanje usklađenosti-opći zahtjevi
za tijela za akreditiranje koja akreditiraju tijela za
ocjenjivanje usklađenosti) BATA je jedino državno
tijelo za akreditiranje u Bosni i Hercegovini.
• Akreditiranje ispitnih i kalibracionih laboratorija
obavlja se prema standardu BAS EN ISO/IEC
17025:2006 (Opći zahtjevi za kompetentnost ispitnih
i kalibracionih laboratorija).
• Najvažnije za akreditaciju su: LJUDI, PROSTOR i
OPREMA.
• Akreditacija kao način dokazivanja kompetencija
primjenjiv je na Nacionalne mjeriteljske institute
(NMI), Designated institutes-Imenovani instituti (DI) i
privatni sektor (ispitne i kalibracione laboratorije).
27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 17
Zenica, BiH
 Dokazivanje sljedivosti
• Lanac sljedivosti je neprekidni lanac poređenja, pri čemu
je kod svakog poređenja izražena nesigurnost. Ovim se
obezbjeđuje da je rezultat mjerenja ili vrijednost etalona
bude povezana sa referentnim etalonom na višem nivou,
koji na kraju završavaju na nivou primarnog etalona.
• Sljedivost u hemiji ili biologiji često je uspostavljena na
osnovu Certificiranih referentnih materijala (CRM) i
referentnih procedura.
• Krajnji korisnik može da dobije sljedivost direktno preko
NMI-ja ili preko kalibracionih laboratorija.
• Sljedivost do BIPM obezbjeđuje se CIPM glavnim
komparacijama koje se prenose na RMO glavne
komparacije. Stepen jednakosti izveden iz RMO glavnih
komparacija ima isti status kao onaj izveden iz rezultata
CIPM glavnih komparacija. Ovo sve je primjenjivo kada u
obje pomenute glavne komparacije učestvuju pojedini
NMI-ji (koji su najčešće največi Svjetski NMI-ji).

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 18
Zenica, BiH
 Međunarodna šema sljedivosti

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 19
Zenica, BiH
 Šema sljedivosti mjernih etalona laboratorije za masu u IMBIH
Internacionalni Prototip
BIPM Kilograma BIPM U = 0 mg
Pariz, Francuska (artifakt iz godine 1889.)
Pt-Ir

Radni etaloni u BIPM

6 oficijelnih kopija (tzv. Svjedoka)
Pt-Ir

Drugi NMI
Primarni etaloni
Danski nacionalni prototip
br. 48 u DFM Drugi referentni set
Pt-Ir

Sekundarni Etalon
Slovenski nacionalni standard
Stainless Steel 1 kg u MIRS

Nacionalni Etalon Sekundarni Etalon

IMBIH
E1 set tegova od 1 mg do 5 kg E1 set tegova od 1 mg do 1 kg
MIRS kalibracijski certifikat DFM kalibracijski certifikat
(prethodna kalibracija PTB)

Radni Etalon
Radni Etalon 2 x E2 Radni Etalon Radni Etalon
2 xE2 set tegova
težine od 10 kg od 1 mg do 5 kg E2 težine 20 kg E2 težine 50 kg (SAS)
 CIPM i RMO Glavne komparacije i
njihova povezanost

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 21
Zenica, BiH
 IMBIH U EURAMET KOMPARACIJAMA
EUROMET project No.592 “Inter-comparison in mass” (coordinator: NPL),
realized in February 1998
EUROMET project No.593 “Inter-comparison in length” (coordinator BNM-
LNE), realized in January 1998
EUROMET project No.594 “Inter-comparison in electrical quantities”
(coordinator: NMi), realized in March 1998
EURAMET project No.1046 “Inter-comparison of electromagnetic flow-
meters” (coordinator: CMI, Czech Republic), realized in 2009.
EURAMET Project no.1079 “Volumetric and gravimetric calibration of a 20
L proving tank” (coordinator: INRIM, Italy), realized in 2009.
EURAMET Project no.1041 “Comparison up to 200 kPa in absolute and
gauge pressure” (coordinator: METAS, Switzerland) – planned for april
2011.
EURAMET Project no.1096 “SEE exercise comparison of mass standards
of 1 kg and submultiples of the kilogram” (coordinator: EIM, Greece), realized
in 2008.
EURAMET Project no.1040 “Comparison from 100 µPa up to 1 Pa using a
SRG as a transfer standard” (coordinator: METAS, Switzerland), realized in
2009.
EURAMET Project no.1120 “Comparison of Mass Standards for SEE”
(coordinator: BEV Austria) realized in 2009, realized in 2009.
EURAMET project No.1125 ”Evaluation of cross-float measurements with
pressure balances – 1st loop“ & „Evaluation of cross-float measurements
with pressure balances – 2nd loop“ realized in 2010.
27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 22
Zenica, BiH
 Literatura:
• "MJERITELJSTVO / METROLOGIJA - UKRATKO"
TREĆE IZDANJE, Juli 2008. sa stranice
http://met.gov.ba/
• CIPM MRA "Mutual recognition of national
measurement standards and of calibration and
measurement certificates issued by national
metrology institutes", October 1999. sa stranice
http://www.bipm.org/en/cipm-mra/
• EURAMET Guide n°8 "EURAMET procedures and
review criteria for CMCs“, June 2008. sa stranice
http://www.euramet.org/
• CIPM MRA-D-05 "Measurement comparisons in the
CIPM MRA" October, 2010. sa stranice
http://www.bipm.org/en/cipm-mra/
27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 23
Zenica, BiH
 HVALA NA PAŽNJI!

Srđan Čalija, IMBIH, Maj 2011

27 Maj 2011 ZNASTVENO-STRUČNI SKUP SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM POVODOM DANA MJERITELJSTVA 20.MAJA 24
Zenica, BiH