Professional Documents
Culture Documents
VẬT LÝ Y SINH HỌC
VẬT LÝ Y SINH HỌC
■ HOC
■ Y HA NOI
■
BO MON Y VAT LY
VAT LY
LY SINH Y HOC
(SACH DUNG CHO SINH VlfiN HE BAC SI DA KHOA)
^ \o U
r,; !>■'
-\K.
i& X
V IE
PKU t h o
T H U V i l N
s e :..fe * r
Vat ly hoc la mot nganh khoa hoc tU nhien nghien ciiu nhutng dang van dong
cd ban nhat cua vat chat roi tim cach ilng dung chung phuc vu ddi song. Trong
qua trinh phat trien, cac nganh khoa hoc dan xen vao nhau lam nay sinh cac
nganh khoa hoc mcfi, thi du nhU ly sinh, hoa sinh...
Chiidng trinh Vat ly - Ly sinh difdc day tai trUdng Dai hoc Y Ha Noi tii nam
1956. M uc tieu cua chUdng trinh nay la giup sinh vien:
- Hieu dung cac dinh luat vat ly cd ban co nhieu ling dung sau nay trong
nghien ciiu y hoc va bao ve sufc khoe cong dong.
- Phan tich dUdc cac qua trinh, hien tUdng vat ly cd ban xay ra trdng cd the
song.
- Trinh bay dUdc nguyen ly cua cac ting dung ky thuat vat ly chinh trong
ch&n doan va dieu tri.
- Phan tich dUdc cac tac dung chinh cua cac yeu to" vat ly len cd the song
phuc vu muc dich bao ve moi trUdng va cd the.
Do do"i tUdng phuc vu chinh la cac sinh vien nam thii nhat trUdng Dai hoc Y
nen giao trinh dUdc viet tUdng do"i ddn gian, khong dung nhieu cong cu toan hoc,
chi yeu cau ngiidi hoc co kien thilc pho thong trung hoc ve vat ly va sinh hoc. Giao
trinh Vat ly - Ly sinh y hoc nay dUdc viet v6i thdi lildng mon hoc la 75 tiet theo
quy dinh trong khung chUdng trinh cua Bo Y te va Bo Giao due Dad tao.
3
1.1. PhUdng trinh cd ban cua thuyet dong hoc phan tti va cac he qua 55
1.2. Stic cang mat ngoai va hien tUdng mao d&n 57
1.3. Cac hien tUdng van chuyen vat chat trong cd the 62
1.4. Van chuyen vat chat qua mang te bao 72
2. Chuyen dong cua chat long va sii van chuyen mau trong cd the 81
2.1. Cac phan tti va ion trong cd the 81
2.2. Cac dinh luat ve sU van chuyen cua chat long 82
2.3. Su van chuyen mau 86
3. Khi va sU van chuyen khi trong cd the con ngUdi 92
3.1. Hoat dong ho hap 92
3.2. Cac quy luat khuech tan khi 94
3.3. Su van chuyen khi trong cd the 96
3.4. Nhting yeu to' anh hUdng tdi sU trao doi khi trong cd the con ngUdi 96
4. Chuyen dong cd hoc tren cd the song 97
4.1. Dai cUdng ve chuyen dong cd hoc 97
4.2. Chuyen dong cd hoc tren cd the song 103
B ai 4. Dao dong va song 110
1. Dao dong cd hoc 110
1.1. Dao dong dieu hoa 111
1.2. Dao dong tat dan 113
1.3. Dao dong cUdng btic va hien tUdng c6ng hUdng 114
1.4. Tong hdp va phan tich dao dong 116
2. Song cd hoc trong moi trUdng dan hoi 118
2.1. Moi trUdng dan hoi 118
2.2. Song cd hoc 118
3. Dao dong va song dien tti 125
3.1. Mach dao dong dien tti. Dinh nghia dao dong dien tti 125
3.2. Dao dong dien tti dieu hoa (khong tat) 126
3.3. Su tUdng tU gitia dao dong dien tti khong t i t va dao dong dieu hoa
cua con lac ddn 128
3.4. Dao dong dien tti tat dan 129
3.5. Cach tao ra song dien tti 131
4. Bien doi, khuech dai va ghi giti tin hieu 139
4.1. Bien doi tin hieu khong dien thanh dien 139
4.2. Nguyen ly khuech dai tin hieu dien 141
4.3. Ghi va bao quan tin hieu dien 145
5. Am va sieu am 148
5.1. Ban chat vat ly cua am va sieu am 148
5.2. Nguon phat am 150
5.3. Cac dac trUng cua cam giac am 152
5.4. So lUdc ve qua trinh nghe 157
5.5. Cd sd vat ly cua phUdng phap am trong ch&n doan 160
5.6. Sd lUdc ve iing dung sieu am trong nganh y 162
6 . Song va sU song 167
6.1. Sd lUdc ve tac dong cua song den sU song. Tac dong cua song den
sU song co loi hay co hai? 167
6.2. Sd lUdc ve nhip sinh hoc 168
Bai 5. D ien va svf song 170
3.3. Nguv hiem do dien. Cac bien phap an toan dien 194
3.4. Tac dung tich cUc cua dong dien len cd the va iing dung trong y khoa 198
Bai 6. Cac dinh luat quang hinh cd ban - m at 204
1. Cac dinh luat cd ban cua quang hinh hoc va mot so" dung cu quang hinh 204
1.1. Cac dinh luat cd ban cua quang hinh hoc 204
1.2 . Mot so dung cu quang hinh 207
2 . Mat va dung cu bo trd 223
1.1. Thuyet song dien tti ve ban chat cua anh sang 235
3. Cac mtic nang liidng cua tap hdp dien tti 257
3.1. Mtic nang ltfdng cua tap hdp dien tti 257
4. Laser 262
Bai 8. Tac dung cua anh sang len cof the song 267
1. Dai cUdng ve tac dung cua anh sang len cd the song 267
1.1. Cac giai doan chinh cua mot qua trinh quang sinh 267
1.3. Mot so" dac diem cua qua trinh quang sinh 268
2.4. Tac dung cua tia tti ngoai len cac he thong song 278
8
Bai 9. Btic xa ion hoa va cd the song 292
1. Khai niem va nguon goc cua btic xa ion hoa 292
1.1. Cau tao hat nhan nguyen tti 292
1.2. Hien tUdng phong xa 293
1.3. Dinh luat phan ra phong xa 298
2. TUdng tac cua btic xa ion hoa vdi vat chat 300
2.1. Ttidng tac cua hat vi mo tich dien vdi vat chat 300
2.2. TUdng tac cua photon nang lUdng cao (tia y va tia X) vdi vat chat 303
2.3. Ttidng tac cua neutron vdi vat chat 306
3. Su hap thu nang lUdng btic xa - Lieu lUdng btic xa 308
3.1. Su hap thu nang lUdng btic xa. Su suy giam cUdng do btic xa 308
3.2. Lieu ltfdng btic xa 310
3.3. Nguyen ly va cac thiet bi ghi do btic xa ion hoa 312
4. Tac dung cua btic xa ion hoa len vat chat song 317
4.1. Cd che tac dung 317
4.2. Cac ton thUdng d cd the sinh vat dudi tac dung cua btic xa ion hoa 321
4.3. Cac yeu to" anh hUdng den hieu ting sinh hoc cua btic xa ion hoa 327
4.4. Cac nguyen tac ve kiem soat va an toan btic xa 330
Bai 10. M ot so ting dung pho bien cua V at ly ky thuat tron g nganh Y 337
1. PhUdng phap hien vi 337
1.1. Nguyen ly phong dai anh vat. Kinh lup 337
1.2. Kinh hien vi quang hoc trUdng sang (KHVQHTS) 338
1.3. Do phong dai. Kha nang phan ly 340
1.4. Cac loai kinh hien vi khac 343
1.5. Cach do kich thudc cac vat nho bang kinh hien vi 347
2. PhUdng phap quang pho hap thu phan tti 349
2.1. Su hap thu anh sang cua moi trUdng vat chat 349
2 .2 . Ung dung cua quang pho hap thu phan tti 352
3. PhUdng phap tao anh bang tia X va cong hUdng tti hat nhan 357
3.1. Thiet bi tao tia X 357
3.3. Chup hinh bang cong hUdng tti hat nhan 366
4. PhUdng phap phong xa 376
4.1. PhUdng phap danh dau phong xa 376
4.2. PhUdng phap dting nguon chieu xa 379
9
Bai 1
1. Trinh bay dUOc vai tro cua vat ly doi vdi cac mon khoa hoc khac, dac biet
doi vdi nghien ciiu y hoc va bao ve siic khoe cong dong.
2. Van dung dung vdi cac ddn vi do lUdng cua nha nude trong cong tac.
3. Neu dUdc nhiing dac diem mang tinh quy luat cua cac hien tUdng ly sinh.
1. MO OAU
Nhiing phat minh ldn trong vat ly (cac dinh luat bao toan, tinh chat ltfdng
tii...), nhiing thuyet vat ly ve ban chat cua vat chat co dac tinh chung va trong
mot mile do khac nhau, co tac dung doi vdi gidi song cung nhu khong song, cho
nen co the coi vat ly la cd sd cua moi khoa hoc tu nhien.
Vat ly va ly sinh (vat ly ve sU song) quan he mat thiet vdi y hoc hien dai la do:
- Su iing dung cua nhiing quy luat vat ly de nghien ciiu nhiing qua trinh
song, de hieu va giai thich nhiing hien tUdng do xay ra tren cd the con
ngUdi, tren quan the song.
- Su iing dung nhiing phUdng phap vat ly, nhiing may moc trang thiet bi
trong viec chan doan benh, trong dieu tri benh, trong bao ve siic khoe
cong dong, trong viec bao ve moi trUdng song.
- Su iing dung nhiing phUOng phap suy nghi dUdc thira nhan trong vat ly
cho viec xay dung the gidi quan khoa hoc cua ngUdi thay thuoc.
Khi nghien ciiu cac hien tUdng vat ly xay ra tren vat the song hoac khong
song, phUdng phap pho bien la tao nen mot hoan canh thi nghiem tUdng tii nhu sU
kien da xay ra hoac tao nen mot mo hinh tUdng doi giong nhu hien tUdng dUdc
khao sat, tren cd sd d6 ma hoan chinh dan cac dieu kien (thong so) cua hien
tUdng. Thi du de nghien ciiu ve tim va he tuan hoan, ngUdi ta co the tao nen mot
he thong ong dan kin ma thanh ong co tinh dan hoi, mot may bdm vdi cong suat
xac dinh hoat dong lien tuc...
Cho den nay, cac hien tUdng vat ly xay ra dUdc giai thich bang 4 loai tUdng
tac sau:
- TUdng tac hap dan: Tiidng tac nay dUdc dien ta cd ban bang dinh luat hap
dan van vat cua Newtdn: hai vat bat ky hut nhau bang mot lUc ti le vdi
kho'i lUdng cua chung va ti le nghich vdi binh phUdng khoang cach giiia
chung.
- Tu'dng tac dien tu:: TUdng tac nay dUdc dien ta cd ban bang dinh luat
Coulomb, co dang tUdng tu dinh luat hap dan: hai dien tich hut (hoac day)
11
nhau bang mot luc ti le vdi cac dien tich cua chung va ti le nghich binh
phUdng khoang cach gitia chung.
- TUdng tac hat nhan manh : TUdng tac nay xay ra rat dang ke trong pham
vi kich thu6c hat nhan, khoang 10 lD m, no dam bao sU ton tai cua hat
nhan nguyen tU.
- TUdng tac hat nhan yeu : Ttfdng tac nay dUdc gan lien vdi sU phat xa hat 3
cua hat nhan.
Cho den nay, tUdng tac dien tii dong vai tro chu yeu vdi hau nhu moi hien
tUdng xay ra d the gi6i song. Tuong tac dien tti g^n lien vdi trUdng dien tti. Thdi
gian gan day, nhieu ngUdi noi den sU ton tai cua trUdng sinh hoc tUdng ting vdi no
la sU tUdng tac cua trUdng sinh hdc nhUng ban chat cua trUdng sinh hoc hien nay
v&n chUa dUdc minh chting r5 ret.
2. DO Ll/ONG VA DON V| DO
Muon dinh nghla ddn vi cua mot dai ltfdng, ngUdi ta phai chon trU6c mot so"
ddn vi lam mau goi la ddn vi cd ban. Cac ddn vi khac dUdc suy ra tti cac ddn vi cd
ban dUdc goi la ddn vi dan xuat. Tuy theo cac ddn vi cd ban chon trUdc se suy ra
dUdc nhting ddn vi dan xuat khac nhau. Tap hdp cac ddn vi da chon va cac ddn vi
dan xuat ttidng ting goi la he ddn vi. Cac he ddn vi thUdng dUdc chon sao cho thoa
man mot so yeu cau: cac ddn vi phai tien ldi khi tinh toan; cac cong thtic vat ly co
nhting he so ddn gian va hdp ly; so' lieu khoa hoc dtidc thong nhat gitia cac nude de
tien trao doi...
Nam 1960, nhieu nude tren the gidi da hop va chon mot ddn vi thong nhat
goi la he SI (Systeme international - he quoc te). Nam 1965, chinh phu Viet Xam
da ban hanh “ Bang ddn vi do ltidng hdp phap cua nude Viet N a m ” dua tren cd sd
he SI. Trong he SI 6 ddn vi cd ban la:
12
Ddn vi do thdi gian : giay (s)
Ddn vi cUdng do dong dien : Ampe (A)
Ddn vi cUdng do sang : Candela (cd)
Ddn vi nhiet do : do Kelvin (°K)
Tti cac ddn vi cd ban do, ngUdi ta co the dinh nghia cac ddn vi dan xuat. Thi
du ddn vi SI cho cong suat, goi la oat (viet tat la W) dude dinh nghia theo cac ddn
vi cd ban cua khoi liidng, do dai va thdi gian.
1 oat = 1W - 1 kg.m 2/s 3
De dien ta cac so" do 16n hoac nho, ngUdi ta co the bo sung vao cac ddn vi do
cac tien t o cua he dem thap phan (Bang 1.1)
B ang 1.1 : Cac tien to cua he dem thap phan
Tiep dau nguf Ky hieu ThCra so Tiep dau ngur Ky hieu Thira so
V = nR2h
4
V= -x R 3
3
13
Neu khong de y den cac he so, ta th&y trong moi trtidng hdp:
The tich = chieu dai x chieu dai x chieu dai
Thi du khac:
[chieu dai]
Van toe
[thdi gian]
[chieu dai]
Gia toe
[thoi gian] 2
V 6i £ la chieu dai con lac, g la gia toe trong trUdng. Ve dau co thti nguyen la
thdi gian T, ve sau co thti nguyen la:
L
g LT~
Nhu vay, ve phUdng dien thti nguyen. cong thtic tren hop ly.
14
2.3. Dai li/dng vo hi/dng va dai lUdng vectd
Mot so” dai liidng v&t ly ngo&i cac
don vi do ra co the dSc trUng bfing mot
so" lieu mot cach ddn tri, do la dai liidng
vo hudng. Thi du: khoang thdi gian,
nang liidng, nhiet do, the tich....
Cac dai liidng khac, chfing han toe
do, gia toe, life, ciidng do dien trUdng,
cUdng do tu! trUdng... khong nhiing dac
trUng bang mot tri so nao do ma con
can chi ro hudng cua chung trong
khong gian, do la cac dai liidng vectd.
Vectd diidc minh hda bang mot mui ten:
diidng thang bay tdi mui ten chi hudng,
do dai cua mui ten chi do ldn (modun)
cua dai liidng. Trong he true toa do
Hinh 1.1.
vuong goc Oxyz, vectd OM cho trU6c
dUdc xac dinh bang cac hinh chieu cua
no tren cac true toa do: M x, My, M z_.
Nhu vay vectd OM hoan toan dUdc xac
dinh do 16n cung jih u hudng trong
khong gian ba chieu: htidng va do 16n
dUdc dac trUng bdi cac dai liidng v6
hudng M x, M y, M z dai so” (hinh 1.1)
- Phep cong vectd dUdc trinh bay
tren hinh 1.2 , do la quy t i c cong theo
hinh binh hanh; ngtidc lai, vectd OC co Hinh 1.2.
the phan tich ra hai thanh phan la
vectd OA va vectd OB.
De ddn gian ngUdi ta viet:
OA + OB = OC
► B
Phan m odun dUdc ky hieu OA
OM = + M) + M)
O A .O B = OA OB cos a ►A
Hinh 1.4.
15
- Tich vectd cua 2 vectd OA, OB cho ket qua la mot vectd OC.
OC = O A m
+ O C = OA O B .sin a
+ Chieu cua vectd OC vuong goc vdi mat ph&ng AOB, theo chieu tien cua
cai van nut chai quay tii OA den OB (hinh 1.4)
2.4. Do I6n cua khoi luttng, chieu dai, thdi gian cua mot so doi tUdng
Bang 1.2. Do I6n cua khoi li/dng mot so doi ti/gng vat ly
Bang 1.3. Do I6n cua chieu dai mot so doi ti/ong vat ly
Gidi han vu tru (khoang dadng anh sang di diroc tCr Big Bang
tdi nay - khoang 15 ty nam) - 1 0 26
Mot nam anh sang - 1 0 15
Khoang cach Trai dat - M at trdi - 1 0 12
Khoang cach Trai dat - Mat trang ~1 0 9
C hieu cao con ngi/di -1 .8
Mot so virut -1 0 6
Phan tCr ldn - 1 0 '9 - 10 '8
Kfch thudc nguyen tif -10'°
Kich thudc hat nhan nguyen tCr
1 0 '15
Can tren ban kinh dien tif
10 18
16
Bang 1.4. Khoang thdi gian mot so qua trinh vat ly
f h U ViK N !
17
So6
-h = h ± h ± ..... t h - 1v /,
n n tt
Nhti v&y, co tinh thong ke trong cac hien tudng ly sinh la do:
- Doi tUdng khao sat la he gom nhieu p h l n tti tao thanh, hien ttfdng khao
sat khong phai chi xay ra mot l&n duy nhat.
- Thdi gian troi qua, tu than doi tUdng khong phai giti nguyen tinh chat
nhu cu ma co nhting thay doi.
- Cac phep do dac gap cac sai so' do thang giang n g lu nhien, cac sai so he
thong.
- Tac dong cua moi trUdng len doi tudng khao sat moi ltic co khac nhau,
thUc hien nhting dao dong ldn nho nao do.
r - Na
v d l 0 - f * ~ 1
Thi du: ta tung con sue sac 6 mat tat ca 36 lan, vdi sU kien xuat hien mat 1
cham do la 5 lln , thi tan suat cua sU kien nay la:
/ = —
36
Khi thUc hien so lan tung con sue sac cang nhieu thi tan suat xuat hien mat
1 cham do se dan dan tien tdi 1/6 (trong dieu kien con sue sac hoan toan can doi).
NgUdi ta dinh nghia xac suat cua no khi so lan thUc nghiem N tang den vo
cung:
Nhu vay xac suat cua m ot siC kien (bien co) cho ta biet kha nang xay ra sl(
kien do trong mot ph ep thti nao do. Mot hien tudng xay ra vdi xac suat ldn nghia
la no de xay ra. Mot hien tudng khac xay ra vdi xac suat nho nghia la no kho xay
ra. Xac suat cang nho bao nhieu thi cang kho xay ra bay nhieu nhung khong cd
nghia la no khong the xay ra.
18
b. Gia tri trung binh
- Gia sti ta do dai liidng vat ly A t^Lt ca N lan, trong do ta thu dUdc cac gia
tri A, la Nj l&n, A 2 la N2 lan, ... A n la Nn lan. Gia tri trung binh cua dai
liidng A thUc nghiem la:
A la gia tri trung binh hay ky vong toan hoc cua dai lu:dng A.
S2 = £ ( A , - A ) 2. P ( A )
1=1
dP_
A=
~dt
19
Tong so te bao cua quan the co kha nang phan bao 6 thdi diem t la N(t); nhu
vay so te bao thUc hien phan bao sau thdi gian dt la dN(t), cung chi'nh la so cac te
bao tang them:
dN(t) = N (t).d P = /LN (t).d t
-d ^ l = A.dt
m
dN (t) _
Lay tich phan hai ve ta co: j = JAdt
InN(t) = A.t + C
& .
N (t) = e . ec
Tai t = 0 co N(o) te bao nen N (o) = e°.ec = e c
Xi
Vay: N (t) = N (o).e
- TrUdng hdp ham mu giam : y = a* vdi a < 1
Thi du: Xet mot qu&n the te bao N(t) bi chieu xa ma xac suat de mot te bao
bi chet trong mot ddn vi thdi gian chieu la ly luan tUdng tu phan tren ta cd:
- At
N (t) = N (o).e
Ta can chu y rang vdi quy luat ham mu thi:
dt V7
dN(t)
hoac: ---------= -A N it)
dt V’
tlic la toe do xay ra hien tUdng luon ty le vdi do ldn (klch thudc) cua doi tudng.
Khi ta khong xet tdi cac qua trinh bi kh ong che bdi mot yeu to' nao do cua
chinh qua trinh, cac hien tUdng xay ra theo quy luat ham mu rat pho bien trong
tu nhien, chSng han sU tang trUdng kien thtic (cac phat minh khoa hoc) cua
nhan loai, sU tang trUdng bach cau trong benh mau trang, sU chet cua cac te bao
sau khi bi chieu xa, sU phong dien cua tu dien... Cac hien tUdng g^n vdi quy luat
ham mu ma dan tdi trang thai dting cung kha pho bien: sU nap dien vao tu. sU
nap vao va thao chat long ra khoi mot binh chtia, sU klch thich dien te bao. sU
tham cua dung dich vao cd the, sU rdi tu do cua mot vat trong moi trUdng cd gay
lUc can...
20
ngtidc cua cac qua trinh tien trien trong cac hien ttidng tti nhien cd tac dung lam
cho cac qua trinh cd the tien tdi mot trang thai can bang (hay dting) nao day lam
cho trang thai cua he cd the on dinh. Ta cd the bieu dien qua trinh lien he ngtidc
nhu sd do dudi day:
Ta hieu ddn gian nhu sau: he d trang thai A, mot so" phan tti tien trien sang
trang thai B roi trang thai C... NhUng ket qua cac trang thai sau (B,C, ...) lai cd
tac dung ngtidc lai vao trang thai A lam cho cac phan tti d trang thai A kho bien
doi sang trang thai B,C (thi du nhu giam toe do bien doi).
Thi du:
- Xet qua cau kim loai A tich dien am rat nhieu. Noi A vdi qua cau B cung
la kim loai bang mot day dan kim loai. Cac dien tich am (chang han d day
la dien titytti A chuyen sang B lam cho hieu dien the gitia A va B ngay
cang thap di dieu do gay ra hieu qua la cac dien tu chuyen sang B ngay
cang it di. He thong se tien tdi trang thai dien the 2 qua cau nhu nhau.
- Xet sti khuech tan cua ion dUdng va am qua mot mang. Luc dau cac ion de
dang khuech tan sang lan nhau gitia 2 phia cua mang vdi riia dinh ban
dau mot ben rat nhieu ion dtidng, mot ben rat nhieu ion am. Trang thai
khuech tan se dan tdi ve sau cang kho khuech tan qua mang.
- Cd mot so" benh nhiem trung ma he qua nhiem trung lam cho nhiet do cd
the cua benh nhan cao len (>37°C). NhUng ban than nhiet do cd the luc ay
(>37°) lai khong tao dieu kien thuan ldi cho sti phat trien cua vi khuan
trong cd the, nhiet do cd the khi do kho tang them len.
Trong hoat dong chan tay, cac bo phan cua cd the se dUdc dieu khien de
tUdng ting tao nen sU nhip nhang dong bo sao cho nang ltidng chi phi it nhat vdi
mot hoan canh lao dong xac dinh.
21
Nhting dong vat ngu dong (gau, ech nhai...) hang nam thtic hien ngu dong
nh&m muc dlch ha thap chi phi nang ltidng cho sti ton tai cua chung: nhiet do cd the
ha thap, nhip dap cua tim cham lai, tuan hoan va ho hap giam di, sti toa nhiet ra moi
trtidng it di.
Hoat dong song cua con ngtidi nhieu mat gay nen sti o nhiem moi trtidng. 0
nhiem moi trtidng lam cho sti chi phi nang ltidng cua cd the cho hoat dong song
tang len, cd the se kho khan hdn trong viec thich ting vdi moi trtidng. Chinh vi the
ma chung ta phai chong lai nhting nhting hoat dong lam o nhiem moi trtidng,
chon phtidng phap ky thuat va vat lieu san xuat bao dam cang It gay hai cho moi
trtidng cang tot.
3.5. Ngtidng
Bat cti mot tac dong nao cua moi trtidng (trtidng noi chung) cung tao nen
phan ting cua doi ttidng bi tac dong. Van de chung ta can quan tarn la do ldn cua
dai ltidng vat ly dac trting cho tac dong ldn den mtic do nao thi gay cho doi ttidng
phan ting. Chang han khi tac dong mot ltic cd hoc len cd the ta can phai biet doi
ttidng cd cam giac gi: dau hay khong dau, ton thtidng nhti the nao, mang lai thong
tin gi (dong tinh hay phan doi)... Muon cd phan ting cho doi ttidng tao mot thong
tin dang ke thi do ldn cua dai ltidng vat ly dac trting cho tac dong phai cd mot tac
dung dang ke nao day, vtidt qua mot gidi han xac dinh.
- Dinh nghia: Ngtidng cua mot tac dong la dai ltidng vat ly dac trting cho
tac dong cd mot gia tri toi thieu de neu do ldn cua dai ltidng vat ly dac
trting chinh cho tac dong ldn hdn hoac bang dai ltidng ay mdi tao nen mot
tin dap ting cua doi tticJng bi tac dong.
Thi du 1: Vo si quyen anh dam khong du manh thi khong tao cam giac dau
cho doi thu; anh sang yeu khong cho phep ta nhin ro vat; dien the qua thap khong
gay cho ngtidi bi dien truyen qua cam giac gi; am thanh cd ctidng do nho khong
gay cam giac am;...
- Neu nhti do ldn cua dai ltidng vat ly dac trting cho tac dong lai qua ldn.
vtidt qua mot gia tri nao day thi cd the tac dong lai khong gay nen dap ting
ntia; trang thai cua doi ttidng bi tac dong chuyen sang trang thai khac.
Thi du 2: anh sang qua manh lam ta choi mat khong nhin ro do'i ttidng. am
thanh manh qua gay dau tai...
- Nhti vay ngtidng cd It nhat hai gidi han: du ldn de gay dap ting va du nho
de khong pha trang thai nhan thtic, phan ting.
Thi du 3: Trong quan he gitia ctidng do am thanh va cam giac am cd ton tai
ngtidng nghe va ngtidng dau (choi tai). Trong quan he gitia ctidng do anh sang va
cam giac sang cd ton tai ngtidng nhin va ngtidng choi mat.
- Khi tac dong cd bien thien. ban than doi ttidng bi tac dong cung cd nhting
bien doi de cho tac dong khong gay nhting cam giac, dap ting qua manh cd
the dan den qua ngtidng tren, de d i thich ting hoan canh.
22
Thi du 4 : Khi ctidng do anh sang manh thi dong tti thu nho lai de anh sang
vao day m it It di; Khi ctidng do am thanh thay doi ludng Al, ta chi nhan thay thay
AI
doi do to khi — > 0,1
/
23
Bai 2
SIT
■
BIEN DOI NANG LU0NG
■
0 CO THE SONG
MUC
• TIEU HOC TAP • •
rj 't * 1
1. Neu dtidc cac dang nang ltidng d cd the song va phat bieu dung dinh
nghia ve: nhiet ltidng, noi nang, entropi, nang ltidng tti do va cac nguyen
ly nhiet dong ltic hoc.
2. Giai thich dtidc sti bien doi nang ltidng d cd the, nhu cau nang ltidng cua cd
the.
3. Trinh bay dtidc tam quan trong cua trang thai dting va sti can thiet phai
bao ve moi trtidng.
Cac he thong song trong qua trinh ton tai cung nhti duy tri moi hoat dong
nhat dinh phai thtic hien trao doi vat chat va nang ltidng vdi moi trtidng xung
quanh. Nhti vay trong cd the luon ton tai hai qua trinh quan trong khong the tach
rdi nhau ma bo xung, tao dieu kien cho nhau, dong thdi ta cung thay dtidc moi
quan he dac biet cua chung vdi moi trtidng. Viec khao sat cac qua trinh trao doi
vat chat va nang ltidng cua cd the song lam sang to y nghia vat ly cua sti song,
lam ro dieu kien ton tai, duy tri va phat trien cua sti song, tti do cho ta thay ro
tam quan trong cua moi trtidng song.
Doi vdi Ly sinh va dac biet la Ly sinh y hoc thi van de quan tam la cac dang
nang ltidng va sti bien doi cua chung tren cd the song.
1. CAC DANG NANG LUONG CO THE TON TAI TRONG CO THE SONG
Khai niem nang ltidng la khai niem quan trong nhat cua vat ly hoc. Tat ca
cac dang cu the cua vat chat chuyen dong deu cd nang ltidng. Nang ltidng la so do
chung cua chuyen dong vat chat trong cac hinh thtic chuyen dong khac nhau. Moi
hinh thtic van dong cu the ttidng ting vdi mot dang nang ltidng. Cd the dtidc cau
tao tti cac nguyen tii, phan tti vat chat luon van dong va bien doi vi vay tren cd
the cung cd day du cac dang cua nang ltidng.
1.1. Cd nang
Cd nang la nang ltidng cua chuyen dong cd hoc va ttidng tac cd hoc gitia cac
vat hoac cac phan cua vat. Cd nang cua he vat bang tong cua dong nang va the nang
cua he ay.
Trong cd the dong nang dtidc gap d nhting ndi dang cd sti chuyen dong -
chuyen dong cua ca cd the, cua mau trong he tuan hoan, cua khi trong ho hap, cua
thtic an trong ong tieu hoa, cua vat chat qua mang te bao...
24
- The nang la phan cd nang cua he quy dinh bdi tUdng tac gitia cac phan cua
he vdi nhau va vdi trUdng ltic ngoai. The nang bang cong ma cac ltic the thtic hien
dUdc khi chuyen he tti vi tri (cau hinh) dang xet tdi vi tri (cau hinh) cd the nang
quy tide bang 0.
Doi vdi cd the, xet ve toan bo, do ton tai trong trtidng hap dan cua trai dat no
cd mot the nang. Gitia tting cd quan, bo phan trong cd the cung ton tai the nang
do chung di chuyen vi tri ttidng doi doi vdi nhau, hoac thay doi cau hinh trong qua
trinh thtic hien cac chtic nang cua cd the song.
‘25
tai hai qua trinh: tao ra nhiet nang c&n thiet va loai mot ph&n nhiet nang ra khoi
cd the.
2. S I/ BIEN OOI CUA CAC DANG NANG LlTQNG TRONG CO THE SONG
Cac cd the song khong phai la nhting may nhiet ma la nhting may chuyen
hoa, chung bien doi nang ltidng tti moi trtidng (thi du nhti thtic an) thanh nhiet
nang, cd nang, nang ltidng tham thau hoac mot dang nang ltidng khac nao do ma
sinh vat cd the svi dung dtidc.
Nang ltidng rdi cd the dtidi cac dang hoa nang cua cac chat bai tiet, dong
nang, dien nang va nhiet nang. Ngtidi ta thtidng chia cac nguyen nhan tieu hao
nang ltidng cd the thanh 3 loai ldn:
+ Tieu hao nang ltidng de duy tri sti song: chuyen hoa cd sd, van cd, dieu nhiet.
tieu hoa.
26
2.2. Nguyen ly thuf nhat nhiet dong life hc>c
Nhiet dong ltic hoc la mot bo phan cua vat ly hoc nghien ctiu cac qua trinh
bien doi nang ltidng trong tti nhien. Nhiet dong ltic hoc khao sat cac qua trinh,
chieu tien trien cua qua trinh vdi mot tap hdp ldn cac phan tti tao thanh mot he
thong vat. Ta khong the nao ttidng ttidng dtidc khai niem nhiet do hay ap suat cua
mot phan tti rieng le nao do ma chi cd the cd khai niem ve nhiet do va ap suat cua
mot kho"i khi gom rat nhieu phan tii. Nhiet dong ltic hoc khong tra ldi cho ta biet
cd che cua hien ttidng nay hay khac ma chi cd the cho ta ro qua trinh do xay ra
that hay khong, chieu htidng tien trien cua qua trinh nhti the nao tren quan diem
nang ltidng.
He nhiet dong (sau day goi tfit la he) la mot tap hdp gom rat nhieu cac phan
tii. Nhti vay klch thtidc cua mot he ldn hdn dang ke so vdi klch thtidc cua ph&n tti
nam trong he. Tuy theo dac tinh ttidng tac vdi moi trtidng xung quanh, nhiet dong
ltic hoc xet 3 loai he: cd lap, kin va met.
He dtidc dtidc goi la cd lap khi no khong trao doi vat chat va nang ltidng vdi
moi trtidng xung quanh.
He dtidc goi la kin khi no chi trao doi nang ltidng vdi moi trtidng xung quanh.
O day khong xay ra trao doi vat chat qua bien gidi cua he, do do khoi ltidng cua he
khong thay doi. Mot he kin cd the sinh cong do lay nang ltidng tti moi trtidng xung
quanh hoac sif dung nang ltidng dti trti cua ban than.
He dtidc goi la md khi no trao doi vat chat va nang ltidng vdi moi trtidng
xung quanh. Cd the sinh vat la he mci vi no luon trao doi vat chat va nang ltidng
vdi moi trtidng xung quanh. Tuy nhien cd the sinh vat khac vdi cac he md khac d
cac diem:
- la mot dang ton tai dac biet cua cac protid va cac chat khac tao thanh.
- cd kha nang tti tai tao.
- cd kha nang tti phat trien.
C) moi thdi diem he mang nhting tinh chat vat ly va hoa hoc xac dinh. Tap
hdp cac tinh chat nay quyet dinh trang thai cua he. Thong thtidng, cac trang thai
cua he dtidc md ta nhd cac thong so" trang thai: nhiet do T, ap suat p, the tich V,
noi nang U, entropi S, nong do C... Khi he chiu mot qua trinh bien doi thi It nhat
cung cd mot thong so trang thai thay doi, khi ay ta noi he da thtic hien mot qua
trinh nhiet dong.
Qua trinh nhiet dong cd the la qua trinh kin hay chu trinh, ttic la qua trinh
nhiet dong trong do he sau hang loat bien doi lai quay ve trang thai ban dau.
Nhting qua trinh nang ltidng xay ra trong cd the song cung nhti trong cac he
thong khong song deu tuan theo cac nguyen ly cua nhiet dong ltic hoc. Nhting
nguyen ly nay thiet lap dtia tren sti tong quat hoa cac dti kien thtic nghiem. chung
cd vai tro to ldn trong ly thuyet cung nhti trong thtic hanh, ky thuat.
Nang ltidng la do do dang chuyen dong xac dinh cua vat chat, no phan anh
kha nang sinh cong cua mot he. Nang ltidng cd the bien doi tti dang nay sang
dang khac. Tren cd sd cua moi nghien ctiu tti nhien. vat ly da thiet lap dtidc dinh
27
luat tong quat nhat la djnh luat bao toan va bien doi nang ltidng: "Nang ltidng
khong tu nhien xuat hien va khong the bien mat, no chi bien doi tti dang nay sang
dang khac". Cac qua trinh xay ra trong cd the song cung tuan theo dinh luat tren.
Nguyen ly thti nhat nhiet dong ltic hoc la cach bieu dien dinh luat bao toan
va bien doi nang ltidng ting dung vao cac he va cac qua trinh nhiet dong, trong do
khao sat sti cd mat cua nhiet ltidng, noi nang cua he va cong ma he thtic hien.
c,, c2 la cac he sd" ti le ttidng ting phu thuoc vao ban chat vat thti nhat va ban
chat vat thti hai.
He thtic (2.1) cd the viet ddn gian hdn neu ta dtia vao mot dai ltidng mdi ky
hieu la Q va dtidc xac dinh bang dang sau:
AQ goi la nhiet ltidng. Neu nhiet do cua vat nao do tang thi ta noi vat do
nhan dtidc nhiet ltidng. Nhiet ltidng cd mat d ca hai ve cua bieu thtic (2.1): d ve
trai nhiet ltidng bi thu bdi vat lanh hdn, con d ve' phai nhiet ltidng bi trao bdi vat
nong hdn, ttic la nhiet ltidng trao bang nhiet ltidng nhan. Ban chat cua bieu thtic
(2 . 1) la dinh luat bao toan nang ltidng: nhiet nang khong dtidc tao ra va khong bi
mat di ma chi trao doi.
Ddn vi do nhiet ltidng la calo (cal). do la nhiet ltidng lam nong lg a m ntidc tti
14,5°C den 15,5° C.
He so c cd mat trong bieu thtic (2.1) hay (2.2) dac trting cho ban chat cua vat
chat thu hay trao nhiet, goi la ty nhiet hay nhiet dung rieng:
c = ~ f- (2.3)
mAt
Sd tri nhiet dung rieng cua vat chat da cho bang nhiet ltidng can truyen cho
mot ddn vi kho'i ltidng vat chat do de no tang them 1° C.
28
Nhiet dung rieng thay doi theo nhiet do, nhUng tai nhiet do phong thi sti
phu thuoc nay co the bo qua.
Nhiet dung cua mot vat nao do la tich so cua khoi ltidng va nhiet dung rieng
cua no. Ddn vi do nhiet dung la cal/do.
Nhiet dung rieng trung binh cua cd the ngtidi la 0,8 cal/g.do ttic la gan bang
nhiet dung rieng cua ntidc. Dieu nay phu hdp vdi dti kien la ntidc chiem tdi 70%
trong ltidng cua cd the. Tuy nhien, nhiet dung rieng cua cac md va cd quan cua cd
the rat khac nhau, gia tri cang gan nhiet dung rieng cua ntidc khi ty le ntidc trong
md cang ldn. Thi du nhiet dung rieng cua mau la 0,93 cal/g.do, con cua xtidng dac
khoang 0,3 - 0,4 cal/g.do
Cac dung cu dung de do nhiet ltidng goi la nhiet ltidng ke. Nhiet ltidng ke
ntidc la nhiet ltidng ke ddn gian nhat.
2.2.2.1. Cong
Trong cd hoc, ttidng tac cua vat dtidc do bang ltic ttidng tac gitia chung. Cong
cd hoc A dac trting cho ttidng tac ve phtidng dien nang ltidng.
Tac dung len vat mot ltic F trong khoang thdi gian dt, vat dich chuyen
quang dtidng ds (hinh 2 .1), cong thtic hien
dtidc la:
dA = F .d s
dA = F ds cos a (2.4)
Hinh 2.1
C5 mot chuyen dong cd htidng cu the cua vat ma gap ltic can (chang han ltic
ma sat), vat phai sinh cong chong lai sti can trd do. Nhti vay cong la mot dai ltidng
dac trting cho mtic do trao doi nang ltidng cua he trong chuyen dong cd htidng.
Xet he la mot khoi khi'd ben trong mot binh dtidc nen gian bang pittong bdi
ltic ben ngoai (Hinh 2.2). Do ltic song song vdi chieu dich chuyen cua pittong, ta
dA = F ngoai .dx
Khi he bi nen. he nhan nang ltidng: dA>0
Khi he gian. he mat nang ltidng: dA<0
Tai moi thdi diem, khi ap suat khoi khi p
can bSng (bang ve do ldn nhting ngtidc chieu) Hinh 2. 2
vdi ap suat nen d ben ngoai ta cd:
dA = F ngliai dx = -pS dx = -pdV
29
Gia thiet r in g khi nhiet do T khong doi,
he chuyen tif trang thai co the tich Vj sang
trang thai co the tich V 2 thi:
2
A = - \pdV (2.5)
v,i
Ve mat dinh ltidng, khoang gitia the ky 19, bang thtic nghiem Joule da thiet
lap dtidc sti ttidng dtidng gitia nhiet va cong:
A J
+ Dtidng ltidng cong cua nhiet la: J = — = 4.18-----
Q cal
30
nay sang trang thai khac theo nhiing con dtidng khac nhau thi cong va nhiet
trong nhiing qua trinh bien doi do mdi co nhiing gia tri khac nhau. Vay cong va
nhiet khong phai la nhiing ham trang thai ma la ham cua qua trinh.
U2
AU = jd U = U ~ - U . (2 .6)
u
1
SQ = dU
Neu nhti he vat thtic hien cong len moi trtidng ngoai 5A thi cong nay lay d
phan nhiet ltidng ma vat thu dtidc, do do:
SA= S Q - d U
Hay SQ = d U + S A (2.7)
Do la bieu thtic toan hoc cua nguyen ly thti nhat nhiet dong ltic hoc. Trong do:
dU de chi bien thien noi nang U la mot ham cua trang thai.
31
Nguyen ly dtidc phat bieu nhti sau:
“N hiet liidng truyen cho he dung lam tang noi nang cua he va bien ra cong
thiic hien bdi liic cua he dat len moi triidng ngoai".
Dinh luat Hess dtidc ting dung rong rai trong y hoc de xac dinh kha nang
sinh nhiet cua thtic an cho cd the. Kha nang sinh nhiet nav, theo dinh luat Hess,
cung b in g nhiet ltidng sinh ra trong qua trinh oxv hoa thtic an trong cd the.
Nguyen ly thti nhat nhiet dong ltic hoc dtidc rut ra tti thtic nghiem, no khong
cho biet dang nang ltidng nay cd the bien doi hoan toan thanh dang nang ltidng
khac hay khong ma chi cho biet sti ttidng dtidng ve ltidng gitia chung ma thdi.
Nguyen ly nay dtidc ap dung cho the gidi vat chat noi chung bao gom ca he sinh vat.
2.3. Ap dung nguyen ly thur nhat nhiet dong life hoc cho he thong song
De co the sii dung nguyen ly nay trong cd the song, ta can tim hieu cac dang
cong va nhiet ltidng ttidng ting.
33
hien tat ca cac dang cong trong cd the. Dau tien, nang ltidng cua mat trdi vk thtic
an dtidc chuyen hoa thanh lien ket giau nang ltidng cua nhting chat nao do
chu yeu 1k adenosin tn phosphat (ATP). Sau do ATP phan huy trong nhting to
chtic ttidng ting cua te bao va giai phong tai day nguon n&ng^ ltidng c i n thiet de
sinh cong. Tren hinh 2.5 chi ra sd do sti dung ATP trong cd the song.
Nhti v&y, tat ca cac qua trinh sinh cong trong te bao chi xay ra khi sti dung
nang ltidng ATP va do vay ngtidi ta goi no la nhien lieu van nang cua te bao. C&n
chu y rin g, nang ltidng cua lien ket giau nang ltidng ATP dtidc giai phong ra
khong phai khi dtit lien ket gitia hai phan tii photpho ma la khi chuyen nhora
H P 0 3 tdi phan tii ntidc:
ATP + H20 -+ ADP + H 3P O 4 + (7,0 - 8,5) Kcal
G i n 50% nang ltidng xuat hien trong qua trinh oxy hoa thtic an dtidc dti trti
trong cac lien ket giau nang ltidng (ATP). Khi cac lien ket nay dtit, chung giai
phong nang ltidng de thtic hien mot cong nao day, roi cuoi cung cung bien thanh
nhiet. N hiet liidng tod ra khi diit cac lien ket giau nang liidng dii trii san trong cd
the va de dieu hoa cac hoat dong chu dong c i a cd the diidc quy lidc la nhiet liidng
thii cap.
0 nhting dieu kien binh thudng, trong cd the co sti can bang gitia cac loai
nhiet ltidng nay, ttic la sti giam nhiet ltidng sd cap dan tdi tang nhiet ltidng thti
cap va ngtidc lai. Ty le gitia hai loai nhiet ltidng nay co the thay doi va do nhting
nguyen nhan:
\ di cac qua trinh hoat dong song binh thtidng cua cd the, ltidng nang ltidng
dti titi \ ao cac lien ket giau nang ltidng chiem khoang 50%. Vdi cac qua trinh
34
benh ly thi phan nang liidng do cd the toa ra d dang nhiet liidng sd cap se chiem
ph^n ldn vi khi a'y ctidng do tao cac lien ket giau nang ltidng giam xuong.
Ty le tren luon phu thuoc vao ty le ctidng do toa nhiet va ctidng do sinh
nhiet. Khi tang sti toa nhiet thi xay ra tang sinh nhiet, dieu do dan tdi bao toan
gia tri khong doi cua nhiet do cd the. Trong rat nhieu trUdng hdp thi nguon goc
cua viec tang ctidng sinh nhiet la sti dung nhiet liidng loai hai thong qua viec tang
ctidng phan iing dong ltic cua cd the, chang han phan iing men. Khi ay nang liidng
du trti cua he se giam di. Thi du dong vat mau nong khi gap moi trUdng lanh hdn
nhiet do cd the, nhiet thtidng xuyen toa ra moi trUdng. Nhiet liidng nay, nhu tren
da noi, la nhiet liidng loai hai, sinh ra do co cd (men). Cung co the nhiet liidng toa
ra lay mot phan b viec tang ctidng sinh nhiet cua cd the khong can phan iing men,
thi du ngtidi ta quan sat thay nhieu dong vat trong qua trinh ngu dong da duy tri
nhiet do cd the bang cach tieu dan liidng md dti truf trong cd the.
Nhieu thi nghiem tren dong vat va ngtidi chting to rang khi khong sinh cong
d moi trUdng ngoai, nhiet liidng tong cong do cd the sinh ra gan bang nhiet liidng
sinh ra do dot cac vat chat htiu cd nam trong thanh phan thtic an cho tdi khi
thanh C 0 2va H 20 .
Neu ta goi AQ la nhiet liidng sinh ra do qua trinh dong hoa thtic an, AE la
phan nang liidng mat vao moi trUdng xung quanh, AA la cong ma cd the thtic hien
de chong lai ltic cua moi trUdng ngoai, AM la nang liidng du trti dudi dang hoa
nang thi nguyen ly thti nhat cua nhiet dong ltic hoc ap dung cho he thong song
dtidc viet diidi dang:
JQ = AE + AA + AM (2.8)
Day cung phUdng trinh cd ban cua can bang nhiet doi vdi cd the ngtidi.
Dtidi day la mot ket qua do ve can bang nhiet mot ngtidi sau mot ngay dem.
- Thtic an dtia vao cd the:
35
- Nang ltidng toa ra :
Nang ltidng toa ra xung quanh 1374 kcal
Hien nhien la khi ta cung cap nang ltidng cho cd the thong qua an uong la
chu yeu ma khong du thi cd the gay yeu, khong du stic khoe de lao dong, luon cam
thay ret lanh... Neu an uong cung cap nang ltidng cho cd the thtia thai co the din
den beo phi khong c&n thiet. Viec dieu chinh an-uong rat quan trong nhat la doi
vdi tre em. Can tranh cho tre em benh coi xtidng suy dinh dtidng do thieu an,
nhting cung can tranh cho an qua nhieu dan tdi beo phi, qua trong ltidng so v6i
ltia tuoi.
Cung nhti cac cd khac, hoat dong cua cac cd tim doi hoi cung cap nang
ltidng. Trong cd the, nang ltidng nay lay tti cac lien ket hoa hoc giau nang ltidng
ATP. ATP dtidc san xuat tti sti phan ly cac dtidng ddn glucose va oxy hoa
phospholipid. Dac diem cua cd tim khac v 6i cac cd khac la no sti dung nang
ltidng chu yeu tti oxy hoa phospholipid chti khong phai tti phan ly dtidng ddn
glucose. Ta biet rang oxy hoa mot phan tti lipid cung cap nhieu nang ltidng hdn
la oxy hoa mot phan tti glucose. Tuy nhien trong nhting trtidng hdp ma ltidng
ATP trong cd tim bi giam nhieu thi qua trinh phan ly glucose tang len. Do vay
xuat hien nhting san pham mdi co hai nhti acid lactic. Sti suy giam chuyen hoa
phospholipid va khi oxy cung cap cho cd tim co the gay nen tinh trang thieu ATP
d do va lam yeu hoat dong cua tim. Cung phai nhan m anh them rang hieu suat
sti dung nang ltidng de bien doi thanh cong cd hoc d cd tim co khi len den 20%-
30' o (luc lao dong nang). Do la mot hieu suat rat ldn neu so vdi cac mav moc
36
nhan tao (hieu suat may hdi nUdc chi 3,5% va may no la 7,5%). Phan nang ltidng
con lai dtidc bien thanh dang nhiet nang.
Mau dtidc tim day vao mach, co nang ltidng xac dinh the hien bdi toe do chay
va ap suat mau. Thanh mach mau dtidc cau tao bdi nhieu ldp, co kha nang dan
hoi ldn. Khi mau bi day den mot doan nao do cua mach, thanh mach gian ra, mot
phan dong nang cua mau bien thanh the nang gian cua thanh mach. Mach bi gian
cang rong thi the nang dti trti cang ldn. O thdi ky tam trtidng, ap suat dong chay
giam xuong, mach co lai va the nang d thanh mach se cung cap nang ltidng cho
dong chay. Dieu nay tao mot he qua ldn la tuy tim co bop cd nhip nhting mau chay
lien tuc va dieu hoa.
Kem theo sti lan truyen ap suat doc theo thanh mach la song mach ma ta cd
the quan sat hoac sd thay. Toe do song mach d dong mach chu la 4 - 5 m/s. Toe do
lan truyen cua song mach khong lien quan den toe do chay cua mau trong long
mach. O ngtidi ldn tuoi, do cac thay doi ve thanh ph§n va cau tao cua thanh mach,
tinh dan hoi bi giam di do do toe do lan truyen cua song mach tang len.
M au la chat long thtic nen khi chay se xuat hien ltic ma sat d trong long chat
long va ma sat vdi thanh mach lam can trd chuyen dong cua mau. Nang ltidng dti
trti trong mau se dtidc tieu ton dan de thang ltic ma sat nay nen ap suat mau va
toe do chay giam dan. Di nhien klch thtidc hinh hoc, sti phan nhanh... anh htidng
rat ldn den sti thay doi ap suat va toe do chay cua mau.
2.4.1.1. Gradien
Gia sti f la ham vo htidng cua cac toa do khong gian x, y, z, ngtidi ta dinh nghia:
Gradien cua f ky hieu la g ra d flh mot vectd ma ba thanh phan tren ba true
toa do la cac dao ham rieng cua f lan ltidt theo x, y, z.
dx
df (2.9)
g ra d f =
dy
df
8z
Ta cd:
,, df df df ,
df = — dx + — dy + — dz
dx dy dz
37
Hoac d dang tich vo htidng: d f = gradf.dl
gra d f = — (2.9)
dx
Nhu vay gradien f la dai liidng vectd cho ta biet mtic do thay doi cua dai
liidng f trong khong gian (do ldn va hiidng).
Khi so sanh te bao song vdi he khong song thi diem khac nhau dau tien de
dang nhan thay la d te bao so'ng cd rat nhieu gradien. Thi du: gradien tham thau
cd trong moi te bao song va dong vai tro quan trong trong hoat dong song cua te
bao thtic vat; gradien nong do gay bdi sti phan phoi khong deu cac vat chat khac
nhau gitia moi trtidng trong va ngoai te bao; sti phan pho'i khong dong deu cac ion
lam xuat hien gradien dien 6 mang te bao. Nhti vay sti co mat cua cac gradien tao
ra kha nang cd ban thuc hien cong 6 cac te bao 6ohg. Thi du sti phat sinh xung
dong than kinh lien he mat thiet vdi sti phan phoi khong dong deu cac ion va
gradien dien; sti trtidng bao lien quan vdi gradien th&m thau v.v... 0 cac te bao
chet khong con cac gradien noi tren ntia.
2.4.1.2. Entropi
Thi du: Mot he la binh kin chia lam hai phan bang nhau A va B bang mot
vach ngan.
Trong binh cd 6 phan tti khac nhau danh so" tti 1 den 6 . Ban dau ca 6 phan
tti tap trung d phan A. Bo vach ngan, cac phan tti khuech tan va so" phan tu 6
phan A cd the thay doi tti 6 den 0.
A B
o o o
o o o
A B
o o o o o o
o o o o o o
A B A B
o o o o o o
o o o o o o
Hinh 2.6
38
- Neu ca 6 phan tu d phan A thi ta chi cd duy nhat 1 cach phan phoi nhti hinh
2.6 a.
- Neu 5 phan tti d phan A, 1 phan tti d phan B thi cd 6 cach phan phoi khac
nhau (hinh 2.6 b). Vdi so" phan tti d phdn A khac nhau, ta cd bang 2.1.
Xac suat nhiet dong cho ta thay so" cach co the thtic hien phan phoi cac phan
tti. Dai ltidng nay luon luon ldn hdn hoac bang ddn vi; no khac vdi xac suat toan
hoc d cho xac suat toan hoc nam trong khoang tti 0 den 1 va cho biet kha nang xay
ra mot cach phan phoi nao do.
Qua bang 2.1 ta thay: ban dau so" phan tti d phan A la 6 thi sau do da so" kha
nang quan sat dtidc la phan A cd 4, 3 hoac 2 phan tti. Noi khac di la he chuyen tti
trang thai cd xac suat xuat hien nho sang trang thai cd xac suat xuat hien ldn hoac
he chuyen tti trang thai cd it cach phan phoi sang trang thai cd nhieu cach phan
phoi (xac suat nhiet dong W ldn). Vi InW la ham dong bien vdi W nen cd the dung
InW de xac dinh chieu htidng dien bien cua cac qua trinh tti nhien.
Bang 2.1
6 0 1 1/64
5 1 6 6/64
4 2 15 15/64
3 3 20 20/64
2 4 15 15/64
1 5 6 6/64
0 6 1 1/64
D inh nghia 1\
Dai ltidng S = k ln W (2.10)
C) thi du tren, chieu htidng cua qua trinh la tien tdi trang thai cd xac suat
nhiet dong W 16n hay la cd entropi S ldn; chieu htidng nay cd tinh cach mot chieu
khi ta de he tti dien bien. Noi cach khac, trang thai cd entropi S ldn la trang thai
de xay ra.
D inh nghia 2:
Goi T la nhiet do tuyet doi cua he; Q la nhiet ltidng ma he trao doi; S la entropi
cua he thi:
<>Q
dS ~ ~ r (2 -11)
39
Trong trtidng hdp T khac nhau, thi:
dS= Y ^ - (2 .12)
rr
i=l I
Tti dinh nghia entropi ta cd cac nhan xet:
- Entropi la ham trang thai, nghia la ham chi phu thuoc trang thai dau va
trang thai cuoi ma khong phu thuoc vao qua trinh thay doi trang thai.
- Entropi la dai ltidng cd the cong dtidc ttidng tti nhti noi nang. Entropi cua
mot he phtic tap b i n g tong entropi cua tting ph&n rieng.
- Entropi dtidc xac dinh sai khac nhau mot hang so' cong:
*S = S , - S A = (S t + S ' ) - ( S A + S ,)
- Khi he nhan nhiet, 5Q>0, ta cd dS>0 hay entropi cua he tang len. Khi he
trao nhiet, 5Q<0, ta cd dS<0 hay entropi cua he giam di.
- He nhan nhiet ltidng, chuyen dong hon loan cua cac phan tti, nguyen tti
tang len, ttidng ting vdi tang entropi. He trao bdt nhiet ltidng, chuyen dong hon
loan cua cac phan tti, nguyen tti giam xuong, ttidng ting giam entropi. Nhti vay
entropi S cho ta khai niem ve mtic do hon loan cua he.
- Gia sti he co lap gom hai phan nhiet do T, va T 2 (Tj < T 2). Hai ph&n nay
trao nhau nhiet ltidng:
jo #Qi $Qi SQ
0 (2.13)
i, i2 *2
Nhti vay d qua trinh truyen nhiet trong noi bo mot he co lap entropi cua he
tang hay mtic do hon loan cua he tang len.
SA = TdS - dU
5A = - [dU - TdS ]
SA = -[d U -d (T S )]
SA = -d [ U - TS ]
40
Nang ltidng tti dd khong phai la mot dang dac biet cua nang ltidng, day chi
la quy tide goi ten phan noi nang cua he dtidc dung de thtic hien cong nao day, noi
khac di no dac trting cho kha nang sinh cong cua he.
Trong bieu thtic (2.14) phan TS goi la nang ltidng lien ket khong cd kha
nang bien thanh cong.
Mot qua trinh bien doi tti trang thai nay sang trang thai khac dtidc goi la
thuan nghich khi no cd the tien hanh theo chieu ngtidc lai va trong qua trinh
ngtidc dd, he trai qua cac trang thai trung gian nhti trong qua trinh thuan.
Qua trinh thuan nghich chi cd the la tap hdp cac trang thai can b ang nen no
la mot qua trinh can bang.
Do qua trinh ngtidc trai qua cac trang thai trung gian nhti qua trinh thuan
nen he nhan cong trong qua trinh thuan bao nhieu thi cung cung cap cho moi
trtidng ngoai bay nhieu trong qua trinh ngtidc. Noi khac di, vdi qua trinh thuan
nghich thi sau bien doi nghich de ve trang thai ban dau, moi trtidng xung quanh
khong bi bien doi.
Thi du: dao dong khong ma sat cua con lac toan hoc: con lac chuyen dong tti
trai qua phai roi tti phai qua trai, khong ma sat nen moi trtidng kh ong nong len,
dong thdi cong thtic hien do trong ltic cung bang khong; do vay moi trtidng xung
quanh khong bi bien doi.
41
2.4.2.2. Qua trinh khong thuan nghich
— Trong thtic te ddi song hang ngay ta thay hang loat cac qua trinh ma ta
chi quan sat thay no tien trien theo mot chieu, khong quan sat thay qua trinh xay
ra ngtidc lai: ngtidi ldn len roi chet, qua trting rOi bi vd nat, ntidc hoa khuech tan
ra moi trtidng xung quanh, tii con ldn song co the san xuat ra lap stidn, tti mu cao
su lay tu1 cay cao su song co the lam thanh lop xe... do la cac qua trinh khong
thuan nghich.
> Qua trinh khong thuan nghich la qua trinh khi ta tien hanh theo chieu
ngtidc lai, he khong trai qua cac trang thai trung gian nhu trong qua trinh thuan.
Cac trang thai ma he trai qua trong qua trinh khong thuan nghich la cac
trang thai khong can bang, do do khi trang thai da bien doi thi no khong trd ve
trang thai cu.
Trong qua trinh khong thuan nghich, cong va nhiet liidng ma he nhan vao
khong bang cong va nhiet liidng do he cung cap cho ben ngoai, do do doi vdi qua
trinh khong thuan nghich, sau khi tien hanh theo chieu thuan va theo chieu
ngUdc de trd ve trang thai ban dau thi moi trtidng xung quanh bi bien doi.
- Thi du ve cac qua trinh khong thuan nghich.
Thi du 1: Gia sti co mot he nhiet dong la mot binh co lap vdi moi trtidng
xung quanh, gom hai phan A va B chtia cung mot loai khi vdi mat do nA> n B .
Nhiet do cua binh d moi diem nhti nhau. Ta bo vach ngan, cac phan tti d hai phan
khuech tan lan sang nhau cho tdi khi mat do dong deu theo toan bo the tich binh.
Trang thai cua he ton tai ngay sau khi bo vach ngan la trang thai khong can
bang nhiet dong, la trang thai khong the duy tri mai mai theo thdi gian. Trong
qua trinh tti chuyen ve trang thai mdi (phan phoi deu cac phan tti theo toan bo
the tich), mot khoi ltidng khi di tti phan A sang phan B. He da thtic hien mot cong
nao do. Co the chting minh rang cong A thtic hien dtidc tinh theo cong thtic:
n
A = R T \n— (2 . 15)
nB
Ta thay khi nA* nB thi A * 0 (he co kha nang sinh cong), con khi nA = n B thi
A=0 (he mat kha nang sinh cong). Trang thai on dinh dtidc thiet lap sau khi he
san bang mat do la trang thai can bang nhiet dong.
Tti thi du nay ta nhan thay: de tti nhien, he tien trien theo mot chieu xac
dinh lam gradien mat do suy giam. tdi trang thai it kha nang sinh cong. Sti tien
trien cua he theo chieu ngtidc lai rat kho xay ra.
Thi du 2. Cho hai vat co nhiet do T khac nhau tiep xuc nhau va co lap vdi
moi trtidng ngoai. Ta thay nhiet do d vat co nhiet do cao se ha xuong , con nhiet do
d \at co nhiet do thap tang len. Ta khong quan sat thay dieu ngtidc lai. Qua trinh
truyen nhiet nhti vay la qua trinh mot chieu, xay ra theo xu htidng truyen nang
ltidng tti ndi co nhiet do cao tdi ndi co nhiet do thap.
AO
T hi du 3: Gia sti ta co hai binh dting nude dtidc day b&ng n&p giong het
nhau. Binh A chtia liidng nude rat ldn nhting d nhiet do TA gan bang nhiet do moi
trUdng xung quanh. Binh B chtia liidng niidc nho nhting d nhiet do T B cao hdn moi
trUdng xung quanh. Ro rang r&ng (so vdi moi trtidng xung quanh), nhiet liidng dii
trti trong binh A rat ldn con nhiet liidng du trti trong binh B rat nho nhUng hdi
nude trong binh A khong co kha nang day bat nap (khong co kha nang sinh cong),
con hdi nude trong binh B lai co kha nang day bat nap (co kha nang sinh cong).
Thi du nay cho ta thay:
+ Su chenh lech nhiet do gitia he va moi trtidng xung quanh cang ldn thi
kha nang sti dung htiu hieu nhiet nang chtia trong no cang cao.
+ Khong phai bat ky phan nhiet nang nao du trti trong he vat cung co the de
dang bien doi thanh cong cd hoc, dong thdi ta thay khong the bien doi hoan toan
nhiet ra thanh cong.
Do do viec danh gia mot he nhiet dong khong chi dtia vao phan nang liidng
du trti ma con phai dUa vao kha nang sinh cong ctia no.
Cac dang nang liidng khac co the hoan toan bien doi thanh nhiet nang,
trong khi nhiet nang khong the bien doi hoan toan thanh dang nang liidng khac.
Tinh chat nay cung la mot the hien cua cac qua trinh tu bien doi trong tu nhien
chi dien bien theo mot chieu.
NgUdi ta goi tat ca cac qua trinh bien doi trong tti nhien chi dien bien theo
mot chieu la cac qua trinh khong thuan nghich.
Loai trti cac qua trinh ly tUdng thuan nghich, tat ca cac qua trinh xay ra
trong tu nhien (nhiet truyen tti nong sang lanh, ma sat bien doi cong thanh nhiet,
cac phan tti khuech tan tti ndi co ap suat cao (hay mat do cao) sang ndi co ap suat
thap (hay mat do thap) nhieu hdn chieu ngUdc...) la cac qua trinh khong thuan
nghich.
- Tti cac vi du tren ta rut ra nhan xet:
+ Cac qua trinh tu nhien khong thuan nghich dien bien luon lien quan den
sU suy giam gradien (gradien nong do trong khuech tan khi, gradien nhiet do
trong truyen nhiet...).
+ Tinh trat tu cua he giti nguyen hoac giam dan theo dien bien cua qua
trinh khong thuan nghich trong he co lap.
That vay, d thi du khuech tan khi, trat tu ban dau la sU sap xep mat do ndi
thap, ndi cao ro rang phan biet, ltic cuoi trat tu nay mat di de thay bang sU san
bang. C) nhan xet “cong de dang bien doi thanh nhiet” ta thay cong (chuyen dong co
hudng, cd trat tu) dUdc thay bang nhiet (chuyen dong nhiet la chuyen dong hon
loan, vo trat tu cua cac phan tti).
- Trong cac thi du tren, muon cho he trd ve trang thai ban dau (nA> n B; T t>
T 2) ta phai ton cong tti ngoai tac dung vao, ttic la moi trUdng phai co thay doi.
Bdm chan khong. may lam lanh la cac qua trinh ngUdc cua cac qua trinh tren.
43
2.4.3. Nguyen ly thu"hai nhiet dong li/c hoc
6 phan dinh nghia entropi, ta da liiu y den hien tiidng: Neu de cho he tu
dien bien, no se tien tdi trang thai co entropi ldn, noi khac di, d cac qua trinh bien
doi nang liidng trong he co lap de tu dien bien (qua trinh khong thuan nghich),
entropi luon luon khong giam:
AS>0
C) trang thai can bang nhiet dong cua he co lap, ttic la d trang thai khong
thay doi theo thdi gian, entropi khong con tang hdn dUdc ntia, ndi khac di la no
dat cUc dai:
" = 0
dt
■S= Smax
- Nhu vay dUa vao khai niem entropi, nguyen ly thti hai cua nhiet dong ltic
hoc cd the dUdc phat bieu mot cach khac nhu sau:
Trong cac he cd lap, chi nhiing qua trinh nao keo theo viec tang entropi m&i
co the tii dien bien; gidi han tii dien bien cua chung la trang thdi co g ia tri ciic dai
cua en trop i".
Can chu y rfing noi chung trang thai cd xac suat cao hay xay ra hdn trang
thai cd xac suat thap, dieu dd cung cd nghia la cung cd luc ta quan "sat dUdc trang
thai cd xac suat thap. Noi khac di. cac qua trinh tu nhien xay ra trong he co lap
dien bien theo chieu tang entropi va ca biet cd the cd trUdng hdp he chuyen tti
trang thai cd entropi cao sang trang thai cd entropi thap. Dd la tinh chat thong ke
cua nguyen ly thti hai nhiet dong luc hoc.
44
Cung nhu cac dinh luat thuc nghiem khac, cd sd cua nguyen ly thCf hai nhiet
dong luc hoc la nhiing quan sat the gidi xung quanh con ngtidi. Linh vtic con ngtidi
quan sat thay trUc tiep la mot tap hdp rat ldn cac phan tti, da kha la to ldn nhUng
chi la mot phan vo cung nho cua vu tru. Vi the' nguyen ly thti hai nay khong the
dem ap dung cho toan the vu tru (khi xem vu tru nhu he co lap), cung nhu cho the
gidi cac hat cd ban vi tai do vat chat chuyen dong trong khong gian, thdi gian cd
nhiing tinh chat, quy luat mdi.
AH = AU + p A V + VAp
AH = AU + p A V = AQ
E ntanpi g o i la ham chiia nhiet, nhd no ta de dang tinh diidc nang liidng
trong cac qua trinh hoa hoc.
T rong cd the song, nang liidng hoa hoc diidc sii du ng khong hoan toan, dieu
do cho thay cd che cua cac qua trinh sinh vat khong diidc hoan thien. T rong nhiing
triibng hdp khac nhau, hieu qua cua cac cd che nay khong nhii nhau. B e dac triing
cho hieu qua nay ngiidi ta dung ty so gitia cong san sinh trong qua trinh va p h a n
45
nang liidng chi p h i de sinh cong do. Vi cac cd the song chi sii dung nang liidng til
do cua cac phan iing de sinh co n g nen hieu qua cua cac cd che cho triidc co thi
danh gia bang hieu suat rj:
rj=— (2.18)
AF
Trong do AA la cong san sinh, AF la phan nang liidng tii do giam di de sinh
cong nay. Diia cac chat vao trong cd the va oxy hoa chung la dd tao nen nhiet do cd
the va cac lien ket giau nang liidng, tiic la dit trti nang liidng tii do. N a n g liidng tu
do nay co the bien chuyen thanh nang liidng tap trung trong cac gra d ien khac
nhau, ttic la chung dd lam giau nang liidng cho cd the. N hii vay nang liidng ti( do
cua he diidc quyet dinh bang do ldn gradien. Tii nguyen ly thu! hai nhiet dong Itfc
hoc ta suy ra rang nhiing qua trinh tii nhien trong he co lap tien trien theo phiicfng
hii&ng lam suy giam gradien, tiic la lam giam nang liidng tii do hay lam tang
entropi.
Neu nhti phan ting la thuan nghich thi nang liidng tii do bang cong ciic dai,
neu phan ting khong thuan nghich thi mot phan nang liidng p h a n tan d dang
nhiet va cong thiic hien se tiidng iing nho hdn. Thong thiidng cac p h an ting hoa
sinh xay ra trong nhting dieu kien khong doi ve dp suat va nhiet do, bdi vay
phiidng trinh:
A F = AU - TAS
co the viet tiidng tii:
trong do AZ la sii thay doi nang liidng tii do khi dp suat vd nhiet do khong
doi, ta goi no la the nhiet dong, AH la bien thien entanpi. Liidng A7, khac vdi AF la
phan thay doi nang liidng tii do c i a he khi the tich vd nhiet do khong doi.
Do ldn cua the nhiet dong lien he vdi hdng so can bang cua p h an ting hoa
sinh thuan nghich bang he thtic:
Dai liidng JZ bang nang liidng tii do chuan cua phan ting (AZ,) neu moi chat
ban dau vd cac san pham cua phan ting chiia trong dung dich d 25"C vd vdi do
linh dong cua cdc phan tii trong dung dich bdng ddn vi. Co the xdc dinh AZ bang
nhiing phiidng phap khac nhau, thong thudng hdn cd Id theo cong thtic (2.20).
•46
Sti thay doi ltidng chtia nhiet AH co the xac dinh bang cach do hieu ting
nhiet cua p h an ting khi dot chay vat chat trong binh do nhiet ltidng. Trong trtidng
hdp nay:
AH = - AQ
M ot cach khac la xac dinh sti phu thuoc cua p h an ting vao nhiet do. K hi ay
theo phiidng trinh dang dp cua p h an ting:
d\nK _ - Q
dT ~ RT2
Co the xac dinh AH = - AQ. K hi dat cac dti kien ve dai ltidng AZt„ AH, de
dang xa c dinh AS theo phtidng trinh (2.19) trong do nhting bien thien cua cac dai
ltidng ttidng ting co the thay bang nhting g ia tri, sau cung cua cac dai ltidng nay.
Thong thtidng nhting g ia tri chuan cua nhting dai ltidng nay dtidc ddn ra trong
cac so tay hoa sinh.
- Sti thay doi nang ltidng tti do khi tao nen lien ket hoa sinh nao day lien
quan chat che vdi sti thay doi nang liidng cua lien ket hoa hoc gitia cac nguyen tti
cua cac ph an tti tham gia p h an ting. B ang cach p h an tich cong thtic p h an tti vd
cac dti kien ve nhiet ltidng cua cac phan ting co the xac dinh nang liidng lien ket.
Ngtidi ta tim thay rang nang ltidng dinh khu trong cac lien ket hoa tri, dong thdi
moi dang lien ket co nang ltidng goi la nang ltidng lien ket trung binh. D e tinh
toan nang ltidng lien ket trung binh ngtidi ta sti dung nhting dti kien ve nhiet
ltidng dot vd ve nhiet ltidng p han ly ph an tti thanh nguyen tti. N hiet ltidng p h an ly
thong thtidng dtidc xa c dinh bang phep quang p h o khi nghien ctiu cac mtic do dao
dong cua p h an tti vd nguyen tti.
Bang 2.2 cho biet nang liidng cua cac dang lien ket khac nhau. Tif cac so lieu
cua bang nay ta thay lien ket hydro la yeu nhat.
Bang 2.2: Nang liidng lien ket trung binh cua cac dang lien ket khac nhau
C - C 58,6 S - H 87,5
N - N 20,0 C - N 48,6
0 - 0 34,9 C - O 70,0
P - 0 50,0 C - S 57,5
S - S 63,8 C = C 100,0
C - H 87,3 C = C 123,0
N - H 82,0 C = O 142,0
O - H 110,2 H - H 4 -8
Trong sinh hoc. rat pho bien cac tif: "lien ket giau nang liidng" hay "lien ket
nang lifdng ldn". A denosin triphosphat (ATP) la chat quan trong nhat trong cac
cha't cd lien ket giau nang liidng.
Ta hieu nang liidng cua lien ket giau nang liidng la nang liidng tii do giai
phong ra trong qua trinh phan iing hoa sinh cd sii tham gia cua lien ket giau
nang liidng.
Can lUu y rang d day khong phai ndi ve viec xac dinh nhiet hoa cua nang
liidng lien ket ma noi ve nang liidng tii do cua phan iing thuy phan phan tii ATP:
ATP + H20 = ADP + H 3P 0 4
Khi nhom phosphat chuyen vao nude thi lam tach ra 7,0 -r-8,5 kcal/m ol nang
liidng tii do. Do dd doi vdi phan tti ATP (hay lien ket tiidng tii khac). van de khong
phai la lam dtit lien ket P nam phia cuoi trong ATP, chang han nhii A - P - P - P
chuyen thanh A - P - P va P. De lam dtit lien ket nay can phai chi nang liidng ldn
vao khoang 50 -^100 kcal/mol (xem bang 2.2). Vdi y nghia nay thi ATP khong cd
dti trti nang liidng tUdng tii nhu nang liidng toa ra tti cac chat no, ngiidc lai ATP
la lien ket kha ben. Qua trinh thiic ra la: viec chuyen nhom phosphat vao niidc cd
lam tach ra nang liidng tii do ldn. Gluco - 6 - phosphat cd nang liidng lien ket
phosphat cd 50 -r 100 kcal/mol, nhUng khi chuyen nhom phosphat vao niidc no chi
giai phong gan 3 kcal/mol nang liidng tii do, nhu vay Gluco - 6 - phosphat khong
phai la lien ket giau nang liidng.
Mot cach nhiet dong hoc, cd the coi phan tti ATP trong te bao nhii phan tti
giau nang liidng van nang, hay dang mang nang liidng da diidc "nap” , con A D P la
phan tti ngheo nang liidng hay dang da "phong" nang liidng.
Nguyen ly thti nhat nhiet dong liic hoc ndi ve sii bien doi tiidng ho gitia noi
nang U, cong A, nhiet liidng Q, cho phep xac dinh he thtic bieu dien sii lien quan
ve ltidng gitia chung khi chung tham gia vao mot qua trinh cho triidc, nhiing
khong neu len kha nang xay ra va chieu hiidng phat trien cua qua trinh dd. Mat
khac qua thtic nghiem ta thay cong cd the bien hoan toan thanh nhiet, nhiing qua
trinh ngUdc lai la nhiet liidng bien doi thanh ra cong thi khong bao gid xay ra
hoan toan. Dieu dd chi cd the giai thich bang nguyen ly thti hai nhiet dong liic
hoc. Nguyen ly thti hai doc lap vdi nguyen ly thti nhat, no xac dinh chieu hudng
dien bien cua mot qua trinh vi md va cho phep danh gia kha nang sinh cong cua
cac he nhiet dong khac nhau.
2.5. Ap dung nguyen ly thur hai nhiet dong lire hoc cho he thong song
2.5.1. Trang thai dung cua he thong song
- Md hinh vd dinh nghia trang thdi ditng
Xet mot he kin (hinh 2.8) gom hai binh I
va II chtia chat long, noi vdi nhau qua khoa K.
Md khoa K chat long se chay tti binh cd mtic
chat long cao hdn sang binh cd mtic chat long
thap hdn. Sau mot thdi gian. do khong cd chat
long chay vao va thao ra khoi he, mtic chat long
d hai binh se bang nhau: sti can bang diidc thiet
lap. He thong nay cho ta hinh anh cua sti can
bang nhiet dong: mtic chat long khong thay doi
nua va dong chat long khong con cd kha nang
sinh cong.
Hinh 2.8. M d h in h h e cd lap
48
Bay gid ta xet mot he md b&ng sd
do (hinh 2.9) khoa K, dieu chinh dong Ki
chat long chay vao he, khoa K2 dieu
chinh chat long chay tu! binh I sang
binh II, khoa K 3 dieu chinh dong chat
long chay ra khoi he. Mtic chat long d
moi binh se dong thdi diidc dieu khien
bdi khoa K 1; K2, K3. Sau mot thdi gian
ca ba khoa d mtic do nao day, mtic chat
long d binh I va binh II se khdng thay
doi trong khi van cd dong chat long
chay vao va dong chat long chay ra. Chi _
can thay doi trang thai cua mot trong \ I K,
K, II
ba khoa, mtic chat long d binh I va binh
II se thay doi, dong thdi se thay doi ca
toe do chay tti I sang II va chay ra.
Trang thai on dinh se diidc tai thiet lap: Hinh 2.9. Md hinh trang thai di/ng
mtic chat long d binh I va II se giti co
dinh, toe do chay vao ra khong thay doi ntia. Trang thai can bang nay cho ta hinh
anh ve trang thai dting.
Dinh nghia: “Trang thdi dting la trang thdi xay ra d he md, trong do cac
thong so trang thdi khong thay doi theo thdi gia n md van co dong vat chat vd
nang liidng vao ra h e”.
- So sanh trang thdi dting vdi trang thdi can bang nhiet dong
Ta hay so sanh trang thai dting xay ra d he md vdi trang thai can b i n g hoa
hoc xay ra d he kin.
49
Nhii ta da nhan thay, neu trong he, moi thong so" thay doi theo thdi gian
khong co mot dong diing nao ca do tac dung cua cac dong ben ngoai n&o day thi
trang thai cua he dUdc goi la can bang nhiet dong. Nhiing n6t giong nhau va khac
nhau cd ban cua can bang diing va can bang nhiet dong nam trong ba thong so:
entropi, nang liidng tu do va thdi gian. Nhii ta da xac dinh: can bang nhiet dong
khong phu thuoc vao thdi gian, entropi cua no dat ciic dai, con n&ng liidng tii do
bang khong, tiic la he bi giam pham ch&'t va khong the d trang thai sinh cong diidc.
Sii giong nhau cua trang thai can bang nhiet dong vdi trang thai diing d cho
khong phu thuoc vao thdi gian, tiic la tiidng tii trang thai can bang nhiet dong, he
diing se giii nhiing thong sd cd ban khong doi theo thdi gian. Entropi cua trang
thai diing co do ldn khong doi nao do, khong bang gia tri ciic dai. Nang liidng tii
do cua he diing khac khong, va dUdc dac triing bang do ldn khong doi nao do. Dieu
nay co nghia la trang thai diing khong nam d trang thai k 6m pham chat, con
ngUdc lai, khi no di ra khoi trang thai can bang diing, no co kha nang sinh cong
triidc khi dat trang thai can bang nhiet dong.
Trang thai diing khac cd ban vdi trang thai can bang nhiet dong d cho he
trong trang thai diing van luon trao doi vat chat va nang liidng vdi moi triidng
ben ngoai
- Si£ chuyen trang thdi dting
6 hinh 2.9, khoa 1 va 3 cho ta mo hinh cac hang so" van chuyen gidi han toe
do vat chat vao va ra khoi he; khoa 2 cho mo hinh toe do phan iing hoa hoc, no gdi
cho ta hinh anh chat xue tac lam anh hudng tdi toe do phan iing hoa hoc trong he
md. Khi thay doi nong do chat xue tac (khi van khoa K2), nhiing miic mdi cua chat
long diidc thiet lap, tao nen trang thai diing mdi: sii chuyen trang thai diing.
Miic cua trang thai diing de dang bi dao dong ldn, phu thuoc vao nhiing dieu
kien ben ngoai va ben trong. He md bat ky (trong do ke ca cd the ngiidi) co the
chuyen sang cac miic khac nhau cua trang thai diing (trang thai nghi ngdi, cong
tac, qua trinh ldn len...). Neu con ngUdi thay doi dieu kien lao dong, ndi cf thi
trong moi trUdng hdp deu co sii dieu
chinh lai trang thai diing tii miic nay
sang miic khac. Co the quan sat thay sii
dieu chinh trong thi du thay doi toe do
cac qua trinh oxy hoa.
Khi chuyen tii trang thai diing
nay sang trang thai diing khac, miic
mdi trong he khong dUdc thiet lap ngay
tiic khac. Thong thiidng ban dau quan
sat thay su tang hoac giam miic d trang
thai diing cua he so vdi doi hoi tudng
iing vdi nhiing dieu kien thay doi bdi
moi trUdng ngoai va trong. Thi du sii
dao dong dong liic cua miic ap sua't mau
o' dong mach luc bat dau va sau khi
trang thai di/ng
hoat dong chan tay.
50
Biidc chuyen tti mot trang thai dting nay sang trang thai dting khac xay ra
kha khac nhau. Co the chia ra ba dang chuyen cd ban minh hoa tren hinh (2.10).
Dang I : Bitdc chuyen vdi lech thtia.
Bade chuyen nay thiidng quan sat th&'y d nhting ngiidi tre tuoi. Qua trinh
hiing phan d day thiidng co dang “dinh song” . Dinh song nay co the diidc tao
thanh do sii vtidt khoi mtic tti dieu chinh cua mot phan ting nao do. He tti dieu
chinh len mtic cao hdn va toe do cac qua trinh tang cao mot chut.
Dang II: Bitdc chuyen theo dang gan ham mu
Day la biidc chuyen tiet kiem nh&'t. He co xu hudng hoat dong vdi nang
liidng tieu thu ft nhat. Quan sat thay dang chuyen nav d nhting ngUdi dting tuoi.
Cd the ngiidi dting tuoi khong the tao nhting biidc nhay vot nhii ngUdi tre tuoi.
Dang III: Bitdc chuyen vdi “mtic xuat p h a t gia tao”
Btidc chuyen nay khac biet d cho cung vdi sii tang toe do phan ting trong
tiidng lai, co quan sat thay ca sii giam toe do phan ting roi sau do mdi tang. O
biidc chuyen nay nang ltidng dtidc sti dung htiu hieu nhat.
Trong cac he phtic tap ngiidi ta thay cd nhting biidc chuyen ting vdi nhting
diidng cong phtic tap, chung cd nhieu diem ciic tri.
Becton quan sat thay trong thi du co bop cua tim ech co lap cung cd ba dang.
Neu nhii trong moi triidng 'thich dang, tim ech co bop vdi toe do hau nhu khong
doi thi vdi nhting thay doi khac nhau ve thanh phan hoa hoc va nhiet do cua moi
triidng, sii thay doi nhip co bop tim chuyen sang trang thai dting mdi theo nhting
diidng khac nhau cd dang I, II hay III.
C) cd the song, cac diidng cong dang I la nhting diidng cong dien hinh cua
nhting phan ting cua cd the hay te bao khi cd hung phan, con nhting dudng cong
dang III ting vdi khi cd thiidng ton. NgUdi ta da chting minh dUdc r&ng nhting
budc chuyen gitia cac dang khac nhau cua cac dudng cong phu thuoc vao ciidng do
tac dung ctia tac nhan kich thich va can phai dUdc xem xet ve thiic chat vdi quan
diem chung. Sii dong nhat ve dang cua cac diidng cong the hien budc chuyen doi
doi vdi nhting sinh vat cao cap, vi sinh vat va thiic vat la mot chting minh cho sii
kien la toan the chting thuoc vao loai he md.
Sti tien hoa cua trang thai dting xay ra theo phUdng hudng tien tdi nhting
qua trinh xay ra vdi toe do cao hdn nhUng bao toan sii on dinh cua he. Chinh
nhting toe do cao hdn cua cac qua trinh da giup ta phan biet cac sinh vat bac cao
vdi sinh vat bac thap.
Tod do phan ting hoa hoc trong he cang ldn thi he cang kem on dinh. di nhien
he d trang thai dting. Bdi vay trong qua trinh tien hoa, sii nang cao toe do phan ting
dat dUdc la nhd cac men tac dung d nhiet do thap. con sii on dinh cua he thong dUdc
dam bao bdi sii duy tri can bang noi moi nhd cd cac lien he ngiidc. Sii khong doi cua
moi trudng ben trong la yeu to" hang dau anh hiidng den toe do cac phan ting hoa
hoc. O sinh vat mau nong cd mot he dieu chinh nhiet do tii dong luon luon hoat
dong vi khoang nhiet do hoat dong ctia cac men trong cd the kha hep.
51
Cac nha bac hoc da thti giai thich sii phat trien cua cac mo u ac tinh bang
quan diem xuat hien trang thai dting mdi khac, v6i mtic thap kha nhieu. nhiing
lai on dinh hdn. Trang thai dting mdi dat dtidc bang ti le cac chat xue tac va cac
chat tic che. Cac te bao ung thii tich luy nhting chat oxy hoa, nhting chat nay giup
te bao ung thu chuyen sang trang thai co toe do cac qua trinh oxy hoa thap. Chinh
vi vay, nhting te bao nay tang them diidc do ben vting va co toe do sinh san ldn so
vdi te bao binh thtidng cua cd the.
2.5.2. Ap dung nguyen ly thCrhai nhiet dong lu t hoc cho he thong song
- Khi ap dung nguyen ly thti hai nhiet dong liic hoc vao he thong song, thoat
tien ta thay co ve co nhting mau thuan. Theo nguyen ly thti hai nhiet dong liic hoc
thi tinh trat tii cua he co lap can phai giam tiidng ting vdi sii tang cua entropi.
Trong khi do cd the lai tao ra lien tuc nhting to chtic co trat tii cao trong qua trinh
phat trien, tinh trat tii cua to chtic cd the ngay mot hoan thien. Tti nhting phan tti
nho trat tii thap ma cd the nhan dtidc trong qua trinh an uong va ho hap, nhting
dai phan tti phtic tap co trat tii cao nhii polyme sinh hoc diidc tao ra va xay diing
nen nhting cau true hoan thien. Cd the ldn len va phat trien tuy thiic hien mot
qua trinh khong thuan nghich nhUng tinh trat tii khong nhting dtidc bao toan ma
con tang len, entropi nhu vay phai giam di tUdng doi.
Phai chang nguyen ly thti hai nhiet dong hoc khong the ap dung cho he
thong song? Thiic ra dieu nay khong phai nhu vay. Nhu ta biet, cd the song la mot
he md, ttic la co trao doi vat chat va nang liidng v6i moi trtidng ngoai, chu ng khac
vdi he co lap. Trong he co lap, qua trinh phan ting hoa hoc, bien doi trang thai... bi
gidi han bdi so liidng vat chat tham gia phan ting. Trang thai can bang dtidc thiet
lap sau khi phan ting hay qua trinh bien doi ket thuc va he se khong thay doi theo
thdi gian.
Trong khi do d he thong song, do vat chat va nang ltidng ra vao khong ngting
nen qua trinh bien doi nang liidng luCn xay ra. Chinh do sii di§n bien ctia cac qua
trinh nay nen buoc he thong song (he md) khong the nam d trang thai can bang
nhiet dong. Noi mot cach khac, sii ton tai trang thai khong can bang la dieu kien
song ctia cd the. Tuy nhien doi vdi cd the khong phai diidc dac trUng bang trang
thai khong can bang ba't ky ma chi bang trang thai tai do cac tinh cha't cua he
khong thay doi, cac thong so hoa ly nhii gradien, cac dac trting dong hoc... dtidc
bao toan (khong thay doi theo thdi gian). Thi du, d te bao song thi do pH va
gradien nong do ion luon luon giti trong khoang khong doi. Do la trang thai dting
cua he thong song.
— Hoat dong sinh cong cua cd the song co diem khac v6i qua trinh sinh cong
ctia may nhiet thong thtidng. 6 he thong song, du la cd the toan ven hay d cac cd
quan rieng biet, cong sinh ra khong phai do dong nhiet ltidng tti ben ngoai di vao
cd the. Ta lay thi du ddn gian sau de minh hoa. Ta biet rang hieu suat cua mot
may nhiet dtidc xac dinh theo bieu thtic:
T - T
n= ( 2 . 21 )
l
52
trong do T, la nhiet do tuyet doi cua nguon nhiet, T 2 la nhiet do tuyet doi
cua nguon lam lanh. Gia sti hoat dong cua cd co sinh cong, cd hoat dong nhu mot
may nhiet vdi hieu suat 33%, nhiet do ndi lam lanh (khong khi) la 25°C hay 298°
K. Ap dung cong thtic (2.21) ta co:
1 _ T, - 298
3 " Tx
Gia sti nhti ta co lap he, khong con phan thay doi dSe ntia (khong co trao doi
vat chat va nang ltidng vdi moi trtidng xung quanh), khi ay dS = dSr Theo nguyen
ly hai nhiet dong ltic hoc, dS; chi co the nhan gia tri dtidng hoac bang 0. Dai ltidng
dSj = 0 khi he thay doi thuan nghich, no luon luon dtidng neu trong he xay ra cac
qua trinh khong thuan nghich. Nhti vay dSj = 0 doi vdi nhting qua trinh thuan
nghich, dSj >0 doi vcfi qua trinh khong thuan nghich. Doi vdi cd the song, nhting
qua trinh bien doi ben trong cd the (qua trinh oxy hoa, phan huy hiem khi cac
thtic an dtia vao cd the va sti tong hdp cac qua trinh nang ltidng cao) xay ra khong
thuan nghich nen chung gan lien vdi viec tang entropi hay d S ,> 0 .
Dai ltidng dSe co the nhan gia tri bat ky: dtidng, am hoac bang khong. Vdi cd
the song, do qua trinh ttidng tac vdi moi trtidng xung quanh (sti dung thtic an cao
phan tti, tach ra khoi cd the cac san pham thoai hoa trong qua trinh tieu hoa,
truyen nhiet trtic tiep vdi moi trtidng xung quanh...) ma tao thanh mot dong vat
chat co nang ltidng tti do cao, di vao cd the (S be) va mot dong vat chat co nang
ltidng tti do thap (S ldn) di ra khoi cd the.
Khi dSe = 0 (trtidng hdp rieng la he co lap, noi chung he md van co the xay ra
trtidng hdp nay) thi dS = dS„ ttic la phan thay doi entropi cua toan bo he thong
dtidc xac dinh bang sti tang entropi ben trong he.
53
Khi dSe< 0 ta thay co ba trtidng hdp:
- Neu |dSe I < I d S ,! thi dS > 0 : entropi cua he tang.
- Neu |dSe I > 1dS, I thi dS < 0 : Do ttidng tac vdi moi trtidng xung quanh m^
entropi cua toan he giam xuo'ng, tinh trat tti cua toan he ngay cang tang. Den day
ta de dang hieu dtiOc vi sao ma co giai doan phat trien, he tho'ng co tinh trat tti
ngay cang cao.
- Neu |dSe | = I dS, I thi dS = 0 : sti thay doi entropi cua he bang khong,
dieu do ttidng ting vdi trang thai dting.
Sti khac nhau ve nguyen tac cua can bang nhiet dong so vdi can bang dting
la d cho xuat hien nhting thong so dong hoc cua can bang dting.
Phtidng trinh (2.22) co the viet:
— = ^ i - + ^JL (2.23)
dt dt dt
Do la cong thtic d iin ta toe do bien thien entropi d he tho'ng song.
2.5.2.2. S if can thiet phai cd moi trudng sach vdi entropi thap
Xet bieu thtic noi nang U = F + TS, ta thay:
- 6 he co lap, vi entropi S chi giti nguyen hoac tang, nen phan nang ltidng
lien ket TS cung giti nguyen hoac tang. Noi nang khong doi, phan nang ltidng lien
ket khong co kha nang bien thanh cong tang len, phan nang ltidng tti do F co kha
nang bien thanh cong giam. Khi Smax thi (TS)max, con Fmin: kha nang sinh cong cua
he it nhat. He tho'ng song ma co lap vdi moi trtidng xung quanh, hay noi khac di
la neu khong co moi trtidng xung quanh de trao doi vat cha't va nang ltidng. thi he
tho'ng se suy giam kha nang sinh cong va tien tdi trang thai can bang nhiet dong.
Nhti vay, moi trtidng xung quanh la can thiet do'i vdi he tho'ng song.
- Mat khac, ta xet bieu thtic (2.23) d trang thai dting :
^ =^L +^L = 0
dt dt dt
hay
dS,_ dSe
* 0 (2.24)
dt dt
Bieu thtic nay cho ta thay d trang thai dting toe do tang entropi trong cd the
bang toe do trao doi entropi vdi moi trtidng xung quanh: dong vat chat va nang
ltidng di vao cd the co entropi thap. con dong vat cha't va nang ltidng di ra moi
trtidng co entropi cao thi ket qua mdi gay mot dSe co gia tri am. Noi khac di moi
trtidng phai sach mdi co dong vat chat va nang ltidng co entropi thap di vao cd the
va cd the thai ra moi trtidng dong vat chat va nang ItiOng co entropi cao. Viec giti
cho moi trtidng song sach vdi entropi thap la dieu kien can thiet de cho cd the
song d trang thai dung ton tai. phat trien. co kha nang sinh cong.
54
Bai 3
1.1. Phtidng trinh cd ban cua thuyet dong hoc phan turva cac he qua
1.1.1 Chat khi ly tudng va dinh luat ve chat khi ly tudng
Chat khi ly ttidng la mot tap hdp cac phan tti luon luon chuyen dong hon
loan, khong phiiOng nao tiu tien hdn phtidng nao. ttic la so phan tu trung binh
chuyen dong theo moi phtidng thi bang nhau.
oo
Khoang cach gitia cac phan tii rat ldn so vdi kich thtidc cua phan tii nen the
tich rieng cua tat ca cac phan tti khong dang ke so vdi the tich cua binh dung va
ltic tUdng tac gitia cac phan tii rat yeu, coi nhti bang khong.
Phtidng trinh trang thai khi ly ttidng la phtidng trinh mo ta moi lien he gitia
ba thong so ap suat p, the tich V va nhiet do T cua mot khoi khi co dang
p V = a p 0V0T (3.1)
trong do p0, V0la ap suat va the tich cua chat khi d 0°C.
Vdi mot phan tii gam khi (1 moi khi) co the tich V Mthi
p Vfl = R T (3.2)
khi ay R goi la hang so" khi ly ttidng va R =(8,3170+ 0,0003) 103 J /K m ol.K
Vdi mot khoi khi bat ky co khoi ItiOng m, the tich V m cung d nhiet do T va ap
suat p nhti cua mot moi khi ay thi
pV m = - R T (3.3)
F = p = ^nEd (3.4)
trong dd Ed goi la dong nang trung binh ctia phan tti khi.
Bieu thtic nay goi la phtidng trinh cd ban ctia thuyet dong hoc chat khi.
Tti phtidng trinh nay ta cd the suy ra mot so" he qua quan trong:
E d = \ kT (3-5)
ft
trong dd k = —- = (1.38044 ± 0.00007) 10 23 J/do. la hang so" Boltzm ann Bieu
N
thtic (3.5) cho ta thay dong nang trung binh cua phan tti khong phu thuoc vao ban
56
chat cua chat khi ma chi ty le thuan vdi nhiet do tuyet doi T cua khi va ta co the
noi r i n g nhiet do tuyet doi cua v&t la so do mtic do chuyen dong hon loan cua cac
phan tti cua vat. Chuyen dong phan tti cang manh thi nhiet do cua vat cang cao.
Do do ta con goi chuyen dong hon loan cua phan tti la chuyen dong nhiet.
Mat khac, vdi gia thiet la cac phan tti luon luon chuyen dong hon loan, nghia
la Ed khac khong, noi cach khac di la khong the thuc hien dtidc do khong tuyet
doi (0 K).
P =\ r tt = lE & n ,-± \ ,T t .± p ,
J J I I D
Bieu thtic nay cho phep ta phat bieu dinh luat Dalton: ap suat cua mot hon
hop khi ly tUdng bang tong tat ca cac ap suat rieng ctia tting loai khi:
P = P i + P 2+ ........ + p k (3.6)
«= — (3.7)
kT
Bieu thtic tren cho ta thay: Moi chat khi se cd cung mat do phan tti khi ap
suat va nhiet do ctia chting giong nhau.
CJ dieu kien tieu chuan (p0 = 1 atm = 1,013.10° N /m 2, t°C = 0°C = 273 K = T°)
thi l m 3 khi chtia:
1 013 10s
n = ----------- :-------- = 2,687.1025 phan tti/ m 3
0 1,38.10_23.273
bl
Doi vdi cac phan tti nam sau trong chat long, hinh cau tac dung phan tii
nam hoan toan trong chat long vd ltic tac dung len moi p han tii do ve moi phia bii
trit nhau. Doi vdi cac phan tii nam d ldp mat ngoai (co be day nho hem 1 0 9 m) thi
hinh cau tac dung phan tii khong nam hoan toan trong chat long, liic tac dung len
mdi phan tii khong bii tru! nhau vd phan tii chiu mot liic tac dung tong hdp hWdng
vao trong chat long. D ieu do cung cd nghia la
phan tii nao nam tren mat thodng cung ph ai cd
mot liic nao do chong lai liic keo vao de khong
bi di vao trong long chat long.
AF
Doi vdi cac phan tii nam sat thanh binh
vd mat thodng, hinh cau tac dung phan tii cd
mot phan nam trong chat ran, mot ph an chat
khi vd mot phan chat long. Tuy theo liic tac
dung cua phan tii chat ran hut manh hay yeu
Hinh 3.2. Luc AF hudng ve ben phai tac
so vdi phan tii chat long md phan tii chat long dung len difdn g ranh gidi khi ldp mat
nay cd dinh vao thanh binh hay khong. ngoai d phia ben phai khong con nira
AF = cr A t (3.8)
a id mot he so ty le goi la he so cang m at ngoai. Gia tri cua no bang site cang
mat ngoai tac dung len mot ddn vi dai cua diidng ranh gidi m at ngoai. Ddn vi a
la N/m.
N hieu hien tiidng cua trang thdi long vi du sii tao thanh ldp bot kh i tren mat
chat long, sii tao thanh giot khi chat long chay qua m ot Id nho... la do tac dung
cua siic cang m at ngoai.
58
So ph an tii ldp ngoai cang nhieu thi nang liidng m at ngoai cang ldn, vi vay
nang liidng do phu thuoc vao dien tich mat ngoai.
N ang liidng m at ngoai AW cua dien tich AS chinh bang cong thiic hien de
lam tang dien tich mat ngoai len zlS
AW = a AS (3.9)
Ta biet rang m ot he d trang thdi can bang ben khi the nang ciic tieu, vi vay
chat long se d trang thdi can bang ben khi dien tich m at ngoai nho nhat. Thong
thiidng do tac dung cua trong liic nen chat long choan ph an diidi cua binh chiia vd
mat ngoai la m at thodng nam ngang. N hiing neu ta khii diidc tac dung cua trong
liic thi khoi chat long se co dang hinh cau tiic la hinh co dien tich mat ngoai nho
nhat trong cac hinh cung the tich. Bo it g iot dau vao trong chat long cung ty trong,
dung dich niidc + riidu chang han, trong liidng cac giot dau bi triet tieu bdi liic
day A csim et vd cac giot dau co dang nhiing qua cau Id liing trong chat long.
59
1.2.2. Hien twang mao dan
Liic nay phan phoi deu tren dien tich thiet dien chom c i u la nr2 tao ra ap
sua't phu. Do do ap suS't phu la:
2nrcrsin& 2a s i n 0
Ap = F'
nr nr'
nhiing do r = R sin 0 nen
a
Ap 2 (7
=— (3.10)
R
Trong triidng hdp mat thoang 15m ap suat phu hiidng len tren, no co gia tri
am. Trong trtfdng hdp tong quat mat cong co dang bat ky, Laplaxd da chiing minh
diidc cong thttc
1 1
Ap = or — -j---- (3.11)
R
trong d6 Rj va R2 la ban kmh cong cua hai giao tuyeTn vuong goc vdi nhau C h
C2 cua mat cong vdi hai mat phing ba't ky chiia phap tuy&n tai dilm d6.
60
ngan d ch&u (hinh 3.5). Hien ttidng ntidc dang len hay tut xuong tren goi la hien
ttidng mao dSn.
Trong ong thuy tinh, do N i/dc dang len Thuy ngan tut xuong
ntidc lam udt ong, mat ntidc
se 15m, ap suat phu Ap hudng
len tren la giam ap suat khi
quyen p tren mat ong nUdc,
nUdc phai dang len de cho ap
suat tai 2 diem A (trong ong)
va B (trong chau) co cung do
cao phai bang nhau :
P = P a = P b = P - A p + p gh
Trong do p g h la ap suat
cot nU6c co chieu cao h
TUdng tu, d chau thuy
Hinh 3.5 Hien ti/dng mao dan
ngan thi
P = P a = P b = P + A p - p gh
= ~ ~ - P gh (3.12)
K
TU day co the suy ra chieu cao cot chat long (dang len hay ha xuong) la:
2< j
h— (3.13)
Rpg
Neu r la ban kinh ong, a la goc tao bdi giUa thanh binh va tiep tuyen mat
thoang cong tai ndi mat cong gap thanh binh thi R = do do:
cos a
2 a cos a
h=
rpg
Trong trUdng hdp a ldn , p nhd, nUdc bam thanh binh nhieu thi a = 0, do do
cosa « 1, nen
2a
(3.14)
rpg
DUa vao cong thUc nay, neu biet h, r, ta ti'nh dtidc sUc cang mat ngoai:
hrpg
a = (3.15)
ttic la dtia vao chieu cao cot ntidc mao dan ma do dtidc he so cang mat ngoai.
61
Hien tiidng mao d in co anh htidng ldn trong thtic te. Cac vat r&n xop c6 rat
nhieu lo nho, neu nhti lam tidt ch§.'t do thi do hi£n ttidng mao d in , ntidc dang len
v& lam tidt v^t mot cach de dang, ngtidc lai neu ntidc khong 16m tidt dtidc vat thi
ntidc khong the lot vao cac lo nho do th&nh thti v&t khong bi t&m tidt. Long thu
khong bi t&m tidt vi cd cac chat nh&y bao boc.
Bong tho cd nhieu md nen khong tham ntidc nhting khi t&y het md thi bong
th&'m r&'t nhieu ntidc. Bdi dau md vao kim loai chong khdng khi oxy hoa cung la
chong ntidc xam nh&p vao cac lo nho.
Vdi thtic v&t, cac ong d in nhtia cay cd dtidng kinh r&'t nho (vai phan tr&m
milimet), do hien ttidng mao dan ma nhtia leo len dtidc den vai met. Nhting vdi
nhting cay to cao vai chuc mdt, nhtia len ngon dtidc khong nhting la do stic mao
dan ma con do stic tham thau cua cac te bao song.
1.3. Cac hien tudng van chuyen vat chat trong cd the
Khao sat sti thay doi nong do C theo true Ox ta dtidc do thi dang sau (hinh 3.6).
Nghien ctiu hien ttidng khuech tan. Fick da khao sat sti phu thuoc cua so*
phan tti khuech tan dn qua dien tich S trong khoang thdi gian dt va ong da thiet
lap dtidc cong thtic:
62
Day chinh la cong thtic cua dinh luat Fick trong do gradC la gradien nong do
va D 1^ he so" khuech tan cua loai phan tit ma ta khao sat.
Ngudi ta nh&n tha"y D phu thuoc vao:
+ Khoi ltidng va hinh dang cua phan tti
+ Do nhdt cua dung moi
+ Nhiet do cua dung dich
M
N
M \P
-------- ----------x
! \ N I
---------- !----- ^ -----------►
Hinh 3.6. Hien tifdng khuech tan trong dung dich
Einstein da thiet lap he thtic bieu dien sti phu thuoc gitia he so" khuech tan
D va cac yeu to" lien quan:
D _ RT 1 _ k T
(3.17)
N cp (p
RT 1 kT
D = (3.18)
N 6m-r/ 6w ri
Neu bieu dien cong thtic nay theo khoi ltidng phan tti (a ta co:
A
D (3.19)
trong do A la mot hang so" phu thuoc nhiet do va loai dung moi. Bang 3.1
dtidi day cho biet mot so gia tri D tinh bang ddn vi em~/ngay d 20 °C vdi mot so"
phan tti khac nhau trong trtidng hdp dung moi la ntidc.
63
Bang 3.1. Gia tri he so khuech tan D va trong ludng phan tif n cua mot so chat
Chat D
Ure 60 0,81
Dinh luat Fick la dinh luat thtic nghiem, no cho ta biet so' phan tu tham gia
khuech tan khi co sti chenh lech ve nong do chat tan giUa cac vung trong dung
dich. Cac phan tii hoa tan se dich chuyen tU ndi co nong do cao sang ndi co nong
do thap tUc la theo chieu gradien nong do. Toe do khuech tan tang theo nhiet do
va giam khi phan tu ltidng chat hoa tan va do nhdt cua moi trtidng tang.
Ngoai ra ta cung thay rang hien ttidng khuech tan khong chi xay ra vdi
phan tii chat tan ma con xay ra vdi ca dung moi. Cac phan tii dung moi se chuyen
dong ngtidc chieu vdi cac phan tii chat tan co nghia la tii ndi co nong do dung moi
ldn den ndi co nong do dung moi nho.
Mang
C,
Hinh 3.7 Hien tifdng khuech tan qua mang xop tham tu do
Mang xop tham tti do la loai mang co nhting lo vdi dtidng kinh rat ldn so vdi
dtidng kinh phan tii khuech tan. Khi ta dat hai dung dich co nong do khac nhau d
hai phia cua mang thi se co hien ttidng khuech tan xay ra va hien ttidng khuech
tan nay xay ra ttidng tti nhti trtidng hdp khong co mang chan nhting xay ra cham
hdn vi phan dien tich de cac phan tii di qua bay gid chi la phan dien tich tong
cong cua tat ca cac lo.
64
Gia sii d moi phia cua mang luon duy tri nong do dong nhat C, va C2 (chang
han bang cach khuay), khi ay chi co phan ben trong gitia hai mat mang la co nong
do bien doi (gia sti bien doi tuyen tinh lien tuc) ttic la gradC co gia tri khong doi
An = -D .S . ° 2 - C| At (3.20)
Ta khong biet dtidc chinh xac dien tich S cua cac lo mang va chieu day
mang, nhting bang thtic nghiem co the xac dinh dtidc gia tri trung binh cua hang
so mang.
Tren hinh 3.7 ve do thi bieu dien sti bien thien nong do theo khong gian ting
vdi thdi diem t va t’ (t’ > t) ta thay sti chenh lech nong do gitia hai phia cua mang
giam dan theo thdi gian, dan dan tien tdi trang thai can bang khuech tan ttic la
trang thai ma so" phan tti chuyen dong qua mang theo hai phia bang nhau.
65
hien sii bien doi do cao miic dung dich. Phia dtidi ong c6 mieng rong dtidc bit kin
bdi mot m&ng ban tham chi cho ntidc th&'m qua con diidng thi khong (hinh 3.8).
Luc d&u mtic dung dich trdng 6ng v& mtic ntidc trong ch&u dtipc de’ ngang nhau.
Sau mot thdi gian thay mtic dung dich trong ong dang len cho den mot do cao n&o
do thi dting lai. Phan tich ntidc d chau khong th&y c6 dtidng. Dieu do c6 nghia lik
ntidc da tham qua mang vao ong trong khi dtidng khong th&'m dtidc ra ngoai.
6 trong chau chi toan cac phan tti ntidc nen so phan tti ntidc trong chau do
chuyen dong hon loan dap vao mat ngoai mang ban th&'m nhieu hdn so vdi so cac
phan tti ntidc cua dung dich dap vao phia trong mang ban th&'m (mot ph&n cua m&t
trong mang ban tham da bi cac phan tti dtidng chiem). Do do cac phan tti ntidc tti
chau di vao ong se nhieu hdn so vdi so phan tti ntidc tti ong di ra chau. Ket qua 1&
sau mot thdi gian, mtic ntidc dtidng trong ong se dang len lam tang ap suat thuy
tinh. Nhting khi ap suat thuy tinh tang thi so phan tti ntidc tti ong bi ep quay trd
lai chau tang len. Khi ap suat thuy tinh dat tdi mot gia tri nao do thi so phan tu
ntidc chuyen dong qua mang theo hai htidng se b&ng nhau. Trang thai can bang
nhti v&y goi la can bang th&m thau. Ap suat thuy tinh ctia cot ntidc dtidng co chieu
cao h co do ldn b&ng ap suat th&m thau cua dung dich dtidng trong ong.
Neu ta lam lai thi nghiem vdi dieu kien la trong chau dting ntidc dtidng vdi
nong do nho hdn nong do ntidc dtidng trong ong thi khi d trang thai can bang
dong, chieu cao cua cot ntidc dtidng trong ong bieu thi hieu ap suat tham thau cua
hai loai ntidc dtidng trong va ngoai ong.
Ngtidc lai neu nong do ntidc dtidng trong ong nhd hdn ntidc dtidng trong chau
thi mtic ntidc dtidng trong ong se thap hdn mtic ntidc dtidng trong chau, ttic la da
co mot so' phan tti ntidc tti ong di ra chau.
Tti do ta thay r i n g moi dung dich deu co mot ap suat tham thau nhat dinh.
Ap suat tham thau sinh ra la do sti co mat cua cac chat hoa tan trong dung
dich. No co tac dung lam dung moi chuyen dong ve phia dung dich va co do ldn
b i n g ap suat thuy tinh can thiet lam ngting sti th&m thau khi dat dung dich ngan
cach vdi dung moi bang mot mang ban tham.
V an’t H off nghien ctiu hien ttidng tham thau d cac dung dich loang cua cac
chat khong dien ly, da dem so sanh vdi thuyet dong hoc phan tti cua chat khi va
rut ra la co the dung phtidng trinh Clapeyron-M endeleev cho ap suat t h im thau:
m n_
P = — R.T (3.21)
P vm
66
TCr (3.21) ta thay ap sua't th^m tha'u ty le nghich vdi trong ltidng phan tii vh
ty le thu^n vdi nhiet do tuy$t doi T.
Neu ta thay ml/u.Vm = C la nong do cua dung dich thi ta co phtidng trinh
V an’t Hoff:
p = C .R .T (3.22)
tiic la khi nhiet do khong doi thi ap sua't tham tha"u ty le thuan vdi nong do
chat tan cua dung dich.
Phtidng trinh V an’t H off nghiem kha dung v6i mot so dung dich loang,
nhting doi vdi mot so" dung dich khac nhti dung dich muo'i vo cd chang han thi ap
sua't tham tha'u ldn hdn nhieu so vdi gia tri tinh dtidc. Do la vi v6i cac chat dien ly
khi hoa tan vao trong dung moi se phan ly thanh cac ion, neu cac ion nay khong
tham qua mang ban tham thi so" ltidng phan tii trong dung dich se tang len dan
den ap suat tham thau cung ldn len. Tti do ta thay phtidng trinh V an’t H off chi
dung v6i dung dich loang khong dien ly.
Doi v6i dung dich loang dien ly ta co the suy rong phtidng trinh V an’t H off
de tmh ap suat tham thau.
Gia sti mot dung dich dien ly co a% so phan tti chat hoa tan bi phan ly va
moi phan tti bi phan ly thanh n ion.
Goi N„ la sd phan tti cua chat hoa tan ting vdi mot ddn vi the tich dung dich
neu chat hoa tan la khong dien ly.
N la so" phan tti co trong mot ddn vi the ti'ch dung dich sau khi da phan ly
thanh cac ion.
Ta co N = N (t.a.n + (1-a) N„
N = (an + 1 - a)N„ = [1 + a (n-1)] N 0
Vi ap suat tham thau ty le v6i so" phan tti trong mot ddn vi the tich nen doi
vdi dung dich dien ly ap sua't tham thau se tang len i lan vdi i = 1 + a (n - 1) va i
dtidc goi la he so" dang tha"m. Nhti vay phtidng trinh V a n ’t H off viet cho dung dich
loang chat dien ly se la:
p = i.C .R .T (3.23)
d tren ta xet ap sua't tham tha'u cua cac cha't phan ly va khong phan ly ma
ban than chung khong di qua dtidc mang ban tha'm. Trong thtic te 0 cac to chtic
song co cac muoi protein la cac dai phan tti bi ngan cach vdi cac dung dich dien ly
bdi cac mang te bao. Mang te bao nay khong cho cac dai phan tti va cac ion ldn di
qua nhting cho cac ion nho cua cha't dien ly di qua. Do vay ma co sti phan phoi lai
cac chat dien ly trong va ngoai mang, anh htidng len ap sua't tham thau.
Gia sti co mot mang ban tham ngan cach dung dich dien ly dai phan tti R
N a + d phan I vdi dung dich dien ly N a+Cl‘ d phan II (hinh 3.9). Cac ion N a + va Cl
co the qua lai 2 phia cua mang con R' thi khong the tham qua mang dtidc. Vi cac
67
phan tii trong ca hai phan deu co tich dien nen hien ttidng phtic tap hdn Ta
nhan thay:
c,c> C2 c2
Trang thai cuoi R Na+ Cl N a+ Cl
C, Cj+ x x C2- X C2 ■x
Hinh 3.9. Mang ban tham ng3n cach dung dich dien ly dai
phan tufva dung dich NaCI.
Cac ion Na+ khong the di qua m ang mot minh vi nhti the se dan den qua
trinh tich tu dien dtidng d ph&n I va tao ra dien trtidng chong lai cac ion Xa* khac
qua mang. Mot ion Na+ nao do chi co the qua mang neu no dtidc cung cap nang
ltidng tti ben ngoai. Nhting neu Na* va Cl qua mang cung luc sau va cham d gan
lo mang thi sti tham thau xay ra de dang va khong can cung cap nang ltidng tti
ngoai.
Neu Na+ va Cl d phan II co nong do la [Na+]2, [C l] 2 (dau [ ] ky hieu nong do
cac ion, ddn vi mol/1) thi so"cap ion qua theo chieu tti phan II den phan I la:
n2 = k[Na*]2[ C l ] 2
va so" cap ion qua theo chieu tti phan I den phan II la:
n, = k[Na*],[Cl ],
Theo Donnan d trang thai can b i n g dong phai thoa man hai dieu kien:
- So" phan tti qua lai mang tti hai phan phai b i n g nhau n, = n2
[Na*]2[C l']2 = [N a*] ,[Cl ] , (*)
- Co sti trung hoa ve dien trong moi ngan
[Na*]2 = [ C l ] 2 = C2
Neu goi x la phan nong do ttidng ting v6i so cap ion N a+, Cl da di chuyen
qua mang tti phan II sang phan I cho tdi khi dat trang thai can bang dong, luc do:
(C , - x) 2 = (C, + x)x
68
Giai phtidng trinh nay ta dtidc :
x = — ^ 2— (3.24)
C, + 2 C2
C2 C .
x = — — = —- , co nghia la khi dat den trang thai can bang dong da co mot
2 Cj 2
utia so" phan tti chat dien ly NaCl tti ngoai vao trong te" bao.
- C, » C2 ttic la [R ] rat ldn thi x = 0 ttic la NaCl d ngoai hau nhti khong
i ham dtidc vao trong te bao.
C2 c
- C, = Cp thi x = ------- ------ = ——, co nghia la da co 1/3 so phan tti chat dien
C, + 2C, 3
y d ngoai mang chuyen vao trong khi dat can bang dong.
Nhti vay khi cho te" bao tiep xue vdi chat dien ly co cting loai ion vdi muoi
>rotein trong te bao thi trong moi trtidng hdp deu co mot ltidng chat dien ly di vao
te bao do do co sti thay doi ap suat tham thau va gia tri ap suat tham thau cua te
bao luon luon ldn hdn ap suat tham thau ctia moi trtidng va do chinh la dong ltic
gay nen dong chay vat chat ve phia cac te bao song.
Hien ttidng tham thau dong vai tro rat quan trong trong sti song cua cac cd
the dt ^ thtic vat. Da so" cac mang te bao dong vat, thtic vat la mang ban tham
nen gic. ri ap suat tham thau co lien quan trtic tiep den qua trinh trao doi chat
trong cat cd quan cua te bao. Gia tri ap suat tham tha'u cua cac cd quan khac
nhau, d cac loai sinh vat khac nhau thtidng khac nhau. Dich tiet ra tti cd the ech
co ptt nho hdn ptt d ngtidi. Cac dong vat song trong ntidc bien co cac dich v6i p tt ldn.
Thtic vat hut ntidc tti dat nhd p tt = 5 — 20 atm . Mot so" cay d sa mac co p u = 1 7 0
atrn. Cac te bao d la va ngon cay c o p tt ldn hdn d than va re.
Doi vdi con ngtidi chi can mot thay doi nho ve ptt cua cac dich trong cd the,
dac biet la mau (mau, bach huyet, dich cac to chtic cua cd the ngtidi co p u = 7',7
atm d 37 °C) cting du gay ra nhting anh htidng den cac hoat dong sinh ly binh
thtidng.
- ptt bi ha thap (do co sd ltidng ntidc 16n dtia vao hay do mat muoi) co the dan
tdi co giat, non mtia.
- pu tang (do dtia vao cd the ltidng muoi ldn) dan tdi sti phan phoi lai ntidc,
co the gay phu ne cac to chtic. Khi ay sti mat ntidc cua cac niem mac gay ra cam
giac khat ntidc. lam mat thang bang cua hoat dong binh thtidng cua he than kinh,
cua cac cd quan quan trong khac.
69
CJ cd the ngUdi. than dong vai trd quan trong trong viec dieu chinh lai ap suat
tham tha'u.
D u n g dich ma ap sua't th a m tha'u cua no b an g ap sua't tha’ m th a u cua mot
dun g dich c h u i n goi la dun g dich d a n g trUdng vdi d u n g dich chu an. D u n g dich ma
ap s u at t h a m thau ldn hdn ap su a t th a m th a u cua d u n g dich ch u a n goi la dung
dich Uu trUdng, trUdng hdp nhd hdn goi la nhudc trUdng.
AV n r\ N .A p _
J = ----- = ------------ — = L A p (3 .2 5 )
At 8r|^
Trong dd :
AV la the tich dung dich chuyen qua mang trong thdi gian At.
r: b an kinh cua lo m a n g
I : chieu dai trung binh cua lo mang hay chie\i day cua mang
Nhu vay ta thay toe do van chuyen cua dung dich qua m ang loc phu thuoc
vao hieu ap suat gitia 2 dau lo, do nhdt cua dung dich, vao cac kich thudc cua lo va
so' lo trong mot ddn vi dien tich.
- H ien tilting sieu loc la hien tUdng loc qua m a n g trong cac dieu kien sau:
+ M a n g loc ng an cac dai p h a n tti cd p h a n tti lUdng ldn hdn gia tri gidi han
|ngh (thi du ngan cac p han tti protein).
70
+ M&ng loc cho cac phan tti va ion nho lot qua, tuan theo can bang Donnan.
+ Co them tac dung cua gradien ap suat thuy tinh hiidng tti phan co cac
dai phan tti sang p h in kia hoac ngUdc lai. Tac dung cua ap suat thuy
tinh lam thay doi liiu liidng cua dong dung dich qua mang, cung co the
lam doi chieu dong.
Sii van chuyen cua cac phan tti ntidc va cac phan tti nho qua thanh mao
mach co the coi la hien tiidng sieu loc. Huyet ap co khuynh hiidng don niidc d
trong mau ra khoang gian bao; ngiidc lai, ap suat tham thau keo lai don niidc tti
khoang gian bao qua vach mao mach vao mau. Trong cac mao dong mach, huyet
ap ldn hdn ap suat tham thau keo, do do niidc tti mau thoat ra khoi thanh mao
mach. Trong cac mao tinh mach, huyet ap nhd hdn ap suat tham thau keo nen
niidc tti khoang gian bao di qua thanh mao mach vao mau.
Sii trao doi chat thiidng xay ra d t h a n h m a o m a ch nhii mot hien tiidng sieu
loc ma dong liic la sii chenh lech cua tong cac loai ap suat.
Ta biet ap suat thuy dong co chieu hiidng tti long mach ra thanh. Ap suat
nay d long mach la pA= 4kPa (1 Pa = 7 5 .10'4 mm Hg) va trong long tinh mach la
pv = 2kPa. Ap suat thuy tinh cua cac dich mo co chieu ngiidc lai, co gia tri trung
binh la p = 0,8 kPa (tti 0 den 1,3 kPa). Nhii vay do chenh lech d day lam cho dich
di chuyen ra khoi long mach :
71
Ap suat mau trong mao mach p h = 70 mm H g dong vai tro liic day dich
chuyen vao boc Bowman.
Ap suat keo trong mao mach cau than tao ra do nong do protein hoa tan
trong huyet ttidng p k = 32 mm Hg.
Ap suat thuy tinh trong boc Bowman tao ra do dich loc chtia trong boc
Bowman p h = 14 mm Hg.
Nhii vay ap suat loc la ap suat day ntidc va cac chat hoa tan tii long mao
mach cau than qua mang loc vao boc Bowman pe la:
Mau lay ra tii dong mach sau khi tham phan dtidc dUa trd lai vao tinh mach.
Thong thtidng mot ddt loc mau keo dai tu: 2 den 4 gid, cho phep loai bo nhiing
ltidng thtia ure, CT, Na+, K + sulphat va phosphat ... co trong mau.
Te bao ve phtidng dien vat ly la mot he nhiet dong md, luon trao doi vat chat
va nang ltidng vdi moi trtidng xung quanh.
72
a. Protein dang cau
b. Protein dang sdi
c. Phospho lipid
Te bao gom 3 phan chinh: mang te bao, nguyen sinh chat (bao tifdng) va
nhan te bao.
Moi te bao deu dtidc bao boc bdi mang te bao. mang te bao dong vai tro:
- Bao boc te bao, phan dinh ranh gidi gitia te bao va moi trtidng xung quanh,
lam cho te bao thanh mot the toan ven khac moi trtidng. Bao ve cac thanh phan
cua te bao trtidc cac tac dong cua moi trtidng.
- Tiep nhan, truyen dat, xti ly thong tin tti moi trtidng tdi nhti nhan dien te
bao quen, la; kich thich hoac tic che tiep xtic gitia cac te bao, gitia te bao vdi cd
chat; phan ting vdi cac thong tin tdi nhti hting phan dien, chuyen dong...
- Thtic hien trao doi vat chat va nang ltidng vdi moi trtidng gop phan thtic
hien cac chtic nang song cua te bao tren cd sd dieu hoa cac phan ting men trong te
bao, sti dung htiu hieu cac dang nang ltidng (cd, tham thau, dien hoa...) d te bao.
Mang te bao cd cau true phti hdp de thtic hien cac vai tro tren.
Hien nay cd nhieu gia thuyet ve cau trtic mang te bao, nhting hau nhti deu
O
cho r in g mang te bao cd chieu day khoang 50 - 120 A (hinh 3.10). Tren mang cd
O
nhting lo thung dtidng kinh khoang 7-8 A va moi cm 2 co khoang 1010 lo nhti the,
dien tich chung cua lo chi chiem mot phan nhd cd 0,06 % be mat te bao. Mang te
bao d cac mo khac nhau cd thuoc tinh ly hoa va cau true khac nhau nhting deu co
tinh chat chung:
- Ltidng chiet quang
Thanh phan thtidng la: d gitia mang la hai ldp phan tti phospholipid sap dat
phan ctic dinh htidng vuong goc vdi be mat te bao, cd xu htidng ngan can cac ion
73
va cha't hoa tan trong ntidc di qua. Bao boc hai phia tiep theo la ldp protein dang
sdi lam cho mang te bao cd tinh cha't dan hoi va stic cang mat ngoai nho. Phia
ngoai cung va trong cting la ldp protein dang c4u c6 l i n protein nhay va
glycolipid. C) glycolipid cd chtia cac acid amin trung tinh ma cac nhom COOH cua
chung tao nen ldp dien tich am d mat ngoai mang te bao.
Dtia vao cac thanh phan vat chat di qua mang sinh vat ngtidi ta chia cac loai
mang'tren cd the sinh vat ra lam 4 loai nhti sau:
- Mang gan nhti ly ttidng ve mat ban tham, chi cho cac phan tti ntidc di qua.
- Mang cho phan tti ntidc va mot so' phan tti co cau tao tinh the di qua.
- Mang cho tat ca cac chat hoa tan, trti chat keo di qua.
- Mang sinh vat d trang thai “ray” cho tat ca cac chat hoa tan ke ca keo di
qua.
Da so cac loai mang trong cd the sinh vat thuoc loai 2 va 3. M ang te bao
thuoc loai 2, thanh mao mach thuoc loai 3. Mang loai 4 co rat it trong cd the trti
trtidng hdp bi ton thtidng, chang han khi ngtidi benh thieu oxy, thanh mao mach
xuat hien khuynh htidng de cho cac chat protein di qua.
Ve phtidng thtic van chuyen vat cha't qua mang ngtidi ta nhan tha'y co 2
phtidng thtic chu yeu:
- Hoa tan vao cac lipid cd d mang te bao. Van chuyen bang phtidng thtic nay
cd cac chat htiu cd khong hoa tan trong ntidc va cac chat co chtia nhom khdng
phan ctic nhti metyl (CH3), etyl (C2H 5), phenyl (C6H 5).
- Xam nhap vao te bao qua lo mang. Van chuyen theo phtidng thtic nay cd
cac ion va phan tti vat chat hoa tan trong ntidc va cac cha't cd chtia nhom phan ctic
hydroxyl (OH), cacboxyl (COOH), amin (N H 2). Phtidng phap dong vi phong xa da
khang dinh r i n g sti xam nhap qua lo mang khong phai luon luon la do sti th im
thau . Ngtidi ta gia thiet la trong cac lo mang chtia day ntidc cd cac ion dtidng hoac
am do ket qua cua hien ttidng hap thu cac ion. Bdi vay nhting hat vat chat mang
dien trai dau de dang xam nhap vao te bao, con cac hat cting dau thi bi day ra.
Neu cd hai phan tti tich dien cting dau lot vao lo m ang thi chung can nhau. Cac
ion hydro va hydroxyl tuy cd ban kinh be nhting thtic te hoan toan khdng tti ngoai
vao te bao. Sd di nhti vay vi chung cd tinh linh dong cao, de xe'p thanh nhom tren
be mat cua mang te bao va chung se day cac dien tich cting dau. Chinh vi vay ma
te bao trd thanh khong tha'm do'i vdi cac acid va bazd manh, cac acid va bazd yeu
lai tham de dang.
1.4.2. Dong luc va co che van chuyen vat chat qua mang te bao
Van chuyen vat chat qua mang la mot qua trinh phtic tap. Dtia vao sti khac
nhau ttidng doi ve dong ltic va cd che ngtidi ta chia van chuyen vat chat qua m a n g
te bao lam 3 loai chinh sau:
- Van chuyen thu dong
- Van chuyen chu dong
- Thtic bao va aim bao
74
1.4.2.1. V$n chuySn thu ddng
Van chuyen thu dong la qua trinh van chuyen vat chat qua mang co dong
luc la cac loai gradien khac nhau ton tai cl hai phia cua mang. Nang ltidng chi phi
cho cac loai van chuyen nay dtidc l&y ngay d phan nang ltidng dti trU trong cac
gradien, te bao khong phai cung cap them nang ltidng lay tti cac phan Ung hoa
sinh. Chieu van chuyen vat chat do tong cac vectd gradien d vting mang quyet
dinh.
Cac loai gradien thong thtidng ton tai d vung mang cua te bao song la
- Gradien nong do: xuat hien khi co sti chenh lech nong do cua mot chat nao
do gitia trong te bao va dich bao quanh te bao. Vi d te bao co rat nhieu loai chat
khac nhau do do co nhieu loai gradien nong do.
- Gradien tham thau xuat hien khi co sti chenh lech ve ap suat tham thau
gitia ben trong va ben ngoai te bao. CJ te bao song thi sti chenh lech ve ap suat
th&m thau keo rat quan trong.
- Gradien mang xuat hien khi co mang ban tham: cac phan tti co klch thtidc
nho qua mang de dang, con cac dai phan tti xam nhap qua mang vao te bao hoac
thoat ra ngoai kho. Ket qua la nong do d hai phia cua mang te bao se khac nhau.
- Gradien do hoa tan: xuat hien d ranh gidi hai pha khdng tron lan dtidc,
trong trtidng hdp chat da cho cd do hoa tan trong hai pha khong giong nhau. Sti
phan phoi nong do cua chat bat ky hoa tan dtidc trong ntidc va md deu phai tuan
theo dinh luat Nerst: “CJ nhiet do xac dinh, ty so" nong do mot chat hoa tan trong
hai pha long tiep xue khdng tron lan vao nhau la mot dai ltidng khdng doi khi dat
tdi trang thai can bang nhiet dong“
C
k = —- , vdi Cj va C2 la nong do chat hoa tan cua mot chat nao dd d hai pha,
Q
k dtidc goi la he so phan phoi.
- Gradien dien hoa: gay ra bdi sti chenh lech the dien hoa. Sti chuyen dong
cua cac ion theo the dien hoa cd the xay ra ca trong trtidng hdp khi chting dich
chuyen chong lai gradien nong do hay chong lai gradien dien the vi gradien dien
hoa la ket qua cua cac hieu ting hoa hoc va dien.
Do cd nhieu loai gradien d vung mang nen sti van chuyen vat chat qua mang
khong chi phu thuoc vao sti chenh lech nong do gitia trong va ngoai mang. Thi du:
do cd gradien mang ma nong do kali d trong te bao thtidng xuyen ldn gap 30-50
lan nong do cua no trong huyet thanh hay dich mo.
Chieu van chuyen vat chat phu thuoc vao cac yeu to* sau:
- Ttidng quan gitia cac gradien d vting mang (ve ca chieu va gia tri)
- Mtic do trao doi chat
- Ttidng quan gitia cac qua trinh tong hdp va phan huy cac dai phan tti quan
trong nhat cd trong thanh phan nguyen sinh chat.
Thi du nhu d cac te bao gia, cac nucleotid bi phan huy, cac goc p h o s p h a t va
K+ thai qua mang ra moi trtidng ben ngoai; d cac te bao non goc p h o s p h a t va K
lai chuyen theo chieu ngtidc lai, chung dtidc tich luy trong te bao bang c a c h gan
vao cac nucleotid.
Khi te bao s ip chet thi sti van chuyen vat chat qua mang tang len mot cach
khong thuan nghich va te bao mat kha nang van chuyen chon loc.
Van chuyen thu dong qua mang te bao co the thtic hien theo nhieu cd che
khac nhau, song khuech tan la cd che chu yeu. Ta quan tam den 3 dang khuech
tan:
- Khuech tan ddn gian
- Khuech tan lien hdp
- Khuech tan trao doi
K huech tan dcfn gian:
Khuech tan ddn gian la dang khuech tan ma vat chat chuyen dong thanh
dong trong dung moi dtidi tac dung cua gradien nong do. Cac phan tti ntidc va cac
anion thtidng khuech tan theo cd che nay.
Goi An la so* phan tii hoa tan khuech tan qua dien tich S trong khoang thdi
gian At. Ap dung dinh luat Fick ta cd :
A
An = - D . S .----- A t
Ax
Mat do dong vat chat khuech tan dtidc xac dinh bang cong thtic :
. An AC
O = — - = - D . ------
S. At Ax
AC P
An = -D .S .— A t = - S . — A C A t
£ k
P P
Vay An = S. — .(C, - C , ) A t hay O = ----- A C (3.26)
k ' k
Cd the xac dinh dtidc gia tri ctia P bang thtic nghiem. He sd" tham P cua
mang phu thuoc vao :
Tac dong qua lai cua cac phan tti va ion cung di qua mang.
Sti tham gia ctia cac phan tti va ion van chuyen vao cac qua trinh trao doi
vat chat trong te bao.
76
Neu chat khuech tan la chat dien ly thi ludng chat khuech tan qua mang
con phu thuoc vao do linh dong u+ cua cac ion dudng va u' cua cac ion am the hien
qua he so khuech tan D dUdc tinh bang cong thiic :
d = 2 . R T _ u^ u_
F u +u
trong do: R la hang so Clapeyron - M endeleev
T la nhiet do tuyet doi cua dung dich dien ly
F la hang so Faraday
Toe do cua mot chat nao do qua mang bang con dudng khuech tan ddn gian
dUdc xac dinh bdi tinh hoa tan cua chung trong lipid va bdi kich thudc cua cac
O
phan tii khuech tan. Nhiing chat hoa tan trong nUdc ma co phan tti ldn hdn 8 A
(nghia la ldn hdn dudng kinh cua lo) thi thUdng la khdng the di qua mang. Nhieu
phan tii tich dien thudng la hydrat hoa nghia la cd bao mot ldp vd cd tich nhieu
phan tii nUdc va cai vd nUdc ay da lam tang cao “dudng kinh hieu iing” cua cac
phan tii khuech tan, trong trUdng hdp dd toe do khuech tan cua chung be hdn toe
do khuech tan cua cac ion tu do khdng bi hydrat hoa. Cac lo hoat dong nhu the la
thanh cua chung mang dien tich dudng. Mdi dien tich dudng dUdc bao bdi mot
vung tich dien nhu the hudng vao long cua lo. Mdi mot ion tich dien dUdng cung
dUdc bao bdi mot vanh tich dien va 2 dien tich cung dau dd day nhau. Do dd ma
cac phan tii tich dien dudng rat kho khan va cham chap xuyen qua mang, ca khi
O
kich thudc cua chung nhd hdn 8 A .
Khuech tan lien hdp:
Khuech tan lien hdp la qua trinh van chuyen vat chat qua mang theo
gradien nong do, song cac phan tii vat chat chi lot dUdc qua mang khi dUdc gan
vao phan tu khac goi la chat mang. Cac chat glucose, glycerin, acid amin va mot
so" chat htiu cd khac van chuyen theo cd che nay. Qua trinh nay mang dac tinh
“dong hoc bao hoa” : khi nong do phan tti chat tham nhap d mdi trudng ngoai nhd
thi toe do van chuyen cua chting vao trong te bao la ty le thuan vdi nong do dd.
Tuy nhien khi nong do phan tti chat tham nhap ldn thi sU ty le thuan khong con
ton tai dUdc ntia vi chat mang da “no” roi. Cac chat mang cd tinh dac trUng, chting
chi cd the lien ket vdi mot loai phan tti hoac la phan tti khac nhung phai cd cau
true rat giong vdi loai tren. Chinh vi vay ma thuc te cac phan tti dudng cd cau tao
hoa hoc giong nhau se canh tranh vdi nhau ve mien lien ket vdi chat mang.
Phan tti chat xam nhap vao te bao, con goi la cd chat, ky hieu C. phan tti
chat mang la M. cd the ket hdp vdi nhau tao thanh phtic chat MC hoac MC phan
ly thanh M va C:
M + C # MC
Ky hieu nong do phtic chat MC d mat trong va mat ngoai la [MC]tr va [MC]n(,
thi mat do dong vat chat MC qua mang la:
< b = - [ M C \ , ) < 3 2 8 )
[Cl, [c L
k + [ c l, k + [Cl
k o
trong dd — = k , vdi k h k2 tudng Ung la he so phan ly va tong hdp phUc chat, [M ]
k2
la nong do cua toan bo chat mang d vung xac dinh ma ta xet.
K huech tan trao d o i:
Cung nhu khuech tan lien hdp, khuech tan trao doi xay ra khi cd su tham
gia cua chat mang, song chi cd dieu khac la phan tii chat mang thuc hien mot qua
trinh van chuyen vong. Sau khi mang phan tti cd chat ra phia ngoai m ang te bao
roi, phan tii chat mang lai gan ngay vdi mot phan tti cd chat khac cung io a i d
ngoai mang te bao roi lai van chuyen no vao phia trong te bao.
Dua vao cd che khuech tan nay chung ta cd the giai thich dUdc sU van
chuyen cua cac ion Na+ qua mang hdng cau trong sU kien do danh dau phong xa
ma thay cac ion Na+ cua hong c i u nhanh chong doi cho cho cac ion Na* cua huyet
thanh trong khi nong do cua chung d huyet thanh va d hong cau khong thay do’i.
- Hien tUdng van chuyen vat chat luon xay ra theo chieu chong lai gradien
nong do hoac ngUdc chieu gradien dien hoa khi cd chat la cac ion.
78
- Hi$n tUdng v&n chuyen luon c&n dUdc cung cap nang liidng. Nguon cung
c^fp n&ng lUdng \k cac qua trin h phan huy glycogen, qua trin h ho h&'p ho&c
qua trin h thuy phan adenosin triphosphat ATP.
Qua trinh v&n chuyen dUdc goi 1& tich tu neu dong vat chat tii moi trUdng
ngoai di vko te b&o v& goi 1& xuat tiet neu vat chat tii te bao di ra moi trUdng
ngo&i.
Co the chia van chuyen tich cUc ra thanh 3 cd che:
- Chuyen dich nhom: d day cd chat dUdc van chuyen bi thay doi qua sU tao
thanh nhiing lien ket dong hoa tri m6i, nang liidng de van chuyen b&ng nang
liidng c&n thiet de tao ra cd chat.
- Van chuyen tich cUc tien phat la tao ra nhiing lien ket dong hoa tri mdi
trong chat mang, nang liidng de van chuyen dien ra b&ng nang ludng can thiet de
lam thay doi hinh dang chat mang.
- Van chuyen tich cUc th ii phat: d day cd chat dau dUdc van chuyen mot cach
tich ciic, vi du Na+ tao ra the nang gradien dien hoa, ma the nang nay hudng sii
van chuyen cua cd chat th ii hai, vi du nhu dUdng, acid amin, theo gradien nay.
Dudi day trin h bay qua trinh van chuyen Na+, K+ (thuoc loai cd che van
chuyen tich cUc tien phat) la th i du dien hinh cua van chuyen tich ciic. Day la sii
van chuyen cac ion Na+ va K+ theo chieu chong lai gradien dien hoa, chuyen van
nay chi xay ra khi co mat ATP va cac ion Mg++, dong thdi khi ay ATP thuy phan
giai phong nang liidng. Qua tinh toan Hodgkin thay rang nang lUdng giai phong
ra do qua trin h phan huy 1 moi ATP co the du de van chuyen 1 moi ion dUdng
chong lai gradien dien hoa. Su hao ton nang ludng ldn nhii vay chi dung vdi
trUdng hdp van chuyen cua cac ion H + qua mang te bao da day. Con doi vdi van
chuyen Na+ th i cti lm ol ATP van chuyen dUdc 3 moi ion Na+ va trong hong c&u
gan 2 moi K+ di vao th i co 3 moi Na+ di ra.
Cd che van chuyen cac ion Na+ va K + co the giai thich bang sd do sau:
M, + Na+ + MgATP <=» NaM, ~ P + Mg++ + ADP
x
NaM, ~ P ^=± NaM 2 ~ P
NaM 2 ~ P Na+ + M 2 ~ P
M2 ~ P + K+ KM 2 ~ P
v
KM2~ P KM, ~ P
KM, ~ P M, ~ P + K +
0 giai doan ( 1) Na+ gan vao chat mang M,, chat mang nay xuat hien cung
vdi MgATP d mat trong cua mang te bao. Qua trin h phosphoryl hoa xay ra, cung
cap nang liidng cho phuc hdp “Na-chat mang” la NaM, - P lot qua mang te bao.
Do tac dung cua chat x d mat ngoai mang te bao, cau true cua phiic hop XaM, ~ P
79
bi bien doi thanh phiic hop NaM 2 ~ P d giai doan (2 ) tiic la M, bi bien doi thanh
M 2. Do chat mang M 2 gan rat yeu vdi Na+ nen phiic hdp nay bi phan ly trong giai
doan (3) va Na+ di ra moi triidng ngoai. 6 giai doan (4 ) chat mang M 2 gan vdi K 4 d
mat ngoai mang te bao tao thanh phiic hdp KM 2 ~ P, phiic hdp nay di vao phia
trong te bao. Trong giai doan (5), d mat trong te bao, do tac dung cua chat y, phiic
hdp KM 2 ~ P bien thanh KM, ~ P, tiic la M 2 bien doi thanh M,. Do ai liic hoa hoc
cua M, vdi K+ nho (ldn doi vdi Na+) nen phiic hdp phan ly trong giai doan (6 ) giai
phong K+ va chuyen vao trong te bao. qua trin h sau do dUdc tiep dien tii dau.
Nhu vay qua trinh van chuyen tich ciic Na+ va K + luon xay ra dong thdi vdi
sii thuy phan ATP. Cac ket qua thiic nghiem da chiing minh r&ng de xav ra sii
thuy phan ATP can phai co mot loai men dac hieu la adenosin triphosphatase. Do
chat nay chi co hoat tinh toi da khi co mat cac ion N a \ K + nen ta thudng goi chat
men do la Na+, K + -adenosin triphosphatase hay chat van chuyen adenosin
triphosphatase. NgUdi ta cung tim thay la neu d hai phia cua mang te bao co sii
phan bo" khong dong deu cac ion K +, Na+ th i nhat thiet d trong mang te bao phai
co men adenosin triphosphatase.
Kha nang thiic bao khdng nhiing chi cd d cac vi sinh vat md con thay d mot
so loai te bao cua sinh vat da bao. O dong vat cd vu, cac bach cau hat hoac cac te
bao cd nguon goc trung bi (he vong mac noi md) cd kha nang thiic bao. Hien tiidng
thiic bao bi chi phoi chu yeu bdi cac yeu to hod ly nhii tiidng tac hoa hoc, dien tich
be mat cua mang vd cua cac hat.
9
Hien tiidng dm bao thiidng xay ra khi trong mdi triidng cd cac chat hoa tan
dac triing nhii protein, cac acid amin, kiem hoa tan... Khi dd, d amip se hinh
thanh cac chan gia ngan vd trong moi chan gia se xuat hien cac ranh cd hinh song
chay tii dinh den phan goc chan gia. O phan cuoi cung cua ranh, khdng bao diidc
hinh thanh vd ve sau khdng bao nay tach khoi chan gia vd di sau vao te bao chat.
Doi vdi te bao dong vat bac cao thi khi dm bao cung xay ra chuyen dong hinh song
cua mang, nhiing khdng hinh thanh cac ranh, cac khdng bao diidc tao thanh se
80
dinh vdi cac phan tii protein tap trung d tren mang (ldp protein nay co nong do
gap den 50 lan nong do dung dich protein d moi triidng). Sau do mang lom vao
trong tebao vd hinh thanh cac bong rieng biet co chiia cac phan tii bi bat giit.
Qua trinh thiic bao va am bao giong qua trin h van chuyen tich ciic d cho la
chi xay ra khi dUdc cung cap nang lUdng (nguon nang ludng cung la ATP) va la cd
che van chuyen co chon loc qua mang te bao. Cd che nay da cho phep giai thich
cac phan tii ldn hdn hoa tan trong nUdc qua mang, th i du cac phan tii protein hoac
acid nucleic.
Ta can chu y them rang d qua trinh thiic bao va am bao, te bao hap thu ca
chat doc. Cac chat dUa vao trong te bao dUdc tieu hoa b&ng cac loai men co trong
thanh phan cua mang hoac b&ng cac men cd kha nang phan huy rat cao chiia
trong cac hat lyzosom.
Ngoai ra con cd qua trin h ngUdc lai trong dd cac khong bao cd mang bao boc
se bi dinh vao mang va cac chat chiia trong khong bao se bi bai tiet ra ngoai, dac
biet la d cac te bao tiet thudng dUdc goi la qua trin h bai xuat.
Nhd cd mang te bao vdi cac dang van chuyen vat chat thu dong, chu dong,
thiic bao va am bao ma te bao trao doi vat chat va nang liidng vdi moi trUdng xung
quanh. Sii trao doi vat chat dudi dang nao cung phai tieu ton nang lUdng: dd la
nang ludng dii trtf dudi dang cac gradien hoac nang lUdng cua sU thuy phan ATP
mot cach chu dong theo yeu cau cua hoat dong song. Hoat dong cua mang te bao
nhu vay co the coi la mot trong nhiing dau hieu quan trong bieu thi hoat dong song.
2. CHUYEN DONG CUA CHAT LONG VA SL/VAN CHUYEN MAU TRONG CO THE
2.1. Cac phan tur va ion trong cd the
2.1.1. Phan tu va cac ion trong c a the sinh vat
Trong tat ca cac qua trin h sinh hoc deu cd sii tham gia cua cac phan tu va
ion. Dai da so" cac qua trin h dd deu cd mot so" liidng phan tu va ion rat ldn tham
gia nhu van chuyen mau, qua trin h ho hap v.v... Cung cd qua trin h nhu di truyen
chi cd rat ft cac phan tii ADN tham gia nhung pham chat cua cac phan tu nay
quyet dinh hoan toan viec hinh thanh mot ca the song mdi. Cac phan tii va ion
trong cd the song phai dam bao 3 vai tro la yeu to" cau true cua cd the: du trii,
van chuyen, giai phong nang liidng can thiet cho hoat dong song. Mot so" phan tu
chiia diing cac thong tin quan trong va can thiet cho qua trin h song ke ca thong
tin di truyen.
81
- D u ng dich hod tan khong dien ly: la mot he dong nha't gom 2 hay nhieu
chat va cac cha't n&y khong co kha nang phan ly thanh ion. Khi nghien ctiu loai
dung dich nay ta quan tam den ti le cha't tan trong dung dich (nong do) bdi vi moi
tinh ch^t cua dung dich deu phu thuoc v&o nong do cua n6.
- D ung dich hod tan chat dien ly: khac vdi dung dich tren 0 cho cac cha't hoa
tan co kha nang phan ly thanh cac ion dtidng va am. Do dien ly phu thuoc v&o
dung moi, nhiet do, nong do chat dien ly. Dung dich khong dien ly va dung dich
dien ly dUdc goi chung la dung dich thUc.
- D ung dich keo: la mot he phan tan di the, chung gom mot pha lien tuc
(moi trtidng) va cac phan tti chia nho vdi kich thtidc va hinh dang co the khac
nhau (pha phan tan). Trong mdi trUdng nay, cac phan tti chia nhd trong dung dich
keo hay con goi la tieu phan keo (hat keo) cd kich thudc tti 1 100 nm. Khi moi
trUdng phan tan la chat long thi dung dich keo dtidc goi la sol long. Neu moi
trUdng phan tan la nUdc thi goi la sol nUdc. Neu la cha't long htiu cd thi dUdc goi la
sol htiu cd. Dd'i vdi cd the ta quan tam chu yeu den sol long. Sol long dUdc chia lam
hai loai: keo than dich va keo sd dich.
- D ung dich dai phan tii: cac dai phan tti cd khoi liidng ldn (cd hang chuc
nghin den hang chuc trieu Dalton) nhu protein, polymer cao phan tti kich thudc
ldn... Do vay, dung dich dai phan tti cung la mot dang cua dung dich keo va cung
cd cac tinh chat chung nhu dung dich keo.
2.2. Cac djnh luat ve sir van chuyen cua chat long
De khao sat cac dinh luat ve sU chuyen dong cua chat long, ngUdi ta dua ra
khai niem chat long ly tudng va chat long thuc. Chat long ly tudng la chat long
tuyet doi khdng nen dUdc va ben trong cha't long khdng cd ma sat. Tuy nhien, vdi
mtic do kha chinh xac d nhting ap sua't va nhiet do binh thudng ta cd the xem cha't
long la ly tudng.
2.2.1. Dinh luat bao toan the tich hay Phirong trinh lien tuc
Xet mot ong d i n cd chat long ly ttidng chay lien tuc (hinh 3.11). Sau mot ddn
vi thdi gian, the tich chat long chay ra khoi tiet dien S2ia: V2 = S 2 . v2
trong dd, v2 la toe do chay cua chat long d S2 va v,\a toe do chay cua cha't
long d Sj. Do chay lien tuc va khdng nen dUdc, ltidng cha't long chay qua S, vao de
bu cho chay qua S2. Hai the tich nay bang nhau cho nen tai ndi cd tiet dien tang,
to'c do chay giam va ngUdc lai, ndi cd tiet dien giam thi to'c do chay tang, ta viet
dUdc;
±3___ _
v2 Hinh 3.11. M inh hoa ve
PhUdng trinh lien tuc
82
2.2.2. Djnh luat hay Phi/ong trinh Bernoulli dx,
Tren hinh 3.12, ta co khoi cha't long
chiem vi tri (1 ,2 ) chuyen dong tdi chiem vi
tri (1’,2’j. Khoi cha't long nay chuyen dong
dtidc nhu vky la do ap suat p ; gay nen luc
F, = p , . S, day cha't long tien tdi. Ap sua't
p 2 gay lUc F 2 = p 2. S2 can chuyen dong cha't
long. Tinh cong thuc hien do ap sua't chat
long va stf bien doi cd nang cua khoi chat
long gitia hai vi tri (2, 2’) va (1, 1’) dong
thdi ap dung dinh luat ve moi lien he gitia
Hinh 3.12. Minh hoa phUdng trinh Bernuli
cong va cd nang ta cd the chting minh:
mv
p V + mgh H-------- = const (3.31)
Day la phtfdng trinh Bernoulli hay dinh luat bao toan nang lUdng doi vdi
chat long ly tiidng (Ta da coi khdng cd liic ma sat trong long chat long).
Vi m / V = p la khoi liidng rieng cua cha't long nen lay phiidng trinh (3.31)
chia cho V thi ta diidc:
v2
p + p — -const (3.32)
Dd la bieu thtic toan hoc cua dinh luat Bernoulli: ap suat chat long khdng
nhdt (khdng ma sat) chay theo o'ng nam ngang se tang tai ndi nao to'c do chay
giam va ngiidc lai, giam tai ndi nao to'c do chay tang.
2.2.3.1. Khai niem tuc noi ma sat trong Idng chat long
Chat long thiic khac chat long ly ttidng d cho khi chay trong long o'ng, chat
long thuc cd ma sat dong thdi cd kha nang nen dUdc chut It. Tuy theo to'c do chay
chat long thuc, cd the cd hai loai chuyen dong: chuyen dong xoay va chuyen dong
thanh ldp. Trong trudng hdp o'ng tru, dong chay ma trong dd tat ca cac phan tti
cha't long chuyen dong theo hudng song song vdi true cua ong goi la dong chay
thanh ldp. Dong chay thanh ldp chi cd the cd trong trudng hdp to'c do dong chay
khdng ldn lam va thiet dien ngang cua o'ng nhd.
Khi chat long chuyen dong thanh ldp, ta cd the hinh dung cha't long xep
thanh nhieu ldp khac nhau cd be day vd cting nhd, mdi ldp cd mot toe do chay khac
nhau. Bang thuc nghiem ngudi ta xac dinh dUdc rang, van to'c ldp chat long tiep
83
xue vdi thanh ong luon luon bang khong. Van toe cac ldp tang dan theo hiidng ra
xa thanh ong.
De hieu ro hdn y nghia cua do nhdt ta xet rieng hai ldp A va B giap nhau cd
be day vd cung nhd dx (hinh 3.13). Toe do chay cua ldp B la v va toe do chay cua
ldp A la (v + dv). Ldp A cd xu hudng k6o
ldp B chuyen dong nhanh hdn. ngUdc lai
ldp B cd xu hudng kim chuyen dong cua
v+ dv
ldp A cham lai. Dd la vi gitia hai ldp co
mot luc ma sat. NgUdi ta goi dd la noi
»
A luc ma sat cua chat long. Luc noi ma sat
dx lam thay doi to'c do chay cua cac ldp
B »
chat long. Gia tri cua luc noi ma sat F
ty le thuan vdi dien tich tiep xue gitia
hai ldp S, gradient van toe dv I dx gitia
Hinh 3.13. C hat long chuyen dong thanh ldp
chung va la he so' nhdt ctia chat long rj:
J? =
F 77 dv S
— C
dx
Cong thtic tren cd the viet la:
dx 1
rj = F — — (3.33)
dv S
Neu cac dai lUdng dv I dx va S bang 1 thi rj = F. Nhu vay nghia la he so' noi
ma sat la luc ma sat xuat hien gitia hai ldp chat long thuc chuyen dong thanh ldp
cd gradien to'c do la 1 va dien tich tiep xue la 1 ddn vi. Vi vay, ngudi ta cd the dung
he so' nhdt de bieu dien noi luc ma sat (do nhdt) cua mot chat long. 0 he SI, he so'
77 dUdc tinh bang N.s/m 2 va dUdc goi la Poiseuille (doc la poaddi):
N .s
1 poiseuille = 1
m
Tuy nhien ngUdi ta thudng dting ddn vi khac ctia- t] la Poise (doc la Poa),
dUdc viet tat la P .
84
n = rio 0 + 2>5 v ) (3.35)
Hinh 3.14a
Poiseuille da chUng minh dUdc cong thUc bieu dien sU bien thien to'c do cac
ldp chat long trong mot ong tru hep nam ngang (hinh 3.14b) nhu sau:
Ap.(R-r):
v=
877Z
trong dd v la van to'c cua ldp chat long, R la ban kinh ong con r la khoang
cach tU true ong den ldp chat long de cap den, L la chieu dai o'ng, rj la he so' nhdt,
Ap la do chenh lech ap suat giUa 2 dau ong.
TU dd cd the tinh dUdc lUu lu'dng chat long chay qua mot ong tru nam ngang
trong mot giay theo cong thUc mang ten Poiseuille nhu sau :
n R 4 Ap
Q= (3.36)
8 7 Z.
85
C) day chung ta can lUu y rang, cong thtic Poisseuill chi ap dung cho ong tru
n&m ngang co thiet dien nho, vi khi do chat long chuyen dong trong ong chi nhd
chenh lech ap suat gitia hai dau o'ng, trong luc khong c&n xet tdi. TrUdng hdp ong
khong n&m ngang phai xet den ca trong lUc, thi du nhu tim bdm mau len dau thi
kho hdn bdm mau xuong chi dudi khi ngUdi dang dting.
8n L
Dai lifdng —— con dUdc goi la stic can thuy dong luc cua o'ng tru hep doi vdi
nR
chat long cd do nhdt 77.
Hoat dong cua tim trUdc het de cung cap cho mau mot ap suat nhat dinh. Do
tam that co bop, mau tti that trai vao dong mach chu va tti that phai %-ao dong
mach phoi. Khi tam nhi phai dan, mau tti tinh mach chu dUdc htit ve. Ngudi ta
thay khi tam that trai co, ap suat trong dd len den 120 + 150 mmHg. Mau dude
86
d&’y ra do moi lan tim co bop khoang 40 - 70 ml, tiic la khoang 4 + 6 llt/phut. Nhu
v&y, gia tri liic P dat ciic dai khi mau ve buong tim nhieu nhat vi luc do buong tim
diidc gian rong nhat lam cho gia tri S tang len. Qua trinh do xay ra tU tU va deu
dan nen d ngUdi binh thiidng liic F cung bien thien theo thdi gian. Ngtidi ta da do
diidc la dau tam thu, gia tri liic toan phan cua cd tim la 89 N (Newton), d cuoi tam
thu gia tri do la 67 N. Tim co bop diidc la nhd hoat dong cua cac sdi cd tim. Nguyen
nhan la do sdi cd tim diidc keo dai ra diidi tac dung cua liidng mau chtia trong tim
vao cuoi thdi ky tam triidng. Cac buong tim co the coi nhuf co dang ciu . Khi mau
chtia day buong tim, cac sdi cd diidc gian dai ra diidi tac dung cua liic F do khoi
liidng mau chtia trong buong tim gay ra. Gia tri cua liic diidc xac dinh:
F = P.S
P la ap suat trong buong tim, S la dien tich mat trong buong tim.
— = £— hoac — = kP
I S I
Trong dd F la liic tac dung, S la dien tich chiu tac dung cua liic, k la hang so",
P diidc goi la suat liic tac dung, E la modun dan hdi hay con goi la modun Young,
vdi E = — .
k
Do vay, liic F dat len thanh mach tai mot diem nhat dinh bang:
F = ™A ,
I
87
Qua do ta thay trong thdi gian bien dang, gia tri luc khong phai la hang so
ma bien thien ty le v6i do dai Al d tting thdi diem. Cong thuc hien do sii bien dang
se diidc tinh theo gia tri trung binh cua lac. Vi vay ta co:
A = ~FA l
Hay: A = —. ^ - . ( A / ) 2
2 1
Cong nay tao ra the nang Et cua bien dang dan hoi vdi:
E = I . ^ . (A/ ) 2 (3.37)
' 2 1
Vay, the nang cua thanh mach ty le binh phiidng cua do bien dang (Al)2.
Qua cong thtic 3.37 va hinh 3.16, ta thay mach gian cang rong thi the nang
dii trti cang 16n. The nang nay ro rang co gia tri bien thien tuy thuoc vao tting
thdi diem. C) thdi ky tim khong co bop, ap suat dong chay giam xuong dan, The
nang d thanh mach se cung cap ap suat de bti vao lam cho dong chay lien tuc va
dieu hoa trong suo't ca thdi ky tam triidng.
88
mot sii giam the nang cua nUdc the hien d cac do cao h 1( h2, h 3 thap dan so vdi do
cao h. The nang hao hut do dung de tao nen to'c do chay va de th&ng liic can cua
thanh ong, trong dd phan ldn nang liidng dung de th&ng liic can.
Neu goi Ap la do giam ap su&"t giufa hai dau mot doan mach va R la siic can
cua doan mach, V la the tich mau chay qua doan mach trong mot ddn vi thdi gian.
NgUdi ta chiing minh dUdc rang:
Ap = R.V hay R = Ap / V
Ap suat d dau he tu&n hoan tiic la trong tam that trai khoang 130 mmHg, d
cuoi tiic la trong tam nhi phai khoang 5 mmHg. The tich mau lUu thong binh
thudng khoang 5 1/ phut (tiic 83 ml/ s). Nhu vay, siic can R cua toan he mach la:
R = (130 - 5)/ 83 w 1,5 ddn vi.
Khi gang siic, ap liic d dong mach chu cd the tang len den 150 mmHg va luu
ludng tang len gap 3. Luc dd siic can ngoai vi:
R = (130 - 5)/ (83 x 3) = 0,5 ddn vi.
Nhu the nghia la khi can thiet, do hoat dong cua tim nhanh len va anh
hudng cua nhieu yeu to" mach mau, lUu ludng mau tang len da lam cho siic can
ngoai vi cua he mach chi con 1/3 gia tri luc binh thudng. O nhiing benh nhan cao
huyet ap, ap liic d dong mach chu cd the tang len den 200 mmHg nhung lUu ludng
mau lai khong tang len dUdc vi gia tri cua siic can ngoai vi tang len den 2,3 ddn
vi. Do dd, tim lam viec kho khan hdn nhieu.
Ta cung cd the ap dung cong thiic Poiseuille de Udc tinh R.
Cong thiic Poiseuille: ^4 Ap
V = — .Ap R = 17
StjI V
D
Tiic la: R = —— (3.38)
t it
Cong thiic nay cho thay siic can chung cua mach ngoai vi phu thuoc vao cac
yeu to" hinh hoc (r va 1) cua he mach va phu thuoc vao he so" nhdt cua mau ngoai
vi. Cong thiic nay cung dUdc van dung de giai thich anh hudng cua yeu to" hinh
hoc cua mach mau len ap suat va toe do chay cua mau.
2.3.2. S u thay doi ap suat va toe do chay cua mau trong cac doan mach
89
cI dong mach chu khoang 130 -s- 150 mmHg roi giam d4n theo chieu dai cua h$
mach. C) cac dong mach nho ap suat mau la 70 -5- 80 mmHg, khi den mao mach chi
con 20 -s- 30 mmHg. Ap suat d tinh mach khoang 8 + 1 5 mmHg, con trUdc khi do
vao tim, b tinh mach chu, ap suat mau co gia tr i am so vdi ap suat khi quyen. Tom
lai, he mach da co mot siic can dang ke doi vdi chuyen dong cua mau la cho ap
suat mau giam dan. NgUdi ta tinh toan thay, neu coi siic can cua tat ca cac he
mach la 100% thi cac doan mach da dong gop nhiing ty le nhu sau: tif dong mach
chu 4den dong mach nho la 20% (15 + 25%), he tinh mach la 10% (5 + 15%), he
dong mach nho va mao mach chiem nhieu nhat va la 70% (60 -r 80%), trong do
mao mach chiem 20 %.
Hinh 3.18. Sti thay doi ap suat mau trong cac doan mach A, B, C,
D, E Cfng vdi cac doan dong mach chu, dong mach I6n, mao mach,
tinh mach nho va tinh mach ldn.
1. ap suat tam thu.
2. ap suat tam trtidng.
90
Tuy tiet dien cua mot tieu dong mach nho hdn dong mach chu, nhung do phan
thanh nhieu nhanh nen tong tiet dien cua tieu dong mach ldn hdn cua dong mach
chu va ngUdc lai, tong tiet dien cua tieu dong mach lai nho hdn cua mao mach.
Cac do dac cu the cho thay tong tiet dien tang dan tu: dong mach chu den mao
mach roi giam dan tu! mao mach den tinh mach chu. Tong tiet dien cua mao mach
ldn gap 400 + 800 lan tiet dien cua dong mach chu va bin g 200 -s- 400 lan tong tiet
dien cua cac tinh mach nho.
2.3.3. Mot so yeu to chmh anh hudng den tuan hoan mau
Cd nhieu yeu to" anh hUdng den tuan hoan mau. TrUdc het la cac hoat dong
chu quan cua cd the lam tang qua trin h chuyen hoa, cac roi loan benh ly d ngay
he tuan hoan va cac hoat dong sinh hoc khac cua cd the. O day ta chi de cap den
cac yeu to" khach quan quan trong anh hUdng triic tiep den hoat dong cua tim,
thanh mach hay khoi liidng the dich trong cd the.
91
mau dong mach chay tii tim xuong chi dudi thu nhan dUdc. Day la cd che rat phiic
tap da hinh thanh trong dieu kien song binh thudng tren cd sd nhiing phan xa c6
dieu kien. Chinh vi vay, khi con ngUdi d trong nhiing dieu kien ve trong trtidng bi
thay doi trong vu tru, roi loan hoat dong cua he tu&n hoan sdm xuat hien.
92
3.1.1. C o che hit vao
Trong long ngUc, phoi d trang thai gian cang do to chtic cd tinh dan hoi.
Mang phoi ngan cach phoi va long ngiic bao gom hai la: la thanh va la tang. Cau
tao dd tao nen khoang mang phoi n&m gitia hai la. Trong dieu kien can b&ng ap
suat d phe nang Pacan b&ng vdi to’ng ap suat khoang mang phoi Pop va ap suat co
lai gay ra do tfnh dan hoi cua phoi Pp (Hinh 3.20).
Pa = Pop + Pp (3.39)
Ttic la ap suat khoang Pop nho hdn ap suat khi quyen Pamot gia tr i bang stic
cang cua long ngUc Pp. Do ap suat khoang thudng dUdc coi la gia tri am neu coi ap
suat khi quyen bang 0. Ap suat am d khoang lam cho long ngUc cd xu hudng co
lai, nghia la cd xu hudng ngUdc vdi stic cang cua phoi.
Dong tac h it vao thtic hien dtidc la nhd tang the tich long ngUc bang cach
nang cac xtidng stidn len va ha cd hoanh xuong. Cd hoanh rat quan trong cho ho
hap vi bao dam cho 2/3 viec thong khi d phoi. The tich long ngUc tang len, trUdc
het lam giam ap suat khoang mang phoi, nhd dd phoi cd the gian ra va do vay
(theo dinh luat Boyle - Mariotte) ap suat trong cac phe nang giam xuong. Sti xuat
hien hieu ap suat gitia khi quyen va phe nang dd lam cho khdng khi di chuyen
thanh dong tti mdi trUdng vao phoi. Ltiu ltidng khi V dtidc tinh bang cong thtic:
V = Ap/ R
V tinh theo lit/ giay trong dd Ap la hieu ap suat gitia khi quyen va phe nang,
R la stic can dong hoc gay ra bdi sU ma sat gitia dong khi chuyen dong vdi thanh
dtidng ho hap va lUc noi ma sat ben trong long chat khi.
Stic can dong hoc phu thuoc rat nhieu yeu to", nhat la chieu dai l, ban kinh r
cua ong va luc ma sat gitia dong khi va dudng ho hap, he sd" nhdt cua chat khi.
3.1.2. Co che th a ra
Khong kh i tti phoi dUdc day ra ngoai la do the tich long ngtic bi giam xuong.
Dieu dd lam tang ap luc khoang mang phoi. Luc nay, do ap luc tti khoang mang,
cac phe nang co lai lam cho ap suat khdng khi trong phe" nang tang len cao hdn ap
suat khi quyen. Do vay, dong khi di chuyen tti phoi ra ngoai. Cd che lam cho the
tich long ngUc giam xuong khi thd ra nhti sau: khi trtidng ltic cd h it vao giam di,
do tac dung cua luc ltic dan hoi cua long ngtic, cua cac cd quan trong long ngtic va
cua trong ltidng long ngtic, the tich long ngtic bat dau giam xuong. Dd la mot qua
trinh tti nhien, khdng doi hoi gang stic. Ngoai ra con cd mot sd" cd (cd lien sUdn
trong, cd bung, v.v...) khi co lam cho the tich long ngUc giam xuong. Cd hoanh
nang len cung lam cho the tich long ngtic hep lai ro ret. Khi cac ltic dan hoi cua
phoi can bang vdi ap suat khoang mang phoi th i dong tac thd ra ket thuc, vi vay
trong phoi con dong lai mot ltidng khdng khi chtia dtidc day het ra ngoai.
Ngoai ra. trong dong tac thd ra con cd vai trd cua cac ltic chong lai do cac
phu tang trong bung bi cd hoanh don ep xuong dtidi toi da khi h it vao. sU dan hoi
cua to chtic phoi. luc chong lai do cac md bi di chuyen khi h it vao...
93
Nhin chung, tac dong cua cac co ho h&'p len phoi thuc hien mot cach gian
tiep thong qua sti thay doi ap su&'t khoang. Dieu d6 anh hudng den ap su&t trong
phe nang. Nguyen nhan trtic tiep lam cho khong khi di chuyen qua dudng ho hap
1& sti dao dong co chu ky cua ap su&'t phe nang. Neu long ngtic bi thung hofic bi
tran khi mang phoi tiic la nhan to' quan trong cua co che ho h&'p (ap suat khoang
mang) da bi loai bo. Luc do, do tinh dan hoi cua n 6 , phoi de bi xep lai. Qua trinh
thong khi d pho’i cung khdng xay ra binh thtidng ntia vi khi thay doi the tich long
ngtic, khong khi khdng di chuyen qua dtidng ho hap binh thudng ma chuyen qua
lo thung hoac lo thong nhan tao. Nhting vet thtidng loai n&y anh hudng nhieu den
ho hap.
A = \p.dV
p la ap suat tong hdp dat vao he ho hap d mdi thdi diem cua chu trin h ho hap
dV la so' tang the tich cua he.
Trong thtic te, muon do cong ho hap can cd phe dung ke. Theo ket qua thu
dtidc ngtidi ta diing dudng cong bieu dien sU phu thuoc ap sua't vao the tich va tti
dd ma tinh toan. Ket qua thu dUdc cho biet: d trang thai tinh (thong khi dudi 10 1/
phut), cong ho hap khoang 0,1 v 0,59 J/1 hay 0,98 h- 4,9 J/ phut. Khi tang the tich
thd trong 1 phut cong ho hap se tang nhung khdng ty le vi dieu do lien quan den
sii tang stic can dong hoc. Ngtidi ta thay r&ng viec ket hdp tot gitia chieu sau va
tan so' thd thich hdp ttic la lam cho cong thtic hien de ho hap 1 lit khdng khi nho
nhat. Dieu dd cd the thuc hien dUdc nhd he tho'ng dieu khien tu nhien trong cd the
va sti tap luyen.
* Dinh luat Henry cho biet: ludng khi tham nhap (khuech tan) dUdc vao chat
long ty le vdi ap suat rieng phan cua chat khi dd tren be mat chat long. Chung ta
biet la he sd khuech tan cua khi phu thuoc vao ban chat khi thanh phan trong
hdn hdp khi (nhti khdng khi ch&ng han).
94
* Dinh lu&t Dalton (xem 1. 1.2 )
Mau chiia r&'t nhieu th&nh ph£n, vi vay sti tham nhap cua khi vao mau
khong chi ddn thu&n phu thuoc v&o dac diem cua chat khi.
* Dinh luat Cetrenov: Cetrenov khi nghien ciiu sti th&m thau cua khi C 0 2
v&o dung dich th&y ltidng khi hoik tan v&o dung dich ty le nghich vdi nong do mud'i
v& cac chat ho& tan trong dd (protein, lipid, v.v...). Tac gia da tim dtidc bieu thtic
lien he gitia nong do C cua ch^t dien ly trong dung dich va ltidng khi hoa tan S, la:
l g f = *.C
S0 la ltidng khi hoa tan vao ntidc nguyen chat; S la ltidng khi hoa tan vao
dung dich cd chat dien ly d nong do C; k la hang so".
Bang 3.2. He so khuech tan cCia mot so khi quan trong trong cac dung dich
He so khuech tan
Dung djch C 02 o2 n2
Do hien ttidng khuech tan ddn thuan va cac hien ttidng sinh hoc khac, cac
chat khi thanh phan 0 2, C02, N 2 tham nhap vao cac ndi trong cd the vdi cac gia tri
khac nhau. d phe nang, phan ap cua C02, 0 2, N 2 lan ltidt la 39, 99 va 575 mmHg.
Vay, the tich khi cd the xam nhap vao 1ml mau theo quy luat khuech tan ddn
thuan chi la:
k p.,
V -
P
vdi: k la he sd" ma gia tri da cho d bang 3.2; pn la phan ap khi thanh phan; p
la ap suat khi quyen.
Ket qua do dac thtic te ap suat rieng phan cua cac thanh phan khi trong cd
the dtidc trin h bay d bang 3.3.
Dtia vao dinh luat Henry, chung ta cung hieu dtidc chieu van chuyen cua 0 2
va C0 2 trong cd the. Do chenh lech ap suat, 0 2 dtidc khuech tan tti phe nang
(phan ap la 99,8 mmHg) den mau d mao mach cua tinh mach quanh dd (phan ap
la 38 mmHg). Mau se trd thanh mau do chtia nhieu 0 2 va chuyen den cac md, te
/ 1 J* ty
bao khap cd the. O md, 0 2 tti mau dong mach (phan ap la 99 mmHg) se chuyen
vao dich gian bao (phan ap la 20 mmHg). 6 day phan ap cua C 02rat cao (53 + 76
mmHg) nen C 0 2 khuech tan tti dich gian bao vao mau dong mach (39.6 mmHg).
95
Bang 3.3. Ap suat rieng phan cua C 0 2, 0 2 va N2(don vi la mmHg) trong ccj the
Mau 6 dong
Chat khi Phe nang Mau a phoi 6 to chijrc
mach chu
o2 99,8 99 38 20 + 40
co2 39 39,6 45 -r 48 53 - 76
Neu chi do khuech tan ddn thuan, the tich cac khi thanh phan cua khong
khi trong cd the se khac nhieu so vdi gia tri do dUdc trong bang bdi vi con nhieu cd
che sinh hoc phiic tap khac ntia.
Qua trinh sii dung 0 2, san sinh C0 2 va van chuyen cac khi do d mo te bao
rat phiic tap. Nhin chung, tai day 0 2 dUdc sii dung de oxy hoa cac chat hiiu cd,
cung cap nang lUdng cho cd the va tao ra C 02. Do la mot day cac phan ling lien
tiep xay ra dudi tac dung cua cac men sinh hoc.
3.4. Nhurng yeu to anh hudng tdi sir trao doi khi trong cd the con ngirdi
Trong cd the hoat dong ho hap hay qua trin h trao doi kh i lien quan mat
thiet vdi cac ho^t dong chtic nang khac. Do do, co rat nhieu yeu to' ben trong va
ben ngoai cd the anh htidng triic tiep hoac gian tiep den sti trao doi khi.
Moi yeu to anh htidng den hoat dong thd, sti ltiu thong khi, hoat dong cua
cac phe nang deu anh htidng den ho hap. Ta cung thay vai tro to ldn cua tuan
hoan mau doi vdi hoat dong ho hap, cac thay doi khoi ltidng va chat ludng mau (ke
ca hong cau va huyet ttidng) anh htidng triic tiep den sii van chuyen 0 2 va C 02.
Hoat dong chuyen hoa d te bao, mo lam cho toe do sii dung 0 2 va san sinh CO,
khac nhau. Tat ca cac yeu to do anh htidng trtic tiep den ho hap. Con ngudi la mot
the hoan chinh cho nen moi hoat dong chtic nang khac deu lien quan chat che vdi
ho hap. Cd the dieu khien moi hoat dong chtic nang do qua he than kinh. he noi
tiet, cac men v.v...
96
3.4.2. Yeu to ben ngoai
* Anh htidng cua trong trUdng:
Khi thd xay ra sii thay doi vi tri long ngUc va cac cO quan trong o bung. Luc
do, luc can co lien quan den trUdng hap dan cua trai dat se thay doi tuy theo giai
doan cua chu trinh ho hap va vi tri cua cd the trong khong gian va trong vu tru. 0
dieu kien tren trai dat, khi hit vao, trong ludng long ngUc se gay ra liic can cac cd
hit vao va khi thd ra, chinh nhan to" nay se tu dong lam giam the tich long ngUc
ma khong can phai gang siic. Trong ltic cua cd quan trong o bung (dac biet d tu
the diing) se tac dong len cd hoanh va co xu hudng keo no xuong dudi. Dieu do tao
dieu kien thuan ldi cho dong tac hit vao va can trd dong tac thd ra. Anh hUdng cua
trUdng hap dan len qua trinh ho hap co the xac dinh dUdc khi so sanh cac chi so cd
hoc va thong khi khi ho hap d cac trang thai nam va diing.
Nhu ta da ro, oxy rat can cho cd the, binh thudng cd the da thich nghi vdi
moi trUdng khong khi chiia oxy co phan ap khoang 100 mmHg. Chung ta biet
rang, C0 2 co tac dung kich thich ho hap. Do vay, cd the doi hoi khong khi co ham
ludng 0 2 va C 0 2 binh thudng. Cd the con chiu diing dUdc khong khi co the tich 0 2
len tdi 50% nhung se co roi loan nghiem trong neu chi thd thuan khi 0 2. Tat ca
nhiing sue vat th i nghiem deu chet neu dat trong nhiing long kin co chiia oxy vdi
phan ap tren 2 atmotphe. Vai tro cua C 0 2 trong ho hap cung quan trong. No kich
thich ho hap hay gay kho khan cho ho hap tuy thuoc ty le.
* Anh htidng cua ap suat khi quyen:
Len tren cao, ap suat khi quyen ha thap va phan ap cac khi thanh phan
cung giam, dieu do dtia den tinh trang thieu oxy trong cd the. De dap ting lai,
hoat dong ho hap co the tang len hoac bi roi loan tuy theo mtic do va thdi gian
thieu oxy. Sii thay doi dot ngot ap suat khong khi cung co the xay ra cac bien
chting nang chet ngUdi. Vi vay, bien phap quan trong la phai giam ap suat tti tti.
Tom lai, sti trao doi khi trong cd the tuan theo cac quy luat dong hoc chat
khi va chiu tac dung trtic tiep cua nhieu quy luat sinh hoc phtic tap. Chtic nang
ho hap lien quan chat che vdi cac chtic nang khac va chiu anh hudng trtic tiep cua
cac dieu kien d moi trtidng ben ngoai.
97
Cd 3 dinh luat cd ban cua Newton, la:
-D in h luat Newton thti nhdt: Moi vat se giti nguyen trong trang thdi dtinq
yen hoac chuyen dong thang deu khi tac dong cua vat khac khong buoc no bien doi
trang thdi dy.
Tti dinh luat nay, ta hieu diidc tinh chat quan trong nhdt cua vat chat van
dong la quan tinh. No dtidc the hien muon hinh mudn ve trong tii nhien. Khoi
liidng la thiidc do mtic quan tinh cua mot vat vd ddn vi do la kg trong he SI.
Quan tinh anh hiidng den con ngtidi ve toan bo cung nhii tting phan rieng re
cua cd the trong qua trinh song. Khi thay doi dot ngot van to'c chuyen dong hoac vi
tri trong khdng gian, cac cd quan khac nhau trong cd the co do quan tinh khac
nhau lam xao tron chung, anh htidng den hoat dong chtic nang cua chung.
-D in h luat Newton thti hai: Dinh luat nay diidc phat bieu nhii sau: Gia toe
a cua chat diem (vat) thu diidc ty le thuan vdi liic tac dung F , ty le nghich vdi
khoi liidng m cua vat, cd chieu trung vdi chieu cua liic:
a = k .—
m
F = ma
Nhii the nghia la diidi tac dung cua liic F , mot vat cd khoi liidng m dang
dting yen se chuyen dong bien doi vdi gia to'c a-
Trong triidng hdp chat diem chiu liic tac dong dong thdi cua nhiiu liic khac
nhau p , p , ..., p thi vat coi nhii bi tac dung cua mot liic duy nhdt F ma:
n
f = f + p + + f f
1 lO nghop i | T J 2 T . . . T l B / j i
1=1
Xet ve sii van dong cua cd the, chung ta can liiu y nhting dac diem sau day:
F = m.g = P
98
nhau bang nhiing liic co phiictng la phiidng cua diidng thang ndi hai chat diem, co
do ldn ty le vdi tich hai khoi liidng m h m2 vd ty le nghich vdi binh phiictng khoang
cach giiia chung:
mlm2
~ 7 ~
tiic la:
P F M.
g =—=- =r
m m (Rd + h)~
Tii bieu thiic nay ta thay, cang len cao gia toe trong triidng cang giam. Tai
mat dat (h = 0), g co gia tri:
M
g = r - J - = 9,Sm /s2
Kd
Ta biet, m la khoi liidng cua vat, lien quan chat che vdi quan tinh tiic la "siic
y " cua vat. Bang thiic nghiem, ngiidi ta dd chiing minh diidc m trong siic y cua vat
vd khoi liidng hdp ddn trung nhau vdi do chinh xac rat cao. Nhii vay, khoi liidng
quan tinh vd khoi liidng hdp ddn la bieu hien hai mat cua mot tinh chat cua vat
chat: liidng vat chat trong mot vat cu the.
Bieu thiic E = m.c2 cua Anhstanh cung cho thay khoi liidng m vd gia tri nang
liidng E la nhiing dai liidng vat ly dac triing cho vat chat van dong lien quan mat
thiet vdi nhau.
Trang thai cua vat md tong hdp tat cd cac liic vd momen liic tac dong len vat
bang 0 diidc goi la trang thdi can bang. Neu luc do, tac dong vao vat mot liic lam
pha bo trang thdi can bang, tiic la tong hdp liic se khac 0, vat trd lai trang thdi
can bang cu ta goi do la trang thdi can bang ben (a) nhiing neu liic do lam cho vat
chuyen dong tiep tuc thi ta goi la trang thdi can bang khong ben (b). Nhiing neu
vat chuyen dich mot doan rdi trd ve trang thdi can bang nhii cu thi ta goi la trang
thdi can bang on dinh (c).
99
Hinh 3.21 Ba trang thai can
being cua vat:
- a: Ben
- b: Khong ben.
- c: on dinh.
Ve phiidng dien nang liidng co the noi do tac dung cua trong triidng, md vat
cd mot the nang nhdt dinh ling vdi trang thdi cua no:
Ep = m.g.h
Khi cd liic tac dung vao, lam cho trong tam di chuyen vd the nang Ep tang
len den gia tri ciic dai iing vdi suat liic tac dung. Sit chuyen dong lam cho the
nang giam di. Tai trang thdi can bang ben thi gia tri the nang dd khdng thay doi.
Nhii the nghia la vat dat trang thdi can being khi the nang cua no dat gia tri ciic
dai hoac ciic tieu. Ngiidi ta thay trang thdi can bang dn dinh cua vat (hay cua mot
he thong hinh chan de) khi vectd trong liic cua no dat tai trong tam cua vat van rdi
vao trong hinh chieu cua no tren mat dat. Neu ra ngoai thi vat se di chuyen vao
trang thdi mdi thoa man yeu cau neu tren.
Trong chuyen dong quay, moi phan tii cua vat cd quy dao vd cac dac triing
khac ndi chung khdng giong nhau nen ta khao sat chi tiet hdn de tim ra nhiing
dac triing cd ban cua chuyen dong quay.
100
Gia su! co mot vat quay quanh mot true cd dinh. Ta tdc dung len vat mot ltic
nao do. Qua thtic nghiem thay tdc dung lam quay vat phu thuoc vao hai yeu to:
M = r.F
M = r . F sin or
Momen ltic la mot dai ltidng vectd, Hinh 3.22. Chuyen dong quay
phtidng doc theo true quay, chieu xac dinh cua vat riin
theo quy tdc cai van nut chai: cho vat quay
theo chieu cua cai van nut chai thi chieu cua
momen ltic la chieu di tdi cua cai van nut
chai. Neu mot vat quay chiu nhieu ltic tdc
dung Ft vdi cac ban kinh r, (a = 90° thi d
triing r), momen ltic toan bo se la:
Momen quan tinh cua mot phan tit nho khoi ltidng m cua vat doi vdi true
quay la:
j = m.r 2
*
vdi r Id khoang cach tti phan tit dd den true quay.
101
Mot vat cau tao bdi n phan tit nho se co
momen quan tinh la:
i=i i=l
2
hinh cau dong nhdt khoi litdng m cd momen quan tinh doi vdi true xuyen
qua tam la:
2 2
mr
4.1.2.2. Phuong trinh co ban cua chuyen dong quay cua vat r£n
Theo dinh luat Newtcfn thit hai, phan tit khoi litdng ra( cd gia tdc a, dd chiu
litc tdc dung la F t :
Fi = a, . m ,
F , . r, = r,2. m ,. fi
' Z F r r, = Z A m , r,2
1=1 1=1
Vi gia toe goc ft cua moi phan tit tren vat quay la nhit nhau nen ta cd:
± * , = fi± j.
/=! «=i
102
4.1.3. Ddn b iy
- Cac dang don bay:
Don bay la loai vat ran chiu
tdc dung cua 2 litc la litc can
va litc phat dong, co mot t
Lp Lp
/
s
\ ,— ■\
i i
diem tita la true quay. Dieu i
P.Lp + F .L f = 0
Hay:
Li l = F
L ~ P
Khai niem khoi tam (hay trong tam): khoi tam cua vat la diem md ta co the
dat litc hap ddn (trong litc) toan bo vat tai day, thay cho toan bo cac litc hap ddn
dat len titng phan nho cua vat. Trong tam cua cac vat phang dong nhdt triing vdi
tam hinh hoc cua chung. Vdi cac dang dac biet hoac sit phan phoi khoi litdng
khong dong deu, trong tam co the d ngoai vat (hinh 3.26).
7 9 ,
4.2. Chuyen dong cd hoc tren cd the song
103
Trong mpi chuyen dong cua xUOng do tac dung cua co, chu ng ta co the coi he
tho'ng xUOng - cO nhu mot don bay: xUOng la tay don, ltic phat dong la ltic cua
mot hay nhieu cO bam vao xUOng, ltic can la ltic ma co phai thang (phan ldn \k
trong ltic) con diem ttia nam trong o khdp. Ta co the tim thay ca ba loai don bay
9
tren cO the:
+ Loai don bay thti nhat, diem ttia n&m 0 giula diem dat cua ltic can va ltic
phat dong. TrUOng hop dau chung ta dtiOc giti can b&ng tren cot song la mot vi du
dOn gian ve loai nay: diem ttia la diem nam d trong khdp cham - cot son g (tao bdi
loi cau cua xUOng cham va hom khdp cua dot song co thti nhat), ltic phat dong F la
ltic cua cO gay, con ltic can P la trong ItiOng cua dau (co khuynh hudng guc ra phia
trUdc).
+ Loai don bay thti hai, diem dat cua ltic can n&m gitia diem ttia va diem dat
cua ltic phat dong. Trudng hop chung ta dting mot chan va nhon cao got chan la vi
du cua loai ddn bay nay. Khi ay, diem ttia la dau nut cua xtiOng ban chan, ltic can
P la trong ItiOng cua cO the tac dung qua cac xUOng cang chan dat d trtidc diem dat
cua ltic phat dong F; ltic phat dong nay do cac cO dep va sinh doi sinh ra dat d
diem ma gan Asin bam vao xUOng got. Trong loai ddn bay nay, diem dat cua ltic
phat dong xa diem ttia nen no co the can bang vdi mot ltic can ldn, do dd loai ddn
bay nay goi la ddn stic.
J4.___ b
Hinh 3.28. Loai don bay Hinh 3.29. Loai don bay thti ba
thti hai
+ Loai ddn thti ba, diem dat cua ltic phat dong F d gitia diem ttia va di§m dat
cua ltic can. Loai ddn nay kha pho bien trong co the. Trtidng hop gap cang tav vao
canh tay la mot vi du ve loai nay: diem ttia la mot diem d trong khdp khuvu. ltic
phat dong F la ltic do co nhi dau va co canh tay trtidc sinh ra, con ltic can P la
trong ItiOng cua cang tay, ban tay va vat nang cam d ban tay. 0 day, diem dat cua
ltic phat dong d gan diem ttia hon diem dat cua ltic can, khi gap tay diem dat ltic
can di doan dtidng dai hon diem dat ltic phat dong, do dd ddn bay nay goi la ddn
van to'c.
Tai hinh ve 3.29, ta thay so do cau tao va hoat dong cua canh tay phai. Tam
cua chuyen dong nam d khdp khuyu tay (d). Vat nang Q nam trong long ban tay
104
tao ra moment liic Qb. C0 nhi diu canh tay B dich vao c4ng tay vdi mot khoang
cach a den tam chuyen dong d. Thong thudng ty le do la: a/ b = 1/ 12
Nhu vay, muon nang mot vat Q len, luc P do cO nhi dau tao ra phai ldn hon
12 l^n gia tri Q. Ty le do tao ra mot loi the cao la do co ru t ngan cua cO khong ldn.
Khi cac liic phat dong hay liic can khong th^ng goc vdi tay don, muon tim
dieu kien can bin g cua cac loai ddn bay tren chung ta phai tinh momen liic cua
cac thanh phan vuong goc vdi tay don cua cac liic tren.
Trong cac loai don ke tren ta phai chu y den vai tro cua cac dau xUOng. Vi
du: trong trudng hop gap cang tay vao canh tay, ne'u khong co dau xUOng phinh ra
de cac cO bam vao thi chung se bam sat vao cho xUOng ngay sat diem tUa, nhu the
momen cua liic phat dong se het siic nho va khong the gap canh tay lai dUOc.
Cung can chu y la moi dong tac can phai sii dung mot so" cO: trong qua trinh cO co
lai, de sinh ra liic phat dong con co mot so" cO do"i khang dan ra. Khi mot dong tac
nhanh manh sap cham diit, cac cO doi khang co lai de giam bdt van toe di chuyen.
P, = Pj + F -> F = P2 - P,
Do co cua cO At la hieu sd" cua chieu dai £0cua cO luc nghi tru! di gia tri t khi
cO co: At = t 0 - t
Khi khao sat gia tri A t dd, ngudi ta dung nhiing thiet bi dien tu dac biet de ghi
do. Gia tri At bien thien trong suot chu ky co cua cO. Chu ky co la thdi gian tii luc cO
bat dau co den luc co ngan nhat, nghia la luc dd gia tri At dat ciic dai {At max).
105
'i
Cho nen chung ta co the tinh duoc gia tri Al phu thuoc vao t:
A/ = A/max. s in ( |.£ )
T la chu ky co va t la thdi diem bat ky ke tii luc bat d&u chu ky. T ii cong
thiic do, ta co the tinh mot vai gia tr i dac biet:
Khi t = T/ 6 ta co:
A / = A / m„ s i n ^ = 0 , 2 6 A / m„
Khi t = TI 2 ta co:
M= > n ^ = 0.71A/m„
Nhu the nghia la chi sau mot thdi gian TI 2, gia tri co rut cO da dat dUOc 3/ 4
gia tri ciic dai. Dieu dd cho biet la giai doan dau cua co cO, toe do co rat ldn. Sii co
cO tao nen liic F dUOc goi la trUOng luc cO. Va nhu vay, ngudi ta do cong thuc hien
cua cO gian tiep qua trUOng luc cO, giong nhu do cong cua tim gian tiep qua ap
suat dong mau dUOc tong ra tii tim hay lUOng khi lUu thong khi thd trong mot don
vi thdi gian.Liic ma khi co co toi da tao ra la liic co tuyet doi cua cO. Ngudi ta do
no bang trong lUOng nhd nhat lam cho cO khong co dUOc nhu vay mac du cO da
nhan dUOc xung klch thich tdi da. Tat nhien, liic dd trudc het phu thuoc vao so
lUOng sOi cO, tiic la vao thiet dien cat ngang cua CO. Vi vay, ngudi ta dua ra khai
F
niem he so" lUc co cO P: P = —
5
Tii dd danh gia duoc kha nang cua cac loai cO d cac loai vat khac nhau. Kha
nang di chuyen cua mot cO the ngoai yeu to" liic con phu thuoc vao chat liiOng cua
he xUOng khdp, sii phan xa cua he than kinh.
Con ngudi nhin chung cd the san sinh ra mot cong len den 1,5 ma luc (g£n
110 kGm/s) trong vong vai giay dau tien. Keo dai nhu vay la khong the duoc.
Nhin chung, trong mot ngay dem con ngudi cd the hoan thanh mot cong the liic
khdng vUOt qua gidi han 100.000 -s- 200.000 kGm.
Co sii dung nang lUOng khdng phai chi de tao cong co hoc. M ot phan ldn
nang liiOng dUOc dung de duy tri sii cang cua cO va mot phan chuyen thanh nhiet
106
nang. Phan nang ludng chuyen thanh nhiet nang khoang 1,6.10 2J/kg.s. Khi cd co
gia tri do tang len nhieu lan.
- Mot ngUdi nang 60kg di mot quang dudng 7 m trong vong 10 giay, cac cd
cua hai chan da phai thuc hien mot cong cd hoc la 420 kgm. Gia tri do gan bang
lkcal. Ta biet hieu suat cong cO hoc chi khoang 25%, nghia la cd da can mot nang
ludng gan 4kcal.
- Cd sU dung 1 lit oxy de tao ra khoang 4,8 kcal. Nhu the, de thuc hien dUdc
viec di 7m trong vong 10 giay, ngudi do da dung khoang 800 ml oxy (tiic la khoang
80 ml/ giay). Luc nghi ngdi, toe do s\i dung oxy chi khoang 3,5 ml/ giay. To'c do
thay doi tu: 3,5 ml len 80 ml trong vong 1 giay la rat ldn, tim va phoi khong the
dap iing ngay dUdc. Vi vay, qua trin h cung cap nang liidng cho co cd bang cach
phan huy glucose yem khi co y nghia rat quan trong. Sau giai doan do cO phai
dUdc cung cap du oxy de thieu dot glucose. Su thieu dot glucose bang cac phan
iing vdi oxy tao ra acid pyruvic roi acid nay tham gia vao chu trin h Kreb de giai
phong tiep tuc nang liidng. San pham cuoi cung cua qua trin h la nUdc va acid
carbonic. Nang ludng dUdc tiep tuc giai phong ra luc nay dUdc dung de bu lai
lUdng ATP va phosphocreatin da sU dung. Gia tri nang lUOng do qua trin h chuyen
hoa hieu khi (co du oxy) ldn hdn nhieu lan gia tr i nang lUdng toa ra trong qua
trin h yem khi (thieu oxy). Dieu nay se dUdc de cap ky hdn d mon hoc hoa sinh.
107
4.2.3. Tinh mem deo ( dan h d i) cua cac mo
Tinh mem deo cua to chtic dong vai tro quan trong trong cd the ngiidi bdi vi
tat ca cac mo d miic do khac nhau luon luon bi bien dang dan hoi do bi ep, keo,
gap hoac x o in van. Nhd sti dan hoi cua sun sUdn ma long ngUc trd ve dUdc vi tri
ban dau sau khi thd ra. Tinh dan hoi cua cac dia dem giiia cac dot song ma cd the
giti dtidc tu the t h in g diing. Tinh dan hoi cua cac to chiic lien ket cu n g vdi trong
luc cua cd the va trUdng luc cua mot so” cO ma cd the giuf dUdc the th an g bang.
Tinh dan hoi cua mach mau gop phan tao ra dong chay lien tuc trong do.
Ngoai ra, cau true cua mot so xUdng tao ra nhiing hinh dang dac biet de co
sti dan hoi tot nhat (vi du: dau va co xUOng dui). Tinh dan hoi cua cac xUOng do
nhd to chiic lien ket, con do viing c h i c cua xUOng la nhd cac muoi vo cd, nhat la
Phospho va Canxi. Trong cd the, xUdng chiu diing siic n an g nhieu con do cau tao
dang ong, la dang ma vdi so liidng vat chat nhat dinh tao dUdc siic chon g dd tot
nhat so vdi cau tao dac.
Bang 3.4 dudi day liet ke gia tr i modun dan hoi E va gidi han ve do deo dai
Q cua cac mo trong cd the. (Ghi chu: 1 kg/ mm 2 = 9,81.106 N / m2)
Bang 3.4
Gia tri Q Modun E
Md
(kg1 mm2) (kg/ mm2)
CO
Than kinh
•I-
o
o
Cd the ngUdi cd gan 300 cd bap, chung cd nhiem vu duy tr i sti can b in g va tu
the cua cd the (qua khung xUdng) va van dong. Khi cd co hai dau tien lai gan nhau
cd the lam n g in 50 -s- 60%, luc dd ta goi la sti co cd d in g tin h (isotonic), luc nav cho
san sinh ltic (cong cd hoc dudng tinh) ldn nhat th in g mot ltic tif ngoai tac dong
vao. Trong trUdng hdp no lai dan ra (nhu khi tha mot vat nang), luc nay lai sinh
ra mot cong am tinh de nhu mot cai ham. Nang ludng sii dung luc nay dUdc giai
phong dudi dang nhiet nang. Trong trUOng hdp cd cho la du th in g tac dong ltic
ben ngoai ma khong can co n g in lai th i se d vao trang thai khong trudng liic. hay
goi la trang thai isometric. Thong thudng, mot dong tac bao gom nhieu co duoi
dong thdi de lam cho dong tac deu dan, nhip nhang.
NgUdi ta da tinh dtidc liic tao ra tren mat cat ngang cua cd luc co la 6 kg/10 4 m2.
Nhu vay, ltic cua mot sdi cd se la 0,1 -e- 0,3 g va cd khoi liidng khoang 1 kg. Khi
lam viec 8 gid se tieu hao trung binh nang ltidng la 14,7 W. Cong suat dd cd khi
tang len den 20 -h 40% nhd tap luyen. Cong suat dd khong khac nhau gitia nam va
nii, phu thuoc vao tuoi tac.
108
4.2.4. S u can b£ng (thang bang) cua cor the ngifdi
Cd the ngUdi luon phai thtic hien sti can b&ng trong moi trUOng co trong luc
(siic nang cua cd the).
D&u ngUdi co diem tUa trong ltic d phia
trtidc cot song mot chut. Vi vay xuat hien 1
momen lUc do trong lUc cua dau d hai phia cua
diem tUa. De giot can bang cac cd d sau gay
phai cang len. Vi vay, khi ngu ngoi dau thUdng
do xuong phia trUcic (ngu gat).
Khao sat sU can b&ng cua cd the d tu the
diing, phai xem xet khong chi tren binh dien
cua hai ban chan ma ca binh dien giiia hai ban
chan. Ta biet, tu the can bang cua cd the se rat
chiic chan neu binh dien do dang rong. Vi vay,
con ngtidi dting hai chan dang rong ra se vting
hdn khi chum hai chan lai, nhat la khi co mot
chan (chi dting bang mot chan). Sd di nhu vay
vi chung ta biet trong ludng cua cac phan cd
the khong rdi vao vung mot dUdng thang dting, Hinh 3.30. Oieu chinh trong tam
vi vay se tao ra cac m om en quay va de lam dao co the de giuf thang b in g
Ion cd the. De giti dUdc can bang, cac cd phai
hoat dong de tao ra nhting mom en ngtidc lai
lam triet tieu cac m om en trong ltic tren. Khi bi mot ngoai luc tac dong vao (gio,
ltic quay, xo day ...) cd the ngtidi se d vao mot tu the sao cho tong hdp cua tat ca
cac ltic thanh phan van rdi vao chan de cua cO the (gitia hai chan), neu khong se bi
nga. Vi vay, con ngUdi thudng cui xuong khi bi gio day trU6c mat hay mang vat nang
sau lung, nghieng ra xa tam khi chuyen dong cong.
Sti di dong cua con ngUdi: co hai dong tac trong di dong cua con ngUdi la di
bo va chay. Di bo la di chuyen ma co luc ca hai chan deu cham dat. Con chay thi
khong co luc nao nhti vay ca, hai chan thay phien nhau thuc hien cac bu6c nhay
lien tiep va ta quan sat dtidc co luc ca hai chan deu khong cham dat. De thuc hien
hai dong tac do, cd the da thuc hien nhieu dong tac phtic tap cua nhieu philn,
nhieu bap cd khac nhau cua cd the.
109
Bai 4
1. Trinh b&y dtidc cac dac trting cua dao dong vk s6ng co hoc.
2. Phan biet dtidc 3 dang dao dong cd hoc va 2 dang song cO hoc.
3. Trinh bay dtiOc cac dac trting cua dao dong va song dien tti.
4. Giai thich dtiOc nguyen ly phan tich cac tin hieu dao dong.
5. Trinh bay dUdc ban chat vat ly cua am, cac dac trting cua cam giac am vh
nguyen ly cua cac ting dung am, sieu am trong y te.
Cac hien tudng tuan hoan rat pho bien trong tu nhien. Hien ttidng tu&n
hoan mang trong ban than no nhting dac trting vat ly quan trong cho thay thong
tin ma no mang lan truyen trong vu tru, cho thay kha nang tac dong cua hien
tUdng tdi vat chat trong vu tru ...
Mat trdi cti sau khoang 11 nam lai co mot lan bien doi dot ngot ve tti trUdng
cua no, gay ra hien ttiOng bao tti lan truyen trong thai dtidng he roi vao vu tru xa
xam. Khi bao tti nay lan truyen tdi Trai dat, nhting ngudi bi benh tim co nhting
dot bien nguy hiem cho sti song cua ho. Mat trang quay quanh Trai dat, chu ky
trang tron da anh hudng ro ret len sU song: chu ky kinh nguyet cua phu nti. Mot
so” sao choi chuyen dong co chu ky do”i vdi Thai duong he, moi lan sao choi nay lti 6t
gan Trai dat, ngtidi ta quan sat thay hang loat benh lien quan den vi khu&n, vi
ru t cd ty le tang cao...
Tren ban than con ngUdi, cac hien tudng dien tim, dien nao, dien co, am va
sieu am... dang dong vai trd quan trong giup con ngUdi phong benh, chan doan,
dieu tri...
Hau nhti tat ca nhting thanh tUu cua khoa hoc hien dai phuc vu con ngtidi
deu dUa vao cac xung dien tti va sti lan truyen song dien tti.
Xa hon chut ntia, hang loat hien tUdng cho den hien nay ta con nghi van
hoac chtia giai thich dUdc nhu hien tudng than giao cach cam, hien tUdng thau
thi... cung deu dang dUdc nghien ctiu dua vao cac dao dong (dien tti hoac cao hdn
ntia ve tan so”...). Cho nen viec hieu mot so” khai niem cd ban ve dao dong, ve song
la het stic can thiet cho ngUdi thay thuoc.
110
1.1. Dao dpng dieu hoa
(4.1)
p, = ~ l p
Ta tha'y ngay ltic keo Pt ty le vdi do dich chuyen, luon co xu htidng keo con
lac trci ve vi tr i can bang; do la mot dang dao dong dieu hoa.
Dao dong dieu hod la dao dong sinh ra duai tdc dung cua luc ty le vai do
dich chuyen vd huang ve vi tri can bang.
Ltic nay gay cho cha't diem gia to'c a, theo dinh luat Newton 2 :
ma = F = -kx (4.2)
dv d 2x
Vi a =
dt dt 2
d 2x
nen ta co m + kx = 0
da
d^x k
hoac la --------+ — x = 0
dt2 m
111
d 2x ~
+ co2x = 0 (4.3)
dt2
x = Acos((Dt + a ) (4.4)
trong do A va a la nhiing hang so" tuy thuoc dieu kien ban dau.
Trong bieu thiic (4 .4 ), x goi la ly do dao dong hay do dich chuyen. A goi la
bien do dao dong, f cot + a ) goi la pha dao dong, trong do co la tan so' goc, a la pha
ban dau (vi khi t = 0 thi pha la a). Do th i dao dong dieu hoa bieu dien 0 hinh 4.2
2n
= A cos cof t h )+a (4.5)
co
, 271
Bieu thiic nay cho ta thay sau mot khoang thdi gian la — th i chat diem trd
CO
2 rt
lai vi tr i ban dau hay ndi khac di sau ---- chat diem thUc hien mot dao dong toan
co
phan.
271
Gia tri T = — goi la chu ky dao dong, dd la thdi gian can thiet de chat
co
diem thuc hien mot dao dong toan phan.
Gia tr i f = — dUdc goi la tan so' cua dao dong, no chinh la so dao dong thiic
hien dUdc trong mot ddn vi thdi gian (1 giay). Ddn vi do ludng hdp phap cua tan so
la 1 Hertz (Hz), dd la 1 dao dong toan phan trong 1 giay. May cd tan so' bang
50 Hz cd nghia la trong 1 giay may thiic hien 50 dao dong toan phan.
271 1 v
Do T = — nen co = 2n .— = 271f (tan so goc bang tan so' nhan vdi 2 rr)
co T
1.1.4. Van toe va gia toe cua dao dong dieu hoa
dx
T\i x = Acos(cot + a) -> v = — = -Acosmicot + a)
dt
d 2x 47t 2
Ta thay a = ---- -- - A co2c o s( co/ + a ) = -co2.x = ------ x (4.6)
dt 2--------------------------------------- T 2
112
Bieu thiic (4.6) nay cho ta thay trong dao dong dieu hoa, gia toe luon ngUOc
chieu chuyen dong (hay luc hudng ve vi tri can bang). Ta cung can chu y r i n g dao
dong dieu hoa co bien do A gitf khong doi, do do nang lUOng cua chat diem dao
dong khong thay doi.
That vay, 0 vi tr i can bang, toe do v cua chat diem dat cUc dai, nang lifOng
dao dong hoan toan 0 dang dong nang. Khi ay v = - A. co
E = ~ m v 2 = ^ m f - A c o ) 2 = -^mA2co2 = 2n 2mA2f 2
Cong thiic nay cho ta thay nang liiOng cua dao dong dieu hoa ty le binh
phUOng bien do, binh phUOng tan so va khoi lUOng cua chat diem dao dong.
Neu nhu vat dao dong co toe do nho, ta thay liic can nay ty le to'c do:
_ dx
Fc = - r — (4.7)
dt
r la he so" can, dau trii chiing to luc can ngiidc chieu toe do.
Theo dinh luat N ewton 2 ta co phUOng trinh dao dong tat dan bang each
them lUc can vao ve phai phUOng trinh dao dong dieu hoa (4.2):
d~ x dx ,
m — — = —r -------kx
d t' dt
d 2x dx
hay la m ---------hr — + Ax = 0 (4.8)
d t2 dt
Giai phUOng trinh vi phan hang hai nay co:
x = Ae~p>.cos(co* t + a ) (4.9)
trong do A va a la hai hang so" tuy thuoc dieu kien ban dau, con
P= ^ (4.10)
2m
goi la he so" tat dan.
77 fk ~r2
r2
\ k (4.11)
\J 111 4 ml 2
z
la tan so goc cua dao dong tat dan.
113
Nghiem (4.9) co bo phan e~Pr dac triin g cho sU tat dan. bo ph&n
c o s ( co*t + Ci) dac triing cho sii dao dong.
Do thi cua dao dong tat dan theo nghiem (4.9) ve 0 hinh 4.3.
m
-P2
(3 day tha"y ngay chu ky dao dong tat dan ldn hOn chu ky dao dong dieu hoa,
ldn hOn nhu vay vi moi trUOng da can chuyen dong cua dao dong (lam thdi gian
thUc hien mot dao dong dai them).
De tha"y ro rang hdn miic do tat dan, ngudi ta dUa vao dai liidng logarithmic
decrem ent (giam lUOng loga) bang logarit nepe cua ty so" hai bien do dao dong cach
nhau mot chu ky, ky hieu bang A.
A — In ---------------- I n e ^ 1 = (37"
A e ~ $( t + T )
Ta da thay qua trinh dao dong tu do tat dan do liic can cua moi trUOng (bien
do giam theo thdi gian). M uon dao dong dUOc duy tri, phai tac dung vao vat dao
dong mot ngoai luc, liic nay dung de chong lai liic can cua moi trudng. Tan so dao
dong khi ay phu thuoc khong nhiing vao tinh chat cua he dao dong ma con phu
thuoc vao tan so" cua ngoai luc.
114
Vay bay gid vat thuc hien dao dong dti6i tac dung cua 3 ltic:
luc tu&n hoan gay dao dong tti do: F = -kx
dx
luc ma sat can dao dong: Fc - - r —
dt
luc tuan hoan ben ngo&i tac dong len vat: F nglUc= H cos(p.t)
Nhu the phUdng trinh dao dong co dang:
d 2x dx
m = -r kx + H c o s ( p t ) (4.13)
dt2 dt
Giai phUdng trin h vi phan nay co:
x = B co s(p t + y ) (4.14)
H_
trong do: B- ---- m (4.15)
V ^ O ~ P 2 ) Jr^ 2P2
2 op
f gY = HZ ( 4 .16)
P2 - ® o
k r
vdi — == C
-
Oq, - — = P
coo ^
(4.17)
m 2m
- Tan so" cua dao dong cUOng biic bang tan so" ngoai luc p.
Do thi tren hinh (4.4) la mot dang dien hinh cua dao dong cUdng btic.
Xet bieu thtic (4.15) cho bien do dao dong ctidng btic ta thay ngay de B ctic
dai chi can mau so cuc tieu (khi tan so"goc p thay doi).
Bang cach dao ham ta thu dtidc
115
H
B= (4.19)
2 w Pa/ coo - P 2
Do la tan so” de gay cong hudng va gia tri bien do khi cong hudng.
Hinh 4.4
TrUOng hop lUc can cua moi trUOng khong dang ke, tiic la co:
P= = 0
2m
Do hien tUOng cong hudng, cac vat co dao dong co khi gay nen nhiing rung
dong ldn cua san nha, truyen tdi cd the benh nhan va co the gay nhiing benh chan
dong. Quat tran do cong hudng co the gay sup tran nha. Do do de bao ve lao dong
can phai co bien phap tranh hien tUdng cong hudng va giam cac run g dong.
NhUng mat khac, hien tUOng cong hiidng cung giup chu ng ta giai quyet nhieu van
de kho khan trong ky thuat.
T rong pham vi y hoc, khi nghien ciiu dao dong am, dtia vao hien tudng cong
hudng chung ta co the tim dUdc cac thanh phan cua am mot cach don gian; dtia
vao sU hieu biet ve cong hudng chung ta co the giai thich diidc sti thay doi ve do to
cua am phat ra tii cd the.
116
Hinh 4.5a
Tong hdp hai dao dong dieu hoa cung tan so" cho ta mot dao dong dieu hoa
cung co tan so" do (hinh 4.5b). TrUdng hdp dac biet
- Neu nhu otj = cl2 + 2kn thi sin ( co/ + a j^ = sin ( co/ + a 2 ) , hai dao dong la
cung pha va ket qua la chung lam manh nhau len. (hinh 4.5b).
- Neu nhu = a 2 + (2 k + \)n th i sin ( co/ + a ly) = - s i n ( co/ + a 2 ) , hai dao
dong ngUdc pha va ket qua la chung lam yeu nhau di.
NgUdc lai, mot chat diem dao dong d trang thai x ta co the phan tich thanh
hien tUdng chat diem dong thdi tham gia 2 dao dong xx va x 2 sao cho:
xx(t) + x2(t) = x(t)
117
Ly thuyet toan hoc cung nhu thuc nghiem v a t ly chting minh cho ta biet: baft
ky mot dao dong phtic tap nao cung co the phan tich thanh tong cua cac dao dong
dieu hoa, dac biet la co the phan tich thanh tong cua cac dao dong dieu hoa m&
tan so'cua chung la boi so nguyen cua mot tan so cd ban (chuoi Fourier).
118
ph^n tii cua moi trUdng dao dong song song phUdng truyen song thi song dUdc goi
la song doc.
A
i
i i
t
i
i
r ~
f -------- i
t=3T/4 i
t
i i i '
t=T t
t
Hinh 4.8
- Tai thdi diem t = 0 cac diem d vi tr i can bang cua no, phan tii O chuyen
dong hudng len tren (dong 1).
T
- Tai thdi diem t = — (1/4 chu ky), 0 se d vi tri cUc dai phia tren. Do lien
4
ket, 0 bi keo quay trd lai va phan tii 1 dUdc keo len (dong 2).
T
- Tai thdi diem t - — , 0 quay ve vi tr i can bang va tiep tuc di xuong dudi,
2
1 d vi tri cUc dai tren, 2 bat dau dUdc keo di len tren (dong 3).
3T
- Tai thdi diem / = — , 0 d cUc dai dudi va bat dau quay ve, 1 d vi tr i can
4
bang va dang di xuong dudi, 2 d cUc dai tren va dang di ve, 3 bat dau di len.
- Tai thdi diem / = T , 0 ve can bang, bat dau chu ky th ii 2, 1 d cuc dai dudi
va di len, 2 can bang va di xuong, 3 cUc dai tren va di xuong. 4 bat dau di len.
Ro rang ta thay d day do ton tai luc dan hoi ma dao dong cua phan til 0 da
du’dc truyen di. Dao dong (song) truyen tdi phan tii nao th i phan tii av cd trang
thai nhu nguon luc ban dau.
119
Gia sii khong phai chi mot phan tii O bi lech so vdi vi tri cua no ma la mot
ldp moi triidng (gom rat nhieu phan tii tUOng tii O) bi lech di so vdi ldp moi trUdng
ben canh. Nhu vay se xuat hien liic dan hoi chong lai sii lech nay va ton tai song
ngang truyen tting ldp. Neu khong cd liic dan hoi chong lai sii lech nay thi se
khong cd song ngang. Do dd moi trUdng truyen song ngang la moi trUdng co liic
dan hoi chong lai sii lech giiia cac ldp cua moi trUdng. Nhiing moi trUdng nay
thudng la vat ran. Tru 1 mat ngoai chat long ra thi chat long va chat khi khong
truyen dUdc song ngang.
0 1 2 3 4
t --------- ?--------- - r ----------1 t = o
i i
-------------- * 1 = 7 7 4
i i
i
■j-. ----------*t= T /2
I I
----4t=3T/4
Hinh 4.9
- Tai thdi diem t = 0 cac phan tii d vi tr i can bing, rieng phan tu 0 dUdc gia
toe di ve phia phan tii 1 .
- T
- Tai thdi diem t — — , 0 di xa nhat ve ben phai, gan 1, hai phan tii nav day
nhau.
, 3 7
- Tai thdi diem t = — , 0 di xa nhat va do day nhau vdi phan tii d ben trai
4
va hut cua 1 ma quay ve, 1 ve can bang va tiep tuc sang trai, 2 va 3 day nhau.
120
- Tai thdi diem t = T , O ve can bing va tiep tuc di ve phai nhu ban dau, 1
xa nhat ben trai bi O day va 2 hut ve phai, 2 di ve tra i con 3 va 4 day nhau, 4 co
trang thai giong 0 luc ban dau.
Ta thay ngay d day cac phan tii da bi “nen dan” va moi trtidng xuat hien ltic
dan hoi chong lai, do do phat sinh song doc. Vay moi trtidng truyen song doc la
moi trtidng xuat hien ltic dan hoi chong lai sti nen dan. Chat khi, long, ran deu co
the truyen dtidc song doc.
Neu goi p la mat do moi trtidng, N la he so dan hoi cua moi trtidng thi toe do
truyen song la:
v= (4.21)
i Jk t i j i
0 M
' r i r yr ^r x
Hinh 4.10
Gia sii dao dong d 0 dtidc lan truyen vdi toe do deu v ve phia tay phai, d thdi
diem t thi tdi diem M cach 0 mot khoang x (hinh 4.10), phan tti moi trtidng tai
9 X
diem M nay se lap lai dao dong cua phan tii d 0 tai thdi diem trtidc do la f t ---- ),
v
ta co phtidng trin h bieu dien dao dong xay ra tai M la :
121
Dai ltidng k = — (4.2o)
v
f = — = — dUdc goi la tan so” song, la so' bticfc song lan truyen trong mot ddn
T X
vi thdi gian.
Dao dong cua mot phan tii tai mot diem bat ky trong khong gian co song
truyen t 6i dtidc bieu dien bing ham :
f ( t ) = a c o s ( co/ - kx + a )
B ing cach dao ham rieng theo x va t, ta thay ham so' song nay la nghiem
cua phtidng trin h song :
av i av
— — = — .— — (4.27)
a*2 V2 a/2
v la to'c do lan truyen song hay toe do pha.
Khi song lan truyen tdi dau thi nang ltidng dtidc chd tti nguon t 6 i do, the
hien bin g phan tii M ciia moi trtidng khi dao dong se co dong nang va the nang.
Phan tii M co khoi ltidng m, co do dich chuyen la. : f ( t ) = a c o s ( ( t it —kx + a )
df ,
se co toe do dich chuyen la — thi :
dt
'd f} 2
— = a2ca2 sin2(cot - kx + a )
\ d t)
(Toe do dich chuyen cua phan tii M khac han toe do lan truyen cua song,
phan tii M chi dao dong quanh vi tr i can b in g cua no).
Vdi gia tri trung binh trong mot chu ky, ta co dong nang trung binh cua
phan tii M la :
r
Ed = -1mi —
f
df i i
= —m. — a2co2 (4.28)
2 \ d tj 2 2
12 2
Tti do ta co the tinh dtidc ctidng do song tai mot diem la cong suat van
chuyen bdi song qua mot ddn vi dien tich dat vuong goc phtidng truyen song tai
diem do (ddn vi dien tich tren mat song):
I = 2 n 2p v f 2a2 (4.29)
trong do p la mat do moi trtidng, v la toe do song, f la tan so” song, a la bien
do dao dong.
Ta thay d song cd hoc thi ctidng do song ty le thuan vdi binh phtidng bien do
dao dong a va binh phtidng tan so f. Ngtidi ta cung goi Z = pu la song trd, do sti
ttidng dtidng vdi cong thtic tinh cong suat do dong dien mang tdi cho mot day dien
trd : P = RI2.
Doi vdi song am, Z dtidc goi la am trd
Hinh 4.11
Khi song tdi mat phan gidi gitia hai moi trtidng dan hoi vdi bien do aj va goc
tdi ij (xem hinh 4.11) ngtidi ta thay cd song phan xa vdi bien do ap va goc phan xa
i , , song truyen qua hay song khuc xa vdi bien do aq va goc khuc xa i 2, nhin chung:
- Goc tdi ij = goc phan xa il
- Cac gia tr i cua bien do phu thuoc phtic tap vao song trd. con budc song
v 9.
/ / Z -Z 2
(4.31)
vZ , + Z2
123
De dang kiem dinh lai diidc la: It = Ip + Iq
- May thu dting yen, nguon chuyen dong vdi van toe vn va tao vdi van toe lan
f
truyen song tdi may thu v mot goc 9^ (hinh 4.12a) thi: f ' — ------------------ (4.33)
1 - — cosQ n
V
Hinh 4.12
- Nguon diing yen, may thu chuyen dong vdi van toe v, tao vdi toe do song v
mot goc 0, (hinh 4.12b) thi:
1 - — cosQ,
/ ' = / ----- ----------- (4.35)
1 - — co s8„
V
Tom lai:
- Nguon va may thu xa nhau ra f < f
- Nguon va may thu gan nhau lai f > f
Hieu iing Doppler cd nhieu ling dung trong thtic te ddi song; trong sti dung
sieu am vao muc dich chan doan, trong xac dinh toe do o to chay tren dtidng ...
3.1. Mach dao dong dien tCr. Djnh nghia dao dong dien tCr
Xet mot mach dien gom mot tu dien cd dien dung C va mot cuon day cd he so”
tU cam L mac noi tiep vdi nhau. Dd la mach dao dong dien ti* (hinh 4.13)
a b
Hinh 4.13
125
Nhd co khoa K va nguon dien E ta nap dien cho tu dien (vi tri a cua khoa K).
Chuyen khoa K sang vi tr i b va tu se phong dien sang cuon day L. Dong dien
phong Ic tang d in va gtii qua cuon day L mot tti thong tang dan gay nen dong
dien tti cam I tc trong cuon day.
Theo dinh luat Lenx dong dien tti cam I tc phai co chieu ngtidc vdi chieu cua
dong dien Ic do tu dien phong ra. Ket qua la dong dien tong cong I trong mach
khong tang dot ngot ma tang d in tti 0 den ctic dai I 0. Trong khi dd dien tich q tren
ban tu dien giam dan tti ctic dai Q0 den 0 .
Goi van toe bien doi ctidng do dong dien trong mach la — va E tc la suat dien
at
dong sinh ra dong dien tti cam Itc, ta cd:
Elc = - L (4.36)
dt
. di
E tc ty le thuan va ngtidc chieu vdi — .
dt
Sau khi tu dien da phong het dien, dong dien I trong mach se giam xuong va
lam xuat hien mot dong dien tu cam I tc trong cuon day. Van theo dinh luat Lenx,
dong dien tti cam I tc bay gid lai cung chieu vdi dong Ic do tu dien phong ra do dd
dong dien tong cong I trong mach khong giam dot ngot ma giam d in tti I 0 den 0 .
Cuon day L bay gid dong vai tro cua mot nguon dien, nap dien cho tu dien C. Dien
tich q tren cac ban cua tu dien lai tang dan tti 0 den Q0, nhung cd dau ngtidc vdi
ban dau.
Tiep dd qua trin h lai xay ra nhti luc ban dau va trong mach dao dong LC
xuat hien qua trinh bien doi tuan hoan theo thdi gian cua dien tich q va ctidng do
dong dien I. Neu xet ve mat nang ltidng thi khi dd, nang ltidng dien trUdng strong
1 q - x 1
tu dien = —.---- va nang ltidng tti trtidng trong cuon day WB - —L I - cung
2 C 2
bien doi tuan hoan theo thdi gian.
Qua trin h bien doi tuan hoan theo thdi gian cua cac dai ltidng dien va tti (q.
I, WE, Wu....) dtidc goi la dao dong dien tti.
126
( ^ I R ) trti di tong dai so” cua cac sua”t dien dong Efr ) co trong doan mach,
ta co :
hay X IR = U + ' Z E k
Doi vdi mach dao dong dien tti gom tu dien C va cuon day L, vi dien trd cua
mach bang khong (R = 0), hieu dien the gitia hai dau doan mach bang U c = — va
w,c * dt
*
Ap dung cong thtic tren ta cd:
Uc + E tc = 0 hay = 0
C dt
Neu qui tide I > 0 th i khi dien tich q tren ban cua tu dien giam, ta cd dq < 0,
do dd gitia I va q cd moi lien he sau :
l _ dq
dt
di d 2q
do dd
dt dt2
thay vao phtidng trin h tren va chia phtidng trin h nay cho L, ta cd :
d 2q 1
---- - + ---- <7 = 0 (4.37a)
dt2 LC 1
1 .
Dat -----= COg . phtidng trinh (4.38a) dtidc viet dtidi dang :
y £ + (Ojfa = 0 (4.37b)
trong dd Q0 va cp la nhting hang so” phu thuoc dieu kien ban dau. PhUdng
trinh (4.39) dude goi la phUdng trinh dao dong dien tti khong tat cua dien tich q
trong mach dao dong dien tti LC. Hang so” Q0 la bien do cua dien tich q, p la pha
ban dau con co0 dude goi la tan so” rieng cua mach dao dong.
coo = J~ (4.39)
127
PhUdng trinh (4.39) chting to dao dong dien tti co tinh chat bien doi tukn
hoan theo thdi gian. Chu ky dao dong rieng T 0 cua no dUdc xac dinh bang cong
thtic :
2jr _____
T0 = — = 2 n j L C (4.40)
co0
Trong cong thtic (4.41) neu he so' tti cam L do bang Henry (H), dien dung C
do bang Fara (F) thi T 0 do bang giay (s).
3.3. Su ttfdng tu giura dao dong dien tCr khong tat va dao dong dieu hoa cua con
lac ddn
So sanh cac phtidng trin h cua dao dong dien tti khong tat (4.38b) va (4.39)
vdi cac phtidng trin h dao dong dieu hoa cua con lac ddn hay con lac lo xo:
d 2x .
----- + co2* = 0
dt2
va x - A cos((tit + a )
, k
trong do x la ly do dao dong. A la bien do (ttic la ly do ctic dai), (tiz = — vdi
m
m la khoi ltidng cua con lac va k la do cting hay he so' dan hoi trong trtidng hdp
con lac 16 xo. Ta nhan thay cac phtidng trin h nay co dang hoan toan giong nhau.
Dieu do chting to rang tuy ban chat vat ly cua cac dai ltidng nghien ctiu la khac
nhau nhting tinh cha't bien doi cua chung trong cac qua trin h ttidng ting la giong
nhau:
- tuan hoan theo thdi gian dang ham sin
- chu ky (hoac tan so) chi phu thuoc vao cac thong so' dac trting cho he
nghien ctiu (vdi con lac ddn la khoi ltidng cua con lac va he so' dan hoi cua lo xo,
vdi mach dao dong la dien dung va do tti cam L).
- bo qua sti mat mat nang ltidng cua he trong qua trin h nghien ctiu. ttic la
nang ltidng cua he dtidc bao toan. Trong dao dong dien tti khong tat co sti bien doi
t 1 Q2
tuan hoan ttidng ho gitia nang ltidng cua dien trtidng WE = — va nang ltidng
2 C
tti trtidng trong cuon day WB = ■ Con trong dao dong cua con lac ddn, do la
sti bien doi tuan hoan ttidng ho gitia the nang cua lo xo ( E t = ^ k x 2 ) va dong nang
128
- q tiidng iing vdi x
- i tiidng iing vdi v
- C tiidng iing vdi 1/k
- L tiidng iing vdi m
dt
dau trti cd nghia la nang ltidng dti trti W giam theo thdi gian, bien doi thanh
nhiet ltidng theo dinh luat Joule-Lenx, vdi toe do I 2R.
Lay vi phan hai ve phtidng trin h (4.42) ta cd :
dW dl q dq
(4.43)
dt dt C dt
(4.44)
dt + C dt
™ , i dq d 2q dl
Chu y rang - —— - I v a --------= — phtidng trin h (4.45) se dtidc bien doi
dt dt2 dt
thanh :
(4.45)
129
Do la phtidng trin h vi phan mo ta dao dong di$n tti tat dkn. Ta thay, neu R =
0 phtidng trin h (4.46) trd thanh (4.38a). Nhti vay dao dong dien tti khong tat chi
la mot trtidng hdp rieng cua dao dong dien tti tat din. Nghiem cua phtidng trinh
n a y la:
q = Q 0e Rtl2L.cosoit (4.46)
rA
trong do CO = (4.47)
LC 2L
Ta nhan x6 t thay rin g phtidng trin h (4.47) c6 the xem nhti mo ta mot ham
so' cosin vdi bien do giam dan theo ham so' mu. So sanh (4.40) va (4.48) ta tha'y
co'< co0 , nhti vay tan so' cua dao dong dien tti tat dan nho hdn tan so' cua dao dong
dien tti khong tat, hay dao dong dien tti tat dan co chu ky ldn hdn dao dong di§n
tti khong tat.
Khi R = 0 , ta co co'= co0
Hinh 4.15 bieu dien sti phu thuoc cua q vao t theo (4.47).
So sanh cac phtidng trin h (4.45) va (4.46) vdi cac phtidng trin h dao dong tat
dan cua con lac trong phan cd hoc:
d 2x dx
m br b kx = 0
d t2 dt
130
trong d6 m la khoi lti<?ng con lac, k la he so dan hoi cua lo xo, r la he so cua
ltic can, ta thay chung hoan toan ttidng tti nhau.
Theo (4 .47 ) sti phu thuoc cua bien do dao dong vao thdi gian cua dao dong
di£n tti dtidc bieu th i bang cong thtic sau :
_R l _R_(
Qm = Q o-e 2L = Q o e 2L <4 - 4 8 >
ft
Nhti vay, to’c do giam cua Qmphu thuoc vao do ldn cua ty so” — . R cang ldn,
Lj
L cang nho toe do giam cua Qmcang ldn. Dtia vao cong thtic (4.49) ta co the tinh
dtidc thdi gian de bien do cua dao dong dat dtidc mot gi.' tri xac dinh nao dd so vdi
bien do ctic dai ban dau (Q0) doi vdi mot mach RLC cho trtidc. Chang han vdi L =
10 mH, C = l , 0 |iF va R = 0,1Q thdi gian de bien do giam den bang mot ntia gia tri
ban dau la :
2 1 , „ 2 .1 0 .1 0 - 3 A 1 /|
t = — In 2 - --------------x 0 ,6 9 = 0 ,1 4s
R 0,1
Theo cong thtic (4.48) ta cung tinh dtidc tan so goc cua dao dong dien tti tat
dan trong mach RLC nay la :
2
1 1 f 0,1
co =
J 1 0 .1 0 - 3 x 1 ,0 .1 0 - 6 1 ,2 x 1 0 .1 0 - 3 J1 = 1,0 . 104 rad / s
Trong bieu thtic tinh gia tri cua to’, ta nhan thay so” hang thti hai trong dau
can la rat nho so vdi so” hang thti nhat, nhti vay cd the ket luan rang dien trd R
cua mach anh htidng rat it den tan so” dao dong tat dan cua mach. Dieu nay phti
hdp vdi nhieu trtidng hdp trong thtic te”.
Ta con nhan thay, de dao dong dien tti trong mach RLC la dao dong tat dan
R phai cd mot quan he xac dinh vdi L va C. That vay, tti (4.48) ta suy ra:
>
LC v 2L hay R <
gia tri 2 — dtidc goi la gia tr i tdi han cua dien trd R
VC
131
Theo dinh nghia, dao dong dien tii khong tat xay ra trong mach dao dong
RLC diidc duy tri bdi tac dung ctidng btic cua mot nguon nang ltidng nao do bo
sung mot cach tu&n hoan vao mach dtidc goi la dao dong dien tti ctidng btic.
3.5.2. Cifdng bCrc dao dong dien tCr trong mach RLC b in g nguon xo ay chieu.
Hien tuung cong hudng
Xet mot mach RLC co chtia mot nguon dien xoay chieu hinh sin:
8 = Sm c o s t s " t , trong do co” co the thay doi tuy y (hinh 4.16a). Mot suat dien dong
xoay chieu nhti the co the nhan dtidc tti mot may phat dao dong co tan so thay doi
dtidc. Ttidng tti nhti phan (4.13) phtidng trin h vi phan mo ta dao dong dien tti xay
ra trong mach la:
y?co"
a = arccos
G
Trong da so' trtidng hdp, chu y den ctidng do dong dien trong mach, ta co:
da CO". 8 ™
I = — = -----—r c s ( co"r - a ) = I m c o s( co"t - a )
dt G
CO" 8 — 8W
v<5i I m = — X SL= I (4.51)
J ( a " L ------------- p + R 2 ’
V a>"C
Xet cong thtic (4.51) ta nhan thay rang bien do cua dong dien se dat ctic dai
khi:
(4.52,
132
m
I = (4.53)
R
Do la hien tUdng cong hudng cua dao dong dien til trong mach RLC.
£ m. COS 0) ” t
Hinh 4.16a
Hinh 4.16b bieu dien sti phu thuoc I m vao to", iing vdi ba gia tri khac nhau
cua dien trd R (d day R ^ R2< R3). Ta nhan thay rang dien trd cang nho, dtidng
cong cong htidng cang nhon. Do nhon cua dtidng cong cong htidng dtidc do bang
"do rong mot niia", do la chieu rong Ago cua dtidng cong cong htidng t in ^ vdi gia tri
I ” m = I ’m/2
Ngtidi ta thtidng tao ra dao dong dien tti ctidng btic b&ng den dien tti 3 ctic
hoac trio t ban dan
Hinh 4.16b
133
3.5.3. Sis tao thanh song dien tCr. Dinh nghTa song di$n tif
Hertz da lam th i nghiem sau day: dung mot nguon xoay chieu cao ikn, noi
qua 2 cuon day tu cam L va L' (hinh 4.17) den hai thanh kim loai D va D tren d£u
hai thanh kim loai nay co g£n hai qua c iu kim loai A vk B va dat kha g&n nhau
nhu hinh ve. Dieu chinh dien the va khoang cach giiia A va B sao cho co hien
ttidng phong dien gitia A va B. Nhti vay gitia A va B da xuat hien mot dien trtidng
bien thien theo thdi gian (xoay chieu). Neu dung cac dung cu phat hien. ta se th&y
tai moi diem trong khong gian bao quanh A, B deu co cap vectd ctidng do dien
trtidng E va ctidng do tti trtidng H , chung cung bien thien theo thdi gian. Nhti
v&y th i nghiem Hertz da chting to rang dien tti trtidng bien thien da dtidc truyen
di trong khong gian.
Hinh 4.17
Ve mat ly luan ta thay: gia sii tai mot diem 0 ta tao ra mot tti trtidng bien
thien, vectd ctidng do dien trtidng E bien thien theo thdi gian, ching han (nhti
trong th i nghiem Hertz neu tren) bien thien mot cach tuan hoan theo thdi gian.
Theo luan diem cua Maxwell, dien trtidng tai diem 0 bien thien se tao ra tti
trtidng nghia la tai cac diem M, M'. M"... xuat hien cac vectd ctidng do tti trtidng
H, H \ H"... cung bien thien tuan hoan theo thdi gian. Nhting tti trtidng bien
thien lai gay ra dien trtidng xoay, tai cac diem M', M"... xuat hien cac vectd ctidng
do dien trtidng E ' va E "... nhti vay, ta thay cap vectd E , H da dtidc truyen den
moi diem trong khong gian, qua trin h truyen do tao thanh song dien tti.
Vay song dien tti la trtidng dien tti bien thien theo thdi gian, truyen di trong
khong gian.
Trong thtic te de tao ra song dien tti, ngtidi ta dung cac mach dao dong md.
Cac mach dao dong ve trong cac phan tren la mach dao dong kin, tti trtidng xuat
hien thi chu yeu tap trung d cuon cam, con dien trtidng th i chu yeu tap trung gitia
hai ban cua tu dien.
Hinh 4.18a, b, c cho thay sti chuyen dan tti mach dao dong kin thanh mach
dao dong md giup cho dien tti trtidng bien thien co the lan rong hdn kha nhieu. d
cac may phat vo tuyen dien, ngtidi ta sti dung ang ten de phat song dien tti. Ang
ten dtidc lien he v 6 i mach dao dong dien tti qua cuon cam LA (hinh 4.18d).
134
Hinh 4.18
/ O 9 x 9
Theo thuyet dien dong ltic hoc co dien, bat ky mot hat tich dien nao chuyen
dong co gia toe cung deu phat xa nang ltidng ra moi trUOng dtidi dang song dien
tti. Ket qua la hat se chuyen dong ch£lm dan lai, vi vay song dien tti dtidc phat
ra trong trUOng hdp nay goi la btic xa ham. Dieu nay da giai thich ro sti xua”t
hien cua phan lien tuc trong pho phat xa tia X ma chung ta se nghien ciiu chi tiet
b bai 10 .
Ngoai ra khi cac dien tii quy dao trong nguyen tu chuyen tu: quy dao xa hat
nhan ve qui dao gan hat nhan hdn, hat nhan nguyen tu chuyen tti trang thai klch
thich ting vdi mtic nang ludng cao ve trang thai klch thich ting vdi mtic nang
ltidng thap hdn hoac ve trang thai cd ban, nang ltidng dti thtia cung dtidc phat xa
ra dtidi dang song dien tti vdi cac budc song khac nhau goi la tia hong ngoai, anh
sang nhin thay, tia tii ngoai va tia gamma. Chung ta se nghien ctiu chi tie t cac
van de nay trong cac bai sau.
135
Ho = 1,257.10'6 H/m = 4^.10‘7 H/m
Doi vdi chan khong, ta co: e = 1, fi = 1 do do:
1 1 = 3.10® m/s
' ch .k c
V 8 oM-(
1 . 1 0 " 9 x 4 tt. 1 0 ' 7
3 6 ti
Nhu vay van toe truyen cua song dien tti trong chan khong la 3.10s m/s,
ngtidi ta ky hieu bang chti c.
c = 3.108 m/s
Cong thtic (4.54) co the viet thanh
1
v= X c (4.55)
Doi vdi mot moi trtidng bat ky e > 1, |i > 1 do do: v < c
Nhti vay van toe truyen song dien tti trong chan khong la van toe truyen
song dien tti ldn nhat.
Nhieu th i nghiem cho thay van toe truyen anh sang trong chan khong cung
cd gia tri bang c = 3.108 m/s. Tren cO sd dd, Maxwell da neu len thuyet dien tti ve
anh sang.
136
Nhu hinh ve chi ro cac vectd E ,H vuong goc vdi nhau va vuong goc vdi V .
Tai mot diem co' dinh trong khong gian vectd E va H thay doi theo thdi gian mot
cach dieu hoa (dang hinh sin). Chung dong thdi tang tti 0, sau 1/4 chu ky dat gia
tri ldn nhat (E hudng len tren, H hudng sang phai) sau 1/4 chu ky tiep theo
chung dong thdi dat gia tri 0. Tiep do lai dat gia tri cUc dai nhung theo hudng
ngUdc lai (E hudng xuong dudi, H htidng sang trai). Cuo'i cting sau dung mot chu
ky dao dong lai dat gia tri 0 . Su bien doi nhti vay cua vectd E va H xay ra tai moi
diem doc theo true X, nhung do lech pha dUdc xac dinh bdi khoang each gitia cac
diem.
Can chu y rin g qua trin h lan truyen cua song dien tti khong co lien quan gi
vdi qua trinh chuyen dong cua cac phan tti vat chat trong moi trUOng song truyen
qua vi the song dien tti truyen qua dUdc ca chan khong.
Ta da biet trong chan khong mat do nang lUdng cua dien trudng la l2 eo g 2,
trong do e0 h in g so' dien, E la ctidng do dien trudng. Trong moi trudng bat ky, mat
do nang ludng cua dien trudng —eE2, vdi e h in g so' dien moi (do dien tham) cua
2
moi trtidng. Ttidng tu, ta cung co mat do nang ltidng cua tti trudng trong moi
trtidng bat ky la — u.H2, trong do |j. la £to tti tham cua moi trudng, H la ctidng do tti
2 ^
to = —eE 2 + —u H 2 (4.56)
2 2
Ngudi ta goi mat do dong nang ltidng la phan nang ltidng do song tai qua
mot ddn vi dien tich dat vuong goc vdi phtidng truyen song trong mot ddn vi thdi
gian. De dang thay rin g , ve tr i so' mat do dong nang ltidng bang phan nang ludng
dien tti chtia trong mot hinh tru cd day b in g mot ddn vi dien tich, co chieu dai
bang gia tri cua van to'c truyen song, ttic la b in g v.tu. trong do rn la tri so' trung
binh cua to (trung binh theo thdi gian va theo khong gian vi co bien thien theo thdi
gian va bien thien tti diem nay sang diem khac cua hinh tru).
Trong ly thuyet dien tti, ngudi ta chting minh dUdc vectd.
S = E xH
137
Chu y rin g , theo quy tic cua tich vectd, S c6 phUdng, chieu trung vdi
phUdng, chieu cua vectd van toe truyen song V . Vi v&y S dUdc dung de d&c trUng
cho sU tai n&ng ludng cua song dien ti* va dUdc goi 111 vectd Umov - Poynting.
0 M
Hinh 4.20
Goi v la v&n toe truyen sdng trong moi trudng. K h i do, dao dong dien tii
truyen t ii diem O tdi diem M nam cach no mot doan OM = x phai m at m ot khoang
X — —
thdi gian b i n g x = — . NhU vay, phUdng trinh dao dong cua E va H tai diem M d
V
thdi diem t se cd dang giong phUdng trinh dao dong E va H tai diem 0 d thdi
diem (t - x), nghia la:
X
Em, = E0.t, = E0cosco0(t - —) (4.57)
V
X
HMt = E0„ = H 0cosco0(t - —) (4.58)
v
PhUdng trinh tren xac dinh dao dong cua cac vectd E va H d thdi diem M
bat ky trong moi trudng cd sdng dien tii truyen qua, nen dUdc goi la phUdng trinh
truyen song dien til. PhUdng trinh nay chiing to song dien tii co tinh chat vi*a
tuan hoan theo thdi gian vdi chu ky T 0 = 2ti , vifa tu a n hoan theo khong gian vdi
cd0
budc sdng X = vT 0.
3.5.8. Tinh pho bien cua tin hieu dien tif
Tudng tac pho bien trong th ien nhien la tUdng tac dien tif. Cac tin hieu dien
tu: la cac xung dien truyen di dudi dang sdng. Cac dac trUng cua sdng dien tu fbien
do, tan so, budc sdng, h in h dang...) cho chung ta biet tra n g th a i cua tudng tac. cua
138
ca'u true doi tUdng khao sat. Nhiing tin khai thac diidc tii song dien tut anh hudng
sau sic den moi hoat dong cua nhan loai: tien bo ky thu§.t, bao ve siic khoe... til vi
mo den vi mo. Co the noi con ngUdi song vdi tin hieu dien tii trong do vo tuyen
truyen thanh, vo tuyen truyen hinh, dien thoai di dong... la cac th i du dien hinh.
Bat ki cong viec nghien ciiu hay khao sat y sinh hoc deu g in lien vdi viec ghi
do cac dii lieu v&t ly. So” liidng cac dii lieu vat ly can xac dinh trong khoa hoc, ky
thuat va ddi song noi chung va trong y sinh hoc noi rieng la vo cung ldn. Nhin
chung cac dii lieu vat ly trong y sinh hoc ma chung ta quan tam cac giac quan con
ngUdi khong cam nhan dUdc, neu co cam nhan dUdc th i cung khong dinh liidng
dUdc nhu la nhiet do. Theo da phat trien cua khoa hoc ky thuat cac phUdng tien
ghi do cang ngay cang tinh vi, nhay cam va chinh xac. Ve cd ban cac phUdng tien
ghi do cac dii lieu vat ly trong y sinh co the chia lam ba nhom chinh: cac bo phan
cam bien (sensing elements, sensors); cac dung cu khuech dai (amplifiers); cac bo
f)
139
(4.21). Tren de thep (dien ciic th ii nhat) phu mot ldp Se mong, tren mat 16p Se n&y
lai phu mot mang kim loai mong (thi du Au) gan nhu trong suot dong vai tro dien
cUc th ii hai. Anh sang chieu qua mang kim loai mong vao 16p Se lam xuat hien
mot siic dien dong giiia ldp Se va mang kim loai. Trong phan nay chung ta se
khong giai thich ky., Neu noi kin mach ngoai thi se co mot dong dien chay va
dong dien nay cung phu thuoc vao nang liidng anh sang chieu vao. Loai nay
khong can co nguon dien phu va con dUdc goi la pin quang dien.
- Quang trd: dUdc cau tao bin g mot de thuy tinh co phu ldp mong hdp chat
Pb, Cd hoac chat ban d in Ge... (hinh 4.22). Chieu day cua ldp nay khoang vai
micromet. Ldp mong nay co dac tinh thay doi dien trd cua no dudi tac dung cua
cac biic xa, dac biet rat nhay vdi cac biic xa hong ngoai.
Neu ta thiet lap mot mach kin va duy tri sU chenh lech nhiet do giiia hai
moi han (T * T0) thi trong mach se xuat hien mot suat dien dong, goi la suat nhiet
dien dong £ (hinh 4.23)
Suat nhiet dien dong e phu thuoc vao ban chat cua hai thanh kim loai va sii
chenh lech nhiet do giijf hai moi han.
s = S ( T - T o)
trong do S la do nhav cua cap nhiet dien. phu thuoc vao ban chat kim loai
lam cap nhiet dien va co thu nguyen la mV/ do.
140
4.1.3. BiSn doi ap dien
Nguyen ly cua bien doi ap dien dtia tren hieu ting ap dien thuan. Noi dung
cua hieu ting ap dien thuan nhti sau: khi nen hoac dan mot so' tinh the dien moi
nhu muoi sec-nhet, tinh the thach anh theo nhting phUdng dac biet trong tinh the,
thi tren mat gidi han cua tinh the xuat hien cac dien tich tra i dau. Neu doi bien
dang, ttic la doi tti nen sang dan thi dien tich xuat hien tren 2 mat tinh the se doi
dau (hinh 4.24).
Nhu vay neu tinh the chat
+ +
dien moi tren bi nen dan lien tiep
tren hai mat cua tinh the se xuat - > + F F +
hien mot hieu dien the' bien doi. Tan
so' bien doi cua hieu dien the nay + +
phu thuoc vao tan so' nen dan va do
ldn cua no phu thuoc vao do manh Hinh 4.24
yeu cua sti nen dan.
Bo bien doi ap dien thtidng dtidc sU dung trong cac dau thu sieu am.
141
Khoang cach gitia hai ldp chuyen tiep rat nho, vao khoang 1 0 - 2 0 micrdmet
hoac nho hdn. Nhit vay khu vitc citc goc la mot ldp rat mong, do la diiu quan trong
bac nhdt cho cong tdc cua tranzito.
c C
C
p
n
1
B 1
B B
n -------- 1 P
P n
Hinh 4.25
Mach dien nay khong co kha nang khuech dai dong dien nhitng lai co kha.
nang khuech dai hieu dien the hoac cong suat. Nguon dien mot chieu eE tao nen
tren ldp chuyen tiep E-B mot hieu dien the thuan co nghia la Up.n> 0 (do diidc coi
la hieu dien the dau vao) md co the thay doi diidc bang chiet dp D. Nguon dien
mot chieu sc tao nen tren B-C hieu dien the nghich tiic Up n< 0 . Hieu dien the dau
ra (do tren dien trd phu tdi R) ditdc khuech dai so vdi the hieu dau vao.
(a)
Hinh 4.26
142
Nhting thdng so quan trong cua mach dien vdi ctic goc chung
A U.
k= la he sd khuech dai theo hieu dien the
AC/V
A1^
- a = khi UCB - const la he sd khuech dai tinh theo dbng dien. a « 1 la.
A ir
dai ltidng chi phu thuoc tinh chat cua tranzito chti khdng phu thuoc cac thong sd
cua mach dien.
- Mach dien vdi ctic phat chung
Mach dien nay kha pho bien, mach nay co kha nang khuech dai dbng dien.
Thong sd quan trong nhdt cua mach dien nay :
AIr
P = — — khi UCE = const
Al B
Gitia 4 dai ltidng (IB, UBE, Ic , UCE) co mdi quan he chat che. Mot ho dtidng
dac trting khdng du de dien ta mdi quan he do, can phai co hai ho dtidng dac
trting : ho dtidng dac trting ctic goc vd ho dtidng dac trting ctic gop
Ib Ic
Hinh 4.27 ve ho dtidng dac trting ctic goc, do la cac dtidng bieu dien sti phu
thuoc gitia IB vd UBE ting vdi nhting gid tri nhdt dinh cua UCE.
Tren hinh 4.28 bieu dien ho dtidng dac trting ctic gop, do la cac dtidng bieu
dien sti phu thuoc gitia Ic vd UCE khi IBgiti nguyen khdng doi.
143
Can phai dac biet ltiu y rang cd hai ho dtidng dac triing nay mdi dien ta day
du moi quan he giiia 4 dai liidng (IB, UBE, Ic, UCE)-
- Hieu dien the Uuiut trong hinh la tin hieu can diicfe khuech dai, d day can
phai hieu Uudo chinh la miic tang giam A U be. Can liiu y rang tdc dung cua mach
khuech dai dung tranzito chi la khuech dai miic tang giam hieu dien the (hay
dbng dien tuy theo muc dich).
- AU be (ttic la UvdJ gay nen mot mtic tang giam AIB ty le vdi no (tuan theo
mot dd thi thuoc ho diidng dac triing tren hinh 4.27).
- AIb lai gay nen mtic tang giam Alc gap nhieu lan no vi nhti tren ta dd noi
P =A ICI AIb la mot gid tri ldn.
- Vi Ura = s - l c R c nen AUra = R c Alc ldn hdn nhieu lan so vdi AUBE (ttic Id
Uvdo). Tuy nhien he so khuech dai bay gid lai mot phan phu thuoc vao ty so AU be /
AIb do cac thong sd cua mach dien quyet dinh. Van de la lam the nao de tach ra
dtidc thanh phan AUra de thu dtidc tin hieu vao dd dtidc khuech dai.
-D iin g tranzito khuech dai tin hieu khdng hoac it thay doi theo thdi gian rat
phtic tap, chung ta se khdng de cap tdi. Neu tin hieu Uvdn bien thien theo chu ki thi
viec tach thanh phan AUra se ddn gian hdn rat nhieu, nhdt la khi tin hieu bien
thien dieu hod hinh sin. Khi dd tai dau ra ngtidi ta se dung tu dien (thi du nhti tu
dien C2 trong hinh 4.29) de loc ra thanh phan cd dinh cua tin hieu ra. Trong
trtidng hdp dd, tren mach dien cua chung ta gitia hai diem do Ura thtic chat ta se
thu dtidc AUra.
- Tu dien Cj trong mach dien cd tdc dung khdng cho thanh phan cd dinh
cua dbng ctic goc di qua nguon tin hieu vao.
Tren day la mot mach dien cd ban cd tinh minh hoa cho viec dung tranzito
khuech dai tin hieu. Con cd rat nhieu cac cach mac khac nhau nhti vdi ctic goc
chung, vdi ctic gop chung. Ngay cd tranzito cung cd rat nhieu loai. Trong ky thuat
144
dien tii hien dai gia day ngiidi ta chi diing cac mach vi dien tii md thiic chat la
mach dien phiic tap cua vd so cac tranzito ti hon.
145
Tia sang phan xa tii gUdng dap len phim dang chuyen dong song song vdi true
quay cua gUdng va ve len phim anh dudng cong dao dong cua gUdng. lap lai v£
dang dao dong cua tin hieu can ghi. Mot phan chum tia sang phan xa tir gUdng
qua he tho'ng quang hoc di theo dUdng khac den bo phan hien th i de c6 the quan
sat va dieu chinh dUdc viec ghi.
Mot nguon sang khac phat ra chum sang di qua khe nho chuyen dong theo
kieu con lac va qua he tho'ng giidng va tha'u kinh qu6 t len phim vdi nhip do deu
deu, ta tha'y tren phim nhiing vach doc nho nhu ke chi cach rat deu nhau. Nhiing
dUdng ke nay dung de xac dinh cac khoang thdi gian deu nhau tren phim.
- B o ghi bang ong tia am ciic (cathode ray tube)
Vdi loai nay khong nhiing ta co the ghi dUdc dang cua tin hieu tren phim ma
con nhin tha'y ngay dang tin hieu tren man huynh quang cua o'ng tia am cuc, do d6
loai nay dUdc dung de theo doi dien bien cac qua trinh thi ra't tot. Mat khac quan
tinh cua bo ghi ra't nho nen ket qua ra't chinh xac, do nhay cao. Bo ghi bang o'ng tia
am ciic dUdc goi tudng iing la dao dong ki dien tii.
Ong tia am ciic gom mot o'ng thuy tinh dau loe ra nhu cai loa dUdc hut chan
khong, ap sua't trong o'ng tii 10'7 den 10‘8 mmHg.
Mat phia trong cua dau loe dUdc quet mot ldp huynh quang, khi chum dien
tii manh dap vao man huynh quang, diem bi dap vao se sang len vdi mau xanh la
cay, xanh Id. Diem nay con sang them mot luc khi khong con chum tia dap vao do
do tia dien tvf quet tren man anh se ve dUdc do thi. Ta't ca cac bong hinh TV,
computer thuc cha't la cac ong tia am ciic.
Sd do mot ong tia am cUc dUdc mo ta tren hinh 4.31. Bo phan dUdc bao trong
hinh chti nhat vach rdi la sung phong dien tii S, nhiem vu cua no la tao ra chum
dien tii manh (tia am ciic) chuyen dong doc theo true o'ng chan khong B theo
dUdng thang. Chum dien tii chuyen dong qua hai cap ban tu 1 va 2 se bi doi
hudng do tac dung cua luc dien trUdng. Tu 1 lam lech chum dien tii theo chieu doc
cua man anh M, tu 2 lam lech chum dien tii theo chieu ngang man M. Tren tu 1
146
dat v&o hieu dien the cua tin hieu da dUdc khuech dai, goc lech cua chum dien tu
nhu v&y se ty le vdi bien do cua tin hieu. Muon cho tia dien tii ve nen tren man M
do thi bien do cua tin hieu bien thien theo thdi gian th i tren tu 2 phai dat mot
hieu dien the sao cho tia dien tii qu6 t man anh M vdi toe do deu theo chieu ngang
va chi theo mot hudng tii trai qua phai. Vi man anh co gidi han va goc lech ngang
cua chum tia theo thdi gian cung chi gidi han trong pham vi hep nen hieu dien the
tren tu 2 phai dam bao de tia dien tii qu6 t ngang deu tii canh ben trai den canh
ben phai man anh va lap tiic quay ve canh tra i man anh. Uqu<5t co dang xung rang
cUa dUdc dat vao tu 2 (hinh 4.32) thoa man yeu c&u tren.
Muon ghi lai b&ng phim, ngUdi ta khong can cho tia dien tii qu6t ngang; chi
can den tu l lam tia dien tii quet doc va cho phim chay theo chieu ngang, ta se ghi
lai dUdc ket qua.
Hinh 4.33
Hinh 4.33 ve sd do cau tao cua loai but ghi va nguyen tac lam viec da mo ta
d tren.
Trong thdi gian gan d^v, sii phat trien cua ky tuat so' da md ra mot con
dUdng mdi cho kv thuat ghi, bao quan va phat tin hieu dien tif. Nguyen lv chung
147
cua cac phUdng phap do la: tin hieu dien tii dUOc ma hoa dudi dang so va de dang
lUu giti cung nhu phat lai.
5. AM VA SIEU AM
5.1. Ban chat vat ly cua am va sieu am
Am la dao dong cua cac phan tii trong moi trUOng dan hoi truyen di theo loai
song doc, co tan so tii 16 Hz den 20.000 Hz.
Neu phan tii cua moi trUOng dan hoi dao dong co tan so ducii 15Hz ta co ha
am, tan so' tren 20.000 Hz ta co sieu am.
Nguon phat am thong thudng la cac vat thuc hien dao dong do tac dung cua
lUc co tan so, do va cham, do bien dang dan hoi... Chang han mot cai am thoa dap
manh vao mot vat ran se bien dang dan hoi gay dao dong va dao dong ay dUOc moi
trUOng khong khi truyen den tai gay ra cam gia'' £m.
Vi am la song doc trong moi trUOng dan hoi nen no co cac dac trUng nhu cac
song cO hoc khac: budc song X, tan so f, chu ky T, co toe do lan truyen v.
X
v = Xf = — (4.60)
T
Song am co the lan truyen qua tat ca cac moi trUOng vat chat 0 the khi, long,
r&n nhung khong the lan truyen trong chan khong vi chan kh ong co phan tu cu
the de thuc hien dao dong cO hoc. Toe do truyen cua song am phu thuoc vao mat
do moi trUOng va tinh chat dan hoi cua moi trUOng (cong thiic 4.21).
Ta thay ngay r&ng to'c do truyen am phu thuoc vao nhiet do cua moi trUOng
vi hien nhien la khi thay doi nhiet do thi tinh chat dan hoi cu n g nhu mat do moi
trUOng cung thay doi theo. C hing han vdi khong khi, 6 0°C thi v = 331,5 m/s khi
tang mot do thi to'c do tang kh oan g 0,5 m/s, 6 18° thi v = 342 m/s.
To'c do truyen am trong cac moi trUOng khac nhau th i khac nhau, It phu
thuoc vao tan so dao dong. Bang (4.1) cho ta to'c do truyen am tin h ra m/s cua mot
so' chat 6 0 °C.
Bang 4.1
Moi trudng Toe do am Moi trudng Toe do am
Khong khi 331,5 m/s Thuy tinh 5600 m/s
Niidc 1450 Go thong 4800
Dong 3800 Lie 430 - 530
Sat 4900 Cao su 50
Cd the ngifdi 1540
Khi song am lan truyen tii moi trUOng nay tdi moi trUOng khac (ta p han biet
hai moi trUOng chu yeu dua vao am trd) thi 0 m at phan gidi giiia hai moi trUOng
se xay ra hien tUOng nhieu xa, phan xa ... giong nhu anh sang. Do budc son g cua
148
am dai nen hien tUdng nhieu xa thu’dng hay gap. Nhd hien tiidng n h ilu xa nay am
co the vong qua vat can no mot cach de dang. Ta cung co the biet dUdc sU phan xa
am trUdc mot vat can nhu biic tUdng, trai nui): sau mot khoang thdi gian lai nghe
am phat ra doi trd lai (tieng doi). Hien tUdng tieng doi co the lam cho kho nghe
am nguyen phat vi tieng doi tiep noi hoac xen lan vao am nguyen phat lam cho
am md di va kho nghe. Tuy vay doi khi neu dUdc bo' tri tot, tieng doi lai giup cho
viec nghe vi no lam tang dUdc cUdng do am den tai ta. M uon vay phai bo' tri cho
thich hdp de co khoang cach thdi gian giula am nguyen phat va tieng doi la be
nhat. Thdi gian do phu thuoc vao khoang cach cua nguon phat am va vat can.
Trong nhieu trUOng hdp kho dat dUdc thdi gian do thich hdp thi ngUdi ta tim cach
xoa bo tieng doi.
Cung vdi sU truyen song am vao khong gian. xay ra hien tUdng truyen nang
liidng cua am thanh. N ang liidng nay la the nang dan hoi cua moi trUdng truyen
am va nang liidng dao dong cua cac phan tii moi trUdng.
Cudng do am tai mot diem la dai liidng bieu thi bang nang liidng truyen
trong mot ddn vi thdi gian qua mot ddn vi dien tich dat d diem ay vavu onggoc vdi
phUdng truyen cua am.
NgUdi ta ky hieu cUdng do am thanh b&ng chii I, ddn vi do ludng hdp phap
cua niidc ta ve cUdng do am thanh la oat tren met vuong (W /m 2) ngoai ra cung hay
dung ddn vi m icrooat tren xangtim et vuong (fiW /cm2).
Trong qua trinh truyen am, cUdng do am cang di xa nguon sang cang giam
mau vi cac ly do sau:
- Cac phan tu cua moi trUdng dao dong, ma sat vdi moi trUdng do do mot
phan nang liidng dao dong phai dung de thang ma sat va bien thanh nhiet nang
lam nong moi triidng.
- Am trong khi truyen gap mat phan cach hai moi trUdng cung phan xa,
khuc xa, nhieu xa nhu anh sang. Chinh hien tudng phan xa lam giam rat nhieu c-
Udng do song am di tdi.
- N gay trong dieu kien ly tUdng khi nguon phat am la mot diem, moi trUdng
dong nhat, cUdng do am cung giam theo qui luat ty le nghich binh phUdng khoang
cach tdi nguon. Ly do vi song am phai phan bo' deu tren mot dien tich mat cau ty
le thuan binh phUdng khoang cach nghia la ciidng do am ty le nghich. Tuy theo
miic do dan am tot hay xau (hay lam yeu am it hay nhieu) ngUdi ta chia ra vat
dan am (chang han nhu thep, be tong) va vat hap thu am (chang han nhu da. ni,
lie, cao su xop...) trong cd the, xUdng dan am tot; md dan am kern. Cac chat dich,
mu lam yeu am kha nhieu.
T rong bat cii moi trUdng nao, hien tUOng cong hudng la hien tUOng rat pho
bien doi vdi song am. Neu lay hai am thoa co tan so' dao dong rieng nhu nhau. dat
cach nhau mot kh oan g nao do va kich thich lam mot trong hai am thoa do dao
dong thi dao dong cung xu a'tiiien 6 am thoa kia vdi bien do ciic dai, hien tudng
viia mo ta la hien tudng cong hudng am. Co the giai thich nhu sau: Song am phat
tit am thoa thii nhat tdi am thoa thii hai lam cho am thoa nay dao dong cUdng
149
btic. Vi tan so" dao dong rieng cua am thoa th ii hai b&ng tan so cua liic ciidng biic
(gay ra bdi am thoa th ii nhat) nen co hien tUdng cong hUdng.
f= — (4.61)
2L V M
Trong do: / la tan so am
L la chieu dai cua day cang
M la khoi liidng mot ddn vi cua thieu dai day
P la liic cang cua day
C) dong vat, cd quan phat am quan trong nhat la thanh quan vdi cac day am
thanh. Tieng noi doi vdi con ngUdi dac biet quan trong, no thuoc ve he thong tin
hieu thii hai, hinh thanh trong qua trinh lao dong sang tao va phat trien ve cau
tao cua cd the con ngUdi, no la cong cu the hien va truyen ba tii duy. T ieng noi la
am do con ngUdi phat ra, tuy vay con ngUdi con hieu biet qua it ve cd che phat am
cua minh. Co cac gia thuyet sau giai thich sii phat am d ngiidi:
- Thuyet cd dan hoi con goi la thuyet cd hoc: hai day am thanh la bo phan
phat am chu yeu, chung co cau tao dac biet va co the dieu hoa diidc do cang. Hai
day do co xu hudng nam song song va khep kin vao nhau. Khi phat am. khong khi
diidc day tii dudi phoi len vdi mot ap suat nhat dinh. Luong khi di qua khe hep
cua day am thanh lam day rung len. Than kinh trung Udng chi huy miic do cang
cua day va do do chi huy tan so dao dong cua day. Tan so song am phat ra tinh
theo cong thiic (4.61). Kha nhieu hien tUdng sinh ly lien quan den sii phat am
khong giai thich dUdc bang thuyet nay.
- Gia thuyet luong than kinh cua Housson: Day am thanh co kha nang dao
dong vdi cac tan so" khac nhau. Tuy vay tan so dao dong do khong phai tuy thuoc
vao do cang cua day va ap liic luong khi ma do chinh luong than kinh den day am
thanh quyet dinh. Noi mot cach khac day am thanh dap iing theo nhip kich thich
cua than kinh trung Udng. nhip kich thich do quyet dinh tan so dao dong am.
Ngiidi ta thav trung tam phat ra cac xung dong than kinh tao am thanh co nhip
dieu (bai ca) la vung doi thi d vo nao, tao tieng noi d vung trung nao.
Diia vao ly thuyet nay, ngiidi ta co the danh gia xep loai giong ca cua mot
ngiidi theo kha nang dap iing kich thich cua day than kinh quat ngUdc cua day X.
la day than kinh lien quan den cd quan phat am. Kha nang dap iing kich thich
thudng dude danh gia bang thdi tri (chronaxi). Tan so toi da cua mot ngiidi co the’
phat ra dUdc tinh theo cong thiic:
150
fM= ^ (4.62)
k.c
Trong do: k la he so' ty le
c la thdi tri cua day th&n kinh quat ngUdc
fM la tan so toi da cua am co the phat ra
- Ngay nay ngudi ta thay cau tao cua day am thanh rat dac biet. Niem mac
cua no rat loang, long leo va khong dinh chat vao to chiic diidi do. Vi vay mot dao
dong co the xuat hien d tiing bo phan diidi, tren va ngay d day am thanh. Nhiing
tim toi nay bo sung cho hai quan diem cO hoc va than kinh d tren ve cO che phat
am.
Ta cung can nhan manh rang cac xoang cong hudng dong vai tro kha quan
trong, chung quyet dinh am sac cua tieng noi ngudi. Khi phat nguyen am nhu a,
o,u... thi xoang cong hudng chia ra hai phan tao thanh hai tan so'cong hudng khac
nhau. Khi phat phu am th i am thanh sinh ra con nhd sii ma sat qua ke rang, cac
khe giiia liidi va vdm hau. Nhieu khi cac am phat ra khong phai do day am thanh
rung dong ma cac hoc d xUdng mat dong vai tro quan trong ta goi la xoang mui
(khi ngam nga, noi tham).
d 2f
y = — — = -aco2cos(cot + a) = 4n2 a2cos(cot + a)
That vay, vi f cua sieu am > 20000 Hz, gia to'c mang loa ldn trong khi do dan
hoi kem nen no khong dao dong noi;
Muon phat diidc sieu am ngiidi ta phai dung mot nguon dac biet nhu tinh
the muoi xe nhet, tinh the thach anh, Nikel... dac diem cua cac chat nay la chung
co kha nang bien dang ldn khi co tac dung cua ngoai liic, dong thdi co kha nang
dan hoi ldn. Nguyen tiic phat sieu am diia vao hieu iing ap dien nghich hoac hien
tiidng tii giao. Con thu (phat hien) sieu am diia vao hieu iing ap dien thuan.
- Nguon phat sieu dm dtia tren hieu ting dp dien nghich: Mot ban thach anh
diidc ckt thich hdp theo cau true tinh the tao thanh mot ban thach anh ap dien.
Ngiidi ta ma hai mat cua ban de tao thanh mot tu dien hoac kep no vao giiia hai
ban cua mot tu dien phang (hinh 4.34). Khi tac dung mot hieu dien the U giiia 2
ban tu dien, ban thach anh bi tac dung mot liic nen (hay dan tuy dau cua U) lam
bien thien do day cua ban. Thay doi chieu cua U gay sii nen (dan) ngiidc lai. Thay
U bang mot nguon xoay chieu tan so' f, ban thach anh bi dao dong ciidng biic bdi
tan so' nay, phat sieu am khi f >20000 Hz. Sieu am phat ra co ciidng do manh
nhat khi tan so dao dong dien tac dung vao ban thach anh xap xi tan so' dao dong
151
rieng cua ban. C) day nang liidng cua nguon dien da bien thanh nang lirdng cd hoc
diidi dang sieu am lan truyen vao moi trifdng xung quanh vdi t in so co the den
50 MHz.
- Nguon phat sieu am dtia tren hien ttidng tit giao: Mot thanh sat tif hoac
mot thanh Nikel khi bi tti hoa th i do dai cua no se ngan di chut it, do la hien
tiidng tii giao. Dat mot thanh s it tif vao trong long mot cuon day da noi vdi mot
nguon dien xoay chieu tan so cao (hinh 4.35). Tif trifdng trong long cuon day bien
thien vdi tan so' b&ng tan so cua dong dien xoay chieu. Do hien tifdng tif giao,
thanh s it tif co chieu dai dao dong vdi tan so nhif tan so cua nguon dien, trd
thanh nguon phat sieu am khi f > 20000 Hz. Nguon phat sieu am loai nay co the
dat tdi tan so 109 Hz.
/\ y U
152
nay thiic hien dUdc 40 x — = 1 dao dong toan phan. Neu am co tan so' 6000 Hz
40
thi trong thdi gian ay am da thtic hien 150 dao dong toan phan. Tti ket qua nay co
the suy ra: ngUdng cua cam giac do cao la mot dao dong toan phan cua am. Dieu
nay cung de dang hieu dtidc mot dao dong ma chua thuc hien day du mot dao
dong toan phan thi khong the xac dinh chu ky hay tan so" cua no.
Ngoai ra ngudi ta thay do cao phu thuoc phan nao vao cudng do am. Trong
mot mtic do nhat dinh am thay nhu cao len khi ctidng do tang va tram xuong khi
ctidng do giam. Dieu nay co le la ket qua cua sU thay doi dac tinh dan hoi cua
mang nhi do ctidng do am tac dung len mang.
Song sieu am co tan so' ldn hdn 20.000 Hz, khong gay cam giac am thanh cho
ngiidi.
5.3.2. Am sac
Nhting am phat ra tti am thoa cho ta mot cam giac ddn gian, chung ting vdi
nhting dao dong hinh sin. Goi p0 la bien do ap suat am gay tai mang nhi, t la thdi
gian, f la t in so am thi p la ap suat am thoa gay tai mang nhi co the bieu dien
bing phtidng trin h :
p = p 0 sin 2rft
Dai da so' cac am la nhting am phtic tap, gay cho ta nhting cam giac phong
phu hdn. Chang han nhu am cua cac dung cu am nhac, am do ngudi phat ra.
Dung thiet bi phan tich am co nhieu bo phan cong hUdng am khac nhau co the
phan tich am phtic tap ra thanh nhieu am ddn gian goi la pho dieu hoa; dac biet
co the phan tich am phtic tap thanh am ddn gian ma tan so' cua chung la boi so
nguyen cua am ddn gian co tan so' nho nhat.
Hinh 4.36
Tren hinh (4.36) trin h bay mot dang am phtic tap (a) va cac thanh phan
phan tich cua no (b), (c), (d). Am co tan so nho nhat goi la am cd ban. cac am khac
goi la hoa am.
153
Tai ta nhan diidc hai am cung do cao cua hai loai nhac cu khac nhau m&
phan biet diidc la vi moi moi am do da gay cho chung ta cam giac am nhac khac
nhau. Nhu vay moi am co mot ban sac rieng biet hay noi khac di moi am co mot
am s&c rieng biet. Ve phUdng dien vat ly hai am phiic tap khac nhau ma co cung
tan so' thi khac nhau bdi thanh phan dao dong dieu hoa hinh sin da tao nen
chung; vi vay am s&c dufdc dac triin g b&ng thanh phan dao dong dieu hoa hinh
sin. Neu nhii thuc hien ve do thi cac dao dong am, ta thay ngay am sac con d&c
triing \)lmg dang do thi dao dong, ch&ng han tren hinh (4.37) trin h bay do thi dao
dong cua hai not nhac cung do cao cua dan piano (a) va ken clarinet (b)
Hinh 4.37
Sti phan tich am ve do cao va am sac, theo thuyet cua Helmholtz, lien quan
chat che vdi nhting dac tinh cua nhting sdi dan hoi cua mang nhi (chieu dai. chieu
day va mtic do cang). Khi tac dung len mang nhi, dao dong am cd ban hay phtic
tap gay nen d mang nhting dao dong cong hiidng cua nhting sdi xac dinh ma tan
so' rieng cua chung tudng ting vdi tan so' pho dieu hoa cua dao dong am. Khi ay
nhting xung dong than kinh xuat hien trong nhting te bao sdi tiidng ting se di vao
phan trung Udng cua cd quan phan tich am va do do gay nen cam giac ve do cao
va am sac.
Nhting nghien ctiu hien dai kh&ng dinh rin g nhting dao dong am khac nhau
ve tan so dtidc tiep nhan bang nhting phan khac nhau cua mang nhi giong nhti
thuyet cua Helmholtz. Tuy nhien dieu nay khong phai chi coi nhu nhting dao
dong cong hiidng cua cac sdi day cua mang, ma la ket qua tac dung dong thdi cua
nhieu dao dong xuat hien d limpho noi dich va sU bien dang dan hoi nhting ph^n
xac dinh cua mang. Hien tUdng nay dUdc coi la khau dau tien cua qua trin h sinh
ly thu cam am phtic tap.
154
5.3.3. D q to
Do to cua am la dac trting cam giac ve sti manh hay yeu cua dao dong am
dUdc cam nhan bdi tai ta. Hien nhien rin g tai mot tan so' nhat dinh cua dao dong
am, am co cUOng do cang ldn se gay nen cam giac am thanh “cang to” do'i vdi tai
va ngUdc lai. NgUOi ta tha'y rin g mot am co ctidng do I khi thay doi mot ludng Al
du de con ngudi nhan thtic dUdc rin g am do co thay doi ve do to, can phai co:
— >0,1 (4.63)
I
Day chinh la bieu thtic the hien ngUdng cua cam giac thay doi do to.
Nhting am co tan so' khac nhau tuy co cting ctidng do nhung lai gay nen
nhting cam giac to nho khac nhau, dieu do cho ta tha'y do nhay cam hay do
“thinh” cua tai phu thuoc vao tan so' am. Tti do ngUOi ta xay dung nen khai niem
“do to” (loudness) cua am. ThUc te cho ta biet tai thinh nhat do'i vdi nhting am co
tan so' trong khoang tti 1000 Hz den 5000Hz. Trong khoang nay co the nghe dUdc
nhting am co ctidng do vao khoang 10 11 W/m2, d cudng do am ay, cac phan tu khi
dao dong vdi bien do khoang 10'5 fim va tao nen ap sua't d mang nhi vao khoang
10-5 N/m2.
Nhting am co ctidng do qua nho thi tai khong nhan tha'y dUdc. Neu ta tang
dan ctidng do am len, den mot luc ma bat dau tti do trd di tai bat dau dau choi;
neu tang ctidng do am len cao hdn ntia co the gay nen sU pha hoai cd quan thinh
giac. Noi khac di, d moi tan so' am, ton tai ngUdng cam nhan dUdc va ngUdng gay
dau tai. Ta co hai dinh nghia sau:
Ctidng do am nho nhat du gay nen cam giac am d tai goi la gidi han nghe
hay ngtidng nghe.
- Ctidng do am ldn nhat ma neu vtidt qua cudng do do se gay nen cam giac
dau tai goi la ngUdng choi.
Doi vdi moi ngtidi thi ngtidng nghe, ngtidng choi co gia tri rieng, tuy nhien
nhin tong quat thi gan nhau. Doi vdi tat ca moi ngtidi ngUdng nghe va ngUdng
choi phu thuoc vao tan so' am. Do'i vdi mot ngudi “trung b in h ” (theo tho'ng ke) thi
tai tan so' 1000 Hz, ngUdng nghe la 10 12 W/m2, ngUdng choi la 1 W/m 2
12
trong do I la cudng do cua am dang xet tdi tinh bang W/m2; I 0 bang 10
W/m 2 (hay la cudng do ngUdng nghe tai 1000 Hz cua mot ngudi “trung binh")
155
- Ddn vi phon cho do to cua dm
Ta biet rin g khi ctidng do am thay doi th i cam giac ve do to cung thay doi
theo. Dinh luat Weber - Fechner ap dung cho quan he gitia cam giac thay doi do
to va ctidng do am nhii sau:
Sti bien thien do to cua am ty le vdi logarit cua ty so ciidng do hai dao dong
am da gay ra cam giac am.
Tai mot tan so am xac dinh, goi L „ L 2 tiidng ting la do to gay ra do am c6
ctidng do I j, I 2 (tinh bang W/m2). Theo dinh luat tren thi. L/2 ~ L j = k Ig (4.65)
trong do he so ty le k phu thuoc vao viec dat ddn vi cho do to va ngoai ra can
ghi nhd rin g k bien thien theo tan so am. Nhti ta da biet do to la mot dai ltidng
hoan toan chu quan, do do ngtidi ta qui tide
- ctidng do ngtidng nghe tai tan so 1000 Hz I 0 =10 12 W/m 2 (hay la 0 decibel)
gay nen cam giac do to la L 0= 0 phon,
- ctidng do ngUdng choi tai tan so nay I = lW /m 2 (hay la 120 decibel) tUdng
ting gay nen cam giac do to la L = 120 phon (nghia la k = 10) .
Qua thtic nghiem tren rat nhieu ngtidi, cac nha khoa hoc da xay diing dtidc
he cac dtidng cong bieu d iin sti phu thuoc do to cua am vao ctidng do va vao tan so
c ia am. Tren hinh 4.38 bieu dien he cac dtidng cong do to 0; 10; 20;... 120 phon
doi vdi mot ngtidi “trung binh” . Tren do th i nay, true toa do co true tung la ctidng
do am do b ln g decibel, tren true hoanh ghi tan so am do b ln g Hz nhting day la
true logarith cua tan so" am (nhlm thu gon dai am tan rat rong).
H inh 4.38
156
Tat ca cac diem n lm tren moi diidng cong tUdng iing vdi cac cUdng do am va
tan so am khac nhau nhung deu gay nen do to nhii nhau doi vcli tai.
Dudng thap nhat tUdng iing L0=0 phon la ngiidng nghe, diidng cao nhat
tiidng iing L =120 phon la ngiidng choi; giiia hai diidng do la mien nghe. Mot am
nao do co cac thong so' nam diicii mien nghe se khong nghe thay dUdc. Qua do thi
ta co the nhan thay tai “thinh” nhat doi vdi cac tan so' trong khoang tti 1000 Hz
den 2500 Hz.
Chu y : Do cach ta qui lidc ddn vi do to nen tai tan so' 1000 Hz, gia tri cua
ciidng do am do b ln g decibel luon luon bang gia tri do to cua am do b ln g phon. tai
cac tan so' khac hien nhien hai gia tr i nay khong giong nhau. Vi vay ta can tranh
nham lan hai dai liidng hoan toan khac nhau nay. De minh hoa cho do thi he cac
diidng cong nay, ta xet vi du: diem co toa do (76 db; 60 Hz) thuoc dUdng cong 60
phon, dieu do co nghia la am co tan so 60 Hz va cUdng do 76 decibel gay nen cam
giac do to la 60 phon (cung nhii am co cUdng do 60 decibel va tan so 1000 Hz)
Cudng do am
Loai am thanh 0 6 to (phon)
(nW/cm2)
Ngirdng nghe 10-10 0
Noi to 104 60
157
thay, neu tai ctia so b lu due co ltic tac dung F2 vk liic F, tac dung d mang nhi, thi
r,
F<= — - F ,
Ngoai ra dien tich S2 cua ctia so bau due nho hdn 17 l&n so vdi dien tich S,
cua mang nhi. Vi vky ap su3ft tac dung len ctia so b£u due se ldn hdn 17 lan ap
suat khong khi (do dao dong am) tac dung len mang nhi. Tong hdp lai ta co ap ltic
am thanh d phia sau ctia sd bau due se ldn hdn d phia trtidc he xUdng con ndi tiep
giap vdi mang nhi 17 x 1,3 = 22 lan. Ngtidi ta cho rin g du bi hao hut nang ltidng
do ma sat sti khuech dai do cung con dat dtidc rat ldn, gan 20 l&n.
Am trd cua mang nhi phu thuoc vao tan sd song am tac dung nhtfng nhin
chung cd gia tr i g&n blng am trd cua khong khi la 4,3.102 kg/m 2.s. Am trd cua ctia
so bau due bln g am trd cua ngoai dich perilympho giap no, ttic la gan nhu am trd
cua ntidc, co gia tri la 1,5.106 kg/m 2.s.
Nhti the nghia la neu nhti khong co he xtidng con m& sdng am trtic tiep tti
tai ngoai tac dung vao ctia sd bau due thi 99,9% nang ltidng sdng am bi phan xa
ma chi con khoang 0 , 1% dUdc lan truyen vao den ngoai dich perilympho (theo
cong thtic 4-31). He thong xUdng con nhti vay dong mot vai tro quan trong trong
viec dan truyen cac sdng am. No loai trti hao hut do sti phan xa sdng am d m&t
ngan cach gitia 2 moi trtidng cd am trd (sdng trd) khac nhau
Tac dung bao ve tai trong cua he xtidng con khi gap nhting am cd ctidng do
ldn la nhd he thong day chlng giti he xtidng con (diem ttia cua ddn bay) co gian
giam chan dong.
diem ti/a
mang nhT
oc tai
ci/a so tron
' • IT
ong Eustachian
158
Qua trin h tiep nhan vk cam thu am thanh b tai trong xay ra phiic tap hdn
nhieu.. Nhiing nghien ciiu cua Helmholtz va dac biet cong trin h nghien ciiu cd che
cam thu am thanh cua Bekesy gin day da l&m sang to hdn cd che ly sinh thinh
giac. (Nhd cong trin h nghien ciiu cong phu nay, George von Bekesy da nhan diidc
giai thiidng Nobel vao nam 1961)
Cau tao chinh cua tai trong la oc tai. oc tai co chieu dai khoang 35 mm cuon
theo hinh oc khoang 2,75 vong (hinh 4.39). Ben trong oc tai doc theo chieu dai do
co 3 kenh chiia dich va diidc ngan cach nhau bln g nhiing mang (hinh 4.40). Kenh
tien dinh bat dau t ii ciia so bau due va thong vdi kenh mang nhi qua mot lo nho d
dinh cua oc tai, kenh mang nhi tii dd dan tiep den ciia so tron. Dich perilympho
chiia trong hai kenh nay con goi la ngoai dich. Kenh oc tai khong thong vdi kenh
nao, dich endolympho chiia trong kenh oc tai con goi la noi dich. Mang day ngan
cach giiia kenh mang nhi va kenh oc tai. Mang triidc ngan cach kenh oc tai va
kenh tien dinh. Mang day diidc cau tao bdi mot he vong xoln goi la the Corti bao
gom cac cd quan cam thu cua te bao than kinh thinh giac.
Theo ly thuyet cua Bekesy, dao dong cua ciia so bau due lam cho ngoai dich
perilympho diidi dd chuyen dong xoay do cac kenh di theo hinh oc. Chinh nhiing
chuyen dong xoay nay lam cho ap suat dich perilympho len mang tien dinh doc
theo chieu dai kenh tien dinh khac nhau. Ap suat nay truyen tdi dich endolympho
trong kenh oc tai, truyen tiep tdi mang day va lam mang day "gdn sdng". Mang
day chiu nhiing tac dung ap suat khac nhau theo chieu dai cua no va bang mot cd
che phiic tap, the Corti phan tich diidc tan so” am thanh (hinh 4.40)
Moi sdng am vdi mot tan so” nhat dinh tac dung vao mot vi tr i xac dinh tren
mang day va kich thich nhiing receptor nhat dinh d the Corti. Am cd tan so” cang
cao thi vi tr i kich thich cang gan ciia so bau due, d dd mang rat cang va hep. Am
cang cd tan so” thap th i kich thich cac vi tr i cang gan vdi dinh oc tai.
Bang cd che dd, tai phan tich tan so” sdng am thanh cac xung kich thich. Cac
xung kich thich du'dc ma hoa va truyen ve mot vi tr i nhat dinh d vo nao bdi nhiing
td than kinh xac dinh. Vdi nhiing am phiic hdp th i tao ra sii kich thich d nhieu
diem hdn va do vay gay ra cam giac khac nhau ve am sac.
159
Than kinh oc tai
The Corti
Mang tien dinh
Mang day
(oc tai duoc phong dai va duoc hinh dung 0 dang keo duoi ra)
Cho den nay ngUOi ta chUa hieu ro het ban chat cua qua trinh ma hoa cac
sdng xung kich thich cua am de dan truyen vao cac te bao than kinh thinh giac.
Cac nghien cUu ve dien sinh hoc 0 cO quan thinh giac xac nhan rang cO che cua
qua trinh ma hoa thong tin 0 day cung la lam xuat hien dien the hoat dong. 0 day
ngUOi ta goi la cac dien the am thanh. Dien the am thanh quyet dinh ca tan so' va
cUOng do am, N gay nay bang cac vi dien cUc ngUOi ta da ghi do dUOc gia tri cua cac
dien the am thanh dd. Dien the am thanh la ket qua cua tat ca cac qua trinh xay
ra d oc tai khi tiep nhan am. M ot dieu dang chu y la hieu dien the giiia
endolym pho va perilym pho cd gia tri khoang 80mV.
Ta cd the dung ngon tay hay mot dui nhd go trUc tiep tren da benh nhan. d
vung tUdng Ung vdi cac phu tang can chan doan. PhUdng phap nay it diing vi
nhung chan dong go thudng bi tat dan sau khi qua ldp da, mo cd... do dd ch u n g ta
chi lam cho cac tang dd dao dong vdi bien do nho, am cac tang phat ra nho qua
kho nghe.
160
Chung ta thudng go qua ngon tay hoac qua thanh go mon? dat sat vao ndi
muon go. Tuy theo benh nhan va yeu cau c&n chan doan, chung ta phai go vdi
miic do manh nhe khac nhau: go manh do'i vdi benh nhan qua beo, vdi tre em phai
go nhe. Thiidng chung ta go vdi miic do trung binh vi go nhii the cung du lam cho
cac tang d sau dudi da 5 cm dao dong va dao dong nay co the lan truyen tren mot
dien tich 4 den 6 cm2. Khi muon tim gidi han cua mot tang nao do hay nghien ciiu
mot ph&n cua tang do, can phai g5 nhe.
Am phat ra khi go can phai phan tich mot cach ty mi ve cUdng do, do cao,
am sac... nhu the mdi nhan diidc cac thay doi nho cua am, phan biet dUdc cac
trUdng hdp benh ly va binh thiidng. Thi du nhu am phat ra khi go vao phoi cua
mot ngiidi binh thiidng co tan so" cao, am sac phong phu (co nhieu hoa am) ciidng
do ldn, thdi gian dii am dai.
Am phat ra khi go nhiing tang dac hoac phoi bi voi hoa, mang phoi bi tran
dich,... co tan so" thap (tieng nghe due), ciidng do nho, thdi gian du am ngln. Con
am d o bung, da day phat ra co tan so" cao song am sac ngheo nan (hau nhu khong
co hoa am).
50 - 60 Hz 56%
60 - 70 Hz 27%
7 0 - 8 0 Hz 10%
80 - 90 Hz 4%
9 0 - 100 Hz 2%
1 0 0 - 110 Hz 1%
De nghe cac am phat ra tti trong cd the, ngUdi ta dung ong nghe (stetoscope).
Ong nghe gom 2 day cao su mem hinh tru cd tac dung truyen am noi vdi mot hop
bang sat hinh tru bet, mat cd cang mot mang mong dong vai tro mot hop cong
hudng. Hop cong hUdng co khi la mot loa hinh pheu khong co mang cang. Mat cua
161
hop cong hiidng dat ap sat da (noi muon nghe), dao dong am cua cd th§ truyen tdi
dUOc hop n&y khuech dai, sau do nhting dao dong n&y s€ qua cac day truyen am
de tdi tai.
T^n so' dao dong rieng cua m&ng ty le thuan vdi do cang cua mang. Cac dao
dong am tti co the tdi mang se lam mang dao dong manh nha't (cong hudng) n£u
t£n so' cua chung trung vdi tan so' dao dong rieng cua mang.
Ne'u dung loa de nghe, th i cho da benh nhan bi loa 6 p vko se cang ra va d6ng
vai tro cua mot mang cang. Chung ta co the dieu chinh stic 6 p cua loa vao da d§’
do cang cua m&ng da do cd tan so dao dong rieng trung vdi t£n so cua am muon
nghien ctiu, nhd dd chung ta co the nghe am nay ro hdn am khac. Thudng con
dting cach nay khi am muon nghien ctiu bi cac am khac che lap.
162
am thiidng, vdi: Z: am trd, p: mat do v&t ch&'t, v: toe do lan truyen song am trong
v&t ch£t.
Sau day \k gia tri am trd cua mot so v&t cha't hay g&p:
Khong khi: 429 kg/m2.s
Nude: 1,48 x 106 kg/m2.s
Mo mem cua cd the ngiidi 1,6 .106 kg/m2.s
Mo xUdng 1,62. 106 kg/m2.s
Mau va nao 1,56. 106 kg/m2.s
Mo md 1,40. 106 kg/m2.s
He so phan xa d mat ngan cach cua song sieu am giiia hai moi trUdng co am
trd Z ! va Z2 se la:
R = Z| ~ Z l (4.66)
Z ,+Z 2
He so” R do giiia nUdc (mo mem cua cd the, v.v ...) va khong khi 1? 0,9 j . Nhu
the nghia la hau het nang lUdng (99%) cua chum sieu am da bi phan xa ;L chi 1%
dUdc lan truyen tiep tuc. He so R cung kha ldn giiia xUdng va mo mem, phoi va
mo, v.v ... Vi vay ngUdi ta co the dung sieu am de chan doan benh.
Khi truyen qua cac moi trUOng, song sieu am bi moi trUdng hap thu nen
cUdng do cua no se giam dan. Gia sii chum sieu am song song khi tdi mot moi
trUdng no co cUdng do I0 khi xuyen vao chieu sau x trong moi trUdng, cUdng do chi
con la I, ta co:
I = I0. e - " x
vdi e = 2,71828... con a ti le vdi f2, — va v3. Khong khi co p be nen a ldn.
P
nghia la I giam nhanh, noi khac di la chum sieu am bi hap thu nhieu.
163
- Hieu ting nhiet: Ph&n ldn nang liidng diidc hap thu tti sieu am vao moi
trUdng diidc chuyen sang dang nhiet lam tang nhiet do moi triidng. Hien tiidng
cung dac biet xay ra nhieu chat d cac mat ngan cach giiia hai mdi triidng co m&t
do khac nhau.
- Hieu ting hoa ly: Sieu am co the gay ra cac phan iing ma d dieu kien binh
thiidng kho xay ra hoac xue tien cac phan iing hoa hoc. Dac biet sieu am lam tang
cac phan iing phan ly cac hdp chat htiu cd, lam tang sii ion hoa va tao ra nhieu goc
tii do trong moi trUdng. S6 ng sieu am cung lam tang qua trin h tham thau qua cac
mang ban tham.
Nhd vao 3 hieu iing do, sieu am gay nen nhiing tac dung sinh hoc.
Vdi ciidng d6 nhd va vtia (<20 kW/m2) sieu am lam tang tinh tham thau cua
mang te bad, sii dich chuyen bao tUdng. Ciidng d6 ldn (>30 kW/m2) tao ra cac vi lo
trong bao tiidng, lam rach mang va bien dang nhan, do do co the pha huy te bao.
Do'i vdi mo sinh hoc, sieu am lam thay doi nhiing dac tinh cua no nhu pH,
diem dang dien, ap suat tham thau. ap suat keo. Sieu am cung lam thay doi sii
chuyen hoa vat chat va hoat tinh histamin trong cd the.
Sieu am tac dung gian mach, lam tang van mach, chong co that cd, chong
viem va tang ciidng hap thu d ruot. Sieu am co the lam mat Canxi d xUdng, lam
nong cac mo va vdi lieu ldn co the pha huy te bao mau, tuy xUdng va gay hoai tii d
cac te bao than kinh. Sieu am lam cac te bao tuyen noi tie t tang tiet hocmon, lam
hai cd quan th i giac va cc the gay ung thii.
164
Ap dung nguyen ly nay vao chan doan ngiidi ta goi la phudng phap song xung
phan xa.
Kieu A (Amplitude mode): trong kieu nay moi khi dau do nhan diidc mot
song xung phan xa se xuat hien mot xung tin hieu. Bien do xung tin hieu dUdc xac
dinh bdi ciidng do cua xung sieu am phan xa va vi tr i cua no diidc xac dinh bdi
thdi gian ma xung sieu am da lan truyen. N hii vay, can cti khoang thdi gian tu:
khi phat xung sieu am den khi thu diidc tieng vong (xung phan xa) ta xac dinh
diidc khoang cach tii mat dau do den mat phan xa da gay ra xung phan xa do.
Kieu B (Brightness mode): moi song xung tin hieu trong kieu A dUdc bieu
hien blng mot diem vdi cUdng do sang tiidng iing vdi bien do xung sieu am phan
xa. Sd di chuyen tien - lui cua mat phan xa tUdng Ung vdi dich chuyen qua lai cua
xung tin hieu trong kieu A va cua diem sang trong kieu B.
Kieu TM (Time Motion): thudng dung trong tham do tim mach. Cac diem
sang thu dUdc theo kieu B tU cac xung sieu am phan hoi dUdc ghi lien tuc theo
thdi gian. Kieu tham kham nay cho biet cac thong so ve sii chuyen dong, vi du, to'c
do dong md van, so" lan co bop cua tim...
Kieu hai chieu (2D - 2 dimentional mode, B- bidimentional mode): Khi co
mot chum xung song sieu am dUdc phat ra va lan truyen qua doi tUdng khao sat,
moi xung se tUdng Ung vdi mot chuoi cac xung song phan xa, va ket qua tren man
hien thi ta se co mot chuoi cac diem sang con dUdc goi la dUdng quet. Tap hdp cac
dudng quet nay se cho hinh anh mat cat cua doi tUdng nghien cUu. Co hai kieu
quet la kieu tuyen tinh va re quat. Tuy theo kich thudc va vi tr i doi '.Udng khao
sat chung ta lUa chon kieu quet phu hdp va tUdng Ung khi do hinh anh sieu am
thu dUdc se co hinh dang “chU nhat” hay “re quat” . Dieu dang lUu y la ldp cat
blng sieu
/ am\ cung n lm trong
•> mat phang cua hudng di chum sieu am, trong khi
do ldp cat bang X-quang thang goc vdi true tia X.
Kieu ba chieu (3D- 3 dimentional mode, TD- tridim entional mode): la he qua
cua viec sii dung cac tien bo cua tin hoc trong tai tao hinh anh khong gian ba
chieu tu: cac thong tin thu dUdc trong kieu hai chieu. Cd the thu tin hieu bln g dau
do dac biet cho sieu am ba chieu (dau dd dUdc sap xep theo hang doc va ngang) vdi
phan mem da gan san trong may sieu am. Gan day ngUdi ta con ndi den sieu am
bon chieu, trong dd 3 chieu (3D) cho biet hinh anh noi trong khong gian va mot
chieu chi ve thdi gian.
Kieu sieu am Doppler: sU dung nguyen ly hieu Ung Doppler (xem phan
2.2.4) trong sieu am de thu tin hieu tu: cac dong chay. Cd cac kieu nhu sau:
+ Sieu am Doppler lien tuc: do chum sieu am phat ra la lien tuc nen lien
tuc cd chum sdng phan xa tU cac cau true di chuyen vdi toe do khac nhau. Chinh
vi vay phudng phap nay chi cho thong tin ve toe do trung binh cua dong chay ma
sieu am di qua va khong cho phep khao sat chon loc d mot vung. Phudng phap nay
cho phep nghien cuu dude dong chay vdi toe do cao cung nhu toe do thap tuy do
phan giai cd han che. Dau doj)hat ra sieu am sU dung trong ky thuat nay gom hai
tinh the: mot tinh the de phat xung sieu am va mot tinh the de thu xung phan xa.
+ Sieu am Doppler xung: chum sieu am phat ra ngit quang nen d&u do c6
the nhan difdc song phan xa sau mot khoang thdi gian phu thuoc vao do sau cfin
khao sat. Vdi ky thuat nay tin hieu dong chay d mot vung nhat dinh se difdc ghi
lai va vi tr i nay cung cd the dieu chinh difdc theo thdi gian tif luc phat den luc thu
chum sieu am phan hoi. Ky thuat nay thiidng ket hdp vdi sieu am cat ldp hai
chieu, nhd dd mach mau de dang nhan thay va vi tr i can khao sat dong chay se
xac dinh diidc chinh xac. Dau dd sieu am dung trong ky thuat nay chi can mot
tinh the vtia lam nhiem vu phat xung sieu am va vtia lam nhiem vu thu sieu am.
+ Sieu am Doppler mau: sti dung nguyen ly Doppler xung de thu tin hieu
Doppler tren mot vung trong mot mat cat. Cac tin hieu nay dUdc ma hoa diidi
dang mau va the hien ket hdp vdi hinh anh sieu am hai chieu tao thanh hinh
Doppler mau con dUdc goi la ban do mau cua dong chay. Can cti vao nguyen tic
ma hoa hinh anh Doppler mau, chung ta se cd thong tin ve chieu dong chay (so
vdi dau dd) cung nhii to'c do dong chay.
+ Sieu am Doppler nang lifdng difdc ting dung chu yeu trong tham kham
cac mach mau nho va cd toe do dong chay thap ma sieu am Doppler mau khong du
do nhay de phat hien.
166
Tuy thuoc vko do'i tudng c£n nghien ciiu tham do (vi tri, kha nang hap thu
sieu am ...) ngUdi ta phai chon chum sieu am phu hdp ve tan so', ciidng do ... va ap
dung cac bien phap ky thuat de co diidc hinh anh sieu am chat liidng tot. Vi du, de
tham do cac bo phan nho va nong (m lt, tuyen giap,...) ngUdi ta thudng sii dung
sieu am co tan so' cao khoang 4-10 MHz, vi chum sieu am nay xuyen sau it do bi
suy giam nhanh, nhung tap trung. Ngiidc lai, chum sieu am tan so' thap suy giam
cham nen co the xuyen sau nhiing phan tan. Trong chan doan, chum sieu am
thiidng dung co ciidng do tti 2-10 mW/cm2 do do an toan, khong gay nguy hiem cho
ngiidi benh.
6.1. Sd ludc ve tac dong cua song den su song. Tac dong cua song den sir
song co Idi hay co hai?
- Sii Idi hay hai nay co tinh chat tufdng do'i. Mot chtim song sieu am den mot
do'i tudng chang han soi than co the pha vd soi, nhiing neu khong dung cho
co the gay vd mach mau nguy hiem cho tinh mang; mot chum btic xa ion
hoa co the tieu diet te bao ung th ii d khoi u nhung no cung co the gay hai
cho cac te bao lanh d lan can... Nhac vanxd co the lam con voi du diia cd the
mot cach khoan khoai nhiing co loai am nhac kich dong co the lam cho con
voi hien lanh phat khting, pha phach lung tung. Song bien thiidng co the
bien doi thanh dien nang nhiing song than thi pha hoai khung khiep.
Song co the tac dong tti vi mo den vi mo. Chang han co the dung sieu am
gay chan dong, xoa bop vi mo den tting te bao song con qua trin h xoa bop,
gay dao dong thi co the tac dong len ca bap cd.
167
- Song tac dong den vat chat song lien quan chat che den sii chd nang liidng
cua song den cho doi tUdng bi tac dong. Nhiing tac dong xau thiidng lien
quan den nang lifting vUdt qua ngUdng nao d&'y; chlng han am qua manh
th i gay nen sii pha hoai cd quan thinh giac.
- Co nhiing song doc hai va song lanh. C hlng co mot tieu chuan ro rang nao
ve cac thong so” vat ly de phan chia ra song nao doc hai, song nao lanh.
Chang han co nhiing thiic nghiem chi co the diia vao hieu qua sinh vat de
danh gia: binh niidc uong ma de lau triidc man anh may thu hinh thi khi
uong nUdc ay cd the co nhting bien doi khong Idi; d nha xay tren nhiing
mach nude ngam khong Idi cho siic khoe; song dtfdi diidng day dien cao
the de bi nhiic dau, roi loan than kinh; phu nii co thai khong nen xem
truyen hinh nhieu; ngUdi dan ong lam viec triic tiep nhieu nam vdi song
ciic ngan (chang han rada) thi mot so” chiic nang sinh ly co the bi anh
hudng... (Ve tac dung cua biic xa ion hoa len cd the song- xem bai 9)
- Song (cd, dien tti, hap d in ...) la phUdng tien chu yeu chd thong tin tti doi
tiidng nay den doi tiidng khac thong qua sii bien doi cac thong so” vat ly
cua song (mat do nang liidng, bien do, tan so, dang pho...). Con ngiidi khai
thac dUdc song la diia vao cac dac diem vat ly nay.
- Thtia nhan khong chting minh la co kha nang ton tai nhting loai sdng ma
ta van dang tiep nhan nhUng ban chat con chiia dUdc lam ro. Cac song
nay mang den cho ta nhting thong tin ve moi trUdng (chang han song cua
trUdng sinh vat, song vdi t&n so” vUdt ra khoi nhting pham vi cua tan so
thong thiidng ma tai nghe mat thay).
168
- Chu ky cam xue la 28 ngay. Ban chu ky dau mang trang thai tich cUc: song
lac quan vui ve, giao tiep nhay ben vdi moi ngiidi, tinh tinh diem tinh. Giai doan
thuan Idi nhat n&m tti ngay thti 8 den thti 12. 6 ban ky sau thich cam giac yen
tinh co doc, de bi quan lo lang.
- Chu ky tr i tue la 33 ngay: d ban chu ky dau hoat dong tr i tue manh me, de
tiep thu kien thtic va van dung sang tao kien thtic san cd, phan xa vdi cac tinh
huoYig phai suy nghi tUdng doi nhanh nhen hdn ban chu ky sau. O ban chu ky sau
sti suy nghi, sU suy luan cung nhu sii ham muon hieu biet deu co phan giam di
chut It.
Van dong vien khi thi dau, th i sinh di thi rdi vao ban chu ky dau (do ng&u
nhien) thi thudng cd thuan Idi hdn mot chtit. Do 3 chu ky khong giong nhau ve
thdi gian cho nen cd nhting giai doan tich cUc thi nhip song that la tot dep, neu
deu rdi ca vao giai doan hai cua moi chu ky thi song cd ve kho khan hdn. 0 mot so
niidc da ap dung khao sat cac nhip sinh hoat nay trong ddi song: dieu ngUdi di
lam nhting viec nang nhoc kho khan theo chu ky the chat, khao sat nang lUc tu
duy theo chu ky tr i tue...
169
Bai 5
DIEN VA SlTSdNG
■ ■
1. Trinh bay diidc cac hien tiidng dien cd ban xay ra tren te bao song cung
nhu cd che phat sinh va dac diem cua nhiing hien tudng nay.
2. Mo ta cd che dien dieu khien nhip tim va neu ban chat dien the hoat
dong cua tim. Trinh bay phep ghi dien the hoat dong cua tim va mot so to
chiic song khac trong cd the dUdc iing dung trong y khoa.
3. Ke dUdc nhting qui luat chinh cua tac dong dien doi vdi cd the song. Neu
cac ting dung rong rai cua dong dien trong dieu tri va cac kien thtic can
thiet ve an toan dien.
NgUdi ta bat dau nghien ctiu hien tUdng dien sinh vat tti ntia sau the ky 18,
ban dau vdi muc dich tim hieu ban chat dong dien do mot so ca dien phong ra de
tii ve va san bat moi.
Nam 1791 Luigi Galvani, bac si kiem nha vat ly hoc ngUdi Y da lan dau tien
phat hien sU ton tai mot hieu dien the gitia te bao song va moi trUdng ben ngoai.
Tuy nhien trong mot thdi gian dai sau dd cac nha khoa hoc van chUa hieu ro cd
che hinh thanh dien sinh vat. Chi tti khoang gitia the ky 20, nhd nhting tien bo
vUdt bac cua khoa hoc ky thuat ngUdi ta mdi phat hien dUdc cac qui luat ve hoat
dong dien cua te bao va mo song.
Ngay nay chung ta da biet rang trong mo va to chtic song ton tai cac hieu
dien the sinh hoc, cac the hieu nay khong ldn, thudng khong vUdt qua 0,1V,
nhung cac giong ca dien cd the tao ra dUdc nhting xung dien cd 600 V. Khoa hoc
cting ghi nhan hien tUdng mot so” rat it ngUdi cd kha nang dac biet tao ra dUdc
dien the ldn lam sang cac bong den huynh quang.
Nghien ctiu cac qua trin h sinh hoc mang tin h chat dien trong cd the song
cd y nghia rat quan trong doi vdi y khoa: de hieu ro ban chat cua cac qua trinh
nay cting nhu de cd cai nhin toan dien ve trang thai hoat dong cua cac nhom te
bao qua dd cd the tim ra phudng hudng dieu tri. Chung ta biet r&ng ban chat su
d&n truyen cac thong tin theo cac day than kinh la su d in truyen cac xung dien.
May tao nhip tim la vi du ve thiet bi dien tti dat trong cd the de tao ra cac dien
the mo phong va thay the cac dien the sinh vat ma cd the khong con kha nang
tao ra mot cach deu dan, chu&n xac. Con phep ghi do cac tin hieu dien tren cd
the la cd sd cua mot so phudng phap chan doan hien dai nhu khao sat dien tam
do, dien nao do,v.v... Sau day chung ta se tim hieu nhting khai niem cd ban nhat
cua dien sinh hoc.
170
1. 0 |£ n TH§ SINH VAT 6 TE BAO SONG
• •
+ r® ~
r
n goa i
+ ngoai
d u n g d ic h KC1
[>]
o n g ihuy tinh
1r 1r
V ////////, A
rO>n
A ^ ///z v / / v
N h in b a n g
m ai ih u o n g
N h i n q u a kinh
hien vi
H inh 5.1. Thi nghiem do dien the nghi H inh 5.2. Vi dien cuc
171
Nhd kich thudc vi dien cuc rat be, viec dua dien cuc xuyen qua mang te b&o
h lu nhu khong lam mang te bao ton thudng. Te bao duy tri dUdc dien the nghi
khong doi trong nhieu gid th i nghiem, gia tri dien the nghi nho di khi chiic nang
hoat dong cua te bao giam din.
[K +]=30
Gradient
nong do
V TO=80m V
V NG= 0
Hinh 5.3. Hudng tac dong cua gradient nong do va lire dien trudng doi vdi IC , Cl' va Na*
(cac so lieu chi cd y nghia minh hoa)
Trudc het, do su chenh lech ve nong do. cac ion K + khuech tan tii trong te
bao ra ngoai con cac ion Cl khuech tan tii ngoai te bao vao trong. Tinh tham cua
mang te bao d trang thai “nghi” doi vdi W la rat nho so vdi K* va Cl (mang gan
172
nhu khong cho Na+di qua), nen sU van chuyen Na+ qua mang tam thdi cd the bo
qua. Su khuech tan cac ion K+va Cl" se lam mat ngoai mang te bao dan dan tich
dien dudng va mat trong tich dien am. Khi dd gitia hai mat cua mang te bao xuat
hien mot hieu dien the ldn dan goi t it la dien the mang. Khi dd cac ion dudng
chuyen dong qua mang se chiu tac dung cua mot luc dien trudng hudng tti ngoai
vao trong con ion am se chiu luc dien trUdng cd hudng ngUdc lai. Dieu dd cd nghia
la dien trudng nay can trd sU khuech tan cua K + tti trong te bao ra ngoai va can
trd sU khuech tan Cl tti ngoai vao_trong. Hieu dien the tang dan thi luc dien
trudng cung tang len theo.Trang thai tinh cua mang te bao cd the hieu la ket qua
cua sU can bang cac anh hudng do'i khang nhau: luc dien trudng va gradient nong
do (hinh 5.3).
De cho de hieu cd the ndi rang, dien the nghi dUdc thiet lap khi luc dien
trUdng dat do ldn nhat dinh du de ngan khong cho cac ion K+ va Cl tiep tuc
khuech tan qua mang. Ndi mot cach chinh xac hdn, khi dat dUdc mot hieu dien
the on dinh gitia hai mat cua mang (trang thai can bang dong), trong mot ddn vi
thdi gian, tong dien tich dUdc van chuyen qua m ang bang cd che khuech tan theo
gradient nong do tti trong ra ngoai te bao bang tong dien tich dUdc van chuyen
qua mang bdi lUc dien trudng theo hudng ngUdc lai. O day can phai hieu la, mot
ddn vi dien tich am dUdc van chuyen qua m ang theo mot hudng nao dd dUdc coi la
tUdng dUdng mot ddn vi dien tich dudng dUdc van chuyen theo hudng ngUdc lai.
J K + J N a ~ J Cl + ^ K ^ i :NA ~ ^C L ~ ^ (5.1)
trong dd:
71a mat do dong khuech tan ion nao dd qua mang theo gradient nong do.
I la mat do dong ion dUdc van chuyen qua m ang bang luc dien trudng.
Mat do dong la dai ltidng vectd, trong (5.1) vectd cac mat do dong cd phudng
vuong goc vdi mang va cd hudng tti trong ra ngoai hoac ngUdc lai.
Chu y: (cac dieu kien cua phudng trinh)
- phUdng trinh tren mdi chi tinh den sU van chuyen thu dong ma chUa tinh
den sU van chuyen chu dong.
- phudng trin h (5.1) bo qua sti van chuyen cua cac ion vo cd khac, th i du
nhu Ca++.
Tam cho rang tat ca cac ion trong moi trudng noi bao va ngoai bao deu cd
the tu do tham gia vao qua trin h khuech tan. Vdi dieu kien bo sung nay, J va 7
cua tting ion trong (5.1) cd the tinh dUdc chi qua cac tham so”: nong do trong va
ngoai te bao cua ion dd. he so tham cua mang doi vdi ion va dien the mang (ma
trong phudng trin h nay chinh la dien the nghi). Tti dd ngUdi ta da dung toan hoc
173
de bien doi phudng trin h (5.1) th&nh phiidng trin h (5.2) g in nhii tiidng diidng de
tinh dien the nghi.
KT . F k I ^ +I t r + ] TR + P c i [ C I ] yvc
£ _ ___ In ____________________________________________ (o.2)
De kiem chilng cho tinh dung dan cua phudng trin h Goldmann ngUdi ta da
tinh dien the nghi d axon khong lo cua con miic. Dudi day la bang so” lieu thiic
nghiem ve nong do cac ion K \ Na+, Cl' tai moi trUdng trong va ngoai axon khong
lo cua con mUc
Doi vdi axon con miic, tUdng quan ty le giiia cac he so” tham cua mang te bao
d trang thai nghi doi vdi cac ion thu dUdc b ln g thiic nghiem nhu sau:
Pk : P \a : Pci = 1: 0.04: 0,45
174
D l tha'y rSng PN4 ra't nho so vdi PK v& Pa , vi vay cac thanh p h ln lien quan
den Na trong (5.2) c6 the bo qua. Thay cac gia tri tren v&o phudng trin h
Goldmann ta thu dUdc E0 = -59,7 mV. Gia tri n&y r&'t gan vdi ket qua thuc nghiem
\k -60 mV
Cac gia tri dien the nghi khac tfnh dUdc tu: phiidng trin h Goldmann cung
tiidng do'i phu hdp vdi cac gia tri thu diidc tif thuc nghiem. Nhii vay cd the tha'y
rin g sii can bln g van chuyen dien tich cua cac dong ion K+ vk C1‘ qua mang ma
phiidng trinh Goldmann la he qua cua no la nguyen nhan chinh giai thich sii hinh
thanh dien the nghi.
Su ton tai cua dien the nghi chinh la dac trUng cua te bao song. Dieu dd ndi
len rang te bao song cd dii trti the nang dudi dang dien. The nang khong the cd
dUdc hay la dien the khdng the dUdc tao ra khi te bao chet.
Dien the nghi cd dUdc la nhd sii chenh lech ldn ve nong do cua cac ion K +,
Na+, Cl d hai phia mang te bao va tinh chat ban tham cua mang. Sii chenh lech
nong do cua cac ion ke tren dUdc tao ra va duy tr i bdi cac bdm ion. Chinh sii hoat
dong cua cac bdm ion la bieu hien “stic song” cua te bao.
175
Khai niem: Kich thich du manh co the lam cho dien the mang bien doi dot
bien trd nen cd dau ngiidc vdi dien the nghi va chi ton tai trong thdi gian vo cung
ngin. Xung dien the hinh thanh (hieu dien the ton tai trong khoang thdi gian r£t
ng&n) dUdc goi la dien the hoat dong (action potential). Dudng cong dac trUng cua
mot dien the hoat dong hay con goi la xung dien dong dUdc bieu dien tren hinh 5.4
Pha dau tien cua dien the hoat dong, trong dd hieu dien the gitia mat trong
va mat ngoai nhanh chong bi trie t tieu va dien the mat trong tiep tuc tang len va
trd nen dudng so vdi mat ngoai. dUdc goi la pha khti ciic (depolarisation). Khi dien
the mang trd nen dudng, ta ndi rang mang te bao bi dao phan ciic. Sau khi dat
den mot gia tri tdi han EP. dien the ben trong giam nhanh chong tdi gia tri dien
176
the nghi, pha nay goi la pha tai phan ciic (repolarisation). Thdi gian keo dai cua
xung dien the nhon tif 0,5 - 3 ms. Tuy nhien, dien the nghi on dinh chua dUdc
thiet lap ngay. Sti bien doi cua dien the mang xay ra tiep theo sau xung dien
the nhon triidc khi trd v i gid tri dien the nghi on dinh con dtidc goi la pha
phan citc vitat miic (hyperpolarisation).
177
pha khu cuc pha tai phan cuc
ddng Net
/ \
ngoai ngoai
+ + -- + + + + + + 4 + +
+
+ + + + + + + + f +
t
trong trong
/
ddng I C
Sau mot xung dien the hoat dong, sii van chuyen mot liidng ldn ion Na+ v&o
trong te bao cung nhii mot liidng ldn ion K + ra ngoai te bao da pha vd sii chenh
lech nong do can cd cua cac ion nay. De duy tr i sii chenh lech nong do can thiet
cho hoat dong song cua te bao, cac bdm N atri trong mang te bao phai hoat dong
manh de bai xuat Na+ dii thtia tu: trong ra va thu vao K + thieu hut. Do dd dien the
hoat dong keo theo sii tieu hao nhieu nang liidng.
Hinh 5.5. Sii thay do’i he so tham cua mang doi vdi Na+ va K" trong qua trinh
phat sinh dien the hoat dong
178
Khong the phat sinh mot xung dien the hoat dong mdi trUdc khi ket thuc
pha tai phan ciic. Thdi gian ton tai cua xung dien the nhon la giai doan trd cua
m&ng te b&o, cd nghia la trong thdi gian nay mang te bao gan nhu khong dap ting
lai vdi moi kich thich dti manh den dau. Trong sU dap ting lai mot klch thich
manh k6o d&i lien tuc, vai tram xung dien the hoat dong giong nhau co the dUdc
san sinh trong mot giay.
Dien the hoat dong cd tinh chat tai cho, sii md cac kenh N atri chi xay ra d
ndi chiu anh hudng cua klch thich, cac vting khac cua mang te bao tam thdi van d
trang thai “nghi” ttic la van “ddng” do’i vdi Na+. Su phat sinh cac xung dien dong
tre hdn d cac vting khac tren mang te bao se dUdc de cap rieng ngay sau day.
/ / moi trudng
ngoai bao
+ + + + + + + + + + +
+ + + + + + moi trudng
noi bao
I I
Cac ddng dien tai chd
179
1.3.2. S u la n truyen dien the hoat dong theo soi than kinh
Sii d in truyen cac thong tin trong cd the thuc hien dUdc la nhd vao sii lan
truyen cac xung dien dong theo sdi th in kinh. Dac diem cua sii lan truyen nay:
Ta co the goi mot hoac chuoi cac xung dien dong tai diem phat sinh ban dau
tren sdi than kinh la song hung phan. Qua trin h lan truyen khong lam thay doi
dang cung nhu bien do cua song hung phan. Dang cua song hung phan bao ham
ca thdi gian keo dai cua mot xung cung nhu: mat do chuoi cac xung cua song. Sd di
song nay khi truyen trong moi trUdng khong bi yeu di vi no lay nang liidng tif
chinh moi trUdng (d day la the nang dudi dang dien cua mang te bao).
Trong nhulng dieu kien sinh ly khong doi, toe do lan truyen cua xung dien
dong doi vdi sdi than kinh nhat dinh la khong doi. Cac ph6p do chi ra rang doi vdi
sdi than kinh trdn khong cd bao myelin, toe do truyen gan nhu ty le thuan vdi can
bac hai cua ban kinh sdi.
Doi vdi cac sdi than kinh cd diidng kinh nhii nhau, toe do truyen trong cac
sdi cd bao myelin ldn hdn trong cac sdi khong cd bao myelin.
Sii dan truyen xung dien dong nay trong sdi than kinh cd ban chat hoan
toan khac vdi sii lan truyen dien trUdng trong moi trudng dan dien cua cd the
(ddng dien). Sii dan truyen xung dong dien la sii kich hoat noi tiep cac vung canh
nhau tren mang te bao. Dong dien truyen trong moi trUdng dan dien nhin chung
nhanh bang toe do anh sang, con cac xung dien dong diidc truyen doc theo cac sdi
than kinh vdi toe do trong khoang 1 -100 m/s. Xung dien dong truyen nhanh nhat
trong cac te bao than kinh ldn nhu la trong tuy song va cham nhat trong cac sdi to
than kinh be nhat.
1.3.3. Dac thu cua s i/d a n truyen trong axon cd bao myelin
Tren be mat axon dUdc boc myelin co cac eo Ranvier dai khoang vai |im ma d
dd khong cd bao myelin. Bao myelin co dien trd suat ldn va be day 1 - 3 urn gan
nhu la ldp cach dien ngan moi trUdng trong va ngoai axo».
+ + +.
+ + +
trong A xon
,+ + +
Hinh 5.7. Su kich hoat noi tiep cac eo Ranvier canh nhau d axon cd bao myelin
180
Nhting vung tren mang difdc boc myelin khong co sU van chuyen cac ion qua
mang do do khong the phat sinh dien the hoat dong. Su d i n truyen xung dien
dong do do dUdc nhay tif eo Ranvier nay den eo Ranvier tiep theo. Dieu do xay ra
nhd cac dong dien “ tai cho” difdc noi d tren truyen theo moi trUdng dien ly trong
va ngoai axon giiia hai eo Ranvier canh nhau va gay nen hung phan d eo dang yen
tinh (hinh 5.7).
Su d i n truyen xung dien dong theo cach nhay bifdc nhif tren co Idi the ve toe
do truyen va tiet kiem nang lifdng.
Bang thuc nghiem cac nha khoa hoc con phat hien ra mot dieu dac biet la,
chinh dong dien truyen theo moi trUdng dien ly ngoai bao myelin mdi la nhan to"
quyet dinh sU lan truyen xung dien dong. Neu khong co moi trUdng dien ly ngoai
bao myelin thi dien the hoat dong khong lan truyen difdc.
Su ton thudng bao myelin se lam hon loan sU lan truyen xung dien dong
theo sdi t h in kinh ma he qua cua no nhieu khi la cac benh nghiem trong ve t h in
kinh.
tUdng sinh ly trong cd the. Thi du: cd co khi nhan dUdc xung dien do than kinh
van dong dan tdi, nhung khi cd co, to chtic cd cting sinh dien goi la dong dien cd.
Dien the hoat dong ghi ditdc tren cd the cua mot to chtic song nao do la ket
qua cua dien trU&ng do to chtic song do tao ra trong qua trinh hoat dong cua no.
Dien the hoat dong cua to chtic song va dien the hoat dong tren te bao song
la hai khai niem khac han nhau. NhUng chinh nhd cac xung dien dong d cac te
bao va sU lan truyen cua chung trong mo hay cd quan trong qua trinh hoat dong
chtic nang da tao ra dien trUdng tong hdp cua cua mo hay cd quan do.
NgUdi ta da ghi lai dUdc dien the hoat dong cua cac to chtic cd the nhu tim.
nao, cd, ruot, da con, day mat. Ttiy thuoc vao klch thUdc va hoat dong cua to chtic
song, dien trUdng cua no manh yeu rat khac nhau, thi du nhu dien nao rat yeu,
dien tim tUdng doi manh.
He than kinh trung Udng khong dieu khien trUc tiep hoat dong cua tim. Su
co bop tu dong nhip n hang cac ngan cua tim dUdc klch thich va dieu hoa bdi mot
181
he mo cd “dac biet” nam trong tim. He nay bao gom hai nut mo va mot he thong
d in truyen xung dien kich thich va dtidc cau thanh tif cac te bao cd “dac biet” . Nut
mo quan trong nhat n lm tren thanh tam nhi phai ndi do vao cua tinh mach chu
tren goi la nut SA (sinoatrial: xoang). Nut mo thti hai la ntit AV (atno-ventricular:
nhi-that) n lm tren day cua tam nhi phai. Tti ntit AV xuat phat bo cac sdi cd dac
biet goi la bo His, bo_nay chia lam hai nhanh di ve hai tam that. Tti cac nhanh cua
bo His lai tach ra cac sdi cd Purkinje nho hdn dan den tat ca cac phan cua he cd co
tren thanh tam that. Day chinh la he d in truyen xung dien kich thich.
Hinh 5.8
Tai nut SA cac xung dien dong lien tiep dtidc phat ra, dieu nay co diidc nhd
cac te bao cd “dac biet” cua nut SA co kha nang tti kich hoat dong loat deu dan
khong nghi. Cac thong tin tti cac vung cua cd the (nhting thong tin mang yeu clu
tang hay giam ltidng mau hay 0 2 ,...) qua he than kinh thtic vat den tim va dtidc
nut SA dap ting lai b ln g nhip phat cac xung dien dong cua minh. Sti tiet mot so
hormone vao mau(ket qua cua cac cam xtic) cung anh htidng manh den nhip tim.
Trong trtidng hdp khong co nhting thong tin nay nut SA co nhip rieng cua no.
Co the noi rang nut SA la “nhac trtidng” dieu khien nhip dap cua tim. Mot
chu ky co bop cua tim dtidc khdi nguon bdi xung dien dong tai nut SA. xung dien
nav phat tan ra khap he cd tam nhi. trtidc tien la tam nhi phai, sau den tam nhi
trai va kich hoat sti co cd. Mat mot khoang thdi gian tti 120 -220 ms de xung dien
182
dong truyen tif nut SA den nut AV va kich hoat nut nay. Sau do xung dien tif nut
AV lan truyen theo bo His vh cac sdi Purkinje den he cd co cua tam that vdi mot
to'c do lan truyen nhanh gap 10 lan so v6i theo mo cd tim binh thtidng va tao ra
mot sif kich hoat g in nhti dong thdi tat ca cac cd co cua tam that. Chinh dac tinh
d in truyen xung dien rat nhanh cua bo His va cac sdi Purkinje lam cho cac tam
that co bop manh va hieu qua. Sau khi cac cd cua tam that phuc hoi trang thai
“nghi” , xung dien dong tiep theo lai dtidc phat ra tif nut SA va chu ky hoat dong
m6i cua tim b it d lu . Cac sti kien tren dtidc minh hoa tren hinh ve 5.8
Nut SA, nut AV, bo His va mang ltidi cac sdi Purkinje deu co kha nang tti
kich hoat deu dan. Neu vi li do nao do nut SA ngting hoat dong thi nut AV se thay
nut SA nhting vdi nhip phat xung cham hdn. Neu cat mot mieng cd tim va cho vao
moi trtidng dinh dtidng thi no van tiep tuc co gian mot thdi gian vi khi do mang
cac sdi Purkinje trong mieng cd lai tti kich hoat deu dan.
183
dong cua tim, ket qua sti phan ctic tim v in la sti hinh thanh ctic nhi va ctic th&'t
tich dien tra i dau (de y rang tam nhi va tam that luon co bop lech pha nhau).
Hinh 5.9. Mot doan dien hinh cua dien tam do d tim khoe manh
184
Ddn song P dac trting cho sti phat sinh xung dien tai nut SA va sti kich hoat
tiep theo ca tam nhi, pha nay k6o dai 0,08 - 0,1s. Khi nghi ngdi, song P d cac van
dong vien co bien do thap hdn nhting ngtidi ldn khac. Bien do song P cao hdn mtic
binh thtidng co the lien quan den sti kich thich bi roi loan cua tam nhi.
Dtidng din g the" gitia song P va Q phan anh toe do truyen xung dien tti nut
SA den nut AV, pha nay keo dai 0,12 - 0,22s.
Tiep theo sau do, to hdp song QRS phan anh sti kich hoat nut AV va sti lan
truyen xung dien dong den he cd co cua tam that. Pha nay keo dai khoang 0,12s.
Bien do qua ldn cua song R noi len sti phi dai cd tam that. Trong trtidng hdp rung
that, song R khong ro ret.
Dtidng dang the gitia S va T keo dai khoang 0,12s.
Ddn song T phan anh sti trd ve trang thai nghi cua tam that. Bien do tang
cua song T phan anh sti trao doi chat tang cao tai cd tim.
Dtidng dang the gitia T va P cua chu ki sau la giai doan toan bo tim 6 trang
thai nghi.
185
diidc giiia hai diem cua cd the goi la chuyen dao dien tim (hoac dao trinh). Tam
giac Eithoven se cho ba chuyen dao lan ltidt la:
Chuyen dao D[ ghi hieu dien the giiia tay trai va tay phai
- Chuyen dao Dn ghi hieu dien the giiia tay phai va chan trai
- Chuyen dao Dm ghi hieu dien the' giiia tay tra i va chan trai.
Mgoai ra con co cac chuyen dao khac niia. Ngtidi ta can den cac chuyen dao
khac nhau de xac dinh ttidng do'i hinh chieu cua vec td stic dien dong tim len mat
trtidc cd the, mot dti lieu cung dtidc dung trong chan doan.
186
2.2. Cac dien the hoat dong khac difdc dung nhieu trong chan doan
2.2.1. Ghi dien nao va dien nao dd
Nao ngudi co mot cau tao phiic tap, gom khoang 1010 te bao than kinh
(ndron). Moi te' bao nao giong nhu mot nguon dien ty hon ma dien the hoat dong
luon luon bien doi. Cac te bao nao lien he chat che vdi nhau nen moi bien doi ve
dien cua mot te bao lai keo theo nhutng bien doi ve dien d cac te bao khac. Ket qua
la nhieu te bao nao co the hdp nhat dong dien hoat dong cua chung trong trang
thai dong bo (synchronized). Qua trin h nay tao nen cac song dien nao, cac song
nay co kha nang truyen qua xUdng so va da dau.
Tinh chat cua dien nao do do nhieu thong so' quyet dinh, tuy nhien tren thuc
te chu yeu ngUdi ta dUa vao tan so' cua chung.
Co nhieu tac gia phan loai theo quan niem va kinh nghiem cua minh, nhUng
nhin chung khong co sai lech nhau nhieu lam, du6i day la sU phan chia pho bien
cac nhom song
Song delta (8): 0,5 -j- 3Hz
Sdng theta (9) : 4 -s- 7Hz
Song alpha (a): 8-s- 13Hz
Sdng beta (P): 14 -5- 30Hz
Song gamma (y): 30 -r 50Hz
Song dien nao la nhiing dao dong co tan so', bien do va hinh dang khac nhau
(hinh 5.11)
- Song delta thudng xuat hien d dien nao do trong trUdng hdp dang ngu sau
hay benh ly nhu hon me, song nay thudng ghi dUdc d phan sau cua nao.
- Song theta thudng gap tren dien nao do cua tre em, nhung d liia tuoi ldn
hdn 10 th i bien do va so' lUdng cac song theta giam di nhieu. 0 ngUdi khoe manh
khong phai luc nao cung ghi dUdc song theta. Bien do cua song theta vao khoang
20 -r 50)uV. Tren dien nao do co the nhin tha'y cac song theta rieng le hoac tap hdp
thanh tiing cum.
- Song alpha xuat hien d da so' trUdng hdp ngUdi ldn khoe manh trong dieu
kien thu gian ve giac quan va tinh than. Bien do co the trong khoang 20 + 100|j.V.
- Sdng beta ghi dUdc tren dien nao do cua da so' ngUdi, nhung tren ngUdi
khoe manh chi chiem mot ti le rat nho. Tuy theo tiing tac gia, bien do song beta d
trong khoang 3 h- 5pV. Sdng beta cd the xem la dac trUng cho phan trudc cua nao
(vung tran va vung trung tam), nhUng tren mot so' ngUdi song beta dUdc the hien
nhieu d vung thai dudng.
K hi ghi dien nao. ngUdi ta cho do'i tUdng doi mot cai mu dac biet trong do co
cac dien cUc nho bang kim loai cd the tiep xue vdi da dau qua mot loai sap d§n
dien. Tuy theo vi tri dat dien cUc ma ta cd cac chuyen dao khac nhau.
187
- Chuyen dao don cUc: Trong trUdng hop nay mot dien ciic dUdc dat 6 vung
co hoat dong dien nao, goi la dien cUc hoat dong, dien cUc kia dat xa ndi phat dong
dien nao, goi la dien cUc trung hoa (thudng dat 0 dai tai, hoac d mui).
- Chuyen dao ludng cUc: Doi
vdi chuyen dao ludng cUc ca hai
dien cUc deu dUdc dat tren vung
hoat dong cua nao. Ca hai dien cUc
deu dUdc goi la dien cUc hoat dong.
Dien the thu dUdc trong chuyen
Alpha
dao ludng cUc la tong dai so dien
the cua hai dien cUc.
He thong phan bo dien ciic
quoc te:
De kh^c phuc tinh trang sai
lech cac ket qua nghien ciiu thu Beta
dUdc cua cac tac gia va de giup cho
viec theo doi dien bien benh tat
qua dien nao do tren mot ngUdi
benh dUdc dong nhat, hoi nhUng
ngUdi nghien ciiu dien nao quoc te
da dUa ra he tho'ng phan bo dien
cUc dat tren dau theo mot ti le D elta
188
nhting s d i cd d gan cung dtidc kich thich bang chinh xung dong tif day than kinh
den. Dien the hoat dong cua ddn vi van dong la mot chudi cac xung giong nhau ve
hinh dang va bien do (hinh 5.12)
50 ^ '
ICO f l i t
Hinh 5.12. Dien the dong cua ddn vi van dong (cd bap tay)
1. Dien cUc dong tam 2. Dien ci/c ludng cUc
Thtic nghiem xac nhan r£ng vdi nhting kich thich dien cd thdi gian keo dai
nhat dinh, neu ctidng do nho, phan ting cua cd va than kinh chi xuat hien tai chd
189
dat dien ctic kich thich, bieu hien bang mot xung the hieu co dac tinh la bien dp
tang d£n theo ctidng do cua kich thich (hinh 5.14). Do la phan ting tai cho. Neu
kich thich co ctidng do du ldn, nghia la vtidt qua mot gidi han xac dinh goi 16
ngtidng kich thich thi no tao dtidc tren te bao cd hay than kinh trang thai hting
phan bieu hien bang mot dien the hoat dong, sau do lan di doc theo te bao va c6
bien do khong doi trong suot qua trin h lan truyen (hinh 5.14). Kich thich tren
ngtidng du ldn den dau cung chi tao ra xung dien dong giong nhau (xem dac diem
dien the hoat dong)
/N
NgUdng kich thich
Hinh 5.14. Su dap ung cua dien the mang vdi ci/dng do kich thich dien
3.1.2. Mdi lien quan giua s i/x u a t hien hung phan va cac thong so cua kich thich
De xac dinh mtic do de hting phan cua te bao cd hay than kinh, nha sinh ly
hoc Phap L.Lapicque de xuat ghi lai hai thong so' cua kich thich dien: ctidng do
kich thich va thdi gian keo dai kich thich. Mot kich thich bat ki vdi hai thong so
tren dtidc cho ting vdi mot diem trong mat phang (I, t). Tren do thi d hinh ve 5.15
bieu d iln dtidng cong ngtidng dac trting cua mo hay te bao nao do. Dtidng cong
nay ngan mat phang (I, t) ra hai mien: mien tren ngtidng va mien dtidi ngtidng.
Moi kich thich thuoc mien dtidi ngtidng khong the gay nen hting phan va moi kich
thich thuoc mien tren ngtidng se gay dtidc hting phan. Qua dtidng cong dang
hyperbol do co the thay rang, de cho kich thich gay dtidc hting pha'n tren te bao
hoac mo, ctidng do kich thich cang nho th i thdi gian kich thich doi hoi cang dai va
ngtidc lai.
190
Hinh 5.15
Tti do thi 5.15. Chung ta co khai niem ve cac dai ltidng sau:
- Ngtidng thdi gian C
Do la khoang thdi gian ngan nhat ma xung dien kich thich phai keo dai de
co the gay nen hting phan tren te bao. O dong vat co xtidng song, gia tri C cua te
bao than kinh vao khoang fas. Ta thay rang neu thdi gian keo dai cua xung dien
ngan hdn C th i du xung dien co ctidng do ldn den dau cung khong co kha nang gay
nen trang thai hting phan cua cd hay than kinh.
- Ngtidng kich thich hay reobazd (Rheobase) ky hieu la b
Do la ctidng do nho nhat ma xung kich thich phai dat dtidc de gay nen trang
thai hting phan tren cd hay than kinh. Theo hinh 5.15 ta thay khi t-» co thi I —> b
vi vay co the xac dinh b theo do thi. Ta thay rang neu ctidng do cua xung kich
thich nho hdn b th i du co keo dai bao lau xung dien cung khong the gay hting
phan tren cd hay than kinh. Reobazd cang nho, te bao hay mo cang de hting phan.
- Thdi tr i hay cro-nac-xi (Chronaxi)
Do la khoang thdi gian ngan nhat ma mot xung dien co ctidng do gap hai lan
ngtidng kich thich (2b) can phai keo dai de gay nen dtidc hting phan tren cd hay
than kinh. Cro-nac-xi cang ngan, hting phan tren doi ttidng xuat hien cang nhanh.
Ngtidi ta do thdi tri bang thdi tri ke (chronaximeter). Viec xac dinh thdi tri
pho bien trong thtic nghiem va trong lam sang, th i du do thdi tri de xac dinh mtic
do ton thtidng cua day than kinh van dong.
Hdp cac kich thich: Hai kich thich dtidi ngtidng co the gay nen hting phan
tren te bao (hien ttio'ng cong tac dung hai kich thich dudi ngtidng) neu nhti:
191
- Hai kich thich dtidi ngtidng cung tac dung vao mot vi tr i cua te bao cach
nhau khoang thdi gian du ngan.
- Hai kich thich dtidi ngtidng dong thdi tac dung vao hai vi tr i du gan nhau
cua te bao.
3.2.1. Do dan dien cua cac mo doi vdi ddng dien khong doi
Thong so dien cd ban cua mot doi ttidng la do dan dien L va dien trd R cua
no. Gitia chung co moi lien he ddn gian sau:
i= I
R
R=P 1
s
trong do: p la dien trd sua't; Cla chieu dai cua do'i ttidng va S la be mat tiet
dien ngang cua do'i ttidng.
Viec xac dinh gia tr i dien trd sua't cua cac he tho'ng song la mot van de het
stic kho khan va phtic tap. Trtidc het, cac do'i ttidng nay la mot he tho'ng khong
dong nhat, da pha. Thti hai la tren be mat tting te bao bao gid cung co mot ldp
chat long vdi do dan dien rat cao va binh thtidng khong the tach ldp vo dd ra
dtidc, vi neu tach ldp vd do te bao se chet. Khi xac dinh do d in dien cua mo hoac
cd the da bao ta cung gap phai nhting kho khan tren. Trong trtidng hdp nay,
dong dien chu yeu di qua vung gian bao cd do dan dien kha ldn, vi tai dd cd
nhieu loai ion vd cd cd nong do cao. Mat khac khoang gian bao khong phai la mot
dai ltidng co' dinh ma thay doi tuy theo trang thai cua cac te bao, chang han nhti
khi te bao bi trtidng hoac bi teo. Hdn ntia nong do cac ion trong gian bao cung
thay doi. Tuy vay ngtidi ta cung xac dinh dtidc ttidng do'i do d in dien cua cac mo
khac nhau trong cd the
- Cac mo md va md cd cd dien trd sua't nhd nhat, p =10 Qm.
- Da kho va xtidng cd dien trd sua't ldn nhat, p =106Qm
- Cac chat dich trong cd the nhti tuy song, mau dan dien rat tot. p =lQm
Do dan dien cua cac md va cac cd quan phu thuoc vao tinh trang hoat dong
cua chung, do dd cd the dtidc dung trong chan doan. Thi du khi mot to chtic bi
viem. cac te bao trtidng len. khoang gian bao hep lai va do dan dien giam xuong.
192
3.2.2. Tong tra (impedance) cua te bao va mo
Trong cd the song ton tai vo so" cac mang sinh vat, cac mang nay co tinh chat
tiidng tii nhii cac tu dien, g in nha khong cho dong mot chieu di qua nhiing cho
dong xoay chieu di qua. Chinh vi vay dien trd cua cac mo do"i vdi ddng mot chieu
r&"t ldn. Con doi vdi dong xoay chieu thi ngoai thanh p h ln dien trd th u ln cua mo,
he dien dung tren cung gop phan vao sii dan dien. N hii vay dien trd cua te bao va
mo la tong trd (impedance) cua dien trd thuan va dung khang cua chung. Sii co
mat cua thanh phan dien dung trong he thong song con diidc chiing minh qua
tinh chat quan trong khac la sii lech pha. Co nghia la khi hieu dien the xoay chieu
diidc dat vao mo song la
U - Umax cos cot
thi dong dien chay qua mo se bien thien nhii sau
I = I max cos ( cot -cp)
Goc lech pha cp 0 noi len tinh chat “song” cua mo, khi mo chet th i cp- 0
C) cac he sinh vat, ngiidi ta thay dac triing bdi gia tr i goc lech pha rat ldn.
Dieu do chiing to rang vai tro cua dien dung trong cac he nay rat cao. Thi du d tan
so 103Hz goc lech pha cua mot so" do"i tiidng th i nghiem do diidc nhii sau:
Than kinh ech 64° Cd thd 65°
Da ech 55° Da ngiidi 55°
Can phai noi luon la gia tri cua goc lech
pha nay cung nhii tong trd cua mo song rat co" Z
dinh trong vung tan so" dong dien kha ldn. Dieu
nay co the giai thich nhii sau: cac doi tiidng
sinh vat deu la he “dien trd thuan, dien dung”
song dien dung khong phai la dien dung tinh
ma la dien dung phan ciic. Ta biet rin g doi vdi
dien dung tinh C= const thi khi tan so" tang,
dung khang Xc= l/C co giam, tong trd giam va
goc lech pha tang. Con doi vdi dien dung phan
ciic, dung khang cua no trong mot khoang tan 0 lgco
so" nao do se khong thay doi.
Tren hinh 5.16 bieu dien sii thay doi Hinh 5.16
tong trd Z vao lg co cua mo song, khoe (diidng
cong 1) va cung cua mo do nhiing da bi chet
(diidng thang 2). Trong mo chet cac mang te"
bao von dong vai tro cac “tu dien song” da bi
pha huy, do dd mo se chi gom dien trd thuan. _
Sii bien thien tong trd vao tan so" cho phep R1 C
danh gia siic song cua cac mo, trong cay ghep
cac cd quan ngiidi ta cung co ap dung dieu R2
nay. Ngoai ra goc lech pha cp cung cung cap
cac thong tin bo ich ve trang thai cua mo.
Hinh 5.17
193
De danh gia kha nang dan dien cua te bao v& mo, ngtidi ta thudng xav dting
nhiing sd do vat ly tiidng diidng, nghia la mo hinh hoa tinh dan dien cua he thong
song. Hinh 5.17 ve sd do vat ly ttidng diidng do mot so' nha nghien ciiu de xu&'t.
Trong hinh, la dien trd thuan p h in noi bao, R2 la dien trd thuan phan gian b^o.
C la dien dung phan ctic, khong co dinh ma phu thuoc tan so dong dien.
194
Ngtidi ta da khao sat rat nhieu tren nhting ngtidi tinh nguyen ve cac hieu
ting sinh ly ma dong dien gay ra tren cd the. Bang d tren cho ta biet cac hieu ting
sinh ly m& dong dien 60 Hz (tin so cua ltidi dien dan dung) d cac ctidng do khac
nhau gay nen tren cd the khi truyen qua than ngtidi trong mot giay qua cac dien
ctic dat tren da.
Thu^t ngti ngtidng “khong buong” (don’t let go) b it nguon tti hien ttidng sau,
dong dien tren mtic nay gay ra sti co cting cd nam ban tay ma khong the duoi ra
dtidc theo y muon. Vi vay trong cac tai nan ve dien, neu tay tiep xue vdi vat dan
dien xoay chieu (thtidng co trong da so' trtidng hdp) ngtidi bi nan thtidng bi giti
chat vao vat dan dien, tti minh khong the ru t tay ra dtidc, do do lam tr im trong
them hau qua. Ngtidng “khong buong” la mot thong so' quan trong, dong dien tren
mtic nay dtidc coi la nguy hiem doi vdi con ngtidi.
Do'i vdi dong xoay chieu, t in so' la mot yeu to' quyet dinh do ldn ngtidng
“khong buong” . Do th i tren hinh 5.18 bieu dien mot cach ttidng do'i sti phu thuoc
ngtidng “khong buong” va ngtidng cam giac cua ctidng do dong dien vao lg f (f la
tin so' dong dien truyen tti tay nay qua tay kia). Nhti ta co the tha'y tren do thi,
dong xoay chieu 50, 60 Hz dung rong rai khap ndi trong cuoc song co ngtidng nguy
hiem thap nhat. Ngtidc lai dong xoay chieu t in so ldn hdn 10.000 Hz ctidng do
phai rat ldn mdi nguy hiem do'i vdi cd the. Dong dien co t in so' rat ldn iai co xu
htidng gay bong.
Hinh 5.18
Moi nguy hiem ldn nhat cua dien la tac dung kich thich cd va th in kinh. Doi
vdi ddng dien mot chieu. tacTlung nay chi xay ra khi dong, ngat mot mach dien co
ctidng do cao. Trong cac tai nan do dien mot chieu va ctidng do dong dien tdi hang
195
chuc ampe, ngtidi bi dien giat co mot cam giac dau ddn dot ngot, co the bi choang
tham chi co the ngat di mac dau nao chua trtic tiep bi kich thich.
Nhting tai nan chet ngiidi vi dien thiidng xay ra dot ngot, ngiidi bi nan nga
xuong khong kip keu, sau vai giay, it khi tdi vai phut, ngiidi bi nan se chet. Trong
da so' triidng hdp chet vi dien giat, ngiidi ta thay xuat hien mot sti tang ap liic
khong khi dot ngot trong diidng ho hap, co the dan den lam vd cac phe nang.
Ngoai ra con thay xung huyet day dac d phoi va co khi phu phoi ntia. Cac bo ph&n
khac cung it nhieu bi xung huyet. Tuy vay trai vdi quan niem triidc kia cho rang
nguyen nhan chinh gay tii vong trong tai nan dien la do te liet ho hap. quan diem
y hoc hien nay cho rang nguyen nhan gay tii vong pho bien la rung that. Tim dac
biet nhay cam vdi “giat dien” vi hoat dong bdm mau cua tim diidc dieu khien bdi
cac xung dien sinh vat, cac xung dien co nguon goc ben ngoai cd the lam dao Ion
sii dieu khien nay va gay ra hoat dong hon loan cac buong tim (rung that). Nhieu
tac gia cd nhiing y kien khac nhau ve cd che tong quat cua tai nan dien.
Mot nguy hiem khac cua dien la tac dung nhiet cua ddng dien. Ta biet rang
toan cd the va moi doan cd the deu cd mot tong trd vdi ddng dien mot chieu va
ddng dien xoay chieu. Vi vay khi ddng dien chay qua cd the, nhiet liidng toa ra
trong tiing doan cd the phu thuoc vao ciidng do ddng dien va tong trd cua doan cd
the dd. Chinh vi vay tinh trang bong cd the xuat hien trong doan cd the nay ma
khong xuat hien d doan cd the khac.
1Qfi
cao su tot hdn ve mat an toan dien. Tiidng am ddng vai trd “dat” hoac day “nong”
neu nhu cd sii rd dien.
- Khdng cung luc cham hai tay (hay hai phan cua cd the) vao vo kim loai cua
mot hay hai thiet bi dien. Khi dang lam viec vdi thiet bi dien khdng cham tay vao
cac vat kim loai xung quanh, lutu y rang tay lidt d in dien tot, tay khd van dan
dien nhiing kem hdn. Dung cac dung cu cd boc cach dien, cd the di gang cao su
nhiing khdng diidc dung gang qua mong, de rach, gang cao su qua day lai lam
giam chinh xac khi thao tac.
- Thiic hien noi dat tot cho cac thiet bi dien va cd kem cau chi. Khi dien tu:
bo phan ben trong cua may truyen vao vd kim loai cua may thi vo may trd thanh
day “nong” , neu vd nay khdng noi dat thi khi mot bo phan cua cd the tiep xue vdi
vo may cd the dan den tai nan. Vi vay can phai noi vd kim loai cua may vdi dat de
khi cd dd dien ra vd nay, dien truyen xuong dat qua cau chi bao ve hoac bo phan
cat dien til dong lam ngat dien vao may.
- Thiic hien cac bien phap cach ly cac cho nguy hiem cua mach dien bang
cac vat cach dien hoac bang lildi kim loai cd noi dat.
- Tang ciidng giao due rong rai y thiic de phong tai nan do dien bang cac
hinh thiic van hoa quan chung, thong tin tuyen truyen. Chu y dat cac bang tin
hieu bao sii nguy hiem tai cac ndi trong yeu. Kiem tra, nhac nhd can bo, cong
nhan vien thiic hien tot cac bien phap de phong tai nan do dien.
197
3. Cac vo kim loai tran cua cac thiet bi dien phai cach xa tim vdi cua benh
nhan.
4. Khi dang thtic hien cac phep do dien hoac lieu phap dien. cac day tiep xue
vdi benh nhan phai dtidc cach dien rat tot vdi nguon.
Chu y: Bien phap thti nhat la quan trong nhat vi ba bien phap sau cd the de
dang bi vi pham do bat can.
Doi vdi nhom benh nhan “dac biet nhay cam” vdi dien nhti da noi d tren, cac
nhan vien y te can ltiu y them:
5. Khdng cham mot tay ban vao vat dan cam vao ngtidi benh, con tay kia
cham mot vat kim loai khac. Nhd rin g luc dd mot ddng dien rat nhd (-5 0 jiA ) c6
the qua ban vao benh nhan ma mac du ban khdng cam giac dtidc nhting lai gay
nen nguy hiem (rung that) cho benh nhan.
6. Dat toan bo cac thiet bi dien dang lien quan den cac benh nhan “dac biet
nhay cam” vdi dien vao trong cac hop chtia hay tren cac de cach dien. Trong cac
benh vien hien dai cd loai gitidng chuyen dung danh cho nhom benh nhan nay, co
bang dien rieng de phuc vu cac thiet bi dien. Bien phap nay la toi tiu.
3.4. Tac dung tich circ cua dong dien len cd the va ting dung trong y khoa
Dien cung giong nhti nhieu yeu to' vat ly khac, neu tac dung vao cd the con
ngtidi vdi mtic do thich hdp, dtidc theo doi va dieu chinh than trong se dan den
nhting ket qua dtidng tinh, phu hdp vdi muc dich va Idi Ich cua con ngtidi.
3.4.1. Hieu ung ly-hoa-sinh trong cac mo khi cd ddng m ot chieu di qua
Cac dung dich sinh ly chiem ty trong rat ldn trong cd the song, dd la moi
trtidng dan dien vi trong dd hoa tan mot so' ltidng ldn cac i-on (chu yeu la vd cd):
Na+, K+, Cl', ... Dtidi tac dong cua dien trtidng cac ion chuyen dong cd dinh htidng
vdi cac to'c do khac nhau. Cac phan tti htiu cd cd cau true ltidng ctic dien thi sip
xep lai theo htidng dien trtidng. Mat khac ton tai ra t nhieu mang ngan (mang te
bao, mang cd, cac vach ngan gitia cac cd quan,...) nen cac ion khdng di chuyen tu
do dtidc, vi the tai vung lan can cac mang ngan xuat hien sti tap trung cac dien
tich, ket qua la tao thanh dien trtidng phan ctic d nhting vung chiu tac dung cua
dien trtidng ngoai.
Sti phan bo lai cac dien tich nhti vay lam thay doi dien the mang va tinh
tham cua mang te bao, anh htidng den qua trin h khuech tan va tham tha'u. Nhieu
chat binh thtidng khdng the qua mang thi nay de dang di chuyen qua. Cac hoat
dong trao doi chat cung dien ra manh hdn.
Tai cac ctic dien dat tren cd the xay ra cac phan ting dien phan. Thi du nhu
cac phan ting sau cua cac ion Na+ va Cl tai ctic am va ctic dtidng ttidng ting:
Na+ + H 20 + e = NaOH + 1/2H2?
2C1 + HoO - e = 2HC1 +1/2CK
198
3.4.2. Ung dung cua ddng dien m ot chieu trong vat ly tri lieu
x 9
Trong vat 11 tri lieu ting dung cua dong dien mot chieu co the chia ra thanh
hai nhom chinh dtia theo dac diem dong dien dtidc sti dung.
199
* Neu C tam dung dich Kalicyanua (KCN), bay gid th i thd T2 khdng sao con
thd Tj chet vi goc cyanua la ion am di ve ctic dtidng
Phtidng phap dien di cac dtidc chat hdp nh&'t dtidc ca tac dung cua ddng mot
chieu trong lieu phap Galvani, ca tac dung cua dtidc chat, hdn the ntia ddng dien
lam dtidc chat tham nhap sau hdn, tac dung lau hdn va cd mtic do hoat dong
manh hdn nhieu so vdi binh thtidng.
M U ^ T ^
U m ax x T
----------- >
o /
Hinh 5.20
Ngtidi ta dung cac loai ddng xung dien rat khac nhau theo cac chi so' tren
cho cac muc dich tri lieu khac nhau. Cach sti dung ddng xung dien mot chieu
trong vat ly tri lieu ve cd ban cung giong nhti trong lieu phap Galvani. Trong lieu
phap nay cd them mot so nhting tac dung dieu tr i khac vdi lieu phap Galvani thi
du nhti : an than, gay ngu, chong co that, klch thich cd va than kinh (trong phuc
hoi chtic nang cac cd quan va mo),... Ngtidi ta con ket hdp dting ddng xung dien
mot chieu vdi cham ctiu trong dien cham va thu dtidc ket qua to't.
200
3.4.3. M gt ung dung ddc biet cua ddng m ot chieu . M ay k h i/ru n g
Mot trong nhiing trang bi thiet yeu cua mot phong hoi siic cap ciiu tieu
chuan la may khii rung ma thtidng dtidc biet den dtidi ten goi pho thong hdn -
“may soc dien” .
Mot dong dien nho di qua tim co the gay nen rung that, nhting mot dong
dien ldn hdn nhieu co the gay nen mot sti co “cting” tam that (co nghia la mot sti
co cd dtidc bao toan). Khi rung that dang de doa sti song, mot dong dien ldn trong
khoanh khac truyen qua tim se chan rung that lai va nhip dap tim binh thtidng
dtidc phuc hoi khi dong dien ket thuc. Bien phap kha “soc” nay da chting minh
dtidc hieu qua cua no trong viec chan dting hoat dong hon loan cua cac buong tim
va du lau de cac xung dien tim tti nut SA lay lai sti kiem soat. Bien phap “soc” nay
con dtidc dung trong cap ctiu ngting tim.
May khii rung (defibrilator) thtic chat la mot tu dien ldn. Dien tich dtidc nap
va ltiu giti trong cac ban tu tao nen mot hieu dien the rat cao -7500 V, nhting doi
khi cao tdi 10.000 V. The hieu mot chieu rat cao nay dtidc nap tti nguon xoay
chieu qua mot may bien the va mot diode (den dien tii hai ctic). Hieu dien the tti
bien the ra la xoay chieu nhting diode chi cho dong dien di qua theo mot chieu, do
do cac ban cua tu da dtidc tich dien trai dau mot cach ben vting. Noi vdi hai ban tu
la hai dien ctic phang, rong (8 -12 cm dtidng kinh). Hai dien ctic rong co tac dung
phan phoi dong dien rat ldn de tranh bong. Sd do mot may khii rung dtidc bieu
dien tren hinh 5.21
Neu co dtidng dan truyen dien gitia hai dien ctic cua may th i tu se phong
dien. Doi vdi benh nhan ngting tim hoac rung that, trtidc het ngtidi ta boi ldp gien
(jely) dan dien len hai vung d hai phia tren ngtic benh nhan. Tiep theo ngtidi ta ap
hai dien ctic vao hai cho do va dong mach cho tu phong dien. Dong dien rat ldn
nhting chi keo dai vai miligiay. Sau khi phong dien. tu can dtidc nap lai trong
vong vai giay trtidc khi co the dtidc dung lai.
201
C in luu y rang, dong dien diidc san sinh cao hdn miic nguy hiem nhieu nen
benh nhan khong diidc tiep xue vdi cac vat noi dat th i du nhii gnidng sat va cung
khong diidc tiep xue vdi ngifdi khac.
Sii phong dien cua tu co the difdc phat dong theo y muon bang tay. nhung
trong dieu tri mot sd" roi loan tim ngifdi ta dung phoi hdp vdi mot may ghi ECG
hien dai va sii phong dien difdc dieu khien bang cd che khdp nhip (synchronized)
vdi tin hieu cua dien tim. Trong che do phoi hdp nay, sii phong dien cua may khu
rung khong dien ra tiic thdi khi nut phong dien difdc bat ma se tri hoan cho den
pha xuong cua song R (song ldn nhat cua ECG). Che do nay khong dung difdc neu
nhif sdng R vang mat trong ECG.
3.4.4. Ifng dung cua ddng dien xoay chieu trong vat ly tri lieu
3.4.4.1. O’n g dung cua ddng dien xoay chieu ha tan, trung tan
Trong y hoc con goi cac dong dien xoay chieu la cac dong xung dien thay doi
chieu (cd the thay doi ca bien do), trong so" dd dang tieu bieu nhat la ddng dien
bien thien dieu hoa hinh sin quen thuoc.
I —I MAX COS CO t
3.4.4.2. Ong dung cua ddng dien xoay chieu cao tan
Ddng dien cao t in la ddng dien xoay chieu vdi t in so f >300 000Hz. Ngoai ra
ngifdi ta con dung dai liidng biidc sdng X de dac triin g cho ddng cao tan. >.=V/f
trong dd V = 3.108 m/s la tdc do ddng dien. Ngiidi ta chia ddng dien cao t in ra:
202
- Song ngan co budc song khoang 10m, tan so khoang 30MHz
- Song sieu n gin co bade sdng khoang 70cm, tan sd" khoang 400MHz
- Sdng ciic ngin cd bade sdng khoang 10cm, t in sd" khoang 2500MHz
De tao ra ddng dien cao t in trong cO the, ta khong c in phai dung day dan
triic tiep. Nang lUdng dien cao t in d dang sdng dien tir cd the truyen di xa trong
khdng gian ma ft bi mat mat. Vi vay khdng phan biet trong vat ly tr i lieu cac khai
niem: ddng dien cao tin , sdng cao t in hay dien tu: triidng cao tin .
Trong viec dieu tri bang sdng cao tin , thiic chat ngiidi ta dat cO the benh
nhan theo each nhat dinh trong mot dien trUdng manh va bien thien vdi t in so"
hOn 300 KHz (cung g in giong nhii viec dat thiic pham vao lo vi sdng). Day la
phudng phap dieu tr i bang dien cd tii sdm nhat.
Khi ddng dien cao t in tac dung vao cO the ta thay khdng cd hien tUdng dien
phan, cO va th in kinh cung khdng bi kich thich.
Nang ludng cua ddng dien cao t in dufOc bien thanh nhiet nang trong khu viic
cO the cd ddng dien di qua, theo dinh luat Joule. Sii phan phoi nhiet trong c0 the
khdng dong deu va phu thuoc vao tan sd" ddng dien. Vdi sdng ngan nhiet giU nhieu
d to chiic md va it d to chiic cO, theo ti le 9/1. Vdi sdng sieu ngan ti le nay la 1/4
hoac 1/3, tac dung nhiet sau hdn nhiing chiia tdi mang xUdng. Vdi sdng ciic ngan,
ti le nay la 1/1, trong triidng hdp nay c in de phong tac hai den mat.
203
Bai 6
1. Trinh bay cac dinh luat quang hinh cd ban va ve dung diidng truyen
cua cac tia sang qua cac dung cu quang hinh chinh.
2. Mo ta he quang hinh cua m it va trin h bay diidc nguyen ly chung cua
cach siia tat quang hinh (tat khuc xa) cua mat b&ng kinh mat.
Nguon nang liidng chu yeu cua muon vat tren tra i dat la tii biic xa mat trdi.
Diidi tac dung cua anh sang mat trdi, sii song da phat sinh duy tri va phat trien.
Anh sang mang lai cac thong tin tii moi triidng song cho sinh vat noi chung
va con ngiidi noi rieng. Cac quy luat quang hinh hoc ap dung kha chinh xac cho
viec giai thich sii tao anh d vong mac.
Quang hinh hoc sU dung phiidng phap gan dung coi tia sang la rieng re. doc
lap vdi nhau va tuan theo cac quy luat phan xa va khuc xa de khao sat sii tao anh
cua cac he quang hoc.
Khai niem ve tia sang hinh thanh tii mot chum sang thiic, truyen qua mot Id
hep. Ta se co cam giac rang, lo cang hep thi chum sang cang gan vdi tia sang,
nhiing nghien ciiu hien tUdng nhieu xa anh sang ta lai thay rang, lo hep den mot
miic nao do thi chum sang chang nhting khong bi thu hep ma con trd nen rong ra.
Vi vay khong the bang cach giam klch thiidc lo de tach rieng biet mot tia sang. Do
do tia sang chi la mot khai niem toan hoc, khong phai la mot khai niem vat ly.
Tuy nhien, mot chum sang song song du hep co the coi gan dung la mot tia sang.
1. CAC DjNH LUAT CO BAN CUA QUANG HiNH HOC VA MOT SO DU^G CU
QUANG HINH
1.1. Cac djnh luat cd ban cua quang hinh hoc
1.1.1. Djnh luat truyen th in g cua anh sang
“Trong mot mdi triidng trong suot, dong tinh vd dang hiidng anh sdng
truyen theo diidng thang".
Khi nghien ciiu hien tiidng nhieu xa ta se thay dinh luat nay cd gidi han iing
dung cua no. Trong triidng hdp anh sdng truyen qua nhiing lo that nho hoac gap
nhiing vat can cd kich thiidc nho vao cd biidc sdng anh sdng thi dinh luat tren
khdng con dung niia.
1.1.2. Djnh luat ve tac dung doc lap cua cac chum tia sang
“Tdc dung cua chum tia sdng khac nhau thi doc lap vdi nhau. Dieu nay cd
nghia la tac dung cua mot chum tia sdng nay khdng phu thuoc vd sii cd mat cua
chum tia sdng khac\
204
Dinh luat nay cung chi g in dung. Khi lo nho, do roi d mot diem tren man
anh co the thay doi ro ret theo kich thiidc cua lo vi cac chum sang khong con doc
lap veil nhau ma co the giao thoa vdi nhau, do do tang ciidng lan nhau hoac lam
yeu nhau. Tuy nhien, khi tao anh nhd cac quang cu, chung ta thudng sii dung
churn sang rong nen khi tao anh khong co sii giao thoa hay dung hon sii giao thoa
khi dd cho ta anh diem cua tting vat. Vi vay trong quang cu ta hoan toan cd the ap
dung dinh luat ve sii doc lap cua cac chum tia sang.
• Ty so giiia sin cua goc tdi vd sin cua goc khuc xa la mot dai liidng khdng
doi doi vdi hai mdi triidng quang hoc cho triidc:
s in h
— n2 \ ( 6 . 1)
smi~>
205
Dat n10 = n1( n20 = n2 ta co the de dang tim moi lien he gitia chiet suat ti doi
n21 cua hai moi trUOng vdi chiet suat tuyet doi nt va n2cua chung (Hinh 6.2)
sin i
= nw = ni
sin ii
sinz-
= " 20 = ” 2
sin/2
7T
thi l2 = ~
2 2
Goc i gh diidc goi la goc
gidi han. Theo dinh luat bao
toan nang ltidng, nang ltidng
cua chum tia tdi dtidc phan
bo" cho chum tia phan xa va
chum tia khuc xa. Khi goc tdi
cang tang th i ctidng do cua
chum tia phan xa cang tang
va ctidng do cua chum tia
khuc xa cang giam va giam
den 0 khi goc tdi bang goc
Hinh 6.3a
gidi han.
206
Khi goc tdi ldn hdn goc
gidi han, anh sang khong di
vao moi triidng thti hai,
ciidng do cua chum tia phan
xa bang ciidng do chum tia
tdi. Hien tiidng nay diidc goi
la sii phan xa toan phan va
diidc iing dung rong rai Hinh 6.3b
trong cac dung cu quang
hoc. Ong dan sang (sdi dan quang) diidc dung trong thiet bi noi soi la mot th i du
dien hinh. Diidng di cua tia sang trong long sdi dan quang dac bang polymer diidc
minh hoa d hinh 6.3b.
Trong ky thuat truyen tin hieu cua biiu dien thi sdi cap quang ddng vai trd
quan trong trong viec truyen tin hieu di xa. Trong y hoc dac biet trong ky thuat
noi soi ngiidi ta dung ong dan anh sang de dan anh sang cua cac hinh anh noi
tang ra ngoai cd the giup thay thuoc quan sat de dang doi tiidng can quan sat.
Nguyen ly Fermat iing dung cho quang hinh hoc cho rin g anh sang di tii
diem nay den diem khac theo diidng doi hdi thdi gian ngan nhat. Hoan toan cd the
chiing minh de dang rang dinh luat phan xa va dinh luat khuc xa anh sang cd the
suy ra tif nguyen ly Fermat.
207
1.2.1.2. G trong cau
(b)
Hinh 6.5
Gtidng cau la mot chom c iu phan xa anh sang. Khi mat phan xa lom (quay
ve phia tam cua mat cau) ta co gtidng cau lom. Khi mat phan xa loi (quay ve phia
tam cua mat cau) ta co giidng cau loi.Tam cua mat cau C goi la tam giiOng; dinh
cua mat cau O goi la dinh giidng; diidng thang noi tam va dinh giidng OC goi la
true chinh cua gtidng; cac dtidng thang khac di qua tam gtidng goi la true phu.
Goc tao bdi true phu di qua mep giidng dtidc goi la goc md cua giidng khi no chtia
true chinh cua gtidng (tat ca nam trong tiet dien thang cua gtidng). 0 day ta chi xet
triidng hdp goc md cua gtidng rat nho.
De ve anh cua mot diem qua gtidng cau ta co the dung 2 trong 4 tia sau:
- Tia di song song true chinh cua gtidng khi phan xa di qua F la trung diem
cua OC goi la tieu diem chinh cua giidng (OF = FC =R/2). OF = f goi la tieu cti
cua gtidng.
- Tia di qua F gap gtidng, phan xa thanh tia song song true chinh.
- Tia di qua dinh gtidng 0 khi phan xa thanh tia doi xting vdi tia tdi qua
true chinh.
- Tia di qua tam giidng C khi phan xa lai qua chinh tam gtidng.
Anh cua mot diem la anh that khi no la giao cua cac tia that, la ao khi no la
giao cua cac dtidng keo dai them cua cac tia that ve phia tia that khdng truyen
den. Xem hinh 6.5a va 6.5b.
Doi vdi ban mat song song (hinh 6.6) goc tdi vd goc lo cua cac tia sdng la
bang nhau. Ban mat song song lam dich chuyen tia sdng song song vdi chinh tia
sang do mot khoang A.
208
I 1 - sin2 z
A = d.sini 2 • 2• (6.5)
b V n - s in i
y
V
Trong do d la chieu day ban, i la goc tdi cua tia sdng do, n la chiet suat ti doi
cua vat lieu lam ban doi vdi moi tritdng chtia ban.
Vi vay khi nhin qua ban mat song
song se thay diem S cua vat hinh nhti nam
tai diem S' (diem S' chinh la do anh cua
diem S khi nhin qua ban) ttic S' co ve gan
vdi be mat cua ban hdn S mot khoang:
A' =
sin/
1- sin2i
Hoac A ' = d (6.6)
2 • 2■
V Vn -s in i y
Hinh 6.6
n -1
Khi goc tdi i *• 0 , A & 0 vd A ' = d . Tinh dong quy cua chum tia ditdc
n
bao toan khi chum tia tdi lech vdi phap tuyen cua ban nhting goc nho.
209
5 = ix + i2- a (6.7)
Neu ta thay doi goc tdi ij dan d in cho den khi tia tdi va tia ra khoi lang kinh
do’i xting nhau qua mat p hing phan giac cua goc chiet quang A, th i goc lech 5 se
cd gia tri ctfc tieu (5 = 5min). Khi dd tren hinh (6.7) ta cd A l = A l’ va = i 2 = i. Tti
(6.7) ta cd:
+a
sini - sin -----------
2
Nhting theo dinh luat khuc xa anh sang th i sini = n . s i n i trong dd i ’ = i ’, = i’2
do dd:
8 +a
n .sin i' - s i n - ^ ------ (6.8)
cc
Theo hinh ve th i i ’ = — cho nen (6.8) dtidc viet lai la:
2
210
Hinh 6.8
211
A O
(c)
i A'
<
A'
-y'
V
(b) (e)
Hinh 6.10
Neu coi chieu diidng la chieu truyen anh sang tif tra i sang phai va chon cac
goc tai dinh th i ta co quy lidc ve dau sau day:
- Do dai cac doan thang theo true chinh diidc xem la diidng neu co chieu
trung vdi chieu truyen anh sang, neu ngiidc lai la am (Hinh 6.10a)
- Do cao cua vat va anh diidc xem la diidng neu chung hiidng len phia tren
quang true chinh, la am neu hiidng xuong diidi (Hinh 6.10b).
- Ban kinh chinh khuc cua mat cau difdc xem la diidng neu tam chinh khuc
d ben phai mat cau, la am neu tam chinh khuc d ben tra i mat cau (Hinh 6.10c).
- Do day cua thau kinh va khoang cach giiita hai mat khuc xa luon diidc xem
la diidng (Hinh 6.10d).
- Goc giiia tia sang va quang true chinh hay phap tuyen cua mat khuc xa
diidc xem la diidng neu ta quay quang true hay diidng phap tuyen den gap tia
sang theo chieu kim dong ho, neu theo chieu ngiidc lai la am (Hinh 6.10e).
- Khi cd sii phan xa th i doi dau chiet suat n’ va khoang cach giiia mat phan
xa vdi mat tiep sau.
Sau day chung ta se dung dinh luat khuc xa anh sang va cac quy ifdc ve dau
de tim cong thiic cua mat cau khuc xa doi vdi cac chum tia gan true.
212
Ta hay xac djnh vi tr i cua P’ doi vdi dinh 0 cua mat cau.
Ta hay dat OP = s, OP’ = s’, OC = R va goc M OC = cp. Tren hinh ta ghi tri so
sd" hoc cua doan th in g va goc.
Theo dinh luat khuc xa doi vdi chum tia sang gan true ta cd:
ni= n’i ’ (6.10)
Tit cac APMC vd AP’M C ta co:
H P = s ; H P ’ = s '; H C = R
Cac goc u, u' vd (p deu be nen ta co:
t ' =U ' = —
tgu h (6.13)
S
tg(p = (p = — (6.14)
R
1 1\ 1
n —n
\s Rj R'
n' n _ n n
(6.15)
s' s R
Cac dai liidng s, s’ va R trong cong thiic nay deu la nhiing do dai dai so". Bieu
thiic (6.15) la cong thiic cd ban cua mat cau khuc xa. No cho phep tim diidc
khoang cach s’ = OP' neu cho biet s = OP tiic la xac dinh diidc vi tr i cua diem P’
tuy theo vi tr i cua diem P. Doi vdi hai mdi triidng va mat cau cho triidc (n. n’ va R
cho triidc) s’ chi phu thuoc vao s. N hii vay tat ca cac tia trong chum tia gan true
phat ra tif nguon diem P sau khi khuc xa qua mat cau se cat nhau tai cung mot
diem P’. Do dd P’ la anh diem cua nguon P.
213
Cong thiic (6.15) dung vdi mat cau co be loi hiidng ve phia nao cung diidc,
mien la trong do phai chu y den dau cua R. Neu la mat cau loi (be loi hiidng ve
ben trai) thi R > 0 neu la mat cau lom (be loi hiidng ve phia ben phai) thi R < 0.
Cong thiic (6.15) con cho thay neu nhii vat dat tai P’ thi anh cua no se nam
tai P, nghia la cd tinh chat thuan nghich.
true, th i mat chiia cac tieu diem chinh th ii nhat cd the xem la mat vuong goc vdi
quang true chinh va di qua tieu diem chinh th ii nhat F. M at nay diidc goi la tieu
dien chinh th ii nhat. Tiidng tii nhii the mat vuong goc vdi quang true chinh va di
qua tieu diem chinh th ii hai F’ diidc goi la tieu dien chinh th ii hai cua mat ciu
khuc xa.
Neu chia (6.16) cho (6.17) ta cd:
n
L - (6.18)
f '
n
Vay hai tieu cii cua mat cau khuc xa ty le vdi chiet suat tiidng iing cua hai
mdi triidng va bao gid hai tieu diem cung nam hai ben mat cau.
Khi n, n’ va R cho triidc th i bieu thiic diing 0 ve phai cua (6.15) la mot dai
liidng khong doi. Dai liidng nay diidc goi la do tu cua mat cau khuc xa.
, n -n
<P= -------
R
m n' n
Ta co d = — = ----
r f
T ii cong thiic cua mat cau khuc xa ta co the suy ra cong thiic cua giidng cau
(mat cau phan xa tot anh sang) bang cach thay doi n’ = -n trong (6.15). Khi do ta
co:
1 1 2
—+- =— (6.19)
s' s R
Do la cong thiic quen thuoc cua giidng cau dung diidc cho ca giidng cau 15m
cung nhii giidng cau loi mien la phai chu y den dau cua R (R < 0 doi vdi giidng cau
lom, R > 0 doi vdi giidng cau loi).
T ii cong thiic cua giidng cau (6.19) ta suy ra cong thiic cua giidng ph&ng,
bang cach cho R = oo. Khi dd ta cd : s’ = -s
Nghia la neu vat dat triidc giidng phang th i anh cua no se n im doi xiing vdi
vat qua giidng. Anh cho bdi giidng phang la anh ao. Tieu cii cua giidng cau diidc
xac dinh tii (6.16) hay (6.17):
/ - *
2
Do dd (6.19) cd the diidc viet lai:
—/ + - = —
1 1
rt
1
(6.20)
s s f
215
phai cua mat cau tiidng ting la n vd n\ Tren hinh (6.12) ta ghi cac tri so so hoc cua
do cao cua vat AB = y, do cao cua anh A'B' = y \ OA = -s, OA' = s' goc tcti cua goc
khuc xa la i vd i, goc md ciic dai cua chum tia tdi mat cau la -u (khdu do) vd goc
md cua chum tia khuc xa tiidng ting (chum tia anh) Id u'.
Vdi gid thiet y vd y' deu be vd chu y tdi dinh luat khuc xa anh sdng co the
viet:
tgi sini n’
( 6 . 22 )
tgi ' sin i ' n
^ =^ (6.23)
sy ' n
/ v /
tg (-u ) = ( -u ) = —
v ^ / h
tgu = u = —
-s s
s u
Do do: —=— (6.24)
s u
He thtic (6.25) bieu dien dinh ly Lagrange - Helmholtz. Bieu thtic nay co
dang mot dai ltidng khdng doi nen con goi la bat bien Lagrange - Helmholtz.
Cong thtic nay co the viet tong quat cho mot he quang hoc phtic tap gom
nhieu mat cau. Khi do:
y \ = y 2 • • •y \ - i = y k
n ' j = n 2 . . . n'kl = nk
u 1 = u2 . . . uk l = uk
ta co:
Cac he thtic (6.25) vd (6.26) chi dung vdi tia gan true.
Khi dung chum tia rong vd muon co anh rd net thi phai thoa man dieu kien:
216
ynsinu = y ' n' sinu' (6.27)
He thiic nay diidc goi la dieu kien sin Abbe. Bat bien Lagrange - Helmholtz
vd dieu kien sin Abbe gidi han sii tii do bien doi cac chum tia sdng bang cac he
quang hoc. Chung lien he khau do vd kich thiidc cua vat vdi khau do vd kich thiidc
cua anh.
Ti so giiia do cao cua anh va do cao cua vat diidc goi la do phong dai dai P
(hay do phong dai ngang):
/
P =— (6.28)
y
Tif dinh ly (6.25) ta co:
y' nu
P = ^ = - r -§ (6.29)
y n u
Trong triidng hdp cho anh thiic, s va s’ cung dau do dd P < 0 anh va vat
ngiidc chieu nhau. Trong triidng hdp cho anh ao thi s < 0 va s’ > 0 nen P > 0. anh
cung chieu vdi vat.
Doi vdi giidng phang s’ = -s do dd P =1 tiic la anh ao cung chieu vdi vat va
bang vat.
217
cua thau kinh diidc goi la quang true. Neu quang true di qua ca 2 tam cua m§t
cau goi la quang true chinh, cac quang true khac la quang true phu.
Bay gid ta se khao sat sii khuc xa cua anh sang qua thau kinh mong va cung
chi gidi han xet nhiing tia gan true.
Chi so' 1 chi cac dai liidng thuoc mat cau th ii nhat.
Anh P \ se la vat ao doi vdi mat cau th ii hai 0 2. Khi xet sii khuc xa qua mat
cau 0 2 ta coi nhii khong cd mat cau th ii nhat, tiic la coi chiet suat cua moi triidng
triidc mat cau 0 2la n, sau mat cau 0 2la n2. Anh cua P \ cho bdi mat cau 0 2la P’2
n im cach dinh 0 2 mot khoang s’2 cd lien he s2 = s^ (vi thau kinh mong) bdi he
thiic:
n w, - n
~ 2 (6.33)
S2 s\ R2
Chi so' 2 chi cac dai liidng thuoc mat cau th ii hai. Cong (6.32) va (6.33) ta
diidc:
n7 n, n-n, tu-n
— ------ L = ------ + ^ — (6.34)
s'2 /?, R2
Neu goi khoang cach tii nguon diem P den quang tam 0 cua thau kinh la s
(s, = s) va khoang cach tii anh P’2 den 0 la s’ (s’2 = s’) thi (6.34) se cd dang:
218
n. n, n-n, n2-n
(6.35)
Day la cong thiic tong quat cua thau kmh mong. Thong thiidng thi thau
kinh difdc dat trong moi triidng dong tinh tiic la n, = n2 cho nen ta cd:
( I
(I 1 I
n, - - \= ( n - n . )
v*.
R2 J
Hay: (6.36)
s s n, v*. R2 J
n
Neu diia chiet suat ti do'i N = — thi cong thiic (6.36) se viet lai thanh :
n ,
\
(6.37)
V R\ ^2 J
Cong thiic (6.37) chi dung vdi thau kmh mong cd dang bat ky va dat trong
moi triidng dong tinh bat ky. Can chu y rin g cac dai liidng s, s’, R, va R2 diidc tinh
tii quang tam cua thau kinh va tuan theo cac quy lidc ve dau. Neu thau kinh diidc
dat trong mdi triidng khdng khi (n, = 1) th i N = n do dd (6.37) trd thanh:
r
I
1 1 / n (6.38)
s s R2
r rI 1 (6.39)
5 = f = ---------
(N-l) L - L
V R\ *2j
tiic la khi nguon diem P d vo ciic, cac tia sang den thau kinh la chum song
song vdi quang true chinh, thi anh cua no se nam tai diem F’ each quang tam cua
thau kinh mot khoang s’ - f va f difdc goi la tieu cii chinh th ii hai (tieu cii anh)
cua thau kinh con F’ difdc goi la tieu diem chinh th ii hai (tieu diem anh) cua thau
kinh.
1
Khi s’ = oo t h i : s = f = (6.40)
1 J
(N-l)
I* . R2 y
219
diidc goi la tieu cii chinh th ii nhat cua thau kinh (tieu cii vat). Diem F cach
quang tam cua thau kinh mot khoang s = f diidc goi la tieu diem chinh th ii nhat
(tieu diem vat) cua thau kinh (hinh 6.14)
9
220
Ta trd lai bieu thiic (6.37). Neu th&'u kinh cho triidc (n, Rl5 R2 cho triidc) va
mdi trudng dat th iu kinh cho triidc (nj cho triidc), th i bieu thiic d ve phai la mot
djnh luat khdng doi va diidc goi la do tu (j>cua thau kinh mong:
1 _ 1_
(6.44)
R2 y /'
Vay do tu cua thau kmh cd gia tri bang nghich dao cua tieu cii.
Ddn vi de do do tu la diop (D). Diop la do tu cua mot thau ki'nh mong dat
trong khdng khi cd tieu cii bang 1 met:
1 D = 1/m
Gia sii ta diing anh cua mot doan th in g AB vuong goc vdi quang true chinh.
Trong triidng hdp ddn gian naychi can diing anh B’ cua diem B.
De diing anh cua diem B ta thudng chon 2 trong 3 tia sau:
221
- Tia tdi song song vdi quang true chinh sau khi khuc xa qua thau kinh
mong se di qua tieu diem chinh th ii hai F’.
- Tia tdi di qua tieu diem chinh th ii nhat F sau khi khuc xa qua thau kinh
mong se di theo phUdng song song vdi quang true chinh.
- Ngoai ra neu thau kinh dat trong moi trudng dong tinh th i tia tdi di qua
tam O se khdng bi khuc xa.
Hinh (6.17) va (6.18) bieu dien each dung anh v&t AB cho bdi thau kinh hoi
tu va phan ky, A’B’ la anh cua vat AB.
Anh A’B’ cd the be hdn, ldn hdn hay b&ng vat AB tuy thuoc vao khoang each
tu! vat den thau kinh va loai thau kinh. De tinh do cao cua anh ta tim do phong
dai dai.
T ii hinh (6.17) va (6.18) ta cd the de dang tim dUdc cong thiic cua do phong
dai dai p. That vay tii cac tam giac dong dang AABF, I ’OF, IO F’ va A’B’F ta dUdc:
f r i
p = l - = - L = x (6.45)
y x /'
Xet hai tam giac dong dang ABO va A’B’O th i cd the bieu dien P theo s va s’:
(6.46)
y s
Dau va do ldn cua P se cho biet chieu va do ldn cua anh so vdi chieu va do
ldn cua vat.
True True
x
day
X
— ___ _
Anh
----
6
/ B
x’
222
Thau kinh tru la tap hdp cac thau kinh c iu mong giong nhau ghep chong
k h it len nhau (Hinh 6.19). Dudng th in g xx’ th in g goc vdi hai mat phing day va
di qua quang tam cua cac thau kmh c iu mong goi la true cua thau kinh. Chum
tia sang song song chieu th in g goc vdi mat day khdng bi khuc xa, chum tia sang
song song chieu theo phudng vuong goc vdi true thau kinh bi khuc xa va sau khi
di qua thau kinh se hoi tu tren dudng thang song song vdi true thau kinh (do'i
vdi thau kinh tru hoi tu) hoac se phan ky sao cho dudng keo dai gap nhau tren
dudng thang song song vdi true d phia trUdc thau kinh (do'i vdi tha'u kinh tru
phan ky). Nhu vay anh cua mot diem qua thau kinh tru se la mot doan nam tren
dudng tieu cU.
2. m At v a d u n g c u b o t r o
- Cung mac la mang ngoai cung, bao kin 3 / 4 phia sau con mat. La ldp xd
day, dai, trang nhii sii, anh sdng khdng lot qua diidc.
- d 1 / 4 phia triidc la ldp md trong suot, anh sdng xuyen qua diidc goi la giac
mac. Giac mac co ban kinh cong nho hdn ban kinh cong cua cung mac.
Do ddng tii tit thay doi ditdc ban kinh nen co kha nang tit dieu chinh thong
liidng cua anh sdng tdc dung vao vong mac. Vdi anh sdng co do roi ldn tdc dung
vao mat thi dong tit tit dong co lai de lam giam liidng anh sdng tdc dung vao mat,
vdi anh sang co do roi nho thi dong tit tit gian rong ra, do do thong litdng anh
sdng vao mat se tang len.
223
Vdng mac la ldp mang trong cung, ditdc cau tao bdi nhieu ldp te bao nhitng
quan trong nhat la ldp te bao than kinh thi giac. Cac te bao nay tap trung thanh
cac sdi than kinh nho noi lien vdi day than kinh thi giac. Co hai loai te bao than
kinh cam thu ditdc anh sdng, do la te bao non vd tebao que. O mat ngitdi co chitng
7 trieu te bao non vd 130 trieu te bao que. Sit phan bo cua hai te bao than kinh
nay tren vong mac la khac nhau, te bao non tap trung vao vung gan diem vdng
(phan vong mac nam gan giao diem giiia true chinh cua mat vdi vong mac). 0
diem' vdng vong mac mong hdn d cho khac do do bi lom xuong tao nen ho trung
tam, d day mat do te bao non rat cao (khoang 150.000 te bao / mm2). Khi nhin vat
thi anh cua vat se hien len d ho trung tam. Cang xa diem vdng thi mat do te bao
non giam dan vd mat do te bao que tang len, d vung xa diem vdng thi d vdng mac
chi con tebao que.
Dac diem vd chiic nang cua hai loai te bao than kinh nay khdng giong nhau.
Te bao non cam thu ditdc anh sdng co do roi ldn vd cd kha nang phan biet diidc
hinh the, mau sac vd chi tiet cac vat. Te bao que cam thu anh sdng co do roi nho
(co do nhay ldn hdn so vdi te bao non). Do vay vung xa diem vdng ta chi co cam
giac sang toi.
Mdi triidng ben trong nhan cau ditdc chia lam hai phan ngan cach nhau bdi
thuy tinh the. Thuy tinh the trong suo't, hai mat loi, mat cong phia triidc co ban
kinh ldn hdn mat cong phia sau. Nhd sit thay doi site cang cua day chang treo thuy
tinh the vd tinh ddn hdi cua ban than thuy tinh the md no cd kha nang thay doi ban
kinh cong mat triidc, sau ddn den sit hoi tu cua mat thay doi khi ta quan sat cac vat
d xa hoac gan. Thuy tinh the cd chiet suat khoang 1,43 vd do tu khoang 12+14 diop.
Khoang giiia giac mac vd thuy tinh the chiia dich trong suot. Khoang giita
thuy tinh the vd vdng mac chiia thuy tinh dich hay con goi la dich kinh. Do cac the
dich trong mat luon litu thong nen dp suat cua mat giit khdng doi d gid tri
12 + 2 5 mmHg.
224
- Ludng chat cau thuy tinh the trUdc do mat cong triidc thuy tinh the ngan
cach thuy dich vdi thuy tinh the. Ban kinh cong mat triidc thuy tinh the khoang
10mm, chiet suat trung binh 1,388 va do tu cua he la 7 diop.
- Ludng chat cau thuy tinh the sau do mat cong phia sau thuy tinh the ngan
cach thuy tinh the vdi dich thuy tinh. Ban kinh cong mat sau thuy tinh the
khoang 8mm, chiet suat dich thuy tinh la 1,36 va do tu cua quang he khoang 12
diop.
Ba ludng chat cau tren cd cung true chinh va hop lai thanh mot he quang
hoc. He nay coi nhu dUdc ghep bdi ba he quang hoc cd chiet suat khac nhau. Anh
sang xuyen vao mat, no se bi khuc xa khi truyen qua ba ludng chat cau va cuoi
cung se tac dung len cac te bao than kinh d vdng mac. Nhu vay he quang hoc cua
mat se cd mot tam diem duy nhat. Do dac diem nay ma chung ta cd the thay the
ba he quang hoc gom ba ludng chat cau bang mot ludng chat cau tong hdp con goi
la con mat udc lUdc (Hinh 6.21).
Ludng chat cau tong hdp cd mat ciu ngan cach mdi trudng khdng khi vdi moi
trUOng ben trong mat. Mat cau khuc xa cd mat loi quay ra phia trUdc, ban kinh
cong 5mm, dinh cach giac mac 2mm, quang tam cach giac mac 7mm va cach vong
mac 15mm, chiet suat cua quang he la 1,333.
Do he quang hoc nay cd mdi trUOng th ii nhat la khdng khi, mdi trudng thU
hai la mdi trUOng ben trong mat cd chiet suat xac dinh la n nen tieu cU cua ludng
chat cau tong hdp dUdc tinh theo cong thUc sau:
225
nhin ro v&t, tiic la anh van hien dung tren vong mac, m it phai t&ng do tu cua
quang he: cac cd giii thuy tinh the bop lai v& n6n cho thuy tinh the phong them
len. Do tu cua quang he tang, tieu diem anh F’ tien ra trUdc vong mac mot chut,
va anh A’B’ ve dung tren vong mac. Hoat dong n&y cua m it goi la sU dieu tiet.
Thong thudng, mat dieu tiet mot cach tu dong, kha nhanh va mat co xu hudng tu
nhien la dieu tiet vao cho sang n h it tren v&t. Tuy nhien, neu co gang cung c6 th£
chu dong b it m it minh dieu tiet vao mot diem tuy y. Nhd kha nang dieu tiet, m it
m6i nhin r5 ca nhiing vat d xa, lin vat d gin. Tuy nhien kha nang nay khong phai
la vo han.
Gia sii ta cho vat AB chuyen dich tif vo ciic lai g in m it. Khi vat d vo ciic,
m it khong phai dieu tiet, anh cua vat v in d dung tren vong mac, nhung rat nho.
Vat tien lai gin, m it phai dieu tiet de giii cho anh v in d dung tren vong mac. Vat
tiep tuc lai g in hdn, th i m it lai dieu tiet them. Cuoi cung, khi vat tdi diem
Cc, cach m it chiing 20 cm, thuy tinh the da phong len miic toi da, mat khong the
dieu tiet them niia. Neu vat tien lai g in m it hdn, th i mat khong nhin ro ntia.
OCc = t c la khoang n gin nfiat phai dat vat cach m it, de nhin ro no, goi \&
khoang nhin ro ngan nhat. Diem Cc goi la can diem cua mat.
Diem xa nhat Cv, ma mat nhin ro mot vat dat d do, khong phai dieu tiet goi
la vien diem, va khoang cach OCv = t y goi la khoang nhin ro ldn nhat. M it binh
thudng co vien diem Cv d vo cUc va t y = 00. Khoang cach tif Cv den Cc, giCta vien
diem va can diem goi la khoang nhin ro cua mat, vi co the dat vat d bat ky diem
nao d trong khoang ay, mat cung nhin thay r5 vat.
Do'i vdi con mat binh thUdng, th i t y = 00, i q chiing 20 cm, ta co:
R = ---------- = 5 di-op
00 0 ,2
Mat cua nhUng ngUdi cung mot liia tuoi, siic khoe binh thudng co bien do
dieu tiet xap xi bang nhau, khong phan biet m it can th i hoac vien thi.
2.2.1. Hien twang nhieu xa cua chum tia sang song song qua m ot lo tron
Bo' tri thi nghiem nhu hinh 6.22. Cac tia sang xuat phat tif nguon sang diem
S (dat d tieu diem cua thau kinh hoi tu Lj), sau khi qua Lj trd thanh chum tia song
song va di qua khe hd cua man chan E1; khe hd la lo tron co dudng kinh AB =2R,
sau E, dat tha'u kinh hoi tu L2, man chan E2 dat d tieu dien cua L2. Quan sat tha'y:
226
- Khi R 16n thi anh sang truyen qua lo ma khong bi lech phtidng, tren E2 thu
dtidc mot vong tron sang.
- Khi R kha b6 tren E2 thu dtidc hinh tron gom cac vanh khan sang, toi xen
ke nhau. Hien ttidng nay chiing to anh sang khi truyen qua khe hep khong hoan
to&n tuan theo dinh luat truyen th in g cua quang hinh, ngoai tia truyen th in g con
co cac tia bi lech khoi phudng ban d&u. Hien ttidng nay goi la hien ttidng nhieu xa.
Anh thu dtidc tren man E2 la anh nhieu xa; cac vong tron sang, toi xen ke nhau
goi la cac van nhieu xa. 6 gitia cac van nhieu xa la van sang trung tam co ctidng
do ldn nhat, cang xa tam van sang co ctidng do giam dan va be rong cua van cung
giam dan. 6 khoang cach kha xa van trung tam la bong toi.
Neu goi X la btidc song cua anh sang, R la ban kinh lo hd, f la tieu cti cua L2
thi ban kinh van sang trung tam dtidc xac dinh theo cong thtic:
p —0,61 (6.49)
E2
E. l2
L. t
A.
o
/ 1
\'
Hinh 6.22
kha nang phan ly cua mat dUdc goi la thi lUc T cua mat: T = ------------------------------------------------- (6.51)
j p hi">
Hinh 6.23
Bang 6.1. Thi luc cua mat phu thuoc vao amin (phut)
TI 100 50 20 10 5 2 1
10 10 10 10 10 10 1 10
Vi amin be nen ta co the cac dinh amln theo do dai cua AB = d va khoang cach
OH = t
«„„„ * j ratlian
228
1 r a d i a n = 3 3 9 4 , 2 8 p h u t n e n a min - 3 3 9 4 , 2 8 . — phut
T= 1 1 (6.52)
3 3 9 4 ,2 8 d
Tif cong thiic 6.52 ta cung co hai phUOng phap danh gia thi lUc cua mat:
p 2,44 a _4 33 . ,
« m in =
---------- = 1,6.10 radian = — phut
OH 15.103 60
_ 33
oc. "6 0 "To
Ket qua cua nhieu phep do cho
thay mot mat binh thudng d dieu A \
kien chieu sang bUdc song trung /Otmin \
binh thi goc phan ly toi thieu a min = H |
1 phut. Khi cho anh sang co do roi
nho, ldn chieu vao mat va kiem tra
thi lUc d nhieu vung khac nhau tren X /
vong mac ngUdi ta thay rang te bao
non co kha nang phan lv tot hdn te Hinh 6.24
bao que.
229
se hoi tu 0 diem xa quang tam hdn cac tia 6 g&n m6p th&'u kinh. Hien ttidng n&y
goi la c iu sai (hinh 6.25).
Vi anh sang trin g la anh sang hon hdp bao gom cac btidc song tti 0.39 -5-0,76
fim, mat khac n = f(X), do do khi qua thau kinh cac tia sang co budc sdng khac
nhau se hoi tu hoac phan ky d cac diem khac nhau tren true chinh cua thau kinh
do tan sic anh sang. Hien ttidng nay goi la sic sai (hinh 6.26).
De khti bo cac sai sot ve quang hinh hpc nay ngtidi ta thtidng su dung
phtidng phap ghdp cac thau kinh phan ky, hoi tu cung mot true chinh. Sau khi
ghep thich hdp th i tat cac tia se hdi tu tai mot diem do dd anh se phan anh dung
tinh chat cua vat. Muon khti bo sic sai phai ghep cac loai thau kinh khac nhau ve
ban ch^ft.
Hinh 6.25. Hien tiidng cau sai Hinh 6.26. Hien ti/png s3c sai
230
2.3.2.1. C$n thi va cach sCfa
M it ckn thi d trang thai nghi (khong dieu tiet) co mat phing tieu n im trtidc
vong mac do do khi nhin v&t d vo ctic anh cua v&t d trtidc vong mac (Hinh 6.27a)
Vien c^n diem cua m it gin hon so vdi m it binh thtidng. Trong khoang tti
vien diem den can diem, m it ckn cung dieu tie t nhti mat binh thtidng va khi vat d
sau can diem m it c$n khong con kha nang dieu tiet. De stia tat can thi phai dung
thau kinh mong phan ky lam dung cu bo trp.
Khi do anh sang qua he quang hoc gom thau phan ky ghep dong true vdi
m it se tac dung len vong mac va anh cua no se hien dung tren vong mac (hinh
6.27b). Tac dung cua thau kinh phan ky lam giam do tu cua m it can.
Can, vien th i cd the do nhieu nguyen nhan gay nen nhting ve cd ban chung
ta thay neu true cua mat dai, ngin hdn mat binh thtidng, ban kinh cong cua ltidng
chat cau ldn nho hdn so vdi m it binh thtidng va sti thay doi chiet suat cua moi
trtidng va m it cd the mac cac chting can thi hoac vien thi.
Khi benh due thuy tinh the mdi phat sinh, moi trudng tao nen thuy tinh the
dac lai, ti trong. chiet suat tang lam tang do tu dan den mat bi can. Sau khi cat bo
thuy tinh the. do tu se giam di nhieu dan den mat bi vien rat nang.
231
2.3.2.3. M it ngudi gia
Kha nang dieu tiet cua mat ngiidi gia kem hdn m it binh thiidng. mat ngifdi
gia co can diem xa hdn va khong nhin ro vat d gan. 6 tuoi 45 den 50 khi doc sach
phai de cach xa mat tii 30 den 50 cm mdi nhin ro nhung co nhUdc diem la anh se
nho di. De khac phuc mat ngiidi gia phai deo them mot thau kinh cau hoi tu. do tu
tong cong khong qua 3,5 diop, vdi tuoi 45 can deo them thau kinh co do tu +1 diop
la vtia. Cti gia them 5 tuoi thi do tu cua thau kinh bo trd tang them +0.5 diop vdi
tuoi qua gia (60 tuoi trd len) thuy tinh the co ban kinh cong ldn do do khi khong
dieu tiet mat phang tieu 6 sau vong mac giong mat vien do do khong nhin diidc
vat d xa, muon nhin thay vat phai deo them mot thau kinh hoi tu co do tu nho.
Tom lai mat ngUdi gia phai dting hai thau kinh mong hoi tu bo trd. mot thau kinh
co do tu ldn de nhin gan va mot thau kinh co do tu nho hdn de nhin xa. Thudng do
tu cua thau kinh nhin gan gap 3 lan do tu cua thau kinh nhin xa. hai loai thau
kinh co do tu khac nhau dtidc ghep tren cung mot gia (khung kinh).
Vdi mat can, khi ve gia ban kinh cong cua lUdng chat cau tang len, lam giam
do tu do vay can nhe di va d tuoi 45 den 50 co the khong phai dung kinh ntia.
NgUdc lai mat vien cang gia cang nang hdn va mat vien gia nhanh hdn mat binh
thtidng.
232
- Triidng hdp do cong cua cac mat cau khuc xa thay doi deu theo moi phiidng
thi m it m ic chiing benh loan thi deu. Luc nay mat cong cua liidng chat cau tong
hdp khong phai la chom ciu ma la mot phan cua mat elipsoid tron xoay (Hinh
6.29). Ban kinh cong thay doi deu tii kinh tuyen AOB den kinh tuyen COD.
Loan thi deu lai ditc/c chia lam hai loai:
Mot chum tia sang song song sau khi qua he quang hoc nay se hoi tu tren
hai doan thang,doan thang dting d phia triidc doan nam ngang. Tuy theo vi tri
cua vdng mac md ta cung cd cac triidng hdp sau (Hinh 6.33)
233
- Vong mac d vi tri 2 la loan vien ddn
- Vong mac d vi tri 3 la loan can kep
\ mac
234
Bai 7
1. Trinh bay diidc noi dung chinh hai thuyet ve ban chat cua anh sang.
2. Giai thich diidc sti hap thu va phat sang.
3. Neu dufdc ban chat, tinh chat va ting dung cua Laser
1.1. Thuyet song dien tCfve ban chat cua anh sang
T ii nam 1865, Maxwell da ket luan rin g anh sang la song dien tti. Ket lu&n
nay dtidc thiic nghiem chting minh la dung.
Theo thuyet song dien tti, anh sang truyen den mot diem diidc d&c triing
bing 2 vectd tai diem do: vectd ctidng do dien triidng E va vectd ciidng do tti
triidng H . Hai vectd nay vuong goc vdi nhau va vuong goc vdi phiidng truyen anh
bieu dien:
E = E 0 cos(cot + a )
H = H 0 cos(cot + a) (7.1)
Hinh 7.1
Gia sti tren true toa do Oxyz tai 0 co anh sang truyen tdi va d do vectd E ,
H thay doi theo quy luat tren, anh sang truyen di tiep theo phiidng Ox, bieu dien
235
sa bien thien cua E trong mat phang xOy, H trong mat p h i n g xOz (hinh 7.1). E0
va H„ la bien do dao dong cua cac vectd cudng do dien trUOng va tu trUdng. w la
tan so', goc a la pha ban dau. Khi anh sang truyen den diem M nao do cach 0 mot
khoang x thi tai do cUdng do dien trUOng E va cUdng do tU trUOng H thay doi
theo quy luat:
— ( \
E = E() cos c o ( t ----- ) + a
v
( \
II = H n cos c o ( t ---- ) +a (7.2)
v
v la to'c do lan truyen anh sang cua moi trUdng chiia hai diem O va M.
Khi anh sang truyen den mat ta chi co thanh phan dien trUOng gav cam giac
sang, con thanh phan tii trUOng khong gay cam giac sang nen khi ta xet tUdng tac
cua anh sang vdi nguyen tii, phan tii vat chat ta chi can quan tam den thanh
phan dien trUdng. Bieu thiic:
f x ^
E = E{) cos c o ( t ---- ) + a
v
co = 2 rtf
X - budc song
A..f = v (7.3)
X0. t = c (7.4)
Bieu thiic (7.3) va (7.4) cho ta thay la anh sang cd tan so' cang ldn thi budc
sdng cang nho va ngUdc lai. Tii (7.4) va (7.3) ta cd:
(7.5)
A/ A
n goi la chiet suat cua moi trUdng. Bieu thiic nay cho ta tha'y ban chat cua
chiet suat moi trUOng. De ddn gian, sau nay khi noi den budc sdng ta hieu dd la
budc sdng trong chan khong.
1
NgUdi ta cung cd: c =
236
Vdi e0 la hang so dien moi con p0 la do tif tham cua chan khong.
/ = j £ „ . c . E l0
NgUOi ta thudng dung cac dOn vi sau de do budc sdng anh sang trong pham
vi tU tia hong ngoai den tia Rdnghen:
Micromet (pm) = 10 0 m = 1 0 mm
Nanomet (nm) = 10'9 m = 106 mm
Angstrom (A) = 10'U) m = 10'1nm
Thi du: hoi N atri chay sang phat ra anh sang mau vang cd
X = 5895 A = 598,5 nm = 0,5895 pm
Don vi do tan so" la Hec (Hz); doi vdi tan so" ldn ngudi ta thudng dung ddn vi
Fresnen (Fr), 1 Fr = 1012 Hz.
Trong quang pho hoc, dac biet la quang phd° mien hong ngoai ngudi ta dung
mot dai lupng khac dd la so sdng, ky hieu la /
Dua vao so do cua X ngudi ta quy Udc sdng dien tif chia thanh thang sdng
nhu sau:
Bang 7.1
Loai song X (tinh trong chan khong)
Song vo tuyen dien 3.106 cm 10'1 cm
Doi vdi mien anh sang nhin thay, mdi chum anh sang cd budc sdng xac dinh
gay nen mot cam giac mau sac nhat dinh, ngUdc lai vdi mdi mau ddn sac tUOng
iing vdi mot v ung bu'dc sdng hep. Bang 7.2 cho ta quan he tUOng doi giua cac mau
ddn sac va budc sdng.
237
Bang 7.2
Mau sic Budc song (fim )
Oo 0,76 + 0,63
Tfnh chat song cua anh sang the hien ro rang qua hien tupng giao thoa,
nhieu xa va phan ctic anh sang.
238
thich dUdc hien tudng nay. Tuy nhien vdi quan diem quang hoc song cho rin g anh
sang la s6ng dien tti thi lai giai thich dtipc hien ttidng tren. That vay, theo nguyen
ly Huyghens - Fresnel hai lo nho Sx vk S2 nh&n anh sang tti nguon sang S truyen
tdi dUdc xem nhu la hai nguon sang diem thti c&'p phat ra song anh sang ve phia
trUdc no. Theo nguyen ly ve sti chong chat cua song thi dao dong sang tai mot
diem b&'t ky tren man Q se la dao dong tong hdp cua cac dao dong sang tti nguon
sang thti c&p Sj va S2 giii tdi diem do. Tuy theo hieu so" pha cua cac dao dong sang
n&y ma tai diem ta dang xet se sang hoac toi.
E = El + E 2 = E „ c o s ( — t + a ) (7.7)
To
trong do bien do dao dong E 0 diidc xac dinh theo cong thiic:
(a, - a.J la hieu so pha ban dau cua hai dao dong sdng thanh phan.
Pha ban dau (a) cua dao dong sdng tong hdp diidc xac dinh theo cong thiic:
Em since. + Em sin a ,
tga = — --------!--------------- -- (7.9)
E0i cos a , + E q2 c o s a 2
Tit cong thu'c(7.10) ta thay ciidng do anh sdng tai diem md hai song sdng giao
nhau phu thuoc vao hieu so pha ban dau:
239
- Hieu so pha ban dau ( a, - a2 ) khong thay doi theo thdi gian.
Khi do ciidng do sdng I tai diem hai song sdng giao nhau co gid tri hoan
toan xac dinh, gid tri. cua ciidng do sdng ldn hay nho tuy thuoc vao gid tri cua hieu
so pha ban dau (a, - a.J. Vi vay trong vung khdng gian co giao thoa anh sdng se co
diem sdng hdn hay toi hdn.
- H i e u so pha (a, - a2) phu thuoc vao thai gian va luon thay doi hdn loan.
Khi do cos(a, - a j co the co gid tri tii -1 den + 1, gid tri trung binh cua cos (a,
- a j tinh theo thdi gian bang khong nen / = £*, +£jjz, nhii vay ciidng do sdng tai
moi diem khac nhau se co ciidng do nhii nhau do do se khong co hien tiidng giao
thoa anh sang.
Tom lai dieu kien de co giao thoa la hai song sang giao nhau phai la hai
song sang ket hop (co cung chu ky, co hieu so pha ban dau khong doi theo thdi
gian) va co cung phUOng dao dong. Nhting nguon phat ra cac song ket hop goi la
nhting nguon ket hpp.
Hinh 7.3
Goi L, la quang lo cua tia sang thti nhat tren doan dudng S A ^ M va L_ la
quang lo cua tia thti hai tren doan SA2B2M.
Ta dd biet quang lo L cua tia sdng tren mot doan diidng diidc xac dinh theo
cdng thiic L = c.t vdi c la van toe cua song truyen trong chan khdng, t la thdi gian
anh sang di qua het doan diidng do. Nhii vay khoang thdi gian de tia sdng thii
240
nhat di het doan diidng SA, B, M la r, = L J c vd tia thii hai di het doan diidng
SA2B 2M mat khoang thdi gian la z2 = L2/c. Phiidng trinh dao dong sdng tai M d
thdi diem t do tia sdng thii nhdt vd thii hai giti tdi se la:
2 7T L
E, = Em cos ('-*■ i)+ a, = E0] cos 2n + or, (7.12)
7T T
VJo A,o
2 7T
E 2 = E 02cos 0-^)+ = £ 02 COS 2/r + a. (7.13)
7f T I0
O day A0 = c.T0 la bitdc song cua anh sdng truyen di trong chan khong. Tai M
se co sit tong hdp cua hai dao dong sdng nay. De cho dcfn gian ta gid thiet hai song
sdng se co cung bien do (E01 = E 02 = E q) vd cung phiidng trinh dao dong, do do ta co:
E = Ei + E 2
I CC| CC2 t L2 + L. a, + a 2
E = 2.E„cos(n +— --------- L ).COS 2 * Y ------------- :r
z - L) +
24,
Tit cong thiic tren ta thay dao dong sdng tong hdp co bien do la:
o r cos(/ n ---------h--------
2En ^2 ~ ~ &2 \
)
K 2
Ta dd biet ciidng do sdng I ty le vdi binh phtidng bien do, do do ta co:
J ? / ^9 L\ CL \ CC~y
I = 4 E : c o s ' f n — ---- !•+ _!----
A,,-------------2
Vcli cac song sang ket hpp khi giao thoa se co - a2 khong thay doi theo
thdi gian do do ciidng do sang tai M chi phu thuoc vao hieu quang lo L2 - L,
Neu a, = a2 = 0 th i ciidng do anh sang tai M diipc xac dinh theo cong thiic
sau:
/ = 4 £ (; c o s 2( n ^ ---- — ) (7.14)
K
dupe viet
. 9 *
Ta ky hieu L2 - L x = A, bieu thiic (7.14) se lai nhu sau:
( „ -i i 7rA 2 71A
I = 4E~ cos' (— ) = 2E~( l + c o s ----- ) (7.15)
Ki K
2.7T.A v
Dai lUdng 5 = -------- la hieu so pha cua hai song tai M. Tu' bieu thiic (7.15)
ta co:
241
- Neu 6 = 2kn hay A = k X0 (7.16)
thi ciidng do sang se co gia tri ciic dai v& bang Imax - 4
Vay: ctidng do sang se co gia tr i ctic dai tai nhiing diem ma hieu so pha cua
hai song tai do bang mot so' chan lan cua n hay hieu quang lo cua chung la mot so
nguyen lan biidc song.
An,
- Neu 5 = (2k+l);r hay A = (2 k +1)— (7.17)
2
thi ciidng do sang se co gia tri ctic tieu va bang khong: I min = 0
Vay: ciidng do sang se co gia tri cuc tieu tai nhiing diem ma hieu so pha cua
hai song tai do bang mot so' le lan cua 7t hay hieu quang lo cua chung la mot so le
lan cua ntia bu6c song.
Cac bieu thiic (7.16) va (7.17) la dieu kien de co ciic dai va ciic tieu giao thoa,
k la so' nguyen co the lay gia tri 0, ±1, ± 2... va dUdc goi la bac giao thoa. Ro rang
r^ng neu hai song giao thoa cung pha thi cUdng do sang tai M dupe tang cUdng
con trUOng hpp hai song giao thoa ngupc pha th i cudng do sang tai M se giam di.
Triidng hdp E 01 * E 02 thi ciidng do anh sdng tai M diidc bieu dien bdi cong
thiic sau:
I = El = E 2
0t + E 2
02 + 2 E 0lE m c o s
Aq
( 7rA^
I = iE 01 - E o i f + 4£oi£o2 c° s :
v^oy
Gid sii co hai song phat ra tii hai nguon ket hdp S, vd S2 tdi giao nhau tai M
tren man anh Q, dat L ; = SjM vd L2 = S2M (Hinh 7.4)
Nhii ta dd biet, dieu kien de co ciic dai vd ciic tieu giao thoa la:
L2 L j —k Aq
Vdi k = 0, ±1, ±2... con A0 la biidc song truyen trong chan khong.
242
Theo hinh hoc gidi tich thi quy tich cua nhting diem trong khong gian co
hieu so khoang cach tinh tti chung tdi hai diem co dinh cho tritdc bang mot so
khdng doi la mot mat Hybecbon trdn xoay hay con goi la mat Hypecboloit, co hai
tieu diem la hai diem co dinh do. Khi xac dinh cac ciic dai vd cac ciic tieu giao
thoa theo cong thtic (7.18) la thay tap hdp cac ctic tieu giao thoa nam tren ho mat
hypecbon tiidng ting cac gid tri khac nhau cua k vd nhan S h S2 lam tieu diem
(hinh 7.5). Cac ho mat Hypecbon xac dinh cac diem sdng ciic dai vd ciic tieu nam
xen ke nhau vd doi xting qua mat phang R la mat phang trung triic cua S, vd S2.
Neuo cat cac mat
' /
hypecbono bang mot mat phang triing vdi man anh /Q thi mat
phang nay se cat mat phang R theo dtidng vuong goc vdi S h S2 va cat cac mat
hypecbon theo nhting diidng hypecbon. Nhting diidng hypecbon nay co ciidng do
sdng toi nam xen ke nhau vd doi xting nhau qua giao tuyen cua hai mat phang R
vd Q.
243
Xet cac tam giac S,HjM va S2H2M ta co: = D~ + ( X - —)'
d
L\ = D 2 + ( x + - ) 2 (7.19)
2
T il cong thiic 7.19 ta co:
L\ - L ] = 2 xd
(L2 - L, )(L, + L ,) = 2 xd
2 xd
(L2 - L, ) = ----- ------- (7.20)
(L2 +Lx)
Vi thi nghiem bo' tri de D » d va diem M xet gan 0 2 cac tia S,M va S2\ l co
do nghieng rat be so v6i phUOng 0 , 0 2. Vi the co the coi L 2 + L\ ~ 2 D va do vay
cong thiic (7.20) dupe viet :
, , d
L2 - L , * — x (7.21)
Ket hpp v6i dieu kien de co cUc dai giao thoa (7.7) va cac ciic tieu giao thoa
(7.8) ta co:
j ; X m a=kA v x m x= k ^ - a . 22)
D d
d y r (2 k + l) AqD
- x mill=(2k + l A (7.23)
D 2 I d
Khi k = 0 th i X max = 0 nen tai diem 0 2 ta co van sang goi la van sang giiia,
nhiing van sang va toi khac xen ke nhau va do'i xiing qua van.sang giiia. T il (7.22)
va (7.23) cho thay khoang cach giiia hai van sang hoac hai van toi lien tiep bang
2Q
i = —-— ; i r5 rang la khong phu thuoc vao k ma ti le v6i bu6c song ?^0 trong chan
d
khong (anh sang don sac). Trong trUOng hpp anh sang ddn sac co X0 khac nhau thi
i se thay doi do vay neu S, va S2 phat ra anh sang trang th i moi anh sang don sac
cho mot he thong giao thoa v6i mau sac khac nhau. Nhiing van mau co ciing gia
tri cua k se hpp thanh van sang nhieu mau, tuy nhien van 6 giu£a van la van sang
trang vi tai do co sU chong chat cua tat ca cac van sang co mau khac nhau.
244
- Neu lo tron tren man P co khi'ch
thudc tudng do'i ldn thi tren man anh Q sau
P ta thu dupe mot vet sang tron co kich
thudc ab, nhu vay anh sang tU S da truyen
qua lo tren P tuan theo dung dinh luat
truyen th&ng cua anh sang. S
- Khi thu nho lo tron tren P thi klch
thudc lo tron ab cung thu nho lai. Trong
trUOng hpp kich thudc cua lo tron kha be
(vao khoang vai phan nghin cua khoang
cach tU no tdi nguon sang S) thi ta thay
tren man anh Q xuat hien nhieu vong tron
sang toi dong tam va xen ke nhau, ke ca
trong cung bong toi hinh hoc a’, b’. Tam Hinh 7.7
diem cua cac vong tron sang toi co the sang
hoac toi tuy thuoc vao klch thudc lo tron va
vi tri cua man anh Q.
Hien tupng cac van sang, toi xuat hien ca d vung bong toi hinh hoc chiing to
anh sang da lech khoi phUOng ban dau.
Cac vat can de gay nen hien tudng nhieu xa co the la cac khe hd hinh chU
nhat, lo trdn cd klch thudc kha be hoac cac doan day kim loai manh. Dua vao
nguyen ly Huyghen - Fresnel ta cd the giai thich dUdc hien tUdng nhieu xa nhu
sau: Moi diem cua lo trdn nhan dUdc anh sang tu: nguon sang diem S gUi tdi dupe
coi la nguon sang thU cap, phat ra cac sdng anh sang truyen den diem M bat ky
tren man Q, dao dong sang tai M se la mot dao dong tong hdp cua cac dao dong
sang thanh phan do cac nguon sang th ii cap gUi tdi. Tuy theo hieu so pha giUa cac
dao dong sang nay ma diem M cd the sang hoac toi.
245
- Nhieu xa qua mot khe hep
Mot nguon sang diem S dat 6
tieu diem cua thau kinh hoi tu L,
anh sang phat ra tif S sau khi di
qua Lj se la chum tia sang song
song roi vuong goc vao mat phang
cua mot khe hep co be rong la b cua
man chan sang P (hinh 7.8).
Sau P dat mot thau kinh hoi
tu L2 va man anh Q trung vdi mat
phang tieu cua L2. Ca L l5 L 2 va Q
deu song song vdi P. Khi b rat nho
so vdi chieu dai khe thi chum sang
song song khi truyen tdi khe bi
nhieu xa theo moi phiidng. Cac tia
nhieu xa lech mot goc cp so vdi Hinh 7.8
phiidng ban dau se hoi tu tai diem
M tren mat phang tieu Q cua thau kinh hoi tu L2, cac chum tia nhieu xa khac
nhau cung se hoi tu d cac diem khac nhau tren man Q ket qua tao nen anh nhieu
xa cua nguon sang S. Vi S la nguon diem nen anh nhieu xa la mot day doan sang
ngan cach nhau bang cac diem toi den nam tren dudng thang x vuong goc vdi
chieu dai khe.
Theo nguyen ly Huyghen - Fresnel cac diem sdng B 0, B h B 2 ... cua khe la cac
nguon phat sdng thii cap thuoc cac mat kin Z 0, Ei ■■■ Vi chieu rong khe la kha be
nen chum tia nhieu xa song song gap nhau d M xa vo cung nen X 0, JT; ••• diidc coi
nhii cac mat phang song song vd vuong goc vdi chum tia nhieu xa tai B r„ B,, ....
9 *
Cac mat song phang co tam la M co ban kinh ldn hdn nhau mot liidng:
y = (7-24)
Cac mat £ 0> £ i ■■■ chia be rong khe hep thanh dai khe hep (ddi phang
Fresnel) co be rong la B qB h B ,B 2... bang nhau. Tii hinh 7.8 ta thay:
(7.25)
sin cp 2 sin cp
Nhii vay so dai Fresnel thuoc mat khe se la:
ll = _ b _ = 2 :b s m y
K X0
2 sin cp
+ Neu khe chiia mot so chan dai Fresnel nghia la :
246
thi diem M se la mot diem toi, goi la ctic tieu nhieu xa. Tti (7.27) ta co:
»
sin cp = k — (7.28)
b
Vdi k = 0 thi tti cong thtic (7.28) suy ra cp= 0 nghia la chum sdng phat ra tti
cac nguon sdng thti cap se cung phtidng vdi chum tia tdi vd hoi tu tai diem gitia
M 0 tren man Q dong thdi hieu quang lo gitia cac cap tia deu bang khong, do
do se cho mot ctfc dai sdng tai M 0 co ciidng do sdng ldn nhdt goi la ciic dai nhieu
xa gitia.
+ Neu khe chtia mot sole ddi Fresnel nghia la:
2b sin (0
n = ----------- = 2k + I vdi k = 0, ±1, ±2,...
K
thi diem M se la mot diem sdng, goi la ciic dai nhieu xa vd goc nghieng cp ting
vdi cac ci/c dai nhieu xa diidc xac dinh theo cong thtic sau:
Nhting van de trinh bay tren la mo ta vd gidi thich ddi vdi triidng hdp nhieu
xa qua mot khe hep cua chum sdng song song phat ra tti nguon sdng diem S.
Trong trtidng hdp S la mot khe sdng song song vdi khe hep cua man chan sdng P
thi anh nhieu xa tren Q se la mot day van sdng song song vdi khe sdng S vd di qua
cac ctic dai nhieu xa noi tren, nhting van sdng ngan cach nhau bang nhting vach
tdi den.
Sii phan phoi ciidng do sang cua cac ciic dai va ciic tieu nhieu xa dupe mo ta
tren hinh (hinh 7.9).
* Van sang giiia M 0 co I
cudng do sang ldn nhat va
gap nhieu lan so vdi ciic dai
nhieu xa tiep theo. cac ciic
dai tiep theo cd cudng do
sang giam dan, neu ciic dai
giiia cd ciidng do sang la I0
thi cUdng do sang cua ciic
dai th ii nhat la I,= 0.047 I 0
va ciic dai th ii hai la I 2=
0,016 I 0,
sincp
* Be rong cua ciic dai
giiia gap ddi be rong cac ciic
dai nhieu xa khac 6 ca hai Hinh 7.9
phia cua ciic dai giua.
Do hai dac diem tren cua cUdng do sang cua cac van nhieu xa ma trong
nhieu trUOng ho'p khi nghien ciiu ta chi quan tam den ciic dai giiia iing vdi k = 0.
247
Tii sii phan tich d tren ta thay sit phan bo ciidng do sdng cua van nhieu xa
phu thuoc vao phiidng cua chum tia nhieu xa ((p). Do do, khi dich chuyen vi tri cua
khe sao cho van song song vdi chinh no thi anh nhieu xa thu diidc tren man Q
khdng thay doi. Nhii vay neu chieu mot chum tia sdng song song qua hai khe hep
song song hay nhieu khe hep song song vdi nhau vd cd be rong nhii nhau thi anh
nhieu xa cua tiing khe rieng biet se hoan toan giong nhau. Tuy nhien ngoai sii
nhieu xa cua tiing khe con cd sii giao thoa cua cac chum tia nhieu xa tii cac khe
khac nhau, do vay se co sii phan bo lai ciidng do sdng vd anh nhieu xa. trd nen
phiic tap hdn. Do cd hien tiidng giao thoa cua cac chum tia nhieu xa tii cac khe
khac nhau md cd cac ciic dai chinh khi cac dao dong sdng giao thoa cung pha vdi
nhau vd cd cac ciic tieu phu khi cac sdng sdng giao thoa ngiidc pha nhau, tai
nhiing diem tren man anh Q khong co sdng sdng giti den la cac ciic tieu chinh. Be
rong cac ciic dai chinh giam di khi tong so khe hep tang len. Khi tong so khe hep
rat ldn (vdi nghin khe trd len) thi cac ciic dai chinh rat manh, cac ciic dai phu hdu
nhii bien mat do vay anh nhieu xa chi la cac vach sdng noi bat tren nen toi.
Hien tiidng nhieu xa qua lo tron co nhieu iing dung trong thiic te.
7 N «
XJ_
(7.31)
R
Hinh 7.11
248
1.4. Hien ti/dng phan c u t anh sang
De bieu dien anh sang tu nhien, ta ve trong mat phang vuong goc vdi tia
sang cac vecto E bang nhau phan bo" deu dan xung quanh mot dudng tron co tam
tren tia sang (Hinh 7.11).
Anh sang trong do vecto cUOng do dien trUOng E chi dao dong theo mot
9
phUOng xac dinh dupe goi la anh sang phan cUc thang hay anh sang phan ciic toan
phan.
NhUng cung co nhUng trUOng hpp tac dung cua moi tru'dng len anh sang tu
nhien di qua va van de cho vecto cUOng do dien trUo'ng dao dong theo tat ca cac
phUOng vuong goc vdi tia sang nhUng co phUOng manh. phUOng yeu khac nhau.
TrUOng hpp nay anh sang dupe goi la anh sang phan cuc mot phan.
Hien tupng bien anh sang tu nhien thanh anh sang phan ciic toan phan hay
phan ciic mot phan dupe goi la hien tupng phan cUc anh sang. Tren hinh 7.12 bieu
d ii n anh sang phan cuc toan phan (a) va anh sang phan cUc mot phan (b).
249
2. THUYET LlfQNG Tif VE BAN CHAT CUA ANH SANG
- Chi co cac vat tich dien am m6i mat dien tich khi bi roi sang, con cac vat
tich dien dUOng khong bi anh hUOng cua anh sang roi tcli. Nhu vay dien tich bi blit
ra khoi mat kim loai se la dien tich am.
250
- Hieu iing quang dien xay ra ttic thdi, nghia la dong quang dien xuat hien
dong thdi vdi sii chieu sang.
251
- Dinh luat ve dong nang ciic dai cua cac quang dien tu
Dong nang ciic dai cua cac quang dien tu tang ti le vdi tjin so cua chum anh
sang don sac roi tdi kim loai va khong phu thoc vao cudng do cua chum anh sang
do.
De giai thich dUdc cac dinh luat quang dien ngUdi ta phai dua vao ban chat
cua anh sang. Theo thuyet dien tu: anh sang thi nang lupng anh sang dupe truyen
di lien tuc theo sdng va cUdng do anh sang cang ldn thi nang lupng sdng anh sang
mang theo cang nhieu. Nhu vay vdi quan diem nay se khon g giai thich dUdc dinh
luat ve gidi han quang dien (X < X0) vi anh sang rpi vao kim loai chi can co cUdng
do ldn se truyen dUdc nhieu nang ludng cho dien tii 0 ldp mat ngoai kim loai de
blit dien tu ra khoi kim loai, do vay khong can cd dieu kien ve gidi han quang dien
trong moi kim loai, dieu nay khong dung vdi thi nghiem. Thuyet dien til anh sang
cung khong giai thich dUdc tai sao dong nang ciic dai ban dau cua cac quang dien
tu khong phu thuoc vao cUdng do cua trUOng sang roi tdi kim loai dd. Ve thdi gian
xuat hien hieu iing theo thuyet dien tii anh sang phai mat vai chuc phut nhung
thuc te thi nghiem thi khoang thdi gian ke tU khi roi sang vao kim loai cho den
khi xuat hien quang dien tii dau tien chi vao khoang 10 9 s. Neu chu ng ta chi
quan niem ban chat cua anh sang la sdng dien tii thi hoan toan bat luc khi van
dung no de giai thich cac dinh luat quang dien.
2.2. Thuyet li/dng anh sang cua Einstein va sir giai thich hien tUdng quang dien
Vdi p = me la dong ludng cua photon dac trUng cho tinh chat hat. X la budc
sdng dac trUng cho tinh chat sdng (sdng dien tii).
252
- Cudng do cua mot chum tia sang se ti le vdi so photon phat ra t i i nguon
trong mot ddn vi thdi gian.
253
Phiidng trin h (7.36) difdc goi la phiidng trin h Einstein, no cho biet Edm„ ban
dau cua quang dien tii chi phu thuoc vao t£n so' cua chum anh sang roi tdi be mfit
kim loai.
254
ciic K phat ra se ion hoa cac phan tut khi tro tren diidng di cua chung va lam xuat
hi£n cac electron th ii c&'p do ion hoa. Cac electron th ii cap nay tren dudng ve
dUOng cUc A lai ion hoa cac nguyen tii khf trO khac, do dd so' electron se tang len
mai va lam cho ddng quang dien trong te bao quang dien cd khi tiep tuc tang mai
khdng bao hoa. Do nhay cua te bao quang dien nay cd the dat tdi 100 jxA/lm.
- Te b&o nhan quang va o'ng nhan quang dien
Trong nhiing nam gan day de tang do nhay cua te bao quang dien, ngudi ta
che tao ra mot loai te bao nhan quang dien va o'ng nhan quang dien, tiic la cac
loai te bao quang dien hoat dong dua tren hieu iing quang dien ngoai va hien
tUdng phat electron th ii cap cua cac dUdng cUc phu trong chung.
+ Tebao nhan quang dien
Sd do cua te bao nhan quang dien (mot tang) dupe ve tren hinh 7.16. Cac
quang electron dupe giai phong khoi am cUc K se chuyen dong ve duong cUc A x
nhd trUOng tinh dien tao bdi nguon dien Sau khi dap vao dUOng cUc phu A,, cac
quang electron nay se lam bat khoi dUOng cUc phu A! mot so' electron goi la
electron th ii cap. Nhiing electron nay chuyen dong ve phia duong cUc chinh A (cd
dang mot ludi kim loai) nhd nguon dien s2 tao thanh ddng quang dien cd cUdng
do kha ldn.
Do nhay cua te bao nhan quang dien (mot tang) nay cd the dat tdi 500-1000
fiA/lm.
+ Ong nhan quang dien
Sd do cua o'ng nhan quang
dien dupe ve tren hinh 7.17. No
gom mot bong thuy tinh chan
khdng cd quang am cUc K d dien
the thap nhat va dUdng cUc
chinh Aj, A2, A3 ... dat d nhiing
dien the trung gian khac nhau.
Rd rang o'ng nhan quang dien la
mot loai te bao nhan quang dien
nhieu tang, vi the nguyen tac
hoat dong cua chung tUOng tu
nhu tren. NhUng d day cd hien
tupng phat electron th ii cap tu:
nhieu dUOng cUc phu A,, A2, A3
... nen so'electron tong cong dupe
chuyen tdi dUdng cUc chinh A se
rat ldn so vdi te bao nhan quang
dien mot tang. Chinh vi vay,
ddng dien nhan dupe trong o'ng
nhan quang dien cung se rat ldn.
255
- Te bao quang dien trd (hay quang dien trd)
Te bao quang dien trd la loai te bao quang dien hoat dong diia tren hieu ting
quang dien trong. Ttic la hien tiidng khi ta roi anh sdng vao chat ban ddn hay
dien moi thi mot so electron diidc gidi phong ra khoi cdc nguyen tti, trd thanh cdc
electron tii do d lai trong cdc chat nay vd lam cho do ddn dien cua cdc chat nay
tang len rat nhieu. Hien nay te bao quang dien trd diidc che tao bang chat chi
sunfua, bitmuyt sunfua, catmi sunfua,.. vd dung lam rdle quang dien.
Viec che tao cdc quang dien trd rat ddn gian, khong can bong den, cung
khong can chan khong. Thong thiidng quang dien trd la mot ban thuy tinh co quet
mot ldp mong chat ban ddn. Tren mat ldp ban ddn nay co gan cdc dien ciic vd tat
cd quang dien trd diidc phu mot ldp sdn trong suot. Khac vdi te bao quang dien
chan khdng, no khong co dbng quang dien bao hod. Do nhay ciia quang dien trd
ldn hdn do nhay cua te bao quang dien diia tren hieu ting quang dien ngoai tti 100
den 1000 lan. Mat khac, no co the sii dung vdi mot khoang rat rong cua biidc song
tti pham vi hong ngoai den btic xa Rdnghen vd gama. Ngoai ra tinh chat ciia
quang dien trd phu thuoc rat nhieu vao nhiet do.
Ifu diem cua loai te bao pin quang dien ban ddn la no co the bien doi trite
tiep nang ltidng anh sdng mat trdi thanh dien nang md khdng can nguon dien ben
ngoai. Do nhay cua loai te bao pin quang dien nay cd the dat tdi 1000 /jA/lm. Dac
biet. la mot vdi loai te bao pin quang dien cd the rat nhay vdi cd btic xa trong lung
hong ngoai; do do chiing dd dtidc sti dung trong ky thuat hien dai.
256
3. CAC MLfC NANG LUONG CUA TAP HOP DIEN TIT
3.1. MlTc nang li/dng cua tap hdp dien tu
Diia vao thuyet liipng tii cua Planck, Niels Bohr da diia cac dinh de sau de
giai quyet kho khan cua mau hanh tinh nguyen tii:
- Dien tii chi quay quanh hat nhan tren cac quy dao xac dinh iing voi nhiing
gia tri co the cua nang liipng nguyen tii. Khi quay tren nhiing quy dao nay, dien
tU khong biic xa hoac hap thu nang liipng va nguyen tu nam 6 trang thai diing.
Nang liipng cua nguyen tii 6 nhiing trang thai diing khac nhau thay doi mot cach
khong lien tuc. Neu dien tii chuyen tii quy dao xa nhan sang quy dao gan nhan
thi no phat ra mot liipng tii nang liipng hf. Khi hap thu liipng tii nang liipng, dien
tii chuyen sang quy dao xa nhan hOn, con nguyen tu chuyen sang trang thai kich
thich.
- Nang liipng phat xa hay hap thu khi dien tii chuyen tii quy dao nay sang
quy dao khac, bang hieu so giiia hai miic nang liipng ban dau va cuoi.
e= Ej - E2 = h.f
f la tan so anh sang biic xa hay hap thu do sii chuyen quy dao ciia dien tii.
Nhiing thanh tiiu hien nay ciia thuyet liipng tii ve cau tao nguyen tii cho
biet trang thai ciia dien tii trong nguyen tii diipc dac triing bang cac miic nang
liipng va diipc xac dinh bang bon so' liipng tii:
- So' liipng tii chinh n nhan cac gia tri nguyen diiOng 1, 2, 3,.. xac dinh nang
liipng cua dien tii iing vcfi quy dao cua no.
- So' liipng tii phu £ cd the nhan cac gia tri nguyen diiOng tii 0 den (n-1) dac
trUng cho momen cO hoc quy dao. (vdi n la so' liipng tii chinh)
- So liipng tii tii m dac trUng cho momen tii quy dao ciia dien tii, nhan cac
gia tri tii - £ den + £ ke ca gia tri 0.
- So' liidng tii Spin dac trUng cho sii quay ciia dien tii quanh true rieng ciia
no, Spin chi cd the nhan hai gia tri la +1/2 va -1/2. Hai dien tii quay quanh true
ciia minh theo hai hu'dng ngiidc nhau va tao thanh mot cap spin doi song song.
Ldp vo dien tii ciia nguyen tii diipc tao nen theo quy luat xac dinh va chat
che. Trong tat ca cac trang thai cd the cua nguyen tii, dien tii luon chiem trang
thai sao cho nang liipng ciia no d miic ciic tieu. Dong thdi khdng the cd hai dien tii
trong cung mot nguyen tii cd 4 so' liipng tii hoan toan giong nhau (nguyen ly
Pauli). Diia vao dieu kien dd ngiidi ta da md ta dam may dien tii cua nguyen tii.
Trang thai ciia phan tii. nguyen tii se thay doi khi cd it nhat mot so liidng tii ciia
mot dien tii thay doi.
Khi chieu anh sang vao cac phan tii, do hap thu liipng tii anh sang, dien tii
thay doi trang thai do dd xuat hien nguyen tii d trang thai kich thich. vi the ma
cac phan tii cd kha nang tham gia vao cac phan iing. Dien tii bi kich thich khdng
tao thanh cap. bdi the giiia hai nguyen tii bi kich thich ciing cd nhiing dien tii
257
khong tao cap, neu chung d khoang cach viia du th i cac quy dao cua chung giao
nhau tao nen su lien ket.
Nang liidng toan phan cua phan tii cd the coi cd ba th&nh ph&n: E e n fin g
lUdng cua tap hdp dien tii phu thuoc v&o sU phan bo' cua cac dien tii. E dd nang
lUdng do sii dao dong cua nguyen tii trong phan tu xung quanh vi tr i can bang, E q
nang lupng tao nen do phan tii quay xung quanh true ciia phan tu.
E TP = E e + E dd + E q (7.37)
Khi phan tii ha'p thu hay phat ra ludng tii nang lUdng, nang ludng ciia phan
tii thay doi mot lupng AE ma:
AE tp =A E e +AEdd + AEq (7.38)
Trong thuc te ta tha'y A E e » A E dd » AEq khi cozl E e la cd sU thay doi trang
thai dien tii ta se cd pho mien tii ngoai nhin tha'y. Tudng iing vdi AEdd va AEq la pho
hong ngoai.
Trong te bao song luon luon cd sU trao doi vat cha't va nang lupng d miic do
cao nhd qua trin h hoa hoc va vat ly khac nhau. Giai doan ciia ba't ky qua trinh
hoa hoc nao cung mang dac tinh vat ly, dd la sU phan phoi lai cac dien tii d
nguyen tii, phan tii, tao nen mot trang thai mdi so vdi trang thai trUdc khi xay ra
phan Ung. Su phan bo' lai cac dien tii xay ra theo thuyet ludng tii la do cd sU xuat
hien nhiing lien ket trung gian trong cac dang ion hay cac goc tu do d tat ca cac
cha't cd kha nang tham ra phan iing. Nhiing lien ket nay gay nen budc chuyen cac
nguyen tii sang trang thai kich thich. Nhiing phan iing hoa sinh xay ra trong cd
the la nhd cd cac men, chung cd kha nang chuyen cac dien tii len mUc nang ludng
cao hdn, tiic la tam thdi nang miic the nang ciia toan he. Sau khi ket thuc phan
iing thi phan nang lUdng du thiia thai ra d dang nhiet.
Su thay doi cau hinh ciia dien tu phu thuoc vao nang lUdng ma phan tu hap
thu. Neu nang ludng dd du ldn de b iit dien tii ra khoi nguyen tii th i tao nen cac
go'c ion dUdng. ThUdng thUdng nguyen tii nhan mot phan nang lupng nho nen dien
tii chi chuyen den miic nang lUdng cao hdn.
Khi ha'p thu nang lUdng ldn. cac nguyen tu chuyen sang trang thai kich
thich, tao nen nhiing phan tii cd kha nang hoat dong hoa hoc cao hdn. Viec tao
nen nhUng hdp cha't nay hay khac phu thuoc vao nhUng dieu kien cu th§ cua qua
trin h phan iing hoa hoc.
258
- C6 nhiing photon bi tan xa: c6 the nh&n diipc photon theo hiidng bat ky.
- C6 nhting photon xuyen qua v&t ch&"t.
- Co nhting photon bi moi trUOng v&t ch&"t hap thu.
Trong trudng hpp nky tuy theo nang lupng cua photon va ban chat cua cac
nguyen tii cua moi trudng ma co the xay ra nhieu ket qua khac nhau: tac dung
nhiet, tac dung kich thich nguyen tii, ion hoa (thong qua ba hieu iing quang dien
tu, compton, tao cap).
259
photon tdi, vao ban chat va chieu day cua ldp vat chat ma chum anh sang xuyen
qua. Diia vao ly luan nay, ngudi ta xac lap dinh luat hap thu cho chum tia sang
song song:
I(x) = Le-»x (7.39)
Trong do x la chieu day cua ldp vat chat hap thu, I0 cUOng do chum tia tdi,
I(x) cUdng do chum tia sang lo ra khoi chieu day ldp vat chat, fj. la he so hap thu
phu thuoc vao ban chat cua ldp vat chat hap thu, vao mat do ldp vat chat va vao
tan so' anh sang tdi (hinh7.19).
260
chuyen len, ma chi chuyen tif trang thai kich thich singlet sang bang mot budc
chuyen khong phat sang.
Co hai dang phat quang cO ban: huynh quang va lan quang.
- Huynh quang
Huynh quang la sU biic xa lUOng tii anh sang do cac phan tu, nguyen tu phat
ra khi chung chuyen tii trang thai kich thich singlet xuong trang thai c0 ban.
Thdi gian phan tii ton tai d trang thai kich thich singlet S* vao khoang 10 9 - 10 8
s vi the huynh quang chi ton tai trong thdi gian chieu sang mau vat.
Theo dinh luat Stock nang lUdng photon anh sang kich thich bao gid cung
ldn hOn nang ludng photon anh sang phat quang hay noi mot cach khac, budc
song cua anh sang phat quang (lan quang hoac huynh quang) bao gid cung ldn
hdn budc sdng kich thich.
h.fht = h.fpq+AE
AE la phan nang ludng gianh cho cac qua trinh khong phai la quang hoc
(nhiet, phan iing hoa hoc...)
Su phu thuoc ciia cudng do phat quang cua nguon vao cac budc sdng goi la pho
phat quang ciia nguon.
Tren hinh 7.21 trin h bay cac dudng cong hap thu (A) va phat quang (B)
trong dd A. la budc sdng bieu dien tren true hoanh, con tren true tung la cudng do
hap thu va phat quang tinh theo %, lay diem cue dai la 100%. Ta thay diem cUc
dai ciia phat quang nam 0 phia sdng dai hdn, nghia la nang ludng liap thu ldn
hdn nang ludng phat quang. Sd di nhu vay vi mot phan nang lUdng toa ra dudi
dang nhiet.
Trong mot phan tii cd the ton tai nhieu miic nang lUdng kich thich vi the
budc sdng chuyen dien tii len miic kich thich nao dd hoan toan phu thuoc vao
nang ludng ciia ludng tii tdi bi hap thu. Con sU phat quang thi bao gid cung bat
dau d phan miic cd miic nang lUdng thap nhat. Chang han khi kich thich phan tii
bang ludng tii ciia anh sang mau xanh da trdi cd nang lUdng dang ke, hieu qua
ciia sU phat quang cung giong nhu khi kich thich bang lUdng tii anh sang mau dd
cd nang lUOng thap hdn. Mau ciia anh sang phat quang cua mot loai phan tii xac
dinh khdng phu thuoc vao budc sdng ciia anh sang gay nen trang thai kich thich
phan tii.
- Ldn quang
Lan quang la biic xa lUdng tii anh sang do phan tu. nguyen tii phat ra khi
chung cd kha nang chuyen tii trang thai kich thich trip le t xuong trang thai cd
ban. Phan tii thudng khdng cd kha nang chuyen tii trang thai cd ban len trang
thai trip le t khi hap thu nang lucfng. Vi the de ton tai d trang thai trip le t roi ve
trang thai cd ban. phan tii trai qua chu trinh: trang thai cd ban -> trang thai kich
thich singlet -> trang thai trip le t -> trang thai cd ban. Chinh vi the ma cac phan
tii sau khi hap thu lUOng tii anh sang phai trai qua mot thdi gian nao dd mdi xay
ra hien tUdng lan quang. Noi khac di neu tat nguon nang ludng kich thich. vat
phat lan quang con cd the phat sang trong mot khoang thdi gian dang ke roi mdi
261
tat han. Thdi gian ton tai hien tudng lan quang khoang 10"* s den vai s va c6 the
lau hon.
Ngoai hai dang phat quang tren, ngUdi ta con thay co phat quang hoa hoc v&
phat quang sinh hoc. Phat quang hoa hoc xay ra khi cac phan tii tUOng tac vdi
nhau co the san sinh ra cac liidng tii nang liiOng thuoc vung anh sang hong ngoai,
nhin tha'y, tii ngoai. Phat quang sinh hoc co ban cha't la cac qua trin h men.
4. LASER
W W,
E = hf
w W1
(a) (b)
Hinh 7.22
Dd la sii phat xa tii dong, cd xac sua't chuyen ddi khong phu thuoc thdi gian va
nhiet do.
NgUOc lai, khi chiim photon chieu tdi th i sii chuyen miic nang liidng tii tha'p
len cao do ha'p thu photon tan so' f cung cd xac sua't chuyen ddi
*
nha't dinh.
Thi du tren hinh 7.22 thi: E = h.f = W2 - Wj
Khi he d trang thai can bang th i hai qua trin h ha'p thu va phat xa photon se
cd so' hat chuyen ddi miic nang liidng bang nhau.
-•— •-
W: W:
E^hf E= hf
W, W,
Hinh 7.23
262
Tif n5m 1917 Einstein da neu gia thuyet sau: ngoai cac loai chuyen ddi ke
tren, neu ta tac dung len he mot trUOng nao day ma t in so song tdi cong hudng
vdi t in so' cua photon chuyen miic nang lUdng tii dong, th i vdi mot xac sua't nao
do, song tdi co kha nang gay ra sii chuyen miic nang luong tii Wcao xuongWth4p kem
theo sii phat xa photon h.f. Sii chuyen ddi miic nang liidng cua hat (nguyen tu,
phan tit) dudi anh hudng cua trUOng biic xa goi la chuyen ddi cam iing, con biic xa
phat ra la bUc xa cam iing hay biic xa cUdng biic. Gia thuyet nay la mot trong 3 cO
sd cua nguyen tic tao chum tia laser.
So do hinh thanh cac biic xa cam iing dUOc bieu dien tren hinh 7.23.
x a lo a n p h a n x a m o t p h a n
W3.W., thiic hien dUdc la do qua
trinh cap nang ludng kich thich Hinh 7.25
moi trUOng laser. ngUdi ta goi la
"bdm nang ludng"
H in h 7 .2 5 t r i n h b a y sd do c u a m a y p h a t laser.
263
Bo phan chinh cua may phat laser la mot moi trUOng laser. Khi moi trUOng
la chat r&n, thi du thanh rubi (hong ngoc), ta co loai laser chat ran. Khi moi
trUOng la chat khi (chang han la hon hop Neon va Heli) ta co laser chat khi. Vdi
laser ban dan ta co moi trUOng la hai ban chat ban dan loai p va n dat tiep xue
mat vdi nhau.
Bom nang lUOng co the la mot bo phan
phat anh sang (thi du xenon cho laser Rubi) la
may phat tan so' cao (dung cho laser khi) la
dong dien co mat do dong dien len den hang
ngan A/cm2 (laser ban dan).
Cac tia laser dau tien sinh ra trong moi
trUdng laser phan xa di lai trong moi trUOng,
kich thich moi trUOng lam phat ra hang loat
cac tia khac. Cac tia laser qua gUOng phan xa Hinh 7.26a
mot phan ra ngoai, tao thanh lo'i ra cua chum
laser. Chum laser co the phat ra lien tuc hoac
phat ra thanh xung (gian doan)
Tren hinh 7.26a ve sO do cua mot may
phat laser ran
1- thanh Rubi (hong ngoc)
2 - den xenon dang hinh xoan bao quanh 13
thanh Rubi (bOm nang lUOng)
K - cUc am
p, n - ban dan loai p dat tiep xue mat vdi ban dan loai n
264
4.3. Sd li/dc ve tinh chat cua chum tia laser
Ban chat cua tia laser la anh sang nen tia laser co day du tinh chat ciia
chum sang: giao thoa, nhieu xa, phan xa, khuc xa...
Budc song ciia chum laser do Rubi phat ra la X = 0,694pm, vdi cac moi trUOng
laser khac nhau se co X khac nhau, tii mien tu ngoai, nhin thay, hong ngoai den vi
song.
Tuy nhien ta can chu y den mot so' diem dac biet ciia chum tia laser nhu sau:
- Su phat xa cua tat ca cac nguyen tii xay ra hau nhu dong thdi, nen cac
song phat ra tu: cac nguyen tii cung pha.
- Do cac nguyen tii cua moi trUOng laser cung loai nen tia laser phat ra co
cung mot budc song, the hien tinh dOn sac rat cao (Af / f » 1 0 ' 12), hau nhu khong co
hieu Ung tan sac.
- Co the tap trung chum laser thanh mot chum song song vdi goc phan ky
cUc nho (chi vai phut).
- Co the hoi tu chum laser vao mot diem (mot khoang khong gian rat nho),
vi tinh dOn sac cao, nen khong co hien tUOng sac sai va dan tdi tai tu diem, mat do
dong nang lUOng cUc cao (tdi 50W/cm2) tren mot don vi dien tich dudi miic te bao.
- Cac xung laser mang nhUng thong tin can thiet, de dang dan truyen trong
cap quang, de dang khuech dai va phan tich.
Trong vi phau thuat nhat la phau thuat tim, nao, mat, ngudi ta dung dao
mo laser. Chum laser tap trung cao do co tiet dien rat nho va mat do dong nang
lUOng ldn co the dot chay te bao, cat diit mo dong thdi han kin ngay cac mach mau
nho (tUOng tu dao dien nhiet nhUng hieu qua cao hon). Trong phau thuat mat,
chiim laser di qua cac the trong suot tdi vong mac co the han gan vong mac bi
bong khoi ldp mang mach (benh bong vong mac). NgUOi ta cung quan tam den tac
dung kich thich dinh dUOng va van mach ciia cac chum laser cong suat yeu. vi vay
da co kha nhieu nghien ciiu Ung dung loai nay vao dieu tri cac vet loet, o ro. chong
dau va cham ciiu.
Gan day con Ung dung laser trong nghiem phap dieu tri bang quang dong
luc (Photo dynamic T herapy - PDT) tiic la chieu nhung chum tia laser co budc
sdng thich hop vao cac mo va cac cac cO quan de kich thich (hoat hoa) cac chat da
dUOc dUa vao tru'dc dd. Khi ay cac hoa chat se trd nen co tac dung diet bao hoac
kim ham sU phat trien cua te bao. NgUOi ta dang tap trung nghien cUu phUOng
phap dieu tri ba ng qua ng dong lUc de chUa benh ung thu.
265
» y
A/i/i man giao
thoa anh sdng
ghi lai tren plum
Chum phan xa
tit ddi tuong Phim
Chum phan xa
tie guong
Doi tuong
(a)
Hinh 7.27
Trong nghien ciiu ngUOi ta chu y den phUOng phap chup anh toan canh
(Hologram). Nguyen ly cua phUOng phap nay nhif tren hinh 7.27.
Trong qua trinh chup phim chum laser tcli gifOng phan xa mot phan chia
lam hai chum: chum xuyen qua gap doi tUOng 3 chieu phan xa gap chum phan xa
tif gufOng tai phim,, tao anh mau giao thoa anh sang. Luc quan sat ta chieu chum
laser len phim da khai thac (hien hinh), ngUOi quan sat se thay ao anh ba chieu
do ket qua cua anh tao bdi hien tUOng giao thoa.
266
Bai 8
MUC
• TIEU HOC
• TAP
•
1. Phan loai duoc cac qua trin h quang sinh tren c0 sd hieu iing sinh hoc.
2. Trinh bay tac dung quang dong luc.
3. Trinh bay dUOc cO sd phan tii cua sU thu cam anh sang d mat.
4. Giai thich so lUOc co sd cua cam giac mau sac va mot so' cam giac khac.
1. DAI CUONG VE TAC DUNG CUA ANH SANG LEN CO THE SONG
De ton tai va tien hoa, sinh vat thu nhan nang lUOng tif anh sang mat trdi
roi chuyen hoa no sang cac dang nang lUOng khac c&n thiet cho sii song qua cac
phan iing dac hieu. Cac phan iing nay tao thanh mot chuoi trong cO the, dan tdi
nhiing hieu iing sinh hoc. Nhting phan ting xay ra trong ccf the song co sU tham
gia ciia anh sdng dticfc goi la nhting phan ting quang sinh.
Co che cua nhiing phan iing quang sinh vo cung phiic tap vi phan ldn xay ra
d miic do phan tu, nguyen tii. Trong nhiing nam gan day nhd iing dung rong rai
nhiing thanh qua cua cO hoc lUOng tii va hoa lUOng tu, nhd sU phat trien cua khoa
hoc, chung ta da phan nao tim hieu dUOc nhiing cO che cO ban cua cac qua trinh
quang sinh.
Khi anh sang den cO the sinh vat, sii tUOng tac giiia anh sang va cO the sinh
vat dUOc the hien qua cac he qua sau:
- Ve phia chum tia sang: co nhiing thay doi ve ciidng do, budc song, hudng
truyen...
- Ve phia cO the sinh vat: xay ra cac qua trin h quang sinh gom cac giai doan
chinh ke tiep nhau.
1.1. Cac giai doan chinh cua mot qua trinh quang sinh
- Hap thu anh sang bdi cac sac to hoac cac chat khac tao nen trang thai kich
thich, nghia la xuat hien sU tich luy nang lUOng ben trong phan tii.
- K hii trang thai kich thich cua phan tii. Giai doan nay:
+ Hoac giai phong nang lUOng kich thich bang cac qua trin h quang lv.
+ Hoac bang cac phan iing quang hoa dan tdi cac san pham quang hoa khong
ben vUng dau tien.
267
- Nhutng phan iing toi, trung gian vdi sU tham gia cua cac san pham quang
hoa khong ben noi tren de tao nen san pham quang hoa ben vting (goi la phan ting
toi vi luc do khong co sti tham gia trtic tiep cua cac ItiOng tu anh sang)
- Cac hieu ting sinh vat.
268
- Pho tac dung
Dudng cong bieu dien sti
phu thuoc cua hieu Ung sinh vat
do anh sang tdi gay nen vao bticlc
song cua anh sang goi la pho tac
dung (hinh 8.1)
De hieu rd hon khai niem
pho tac dung, ta xet th i du dOn
gian sau: dung 10 o'ng nghiem
nhti nhau, trong dd dting cting
mot the tich dung dich cd vi
khuan mat do nhti nhau. Dem
10 o'ng nghiem nay di chieu anh
sang vdi thdi gian nhti nhau,
ctidng do anh sang nhti nhau...
chi cd btidc sdng anh sang la
khac nhau Xu X2 ••• ^io- Sau dd xet ty le vi khuan bi khti hoat tinh la con so' dac
trting cho hieu ting quang sinh vat. Ta cd the dung dtiOc do thi bieu dien ti le vi
khuan bi khii hoat tinh phu thuoc btidc sdng X. Dem so sanh pho tac dung vdi pho
ha'p thu cua doi tUOng khao sat, ta cd the tha'y:
+ Neu hai pho nay kha giong nhau va trung nhau, nhd so sanh vdi pho hap
thu phan tti cua cac chat, ta cd the tim ra loai phan tti duy nhat da hap thu anh
sang va ddng vai trd quan trong trong qua trin h quang sinh khao sat.
+ Neu hai pho nay khdng giong va khdng trung nhau, ta cd the gia thiet dtiOc
r&ng trong trtidng hop nay hieu ting sinh hoc do tac dung cua anh sang khdng phai
chi do mot loai phan tii nao dd ma do tti hai loai phan tii trd len, dong thdi cung cd
nghia la cd the cd sti di chuyen nang ItiOng tti phan tti nay den phan tti kia.
- Nhu cau nang ItiOng
B an g 8.1
269
Bang 8.1 cho ta th&'y nhting dai ltidng dien hinh d&c trting cho nhu c&u nSng
ltidng cua mot so" qua trin h sinh v&t xay ra dtidi tac dung cua anh sang. Nhti ta
th&'y, doi vdi qua trin h khii hoat tinh hay gay hoat tinh lien quan vdi sti thay doi
nhting chtic nang xac dinh thi doi hoi n&ng ltidng it hdn h&n so vdi nhting qua
trin h pha huy bien tinh, chang han vdi sti pha huy hong c&u. Dong thdi so' photon
ma doi ttidng bi chieu hap thu du gay nen trong do'i ttidng mot hieu ting xac dinh
nao day se giam khi chuyen sang nhting do'i ttidng cd kich thtidc nho hdn. Nhting
doi vdi so ltidng photon tdi th i quan sat tha'y quy lu&t hoan toan khac. th i du nhti
cac phan tti men chang han, chung ha'p thu mot phan rat nho anh sang chieu tdi.
Ngtidi ta tha'y xac sua't mot phan tti protid ha'p thu mot photon vao khoang
0,0001. Dieu dd cd nghia la de khii hoat tinh men, so' photon trong chum anh sang
chieu tdi phai dat 103 tren tiet dien phan tii. Vi khuan h&'p thu anh sang manh
hdn rat nhieu so vdi phan tii men vi tiet dien ha'p thu photon ti le vdi trong ltidng
phan tii. Trong khi dd so' ltidng photon bi h&'p thu dii de gay nen sti khii hoat tinh
lai tang cham hdn so vdi sti tang kho'i ltidng do'i ttidng bi chieu. Sti khti hoat tinh
vi khuan xay ra vdi ctidng do anh sang tdi nho hdn so vdi sti khii hoat tinh men
tuy rang vdi sti khii hoat tinh men thi hieu sua't ciia anh sang ha'p thu lai cao hdn
dang ke. That vay, nang ltidng ciia anh sang chieu tdi gay nen sti kh ii hoat tinh
men cd do ldn vao cd hang ngan J/m2, do'i vdi sti khti hoat tinh virus va vi khuan
chi khoang 10J/m2. Do dd, khi ltia chon cong sua't nguon chieu phai tinh toan den
dac tinh he sinh vat ma ta khao sat.
Nang ltidng anh sang bi ha'p thu se phan tan di bang cach sau:
+ Bien thanh nhiet hay btic xa nhd hien ttidng phat quang.
+ Kich thich cac chuoi phan ting phtic tap, chang han nhti quang hdp.
+ Dan tdi sti pha huy cac cau true phan tii, ching han khti hoat tinh cac te
bao, virus, men do tia tii ngoai gay nen.
- Sti di chuyen nang ltidng trong cac he sinh vat
Ta biet r&ng nang ltidng cd the dtidc dtia vao cd the khong phai chi b£ng
thtic an, ma con cd the dtidc dtia vao qua tac dung ciia ltidng tti anh sang va btic
xa ion hoa. Nhting tac dung nay tao ra trong cd the nhting trang thai kich thich
phan tti cd nang ltidng ldn hdn nang ltidng cua cac qua trin h chuyen hoa rat nhieu
lan. Nang ltidng dtidc phan tti ha'p thu nay cd the bi thai ra b£ng btic xa ludng tti
(phat quang) hoac cd the dtidc di chuyen tti phan tti nay sang phan tii khac hay tti
he phan tii nay sang he phan tii khac. Sti di chuyen nay qua mot khoang cach tti
ndi nhan nang ltidng den ndi sii dung ldn gap boi kich thtidc ciia te bao. Trtidc kia
ngtidi ta quan niem sti di chuyen nang ltidng trong he sinh vat chi la qua trinh
khuech tan cac hdp chat giau nang ltidng trong dung dich. Nhting th i nghiem loai
sau day minh chting cho hien ttidng di chuyen nang ltidng: Trong he sinh vat cd
hai loai phan tti A va B: chieu anh sang kich thich vao he sinh vat ta tha'y pho
hap thu ciia he trung vdi pho hap thu cua phan tti A. Sau dd he sinh vat phat
quang, pho phat quang ciia he lai trung vdi pho phat quang ciia phan tti B. Neu
cat nguon sang kich thich. he khong the phat quang dtidc ntia. Dieu dd chting to
phan tii A hap thu nang ltidng; nang ltidng dtidc di chuyen tti phan tu A sang
phan tti B, roi tti phan tii B mdi phat quang.
270
G&n day da phat hi^n ra nhieu cd che di chuyen nang ltidng co y nghia rat
quan trong trong nghien ciiu tac dung cua anh sang, tac dung cua biic xa ion
hoa... len cd the song, trong d6 ta chu y den cd che cong htidng va cd che exiton.
Thuyet cong hiidng ve sit di chuyen nang ht&ng:
Dang di chuyen nang ltidng nay lit sti di chuyen nang ltidng ltidng tti tti phan
tii bi klch thich tdi phan tii khac n^m cach dd kha xa so vdi khoang cach gitia cac
nguyen tti. Dang nay khong phat quang, khong hao phi nang ltidng vi nhiet,
khong cd va cham phan tii gitia chat cho va chat nhan nang ltidng. Hieu suat cua
di chuyen nang ltidng nay dao dong trong khoang tti 100% den nho hdn 1%.
Thtic chat thi moi phan tti bi klch thich cd the coi la mot ltidng ctic dao dong,
d d^y dien tii thtic hien dao dong vdi tan so' xac dinh. Bdi the neu mtic nang ludng
cua cac dien tii ciia mot phan tti khong bi klch thich nao day (B) trung hay n&m
thap hdn mot chut so vdi mtic nang ltidng ciia cac dien tti cd kha nang phat quang
ciia cac phan tii klch thich ben canh (A) thi cd the xay ra sti cong htidng d hai
phan tii va trong phan tii khong bi klch thich (B) cd the xuat hien nhting dao dong
vdi cung tan so'. Do cong htidng ciia hai ltidng ctic dao dong nay ma nang ltidng
ciia cac dien tii cua cac phan tii bi klch thich (A) cd the hau nhti hoan toan chuyen
cho phan tti B. Thanh thti neu chieu sang hon hdp A va B ma chi cd cac phan tti A
ha'p thu anh sang va bi klch thich thi do di chuyen nang ltidng, cac phan tti B
cung cd the bi klch thich, ket qua la ta quan sat dUdc sti phat quang dac trUng bdi
cac phan tii bi klch thich A* va cac phan tti bi klch thich B*.
Ta cd: A + B +h.f -» A* + B -> A + B*
Khi ay cung xay ra sti giam thdi gian d trang thai klch thich cua phan tti A
va sti yeu dan ciia ctidng do phat quang.
Trong cd che di chuyen nang ltidng bang cong htidng khong xay ra sti phan
chia dien tich ttic la dien tti khong bi tach rieng ra. Thtidng thi cd che nay xay ra
trong cac dung dich va can phai cd cac dieu kien sau day:
+ Phan tii nhtidng (cho) nang ltidng phai phat quang dUdc.
+ Pho phat quang ciia chat cho va pho ha'p thu cua chat nhan phai chong len
nhau, vung giao nhau cang ldn thi hieu sua't cang ldn.
+ Cac phan tii phai du gan nhau. Hieu sua't di chuyen nang ltidng ti le
nghich vdi khoang cach gitia chung (d khoang cach 10A dat tdi 50%).
Vdi nhting chat chtia cang nhieu phan tii cd kha nang chuyen sang trang
thai klch thich dtidi tac dung ciia btic xa cd nang ltidng dii ldn th i dang di chuyen
nay cd gia tri cang nhieu. Chang han hieu suat di chuyen nang ltidng d protid chi
vai % bdi the dang di chuyen nang ltidng nay khong cd gia tri thtic te, trong khi dd
d acid nucleic dat tdi 30%, con d nhting he cd mat do chat nhan sac cao thi hieu
suat cd the dat tdi 100%.
Do'i vdi nhting qua trinh chuyen hoa xay ra vdi sti sap xep lai nang ltidng
khong ldn hdn tti 0 + 12 kcal/mol thi sti di chuyen nang ltidng cong htidng khong cd
gia tri thtic te. vi nang ltidng nay nho hdn rat dang ke so vdi cac mtic klch thich
dien tii cua phan tti. Nang ltidng tao thanh trong qua trin h oxy hoa khti khong
271
tach ra d dang tii do ma tap trung lai trong cac lien ket giau nang liidng cua mot
so" hdp chat, chang han ATP. Vi the co the de dang sii dung no trong qua trinh
trao doi chat. Nang liidng toan phan cua lien ket giau nang liidng chia thanh mot
so" phan de cung cap cho cac dang di chuyen nang liidng khac nhau. trong do ph&n
ldn danh cho dang di chuyen nang liidng cong hudng va sii tUdng tac tinh dien.
Thuyet exiton ve di chuyen nang liidng.
Trbng mot so chat co cau true dac biet giong tinh the, cdc dien tii diidi tdc
dung cua anh sdng chuyen len miic nang liidng cao hctn roi chung chuyen tii phan
tii nay sang phan tii khac md van d miic nang liidng ay. Sii di chuyen dien tii tao
nen mot lo trong. Trong qua trinh dich chuyen cua minh dien tii co the tim diidc
cai “bay” md d do dien tii se co miic nang liicfng on dinh. Neu dien tii chiia rdi vao
“ bay” thi trong qua trinh dich chuyen “lo trong” se luon luon theo sat dien tii. Cap
dien tii - lo trong dich chuyen nhii vay goi la exiton, con sii di chuyen nang liidng
kieu nay goi la sii di chuyen nang liidng cua exiton. Neu nhii dien tii rdi vao “bay"
co miic nang liidng on dinh thi mot phan nang liidng se bien thanh nhiet con cap
dien tii lo trong co the bi pha vd vdi xac suat xac dinh vi dien tii co the ton tai d
“bay” kha lau. Nhii vay nang liidng do phan tii dau tien hap thu dd diidc exiton
mang den phan tii co bay. Dang di chuyen nang liidng bang exiton co the thiic hien
tren nhiing khoang cach ldn. Thuyet exiton diidc dp dung trong khao sat di chuyen
nang liidng d nhiing he thong chiia cdc sac to sinh vat thi du rodopsin, diep luc...
Ngiidi ta gid dinh rang trong cd che quang hdp, chat diep luc co the co chiic nang
nhii chat ban ddn. Trong triidng hdp nay sii hap thu anh sdng co the ddn den sii
tao thanh tiing phan tii diep luc, nhiing dien tii bi khu tri. vd nhiing lo trong
diidng, chung chuyen dong trong nhiing moi triidng khac nhau vd tao dieu kien cho
sii xuat hien nhiing qua trinh oxy hod khii.
272
Trong do CH^O la hydratcacbon tao thanK trong phan iing. Hai phan tti
ntidc n£m d ve trai cua phudng trinh cho thay la oxy giai phong dtidc tach ra tti
ntidc chti khong phai tti C02 (nhiing thi nghiem vdi ntidc dUdc danh dau bang oxy
cd tinh phong xa cung chting minh hoan toan dting nhti vay).
Trtidc het ta kh^ng dinh quang hdp la qua trinh truyen dien tti. Phan ting cd
ban nhat cua quang hdp la sti di chuyen nguyen tti hydro tti phan tti H20 tdi phan
tti C02 tao hydrat cacbon. Sti di chuyen hydro (H —> H+ + e ) cd the xem nhti mot
qua trinh gom hai giai doan chinh. Giai doan thti nhat la di chuyen dien tii sau dd
di chuyen proton (H+). Qua trinh di chuyen dien tti phai hao ton nang ltidng. con
giai doan thti hai thi trong noi bao bao gid cung chtia mot liidng proton dang ke, vi
vay chting de dang tham gia vao cac trung tam phan ting. Toe do hap thu C02 tti
moi trtidng xung quanh (bang toe do thai oxy) phu thuoc vao ctidng do anh sang
chieu tdi hay toe do hap thu anh sang. Biet nhiet ltidng toa ra khi dot chay doi vdi
phan ting ngtidc, cd the tinh dtidc so" photon toi thieu can thiet de khti mot phan
tti C02. Ltidng nang ltidng can thiet de khti mot phan tti C02 cho tdi khi tao thanh
hydratcacbon vao khoang 112 kcal/mol hay la 4.9 eV cho mot phan tti. Sti quang
hdp xay ra dac biet dtidi anh htidng cua anh sang cd btidc sdng 7.000 A (nang
ltidng lphoton la l,77eV). Thanh thti de khti mot phan tti C02 cho tdi khi thanh
hydrat cacbon can it nhat la 4,9/1,77 = 2,8 photon. Vi so" nay khong nguyen nen
thtic te doi vdi qua trin h quang hdp can khong it hdn 3 photon. Viec xac dinh hieu
suat ltidng tti ctic dai cua quang hdp cd nhting kho khan rat ldn vi rang doi vdi
qua trinh nay can phai kiem dinh thanh phan va so" ltidng cac chat khi hap thu va
thai ra trong qua trin h thtic nghiem. Hien nay con nhieu tranh luan xung quanh
gia tri cua hieu suat ltidng tti cua qua trin h quang hdp, ngtidi ta thay gia tri nay
vao khoang 1/8 +1 /4 nghia la qua trin h quang hdp sii dung nang liidng vdi hieu
suat kha cao.
Qua pho tac dung ciia qua trinh quang hdp ta cd the biet mot cach chinh xac
nhting sac to" nao tham gia vao qua trin h nay. Chat diep luc (clorophm) la sac to"
cd ban ciia qua trin h quang hdp. Cd the cd nhting sac to khac cung tham gia qua
trinh nhting khong the thieu chat diep luc trong quang hdp. Chat diep luc chtia
trong cac hat luc lap. de sU quang hdp cd hieu qua thi nhting hat nay phai cd do
ldn xac dinh. Trong moi hat chtia khoang 100 phan tti diep luc. Cac thtic nghiem
cho thay la chinh dac tinh ve sti sap xep ttidng ho ciia cac phan tti diep luc. protid.
lipid trong hat luc lap ddng vai trd quan trong trong phan ting quang hdp xay ra
dtidi tac dung ciia anh sang. Tinh chat dac biet quan trong ciia phan tti diep luc la
sti cd mat ciia moi lien ket kep lien hdp. He lien ket nav se tao mot dam may dien
tii chung. Chinh nhd cau true dac biet dd ma sac to" cd kha nang hap thu ltidng tti
cd btidc sdng xac dinh va nang ltidng ltidng tii cd the dti trti trong phan tii. He lien
hdp (chat mang mau) tao kha nang truyen nang ltidng hung phan tdi tting phan
tti. nguyen tii neu chung nam cach nhau khong xa; thtic nghiem cho thay hieu
ting oxy hoa kh ii khong phai la do tting nguyen tii tham gia ma do toan bo he
thong lien hdp tham gia. Nhin chung ve phtidng dien nang ltidng, qua trin h quang
hdp lam tang nang ltidng tti do ttic lam giam ttidng doi entropi ciia he. Sd di nhti
vay vi qua trin h quang hdp xay ra d he md cd trao doi vat chat va nang ltidng vdi
moi trtidng ben ngoai. Do tinh chat du trti nang ltidng. khti C0 2va giai phong 0 2
ma qua trin h quang hdp trd thanh mot khau ctic ky quan trong ciia toan bo sti
song tren tra i dat.
273
2.2. Sinh tong hdp s ic to va vitamin
Mot trong nhting phan ting quang sinh ly chtic n&ng c6 t§m quan trong ldn
doi vdi sti ton tai va phat trien cua sti song 1& nhting phan ting quang tong h<?p sfic
to" va vitamin.
Trong chuoi tti nhien cua nhting phan ting sinh tong hdp dan den sti tao
thanh trong te bao cac sic to" va vitamin, cd ton tai nhting phan ting quang hoa.
Dieu dd cho phep ta ket luan r&ng khong cd ltidng tti anh sang, cac chat n&y
khong the tong hdp dtidc. Ndi chung trong cac phan ting nay nang ltidng anh sang
c£n thiet de cung cap nang ltidng cho phan ting chti khong dan den dti trti n&ng
ltidng trong cac san pham cua phan ting nhti trong quang hdp. Giai doan quang
hoa thtidng xay ra hoac gitia hoac cuoi cua chuoi sinh tong hdp cac chat tren.
Cung cd the cd trtidng hdp khi ma phan ting quang hoa can thiet de giup cho
Sti cam ting tong hdp (tang tinh nhay cam) cac men, nhting men nay lai gop ph&n
vao viec thtic hien nhting giai doan nhat dinh cua qua trin h sinh tong hdp cac ch&"t.
Thi du: sinh tong hdp vitamin D 2.
Nhiing giai doan cuoi cung cua sinh tong hdp cdc vitamin D cung co ban
chat quang hod. Phan iing quang hoa provitamin D —> vitamin D khong doi hoi
chat mang protid vd xay ra rat co hieu qua trong dung dich provitamin D2 la
ergocalcipherol. Sa do bien doi tii provitamin D thanh vitamin D co the trinh bay
nhii sau:
0,05 0,26
X T
0,02
0,41
E la ergosterol L la lumisterol
T la taxisterol D la ergocalcipherol
P la preergocalcipherol
Cdc chi so la cdc hieu suat liiOng tit ciia nhiing phan itng quang hod rieng
biet. Tii so do ta thay ro la chieu bat ky mot tien chat nao trong so E, L ,T, P diu
ddn den sit tao thanh vitamin D 2 vd giita cdc chat co mot trang thai diing. Ban
chat cua phan itng quang hod chinh la sit pha vd lien ket dong hod tri. C - C trong
vdng benzol giita cdc nguyen tit cacbon 9 vd 10 d ergosterol vd lumisterol diidi tdc
dung ciia anh sdng tit ngoai.
Tom lai, cung nhit trong triidng hop tong hcfp sac to, tong hap vitamin D
khong the hoan thanh ditOc neu khong co sit tham gia ciia litdng tit anh sdng.
274
2.3. T£c dung quang dpng li/c (TDQOL)
2.3.1. Khdi ni$m tdc dyng quang d$ng li/c
Mot trong nhiing thi du ve phan ting pha huy bien tinh do anh sang gay nen
tren cd the sinh vat \k tac dung quang dong ltic. Tac dung quang dong ltic dtidc
dinh nghia nhti mot sti ton thtidng khong hoi phuc mot so' chtic nang sinh ly va
c&'u true cua doi ttidng sinh v&t dtidi tac dung cua anh sang vdi sti cd mat cua 0 2
va ch&'t hoat hoa. Trong hieu ting quang dong ltic, tac dung cua anh sang len cd
the l& tac dung gian tiep, va d day ch&'t hoat hoa ddng vai tro mot chat xtic tac
khdng the thieu dtidc, no la dong ltic thuc day sti tien trien cua phan ting.
Sti lien hdp gitia chat mau vdi anh sang va 0 2 la mot dieu kien can thiet cua
phan ting gay nen tac dung quang dong ltic (tuy nhien doi khi phan ting cd the
xay ra khong can cd mat 0 2).
Chaft hoat hoa (chat mau) tham gia trong nhting phan ting nay la nhting
ch^'t cd ai ltic hoa hoc ldn vdi 0 2 va nho vdi nhting chat khti. Chting cd dac diem
chung la cd cau trtic vdng, moi lien ket ddi va cd kha nang lan quang cd nghia la
cd kha nang giti nang ltidng ha'p thu mot thdi gian kha dai (khong nho hdn 10 9s)
chinh nhd kha nang dd ma chung dtidc goi la chat mau.
Thtic te tat ca cac do'i ttidng sinh vat tti dong vat cd xtidng song, khdng xtidng
song, tti nhting thtic vat tha'p cap nha't cho den cao nha't deu nhay cam vdi tac dung
quang dong ltic. Can phai nhan manh la vdi tac dung quang dong ltic len cd the va
te bao, mot chtic nang bat ky nao cung cd the bi ton thtidng. Tac dung quang dong
ltic cd the dan tdi sti huy hoai hoac klch thich sti phan bao, giam quang hdp, ngting
he hd ha'p, hoac cac phan ting photpholipid hoa, thay doi cau trtic men va acid
nucleic, pha huy tinh tham cua mang, thay ddi nhiet do va huyet ap...
Tat nhien la do'i vdi mdi trtidng hdp cu the, dau tien cd the khong phai la tat
ca cac chtic nang bi huy hoai ma chi mot hay vai chtic nang xac dinh cd tinh nhay
cam cao hdn ca. He qua cua sti ton thtidng ban d&u d “chd yeu” (phan nhay cam
nhat) la sti pha huy hang loat cau trtic khac, tham chi cd the dan den lam chet te
bao hay cd the. Nhting cau true nao, te bao nao, bo phan nao. cua cd the bi ton
thtidng ban dau trtidc het phu thuoc vao ban chat cua chat mau. sau dd la dac
diem cua do'i ttidng sinh vat. Ndi mot cach khac, trong tting trtidng hdp (chat mau
xac dinh va do'i ttidng sinh vat xac dinh) ban dau cd the bi ton thtidng nhting cau
true phan tii khac nhau, nhat la protid cau trtic cac men khac nhau, ADN, ARN.
Ban chat cua nhting veu to' lam nhay cam anh sang klch hoat de gay nen tac dung
quang dong ltic rat rd rang dd la sti tham nhap cua nhting the nhan sac (chat
mau) vao te bao. Vi the ta cd the tha'y ngay la pho tac dung cua tac dung quang
dong ltic phai kha trting vdi pho ha'p thu cua chat mau (dieu nay da dtidc thtic
nghiem chting minh). Chuoi sti kien dan den hieu ting sinh vat cua tac dung
quang dong ltic bat dau bang sti tao thanh trang thai klch thich cua chat mau. Ta
can nhan manh la tham gia trtic tiep vao cac phan ting quang hoa thti cap khdng
phai la cac trang thai singlet ma la cac phan tii klch thich d trang thai triplet. Su
tham gia cua trang thai trip le t cua chat mau vao sti oxy hoa quang hoat dtidc
tha'y rat rd qua viec xet cac cd che cua phan ting quang dong ltic. Cd the cd nhting
cd che' sau day:
275
Cd che 1: S0 + h .f —> S ,' T,
T, + R H 2 S0 + RH 2
rh ; + o2 P
Tj + o2 _ > s0+ o ;
rh 2+o; - > p
t , + o2 -> S0OO
r h 2+ S0OO — > P + s0
Cd che 5: S0 +RH2 —> SoRH2
T } R H 2 + 0 2—^ S0 + P
276
r^ng bang con diidng QDL hau het cac acid htiu cd. cac idol, ceton. cac amin, este.
phenol, acid amin thdm (metyl, triptophan, cestein, tirosin...), pyrin, pinm idin,
nucleotid, hocmon, acid nucleic va protid bi oxy hoa.
2.4. Tac dung cua tia tu ngoai len cac he thong song
Tia tti ngoai cua mat trdi anh htidng len hau nhti tat ca qua trin h trao doi
chat va sinh ly chtic nang moi sinh vat. Trong mot vai trtidng hdp con co the co y
nghia quyet dinh doi vdi hoat dong song cua mot cd the nao do. Nghien ctiu tac
dung cua btic xa tti ngoai, ngtidi ta co the chia pho cua no ra lam 3 vung.
- Vung btidc song (100 - 275) nm goi la vting song ngan lam thay doi cau
true cua protid, lipid va co tac dung diet trting.
- Vung btidc song (275 - 320) nm goi la vung song trung, co tac dung chong
coi xtidng, tao sac to, thuc day sti tao thanh bieu mo, lam tot hdn cac qua trin h tai
sinh.
- Vung btidc song (320 - 400) nm goi la vung tti ngoai song dai. co tac dung
sinh vat yeu. gay phat quang d mot so chat htiu cd.
278
Tia tii ngoai co the co the gay nen nhiing phan iing quang sinh dim den pha
huy acid nucleic v& protid. Nhiing phan iing quang sinh nay gay nen do nhiing
phan iing th ii c&p khong lien quan gi den tac dung triic tiep cua tia tut ngoai.
Nhting thay doi thti cap xay ra do nhting men cua te bao pha vd cac protid da bi
bien tinh gay nen sti tich tu cua cac san pham cua sti phan huy protid, trong do co
histamin, cac san pham phan huy gay nen sti kich thich cac dau day than kinh.
din den sti xuat hien nhiing phan xa phtic tap khac nhau. Tia tti ngoai co ctidng
do du ldn dan den sti nhi trung cac goc tim in va sti hydrat hoa cac goc citosin cua
acid nucleic. Qua trinh tac dung cua cac tia tti ngoai len cac protid lam xuat hien
sti pha huy cac acid amin thdm (tyrosin va triptophan) dan tdi lam bien tinh va
khti hoat tfnh cac men cd the xay ra theo cac giai doan sau:
- Giai doan tich ctic
Sti hap thu anh sang kich thich cac phan tti acid amin, chuyen chting sang
trang thai kich thich; cd the cd btidc chuyen ngtidc ve trang trai khong klch thich
bang cach phat ltidng tti anh sang (phat sang).
AH + hf, -> AH*
AH* —> AH + hf2 (trong dd f2< f,)
- Giai doan quang ion hoa
Phan tti acid amin bi klch thich mat dien tti (quang ion hoa), xuat hien dien
tich dtidng khong bti trti, ttic la tao nen goc ion dtidng; dien tti bi cac phan tti xung
quanh chu yeu la ntidc chiem, xay ra phan ting solvat hoa.
Cac ion cd the phan huy tao thanh cac goc tti do va proton co lap.
A H + —» A + H+
Nhting qua trin h nay xay ra rat nhanh, nghien ctiu chting chi cd the bang
phtidng phap quang phan tao xung hay d nhiet do thap. Cac ion cd the to hdp
ngtidc vdi dien tti solvat dtidi tac dung cua anh sang hay nhiet do. Khi ay phan tti
bi klch thich dtidc tao nen va sau khi btic xa anh sang no trd ve trang thai khong
klch thich.
AH* + e s — nhicl do
>A H *
279
Cac goc tu do tiidng tac vdi nhom protid d canh, ket qua la tao nen NH3 va
goc cua acid amin khac, dd la sti tang nhay.
e~ + H ‘ + H2N - R -> N H * t + R*
- Giai doan phan iing hoa hoc pha huy acid amin
Cac goc oxid cua cac acid thdm qua hang loat phan iing tao nen nhiing san
pham cd tac dung doc. Cac phan iing dtidc tang nhay vdi cac nhom lan can cua cac
phan tti protid gay nen sti thay doi cau hinh cua cac dai phan tti protid va lam
mat hoat tinh men.
Tia tti ngoai lieu ltidng ldn cd tac dung diet khuan cao la do tia da khong che
kha nang sinh san cua vi khuan. Tac dung nay chu yeu la do tia lam ton thtidng
ADN cua virus va vi khuan.
Can chti y rang tac dung chu yeu cua tia tti ngoai la nang cao tinh phan ting
mien dich cua cd the. Gia tri dac biet cua tia tti ngoai la d qua trin h tao vitamin
D. Vitam in D la mot trong nhting chat htiu cd rat quan trong doi vdi cd the. Su
han che tong hdp vitamin D se dan tdi pha huy trao doi phospho, calci. Do vay sU
chieu tia tti ngoai con dtidc ting dung trong dieu tri benh coi xtidng. lam cho vet
thtidng chong lien seo, cung nhti lam xtidng gay chong lien.
CH3 CH3
i i
CH C = CH CH CH • C = C H - C H 2OH
8 9 10 11 12 13 14 15
Hinh 8.2
280
Rodopsin la phiic chat cua protein co phan tu ltidng khoang 40.000, do la
lien ke't phiic cua Retinal vdi protein dac biet cua te bao que la Scotopxin.
Iodopxin la lien ket phiic cua Retinal vdi protein dac biet cua te bao non la
Fotopxin.
Rodopsin <-> Scotopxin + Retinal
Iodopsin <-» Fotopxin + Retinal
Retinal la aldehyt cua vitamin A,. Cong thiic cau tao cua vitamin A, dtidc
dan ra tren hinh 8.2.
De thuan tien, cac phan tii cacbon trong cong thiic cau tao nay dtidc danh so
thii tu tii 1 den 15. Nhiing hdp chat co cau true vong dang do va mach ben co 9
nguyen tii cacbon thuoc ve loai goi la carotinoid bdi vi nhieu hdp chat loai nay
dtidc tim thay trong ca rot. Vitamin A! co nhom rtidu (nhom CH2OH) d vi tri
nguyen tti cacbon thti 15. Khac vdi vitamin A 1; Retinal cd chtia nhom CHO d vi tri
nguyen tti cacbon thti 15. Ta cd the bieu dien vitam in A! va Retinal bang cong
thtic ddn gian nhti hinh 8.3.
Cau tao phan tti cua Scotopxin va H
Fotopxin rat phtic tap. Dieu dang chti y la
cac phan tti nay deu la cac protein cd chtia - CH2OH =O
nhom sulfydryl (SH) cd kha nang phan ting
VitaminA Retinal
rat manh vdi nhieu loai hdp chat khac nhau.
Ta cd the bieu dien phan tti Scotopxin nhti
hinh 8.3. Phan ting gitia Scotopxin va
•) ■
)
- S- H
+ h 2o
- S - H
Hinh 8.4
Khi cd anh sang tac dung vao phan tii Rodopxin. no phan ly tao thanh
Scotopxin va Retinal. Nang ltidng cung cap cho phan ting phan huy nay la do
photon ciia chtim sang chieu vao mat mang lai. Ngtidi ta da tinh toan thay cti mot
photon anh sang nhin thav dti de phan huy mot phan tti Rodopsin. San pham dau
tien ciia sti phan huy do la Lumirodopxin. 6 nhiet do binh thtidng. chat nay
khong on dinh nen tti bien doi qua nhieu giai doan de thanh Metarodopxin I.II
281
(mau da cam) roi cuoi cung bi thuy phan th&nh mot hon hop opxin cua te b&o que
va trans retinal mau vang.
Do tac dung cua anh sang, tia hong ngoai, nhiet ho&c cac men... trans
retinal va opxin co the chuyen thanh Retinal va Opxin hoac thanh sinh to A d
dang tu do hoac este hoa de chuyen vao du trti d cac ldp te bao s&c to' bieu mo.
Phan ting quang hoa phan huy phan tii Rodopsin, phat sinh cac xung dong
than kinh truyen len day than kinh thi giac.
Trong bong toi (khi khong cd anh sang tac dung vao), phan tii Rodopsin dtidc
phuc hoi kha nhanh vdi phan ting ngtidc (8.5) qua nhieu giai doan trung gian dtidi
tac dung cua nang ltidng hoa sinh. Ltic nay dong thdi xay ra phan ting phuc hoi
ciia cac Retinal mdi tti cac vitam in A va cac este cua no tti cac te bao sac to' bieu
mo chuyen vao te bao que. Do vay ta tha'y vai tro quan trong ciia vitam in A va
qua trinh pho'i hdp ciia cac sac to' bieu mo. Trong cac benh lam giam ltidng ha'p
thu vitamin A hay benh d vong mac lam can trd sti tiep xtic te bao than kinh thi
giac vdi sac to' bieu mo, sti tong hdp Rodopsin bi giam xuong nhieu va chtic nang
thi giac bi anh htidng. Cd the tom tat qua trin h phan tich va tong hdp Rodopsin d
te bao que tren sd do ve d hinh 8.5
Tong hop ^ ,
Rodopxin
Lumirodoxin
Cac phan iing \ Xung dong
trung gian ngi/oc chieu th^ n kimh
Metarodopxinl
I
Metarodopxinll
Phan tich
Trong qua trin h phan tich, quang nang da bien thanh hoa nang. Cd che tti
hoa nang bien doi thanh cac xung dong than kmh kich thich trung khu thi giac d
vo nao la mot van de kha phtic tap. Cd thuyet cho rang phan ting quang hoa da
lam xuat hien dien the hoat dong va lam cho dien trd, tinh tham ciia mang te bao
thay doi, do vay xung dong than kinh cd the lan truyen dtidc. Hien nay ngtidi ta
da ghi dtidc cac dong dien vong mac khac nhau trong cac tinh trang hoat dong
khac nhau ciia cac te bao cam thu anh sang. Dieu dd chting to rang cting nhti
nhieu hien ttidng sinh hoc khac, qua trin h cam thu anh sang lien quan nhieu den
ban chat dong dien sinh vat.
282
Nhd kmh hien vi dien tii, ngUdi ta thay Rodopsin tap trung trong te bao que
dUdc sip xep dudi dang cac dia deu dan, cu the Rodopsin slip xep nhu the nao
trong dia con chua ro, cd dieu cac dia nay la cau true chu yeu cua te bao que,
dudng kinh moi dia con khoang 258nm, chieu dai khoang 50nm. Cd gia thiet cho
r^ng nhiing d!a Rodopsin trong te bao nay cd tac dung nhu nhiing ldp chat ban
d in cd kha nang bien nang liidng anh sang thanh nang liidng dien lam xuat hien
dien the hoat dong doc theo day than kinh.
Cho nen viec tra Idi tUdng do'i chinh xac cau hoi “nang ludng anh sang bien
thanh xung dong th in kinh nhu the nao?” cung con can phai nghien ciiu them
niia.
qua cac phep do cua Hess cho thay cam giac sang bat dau xuat hien khi khoang
4
150 photon den giac mac tiic la ngUdng nhin vao khoang 150 - (150x—) = 30
5
photon. Viec xac dinh con so' nay da dUOc nhieu tac gia lap lai nhieu lan trong 20 -
30 nam sau. ket qua cua cac phep do xac nhan rang ngUdng nhin vao khoang 1
den 2 photon.
Nhiing phep do hien dai xac dinh ngUdng nhin dUdc tien hanh tren m it cua
mot loai cua cang. Vong mac cua loai cua nay chi cd te bao que, trong te bao que
cd nhieu phan tu' giong nhau tach han ra goi la “yeu to cam sang” . Moi yeu to cam
sang lien he vdi mot soi day than kinh. NgUdi ta tach bo day than kinh thi giac
cua m it cua cang tren cho den khi con lai mot sdi day duy nhat lien he vdi mot
“yeu to cam sang". Thay ddi cUdng do anh sang tac dung len “yeu to cam sang” .
283
ghi lai sa xuat hien dien the hoat dong cua sdi than kinh tach rdi, ngUdi ta di den
ket luan ngtidng nhin vao khoang vao 1 den 2 photon. Con so nay khac nhau chut
ft doi vdi cac thf nghiem tien hanh bdi cac tac gia khac nhau. Tuy nhien tat ca cac
thf nghiem deu xac nhan rang ngtidng nhin la mot con so' khong ldn.
Ngtidng nhin la 1 photon se iing vdi nang ltidng la:
he
8=
X
284
Chinh vi vay khi mat thich ting sang, nghia la d trang thai th i giac Photo chuyen
sang thi giac Scoto (chang han trong trtidng hdp ta di tti ch6 sang vao cho toi), do
roi cua anh sang giam di, so' photon den vong mac giam, trong khi do Rodopsin
trong vong mac co ham ItiOng khong ldn lam. Can phai co mot thdi gian thich nghi
de ham ltidng Rodopsin dtidc khoi phuc du ldn. Khoang thdi gian nay co the len
den hang chuc phut (trong khi do thdi gian gian dong tti chi xay ra trong vong
10 + 30 giay).
Nhting dieu noi d tren chting to mat co the nhin tha'y trong gidi han ra't rong
cua quang thong. Ngtidi ta tinh toan rang, mat thich ting tot vdi bong toi co the
nhin tha'y khi quang thong tdi tren toan bo dien tich cua dong tti khoang 2.10 10
erg/s. Con gidi han cua quang thong trong thi giac Photo ma khong lam choi hay
hai mat vao khoang 200 erg/s nghia la ldn hon gap 1012 lan gia tri tren.
E=- (8.3)
8
Ngtidng nhin cang nho, do nhay cua mat cang ldn. Do nhay E cung giong
nhti ngtidng nhin e, phu thuoc vao btidc sdng cua anh sang, kich thtidc cua vat
sang, dtidng kinh dong tti, thdi gian anh sang tac dung, trang thai thich nghi cua
mat (thi giac Photo hay th i giac Scoto). Trong muc nay ta nghien ctiu sti phu
thuoc cua do nhay E theo btidc song X cua anh sang. Ngtidi ta quy tide chon do
nhay E ting vdi cac btidc sdng nhay nha't lam don vi, nghia la xem Emax (X0) = 1.
Do nhay E ting vdi cac btidc sdng khac deu nho hon 1. Trong he ddn vi quy tide
nay, E dtidc goi la do nhay ttidng do'i cua mat va dtidng cong bieu dien sti phu
thuoc cua E vao X dtidc goi la
dtidng cong nhay sang ttidng
do'i. Dtidng cong nhay sang
ttidng do'i do'i vdi mat thich ting
vdi anh sang manh dtidc goi la
dtidng cong nhay sang ttidng
do'i Photo (a). Dtidng cong nhay
sang ttidng doi vdi mat thich
ting vdi bong toi dtidc goi la
dtidng cong nhay sang ttiOng
do'i Scoto (b).
Cac dtidng cong nav dtidc
bieu dien tren hinh 8.6
Trong th i giac Photo (a),
mat nhay nhat o' budc sdng X0 =
0,555pm (mau xanh la ma).
285
Emax(0.555nm) = 1
(!) cac btidc song k ^ 0.555fj.m, E(X) deu nho hdn 1. Trong mien /. < 0.39^im \k
X > 0,76 |^m, E(?0 * 0 nghia la mat khong nhin tha'y biic xa tii ngoai va biic xa
hong ngoai. Mien (0.39 + 0.76)fim dtidc goi la mien nhin thay hay mien kha kien.
De tha'y dtidc vai tro cua cac te bao non trong th i giac Photo, dtidng cong a
dtiOc ve trong trtidng hdp kich thtidc cua vat khao sat nho (goc nhin P <2°) va mat
phai dinh htidng sao cho anh cua vat sang nay roi dting vao diem vang (nhti ta da
biet diem vang co kich thtidc khoang 1.5 mm va chi chtia te bao non).
Trong thi giac Scoto, dtidng cong nhay sang ttiOng doi dich chuyen ve phia
song ngan so vdi thi giac Photo. Ctic dai cua dtidng cong nhay sang ttidng do'i Scoto
ting vdi btidc song k = 0.510 ^m. Dang cua hai dtidng cong tren dtidc giai thich la
pho ha'p thu cua Rodopsin trting vdi dtidng cong nhay sang ttiOng doi Scoto khi chi
co sti tham gia cua cac te bao que, con pho ha'p thu cua Iodopxin trting vdi dtidng
cong nhay sang ttidng do'i Photo khi chi cd sti tham gia cua te bao non.
Thong thtidng ngtidi ta nhin bang hai mat va muon trong ro mot vat can
phai dinh htidng mat va dieu tiet de anh cua vat roi vao diem vang. Nhin bang
hai mat cho phep tha'y hinh noi, ro chi tiet, cd chieu sau va xac dinh dtidc khoang
cach. Theo qui luat quang hinh hoc, mot vat se tao hai anh tren hai mat nhting
tren thtic te ta chi cd mot an ttidng thi giac. Hien ttidng dd dtiOc giai thich bang
cac cach sau:
- Sti thay doi trtidng nhin (thi trtidng) ttic la moi mot thdi diem chi cd mot
trong hai thi trtidng hoat dong, ndi khac di d thdi diem nao dd, cac chi tiet cua vat
cung chi dtidc nhin bang mot mat. Qua trin h dd thay doi lien tuc va tuan tti gitia
hai mat. Sti thay doi thi trtidng nhti vay lam cho qua trin h hting pha'n va phuc hoi
trong te bao than kinh thi giac va cd quan phan tich cua thi giac dtidc lien tiep
thay phien nhau dien ra trong mat. Dieu dd giai thich nhin bang hai mat It gay
moi mat hdn la nhin bang mot mat. Sti thay doi th i trtidng cung giai thlc^i cd che
pha tron mau sac trong thi giac ve mau sac.
- Vi hinh anh tuy in tren hai vong mac nhting vao nhting diem tuong ting.
Diem ttidng ting la nhting diem tren vong mac neu ta de chong hai vong mac len
nhau sao cho diem vang va cac true ngang, doc cua nhan cau trting nhau thi moi
diem ttidng ting deu trting vdi nhau. Do vay hinh anh cam thu dtidc deu do cting
mot ndron than kinh ttidng ting truyen ve mot diem hting phan d trung tidng than
kinh va gay nen mot cam giac th i giac. Ta't ca cac diem dd (ma Phechxne goi la
diem ttidng ting, Hennh goi la diem chap. Mule goi la diem dong nha't) cua hai
mat nam thanh mot vong tron trong mat phang ngang goi la vdng ddn thi.
Ngay nay nhieu ngtidi thtia nhan rang cam giac mot hinh la do ly thuyet
diem ttidng ting tren.
- Cam giac thav noi cd dtidc la do qua trin h quen vdi ngoai canh tao nen
“kinh nghiem” . Cam giac tha'v noi la do nhting qui luat hinh hoc khong gian nhti
chi tiet gan che lap chi tiet xa. vat xa md nhat hdn vat gan. cac bong do anh sang
286
chi£u tii mot chieu nha't dinh... Ngoai ra yeu to quang hinh hoc cua mat cung
d6ng gop “kinh nghiem” cho cam giac noi nhii goc phan ly, sii dieu tiet cua m it de
tha'y ro chi tiet dinh htidng khi nhin. Cac yeu to' do lien quan den khoang cach cua
mot vat den m it v& g6c cua n6 tao vdi quang true cua m it.
Cam giac tha'y noi dac biet ro trong th i giac hai mat. Chinh nhd hai mat ma
ta xac dinh dtidc khoang cach, y thtic dtidc do qui tu cua hai nhan cau khi nhin
vat... Hdn the ntia khi cac chi tiet khong tao anh tren cac diem ttidng ting trong
mot thdi diem nao do cung dong gop vao y thtic noi
287
nay lam giam quang sai gay ra do chum tia rong. Chinh vi vay anh cua cua cac
vat tren vong mac dtiOc sac net hon.
Dudi day ta xet cac btidc song khac nhau trong vung (0,40 + 0.76)fim anh
htidng den cam giac mau nhti the nao. Xet sU phu thuoc gitia do roi sang, btidc
song va cam giac mau, xet cac trtidng hop roi loan thi giac mau.
C&m giac mau la an ttiOng chu quan, ngtidi ta ngu y mau la sU khac nhau ve
chat bieu hien ben trong cam giac sang va trong trtidng hop dd thi trtidng khdng
cd cau trtic. Mau dtidc chia thanh hai nhom: cac mau sac sd (dd. xanh...) va cac
mau khong sac sd (trang, den, cac sac xam khac nhau...). Ngtidi ta goi vat tren
thtic te khdng hap thu ti anh sang nao chieu tdi chung va tren chting khdng xay
ra sti ltiu xa la cac vat khdng mau.
Thanh phan pho cua anh sang mat trdi va cua nhting vat nung kha nong
trting vdi dtidng cong nhay sang Photo tren hinh 8.6 nghia la anh sang mat trdi cd
day du cac btidc sdng trong pham vi (0,40 + 0,76)p.m. Anh sang mat trdi gay cho
cam giac mau trang.
Trong mien (0,40 + 0,76)pm, cac btic xa dien tti cd btidc sdng nam trong gidi
han AX nhat dinh gay cho mat cam giac mau sac nhat djnh. Neu AX du hep, anh
sang dtidc goi la dOn sac, no gay cho mat cam giac mau thuan khiet khdng nham
lan vdi cac mau khac. Ta goi chting la cac mau quang pho (xem bang 7.2).
Tuy nhien, ta con biet nhieu mau khdng cd trong cac mau pho, chang han
nhti mau nau, mau hong... cac bang mau mau cd den hang tram mau. Neu suy
ngtidc lai rang mdi mot mau thuoc ve mot khoang btidc sdng (X + X + A>.) la khdng
dting.
Hdn ntia cd the ndi rang da so' cac mau khdng the dac trting mot cach ddn
gian bang btidc sdng; cac yeu to' vat ly. sinh ly va tam ly khac cd vai trd trong viec
xuat hien cam giac mau. Chang han mau cua cac vat phu thuoc vao kich thtidc
cua chung, vao do chieu sang, vao mau cua cac vat xung quanh... Thi du vat xanh-
xanh la cay tren mot nen xanh hinh nhti la xanh la cay hdn, con tren mot nen
xanh la cay lai hinh nhti la xanh hdn.
Ta thtidng noi ve cac mau tinh khiet va cac mau pha. Mau cua pho la mau
tinh khiet, tat ca cac mau con lai la mau pha. Anh sang cd btidc sdng xac djnh
luon luon tao nen mau tinh khiet. Ndi ngtidc lai khdng dting. Mau tinh khiet cd
the dtidc tao thanh trong trtidng hdp cac tia sang cd cac btidc sdng khac nhau. cac
btidc sdng dd la khoang sang khong ket hdp. Ch4ng han mau tinh khiet thu dtidc
trong trtidng hdp neu nhti loai trti mien 0,55 iim den 0,65 urn (mien nav tao nen
9 \ /
mau vang) de phan con lai tdi mat tao nen mau tim xanh, dd la mau tinh khiet vi
r^ng cd the tim tha'y trong cac mau pho. Neu loai trti mau dd th i phan con lai cho
mau xanh - xanh la cay. loai trti mau vang cho mau xanh. loai trti mau vang-
xanh la cay cho mau tim.
Ngtidi ta da biet cac cap mau bo sung nhau cho mau trang. Chung dude goi
la cac mau phu nhau. Thi du nhu mau dd va xanh - xanh la cay. vang va tim -
xanh, da cam va xanh... Trong cac mau nav thudng gap cac mau khdng tinh khiet.
th i du mau dd tham -dd la mau phu cua xanh la cay, mau nav khdng cd trong pho.
288
Ngiidi ta s£p xep cac mau tinh khiet thanh mot vong tron theo thti tti cua
chung trong pho. Sti sSp xep nhti the goi la vong mau. Vong mau trd nen dky du
neu them vao do mau do th^m - do khong co trong pho, no la mau ket hop gitia do
va tim. Cac mau phu nhau n&m ve hai phia doi dien cua vong mau.
Ctidng do (do choi) la dac trting quan trong khac cua cam giac mau no phu
thuoc vao quang thong gay nen cam giac mau. Do bao hoa la dac trting quan trong
thti ba cua cam giac mau.
Chung ta dat mau trang
gan mot mau nao do, chang
han mau dd. Ket qua la do choi
cua mau nay bi giam di va ta
nhan dtidc mau hong khac. Khi
✓
289
- Tac dung anh sang co btidc song lan c&n 0,42 fim len vong mac, cac te b&o
loai th ii 3 bi kich thich, trong khi do hai loai te b&o kia khong bi kich thich. Cac
xung th in kinh do loai te bao nay sinh ra cho cam giac m&u tim.
- Tac dung anh sang co btidc song lan c&n 0,70 ^m, Cac te b&o loai mot bi
kich thich, trong khi do hai loai te bao kia khong bi kich thich. Cac xung th&n
kinh do loai te bao nay sinh ra cho cam giac mau do.
- Tac dung anh sang co btidc sdng lan . Cam
can 0,52 |im len vong mac, ca ba loai te bao / \
cung bi kich thich. Mtic do kich thich cac "te
bao Dd" ti le vdi ab, mtic do kich thich cac "te
bao xanh la cay" ti le vdi ac, mtic do kich
thich cac "te bao xanh - tim " ti le vdi ad. Neu
Xanh
ac>ab>ad, xung dong than kinh gay ra cho
cam giac mau xanh la cay.
- Tac dung anh sang cd btidc sdng lan
Do roi
can 0,58 fim len vong mac, cac "te bao dd" va
cac "te bao xanh la cay" phan ting d mtic do — >
gan nhti nhau, xung dong than kinh se cho
cam giac mau vang. Hinh 8.8
Nhti vay ta thay cac khoang btidc sdng
khac nhau cho ta cam giac mau khac nhau. Tuy nhien cam giac mau con phu
thuoc vao ctidng do anh sang. Mot mau cd the cho ta cam giac khac nhau tuy theo
ctidng do cua no. Neu ctidng do qua thap hoac qua cao th i cam giac sinh ra se la
"trang". Doi vdi ctidng do trung binh thi sti thay doi ctidng do se cho cam giac khac
nhau doi vdi mau khac nhau. Thay ddi ctidng do vdi mau dd th i cam giac mau se
thay doi nhanh hon so vdi khi thay doi ctidng do vdi mau xanh. Hien ttidng dd
dtiOc goi la hien ttiOng Purkinger. Ta nhin hai td giay nhd mau dd va xanh. Do'i
vdi mot do roi nao dd, mat cd cam giac chting sang nhti nhau. Nhting neu giam do
roi xuong th i td giay dd toi hdn td giay xanh. Neu tang do roi len th i tra i lai td
giay dd sang hon td giay xanh (hinh 8.8)
Cac trtidng hop roi loan th i giac goi la loan sac. Neu trong vdng mac cd day
du ba loai te bao do, xanh la cay va xanh tim vdi pho hap thu nhti d hinh (8.7), thi
mat cd the nhan biet dtidc mau sac mot cach binh thtidng. Mat nhti the dtidc goi la
mat Tricromat. Neu cac pho hap thu cua cac loai te bao tren dich chuyen ra ngoai
cac vung 0,60 ^m; 0,55 nm; 0,45 fim th i mat van to hop dtidc tat cac mau tti ba
mau cd ban tren, nhting nhting cam giac mau sinh ra khong dtidc dting lam.
Trtidng hdp nay goi la tricromat khdng binh thtidng.
Mat chi nhan biet dtidc hai mau cd ban dtidc goi la dieromat. Mat chi nhan
dtidc mot mau th i goi la monocromat.
Mat khdng nhan biet dtidc mau nao, tat ca deu cho cam giac xam goi la
acromat. Ngticti ta dd phat hien tha'y co 4 loai dieromat, do la nhting loan sdc
thi/dng gap nhdt (Daltonism):
290
+ Protanop: chi phan biet ditdc hai mau xanh lam vd vdng; xem mau do vd
mau xanh, xanh la cay nhit xam; do nhay cam trong mien do cua pho la rat thap.
+ Dcfteranop: chi ph&n biet ditdc mau xanh lam vd vdng; xem mau xanh la
c&y vd mau do tham nhit la mau xam; do nhay cam trong mien au cua pho binh
thiidng.
+ Tritanop: phan biet ditdc mau xanh la cay vd mau do nhitng khong phan
biet ditdc mau xanh lam, thay mau tim ■ xanh lam vd mau vdng nhit mau xam.
+ Tetratanop: phan biet ditdc mau xanh la cay vd mau do nhitng khdng phan
biet ditdc mau xanh lam. Thay tat cd mau xanh lam vd mau vdng nhit mau xam.
Cdc chiing tren thitdng xay ra do nguyen nhan di truyen vd hay gap d nam
gidi.
Ve acromat ngiidi ta thay nhieu triidng hdp, ddng de y nhdt la triidng hdp
vdng mac khdng cd te bao non, chi cd te bao que. Trong triidng hdp nay ban ngay
mat nhin rat kem, ban dem mat trd nen nhin tot hdn. Dieu dd giup cho ngiidi ta
khdng dinh rang kha nang phan biet mau sac la do te bao non vd kha nang thi
giac Scoto la do tebao que.
Loai monocromat rat it gap. Benh nhan thitdng thay tat cd moi vd* cd mau
xanh tim.
Tuy vay cd nhitng triidng hdp khdng mat hdn cam giac mau cua mot, hai hay
ba thanh phan cd ban nao dd. Mite do thiidng ton cd the khdng hoan toan hoac
khdng ddng deu cho nen bieu hien lam sdng rat phiic tap. Do vay viec chuan doan
benh can phai nhieu cong phu vd can cd cdc dung cu rieng biet.
Ly sinh thi giac la mot van de phiic tap bdi vi khdng don thu&n la nhiing van
de thuoc pham vi quang hinh hoc ma con nhieu van de thuoc pham vi sinh hoc
phan tii, dien sinh vat... Hieu biet ky cac co che thi giac va nhieu hien ttiOng dac
biet cua no giup cho chting ta di sau vao y hoc va tim cach khac phuc, de phong
dtidc nhieu benh tat 0 cO quan thi giac.
291
Bai 9
3. Phan biet cO che tac dung cua btic xa ion hoa len cd the song va cac mtic
do ton thtiOng cua cO the song.
4. Giai thich dtiOc nguyen tac hoat dong cua mot so dung cu ghi do btic xa
ion hoa.
5. Trinh bay dtidc cac nguyen ly kiem soat va an toan btic xa.
Nhting hat nhan co cting so' Z nhting co so N khac nhau (nghia la cting dien
tich nhting khac nhau ve kho'i ltidng) dtidc goi la nhting hat nhan dong vi va cac
nguyen to' ttidng ting goi la nhting nguyen to' dong vi, chting dtidc xep vao cung
mot o trong bang tuan hoan Mendeleep. Chang han hydro co 3 dong vi nhu sau:
292
Hydro: 1H 1, deuteri: ,H2 (hoac ,D2, hoac D), T riti: ,H ! (hoac ,T3, hoac T). Thong
thudng mot nguyen to' hoa hoc deu cd nhiing dong vi khac nhau. Hien nay ngudi ta
da tim tha'y hon 300 dong vi tti nhien va cd gan 1000 dong vi phong xa nhan tao.
Cac nucleon trong hat nhan cung dtiOc dac trUng bdi cac so' ltidng tti xac
dinh va ting vdi nhting mtic nang ItiOng xac dinh. Trong dieu kien binh thtidng,
hat nhan 0 trang thai cO ban, ting vdi mtic nang ItiOng thap nha't, goi la mtic nang
ltidng Eo. Trong dieu kien cd tac nhan klch thich, hat nhan dtidc bo sung nang
ltidng thich hop, sti sap xep cac nucleon se khac sti sap xep d trang thai cO ban,
hat nhan chuyen sang trang thai bi klch thich ting vdi mtic nang ludng E, (i =
1,2,3..., n) tat nhien E, > E0. Ngtidi ta nhan tha'y vdi mot loai hat nhan xac dinh
cac gia tri cua E, la htiu han va xac dinh. Trong dieu kien nao dd khi hat nhan
chuyen tti trang thai bi klch thich ting vdi mtic nang ItiOng cao ve mot trong
nhting trang thai ting vdi mtic nang ItiOng tha'p hon, hat nhan se phat ra mot
photon cd nang ItiOng dting bang hieu so' hai mtic nang ItiOng dd. Nhti vay hat
nhan la mot he ItiOng tti.
293
ldn hdn hat nhan ban dau dtidc k l hieu bang mui ten di xuong va htidng ve ben
phai, neu hat nhan mdi co dien tich nho hon hat nhan ban dau th i qua trin h phan
ra dtiOc k l hieu bang mtii ten di xuo'ng va htidng ve ben trai; con qua trin h phan
ra khong lam thay doi dien tich cua hat nhan thi dtidc k l hieu bang mtii ten hinh
song, di xuo'ng va thang dting.
Khi xay ra hien ttiOng phong xa 6 mot hat nhan, hat nhan do co the chiu
dtiOc mot qua trin h bien doi hay nhieu qua trin h bien doi lien tiep nhau ho&c dong
thoi vdi nhau vdi nhting xac sua't nha't dinh. Moi qua trin h bien doi do dUdc goi 1&
mot phan ra phong xa (goi tat la phan ra).
1.2.2. Cac dang phan ra phong xa. Ban chat cac tia phong xa
Cac dang phan ra thtidng gap la phan ra beta am, phan ra beta dtiOng. phan
ra alpha va phat xa tia gamma tti hat nhan:
32P
)X (1.4*2 ngay)
PhtiOng trin h bien doi cua phan ra P‘ dtidc viet nhti sau:
> Z* Y + p- + Q
294
1.2.2.2. Phan ra beta duong (f?)
Trong hat nhan cua nhting dong vi co so' proton nhieu hon so' neutron co the
xay ra hien ttiOng bien mot proton thanh mot neutron dong thoi phat ra hat
pozitron (p+). Hat pozitron co kho'i ItiOng dting bang kho'i ItiOng cua dien tti, dien
tich bang dien tich cua dien tti nhting tra i dau (mot dien tich nguyen to' dtidng), vi
vay no dtiOc goi la dien tti dtiOng (e+).
Hinh 9.2a bieu dien sO do chung cua loai phan ra nay. Hinh 9.2b la sO do
phan ra phong xa cua N 13, mot dong vi phong xa phan ra P+ dOn thuan.
Phtidng trin h bien doi cua phan ra p+dtiOc viet nhti sau:
A
;x » 7 \ Y + p* + Q
Ban chat cua phan ra nay: p —> n + P+ + Q
Btic xa p+ dan den viec giam dien tich hat nhan len mot dOn vi nhting khong
lam thay doi so' kho'i cua no.
K
mX 7N (10 phtit)
p+ (1,20 MeV)
100%
Ay 13
Z-V 6U
Sau nay di sau vao viec giai thich pho nang ltidng lien tuc cua cac tia p* phat
ra tti moi nguon phong xa, nam 1931 Paoli da dtia ra gia thuyet la trong cac hien
ttiOng phan ra P~, ngoai hat pozitron hoac electron, tti hat nhan con phat ra mot
loai hat khac. goi la neutrino (v). Hat nay khong mang dien, khoi ltidng tinh bang
295
0. Nam 1957, ngtidi ta da ghi nhan dtidc hat neutrino va gia thuyet cua Pauli ve
ban chat cua cac chat phan ra P‘ da hoan toan dtiOc chap nhan. Nhti vat. ban chat
cua cac chat phan ra p1 la sti bien doi ttiOng ho gitia n va p theo cac phan ting sau:
p - * n + P+ + v + Q
n - > p + P' + v + Q
cl j a 1(4,6lM eV )/ / a2(4,79MeV)
93,5%
0.18 MeV _
A -4v 222 D
7 .-2 Y 86 ^
296
27Co60 (5,2 nam) goTh228 (1,9 nam)
a , (5,17 M eV)
p - (0,31M eV ) 0,2 % a 2 (5,21 M eV)
100 % 0,4 %
5 M eV
Yi 0,88 %
1,33 M e V 0,08 M eV
a ! (5,42 M eV)
y2 71 %
0 M eV 0 M eV
N 160
2 8 1N 88 Ra224
Da so'cac hat nhan mdi tao thanh sau cac phan ra (31, a ... deu 6 trang thai
bi kich thich. Vi vay sau cac phan ra nay thtidng co phat tia gamma. Do do can
chu y rang khi co hien ttiOng phong xa xay ra 0 mot hat nhan, hat nhan do co the
bi bien doi nhieu hon mot lan, do do co the phat ra nhieu tia phong xa.
Hinh 9.5a la sO do phan ra phong xa cua mot vai dong vi phong xa co phat
tia y thtidng dticic sti dung nhieu trong y sinh hoc.
Nhti vay tia phong xa la nhting tia dtiOc phat ra tti hat nhan bi bien doi
phong xa, co nang ItiOng cao.
297
Dac biet hat neutron co kho'i ItiOng la 1 dvkl va khong mang dien, do do co
mot so' dac diem khac vdi cac hat tren khi ttiOng tac vdi vat chat.
Ngoai ra con co nhting hat vi mo khac nhti hat deuteri, mezon. v.v... it dtidc
dung trong y sinh hoc.
Photon nang liidng cao
Do la cac btic xa co ban chat la cac song dien tti nhti anh sang. Chting khong
co kho'i ItiOng tinh va khong mang dien. Nang ItiOng cua photon dtiOc the hien
trong btidc song cua no theo cong thtic:
E = h.f hay E = h. c/X
• trong do f la t in so' va X la btidc song, h: hang so' Planck, c toe do lan truyen
cua photon trong chan khong. Photon nang ludng cao la cac photon gamma va tia
X (tia Ronghen).
dN_ ■ x d,
N ~ A MI (9.2)
/
Giai phtiOng trin h vi phan (9.2) vdi dieu kien ban dau la thdi diem bat dau
xet qua trin h (t = 0) so' hat nhan co tinh phong xa la N0, ta co:
Nt = N0. e Xt (9.3)
Cac nguon phong xa khac nhau ve ban chat cua hat nhan co tinh phong xa.
do do khac nhau ve gia tri cua hang so X va so' ItiOng cua hat nhan co tinh phong
xa d thdi diem ban dau (N0). Neu X cang ldn thi theo thdi gian so' hat nhan co tinh
phong xa se giam cang nhanh. Thi du X cua 132I la 0,307 h \ cua 131I la 0.0036 h 1
nhti vay 132I phan ra nhanh hon 131I khoang 100 lan.
Ngtidi ta con dting mot so dai ItiOng khac de bieu dien quy luat phong xa nhti:
Thdi gian ban ra cua mot nguon phong xa, kl hieu la T la khoang thdi gian
can thiet de so hat nhan co tinh phong xa cua nguon do giam xuo'ng mot ntia so
vdi ban dau, do phan ra phong xa. Tti (9.3) suy ra:
298
In N, = In. N0 - XT.
Tu1do ta co: ln ^ ^ = AT
N\
Sau thdi gian T thi Nj = 1/2N0 hay N0 / Nj = 2. Do do:
In 2 0 ,6 9 3
ln2 = XT hay T -
X X
NhU vay thdi gian ban ra cua mot nguon chi phu thuoc vao ban chat cua hat
nhan co tinh phong xa cua nguon do. Noi cach khac di thdi gian ban ra dac trUng
cho tinh phong xa cua nguyen to phong xa.
Nhti vay hoat do phong xa mot nguon, phai dtidc xet d tting thdi diem, no
khong nhting phu thuoc vao ban chat cua hat nhan co tinh phong xa cua nguon
(A,), ma con phu thuoc vao so' ItiOng hat nhan co tinh phong xa do ton tai trong
nguon tai thdi diem dang xet (Nt).
Don vi do q la phan ra tren giay (Pr/s) hay Becquerel (Bq) dtidc dinh nghia
nhti sau: "Mot Bq la to'c do phan ra cua nguon ma cti moi giay trung binh co mot
hat nhan bi phan ra".
Ngoai ra con dung cac dOn vi khac la Curi (Ci) va cac tide so' cua no.
1 Ci = 3,7.1010Bq
Ta can chu y rang q khong phai la so' tia phong xa phat ra tti nguon trong
mot dOn vi thdi gian. vi khi mot hat nhan phan ra co the phat ra nhieu, chti khong
phai mot tia phong xa.
Mat do biic xa
M at do btic xa tai mot diem trong khong gian la so' tia phong xa truyen qua
mot dOn vi dien tich dat vuong goc vdi phtidng truyen cua tia tai diem do trong
mot dOn vi thdi gian.
Gia sii rang mot nguon phong xa nao do cti moi ddn vi thdi gian phat ra n tia
phong xa. Ta coi nguon phong xa la mot diem, sti ha'p thu tia phong xa ciia ban
than nguon la khong dang ke va khong ke den sti ha'p thu tia phong xa cua moi
trtidng. Vi cac tia phong xa phat ra theo moi htidng deu dan nhti nhau nen mat do
tia phong xa tai mot diem cach nguon mot khoang R la:
j = i = n
S 47rR~
299
Tti cong thtic tren ta thay ngay dtidc mat do btic xa ti le nghich vdi binh
phtiOng khoang cach tdi nguon.
Ctidng do btic xa: Ctidng do btic xa tai mot diem nao do trong khong gian la
so nang ItiOng do tia phong xa truyen qua mot don vi dien tich dat vuong goc vdi
phtidng truyen cua tia tai diem do trong mot don vi thoi gian. Ki hieu ctidng do
btic xa la I, ta co:
I = J. E
trong do E la nang ItiOng cua moi tia phong xa; J la mat do chtim tia. Tat
nhien, neu cac tia phong xa c4nang ItiOng khong dong nhat thi:
l =± E,
/=1
Ddn vi ctidng do btic xa la oat tren met vuong (W/m2). W/m2 la ctidng do cua
mot chtim btic xa truyen cong suat mot oat tren mot met vuong dat vuong goc vdi
phtiOng truyen cua no.
2.1. Ti/dng tac cua hat vi md tich dien vdi vat chat
Khi chtim hat vi mo tich dien ttiOng tac vdi vat chat, ban than hat vi mo hay
dien trtidng cua no cd the ttiOng tac vdi dien tti tren quy dao hoac vdi hat nhan
cua nguyen tti vat chat. Dd la cac hat vat chat cd kho'i ItiOng va dien tich nha't
dinh. Vi vay ltic tac dung d day la ltic Coulomb F. Gitia 2 dien tich q va q’ se xuat
hien ltic hut neu chung tra i dau nhau va ltic day neu cting dau. Do ldn cua F ti le
nghich vdi binh phtidng khoang cach d gitia 2 dien tich:
F = k^-
d:
30 0
Nha vay xac suat ttidng tac phu thuoc vao mat do, kich thtidc va dien tich
cua hat tdi dong thdi phu thuoc ca mat do, kich thtidc va dien tich cua cac thanh
phan cau tao vat chat.
2.1.1. Hat vi mo tich dien tuong tac vdi cac dien tCrquy dao
Khi ttiOng tac vdi vat chat, hat vi mo tich dien de dang truyen mot phan
nang ItiOng cua no cho dien tti dang chuyen dong tren quy dao cua nguyen tti vat
chat. Nang ItiOng hap thu dtiOc se lam dich chuyen dien tti tti quy dao thap len
quy dao cd nang ItiOng ldn hOn ma khong btit dien tti ra khoi nguyen tti. Nhti vay
la hat vi mo da dtia nguyen tti ve trang thai kich thich. Trang thai nay khong ton
tai lau dai ma nguyen tti de dang trd ve trang thai on dinh ban dau bang cach
phat ra cac photon. Nang ItiOng tti hat tdi cung cd the lam mot dien tti quy dao
btit ra khoi nguyen tti. Nguyen tti ltic dau trung hoa ve dien nay trd thanh mot
cap ion am (hoac dien tti bi bat ra) va ion dtidng (phan con lai cua nguyen tti).
Nhu vay la nguyen tti (phan tti) da bi ion hoa. Dien tti bat ra cting cd mot dong
nang nhat dinh nen cd the gay ra ion hoa tiep theo do'i vdi cac nguyen tti va phan
tti khac xung quanh. Dieu can ltiu y d day la hat vi mo tich dien tdi khi va cham
vdi nguyen tti, phan tti vat chat khdng chuyen giao toan bo nang ItiOng cua no
trong mot lan va cham. Nang ItiOng tti tia tdi chi mat mot gia tri nhat dinh va
htidng di cua tia tdi bi lech di nhieu it tuy thuoc ltic ttiOng tac F va do ldn cua tiet
dien tac dung. P hln nang ItiOng cua tia tdi mat di dtidc dung de btit dien tti ra
khoi quy dao va cung cap cho dien tti dd mot dong nang nhat dinh. Dd la sU ion
hoa trtic tiep. Tren dtidng di qua vat chat, mot hat vi md tich dien cd nhieu lan va
cham nhti vay va cd the tao ra rat nhieu cap ion. Nang ltidng cua tia tdi giam dan
tren quy dao. O cuoi quy dao, cac hat vi md khdng con nang ludng dti ldn de ion
hoa vat chat, se lien ket vdi cac ion trai dau de thanh nguyen tti (phan tti) trung
hoa ve dien hoac ton tai tti do d trang thai chuyen dong nhiet. Vi the ngtidi ta goi
qua trin h dd la sti ion hoa trtic tiep.
Nhti vay, doc theo quy dao cua hat vi md tich dien xuyen qua vat chat, xuat
hien nhieu cap ion. Cac ion nay khdng ton tai lau ma gay nen cac phan ting hoa
hoc tiep theo hoac ket hop lai vdi nhau de thanh nhting phan tti trung hoa ve
dien. De bieu dien do ldn cua kha nang ion hoa nay ngtidi ta dung khai niem do
ion hoa tuyen tinh. Do ion hoa tuyen tinh dtidc do bang so' cap ion do hat vi md tdi
tao ra tren mot ddn vi chieu dai doc theo dtidng di cua no. Vdi mot hat vi md xac
dinh, khi ttiOng tac vdi vat chat thi xac suat ttiOng tac de gay ra ion hoa ti le vdi
kho'i ItiOng, dien tich va tdc do hat tdi. Dien tich va kho'i ltidng cang ldn. to'c do
cang be thi xac suat tUdng tac cang ldn. Vi vay d cuoi quy dao, so' cap ion bao gid
cting nhieu hdn 0 doan dau. Chinh vi vay mat do ion hoa tuven tinh cua cac hat
alpha ldn hdn nhieu so vdi dien tti. Sti lech htidng tren quy dao xay ra doi vdi hat
alpha cung it hdn so vdi dien tti. Vi vay quy dao cua hat alpha thtidng it gap khuc
hdn quy dao cua dien tti. Chum tia alpha phat ra tti mot nguon xa thtidng ddn
nang (nang ltidng cua cac tia rieng biet trong mot chum gan bang nhau) nen do
vay kha nang dam xuyen cua cac tia alpha tti mot nguon dd cung giong nhau.
Ngtidi ta goi kha nang dam xuven trong vat chat cua mot chum tia la quang chav.
Thong thtidng quang chay R cua tia alpha khdng vtiot qua 10 cm trong khdng khi;
0,1 mm trong ntidc va 0.06 mm trong nhom. Vi vay viec che chan chum tia alpha
de thtic hien.
301
Hiidng cua hat beta khi tticfng tac v6i v&t ch&'t bi lech di nhieu hdn, tao ra
mot quy dao co hinh gap khuc. Vi vay quang chay R cua tia beta khong phai 1&
quy dao thtic te trong vat chat ma dtidc tinh b&ng be day ctic dai cua ldp v&t chft't
ma no cd the xuyen qua dtiOc. Pho nang ltidng cua mot chum beta 1& da n&ng (ttic
la gom cac tia tti nang ltidng thap den n&ng ltidng cao) do v&y co khai niem quang
chay trung binh cua chtim beta.
Trong y sinh hoc, cac hieu ting xay ra phu thuoc vao do ion hoa tuyen tinh.
Nhting de ap dung cho tat ca cac btic xa ke ca photon ngtidi ta con dung mot khai
niem ntia la sti truyen tai nang ItiOng tuyen tinh viet t it theo tieng Anh la LET
(linear energy transfer) de d iin dat gia tri nang ltidng chtim tia da chuyen giao
cho vat chat:
AE
LET = —— (9.4)
Ax
AE la gia tri nang ltidng tti hat vi mo hoac photon dtiOc chuyen giao tren
chieu dai Ax cua quy dao. Ddn vi do cua LET la J/m hoac keV/fim. Gia tri LET
cung ndi len kha nang ion hoa va ti le vdi do ion hoa tuyen tinh cua chtim hat vi
mo cd khoi ItiOng tinh. Nhti vay vdi cac tia tdi khac nhau co cung mot nang ltidng
th i gia tri LET khac nhau vi kha nang idn hoa cua chung khac nhau. LET cua hat
alpha ldn hon cua hat beta va cua photon gamma. Gia tr i LET d doan cuoi quy
dao cua mot hat nao dd cung ldn hon d dau quy dao vi d cuoi quy dao van toe hat
cham hon, xac suat ttiOng tac ldn hon va do dd do ion hoa cung ldn hon.
2.1.2. Hat vi mo tich dien tuong tac vdi hat nhan nguyen tu
Cac hat vi md tich dien cd the gay ra phan ting hat nhan tao ra cac hat nhan
nguyen tii mdi nhti th i nghiem cd dien cua Rutherford da thtic hien vao nam 1919:
f:]Al(a,n)™P
Day la kha nang rat hiem xay ra nen chung ta khdng de cap ki d day.
Kha nang de xay ra hdn la khi mot hat vi md tich dien tdi gan hat nhan
nguyen tii vat chat (cting mang dien) th i chting se ttiOng tac vdi nhau. Sti ttiOng
tac dd se tao ra ltic hut hoac day tuy theo dau dien tich ciia hat mang tdi. Do ldn
ciia ltic tinh dien nay cung phu thuoc vao cac yeu to' da neu d tren. Nhin chung
khoi ItiOng cua hat tdi nhd hdn nhieu so vdi hat nhan nguyen tii nen quy dao va
van tdc ciia no bi thay ddi nhieu, tao ra chuyen dong cong. Dd la chuyen dong cd
gia tdc. Theo dien dong ltic hoc co dien, khi hat vi md tich dien chuyen dong cd gia
tdc thi se phat ra sdng dien tti (btic xa photon). Hien ttiOng nay xay ra vdi tat ca
cac hat vi md nhting dac biet quan trong do'i vdi dien tii. Btic xa photon phat ra d
day dtidc goi la btic xa ham (Braking radiation). Nang ItiOng ciia btic xa ham phu
thuoc vao do giam van to'c (gia to'c) ciia chuyen dong, nghia la phu thuoc vao gia
tri dien tich Z cua hat nhan nguyen tii, dien tich z va kho'i ItiOng m cua hat tdi.
Pho nang ltidng ciia chum btic xa ham phat ra tti mot nguon la lien tuc. Can chti y
rang btic xa ham cung cd the phat ra tti cac to chtic cua co the sinh vat bi chieu xa
302
bdi cac nguon phat beta co n&ng liidng khoang 1,71 MeV (cua 32P). Nang ludng biic
xa ham phu thuoc nhieu v&o so Z cua nguyen tii vat chat nen trong thuc te ngUdi
ta it dung vat li£u co so' Z ldn de che chin cac nguon phat tia beta.
Trong tuong tac n&y, hat vi mo tiep tuc di chuyen lech hudng va giam dan
n&ng liidng, con vi tr i va nang liidng cua hat nhan It bi thay doi. Xac sua't xay ra
r&'t nho va no co ten goi 1& sii va cham dan hoi.
Can lUu y rin g khi phan ra phong xa til hat nhan nguyen tii co the phat ra
hat pozitron (duong tii). Hat pozitron la phan hat ciia dien tii, mang ldvdt dUdng
va ldvkl. Tuy nhien no khong ton tai lau trong dieu kien binh thiidng. Khi thoat
ra khoi hat nhan nguyen tii no d l dang gap cac dien tii til do co san trong vat chat
gay nen hien tUdng huy hat va bien doi thanh 2 photon gamma co nang lilong
blng nhau (E > 0,510 MeV) va chuyen dong theo 2 chieu ngUOc nhau.
2.2. Tirdng tac cua photon nang li/dng cao (tia y va tia X) vdi vat chat
Tren day ta biet tia y, tia X co ban chat la song dien tu: vdi budc sdng ciic
ngln, la photon nang ludng cao. Khac vdi cac hat vi md tich dien, khi xuyen qua
vat chat, photon nang liidng cao truyen het nang liidng ciia no chi sau mot lan
tUOng tac chii khdng phai sau nhieu lln tuong tac nhu cac hat vi md. San pham
cua qua trin h tUOng tac dd la nhiing hat vi md tich dien (dien tii, pozitron) co
nang ludng ldn. Cac hat vi md nay se ion hoa vat chat tiep tuc (nhu da trinh bay d
tren). Vi vay ngudi ta ndi cac photon nang liidng cao da ion hoa gian tiep vat chat
theo cO che tac dung gian tiep thong qua 3 hieu iing sau day:
303
Hinh 9.6. Hieu ting quang dien
Xac suat xay ra hieu ting quang dien phu thuoc vao so nguyen tti Z cua vat
chat hap thu ttic la vao dien tich cua hat nhan nguyen tti vat chat va giam di khi
nang ItiOng cua photon t6i tang len. Ngtidi ta thay hieu ting quang dien thtidng
xay ra vdi nhting chum photon co nang ItiOng nho hon 1,02 MeV.
Nhting photon cd nang ItiOng b£ng va ldn hon 1,02 MeV cd the gay ra hieu
ting tao cap: Khi nhting photon dd den gan hat nhan cd so' Z ldn, chung ttiOng tac
vdi trtidng hat nhan va bien mat, dong thdi xuat hien mot cap pozitron - electron.
304
Nhii v&y, nang liidng cua photon da chuyen hoa thanh cap e va e va dong nang
cua chung (Hinh 9.8).
He thtic nang liidng trong qua
trinh tao cap la:
h f = E / + E,- + 1.02 MeV
Hinh 9.9. Xac suat tudng doi cua cac hieu ting phu
thuoc vao n5ng liidng tia gamma:
1- Quang dien,2- Compton,3- Tao cap
305
9 1 ,
Nhin chung co 2 phtidng thtic cd ban ve phtidng dien v^t 11 de chuyen giao
nang ltidng tti tia qua v&t ch&'t: kich thich v& ion hoa v&t ch£ft. Kich thich 1k qua
trinh nguyen tii hoac phan tti ha'p thu mot gia tri n&ng ltidng tti tia roi chuyen v£
mot trang thai nang ItiOng mdi, khong ben vting (trang thai kich thich) mk khong
k6o theo ba't cti sti tach rdi (btit) mot dien tti c&'u tao n&o. Nguyen tti hoSc phan tii
kich thich do rat d l dang va nhanh chong phat xa n&ng ltidng da hap thu dti<?c
dtidi dang nhting photon, btic xa nhiet hoac phan ting hoa hoc de trd ve trang thai
ban d&u. Ion hoa la qua trin h nang ltidng tti tia tdi lam bat dien tii quy dao cua
nguyen tii hoac phan tii th&nh ph£n cua v£t cha't. Tti do tao ra mot c&p ion: ion
am (hoac dien tii) va ion dtidng (phan con lai cua nguyen tii hoac phan tii).
Antimon va Berylli co the tich bang nhau, trong do cac tia y nang ItiOng cao tti
Antimon-124 ban pha cac nhan Berylli va phat ra cac neutron. Dang chti y la cac
neutron tao bdi qua trin h (y, n) dtidc ting dung trong thtic tien co the xem la don
nang.
306
2.3.2. Tuvng tdc cua neutron vdi v$t chdt - S i/ hdp thu neutron
Do khong mang di$n nen khi chuyen dong trong vat cha't neutron khong
ttidng tac vcii ldp vo dien tii cua nguyen tut, khong kich thich hoac ion hoa nguyen
tut. NhUng khi va cham vdi hat nhan, chung bi tan xa m& ket qua la nang ltidng
cua chung bi giam vh phtidng htidng cua chung thay doi. Trong mot so' dieu kien
nha't dinh neutron c6 the ttidng tac vdi hat nhan nguyen tii va gay ra phan ting
hat nhan theo bieu thtic sau day:
n + XA —> XA+1
Cac phan ting quan trong nha't trong ha'p thu neutron la:
- Tan xa ddn hoi
La tan xa trong do cac neutron va cham vdi cac hat nhan va bi "ban" di
ttidng tti nhti sti va cham cua hai qua bong billiard. Trong va cham do, neutron bi
ma't mot phan nang ltidng ban dau, do vay no se mat dan nang ltidng va cham lai.
Nang ltidng cua neutron ma’t di nay dtidc truyen cho hat nhan bia. Toan bo nang
ltidng dtidc truyen nay the hien dtidi dang dong nang cua hat nhan bia. Cac
nguyen to' nhe cd tac dung lam cham neutron tot nha't bang hieu ting tan xa dan
hoi va vi vay cac vat lieu cd ham ltidng Hydrogen cao (nhti paraffin, ntidc, be tong)
thtidng dtidc sii dung vao muc dich nay.
- Tan xa khdng ddn hoi
Trong qua trin h nay cac neutron den truyen mot phan nang ltidng cua
chting cho vat lieu gay tan xa va klch thich cac hat nhan bia. Nhting hat nhan bia
bi klch thich thtidng phat ra btic xa Gamma. Sau dd, khi chting trd ve trang thai
cd ban. Qua trin h va cham khong dan hoi nay xay ra chu yeu do'i vdi cac hat nhan
nang.
- Cdc phan iing bat neutron
Cd nhieu loai. trong cac phan ting nay cac neutron bi bat bdi cac hat nhan
rci tiep theo chung khti klch thich bang cach phat ra mot hat hoac photon khac.
Mot phan ting bat neutron ra't quan trong la: 10Be ( n, a ) 'Li
Tam quan trong cua phan ting nay, theo quan diem che chan la cac hat bi
ban ra (hat a) rat de bi ha'p thu. Do vay, viec dtia Bery-10 vao cac vat lieu che
chan se cd tac dung ha'p thu neutron va hat a dtidc sinh ra se khong con gay kho
khan cho viec che chan ntia. Dieu khong may la phan ldn cac phan ting bat
neutron thtidng gap nha't lai dan tdi viec phat xa cac tia Gamma cd kha nang
xuyen sau. vl du: ^sFe ( n, y ) ;,9Fe
Btic xa Gamma nay thtidng can dtidc ltiu y trong thiet ke che ch in va do vay,
mot vat lieu cd nguyen tii so' cao thtidng dtidc ket hdp de hap thu cac tia Gamma
nay. Vi vay che chan btic xa neutron ra't phtic tap vi khoang nang ltidng cua no
thtidng ra't rong. cd kha nang dam xuyen ldn va gav hieu ting sinh hoc cao. Cac
phan ting vdi neutron dtidc minh hoa bang sd do tren hinh 9.10.
307
<3— ► O
Hat nhan (a ) T a n xa d an hoi.
o ( c) B3t neutron.
Hinh 9.10
3.1. Sir hap thu nang lirdng burc xa. Sir suy giam cirdng do bufc xa
Do cac qua trin h ttidng tac tren, khi btic xa ion hoa di xuyen qua vat chat,
nang ltidng , mat do chtim tia co the giam di va do do ctidng do chtim tia se giam
di. Tuy nhien, theo ban chat va dac diem cua moi loai tia, qui luat giam ctidng do
dtidc the hien khac nhau.
308
3.1.2. Quy luat giam c itin g do tia (tia y, tia X, tia (?)
Do'i vdi hat beta, do chum tia p* co pho nang lien tuc, quy dao cua hat p1
trong vat chat la dtidng gap khuc quanh co. Ctidng do cua chtim hat beta giam
giong nhti cua chtim tia gamma. Do hieu ting ttidng tac cua tia y, tia X vdi vat
chat xay ra theo quy luat xac suat, nen do'i vdi cac chtim tia nay khong ton tai quy
luat giam mat do ddn gian nhti do'i vdi tia a ma thay vao dd la quy luat giam
ctidng do tia. Goi I 0 la ctidng do chtim tia y, (hoac tia X, hoac tia P*) tdi mat ban, I
la ctidng do sau khi ra khoi ban, x la chieu day cua ban (tinh bang cm) ngtidi ta
chting minh dtidc:
/ = I e ~ ^ x'x
Q (9.6)
Trong dd fix goi la he so' giam bac nhat. Neu btic xa ion hoa cd ban chat
(dang) khac nhau, nang ltidng khac nhau, vat chat ma no xuyen qua khac nhau
thi jix se khac nhau. Do'i vdi sti giam ctidng do btic xa, khoang chieu day cua mot
ban vat chat tfnh bang ddn vi dai chtia neu het dtidc kha nang lam giam ctidng do
btic xa cua ban dd. Gia tr i p cang ldn thi sti giam cang manh. Vi vay de neu het
dtidc kha nang lam giam ctidng do btic xa cua mot so' ban vat chat chieu day x
(cm) cd mat do vat chat p (g/cm3) ta phai dting tich so: d = x.p
d goi la chieu day kho'i cua ban vat chat, dtidc do bang ddn vi g/cm3.
o , o.
Trong dd fi = )j.x /p dtidc goi la he so' lam giam kho'i. Ddn vi de do fi la cm2/g.
Do'i vdi tia p1, sti giam ctidng do nay la do sti lech htidng cua hat p1 sau ttidng
tac vdi hat thanh phan cua vat chat va sti dting cua hat P* trong vat chat khi nang
ltidng cua no giam xuo'ng b&ng nang ltidng cua chuyen dong nhiet. He so ha'p thu
kho'i |i phu thuoc vao nang ltidng ctic dai cua hat p* cd trong chtim tia dd.
Do'i vdi tia y, tia X, sti giam ctidng do la do sti bien mat va sti suy giam nang
ltidng cua chtim tia khi xay ra mot trong cac hieu ting da neu.
Ta cd: fi = i + a + x
Trong dd : |a la he so ha'p thu kho'i (toan phan) cua tia y, tia X.
x la he so ha'p thu theo hieu ting quang dien
a la he so' ha'p thu do tan xa Compton
X la he so hap thu theo hieu ting tao cap.
Cac he so ha'p thu khoi (a, x, a, x va ti le cac gia tri cua x. a, x trong he so hap
thu khoi toan phan (a phu thuoc vao nang ltidng cua photon. Hinh 9.9 cho biet sti
phu thuoc vao nang ltidng tia y. tia X cua xac sua't ttidng doi cua ba qua trin h ha'p
thu quang dien. tan xa Comtdn va hieu ting tao cap.
309
Quy luat giam ctidng do cua chum tia beta v& gamma nhti ta da thay d tren
la theo ham so' mu. Nhti vay ve ly thuyet khong the che ch in de c6 dtidc gia tri
ctidng do chtim tia bin g 0. Tren thtic te ngtidi ta co the chan het mot chum tia
beta vi kha nang ttidng tac cua no ldn do do sti dam xuyen cua no thap. Doi vdi
chtim tia gamma thi chi cd the che chin de dat den mot gia tri rat nho cd the ch&p
nhan dtidc. Vi vay de bieu dien kha nang che ch in cua mdt ldp vat chat n&o dd doi
vdi tia gamma ngtidi ta dting khai niem chieu day hap thu mot ntia.
Chieu day hdp thu mot nita (Half Value Layer: HVL) la chieu day thtfc te
cua mot ldp vat chat md ctidng do chiim tia khi xuyen qua do thi bi giam di mot
ntia so vdi citdng do ban dau, dtidc ky hieu la d 1/2.
Tti cong thtic (9.7) ta cd the tfnh dtidc moi ttidng quan gitia di/2 va he so hap
thu p la:
0 ,6 9 3
dy 2 = -------- (9.8)
M
Khai niem HVL cd fch de tfnh toan nhanh gia tri g in dting can che chin bdi
vi 1 HVL lam giam 1/2 ctidng do chtim tia, 2 HVL giam xuo'ng con 1/4, 3 HVL
giam xuo'ng con 1/8 va cti the' tiep tuc theo quy lu&t ham so' mti cua hien ttidng
ha'p thu btic xa. Thong so' nay gitip cho viec tfnh toan che chan tia dtidc nhanh chong
va de dang hdn.
Dc =-Q <9-9)
A/w
Trong he SI ddn vi lieu chieu la Culong tren kilogam (C/kg). Dd la lieu chieu
cua mot chum tia y hay tia X ma neu chum tia ay chieu vao khong khf d dieu kien
tieu chuan thi se gian tiep hoac trtic tiep ion hoa va tao ra dtidc mot ludng dien
tfch tong cong la mot Culong (cong theo mot dau) trong mot kilogam khong khf.
Ddn vi khac cua lieu chieu la Rdnghen (R). Gitia R va C/kg cd moi lien he sau:
310
1 R = 2,57976. 10'4 C/kg hay 1 C/kg a 3876 R
R 1& ddn vi trUdc day hay dung trdng y hoc phong xa va phong xa sinh hoc.
Rdnghen 1& lieu chieu cua chum photon khi chieu vao 1 cm3 khong khi (tiic 1,293
mg) d dieu kien tieu chu^n se tao ra mot so ion ma dien tich tong cong cac ion
cung dau la mot ddn vi dien tich (tiic la khoang 2,09 x 109 cap ion). NgUdi ta con
goi lieu chieu la lieu bieu kien.
D=— (910)
Am
Trong he SI ddn vi cua lieu hap thu la Jun tren kilogam (J/kg), dUdc dat ten
la Gray (Gy). Gray la lieu ha'p thu cua mot chum biic xa ion hoa do'i vdi mot do'i
tUdng nao do khi do'i tUdng nay bi chieu bdi chum tia do thi cii moi kilogam vat chat
cua no nhan dUdc mot nang lUdng la mot jun. Mot ddn vi khac cua lieu ha'p thu la
rad. Giiia rad va Gray co mo'i lien he sau: 1 rad = 0,01 Gy hay 1 Gy = 100 rad.
311
D d n vi c u a lie u h ie u d u n g c u n g la S v
Dudi day la mot vai gia tri W cua cac mo: Than: 0,20; phoi: 0,12; gan: 0,05;
da: 0,01...
3.3.1.1. Ghi do phong xa dua vao su bien doi hoa hoc va tao quang anh tren phim
Cd mot so' hoa chat bi bien doi khi chiu tac dung cua biic xa ion hoa. Hien
tudng dd ngay nay it dUdc ap dung vi kem nhay ngoai tr ii viec ap dung rong rai
cac phim anh de ghi do phong xa. Tia phong xa gay cac bien doi d tinh the muoi
Halogen bac trong nhu tUdng. Cau tao cua phim va nhu tUdng anh bao gom cac
tinh the muoi Halogen bac phan bo' deu trong nhu tUdng. Do nhay cua phim phu
thuoc vao mat do va kich thudc cua tinh the muoi va be day cua nhu tUdng:
- Phim anh cd ldp nhu tUdng day khoang lOfim, kich thudc tinh the khoang
0,5 h- 3 ^im. Mat do tinh the khoang 6 x 109/cm3. Phim nay thudng dung de ghi do
tia X, tia gamma.
- Nhu tudng hat nhan cd ldp do day 5 +10 fj.m, kich thudc tinh the muoi la
0,1- 0,4 pm va mat do la 1013/cm3. Nhu tudng cd hieu sua't tUdng tac ldn vdi cac
biic xa alpha, beta va gamma mem.
Khi tia phong xa tudng tac vao nhu tUdng, cac dien tii cd the bj b iit ra khoi
nguyen tii cau tao. Cac dien tii nay cd xu hudng tap trung ve mot diem trong
mang tinh the muoi bac. Sau dd cac ion Ag+ cung bj loi cuon ve cac diem nay va
nhan cac dien tii de trd thanh nguyen tii bac Ag. So' liidng nguyen tu Ag trong
diem dd phu thuoc vao so' dien tii cd mat tiic la phu thuoc vao cUdng do chum tia.
Cac nguyen tii Ag cd kha nang xue tac lam cho tinh the de bj khii. Vi vay khi
nhung cac nhu tUdng nay vao cac dung djch khu manh nhu hydroquinol. metol thi
cac tinh the cd cac nguyen tii Ag trong dd bj kh ii con cac tinh the khac th i khong.
Toe do khii cung phu thuoc vao so' liidng nguyen tii Ag cd trong tinh the.
312
Nhu vay, sau khi trang ruta, cd the quan sat dUdc qua trin h do b£ng cac
dung cu do mat do quang hoc. Ngay nay ngUdi ta dung cac loai phim va nhu tUdng
de ghi do phong xa trong cong viec do lieu hap thu ca nhan bang test- phim, trong
ki thuat phong xa tii chup (autoradiography), v.v...
3.3.1.2. Ghi do phong xa di/a vao dac tinh phat quang cua tinh the va dung dich
Khi hap thu nang liidng tif chum tia phong xa, mot so' tinh the co kha nang
phat quang. Mat do va nang lUdng biic xa phat ra phu thuoc vao nang ludng hap
thu dUdc. Do vay co the do dUdc nang lUdng chum tia da truyen cho tinh the bang
cach do nang lUdng chum tia th ii phat tu: tinh the do.
Hien nay tinh the co dac tinh phat quang thudng dung la:
- Tinh the muoi ZnS phat quang dudi tac dung cua tia X, tia gamma.
- Tinh the Antraxen phat quang khi hap thu nang liidng tu: chum tia beta.
- Dung dich hon hdp PPO (2,5 diphenil oxazol) va POPOP (2,5 phenyloxazol-
benzen) hoa tan trong dung moi toluen hay dioxan, phat quang khi hap thu nang
lUdng yeu cua cac tia beta phat ra tii 3H va 14C. Dung dich nay la thanh phan
chinh cua ki thuat ghi do dac biet goi la ki thuat nhap nhay long, thudng dung
trong cac nghien ciiu y sinh hoc.
- Tinh the Iodua N atri (Nal) trong do co tron lan mot ludng nho Tali (TI)
hoac tinh the KI (TI); Csl (TI); L il v.v... co kha nang phat ra mot photon th ii cap
(phat quang) khi co biic xa gamma tac dung vao. DUdc dung trong cac thiet bi diia
vao dac tfnh phat quang dac biet la o'ng dem nhap nhay.
Quan trong nhat trong loai nay la tinh the muoi Nal dUdc hoat hoa bang TI,
phat quang dudi tac dung cua tia gamma. Cac tinh the nay dUdc dung de tao ra
dau do. Vi nang ludng cua chum tia phat quang rat yeu nen phai dUdc khuye'ch
dai b&ng cac ong nhan quang. Ki thuat ghi do bang tinh the phat quang co hieu
suat ldn, nen ngay cang dUdc sii dung rat rong rai.
So liidng cac photon phat quang (thii cap) do ti le vdi nang liidng cac tinh the
nhap nhay hap thu dUdc tii tia tdi. Trung binh cii 30 + 50 eV nang ludng hap thu
dUdc se tao ra mot photon phat quang th ii cap. Nhu vay, mot tia gamma co nang
liidng khoang 0,5MeV dUdc hap thu se tao ra khoang 104 photon th ii cap trong
tinh the. Neu cac photon huynh quang do dUdc tiep xue vdi ban photocatod th i se
tao ra mot chum cac dien tii (Hinh 9.11). Bo phan tiep theo cua dau dem nhap
nhay la ong nhan quang. Ong nhan quang dUdc cau tao bdi nhieu ban dien ciic co
dien the tang dan de khuech dai tiing budc van toe cua chum dien tii phat ra tif
photocatot. Mot o'ng nhan quang co 10- 14 doi dien ciic, co the khuech dai van to'c
dien tii len 106 den 109lan. Tuy vay do van chi la nhiing xung dien yeu can phai
khuech dai niia mdi ghi do dUdc.
Ong dem nhap nhay dung tinh the vo cd Nal (TI) ngay nay dUdc dung rat
pho bien va dat du'dc hieu sua't do 20%- 30% do'i vdi tia gamma va 100% vdi cac
hat vi mo. Thdi gian chet ciia chung cung rat ngan (khoang vai ps ma thoi).
313
Ong dem nhap nhay khong nhiing ghi do dUdc cUdng do biic xa m& con cho
phdp ghi do dUdc pho nang liidng cua chat ph6ng xa. M uon do pho n&ng liidng c&n
co them may phan tich bien do.
Hinh 9.11
Vdi cac ki thuat hien dai, ngUdi ta co the tao dUdc cac tinh the nhap nhay co
kich thudc ldn va nhiing hinh dang thich hdp. T ii dd cd the tao ra cac may moc ghi
do hien dai sii dung cho cac muc dich khoa hoc khac nhau. Trong y sinh hoc cd cac
may do biic xa phat ra tii trong cd the, tii toan than, tii cac phu tang sau hoac tii
cac mau benh pham.
Cac buong ion hoa deu cd cau tao nhu trong hinh 9.14. Dien the dUdc cung
cap bang pin, acquy hoac dien ludi va cd gia tri trong doan II cua hinh 9.12. Trong
31 4
binh chiia khong khi kho d ap su&'t binh thudng. Buong ion hoa thudng dUdc dung
de do lieu lUdng b&ng cac tinh dien ke cd bang the hien ket qua la R/h hoac mR/s.
Moi loai buong ion hoa cd the do dUdc mot pham vi lieu liidng khac nhau va dUdc
che' tao vdi nhieu dang khac nhau: loai ldn dat d phong th i nghiem, loai xach tay
di da ngoai, loai but cai de do lieu nhidu xa cua moi ca nhan v.v...
Hinh 9.12
Mot dung cu do quan trong thuoc loai nay la buong chuan lieu (dose
calibrator). Dd la mot buong ion hoa cd dien ke chinh xac va mot bo phan chiia
dung cac o'ng nghiem can xac dinh lieu liidng phong xa.
Ong dem G .M
Ong dem G.M la dung cu ghi do phong xa dUdc su dung rat rong rai. Cd
nhieu loai o'ng dem G.M vdi cong dung va tinh chat khac nhau nhUng nguyen tac
lam viec deu giong nhau. Cd hai loai thong dung la o'ng dem khi hiiu cd va ong
dem khi Halogen.
+ Ong dem khi hiiu cd
Vd ngoai o'ng dem hiiu cd thUdng bang thuy tinh, hinh chuong, dudng kinh
khoang 20mm. Chinh giiia cd mot cUc dUdng lam bang sdi vonfram rat manh vdi
dudng kinh khoang 0,1mm. Ciic am la mot la dong cuon d trong long o'ng thuy
tinh noi vdi mot sdi vonfram ra ngoai. Day o'ng lam bang la mica mong thudng
dUdc goi la ciia so de cho cac biic xa beta yeu cd the lot qua. Sau khi hut het khong
khi ben trong. ngu'di ta nap cac khi hiiu cd (hdi rUdu Etylic, Benzen, Isopentan
v.v...) vdi ap suat khoang 1 mmHg va khi trd (thudng la Argon) ap sua't khoang
9mmHg.
+ Ong dem Halogen
Ciic dudng cua ong dem G.M loai Halogen d giiia cung la sdi day vonfram.
Ciic am la mot ong thep khong gi cuon ben trong hoac dung ki thuat phun muoi
SnCl2 vao mat trong o'ng.
Cac kh i Halogen nhu Brom,Clo v.v... dUdc bdm vao trong ong thay cho khi
hiiu cd d loai tren. Loai ong dem Halogen de do tia beta va gamma.
315
Cac khf hiiu cd hoac Halogen
• 9
co tac dung hap thu bdt nang liidng diidc san
/ ^
sinh ra trong qua trin h ion hoa de dap tat no, tao ra cac xung dien ngan.
Dien ap lam viec cua o'ng dem G.M noi chung nam d doan IV tren hinh 9.12.
Cd che tao xung nhu da trin h bay d tren. Mot yeu to' quan trong cua o'ng dem G.M
la thdi gian chet. No co y nghia nhu sau: Khi biic xa lot vao trong ong dem. se gay
nen ion hoa cac phan tu khf. Cudng do dien trUOng tac dung len cac ion rat manh
gay nen sii ion hoa th ii cap va so' liidng ion dUdc san sinh nhieu len. Tuy vay cac
dien tu (ion am) co kho'i ludng nho dich chuyen nhanh hdn ve ciic dUdng con cac
ion dUdng co kho'i liidng ldn dich chuyen cham hdn ve ciic am. Trong mot thdi gian
nhat dinh nao do, cac ion dUdng tao ra mot man chan xung quanh ciic dUdng lam
cho cUdng do dien trUdng bi giam di. Luc nay neu co mot tia khac lot vao o'ng dem
th i se khong ghi nhan diidc. Mai den khi ldp ion dUdng do da hoan toan bi cuon
hut ve ciic am, dien trUdng hoi phuc lai nhu cu th i o'ng dem mdi ghi nhan dUdc tia
mdi. Thdi gian giiia 2 lan o'ng dem co the ghi nhan dUdc ay goi la thdi gian chet
cua o'ng dem. Do dai cua no khoang 100 - 300 jis do'i vdi o'ng dem G.M.
Mot dac trUng niia cua o'ng dem G.M. la hieu sua't dem. Do la xac sua't de
mot biic xa lot vao ong co the dUdc ghi nhan. Hieu sua't do'i vdi tia beta la 100%
nhiing vdi tia gamma chi khoang 1%. Sd di the vi sii ion hoa trUc tiep cac phan tii
khf cua tia gamma rat nho.
Do la cac nguyen tac chung ve ghi do phong xa. Trong y te thudng co cac
trang bi dac biet ma ket qua do dUdc the hien bang con so' do thi, hinh anh phan
bo va mat do phong xa tai cac mo. phu tang hoac he tho'ng hoat dong chiic nang
ciia cd the. Cac ki thuat do giup xac dinh sU co mat (dinh tfnh) va sii bien doi ve
lieu lu'dng va mat do phong xa (dinh lUdng). Tren cd sd cac thong so do ngUdi ta co
316
the suy doan dUdc cac hoat dong chiic nang sinh 11 va benh If cua te bao, mo, phu
tang trong cd the.
Ghi do dua vao hien tUdng nhiet huynh quang
Mot so'chat nhu L iti Florid(LiF), Canci Sunfat(CaS04 ), Canci Florid (CaF2)
hoat hoa b&ng Mn , L iti Borat co cau true dac biet trong mang tinh the. Chung se
trd thanh trung tam phat huynh quang dudi tac dung cua biic xa ion hoa khi dUdc
kich thich bang nhiet. Cudng do chum photon huynh quang do ty le vdi lieu biic
xa dUOc hap thu. Do la nguyen ly cua ky thuat ghi do nhiet huynh quang (TLD).
4. TAC DUNG CUA BlfC XA ION HOA LEN VAT CHAT SONG
■ • ■
Da tii lau con ngudi biet den tac dung cua biic xa ion hoa len cac to chiic
sinh hoc va nhiing hau qua cua no. Nhiing hieu biet sau sac ve cO che tac dung,
cac yeu to' anh hudng den hau qua tac dung do lam cho con ngUdi co the Idi dung
hoac ngan ngiia, han che tac dung sinh hoc do biic xa ion hoa. Co the tom tat cac
qua trinh tac dung do theo sO do bieu dien 6 trang sau.
Hien nay ngUdi ta van cho rang co hai cd che tac dung cua biic xa ion hoa len
to chiic sinh hoc.
317
mdi vk cac phan tu mdi vdi nhiing dong nfing nh&'t dinh A ’, B ’ di chuyen trong moi
triidng.
Tebao chet
1 ,
C o the chet
Nang ladng tia (~-— >) cd the ion hoa cac phan tii hiiu cd tao ra cac ion am
(AB) hoac dudng (AB)+. Cac ion nav de ket hdp vdi nhau hoac tu phan ly thanh cac
318
ion A*, B+, A’, B vk cac phan tii nho hOn vdi nhulng dong nang nhat dinh A’, B’.
Cac san ph^m mdi nky de tao ra cac phan iing hoa hoc mdi vdi cac phan tii hiiu co
khac trong to chiic sinh hoc.
Cac qua trinh kich thich vk ion hda cac nguyen tii, phan tii, cac phan iing
hoa hoc xay ra giiia cac phan tii triidc het gay nen cac ton thUdng tai do va sau cd
the lan truyen ra cac phan tii khac d xung quanh.
- Vi du 2: Thiic nghiem da cho thay la tac dung sinh hoc con phu thuoc vao
do linh dong ciia phan tii, vao ham liidng nUdc mot so' chat (oxy ching han) cd
trong to chiic sinh hoc.
Ta biet nUdc chiem mot ty le rat cao (70% den 90%) trong cac to chiic sinh
hoc. Vi vay cd the coi to chiic sinh hoc nhii mot moi trUOng bao gom cac phan tu
hiiu cO va nUdc. Do vay cd the nghi rang ben canh cd che tac dung trUc tiep con cd
mot cd che khac khong kem phan quan trong vdi vai tro to ldn ciia cac phan tii
nUdc lam trung gian. Dd la ly thuyet cd che tac dung gian tiep ciia biic xa ion hda
len to chiic sinh hoc.
Biic xa ion hda tac dung len cac phan tii nUdc, gay nen nhiing bien doi d dd
tao ra cac san pham hda hoc mdi la cac ion dUdng hoac am (H20 , H20 \ H+, O H )
va cac phan tii d trang thai klch thich (H20*, H*, OH*, H 0 2*, v.v...). Cac san pham
mdi nay se gay nen cac phan iing hda hoc vdi cac phan tii hiiu cd cua to chiic sinh
hoc va lam bien doi chung. Nhu vay nang liidng ciia chum tia da tac dung len cac
phan tii hiiu cd ciia to chiic, gian tiep thong qua phan tii nUdc cd trong dd.
Lee la ngUdi dau tien da lam nhieu thi nghiem va chiing minh dUdc cac qua
trinh cua cd che tac dung gian tiep. Cd the tom tat cac qua trinh dd bang sd do
sau day:
H*
-------» H , 0 -> H ,0*
OH*
- Ion hda phan tii nUdc: Biic xa lam bat dien tii cua phan tii nUdc va bien no
thanh ion dudng (H 20 ) +.
319
> H 20 —> (H 20 ) + e
H+ OH*
Phan tii nUdc co the nhan dUOc mot dien t ii va trd thanh ion am (H 20 )
OH
e + H 20 -> (H 20 )
H*
Cac phan tii d trang th a i kich thich H \ OH* ra t d l ket hdp v6i nhau tao ra
cac san pham hoa hoc mdi:
H* + H* -> H*2
OH* + H* -> H 20*
OH* + OH* -> H 20 2
H 20 2 la mot hdp chat rat doc do'i v6i cac phan tu hiiu cd vi do la mot chat oxy
hoa rat manh. Tren thUc te liidng H 20 2 dUdc san sinh ra nhieu hdn vi co cac phan
iing sau day neu trong to chiic co nhieu 0 2:
(H 0 2)*+ e‘ -» (H 0 2) + H +^ H 20 2
Phan 16n cac phan tu h iiu cd (RH) trong to chiic bi pha huy bdi cac phan tu
H 20 2. Ngoai ra cac goc tu do (phan tii, nguyen tu d tra n g th a i kich thich) H \ O H’
cung de phan iin g v6i cac phan t ii h iiu cd gay nen n h iin g bien doi ta i do va tao ra
them n hiing goc kich thich R* va R 0 2* theo cd che sau day:
RH + H* -> R* + H 2 va RH + (OH)* —> R* + H 20
Cac goc R* bi kich th ich cung de gav ra cac phan iin g hoa hoc mdi lam cho so
ludng cac phan t ii h iiu cd bi ton thudng tang len ra t nhieu vi cac phan iin g day
chuyen sau day:
R + 0 2 —> R 0 2
R 0 2* + RH ROOH + R’
Diia vao ly thuyet nay ngUdi ta hieu diidc tac dung lan truyen ra xa. tac
dung keo dai sau khi chieu xa. tac dung cua ham liidng nUdc, oxy trong moi
trUOng chieu va nhieu hien tUdng khac trong phong xa sinh hoc.
320
Trong cd che tac dung cua biic xa ion hoa len to chiic sinh hoc, hai ly thuyet
tac dung true tiep va tac dung gian tiep deu co gia tri quan trong cua no. Tuy
thuoc moi trUOng va dieu kien ma co luc cO che nay co vai tro va vi tri ldn hdn cO
che kia. Hai cO che do ho trO cho nhau va giup chung ta hieu dUOc sau s i c hOn ban
chat cua cac qua trinh phong xa sinh hoc, lam cho chung ta hanh dong co hieu
qua hdn trong cong tac thUc tien.
4.2. Cac ton thirdng d cd the sinh vat dirdi tac dung cua burc xa ion hoa
Bieu hien cua cac ton thUOng phan tii do chieu xa la:
- Giam ham liidng cua mot hdp chat hiiu cd nhat dinh nao do sau chieu xa
so vdi trUdc luc chieu xa. Thong thudng do la cac men sinh hoc (enzym), cac
protein dac hieu, cac axit nhan v.v...Ham ludng ciia cac hop chat bi giam vi qua
trinh tong hdp va san sinh chung bi kim ham hoac do chung bi phan huy trong
qua trinh chieu xa ma chii yeu la do cac nhom chiic hoa hoc nhu goc amin (NH2),
cacboxyl (COOH), goc SH...bi tach lia khoi cau true ciia phan tii hiiu cd.
- Hoat tinh sinh hoc ciia cac phan tii hiiu cd bi suy giam hoac mat han do
cau true phan tii bi pha vd hoac bi ton thUOng. Ta biet moi phan tii hiiu cO co mot
cau true nhat dinh. Cau true do quyet dinh chiic nang hoat dong cua no. Biic xa
ion hoa tach rdi hoac pha huy cac nhom chiic hoa hoc khoi cau true phan tii lam
cho khong con tac dong sinh hoc dac biet niia.
- Tang ham lUdng mot so' chat co san hoac xuat hien nhiing chat la trong to
chiic sinh hoc. Thong thudng do la nhiing chat co hai, doc cho to chiic sinh hoc. Do
la san pham mdi cua sU phan huy ciia cac phan tii hiiu cd hoac ciia cac phan iing
hoa hoc mdi xay ra do chieu xa. Dien hinh la H 20 2, histamin, v.v...
Cac phan tii hiiu co bi ton thuong, anh hudng den sii phat trien va hoat dong
ciia te bao, giam kha nang hoat dong chiic nang mot so' mo. Mot trong nhting ton
thuong phan tii anh hudng den chiic nang sinh hoc quan trong la ton thudng phan
tii ADN. Tai do co the bi tach bo hoac bi pha huy goc punn. purim idin, goc NH 2,
goc diidng v.v...Cac manh con lai co the chap noi sai lac tao ra cac ADN bat
thudng. Tat ca cac ton thuong do anh hudng trUc tiep den hoat dong di truyen cua
te bao.
321
4.2.2. Ton thuong a muc do te b a o - £)<5 nhay cam phong xa
322
dung cua biic xa len te b&o. N hii v&y sii thay doi dac tinh cua te bao co the xky ra
ca 6 trong nhan vk nguyen sinh ch&'t cua chung sau chieu xa. Trong nhieu trUOng
hdp ngudi ta thay the tich te b&o tang len do co sii hinh thanh cac khoang trong
trong nhan vk trong nguyen sinh ch&'t chung sau chieu xa. Neu bi chieu xa lieu
cao te b&o co the bi pha huy hoan toan.
Cac ton thuong phong xa len te bao co the lam :
- Te bao chet do ton thuong nang cJ nhan va nguyen sinh chat.
- Te bao khong chet nhung khong phan chia duoc.
- Te bao khong phan chia dUOc nhUng so nhiem skc the van tang len gap doi
va trd thanh te bao khong lo.
- Te bao v in phan chia thanh hai te bao m6i nhung co sii roi loan trong co
che di truyen.
Hinh 9.15
Tat ca cac ton thuong cau true vCia neu d tren co the dan den sii huy diet te
bao. “Cai chet” cua te bao nhu vay co the khong xay ra tiic khac ma co khi xav ra
d cac the he sau khi phan chia sinh san. Nhu vay tong so te bao con ton tai sau
chieu xa hoac mot thdi gian nhat dinh sau do se giam hdn luc dau. Trong thiic
nghiem ngUdi ta theo doi so" lUdng te bao hoac vi sinh vat con song sau nhiing lieu
nhat dinh. Neu bieu dien moi tUdng quan giiia lieu chieu (D) tren true hoanh va
so liidng te bao con song (N) sau nhiing lieu do tren true tung chung ta se thu
dUOc do th i nhu tren hinh 9.15.
Do thi tren hinh 9.15 thu dUdc bang thiic nghiem vdi he ddn bao nhu vi sinh
vat la dang do thi ddn gian nhat.
Tiidng tac giiia tia va te bao bi chieu xay ra theo quy luat cua cac hien tudng
ngau nhien. Xac suat tUdng tac xay ra tang len ty le thuan vdi lieu chieu trong
mot pham vi nhat dinh. Nhu vay tren true toa do neu true tung tinh bang gia tri
323
logarit va true hoanh bang gia trj bac nhat) thi do thi thu dUdc se la duong thang
va diidc goi la do thi ly thuyet (A). Tren thiic te ta thu dUdc lai la mot dudng cong
(B). N ha the nghia la de tieu diet dUdc mot liidng te bao nao do. tren thiic te phai
dung mot lieu ldn hdn lieu ly thuyet. Dieu do chiing to da co nhiing tia khong gay
dUdc tac dung diet bao. Tii hinh 9.15 ta suy ra la cang tang lieu chieu cang co mot
so" nhieu tia (hoac nang liidng cua tia) diidc hap thu vao nhung vung khong gay
nen sii tieu huy te bao: tia da khong danh trung dich hoac da danh vao nhiing
vung ma trUdc do da co nhiing tia khac danh trung va tieu diet te bao roi.
Ngiidi ta hinh dung khi chieu mot chum tia vao mot tap hdp te bao thi xac
suat tiidng tac xay ra giong nhii khi ban mot loat dan hu hoa vao mot dam dong:
co ke bi trung vao dau, vao tim va chet ngay, co ke bi thiidng nang do ton thudng
d bung d ngUc va chet sau mot thdi gian, mot so ngiidi "bi thudng nhe roi qua khoi
va co ngUdi khong trung dan. Tii do Lacatxa (Lacassagne) va Honoec (Holweck)
dua ra gia thuyet bia hay con goi la thuyet tam nhay ve qua trinh tac dung cua
phong xa len te bao. Noi dung cd ban cua gia thuyet nay la: moi mot te bao co mot
vung rat nho (khoang 1 /urn 3), d do tap trung nhieu cau true va chiic nang quan
trong cua te bao. Vung do co le nam d nhan te bao va dUdc goi la tam nhay cua te
bao. Neu tam nhay hap thu mot gia tri nang liidng nhat dinh nao do thi bi ton
thudng va keo theo sU tieu huy te bao (te bao chet). Neu gia tri nang liidng do it
hdn thi ton thudng nhe hdn, anh hudng den cac chiic nang cua te bao nhat la chiic
nang sinh san va cai chet co the xay ra d cac the he sau. Neu tia danh trung vung
khac ngoai tam nhay thi ton thudng vdi nhieu miic do khac nhau tuy thuoc gia tri
nang liidng hap thu va vung bi trung quan he it nhieu nhii the nao vdi tam nhay.
Vdi nhiing te bao ddn boi, te bao chi co mot tam nhay, quy luat xac suat ddn
gian va ta thu diidc do thi nhu hinh 9.15. Vdi cac te bao he liidng boi. tam boi, da
boi quy luat dien ra phiic tap hdn nhieu va do thi co dang hinh khac vi moi te bao
do co 2, 3 hoac nhieu tam nhay khac nhau. Cung chinh b&ng con dudng thiic
nghiem ngUdi ta thu dUdc cac dano- do thi khac nhau va bang cach ngoai suy
chung ta tim biet diidc loai te bao nao co bao nhieu tam nhay.
Tii do thi ddn gian nhat d hinh 9.15, ta xac dinh gia tri D0 hoac con co ten la
D 37. D0la lieu ly thuyet tim dUdc tren do thi ma vdi lieu do dang le ra tat ca cac te
bao deu bi huy diet nghia la so" te bao con song sau chieu xa la 0 (D,j). Tuy nhien
neu chieu tii diem do keo ve do thi thuc te thiic nghiem thi ta thay vdi lieu do v in
con khoang 37% te bao con song sot sau chieu xa. Vi vay no con dude goi la D 37.
Nhii vay gia tri D 0 tren do thi ly thuyet hoac D 37 tren do thi thuc nghiem la thudc
do miic do nhay cam cua te bao doi vdi phong xa. Gia tri do cang ldn nghia la cang
phai dung lieu cao mdi diet het dUdc te bao tiic la do nhay cam phong xa cua te
bao do cang thap.
Do nhay cam phong xa cua te bao noi len miic do mat kha nang tai sinh cua
te bao nghia la miic do bi huy diet te bao sau chieu xa. Noi mot cach khac do nhay
cam phong xa cua te bao la kha nang dap iing cua te bao doi vdi tac dung cua tia
phong xa. No ngUdc vdi siic de khang phong xa cua te bao. Gia tri cua do nhay
cam va siic de khang phong xa la so nghich dao cua nhau. Gia tri ve do nhay cam
phong xa thiidng khong cd dinh ma thay doi tuy thuoc rat nhieu yeu td.
324
Ngay tif nam 1906 tren cd sd nghien ciiu b ln g cach chieu tia X. Becgome va
Tribongdo (Bergoni6, Tribondeau) da dua ra dinh luat ve do nhay cam phong xa
te bao.
Cdc tia X tdc dung cang manh len nhiing tebao co kha nang phan chia cang
manh, nhitng te bao cang xa giai doan cuoi cung cua qua trinh phan bao, nhitng
te bao co cau true vd chiic nang cang chita biet hod.
Chinh vi vay ma cac to chiic ung thu (sinh san manh, nhieu te bao non va co
cau true bat thUdng) co do nhay cam phong xa cao hon cac to chiic lanh.
Do nhay cam phong xa cua cac mo, cac loai sinh vat cung khac nhau. Do
nhay cam cao nhat d cac mo tao mau trong tuy xUOng, mo sinh due. Tiep theo la
cac mo niem mac, da, the thuy tinh cua mat. M o lien ket nhu sun xUOng, mach
mau co do nhay cam trung binh. Sau do la cac te bao da biet hoa cua cac phu
tang, mo tuyen noi tiet va cuoi cung cac mo cO, xUOng va than kinh co do nhay
cam phong xa thap nhat.
Chinh vi vay biic xa ion hoa co the gay cac ton thuong khac nhau 6 cac mo
khac nhau tao ra cac trieu chiing khac nhau. Sau day la ton thuong do phong xa 0
mot so mo dac biet.
Bieu hien sdm nhat cua tac dung tia phong xa la thay doi hinh anh cac te
bao tao mau cua tuy xUOng va so' liidng cac te bao trong mau ngoai vi. Trong mau
ngoai vi so' liidng cac te bao mau giam ma trUdc het la te bao dong bach cau nha't
la cac te bao dong lym pho va cuoi cung la dong hong cau. O tuy xUOng sii suy giam
do lai xay ra trUdc het 6 dong hong cau roi sau mdi den dong bach cau. Sii suy
giam cac te bao mau gay nen benh canh suy tuy,giam te bao mau (xanh, yeu),
giam siic de khang cua co the, d l xuat huyet, v.v...
- Bao thai
Mot yeu to' quan trong anh hudng den miic ton thuong d cac mo bao thai la
tuoi cua no. Tuy giai doan phat trien cua bao thai khi bi chieu xa ma cac loai
thuong ton xay ra khac nhau: bao thai chet, quai thai, di tat bam sinh, anh hudng
sii phat trien cua thai nhi. Tat nhien lieu liiOng cung la yeu to' quan trong niia
anh hudng den loai ton thu'Ong ke tren.
Biic xa ion hda cd the tieu diet cac te bao san sinh ra tinh trung d mo sinh
due nam. Ngiidi ta tha'y vdi lieu 5-6 Gy da cd the gay nen chiing vo sinh d nam
gidi. Lieu LD:,0 doi vdi cac nang d buong triin g la 0,1 Gy. Ngoai viec tieu diet cac te
bao d buong triin g gay vo sinh nuf, tac dung sinh hoc cua tia phong xa cd the gay
nen cac roi loan hoocmon cua cac te bao buong triin g va bieu hien bang trieu
chiing roi loan kinh nguyet.
- Da va niem mac
325
Ton thuong da va niem mac thudng xuat hien sau mot thdi ky tiem tang do
2-3 tuan. Hay gap nhat la cac viem dd da va niem mac. Tiep theo do la viem da
kho, loet. Trong viem kho da bi teo, bong, kho vi it tiet mo hoi va bien doi mau sfic
vi tfch nhieu sac to' tren be mat da. Trong viem Udt, cac to chiic da bi loet, co the
bi nhiem trung va hoai tu to chiic xuong cac mo sau hon.
Tuy vi tr i cac niem mac bi ton thuong ma co cac trieu chiing khac nhau:
niem mac da day, ruot, dudng ho hap v.v... Trong niem mac thudng co tuyen bai
tiet. Ton thuong niem mac lam anh hudng den viec san sinh cac dich do cac tuyen
dam dUOng nhu cac dich d da day va ruot. Vdi lieu ldn co the gay ra cac vet loet d
da day, ruot doi hdi phai dieu tri ngoai khoa. Mot dieu dang lUu y la ton thuong
viem loet giac mac m it, due the thuy tinh do tia phong xa gay nen hau qua mil
loa cho ngudi bi chieu xa.
Benh phong xa cap tfnh xay ra khi cO the bi chieu toan than mot lieu ldn
hoac nhiing lieu khong ldn lam nhung chieu lien tiep trong mot thdi gian ngln.
Vdi sU tien bo cua cong tac an toan phong xa nhu hien nay, benh phong xa cap
thudng hiem xay ra. Benh co the gap d hai tinh huo'ng: tai nan hat nhan va dieu
tri phong xa qua lieu.
Benh phong xa man tfnh xuat hien khi co the bi chieu nhiing lieu xa nho
trong mot thdi gian dai. Benh co the gap d nhting ngudi do nghe nghiep phai
thudng xuyen tiep xue vdi phong xa.
De chan doan benh phong xa. viec xac dinh lieu chieu co y nghia quyet dinh.
Ngoai ra co the dua vao benh canh lam sang, cac trieu chiing huyet hoc. tien su
tiep xue vdi phong xa (lieu tfch luy, tfnh chat cong viec, dang tiep xue. tham men
cong tac phong xa,...), cac ton thudng d da. mem mac, nhung thay doi trong xet
nghiem mau va cd quan tao mau, xet nghiem te bao,... Doi vdi nhiem xa trong can
xac dinh them lieu toan than, do hoat tfnh cac chat thai hay dich sinh hoc nhu
nUdc tieu, phan , mau. mo hoi, do khf thd ra, do mot so cd quan xung veu nhii
tuyen giap... Bang 9.1. cho biet cac the khac nhau do cua benh nhiem xa cap.
326
Bang 9.1. Cac the lam sang cua benh nhiem xa cap
The tuy xuong nang 4.0 -5- 6,0 Suy giam te bao mau. Non mifa, Doi hoi dieu tri tich ci/c ke
ia chay. ca ghep tuy xuong
The tieu hoa 6.0 -?■ 10,0
Non mira, ia chay, xuat huyet. Choang va co the chet
The than kinh tren 10, sau vai tuan.
Viem da cap. Roi loan dinh
hudng, choang. Chet sau vai ngay.
Doi vdi tac dung cua tia phong xa len toan cO the khong the khong noi den
tac dung gay ung thu. Ung thu co the xuat hien sdm hoac muon sau khi chieu mot
lieu ldn hoac do tac dung cua nhieu lieu nho nhung lap di lap lai. Trong thuc te
ngifdi ta da quan sat thay nhiing benh nhan bi ung thu do nghe nghiep nhu ung
thu da d cac bac si chuyen khoa X quang, ung thu phoi 0 nhiing ngudi lam viec d
ham md, ung thu xUOng d nhiing ngudi dung bot ve co chiia phospho phong xa.
Benh mau trang la mot the lam sang cua benh ung thu gap do biic xa ion hoa gay
• , / 9 9
ra do cac vu tai bien hat nhan (TrecnobUn chang han), cac vu no hat nhan do bom
nguyen tii d Nhat Ban trong dai chien the gidi lan th ii 2. Cho den nay chua hieu
ro cO che gay ung thu do cac biic xa ion hoa. Ve cO che gay ung thu noi chung, hien
nay ton tai 2 gia thuyet: gia thuyet ve dot bien gen va gia thuyet ve virut. Tia
phong xa co the da tang xac suat dot bien gen trong te bao bi chieu xa hoac da
kich thich tac dung gay ung thu cua cac viru t dac hieu tai do. Rat kho xac dinh
lieu liiOng gay ung thu trong thuc te. Tuy vay hau nhu mpi ngudi deu nhan manh
den dac diem ton tai mot giai doan ung thu tiem tang chua phat ra ngoai. Giai
doan do co the keo dai den 30 nam. Rieng do! vdi benh mau trang giai doan tiem
tang thudng ngan hdn.
4.3. Cac yeu to anh hucfng den hieu urng sinh hoc cua burc xa ion hoa
4.3.1. Anh hi/ang cua ban chat va nang Iwang tia
Tac dung sinh hoc cua chum tia phu thuoc vao so liiOng cac cap ion hoa duoc
tao ra trong to chiic sinh hoc khi tUOng tac. Kha nang ion hoa do tuy thuoc loai tia
(ban chat tia): tia X, tia gamma, beta, anpha va vao nang liiOng cua tia. Trong vat
ly hoc, dai liidng he so truyen nang liidng LET (linear energy transfer) dien dat
kha nang ion hoa cua tia phong xa. Gia tri LET cang ldn th i so' ion dUOc tao ra
cang nhieu, tac dung sinh hoc cua tia cang ldn.
Bang 9.2. Anh hiidng cua ban chat va nang luong tia vao tac dung sinh hoc
Loai tia phong xa
Gia trj LET Tac dung sinh hoc
(keV/ / j m )
327
Cac gia tri d bang 9.2. cho ta thay r5 tac dung cua cac loai tia phong xa v&o
hieu iing sinh hoc.
Ngoai ra cac loai tia phong xa khac nhau lai co kha nang xuven sau qua to
chiic khac nhau. Tia gamma va tia X co the tac dung vao cac to chiic sau trong luc
do tia beta, anpha chi co tac dung d cac td chiic nong.
Cung mot loai tia, nhUng nang liidng tia cang ldn thi kha nang xuyen sau
cang nhieu va gia tri LET cua no cang ldn, do vay tac dung sinh hoc cua cac tia do
cung khac nhau.
4.3.2. Tac dung cua lieu Itfcrng, suat lieu va yeu to thdi gian
Lieu chieu la yeu to' quan trong nhat quyet dinh tinh chat va cac ton thudng
sau chieu xa. Lieu cang ldn, ton thudng cang nang va cang xuat hien sdm.
Ro rang la hieu suat sinh hoc cua chum tia tuy thuoc nang ludng to chiic
hap thu dUdc tif chum tia. Nhu vay lieu liidng la yeu to rat quan trong quyet dinh
tinh chat va miic do ton thudng.
Tuy vay phoi hdp vdi anh hudng cua lieu liidng, yeu to' thdi gian cung co mot
vai tro quan trong. ThUc nghiem cho tha'y: neu chieu toan than chuot mot lieu 25r
ta khong quan sat tha'y ton thudng gi. Neu lieu do tiep tuc lien tuc trong 10 ngay
thi den ngay cuoi cung xuat hien cac trieu chiing nhu chieu mot lan vdi lieu liidng
250r. Neu giam sua't lieu xuo'ng 5 r/l lan thi phai sau 60 lan chieu mdi tha'y ton
thudng do. Nhu vay la co hien tUdng tich luy lieu trong cd the chuot de cuoi cung
ton thudng xuat hien do mot lieu tong cong.
NhUng neu giam sua't lieu xuo'ng 3 r/l lan hoac tot hdn lr/1 lan thi khong
tha'y ton thUdng xuat hien du lieu tong cong van len tdi 250r-f300r. Nhu vay vdi
cung mot lieu liidng nhUng neu chia nhd ra va rai ra trong mot thdi gian dai thi
tac dung sinh hoc giam di. Do la anh hudng cua thdi gian hay con goi la yeu to'
thdi gian. NgUdi ta cho rang thdi gian giiia cac sua't lieu da tao cd hoi cho cac to
chiic sinh hoc khac phuc va boi bo trd lai cac ton thudng trUdc do. Sua't lieu cang
nhd va thdi gian giiia cac lan chieu cang dai th i ton thudng cang It va kha nang
hoi phuc cang ldn de co the khong xuat hien nhiing ton thudng da co hoac chi xuat
hien sau mot tong lieu ldn hdn.
Tuy muc dich cong viec, tuy mo va do'i tUdng chieu ma ngudi ta lua chon lieu
liidng tong cong, sua't lieu va thdi gian cach quang giiia hai lan chieu cho thich
hdp trong cong viec thuc te.
Vdi cung mot lieu ha'p thu nhu nhau. thdi gian chieu keo dai se lam giam
hieu iing sinh hoc ciia biic xa. Nguyen nhan nay dUdc giai thich b ln g kha nang
phuc hoi ciia cd the d nhiing miic lieu khac nhau. Vdi nhiing sua't lieu nhd. toe do
phat trien cac ton thudng dude can blng vdi miic do hoi phuc ciia cd the. Neu tang
suat lieu len thi qua trin h hoi phuc giam xuong, miic ton thUdng tang len. hieu
iing sinh hoc cung tang len.
Trong dieu tri bln g chieu xa, de dat dUdc mot tac dung dieu tri dinh trUdc
can phai cd mot tong lieu tich luy dii ldn va nhiing sua't lieu thich hdp neu thdi
gian chieu keo dai.
328
4.3.3. Anh hudng cua moi trudng chieu
- Dien tich chieu
Miic do ton thudng sau chieu xa con phu thuoc rat nhieu vao dien tich chieu,
chieu mot phan (chieu cuc bo) hay toan bo cd the. Lieu tu vong khi chieu xa toan
than thudng thap hdn nhieu so vdi chieu xa cuc bo.
Vi du: Lieu 6 Gy chi lam do da neu chieu cuc bo, nhung la lieu LD 50/30
(lieu gay tu vong 50% so cac the bi chieu trong vong 30 ngay d lu sau chieu xa).
Dieu nay co the do khi chieu xa toan than cac ton thudng nhe d cac cd quan khac
nhau trong cd the hdp nhat lai va tao ra cac hoi chiing cua chieu xa cap.
- Hieu iing nhiet do
Giam nhiet do se lam giam tac dung cua biic xa ion hoa. Hien tUdng nay
dUdc giai thich la khi nhiet do xuo'ng thap, toe do van chuyen cac goc tu do (dUdc
tao len do xa phan cac phan tii nUdc) tdi cac phan tii sinh hoc giam xuo'ng, d in
den giam so' phan tu sinh hoc bi ton thudng do chieu xa. Hieu iing nay rat co y
nghia trong thiic te. NgUdi ta da ap dung ki thuat xa tri trong dieu kien tang
nhiet do va de bao quan cac che pham sinh hoc co gan phong xa ngUdi ta da ha
nhiet do den miic dong bang de giam cd che tac dung gian tiep cua biic xa.
- Hieu iing oxy
Do nhay cam phong xa cua sinh vat tang theo nong do oxy, giam khi oxy
giam. Khi tang nong do oxy, liidng H 0 2, H20 2 tao ra cang nhieu da lam tang so
cac phan tii sinh hoc bi ton thudng do chieu xa.
Hieu ling oxy tang dan den gia tri oxy d dieu kien binh thudng trong khong
khi (21%), sau do co tang cao hdn thi hieu iing nay cung khong con tac dung niia.
Hieu iing oxy the hien ro net d nhiing biic xa co kha nang ion hoa tha'p, vdi nhiing
biic xa co kha nang ion hoa cao nhu a, proton thi hieu iing nay bieu hien rat it
hoac khong bieu hien.
- Ham liidng nUdc
Ham liidng nUdc cang ldn thi cac goc tu do dUdc tao ra cang nhieu, so cac goc
tu do tac dong len phan tii sinh hoc cang tang do do hieu iing sinh hoc cung tang
len.
Bang 9.3. Dap iing lieu - hieu iing sau chieu xa toan than
Lieu Hieu umg
%
Khong co dau hieu ton thUdng tren lam sang. Tang sai lac nhiem sac the co the phat
0,1 Gy
hien duoc.
1 Gy Xuat hien benh nhiem xa trong so 5-7% ca the sau chieu xa.
Rung long, toe, due thuy tinh the, giam bach cau, xuat hien ban do tren da. Benh nhiem
2-3 Gy
xa gap 6 hau het cac doi tuong bi chieu. TCr vong 10-30% so ca the sau chieu xa.
Giam bach cau nghiem trong, ban xuat huyet, xuat huyet, nhiem khuan, rung long, toe.
3-5 Gy
T ii vong 50% so cac the sau chieu xa.
Vo sinh lau dai 6 ca nam va nCr. TCr vong hon 50% so ca the bi chieu, tham tri ca nhiing
6 Gy trudng hop duoc dieu tri tot nhat.
329
- Cac chat bao ve
Qua nghien ciiu ngiidi ta thay rang co mot so chat khi dua vao cd the bj
chieu co tac dung lam giam hieu iing cua biic xa ion hoa. Nam 1942 Deili la ngUdi
dau tien nhan thay thioure co tac dung chong phong xa. Sau do mot so chat khac
nhii cystein, MEA (mercaptoethylamin),... cung dUdc chiing minh co tac dung
chong phong xa. Ngay nay ngudi ta con tim dUdc nhieu chat co nguon goc tii dong,
thiic vat, cung co tac dung nhu tren. Tuy nhien cho den nay cd che tac dung cua
chung van chua dUdc giai thich day du.
4.4.1. Nhung nguon chieu xa anh hudng den con ngudi - Lieu tdi da cho phep
Cd the con ngudi co the bj chieu xa tii ben ngoai. Do la cac tia co kha nang
dam xuyen ldn nhu tia X, tia gamma, chum hat neutron, chiim tia beta ciing,v.v...
Cac dong vj phong xa cung co the bang nhieu cach khac nhau lot vao ben trong cd
the tao ra nguon chieu xa ngay tii ben trong cd the. Cac nguon xa do xuat phat tii
cac nguon phong xa tii nhien va nguon xa nhan tao.
Nguon phat xa nhan tao la biic xa ion hoa phat ra tif cac nguon phat tia X
dung trong y te va cong nghiep, tii sii o nhiem moi trudng do con ngUdi sii dung
cac nguon phong xa hd nhu 131I, 60Co v.v... hoac tii cac can ba cua cac voi no hat
nhan thi nghiem nhu 13'Cs, 90Sr, 89Sr,v.v... Lieu liidng gay ra do nguon phong xa
nhan tao rat khac nhau, tuy thuoc tiing ndi, tiing ngUdi vdi cac nganh nghe va
cong viec khac nhau.
Khuyen cao mdi nhat cua Uy ban an toan biic xa quoc te la vao nam 1990,
quy djnh lieu toi da cho phep cua nhan vien biic xa la 20 mSv/nam va cho dan
chung la 1 mSv/nam. Quy djnh cua Viet Nam cung nhu vay.
330
Gidi han lieu khong khac nhau cho ca nam va nut. Phu nii co thai hoac dang
cho con bu khong tiep xue vdi nguon phong xa hd. Lieu gidi han trong suot thdi
gian co thai la 2 mSv.
- Chieu xa vdi ddn cit
Lieu gidi han la 1 mSv/nam. Trong nhiing trUdng hdp dac biet co the chap
nhan tang lieu trong mot nam duy nhat trong vong 5 nam nhiing van phai dam
bao lieu trung binh la 1 mSv/nam.
Cac tieu chuan cd ban diidc thiet lap lien quan tdi chieu xa ngoai cd the.
Trong triidng hdp co nguy cd chieu xa trong, ben canh cac tieu chuan cO ban can
xac lap mot so' tieu chuan th ii cap. Cac tieu chuan th ii cap la nong do toi da cho
phep (NDTDCP). De tinh NDTDCP can phai xac dinh nguon xa, dudng tham
nhap cac chat phong xa vao trong cd the, xac lap cac dac triing cua cd the ngUdi
hay mot so' cd quan dac hieu nao do.
4.4.3. Cac bien phap chu yeu de dam bao an toan phong xa
4.4.3.1. Cac phi/eng phap bao ve khi lam viec vdi nguon bifc xa kin
Nguon biic xa kin la nguon co ket cau kin va chac chan khong de chat phong
xa cua nguon lot ra moi triidng ben ngoai khi sii dung, bao quan va ngay ca khi
van chuyen.
Cac nguon biic xa kin dung trong y te nhii may chup chieu X quang, cac
nguon Co-60, Cs-137, kim Radi dung de dieu tr i cac kho'i u...
T ii dinh nghia tren ta tha'y rang nhan vien lam viec vdi nguon kin chi co the
bi chieu ngoai, vi vay moi bien phap bao ve deu diidc dat ra trong dieu kien do.
- Bao ve bang ru t ngan thdi gian tiep xue:
Rut ngan thdi gian tiep xue vdi phong xa la bien phap ddn gian nhung rat co
hieu qua de giam lieu chieu. Thao nghe la yeu to' quan trong de giam thdi gian
tiep xue vdi phong xa. Muon vay nhan vien phai luyen tap thao tac rat thanh thao
va chuan bi kl lUdng trUdc khi bat dau mot cong viec co tiep xue vdi phong xa. Doi
vdi mot thao tac mdi nen tap trUdc vdi mo hinh khong phong xa cho den miic
thanh thao mdi bat dau lam vdi phong xa. Trong chup chieu X quang, co the giam
lieu chieu cho ca nhan vien va benh nhan neu phong X quang thiic sii toi va thay
thuoc trUdc do da ngoi trong phong du lau de mat thich nghi vdi bong toi.
Vdi cac chat thai phong xa co nguon lUu giti chd den luc hoat tinh xuo'ng den
miic an toan mdi xu' li.
- Bao ve bang tang khoang cach vdi nguon xa:
Tang khoang cach tu: nguon tdi ngUdi lam viec cung la mot bien phap ddn
gian va dang tin cay. De tang khoang cach ngUdi ta thUdng dung cac bien phap
sau: sii dung cap dai, thao tac tif xa. Trong nhiing cd sd dac biet co sii dung nguon
phong xa co hoat tinh cao, ngUdi ta thudng dung ngUdi may hoac cac thiet bi dieu
khien tii dong.
331
- Bao ve bang che chan:
Khi khong the keo dai khoang cach hdn nuta hoac mot bien phap dung
khoang cach khong du ngUdi ta thudng dung cac tam chan de hap thu mot phln
nang liidng cua biic xa. Theo cong dung, tam chan chia lam 5 loai:
+ Tam ch in dang binh chiia chu yeu dung de bao quan va van chuyen chat
phong xa trong trang thai khong lam viec, khi muon chuyen sang trang thai lam
viec, mot ciia so cua binh chiia dUdc md ra b ln g mot thiet bi dieu khien tii xa.
+ Tam ch in la mot thiet bi (glove box, hoot) bao boc toan bo nguon phat
trong trang thai lam viec co tac dung che chan de cong suat lieu ben ngoai khong
vUdt qua miic cho phep.
+ Tam ch in di dong dung de bao ve cho lam viec cua nhan vien va thudng di
chuyen dUdc trong mot vung nhat dinh (vi du: Tam chan di dong cua bac si X
quang).
+ Tam ch in la mot bo phan cua cac cong trin h xay dung: tUdng, trln , ciia
nha dUdc thiet ke dac biet de bao ve cho cac vung lan can.
+ Tam ch in bao hiem ca nhan nhu ao giap, kinh chi, quan ao, gang tay, ung
pha chi dung de bao ve cho nhan vien va benh nhan trong qua trin h chan doan va
dieu tri bang phong xa.
Vdi tia X va gamma, nguyen lieu tot nhat la chi. Nhung de giam gia thanh
ngUdi ta co the dung nhiing vat lieu re hdn nhu gang, be tong, be tong tron barit,
be tong cot sat. Ngay ca nUdc va gach cung co the dUdc dung de can tia.
Vdi biic xa beta, vat lieu thudng dUdc dung d day la thuy tinh thudng, thuy
tinh hiiu cd pha chi, chat deo, nhom.
Doi vdi nguon neutron manh can cac vat lieu cd chiia mot so ldn nguyen tii
hydro (betong, nUdc) hoac Bor, cadmi, chi va betong.
Cong suat lieu va cac dang biic xa quyet dinh chieu day va nguyen lieu cua
man chan. Khi lua chon nguyen lieu can phai phan tich den ca 3 yeu to": cong
nghe, an toan va gia ca.
4.4.3.2. Cac nguyen t$c bao ve khi lam viec vdi nguon phong xa hd
\
Nguon phong xa hd la nguon ma chat phong xa cd the lam o nhiem moi
trUdng khi sii dung.
Nhan vien lam viec vdi nguon phong xa hd khong nhiing bi chieu ngoai ma
con cd nguy cd bi chieu trong do cac chat phong xa cd the tham nhap vao cd the
qua 3 con dudng: ho hap, tieu hoa, da. Vi vay khi lam viec vdi nguon phong xa hd
phai thiic hien ca 2 bien phap: an toan chong chieu ngoai va an toan chong chieu
trong. Do vay can thuc hien tat ca cac bien phap bao ve nhu khi lam viec vdi nguon
phong xa kin. Ngoai ra do cd kha nang rdi vai, day rdt chat phong xa nen con can chu
y them cac bien phap sau day:
- Phan vung lam viec:
332
Phan vung lam viec la bien phap n hlm cach li cong viec co tiep xue vdi
phong xa khoi nhiing cong viec co chiic nang khac.
Vung lam viec trong cd sd co sii dung chat phong xa hd d U d c phan theo
nguyen tic : lieu phong xa giam dan tii trong ra ngoai hoac tii dudi len tren neu cd
sd cd nhieu ting.
- Thong khf:
Thong khf tot nham gifl cho ndi lam viec cd hoat tfnh phong xa thap.
Nguyen tac chung la khong khf thoi tii ndi cd hoat tfnh cao den ndi cd hoat tfnh
thap. Cd the ket hdp thong khf vdi loc khf de giii bui va loc cac khf cd hoat tfnh
phong xa. Thong thudng la cac tu hot trong cac Labo.
- Thudng xuyen kiem tra o nhiem phong xa:
+ Do o nhiem be mat lam viec:
De kiem tra nhiem xa ngUdi ta dung cac detector GM, nhap nhay, buong ion
hoa... ra tren be mat lam viec vdi cac chat phong xa. Vdi biic xa a may ra khong
dUdc cao qua 5mm va di chuyen khong nhanh hdn 15cm/giay, vdi biic xa (3 khoang
cach dd la 2,5 - 5 cm vdi to'c do 10 - 15 cm/giay.
+ Do nhiem xa cd the:
Do nhiem xa ngoai: dung may phat hien phong xa ra tren quan, ao va ngoai
da.
Do nhiem xa trong bang phudng phap trUc tiep hay gian tiep.
* PhUdng phap triic tiep: bang may dem toan than.
* PhUdng phap gian tiep: bang viec do hoat tfnh cac vat p him sinh hoc: nhu
mau, nUdc tieu, md hdi, nUdc mui, ddm , khf thd ra...
- Xii If cac chat thai phong xa:
Muon dam bao dUdc sii trong sach cua moi trUdng ve mat phong xa, mot
trong van de dUdc dac biet quan tam la xU If cac chat thai phong xa. Trong y te cd
2 loai chat thai:
+ Chat thai ran: gom ong kim tiem dung mot lan, cac do thuy tinh dung chat
phong xa bi vd, giav, bong dung de tham cac dung dich phong xa day vai trong khi
pha che lieu.
+ Cac chat thai long: cac dung dich dUdc chat phong xa thifa, nUdc rUa cac
dung cu cd chiia phong xa, chat thai cua benh nhan chan doan hay dieu tri vdi dUdc
chat phong xa, chat non cua benh nhan, nUdc giat do vai bi nhiem phong xa....
Cac chat thai ran dUdc thu gom trong cac bao bi bang chat deo v a hang ngay
dUa vao be thai. Cac be thai nay dUdc xay cat tai mot noi r i e n g b ie t . dUdc c h e c h a n
va bao ve chd phan ra phong xa den miic quy dinh, sau dd dUdc t h a i ra m o i trU d n g
nhu rac thiidng.
Chat thai long trong chan doan va dieu tri vdi lieu 15 mCi cd the dua thang
vao he thong cong thai cua thanh pho. TrUdng hdp vdi lieu dac biet cao nhu trong
333
dieu tri ung thu giap blng 1-131 phai dung ho xi c6 c&'u true dSe biet de xu If
rieng.
Doi vdi cdc nhan vien bite xa
Do la nhiing ngUdi thudng xuyen phai tiep xue vdi nguon biic xa c in ap dung
nhiing bien phap sau day de han che lieu n hilm v& de phong cac riii ro.
- ThUc hien day du cac noi quy ve sinh ca nhan:
- Khi lam viec phai sii dung phUdng tien phong ho ca nhan nhu q uin ao
phong ho, mu, gang tay, ao chi, tap de chi phu hdp vdi tiing loai cong viec.
- Tuan thu cac quy dinh ve an toan biic xa.
- Khong diing mom hut pipet phong xa.
- Khong hut thuoc, an uong, trang diem trong phong lam viec co chiia chat
phong xa
- TrUdc khi ra khoi ndi lam viec vdi chat phdng xa, phai kiem tra nhiem ban
phong xa d tay, q u in ad. NgUdi bi nhiem ban phong xa phai tay xa theo quy dinh.
- Theo doi lieu chieu ca nhan:
Viec theo doi lieu chieu ca nhan thudng xuyen la viec lam c in thiet va rat
quan trong giup cho viec theo doi lieu chieu thuc te cua tiing ngUdi cung nhu tao
mot cam giac an toan, yen tam khi lam viec vdi phong xa. Lieu chieu ca nhan
dUdc xac dinh hang thang hoac hang quy va tinh lieu tich luy cho ca nam, cho
suot qua trin h lam viec vdi biic xa. Tuy tiing loai biic xa ma ngUdi ta co the diing
cac loai lieu liidng ke khac nhau. Cac loai thudng dUdc sii dung la:
+ Lieu ke dung phim. Hieu iing lam den phim anh cua biic xa da dUdc sii
dung de do lieu biic xa. Phim do lieu ca nhan co the dung de do biic xa v6i giai do
tii 0,1 mSv-lOSv.
+ But do lieu ca nhan (lieu ke dung sdi thach anh): ban chat la mot buong
ion hoa nho, dUdc nap dien trUclc khi do lieu biic xa. Su xe dich cua sdi thach anh
quan sat dUdc ti le thuan vdi lieu chieu. Co cac loai but do lieu tii 0 - 2 mGy;
0-50 mGy; 0-100 mGy.
+ Lieu ke nhiet phat quang. Nhiing cau true dac biet trong tinh the
CaS04(Mn), CaF2(Mn) LjF da trd thanh trung tam huynh quang dudi tac dung
cua biic xa ion hoa. Kich thich cac trung tam nay bang nhiet ngUdi ta thu dUdc
mot photon phat quang ti le vdi lieu biic xa dUdc hap thu. Do vay ngUdi ta da tao
ra ki thuat do lieu bang hieu iing nhiet phat quang. Pham vi xac dinh cua loai
nay tii 0,1 mSv - 100 mSv.
- Kiem tra siic khoe dinh ky:
Tat ca nhan vien dUdc tuyen chon vao lam cac cong viec biic xa va nhan vien
lam viec thudng xuyen vdi biic xa phai dUdc kiem tra siic khoe dinh ky.
334
Muc dich cua viec kiem tra \k tranh dua nhiing ngudi khong phu hop ve siic
khoe vho l&m cong viec c6 tiep xue vdi phong xa va ngan chan cac tai nan phong
xa do thieu siic khoe.
An toan cho benh nh&n
Bao ve benh nhan trong chan doan va dieu tri blng biic xa rat cin dUdc
quan tam. Muc tieu chinh la tranh cho benh nhan bi chieu xa khong c in thiet va
han che lieu d miic th lp nh&'t nhUng v in dam bao dUdc yeu cau chin doan va dieu
tri. De dat dUdc muc tieu tren c in phai tuan thu 3 nguyen tac sau day:
- Chi dinh dung:
+ Moi phudng phap chan doan va dieu tri bln g biic xa phai duoc chi dinh bdi
cac thay thuoc phong xa va phai can nhac ki ludng xem co thiic su cin thiet khong
dua tren viec so sanh vdi cac phudng phap khac ve Idi ich va thiet hai. Khi co 2
phudng phap chan doan va dieu tri cung dua den mot ket qua nhu nhau thi khong
dung phudng phap phong xa.
+ Tham khao nhiing thong tin lan kham trUdc de tranh nhiing kiem tra bo
sung khong can thiet.
+ Tranh dung chat phong xa cho phu nii co thai, nghi co thai hoac dang cho
con bu tru: khi co chi dinh lam sang bat buoc. Trong trUdng hdp do phai sii dung
cac bien phap can thiet de giam lieu toi thieu cho thai nhi.
+ Chi dung dUOc chat phong xa de chan doan va dieu tri cho tre em khi
khong co cac phudng phap khac thay the va hoat tinh phong xa phai giam theo
quy dinh.
- Tan giam lieu chieu:
Trong moi trUdng hdp phai chu y giam lieu chieu cho benh nhan d miic thap
nhat nhung van dat dUdc muc dich kham chiia benh. De giam lieu chieu cho benh
nhan co 3 cach:
+ May moc thiet bi chup chieu phai dam bao cac thong so" ve ky thuat. Cac
may the he mdi co chat liidng hinh anh cao hdn va benh nhan se phai chiu mot
lieu chieu thap hdn.
+ Dam bao chat liidng cac phim chup de dua ra cac thong tin chinh xac,
tranh cho benh nhan phai chup nhieu lan.
+ Khu tru trUOng nhin trong chup chieu d miic toi thieu can thiet la mot
bien phap rat co hieu qua trong viec giam lieu chieu vo ich cho benh nhan.
B a o v e m d i tri/cmg:
335
co the keo dai vai chuc nam va roi xuo'ng mat dat tuy thuoc vao cac vu no va cac
dieu kien cua khi hau.
+ Oac cd sd khai thac va sii dung nguyen lieu hat nhan (cac mo khai thac
Uran, nha may lam sach, nha may lam giau, nha may che bien nguyen lieu hat
nhan). Trong san xuat, cac cO sd nay lam o nhiem nude, dat va ca khong khi.
+ Cac cd quan, xi nghiep, phong th i nghiem, benh vien sii dung dong vi
phdng xa. Cac chat thai cua cac cd sd nay cd the ton tai dudi dang khi. long, ran.
- Bien phap bao ve moi trUOng:
+ Su dung cong nghe san xuat hien dai, dam bao tao ra mot liidng chat thai
toi thieu va han che den miic thap nhat sii tham thau cac chat phdng xa ra moi
trUOng ben ngoai.
+ Lam vo hai: tap trung, bao quan va xii 11 dung dan chat thai phdng xa.
+ Thiic hien cac bien phap to chiic, ve sinh va phan vung lam viec.
336
Bai 10
»
MOT SO ONG DONG PHO BIEN COA VAT LY
KY THOAT TRONG NGANH Y
MUC
• TIEU HOC
• TAP
•
1. Ve dUdc dUdng truyen cua cac tia sang tao thanh anh cua mot vat nho
qua kinh hien vi trUOng sang va trinh bay dUdc cach md rong kha nang
phan ly cua kinh hien vi.
2. Trinh bay dUdc nguyen ly cua phudng phap phan tich dinh tinh va dinh
liidng cac chat bang quang pho hap thu phan tu.
3. Giai thich dUdc qua trinh tao tia X, sU hinh thanh anh trong chup bang
tia X va cong hudng tu: hat nhan.
4. Trinh bay dUdc nguyen ly iing dung dong vi phong xa trong y hoc.
337
cua A, B se trung nhau va se cung kich thich len mot te bao th in kinh thi giac,
m it khong phan ly dUdc A va B.
Muon nhin dUdc cac vat co kich thudc qua b6 phai dung dung cu phong dai
anh vat. Tac dung cua dung cu phong dai thuc chat la lam t&ng goc nhin vat, m it
se quan sat anh cua vat diidi goc nhin ldn hdn.
Sau day ta se xem dung cu phong dai ddn gian nhat la kinh lup giup t&ng
goc nhin v&t nhu the nao trong th i du sau. Mot vat AB co kich thudc kha b6 dat
cach m it mot khoang toi thieu bang l0 = 25cm (doi vdi mat binh thUdng) nhung
goc nhin a0 v in nho nen nhin vat khong ro. Ta khong the tang goc nhin bln g cach
dat v&t sat m it hdn. Neu dat trUdc mat mot thau kinh hoi tu L (kinh lup) c6 tieu
cU / kha nho va dat vat sao cho AB n lm trong khoang tieu cu OF cua L nhu trong
hinh ve. Luc do m it se quan sat anh ao A ^ cua AB dudi goc nhin a > a0 (hinh
10.1). L dat d vi tr i thich hdp de cho AjBj co vi tr i n lm ngoai khoang cach nhin toi
thieu 10 = 25cm, cang xa m it cang dd moi. Luu y rin g khi AB tien d in den tieu cii
F thi anh AjBj se tien dan ra xa vo cung va do dai A jB j cung ldn d in den vo cung,
trong khi do goc nhin a van coi nhu khong thay doi. De y rang, vi mat dat sat
kinh nen a = A^OB^ = AOB , ma AOB thi g in nhu co dinh.
Nhu vay tac dung cua kinh lup khong diia tren sU tang chieu dai cua anh so
A B
vdi vat tiic la ty so' ——- khong co y nghia. Van de la 6 cho mat da co the nhin
AB
dUdc vat AB d khoang cach gan hdn nhieu so vdi khoang cach nhin toi thieu, d day
OA a OF - f < l0. K i hieu A0B0, A B la anh cua AB tren vong mac trong hai
trUdng hdp nhu tren hinh 10.1. Do phong dai k cua kinh lup va cung co y nghia la
do phdng dai goc dUdc tinh nhu sau:
A B tga I I
k = —t—r = ------ = — , tii do ta co k= — (10.1)
A0B0 tga0 f f
1.2.1. Cau tao cua kinh hien vi quang hoc trwdng sang
•>
Kinh hien vi cd hai bo phan chinh la vat kinh va th i kinh. Hai bo phan nay
mac du phiic tap, gom nhieu thau kinh nhung cung chi cd tac dung nhu hai thau
kinh hoi tu. Vat kinh va th i kinh dUdc dat cach nhau mot khoang d khdng thay
doi dUdc va rat ldn so vdi tieu cu cua chung. Tren hinh 10.2 bieu dien sd do mot
KHVQHTS dac trUng
Vat kinh la mot he thau kinh da dUdc kh ii quang sai to't, tieu cU nho. Ca vat
kinh va thi kinh deu cd tieu cU be. va chung dUdc lip d hai d lu o'ng kinh hien vi.
Tuy nhien de thuan tien cho ngUdi quan sat tren kinh hien vi, true cua thi kinh
va true cua vat kinh dUdc lam lech vdi nhau mot goc. De lam dUdc dieu dd ngUdi
ta bd tr i mot lang kinh phan xa toan p h ln guia vat kinh va thi kinh cd tac dung
lam lech phudng truyen cua cac tia sang (hinh 10.2). Ngoai vat kinh va thj kinh
ra con cd bo phan tu quang tap trung anh sang chieu vao vat. Bo phan nav co the
338
ddn gian 1& mot gUdng c lu lom. Tuy
theo tting do'i tUdng nghien ciiu ngiidi
ta sii dung cac nguon sang S khac
nhau chieu v&o vat.
T&'t ca cac loai kinh hien vi do
deu hoan toan giong nhau ve nguyen
ly cau tao. Trong y hoc, KHV quang
hoc trUOng sang (sii dung nguon sang
phat ra anh sang trang) dtidc sii dung
rong rai.
Hinh 10.3
Vi tr i tuong doi ciia AB va Fj phai thich hdp de sao cho anh A ^ rdi vao
trong khoang tieu cu cua thi kinh L2 (xem hinh ve 10.3). Khi dd L, tao nen anh ao
339
A2B2cua A,B! ma mat dat sat th i kinh m6i co the quan sat dUdc. Nhu v&y th i kinh
L2 co tac dung tUdng tu nhu mot kinh lup (xem lai hinh 10.1).
De cho mat khi quan sat dd cang thang ngUdi ta thudng phai di chuyen mam
kinh (dat vat khao sat) sao cho vat AB cach tieu cii Fj mot khoang cach thich hdp
de AjBj rdi gan nhu dung tieu diem F2cua th i kinh, anh A2B2 khi do dudng nhu
n lm d xa vo cUc (hinh 10.4). Goc nhin anh A2B2 trong khi do v in coi nhu khong
thay doi (xem 1.1)
K i = AA ^ °\A\ = A
V AB 0,A f
340
1.3.1.3. Dd phdng dai cua kinh hiSn vi
D o phong dai K cua kmh hien vi (doi khi con d u o c goi la so" boi giac G) d u o c
tfnh theo cong thiic sau:
tgcc
K = ( 10 .2)
tga o
trong do a0 la goc quan sat vat bang mat tran khi vat dat cach mat khoang
each nhin toi thieu l0, a la goc quan sat vat qua kmh hien vi. De chiing minh dUdc
rin g K = K v.K t
A./p
K = (10.3)
J f: f J 2
fj va f2 cang nho do boi giac cua kfnh cang ldn, nhung neu lam f u f2 nho qua
thi anh hudng cua hien tUdng nhieu xa se manh ma dan tdi giam kha nang phan
ly cua kfnh.
Mot kfnh hien vi thudng cd mot sd" vat kfnh Nva thi kfnh
9
cd do phdng dai■) dai
va do boi giac khac nhau cho phep thiic hien nhieu cach td hop khac nhau de dat
dUdc do phdng dai chung cua kfnh hien vi khac nhau. Chang han kfnh hien vi
sinh hoc cd cac vat kfnh 8 \ 40x, 90x va cac th i kfnh 7X, 10x va 15x se co cac so boi
giac tii 56x den 1350x. Trong mot sd" trudng hop dac biet cd the dat den sd" boi giac
3500x.
Cudng do sdng, I
H inh 10.5
341
Ta biet rang anh thu diidc qua mot he quang hoc thiic chat la anh nhieu xa.
Tren hinh 10.5 bieu dien vi tr i tiidng doi cac anh nhieu xa qua kinh hien vi tc^i ciic
dai trung tam cua hai diem sang khi khoang cach I giiia chung khac nhau. Cac
diidng dam net la ciidng do sang tong hdp thu diidc tii hai anh. Qua hinh ve co the
nhan xet mot cach gan dung rang: khi khoang cach d giiia hai dinh cua hai ciic
dai trung tam ldn hdn ban kinh van sang trung tam, tiic la d > p th i anh cua hai
diem con phan biet duoc; khi d < p thi anh cua hai diem dudng nhu “hoa” vao
nhau.
*> ,
NgUdi ta da chiing minh dUdc kinh hien vi chi phan ly dUdc hai diem sang
cach nhau mot kh oang lmin la:
k
(10.4)
n sin#
vdi n la chiet suat moi trUdng giiia vat quan sat va vat kinh, 20 la goc nhin
vat kinh tu: vat (coi nhu vat la mot diem), X la budc sdng anh sang. Xhu vay moi
kinh hien vi cd mot gidi han phan giai.
Kha nang phan ly cua kinh hien vi S la dai liidng nghich dao cua /min (gidi
han phan giai)
1
5 =
Vat kinh
Th uy tinh
Hinh 10.6
342
Chiet suat cua dau dUdc chon bln g chiet suat cua thuy tinh, khi do goc md 0
co the len tdi gan 90°. Vdi n = 1,5 thi gia tri n.sinG = 1,4 va kha nang phan giai co
the tang len tdi 4,5 lln so vdi khi khong dung vat kinh chim.
- Giam budc song X: budc song cua anh sang chieu vao tieu ban cang co budc
song ngln thi nang suat phan ly cang ldn. Mat ta chi nhin dUdc anh sang co budc
song trong pham vi tii 0,76fj.m den 0,39|im, nen neu dung anh sang trong vung tii
ngoai thi m it khong quan sat triic tiep dUOc ma phai chup anh tao thanh bang
phim hoac kinh anh ...
De quan sat de dang anh tao thanh cua kinh hien vi. ngUdi ta con chu y den
do tUdng phan cua anh tao thanh. Do tUOng phan la sU khac nhau giiia cudng do
sang tren anh cua vat va moi trUOng xung quanh hoac giiia cac p h ln khac nhau
tren anh. Do tUOng phan cang ldn thi anh cang ro net. Khi cho anh sang co budc
song xac dinh chieu vao vat can quan sat thi do tUOng phan the hien d sii hap thu
khac nhau giiia phan can nghien ciiu vdi moi trUOng xung quanh. Muon quan sat
nhan va bao tUdng cua te bao thi cUdng do sang di qua nhan va qua bao tUOng
phai khac nhau. Do dac diem rieng biet cua cau true, kha nang hap thu nang
ludng cua chung se khac nhau. Tuy nhien trong thiic te co nhiing doi tUdng song
co miic do hap thu nang liidng anh sang giong nhau vdi moi trUdng xung quanh,
do do do tUdng phan cua anh kem va anh khong ro. De giai quyet van de nay
ngUdi ta nhuom vat nghien ciiu, vat hap thu thuoc nhuom khac han va do tUdng
phan ciia anh se dUdc tang len. NhUng viec nhuom tieu ban lam chet te bao nen
khong the quan sat triic tiep cac hoat dong song cua te bao.
343
Khong quan sat tren kinh hien vi tii ngoai bang mat thiidng dUdc vi tia tu
ngoai khong nhin thay va co tac hai ldn tdi mat. Vi vay khi nghien ciiu bang kinh
hien vi tu ngoai phai chup bang phim anh hoac kinh anh (xem them 1.4.5).
Uu diem chinh cua kinh hien vi tii Den tu ngoai Phim, man anh
ngoai la tia tu ngoai cd biidc sdng ngan
do dd lam tang nang suat phan ly cua
kinh (cd the tang gap doi so vdi kinh
hien vi triidng sang), dong thdi cung la
tang do tiidng phan cua anh vi cac
thanh phan cau true cua te bao nhu
protein, acid nucleic hap thu manh tia
tii ngoai.
344
quang de ngan cac tia sang gan true va chi cho cac tia xa true chinh qua thau
kinh. Cac tia sang di tif ria thau kinh tu quang khi di qua tieu ban neu khong gap
hat la se khong bj tan xa do do khong lot vao vat kinh (hinh 10.9). Cac hat nho co
trong tieu ban khi bj chieu sang se trd thanh nguon th ii cap phat ra anh sang
truyen di theo moi hudng (lam tan xa anh sang) va di vao vat kinh, nhd do ma ta
quan sat dUdc cac hat la (thi du vi khuan) tren tieu ban. Ta se nhin thay hat la la
cac cham sang tren nen toi. Kinh hien vi trudng toi lam tang do tUdng phan
nhUng lai lam giam kha nang phan ly so vdi cac kinh hien vi khac. Vi the no chi
dUdc iing dung de quan sat sii di chuyen (hoat dong) cua doi tUdng song, khdng sii
dung trong nghien ciiu ve cau true dUdc.
Kinh tu quang
A=— (10.5)
mv
trong dd h la hang so" Planck; m la khoi liidng dien tii; v la van to"c dien tii.
Do eU = —mv]
2
nen A = — (10.6)
V2 meU
Trong dd e la dien tich dien tii; U la hieu dien the gia toe dien tii.
345
De giam /*e ta co the tang U tuy y trong pham vi kha ldn. do phong dai len
den hang trieu l&n. O ki'nh hien vi dien tii, thau kinh quang hoc dUdc thay bang
thau ki'nh til va thau kfnh dien.
Nguon Nguon
■ang dien tu
T h a u k in h " T h a u k in h ’’
III q u a n g lir I
V a t ca n q u a n s a l
T hau " T h a u k in h ”
k in h L , tic 2
" T h a u kin h
ti( 3
m an anh
Hinh 10.10
So sanh K H Y d ie n t i f v d i K H Y q u a n g h o c
346
Chum electron dUdc phat ra tft sdi dot bang kim loai trUdc khi di vao thau
ki'nh tCr hoi tu 1. Cac electron dUdc gia to'c d vung F co dien trUdng U=60kV. Sau
khi di qua thau kinh tCr chum dien tii chieu vao mau vat dat trong chan khong.
Sau khi qua m&u vat, chum electron di vao thau ki'nh tu12 (co vai tro nhu vat kinh
d kinh hien vi quang hoc) va tao nen anh thii nhat da dUdc phong dai. Thau kinh
tii 3 se tao anh that dUdc phong to them mot lan niia (hinh 10.10). Anh cuoi cung
dUdc ghi tren man huynh quang.
De dam bao khong co sii tan xa dien tii trong khong khi ngUdi ta dung he
thong bdm (bdm khuech tan hay bdm phan tii) de tao ra khoang chan khong ben
trong ki'nh va co mot ciia so dac biet de dua mau vat vao ma khong lam anh
hUdng den do chan khong do. Chung ta can lUu y khi chieu vao mau vat do anh
hUdng ciia mat do electron co trong mau mot so” electron bi tan xa. bi quay ngUdc
lai hoac bi nhieu xa vdi goc ldn. Chi co dien tii nhieu xa vdi goc be di vao thau
kinh tif vat kinh mdi tham gia tao anh ciia vat.
1.4.4.2. Vai trd cua kinh hien vi dien tCf trong sinh hoc va y hoc
Do co kha nang phan ly rat ldn hdn nhieu l&n so vdi cac loai kinh hien vi
quang hoc nen ki'nh hien vi dien tii dUdc dung de nghien ciiu cac doi tudng vi mo
khong nhiing d miic te bao ma con d miic phan tii nhu cac acid nucleic, acid amin,
protein... Nhd ki'nh hien vi dien tii chung ta cung quan sat dUdc mot so dai phan tii
cau tao len cac te bao nhu collagen trong to chiic lien ket, phan tii actin, myosin
trong te bao cd, mot so vi rut ma kinh hien vi quang hoc khong quan sat dUdc.
PhUdng phap nghien ciiu bang ki'nh hien vi dien tii ket hdp vdi tii chup hinh phong
xa co the khao sat moi lien quan giiia cau true va chiic nang mot so' te bao song.
Muon chieu anh ta chi can dat man anh tai vi tri ciia anh that, vi tri ciia
man anh phai dude dat thich hdp de cho anh ro net (xem them hinh 10.10)
Muon chup hoac quay phim chi viec dat may anh hay may quay phim vao vi
tri thich hdp va dieu chinh de anh that cua vat qua quang he hien len phim anh
giong nhif anh hien len vong mac cua mat khi quan sat.
Trong y sinh hoc, de quan sat va do liidng dude kich thu'6c cac doi tUdng vo
cung nho be nhu' te bao,... ngudi ta sii dung kinh hien vi quang hoc triidng sang co
them bo phan do do dai, do la thudc trie vi thi kinh (TVTK).
347
1.5.1.1. Thudc trSc vi thi kinh co dinh
Thudc TVTK co' dinh dUOc vach tren tam
kinh trong suot co mat phang la Kj. Thudc co
do dai xac dinh. dUdc chia deu thanh 8 vach tu:
0 t 8. Mat phang K, cua thudc TV TK dUdc dat
tai vi tri mat phang ma anh that cua vat qua
vat kinh rdi vao, co nghia la K, nam trong va
gan trung vdi mat phang tieu cU cua thi kinh.
Nhin vao kinh hien vi ta se luon luon thay
TVTK. Nhu vay khi anh cua vat hien ro tren
thi trUdng ta se do dUdc anh cua vat quan sat
bang TVTK. Tuy nhien gia tri moi do chia cua
TVTK chUa biet, ta can xac dinh moi do chia
nay qua thudc trac vi vat kinh.
Hinh 10.11. Thudc TVTK co dinh
1.5.1.2. Thudc trSc vi vat kinh (TVVK) va d| d o n g
T W K la thudc do do dai co do chia nho nhat 10pm. Thudc nay dUdc vach
tren mot tam kinh nho (26 x 76mm). Toan bo chieu dai cua thudc la 1mm dUdc
chia thanh 100 ph&n bang nhau. Thudc T W K se dUdc dung vdi tu cach mot vat
can quan sat, khi thudc T W K va TV TK cung d tren thi trUdng quan sat ta se co
the danh gia mot do chia cua TV TK bang bao nhieu do chia cua T W K .
Cac tien hanh nhif sau: Dat va co dinh T W K tren mam kinh tai vi tri danh
cho mau vat, dieu chinh sao cho anh cua T W K hien ro tren thi trudng. dieu
chinh de he vach cua hai thudc song song va gan trung len nhau. tim cac vach
trung nhau ciia hai thifdc sau do dem so' khoang gidi han gitia hai vi tri vach
trung. Ta co;
Trong do N la so khoang cf thudc TVTK, n la so khoang d thudc T W K . S la
gia tri mot do chia cua TVTK
- Do kich thudc vat
Dat doi tUdng do vao vi tri dat mau vat (mam tieu ban), chinh de cho doi
tUdng dUdc nhin thay ro nhat, nhu vay vi trf tUdng do'i cua vat can do so vdi quang
he da trung vdi vi tri cua T W K trong budc trUdc do. Sau do bang cach dich
chuyen he thudc di dong ta xac dinh kich thudc cua do'i tUdng can do (cho giao
diem cua hai dUdng giao nhau di chuyen tii diem nay den diem khac tren thi
trUOng cua KHV thi khoang cach gitfa hai diem tUdng iing vdi so vach tren oc xoay
ben ngoai).
Kich thudc cua doi tUdng la I, ta co:
d_
1= S N + pm
100
Trong dd N la so vach nguyen cua TVTK. d la phan bach phan cua vach. Vi
tri tUOng do'i cua hai vach song song cua thudc di dong cho ta biet so vach nguyen
N, d dUdc doc tren num oc chia do ben ngoai.
2.1. Si/ hap thu anh sang cua moi trudng vat chat
Hien tudng ha'p thu anh sang la hien tudng mot ldp vat chat bat ki giti lai mot
phan nang ludng cua chum sang di qua no, he qua la cUdng do chum sang yeu di sau
khi di qua ldp vat chat. Nguyen nhan cua sU ha'p thu anh sang la nang luong cua
mot ph&n cac photon da dUdc bien doi thanh cac dang nang lUdng khac trong qua
trinh di qua ldp vat chat.
d l(x ) ~ l ( x ) dx
<-
hay dl(x) = -|a I(x) dx (10.7)
dx
trong dd u la he so ha'p thu cua moi
<- ■>
trUOng, |i phu thuoc ban chat va mat do cua
moi trUdng vat chat nhung khong phu thuoc Hinh10.12
349
vao cUdng do anh sang trong mot gidi han nhat dinh. Dau trti trong bieu thiic
(10.7) cho biet cUOng do anh sang qua ldp d(x) bi giam di.
TU (10.7) ta co:
d l(x )
-------1 - -u .d x
I (x )
khi cho x bien thien tU 0 den I thi I(x) bien thien tU I0 den I
I 'M ;
Nhu vay he so t&t co gia tri b&ng nghich dao be day ma cUdng do anh sang
qua no bi yeu di 10 lan.
Trong trUdng hdp moi trUOng hap thu anh sang la dung dich loang co nong
do la C, ta thay he so tat ty le thuan vdi C:
k -e C
Trong dd e la he so tat cua dung dich. ddn vi do cua no phu thuoc vao ddn vi
do cua nong do dung dich. Nhu vay:
I = I0. 1 0 eCl (10.10)
Dd chinh la bieu thUc cua dinh luat Bouguer- Lambert- Bear. Dinh luat nay
noi len he so hap thu cua cua mot dung dich loang ty le thuan vdi so phan tu vat
chat tren mot ddn vi chieu dai trong vung cd chum sang di qua . Dieu nay chi
dung trong trUdng hdp dung dich loang. Khi nong do dung dich tang, k h o a n g cach
gitia cac phan tu chat hap thu giam. tudng tac gitia cac phan tu la la da ng ke. ta
thay dinh luat nay khong con chinh xac ntia. Ngoai ra, trong nhieu trUdng hdp z
con phu thuoc dung moi ntia. nhat la trong trUdng hdp dung moi k h o n g "trong
suot” .
350
- He so" truyen qua T (transmittance):
o=ig^ = ig (10.11)
Oa ;e ; T ; D hay A ) = f(X)
Hinh 10.13
351
2.1.2.2. Dai hap thu
Chung ta biet rang khong co mot lop vat chat nao cho toan bo mien biic xa
dien tCr di qua 100% hay noi khac di la khong hap thu anh sang. Moi mot chat
deu hap thu rat manh 6 mien nay hay mien khac cua pho. tu do tao nen cam
giac mau cua van vat xung quanh ta. Chang han sac to do cua mau la do
hem oglobin hap thu manh nhat cac anh sang co budc song trong vung xanh da
trdi va vung xanh la cay cua pho anh sang nhin thay, chi con anh sang vung do
di qua. La cay xanh hap thu manh nhat anh sang vung do va xanh da trdi. Nhu
vay tren pho hap thu phan tu ta se thay co cac dinh hap thu manh (cac diem D,
va D2 tren hinh 10.13) va cac budc song tai do dUdc goi la Xma%. Mot phan tii nhat
dinh se co the cd vai >.mnx tuy nhien lUu y rang do hap thu tai cac /.m„ do khong
nhu nhau. Mien pho trong do sU hap thu chuyen qua Xmnx goi la dai hap thu. Cu
the tren hinh 10.13 ta thay khoang budc sdng tU Xx den X2 Ung vdi phan dudng
cong A P,B la dai hap thu.
2.2. Ung dung cua quang pho hap thu phan tur
Quang pho hap thu phan tu dUdc Ung dung de nghien cUu thanh phan va
cau true cua cac chat. Phep phan tich cac chat bang quang pho hap thu phan tii
bao dam: nhay, nhanh, chinh xac va dac biet khong can tach rieng cac thanh
phan trong mot hon hop nhieu chat, khong lam hong mau nghien cUu. Vdi pho
hap thu phan tu ta co the thuc hien phep phan tich dinh tinh va ca phan tich dinh
ludng tat ca cac chat.
2.3.1. May quang pho hap thu mien turngoai va nhin thay
Nguyen tac chung cO ban cua cac may quang pho dung cho mien anh sang tii
ngoai va anh sang nhin thay (doi khi con goi la kha kien) la do cUdng do chum
sang gian tiep qua gia tri dong quang dien tdi han (cung con goi la ddng quang
dien bao hoa) ma chum sang dd tao nen tren te bao quang dien chan khong.
Nhu ta da biet, anh sang co budc song nho hdn budc song hong ngoai tao nen
hieu Ung quang dien ngoai (te bao quang dien dung trong cac may quang pho hien
dai cam Ung tham chi vdi cac budc song anh sang 0 dau vung hong ngoai >. < 1000
nm). Trong hieu Ung quang dien ngoai, cUdng do dong quang dien tdi han dong
bien bac nhat vdi cUdng do chum sang dap tdi te bao quang dien.
Dong quang dien phat sinh dudi tac dung cua anh sang dUdc khuech dai len
nhieu lan, co the ghi lai dong dien nay bang dien ke nhay hoac trong cac may hien
dai ngtidi ta dung bo phan tu ghi de ghi pho. M ay quang pho tu ghi hien dai cho
phep nhan duoc do thi bieu dien D, T theo X hoac theo f tren bang giay hoac tren
man hinh (display) mot cach nhanh chong. Bieu thtic (10.12) bieiu dien nguyen tac
cua phep do do truyen qua T va mat do quang hoc D gian tiep qua cac cudng do
dong quang dien tdi han (hay la bao hoa) i0v a i tUOng Ung vdi cUdng do chum sang
dap tdi te bao quang dien I 0,1 lan lUdt khi khong bi chan va cd bi chan boi ldp vat
chat can khao sat (d day thudng la dung dich).
352
T=—=—
I i (10.12)
D = \g^- = \ g - = \giu-\gi
I i
Hinh 10.14. 1. Den (nguon sang); 2. He thong gUdng phan xa; 3. Khe vao he loc don sSc;
4. He loc don sac (cach tti nhieu xa hoac phan xa); 5. C hin sang dieu chinh dd rong cua
chum tia va mud do ddn sac; 6. Cuy vet dung dung dich khao sat; 7. Te bao quang dien;
8. Bo khuech dai ddng dien; 9. Bo ghi
Hinh 10.14 bieu dien sd do cua mot may quang pho hap thu mien tu ngoai
va nhin thay- Nguon sang la den day tdc tungsten phat ra pho lien tuc trong mien
340 -1 0 0 0 nm hoac la den phdng dien qua khi hidro deterium phat ra pho lien tuc
trong mien tii ngoai 2 2 0 -3 4 0 nm. Trong may quang pho, bang cach tti nhieu xa
hay phan xa ngUdi ta cd the tach dUdc anh sang ddn sac vdi budc sdng tuy y chinh
xac den tUng 0,1 nm. Bo ghi trong cac may hien dai thudng la so hoa dUdc hien thi
tren man hinh. Tuy theo che do lua chon ma man hinh hien thi cac dai ludng khac
nhau nhu X, T, D, ...
2.3.2. Phan tich dinh tinh bang pho hap thu phan tu
Viec phan tich dinh tinh cac chat
bang pho hap thu phan tti dUa tren moi -----------------------------------------------------
quan he vo cung khang khit gitia ban
chat vat chat va tinh chat quang pho cua
/\
chung. Moi chat dUdc dac trUng bdi cac
budc sdng hap thu cUc dai (Xmax). Gitia cac
budc song hap thu cUc dai va kich thudc
cua cac lien ket. hay noi khac di vdi cau
true vat chat, cd mot moi lien quan xac
dinh. Dieu dd dUdc giai thich bang sU ton
tai cac mtic nang ludng xac dinh cac dien
tti trong phan tu. Khi phan tti hap thu
ludng tu anh sang, dien tti co the chuyen
Hinh 10.15. Sd chuyen mtic nang li/dng
len cac mtic nang lUdng kich thich khac cua dien tti
nhau. Xac suat chuyen cua dien tti tdi
phan mtic dao dong xac dinh nao do tuan
353
theo nguyen tac Pauli va hoan toan phu thuoc vjko cau true phan tu. Budc song
(A.max) la budc song Ung vdi xac suat ldn nhat de dien tu chuyen len mUc kich thich
Em tU mUc nang lUdng En (hinh 10.15)
Em- En = AEmax = he/ ?.max (10.13)
Trong do En la mUc nang lUdng ban dau cua dien tii.
Chinh vi vay nhUng chat co cau true phan tu khac nhau co nhUng budc song
hap thu cUc dai khac nhau. Do do dua vao vi tri cUc dai cua pho hap thu ta co the
xac dinh mot chat la chat gi hay hon hop chat gom don chat nao.
354
Vdi vi du tren chung ta con m uon n h an m a n h ran g giUa be rong dai hap thu
vk cau true vat cha't co mot moi quan he chat che. Be rong, hinh dang pho hap thu
phu thuoc v&o miic do phiic tap cua ca'u tao phan tu. N goai ra n h u n g yeu to' dac
trUng cho sU ha'p thu nay con phu thuoc vao tinh cha't cua moi trUdng bao quanh
chung.
PhUdng phap phan tich dinh tinh bang q u an g pho ha'p thu phan tu dac biet
co hieu qua trong nhUng trUdng hdp ma cac phUOng phap hoa hoc khong giai
quyet dUdc. T h i du ba chat noi tiet to' sinh due nU ostron, ostrion va ostradion co
thanh phan cau tao gio'ng nhau, vi the kho phan biet dUdc chung b a n g phudng
phap hoa hoc. N h u n g neu cho chung tac dung vdi H 2S 0 4 ta se dUdc cac hdp chat cd
mau xanh ia cay non cd cac cUc dai hap thu dien hinh.
TU bang nav ta de dang phan biet dang acid bi ion hoa (mien so' sdng 1300 -
14 20 cm 1) va dang acid khong bi ion hoa (mien so' sdng 1710 -1 7 3 0 cm ‘). Acid bi
ion hoa la acid bi mat ion H + trong qua trinh tUOng tac vdi nhung chat khac.
Dua vao cd sd tren ngUdi ta de dung pho hap thu phan tu de phan tich cau
true phan tu cua vat chat, nhan dang cha't tinh khiet. xac dinh (hay phu dinh) su
cd mat cua mot chat tinh khiet nao dd trong mot hdn hdp cho trUdc.
2.3.3. Phan tich dinh luong bang pho hap thu phan tCr
2.3.3.1. Tri/dng hdp dung dich can xac dinh nong do la dung dich loang:
- Cach thU nha't: ap dung dinh luat Bouguer Lambert Bear
D , - £ A CA I + sB Cb Z
D2—EA CA / + £ BC BI
Trong dd ea eb, e a, e b la cac he so tat cua cac dung dich chat A va B tai cac
budc sdng A.j,A.2 tUOng Ung. Cac he so nay dUdc cho biet trUdc (xem bang cho sAn
trong cac sach quang pho) hoac cd the xac dinh bang phudng phap do thi vdi tUng
chat rieng biet.
Giai phudng trinh bac nhat hai an so' tren ta dUdc:
__ D,S
r n D-,Sn
b ib
O
SAS'B- S ' A£B
D s -D s ' (10.15)
B j |
£ A£ B ~ £ A £ B
PhUdng phap nay dUdc tien hanh theo nhUng budc sau: (hinh 10.18)
+ Pha cac dung dich loang chat A cd nong do chuan C,, C2, ..., C n.
+ Do cac mat do quang hoc D (hoac T, A ...) Ung vdi cac nong do C ; . C^.......Cn
dUdc Dj, D 2,..., D n
356
D A
2.3.3.2. Trudng hdp chat can xac dinh la dung dich dac
Trong trUdng hdp nay mat do quang hoc D khong con ty le thaan vdi nong
do dung dich C ntia. Dong thdi ngay he so' tat cung thay doi. Khi dd cd the dung
phUOng phap ddn gian sau: Pha loang dung dich nhieu lan. dinh ltfdng vdi dung
dich loang roi tfnh ngUdc lai vdi dung dich dac.
3. PHUONG PHAP TAO ANH BANG TIA X VA CONG HUONG T I/ HAT NHAN
Tia Rdnghen cd Ung dung trong nhieu linh vuc khac nhau: ky thuat kiem tra
san pham. ky thuat dieu khien tU dong, sinh hoc... Trong sinh hoc va y hoc. tia
Rdnghen dude ung dung theo hai hudng chinh: thu nhat, khai thac tac dung cua
tia len su sdng: thu hai, khai thac dac tfnh phan anh cau true vat chat cua chum
tia sau khi xuyen qua ldp vat chat hay cua chum tia phan xa. nhieu xa tu vat can.
357
Mot may phat tia Ronghen loai ddn gian nhat gom co hai khoi chinh
Hinh 10.19
Viec tich luv nhiet dien tii tai ludi kim loai la de nang cao hieu suat phat tia
X cung nhu giam thieu thdi gian tre. TrUdc khi dat the hieu cao giUa hai cuc. day
toe da dUdc dot nong san. do do mot so lu'dng ldn dien tii tu do da duoc tich trU.
Dudi tac dung cua dien trUdng cuc manh giUa Anod va Cathod (do hieu :::en the
mot chieu cao gay ra). cac nhiet dien tu chuyen dong ve phia Anod vdi van toe va
gia toe rat ldn, dap vao "bia" Anod va dUng lai dot ngot. TU Anod phat ra hum tia
Rdnghen theo moi hu'dng. De dinh hu'dng chum tia. ngudi ta sii dung r.hieu chi
tiet ky thuat khac nhau (goc nghieng bia Anod. bong boc chi kin co de u . xac
358
dinh ...). C^n chu y rang dong dien di qua bong Rdnghen chi theo mot chieu xac
dinh la do:
Ban than bong Rdnghen la mot den dien tii hai ciic, chi cho dong dien theo
mot chieu tu1Anod sang Cathod (dien tti tii Cathod sang Anod).
Co the dung mot he thong chinh lUu cao the d ben ngoai trUdc khi cho cao
the nay tac dung vao bong Rdnghen.
£ = h . f = h - = E LS, - E K
( 10 . 16)
xN
K
1
trong do, e la nang lUdng cua photon Rdnghen, f
la tan so' va X la budc song cua tia Rdnghen, c la jt e bj bai
van to'c anh sang trong chan khong, Ek la mtic
nang ltidng cua dien tti d vanh K; EL M la mtic
nang ltidng cua dien tti d vanh L, M...
Hinh 10.21. Cd che xuat hien btic
xa dac tinh
359
Tren hinh 10.21 trinh bay sd do giai thich cd che xuat hien biic xa dac tinh d
dong (lam Anod). Biic xa vdi budc song ttidng ting sti dich chuyen cua dien tti tti
ldp L sang ldp K tao vach quang pho goi la vach Ka. Neu btidc chuyen thtic hien tti
ldp M sang ldp K thi tao vach Kp. Cac dien tti tti ldp M co the vao thay the cho
trong vtia dtidc tao ra d ldp L. Cac dien tti d ldp M ttidng ting vdi mtic nang ltidng
cao hdn ldp L nen cung phat ra btic xa. Tuy nhien phan nang ltidng dti thtia tti
btidc chuyen nay thap hdn phan nang ltidng ttidng ting vdi day K nen btic xa day I.
co btidc song ldn hdn btic xa day K. Thi du do'i vdi dong, btidc sdng cua cac vach
day L khoang 13A, con day K la 1,4A.
Khao sat chi tiet sti phu thuoc ciia he so hap thu bac nhat u vao cac dieu
kien, ngtidi ta thay:
- Khoi ltidng rieng p cua chat lam vat can cang ldn thi p cang ldn
- So thti tti Z cua nguyen to lam vat can cang ldn thi p cang ldn,
- Doi vdi mot chat lam vat can cho trtidc thi (a phu thuoc vao btidc song cua
tia X. Dtidng cong bieu dien sti phu thuoc cua u vao btidc sdng /. goi la pho hap
thu.
360
M(cm') Kr K„
Hinh 10.23. Pho hap thu chum tia X Hinh 10.24. Pho phat xa cua Cu tri/dc
cua dong va sau khi loc
Tren hinh 10.23 trinh bay pho hap thu tia Rdnghen trong dong, ta de dang
thay ngay pho hap thu khac vdi pho phat xa.
Nhiing budc sdng ma he so hap thu d day thay doi dot ngot dtidc goi la bien
hap thu. Cac photon cua nhiing chum tia Rdnghen ma budc song nam phia ben
trai bien K cd nang liidng du de biit dien tti tti ldp K, con nhiing photon cua chiim
ma btidc sdng nam phia ben phai cd nang ltidng nho khong du de ion hoa ldp nay.
Doi vdi nhiing bien hap thu khac, ta cung co tinh huong ttidng tti, do dd ta cd
kha nang thu dtidc chtim tia Rdnghen hau nhti ddn sac tti chum tia Rdnghen
khong ddn sac bang cach chon nhting tam loc ttidng ting phu hdp. Bien K d Niken
d vi tri 1,48A, bdi vay tam loc Niken cho qua vach Ka cua dong con hap thu manh
vach Kp. Nguyen to tiep theo d bang tuan hoan la Coban, bien K nam d 1,60A do
dd nguyen to nay se hap thu manh ca hai vach Ka va K|Scua dong. Nhti vay cd the
chon chieu day cua cac tam loc bang nhting kim loai nay de cho ket qua chung la
chung cho qua vach ddn sac Ka cua dong.
3.2. Phwong phap tao anh bang tia X trong chan doan benh
Viec chan doan benh bang tia X (chieu, chup) dtia vao hai tinh chat dac biet
cua tia X la:
- Kha nang dam xuyen sau cua tia X so vdi anh sang nhin thay va nhieu btic
xa ion hoa khac.
- Sti hap thu khac nhau cua vat chat doi vdi tia X tuy thuoc ban chat va mat
do cua vat chat hap thu (cong thtic 10.17). Trong cd the ngtidi. cac phan mem
thtidng dtidc cau tao bang nguyen to' nhe nhti C. H. 0 . N con bo xtidng thi cau tao
chu yeu bang cac nguyen to' cd so' Z ldn nhti P va Ca. Mat do vat chat cung khong
tap trung dam dac nhti nhau d cac mo: cd ndi vat chat d dang khi (phoi) hoac nude
(tim, mach) hoac the ran (xtidng). Vi vay, khi cd cung mot chiim tia X di qua. vat
chat hap thu khac nhau tao ra chum tia lo cd ctidng do khac nhau. Tti do. ta ed cac
hinh anh quang tuyen X dam nhat khac nhau.
361
3.2.1. Mo hinh tao anh b£ng chum tia X
Mot thiet bi tao anh bang tia X gom 3 phan chinh la may phat tia X vdi ban
dieu khien (a), bo phan lam hien hinh (c) va tat nhien phai co doi tuong can kham
xet (b): mo, tang, cd the.
Tuy nhien, do mat ngtidi khong nhin thay dtidc tia X nen phai dung nhting
phtidng phap dac biet de co the nhin thay dtidc cac hinh anh do. Co cac cach nhti
sau:
- Dung man huynh quang
Do la mot tam gtidng ldn thuy tinh co quet mot ldp muoi sulfua kem. Khi
chum tia X tdi do se tao ra anh sang huynh quang co btidc song khoang 500 nm va
mat ngtidi co the quan sat dtidc. Ngtidi ta goi do la chieu X quang hay chieu dien
(radioscopie). Trtidc day, ky thuat nay thtidng dung trong chieu phoi... nhting
ngay nay it dting vi ngtidi thay thuoc phai nhan mot lieu kha ldn khong can thiet.
Nhd co X quang tang sang ngay nay co the chieu de tham kham nhieu noi tang
khac ma lieu hap thu khong cao.
- Dung phim anh de chup
Nguyen ly tao quang anh tren phim da trinh bay d muc 3.3.1 bai Btic xa ion
hoa va cd the song. Nhieu khi cac mo tang chong lap len nhau va cung co he so
hap thu nhti nhau nen rat kho phan biet dtidc chung. Ngtidi ta da co sang kien tao
ra sti chenh lech ve do hap thu d cac ndi do bang cach bdm hdi hoac dtia cac chat
co do hap thu cao (co chtia iot) goi la cac chat can quang (contrast subtances) de
tao nen do ttiOng phan ldn hdn. Tti do tao ra cac ky thuat X quang can thiep nhti
chup mach, chup dtidng tiet nieu... cd dien.
362
Ngtidi ta da ti'nh dtidc r&ng neu vat cach phim 10 cm ma bong de cach dtidi
2m thi hinh anh ldn len khong dang ke, co the tin cay dtidc.
363
nhien tren phim chup thtidng, nhieu ton thtidng lai bi che lap bdi cac mat phang
chong de len nhau. Tti lau ngtidi ta da tim cach chup cat ldp (tomographie). nhat
la doi vdi phoi va trung that.
Dau tien ngtidi ta tim cach chup nhieu anh cua cung mot doi ttidng nhting
dtia vao cac quy luat quang hinh hoc la moi anh chi cho thay ro mot ldp mong
nhat dinh, cac ldp khac (trtidc va sau) ldp quan tam do khoang cach tti bong tia X
den ldp do khac (ldn hdn hoac nho hdn) se cho anh md. Nguyen ly chinh cua
phtidng phap nay la cho bong tia X va phim nam ve hai phia cua benh nhan
chuyen dong deu va ngtidc chieu nhau. Lam nhti vay hinh anh cua tat ca cac diem
cung trong mot mat phang vdi true quay deu co dinh tren phim nen thay ro, trai
lai cac diem d sau hoac trtidc mat phang do se bi md, mat phang cang xa diem
muon quan sat cang md di. Do la chup cat ldp co dien
Cac may CT- Scanner hien dai co nhieu cam bien dien tti dtidc sap xep vong
tron de thu nhan tin hieu tti 360" lo ra tti phia benh nhan. Sau khi churr. v.a X di
qua benh nhan, den tac dong vao bo cam bien dien tti, tin hieu dtidc truyer. ve he
thong thu nhan dti kien (Data Accquisition System: DAT) de ma hoa v ; truyen
vao may vi tinh (Computer). Do la thong tin ve do hap thu cua to chtic r r . c h u m
tia X di qua.
361
Tuy nhien, hinh anh cua mot lan hap thu nhu vay khong du de tao nen cau
true cua vat chat. Vi vay, tia X phai dich chuyen vong quanh benh nhan va d moi
vi tri cua chum tia, mot ma so've do giam tuyen tinh (Linear Attennuation) dtidc
ghi vao bo nhd. Khi chuyen dong quet (to scan) do ket thuc, bo nhd da ghi dtidc
mot so' rat ldn nhting so do ttidng ting vdi nhting goc khac nhau trong mat phang
quet. Nhd may vi tinh, cac so lieu do the hien bang cac con so. Tti cac so do do.
may vi tinh lai tai tao nen hinh anh cau true cua ldp cat, the hien tren man hinh
(Monitor). Can ltiu y rang cung nhd may vi tinh, cac so' do ttidng ting vdi cac mat
ph^ng d tren hoac d dtidi mat phang quan tam da dtidc khti bo (substraction). Do
day cua mat phang quan tam tuy thuoc tting loai may.
Nhti vay, may CT- Scanner co bong phat tia X, bo cam bien dien tti thu nhan
chum tia X sau khi da bi ha'p thu va may vi tinh lam chtic nang thu thap va bien
doi dti lieu, cat bo dti lieu khong can thiet va tai tao hinh anh ldp cat.
Nhting neu chon diem gitia cua moi ctia sd la sd do ty trong trung binh cua
mot cau true can kham xet, no cho ta nhting hinh anh trang roi tti do dieu chinh
do rong thich hop vdi cau true. Ty trong eo gia tri tren dtidi gia tri gitia cua ctia so
se cho mau den. Nhti the la ta da dtia do den trang ve gia tri hep. chenh lech it.
365
thich hdp vdi kha nang phan biet cua mat ngtidi. Tti d6 ta c6 th§ co hinh anh d cac
ndi khac nhau trong cd the bang cach chon ctia so ve ty trong quang tuyen
Hounsfield thich hdp. Do la y nghia ldn lao cua thang do Hounsfield. Tren phim X
quang thtidng, cac thong tin can la do sang, tdi cua phim hoac man hinh, con
trong CT - Scanner la toan bo thong tin ve ty trong quang tuyen. dtidc ltiu giti
trong bo nhd cua may vi tinh.
Ngtidi ta thtidng chup theo cac mat phang cat ngang cd the (thang g6c vdi
cot song). Tuy nhien, nhting mat cat ngang nay thtidng lien tiep nhau nen may
tinh co kha nang rap cac mat cat nay lai tao ra hinh anh cua mat thang dting doc
(sagital) hoac mat dting ngang (frontal) ta quan tam. Thong thtidng, hinh anh
thang dting khong ro net bang cac hinh cat ngang. Do phan giai (Resolution) cua
hinh anh phu thuoc vao chieu day va khoang cach gitia cac mat cat theo true
ngang, ttic la phu thuoc vao gia tri ma tran da neu d tren. Ngay nay con c6 may
chup xoan oc (Helical hay Spiral). Luc nay bong phat tia X va bo cam bien quay
lien tuc, con benh nhan dtidc chuyen dong dan vao khoang may. Do do. sd do qu6t
va tao anh se la mot dtidng xoan oc lien tuc. Anh cua no co do phan giai cao hdn.
May CT- Scanner dtidc A.M. Cormack (ngtidi Anh) phat minh nam 1971 va
dtidc hoan thien dan. Phat minh nay co tam quan trong ngang vdi phat minh tia
X nen nam 1979, Cormack va Hounsfield dtidc nhan giai Nobel ve y hoc. Vdi
nhting may luc dau, muon co mot quang anh phai mat den hai ngay. Ngay nay,
vdi may hien dai, thdi gian do chi keo dai tti 1/10 den 3/10 giay. Ngay nay, phoi
hdp nhieu ky thuat khac nhau bang X quang can thiep, tang do ttidng phan bang
thuoc can quang, dung bong tia X tang sang, truyen hinh, chup cat ldp va ky
thuat so", nganh chan doan hinh anh bang tia X mang lai gia tri to ldn cho chan
doan benh.
Momen tti cua proton va cua neutron co chenh lech nhau chut it. nhting rat
nho, vao cd 10 2' A .m 2. Hat nhan co the co nhieu proton va neutron, m omen tti cua
hat nhan la tong hdp (theo nhting quy tac ltidng tti) cua momen tti cac hat proton
va neutron. Co hat nhan co momen tti ldn. co hat nhan co momen tti nho. cd hat
nhan khong co momen tti. Nhting noi chung. momen tti cua hat nhan nho. chi vao
cd phan nghin momen tti cua vo electron nguyen tti. Vi vay dieu kien de co cong
htidng tti hat nhan rat khac vdi dieu kien de co dtidc cong htidng tti electron.
366
Hat nh3n So proton So neutron
1H 1 o
,2C 6 6
13c 6 7
14N 7 7
23Na 11 12
31 p
15 16
39K 19 20
Khong nhiing the, ngiidi ta co the thiic hien cong hiidng tii ddi vdi tiing ldai
hat nhan nguyen tii. Thi du ddi vdi cd the, ngiidi ta thiidng dac biet chu y la hat
nhan cua nguyen tu' hidro vi hidro la mdt trdng hai nguyen td cau tad thanh ntidc
(H20 ), ma nude noi chung la trdng cd the cho nad cung cd. Hdn ntia hat nhan cua
nguyen tti hidrd cho tin hieu cong htidng tti rat manh.
Hat nhan cua nguyen tti hidrd rat ddn gian: chi cd mdt hat proton, momen
tti cua hat nhan hidro chinh la momen tti cua proton.
Hat nhan cd momen tti la |i khi nam trong tti trtidng B (j . se thtic hien
chuyen dong tue sai (chuyen dong Larmor), ttic la dau mut cua vectd u. vach nen
—>
nhting dtidng trdn quanh phtidng cua B0 . Hinh 10.29 bieu dien chuyen dong
Larmor cua momen tti ji dtidi tac dung cua tti trtidng Btl .
367
Day la chuyen dong tu&n hoan, tan so phu thuoc vao B0 va p. Trong trtidng
hdp proton, tan so' do dtidc tinh theo cong thtic f 0 = g p /Jp B0 .
Trong trtidng hdp tti trtidng B0 = \ T , dau mut cua m omen tti cua hat nhan
hidro se quay trdn vdi tan so f 0 = 42,5&MHz . Neu tac dung them sdng radio tan
so' 42,58 M Hz thi dau mut cua momen tti cua hat nhan hidro se quay cun g vdi tan
so' nhti trtidc nhting bien do ldn hdn, momen tti cua proton nghieng xa hdn so vdi
—
► —►
phudng cua B0 , ttic la nghieng nhieu ve phtidng vuong goc vdi phtidng cua B0 .
Nhting thtic te, khdng phai la thtic hien cong htidng tti doi vdi tting hat nhan
hidro rieng le ma la cong htidng tti do'i vdi ca mot tap hdp hat nhan hidro trong
mot the tich nao dd, thi du trong 1mm3 d vd nao. Do dd ta xet ca mot tap hdp hat
nhan trong tti trtidng va xet hien ttidng cong htidng do'i vdi ca tap hdp dd.
3.3.1.3. Momen tif cua tap hop cac hat nhan trong mot the tich
Neu xet mot tap hdp cac nam cham nhd nam trong tti trtidng cd chieu xac
dinh thi cac nam cham se nam quay doc theo tti trtidng, m omen tti cua cac nam
cham nay se song song cung chieu vdi tti trtidng.
Nhting tap hdp cac hat nhan la tap hdp cac hat vi md, tuan theo nhting quy
luat ltidng tti: khi nam trong tti trtidng thi da so' cac hat nhan se cd m om en tti
quay song song cung chieu vdi tti trtidng nhting van cd nhting hat nhan cd momen
tti song song nhting ngtidc chieu vdi tti trtidng. ngtidi ta goi dd la nhting m om en tti
doi song.
368
Cac phep tfnh toan cho thay neu
AN /.iB0
vdi B0 la ctidng do
N kT
tti trtidng tac dung, p la momen tti cua hat nhan, k la hang so Boltzmann, T la
nhiet do tuyet doi.
Tfnh ra, d nhiet do phdng T = 25° C , khi B0 = IT doi vdi hat nhan hidro, ti so
AN
vao cd 1 0 6. Ndi cach khac trong N hat nhan thtic chat chi con lai
N
A N = vV, - jV2 chiem ti le cd mot phan trieu la htidng theo chieu B() . That ra
momen tti nay deu cd chuyen dong Larmor, nhting vi khti nhau tting cap nen cuoi
cung cd the xem chi cd A N hat nhan ddng gop vao momen tti M tong cong. Tti cac
cong thtic tim dtidc ta cd :
M = AN x a = N a 2^ -
kT
Vay khi xet chuyen dong Larmor trong tti trtidng B 0 cua N hat nhan trong
the tfch V cua vat chat, thf du cua vd nao, ta chi xet den momen tti M tong cong
dd.
3.3.1.4. Cong hu'dng tir trong mot the tich co nhieu hat nhan va nhCfng hien tuong lien
quan
—>
Ta xet mot the tfch cd N hat nhan, momen tti cua moi hat nhan la ja va tti
369
Ta da thay trong N hat nhan co N, hat nhan co m omen tCr song song vdi BQ
va N2 hat nhan co momen tti do’i song vdi B0 , ve mat tti tinh xem nhu chung khti
nhau tting doi mot, chi con TV, - N 2 = A N ~ 1 0 -6 hat nhan c6 dong gop v&o
momen tti tong cong. Cac momen tti khong phai n&m hoan to£n song song vdi tti
trtidng ngoai, chung dao rat nhanh quanh phtidng tti trtidng nhting goc nghieng
rat nho. Phan tich momen tti |i cua hat nhan ra thanh hai vectd : mot vectd song
-» ->
song v6i B0 , ta ki hieu la \iu va mot vectd vuong goc vdi B0 , ki hieu la |ix . Khi
—> —»
chi co B0 , co the xem co AJV hat nhan co momen tti htidng ve B0 va dao quanh
B0 . Vectd tong kha ldn, cd gan bang AN.\x . Nhting vectd tong xem
nhti bang khong khong phai chi la do gia tri cua f.i± nho ma la do cac momen tti
dao quanh B0 , tuy cung tan so' nhting khong dong p h a , cac vectd c6 the
hti6ng trtidc, sau, phai, trai mot cach Ion xon, cong vectd lai chung tn e t tieu lan
nhau. Nhti vay, khi chi co tit triidng ngoai B0 , vectd tit hod doc theo phtidng cua
—
> —
» —
> —
>
tti trtidng ngoai M f/ = ctic dai, con vectd tti hoa ngang = ^ | i bang
khdng (hinh 10.32j.
Khi chieu song radio co tan so f 0 (hay tan so' goc co0 - -— ) theo phtidng
2/T
vuong goc v6i B0 , nhti ta da thay, co cong htidng xay ra: vectd tti trtidng B] do
—>
song radio (song dien tti) tao ra, quay quanh B0 vdi tan sd goc CO0 tdc dung len
momen tit f.1 cua hat nhan mot litc tuan hoan, lam cho |i nghieng manh ve phia
—> —»
va quay quanh B0 mot cach dong pha v6i nhau. Ket qua la khi cong hiidng
—> __ —»
vectd tit hda ngang M L ^ fi_ citc dai.
—> —> —♦
Con vecto tti hoa doc. mot mat do fi nghieng ve B } nen gia tri cua u nho
di, mat khac do hap thu cong htidng nang ltidng song radio co them mot so’ momen
tti cua hat nhan quay ve phia doi song song, do do N2 tang len. N, giam xudng.
A N = N ] - N 2 giam dang ke. Ket qua la khi cong hu'dng vectd tit hod doc
—> __ —>
M = £ n bang khdng.
370
Khi tat sdng radio, tap hdp cac hat nhan dang tti trang thai cong htidng
chuyen ve trang thai binh thtidng ban dau. Ngtidi ta goi do la qua trinh hoi phuc.
Trong qua trinh nay, vectd tti hoa doc M co do ldn tti gia tri khong trd ve gia tri
—>
ciic dai, vectd tti hoa ngang co do ldn tti gia tri ctic dai M L trd ve gia tri khong.
Tuy nhien thdi gian trd ve, ttic la thdi gian hoi p huc Tj doi vdi vectd tti hoa doc
va thdi gian hoi phuc T 2 doi vdi vectd tti hoa ngang khong nhti nhau. noi chung
T , > T 2.
Neu quanh hat nhan co nhieu phan tti nho (nhe), nhti phan tti ntidc H20 ,
viec hat nhan truyen nang ltidng da hap thu se lau hdn so vdi khi quanh hat nhan
la nhting phan tti ldn, cong kenh, thi du vdi phan tti cua cac chat md, chat beo...
Vdi cac te bao sinh hoc, ttiy theo chtia l't ntidc. nhieu ntidc, l't md hay nhieu md...
Tj thay doi tti 300 den 2000 miligiay.
Thdi gian hoi phuc T2 cung se co tri so ldn khi quanh hat nhan la ntidc va co
tri so nho khi quanh hat nhan la dich chtia cac phan tti ldn hoac nhieu chat md.
Nhting noi chung, T 2 nho hdn T,, thtidng thay doi tti 30 miligiay den 150 miligiay
va so vdi Tj thi nhay cam vdi cau true sinh hoc hdn.
Neu xet vectd tti hoa tong
Tin hieu angten thu dtidc nay cd ten la tin hieu cam ting suy giam tti do FID
(tree induction decay). Ban than tin hieu FID nav manh hav veu la do vectd tti
371
—> —>
hoa M ldn hay nho, ma do ldn cua M lai phu thuoc vao so hat nhan trong phan
tii the tich, cu the d day la so proton. Vi vay tin hieu FID cho biet mdt do proton
Phan tich ki dang cua tin hieu FID co the tim dtidc thdi gian hoi phuc tu hoa
ngang T2 v.v... Nhti vay neu chia cat cd the ngtidi ra tting the tich nho co toa do x.
y, z ttidng ting, lam cho cac hat nhan trong the tfch do dao dong cong htidng va
thu tin hieu cong htidng tti the tich dd gtii di, thi du tin hieu FID. thdi gian hdi
phuc T,, thdi gian hoi phuc T, v.v... va quy dinh do dam, nhat. trang den hoac
mau sac xanh do tim vang ting vdi tin hieu manh. yeu, dai, ngan thu dtidc. tren cd
sd so lieu cac toa do x, y, z cua phan tti the tfch va tin hieu cong htidng thu dtidc
tti phan tti dd, thi may tfnh co the ve ra tren man hinh anh cat ldp hai chieu hoac
anh ba chieu cua cd the. Tuy theo tin hieu thu de tao anh manh hay veu anh nay
cd the cho biet dau la ntidc, dau la chat md, mau, xtidng v.v...
dong cam ting trong cuon day dat chung quanh mau theo nguyen t ic : M bien
thien lam bien thien tti thong di qua cuon day, bien thien tti thong sinh ra dong
—>
dien cam ting. Neu bo tri cuon day vuong goc vdi B 0 ta do dtidc bien thien cua
thanh phan M song song vdi B 0 ttic la \1 . Tti do ta do dtidc thdi gian hoi phuc
doc. Neu bo tri cuon day song song vdi BC) ta do dtidc bien thien cua tha nh phan
vuong goc M j_ , tti dd xac djnh dtidc thdi gian hoi phuc ngang. Cac tin h:eu rr.a cac
372
cuon day thu dtiOc rat nho, r&'t n g i n nhitng ki t h u a t xti If tin hieu ngay nay cho
phep do kha chi'nh xac.
Giai phap kT thuat quan trong nhat de co dtiOc anh cat 16p cong htidng tit hat
—»
nhan la do Lauterbur dtia ra nam 1973. Do la them vao tti trtidng manh B [} cac
tti trtidng yeu nhting bien thien deu theo khoang cach, noi cach khac la tao ra cac
gradien tti trtidng.
Trtidc het ta xet cach tao ra tti trtidng co gradien theo z va tac dung cua tti
trtidng nay.
—>
Cuon day sieu dan tao ra mot tti trtidng B 0 rat manh va rat deu. Ngtidi ta
—>
bo tri them mot cuon day tao ra mot tti trtidng yeu song song vdi B0 nhting bien
Cach 1 : giti nguyen tan so cua song radio, dich chuyen gradien tti trtidng.
Cach 2 : giti nguyen gradien tti trtidng. thay do’i tan sd cua song radio.
373
CJ may tao anh c i t ldp cong hudng tii c6 t&'t ca ba cuon tao gradien tii triidng
theo phiidng x, phiidng y va phudng z. Phoi hdp sti dung ca ba cuon. ve nguyen tfic
co the tao ra diidc cong hiidng tii trong mot phlin tu the tich c6 toa do x, y, z cua cd
the va thu lay tin hieu cong hiidng tii tti the tich do phat ra. C6 the dieu khien de
chon mot ldp c i t va lan ltidt quet p h in tu the tich cong hudng theo toan bo dien
tich cua ldp c it . TU tap hdp cac so" lieu ve tin hieu cong htidng va %1 tri tUdng Ung
may tinh co the tao ra anh cong hudng tti cua ldp c it . Thu thap so lieu tti cac ldp
c i t lien tiep nhau, may tinh co the diing lai anh ba chieu trong khong gian cua doi
tudng.
Tuy thuoc vao viec lay tin hieu cong hudng nao de tao anh va cong hudng
xay ra doi vdi hat nhan nao, anh c i t ldp cong hudng tti se cho ta cac thong tin
tUdng ting. Thi du, tin hieu cam ting tti do suy giam FID phu thuoc v&o do ldn cua
vecto tti hoa M cua phan tti the tich ma M lai phu thuoc vao so m om en tti cua
proton, do do tin hieu nay manh hay yeu phu thuoc vao mat do proton ldn hay
nho, tti do ta co the ly giai nhting cho dam nhat tren anh co the tUdng ting vdi
nhting chat nao (hinh 10.36).
Thong thudng ngudi ta hay sti dung
tin hieu lien quan den thdi gian hoi phuc
doc va ngang. Nhu da neu tren, cac thdi Mat dd proton
E
gian hoi phuc T, va T 2 rat phu thuoc W «C8
C X
phan tti the tich chtia chat gi : chat nUdc, •O '>C
-a
5
■3 <cS
chat dich, nao tuy, ung thu... Do do d anh X ■o -C
cat ldp sti dung cac loai tin hieu T 1; T 2 de o U O
thay ro dau la mau, dau la md, dau la
nao... va co the phan biet mau dang chay
deu trong mach mau hay mach mau bi Hinh 10.36. So sanh mat do proton d cac
vd, mau chay ngam ra ngoai. Bang ky bo phan trong cd the.
thuat xti ly anh, nhting cho co tin hieu
cong hudng ting vdi xUOng ngudi ta cho mau trang due, cho ting vdi mau cd mau
dd, cho ting vdi md cd mau vang nhat v.v... ngudi bac si de dang nhan dinh khi
chan doan benh (hinh 10.37).
So vdi chup anh cat ldp bang tia X (X-ray com puted tom ography) va mot
vai cach chup anh dung hat nhan phdng xa, phuong phap chup anh cat ldp cong
hudng tti hat nhan cd Uu diem ldn la khong dtia vao cd the ngudi bat cti btic xa ion
hda nao. Khi chup anh, cd the ngtidi chi chiu ba tac dung vat li: tti trudng tinh rat
—>
manh B0 , gradien tti trtidng va sdng radio.
374
Hinh 10.37. May chup hinh bang cong hu'dng ti/ hat nhan (hinh tren). Hinh anh mat cat
doc cua v u n g dot song co (hinh di/di, ben trai) va hinh anh mat cat ngang cua tuy song
(hinh di/di, ben phai)
375
Tti triidng tinh B0 dtidc sii dung thiidng vao cd 1 Tesla trd len. manh gap
20.000 l i n tif trifdng Trai Dat. Theo nhieu ket qua nghien ciiu tif triidng manh
vao cd do tham chi den 2,5 Tesla van chiia co tac hai gi den co the. Con gradien tii
triidng khi bien thien manh cung chi gay ra trong cd the dong dien cam iing vdi
mat do dong vao cd lp A /cm 2. Gia tri nay cung qua nho khong gay hai gi. Diidi tac
dung cua song radio chieu vao, cd the chi hap thu het 0,7 W, tuong iing chi co the
lam nhiet do co the tang cd 0,1-0,2°C.
Dieu han che cua phuong phap cong htidng tif hat nhan la trong cd the
khong dtidc co manh kim loai, vat lieu tif, thi du manh bom, vien dan con sot lai
neu co diidi tac dung cua tif triidng cac loai vat lieu tif nay se bi hut manh va nong
len. Dac biet la nhiing ngtidi dung may trd tim, neu dua vao tif trtidng manh, may
bi hdng ngay va ngtidi mang may kho tranh khoi tti vong.
PhtiOng phap chup anh cat ldp cong htidng tti hat nhan cd nhieu tiu diem so
vdi cac phtidng phap chup anh cat ldp khac trong y hoc. Tin hieu cong htidng de
tao ra do dam, nhat, den, trang hay mau sac tren anh rat nhay cam vdi cau tao, td
chtic sinh hoc cua CO the. Tren anh cac to chtic, cac chd bat thtidng nhti mach mau
bi ran ntit, mau ri ra ngoai, kho'i u nhd chen day t h in kinh... rat de phan biet va
phat hien.
Ddng vi phdng xa va dong vi ben chiu moi qua trinh sinh ly va sinh hda nhti
nhau trong to chtic song. Ndi mot cach khac la to chtic song tti mtic do phan tti
den toan c0 the hay ca quan the nhieu vi sinh vat cung khdng phan biet dtidc
ddng vi ben va dvpx trong hoat dong sinh hoc cua minh trong luc dd lai eo the de
ghi do chung qua cac btic xa phat ra.
Khoi ltidng cac chat danh dau thtidng rat nhd va khong gay nen m o: ;u anh
htidng nao den hoat dong cua td chtic sdng. Cac ky thuat ap dung trong y hoc hat
376
nhan thtidng la khong gay thtidng ton (Non - invasive) bdi vi cao nhat cung chi la
thu thuat tiem tinh mach.
Chat danh dau (Tracer) ly ttidng nhat can co cac dac diem sau day:
- Co ti'nh chat hoan toan giong nhti do'i ttidng c i n khao sat.
- Chat danh dau dtidc ha'p thu hoan toan, nhanh chong va chi rieng ngay
tai cd quan, mo c i n khao sat (Target Organ).
- Nong do cua no it thay doi tai cho trong suo't qua trinh khao sat.
- Sau khi khao sat xong, no nhanh chong va hoan toan dtidc dao thai ra khoi cd
the.
- Btic xa phat ra tti chat danh dau de dang ghi do dtidc bang cac phtidng
tien san co (Loai tia, nang ltidng tia).
- Tao ra lieu ha'p thu tha'p nha't.
- Dinh ltidng bang ky thuat mien dich phdng xa RIA va IRM A (Radio
Immuno Assay va Immuno Radio Metric Assay)
Thiic ra ky thuat nay cung la de danh gia va tham dd chtic nang cua cac
tuyen noi tiet. md hay phu tang. Tuy vay do cd sd khoa hoc cua ky thuat va kha
nang ting dung rong rai cua no trong chan doan va nghien ctiu. ngtidi ta tach rieng
thanh mot noi dung cua y hoc hat nhan. Ngay nay nhieu cd sd y hoc va khoa hoc cd
the chi xay dting rieng Labo RIA va IRMA de phuc vu cho cong viec cua minh. Nam
1960 ky thuat djnh ltidng mien dich phdng xa (RIA) dude khdi dau b l n g Yellow va
Berson vdi insulin. Do phat minh nay ma ho dtidc giai Nobel v hoc.
377
Ky thuat nav cho phep dinh ltidng den cd nanogram (10 g) va picogram
(10 12g) vi tinh dac hieu rat cao cua phan ting mien dich. Ngoai ra no con cho phep
tti dong hoa do mau de xet nghiem hang loat.
+ Nguyen ly cua phtidng phap
Khdng nguyen du danh dau phong xa hay khong se ket hdp idi khang the
dac hieu "tao ra phan iing mien dich vd co phiic hcfp mdi. Cd sd cua ky thuat RIA la
hien tiidng canh tranh giiia khdng nguyen danh dau Ag' vd khong danh clau Ag
khi ket hdp vdi khdng the Ab. Neu cho mot liidng han che Ab thi khi khdng nguyen
khong danh dau A g (chat muon dinh liidng) trong mau tang, phiic hdp A g Ab
danh dau se giam.
k,
+Ag » AgAb
Ab
+Ag •*----------- A g Ab
Goi phan gan Ag*Ab la phiic hdp gan (Bound=B) vd phan A g *kh on g gan la
tii do (free=F), khi B giam xuong thi phan F se tang len vd ngiidc lai. Do do ty le
B I F co gid tri trong tinh toan vd dinh liidng.
X ac dinh ket qua bang cach so sanh vdi do thi chuan md true tung la ty le
cua B /F mau vd true hoanh la nong do chat can xac dinh. Cung co the tinh toan
theo tiidng quan B I T hoac B I Bo thay cho ty le B / F vd nong do. Trong do T la
tong hoat tinh mau (B+F) vd Bo la phan gan (bound fraction) d diem 0 cua do thi.
(nong do = 0). Ve sau ky thuat nay dd diidc cai tien thanh phiidng p h ap mien dich
p h on g xa khong canh tranh: Im m unioradiom etric assay (IRMAj do Miller vd
Hales de xiidng nam 1968 nhiing mai den nam 1980 mdi diidc iing dung rong rai
trong lam sdng. Nguyen ly cua no la Chat can dinh liidng (hormon chang han) van
dong vai tro A g nhiing luc nay khdng cho vao mau A g * vd Ab thiidng de ket hdp
fihii trong RIA nita md cho A b * danh dau. Liidng Ab* cho that dii thiia thi hoat
tinh px cua p han gan (B) Ab*Ag se ti le thuan vdi nong do chat can dinh liidng Ag.
Ky thuat nay cho phep iing dung cdc Ab ddn ddng (monoclonalj nen cho cdc
ket qua vdi do dac hieu vd chinh xac cao hdn RIA.
- De thiic hien diidc ky thuat RIA hoac IRM A can cd
+ Chat danh dau phdng xa A g * hoac Ab*.
+ Chat gan dac hieu: khdng the (Ab)
+ He thong de tach rieng phan B vd F.
+ Chat can dinh liidng de lap do thi chuan.
Nhii vay 2 khau quan trong md mot labo rieng phai tit lam diidc l a t a o ra
Ab* hoac Ag* vd Ab dac hieu (Antiserum chiia Ab dac hieu ddi vdi A g nhdt dinh
nao do).
378
Hien nay ky thuat nay dd ditdc dp dung rong rdi trong lam sdng va d phdng
thi nghiem.
- Ghi hinh phong xa
Viec the hien bang hinh anh (ghi hinh) biic xa phat ra tti cac mo, phu tang
va ton thtidng trong cd the benh nhan de danh gia sti phan bo" cac dtidc chat phong
xa danh d lu d do cung ngay cang tot hdn nhd vao cac tien bo cd hoc va dien tti, tin
Co nhieu ky thuat ghi hinh phong xa : ghi hinh vach thang, chup nhap nhay
(gamm camera), chup cat ldp bang ddn photon (SPECT - Single Photon Emission
Computerized Tomography) va chup cat ldp bang positron (PET - Positron
Emission Tomography).
Hinh 10.38. Tren xa hinh tuyen Hinh 10.39. Xa hinh toan than vdi MDP danh
giap co vung khong bat iod phong dau Tc-99m a benh nhan bi ung thti xi/dng
xa d day va giura thuy phai (nhan (osteocarcinoma) da di can vao phoi. Benh
lanh) do nang tuyen giap. nhan da bi thao khdp hang chi di/di ben trai.
Nguyen ly cua ky thuat nay la co the bien mot dong vi ben thanh dong vi
phong xa bang cach ban cac Neutron thich hdp vao hat nhan cua dong vi ben.
Ngtidi ta xac dinh ham ltidng dong vi ben bang cach do dem phong xa phat ra tti
dong vi phong xa mdi dtidc tao ra sau khi chieu Neutron. Vi du: !5Mn (n.y) 5(1 Mn
379
hay 16 O (n, P) 16 X trong do: 03 Mn, lb0 la nhiing dong vi ben (dong vi me). Mn va
N la nhUng dong vi phong xa (dong vi con).
Tat nhien hoat tfnh phong xa thu dUdc phu thuoc nhieu veu to nhti:
Bao gom ca ludi dao gamma (Gamma knife), cac nguon kin (kim. hat...) va
nguon hd (Applicator) su dung cac dong vi phong xa phat ra beta cung hoac
gamma mem. No bao gom ca ky thuat ddn gian de dieu tri benh ngoai da hoac ky
thuat phUc tap nhu dua ca nguon 9uY vao khoi u tuyen yen hay ket hop vdi phau
thuat de dua cac nguon xa kin vao tan cac hoc tii nhien.
Ky thuat dieu tri ap sat da dUdc cai tien rat nhieu lam xuat hien cac phudng
phap mdi nhu dieu tri nap nguon sau (After Loading Therapy), lap ke hoach dieu
tri theo kich thudc khoi u (Dim entional Treatm ent Planing) hoac dung thiet bi
dat tien (Gam m a Knife) de chua cac benh ve mach mau trong hop so.
Ngoai cac dong vi phong xa co dien nhu 222Ra, c°Co. 90Y ngay nay r.euoi ta
con dung nhieu dong vi phong xa mdi trong dieu tri ap sat nhu Palludiurr. - 107.
Samarium - 145. Am ericum - 241. Y te rb n u m - 169.
380
- Dieu tri bang cdc nguon hd (Curietherapy)
Day thac sti la mot biidc tien dai va lam thay doi ve ban chat ky thuat xa tri.
Diia vao cac hoat ti'nh chuyen hoa binh thiidng (te bao tuyen giap hap thu lode)
hoac thay doi benh ly (kho’i ung thii hap thu nhiing phan tii hiiu cd dac hieu) ngiidi
ta cho cac nguon hd phong xa vao den cac to chiic dich (Target Tissue) bj benh de
dieu tri. Cac dong vi phong xa con diidc diia vao cac to chiic dich nhd vao qua trinh
cd hoc nhii diia vao khi phe quan va phoi nhd sii thong khi (Ventilation), vao da day
(nhd dong tac nuo’t), vao cac te bao mau (nhd tuan hoan mau)...
B ln g cac nguon phong xa h6 thich hdp ngay nay chung ta co the dieu tri
diidc mot so" benh tuyen giap, benh mau, cd xiidng khdp, tac mach vanh va nhieu
benh ung thii ciing di can cua no.
Tti trtidc tdi nay, thtidng khi khti trting dung cu y te. chi khau. thuoc. vaccin
bang hoa chat (thuoc sat trting. tay rtia, con...) va nhiet nang (luoc. hap, say.
dot...). Cac cach sti ly do khong phai luc nao cung ap dung dude va co the lam hti
hong mot phan hoac toan bo san pham. Tti sau dai ehien the gidi lan thti hai,
ngtidi ta ap dung rong rai viec dting btic xa ion hoa de tieu diet cac vi sinh vat d
cac san pham y te da neu d tren. Ngay nay, nhieu loai thuoc. gang tay phau
381
thu^t, dung cu tiem truyen, dung cu phau thu&t dtidc xuat xtidng sau khi ap dung
viec khii trung bang biic xa ion hoa.
Thuc ra viec xac dinh cai chet cua vi sinh vat d day rat kho Thong thtidng,
chi co the kiem tra sti "vo trung" cua san p h im ma thoi. Lay nhting mau vat cua
san pham, u trong nhiet do thuan Idi cho sti phat trien cua vi khuan <30'C, 37 C
va 55°C). Nuoi cay tiep vao nhting moi trtidng thich hdp. Neu khong thay vi
khuan phat trien (moc thanh cac khuan lac hoac lam thay doi moi trtidng nuoi
c l y vi khuan) thi dtidc coi la "vo trung".
- Kich thich cay trong, hat giong vd gay dot bien gen co lefi de tao giong mdi:
Ket qua nghien ctiu cho thay, vdi mot lieu nhat dinh co the tang thu hoach
va thuc daiy sti phat trien cua cay. Co the dieu khien sti sinh trtidng va phat trien
cua cay trong bang cach ltia chon lieu chieu xa vao nhting thdi ky phat trien nhat
dinh cua cay. Sd dl vay la vi btic xa da tac dong len sti phan chia te bao d cay.
Chieu nhting lieu nho vao hat giong trtidc khi gieo trong co the ki'ch thich sinh
trtidng nhanh, chong gay benh va rut ngan thdi gian thu hoach.
Cac nguon ldn bang j0Co va 13‘Cs thtidng dtidc dung vao cac muc dich nay.
- Biic xa ion hod co the gay nen nhiing bien doi 6 cdc chat lieu di truyen Id
A D N vd RNA, tao ra cdc dot bien:
Cd che gay dot bien rat phtic tap va tuy thuoc vao btic xa, suat lieu, lieu
ltidng, v.v... Ngtidi ta da tien hanh hang loat thi nghiem, chon lay cac ca the co
xuat hien nhting dot bien co Idi, cung co no va nhan len qua nhieu the he. Tti do co
the tao ra mot giong mdi on dinh nhting thuoc tinh mdi. Do la nhting cong viec
cong phu, keo dai hang chuc nam. Bang dtidi day cho ta mot vai vi du da thu dtidc.
Nhting dot bien thu dtidc bang chieu xa d mot so" cay trong
Lua mach mua dong Jutta O u t, 1953 C hiu ret, nang suat cao
Lua mach mua xuan Mari Thuy D ien, 1960 Chin sdm
382
TAI LIEIU THAM KHAO
7. Nguyen Hiiu Xy va cong sii, Vat ly dai ciidng, NXB Giao due, 1990.
8. C. Vili, V. Dethd, Cac qua trinh sinh hdc Tap 1, NXB Khoa hoc va ky thuat 1979.
9. I. Adamezewski, Fizyka Medyezna i Elementy Biofyzyki, PZWL, W arszawa
1987.
10. B.R. Bairi, Balvinder Singh, N.C. Rathod, P.V. Narurkar, Handbook of N.M
Instruments, Tata McGraw - Hill Publishing Company Limited, New Delhi,
New York, Sidney, Tokyo, Toronto... 1994.
11. Berger va cong sti, Biophysique medicale, NXB Baillire et fils, Paris 1969.
12. A.Bouysy, M. Davier, B. Gatty, Physique pour les sciences de la vie.
Collections DIA Universite, Librarier Belin 1987.
13. Carola R. , Harley J. P., Noback C. R., Human A natom y and Physiology, Me
Graw- Hill Publishing Company, NewYork 1990.
14. Cromer. Physics for the life Science, NXB Me GrawHill International. 1981.
15. Kariakin N. I. Sach tra ciiu tom tat ve Vat ly. NXB KHKT Ha noi. 1978.
16. Livensev N. M.. Giao trinh vat ly danh cho smh vien Y khoa, NXB Dai hoe
Matxcdva. 1978.
VAT
• LY,7LY SINH Y HOC
•
In 1000 cuon, kho 19 x 27cm tai Xuong in Nha xuat ban Y hoc.
So dSng ky ke hoach xuat ban: 23 - 2006/CXB/17 - 271 /YH
In xong va nop luu chieu quy IV n£m 2006.