2.2.

2 YÜKSEK MUKAVEMETLİ BULON BİRLEŞİMLERİ

Yüksek mukavemetli bulonlar normal bulonlara göre daha yüksek mukavemetli çelikten
imal edilirler. Genellikle 8.8, 10.9, 12.9 vb. çelik kalitelerinde üretilirler.

BAÜ MÜH.MİM. FAK. İNŞAAT MÜH. BL. ÇELİK YAPILAR-I DERS NOTLARI 1
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 4.HAFTA (2016)
Yüksek mukavemetli bulon birleşimleri kuvvet aktarım mekanizması bakımından iki
gruba ayrılmaktadır. Bunlar ;

a) SL ve SLP Birleşimleri
(Öngerilmesiz veya kısmi öngerilmeli birleşimler)

b) GV ve GVP Birleşimleri
(Tam öngerilmeli birleşimler)
2.2.2.1 SL VE SLP BİRLEŞİMLERİ (Öngerilmesiz veya Kısmi Öngerilmeli Birleşimler)

Bu birleşimlerde kuvvet aktarımı normal bulonlarda olduğu gibi,

bulon gövdesinde makaslama gerilmesinin

delik çevresinde ezilme (basınç) gerilmesinin

bulon gövdesinde eksenel çekme gerilmesinin

emniyetli olarak karşılanması yoluyla gerçekleşmektedir.

Ayrıca, bu birleşimlerde istenirse bulonlara belirli oranda (maksimum öngerme

kuvvetinin en az yarısı kadar) öngerme kuvveti uygulanarak sürtünme kuvveti ile de
kuvvet aktarımı sağlanabilir. Ancak bu artım sadece ezilme emniyet gerilmeleri
arttırılarak göz önüne alınır.

SL ve SLP birleşimleri arasındaki farklar:

1) D-d ≤ 1 mm ise SL birleşimi adı verilir. [ d: bulon gövde çapı, D: delik çapı]
D-d ≤ 0.3 mm ise SLP birleşimi adı verilir.

2) i) SL birleşimleri hareketsiz yüklerin etkisindeki yapılarda (Konut, ofis vb.) kullanılır.

ii) SLP birleşimleri hareketli yüklerin etkisindeki yapılarda (Köprü vb.) kullanılır.

SL ve SLP birleşimlerinde Hesap Esasları

Bu birleşimlerin tasarımında izlenen yol normal bulonlar ile aynıdır. Ancak ilgili gerilme
durumuna ait emniyet gerilmesi değerleri değişmektedir.

Makaslama gerilmesi

Bir bulona etkiyen kuvvet N ise;

N
τs = ≤ τ sem (n: bulonlarda kesilmeye zorlanan arakesit sayısı)
πd 2
n.
4

BAÜ MÜH.MİM. FAK. İNŞAAT MÜH. BL. ÇELİK YAPILAR-I DERS NOTLARI 2
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 4.HAFTA (2016)
Ezilme (basınç) gerilmesi

Bir bulona etkiyen kuvvet N ise;

N
σl = ≤ σ lem (t : minimum eleman kalınlığı )
d ⋅ t min

Bulon gövdesinde eksenel çekme gerilmesi

Bir bulona etkiyen eksenel kuvvet Z ise;

Z
σz = ≤ σ zem (Fçek : Bulon çekirdek (dişdibi) alanı)
Fçek

Bulonlar için Makaslama emniyet gerilmeleri (kg/cm2)

(8.8 ve 10.9 kalitesinde bulonlar için)

Birleşim SL SLP
Yükleme Hali EY EİY EY EİY
τem 2400 2700 2800 3200

Bulonlar için Eksenel Çekme emniyet gerilmeleri (kg/cm2)

Yükleme Hali EY EİY
σ zem 3600 4100

SL ve SLP Birleşimleri için Ezilme emniyet gerilmeleri (kg/cm2)

(8.8 ve 10.9 kalitesinde bulonlar için)

Birleştirilen eleman malzemesi

Birleşim Öngerme Fe 37 Fe 52
Çeşidi kuvveti Yükleme durumu
EY EİY EY EİY
SL 0 2800 3200 4200 4700
≥ 0.5 ⋅ Pv 3800 4300 5700 6400
SLP 0 3200 3600 4800 5400
≥ 0.5 ⋅ Pv 4200 4700 6300 7100
Not: Pv bulona uygulanabilecek maksimum öngerme kuvvetidir

BAÜ MÜH.MİM. FAK. İNŞAAT MÜH. BL. ÇELİK YAPILAR-I DERS NOTLARI 3
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 4.HAFTA (2016)
2.2.2.2 GV VE GVP BİRLEŞİMLERİ (Tam Öngerilmeli Birleşimler)

Somunlara uzun kollu özel anahtar ile belirli (büyük) sıkma momentleri (Mb) uygulanarak,
bulonlara Pv ön çekme (öngerme) kuvveti verilir. Bu Pv kuvveti birleştirilen elemanların
birleşim yüzeylerine basınç kuvveti olarak etkir.

Böylece bulon eksenine dik doğrultuda sürtünme kuvveti yoluyla kuvvet aktarımı
sağlanır.
Tek etkili birleşim

Alt görünüş

N N
Mb
Mb : sıkma momenti
Pv : sıkma momenti
Bulon merkezinden alınan kesit nedeniyle bulonda
oluşan eksenel çekme
Pv kuvveti
Basınç
gerilmesi
N
N
Sürtünme
kuvveti
Pv

GV ve GVP birleşimleri arasındaki farklar:

1) D-d ≤ 1 mm ise GV birleşimi adı verilir. [ d: bulon gövde çapı, D: delik çapı]
D-d ≤ 0.3 mm ise GVP birleşimi adı verilir.

2) i) GV birleşimlerinde kuvvet aktarımı, sürtünme kuvveti ve delik çevresinde ezilme

gerilmesinin karşılanması yoluyla gerçekleşir.

ii) GVP birleşimlerinde kuvvet aktarımı sürtünme kuvveti, ile birlikte bulon
gövdesinde makaslama gerilmesinin ve delik çevresinde ezilme gerilmesinin
karşılanması yoluyla gerçekleşir.

BAÜ MÜH.MİM. FAK. İNŞAAT MÜH. BL. ÇELİK YAPILAR-I DERS NOTLARI 4
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 4.HAFTA (2016)
GV BİRLEŞİMLERİNDE HESAP ESASLARI

Bir bulonun bir birleşim yüzeyindeki Sürtünme ile emniyetle aktarabileceği kuvvet;
µ
N GVem = .Pv
ν
µ : Temas yüzeylerindeki sürtünme katsayısı (İlgili tablodan alınır)
ν : Kaymaya karşı emniyet katsayısı (İlgili tablodan alınır)
Pv : Bulon öngerme kuvveti (İlgili tablodan alınır)

Not: NGVem bir birleşim yüzeyi içindir. Sürtünme yüzeyi birden fazla ise NGVem değeri
yüzey sayısı ile çarpılmalıdır. Örneğin çift etkili birleşimde sürtünme yüzeyi sayısı iki (2)
alınmalıdır.

Temas yüzeylerindeki sürtünme katsayısı (µ

µ)
Sürtünme yüzeyine uygulanan Birleştirilen eleman malzemesi
işlem Fe 37 Fe 52
Dökme çelik kumu püskürtme
Kum püskürtme 0.55
0.50
Alev püskürtme (2 kez)
Sürtünme artırıcı boya sürme 0.50
Sürtünme artırıcı önlem yok 0.25

Kaymaya karşı emniyet katsayısı (ν

ν)
Yükleme Durumu
Yük özelliği
EY EİY
Hareketsiz yükler hakim
1.25 1.10
yapılar (Konut vb.)
Hareketli yükler hakim
1.40 1.25
yapılar (Köprü, kren vb.)

Bulon öngerme kuvveti özel aletler kullanılarak uygulanır. Bulon çaplarına göre
uygulanması gereken öngerme kuvvetleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Bulon öngerme kuvvetleri (Pv) [ton]

Bulon Bulon boyutu
malzemesi M12 M16 M20 M22 M24 M27 M30 M38
10.9 5.0 10.0 16.0 19.0 22.0 29.0 35.1 51.0
8.9 3.5 7.0 11.2 13.3 15.4 20.3 24.5 35.7

BAÜ MÜH.MİM. FAK. İNŞAAT MÜH. BL. ÇELİK YAPILAR-I DERS NOTLARI 5
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 4.HAFTA (2016)
Bir bulonun Ezilme gerilmesine göre emniyetle aktarılabileceği en büyük kuvvet ;
(Sürtünme kuvveti dikkate alınmaz)

Bir bulon için ;

N l ≤ d ⋅ t min ⋅ σ lem (t : minimum eleman kalınlığı )

GV ve GVP Birleşimleri için Ezilme emniyet gerilmeleri (kg/cm2)

(8.8 ve 10.9 kalitesinde bulonlar için)
Yükleme Birleştirilen eleman malzemesi
durumu Fe 37 Fe 52
EY 4800 7200
EİY 5400 8200

Bulon gövdesinde eksenel çekme gerilmesi (Varsa)

Eksenel çekme kuvveti etkimesi durumunda;

Bir bulona etkiyen eksenel kuvvet Z ise;

1) Bulona etkiyen eksenel çekme kuvveti, öngerme kuvvetinin belirli bir oranından fazla
olamaz. (Zem= k.Pv) (k: yapı türüne ve yüklerin özelliğine bağlı katsayı)

2) NGVem değeri bulona etkiyen çekme kuvveti ile orantılı olarak azaltılır ve azaltılmış
emniyet kuvveti N GVem elde edilir.

 Z −Z
N GVem =  0,2 + 0,8 em .N GVem
 Z em 

Z
Eksenel çekme gerilmesi : σz = ≤ σ zem (Fçek : Bulon çekirdek (dişdibi) alanı)
Fçek

GV ve GVP Birleşimleri için (k) katsayıları

Yükleme Durumu
Yük özelliği
EY EİY
Hareketsiz yükler hakim
0.7 0.8
yapılar (Konut vb.)
Hareketli yükler hakim
0.6 0.7
yapılar (Köprü, kren vb.)

BAÜ MÜH.MİM. FAK. İNŞAAT MÜH. BL. ÇELİK YAPILAR-I DERS NOTLARI 6
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 4.HAFTA (2016)
GVP BİRLEŞİMLERİNDE HESAP ESASLARI

Bir bulonun Makaslama ve birleşim yüzeyindeki Sürtünme ile emniyetle

aktarabileceği kuvvet ;

πd 2 µ
N sem = n. .τ sem ve N GVem = .Pv olmak üzere;
4 ν

1
N GVPem = .N sem + N GVem
2

Bir bulonun Ezilme gerilmesine göre emniyetle aktarılabileceği en büyük kuvvet ;

(Sürtünme kuvveti dikkate alınmaz)

Bir bulon için ;

N l ≤ d ⋅ t min ⋅ σ lem (t : minimum eleman kalınlığı )

Bulon gövdesinde eksenel çekme gerilmesi (Varsa)

Eksenel çekme kuvveti etkimesi durumunda;

Bir bulona etkiyen eksenel kuvvet Z ise;

1) Bulona etkiyen eksenel çekme kuvveti, öngerme kuvvetinin belirli bir oranından fazla
olamaz. (Zem= k.Pv) (k: Yüklerin özelliğine bağlı katsayı)

2) NGVem değeri bulona etkiyen çekme kuvveti ile orantılı olarak azaltılır.

1  Z −Z
N GVPem = .N SLPem +  0,2 + 0,8 em .N GVem
2  Z em 

Z
Eksenel çekme gerilmesi : σz = ≤ σ zem (Fçek : Bulon çekirdek (dişdibi) alanı)
Fçek

BAÜ MÜH.MİM. FAK. İNŞAAT MÜH. BL. ÇELİK YAPILAR-I DERS NOTLARI 7
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 4.HAFTA (2016)
 UYGULAMA
Ölçüleri ve yükü şekilde verilmiş olan tam öngerilmeli bulonlu basınç çubuğu ekinin
emniyetle taşıyabileceği en büyük yükü (P) hesaplayınız. (Not: Bulonların yerleşimi ile
ilgili tahkik yapılmasına gerek yoktur).

Verilenler:
Profiller ve levha malzemesi : Fe37 (St 37), Bulon Malzemesi : (10.9)
Birleşim Türü: GVP , Yükleme Durumu : EY (Hareketsiz yükler hakim)
75.75.8 için profil tablosundan; maks. delik çapı (D) : 23 mm , delik konumu (w1): 40mm
M20 GVP birleşimi için ilgili tablolardan; τsem : 2.80 t/cm2 σlem = 4.80 t/cm2
Not: Birleşim yüzeylerinde sürtünmeyi artırıcı önlem alınmamıştır.

Bulon Çizgisi
Levha A 16
t=16 75.75.8 Çubuk ekseni
35 3 M20
M20
40 40
P=?
45 90 90 45
A-A Kesiti
Boyutlar [mm]
A

ÇÖZÜM
• Verilen birleşimdeki bulonlar tam öngerilmelidir. Birleşim türü GVP dir.
• Bulonlu birleşim çift etkilidir (Makaslama kesiti ve Sürtünme yüzeyi iki adettir).

Profil için maksimum delik çapı tahkiki

M20 için : d = D= 21 mm < maks. bulon çapı: 23 mm Uygundur.

BAÜ MÜH.MİM. FAK. İNŞAAT MÜH. BL. ÇELİK YAPILAR-I DERS NOTLARI 8
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 4.HAFTA (2016)
Bir bulonun Makaslama ve birleşim yüzeyindeki Sürtünme ile emniyetle
aktarabileceği kuvvet;

Temas yüzeylerindeki sürtünme katsayısı ( µ )

Sürtünme yüzeyine uygulanan Birleştirilen eleman malzemesi
işlem Fe 37 Fe 52
Dökme çelik kumu püskürtme
Kum püskürtme 0.55 µ = 0.25
0.50
Alev püskürtme (2 kez)
Sürtünme artırıcı boya sürme 0.50
Sürtünme artırıcı önlem yok 0.25

Kaymaya karşı emniyet katsayısı (ν)

Yükleme Durumu
Yük özelliği
EY EİY
Hareketsiz yükler hakim
1.25 1.10
ν = 1.25
yapılar (Konut vb.)
Hareketli yükler hakim
1.40 1.25
yapılar (Köprü, kren vb.)

Bulonlara uygulanabilecek maksimum öngerme kuvveti (Pv)

Bulon Bulon boyutu
malzemesi M12 M16 M20 M22 M24 M27 M30 M38
Pv = 16 t
10.9 5.0 10.0 16.0 19.0 22.0 29.0 35.1 51.0
8.9 3.5 7.0 11.2 13.3 15.4 20.3 24.5 35.7

(n sürtünme
µ 0,25
Sadece sürtünme ile aktarılan kuvvet : N GVem = n. .Pv = 2. .16 = 6,40t yüzeyidir, 2 adet
ν 1,25 sürtünme yüzeyi
bulunmaktadır )
πd 2 π.2,12 (n etki sayısıdır )
N s 2 = n. .τsem = 2. 2,8 = 19,39t
4 4
1 1
N GVPem = .N sem + N GVem = .19,39 + 6,40 = 16,10 t
2 2

Bir bulonun Ezilme gerilmesine göre emniyetle aktarılabileceği en büyük kuvvet ;

(Sürtünme kuvveti dikkate alınmaz)

N l ≤ d ⋅ t min ⋅ σ lem = 2,1 ⋅ 1,6 ⋅ 4,8 = 16.12t (t : minimum eleman kalınlığı )

tmin= min (16 , 2x8 ) = 16 mm

Bir bulonun emniyetle taşıyabileceği en büyük yük :

N1em = min( N GVPem ; N l ) = min(16,10;16,12) = 16,10 t

1
Birleşimin emniyetle taşıyabileceği en büyük yük : P = n. N em = 3x16,10 = 48.30 t

BAÜ MÜH.MİM. FAK. İNŞAAT MÜH. BL. ÇELİK YAPILAR-I DERS NOTLARI 9
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 4.HAFTA (2016)
Kaynaklar
• “Çelik Yapılar”, H. Deren, E. Uzgider, F. Piroğlu, E. Çağlayan, Çağlayan Kitapevi, 3. baskı,
(2008).
• “İMO-02.R-01/2008, Çelik Yapılar - Hesap Kuralları ve Proje Esasları” İMO İstanbul Şubesi,
Çelik Yapılar Komisyonu, (2008).

BAÜ MÜH.MİM. FAK. İNŞAAT MÜH. BL. ÇELİK YAPILAR-I DERS NOTLARI 10
Yrd.Doç.Dr. Kaan TÜRKER 4.HAFTA (2016)