BULONLAR

Çelik yapı birleşimlerinde çoğunlukla silindirik gövdesinin bir kısmına veya tamamına diş
açılmış, altıgen başlıklı bulonlar kullanılmaktadır Bulonlar gövde çapları ve dayanımları
(malzeme sınıfları) ile tanımlanırlar. Genel kullanımda tercih edilen yapısal bulonlar M12,
M16, M20, M24, M30 ve M36 olarak gösterilen metrik bulonlardır ve sayılar karakteristik
bulon çapını belirtmektedir.

Altıgen başlıklı bulon

Bulonlar dayanımlarına göre ise, normal bulonlar (4.6, 4.8, 5.6, 6.8) ve yüksek dayanımlı
bulonlar (8.8, 10.9, 12.9) olarak isimlendirilmektedir. Bulonların kimyasal ve mekanik
özellikleri standartlarda verilmektedir. Genel olarak kullanılan bulon kalitelerini belirleyen
akma ve çekme dayanımları Tabloda özetlenmektedir.

Yapısal bulonların mekanik özellikleri

Bulon sınıfı 4.6 5.6 6.8 8.8 10.9
2
Fyb (N/mm ) 240 300 480 640 900
Fub (N/mm2) 400 500 600 800 1000

Bulon sınıfını belirten sayıların anlamı, örneğin (4.6) bulonu için 4  Fu b / 100 ve
6  10( Fyb / Fub ) dur. Bulonun akma dayanımı bulon kalitesini belirten bu sayıların çarpımı
(yani, 4x6=24kgf/mm2 =240N/mm2 ) ile belirlenmektedir.

Standart delik çapları

Bulon çapı(d) Delik çapı (h)
mm mm
M12 ve M14 h  d  1mm
M16 ve M24 h  d  2mm
M27 ve > h  d  3mm

Birleşen parçalar arasında rölatif hareketin istenmediği rijit birleşimlerde,

 uygun bulonlu birleşimler  h=(1 ~ 1.15)d  ( 0 ~ 0.15mm daha büyük açılmış
delik)
 kayma kontrollu birleşimler kullanılır.

17
Bulonların sıkılması
 basit sıkma
 bulona önçekme vererek kontrollu sıkma

Bulon gövdesinde belirlenmiş önçekme kuvvetine ulaşabilmek için genel olarak aşağıdaki
dört yöntem kullanılarak bulonlar sıkılır.

1. Somunun döndürülmesi ile sıkma

2. Göstergeli anahtar ile sıkma
3. Özel tasarlanmış yük göstergeli bulonların kullanımı
4. Özel tasarlanmış yük göstergeli pul kullanımı

Çelik binalarda kullanılan bulonlu birleşimler:

a) Bulonlarda basit sıkma yönteminin kullanıldığı birleşimler

b) Önçekme verilmiş bulonların kullanıldığı birleşimler
c) Kayma kontrollu bulonlu birleşimler

Kayma kontrollu bulonlu birleşimde sürtünme kuvveti

Önçekme verilmiş kayma kontrollu bulonlu birleşimde iç kuvvetler

Birleşen parçalar arasında oluşacak sürtünme kuvvetinin maksimum değeri ise,

F  N

olarak hesaplanabilir.

 : birleşen parçalar arasındaki statik sürtünme katsayısı

N : iç yüzeyde oluşan basınç kuvvetidir.

 değeri birleşen çelik elemanların yüzey şartlarına bağlıdır. Birleşimde yüzeyler arasındaki
parçaların birbirine temasını önleyecek ve sürtünme katsayısını azaltacak kir, pas, yağ gibi
maddeler temizlenmelidir.

18
Bulonlarda kayma kuvveti ve çekme kuvveti etkisi

a) Kayma kuvveti etkisi b) Çekme kuvveti etkisi

A Bulon grubu ve
birleşim elemanı başlığı
ağırlık merkezi

Birleşim elemanı
B B

Birleşim elemanı

P P
A-A Kesiti B-B Görünüşü

Bulonlu birleşimler

Bulonlu birleşimlerde dayanım birleşimdeki yükün iletilme şekline bağlı olarak ele
alınacaktır:

1) Çekme kuvveti etkisindeki bulonlu birleşimler

2) Kayma kuvveti etkisindeki bulonlu birleşimler

3) Çekme+kayma kuvveti etkisindeki bulonlu birleşimler

Birleşimlerin davranış, analiz ve tasarımı için öncelikle tek bir bulonun davranışının ve
dayanımının bilinmesi gerekir.

19
Bulonlu Birleşimlerde Güvenlik Koşulu

Göçme sınır durumuna ulaşılması; ya birleştirilen elemanların göçmesi ya da bulonların

göçmesi ile tanımlanır. Bulonların göçme sınır durumu gözönüne alındığında, Güvenli
Dayanımlar ile Tasarım (AISC 360-10/ASD) yöntemine göre, bulonlarda çekme kırılması,
kayma kırılması veya ezilme sınır durumları için güvenlik koşulu,

Bn
Ba  Bd 


Ba : İşletme yükleri altında birleşimdeki bir bulona gelen kuvvet (bulon için gerekli çekme,
ezilme veya kayma dayanımı)
Bd : Bulonun güvenli çekme, ezilme veya kayma dayanımı (bulonun güvenle taşıyabileceği
çekme, ezilme veya kayma kuvveti)
Bn : Bulonun karakteristik çekme, ezilme veya kayma dayanımı
 : Güvenlik katsayısı (AISC’de bulonların tüm göçme sınır durumları için  = 2.00 olarak
verilmektedir)
Çekme kırılması, kayma kırılması veya ezilme göçmesi sınır durumlarında birleşimde güvenli
dayanım veya güvenle aktarılabilecek işletme yükü, birleşimdeki bulon sayısı n olmak üzere,

Rd  nBd

olarak yazılabilir. Burada,

Rd : Birleşimde güvenli çekme, ezilme veya kayma dayanımı (tasarım dayanımı)

Bulonlu bir birleşimin tasarımında, birleşim davranışına bağlı olarak bulonun karakteristik
çekme, ezilme ve/veya kayma dayanımı belirlenmiş olmalıdır.

20
ÇEKME KUVVETİ ETKİSİNDE BULONLU BİRLEŞİMLER

Bulonların çekme kuvveti etkisinde olduğu birleşimler

Bir bulonun çekme dayanımı en küçük alana sahip olduğu diş açılmış gövde alanı ile
belirlenir. Diş açılmış gövde enkesit alanı;, diş açılmamış enkesit alanının 0.75 ile 0.79’u
arasında değişmektedir:

An  (0.75 ~ 0.79 ) Ab

Bulonların diş açılmış enkesit alanındaki azalma oranında çekme dayanımı (taşıyabileceği
çekme kuvveti) azalacaktır:

Bnt  An Fub  0.75 Ab Fub  Ab (0.75) Fub

Bu oran AISC’de bulon malzemesinin Fub , karakteristik çekme (kopma) dayanımında yapılan
azaltılma ile gözönüne alınmaktadır:

Fnt  0.75Fub

Hesaplarda diş açılmamış enkesit alanı kullanıldığında, bir bulon enkesiti için karakteristik
çekme dayanımı,

Bnt  Ab Fnt

Tasarımda güvenlik koşulu:

Bnt
Bat  Bdt 


Tasarım koşulunu güvenlik gerilmesi formatında ifade edersek, hesapta bulonun diş
açılmamış enkesit alanı kullanıldığında, bulonun çekme güvenlik gerilmesi ,

Fnt 0.75Fub
Ft    0.375Fub
 2

21
bulon gövdesinde ortalama çekme gerilmesi kontrolu ise,

Bat
f t  Ft ft   Ft
Ab

f t : bulon enkesitinde maksimum çekme gerilmesi,(N/mm2)

Bat : işletme yükleri altında bir bulona gelen çekme kuvveti (bulonda gerekli çekme
dayanımı)
Bdt : bir bulonun güvenli çekme dayanımı (bulonun güvenle taşıyabileceği çekme kuvveti)
Bnt : bir bulonun karakteristik çekme dayanımı

Ab : bulonun diş açılmamış enkesit alanı,(mm2)

Ft : bulon çekme güvenlik gerilmesi (=  zem = Fnt /  ), (N/mm2)
Fnt : bulon karakteristik çekme gerilmesi(  0.75Fub )
Fub : bulon malzemesinin karakteristik çekme dayanımı,(N/mm2)

Çekmede bulon karakteristik ve güvenlik gerilmeleri (   2 için)

Bulon karakteristik çekme Çekme güvenlik
Bulon kalitesi gerilmesi( Fnt = 0.75Fub ), gerilmesi ( Ft  Fnt / ) ,
N/mm2 N/mm2
(4.6) 300 150
(5.6) 375 190
(8.8) 600 300
(10.9) 750 375

ÖRNEK:
(8.8) kalitesinde M20 bulonunun;

a) çekme güvenlik gerilmesini (   2 için) hesaplayınız.

b) güvenle aktarabileceği çekme kuvvetini bulunuz.

a) (8.8) kalitesi için bulon malzemesinin karakteristik çekme dayanımı Fub  800 N / mm2 dir.
Hesaplarda diş açılmamış enkesit alanı kullanılacağı kabulü ile diş açılmış gövde
enkesitindeki azalma gözönüne alınarak, bulonun karakteristik çekme gerilmesi,

Fnt  0.75Fub  0.75(800)  600 N / mm2

çekme güvenlik gerilmesi ise,

Fnt 0.75Fub
Ft    0.375(800)  300 N / mm 2 (Tablo  3.kolon)
 2

22
b) M20 (8.8) bulonunun, diş açılmamış enkesit alanı,

 20 2
Ab   314mm 2
4

Güvenlik Gerilmeleri ile Tasarım ile;

M20 (8.8) bulonunun güvenle aktarabileceği çekme kuvveti;

Bdt  Ab Ft  314(300)103  94kN

veya

Güvenli Dayanımlar ile Tasarım yöntemi ile,

M20(8.8)’in karakteristik çekme dayanımı,

Bnt  Ab Fnt = 314(600)10 3  188kN

ile güvenle aktarabileceği çekme kuvveti,

Bnt 188
Bdt    94kN
 2

KAYMA KUVVETİ ETKİSİNDEKİ BULONLU BİRLEŞİMLER

Bulonların kayma kuvveti etkisinde olduğu birleşimlerde yük iki farklı kabul ile iletilir.
Tasarımda yapılan kabullere bağlı olarak kayma kuvveti etkisindeki birleşimler,

a) Ezilme/kayma birleşimleri,
b) Kayma kontrollu birleşimler,

olarak boyutlandırılabilir:

(a) (b)
Bulonlu birleşimde kayma kuvvetinin iletilmesi

23
EZİLME-KAYMA BİRLEŞİMLERİ

Bindirme levhalı birleşim

Şekilde görülen bindirme levhalı bulonlu birleşimin artan yük etkisi altında davranışı
incelendiğinde birleşim dayanımının sona ermesini belirleyen göçme biçimleri iki ana grupta
toplanabilir:

1)Bulonda göçme
2) Birleştirilen elemanda göçme

Bulonlu birleşimlerde göçme biçimleri

24
1.Bulon gövdesinde karakteristik kayma dayanımı:

Bulonda tek ve çift etkili kayma etkisi

Şekilde görüldüğü gibi kuvvetin bulon eksenine dik olarak etki etmesi durumunda,
birleşimdeki her bir bulon hissesine düşen kayma kuvvetine kayma düzlemindeki gövde
enkesit alanıyla karşı koyar ve kayma düzlemlerinin sayısına bağlı olarak, bulon tek tesirli
veya çift tesirli olarak tanımlanır. Bir bulonun kayma kırılması sınır durumunda karakteristik
kayma dayanımı,

Rn  mAb Fnv

m = kayma düzlemi sayısı

Ab: Bulonun diş açılmamış gövde enkesit alanı (=d2/4)
Fnv =bulon malzemesinin karakteristik kayma dayanımı, (N/mm2)
Deney sonuçları ile bulon malzemesinin kayma dayanımının, bulon malzemesi çekme
dayanımının yaklaşık olarak %62.5’si olduğu belirlenmiştir (Fnv  0.625Fub). Ayrıca, yapılan
deneyler aktarılacak kuvvetin birleşim uzunluğu boyunca düzgün dağılmadığını göstermiştir.
Kuvvet doğrultusunda birleşim uzunluğu 965mm’yi aşmayan ezilme etkili kayma
birleşimlerinde, bu durum  = 0.90 katsayısı ile hesaba katılarak, diş açılmamış gövde
enkesiti kayma düzleminde bulunan yüksek dayanımlı bulonlarda herhangi bir bulon kalitesi
için bulon malzemesi karakteristik kayma gerilmeleri,

Fnv  0.90(0.625Fub )  0.563Fub

olarak verilmektedir.
Fub: Bulon malzemesinin karakteristik çekme dayanımı
Ancak, birleştirilecek levha kalınlığına ve bulonun diş açılmış gövde uzunluğuna bağlı olarak
bulonun diş açılmış veya diş açılmamış gövde en kesiti kayma düzlemi içinde bulunabilir.

25
Ezilme tipi kayma bağlantılarında dişlerin kayma düzleminde yer alması durumu için bulon
kapasitesi, azaltılmış kayma gerilmesi kullanılarak hesaplanmalıdır. Diş açılmamış gövde
enkesiti kayma düzlemi içinde ise bulon gövdesi kayma alanı, Av = Ab iken, diş açılmış gövde
enkesiti kayma düzleminde ise kayma alanı Av = 0.80Ab olarak gözönüne alınmaktadır.
Böylece, diş açılmış gövde enkesiti kayma düzlemi içinde ise bulon malzemesi karakteristik
kayma dayanımı,

Fnv  0.800.563Fub   0.450Fub

olarak verilmektedir. Tabloda bulon kaliteleri için bulon malzemesi karakteristik kayma
gerilmeleri verilmektedir. Bulonlu birleşimlerin tasarımında, güvenli bir yaklaşımla diş
açılmış gövde enkesitinin kayma düzlemi içinde olduğu varsayımının esas alınması
öngörülmektedir. Normal bulonlu (4.6, 5.6 vb.) birleşimlerde, bulon kayma dayanımı, daima
diş açılmış gövde en kesiti dikkate alınarak hesaplanmalıdır.
Bulon malzemesi karakteristik kayma gerilmeleri, Fnv

Bulon Fnv
kalitesi N/mm2 [a]
(4.6)b, c 180
(5.6)b, c 225
Dişler kayma düzleminde 360
(8.8) Dişler kayma düzleminde
450
değil
Dişler kayma düzleminde 450
Dişler kayma düzleminde
(10.9) 560
değil

a
: Elemanın uç birleşiminde kuvvet doğrultusunda birleşim uzunluğu 965mm’yi aştığında
bu değerlerin %83.3 ü alınmalıdır.
b
: Normal bulonlarda kayma dayanımı için daima diş açılmış gövde en kesit alanı
kullanılmalıdır.
c
: Normal bulonlarda, birleşen parçaların toplam kalınlığı bulon çapının 5 katını aştığında
her bir 2mm için tablodaki değerler %1 oranında azaltılmalıdır.

26
Bir bulonun karakteristik kayma dayanımının,  olarak verilen güvenlik katsayısına
bölünmesiyle,
Bnv m Ab Fnv
Bdv  
 

olmak üzere, bulon gövdesi kayma kırılması sınır durumu için, bir bulonun güvenli kayma
dayanımı (güvenle aktarabileceği kayma kuvveti) hesaplanabilir.
Tasarımda güvenlik için, bulon gövdesinin güvenli kayma dayanımının (güvenle
taşıyabileceği kayma kuvvetinin),işletme yükleri altında gerekli kayma dayanımından (bir
bulona gelen kayma kuvvetinden) büyük olması gerekir:

Bdv  Bav

Bdv : Bir bulonun güvenli kayma dayanımı (güvenle taşıyabileceği kayma kuvveti),
Bav : Bir bulon için gerekli kayma dayanımı (= Ra / n; işletme yüklerinden bir bulona gelen
kayma kuvveti)
Ra : Birleşimin aktaracağı kuvvet
n : Birleşimdeki bulon sayısı
 : Güvenlik katsayısı.

Güvenlik gerilmeleri formatında ise, yukarıda tanımlanan bulon malzemesi karakteristik

kayma gerilmesinin güvenlik katsayısına oranı,
Fnv
Fv 


olarak hesaplanan değer, tasarımda sözkonusu bulon kalitesi için kayma güvenlik gerilmesi Fv
(= Fnv /  ) olarak belirlenebilir. Her bir bulon kalitesi için kayma güvenlik gerilmeleri;
 Diş açılmamış gövde enkesiti kayma düzleminde ise;
Fnv 0.563Fub
Fv    0.280Fub
 2.00

 Diş açılmış gövde enkesiti kayma düzleminde ise;

Fnv 0.450Fub
Fv    0.225Fub
 2.00

olarak elde edilmektedir.

27
Gerilme esaslı güvenlik koşulu, işletme yükleri altında bulonun karakteristik gövde alanında
hesaplanan ortalama kayma gerilmesinin kayma güvenlik gerilmesinden küçük olmasını
gerektirmektedir.
f v  Fv

olmak üzere,
Bav
fv   Fv
mAb

veya, işletme yükleri altında bir bulona gelen kayma kuvvetinin (gerekli kayma dayanımı)
bulon gövdesinin güvenle taşıyabileceği kayma kuvvetinden (güvenli kayma dayanımı veya
tasarım dayanımı) küçük olması gerekir.
Bav  mAb Fv

2. Birleşimde Karakteristik Ezilme Dayanımı

Bulon gövdesi ve delik kenarının temas etmesinden sonra birleşim davranışı

Ezilme dayanımında üst sınır dt ezilme alanı ile Fu karakteristik çekme dayanımının çarpımı
ile orantılıdır:

Bnb  CdtFu

C = sabit,
d = bulon gövde çapı (mm)
t = aynı yönde basınç gerilmesi etkisindeki toplam eleman kalınlığı(mm)
Fu = birleştirilen eleman malzemesinin karakteristik çekme dayanımı (N/mm2)

Deney sonuçları, birleşimin performansını bozmayan ve yaklaşık olarak bulon deliğinin 6 mm

(0.25in) uzamasına karşı gelen deformasyon için katsayının standart, büyük dairesel ve kısa

28
oval delikler için C = 2.4 olarak alınabileceğini göstermiştir. Bu sonuçlara dayanarak, bulon
deliklerinin ovalleşmesi sınır durumuna karşı gelen karakteristik ezilme dayanımı,
Bnb  (2.4Fu )dt
olarak verilmektedir. Ancak; aşırı ezilmeden dolayı birleşim ucunda ortaya çıkabilecek kayma
yırtılması gerçek bir göçme şekli yani taşıma sınır durumu olacaktır:

Birleşimde kayma yırtılması

Çekme dayanımı ihmal edilerek, kayma kırılmasında dayanımı belirleyecek iki yatay
yüzeydeki toplam göçme kuvveti bu yırtılma çizgisi boyunca kayma alanı ile kayma
dayanımının çarpımı olacağından, kayma kırılması sınır durumu için levhada karakteristik
kayma dayanımı,

Bnb  2( Lct )0.6Fu  1.2Fu Lct

olarak yazılabilir. Burada,

0.6 Fu = birleştirilen eleman malzemesine ait karakteristik kayma dayanımı, (N/mm2)

Lc = delik kenarından birleştirilen eleman kenarına net uzaklık,(mm)
t = aynı yönde basınç gerilmesi etkisindeki toplam eleman kalınlığı(mm)

Karakteristik ezilme dayanımı, levhada bulon deliği ovalleşmesi ve kayma yırtılması sınır
durumları gözönüne alınarak hesaplanan dayanımların en küçüğü şeklinde tanımlanır. Bu
tanıma göre AISC 360-10 da ezilme sınır durumu için karakteristik ezilme dayanımı ifadeleri

Bnb  1.2LctFu  2.4dtFu

olarak verilmektedir. Birden çok sayıda bulonun kullanıldığı bir birleşimde, ezilme sınır
durumu için karakteristik dayanım, kenar bulonlar ve ara bulonlar için ayrı ayrı net
uzaklıklar ile belirlenen levha ezilme dayanımlarının toplamı olacaktır. Şekilde kritik Lc
uzunlukları (net uzaklıklar) görülmektedir.

29
Kayma yırtılmasında kritik uzunluklar

Kenar bulon için:

Lc  Le  h / 2 ,

Ara bulonlar için:

Lc  s  h

s = bulon deliklerinin merkezleri arasındaki uzaklık

Le =bulon deliği merkezinin birleştirilen eleman kenarına uzaklığı
h = açılan delik çapıdır.

Ezilme etkili kayma birleşiminde karakteristik dayanım ve güvenlik

Ezilme etkili birleşimde karakteristik dayanımı, bulon gövdesinin karakteristik kayma
kırılması dayanımı ile birleştirilen levhaların karakteristik ezilme dayanımlarının küçüğü
kontrol eder. Buna göre,
 Bulon gövdesi kayma kırılması sınır durumunda birleşim dayanımı, bir bulon için
hesaplanan karakteristik kayma kırılması dayanımı ile toplam bulon sayısının çarpımı
şeklinde elde edilir:

Rnv  nBnv

Burada;
Rnv : Birleşimin karakteristik kayma kırılması dayanımı,
Bnv :Bir bulon gövdesi için kayma kırılması sınır durumunda karakteristik dayanım
n : Birleşimdeki toplam bulon sayısı
 Levhada ezilme (delik kenarlarında ezilme) sınır durumu karakteristik dayanımı ise, kenar
bulonlar ve ara bulonlar için net uzaklıklar dikkate alınarak hesaplanan ezilme
dayanımlarının toplamı şeklinde elde edilmektedir.

Rnb  ne Bnbe  ni Bnbi

30
Rnb : Birleşimin karakteristik ezilme dayanımı
ne : Birleşimdeki kenar bulon sayısı
Bnbe : Bir kenar bulon için karakteristik ezilme dayanımı
ni : Birleşimdeki ara bulon sayısı
Bnbi : Bir ara bulon için karakteristik ezilme dayanımı
Ezilme etkili kayma birleşiminde karakteristik dayanım,

Rn  min ( Rnv ; Rnb )

şeklinde belirlenir. Güvenlik koşulunun sağlanabilmesi için birleşimin güvenli kayma

dayanımının (güvenle taşıyabilecek kayma kuvvetinin), gerekli kayma dayanımından (işletme
yükleri altında birleşime etkiyen kayma kuvvetinden) büyük olması gerekir:
Rn
Rd   Ra

Ra : Gerekli kayma dayanımı (birleşim tarafından aktarılacak kuvvet)
 : Güvenlik katsayısı (=2.0)

Bulon delikleri ara uzaklıkları

Bulon deliklerinin kenar ve ara uzaklıkları

Kuvvet doğrultusunda minimum bulon aralığı:

 bulonların merkezleri arasında uzaklık genellikle minimum 3d
 bulon deliğinin merkezinden levha kenarına uzaklık ise minimum 1.5d olarak önerilir.

Kuvvet doğrultusunda maksimum bulon aralığı:

 korozyon etkisinde olmayan boyanmış veya boyanmamış elemanlarda ( 24t veya
305mm )’yi,
 atmosfer şartlarında korozyon etkisinde olan boyanmamış elemanlarda maksimum
( 14t veya 180mm )’ yi aşmamalıdır.

Kuvvet doğrultusunda maksimum kenar uzaklık:

 kenar parçanın kalkmasını da önlemek için 12t veya 150mm ’ yi aşmamalıdır.

t = birleştirilen parçalardan ince parça kalınlığıdır.

31
ÖRNEK

Çekme elemanın M20 bulonlar ile oluşturulmuş ezilme etkili kayma birleşiminde, kayma
kırılması ve ezilme sınır durumlarını gözönüne alarak;
a. Birleşimin karakteristik dayanımının (kapasitesinin) bulunması.
b. İşletme yükleri altında (Güvenli Dayanımlar ile Tasarım ile) birleşimin güvenli
dayanımının (güvenle aktarabileceği kuvvetin) bulunması.
Birleşim ve elemanları
Çekme elemanı : L80.80.12
Birleşim levhası : t = 16mm
Bulon : M20
Bulon delik çapı : Standart delik
Bulonların diş açılmış gövde en kesitinin kayma düzlemi içinde olduğu varsayılacaktır.
Malzeme özellikleri
Çekme elemanı : S 275 Fy = 275 N/mm2 Fu = 410 N/mm2
Birleşim levhası : S 275 Fy = 275 N/mm2 Fu = 410 N/mm2
Bulon : 8.8 Fyb =640 N/mm2 Fub = 800 N/mm2

Çözüm
Bulon gövdesinde kayma kırılması sınır durumu:
M20 bulonu karakteristik gövde alanı,

 (20)2 2
Ab   314 mm
4

Tek etkili (m = 1) bir bulonun karakteristik kayma dayanımı,

Bnv  Fnv Ab  0.45( Fub Ab )  (0.45)(800)(314)(10) 3  113kN

Birleşimin karakteristik kayma kırılması dayanımı,

Rnv  nBnv  4  113  452kN

32
Bulon deliklerinde ezilme sınır durumu:
Ezilme dayanımı için bulon delik çapı standart olarak alınacaktır: dh = 20+2 = 22mm
Kuvvet aktarımında ezilme etkisi altındaki etkin levha kalınlıkları, korniyer kol kalınlığı ve
birleşim levhası karşılaştırıldığında (12mm < 16mm), korniyer kalınlığı kritik olmaktadır. Bu
durumda, ezilme kontrolü t=12mm için yapılmalıdır.
Kenar bulon deliği için Lc  Le  0.5d h = 30  0.5(22)  19mm

1.2 Lc tFu  1.2(19)(12)(410)103  112kN 

Bnbe  min   min   112kN
3
2.4dtFu  2.4(20)(12)(410)10  236kN

Ara bulon delikleri için Lc  s  d h  80  22  58 mm

1.2 Lc tFu  1.2(58)(12)(410)10 3  342kN 

Bnbi  min    min  3   236kN
2.4dtFu  2.4(20)(12)(410)10  236kN

Birleşimin karakteristik ezilme dayanımı,

Rnb  ne Bnbe  ni Bnbi  Rnb  1 112  3  236  820kN

Birleşimin karakteristik dayanımı (kapasitesi), bulon gövdesi kayma kırılması ve bulon

deliklerinde ezilme sınır durumları için belirlenen dayanımların küçüğü olacaktır:
Rn  min ( Rnv ; Rnb )  Rn  min (452kN;820kN)  452kN

Bu durumda, birleşim dayanımında, bulon gövdesi kayma kırılması sınır durumu belirleyici
olmaktadır.
b. Birleşimin güvenli dayanımı (güvenle aktarabileceği kuvvet) ise;
Rn 452
Rd    226kN
 2.0
KAYMA KONTROLLU BİRLEŞİMLER

Kayma kontrollu birleşimlerde teorik olarak bulonların gerçekte kayma ve ezilmeyle yük
aktarmadığı, kuvvetin bir parçadan diğerine sürtünme ile aktarıldığı kabul edilir. Kayma
kontrollu bir bulonun karakteristik kayma dayanımı:

Bns  Du h f Tb N s

 : sürtünme katsayısı
h f : delik etkisi
N s : kayma düzlemi sayısı
Tb : bulona verilen minimum önçekme kuvveti
Du = 1.13

33
Minimum önçekme kuvveti, kN
Bulon boyutu, (8.8) (10.9)
mm
M16 91 114
M20 142 179
M22 176 221
M24 205 257
M27 267 334
M30 326 408
M36 475 595

Kayma kontrollü birleşim tasarımında AISC’de güvenlik katsayıları aşağıdaki gibi

verilmektedir:
 Standart delik ve kuvvet doğrultusuna dik açılmış kısa oval delik durumu,  = 1.50
 Büyük delik ve kuvvet doğrultusuna paralel açılmış kısa oval delik durumu,  = 1.76
 Uzun oval delik durumu,  = 2.14

Birleştirilen parçalar arasında oluşabilecek kaymanın kontrolü, birleşimdeki toplam bulon

sayısı için hesaplanan güvenli kayma kontrollü dayanımın, işletme yüklerinden birleşime
etkiyen kayma kuvvetinden büyük olması olarak tanımlanır:
nBns
Rds   Ra

Rds : Birleşimin kayma kontrollü tasarım dayanımı
Bns : Bir bulon için karakteristik kayma kontrollü dayanım
Ra : İşletme yüklerinden birleşime etkiyen kayma kuvveti (birleşimde gerekli kayma kontrollü
dayanım)
n: Birleşimde toplam bulon sayısı
Daha önce de belirtildiği gibi, tasarım dayanımının aşılmasıyla kaymanın ortaya çıkabileceği
durumlara karşı bulonlarda kayma kırılması ve bulon deliğinde ezilme dayanımları kontrol
edilmelidir.

34
ÇEKME ve KAYMA KUVVETİ ETKİSİNDEKİ BULONLU
BİRLEŞİMLER

Çok sayıda birleşimde bulonlar kayma kuvveti ile beraber çekme kuvveti etkisi altındadır

Çekme ve Kayma Kuvveti Etkisinde Ezilme Etkili Birleşimler

Çekme ve kayma etkisi için etkileşim eğrisi

Çekme ve kayma kuvvetinin ortak etkisindeki bir bulonun yeterli dayanımda olması için bu
kuvvetlerin bileşkesinin bu eliptik eğrinin altında kalması gerekir:
ft : İşletme yüklerinden bir bulonda hesaplanan çekme gerilmesi ( f t  Ta / Ab )

fv : İşletme yüklerinden bir bulonda hesaplanan kayma gerilmesi ( f v  Va / Ab )

Ft : Bulonun çekmede güvenlik gerilmesi ( Ft  Fnt /  )

Fv : Bulonun kaymada güvenlik gerilmesi ( Fv  Fnv /  )

Ancak, AISC 2010’da, bu eğri basit bir yaklaşımla üç doğru parçasıyla basitleştirilmiştir. Bu
yaklaşımda ara parça için doğrusal denklem,

35
 ft   f v 
      1.3
 Ft   Fv 
olarak ifade edilmekte ve bulon gövdesindeki kayma gerilmesinin fonksiyonu olarak
azaltılmış karakteristik çekme gerilmesi ise,
 Fnt
Fnt'  1.3Fnt  f v  Fnt
Fnv

şeklinde elde edilmektedir. Dış çekme kuvveti etkisindeki ezilme etkili kayma birleşimlerinde
kayma kuvveti ve çekme kuvveti etkileşimi gözönüne alınarak hesaplanan azaltılmış çekme
gerilmesi kullanılarak, bir bulonun karakteristik çekme dayanımı,
Bnt'  Fnt' Ab

olarak hesaplanır.
Fnt' : Kayma gerilmesi etkisini içeren azaltılmış çekme gerilmesi,

Ab : Bulonun diş açılmamış gövde enkesit alanı

Tasarımda, çekme ve kayma gerilmelerinin etkileşimi gözönüne alınarak bulunan Bdt güvenli
çekme dayanımı, Ba bir bulona etkiyen dış çekme kuvvetinden büyük olmalıdır:

Bnt'
Ba  Bdt' 

Ω = 2.00

Çekme ve Kayma Kuvveti Etkisindeki Kayma Kontrollu Birleşimler

Dış çekme kuvveti net sıkma kuvvetini azalttığından, bulonun (veya birleşimin) parçalar
arasındaki kaymayı kontrol eden (hesaplanan) dayanımı, ksc katsayısı ile çarpılarak
azaltılmalıdır:
1.5Ta
k sc  1 
Du Tb nb

nb: Çekme kuvvetini taşıyan bulon sayısı,

Tb: Bulona minimum ön çekme kuvveti
Ta: İşletme yüklerinden birleşime gelen çekme kuvveti
Du: 1.13

36