Diesel Makinelerinde İndikatör Diyagramı

Diesel makinelerinin silindirleri içindeki tüm olayları, safhaları tetkik edebilmek, ancak indikatör
diyagramı almak suretiyle mümkündür. Bu diyagramdan makinenin indike beygir gücü, kompresyon, yanma,
püskürme, ilk hareket, egzost, emme ve süpürme gibi durumları ve kullanılan akaryakıtın karakterini tetkik
edebileceğimiz gibi, vaflerin ayarları hakkında da bir fikir edinebiliriz.
İndikatör diyagramı, uzun seyirlerde mümkünse her gün, makinenin çalışma düzgünlüğünden şüphe
ettiğimizde de derhal alınmalıdır. Zira her makinede oluşabilecek düzensizlikler, her zaman göz ve kulak ile
hissedilmez. Böyle düzensiz olarak çalışmaya devam etmesi, zamanla açıklaması çok zor arızalar
oluşturabileceği gibi, makinenin o anki verimini de etkiler.
İndikatör diyagramı almak için, indikatör aleti kısa zaman önce temizlenmiş ve yağlanmış olmadıkça,
evvela temizlenip silindir veya piston dikiş makinesi yağı veya tercihen saatçi yağı ile yağlanmalıdır. Temiz
bir aletle 1 veya 2 defa indikatör alınabilir. Fakat silindiri içindeki yağın, kullanıldıkça makine içindeki
sıcaklık etkisiyle yanmasıyla, indikatör pistonu silindiri içinde tutukluk yapacak, böylece makinenin basınç
safhalarına uyum sağlayarak hareket etmeyecek ve alacağımız diyagram da çok yanıltıcı olacaktır. En
uygunu, her indikatör alınışından sonra süratle temizlenip yağlanmasıdır. Diyagram almadan önce aleti
makineye bağlayıp bekletmemeli, zira bu taktirde diyagram alıncaya kadar alet ısınmış, yağ yanmış ve
silindir kurumuş olabilir. Vasat ve vasattan büyük makinelerde her şekilde indikatör almak için kaver
üzerinde bir musluk ve konnektin roddan dikey hareket alan bir kol vardır. Aletin sicimi (ki bu özel bir
sicimdir ve esnemez) kopuksuz, düğümsüz ve gerekli olan uzunluğa ayarlanmış olmalıdır.
Yay: Normal diyagram alınacağı zaman en uygun yay 1mm=1kg veya buna yakın değerde olan yaydır.
İngiliz ölçülerine göre bu 1pus=375lb yapar ki yaklaşık 400 veya 500lb yay da aynı işi görecektir. Diğer tür
diyagramlarda kullanılacak yaylar ileride anlatılacaktır. Bir indikatör aleti ile 6 tür diyagram alınabilir.

1. Normal Diyagram
1mm=1kg veya buna yakın değerlerde yay ile alınan bir diyagramda, pistonun çeşitli konumlardaki
sıkıştırma genişleme basınçlarını, erken ve geç yanmayı, makinenin ortalama efektif basıncını ve buna bağlı
olarak efektif beygir gücünü saptayabiliriz.Şekil.1 ve Şekil.2'de, iki zamanlı bir diesel makinesinin normal
indikatör diyagramları gösterilmektedir. Her iki diyagramda da a püskürtme başlangıcını, b püskürtme
sonunu ve genişleme başlangıcını, d genişleme eğrisini, c egzost başlangıcını, e sıkıştırma başlangıcını
gösterir. Diyagramlara dikkat edersek, dört zamanlı makinelerde silindir emme yoluyla şarj edildiğinden,
egzost ve emmenin yaklaşık atmosfer çizgisine eşit olduğunu görürüz. Gerçekte emme atmosfer çizgisinin
üstünde, egzost ise altındadır. İki zamanlıda gerek emme, gerekse egzost havası atmosferin üstünde
olduğundan silindirin içindeki basınç, her zaman daha üstündedir. c egzost başlangıcıdır. İki zamanlıda daha
açık olarak görülmektedir. Makinenin gücü, yaktığı yakıt ne kadar çok olursa, a-b arasındaki mesafenin o
kadar çok olmasıyla gözlenir. Güç arttıkça d genişleme hattı ile e sıkıştırma hattı arasındaki alan da artar. Bu
durumda diyagramların alanı, makinenin efektif beygir gücü ile orantılı olarak artar veya azalır. Güç
minimum olduğunda, yani makine boşta çalıştığı zaman bu diyagram Şekil.3'teki gibi olur.
Bu durumda genişleme ve sıkıştırma eğrileri arasındaki sahaya karşılık olan güç ancak makinenin
sürtünmesini yenebilecek güçtür. Şekil.4 erken yanmayı göstermektedir. Böyle bir diyagramda maksimum
yanma basıncı normal miktarın üstüne çıktığı gibi, genişleme eğrisi de noktalı gösterilmiş normal hattın
altına düşer. Makine güç kaybetmiş olur. Şekil.5'te çok erken yanma görülmektedir. Püskürmeye çok erken
başlamakla piston üst ölü noktaya gelmeden evvel maksimum yanma basıncı aşırı olarak yükselir. Geri
dönüşte genişleme eğrisi normal genişleme eğrisinin çok altına düşerek güç kaybı olur. Esas olarak çok erken
yanma kendini yanma vuruntuları olarak belli eder. Bu durumda yanma normale getirilmeli ve tekrar
diyagram alınmalıdır. Şekil.6'da geç yanmayı görüyoruz. Sıkıştırma sonunda üst ölü noktaya belli derece kala
püskürteceği yerde daha geç püskürtmekle; sıkıştırma sonunda aynı hava tekrar genişlemeye başlarken
yanma başlıyor, basınç tekrar yükseliyor, bundan sonra yanma düzenli olmadığından, genişleme esnasında
genişleme eğrisi düzgün değil, dalgalı olarak çıkıyor.
Genişleme eğrisinin böyle dalgalı olması enjektör memesinin işemesinden ileri geldiği gibi, indikatör
aletinin silindir ve pistonunun kirlenmesinden dolayı tutukluk yapmasından meydana gelebilir. Bunu
anlayabilmek için alet tekrar temizlenip, yağlanıp, yeniden diyagram alınarak tekrar böyle dalgalı hareket
çizerse ve geç yanma yoksa enjektör memesinin işemesi söz konusudur.

Ortalama Basıncın ve Beygir Gücünün Bulunması

Silindirdeki ortalama basıncı bulmak için diyagram alanı mm² olarak ölçülür. Diyagram uzunluğu L de
ölçülerek, alan diyagram uzunluğuna bölünürse, bölüm bize diyagramın ortalama yüksekliğini verir. Bu da
yay sabiti ile çarpılırsa mm² başına ortalama basınç kg cinsinden bulunmuş olur. Elde planimetre yoksa
Simpson Formülü veya daha kolayı Waganer Formülü ile alan bulunur. Şekil.7'de görüldüğü gibi strok hattı
a-b 10 eşit parçaya ayrılır. İki parça arası h birim olursa, baştan h/4 mesafeden başlayarak dikler çizilir.
P0 + P10
Diyagramın alanı F = h . ( ----------- + P1 + ..... + P9 ) olarak bulunur.
2
Bulunan alan a-b strok uzunluğuna bölünür ve yay sabitine göre basınca dönüştürülürse bize efektif
ortalama basıncı verir. Bulunan basınç bilinen formüllere uygulanarak makinenin efektif beygir gücü
hesaplanır.
 2. El

Diyagramı
Bilindiği gibi aletin silindiri makineden aldığı mutanavip harekete uyarak her strokta devir yönü
değiştirdiğinden normal indikatör diyagramında her strokta çizgi yönü değişir. Böylece Şekil.1'e göre emme
soldan başlayıp sağa, sıkıştırma sola, yanma ve genişleme sağa, egzost sola hareketle çizilir. Fakat kağıt
silindirini pistonun hareketine uydurmayıp 4 zamanlıda 4 strokta, 2 zamanlıda 2 strokta da el ile aynı yöne
döndürmekte devam edersek diyagram inkisaf etmiş olarak çıkar. Şekil.8'de böyle bir diyagram
gözükmektedir. Pratikte böyle bir inkisaf diyagramı alınmaz ancak fazla inceleme gerektiren G ve H hatları
arasındaki kısım el ile mümkün olduğu kadar geniş olarak alınır. Püskürtme ve yanma daha geniş olarak
görülür. Bunu normal diyagram ile aynı anda kağıda almak en uygunudur.
Şekil.9'daki diyagramlara bakarak; a ve b erken yanmayı, c normal, d çok geç yanmayı, e çok erken
yanmayı göstermektedir. Bunlar el diyagramlarında çok daha iyi kontrol edilebilir.
 Diyagram Alanı ve Güç Hesaplaması
Diyagram alanı planimetreyle mm² olarak bulunur. Bunun için planimetreyle alan peş peşe 3 defa
ölçülerek bulunan toplamın ortalamasının alınmasıyla göz ve el hataları en aza indirilmiş olarak tam alan
bulunur.

3. Hafif
Yay

Diyagramı
Normal bir diyagramda egzost başlangıcı, egzost ve emme safhaları iki zamanlıda süpürme havası giriş
ve egzost gazlarının silindirden çıkış safhaları, yayın kuvvetli olmasından dolayı hemen hemen atmosfer hattı
üzerine çıkar. Bu da iyi bir inceleme olanağı vermez. Bir normal diyagramı 1mm=1kg/cm²'lik bir yay ile
alacağımız yerde örneğin 20~25mm=1kg/cm² kuvvetinde daha zayıf bir yay takarak alırsak normal
diyagramın alt kısmını 20-25 defa büyütmüş oluruz ki böylece yukarıda adı geçen safhaları incelemek
mümkün olur. Şekil.10'da 4 zamanlı bir diesel makinesinde zayıf yay ile alınmış indikatör diyagramı
gözükmektedir. Kompresyon hattı yükselirken kalem hareket sonuna gelir. Bundan sonra basınç tekrar yayın
çalışabileceği değere düşünceye kadar kalemde hareket yoktur. Genişleme sonlarına doğru kalem
tekrarlayacağı hareketine başlar. a noktasında egzost başlar ve aşağıya inerek atmosferin üzerindeki egzost
hattını, inlet strokunda da atmosfer altındaki emme hattını çizer. Şekil.11, çift sıra hava portlu (biri süpürme
diğeri süperşarj) iki zamanlı bir diesel motorunun hafif yay diyagramını göstermektedir.
 Bunlarda bilindiği üzere üstteki aşırı doldurma portu, genişleme ve egzost başlangıcında daima kapalıdır.
Şu halde diyagrama bakarak a'dan aşağıya doğru c noktasına kadar genişleme devam eder. c noktasında
egzost portu açılır kısmen basınç düşer, d noktasında süpürme portu açılarak silindire süpürme havası girer
ve egzost gazlarından temizler. e alt ölü noktasından sonra bir sonraki stroktan (üst ölü noktaya doğru) yine d
noktasından süpürme hava portu kapanır. Fakat buna karşılık süperşarj portundan hava girmeye başlar. Bu
hava piston g noktasını aşıpta egzost portunu kapadıktan h noktasına gelinceye kadar silindiri süperşarj
havası ile doldurur. Bundan sonra kompresyon başlar.

4.

Kompresyon Diyagramı
Böyle bir diyagram ile bir makinenin silindiri içindeki kompresyon durumunu anlarız. Önce aletin ipi el
ile kontrol edilir. Şekil.12'de bir kompresyon diyagramı gösterilmiştir. Bu diyagram şöyle alınmıştır. Silindire
yakıt basılmaz, silindir yalnız hava emer. 300 devirli olan bir makinede 1150l/min 2200l/min 3250l/min
4300l/min devir yükseldikçe maksimum kompresyon miktarı da biraz yükselir. Bunun sebebi de, alçak
devirlerde basınç altında kalan havanın, pakinlerden sızmaya zaman bulabilmesidir. Devir yükseldikçe daha
az zaman bulabilir. Bu kademeler arasında çok fazla fark olması, alçak devirlerde fazla sızdırdığına, yani
pakinlerin gerektiği gibi sızdırmazlık sağlayamadığını gösterir. Normal bir kompresyon diyagramı,
Şekil.12'de olduğu gibi olmalıdır. Bunun haricinde her grubun sonraki gruptan yükseklik bakımından farkı da
birbirine eşit olmalıdır. Bilindiği gibi pakinlerin tam sızdırmazlık temin etmesi olanaksızdır.
Örneğin bir silindirde aletin ipini, makinenin buna mahsus yerine takarak kompresyon diyagramı alsak
genişleme hattı daima sıkıştırma hattının altına düşer. Bu iki hat arasındaki aralık makine devri yükseldikçe
veya sızdırmazlık derecesi uygun oldukça azalır. İki hat arasındaki çok fazla fark makine devrinin azalmış
olmasından kaynaklanıyorsa, piston pakinlerinin veya silindirde herhangi bir mahalin (valfler, kaver,
çatlaklar vs.) sızdırdığını gösterir. Şekil.13'de böyle bir kompresyon diyagramı gözükmektedir. Makinenin
boşta çalışma diyagramı da yaklaşık Şekil.13'teki gibi çıkar. Ancak bu durumda genişleme hattı yerine
sıkıştırma hattı geçer. İki çizgi arasındaki alan, boşta çalışan makinenin sürtünmeye karşı harcadığı gücü
gösterir.
 5.
Yakıt

Püskürtme Kontrol Diyagramı

Yakıt tulumbasının ve enjektörün her güçte aynı karakterde yakıt püskürtüp püskürtmediğini kontrol ve
inceleme olanağı veren bu diyagram Şekil.14'deki gibi çıkar. Bu diyagram aynı kağıt üzerine ve aletin ipi
makineden hareket almak üzere yakıt miktarını yani makinenin devir ve gücünü artırarak üst üste çıkartıp
alırız. Bu durumda emme, egzost ve kompresyon hatları aynı olur. Fakat yakıt püskürtme zamanları yavaş
yavaş arttığından (makineye yol verildiğinden dolayı) genişleme hatları değişir. Eğer bu genişleme çizgileri
Şekil.14'teki gibi birbirine yaklaşık ve paralel çıkarsa, yakıtın her güçte aynı karakterde püskürtüldüğünü
anlarız. Diyagram böyle çıkmazsa, yakıt pompasının ve enjektörlerin kontrolü gerekmektedir.

6.
İlk

Hareket Havası Diyagramı:

Şekil.15'e dikkat edecek olursak emme havasının sıkıştırılmasında basınç yaklaşık 32 atm'ye kadar
yükselir. Piston aşağıya doğru harekete başlayıp a noktasına gelinceye kadar silindire ilk hareket havası
girmiyor. Çünkü 12-15 atm olan ilk hareket havası, çok daha yüksek basınçtaki sıkıştırma havasını yenip
silindire giremez. Bundan dolayı ilk hareket havası basıncına düşünceye kadar silindir üzerindeki valf
açılmaz. Bundan sonra hava girer ve piston ilerledikçe hava da girmeye devam eder. a noktasına kadar
makine iş yapmaz. Güç sarf eden silindirde ilk hareket için yapılan iş, büyük taralı alandan küçük taralı alanı
çıkartmakla bulunur.