Genel Hatları Ile Lykia Ve Karia İlişkileri Üzerine Bazı Notlar

KUM’DAN KENT’E
Patara Kazılarının 25 Yılı

Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 11-13 Kasım 2013 Antalya
•
FROM SAND INTO A CITY

25 Years of Patara Excavations
Proceedings of the International Symposium of 11-13 November 2013 Antalya
AYRIBASIM / OFFPRINT
PATARA VII. 1
KUM’DAN KENT’E

ISBN 978-605-5607-74-2
© 2015 Ege Yayınları – Havva İşkan – Fahri Işık
İstanbul
Bütün hakları saklıdır.
Baskı / Printed by
Oksijen Basım ve Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti.
100. Yıl Mah. Matbaacılar Sit. 2. Cad. No: 202/A Bağcılar-İstanbul
Tel: +90 (212) 325 71 25 Fax: +90 (212) 325 61 99
Sertifika No: 29487
Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution
Zero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım Ltd. Şti.

Abdullah Sokak, No: 17, Taksim, 34433 İstanbul/Türkiye
Tel: +90 (212) 244 7521 Faks: +90 (212) 244 3209
e.mail: info@zerobooksonline.com
www.egeyayinlari.com www.zerobooksonline.com
PATARA
VII.1
HAVVA İŞKAN – FAHRİ IŞIK
KUM’DAN KENT’E
•

Bu kitabın basımı,
sponsorluğunu Kenan Işık’ın yaptığı
“Uygarlık Anadolu’da Doğdu” kitabının satış geliri ile gerçekleşmiştir.
İçindekiler / Contents
Önsöz......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... IX
Havva İŞKAN, Fahri IŞIK
1988 - 2013: Patara Kazılarının 25 Yılı......................................................................................................................................................................................................................1

Havva İŞKAN
Lykia’nın Erken Dönemlerine Ait Bir Anahtar Yerleşim: Çaltılar Höyük ve Çevresi................................................................... 21
Belgin AKSOY
Patara Küçük Hamam: Kazı Öncesi Düşünceler................................................................................................................................................................................... 33

Şevket AKTAŞ
Oinoanda: Forschungen in der Stadt des Diogenes............................................................................................................................................................................. 47

Martin BACHMANN
Likya Bölgesi Eskil Yerleşimlerinin Su Mühendisliği Dizgeleri...................................................................................................................................... 67

N. Orhan BAYKAN – Nesrin BAYKAN – Seyhun TÜRK
Patara in the Bronze Age - An Evaluation of the Archaeological and Historical Evidence................................................ 89
Ralf BECKS
Lykia’da Arıcılık: Seren ve Çevre Duvarlı Arılıklar Işığında Antik Geleneği Arayış...................................................................97
Süleyman BULUT
Karia-İonia Tipi Kurtağzı Kanca: Letoon, Leto Tapınağı Örnekleri..................................................................................................................... 133

M. Baki DEMİRTAŞ
Genel Hatları ile Lykia ve Karia İlişkileri Üzerine Bazı Notlar................................................................................................................................... 145
Adnan DİLER
Ölü Gömme Gelenekleri Işığında Kabalis - Milyas - Lykia İlişkileri................................................................................................................. 187

F. Eray DÖKÜ
The Ceramics from Patara: Investigations, Productions and Trade Past Studies - Future Projections......... 199
Erkan DÜNDAR
Agonistische Inschriften von Patara...................................................................................................................................................................................................................... 229

Helmut ENGELMANN
Liman Hamamı 2010-2013 Yılı Kazı Çalışmaları.............................................................................................................................................................................. 239

Serap ERKOÇ
Patara Kazılarından Ele Geçen Bir Grup İnsan İskeletinin Antropolojik Açıdan Değerlendirilmesi............ 253
Ayla Sevim EROL – Alper Yener YAVUZ
Town and ‘Meta-Town’? Considerations on the Urban Development of Patara................................................................................. 273
Joachim GANZERT
Arykanda’da Ölüm Nekropoller ve Ölü Gömme Adetleri.................................................................................................................................................. 289

Ayça GERÇEK
Patara Antik Kenti Koruma ve Planlama Süreci................................................................................................................................................................................. 307

Melike GÜL
Erzincan-Altıntepe Kalesi....................................................................................................................................................................................................................................................... 329

Mehmet KARAOSMANOĞLU
Beydağları Yüzey Araştırmaları................................................................................................................................................................................................................................... 339

İsa KIZGUT
Rhodiapolis Nekropolü.............................................................................................................................................................................................................................................................. 357

İsa KIZGUT
Überlegungen zu einem Monumentalgrab aus der Tepecik-Nekropole von Patara..................................................................... 369

Mustafa KOÇAK
Predynastic Lycia and Patara: What is the Evidence?.................................................................................................................................................................. 385

Frank KOLB
Letoon Tiyatrosunda 2011-2012 Yıllarında Gerçekleştirilen Jeofizik Destekli Arkeolojik Araştırmalar

Ön Rapor.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 417
Sema ATİK KORKMAZ – İsmail ERGÜDER – Ezel BABAYİĞİT
Die marmorne Wanddekoration der Weststoa der Agora von Patara.............................................................................................................. 425
Sabine MÖLLERS
Letoon Üç Dilli Yazıtı Üzerine El Bir Değerlendirme................................................................................................................................................................ 437

Selin ÖNDER
Lykia, Pamphylia ve Pisidia Arasındaki Tarihsel ve Kültürel İlişkiler.............................................................................................................445

Mehmet ÖZHANLI
Patara’da 1989-1990 Yıllarında Kazılan Bizans Kiliseleri.................................................................................................................................................... 451

Haldun ÖZKAN
The Cemetery Church at the Tepecik Necropolis of Patara. A Preliminary Report.................................................................... 463
Urs PESCHLOW
Tralleis Batı Nekropolü Mezar ve Buluntuları....................................................................................................................................................................................... 475

Aslı SARAÇOĞLU
A Legal Text and Other Fragments of Hellenistic Inscriptions from Patara.......................................................................................... 497
Christof SCHULER
Patara Kent İçi Su Dağıtım Yapıları........................................................................................................................................................................................................................ 507

Feyzullah ŞAHİN
Likya’nın Yazı Sistemi Hakkında Değerlendirmeler.................................................................................................................................................................... 525

Recai TEKOĞLU
Olympos Piskoposu Methodios ve Olympos Kenti........................................................................................................................................................................ 535

B. Yelda OLCAY-UÇKAN – Levent KAYAPINAR
Pottery Finds from the Winery in the West Agora of Xanthos...................................................................................................................................545
Burhan VARKIVANÇ
Batı Torosların Deprem Üreten Yapıları Burdur-Fethiye Fay Zonu, Finike

ve Rodos Basenlerinin Jeolojisi ile Antik Kentlerin İlişkisi................................................................................................................................................ 559
Cenk YALTIRAK – İrem ELİTEZ – Serap ERKOÇ
Kemah Kalesi Kazısı....................................................................................................................................................................................................................................................................... 569

Hüseyin YURTTAŞ – Haldun ÖZKAN – Zerrin KÖŞKLÜ – Deniz BULUT – Muhammet Lütfü KINDIĞILI
Euergetes and City. The Testamentary Donation of Tiberius Claudius Flavianus Eudemos
for Hadrianic Patara........................................................................................................................................................................................................................................................................ 583
Klaus ZIMMERMANN
Patara und die Städte des Xanthostales. Urbane Standards und ihre Entwicklung.................................................................... 593
Martin ZIMMERMANN
Patara Kazılarının “25 Yılı” İçinde Hellas’tan Anadolu’ya Yön Değiştiren Lykia Uygarlığı.......................................... 603
Fahri IŞIK
Lykian Civilization’s Transition from Hellas to Anatolia

During the “25 Year” Period of Patara Excavations....................................................................................................................................................................... 619
Fahri IŞIK
Önsöz
“…Ayın 9. günü Kalamaki’den Patara’ya vardık ve beklemeden kalıntılara doğru yürüdük. Güneş yakıcı,
basacak sağlam bir zemin bulabilmek zordu; anıtlar, kaygan kum tepeleri ve omuzlarıma dek çıkan diken-
lerle kuşatılmıştı. Sürekli esen batı rüzgârları, liman ağzında giderek yığılan bir kum seti çekmiş; çıkış
bulamayan akıntıların beslediği su birikintisinden oluşan bataklık, kalıntıları yutmuştu sanki. Çok geniş
bir alana yayılan kentin yapıları arasında bağlar tümden kopuktu. Ulaşabildiklerimizi şöyle bir gördük ve
salt tiyatronun planını çizebildim; şimdiye dek gördüklerimin en iyisiydi… Kimseler yoktu çevrede otu-
ran; su ihtiyacımızı uzun aramalar sonucunda bulduğumuz tuzlu bir kuyudan karşılıyorduk. Gecelemek
için tiyatroyu seçmiş, büyük çıkış kapısına hamaklar yerleştirmiştik. Uzaklardan gelen çakal seslerinin
ürpertici ıssızlığında dingin bir gece geçirmeyi umuyorduk ki ansızın korkunç bir sivrisinek ordusuyla
sarıldık. İğnelerini örtülerden bile batırabilen bu azmanlardan bir an olsun kapayamamıştık gözlerimizi.
Artık bitkinlikten yataklarımıza girerken, güneşin doğduğunu duyumsuyordum…”
Biz de Ağustos 1981’de, Fransız arkeolog Charles Texier’i 1836 yılının aynı ayında barındırmayan benzer
bir Patara’ya talip olmuştuk. İzin için beklenen yedi yılın sonunda oraya gidildiğinde, yer aynı yer değildi
artık. Özel mikalı kumuyla büyüleyen o muhteşem kumsal keşfedilmiş; Patara Kuzey çirkin kaçak yapı-
laşmaya kurban verilmişti. Ve tıpkı Belek’te yapıldığı gibi, geleceğin tatil köylerine hazırlık olarak da,
topraklaşsın diye kumsal ağaçlandırılmıştı. Bu kez bizi orada barındırmak istemeyen, Patara’nın tarihsel
dokuyu insandan koruyan vahşi doğası olmayacaktı; doğal dokusunu betona gömerek yok etmeye kararlı
insanın doyumsuzluğu olacaktı. O ‘güçlüler’e karşı ‘kültür savaşları’ onbeş yıl sürdü ve öğretmeninden
öğrencisine ‘Kuvvacı’ bir ruhla Patara’nın bir Side’ye dönüşmesine izin verilmedi.
P(a)ttara, Lykçe adları, Hitit metinlerinde yazılanlarla örtüşen ülkenin yüreği Ksanthos Vadisi’nin dört
en büyük yerleşiminden biriydi ve onun güney ucunda, Ch. Texier’in daha o zamanlar ‘Patara Dağı’
dediği, Yalburt hiyeroglifindeki kutsal ‘Patar Dağı’nın batı eteğinde, muhteşem bir Halicin kıyısında
kurulmuştu. Vadi’nin en korunaklı limanı, dünyaya açılan kapısıydı ve sonraları Lykia Ülkesi’nin de
ana limanı olacaktı. Yarımada burnundan Haliç ağzına ters yönde dönerek ‘göl’ doğallığında kendi
içine kapanan ‘İç Liman’ ile onun kuzeydoğu kıyısından höyük görüntüsünde yükselen yerleşimin
bağlantılı konumları, Patara’yı önemli kılmaktaydı; çünkü bu, Lykia’nın bilimsel araştırma odaklı
‘karanlığını’ aydınlatabilecek bir konumdu. Tunç Çağı ticaret gemilerinin bu zor kıyılardaki hare-
keti, böyle bir doğal liman ve yerleşim olmadan düşünülemezdi; çok dilli yazıtlar da en çok burada
beklenirdi. Yine limanı nedeniyle Hellenistik Çağ’la birlikte öne çıkmış, Lykia’nın tek Birlik ve Eyalet
başkenti olma onuruna erişmişti. Patara, bir yönetsel merkez olma yanında dinsel merkezdi de. IV.
Tuthaliya’nın tanrılara ‘Patar Dağı’ önünde burada şükretmesi, Apollon’un doğum ilahisinde okunan
Leto Hurmalığı’nın burada kökleşmiş olması, Aziz Nikolaos’un burada doğması ve 20 Haziran 312’de
ilk Lykia Piskoposu Aziz Methodios’un burada başının kesilmesi ve din şehidi mertebesine erişmesi, bu
toprağın kutsanmışlığını yeterince gösteriyordu. Kum, toprak ve bataklığın altından zamanla günyü-
züne çıkması beklenenler arasında bunlar da vardı.
Ancak Patara’da tüm bunlar bekleyebilirdi; beklemeye tahammülü olmayan, bunların insan eliyle tah-
ribatıydı. Kumsalın çekiciliğinin antik dokuyu nasıl bir felakete sürükleyebileceğini hemen gördük;
sorunlar önce TAD 1991’de basılan ilk makalede çözüm önerileriyle birlikte arkeolojinin gündemine taşındı ve
sonrasında bunlar, resmi dilekçeler dışında, ayrıca KST bildirilerinde kezlerce yinelenerek sürdü. Bir seferinde
sunumun salt, “sebep olduğu tahribatın yaptırımı bağlamında, kestiği odunu taşıyan eşeğine el konulacak kor-
kusuyla Patara ormanları korunuyor; lütfen bizi Orman Bakanlığına bağlayın” dilek ve temennisini içermesi
halâ akıllardadır, unutulmamıştır. Bunları bizlere acıyla söyleten, yalnızlığımızdı; Devlet’in koruma yasalarının
arkasında durmakta ve onların uygulamaya konmasını istemekte odaklanan haklı çabalarımıza karşılık olarak
kent kezlerce ateşe verildiğinde bile, suçlunun ‘köylüyle iyi geçinemeyenler’ yani bizler olmasıydı. Bugün hâlâ 1.
derece arkeolojik sit içerisinde kaçak oteller ve evler yerinde durmaktadır; antik villaların konumlandığı yamaç
terasları traktör pulluğuyla hallaç pamuğu gibi atılmaktadır ve yetmezmiş gibi tüm örenyeri orada oturan aile-
lerden üçünün besi çiftliğine ‘mera’ hizmeti sunmaktadır. İçinde başkaca ne yapıldığı bilinemeyen, mezarların
barındığı ‘Nekropol seraları’ da yerlerinde durmaktadır, yeni dikimlerle sürekli artan ya da büyüyen meyve ve
zeytin bahçeleri de. Ve de örenyerinin kamulaştırılması bir yana, içindeki 2B ve hazine arazileri bile işgalden
kurtarılmadığı için tahribat 25 yıl öncesini aratmayacak boyutlarda sürmektedir. Bu bağlamda dünden bugüne
değişen pek de bir şey yoktur. Geçmiş gün gibi bugün de, yasa ve yönetmeliklere aykırı bu durumlara dayana-
mayınca ve yaşanan vandalizmi yüreğimiz kaldıramayınca, gücünü yasalardan alan karşı çabalarımız, çıkara
ve zamana göre değişen koruyucu ‘malûm’ güçlerin ‘halk düşmanı’ yaftasıyla ödüllendirilmektedir!... Ancak,
bugün halâ aynı şeyleri yazıyor olmak ve simgesel bir tepki olarak Patara denizine halâ girmiyor olmak, kültüre
ve tarihe duyduğumuz sorumluluğun bir gereği biçiminde algılanmalı ve dersler çıkarılmalıdır. Asla ‘şikâyet’
sanılmamalıdır, çünkü hiç acze düşülmemiştir.
Kazılar, daha ilk günden bir yaşam biçimine dönüşür. Yazın yakıcı sıcağında dökülen terler soğumadan; son-
rasında bekleyen çok yönlü bilimsel ve yönetsel yükümlülüklerin yerine getirilmesi için uğraşırken, bir yeni
döneme girilir. Ve ‘kazı’, yaşamın kendisi olur; farkına bile varılmayan fedakârlıklarla dopdolu bir ömrün
bütünü olur. İşte Patara’yla özdeşlik de böyle bir şeydir; kazı izni verilmeyen yıllarla birlikte, O’nunla dopdolu
geçen iki ömrün değil, teri toprağına dökülen çok ömrün 32 yılından fazlasıdır da. Patara’ya tutkuyla bağlanan
kazı heyetinden her kişinin her yeni dönemde artarak süren sahiplik duygusu, orayı bizler için özel mülkten
daha özel kılmıştır. Değilse; ne efsaneleşen o ‘koruma savaşı’ içinde akla gelebilecek her kötü şey göze alına-
bilirdi ve ne de ülkemiz kültür ve turizmine, eskiçağ bilimine daha iyiyi, en iyiyi kazandırabilme ülküsünün
ürünü istek ve öneriler, emekler tam karşılık bulmadığında, boşa çıktığında bile, ‘ben görevimi yaptım’ın huzu-
ruyla! yan gelip yatma yerine, azimle ve umutla direnilebilirdi. ‘Üç kuruş’a gereksinildiği hallerde birilerine
gidildiğinde, o yardımı sanki ‘kendin için’ istiyormuş gibi bir utancı içe sindirebilmek de mümkün olamazdı.
Ve ‘emanete’ sahiplik duygusu körelmiş olsaydı eğer, rantçıların avukatlığını üstlenen ve gerçekleri çarpıtarak
tazminat davası açan; ya da satın alıp gizlilik içinde devlete bağışlanan kazıevi bağlantılı bir toprak parçasını,
‘geleceğe rant devşiriyor’ hezeyanıyla herkesin içinde haykırarak soruşturma konusu yapan; ya da içeriği bilim-
sel olan bir açılış konuşmasında ‘niye bana teşekkür edilmedi’ diye tavır alan kamusal otoritelere de tahammül
edilemezdi. Adını mahkemede duyduğun insanların birilerinin kurgusuyla açtığı, tümü tek celsede boşa çıkan
‘yüz dosyalı’ davaya da tahammül edilemezdi. Tüm bu yıllar içinde Patara’ya ihanet içinde olanlar ‘güçlü’, onu
korumaya antlı olanlar ‘suçlu’ duruma düşürülmeye çalışılsalar da, yılgınlığa düşmedik ve umutla bekledikleri
gibi, çekip gitmedik.
Açıklıkla söylemeliyiz ki projelerimizden yalnızca biri, örneğin bir ‘Patara Deniz Feneri’ bile ayağa kaldırıla-
bilmiş olsaydı, ülkemiz turizmine bir Aspendos Tiyatrosu’ndan fazlası kazandırılabilirdi. Görkemli dördül bir
taban üzerinde 26 m yükselen özgün yapısıyla antik dünyada bir başkası olmayan Nero Deniz Feneri’nin tüm
çaba ve girişimlere karşın yerde yatan malzemesiyle yazgısına terk edilmişliğine karşı hiçbir şey yapamayışımıza
tahammül de, bu nedenle kolay değildir. Çünkü bu projenin içinde, Ulaştırma Bakanlığımızın ‘Efes Limanı’
projesinden çok önce düşünülen ve kolaylıkla uygulanabilir olan Lykia’nın ana limanını eski günlerine kavuş-
turmak ve ülkeye 2 km uzunluğunda bir ‘Antik Liman’ kazandırmak da vardır. İnsanlığa armağan bu çok özel
mirasın içinde, yine bir ikincisi olmayan ‘Lykia Karayolları Haritası’ işlevindeki İmparator Claudius’un anıtı da
vardır; 6 m. yüksekliğindeki “Milliarium Lyciae’. 1905 tarihli ilk Osmanlı Telsiz İstasyonu olma önemindeki
yapılar külliyesi de, diğer projelerle ile birlikte, umutla Devletimizin ilgisini beklemektedir.
Arada bir bunaldığımızda, “1981’de kazı için düşünülen bir başka seçenekte karar kılınsaydı, belki bu karaba-
sanı yaşamaz ve de bir bilim insanı için çok değerli zamanları boş umutlarla tüketmiş olmazmışız” yollu yakı-
nışımızın yanıtı da kendiliğinden gelmiştir hep: “Sonraki zamanlarda geriye kazıyla günyüzüne çıkabilecek bir
Patara kalmazmış zaten, bir başka ‘Side’ kalırmış; iyi ki başka arayışlara zaman yetmemiş ve biz burada olmuşuz
ve hep umut etmişiz!”. Herkeslerin farkında olduğu bu saptama tek başına, bizlerin üstlendiği Patara misyonu-
nun kültür mirası bağlamında değerini algılamada yeterli olmalıdır. Çünkü “uyuyan güzel” diye tanımlanan bir
başkent, beton soğuğuna gömülmeye ‘çeyrek varken’, ilk bizlerle kendi parlak tarihine uyanmaya başlamıştır. Bu
başlangıçla umuyoruz ki sonraki nesillere, geleceğin yüzyılları içinde kutlanacak çok 25 yıllarda tarihe sabırla
ve özenle tam uyandırılmayı bekleyen bir ören yeri bırakabilmiş olalım; ve Luwi soyundan kadim Anadolu
halklarından birinin, Lykialıların, bilimin yol göstericiliğinde gerçeğiyle bilinmesi yolunda üstlendiğimiz tarih-
sel görevi hakkıyla yerine getirebilmiş olalım. Biz ilk nesil Pataralıların öğrettiği çağdaş bilimsel yöntemlerle ve
aşıladığı görev bilinciyle, özgüven ve inançla gerisi mutlaka gelecektir; meşalenin, nesilden nesile aynı kararlılık
ve giderek artan bir şevkle el değiştireceğinden yana içimiz rahattır. Yol açılmıştır; geriye, değişen teknik dona-
nımlarla şimdileri izlemek kalmıştır.
Kazının üçüncü yılında Letoon’dan ziyaretimize gelen, arkeolojinin mimari çalışmalarıyla tanıdığı Danimarkalı
Prof. Dr. E. Hansen’ın, ülkesine dönüşünde gönderdiği “Patara kazısı Türklere verildi denildiğinde, ‘yazık oldu’
diye üzülmüştük. Ben ve eşim bu önyargılı düşüncemizden yana utanarak gördük ki bu çok önemli antik kent
kazı bilim yönünden güvenilir ellerdedir; sizi ve ekibinizi kutluyorum” içerikli uzun mektubu, nasıl bir sorum-
luluk üstlendiğimizin de habercisiydi. Patara’nın turizm adına ‘Antalya’nın yeni gözdesi’ olarak keşfedildiği ve
talana açıldığı 7 uzun yıl kazı izni vermeyen bir Genel Müdür’ün yıllar sonra, 2005 yılında çıkardığı -sözde-
‘günah’ın özünde de benzer bir önyargı yatmaktaydı; bu, adları bizde saklı duran biri yabancı üç bilirkişinin,
“Batılıların bile cesaret edemediği böyle zor bir kazıyı onlar beceremez” raporuydu. ‘Kendi bilim insanına
güvensizlik’ bizleri halâ derinden yaralıyor olsa da; Patara’nın bugün çağdaş kazı yöntemlerinin uygulandığı,
restorasyonların uzmanlardan oluşan bilim heyetlerinin danışmanlığında yapıldığı ve çalışmaların, her yıl
düzenli olarak çıkan KST bildirileri dışında, yüze yaklaşan makale ve onu aşkın kitapla bilim dünyasına tanı-
tıldığı disiplinli bir kazı yeri resmiyle belleklere yerleşerek geleceğe örnek gösterilmesi, tesellimizdir. Bir kazının
25. yılında uluslararası bir büyük sempozyum düzenlemek ve bildirileri kitaplaştırmak da Patara’nın ilkleri ara-
sındadır. Burada, Genel Müdürlüğe atandığında ilk icraatlarından biri olarak kazıyı bize güvenen Altan Akat’a
şükran duygularımızı özellikle belirtmek isteriz. Şükran borcumuz bir de, başvurumuz üzerine hemen o yıl,
1990 yılında, Antalya’da Fen-Edebiyat Fakültesi ile birlikte Arkeoloji Bölümü’nü de açan ve böylece Erzurum’da
uzak kaldığımız Patara’nın göz önünde ve sürekli denetimimiz altında korunmasını mümkün kılan Akdeniz
Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Tuncer Karpuzoğlu’nadır.
İşi sevme ve görevi en mükemmeliyle yerine getirme ülküsünden kaynaklanan tüm bu başarılar ortadayken
bizi halâ derinden yaralayan olgu; parlak bir geçmişi geleceğe lâyıkıyla taşıma ve turizmin de hizmetine sunma
amaçlı beklemeye tahammülsüz ve geriye dönüşü zor projelerimizin sürekli olarak belirsizliğe ertelenmesidir.
Tarihin, bu yapılamayanların hesabını bizden soracak denli adaletsiz olmayacağını bilmek de bir teselli verme-
mektedir. Yanıtını bulmakta zorlandığımız; resmi proje desteği ve sponsorluk amaçlı tüm başvurularımızın
her seferinde “bir dosya gönderin değerlendirelim”de kalma nedenidir. Ve bununla, bilim insanının emeğine ve
zamanına, tahribata terkedilen ören yerine ve çok özel yapılarına ve kazılardan beklenen tüm değerlere yazık
edilmektedir. Daha ‘dün’ açık ara “dünyanın en güzeli” seçilen kumsalıyla, doğal, kültürel ve dinsel dokusuyla
her beklentiyi karşılayan; yani doğa, kültür ve inanç turizmi kapsamında, tümü bir arada, başkası olmayan ve
bu nedenle de çok özel olan “Lykia soyu’nun başkenti”, bunları hak etmemiştir.
Borcumuz Patara’ya emekte her pay sahibi kuruma ve her kültür dostu kişiyedir. Patara’nın gönül dostu çoktur.
O’nun eskiçağ bilimi ve ülkemiz turizmi için hakkıyla değerlendirilmesi uğruna çırpınışlarımızın karşılık bul-
mayışına üzüleni de çoktur. Onca dostu ismen saymak mutlaka eksiklikler içereceğinden ad veremeyişin hoş
görüleceğine inançla, dün ve bugün adına içten ve sonsuz teşekkürlerimiz genel anlamda: Likya Birliği Meclis
Binası ile 25 yıllık Patara Kazıları’nın restorasyona yönelik tek etkinliğine ve bu bağlamda Ülkemizde bir ‘ilk’e
imza atan Türkiye Büyük Millet Meclis Başkanlığına, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığına ve Anıtlar ve Müzeler
Genel Müdürlüğüne; Antalya Valiliğine ve İl Kültür Müdürlüğüne; Atatürk Üniversitesi ve Akdeniz Üniversitesi
Rektörlüğü ile Edebiyat Fakültesi Dekanlıklarına; Kaş Kaymakamlığına; Kaş, Kalkan, Fırnaz ve Ova Belediye
Başkanlıklarına, Antalya Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu ile Antalya Müzesi'ne, Gelemiş Muhtarlığı
ile köy halkına; sivil toplum örgütlerine, özellikle Mimarlar Odasına, Antalya Barosuna, ÇEKÜL ve TAÇ vakıf-
larına ve elbette ki toprağına kültür neferleri erdeminde ter döken kazı heyetinden her bir arkadaşımıza, öğren-
cimize ve de işçimize olsun…
Patara, 17 Nisan 2015
Havva İşkan - Fahri Işık
Patara Kazıları Heyet Üyeleri Tarafından Yapılan
Patara İle İlgili Yayınlar
Kitaplar
1. F. Işık, Patara. The History and Ruins of the Capital City of Lycian League (Antalya 2000).
2. F. Işık – H. İşkan – N. Çevik, Miliarium Lyciae. Patara Yol Kılavuz Anıtı/ Das Wegweisermonument
von Patara, Önrapor/Vorbericht. Lykia IV, 1998/1999 (Antalya 2001).
3. F. Işık, ‘Caput Gentis Lyciae’. Patara: Likya Soyunun Başkenti (İstanbul 2011).
4. F. Işık, ‘Caput Gentis Lyciae’. Patara: Capital of the Lycian League (İstanbul 2011).
Patara Kazı Serisi

1. Patara I. 1 = S. Gerrit-Bruer – M. Kunze, Der Stadtplan von Patara und Beobachtungen zu den
Stadtmauern, Patara I. 1 (İstanbul 2010).
2. Patara II. 1 = T. Korkut – G. Grosche, Das Bouleuterion von Patara. Versammlungsgebäude des
lykischen Bundes, Patara II. 1 (İstanbul 2007).
3. Patara II. 2 = K. Piesker – J. Ganzert, Das Theater von Patara. Ergebnisse der Untersuchungen 2004
bis 2008, Patara II. 2 (İstanbul 2012).
4. Patara IV. 1 = E. Dündar, Patara Unguentariumları, Patara IV. 1 (İstanbul 2008).
5. Patara IV. 2 = Ç. Uygun, Tepecik Kırmızı Astarlı Seramikleri (İÖ 2. yy. - İS 4. yy.), Patara IV. 2
(İstanbul 2012).
6. Patara V. 1 = G. Işın, Patara Terracottaları. Hellenistik ve Erken Roma Dönemleri, Patara V. 1
(İstanbul 2007).
7. Patara VII. 1= H. İşkan – F. Işık (ed.), Kum’dan Kent’e: Patara Kazılarının 25 Yılı, Uluslararası
Sempozyum Bildirileri, 11-13 Kasım 2013 Antalya (İstanbul 2015).
8. Patara IV. 3 = E. Dündar, The Commercial Amphoras and Stamps, 7th century - 1st century B.C.,
from Patara (1989-2010): The Maritime Trade of a Harbor City in Lycia, Patara IV. 3
(baskıda).
9. Patara V. 2 = F. Şahin, Patara Metal Buluntuları, Patara V. 2 (baskıda).
10. Patara II. 3 = Ş. Aktaş, Patara Ana Cadde, Patara II. 3 (baskıya hazırlanıyor).
11. Patara II. 4 = H. İşkan – U. Peschlow (eds.), Mezarlık Kilisesi, Patara II. 4 (yayın aşamasında).
12. Patara II. 5 = H. İşkan (ed.), Patara Deniz Feneri, Patara II. 5 (yayın hazırlığında).
13. Patara II. 6 = H. İşkan (ed.), Patara Bouleuterionu Restorasyonu, Patara II. 6 (yayın hazırlığında).
Makaleler
1993
1. F. Işık, Patara. Dünü, Bugünü ve Geleceği, TürkAD 29, 1991, 35-49.
2. F. Işık, Der Hl. Nikolaos von Patara und sein Grab in Myra, Belleten 219, 1993, 401-411.
3. H. Yılmaz, Die Felsgräber von Patara, bk. J. Borchhardt – G. Dobesch (Hrsg.), Akten des II. Internationalen
Lykien Symposions, 6-12 Mai 1990 Wien, Bd. II (Wien 1993) 87-96.
4. H. Yılmaz – S. Şahin, Ein Kahlkopf aus Patara. Der Mime Eucharistos und ein Spruch von Philistion,
EpigrAnat 21, 1993, 77–91.
1994
5. F. Işık, Pttara im Land vom hethitischen Lukka und homerischen Lykia, Lykia 1, 1994, 1-11.
6. S. Şahin, Ein Vorbericht über den Stadiasmus Provinciae in Patara, Lykia 1, 1994, 130-137.
1995
7. M. Zimmermann, Lukian zu drei kleinasiatischen Orakeln in Mallos, Patara und Pergamon, Lykia 1, 1994
1995, 103-114.
8. F. Işık, Tempelgräber von Patara und ihre anatolischen Wurzeln, Lykia 2, 1995, 160-186.
9. H. İşkan – N. Çevik, Die Grüfte von Patara, Lykia 2, 1995, 187-216.
10. K. E. Großschmidt, Antropologische Untersuchungen zu den Felsgrüften in Patara/Lykien, Lykia 2, 1995,
217-240.
11. C. Marek, Der Lykische Bund, Rhodos, Kos und Mithridates. Basis mit Ehreninschrift für Krinolaos, Sohn
des Artapates, von Patara, Lykia 2, 1995, 9-21.
1997
12. S. Bulut – F. Gülşen, Patara Bodrum Oda Mezarı, Adalya II, 1997, 189-205.
13. E. Öner, Eşen Çayı Taşkın-Delta Ovasının Jeomorfolojisi ve Antik Patara Kenti, Ege Coğrafya Dergisi 9,
1997, 89-130.
14. B. Varkıvanç, Eine Altarbekrönung aus Patara, Adalya II, 1997, 87-95.
15. P. Yılmaz, Koruma Yasalarımız ve Patara Antik Kenti, Turizm ve Çevre. Oleyis Vakfı Yayınları (Ankara
1997) 45-86.
1998
16. E. Öner, Zur Geomorphologie der Eşen-Deltaebene und des antiken Hafens von Patara in der Südwesttürkei,
Adalya III, 1998, 207-220.
1999
17. F. Işık, Patara. Eine lykische Metropole erwacht aus ihrem Dornröschenschlaf, Antike Welt 1999/5, 477-493.
18. G. Işın, Apollo of Patara, Lykia 3, 1999, 65-70.
19. H. İşkan, Überlegungen zu einem Gemmenporträt aus Patara und zur Ikonographie der Faustina maior,
Antike Kunst 42, 1999, 92-98.
2001
20. F. Işık, Bir Koruma Misyonu’nun Öyküsü: Patara, TAÇ Vakfı’nın 25 Yılı Anı Kitabı, Türkiye’de Risk
Altındaki Doğal ve Kültürel Miras (İstanbul 2001) 237-244.
21. H. İşkan, Ein Römisches Porträtfragment aus Patara, bk. C. Özgünel (ed.), Günışığında Anadolu. Anatolia in
Daylight. Cevdet Bayburtluoğlu için Yazılar. Essays in Honour of Cevdet Bayburtluoğlu (İstanbul 2001) 132-138.
22. F. Onur, Epigraphische Mitteilungen aus Antalya VI: Lamp-Stand Offerings of Primipilarius Flavius Bassus
to Apollo Patroos in Patara, EpigrAnat 33, 2001, 169-173.
23. K. T. Kahya, Patara Dark Age Pottery, Adalya V, 2001/2002, 35-57.
24. B. Varkıvanç, Patara’da Bir Seramik İşliği, Adalya V, 2001/2002, 137-153.
2002
25. G. Işın, Ointment/Medicine Vessels from Patara: An Overview of a simple Hellenistic Form in the Ancient
Mediterranean World, AA, 2002/1, 85-96.
26. G. Işın, Terrakotten als Grabbeigaben in den Nekropolen von Patara, BaBesch Suppl. 8, 2002, 107-115.
27. H. İşkan, Zum Totenkult in Lykien I: Ein datierbares Felsgrab in Patara und Leichenspiele in Lykien, IstMitt
52, 2002, 273-309.
28. H. İşkan, Zwei Privatporträts aus Patara. Bemerkungen zur Chronologie der Klinenporträts, JdI 117, 2002,
251-282.
29. H. İşkan, Ein Siegersarkophag aus Patara, AMS 44, 2002, 145-164.
30. T. Korkut, Steinerne Mörserschalen aus Patara, AA, 2002/1, 233-245.
31. T. Korkut – R. Tekoğlu, Grabinschriften aus Pamphylien und Lykien, ZPE 143, 2002, 105-116.
2003
32. T. Korkut, Zur lykischen Badearchitektur im Lichte der Thermen von Patara, IstMitt 53, 2003, 445-45.
2004
33. H. Engelmann, Eine Marginalie in einer Inschrift (TAM II 905, XVIII G), ZPE 146, 2004, 130.
34. H. Engelmann, Marcus Agrippa in Patara, ZPE 146, 2004, 129.
35. H. Engelmann, Tiberius Claudius Flavianus Eudemus und das Theater von Patara, bk. T. Korkut (ed.),
Anadolu’da Doğdu. Festschrift F. Işık zum 60. Geburtstag (İstanbul 2004, 293-296.
36. T. Korkut – G. Grosche, Das Bouleuterion von Patara. Ein vorläufiger Bericht über die bisherigen Grabungen,
bk. T. Korkut (ed.), Anadolu’da Doğdu. Festschrift für Fahri Işık zum 60. Geburtstag (İstanbul 2004) 439-460.
2005
37. H. S. Alanyalı, Patara Tiyatrosu 2004 Çalışmaları, Anadolu/Anatolia 29, 2005, 1-12.
38. H. Engelmann, Archiereus und Lykiarch, ZPE 154, 2005, 181-182.
2006
39. H. Engelmann, Zur Lykiarchie, ZPE 158, 2006, 183-186.
40. H. Engelmann – T. Korkut, Eine Inschrift aus Patara, bk. T. Takoğlu (ed.) Anadolu Arkeolojisine Katkılar.
65. Yaşında Abdullah Yaylalı’ya Sunulan Yazılar (İstanbul 2006) 307-312.
41. F. Işık, Patara, bk. W. Radt (ed.), Stadtgrabungen und Stadtforschung im westlichen Kleinasien. Geplantes und
Erreichtes, Akten des internationalen Symposions 6/7. August 2004 in Bergama, BYZAS 3 (İstanbul 2006) 263-279.
42. G. Işın, The Hellenistic and Roman Pottery of Patara, bk. C. C. Mattusch – A. A. Donohue – A. Brauer (eds.),
XVI International Congress of Classical Archaeology 23-26 August 2003 Boston (Oxford 2006) 98-102.
43. T. Korkut, The Parliament Building of Patara. A Preliminary Report, bk. C. C. Mattusch – A. A. Donohue
– A. Brauer (eds.), XVI. International Congress of Classical Archaeology, Boston 23-26 August 2003 Boston
(Oxford 2006) 93-97.
2007
44. F. S. Alanyalı – D. Şen, Patara Hurmalık Hamamı Frigidariumu ve Seramiklerinin Stratigrafik Olarak
Değerlendirilmesi, bk. B. Karasu et al. (ed.), Seres’07, IV. Uluslararası Katılımlı Seramik, Cam, Emaye, Sır ve
Boya Seminerleri, 26-28 Kasım 2007, Eskişehir (Eskişehir 2007) 412-430.
45. H. Engelmann, Die Inschriften von Patara. Eine Übersicht, bk. Ch. Schuler (ed.), Griechische Epigraphik in
Lykien. Eine Zwischenbilanz Akten des int. Kolloquiums München, 24.–26. Februar 2005 (Wien 2007) 133-140.
46. F. F. Gülşen, Wall Heating Systems in the Roman Period Lycian Baths-The Examples at Patara and Tlos,
Adalya X, 2007, 223-259.
47. G. Işın, An Achaemenid Stamp Seal from Patara, bk. İ. Delemen (ed.), The Achaemenid Impact on Local
Populations and Culture in Anatolia (6th – 4th Centuries B.C.) May 20-21, 2005 Istanbul (İstanbul 2007) 75-82.
48. G. Işın, General Outlook to the Hellenistic Pottery of Patara with Selected Examples, bk. S. Lemaitre (ed.),
Les produits et les marchés. Céramique antique en Lycie (VIIe s. Av. J.-C. VIIe. ap. J.-C.) Actes de la table
ronde de Poitiers, 21−22 mars 2003 (Bordeaux 2007) 137-151.
49. T. Korkut, Die kaiserzeitlichen Gebrauchskeramik aus Patara, S. Lemaitre (ed.), Les produits et les marchés.
Céramique antique en Lycie (VIIe s. Av. J.-C. VIIe. ap. J.-C.) Actes de la table ronde de Poitiers, 21−22 mars
2003 (Bordeaux 2007) 191-224.
50. T. Korkut, Roma Dönemi Patarası Yemek Pişirme Kapları: Tavalar, bk. B. Karasu et al. (ed.), Seres’07, IV.
Uluslararası Katılımlı Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Seminerleri, 26-28 Kasım 2007, Eskişehir (Eskişehir
2007) 431-449.
51. T. Korkut, Die spätantike und frühbyzantinische Keramik aus Patara, bk. B. Böhlendorf-Arslan (ed.), I.
International Ceramic Congress, Çanakkale 28-30 Mayıs 2005, Byzas 7 (İstanbul 2007) 147-168.
52. Ş. Özüdoğru, Pttara and Wakhssepddimi (Wekhssere II), Adalya X, 2007, 31-48.
53. Ş. Özüdoğru – E. Dökü, Patara Seramik Fırınları, bk. B. Karasu et al. (ed.), Seres’07, IV. Uluslararası Katılımlı
Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Seminerleri, 26-28 Kasım 2007, Eskişehir (Eskişehir 2007) 399-411.
2008
54. Ş. Aktaş, Tombs of the Exedra Type and Evidence from the Pataran Examples, Adalya XI, 2008, 235-261.
55. J. Ganzert, Doch kein Erdbeben in Patara?, AW 2008/4, 45-51.
56. F. F. Gülşen, Patara’daki Roma Dönemi Hamamlarında Planlama ve Mimari, bk. B. Can – M. Işıklı (ed.), Doğudan
Yükselen Işık. Anadolu Arkeolojisine Katkılar. Atatürk Üniversitesi 50. Yıl Armağan Kitabı (İstanbul 2008).
57. G. Işın, Patara’dan Terrakotta bir Portre-büst, bk. İ. Delemen et al. (ed.), EUERGETES. Prof. Dr. Haluk
Abbasoğlu’na 65. Yaş Armağanı (İstanbul 2008) 587-599.
58. G. Işın, The Preliminary Report to the Hellenistic Pottery of Patara from ‘Tepecik Hill’ Excavations, AMS
2008, 157-171.
59. T. Korkut, Adak Sunaklar Işığında Likya’da Artemis Kültü, bk. İ. Delemen et al. (ed.), EUERGETES. Prof.
Dr. Haluk Abbasoğlu’na 65. Yaş Armağanı (İstanbul 2008) 727-734.
60. H. İşkan, Patara’dan bir Demos Kabartması, bk. İ. Delemen et al. (ed.), EUERGETES. Prof. Dr. Haluk
Abbasoğlu’na 65. Yaş Armağanı (İstanbul 2008) 639-648.
61. H. İşkan – W. Eck – H. Engelmann, Der Leuchturm von Patara und Sex. Marcius Priscus als Statthalter der
Provinz Lycia von Nero bis Vespasian, ZPE 164, 2008, 91-121.
62. H. İşkan – T. Korkut, Eine Grabstele von Patara, bk. E. Winter (ed.), Vom Euphrat bis zum Bosporus: Kleinasien
in der Antike. Festschrift für Elmar Schwertheim zum 65. Geburtstag, AMS 65 (Bonn 2008) 335-344.
63. Ç. Uygun, Patara Tepecik Nekropolü’nden İtalya ve Kıbrıs Sigillatası Örnekleri, bk. Z. Çizmeli-Öğün – K.
Bilici – M. Oral – R. Tümsü-Polat (ed.), III. ve IV. Arkeolojik Araştırmalar Sempozyumu, Anadolu/Anatolia
Suppl. 2 (Ankara 2008) 305-322.
2009
64. H. Üstündağ, Patara Hurmalık Hamamında Yürütülen Antropoloji Çalışmaları, bk. A. Çabuk – F. Alanyalı
(ed.), Kültür Varlıklarının Belgelenmesi (Eskişehir 2009) 145-148.
65. F. Alanyalı, Patara Hurmalık Hamamı 2005-2008 Yılı Arkeoloji ve Belgeleme Çalışmalarına Genel Bir Bakış,
bk. A. Çabuk – F. Alanyalı (ed.), Kültür Varlıklarının Belgelenmesi (Eskişehir 2009) 117-144.
66. H. S. Alanyalı, Patara Tiyatrosu 2004-2008 Yılı Çalışmaları, bk. A. Çabuk – F. Alanyalı (ed.), Kültür
Varlıklarının Belgelenmesi (Eskişehir 2009) 75-100.
2010
67. T. M. P. Duggan, The Lycian port of Patara and its environs during the 13th and 14th centuries, Gephyra 7,
2010, 47-72.
68. G. Işın, Patara Tepecik Akropolü ‘Bey Evi’ Kazıları (2003-2007) Geç Arkaik-Erken Klasik Dönem
Terracottaları, Olba 18, 2010, 85-106.
69. G. Işın, The Building Complex on the Tepecik Acropolis at Patara, AnSt 60, 2010, 93-104.
70. Ch. Schuler, Priester πρὸ πόλεως in Lykien: Eine neue Inschrift aus dem Territorium von Patara, ZPE 173,
2010, 69-86.
2011
71. N. O. Baykan – H. İşkan, Patara Eskil Kenti Su İletim ve Dağıtım Sistemi, bk. Devlet Su İşleri II. Su
Yapıları Sempozyumu Bildirileri, 16-18 Eylül 2011, Türkiye Mimarlar Mühendisler Odaları Birliği, İnşaat
Mühendisleri Odası Diyarbakır Şubesi (Diyarbakır 2011) 67-78.
2012
72. H. Engelmann, Inschriften von Patara, ZPE 182, 2012, 179-201.
73. Ch. Schuler – K. Zimmermann, Neue Inschriften aus Patara I: Zur Elite der Stadt in Hellenismus und früher
Kaiserzeit, Chiron 42, 2012, 567-626.
74. D. Şen-Yıldırım, Hurmalık Hamamı Buluntuları Işığında Patara’nın Geç Roma-Erken Bizans Dönemi Kuzey
Afrika Kökenli Seramikleri, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12, 4, 2012, 151-172.
2013
75. S. Bönisch – A. Lepke, Neue Inschriften aus Patara II: Kaiserzeitliche Ehren- und Grabinschriften, Chiron
43, 2013, 487-525.
76. E. Dündar, Roman Stamped Amphorae from Patara, Olba 21, 2013, 141-149.
77. E. Dündar, Remarks on the Possible Uses of a Late Cnidian Stamped Amphora from Patara, Adalya XVI,
2013, 167-175.
78. E. Dündar, Imports from Ionia: A Group Ionian Ceramic from the Building Complex on the Tepecik
Acropolis at Patara, bk. M. Tekocak (ed.), Studies in Honour of K. Levent Zoroğlu (İstanbul 2013) 205-231.
79. H. İşkan – N. O. Baykan, Neue Ergebnisse zur Wasserleitung von Patara/Türkei, Historische Wasserleitungen:
Gestern-Heute-Morgen, Tagungsband des internationalen Frontinus-Symposiums Wien, 19.-23. Oktober
2011, Babesch Supplement 24, 2013, 93-103.
2015
80. H. İşkan – M. Koçak, Der Hafen von Patara. Altes Wissen, neue Forschungen, bk. S. Ladstätter – F. Pirson –
T. Schmidts (ed.), Harbors and Harbor Cities in the Eastern Mediterranean from Antiquity to the Byzantine
Period: Recent Discoveries and Current Approaches, Bd. 1, Byzas 19 (İstanbul 2015) 271-294.
81. E. Dündar – A. A. Akyol, New Contributions to the Classical Period Commercial Amphora Typology from
Lycia: Archaeological Comments to the Archaeometric Analysis, in: S. Lemaître – C. Rocheron (ed.), La
Lycie et ses voisons productions céramiques et échanges commerciaux, Lundi 13 Mai 2013 Poitiers (baskıda).
82. E. Dündar – G. Işın, The Hellenistic Ceramics of Cistern / Cellar finds in the Building Complex on the
Tepecik Acropolis at Patara in 2003-2004: Preliminary Report, in: E. Laflı – S. Patacı (ed.), Recent Studies on
the Archaeology of Anatolia Collected Papers in Honour of Maurizio Buora, BARIntSer (baskıda).
83. H. İşkan – N. O. Baykan, Die Kurşunlu-Zisterne auf dem Theaterhügel in Patara. Ein Vorbericht zu den
Grabungsarbeiten, bk. G. Wiplinger (ed.), De Aquaeductu Atque Aqua Urbium Lyciae, Pamphyliae et Pisidia.
Proceedings of the International Congress on the History of Water Management an Hydraulic Engineering
in the Mediterranean Region, Antalya, October 31-November 9, 2014 (baskıda).
84. S. Erkoç – M. Koçak, Four Relief-Pedestals from Patara, bk. M. Aurenhammer – R. R. R. Smith (ed.),
Proceedings of the Conference ‘Sculpture in Roman Asia Minor’, 1.-4. Oktober 2013, Selçuk (baskıda).
85. H. İşkan – Ş. Aktaş, Eine neue Darstellung der Artemis von Versaille aus Patara, bk. M. Aurenhammer –
R. R. R. Smith (ed.), Proceedings of the Conference ‘Sculpture in Roman Asia Minor’, 1.-4. Oktober 2013,
Selçuk (baskıda).
86. H. İşkan, Überlegungen zu einem neuen prehistorischen Fund aus Patara, Festschrift für Jürgen Borchhardt
zu seinem 80. Geburtstag (Wien, baskıda).
87. A. Lepke – Ch. Schuler – K. Zimmermann, Neue Inschriften aus Patara III, Chiron 45, 2015 (baskıda).
Kazı Raporları
Patara Kazı Ekibi Üyeleri’nin sorumlu oldukları alanlarda yürüttükleri kazı çalışmalarının ve Patara territor-
yumu içinde gerçekleştirdikleri yüzey araştırmalarının “Kazı Sonuçları Toplantısı (KST)”, “Anadolu Akdenizi
Arkeoloji Haberleri (ANMED)” ve “Anadolu/Anatolia” süreli yayınlarında basılan yıllık raporları:
Patara 1988, KST XI.2, 1990, 1-21; Patara 1989, KST XII.2, 1991, 29-55; Patara 1990, KST XIII.2, 1992, 235-258;
Patara 1991, KST XIV.2, 1993, 385-408; Patara 1992, KST XV.2, 1995, 279-301; Patara 1993, KST XVI.2, 1995,
253-282; Patara 1994, KST XVII.2, 1996, 159-184; Patara 1995, KST XVIII.2, 1997, 191-217; Patara 1996, KST
XIX.2, 1998, 53-79; Patara 1997, KST XX.2, 1999, 159-178; Patara 1998, KST XXI.2, 2000, 91-104; Patara 1999,
KST XXII.2, 2001, 79-94; Patara 2000, KST XXIII.1, 2002, 397-412; Patara 2001, KST XXIV.1, 2003, 1-10; Patara
2002, KST XXV.1, 2004, 87-102; Patara 2003, ANMED 2, 2004, 37-44; Patara 2004, ANMED 3, 2005, 57-65;
Patara 2005, KST XXVIII.1, 2007, 15-28; Patara 2006, KST XXIX.1, 2008, 59-72; Patara 2007, KST XXX.4,
2009, 337-354; Patara 2008, Anadolu/Anatolia 36, 2010, 229-243; Patara 2009, KST XXXII.3, 2011, 1-21; Patara
2010, KST XXXIII.3, 2012, 15-39; Patara 2011, KST XXXIV.3, 2013, 171-188; Patara 2012, KST XXXV.2, 2014,
271-289.
Genel Hatları ile Lykia ve Karia İlişkileri Üzerine Bazı Notlar
Adnan DİLER*
Lykia ve Karia coğrafi bölgeleri, Anadolu’nun Akdeniz’i Ege’ye bağlayan güneybatı köşesinde yanyana
komşu iki kültür bölgesini oluşturur. Bu iki bölge sadece kara değil, aynı zamanda Akdeniz ile Ege suları-
nın birbirine karıştığı deniz komşusudur. Ortaklık iki bölgenin Paleocoğrafyasına da yansımıştır. Dağlar
her iki bölgeye de hakimdir. Denize bağlanan nehir yatakları boyunca ulaşım ağı üzerindeki yerleşim-
ler, bu ulaşım ağı yoluyla taşınan kültürel etkilere her dönemde açık kalmıştır. Denize dik inen dağlar
arasında oluşan gemilerin sığınmasına elverişli derin koylar çevresinde oluşan liman yerleşimleri Ege ve
Akdeniz kültürlerinin1, kıyılardan dağlarla ayrılan iç bölge yerleşimleri ise daha çok Orta ve Batı Anadolu
kültürlerinin etkisinde gelişim göstermiştir.
Her iki bölgenin de coğrafi sınırları doğanın kendi çizgileri olan dağlar, denizler ve bir çoğu bugün hala
etkin olan nehirler tarafından belirlenmiştir. Menderes Nehri Karia’yı İonia’dan ayırırken, Karia’nın da
kuzey sınırını çizer. Güneyde ise Dalaman Çayı ya da İndos, Karia’yı Lykia’dan ayırır. Karia’nın doğu
sınırını ise, onu Phrygia komşu bölgesinden ayıran Babadağ, Bozdağ ve Honaz Dağı çizer. Karia ve
Pamphylia arasındaki Lykia coğrafi bölgesini ise Teke Yarımadası ile tanımlayabiliriz. Yarımadaya geçit
vermeyen Toros Dağları ve korunaklı coğrafyası2 ile Lykia, Küçük Asya’nın en dağlık bölgelerinden biri-
dir. Toros dağ silsilesinin başlangıcı olarak kabul edilen bölgedeki dağlar3, Teke Yarımadası’nı tümüyle
kaplar4.
Her iki bölgenin dağlık yapısı, yerleşimleri koruyan korunaklı doğal bir kale görevini üstlenirken, yerle-
şimlere ulaşan kısıtlı ulaşım ve yol ağına olanak tanımıştır. Lykia’nın dar vadilere geçit veren doğu, batı
ve kuzeyde birer kapısı bulunmaktadır. Bu giriş kapılarından en batıdaki Telmessos- Kemer üzerinden
Ksanthos Vadisi’ne, kuzeydeki Kibyra üzerinden, Ksanthos Vadisi aksının kuzeydoğu uzantısı olan Seki
Ovası’na ve doğuda ise Pamphylia Ovası’ndan Çandır Vadisi üzerinden Kemer ve Kumluca ovalarına açıl-
maktadır. Bu kapılar dışında Lykia’ya girişte dağlar ulaşıma olanak tanımamaktadır.
Karia ve Lykia’nın dağ silsileleri ile parçalara bölünmüş nehirlerin doldurduğu ovalardan oluştuğu söy-
lenebilir. Lykia ve Karia ortaklığı, iki komşu bölgenin ortak iklim özelliklerinde de görülür. Her ikisi de
Akdeniz karakteri gösterir. Karia’da Lykia gibi dağlık bir bölgedir. Kuzey’de doğu-batı yönünde uzanarak
Lydia ve İonia ile sınır çizen Messogis (Aydın) Dağları ile kuzeydoğuda Phrygia ile sınır çizen Salbakos
* Prof. Dr. Adnan Diler, Sıtkı Koçman Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü 48000 Kötekli, Muğla. E-mail: adnandiler@mu.edu.
tr
1 Takmer 2002, 33 vdd.
2 Magie 1950, 517.
3 Sevin 2001, 137 vd.
4 Strobon’a göre; Lykia’da dağ zincirinin iki başlangıcı vardır. Biri Solymos (Tahtalı) dağında, ikincisi Karia Bölgesinde diğeri Fethiye
Körfezi kuzeyindedir. Milyas ile Lykia’yı birbirinden ayıran Massikytos (Akdağ), batıda Telmessos’un güneyinden Ksanthos çayı vadisine
kadar uzanan güney ve kuzeydeki iki kitleden oluşan Babadağ kümesine Kragos ve Antikragos denir. Doğu uçta Phonikus (Musa Dağı)
yer alır. Dağlık yapıya karşın kuzey-güney yönünde akan ırmaklar tarafından kazılmış ve daha yoğun nüfus barındıran vadileri ise batıda
Telmessos ( Fethiye), bunun güneyinde bereketli Ksanthos ovası, doğuya doğru Myra ( Demre) ovası ve Lykia’nın en büyük düzlüğü olan
Phonikus (Fenike Ovası) ve son olarak Massikytos Dağı’nın kuzeyinde Lykia’nın en bereketli ovası olan Elmalı Ovası, her anlamda başta
tarım olmak üzere bereket sağlayan ovalardır.
146 Adnan DİLER
(Babadağ), batıda Büyük Menderes Ovası, Milas Ovası ve Marsyas Çine Çayı vadisi arasında ve Latmos
(Beşparmak) dağı ve Mylasa’dan doğuya doğru Euromos ve Khalketor yönünde iç bölgelere doğru uzayan
Grion (Kazıklı ve Paşalı dağı) yörenin ana dağlarıdır.
Tıpkı Lykia’da olduğu gibi dağ kütleleri arasında oluşan Menderes Vadisi, Karia’nın kuzeyindeki en bere-
ketli ovasını oluşturur. Güneyden kuzeye doğru akarak Maiandros’a karışan Marsyas (Çine) Çayı’nın sula-
dığı İdrias Ülkesi5 vadisindeki Çine Ovası ile ona bağlanan Alinda Ovası ve Sodra Dağı’nın batısındaki
Kyrbessos (Sarı Çay) ile doğusundaki Tabai (Tavas) da Karia’nın bereketli ovalarıdır. Lykia gibi Karia’nın
da önemli antik yerleşmeleri kıyı ve nehir yatakları ile bu nehirlerin oluşturduğu vadiler boyu uzanır.
Karia’da doğu-batı yönünde akarak Ege Denizi’ne dökülen Büyük Menderes (Maiandros) ve kuzey-güney
yönünde ona bağlanarak güneye doğru üç kolla açılan Marsyas (Çine Çayı), ortada Harpasos (Akçay) ve
daha doğuda Morsinos (Vandalas) böyledir. Karia’da yerleşimler arası ulaşım ağı, bu nehirler ve nehir
vadileri boyunca uzanan vadi ve geçitlerle sağlanır. Karia’nın kuzey sınırını çizen Büyük Menderes, Ege’yi
batı ve orta Anadolu’ya bağlayan doğu-batı aksını oluşturur6. Karia yerleşimlerinin önemli bir kısmı bu
nehir yataklarını takip eden yol ağı üzerinde yoğunlaşır. Sonuç olarak her iki bölgenin de ortak özellik-
lere sahip olduğu ve bu yapıyı ortak doğal fiziki ve coğrafi koşullarına borçlu olduğunu söyleyebiliyoruz.
Karia coğrafi koşullarının sağladığı olanaklar sayesinde doğal kaynakları ve madenleri Lykia’ya göre daha
zengindir7. Deniz ticareti ve tarım, Karia’da olduğu gibi Lykia’nın da önemli gelir kaynağı olmuştur.
Adlarını buraları yurt edinen Karlar ve Lykialılar’dan alan bu iki komşu bölgeyi, mimarlık, yerleşim,
dil, din, sanat ve yaşama gelenekleri gibi kültürel unsurları ile MÖ 2. bin içlerine kadar izleyebiliyoruz.
Bölgelerin fiziki yapısı, politik ve kültürel yapısına da yansımıştır. Bu yapı aynı zamanda dağınık ve çok
parçalı bir yerleşim modelinin de nedenidir. Karia’da MÖ 6. yüzyıla kadar oluşturulan birlikler siyasi
değil dinsel içerikli idi8.
Ortak kültür bölgesi olarak Karia ve Lykia

Hatti-Hitit Anadolu yazılı belgeler dönemi, Karia ve Lykia kültür bölgesinin anlaşılıp tanımlanmasında
en büyük dayanak noktası olarak karşımıza çıkmaktadır. Burada öncelikli olarak yer adlarının bu iki böl-
gede Hint-Avrupa dillerine mensup Luvi kökenli olması, bunun en önemli belgesidir. Yazılı tarih her iki
bölgenin hem Orta Anadolu Hatti-Hitit, hem de Akdeniz ve Ege kültürleri ile ilişkisini göstermektedir. Bu,
salt Tunç Çağı için geçerli değildir, aksine Demir Çağı içlerine kadar devam ettiğine tanık olunur. Karia
ve Lykia’nın sınırları kültürel anlamda çok daha geniş bölgelere ulaşmıştır. Karia’lı Herodotos, “komşu-
ları tarafından Trimmili olarak adlandırılan ve yaşama gelenekleri ile Karialılara benzeyen Lykia Halkı,
Girit kökenlidir” derken9, Minos’u yaşatanlar/kuranlar acaba Anadolu’dan giden Trimmililer miydi diye
bir sorgulama gündeme gelir. Öte yandan Tremiles, Lykialılar’ın kökenine ışık tutan önemli bir efsa-
nenin de merkezinde görülmektedir. Öyle ki Lykialılar kendilerini Trimmili, ülkelerini de Trymmis(e)
olarak adlandırmıştır10. Karia’nın Erken Demir Çağı yerleşimi Dirmil ile Lykia’nın kendi öz dilindeki
adı Trimmis olan halkı, soy anlamında aynı ortak kökten geliyordu. Kültürel anlamda deniz ve dağ aşırı
5 Hdt. V. 118.
6 Marchese, 1986, I, 142, 288. Roma Çağı’nda bu ana yolların dışında çok daha karmaşık bir tali yol ağı oluşturulmuştur.
7 Karia’nın tarımsal, hayvansal ve endüstriyel kaynakları için bk. Diler 2005, 79-80.
8 Arkaik Çağ’da “hoi Kares” daha sonra “koinon” ve Hellenistik Khrysaoreis olarak bilinen köy birlikleri oluşturulmuştu; Ruzicka 1992, 5-6.
9 Hdt. I. 173. E. Laroche, etnik Trimmili adının dağ doruğu anlamındaki “Tarmi”den köklendiğini söylemektedir. Bryce ise Termilae sözcü-
ğünün yerel Anadolu dilleri ile değil Girit’ten gelen göçmenlerle ilgilisi olduğunu söylemektedir, Bryce 1986, 30. Mitoloji her iki bölgedeki
kuruluş mitosunu şaşırtıcı derece benzer yazgılar üzerine oturtmuştur. Homeros’ un anlatısına göre İlyada’da Karların atası Lelegler, ön-
celeri Altes önderliğinde Troas bölgesinde Satniois nehri kıyısında Pedason denilen bir bölgede yaşarmıştır. Hektor’un yenilmesinden son-
ra yurtlarını terk ederek güneye inip Halikarnassos yakınına yerleşmişlerdir. Bu öykü Sarpedon’un ve Lykos’un yenilgi sonrası Trimmili
topraklarına gelişi ile örtüşmektedir. Burada ilginç bir durum da Sarpedon ve Altes’in Troia ile olan bağlantısıdır.
10 Takmer 2002, 47; Bryce 1986, 22; Keen 1998, 30.
Genel Hatları ile Lykia ve Karia İlişkileri Üzerine Bazı Notlar 147
bölgesel özellikler kentlerin kuruluş mitosuna da aktarılmıştır. Karia’nın ilk kurucu mitolojik göçmenleri,
yazılı tarihte Homeros Çağı’ndan başlayarak Herodotos ve ardılı kaynaklarda da Karia anakarasının batı
kıyılarından daha uzağa adalar ve Yunan anakarasına dek ulaşır. Anadolu’nun batı ve güney kıyılarına
dek kesintisiz süren topraklar; günümüzde bile canlı şekilde duran yer adları, Karca ve Likçe ilk yazılı
belgelere de yansıdığı gibi Milawanda’dan Teke Yarımadası’na dek uzanan topraklar, Luviya bölgesine
dahildi. Burada ortaya çıkan temel sorun, yer adlarının ya da dil ve kültürün etnik kimliği tanımlamada
yetersiz kalmış olmasıdır. Buna karşın Demir Çağı Karia ülkesinin Orta Demir Çağ’dan başlayarak Leleg
yerleşim adları ve hanedan isimleri şekillenmektedir. Şaşırtıcı biçimde, Tunç Çağ Hitit kültüründe olduğu
gibi, hanedanlar değişse de çoğu hanedan aynı adı almış isimleri tekrar tekrar kullanmıştır11. Öyle anla-
şılıyor ki Luviya tüm Batı Anadolu’yu içine almaktadır ve Luvice konuşan halklar tüm Batı Anadolu top-
rakları boyunca yayılım göstermiştir12.
Anadolu’da Tunç Çağı’ndan Orta Demir Çağı’na dek konuşulan dilin Luvice olduğu; Hititçe, Palaca,
Lydce, Karca ve Lykçe dillerinin akrabalığı ile Lykçe-Karca ve Luvice konuşan halkların atalarının MÖ.
3. bin yıl sonunda Güneybatı Anadolu’da yaşadığı kabul edilmiştir13. MÖ. 4.bin sonunda Trakya üzerin-
den Anadolu’ya girenler Hint Avrupalı’dır. Orta Anadolu’da Hitit uygarlığını kuran Hattiler ve Hititlerin
yıkılışından sonra batıya Ege Denizi’ne; Karkisa Ülkesi ve Akdeniz’e; Lukka Ülkesi’ne doğru yayılan bu
bölgelerde dil, yazı ve kültürel anlamda birbirine bağlı halklar Demir Çağ Karia ve Lykia komşu kültür-
lerini yaratmışlardır. Lukka ve Karkisa ülkeleri Güneybatı Anadolu’da Luvi dili konuşan halkların yaşa-
dığı, ancak belirgin biçimde sınırları çizilemeyen, siyasi kimliği ve yönetimleri bilinmeyen bölgelerdir14
(Res. 1).
Miletos, kıyı bölgelerin kıyı Luviya toprakları içinde kalan yerleşimlerin hem Ege’nin batısındaki Adalar
ve Anakarası, hem de Batı ve Orta Anadolu Hitit bölgesi ile yakın kültürel ilişki içindeydi. Yazılı kay-
naklarda ayrı bir bölge olarak gösterilen Kaunos ve bu bölge halkı olan Kaunoslular’ın, Lykialılar gibi
tarihsel bakımdan Hellenler, Persler ve Mısırlılar ile olan ilişkileri ön plana çıkmaktadır15. Likyalılar gibi
amblemi çift ağızlı balta (Res. 2) olan Karialılar, İlk Çağ edebi eserlerinde-antik kaynaklarda genellikle
denizci, asker ve barbarophoroi (barbar, öldüren) şeklinde tanımlanmışlardır16.
Karia ve Karlar’ın MÖ 2. binde varlığı tartışma konusu edilmiştir17. Ayrıca Karkisya ve Karkisa yer adla-
rının olası identifikasyonu öne sürülmüştür18. Hitit varlığının Lykia ve Karia’daki izleri paralel gözlem-
lenebilmektedir. Suratkaya’da yerel prens Kuranta-Kuvaliya’nın bir hiyeroglif kazıma yazıtı, Miletos/
Milewanda’nın ve doğallıkla Karia’da Hitit varlığının en somut bilgisidir. Lukka halkı sürekli hareket
11 Bk. aşağıdad n. 95.

12 Yalburt yazıtı MÖ. 2. binde Lukka topraklarının Luvi ülkesi içinde olduğunu göstermektedir. IV. Tudhaliya’nın Lukka seferini anlatan
yazıtın Lukka ülkesinin lokalizasyonunu anlatan en önemli verilerden biri olduğu kabul edilmektedir. Bu yazıtla Hitit egemenliğinin
Anadolu Akdeniz kıyısına dek ulaştığı anlaşılmaktadır; Savaş 2009, 693.
13 Melchert 2010, 30. Araştırmacı Lykçe ya da Karca konuşan toplulukların atalarının olasılıkla 3. Binyıl’ın sonunda güney-batıya yerleşmiş
olduklarını söylemektedir.
14 A. Herda, Geç Bronz Çağ Hitit belgeleri ışığında Karkisa ülkesini genel hatlarıyla Demir Çağ için Karlar’ın bölgesi olarak coğrafi anlamda
çizilen Büyük Menderes ile Teke Yarımadası arasındaki bölgeyi önermektedir; Herda 2009, 27 vdd.
15 Herodotos’un I. kitap 171. bölümdeki “İonia’ya baş eğdiren Harpagos Karialılar, Kaunoslular ve Lykialılar’ın üzerine yürüdü; yanında
İonialıları ve Aiolialıları da götürüyordu” şeklindeki anlatısı ışığında Kaunos bir kent olarak değil, Lykia ve Karia dışında kalan üçüncü
bir bölge olarak tanımlanmaktadır. Gerçekten de Karia-Lykia sınırına yakın yerde konumlanan Kaunos, o zamanlar bağımsız olduğu gibi,
etrafında ona bağlı kentleri ve deme’leri de içine alan ve onun adını taşıyan bir bölgenin merkezi idi; Öğün et al. 2001, 11.
16 Herodotos’a (I.173) göre Lykialılar Girit’ten gelmedirler. Zira çok eskiden Girit’te yalnız Barbarlar otururmuş.
17 II. Muwatalli (MÖ 1310-1238) döneminde Batı Anadolu’da bir otorite boşluğu olduğu, bir zamanlar Hitit buyruğuna geçen ve daha sonra
isyan ederek Hatti ülkesinin kontrolü altındaki topraklara saldıran Piymaradus’un Hitit kralının bölgeye sefer düzenlemesi sonucu Hatti
ve Ahhiyava ülkeleri arasında tarafsız bölge olarak kabul edilen Lukka ülkelerine sığındığı Tawagalawa mektubunda anlatılmaktadır;
Tekoğlu 1999, 230 vdd.; Herda 2009 , 27 vdd.
18 Tekeoğlu 1999, 231.
148 Adnan DİLER
halindeki kavim ya da birliklerdir19. Lukka MÖ. 2 bin belgelerinde Karia’dan daha farklı değildir. I./
II. Tuthaliya Assua’ya karşı zaferi ve Assua konfederasyonunu sayarken, düşman (korsan) şehirlerin
başına Lukka’yı yerleştirir. II. Muwatalli ve II. Ramses arasındaki savaşta Hitit güçleri arasında Pitassa,
Arzawa, Dardana ve Karkisa ile birlikte Lukka memleketinin adı da geçer. 2. Binyıl Lukka Ülkesi dilinin,
I. Binyıl’da bölgeye uyarlanarak Lykçe’ye dönüştüğü metinlerde, Lykialılar kendilerine Trimmili/Tremili
adını vermişlerdir20. Karuva Ülkesi’nin Karcası, Lukka’nın Trimmili Lykçesi, Pisidce ve Kaunosca, dar
bölgesel alanlarında konservatif kalmaları nedeniyle kendini koruyabilmiştir. Yoksa bu bölgelerde yakın
akraba da olsalar birden fazla dilin konuşulup yazılıyor olması başka türlü açıklanamaz21. Dil bağlamında
söyleyebiliriz ki; Lukka ve Karuva’yı yurtlanan komşu halklar, kökleri aynı kültürde buluşan ortak gele-
neklere sahiptir ve bunun en önemli yansıması da her iki bölge halkının konuştuğu dil olan Karca ve
Lykçe’nin Hititçe ile akraba olması ve her iki bölgede de yer adlarının Luvi kökenli olmasıdır22.
Materyal kültürü bağlamında Karia-Lykia ilişkileri

Her iki bölgedeki yerleşimlerin izlerini Neolitik Çağ’dan başlayarak eş zamanlı takip edebiliyoruz. Bucak
Höyücek 23, Hacılar ve Kuruçay Höyük ile çağdaştır ve Neolitiğin erken ve geç evrelerine tarihlendirilmiş-
tir. Antalya-Burdur arasında yerleşik Bademağacı, Erken Neolitik’ten başlayarak Orta Tunç içlerine kadar
yerleşim gösterir24. Lykia Bölgesi dağlık Neolitiği, Antalya düzlüğünü Anadolu yaylasından ayıran Toros
Dağları’nın Akdeniz’e bakan yamaçlarındaki mağaralardaki ilk yaşam izleri, son yıllarda yapılan kazılar
ile aydınlığa kavuşmuştur. Bunlardan Karain, Öküzini, Belbaşı ve Beldibi, K. Kökten ve E. Bostancı’nın
çalışmaları ile ortaya konulduğu gibi Neolitik Dönem’e kadar gitmektedir25. Lykia Torosları’nın Anadolu
Yaylası’nda yaşayan gruplarının yabani buğday ve arpayı kültürleştirdikleri süreçte, Karia’nın Beşparmak
Dağları’ndaki kaya sığınaklarında MÖ 10.000-4000 yılları arasına tarihlenen Epipaleolitik-Erken
Neolitik’ten Kalkolitik Dönem’e kadar ulaşan mağara duvarlarında aile, kutsal dağ törenleri gibi sosyal
içerikli resimlerin betimlendiği bir kültür filizlenmişti26. Mylasa ve Beçin Kalesi’nde Kalkolitik Dönem
yerleşimlerine sahip olduğu süreçle eş zamanlı olarak iç Lykia’da Tlos Girmeler Mağarası, Seki Yaylası’nda
Eceler ve Çaltılar’da Kalkolitik Dönem ve öncesi yaşanıyordu. Girmeler örneği gibi bir mağara yerleşimi
olan Bodrum Gündoğan Mağarası, Halikarnassos Yarımadası’nda yerleşimin Kalkolitik Dönem’e kadar
ulaştığını göstermesi açısından önemlidir; tarihlenen buluntular ışığında mağaradaki yaşam, Tunç Çağ
boyunca devam etmiştir. Peynirçiçeği ve diğer merkezlerde bulunan seramiklerden, yarımadanın daha
Kalkolitik Çağ’dan itibaren Güneybatı Anadolu ve Ege Adaları ile kültür birlikteliği içinde olduğu anla-
19 Anadolu hiyeroglif li Luwice belgelerinde Mısır, Suriye, Hitit, Asur, Lukka ve Mısır Tell Amarra arşivine göre; Alasaia kralının 4.
Amenophis’e gönderdiği mektupta, Lukka memleketinin insanları her yıl adadaki memleketlerinin bir kısmını yağmalıyordu; Savaş 2006,
681.
20 Bryce 1986, 30. Araştırmacı Termilae adının lokal Anadolu dillerinden değil, Girit’ten gelen göçmenlerle ilişkili olduğunu söylemektedir.
21 Yalburt steli şüphesiz Lukka topraklarında Hitit varlığının önemli belgesidir: “Kuwalatarna’ya ait sulak toprakların bir kısmına indim,
çocuklar ve kadınlar ayaklarıma kapandılar, öküzler ve koyunlar boldu. Bu topraklara Hatti’in büyük krallarından hiç kimse gelmedi...
Ben fırtına tanrısı tarafından sevilen, ben güneşim” Büyük kral Kuwalatarna’nın hem Yalburt hem Emirgazi silindir sunağı üzerinde tek-
rarlanan Hwala-‘nın kesinlikle Kaunos=Xbide’nin Lykia formuna karşılık geldiği savunulmaktadır. Çünkü “Kuwalatarna”, son kente atıfta
bulunur görünmektedir; Savaş 2006, 696. Araştırmacı D. Schürr, Kaunos adının Karca karşılığı olan kbid’in Hititçe nehir anlamındaki
Hapa’dan geldiğini savunmaktadır; Schürr 2003, 69 vdd.
22 Karia’da yer adları için bk. Brügger 2009, 1-5. Hititçe’de adı Patar olan yerleşim adının Lykçe’ye Patara, Eski Yunanca’ya ise Patara olarak
uyarlanması konusunda bk. Işık 2011, 16-17.
23 Duru 2007, 337 vdd. 7.5 m yüksekliğindeki höyükte 8. Binyıl sonlarından Erken Neolitik I-II yerleşmeleri ile Geç Neolitik kutsal alanlar
dönemi katmanlarına ulaşılmıştır. Kutsal alanlar dönemi figürinler ve idol buluntular, Hacılar VI buluntularına benzerliği nedeniyle MÖ
7. bin yılın 2. yarısına tarihlendirilmiştir; bk. Duru 2007,337-339.
24 Anatoprak üzerinde başlayan Erken Neolitik Dönem’e ait 12 yapı katı tespit edilmiştir, bk. Duru, 2007, 342-344.
25 Yaylalı 2006, 4 vdd., 19, Res. 10. Yakın zamanda Myndos yakınında Çukurbük’de gerçekleştirilen müze sondaj kazılarında alanda VI adet
pithos mezar açığa çıkarılmıştır. Çukurbük malzemesini değerlendiren araştırmacılar, nekropol malzemesini Erken Tunç Dönemi’ne ta-
rihleyerek Yortan, Toria ve Beycesultan yerleşimiyle olan bağlantılar üzerinde durmaktadır, krş. Bağcı-Özkan 2015 (baskıda).
26 Peschlow, 2012, 36 vdd., 76 vdd.
şılmaktadır. Burada bölgesel kültürlerin Lykia-Karia karşılaştırmalarında asıl öne çıkan konu, Latmos
Neolitik ve Kalkolitik merkezli kaya resimlerinin Anadolu’da geçerli olan dini inanç dünyasını yansıtıyor
olmasıdır. Tunç Çağı Orta Anadolu Hitit etkilerinin batıya Milawanda üzerinden Ege Denizi’ne açıldığı
yol üzerinde konumlanan Beşparmak Dağları üzerinde yerleşik Malkayası kazılarında ele geçen iri kalçalı
kadınlar, Orta Anadolu’da ve Ege Kültür Havzası’nda bilinen tanıdık figürleri tekrarlıyordu. Bunlar nis-
peten Ege’ye yakın olan Burdur-Hacılar ilişkisini en açık şekilde tanımlamaktadır. Konu itibarı ile kendi
içinde bütünlük gösteren bu resimler, Lykia Tlos’u ile eş zamanlı yerleşik düzene geçen bir topluluğun
ürünleri olmalıdır27.
Karia’nın Latmos kültür bölgesi, Anadolu Hava ve Dağ Tanrısı kültlerinin en eski çıkış bölgeleri olmasını,
doğanın kendi yaratısı olan fiziki coğrafya içinde şekillenmesine borçludur. Bereket ritüelleri ile dağ zir-
vesi ilişkisi her iki bölgede ortak gözükmektedir. Lykia-Karia kültürlerinin komşu ve daha uzak bölgeler
ile olan ilişkileri, daha Neolitik Çağ’da her iki bölgede birden başlamıştır. Latmos buluntularında dokuma
motifi benzeri bezemeler karşılaştırılabilir örneklerini, A. Peschlow’a göre Çatalhöyük’ün doğusundaki
MÖ 6. Binyıl’ın ilk yarısına tarihlenen Hacılar Kalkolitiği’nde bulmaktadır28.
Beşparmak kaya sığınakları ile Lykia’da tarihsel süreç olarak karşılaştırabileceğimiz en önemli örnek,
Tlos ve Lykia topraklarının en eski yerleşmelerine ev sahipliği yapan Girmeler, sadece Lukka toprakla-
rının değil bütün batı Anadolu kültür bölgesinin yerleşim tarihini MÖ 9. Binyıl’ın 2. yarısına Akeremik
Neolitik Dönem’e taşıyacak önemli belgeleri sunmuştur29. Girmeler’in özellikle bir yandan Ege Mezolitiği
ve Neolitik ile yakın benzerlikler içermesi; öte yandan Melos Adası ile Güneydoğu Anadolu’da Göbeklitepe,
Çayönü ve Nevaliçöri gibi merkezlerle materyal kültür yolu ile ilişki göstermesi, buranın daha avcı-top-
layıcı süreçte komşu bölgelerle ilişki içine olduğunu ortaya koymaktadır30. Tlos kent merkezinden 7 km
uzakta, deniz seviyesinden 1000 m kadar yüksekteki Tavabaşı Mağarası ise, buluntuları ile Prehistorik
Dönem’den Geometrik Çağ içlerine süren yerleşmelere tanıklık etmesi nedeniyle büyük bir öneme sahip-
tir. Galeri ve geçitlerden oluşan mağara duvarlarındaki kırmızı boya ile yapılmış soyut imgeler, şematik
insan figürleri, hayvan avı, kadın-erkek eşlenmiş sosyal içerikli figürler, dönemin mimari ve doğal pey-
zajını anlatan kompozisyonlar ile Beşparmak dağları mağara duvar resimleri ile teknik ve içerik bağla-
mında koşut süren geleneği yansıtır31. Kırmızı boya ile yapılmış olan resimler Beşparmak Dağları’ndaki
örneklerden çok, Burdur Hacılar ve Çatalhöyük resimleri ile yakınlık gösterir. Böylece Karia ve Lykia’nın
bu birbirinden uzak farklı iki bölgesinin daha, Neolitik Çağ’dan başlayarak aynı kültür bölgeleri ile etki-
leşim içinde olduğunu söyleyebiliyoruz.
Demir Çağı, Lykia ve Karia bölgesel kültürlerinin kimliğinin giderek şekillenmeye başladığı dönemdir.
Öyle ki, bu süreçte yerleşim ve doğallıkla da nüfus sayısında önemli bir artış görülmüştür. Batı Anadolu
Tunç Çağı kültürlerinin Karia topraklarındaki en önemli yerleşmelerinden birini temsil eden Çine
27 Beşparmak dağları duvar resimleri, daha Neolitik Çağ’dan itibaren Karia Neolitiği’nin Göbeklitepe ya da Kars Camıslı gibi uzak kültür
bölgeleri ile ilişkisini ortaya koyuyordu. Öyle ki Anadolu Tunç Çağı’nda yaygınlaşan dağ tanrısı kült ve mitosunun canlı tanıkları olan kut-
sal dağ imgeleri, büyülü törenleri resmediyordu. Doğal çevrenin bölgesel kültürlere etkisi, Karia’nın Beş Parmak Dağları’nda Epipaleolitik
Çağ’a ait mağara duvar resimleri ve kült objelerine yansımıştı. 1400 m yükseklikteki vahşi ve etkileyici dağları tanrılarla özdeşleştirerek
“tanrı-dağ” inancında yansıdığı kültür bölgeleri, Demir Çağ’ın ve Zeus A(s)kraios tapınımlarının da öncüsü olmuştur.
28 Karia’nın Latmos keramiği şaşırtıcı derecede Doğu Ege keramiği ile ilişki içindedir. Bu olgu Karia’nın daha MÖ 6. Binyıl’da hem Hacılar
gibi iç kültür bölgeleri, hem de Ege Denizi’nin doğusu ile ilişki içinde olduğunun göstergesidir. A. Peschlow, Latmos (Beşparmak) ma-
ğaralarındaki sığınakların sırf belirli sürelerde kullanıldıklarını söylemektedir. Malkayası’nda ele geçen çanak çömlek Samos Adası’nda
Tigami, Kos Adası’nda Emporion buluntuları ile benzer yorumlanmaktadır; Peschlow 2006, 96.
29 Girmeler Mağarası, Beşparmak Neolitik kültürü ile koşut bir yaşama ve beslenme geleneğini de tanıtlamaktadır. Derinliği 100 m.yi aşan
iki derin galeri ve bu galerilere açıklan doğal kaya odacıklara sahip mağara önünde üst katmanları tahrip edilmiş 9. Binyıl’ın 2. yarısına
tarihlenen Akeramik Neolitik yerleşim saptanmıştır; Korkut, 2015, 132 vdd.
30 Girmeler Mağarası araştırmalarının önemli sonuçlarından biri de, burada açığa çıkarılan terrazo yapılar nedeni ile mağara girişi önünün
kült ve seramoni amaçlı kullanılmış olmasıdır, Takaoğlu et al. 2014.
31 Çakmaktaşı küçük el aletleri ve diğer buluntuları ile Tavabaşı mağarası Batı Anadolu Orta Neolitik Dönemi’nin önemli temsilcisi olarak
görülmektedir; Korkut, 2015, 162.
150 Adnan DİLER
Tepecik, Menderes’in güneyinde Çine Ovası’nda bir taraftan Orta Anadolu’dan Ege’ye, diğer taraftan
Menderes’ten Marsyas yolu ile güneye taşınan doğal geçit üzerindeki bereketli Çine Ovası’nda kurulmuş
bir höyük yerleşmesidir32.
Geç Tunç Dönemi’ne tarihlenen depo amaçlı kullanılmış yapıda ele geçen hızlı çarkta son biçimini almış sığ
tabaklar, Orta Anadolu Hitit seramiği ile ilişkilendirilmektedir. Tepecik bir yandan Anadolu Hitit bağlantı-
sını verirken, burada ele geçen Myken boya bezemeli kaplar, yapıları tarihlemede önemli bir kriter olmakla
birlikte iç Karia’nın Geç Tunç Çağı’nda Ege Denizi, Mykenai, Tiryns ilişkilerinin somut belgeleri olarak
karşımıza çıkmaktadır. Çünkü figür bezemeli GH IIIC kaplarını başka türlü açıklamak olanaklı değildir.
Tepecik Myken Dönemi mallarının kayda değer olan önemli bir yanı da, ithal ve yerli kapların bir arada
karşımıza çıkmış olmasıdır: Burada 2009 yılında magazin tabanında bulunan iki Hitit mühür baskısı, Hitit
kültürel etkilerinin en somut belgesi olarak gösterilmiştir. Ayrıca Orta Tunç Dönemi’nde kare planlı kule-
lerle desteklenmiş surlar, Çine Tepecik Höyüğü’nün bu bağlamdaki diğer önemli kanıtlarıdır33.
Tunç Çağ içinde taşıdığı önem bakımından İç Karia’nın Çine Tepecik yerleşmesiyle karşılaştırılabilecek
kıyı Karia’nın en önemli yerleşimi İasos’dur. Burada Roma Çağı villasının olduğu yerde kazılarla açığa
çıkarılan 36 sandık mezarda belgelenen buluntular, Kiklad etkisini göstermektedir. Kıyı Karia’da Tunç
Çağı’nın en önemli temsilcilerinden biri ise Damlıboğaz’dır34. Sarıçay yatağının yer değiştirme sürecinde,
yaklaşık 50 yıl kadar önce gün yüzüne çıkan yerleşimin pithos gömü mezarlarının yağmalanması nede-
niyle, eserleri dünyanın pek çok bölgesine dağılmıştır. Damlıboğaz Tunç Çağ pitos mezarlarında ele geçen
kaplar, bir yandan Kiklad bölgesi olmak üzere Doğu Kıyı-Ege, diğer taraftan batı ve orta Anadolu kültür
bölgelerinin etkilerini yansıtmaktadır35.
Lukka Ülkesi’nde Homeros Çağı’ndan eskiye giden yerleşim sayısı sınırlıdır. Bu sınırlı sayıdaki merkez-
ler içinde Lykia’nın Tunç Çağı’nda ana limanı olan Patara Tepecik akropolü, Eski Tunç Çağı buluntuları
ile öne çıkmaktadır36. R. Beck’in Prehistorik-Protogeometrik çalışmaları ile Tepecik’in Karia İasos’u ile
karşılaştırılabilecek önemli bir yerleşim merkezi olduğu ortaya konulmuştur. Herhalde buradaki önem
koşutluğu her iki liman yerleşmesinin daha Tunç Çağı’nda iki ayrı bölgenin en önemli ticari limanları
olmasının bir sonucuydu37. Kıyı İassos ve Dağlık Latmos verilerinin Ege Denizi bağlantılarına karşın,
Elmalı Ovası mallarının Orta Anadolu ile bağlantılı olması önemlidir. Tlos’ta bulunan 3. Binyıl sonuna
tarihlenen kama, Kuzey Suriye, Kıbrıs-Kilikya etkilerini taşıması bakımından önemli görülmektedir.
Elmalı ovası gibi Girmeler ve Ksanthos vadisi buluntularının da aynı özellikleri taşıdığını söyleyebiliriz.
Lykia-Karia sınırında yerleşik Kbid topraklarında Klasik Çağ kent merkezlerinde yerleşimin Akropol
tepelerinde ele geçen erken seramiklerinin güvenle tarihlendirilebilenleri, Erken ve Orta Demir Çağlar’a
aittir. Karia’nın Lykia sınırına yakın bölgesinde olan Fethiye Çaltılar Höyüğü, Kalkolitik ve Tunç Çağı
buluntusu veren önemli merkezler arasındadır38.
32 Günel 2010, 25 vdd.

33 Günel – Herbordt 2010,1 vdd; Günel 2010, 25 vdd. Tepecik Höyük’te yerleşimin en geç evresi, Geç Tunç Çağı’nın son evresini temsil et-
mektedir (1220/1200-1100/1190). Hitit mühür baskısı Hitit İmparatorluk Dönemi’ne aittir. Çine Tepecik Höyük, Arzawa Ülkesi’nde Mira
topraklarının yayılım alanına ışık tutacak tarihi coğrafyadadır.
34 Diler 2009, 359 vdd.; Diler 2002 a, 225 vdd.
35 Diler 2002a, 225 vdd.; Gülseven 2002, 8 vdd. İasos ve Damlıboğaz gibi Karia’nın Tunç Çağı mezar buluntuları ile karşılaştırabileceğimiz,
Lykia’a yakın örnekler ise Karataş Semahöyük’ten gelmektedir. Burada ele geçen mezarlar Batı Anadolu Tunç Çağı geleneğinin devamıdır.
Gömü gelenekleri açısından yakın örnekleri ise, Yortan ve E.B.Ç. ‘Kos’ adasında bulunmuştur.
36 Işık 2011, 16 vdd.; Erken Demir Çağ’da bir iç liman kenarında konumlanan doğal bir tepe üzerindeki Tepecik yerleşimi buluntuları,
Karia’da olduğu gibi, Anadolu’da Demir Çağı bölgesel kültürlerin izini sürmede büyük önem taşımaktadır. Miletos/Milawanda, Iasos,
Knidos ve yakın zamanda Halikarnassos Yarımadası batı kıyısına yakın alanlarda açığa çıkan pitos gömü alanları, Tunç Çağ içinde kıyı
alanlarında önemli sayılabilecek yerleşimlerin varlığına ışık tutmuştur. Demirçağ öncesi Lykia yerleşimleri için bk. Işık 2010, 68.
37 Kentin MÖ 7 ve 6. yüzyıllarda İonia, Kıbrıs ve Attika ticari ilişkileri için bk. Işın 2010, 93 vd.
38 Momigliano et al, 2011, 61 vdd. Kiklad tipi basit gömülerin bezemeleri ise İasos’dadır. Aynı şekilde “koridorlu ev” benzerlerini Limantepe’de
bulmaktayız. Miletos-İasos yakın benzerliği ise adalardan gelen göçmenlerle ticari ilişkiyi kanıtlamaktadır.
Tunç Çağı Karia-Lykia ilişkilerinde önemli bir yerleşme de Miletos’dur. Miletos’un Karia ve Lykia
ilişkilerinde ayrı bir önemi olması, ilk yerleşimi temsil eden Geç Kalkolitik Dönem’den başlayarak
Demir Çağ boyunca komşu kültür ve yerleşim merkezleri ile yakın kültürel ve ticari çok yönlü ilişki
içinde olmasıdır39. Anadolu’da Luvice konuşup yazan halklarla eş zamanlı olan Milet IV, kültür
materyali yolu ile kıyı Karia’nın Iasos, Knidos ve Ege’nin Samos ve Rhodos yerleşmeleri ile yakın bağ-
lantı içindeydi. Ticari ve yönetsel anlamda Minos’un en önemli Anadolu kolonisi olduğu kanıtlanan
Miletos’un, Miken kültürünün de Anadolu kıyılarında bilinen en önemli yerleşimlerinden biri olduğu
belgelenmiştir40.
Benzer biçimde Karia ile Miken Dönemi ithal ve yerli üretim buluntusu veren merkezlerden Pilavtepe,
Müsgebi ve Çömlekçiköy’de ithal ve yerli üretim mallarının bir arada bulunması, kültürlerarası ilişkiler
içinde anlam kazanmaktadır.
Miletos’un sadece Karia-Lykia ilişkilerinde değil, tüm Ege arkeolojisinde önemli bir yeri olduğu kabul
edilse de, kültürel kimliği ve ait olduğu bölge tartışma konusu edilmektedir. “Miletos çok erken evrede
Kar ve Yunan nüfuzu barındırsa da, Karia maddi kültürüne ait hiçbir buluntu ele geçmemiştir” şeklin-
deki yorumlar, tartışmaya açıktır. En saf kanı taşıyan İon kolonistlerin ana ve babalarını öldürerek Karialı
kadınları alıp Miletos’u kurmaları, bir Herodotos mitosu41 olmadan öte, Miletos’un Kar popülasyonu ve
kimliği konusunda bir dayanaktır. Çünkü Miletos, Geç Kalkolitik Çağ’dan başlayarak gerek Geç Bronz
Çağ Minos-Miken kültür döneminde ve gerekse Demir Çağ boyunca Karia yerleşimleriyle olan yakın
bağlantısı ile sadece coğrafik anlamda değil kültürel üretim ve ilişkiler bağlamında da bir Karia kentidir;
bu kimliğini Demir çağ boyunca da korumuştur. Bu kimlik kentin salt mitosuna değil, mimari anlamda
değişik yapı tiplerine de yansımıştır42. Miletos’un İonia mı yoksa bir Karia kenti mi olduğu tartışması şu
şekilde yanıtlanabilir: Kaunos ne kadar Lykia’lı43 ise Miletos da o kadar İonya kültür bölgesinde ve etki-
sindedir. Tartışma, Karia’nın bu iki önemli yerleşiminin önemli birer sınır bölgesi olmasının bir sonucu-
dur. Karia’nın güney sınırındaki Kaunos ya da yerli Anadolu dilindeki adı ile Kbid, Herodotos’da bir kent
39 Niemeyer 2009, 7 vdd. Miletos’un Geç Kalkolitik erken malzemesi, bir taraftan İçbatı Anadolu Aphrodisias ve Beyce Sultan, diğer taraftan
Limantepe ve İasos malzemesi ile ilişki içindedir.
40 Miletos’un en belirleyici özelliği, Anadolu’nun en önemli Minos kolonisi olmasıdır. Miletus II ve III ise Miken izlerini taşır. Miletos III
surları, Miletos-Hitit etkisinde mimari anlamda önemli bir dayanaktır. Miletus dışında hiçbir Ege yerleşiminde Miletos ile karşılaştı-
rılacak bir yerleşme bulunamamıştır. Karia ve Lykia’da, her iki kültür bölgesinde MÖ 14. yüzyılın ilk yarısında Miken kültürü egemen
olmuştur. Miletos’un, Minos sürecinde olduğu gibi Miken Dönemi’nde de Ege kültürleri ile yakın ilişki içinde olduğunu söyleyebiliyoruz.
Yerleşimin GH IIIB2-IIIC evresi bir yandan Hitit, diğer yandan Linear B yazısı nedeniyle Miken etkilerini çift yönlü taşımaktadır, bk.
Niemeyer 2009, 7 vdd.
41 Hdt I.146. Herodotos Panionion kentlerinden söz ederken güneyde kurulmuş ilk kent olan Miletos’un Karia’da kurulduğunu söyler, Hdt.
I.142. Strabon’un (XIII. 1. 59) Karia’nın tümünde ve Miletos’da Leleglere ait mezarların, savunma yapılarının ve iskan yerlerinin bulun-
duğunu belirtmesi, bu konuda önemli bir veridir. Halikarnassos Yarımadası’ndaki en önemli Leleg yerleşmesi olan Pedasa ve Karia’da
tarafımızca yürütülen kazı ve araştırmaların sonuçları, İlk Çağ edebi eserlerinde Karların ataları olarak gösterilen Leleg toplumunun Kar
kültürel kimliğinin oluşumunda önemli bir rol üstlendiğini göstermiştir.
42 Hititler Dönemi adı ile Milawanda Athena Tapınağı altında bulunan Arkaik malzeme, Karia seramiği; Athena Tapınağı’nın yakınında ha-
zine binası olarak tanımlanan yapının altındaki oval yapılar ve Athena Tapınağı Geometrik ve Arkaik yuvarlak kült kalıntısı ise Karia ya-
pısı olarak yorumlanmıştır; bk. Kleiner 1966, 21 vdd. ; Herda, 2009, 81 Abb.7 a-b. Oval yapıların konut ve mezar mimarisi olarak Karia’da
Geometrik Çağ öncesi öncü örnekleri Leleg Yarımadası’nda Madnasa ve Pedasa gibi merkezlerde saptanmıştır. Hydai/Damlıboğaz’da
Sarıçay kıyısında açığa çıkarılan Geç Geometrik Dönem örneği için bk. Diler 2009, 361 n.8 fig.1 ve Hydas’da açığa çıkarılan oval ya da ap-
sidal örnek için bk. Benter 2009b, 495 Abb.19. Miletos buluntuları ışığında Geometrik Dönem’de tesis edildiği bilinen Athena Tapınağı’nın
(Held 2000, 180) eski evresini temsil eden altar ve kült yapıları, Mısır, Kuzey Suriye ve Filistin bölgesi buluntuları ile batı Anadolu’da
karşılaştırılabilir en yakın benzerini ekibimiz tarafından gün yüzüne çıkarılan Pedasa Athena tapınağında bulur. Pedasa Athena tapınağı
mimari ve küçük buluntuları ile ayrı bir monografi olarak yayına hazırlanmaktadır.
43 Politik ve siyasi anlamda bir bölgeye ya da bir birliğe ait olmak ile kültürel kimliği ifade eden unsurlara sahip olmak, birbirinden tümüyle
farklıdır. Herodotos Kaunosluları da köken ve gelenekleri ile bölge halklarından ayırmaktadır. Karialılar ve Lykialılar, Maussollos zama-
nında aynı satraplık altında politik bir bütünlük içinde olmuştu. Hellenistik Dönem’de Lykia Birliği içinde yer almayan Kaunos, Lykia’nın
İmparator Claudius zamanında Roma Eyaleti olarak düzenlenmesi sonrasında Lykia Eyaleti’ne dahil edilir. Araştırmalar Kaunos’un
İmparator Hadrianus Dönemi öncesi ve tüm Roma İmparatorluk Dönemi boyunca politik birlik olarak Roma Eyaleti Lykia’ya ait ve Lykia
Birliği üyesi olduğunu belgelemiştir, bk. Marek 2011, 57 vdd.
152 Adnan DİLER
olarak değil, bir bölge olarak tanımlanmıştır44. Yerleşmenin kuruluş öyküsüne yansıyan Girit bağlantısı
kültür malzemesi ile gösterilemese de, Kbid’in Anadolu-Hitit-Luvi bağlantısı, Karia’nın hiçbir yerleşme-
siyle karşılaştırılamayacak kadar çok Karca yazıt45 ve baityloslu sikkeler ile diğer arkeolojik malzemeye
yansımıştır46.
Karia ve Lykia toplumları arasındaki ortak ilişki, her iki halkın kuruluş mitosuna yansıyan Girit-Minos
bağlantısıdır 47. Girit’ten gelen Sarpedon, Lykia soyu gelenekleriyle bir yanıyla Girit, öbür yanları ile
Karialılar’a benzermiş. Karia-Lykia ilişkilerinde ortaklık salt gelenekleri açısından değil, her iki bölgede
kent adlarında da karşımıza çıkmaktadır. Bu konuda ilgi çekici olan Herodotos’un anlatımıyla komşu-
ları tarafından Lykialılar’a verilen Tirmil/Trimmili adıdır. Karia’da Kar soyunun atası olarak gösterilen
Lelegler’in Halikarnassos Yarımadası’nda kurduğu en eski ve en önemli kentlerden birisi olan Termera,
Stabon’un anlatımlarında gösterilen Termerikon, Yarımada’da Apollon bilicilik merkezlerinden olan
Telmessos, Karia-Lykia sınırındaki Telmessos, Lykia Termessos’u. Burada dikkat çeken tüm bu yerleşme-
lerin yüksek tepe ve dağ yerleşmelerini temsil ediyor olmasıdır. İki bölgeye dağılan ve hala bugünkü yer
adlarında bile hayat bulan bu isimler iki bölge halkının ortak köklerinin her iki bölgeye farklı şekillerdeki
yansımasıdır. Burada mitoloji kadar kültür malzemesine de yansıyan bu değişimlerin İon göçleri sonucu
bölgeye gelen yeni halk topluluk ve göçmenlerin iki bölgede benzer değişimlere neden oldukları sonucu
çıkmaktadır. Bu değişimlere neden olan halklar ortak bir coğrafyayı paylaşmıştır.
Demir Çağ, Karia ve Lykia ilişkilerinin her anlamda kültür materyali yolu ile daha iyi seçildiği bir süreç-
tir. Karia ve Lykia bölge kültürel kimliğinin şekillenmesinde önemli bir kaynak da, her ikisinin de dış
etkilere açık olmasıdır. Bunun önemli yansımaları iki bölgenin sembolü diyeceğimiz Karia’nın çift ağızlı
baltası olan labrys (Res. 2-3) ve Lykia’nın triskeles (Res. 4) imgelerinde görülebilir. Eski Yunanca’da ayak
anlamına gelen skeles sözcüğünden üretilen triskeleslerin Lykia kültürüne ne zaman ve hangi kültür etki-
leriyle girdiği ve ne anlam taşıdığı konusu S. Bulut tarafından daha önce gerçekleştirilen araştırmalar da
göz önünde bulundurularak kapsamlı bir şekilde tartışılmıştır. Kaya mezarları, lahit ve sikkeler üzerinde
görülen ve anafor olarak da adlandırılan triskelesler üç insan ayağı veya üç koldan oluşurlar. Kimi örnek-
lerde protomlara sahip olan zoomorfik olanlarının Prehistorik Dönem’den beri damga mühürlerde kul-
lanıldıkları ve bunların proto tipleri olan swastikaların (gamalı haçları) az ya da farklı biçimlerle de olsa
Anadolu, Mısır, Mezopotamya, Girit ve Yunanistan gibi doğu ve batı kültürlerinde kullanıldıkları bilin-
mektedir. S. Bulut’a göre 5. Bin’de Iran, 3. Bin’de Mısır’da görülen zoomorfik anaforların 2. Bin’de Alişar,
Alacahöyük ve Boğazköy mühür baskılarında görülmeleri bunların Anadolu’ya komşu kültür etkileri ile
44 Kbid ya da Klasik Çağ sonrasındaki adı ile Kaunos, Anadolu yazı ve inanç geleneklerinin materyal kültürü yolu ile Hellenistik Dönem
içlerine dek taşındığı Luviya Bölgesi kıyı Karia liman kentidir. Herodotos’un (I.171) “Harpagos İonia’yı yönetim altına aldıktan sonra
Karialılar, Kaunoslular ve Lykialılar üzerine yürüdü ” söylemi ile Kaunos’u Lykia ve İonia gibi bir coğrafik ve kültürel “bölge” olarak
göstermiş olması, bunun yazılı kaynaklardan günümüze yansıyan belgelerinden biridir. Kaunos daha Arkaik Çağ’da içinde kamu ve sivil
binaların yer aldığı surlarla çevrili bir merkez ve çok sayıda kırsal ve endüstriyel yerleşimleri içeren geniş terrritoriumu ile Pers egemenliği
altındaki Karia ve Lykia bölgesinin en önemli yerleşmelerinden biriydi. Herodotos (I.172)“Kaunoslular bana kalırsa buranın yerlisidir;
ama kendileri Girit’ten gelme olduklarını söylerler. Dillerinde Karia etkisi vardır ya da Karia dilinde onların etkisi. İyice açıklığa kavuş-
turamadığım bir noktadır bu..” diyerek Karia kimliğinin en önemli unsuru olan Karca’nın Kaunosça ile olan ilişkisi konusunda da önemli
ip uçlarını vermektedir. Kaunos, Karca’nın çözümünde anahtar işlevi gören bilingual yazıttan başka çok sayıda yazıt ve bu yazıtlardaki
-başka yerde görülmeyen- Karca işaretlerle öne çıkmaktadır .
45 Frei – Marek 1998, 1 vdd.; Tekoğlu 1999, 227 vdd. Para-Karca yazıtlar dışında bilinen Karca yazıtlarda saptanan işaretlerin 54 kadar oldu-
ğu söylenmektedir. Anadolu’da bulunan yazıtlar arasında Kaunos yazıtlarında başka yerde görülmeyen işaretlerin olması, Karia ve Lykia
komşu bölgeleri arasındaki Kaunos’un kimliğini tutuculukla geç dönemlere kadar koruması ile açıklanabilir. Kaunoslular’ın dil konusun-
daki bu tutuculukları yaşama geleneği, mimarlık ve özellikle de inanç gibi unsurlarda da izlenebilmektedir.
46 Kbid Zeus Soter Kutsal Alanı’nda bulunan ve kentin en eski kült evresini temsil eden Baitylos ve bunun anikonik betiminin işlendiği
Kaunos erken sikkelerine yansıyan Hitit-Luvi etki ve ilişkileri için bk. Işık 2000, 117 vdd.; Diler 2000, 51 vdd.; Diler 2006 b, 65 vdd.
47 Herodotos anlatılarında (I. 171) Karlar’ın eskiden Leleg adı altında adalarda oturduklarını ve Minos uyruğunda olduğunu söyler.
Lykialılar için de (I.173) “Girit’ten gelme olduklarını, zira yalnız barbarların Girit’te oturduklarını” aktarır. Herodotos’un anlatılarına göre
Europe’nin oğlu Sarpedon, Girit krallığı için savaşı kaybedince Sarpedon ve ırkı Girit’ten sürülür ve Lukka Ülkesi’ne, eskiden Solymler de-
nilen Milyas topraklarına göçerler. Herodotos’un anlatılarına göre onun zamanında Lykialılar’ın oturdukları topraklar eskiden Milyas’mış
ve Milyaslılar’a Solymler denilirmiş.
girdiğini göstermektedir48. Özellikle Anadolu Bronz Çağ mühürlerinde görülen anafor motiflerinin Lykia
zoomorfik triskeleslerinin prototipi oldukları savı akılcıdır. Protom geleneği Anadolu Demirçağı Urartu
ve sanatın pek çok dalında Urartu etkisi taşıyan Akamenid sanatı bağlantısını da göstermektedir. Triskles
imgelerinin Lykia sanatında kullanım süreci, bölgedeki Pers egemenliği altındaki hanedanlar zamanında
yaygınlaşır49. Lykia’nın sikke basımının, bölgenin Pers egemenliğine girdiği MÖ 6.yüzyılın son çeyre-
ğinde gerçekleşmesi, bunu desteklemektedir. Triskelesli sikkeler Lykia’nın hanedanlar dönemi sikkeleri-
dir. Burada ilginç olan, sikkeler üzerinde görülen triskeleslerin Grek örnekleri ile yakınlığıdır50. Atina
sikkelerinin ön yüzünde ve kalkanlar üzerinde görülen insan bacaklı triskeleslerin aristokrat ailelerin
armaları olarak kullanıldıkları söylenmektedir. Böylece Lykia’nın hanedanlar dönemi öncesinde Anadolu
ve Anadolu dışında kullanılan triskeleslerin Anadolu’da bir 2. Binyıl geleneği olduğu ve Lykia hanedanlar
dönemine Perslerle birlikte girdiği savı güçlenmektedir. S. Bulut’a göre Trisikelesler ve onların varyas-
yonları, Lykia bölgesinin dinsel, kültürel ve politik yapısı içinde anlam kazanmaktadır. Farklı anlamları
içinde öne çıkan, öncelikle onların tanrısal imge olarak aynı zamanda Lykia birliği ve merkezi yönetimini
temsil etmesidir51. Lykia’nın Pers yönetimi altına girmesi ile, yani yeni yönetim modelinin yaşama geç-
mesi ile eş zamanlı olarak, yeni hanedan tipi sikke basımı ve bu sikkelerde bu yeni yönetime uygun sem-
bolik yeni motiflerin görülmüştür. Bu konuda önemli bir veri de, triskelesli sikkelerin kullanım sürecinin
Lykia’da Pers egemenlik süreci ile sınırlı kalmasıdır52. Triskeleslerin anlamı konusunda Karia Bölgesi için
karşılaştırabileceğimiz ilgi çekici bir durum da, imgenin güneş53 ve Apollon Lykegenes ile ilgili olan sem-
bolik bağlantısıdır.
Karia’nın sembolü olarak gösterebileceğimiz çift ağızlı balta labryse gelince; o da tıpkı Lykia’nın triskelesi
gibi bir kült objesidir ve onun gibi sınırları geniş bir coğrafyada, Mısır’dan Minos Uygarlığı’na geniş bir
bölgede görülür. Minos’da ana tanrıça ile ilgili sahnelerde, lahit, saray ve mağaralarda karşımıza çıkar-
ken, Miken Dönemi’nde ise mühür baskılarında ve mağaralarda adak olarak kullanılmıştır. Anadolu’da
Hitit Uygarlığı’nda tanrı Teşup’un elinde kült objesi olarak karşımıza çıkan labrysin Karia’da ayrı bir yeri
vardır54. Minos-Miken ve yakın kültürlerindeki varlığı tıpkı komşu bölgenin triskeles imgelerinde olduğu
gibi yakın doğu ve Ege’nin batı yakası anakara kültürleri ile ilgili bağlantıyı ortaya koymaktadır. Doğudan
batıya geniş coğrafik bölgeye yayılmış olması nedeniyle -tıpkı triskeles gibi- köken konusu tartışmaya açık-
tır. MÖ 2. ve 1. Binyıl Asur betimlerinde labrys kurban törenleri ve ritüellerde bir kült objesi olarak karşı-
mıza çıkmaktadır55. Anadolu ve Minos bağlantısında ilginç bir olgu da, labrys taşıyan Teşup ve Minos’lu
ana tanrıçanın kutsal hayvanının boğa olmasıdır. Hitit betimlerinde labrys hem tanrı atributu, hem de
kült objesidir. Karia labrysinin bu Anadolu ve Anadolu dışı bağlantıları, tıpkı triskelesin kökeni için yapı-
lan araştırmadan farklı değildir. Buna karşın dönem ve bölge olarak bazı ayırıcı özelliklere sahiptir. Bu
bağlamda labrys kültünün en etkili olduğu bölge, Mylasa-Labraunda ve İassos bölgesi ve tarih olarak tıpkı
Lykia’da olduğu gibi Karya’nın Pers yönetimine dâhil olduğu süreçtir. Bunlardan Labraunda, Mylasa ve
48 Bulut 2004, 15 vdd.

49 Lykia MÖ 6. yüzyılın ikinci yarısında Pers egemenliğine girer. Öyle ki aynı yüzyıl Akamenid mühür ve sikkelerinde kullanılan trisike-
lesler S. Bulut’un ortaya koyduğu gibi merkezi çemberi olamayan üç kollu skeleslerdir, bk. Bulut 2004, 15 vdd. Önemli Pers satraplık mer-
kezlerinden olan Sardis’te ve çevresinde bulunan Akhamenid mühürler ve diğer objeler üzerindeki betimler, Lykia da bulunan Pers etkili
objelerle ortaktır. Aynı etki Lykia dışında Anadolu’nun başka bölgelerinde de görülmektedir; Bulut 2014, 18 vdd. Triskeles örgeli sikkeler
sadece Lykia için yaygın değildir. İlk Lykia sikkeleri, MÖ 500’den hemen sonra, olasılıkla MÖ 485’de ve Kuprilli zamanında basılmıştır.
50 Bu yakınlık Yunan sikkkelerinde görülen triskeleslerin aynı Pers etkileriyle oluşmasından kaynaklanmış olmalıdır. Bu konuda bk. Roes
1936/37, 85 vdd.
51 Bryce’ın yeni Dynastik (hanedanlık) dönemle birlikte bölgenin Pers yönetimi altına girmesi politik ve ekonomik iç içe geçmişliğinin sem-
bolü olduğu savı için bk. Bryce 1983, 42.
52 Bu sürecin dışında Hellenistik ve Roma dönemlerinde triskelesli sikke olmadığı söylenmektedir.
53 Six 1886, 109 vdd; Markholm – Zahle 1972, 81. Kraay’da güneşin simgesi olan sembolün Lykia sikkelerinde politik bir simge olduğunu
söylemektedir, bk. Kraay 1966,361. Araştırmacıların triskeles motifinin güneş ve Lykia birliği arasında kurdukları ilişkiler için ayrıca bk.
Bulut 2004, 50 vdd.
54 Karia’da İasos, Mylasa, Labraunda, Plarasa, Euromos, Amyzon, Keramos, Alinda, Sinuri, Ortyhosia gibi kentlerde görülür.
55 Asur, 2. Binyıl’ın ikinci yarısında Anadolu, İran ve İndus bölgelerinde yayılarak büyümüş, sanatı ile de bölge sanatlarına nüfus etmiştir.
154 Adnan DİLER
İasos arasındaki bölgede sikke, plastik eserler, taş eserler, adak steli ya da altarlarında ya da metal ve taş
eserler üzerinde kullanılmaktadır56. Yazılı kaynaklardan Plutarkhos’un anlattıklarına göre Karia labrysi-
nin Lydialılar’dan Karialılar’a geçtiği anlaşılmaktadır57. Bu bir yerde triskelesin Lykia’ya Lydia üzerin-
den Persler tarafından getirilmiş olabileceği düşüncesiyle de örtüşmektedir58. Plutarkhos’un anlatımında;
Amazonlar’dan alınan labrysin Herakles tarafından Lydia kraliçesi Omphaleye verilmesi, koruyucu ve
birleştirici kutsal bir imge olarak krallar tarafından kuşaklar boyu sahiplenilmesi, Lydia’ya yardım eden
Arselis’e Giges tarafından armağan edilmesi ve Arselis’in baltayı Zeus Labraundos tapınağına armağanı
bulunur. Lykia trisklesinin kullanımının salt hanedanlar dönemi ile sınırlı olmasına karşın, Karia labrysi
Karia’da Roma Dönemi içlerine dek kullanılmıştır. Bunun burada söz edebileceğimiz en geç örnekleri
Mylasa Hekatomneionu mermer basamakları ve alandaki daha geç dönem mermer bloklar üzerine kazın-
mıştır. Mylasa’da farklı boyutlardaki labrysli adak altarlarının sayıca fazla olması ilgi çekicidir.
Karia’ya labrysin Girit yolluyla ulaşmış olabileceği fikri, Kar ve Girit halkları arasındaki bağlantı ile iliş-
kilidir. Karia ve Girit Zeus’u arasındaki güçlü bağ, Minos, Miletos ve Karia bağlantıları, Labrysin hem
Minos’da hem de Karia’da ortak bir kült imgesi olarak gelenekselleştiğini göstermektedir. Herodotos’un,
”bizim bildiğimiz ordular tanrısı Zeus’u (Zeus Stratios) sadece Karialılar tanır” söylemi, labrysli Zeus ile
hava tanrısı baltalı Zeus arasındaki güçlü bağı en açık şekilde göstermektedir59. Ve bu olgu labrysin Hitit
eliyle Karia’da gelenekselleştiğini göstermektedir. İasos krateri üzerine Karca yazılmış olan “Tarhun”, şüp-
hesiz bu konuda en önemli belge olarak kabul edilebilir. Öyle anlaşılıyor ki Hitit-Luvi gök tanrısı labrysli
Tarhun, salt kült imgesi olan labrysi ile değil, adıyla da Karia’ya nüfus etmiştir60 (Res. 3). Aynı tanrının
Lykia topraklarındaki adı ise, Luvi göğün fırtına tanrısı Trggas/Tarhunt ya da Lykçe yazılışı ile Trqqas
idi61. Tlawa (Tlos) akropolisinin kuzeyindeki Titan Kayalığı’nda bulunan ve kaya mezarı yüzeyine işlen-
miş kabartma nedeniyle Bellorophon mezarı olarak tanınan Hriksittbili’ye ait İon düzenindeki tapınak
mezarın alınlığına işlenmiş kabartmanın ana sahnesinde betimlenen tanrı, Dalawa’da önemli bir kültü
olan tanrı Trqqas, bir elinde labrys diğer elinde yıldırımlarla betimlenmiştir62. T. Korkut tarafından MÖ
5. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen mezar, Luvi tanrısı Trggas’ın labrysle birlikte tıpkı Karia’da olduğu
gibi Klasik Çağ içlerine dek aynı ortak özelliklerle yaşatıldığını göstermesi açısından önemlidir.
Karia’da labrysin Zeus dışında en önemli diğer ilişkisi de, tanrı Apolllon iledir. Plutarkhos anlatılarına
göre labrys Zeus’la değil Apollon ile bağlantılıdır. Hierapolis yakınlarındaki Çalovası’nda bir kutsal alanı
bulunan Apollon Lairbenos’un atribütü, labrysti. Yazıtlara göre tapınımı MS 3. yüzyıl başlarına dek
devam eden bu tanrı kültü, iç bölgelerde de labrysin bir tanrı kült objesi olarak kullanımı için önemli bir
belgedir63. Sonuç olarak Karia’nın labrysi Lykia’nın triskelesi ile karşılaştırılınca, ondan çok daha geniş
56 Günter 1995, Fig. 23 vdd.

57 Lydler ile Karlar arasında güçlü bir bağ olduğunu Herodotos’un anlatımlarından da anlayabiliyoruz. Hdt. V, 119: “Mylasa’da Karia
Zeusu’na ait çok eski bir tapınak gösterirler ki buraya kardeş uluslar olarak Mysia’lılar ve Lydialılar kabul edilirmiş salt; başka soydan
olanlar Karia dili konuşsa da tapınağa sokulmazlarmış”.
58 Plutarkhos’un (qu. Gr. 45) anlatılarına göre labrys, Amazonlar kraliçesi Hyppolite’ye aitti. Efsaneye göre Herakles Hippolite’yi öldürür
ve labrys’i alır ve Lydia kraliçesi Omphale’ye verir. Labrys’in simgesel ve kutsal değeri nedeniyle Lydia’yı yöneten krallar, baltayı kuşaklar
boyu elden ele devreder. Taht savaşları sırasında Lydialı kral Giges, Karialı Arselis’den yardım ister ve aldığı yardımla Kandaules’i yenil-
giye uğratınca labrys’i Arselis’e verir; Arselis labrys’i Labraunda Zeus Tapınağı’na bağışlar.
59 Hdt. V1. 19. Herodotos’un söylemini tekrar eden Strabon’dan (XIV. 2. 23) Zeus’un Labraunda’da Stratios epiteti ile saygı gördüğünü öğren-
mekteyiz.
60 İasos’da bulunmuş MÖ 6. yüzyılın son çeyreğinden bir krater üzerindeki Karca yazılmış Trqunde (Tarhunt) yazıtı için bk. Brugger 2009, 3.
61 Işık, 2010 a, 76; Borchard – Bleibtreu, 2013, 63-64. Geleneksel kültür izlerinin henüz yok olmadığı yakın zamana kadar tarımla uğraşan
Mylasa köylüleri, yağmur duası için Kuyruklu Kaleye (Asartepe) çıkarak Boğa Dede’nin mezarında kurban keser, ardından etini yaban
hayvanlarına bırakırmış. Artık kaybolan bu eylem, boğa kurbanı, Labraundos kültünün geleneksel kültür belleğinde yakın zamana kadar
taşındığını göstermesi açısından çok önemlidir.
62 T. Korkut kaya betimi nedeniyle Bellerophon mezarı olarak tanınan mezarın sağ tarafında düzleştirilmiş kaya yüzeyine kazınmış Lykçe
yazıt nedeniyle mezarın, kendisini Bellrophonla özdeşleştiren Erken Klasik Çağ Tlos beyi Hriksttibiliti’ye ait olduğunu söylemektedir, bk.
Korkut 2015, 100.
63 Lydia, Frigia, Karia sınır bölgesinde yerleşik Hierapolis Çalovası’nda bu külte adanmış bir tapınağın olması önemlidir.
bir bölgede; Mylasa, Labraunda ve Iassos’da Roma Çağı içlerine dek geleneğini sürdürmüştür64. Bu güne
kadar triskeles betimi, Karia topraklarında hiç bir yerde görülmemiştir. Buna karşın Lykia Zemuri’deki
labrysli adak atları, imgenin komşu bölge topraklarına girdiğini göstermektedir65.
İki kültür bölgesinin iki ayrı sembolü olan labrys ve trisklesi karşılaştırmalı olarak değerlendirdiğimizde,
Lykia’nın triskelesinin prototiplerinin labryse göre çok daha eskiye, 5. Binyıl’a kadar gittiğine tanık oluyo-
ruz. Buna karşın labrys, Minos ve Miken 2. Binyıl batı bağlantısı hem işlev ve anlam bakımından Ege’nin
batı kültürleri ile Karia ilişkilerini de gündeme getirmektedir. Triskelesin İran ve Mısır prototipleri bağ-
lamındaki doğu bağlantılarına karşın labrysin Mısır, Asur ve Kuzey Suriye kültür bölgesi ile bağlantısı
ilgi çekicidir. Karia-Lykia kültür bölgelerinin doğu ile olan ilişkilerinde, daha sonra da vurgulanacağı
gibi Karia kimliğinin oluşumunda, Kuzey Suriye ve Asur kültür etkilerinin önemli bir yeri vardır. Bölge
sembollerinin yaşam sürelerinde de farklılıklar dikkat çekici gözükmektedir. Triskeles ve labrysin Lydia
bağlantısı ortaktır. Triskeles, Lydia üzerinden Persler kanalı ile Lykia hanedanlar dönemine, Labrys de
Lydia üzerinden Karlar’a geçmiştir. Anlamsal olarak her iki sembolün ortak yanı, koruyucu, birleştirici ve
güç sembolü olmasıdır.
Salt komşu Karia ve Lykia bölgesinin değil, Anadolu, Ege ve Akdeniz bölgesinin Demir Çağ öncesi yerle-
şimleri küçük ve dağınıktır. Doğa ve insan kaynaklı tahribatlar da buna eklenince, tartışılabilecek veri-
lerin kısıtlı olduğu kolayca anlaşılır. Demir Çağı Karia ve Lykia kültürlerinin yerleşimlerine ait fiziksel
kalıntılara bakıldığında, onlarla ilgili Demir Çağ erken dönemine ilişkin mimari kalıntılarından karşılaş-
tırılmalı olarak sadece bazı bölgelerin hala ayakta kalan mezar anıtları dışında fazla yorum yapma olanağı
bulunmadığı görülmektedir. Bunun salt Karia ya da Lykia komşu bölgeleri için de söz konusu olmayıp,
Ege ve Akdeniz’i kapsayan tüm bölgeler için geçerli olduğunu da ekleyebiliriz. Demir Çağ için örnek ola-
bilecek Bayraklı gibi 10. yüzyılın sonuna, 925-900 yıllarına tarihlenen “oval ev” ve Ege Denizi’nin doğu
ve batı yakası ve adalardaki çağdaşı Samos ve Lesbos gibi yerleşmelerde yapılar taş temel-kerpiç ve sazdan
örtülü basit yapılardan oluşur66.
Ege ve Akdeniz Bölgesi’nde yapılan kazı ve araştırmalar ilk yerleşim izlerinin pek çok bölgede Neolitik Çağ
içlerine dek uzadığını ve Tunç Çağı’na ilişkin yerleşimlerine tanıklık edecek verilerin hiç de küçümsenecek
boyutta olmadığını ortaya koymuştur. Buna karşın malzemeye dayalı yerleşimlerin, Geometrik ve Arkaik
Çağ’dan olduğu görülmüştür. Bayraklı, Klazomenai, Limantepe, Panaztepe, Kaunos, Leleg Yarımadası,
Miletos, İasos bunlara örnek gösterilebilir. Karia’nın Demir Çağı’na ilişkin mimari malzemesinin tanınan
örneklerinin önemli bir kısmı Leleg (Halikarnassos) Yarımadası’ndan gelmektedir67. Lykia’da ise mimari
alanında çoğu Arkaik Çağ içlerine tarihlenen yapı grupları ve yerleşimler dışında yeterince malzeme bula-
mıyoruz. Erken Demir Çağ için konuşulabilecek malzeme, değişik merkezlerden ele geçen Demir Çağ sera-
mik malzemesidir. Kazı ve yüzey araştırmalarına dayalı raporlar dışında az sayıda makaleye konu olan bu
malzeme Protogeometrik ile Oryantalizan Dönem arasındaki süreci kapsar. C. Özgünel tarafından kaleme
alınan Karia Geometrik Seramiği ve değişik kalemlerden ortaya çıkan Karia ve Lykia Orta ve Erken Demir
Çağ makalelerine bakılırsa, iki bölge karşılıklı ilişkileri için şu söylenebilir:
Her iki bölgede Erken Demir Çağ ya da Protogeometrik Dönem’in malzemesi şaşırtıcı derecede az sayıda
örnekle temsil edilmektedir. Bunlar Karia’nın değişik bölgeleri, Leleg Yarımadası’nın Asarlık ve Dirmil’den
64 Burada dikkat çeken bir nokta da, imgenin Zeus Poseidon, Zeus Karios gibi hybrid tanrıların da imgesi olmasıdır.
65 MÖ 360 satrap ayaklanmasından yenik çıkan Perikle ve Lykia, Büyük Kral Artakserkses III. Orkhos tarafından cezalandırılır ve Lykia
toprakları tımar olarak Piksodaros’a verilir. Karia satrabı tüm Lykia topraklarının yönetimini ele geçirir. Ksanthos üç dilli yazıtında
Palyainos’un aktardığı saç kurbanları episodunda ve Limyra’da bulunan labrysli atlar, Karia etkilerinin hem fiziksel hem liturjik belgele-
ridir. Piksodaros’la başlayıp Büyük İskender’e dek süren yaklaşık 60 yıl boyunca Lykia, Karia feodal beyleri tarafından yönetilmiştir.
66 Bayraklı, oval ev tipinin yanı sıra 7. yüzyılda apsidal ve 8. yüzyıl sonunda dikdörtgen biçimli ev tiplerine sahiptir; Akurgal 1983, 16, Abb.3-
4, Taf.4-5. Oval ve apsidal erken örnekler için bk. Malwitz 1981,605 vdd.; Auberson – Schefold 1972, 25, 118 vdd.; Ainian 2001,139 vdd., 150.
67 Radt 1970, 17 vdd.; Diler 2006a, 109 vdd. Diler 2009, 359 vdd.; Diler 2013, 255 vdd.
156 Adnan DİLER
gelen Erken Protogeometrik dönem amphoraları ve diğer farklı kapları ya da bu kaplara ilişkin kırık par-
çalarıdır68. Elle çizilmiş iç içe dairelerden oluşan tam ya da yarım daire kuşakları ve paralel bantlar-
dan oluşan bezeme kuşağı Sub-Miken evre bezemesidir. Bu gelenek Erken Demir Çağ içlerinden Arkaik
Çağ hatta Klasik Çağlara dek devam eder. Bu seramiğin tarihlemesi kadar terminolojisi ve kronolojisi de
sorunlu gözükmektedir. Bu tür seramik için, kökeni Tunç Çağı’na kadar ulaşan Orta Anadolu “Konya
Ovası, Bronz Çağ Seramiği” ve daha çok Alişar IV ve Gri Frig Seramiği ile bağlantılı olarak I. Mellart
tarafından önerilen “Demir Çağ Seramiği”69 dışında; Kilikya, Kıbrıs ve Filistin’e dek yayılımı göze ala-
rak ortaya konulan “Akdeniz Seramiği”, ve ayrıca tarihleme ve üretilen bölgelerinden kaynaklanan bilgi
eksikliğine gönderme yapan “Dark Age Pottery” gibi terminolojiler üretilmiştir. Hamur farklılığına karşın
bezemede büyük bir ortaklık vardır. Karşılaştırma örnekleri içinde Kaunos ve Patara Tepecik nekropol
buluntuları arasında ortak özellikler görülür70. T. Kahya tarafından Geç Protogeometrik Dönem’e tarih-
lenen Patara erken parçaları, kapalı kaplara aittir ve bunların bezemeleri tam daire ve bant kuşaklarından
oluşmaktadır. Bunun yanında az sayıda örneklerle temsil edilen Lykia’nın Geç Geometrik skyphos ve kra-
ter türü kaplara ait parçaları da, bezemeleri ile Karia’nın Geç Geometrik Dönem kap verileri ile yakın iliş-
kilidirler71. Burada iki bölgenin yayınlanan örnekleri ışığında söylenebilecek olan, yalın bezeme geleneği
ortaklığıdır. Karia Geometrik Dönem kapları üzerinde bezeme olarak kullanılan Meander, T-meander ,
zik-zak içi taralı meander ve hayvan motiflerinin Kaunos ve Patara buluntuları üzerinde bulunmaması
önemli bir sorundur. Ancak çanak-çömlek konusunda Karia-Lykia ilişkilerini Erken ve Orta Demir Çağ
süreci için detaylandıracak verilere sahip olduğumuz söylenemez; ilişkiler ve köken konusunda önemli bir
sorun da kil analizlerinin olmamasıdır.
Karia ve Lykia Demir Çağ kaplarında kullanılan paralel yatay bantlarda görülen dalga motif ler,
kâselerde olduğu gibi kapların ağız kısımlarında sıklıkla kullanılmaktadır. Karia bölgesinin Geometrik
Dönem kapları üzerinde görülen “yatay dalga motifleri”ni “linear çizgi kümeleri” adı altında değer-
lendiren C. Özgünel, bunların Geometrik Dönem’in ilerlemiş safhalarında yaygınlaştığını söylemek-
tedir72; Geç Geometrik Dönem’de ise yatay dalgalı çizgi kümeleri halinde ve metop içinde uygulanmış
biçimde karşımıza çıkmaktadır. Patara Demir Çağı’nı inceleyen T. Kahya, Patara “Karanlık Çağ” sera-
miğini Attika etkisinden uzak ve daha çok Dodekannesos ve İonia-Karia etkisi altında geliştiğini söyle-
mektedir73. Karia’nın geometrik seramiğini inceleyen C. Özgünel ise Karia kaplarının Protogeometrik
Dönem’den başlayarak Geometrik Dönem içlerine dek Attika ve Dodekannessos etkisinde olduğunu
söylemiştir74. Kıyı Karia Erken Demir Çağ seramiğinin en önemli erken seramik gruplarını temsil eden
Termera (Asarlık) malzemesi, W. R. Paton ve J. L. Myres tarafından Sub-Myken Dönemi’ne tarihlendi-
rilmiştir75. Tarafımızdan gerçekleştirilen araştırmalar, Leleg yerleşimlerinden olan Termera (Res. 5-11),
Madnasa (Res. 12-14), Theangela (Res. 15-16) ve Kaplandağ (Souangela/Syangela) (Res. 17) gibi yerleş-
melerde Erken Demir Çağ çanak-çömlek geleneğinin Protogeometrik ve Geometrik dönemlerde devam
ettiğini göstermiştir76.
68 Özgünel 2006, Lev. 1 vdd.

69 Mellart 1955,74 vdd.;155 .
70 Kahya, 2002, 35 vdd haklı gerekçelerle Patara “ Karanlık Çağı” seramiğini Attika etkisinden uzak ve daha çok Dedokanesoi, Ionia-Karia
etkisi altında geliştiğini söylemektedir. Patara Tepecik Akropolisi’nde bulunan benzer gelenekteki Geç 7- 6. yüzyıl seramikler için Işın
2010, 93 vdd. 97. Fig.6
71 Kahya 2002, 35 vdd; Bulba 2009,11 vdd.
72 Özgünel 2006, 77-79 Şek. 63 vdd. Lev. XVIII –XX.
73 Kahya 2002, 35 vdd.
74 Özgünel 2006, 88 vdd.
75 Paton-Myres 1896, 243.
76 Söz konusu sorunlar yayına hazırladığımız Termera monogrofisinde ayrıntısı ile ele alınacaktır.
Yerleşim Modeli ve Yapı Grupları

Kültür malzemesi olan çanak-çömlek yolu ile her iki bölgenin bilinen tarihi Demir Çağ öncesine gitse
de yerleşim ve yapı malzemesi yolu ile bu kadar erkene iz sürülememektedir. Karia’nın Damlıboğaz
(Hydai) Tunç Çağı’ndan Klasik Çağ içlerine dek her dönemde yerleşmelere sahip olmuştur (Res. 18-20)77.
Çevirmeli ya da surlu tepe yerleşmelerinin Karia’nın farklı bölgelerinde tepe yerleşimlerinden birisi de
Milas-Halikarnassos yolu üzerindeki Pilavtepe’dir (Res. 21). Çevirme dışında alt yamaçlarda Myken, batı
alt yamaçlarda da Tunç Çağ mezarları zengin bir Tunç Çağ yerleşiminin habercisidir. Yüzey araştırmala-
rında bulduğumuz malzeme, yerleşimin Demir Çağ içinde kesintisiz devam ettiğini göstermiştir.
Akropolünde farklı bir düzenleme ve iç kalenin iç ve dış çevirmelerinden oluşan bu tipin en önemli erken
örneklerinden biri olarak Bodrum Yarımadası’nda tepe yerleşmeleri olan Myndos Kocadağ78 (Res. 22-23),
Bozburun Yarımadası Hydas79 ve Termera (Asarlık) olarak gösterebiliriz80. Ancak kurtarma kazısı ile
araştırma olanağı bulduğumuz Termera’da açığa çıkardığımız malzeme, Geç Tunç ile Orta Demir Çağ
sürecine tarihlenmektedir (Res. 8). Leleg yerleşmelerinde kazısı yapılan tek merkez Pedasa ve Termera’dır.
Diğer merkezler kazılmasa da, W. Radt81 ve tarafımızdan kapsamlı bir şekilde araştırılmıştır. Sivil yerle-
şimlerden uzakta olması, ayrıca sağlam kayrak taşı işçilik Leleg yerleşimlerinin büyük ölçüde korunmuş
olarak günümüze ulaşmasında yardımcı olmuştur.
Lykia bölgesinde ise uzun soluklu yürütülen araştırmalar, Homer Çağı’na ait çok az veri olduğunu gös-
termektedir. Lykia’nın yapı düzeyindeki Arkaik ve Klasik Dönem kalıntıları Ksanthos ve Zagaba (Avşar
Tepesi) gibi yerleşmelerde yoğunlaşmaktadır. Buna karşın yazıt, sikke ve taş mezarlar ise yaygın ve somut
olarak MÖ 5. yüzyıl ile birlikte yoğunluk kazanır. MÖ 5. yüzyıl sonu ve 4. yüzyıllar ise siyasi tarih ve askeri
hareketler bağlamında en iyi tanınan dönemi temsil etmektedir. Yerleşim düzeyinde Lykia Bölgesi’ne özgü
bir karakter olarak tanımlanan kuleli erken kale yerleşimlerini, Hellenistik ve Roma Çağı’ndaki yoğun
müdahalelerden nispeten korunmuş olan Avşar Tepesi gibi Arkaik ve Klasik Dönem yerleşmelerde izleye-
biliyoruz82. Benzer durum Karia’nın Halikarnassos Yarımadası’ndaki Leleg yerleşmeleri için söz konusu
olacaktır. Bunun nedeni Hekatomnidler hanedanlığının en güçlü hükümdarı olan satrap Mausollos’un
synokismos politikası83 sonucu boşaltılan, çoğu ulaşımı güç yüksek dağ ve tepe doruklarındaki kentlerin,
MÖ 4. yüzyıl ortasından sonra yerleşim görmemesi nedeniyle korunmuş olarak günümüze ulaşmış olma-
sıdır. Bu olgu Erken Demir Çağ ile Maussollos zamanı arasındaki sürece tarihlenen bu kentlerin tarafı-
mızdan daha iyi tanınmasına da olanak sağlamıştır.
W. Radt tarafından büyük bölümü yüzey araştırması ile araştırılan bu kentlerin Pedasa ve Termara, Madnasa
ve Kaplandağ gibi önemli örnekleri, tarafımızdan kazı ve yüzey araştırması ile araştırılmıştır. Mezar bulun-
77 Damlıboğaz Tunç Çağ seramiği için Gülseven 2002, 1 vdd. ; Diler 2009, 309 vdd.; Diler 2002a, 225 vdd.
78 Şahin 2009, 503 vdd. Abb.3 vdd. Eski Myndos Kocadağ üzerindeki yüzey araştırmasıyla araştırılan kiklopik duvar örgüsüne sahip kulesiz
sitadel, Şahin tarafından Geç Tunç -Erken Demir Çağ sürecine tarihlendirilmiştir.
79 Bozburun Yarımadası kıyı tepe yerleşmelerinden olan ve Benter tarafından yüzey araştırması ile araştırılan Hydas, iç kale ve dış kaleden
oluşan kiklopik örgü tekniğinde sur sistemine sahiptir. Yüzey malzemesi ışığında iç kaledeki ilk yerleşimin Geç Minos- Geç Miken III C
ve Sub Miken dönemlerinden Doğu Roma Dönemi’ne dek kesintisiz sürdüğü anlaşılmaktadır. Bk. Benter 2009b, 493 vdd. Abb.15, 492 vdd.
Abb.23-30.
80 Diler – Gümüş – Eryılmaz 2013, 255-258, Harita 2, Res. 2-3.
81 Radt 1970, 9 vdd. Beil. 1 vdd.
82 F. Kolb hiçbir Roma ve Grek etkisi göstermeyen Lykia-Anadolu kimliğindeki Avşar Tepesi’nin bilimsel açıdan Anadolu’nun en önemli
Arkaik ve Klasik Dönem yerleşmesi olduğunu söylemektedir, Kolb, 1998, 37 vdd. Avşar Tepesi için F. Kolb tarafından öne sürülen görüş,
yerleşimin Hellenistik Dönem ve sonrasında gerçekleşen büyük yapısal müdahalelere maruz kalmaması ve buna bağlı olarak ilk yerleşim
evreleriyle iyi tanımlanabilir olmasıdır. Pınara, Limyra, Ksanthos gibi yerleşmelerin hanedanlar dönemi için aynı şey söylenemiyorsa,
bunun nedeni daha az önem taşıdığı değil, geç dönemlerdeki müdahalelerin yarattığı yapı değişim ve karışıklığıdır. Patara Tepecik yerle-
şiminde son yıllarda yapılan çalışmalar Lykia’nın Erken Demirçağı ile Beylikler Dönemi arasındaki boşluğu malzeme ve bilgi anlamında
doldurabilecek özelliktedir.
83 Hornblower 1982, 52 vdd.
158 Adnan DİLER
tularına göre Erken Demir Çağ’da kurulmuş olan bu kentler yapılanma sürecini Arkaik Çağ’da almıştır.
Bu tepe ya da akropol yerleşmelerinde, kalın bir çevirmeye yan yana sıralanarak yaslanan mekânlar ve bu
mekânlar önünde bir sokakla ayrılan, doğada bitki yayılımını anımsatan, ancak gerçekte topografya tara-
fından planlanmış bir yapılanma hâkimdir84. Yerleşime, kolay ulaşımın sağlandığı bir ya da birkaç kapı ile
ulaşılır. Termera gibi örneklerde kapılar güvenliği sağlayan bastionlarla anıtsal bir görünüme kavuşturul-
muştur (Res. 6-7). Alazeytin (Res. 25), Pedasa ve Madnasa (Res. 12) gibi yerleşmelerde kule ve bastionların
yoğun olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Gözetleme ve kontrol işlevi bazen çevreye hâkim surla birleşik
bir ya da bir kaç bağımsız kule tarafından da sağlanmıştır. Girel Kalesi, Ören Avlu gibi çok sayıda yerleşme
ise, irili ufaklı moloz taşlardan oluşturulmuş basit çevirmelere sahiptir. Burada ilgi çeken başka bir durum
ise, çevirme ya da surlarla çevrili alan içinde, genelde merkeze yakın ve tüm yerleşime egemen bir noktada
yerleşik bir ya da bir kaç mekânın boyut, konum ve işçiliği ile diğerlerinden soyutlanmasıdır.
Lykia yerleşimlerinde de benzer bir yapılanma modeli görülür. Yerleşim merkezlerinin egemen beyin
kontrolündeki, olasılıkla tapınma işlevine de hizmet eden yaşama mekânının, kule ve depo işlevin-
deki, malların saklandığı mekânları içeren yapılara tahsis edildiği anlaşılmaktadır. Burada ilgi çekici
olan, merkezde çoğu kez bir duvar ya da yan yana birbirini takip eden mekânlarla sınırlanan ve kala-
balık grupların bir arada buluşmasına olanak sağlayan geniş avlulu açık meydanların oluşturulmasıdır.
Halikarnassos Yarımadası’ndaki Leleg yerleşmelerinde tepe merkezinde kült amaçlı olarak kullanıldığını
söyleyebileceğimiz kalıntı sınırlıdır. Alazeytin Kalesi’nde büyük meydanı batıdan sınırlayan kaba ve iri
taş örgü tekniği ile öne çıkan 30 no.lu yapının85 (Res. 24) alt katı olmasa da, üst katının Leleg Dönemi’nin
yarımadanın altın çağı olan MÖ 6. yüzyıl içinde, olasılıkla ikinci yarısında tapınak olarak kullanıldığı,
yapıda kullanılan Aiol pilaster başlığı ve nitelikli üst yapı parçaları ışığında öne sürülebilir86. Bu tür bir
yapılanma modelinin tepe yerleşmesinin dikkat çeken bir ya da bir kaç yapıyla tanımlandığı merkezin
yönetsel ve kült merkezli olduğudur. Bu yönüyle Karia’nın Hanedanlar Dönemi Leleg yerleşmelerinin
Avşar Tepesi gibi Lykia’nın Hanedanlar Dönemi erken yerleşmeleri ile ortak özellikler gösterdiğine tanık
oluyoruz. Bu ortaklık her iki bölgedeki kent merkezlerinin yönetsel ve dinsel merkezi olması ile açıkla-
nabilir. Buna karşın Lykia ve Karia kent merkezlerinin mezar anıtları ile donatılması ortak olsa da, Lykia
bölgesinin paye ya da dikme anıtları ile değişik tiplerdeki lahitleri Karia da görülmez. Her iki bölgedeki
hanedan mezarlarının kent merkezlerinde ya da kentin en egemen noktalarında olması, Karia ve Lykia
kentlerinin Hellenistik kültürün polisinden ayrılmasının en önemli nedenidir. Leleg birleşik çiftlik evleri
olan compoundların sur duvarları dışında kent merkezine yakın alanlarda konumlanması yanında, bun-
ların konum ve yapılarıyla aynı zamanda savunma fonksiyonunu da üstlenmiş olması, iki bölgenin ortak
diğer özellikleri olarak gösterilebilir87.
Yerleşim suru ya da savunma çevirmeleri bakımından Karia ve Lykia’nın Erken Demir Çağ’da başlayan ve
her iki bölgenin Hanedanlar Dönemi olan Arkaik ve Klasik çağlarına da aktarılarak devam eden önemli
bir özellik de, yerleşimlerin ‘çekirdek sitadel-iç kale-dış kale’ gibi kademeli, birden çok savunma birimle-
rinden oluşmasıdır. Termera88 (Res. 5-8) ve Bozburun-Hydas89, bu tip yerleşimlerin Geç Tunç Çağı’ndan
84 Radt 1970, 17 vdd. Beil. 1 vdd.

85 Radt 1970, 39 vdd. Abb. 1 vdd. Beil. 1.
86 Bu savın en önemli dayanağı kalıntının kent merkezinde olması, boyutlarının farklılığından ya da üstüne inşa edildiği yapının ilkel duvar
işçiliğinden çok, Aiol başlıklarının kullanılmasıyla ilgili olmalıdır. Çünkü Pedasa Athena Kutsal Alanı’nda ele geçen ve tapınağın Arkaik
evresine ait olduğundan kuşku duymadığımız Aiol başlığı, bu tür başlıkların serbest ya da pilaster özelliğindeki örneklerinin Anadolu’nun
Bayraklı, Assos, Larissa gibi aynı dönemin tapınaklarında kullanıldığını göstermiştir. Theangela ve Kaplandağ gibi merkezlerde Arkaik
İon mimari bezeme elemanlarının da tapınaklarda kullanıldıklarını biliyoruz.
87 Alazeytin, Termera ve Pedasa gibi yerleşimlerde çiftlik evlerinin yerleşime ulaşan ana yol aksları üzerinde üzerinde olması bu nedene
dayanır. Geometrik ve özellikle Arkaik Dönem birleşik çiftlik evleri dışa kapalı kalın duvar ve kapalı yapısı ile kalabalık aile gruplarının
yaşadığı birer savunma yapılarıdır. Özellikle Hellenistik ve daha geç dönem kuleli çiftlik evlerinin tarım arazileri ve kent territoriumu
savunma sisteminin bir parçası olması, aynı işlevsel geleneğin de devamıdır.
88 Diler – Gümüş – Eryılmaz 2013, 255, 264 Harita 2.
89 Benter 2009b, 493 vdd. Abb.15. Surlarla çevrili üst kale, Minos-Miken dönemine giden yüzey buluntuları vermiştir.
Karia’daki en eski örnekleri arasında gösterilebilir. Pedasa gibi uzun yıllar kazıyla araştırdığımız Leleg
Yarımadası’nın bir başka önemli kenti, Maussollos zamanı ve öncesindeki adını tam olarak bilmediği-
miz Kissebükü/Anastasioupolis90de benzer bir yerleşim modelini sunar (Res. 31). Yerleşim çevirmelerinin
kulelerle donatıldığı da görülmektedir. Pedasa bu konuda en erken örnektir (Res. 26). Bu uygulama MÖ
4. yüzyılda Hekatomnidler eliyle inşa edilen kalelerde devam ederek Labraunda91, Theangela92(Res. 15) ve
Halikarnassos gibi Hekatomnidler Dönemi’nde inşa edilen örneklerle yaygınlaşır.
Hanedanlar ya da bey-yöneticiler hem Karia hem de Lykia toplumlarında ortak bir olguydu. Özellikle
Arkaik ve Klasik Çağ boyunca bunun böyle olduğundan eminiz93. MÖ 5. ve 4. yüzyıllar, her iki bölgenin
yerel beyler tarafından yönetildiği dönem olarak kabul edilmektedir. Yazılı belge ve diğer kültür malze-
mesi ışığında Lykia’da 30 kadar beyin hüküm sürdüğünü biliyoruz94. Buna karşın bildiğimiz Karia bey
ya da hükümdar sayısı ise bunun üçte biri kadardır. Karia’nın geleneksel yönetiminde hanedanlar küçük
köy birimlerinden, Mylasa ve Halikarnassos gibi büyük yerleşim hanedanlarına dek çeşitlilik gösterirdi95.
Karia’nın hanedanları pek çok açıdan Anakara Yunanistan’daki monarşinin tiranları ile özdeş tutulabi-
lir; genellikle kan bağı, akrabalık ya da güven kaynaklı bir ilişkiye dayalı bu monarşik yönetim sistemi,
üst ve alt hanedanlara ait yerleşim içinde boyutu, konum ve yapı donanımı ile ayırt edilebilen bey evle-
rini yaratmıştır. Bu konuda Karia’dan96 verilebilecek en iyi örneklerden biri, kazısı yapılması nedeniyle
hakkında tam bilgi sahibi olduğumuz Pedasa yukarı kalesi bey evidir. Akropolisin çevresine egemen bir
noktasında inşa edilen megaron planlı yapı, ölçü ve konumu ile akropolün en görkemli yapısıdır. Leleg
yerleşimleri içinde Kaplandağ 97 (Res. 17), Alazeytin Kalesi98 (Res. 24), Ören Avlu ve Girel kalesi gibi iyi
korunmuş alanlarda genellikle basit ve plan olarak birbirinden farklı yapılar, benzer özellikleri ile Karia
bey evlerine örnek olarak gösterilebilir. Yerleşim odağındaki egemen konum ve boyutlarıyla öne çıkan bu
yapıların tarafımızdan ‘bey’ ya da ‘dynast evi’ olarak tanımlanan bazı yapıların salt üst ya da alt hane-
danlar tarafından konut olarak kullanımı söz konusu olmayabilir. Bunların bir kısmının ya da büyük
bölümünün tapınak ya da kutsal amaçla kullanılması, hanedanın dinsel erki de temsil etmesi nedeniyle
olasıdır. Benzer durum Lykia Bölgesi için de geçerlidir. Nispeten bilgi sahibi olduğumuz Arkaik ve Klasik
Çağ Lykia hanedan kentlerindeki yerleşimlerin egemen konumundaki nitelikli yapılar, haklı gerekçelerle
araştırmacılar tarafından dynast evi olarak yorumlanmıştır99.
90 Diler et al. 2009, 132-133, 141, Res. 8.

91 Hellström 2007, 139-141.
92 Diler – Gümüş – Eryılmaz 2013, 260 Harita 4.
93 Karia’da hanedanların yerel yöneticiler ve koinonlar ya da yerleşim otoriteleri ile koordinasyon içinde olduğunu biliyoruz, Hornblower
1982, 52 vdd.
94 Kolb 1998, 40.
95 Halikarnassoslu Phanes (MÖ 6. yüzyıl), Syangela’lı Pigres ve Geç Arkaik Çağ’da kendi adına sikke bastıran Termera’lı Pigres, Karia’da
yazılı kaynaklar ışığında haklarında bilgi sahibi olduğumuz büyük hanedanlardı; bk. Bean – Cook 1955, 113-146; Hornblower 1982, 24.
Perslere karşı başlatılan İonya isyanına destek veren Kindye’li Pixodoros, Mylasa’lı Herakleides (Hdt. V. 118, 121), Pers donanmasında
üst düzeyde görev alan Histiaios Pigres Damasithmnos, Kserkses’in 480 yılında Atina seferinde deniz filosunu yöneten Artemisia (Hdt.
7, 98; Hornblower 1982, 22) ve Halikarnassos’un Maussollos’dan önceki dynastı olan Lgydamis haklarında yazılı belgelerde bilgi sahibi
olduğumuz diğer tiranlardı. Karia yerel bey ya da hükümdarları hakkındaki bilgilerimiz, büyük ölçüde Halikarnassos’lu Herodotos’un
anlatılanlarına ve ATL kayıtlarına dayanır. Buna göre Halikarnassos (Hdt. VIII, 99; VIII, 87; VIII, 93; VIII, 101-104) Termera (Hdt, V. 37;
VII, 98), Syangela (ATL, V,1 6 ‘Syangela’lı Pikres), Mylasa ve İdyma (ATL, I, 15 ‘Idymalı Pakyues’, ATL IV 20 ‘Idymalı Paktyes’) gibi önemli
kentlerin MÖ 5. yüzyılda yerel beyler tarafından yönetildiğine tanık oluyoruz. Karia hanedanlarının bölge tarihine damgasını vuranların
başında güçlü Hekatomnidler sülalesi gelir. MÖ 386 yılındaki Kral Barışı ardından, Karia ve Lykia yönetim bölgesi idaresinin Pers kralı
Tsapharnes tarafından bu sülalenin yönetimine bırakılması, bu nedene dayanır.
96 Korunmuşluk genelde iki nedene dayanır. Bunlardan ilki tamamen taş malzeme kullanımıyla inşa edilmiş olan Leleg yerleşimlerinin
modern yerleşimlerden uzakta, dağ doruklarında olması, ikinci bir önemli neden ise Mausollos’un synoikismos politikası nedeniyle boşal-
tılan yerleşimlerin geç dönemde yapılaşmayarak özgün yapı ve dokusunu ile günümüze ulaşmasıdır.
97 Diler – Gümüş – Eryılmaz 2013, 258 Harita 3.
98 Alazeytin yukarı kalesinde çevirme içindeki olasılıkla Arkaik Dönem’den no 53-65 ile gösterilen yapı, Radt 1970, 17 n. 3, Beil. 1, tarafın-
dan ‘bey evi’ olarak nitelendirilmiştir. Benzer şekilde Çilek Kalesi de aynı aksta birbiri önünde iri ve nitelikli taş duvarlardan yapılma bir
ön avlu ve üç odadan oluşan yapı nedeniyle bey evi olarak nitelendirilmiştir; Radt 1970, 89, Beil. 4, yapı 16-18a.
99 Kolb 1989, 41.
160 Adnan DİLER
Karia-Lykia ilişkilerinde yerleşim yapıları içinde her iki bölge için ortak ve özellikli bir yapı da tetrapr-
ygion ya da dört yönde kuleli özel yapılardır. Hanedanlar dönemi Lykia ve Karia’sında karşımıza çıkan bu
yapı tipinin Karia’da örnek gösterilecek örneklerinden biri, Maussollos’un synoikismos dışında tutarak
dışarıda bıraktığı Theangela’dan, bir başkası ise Hekatomnidler Labraunda’sının Burgaz kalesindedir100.
Bunlardan Bodrum Yarımadası Leleg yerleşimlerinden Theangela’da yerleşimin batı ucundaki en yüksek
noktasında yer alan kalıntı, dört köşede dört büyük kule ve bunları birbirine bağlayan çevirme ile bunun
içindeki yapı gruplarından oluşur. Maussollos’un synoikismos politikası içinde Halikarnassos’a bağlama-
dığı Theangela’daki bu yapının Kent beyi Pigres’in sarayı olma olasılığı yüksektir101.
Avşar Tepesi’nde dış surlarla çevrelenmiş alanda inşa edilmiş, kısmen çizimsel tamamlanmış olan yapı,
dört kuleli olmasa da benzer işleve yönelik birkaç odalı yönetici binasıdır. Avşar Tepesi MÖ 4. yüzyıl
kalesini çevirme içinde yönetici/hanedan binası düzenlemesi için karşılaştırılacak benzer bir örnek de
Kocadağ Leleg yerleşmesidir102. Kent planları bakımından Halikarnassos Yarımadası Leleg dönemi yer-
leşmeleri Geç Hitit, K. Suriye ve Asur kent planlarına; bey sarayı-iç kale (iç kent) ve surlu dış kent düzen-
lemesi ile surların kuleler ve bastionlarla güçlendirilmeleri bağlamında şaşırtıcı bir benzerlik gösterir.
Bu özellik özde Boğazköy Hattuşa’nın tepede Büyükkale Sarayı ve Aşağı Şehir’de iç ve dış surları ile aynı
geleneği gösterir103. Boğazköy Sarıkale, Karia-Lykia hisarlı bey kalelerinin karşılaştırılabilecek öncül
örneklerindendir. Sarıkale’de merkezde (tepede) yer alan bey konağını da kapsayan avluya ulaşmak için,
iç kale duvarı üzerinde çok sayıda kapı ve duvarı geçmek gerekmektedir. Karia’daki Leleg yerleşmesi olan
Körteke Kalesi104 Boğazköy Sarıkale’ye, tasarı ve savunma sistemini oluşturan ön hisar ve iç kale savunma
sistemi ile büyük bir yaklaşım gösterir. Körteke Kalesi’nde (Res. 32) Mykenai ve Tryns akropolislerinde
kullanılanlara benzer dev taş bloklar kullanılmıştır. Bey Sarayı iç kale ve dış surlarla çevrelenen aşağı
şehir plan olarak Leleg yarımadası kentlerine benzerdir. Karia ve Lykia Bey kaleleri Zincirli (Şam’al) ve
MÖ 8. yüzyıl Tell Tayinat saray yapılarına yaklaşım gösterir. Karia ve Lykia’nın aynı dili; Luwiceyi konu-
şan halklarının Kuzey Suriye halkları ile bağlantısı şaşırtıcı değildir.
Leleg yerleşimlerini Kuzey Suriye kültür bölgesine yaklaştıran önemli unsurlardan biri de, Proto-İon (Aiol)
başlıklarıdır. Bugüne dek Anadolu’da ele geçen Aiol başlıklarına oranla Leleg bölgesinde bulunan örnekler
azımsanmayacak boyuttadır. Halikarnassos Yarımadası Leleg yerleşimlerinde bulunan Alazeytin Kalesi105,
Kumköy ve Pedasa örnekleri, Anadolu Aiol başlıklarının oluşumunda Leleg örneklerinin önemli bir rol
100 Hellström 2007, 151-153.

101 Gerek kale gerekse çevirme duvarlarının tekniği nedeniyle Maussollos zamanından olduğu anlaşılan Theangela, aynı yere yapılan yangın
gözetleme kulesinin inşaatı sırasında tahrip edilse de bazı yapılara ilişkin temel izleri seçilebilmektedir. Zemuri/Limyra’da bulunan ve J.
Borchhardt tarafından yayınlanmış olan olasılıkla bir anıta ait kaide üzerine işlenmiş tasvir (Borchhardt – Bleibtreu 2013, 147, Taf. 148,
Abb. 1-5) , Theangela, Latmos, Iasos ve Latmos’da (Peschlow 1999, 71, Abb. 2) kalıntılarla günümüze ulaşan ‘tetrapyrgion’ yönetici/mer-
kezi yapılarına büyük bir yakınlık göstermektedir. Zemuri kaidesi üzerinde betimlenen yapı, Karia örnekleri ile aynı özelliklerde bir tet-
rapyrgionun perspektif bir betimidir. Lykia’dan Tlos’da bulunan ve bugün Fethiye Müzesi deposunda koruma altına alınmış olan Izraza
Anıtı (Borchardt – Bleibtreu 2013, 147, Taf. 146, Abb. 1) üzerindeki betimde ise merkezde yer alan yapı benzer şekilde işlev olarak aynıdır.
‘Tetrapyrgion’, Klasik Çağ hanedanlarına ait yapılar olmalıdır. Vitrivius’un (VIII.13) anlattıklarına göre yeni satrap sarayı Maussollos
tarafından tasarlanmıştı. Ancak Karia’nın Hekatomnidler zamanına ait en büyük sarayına ait kalıntılar Zephirion Yarımadası’nda sap-
tanmasına karşın, Pedersen 2009, 342 vdd., bu sarayın nasıl olduğu konusunda bilgiye sahip değiliz. Buna karşın Pers krallarına öykünen
ve Pasargadae, Persepolis ve Susa gibi Pers krali merkezleri tanıdığı bilinen Mausollos’un görkemi ve anıtsal teras üzerindeki konumu ile
Pers saraylarını donanımda olmasa da yerel İon mimari özelliklerde yakalayan bir saray inşa ettirmiş olduğunu düşünebiliriz.
102 Radt 1970 Beil. 7.
103 Bu sonuçlar bizi F. Işık ve ‘Patara Okulu’ Lykia uzmanlarının, Lykia kültür ve sanatının Anadoluluğu konusundaki araştırma sonuçları-
nın haklılığına götürmektedir.
104 Fabricius 1980, 321 vdd. Abb.2. Benzerlik sadece plan ve savunma sisteminde değil, duvar tekniğinde ve hisar giriş kapılarının
Boğazköy’de olduğu gibi dev dikme taş bloklardan oluşturulmasında da açıkça görülmektedir.
105 Radt 1970, 237 vdd. Abb. 22-23. Taf. 39-42. Yarımada’da en yoğun örnekle Alazeytin Kalesi’nde karşımıza çıkan örneklerin volutler arası
bezemesi, palmet ve diğeri yürek biçimli spiralli olmak üzere iki tipi bulunmaktadır. Başlıklar Radt tarafından MÖ 6. yüzyılın 2. yarısına
tarihlendirilmiştir. Alazeytin ve Pedasa Aiol başlıklarının Kuzey Suriye Levant bölgesi doğu örneklerinden en önemli farkı, volütler ara-
sında palmet motiflerinin etkili bir floral bezeme olarak kullanılmasıdır. Volutler arasında palmet örgesi Karia oryantalizan seramiğinde
sevilerek kullanılan bir bezemedir, bk. Fazlıoğlu, 2009, 467 Fig. 3. 18. Büyük olasılıkla Leleg Dönemi Yarımada başlıkları, doğu ve yerli
unsurların harmanlanması ile oluşturulmuştur.
üstlenmiş olabileceği konusunda yeni bir tartışma yaratmıştır. Bu başlıkların Leleg bölgesi için ilginç olan
özelliği, tümünün Kuzey Suriye kültür bölgesinde olduğu gibi pilaster başlığı olarak tek cepheli kullanılmış
olmasıdır. Aiol adı altında toplanan başlıkların Anadolu örnekleri içinde Karia ve özellikle Leleg Bölgesi
örneklerinin sayısal fazlalığının yanında yenilikçi bir çizgiye sahip olması, bu başlıkların Anadolu’da başta
İonia olmak üzere Karia üzerinden yaygınlaştığını düşündürür. Özellikle Pedasa Aiol pilaster başlığının
görülen kısa kenarına İon kymationunun işlenmiş olması, İon başlığına geçiş ya da Aiol–İon ögelerinin
Leleg düşüncesi yaratıcılığında bir arada kullanıldığını göstermesi açısından ayrı bir öneme sahip olduğunu
söyleyebiliriz106.
Karia-Lykia sanatsal ilişkilerinde ortak kültürel etkileşimleri gösteren güçlü veriler olduğu gibi, bunun
tersi neredeyse birbirinden kopuk farklı gelenekler de vardır. Her iki komşu bölge birbirine çok yakın olsa
da, kendi bölgesel kimliğini korumada tutucu olabilmiştir. Bu tutuculuğun en önemli yansıması ise, her
iki bölgede ortak köke dayansa da iki ayrı dilin kullanılmış olmasıdır. Bunun yanında Tunç Çağı’ndan
başlayarak Demir Çağ içlerine dek uzanan süreçte başta Pers etkileri olmak üzere dış etkileşimlere farklı
tepki verdikleri ve bu etkilerin Karia ve Lykia bölgesi sanatında farklı yorumlandığı anlaşılmaktadır.
Özünde Anadolu yerli uygarlık unsurlarının biçimlendirdiği Karia ve Lykia bölgesel kültürleri, bir taraf-
tan Doğu’nun Pers, diğer taraftan Batı’nın iki güçlü polisi Atina ve Sparta ile politik ve sanatsal anlamda
ortak ilişki içinde olmuş, aynı etkiyi paylaşmıştır. Karia ve Lykia komşu kültürlerinin bazı araştırmacı-
ların savladığı gibi MÖ 360 yıllarına, yani iki bölgede anıtsal mezar mimarlığının ortaya çıktığı döneme
kadar aralarında kültürel ilişki olmadığı savı, gerçeği yansıtmaz107. Ancak şunu açıkça söyleyebiliriz
ki, Karia ve Lykia ilişkileri hiç bir dönemde her iki bölgenin ‘Kral Barışı’108 ardından Hekatomnidler
Hanedanlığı tarafından yönetildiği MÖ 4. yüzyılın ilk yarısındaki kadar ortak kültürel ilişkilere sahip
olmamıştır. Bunun nedeni Hekatomnidler sülalesi tarafından başlatılan yeni yapılanma döneminin iki
bölgeyi de kapsaması, bütün zamanlarda var olan ilişkilerin bu kez Hekatomnidler politik organizasyo-
nuyla daha da güçlenmiş olmasıdır. Bu organizasyonun her iki bölgeye ortak yansıyan yanı anıtsal mezar
mimarlığı ve mimaride yeni İon bezeme ve tekniklerinin kullanılmış olmasıdır. Öyle ki, her iki bölge
içinde eşzamanlı olarak “Rönesans” kavramı ortaya atılmıştır. Lykia erken dönem hanedan yapıtlarından
Nereidler Anıtı’nın plastik eserlerle zenginleştirilmiş yüksek podyum başta olmak üzere mimari ögeleri-
nin Halikarnassos Mausolleumu’na olan benzerliği ve Halikarnasos Mausolleumu’nun geç tarihli olması
nedeniyle Karia’da ‘İon Rönesansı’nın Lykia üzerinden Karia’ya aktarıldığı savı, en azından Nereidler
Anıtı ile çağdaş olduğundan kuşku duyulmayacak olan Hekatomneion anıtı nedeniyle tartışmaya açıktır.
Bugün için söylenebilecek olan, Lykia’da İon ya da Atina klasik mimarlığı etkilerinin, her iki bölgede eş
zamanlı olarak ilişkili olduğudur109. Politik olarak Lykia’nın hem Pers hem Atina etkisi altında kalması,
106 F. Işık, Anadolu Athena’sını incelediği araştırmasında Anadolu Aiol ve İon halklarının inanç geleneğinden süzülerek gelen düşünce ve
formların birleştirilmesi ve bunun sanata yansıyan yaratıcılığına dikkat çekmektedir; Işık 2004, 507 vdd.
107 Tietz 2009, 163 vdd.
108 MÖ 387-386 yılında imzalanan Kral Barışı ile Persler’e karşı başlatılan İon isyanı sonrasında başlayan savaşlar bastırılmış ve Pers kralı
Tsapharnes tarafından iki bölge Hekatomnid sülalesinin yönetimine bırakılmıştır.
109 Lykia’nın son büyük hanedanlarından olan Erbbina/Arbinas tarafından yaptırılan Nereidler Anıtı’nda görülen mimari düzen ve uygu-
lamaların dönemin master yapıları olan Atina Akropolü’ndeki Parthenon, Athena Nike Tapınağı ve Erechteion ya da Bassae Apolllon
Tapınağı etkilerinin Ksanthos ve Lykia’nın önemli merkez anıtlarında görülen dış etkileri; örneğin İon mimarlığında görülmeyen alın-
lıkta plastik dekorasyon, baştabanda plastik friz, İon başlıklarında balteus’da bezemeler görülen dekorasyon,”H” biçimli kenet ve diğer
teknik ortak özellikler olarak tanımlanabilir; Pedersen 2013, 127 vdd. İonya Rönesansı’nın temel dayanaklarından biri olarak kabul edi-
len yeni sütün başlığı, en erken Nereidler Anıtı’nda kullanılmıştır. Aynı başlıklar Mausolleum, Labraunda Zeus Tapınağı’nda da kulla-
nılmıştır. Ancak Lykia’da ölülerin tanrılaştırılması inancının bir sonucu olarak ortaya çıkan anıtsal mezar ya da dikme anıt geleneği,
Aslanlı Mezar (MÖ 6. yüzyılın ilk yarısı), Harpy Anıtı (yaklaşık MÖ 480) ve Yazıtlı Dikme Mezarı (MÖ 400) yapılarındaki Anadolu
unsurlarının yarattığı Hekatomnidler öncesi bir Anadolu geleneği vardır. Ayrıca Nereidler Anıtı’nda görülen unsurların, örneğin Efes
tipi sütunlar, Anadolu dışında görülmeyen iri diş sıraları Attika değil, Anadolu özelliği olarak kabul edilmektedir. Nereidler Anıtı İon
başlıkları Attik öncüleri ışığında sadece Ksanthos’da değil Mylasa Hekatomneion’da eş zamanlı olarak yaratılmıştır. Başka bir deyişle
Nereidler Anıtı başlıkları Mausolleum örneklerinin öncüsü olamaz. Hekatomnidler Hanedanlığı’nın bu büyük yapı projesi Mylasa’da
Hekatomnos zamanında başlatılmış ve Maussollos ve İdrieus zamanında devam ettirilmiştir. Bu konuda en büyük belge Hekatomneion
kutsal alanında bulunmuş olan yazıttır. Ch. Marek tarafından yayına hazırlanan bu yazıtta Mimar Pyteos Hekatomnos’un yakın arkada-
şı olarak gösterilmiştir.
162 Adnan DİLER
Lykia hanedan mimarlığı ve sanatında Pers ve Atina sanat unsurlarının harmanlanarak Lykia sanatında
uygulanmasının bir sonucudur110. Hekatomnidler Dönemi’nde köklü Anadolu geleneklerinden beslenen
Lykia ve Karia bölge sanatları, özü değişmese de bu dönemde de bir taraftan Pers diğer taraftan batı Ege,
Adalar ve Atina gibi güçlü klasik merkezlerin etkisinde kalmıştır.
İnanç Geleneğinde Karia – Lykia ilişkileri

İki komşu kültürde, ölü inancı gibi bölgesel kültürün en tutucu olduğu bir konuda bile, birbirinden farklı
gömü geleneklerinin olduğu anlaşılmaktadır. Ölü inançları bakımından en belirgin özellik, her iki bölgede
de erken dönemlerde ölü inançlarının tanrı inançlarının önünde gitmesidir. Karia’nın Orta Demir Çağ içle-
rine dek anıtsal yapı yoğunluğunu değişik tiplerdeki mezar anıtları oluşturur111. Lykia’da Lykçe yazılmış MÖ
5.-4. yüzyıl tarihli yazıtların yüzde 90’ını mezar yazıtları oluşturur112. Bunun bir yansıması olarak önemli ve
en büyük ortaklık da, her iki bölgedeki mezarların aile mezarları olmasıdır. Karia gömme gelenekleri içinde
önemli bir yeri olan platform mezar geleneğinin ve yine Leleg Yarımadası’nın Maussollos öncesi mezar tiple-
rinden olan taş tümülüslerin Lykia’da az sayıda örnekle temsil edildiği anlaşılmaktadır. Buna karşın dikme
mezar geleneği Karia bölgesinden farklı olarak Lykia bölgesine özgüdür. Her iki bölgede kaya yapısının aynı
olması mezar tiplerinin malzemeden çok farklı etkilerle biçimlendiği düşündürmektedir113.
Tüm Karia coğrafyasına yayılmış olsa da tapınak cepheli kaya oygusu mezar geleneğini Halikarnassos
Küdür Yarımadası Pasanda (?) (Res. 33) ve Mylasa dışında, Lykia ile karşılaştırılabilecek örnekleri Lykia
bölgesi sınırına yakın Kbid ve güneyindeki yerleşmelerde bulabiliriz. Ancak bu örnekler bile Lykia kent-
leri ile karşılaştırılabilecek denli plastik betim içermezler. Buna karşın eski bir Anadolu geleneği olan tanrı
ya da ölü kültüne yönelik doğada tapınma ve bu külte hizmet eden kaya sunakları, kaya tahtları, kaya
mihrapları, kaya basamakları, adak nişleri, kaya çukur ve çanakları gibi kült döşemlerinde her iki bölgede
tam bir koşutluk görülür114. Lykia’da Hanedanlar Dönemi’nde, çoğu zaman bir konuttan sadece bağımsız
ve sahip olduğu altarla ayrımlanabilecek yalınlıktaki Ksanthos, Avşar Tepesi, Asarcık’ta örneklenebilen
konut görünümlü tapınakların, doğada tapınmanın bir sonucu olarak biçimlendiği düşünülmektedir115.
Kaya oygusu oda mezar geleneği Karia ve Lykia’da Geç Tunç Çağı’ndan Demir Çağ içlerine, Hellenistik
- Roma dönemlerine dek değişmeden devam etmiştir. Pilavtepe116 ve Müsgebi117 mezarları, bu türün özel-
likle kıyı Karia’daki Miken Dönemi örnekleridir; hepsi kısa bir dromos’a sahiptir. Burada ilginç olan bu
110 Courtils 2003, 27-30.

111 Leleg Yarımadası’ndaki Pedasa territoriumundaki anıtsal tümülüs sayısı 100 civarındadır. Yarımadanın en eski yerleşimlerinden
Termera’da platform mezar ve tümülüs sayısı ise 60 kadardır.
112 Bryce 1986, 38.
113 Her şeyden önce Lykia bölgesi, kaya mezarı ve kayada resimsel betim geleneği açısından Hitit, Urartu, Geç Hitit-Asur ve Akhamenid
kültürleri ile daha yakın etkileşim ve ilişkisi içinde olmuştur. İşkan tarafından Lykia ölü inançları ve adaklarına yönelik derinlemesine
gerçekleştirilen araştırmada, Lykia bölgesel kültür ve sanatının, Anadolu Geç Hitit sanatsal üretimleri ile olan organik ilişkisi sadece ölü
ve tanrı inançları bağlamında değil, stil, ikonografi ve anlam yönüyle çarpıcı örneklerle çok yönlü olarak ortaya koymuştur, İşkan 2004,
379 vdd.
114 Halikarnassos Yarımadası, Mylasa, Kaunos ve Dalaman Çayı’ndan Lykia sınırına dek süren bölgede MÖ 4. yüzyıl ve daha geç tarihli
tapınak cepheli kaya oygusu mezarlarda; Lykia kaya mezarı, anıt ve mezarlarında MÖ 6. yüzyıldan beri egemen olan İon biçem ve mimari
elamanlarının kullanıldığına tanık oluyoruz. Kaya mezarları için bk. Roos 2006, 9 vdd. Pl. 1 vdd. Ölü ve tanrı kültlerine yönelik açık
hava tapınım alanları için bk. Diler 2002b, 63 vdd. Fig. 1 vdd. Taf. 18 vdd. Karia Bölgesi’ndeki çalışmalarımız ölü inançlarına yönelik açık
hava kült döşem ve geleneklerinin II. Binyıl Hitit ve I. Binyıl Urartu ve Frig geleneklerinin devamı olduğunu ortaya koymuştur. Loryma
yarımadası açık hava kült inanç ve döşemleri için bk. Held 2010, 355 vdd. Abb.7 vdd.; Henry 2009, 55 vdd. Fig.11 vdd.
115 Işık 2010, 88 vdd. Abb. 29 vdd.; Borchhardt – Bleibtreu 2013, 99 vdd. Taf. 96 Abb. 1 vdd. Taf. 85-86. Aynı yalınlık Karia’nın Leleg yer-
leşmeleri için de koşuttur. Pedasa Athena Tapınağı dışında, bu bir tapınaktır denilebilecek bir tek tapınak yapısı bile açık özellikleri ile
gösterilemez. Pedasa Athena Tapınağı’nda bile kutsal yol tapınağa değil, altar ve tapınım nişlerinin olduğu açık alana yöneltilmiştir.
116 Benter 2009 a, 249 vdd. 353, Abb. 4-5.
117 Boysal, 1967, 1 vdd. Kısmen kaya oygusu olan Geç Protogeometrik Dönem Dirmil/Termil dromoslu üst örtüsü Leleg geleneğinde bin-
dirme tekniğinde inşa edilmiş oda mezarı, dıştan her iki yana uzayan duvar uzantıları ile bir aile mezarıdır. Yarımada, Miken ve Leleg
tümülüsleri arasında bir geçiş dönemi yapısı olan gömüt, Geç Protogeometrik Dönem’dendir; Özgünel, 2006, 20 Plan 1.
mezarların tekrar tekrar kullanımına olanak sağlayacak olan böyle kısa bir dromos’a sahip olmasıdır. Bu
tipin Protogeometrik ve Geometrik Dönem içinde yaygın biçimde aile mezarı olarak kullanıldığı anlaşıl-
maktadır. Yerleşimi Erken Tunç Çağı’ndan Demir Çağ içlerine dek kesintisiz uzayan Damlıboğaz (Hydai)
kaya oygusu oda mezarları, aynı geleneğin Geometrik ve Arkaik Çağ boyunca aile mezarları olarak kul-
lanıldığını göstermektedir118 (Res. 20). ‘Lykia Soyunun Başkenti Patara’da kazıyla açığa çıkarılan kaya
oygusu oda mezarlar, kısa dromos ve tasarlarıyla119 Damlıboğaz Geometrik Dönem örneklerine büyük
yakınlık gösterir. Ve bunların Hellenistik ve Roma Çağı örneklerinin çok daha erkene gideceğinin varlığı
konusunda yönlendiricidir.
Yuvarlak taş tümülülüsleri (Tholos taş tümülüs) Karia içinde yaygın olarak Halikarnassos Yarımadası’nın
en önemli Leleg yerleşimlerinden Pedasa nekropol territoriumunda görülür (Res. 29). Burada tarafımız-
dan belirlenen örneklerin sayısı 100’ü bulmuştur. Bunun yanında yarımadanın batısında Madnasa’da
ve Karia’nın Erken Demirçağ yerleşimlerinden Termera ve batıda Kaplandağ (Syangela)’da ancak birkaç
örnekle temsil edildiği tarafımızdan belirlenmiştir (Res. 17). Bölgeye özgü bu tümülüslerin yarımada
dışında Mylasa ve İasos çevresinde az sayıda örneği olduğu görülmüştür. Bu olgu Leleg taş tümülüslerinin
Pedasa odaklı belirli bir alanda yoğunlaştığı görülmektedir120. Aynı şekilde Lykia Bölgesi’ne özgü dikme
anıt mezarların da Ksanthos gibi önemli Myra, Limyra ve Isinda kentlerinde yoğunlaştığı anlaşılmaktadır.
Leleg ölü gelenekleri açısında büyük bir öneme sahip tümülüslerin, malzemesi ışığında Protogeometrik
ve büyük çoğunlukla Geometrik Çağ içlerine tarihlendikleri görülmüştür. Dönem ve mezar tipleri farklı
olsa da anıt mezarların özünde, ister Leleg tümülüsleri ister Lykia örnekleri olsun, ait olduğu kişinin
ölümden sonra tanrılaştırarak kentlilerin belleğinde sonsuza kadar canlı tutulması ideası vardır. Lykia
yüksek sanatının en eski ürünlerini temsil eden betimli Lykia mezar anıtları, çoğu yerleşim merkezle-
rindeki konumları ile mezar beyinin savaşları, av, utku şölenleri ve diğer yaşam kesitlerinden örneklerle
bunu resimsel anlatımlarla yerine getirmiştir121.
Arkaik Çağ’a kadar tapınak olarak nitelendirilebilecek yapıları mimari, konum ve buluntu gibi ayırıcı
özellikleri ile tanımlamada zorlanmamızın nedeni, bu tür yapıların yalın özellikleri ile konut türü yapılara
benziyor olmalarından kaynaklanıyor olmalıdır. Gözden uzak tutulmaması gereken bu olgunun yanında
Lelegler, Anadolu’ya yabancı olmayan bir gelenekle tanrılaştırdıkları ölülere ait tümülüsleri ölü kültüne
yönelik birer kült yerine dönüştürmüşlerdir. Öyle ki territoriumun her noktasından tepe ve aşağı şehirden
görülebilen her alan, taş tümülüslerle donatılmıştır. Onlar anıtsallıkları dışında her yeni gömü için açılır-
kapılır şekilde düzenlenen kapıları ile yarımadanın en eski halklarından olan Lelegler’in kuşaklar boyu
kullanılan aile mezarlarıydı .
Tümülüslerin, Lykia’da temsil edilen az sayıdaki örneklerinden biri Kuzey Lykia’da ilk kez M. Mellink
tarafından keşfedilen Kolaklar Tepesi’nde yerleşiktir. Küçük bir tepe üzerindeki mezar 8.50 m çapında ve
üst örtüsü bindirme tekniğinde yan yana iki mezar odasından oluşur122. Krepis duvarı içindeki bir kapı
118 Diler 2009, 359 vdd. Fig. 2-3.

119 Yılmaz-Çevik, 1995, 187 vdd. Abb. 1-5; Işık 2011, 79 vdd. Yılmaz ve Çevik, Patara nekropolisinin Akdam-Gelemiş yol aksı üzerinde sap-
tanan ve kazıyla araştırılan çoğu MÖ 1.- MS 1.yüzyıl arasına tarihlenen ve buluntular ışığında en erken MÖ 3. yüzyıla dek inen aile me-
zarlarının, Karia Damlıboğaz kaya oygusu Geç Geometrik Dönem örnekleri ışığında Karia- Lykia bağlantısına ve bu tür aile oda- mezar
geleneğinin Erken Demirçağ Urartu öncülerine dikkat çekmektedir.
120 Taş tümülüs geleneği Karia’nın özellikle iç (Mylasa-Marsyas Vadisi )ve Lydia- Frigia komşu kültürlerine yakın kuzey bölgelerinde
(Maiandros Akçay, Harpasos) MÖ 4. yüzyıldan Hellenistik Dönem içlerine dek uzayan yaygın bir gelenektir. Ancak bu bölgelerde görü-
len tümülüsler dromos ve gömü odalarına sahip olmasına karşın toprak dolgu altında saklanmıştır. İç Karia örneklerinde Psidia ve Lydia
örneklerinde görülen birer “marker” özelliğindeki phallos’un varlığı, İç Karia tümülüslerinin bu bölge tümülüsleri ile olan bağlantısını
da göstermektedir. Bu olgulara karşın Termera-Pedasa tümülüsleri Geç Protogeometrik Dönem’e kadar ulaşan tarihleri ile İç Karia ve
Lydia- Psidia tümülüslerinin öncü örnekleridir. İç Karia örnekleri için bk. Çörtük 2007, 36 vdd. ; Henry 2011, 123 vdd. Fig. 3-16.
121 Lykia erken dikme anıtlarından olan İsinda örneği için bk. Özhanlı 2001-2002, 73 vdd. Res. 1 vdd.
122 Zahle 1975, 77-94; Hülden 2006, 263 vdd. 274 Fig. 1-2. Özellikle Phellos tümülüsü (Hülden 275, Fig. 3) krepis duvarı ile Kolaklar Tepesi
tümülüsü mezar odasının üst örtüsünün bindirme tekniğinde yapılmış taş işçiliği, Leleg tümülüsleri geleneğini yansıtmaktadır. Kuzey
Lykia tümülüsleri hangi etki ile biçimlenmiş olursa olsunlar, ölünün tanrılaşması olgusunda birleşirler.
164 Adnan DİLER
açıklığından sadece bir mezar odasına giriş sağlanmaktadır. Ksanthos’da sadece iki tümülüs bulunmuştur.
Fethiye yakınlarında Hızırlık Mevkii’nde benzer tümülüsler ele geçmiştir. Elmalı ovasında da karşımıza
çıkan ve Arkaik Çağ’dan olduğu anlaşılan tümülüslerin Leleg öncülerinden farkı, bunların krepis (kabuk)
duvarlarının dıştan görülmesine rağmen, mezar odasını dışarıya bağlayan dromos ve dış kapıya sahip olma-
malarıdır. Gömü gelenekleri bakımından kremasyon ve inhumasyon içermeleri ortaktır. Leleg tümülüs-
lerinden daha geç bir tarihe, olasılıkla Arkaik Çağ’a tarihlendirilmektedirler. Bu tümülüsler soyu dağılan
Lelegler tarafından mı bölgeye getirilmiştir, yoksa Frig ya da Lydia bölgesi toprak tümülüslerin taş varyas-
yonu mudur? şeklindeki sorunun yanıtı, örneklerin azlığı ve erken tarihli örneklerin olmayışı nedeniyle sağ-
lıklı bir şekilde verilemez. Buna karşın Kuzey Lykia’da görülen tümülüslerin Pisidia Bölgesi’nde Uylu Pınar,
Gözyeri ve Çanakçı olmak üzere üç alanda yoğunlaşan tümülüslere yakınlığı nedeni ile, Kuzey Lykia’daki
tümülüs geleneğinin Demir Çağ, Frig ve Lydia komşu tümülüsleri ile ilgili olduğu düşünülebilir. Buna kar-
şın krepis duvarları ve taş dolguları ile Leleg öncülerinden soyutlanamazlar. Mezar odalarının çok sayıda
örnekte dışa bir kapıyla bağlanmaması, bunların MÖ 6. yüzyıl ve daha geç tarihli olmalarının sonucudur123.
Demir Çağ Karia-Lykia komşu kültür ilişkilerinde ölü inancı ve gömme geleneklerinde bölgeler arası ortak
ve ayrılan özelliklerin saptanması önemlidir. Burada göze çarpan ilk özellik, -ayrıntıdaki farklılıklara kar-
şın- üst düzey hanedan, yönetici ve benzeri imtiyazlı kişilerin gömütlerinin boyut, donanım ve yerleşim
içindeki konumlarının her iki bölgede de ayrıcalıklı olmasıdır. Bu durumu Erken Demir Çağ’dan, hanedan/
bey yöneticileri dönemi olan Arkaik ve Klasik Çağ sürecine kadar irdelersek, tümülüslerin bir yamaç üzerine
ya da bir vadi içinde yapılacak olsa dahi, yerleşim tepeleri arasındaki ulaşım aksı üzerinde, her zaman ege-
men bir konumda ve her zaman görülebilir şekilde inşa edildiğini görürüz. Leleg tümülüslerinde mezarın
bir anıt özelliğinde her yerden algılanabilir olması özde iki nedenle, territoriumun egemenlik sınırlarını
tanımlaması ve tümülüslerin gelecek kuşakların belleğinde sonsuza kadar yaşayacak şekilde bir anı değerine
sahip olmaları ile ilgilidir. Bu nedenler, komşu Lykia’da Ksanthos ya da Limyra gibi merkezlerde, mezar
anıtlarının kentin en önemli bölümü, kalbi olan agoraya inşa edilme nedenleri ile örtüşmektedir.
Tümülüsler dışında, Ksanthos başta olmak üzere Lykia kent merkezlerindeki bey gibi üst düzey yönetici-
lere ait mezarları karşılaştırabileceğimiz örnekleri kıyı Karya’da ve Leleg yarımadasının Termera (Res. 10)
ve Theangela (Res. 16) gibi yerleşmelerinde izleyebiliyoruz. Burada mezar odası ya da gömünün yapıldığı
odanın üstünün piramit şeklinde oluşu önemli bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Piramit ya da
üçgen form bir mimari öge olarak üst örtüde kendini gösterirken, aynı formun mezar cephesinde de ken-
dini gösterdiği anlaşılmaktadır. Her halde hiçbir örnek üçgen/piramit öğesi ile mezar ve gömü arasındaki
ilişkiyi Termera Akropolis örneği kadar çarpıcı olarak ortaya koyamaz. Çünkü burada üçgen örtü nere-
deyse mezar odasının tabanına kadar devam etmektedir. Bu uygulamaların özellikle Klasik Çağlar içinde
Karia’da yaygınlaştığına tanık oluyoruz. Theangela’da akropolis içindeki önemli konumu ile Pigres’in
mezarı olarak nitelendirilen örnek bunun en çarpıcılarından biridir (Res. 16). Theangela’da akropolün
kuş uçuşu 100 m kadar kuzeydoğu tepe yamacında kaçakçılar tarafından açılan mezarların neredeyse
tümü üçgen çatılıdır. Öyle anlaşılıyor ki yerleşim suru içindeki ayrıcalıklı bey mezarları için kullanılan
form, Klasik Çağlar içinde halk arasında da yaygınlaşmıştır. Termera’daki Pigres’in mezarı (?)124 yerleşim
merkezindeki anıtsal tek bilinen mezar olması bakımından Alazeytin’deki mezar yapısı ile benzerdir.
Piramit formun anıtsallaştırma olgusu içinde bir mezarda kullanıldığı en önemli örnek Halikarnassos
Maussolleumu’dur. Burada piramit form Maussolleum’un çatısında yerini almıştır. Gömütlerde pira-
123 Bu konuda verilebilecek en iyi örneklerden biri F. Blakolmer tarafından tanıtılan Limyra Nekropol V’deki tümülüstür. 2.40 m çapındaki
Geç Klasik Dönem tümülüsü, salt bir lahdi saran krepis duvarı ve onu kapatan taş örtüden oluşmuştur. Kalıntı Arkaik ve Klasik çağlarda
bölgede görülen aynı geleneğin devamıdır; Blakolmer 1993, 160, Fig. 5.
124 Yerleşim içindeki bu anıtsal mezar ATL listelerinde adı geçen hanedan Pigres’e atfedilmiştir, bk. Bean – Cook 1957, 95. Yerleşim içinde
uzun zamandır gerçekleştirdiğimiz yüzey araştırmasında bulunan tek ve en önemli mezardır. Form ve işçiliği ile Pigres zamanına yakın
bir dönemde inşa edilen mezar işçiliği ve kent içindeki konumu ile Termera’da tarafımızdan kazıyla incelenen ve Tymnes’e atfettiğimiz
mezara yakınlık göstermektedir.
mit örtü Pedasa Gebekilise tümülüsündeki gibi ister mezar odası iç örtüsünde ya da dış örtüde olsun,
tamamen gömüyü anıtsallaştırmak ve bu yolla ölüyü yücelterek tanrılaştırma düşüncesine yöneliktir.
Maussolleum’daki piramit örtünün mezar içinde uygulanmış öncü örneği olan Pedasa Gebekilise tümü-
lüsü (Res. 29) üst örtüsü, içten -hiçbir Leleg tümülüsünde görmediğimiz türde- yüksek bir piramit formda
inşa edilmiştir ve Maussoleum’un bu bağlamda öncüsü olarak görülmektedir.
Üçgen formların kaya oygusu mezar girişlerinde kullanılması, özellikle Hallikarnassos Yarımadası’nda
Termera çevresinde yaygın bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır. Hallikarnassos Maussolleumu’nun
piramit çatısında MÖ 4. yüzyılın erken dönemi içinde tepede taçlandırıldığı aslan imgesi, ‘Knidos Aslanlı
Mezar’ ve Marmaris Turgut’da Diagoras ve Aristomakhe için yapıldığı anlaşılan ve yazıtı aracılığı ile MÖ
5. ya da 4. Yüzyıla tarihlenen bir mezarda kullanılmıştır125 (Res. 37). Piramit örtülü gömüt geleneğinin
Karia’da yaygınlaşmasının önemli bir örneği de Mylasa’da Gümüşkesen Anıt Mezarı’dır. Mezar sahibini
tanrılaştırma olgusu Lykia’da en çarpıcı şekilde Yazıtlı Dikme ve Harpy gibi paye anıtlar ile yapılmakta-
dır. Elbette Lykia’nın MÖ 4. yüzyıldan olan Nereidler ve Trysa gibi anıtları da ölünün tanrılaştırma olgusu
bağlamında ayrı bir yere sahiptir. Lykia’da ölünün yüceltilmesi, dikme ya da payeler dışında farklı mimari
formlarda da yerine getirilmiştir. Bu konuda en çarpıcı örnekler Trysa, Phellos ve Apollonia gibi beylikler
dönemi kentlerinde karşılaşılan, bir mezarı tapınak kutsallığında algılatan temenos mezarlardır126.
Trysa Anıtı’nda mimari bir form olan dış duvar, mezarı dış dünyadan soyutlayarak alanı bir temenos’a
dönüştürmektedir. Lykia gömütlerinde Nereidler gibi tapınak-anıt formlarında anıtsallaştırma, yapıyı
yerden yükselterek soyutlayan podyum duvarı ile sağlanmaktadır. Bu olgu Halikarnassos Maussolleum’u
ve onun öncüsü baba Hekotomnos’a ait Hekatomneion’da da görülür. Podyum ya da bir teras ile mezar
odasını yükseğe inşa ederek ölüyü tanrılaştırma olgusu, Karia-Lykia komşu bölgelerinde ortak bir gele-
nek olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir mezarı çok yönlü gösterme olanağı yaratma amacıyla yüksek tepe
doruğuna inşa etme söz konusu olduğunda, bu uygulamanın Karia ve Lykia’daki öncüleri de Leleg taş
tümülüsleridir. Çünkü podyum üzerine mezar inşa etme geleneği Karia’da Leleg tümülüsleri ile başlayan
bir gelenektir.
Pedasa (Res. 30), Termera (Res. 11), Kaplandağ ve Madnasa (Res. 14) gibi Erken Demir Çağ platform
mezarları, yer seçimleri ve yapıları ile aynı geleneği yansıtırlar. Kremasyon gömüler, pithos ve sandık
mezarların üstten bir taş yığını ile kaplanması, salt mezarların korunma olgusu ile açıklanamaz. Çünkü
burada gömü alanı platform ve üzerindeki taş yığın ile etkileyici bir görünüme kavuşturulmuştur.
Platform mezarlar bu bağlamda taş yuvarlak mezarlardan farklı değildir. Aynı ortak geleneği yansıtırlar.
Leleg Yarımadası’nın Geç Tunç-Erken Demir Çağ platform mezar geleneği Karia coğrafyasında ender-
dir ve yoğunluklu olarak Termera, Pedasa ve Madnasa kent territoriumunda görülürler. Bu nedenle de
Lykia’da ise böyle bir gömü geleneğinin görülmemesi şaşırtıcı değildir.
Buna karşın platform-mezar geleneği Karia’da Miletos yarımadasının güneyinde Teichoussa’daki yer-
leşimde de görülmektedir. W. Voigtlaender127, Teikhiussa’da Arkaik Dönem’e verilen mezar anıtlarını
Maussolleum’un öncüsü olarak göstermektedir. Burada platform, içinde bindirme tekniğinde birden çok
mezar odasına sahip yüksek bir yapıya sahiptir. Bu bağlamda Maussolleion’un öncüsü olarak değil, aynı
Karia kültür coğrafyasındaki diğer örnekler gibi ölünün tanrılaştırılması olgusu içinde değerlendiril-
melidir. Mimari formların inanç olgusu ile olan ilişkisi içinde değerlendirilmesi söz konusu olduğunda,
Maussolleion’un öncüsü Leleg tümülüsleri ile platform mezarlardır.
125 Blümel 1991, no. 331; Gümüş 2003, 38.

126 Işık (1998, 157 vdd.) bu tür mezarları, yapı ve anlam bakımından irdelemiş, II. Binyıl Hitit-I. Binyıl Urartu ve ardılı Pers örneklerine
dikkat çekerek Anadolu geleneğine bağlamıştır.
127 Üst yapısı Erken Demir Çağ Termera ve Pedasa örneklerindeki gibi taş dolgu olan ve araştırmacı tarafından” heroon” olarak tanımlanan
mezarların, bazı örneklerinde dar koridorlarla dışarıya bağlantı olması ilginçtir, bk. Voigtlӓnder,1999, 57, Abb. 4 vdd.
166 Adnan DİLER
Pers etkilerinin bölge mimari ve sanatının diğer dallarına etki süreci, Anadolu’da Pers Satrapları Dönemi’nin
başlangıcı olan MÖ 6. yüzyılda başlar. İonia’da Phokaia, Lydia’da Sardis ve Karia’da Leleg Yarımadası’nda
MÖ 6. yüzyılda basamaklar üzerine mezar yapma geleneği de bu dönemde yaygınlaşmıştır. Bunların
Persepolis ve Nakşî Rüstem gibi Pers yerleşim merkezlerinde yaygın olduğu bilinmektedir. Mimarileri
çoklu basamak ve yüksek podyum ile vurgulanmış olan Knidos Aslanlı Mezar, Mylasa Hekotomneion
ve ardılı Halikarnassos Maussolleion’u ile Lykia’daki aynı özelliklere sahip Ksanthos Nereidler Anıtı ile
Limyra’da Perikle’nin anıt mezarı, özde Phokaia’daki taş kuleden farklı değildir. Karia ve Lykia komşu böl-
gelerinde yöneticilerin tanrılaştırılması olgusu Karia’nın iki başkenti Mylasa’da Hekatomnos için yapılan
Hekatomneion ve Hallikarnassos’da Maussollos için yapılan Maussolleion da olduğu boyutta hiçbir anıtta
görülmemiştir. Burada farklılık, her iki yapıyı da dünyanın yedi harikasından biri yapmaya neden olan
yatay ve dikey alana yayılan anıtsal boyut yanında, mimari ve plastik eserlerde öne çıkmaktadır.
Lykia Dynast yerleşim merkezlerinin metropol ve nekropollerindeki anıtlar, Karia’nın yüksek pod-
yumlu tapınak gömütleri ile beylerin tanrılaştırılarak ölümsüzleştirilmesi bağlamında karşılaştırılabilir.
Lykia’nın pek çok kentinde yüksek basamaklı hyposorionlu lahitler, altta çoklu basamak ve bu basamaklar
içindeki mezar ile Hekotomnaion ve Maussolleion’dan -boyut ve formları farklı olsa da- ölümlünün tan-
rılaştırılarak ölümsüzleştirilmesi amacında anlam olarak farklı değildir.
Teras ya da podyumlara erişmek için gereksinim duyulan çoklu basamaklar yapılara anıtsallık kazandı-
ran birer mimari ögedir. Özellikle kaya oygusu mezar anıtlarında basamakla mezar anıtını yükseltme,
Karia’da ve Lykia’da ortak gelenektir. Kaya basamakları ile mezara ulaşım, anıtsal mezarlarda olduğu gibi
basit mezar örneklerinde de Karia ve Lykia bölgelerinde yaygın görülen bir uygulamadır. Limyra örneğin-
deki gibi bir adak nişi128 ya da Seki yöresinde bir örnekte görüldüğü gibi bir tanrı imgesi ya da baitylos’a
ulaşımı sağlayan kutsal bir öge işlevindedir.
Lykia ve Karia’ komşu bölgelerindeki basamaklı anıtların karşılaştırılabilecek Arkaik örnekleri, bu iki
bölge sanatının her alanında kaynağı olan Persepolis olmuştur. Persepolis sanatsal etkilerinin yansıma-
ları Daskyleion gibi önemli satrap yerleşimleri ve Karia’da Labraunda başta olmak üzere pek çok Karia ve
Lykia yerleşmesinde görülür.
Bizi Karia kültlerinin Anadolu Hitit tanrı kültlerine taşıyan önemli bir veriyi, İasos’da bulunan Arkaik bir
kraterin ağız kenarına kazınmış graffiti de buluyoruz129 (Res. 3). Karca olarak yazılan bu graffitide okunan
TRQUNDE (TARHUN) sözcüğü, Karia’da İasos gibi Minos Dönemi’ne dek giden bir iskân gören önemli
yerleşimde, Hitit-Luvi gök tanrısı Tarhun’a tapınıldığını göstermesi açısından önemlidir. Tanrı Tarhun,
Hititçe yenmek, fethetmek anlamına gelmektedir ve savaş tanrısına işaret etmektedir. Bir Karia kenti olan
Mylasa kent sikkelerinde betimlenen Zeus Labraundos’un simgesi olan çift ağızlı balta labrys, Karia’nın
da kimliğini tanımlayan bir imgedir. Yine bir Karia kenti olan Hallikarnassos’da doğan Herodotos130
Perslerin tanrı heykeli, tapınak ve sunak yapmak gibi şeyleri bilmediğini, kurbanlarını dağ başlarında
kestiklerini, Perslilerin Zeus dediklerinin tanrısal gök kubbe olduğunu söylemektedir. Pers Dönemi’nde
Karia’nın önemli yerleşmesi olan Labraunda’da da gök tanrı kültünün baskın olması, Hitit-Luvi tanrısı
olan eli baltalı Tarhun’un Mylasa ve çevresinde saygı görmesinin sonucudur. Kült, Mylasa’da darp edilmiş
sikkeler üzerinde de resmedilmiştir (Res. 2). Zeus Labraundos ya da Zeus Stratios, Hekatomnidler zama-
nının ilk yönetim merkezi olan Mylasa sikkelerinde Hekatomnidler ile birlikte basılmıştır. İasos ise, Zeus
Labraundos’un saygı gördüğü merkezlerin başında gelir131.
128 Işık 2010a, Res. 3.

129 Berti 2010, 64-66.
130 Hdt. I. 131.
131 Epigrafik belgelere göre Agora’da Justinianus Bazılikası’nın apsisinin yanındaki küçük bir kült yapısı Zeus Labraundos’a adanmıştı. Bu
yapı bir duvar ile çevrelenmiş kare şeklinde bir alan ve içi kül dolu, yuvarlak bir çukurdan oluşuyordu. Ve duvarın her köşesinde üzerinde
çift ağızlı balta betimi olan piramit yer alıyordu. Bir açık hava tapınağı olan bu alanda çok sayıda ex -voto olarak tasarlanmış, kurşun lev-
Lykia’nın üç tanrı kültü; Apollon, Artemis ve Leto birlikteliği Karia’da görülmez. Buna karşın Karia’da
yaygın kardeş kültü ise Apollon ve Artemis kültleridir132. Karia ve Lykia komşu bölgelerinde kültler için
dikkat çekici olan, Lykia kültlerinde etki olarak Hitit-Luvi etkilerinin Karia’ya göre daha açık tanım-
lanabiliyor olmasıdır. Karia’nın en erken tanrı kültleri, ölü kültleri kadar bilinememektedir. Ancak din
Karialılar’ın tutuculukla bağlı olduğu bir olguydu, öyle ki MÖ 4. yüzyıl öncesinde kurulan ortaklık (bir-
lik) ile özdeşleştirebileceğimiz koinonlar, siyasi değil tamamen dinsel içerikliydi133. Bu amaçla da ortak
kararlar birlik üyelerince kutsal alanlarda alınırdı. Karialılar’ın bu gelenekleri Arkaik Çağ’dan Hellenistik
Çağ içlerine dek değişmeden devam etmiştir. Karia’da tanrı kültleri ve tapınakların somutlaştığı süreç,
Arkaik ve Klasik dönemlerdir.
Karia Hanedanlar Dönemi’nin en önemi özelliklerinden biri, hanedanların tanrılarla özdeşleşmesidir.
Bu konuda Mylasa sikkelerinin tanıttığı verilere göre Mylasa’da Hekatomnidler Zeus Stratios’la özdeş-
leşmiştir. Mylasa’da baba Hekatomnos, Labraunda’daki Zeus Stratios ile özdeşleştirilse de, Apollon
sadece Mylasa’da değil tüm Karia’da baş tanrıdır134. Hanedanlar bu nedenledir ki en çok onunla özdeş-
leştirilmiştir. Bir Luvi kenti olan Kbid’de Maussollos ve babası Hekatomnos, Kbid agorasında bulunan
büyük ‘satrap anıtı’nda Kbid’in tanrı kralı Basileus Kaunos’un her iki yanında yerini almışlardı135. Tanrı
Apollon kültünü Karia’da, komşu Lukka Ülkesi’nde ve bir başka bölgede, Kbid Dios Stoer temonosundan
daha eskiye taşıyan örnek yoktur. Çünkü kentin en eski ve en önemli kutsal alanındaki bu kültün en
eski evresi, tek başına duran baitylos’dan oluşuyordu. Uzun soluklu araştırmalarımız, yıllardır kökeni
tartışılan batilos’lu gümüş staterler üzerindeki kaba piramit şeklindeki betimin anlamı konusunda nispe-
ten doyurucu bir açıklama getirmemize yardımcı olmuştur. Buna göre erken sikkeler üzerinde baitylos,
doğal formu ile betimlenmişti, daha geç tarihli sikkelerde ise kentin amblemi olarak daha geometrik bir
biçimde, piramit ya da sırtlı piramit şeklinde betimlenmişti. Çalışmalarımız; kentin amblemi olarak Kbid
sikkelerinde resmedilen baitylos’un, Kaunos’un farklı dönem farklı yazılı belgelerinde bazen Apollon
bazen tanrı kral (Basileus Kaunios) olarak tanımlanan Apollon’un anikonik betimi olduğunu ortaya
koymuştur136. Apollon sadece Kaunos’un değil Karia’nın da baş tanrısıdır. Lykia tanrı kültleri arasında
önemli bir yeri olan Apollon’un Lykia’dan farklı olarak Karia’da taş kültleri ile ilgisi özeldir137. Omphalos,
Apollon Agyieus ve Apolllon Kernaios epitetlerine sahip tanrının Karia kültleri içinde yaygın bir özelliği
de, aslanın tanrının simgesi olarak öne çıkmasıdır. Arkaik Dönem erken Lydia sikkelerinde olduğu gibi
aslan MÖ 5. yüzyıl Mylasa sikkelerinde de önemli bir motif olarak karşımıza çıkar138. Hekotomnid sik-
kelerinde de görülür. MÖ 4. yüzyıl Mylasa sikkesinde bir yüzde Zeus Labraundos diğer yüzde aslan ve
onunla özdeşleştirilen Hekatomnos’un adı resmedilmiştir139. Burada özellikle Hekatomnid sikkelerindeki
halardan kesilmiş asma amaçlı, üzerinde delikler olan saplı ya da sapsız küçük labrys’ler ele geçmiştir. Alanda ele geçen malzeme ışığında
MÖ 5. yüzyılın 2. yarısında etkin olduğu anlaşılan bu açık hava kült yapısı, buluntular ışığında İasos’da çift ağızlı balta kültünün önemli
temsilcisidir; Berti 2010, 67. Karia’nın Tarhunu, Lykia’nın Trqqas’ı (ya da Trggz) ‘Likçe B’ yazıtlarda karşılığını bulmaktadır. Bu tanrı
Luvi fırtına tanrısı Tarhunt’dur. Lykia tanrı kültlerinde tanrı ve tanrıçaların Hitit-Luvi tanrılarıyla olan bağlantısı Karia’ya göre daha
açıktır. Eni Mahanani, Lykia Panteonu’nun ana tanrıçası olarak Hitit güneş tanrıçası Arianna ve Hurri tanrıçası Hepat ile bağlantılıydı.
Luvi güneş tanrıçası Tıwat/Tıwaza, Lykçe Ddweze’ydi. Dağları, ırmakları ve kırları koruyan Maliya (Athena) ve Komba başta olmak üze-
re pek çok Lykia kentinde Roma Dönemi 12 tanrı kabartmalarına işlenmiş olan Ertemi/Artemis, Lykia Pantheonu’nun önemli tanrıları
arasındadır. Ancak 12 tanrı (dodeka theoi) imgeleri (Schauenburg 2006, 253 vdd. Abb. 1 vdd.), Karia’da bilinmemektedir.
132 Öğun et.al.2001, 98 vdd.
133 Arkaik Çağ’dan beri varlığı öngörülen bu tür dinsel örgütlenmenin varlığı, Herodotos’un Perslere karşı İon direnişine destek veren
Karialılar’dan “hoi kares” diye söz etmesinden de anlaşılmaktadır. Karia siyasi örgütlenmesinin yazıtlara yansıyan bir belgesi de satrap
Maussollos’dan Karialılar Koinonu’nun Kralı olarak bahsedilmesidir; Maussollos’dan bahseden Mylasa yazıtları için bk. Blümel 1987, no.
1-10.
134 Diler 2006b,70 vdd.
135 Öğün et. al. 2001,98 vdd.; Işık – Marek 2005,239 vdd.
136 Diler 2006 b, 65 vdd. Fig.3-4.
137 Diler 2000, 51 vdd.; Diler 2006 b, 65 vdd.
138 Konuk 20, 89.
139 Konuk 2003, 106.
168 Adnan DİLER
aslan ve Apollon biraradalığı ilgi çekicidir. Öyle anlaşılıyor ki Apollon ve tanrının simgesi olan aslan,
Hekatomnidler’in kendini özdeşleştirdiği motif olmuştur140 . Aslan, Karia sikkelerinde olduğu gibi Lykia
kent sikkelerinde de aynı anlamda kullanılmıştır. MÖ 400-360 yıllarına tarihlenen bir Zemuri sikkesinde
de bir yüzde Mitrapata diğer yüzde aslan motifi görülmektedir141 (Res. 4) .
Aslan motifi salt sikkeler üzerinde değildir, aksine, hem Karia’nın hem Lydia’nın mezarlarının da en
önemli elemanı olarak ortaya çıkar. Karia’da Turgutreis’de kaya oygusu oda mezarın pilaster kaidelerinde
(Res. 35), Knidos aslanlı mezarda, Mylasa çevresinde bulunan kaya oygusu oda mezar duvarlarında kul-
lanılmıştır. Burada ölümlünün tanrılaştırılması olgusunun sadece hanedanlara değil, sıradan halk için
de bir gelenek olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü aslan sıradan halkın mezarlarında da koruyucu ve ölüyü
yücelten önemli bir motifidir. Onun Yazıtlı Dikme ve Aslanlı Mezar’da kullanımı, Karia’dan farklı değil-
dir. Karia-Lykia komşu kültürlerinde kadın erkek eşitliği, hatta anaerkil142 bir yapının iki bölge için de söz
konusu olduğu anlaşılmaktadır. Karia’da özellikle Hekotomnidler zamanında kadın hanedanlar günü-
müze ulaşan plastik betimlerde, eşleriyle aynı statüde, karşılıklı tahtta oturur şekilde betimlenmiştir.
MÖ 6. yüzyıl, her iki bölgede Pers etkilerinin görüldüğü dönemdir. Ancak bu etki iki bölgede birbirin-
den farklı bir seyir gösterir. Lykia’da Pers etkileri, Karia bölgesinden çok daha güçlüdür. MÖ 6. yüzyılın
ikinci yarısı ile MÖ 4. yüzyıl arası dönemde Pers etkilerini İran isimleri, Lykia’da darp edilmiş sikkeler ve
Lykia kentlerinde inşa edilmiş anıtlar ve sanatın değişik dallarındaki betimlerde, gerek içerik gerekse Pers
tarzını yansıtan konu ve giysilerde görebiliyoruz. Lykia kentlerinde Pers etkileri en yoğun biçimde Sardis
ve Daskyleion gibi önemli bir yerleşim merkezi olan Ksanthos’da görülür. Lykia ve Karia komşu bölgeleri
Akhamenid İmparatorluğu’nun Satrap organizasyonu içinde yer alıyordu143. Sardeis ve Daskyleion’la kar-
şılaştırılacak önemde kent Ksanthos’tu. Bu nedenledir ki Pers dönemi metaryallerinin en önemli kalıntı-
ları Ksanthos’tan gelir. Harpagos’un büyük Pers tahribini izleyen sürecin ardından Ksanthos tüm Lukka
topraklarının başkenti olarak imar edilmiş ve hanedanlar 6. ve 5. yüzyıl boyunca Lykia’yı burada yönet-
mişlerdir. Bu süreç içinde sanat ve mimarlık kendi sikkesini basan, egemen güç bey ve onun temsil ettiği
yönetimin hizmetindedir.
Pers dönemi Lykia-Karia sanatsal ilişkisinde öne çıkan ortaklıkta en açık konu, hanedan ya da beyin
yüceltilerek tanrılaştırılmasıdır. Bu temanın işlendiği öncü yapıt, Harpy Anıtı’dır. Bu baskın Anadolu
geleneğinin yanında Iran ölü gömme geleneklerinden olan Astodon da, sadece Lykia Bölgesi’nde karşı-
mıza çıkar. Harpy ve Salas anıtlarında görülen kadın-erkek karşılıklı oturma motifi, Lykia’da anaerkil
bir yönetimin yansıması olarak kabul edilebilir. Aynı olgunun Karia’da yaşlı Artemisia ile Hekatomnidler
Hanedanlığı Artemisia ve Ada’sı ile koşutluk gösterir. Karia ve Lykia bölgelerinin her ikisinde de Pers
isimlerinin görülmesi ortaktır. Pausanias’tan öğrendiğimize göre Pers adları MS 2. yüzyıla kadar devam
etmiştir. Harpy, Nereidler, Yazıtlı Dikme, Gölbaşı Trysa anıtları ve bu anıtlarda görülen zengin plastik
yapıtlar, Mylasa Hekatomneion ve ardılı Halikarnasos Maussolleionu bir kenara bırakılırsa, Karia böl-
gesinde karşılaştırılacak benzerini bulmaz. Hanedanlar Dönemi Karia’sında Ksanthos’da olduğu gibi
uzun soluklu ve güçlü hanedanlıklar yaşanmamıştır. Bu olgu Pers etkilerinin Karia’da Lykia’dan daha
zayıf olmasının da nedenidir. Karia’daki hanedan yapıları, Mylasa ve Halikarnassos dışında bazı mer-
kezlerde tapınak, andron ve özellikle Termera, Theangela ve Alazeytin’deki gibi yapılarla ayırt edilse de,
140 MÖ 386 yılında imzalanan kral barışının ardından Pers İmparatorluğu’nun batı sınırları Karia ve Lykia’yı da içine alan kıyılara dek
genişlemesi sonucu ortaya çıkan satrap donanmasının oluşturulacağı bir liman kentine duyulan gereksinim sonucu Hekatomnos’un
ölümü ile başkenti Maussollos görkemli sarayını Mylasa’dan alarak Zephyrion Yarımadası üzerinde inşa ettirmişti. Yapılan çalışma ve
yarımadada kale kalıntıları içinde bulunan yazıt ve kalıntılar yarımadanın doruğunda yerleşik, olasılıkla sarayla doğrudan bağlantılı bir
Apollon tapınağının varlığını desteklemiştir; krş. Pedersen 2009, 331-332.
141 Zahle,1991, 59, No. 19.
142 Shahbazi 1975, 25.
143 Persler ele geçirdiği topraklarda yönetim bölgeleri oluşturuyordu. Yauna (İonya) ve Lydia komşu bölgeleri Sardis’de oturan satrap tara-
fından yönetilirken Lykia ve Karia ise ilk egemenlik yılları olan 6. ve 5. yüzyıllarda Ksanthos da oturan hanedanlar tarafından yönetil-
miştir.
bunlar hiç bir zaman Lykia ile karşılaştırılacak düzeyde değildir. Thengela’da içten üçgen şeklinde çatıya
sahip mezar odası, tek renkli boya içerir (Res. 16). Termera’daki bey mezarı ise (Res. 10) yapı konumu
ve üçgen çatısı ile görkemli bir anıt şeklinde yapılmıştır; ancak duvarlarında boyalı betim yoktur. Bu
mezarlar işçilik bakımından Lykia’nın Kızılbel ve Karaburun gibi duvar resimleri ile donatılmış mezarla-
rıyla karşılaştırılamaz. Pers sanatsal etkilerini yansıtma bağlamında önemli olan anıt ya da mimari öge-
leri Hekatomnid Hanedanlığı’nın başkentleri Mylasa ve Halikarnassos ile Labraunda gibi metropollerde
izliyoruz. Labraunda’da, Akhamenid Persopolis’in apadana girişlerindeki gibi geniş görkemli basamaklı
girişler ve sfenkslerin dışında Pers etkisi izleri görülmez. Oysa Lykia’da bu etkiler çok daha açıktır.
Karia ve Lykia toplumu dil, yazı, inanç ve yaşama gelenekleri ile ortak Anadolu kültürlerinden beslenen
bölgesel sanatları ve ortak geleneklerini, Hanedanlıklar Dönemi sonrasında Hellenistik ve Roma Çağı
içlerine dek tutuculukla sürdürmüştür. Bunu en açık şekilde ölü ve tanrı inançlarına hizmet eden mezar
ve anıtlarında izleyebiliyoruz. Her iki bölgede yeni form ve tipte mezar ve anıtlar yaratılmış, ancak anlam
ve özü hiç değişmemiş ve gerçek kimliğini hep korumuştur; tıpkı Patara’da çok sayıda örnekle tanınan
ve Lykia Bölgesi’nde Roma Çağı’nda yaratıldığı anlaşılan Patara eksedra ya da sunak mezarlar gibi144.
Lykia anıt mezarlar geleneğini sürdürürken, Karia’nın Kedreai’deki anakara nekropolünde egemen mezar
modeli, platform mezarlardır (Res. 36). Leleg Yarımadası’nın Erken Demir Çağ mezarlarını şaşırtıcı
derecede takip etmiştir. Her iki bölgenin belki ayrı bir çalışma konusu olarak ele alınarak incelenecek
olan, tarıma dayalı kırsal üretimlerinin her iki bölgede de değişmeden devam etmiş olması önemlidir.
Karialılar ve Lykialılar ölülerini ister hanedan, ister alt sınıftan vatandaş olsun yüceltmiş, tarım arazile-
rini aynı zamanda nekropol alanı olarak kullanmış (Res. 29), kent merkezlerinde ve territoriumda (Res.
24) ölüleriyle birlikte yaşamıştır. Komşu iki bölgeyi yurtlanan Lykia ve Karia bölgesi halklarının ortak
yanları, en çok yaşama ve inanç geleneklerinde kendini göstermektedir. Tarih sahnesine çıktıkları ilk
dönemden Doğu Roma Dönemi içlerine kadar komşularıyla ticari, sanatsal ve kültürel ilişkilerinde dış
etkilere her zaman açık olsalar da, özde hep Anadolulu kalmış ve bunu tutuculukla devam ettirmişlerdir.
144 Aktaş 2008, 235 vdd. Aktaş analitik düşünce yaklaşımıyla Likya’da yaygın görülen “U” formlu ön alan sunak işlevini Bergama’da en mü-
kemmel örneği tanınan Zeus Sunağı gibi anıtsal sunaklardan; formu ise oturma sekileriyle exedralardan aldığını söylemektedir, Aktaş
2008, 235 vdd., 252, Fig. 1 vdd.
170 Adnan DİLER
Kaynakça
Ainian 2001 A. M. Ainian, From Huts to Houses in Early Iron Age Greece, in: J. R. Brandt – L. Karlsson (eds.), From Huts
to Houses, Transformations of Ancient Societies, Proceedings of an International Seminar Organized by the
Norwegian and Swedish Institutes in Rome, 21-24 September 1997 (Stockholm 2001) 139-161.
Aktaş 2008 Ş. Aktaş, Tombs of the Exedra Type and Evidence from the Pataran Examples, Adalya XI, 2008, 235-261.
Akurgal 1983 E. Akurgal, Eski İzmir I Yerleşme Katları ve Athena Tapınağı, (Ankara 1983).
Auberson – Schefold 1972 P. Auberson – K. Schefold, Führer durch Eretria (Bern 1972).
Bağcı – Özkan 2015 E. B. Bağcı – N. Özkan, A Prehistoric Necropolis on the Bodrum Peninsula-Çukubük, Halikarnassos Studies
VI (2015 baskıda).
Bean – Cook 1955 G. E. Bean – J. M. Cook, The Halikarnassos Peninsula, BSA 50, 1955, 85-171.
Bean – Cook 1957 G. E. Bean – J. M. Cook, The Carian Coast III, BSA 52, 1957, 58-146.
Benter 2009a M. Benter, Das mykenische Kammergrab vom Pilavtepe, bk. F. Rumscheid (Hrsg.), Die Karer und die Anderen.
Internationales Kolloquium an der Freien Universität Berlin, 13.-15. Oktober (Bonn 2009) 349-358.
Benter 2009b M. Benter, Hydas. Eine befestigte Höhensiedlung auf der Bozburun-Halbinsel, bk. F. Rumscheid (Hrsg.), Die
Karer und die Anderen. Internationales Kolloquim an der Freien Universität Berlin, 13.-15. Oktober (Bonn
2009) 481-501.
Berti 2010 F. Ferti, Iasos, Labrys and Zeus Labraundos, bk. F. Kuzucu – M. Ural (eds.), Mylasa-Labraunda-Milas-
Çomakdağ. Güney Ege Bölgesi’nde Arkeoloji ve Kırsal Mimari/Archaeology and rural architecture in
Southern Aegean Region (İstanbul 2010) 63-67.
Blakolmer 1993 F. Blakolmer, Die Grabung in der Nekropole V von Limyra-Vorlaufige Ergebenisse, bk. J. Borchhardt – G.
Dobesch (Hrsg.), Akten des II Internationalen Lykien-Symposions, Wien 6-12 mai 1990 (Wien 1993) 148-162.
Blakolmer 2012 F. Blakolmer, Tumulusgrab 112 in Nekropole V von Limyra: das Grab eines nichtlykischen Zuwanderers, bk.
M.Seyer (Hrsg.), 40 Jahre Grabung Limyra, Akten des Internationalen Symposions Wien, 3.-5. Dezember
2009 (Wien 2012) 49-65.
Blümel 1987 W. Blümel, Die Inschriften von Mylasa. Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien, Bd. 34 (Bonn 1987).
Blümel 1991 W. Blümel, Die Inschriften der rhodischen Peraia, IK 38 (1991).
Borchhardt – Bleibtreu 2013 J. Borchhardt – E. Bleibtreu, Strukturen Lykischer Residenzstädte im Vergleich zu älteren Städten des
Vorderen Orients, Adalya Suppl. 12 (Antalya 2013).
Boysal 1967 Y. Boysal, Karya Bölgesinde Yeni Araştırmalar, Anatolia/Anadolu XI, 1967, 1-29.
Brügger 2009 M. M. Brügger, Karer und Alt-Anatolier aus sprachwissenschaftlicher Sicht, bk. F. Rumscheid (Hrsg.), Die
Karer und die Anderen. Internationales Kolloquium an der Freien Universität Berlin 13. bis – 15. Oktober
(Bonn 2009) 1-5.
Bryce 1986 T. R. Bryce, The Lycians in the Literary and Epigraphic Sources (Copenhagen 1986).
Bulba 2009 M. Bulba, Frühe Kaunische Keramik: Karisch oder Lykisch?, Adalya XII, 2009, 11-27.
Bulut 2004 S. Bulut, Erken Dönem Sikkelerinde Triskeles Motifi, Adalya VII, 2004, 15-68.
Çörtük 2007 U. Çörtük, Kuzey Karia Akçay (Harpasos) Vadisi Mezar Mimarisi Hakkında Bir Araştırma, Anadolu/
Anatolia Suppl. 2 (Ankara 2007).
Courtils 2003 J. des Courtilis, Guide de Xanthos et du Létôon: sites inscrits au patrimoine Mondial, publié à l’occasion de
l’exposition du cinquantenaire des fouilles (İstanbul 2003).
Diler 2000 A. Diler, Sacred Stone Cult in Caria, bk. C. Işık (ed.), Festschrift für Baki Öğün zum 75. Geburstag, Studien
zur Religion und Kultur Kleinasiens und des ägäischen Bereiches AMS 39 (Bonn 2000) 51-77.
Diler 2002a A Diler, Damlıboğaz/Hydai Araştırmaları-2000, AST 19, 1 2002, 225-236.
Diler 2002b A. Diler, The Northern Rock Necropolis of Caunus, AMS 44, 2002, 63-95.
Diler 2005 A. Diler, Karya Bölgesi Zeytin ve Üzüm Presleri, bk. M. Şahin – İ. H. Mert (ed.), Festschrift für Ramazan
Özgan (İstanbul 2005) 79-86.
Diler 2006a A. Diler, Pedasa Geç Geometrik Tümülüsü ve Lelegler’de Ölü İnancı, bk. T. Takaoğlu (ed.), Anadolu
Arkeolojisine Katkılar. 65. Yaşında Abdullah Yaylalı’ya Sunulan Yazılar (İstanbul 2006) 109-131.
Diler 2006b A. Diler, Interpretation of Earlier Caunian Coins With Pyramid Depictions and Their Relationship with
Sacred Stone/Baitylos in Caunus, Obolos 8, 2006, 65-78.
Diler 2009 A. Diler, Tombs and Burials in Damlıboğaz (Hydai) and Pedasa. Preliminary Report in the Light of
Surface Investigations an Excavation, bk. F. Rumscheid (Hrsg.) Die Karer und die Anderen. Internationales
Kolloquim an der Freien Universität Berlin, 13. bis – 15 Oktober (Bonn 2009) 359 -376.
Diler et al. 2009 A. Diler – S. Türkoğlu – U. Çörtük – Ş. Gümüş, Bodrum Yarımadası Leleg Yerleşmeleri, Pedasa, Aspat,
Kissebükü (Anastasioupolis), Mylasa Sarıçay Ovası - Damlıboğaz (Hydai) Pilavtepe, Kedreai (Sedir Adası) ve
Mobolla Yüzey Araştırmaları 2006-2007, AST 26, 3, 2008, 125-142.
Diler et al. 2013 A. Diler – Ş. Gümüş – N. S. Eryılmaz, Bodrum Yarımadası Leleg Yerleşmeleri, Adalar, Aspat (Strabilos); Kissebükü
(Anastasioupolis), Damlıboğaz (Hydai), Sedir Adası (Kedreai) Yüzey Araştırmaları 2011, AST 30, 1, 2012, 255-258.
Duru 2007 R. Duru, Göller Bölgesi Neolitiği, bk. M. Özdoğan – N. Başgelen (ed.), Türkiye‘de Neolitik Dönem:
Anadolu‘da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa‘da Yayılımı: Yeni Kazılar, Yeni Bulgular (İstanbul 2007) 331-360.
Fabricius 1980 E. Fabricius, Körteke Kalesi in Karien. Eine befestigte Bergstadt, IstMitt 30, 1980, 321-328.
Fazlıoğlu 2009 İ. Fazlıoğlu, Damlıboğaz Finds: Inland Carian Archaic Pottery and Related Regions, bk. F. Rumscheid
(Hrsg.), Die Karer und die Anderen. Internationales Kolloquim an der Freien Universität Berlin, 13.bis – 15
Oktober (Bonn 2009) 463-477.
Frei – Marek 1998 P. Frei – Ch. Marek, Die karisch- griechische Bilingue von Kaunos, Kadmos 37, 1998, 1-18.
Gülseven 2002 E. Gülseven, Milas Müzesindeki Eski Tunç Çağı Kapları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla
Üniversitesi, Muğla 2002).
Gümüş 2003 Ş. Gümüş, Marmaris Turgut Piramidal Mezarı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla Üniversitesi,
Muğla 2003).
Günel – Herbordt 2010 S. Günel – S. Herbordt, Ein hethitischer Siegelabdruck aus Çine-Tepecik, AA 2010/1, 1-13.
Günel 2010 S. Günel, Mycenaen Cultural impacton on Çine (Marsyas) plan in southwest Anatolia: The evidence from
Çine Tepecik, AnSt 60, 2010, 25-49.
Gunter 1995 A .C. Gunter, Labraunda, Marble Sculpture (İstanbul 1995).
Held 2000 W. Held, Das Heiligtum der Athena in Milet, MilForsch 2 (Mainz 2000).
Held 2010 W. Held, Die heiligtümer und kulte von Loryma, bk. R. Van Bremen – J. M. Carbon (eds.), Hellenistic
Karia: Proceedings of the First International Conference on Hellenistic Karia, Oxford, 29 June - 2 July 2006
(Bordeaux 2010) 355-377.
Hellstrom 2007 P. Hellström, Labraunda, A Guide to the Karian Sanctuary of Zeus Labraundos (İstanbul 2007).
Henry 2009 O. Henry, Tombes de Carie: architecture funéraire et culture carienne, VIe-IIe s. av. J.-C. (Rennes 2009).
Henry 2011 O. Henry, Un Tumulus en Villei, bk. O. Henry (ed.), Le mort dans la ville: pratiques, contextes et impacts
des inhumations « intra-muros » en Anatolie, du début de l’Âge du Bronze à l’époque romaine, Istanbul
Novembre 2011 (İstanbul 2013) 123-133.
Herda 2009 A. Herda, Karkiša-Karien und die sogennante Ionische Migration, bk. F. Rumscheid (Hrsg.), Die Karer und
die Anderen. Internationales Kolloquium an der Freien Universität Berlin, 13. bis – 15 Oktober (Bonn 2009)
27-108.
Hornblower 1982 S. Hornblower, Mausolus (Oxford 1982).
Hülden 2006 O.Hülden, Chamber Tombs, Podium or Terrace Tombs, Tumuli Recently Discovered Grave Types Expand
the Spectrum of Lycian Graves, bk. K.Dörtlük et al. (ed.), III. Uluslararası Likya Sempozyumu 07-10 Kasım
2005 Antalya (Antalya 2006) 263-279.
Işık – Marek 2005 C. Işık – C.Marek, Die Basen der Hekatomniden in Kaunos-Kbid, Synergia, Festschrift für Friedrich
Krinzinger (Wien 2005) 239-247.
Işık 1998 F. Işık, Zur Typus des Temenosgrabes in Lykien, IstMitt 48, 1998, 157-172.
Işık 2000 F. Işık, Der karische Bergherrscher und sein heiliger Stein in Kbide, bk. C. Işık (ed.), Festschrift für Baki
Öğün zum 75. Geburstag, Studien zur Religion und Kultur Kleinasiens und des ägäischen Bereiches, AMS 39
(Bonn 2000) 117-134.
Işık 2004 F. Işık, Zur anatolischen Athena im Lichte der Athena Ergane von Ilion und der Athena Nikephoros von
Pergamon, IstMitt 54, 2004, 507-518.
Işık 2010a F. Işık, Anadolu Lykia Uygarlığı: Lykia’nın “Hellenleşmesi” Görüşüne Eleştirel Bir Yaklaşım, Anadolu/
Anatolia 36, 2010, 65-125.
Işık 2010b F. Işık, Das Leto-Heiligtum in Asarcık am Xanthostal. Zur sog. Akkulturation in Lykien anhand seiner früh-
en Tempelbauten, IstMitt 60, 2010, 81-115.
Işık 2011 F. Işık, Patara, ‘Caput Gentis Lyciae’ (İstanbul 2011).
Işın 2010 G. Işın, The Building Complex on the Tepecik acropolis at Patara, AnSt 60, 2010, 93-104.
İşkan 2004 H. İşkan, Zum Totenkult in Lykien II: Schlachtopfer an Lykischen Gräbern, bk. T. Korkut (ed.), Anadolu’da
Doğdu. 60. Yaşında Fahri Işık’a Armağan/Festschrift für Fahri Işık zum 60. Geburtstag (İstanbul 2004) 379-418.
Kahya 2002 T. Kahya, Patara Dark Age Pottery, Adalya V, 2001-2002, 35-57.
Keen 1998 A. Keen, Dynastic Lycia (Leiden 1998).
Kleiner 1966 G. Kleiner, Alt Milet (Wiesbaden 1996).
Kolb 2008 F. Kolb, Burg-Polis-Bischofssitz, Geschichte der Siedlungskammer von Kyaneai in der Südwesttürkei (Mainz
am Rhein 2008).
Kolb 1998 F. Kolb, Hanedanlık Yönetiminden Otonom Kente Gelişme: Klasik Çağda Lykia’da Akültürasyon, Adalya III,
1998, 37-62.
Konuk 2003 K. Konuk, Karun’dan Karia’ya (İstanbul 2003).
Korkut 2015 T. Korkut, Tlos. Akdağlar‘ın Yamacında Bir Likya Kenti (İstanbul 2015).
Kraay 1966 C. M. Craay, Greek Coins (New York 1996).
172 Adnan DİLER
Kuban 2012 Z. Kuban, Die Nekropolen von Limyra, Bauhistorische Studien zur klassischen Epoche (Wien 2012).
Magie 1950 D. Magie, Roman Rule in Asia Minor I-II (Princeton, NJ 1950).
Mallwitz 1981 A. Malwitz, Architektur Griechenlands im 8. und 7. Jh., AA 1981, 605-612.
Marchese 1986 R. T. Marchese, The Lower Meander Flood Plain, A Reginal Settlement Study, BAR IntSer 292,1 (Oxford
1986).
Marek 2011 Ch. Marek, Kaunos und Lykien, Adalya XIV, 2011, 57-61.
Melchert 2010 H. C. Melchert, Prehistoria, bk. H. C. Melcherdt (ed.), Luviler, (İstanbul 2010).
Mellart 1955 J. Mellaart, Iron Age Pottery from Southern Anatolia, Belleten XIX, 74, 1955, 115-136.
Momigliano et al. 2011 N. Momigliano – A. Greaves – T. Hodos – B. Aksoy – A. Brown – M. Kibaroğlu – T. Carter, Settlement his-
tory and Material Culture in Southwest Turkey: report on the 2008-2010 Survey at Çaltılar Höyük (Northern
Lycia), AnSt 61, 2011, 61-121.
Morkholm – Zahle 1972 O. Morkholm – J. Zahle, The Coinage of Kuprilli, Numismatic and Archaeoloigal Study, ActaArch 43, 1972,
57-113.
Mühlbauer 2007 L. Mühlhauer, Lykische Grabararchitektur vom Holz zum Stein (Wien 2007).
Niemeyer 2009 W.-D. Niemeyer, Milet und Karien vom Neolithikum bis zu den ’Dunklen Jahrhunderten’: Mythos und
Archäologie, bk. F. Rumscheid (Hrsg.), Die Karer und die Anderen. Internationales Kolloquium an der
Freien Universität Berlin, 13. bis – 15. Oktober (Bonn 2009) 7-25.
Öğün et al. 2001 B. Öğün – C. Işık – A. Diler – B. Schmaltz – Ch. Marek – M. Doyran, Kaunos, Kbid, 35 Yılın Araştırma
Sonuçları/1966-2001 (Antalya 2001).
Özgünel 2006 C. Özgünel, Karia Geometrik Seramiği (İstanbul 2006).
Özhanlı 2001-2002 M. Özhanlı, İsinda Dikme Anıtı, Adalya V, 2001-2002, 73-97.
Paton – Myres 1896 W. R. Paton – J. L. Myres, Karian Sites and Inscriptions, JHS XVI, 1896, 188-271.
Pedersen 2009 P. Pedersen, The Palace of Maussollos in Halikarnassos and Some Thoughts on Its karian and International
Context, bk. F. Rumscheid (Hrsg.), Die Karer und die Anderen. Internationales Kolloquium an der Freien
Universität Berlin, 13. bis – 15 Oktober (Bonn 2009) 315-348.
Pedersen 2013 P. Pedersen, Architectural Relations between Karia and Lykia at the Time of Ionian Renaissance, bk. P.
Brun et al. (eds.), Euploloia. La Lycie et la Carie Antiques, Dynamiques des territoires, échanges et identités
(Bordeaux 2013).
Peschlow – Gerber 2012 A. Peschlow – C. Gerber, The Latmos-Beşparmak Mountains, Sites with Early Rock Paintings in Western
Anatolia, bk. M. Özdoğan et al. (ed.), The Neolithic in Turkey, New Excavations and New Research (İstanbul
2011) 96-115.
Peschlow 1999 A. P. Bindokat, Die Umgestaltung von Latmos in der ersten Hӓlfte des 4. Jhs. v. Chr., bk. T. Linders – P.
Hellström, (eds.), Architecture and Society in Hecatomnid Caria, Proceedings of the Uppsala Symposium
1987, Boreas 17 (Uppsala 1999) 69-76.
Peschlow 2006 A. Peschlow-Bindokat, Tarihöncesi İnsan Resimleri, Latmos Dağları’ndaki Prehistorik Kaya Resimleri
(İstanbul 2006).
Radt 1970 W. Radt, Siedlungen und Bauten auf der Halbinsel von Halikarnassos, IstMitt Beih. 3 (Tübingen 1970).
Roes 1936 A. Roes, Tierwirbel, Ipek II, 1936-1937, 85-105.
Roos 2006 P. Roos, Survey of Rock-Cut Chamber-Tombs in Caria-2: Central Caria, Studies in Mediterranean
Archaeology LXXII:2 (Göteborg 2006).
Ruzicka 1992 St. Ruzicka, Politics of the Persian Dynasty, The Hecatomninds of the Fourth Century (Normon 1992).
Sahin 2009 M. Şahin, Alt-Myndos: Einige Betrachtungen zu Lokalisation und Stadtmauern, bk. F. Rumscheid (Hrsg.),
Die Karer und die Anderen. Internationales Kolloquium an der Freien Universität Berlin, 13. bis – 15
Oktober (Bonn 2009) 503-515.
Savaş 2006 S. Ö. Savaş, Anadolu (Hitit-Luvi) Hiyeroglifli Belgeler Işığında: Hattusa’dan Lukka’ya, bk. K. Dörtlük et al.
(ed.), III. Uluslararası Likya Sempozyumu 07-10 Kasım 2005 Antalya (Antalya 2006) 679-708.
Schauenburg 2009 B. F. Schauenburg, Zur Polychromie der lykischen Zwölfgötter-Reliefs, bk. K. Dörtlük et al. (ed.), III.
Uluslararası Likya Sempozyumu 07-10 Kasım 2005 Antalya (Antalya 2006) 253-262.
Schürr 2003 D. Schürr, Zum Namen des Flusses Kalbis bei Kaunos in Karien, Historische Sprachforschung Bd. 116, 2003
69-74.
Sevin 2001 V. Sevin, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası (Ankara 2001).
Shahbāzī 1975 A. S. Shahbāzī, The Irano-Lycian Monuments, the Principal Antiquities of Xanthos and its Region as Evidence
for Iranian Aspects of Achmaemenid Lycia, Institute of Achamenid Research Publications 2 (Tehran 1975).
Six 1886 J. P. Six, Monnaies Lyciennes (Paris 1986)
Takaoğlu et al. 2014 T. Takaoğlu – T. Korkut – B. Erdoğu – G. Işın, Archaeological Evidence for 9th and 8th Millennia BC at
Girmeler Cave Near Tlos in SW Turkey, Documenta Praehistorica XLI, 2014, 111-118.
Takmer 2002 B. Takmer, Likya Orografyası, bk. S. Şahin – M. Adak (ed.), Likya İncelemeleri I (İstanbul 2002) 33-51.
Tekoğlu 1999 R. Tekoğlu, Karcanın Çözümlenmesi ve Kaunos Çift Dilli Yazıtı, bk. N. Başgelen – G. Çelgin – A. V. Çelgin
(ed.), Anatolian and Thracian Studies in Honour of Zafer Taşlıklıoğlu, Anadolu Trakya Araştırmaları I
(Istanbul 1999) 227-256.
Tietz 2009 W. Tietz, Karer und Lykier: Politische und kulturelle Beziehungen im 5./4.Jh v. Chr., bk. F. Rumscheid
(Hrsg.), Die Karer und die Anderen. Internationales Kolloquium an der Freien Universität Berlin, 13. bis –
15 Oktober (Bonn 2009) 63-172.
Tüner 2002 N. Tüner, Lykia’nın Yerleşim Coğrafyasında Yeni Lokolizasyonlar, bk. S. Şahin – M. Adak (ed.), Likya
İncelemeleri I (İstanbul 2002) 63-76.
Voigtlӓnder 1999 W. Voigtlander, Vorlӓufer des Maussolleion in Halikarnassos, bk. T. Linders – P. Hellström (eds.), Architecture
and Society in Hecatomnid Caria, Proceedings of the Uppsala Symposium 1987, Bores 17(Uppsala 1999) 51-62.
Yaylalı 2006 S. Yaylalı, Muğla Prehistoryası: Paleolotik Dönem’den Erken Tunç Çağ Sonuna Kadar, bk. T. Takaoğlu (ed.),
Anadolu Arkeolojisine Katkılar 65. Yaşında Abdullah Yaylalı’ya Sunulan Yazılar (İstanbul 2006) 1-12.
Yılmaz – Çevik 1995 H. Yılmaz – N. Çevik, Die Grüfte von Patara, Lykia II, 187-216.
Zahle 1975 J. Zahle, Archaic Tumulus Tombs in Central Lykia (Phellos), ActaArch 46, 1975, 77-94.
Zahle 1991 J. Zahle, Achaemenid Influences in Lycia (Coinage, Sculpture, Architecture). Evidence for Political Changes
during the 5th century B.C., bk. H. Sancisi-Weerdenburg – A. Kuhrt (eds.), Asia Minor and Egypt: Old
Cultures in a New Empire. Achaemenid History IV. Proceedings of the Groningen 1988 Achaemenid History
Workshop (Leiden 1991) 145–160.
174 Adnan DİLER
Res. 1 Tunç Çağı'nda Anadolu. (Herda 2009, Abb 5)
Res. 2
Zeus Labraundos
Res. 4 Triskeles işli Mithrapata sikkesi
Res. 3
İasos Krateri ve Hava Tanrısı (Karlsson 2010, 59)
Res. 5 Termera ve territoriumu

176 Adnan DİLER
Res. 6 Termera Yukarı Kale
Res. 7 Termera Yukarı Kale ana giriş

Res. 8 Termera Yukarı Kale alt yamaç kesit ve buluntular
Res. 9 Termera territoriumda çiftlik evi

178 Adnan DİLER
Res. 10 Termera piramit örtülü bey mezarı Res. 11 Termera, gömüt
Res. 12
Madnasa Plan
Res. 13
Madnasa mezar ve kült döşemleri
Res. 14
Madnasa platform mezar ve
buluntular
Res. 15
Theangela pirgon
Res. 16
Theangella Pigres'in mezarı
180 Adnan DİLER
Res. 17
Kaplandağ Yukarı Kale dış sur
Res. 18
Damlıboğaz (Hydai) Yukarı Kale batı
çevirme duvarı
Res. 19
Damlıboğaz Tunç Çağı kapları
Res. 20
Damlıboğaz Geometrik Dönem kaya
oygusu oda mezar
Res. 21
Pilav Tepe seramikler
Res. 22
Myndos Kocadağ (Şahin 2009, Abb. 3)
182 Adnan DİLER
Res. 23
Kocadağ surlar
Res. 24
Alazeytin Yukarı Kale ve territoriumda
çiftlikler
Res. 25
Alazeytin Yukarı Kale kült evi
Res. 26 Pedasa Res. 27 Pedasa Athena Tapınağı

buluntusu figürin
Res. 28 Pedasa birleşik çiftlik evi (Compound)
Res. 29 Gebekilise Tümülüsü ve önde çiftlik evleri

184 Adnan DİLER
Res. 30 Pedasa platform mezar
Res. 31 Kissebükü Yukarı Kalesi ve iç surlar

Res. 32
Körteke Kalesi (Fabricius,
1980, Abb. 2)
Res. 33
Küdür (Pasanda) kaya mezarı
Res. 34
Aspat kaya tahtı
186 Adnan DİLER
Res. 35
Turgutreis aslanlı ev-mezar
Res. 36
Kedrai platform mezar
Res. 37
Turgut piramidal örtülü mezar

Genel Hatları Ile Lykia Ve Karia İlişkileri Üzerine Bazı Notlar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Genel Hatları Ile Lykia Ve Karia İlişkileri Üzerine Bazı Notlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KUM’DAN KENT’E

Patara Kazılarının 25 Yılı

FROM SAND INTO A CITY

FROM SAND INTO A CITY

Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution

Zero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım Ltd. Şti.

HAVVA İŞKAN – FAHRİ IŞIK

FROM SAND INTO A CITY

1988 - 2013: Patara Kazılarının 25 Yılı......................................................................................................................................................................................................................1

Patara Küçük Hamam: Kazı Öncesi Düşünceler................................................................................................................................................................................... 33

Oinoanda: Forschungen in der Stadt des Diogenes............................................................................................................................................................................. 47

Likya Bölgesi Eskil Yerleşimlerinin Su Mühendisliği Dizgeleri...................................................................................................................................... 67

Karia-İonia Tipi Kurtağzı Kanca: Letoon, Leto Tapınağı Örnekleri..................................................................................................................... 133

Ölü Gömme Gelenekleri Işığında Kabalis - Milyas - Lykia İlişkileri................................................................................................................. 187

Agonistische Inschriften von Patara...................................................................................................................................................................................................................... 229

Liman Hamamı 2010-2013 Yılı Kazı Çalışmaları.............................................................................................................................................................................. 239

Arykanda’da Ölüm Nekropoller ve Ölü Gömme Adetleri.................................................................................................................................................. 289

Patara Antik Kenti Koruma ve Planlama Süreci................................................................................................................................................................................. 307

Erzincan-Altıntepe Kalesi....................................................................................................................................................................................................................................................... 329

Beydağları Yüzey Araştırmaları................................................................................................................................................................................................................................... 339

Rhodiapolis Nekropolü.............................................................................................................................................................................................................................................................. 357

Überlegungen zu einem Monumentalgrab aus der Tepecik-Nekropole von Patara..................................................................... 369

Predynastic Lycia and Patara: What is the Evidence?.................................................................................................................................................................. 385

Letoon Tiyatrosunda 2011-2012 Yıllarında Gerçekleştirilen Jeofizik Destekli Arkeolojik Araştırmalar

Letoon Üç Dilli Yazıtı Üzerine El Bir Değerlendirme................................................................................................................................................................ 437

Lykia, Pamphylia ve Pisidia Arasındaki Tarihsel ve Kültürel İlişkiler.............................................................................................................445

Patara’da 1989-1990 Yıllarında Kazılan Bizans Kiliseleri.................................................................................................................................................... 451

Tralleis Batı Nekropolü Mezar ve Buluntuları....................................................................................................................................................................................... 475

Patara Kent İçi Su Dağıtım Yapıları........................................................................................................................................................................................................................ 507

Likya’nın Yazı Sistemi Hakkında Değerlendirmeler.................................................................................................................................................................... 525

Olympos Piskoposu Methodios ve Olympos Kenti........................................................................................................................................................................ 535

Batı Torosların Deprem Üreten Yapıları Burdur-Fethiye Fay Zonu, Finike

Kemah Kalesi Kazısı....................................................................................................................................................................................................................................................................... 569

Lykian Civilization’s Transition from Hellas to Anatolia

Patara Kazı Serisi

Ortak kültür bölgesi olarak Karia ve Lykia

11 Bk. aşağıdad n. 95.

Materyal kültürü bağlamında Karia-Lykia ilişkileri

32 Günel 2010, 25 vdd.

48 Bulut 2004, 15 vdd.

56 Günter 1995, Fig. 23 vdd.

68 Özgünel 2006, Lev. 1 vdd.

Yerleşim Modeli ve Yapı Grupları

84 Radt 1970, 17 vdd. Beil. 1 vdd.

90 Diler et al. 2009, 132-133, 141, Res. 8.

100 Hellström 2007, 151-153.

İnanç Geleneğinde Karia – Lykia ilişkileri

110 Courtils 2003, 27-30.

118 Diler 2009, 359 vdd. Fig. 2-3.

125 Blümel 1991, no. 331; Gümüş 2003, 38.

128 Işık 2010a, Res. 3.

Res. 1 Tunç Çağı'nda Anadolu. (Herda 2009, Abb 5)

Res. 4 Triskeles işli Mithrapata sikkesi

Res. 5 Termera ve territoriumu

Res. 6 Termera Yukarı Kale

Res. 7 Termera Yukarı Kale ana giriş

Res. 8 Termera Yukarı Kale alt yamaç kesit ve buluntular

Res. 9 Termera territoriumda çiftlik evi

Res. 10 Termera piramit örtülü bey mezarı Res. 11 Termera, gömüt

Res. 26 Pedasa Res. 27 Pedasa Athena Tapınağı

Res. 28 Pedasa birleşik çiftlik evi (Compound)

Res. 29 Gebekilise Tümülüsü ve önde çiftlik evleri

Res. 30 Pedasa platform mezar

Res. 31 Kissebükü Yukarı Kalesi ve iç surlar