Olivera Popović / Univerzitet Crne Gore

PUTOPIS: OD RUBNOG ŽANRA

DO GENERATORA NOVIH KNJIŽEVNIH TEORIJA

U ovom radu razmatra se problematika definisanja putopisa kao književnog žanra, kao i razlozi za
njegovo manje ili više intenzivno proučavanje u pojedinim vremenskim razdobljima. Posebna pažnja posvećena
je savremenim pristupima i tumačenjima putopisnih djela koja su dala zamaha novim teorijama i dovela do
konstituisanja novih istraživačkih grana nauke o književnosti.

Ključne riječi: putopis, orijentalizam, balkanizam, rodni odnosi, nostalgija, kultura putovanja

1. Definicija putopisa

Iako je jedna od najstarijih književnih vrsta, putopis zadugo nije bio predmet
temelnjinijeg proučavanja. U književnosti se obično doživljavao kao podvrsta, ogranak,
ostvarenje koje je pratilac drugih, značajnijih vrsta, poput romana ili pripovjedaka, zbog
uvjerenja da ne zahtijeva potpun stvaralački napor. Putopis je bio prognan sa „književnog
Olimpa“ i zbog različitih profila autora putopisnih djela, među kojima se mnogi nijesu mogli
podičiti zavidnim umjetničkim talentom, niti su prilikom pisanja imali književnih pretenzija.
Kako niije lako precizno i bez dileme definisati koja sve djela možemo nazvati
putopisnim, odnosno izdvojiti odlike koje ih karakterišu i razlikuju od bliskih književnih
vrsta (npr. dnevnika, autobiografije, memoara, itd.), tako je ovo pitanje predmet brojnih
rasprava i analiza književnih teoretičara. Dean Duda daje, uz napomenu da je treba uzeti
uslovno, sljedeću definiciju putopisa: „Putopis je književna vrsta tematski oblikovana
vjerodostojnim putovanjem subjekta diskurza (putopisca) koji pripovijeda zgode na putu,
opisuje prostore kojima putuje i mjesta na kojima boravi, iznosi svoja zapažanja o ljudima
koje na putu susreće, o njihovim običajima i načinu života te počesto o kulturnim i
umjetničkim znamenitostima krajeva u kojima se zatječe.“1 Iz ove definicije izuzeta su djela u
stihu, koja bi se po mišljenju nekih drugih teoretičara mogla takođe svrstati u putopisnu
književnost.2
1
Dean Duda. Prica i putovanje : hrvatski romanticarski putopis kao pripovjedni zanr, Matica hrvatska,
Zagreb 1998 , str. 48.
2
Vidi: Elvio Guagnini. “L’arcipelago adriatico: forme e generi della letteratura di viaggio”, in: Questioni
odeporiche : modelli e momenti del viaggio adriatico, a cura di Giovanna Scianatico e Raffaele Ruggiero,
Palomar, Bari [2007]. (Atti del Convegno tenuto in varie sessioni in Croazia, Bosnia e Albania nel 2007), str.
 Pri odabiru kriterijuma za utvrđivanje žanrovskih obilježja putopisa većina kritičara
osvrće se na kategoriju fikcionalnosti ili nefikcionalnosti, uvodeći pojam „referencijalnog
pakta“, to jest potrebu da se putopisi odnose na postojeću, vantekstualnu stvarnost. Poteškoće
u ovom pristupu sadrže se u činjenici da, i pod uslovom da je lako napraviti razliku između
elemenata realnog i čudesnog, često ju je nemoguće utvrditi između stvarnih zbivanja i onih
koji podražavaju stvarnost.3 Jan Borm dodatno ističe problematičnost kriterijuma
fikcionalno/nefikcionalno napominjući da, kao što se u romanima i pripovijetkama mogu
koristiti istorijski materijali i dokumenta, tako i u putopisima možemo naići na elemente
fikcije, poput izmišljenih priča i mitova. 4 Zatim, autori mogu, radi postizanja satiričnih ili
drugih efekata, koristiti izmišljena imena iza kojih je moguće identifikovati stvarno postojeća
mjesta i situacije, kao i situirati izmišljenu radnju u okvir poznatih geografskih prostora.
Konačno, takva distinkcija doprinosi proučavanju putopisa kao poluknjiževnog žanra u
slučajevima eliminisanja imaginarnih putovanja iz ovog „arhipelaga napisa“, kako putopisnu
literaturu naziva Guanjini. Borm vjeruje da shvatanja o tome koje odlike putopis treba da ima
a koje ne proističu iz pogrešnog tumačenja Aristotelovog koncepta podražavanja (mimesis),
koji kritičari primjenjuju samo na fikcionalna djela, umjesto da njime obuhvate sva djela
pripovjedačke proze.5 Imajući u vidu ovu problematiku, Ksenija Polouektova predlaže
drugačiji oblik razlikovanja. Budući da je svako predstavljanje stvarnosti zbog samog čina
pisanja nužno neka vrsta interpretacije, polovi binarne opozicije ne treba da budu
stvarnost/njena prezentacija, nego različiti oblici prezentacija stvarnosti (signifier vs.
signifier) i njihova poetska ili/i politička efektivnost i snaga.6
Žak Derida ukazuje da poteškoće u definiciji proizilaze iz samog principa
klasifikacije, odnosno iz iluzije da postoje čisti žanrovi. Nasuprot tome, on zastupa stanovište
da su svi žanrovi kontamirinani jer funkcionišu po principu odluke koje elemente nekog djela
treba zanemariti da bi ono bilo svrstano u određeni žanr. Ti zanemareni elementi nikada
nijesu stvarno eleminisani već kontaminiraju tekst, tako da jedan tekst sadrži odlike više
žanrova, ne pripadajući ni jednom u potpunosti.7
36.; Travel Fact and Travel Fiction: Studies on Fiction, Literary Tradition, Scholary Discovery and Observation
in Travel Writing, edited by Zweder von Martels, Leiden: Brill, 1994, p.XI.
3
Vidi: Jan Borm. “Defining Travel: On the Travel Book, Travel Writing and Terminology”, in: Perspectives
on Travel Writing, Studies in European Cultural Transition, edited by Glenn Hooper and Tim Youngs, Ashgate,
Aldershot; Burlington, 2004, str. 15 - 16
4
Isto, str. 16.
5
Isto, str. 21.
6
Ksenia Polouektova. Foreign land as a Metaphor of One’s Own: Travel and Travel Writin in Russian History
and Culture, 1200s – 1800s, A Disertation in History, Presented to the Faculties of The Central European
University in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Doctor of Philosophy, Budapest,
Hungary 2009., str. 11.
7
Jacques Derrida,“The Law of Genre”, trans. Avital Ronell, Critical Inquiry, Vol. 7, No. 1, 1980, str. 59 – 65.
 2. Savremena proučavanja putopisa

Pored tradicionalnog proučavanja literarnih odlika i vrijednosti putopisa, njegove

narativne strukture, forme, tehnike pripovijedanja, konvencija, retoričkih strategija, figura i
stila, posljednjih decenija putopisnim djelima se pristupa i iz perspektive analize diskursa.
Smatra se da putopisna književnost organizuje svijet kroz niz prevladavajućih diskursa,
smiještajući ga u okvir naizgled neosporne stvarnosti. Interdisciplinarna i multidisciplinarna
proučavanja putopisnih napisa, znanja koja generišu, njihovog prihvatanja kao normativa,
opšte problematike predstavljanja drugosti, uticaja stečenih kulturno-društvenih obrazaca na
doživljaj nove stvarnosti i njeno dekodiranje, potom aspekata vezanih za materijalnu kulturu,
prostorne odnose, prevozna sredstva, itd. dala su zamaha novim teorijama i dovela do
konstituisanja novih istraživačkih grana nauke. Tako, na primjer, u književnosti od 1960.
godine nastaje imagologija, grana komparativne književnosti koja se bavi proučavanjem
književnih predubjeđenja o stranim zemljamama i narodima kao i o sopstvenoj zemlji i
narodu.8 Od rubnog žanra putopis tako postaje dragocjen materijal nudeći bogatu građu za
nova čitanja i tumačenja.
Plodan doprinos proučavanju putopisnih napisa dale su postkolonijalne studije koje su
uzele maha nakon pojave studije Orijentalizam (1978) Edvarda Saida, koji je, baveći se
konstrukcijom orijentalnog Drugog u kolonijalnoj kulturi, kroz analizu pretežno putopisnih
djela pokušao da ilustruje dijalektičke odnose kulture i imperije. Osim akademskog određenja
orijentalizma kao studija o Orijentu, Said orijentalizam definiše i kao „stil mišljenja,
zasnovan na ontološkoj i epistemološkoj distinkciji koja se povlači između Orijenta i
(najčešće) Okcidenta“, a ovu definiciju dopunjava shvatanjem da orijentalizam predstavlja
„zapadni stil dominacije, rekonstruisanja i posedovanja vlasti nad Orijentom“9. Said vjeruje
da Orijent nije bio slobodan predmet mišljenja zbog uspostavljanja određenih načina
izlaganja i pisanja o Orijentu kao važećeg normativa. 10 Smatra da se orijentalizam bolje
shvata kao „niz ograničenja u području mišljenja nego kao pozitivna doktrina“11. On ističe da
su u napisima zapadnih pisaca o Orijentu viđenja i shvatanja Evropljana promovisana kao
univerzalna i opšteljudska, superiorna u odnosu na vrijednosti i način života „Drugih“.
8
Kako vidimo strane zemlje: uvod u imagologiju, uredio Davor Dukić et. al., Srednja Europa, Zagreb, 2009., str.
5.
9
Edvard Said. Orijentalizam, prevela s engleskog Drinka Gojković, Biblioteka XX vek, Beograd, 2008., str.
11
10
Isto, str. 12.
11
Isto, str. 60.
 Njegova istraživanja pokazuju da je XIX vijek razdoblje u kome ideje o Orijentu - „njegovoj
senzualnosti, njegovoj sklonosti ka despotizmu, njegovom aberantnom mentalitetu, njegovoj
naviknutoj nepreciznosti, njegovoj zaostalosti“ dobijaju zasebnu i nespornu koherentnost;
zbog toga je upotreba riječi orijentalan bila dovoljna za označavanje specifičnog korpusa
informacija o Orijentu.12 Said međutim upozorava da orijentalizam nije skup laži i mitova
koji bi iščezli ako bi istina bila izrečena, niti je Orijent bio ideja ili kreacija koja nema
oslonac ni u kakvoj korespondentnoj stvarnosti. Po Saidu, orijentalizam nije „nestvarna
evropska fantazija o Orijentu, nego stvoreni korpus teorije i prakse (...), prihvaćena rešetka
kroz koju je Orijent, kao kroz filter, ulazio u zapadnu svest“. 13 Polazeći od Fukoovog
shvatanja diskursa, ilustrovanog u knjigama Arheologija znanja (Archaeology of Knowledge)
i Disciplinovati i kažnjavati (Discipline and Punish), i Gramšijevog pojma hegemonije, Said
nastoji da prodre u mehanizme stvaranja i utvrđivanja konstelacije ideja o određenim
geografskim i kulturnim entitetima. U ovom ključu, kritičke analize putopisa usmjerene su na
ilustrovanje evropocentričnog putopisnog diskursa, odnosno na ustanovljavanje uslovljenosti
predstava i ispitivanje retoričkih strategija koje dovode do stvaranja korpusa znanja o jednoj
sredini, nužno je postavljajući u inferiornu poziciju u odnosu na sredinu iz koje potiče
stvaralac i prenosilac tih znanja, tj. putopisac.
Poseban značaj za balkanske zemlje i tumačenje putopisnih djela o Juogoistočnoj
Evropi imaju analize bugarske teoretičarke Marije Todorove, koja na tragu Saidovih
istraživanja uvodi pojam „balkanizam“, koji sa orijentalizmom dijeli pristup jednoj
heterogenoj, dinamičnoj i složenoj ljudskoj stvarnosti s nekritički esencijalističkog
stanovišta.14 Todorova balkanizam definiše kao „specifični diskurs koji određuje stavove
prema Balkanu i radnje usmjerene na njega“, odnosno kao „stabilni sistem stereotipa (...) koji
stavljaju Balkan u kognitivne mengele“.15 Vjeruje da je to jedan od „najstarijih recepata,
formi, šema ili 'mentalnih obrazaca' putem kojih se plasiraju informacije o Balkanu, i to
naročito u novinarstvu, politici i književnosti.“16 Dok se Orijent prikazuje kao apsolutno
Drugo u odnosu na Evropu, Balkan ima liminalni položaj, te se prikazuje kao „most“ ili kao
„raskršće“ koje spaja Istok i Zapad. Ta međupozicija između Evrope i Azije dovodi do
etiketiranja Balkana kao polurazvijenog, polukolonijalnog, polucivilizovanog i

12
Isto, str. 275.
13
Isto, str.14 – 16.
14
Marija Todorova. Imaginarni Balkan, prevele s engleskog A. B. Vučen i D. Starčević, Biblioteka XX vek, 2.
izdanje, 2006, str. 54 – 55.
15
Isto, str. 7 – 10.
16
Isto, str. 7 – 8.
 poluorijentalnog.17 Dakle, dok orijentalizam predstavlja „diskurs o imputiranoj opoziciji“,
Todorova smatra da je balkanizam „diskurs o imputiranoj dvosmislenosti.“18 Balkan se ne
poima kao drugo već kao „nepotpuno sopstvo“ Evrope.
Među žanrovima koji su najvažniji kanali za širenje balkanizma Todorova identifikuje
putopise, političku esejistiku i akademsko novinarstvo. Posebnu pažnju poklanja putopisima i
izvještajima političkih posmatrača, agenata i diplomata, jer se u njima mogu otkriti počeci i
postepeno uobličavanje predstave o Balkanu kao posebnom geografskom i kulturnom
entitetu. Uz to, ti putnici imali su ulogu današnjih novinara – oblikovali su javno mnjenje,
izražavajući dominantne ukuse i predrasude svog vremena, pa se u njihovim opisima može
pronaći kombinacija skoro svih elemenata koji su oblikovali postojeći stereotip o Balkanu.
Ono što je zajedničko i kategoriji „orijentalnog“ i „balkanskog“ jeste da su obje korištene da
označe suprotnost predstavi o Evropi, koja simboliše čistoću, red, samokontrolu, karakter,
osjećaj za zakon, pravdu, efikasnu administraciju.“19
Takođe plodno polje istraživanja putopisne književnosti tiče se rodnih odnosa,
odnosno isticanja dominantno muške perspektive posmatranja svijeta, obilježene
patrijarhalnim vrijednostima. Erik Lid (Eric Leed) navodi da je u "istoriji patrijarhalnih
društava (a do sada nije bilo drugih) čovječanstvo [...] nosilo masku muškarca, a putovanje je
bilo aktivnost te 'osobe'“.20 Lid ocjenjuje da je pripisivanje osobine mobilnosti muškarcima a
stacionarnosti ženama proizvod tog nametanja kulturnih modela koji crpe svoju snagu iz slike
muškosti otjelovljene u liku putnika.21 Analizirajući specifičnosti putopisa nekih ženskih
autora, objavljenih u periodu od 1860. do 1930. godine, Sara Mils (Sara Mills) tvrdi da su i
one elemente koji su bili zajednički ženskim i muškim autorima kritičari tumačili i ocjenjivali
drugačije.22 Mils smatra da je uzrok toga niz diskurzivnih pritisaka na produkciju i recepciju
djela, sa kojim se spisateljice suočavaju drugačije u odnosu na njihove kolege muškarce.
Tako su, na primjer, neka od ovih putopisnih ostvarenja bila proučavana kao „biografske
studije izuzetnih usjedjelica“.23 Mils vjeruje da sam način kategorizacije putopisnih djela kao
biografskih predstavlja pokušaj da se ženama uskrati status stvaralaca kulturnih sadržaja.
Spisateljice su, po njenom mišljenju, pretežno zanemarivane u krugovima književnih
istoričara i teoretičara, iako su njihova djela među čitalačkom publikom bila popularna. Mils
17
Isto, str. 68 – 69.
18
Isto, str. 71.
19
Isto, str. 241.
20
Eric J. Leed. La mente del viaggiatore: dall'Odissea al turismo globale, Il mulino, Bologna 1992., str. 326.
21
Isto, 327.
22
Sara Mills. Discourses of Difference: An analysis of women’s travel writing and colonisation. Routledge,
London and New Yourk, 2005, str. 5.
23
Isto.
u ograničavajuće faktore navodi i „diskurs o ženstvenosti“, koji je postavljao pitanje
narativne pozicije žena putopisaca. Dok je kod muških autora to najčešće junak avanturista,
ženski autori preferiraju drugačije figure: bolničarka, brižna majka ili žena, filantrop itd. U
tematskom smislu takođe su postojala očekivanja/ograničenja. Dok je, na primjer, u
putopisima muškaraca seksualnost bila česta tema, za spisateljice je to smatrano
neprikladnim. Van horizonta očekivanja bio je i naučni pristup, inače veoma popularan kod
muških autora, već je bio poželjan neki familijarniji ton i tematika vezana za ljudska
osjećanja.24 Spisateljice su bile primorane i da pojedine djelove teksta isključe jer izdavači
nijesu vjerovali u istinitost događaja o kojima su pripovijedale ili neke vrste informacija
nijesu smatrali prikladnim za knjigu čiji je autor žena.25 Taj normativni pristup po kome su
blagost i umjerenost bile poželjne u putopisnim djelima spisateljica, istovremeno je bio i
uzrok njihovog isključivanja iz analize književnih kritičara.26
Savremena istraživanja usmjerena su na pronalaženje i analizu putopisa čiji su autori
žene, utvrđivanje njihove recepcije u vrijeme objavljivanja, ispitivanje njihove perspektive u
prikazivanju posjećenog civilizacijskog prostora, diskurzivnih ograničenja njihovih napisa,
kao i učešća u stvaranju ili narušavanju postojećih kulturnih modela. Ponekad se akcenat
stavlja na pronalaženje odlika i ideja koje bi bile u skladu sa današnjim feminističkim
stavovima. U tom proto-feminističkom ključu putopisna narativa ženskih autora tumači se
kao literatura u kojoj se postavlja neki pozitivan uzor, na primjer isticanje žene kao snažne
individue koje zadržava svoju ženstvenost i koju odlikuju pohvalne osobine.27 Takođe, postoji
i težnja da se nanovo ispiše istorija, odnosno da se istakne uloga žena i njihov značaj u
kreiranju istorije.28 Te namjere često dovode do parcijalnih čitanja njihovih putopisnih djela i
zanemarivanja njihove politike produkcije, kao i nedovoljnog ispitivanja uzroka njihove
popularnosti.29 Time se propušta i prilika složenije i dublje analize načina na koji se žene
suočavaju ne samo sa patrijahalnim, već i sa drugim oblicima autoriteta i koliko učestvuju u
njihovom kreiranju i jačanju.
Osim već pomenutih, u putopisima nalazimo potvrdu postajanja i mnogih drugih
diskursa: diskursa o etnografiji, rasnoj superiornosti, divljaštvu, plemenitom divljaku, itd. 30
Holand i Hugan, na primjer, smatraju da su putopisi u određenoj mjeri „utočište za

24
Isto, str. 94 – 98.
25
Isto, str. 109.
26
Isto, str. 42.
27
Isto, 29 – 34.
28
Isto, str. 33.
29
Isto, str. 35.
30
Isto, str. 72.
samozadovoljne, nostalgično nazadne vrijednosti srednje klase“, budući da uglavnom prenose
mitove muškaraca bijelaca, pripadnika srednje klase i heteroseksualne orijentacije.31
Proučavanje putopisa pokrenulo je i niz drugih interesovanja kao što su doživljaj
prostorno-vremenskih odnosa, razmišljanja o opozicijama poput centra i periferije, doma i
inostranstva, pitanje granica, nostalgije, shvatanje progonstva, preispitivanja identiteta, itd.
Po riječima Debi Lisl, još od početka zapisivanja istorije "metafora putovanja bila je
centralna u načinu na koji ljudi i kulture lociraju semi sebe i pričaju priče o svijetu u kome
žive".32 Prema njenom mišljenju, putopisima treba pokloniti najviše pažnje pri izučavanju
kretanja globalne politike, budući da se putem "spacijalizacije subjektiviteta destinacije
stvaraju, vrednuju i prosuđuju u skladu sa navodno univerzalnim kategorijama civilizacije i
sigurnosti koje karakterišu putopiščev dom."33 Iako svoje utiske stiče na proputovanju,
putopiscu je referentna tačka dom, čije su vrijednosti nesporne, i opozicija između doma i
inostranstva upravo dovodi do stvaranja opozicije "mi" i "oni". 34 Pri tome se u dom učitavaju
kategorije stabilnosti i sigurnosti, dok je spoljni svijet opasno i često divlje mjesto podobno
za učenje i čeličenje, ali ne i za preseljenje putopisca u tu sredinu i prihvatanje njenih
vrijednosti.
Kategorija vremena i njena neraskidiva veza sa prostorom takođe je značajna za
analizu putopisnih napisa. Viđenje istorije kao progresivnog niza uzročno-povezanih
događaja i njegovo reprodukovanje kroz putopisni zapis omogućava putopiscu zapadnjaku
povezivanje posjećenog mjesta sa određenom evolutivnom fazom i procjenu njegovih
vrijednosti i dostignuća u skladu sa zapadnjačkim i prosvjetiteljskim civilizacijskim
vrijednostima.35 Evolucionistički koncept istorije i napretka čini da se posjećena mjesta
lociraju ne samo kao udaljena u prostoru nego i u vremenu, što pomaže putopiscu da učvrsti
svoj autoriret svjedoka i interpretatora. On sebi dodjeljuje mjesto privilegovanog posmatrača
jer prisustvuje razvijanju procesa koji su na civilizacijskom prostoru sa koga potiče već
dovedeni do kraja. Otuda i osjećanje nostalgije za jednostavnom, nevinom i neiskvarenom
civilizacijom koju putopisac navodno zatiče na svom putovanju, dok je ona u njegovom
društvu dio daleke i nepovratne prošlosti. Svetlana Bojm (Svetlana Boym) nostalgiju definiše

31
Patrick Holland , Graham Huggan. Tourists with Typewriters: Critical Reflections on Contemporary Travel
Writing, The University of Michigan Press, Ann Arbor, 1998, str.VIII
32
Debbie Lisle. The Global Politics of Contemporary Travel Writing, Cambridge University Press, New
York, 2006, str. 36.
33
Isto, str.137.
34
Isto.
35
Isto, str. 208 – 209.
 kao „čežnju za domom koji više ne postoji ili nikada nije postojao.“ 36 Po njenom mišljenju,
„nostalgija je osjećanje gubitka i dislokacije, ali je to takođe i romansa sa sopstvenom
fantazijom“.37 Proučavajući nostalgiju kao istorijsko osjećanje i kao rezultat novog doživljaja
vremena i prostora, odnosno pobune protiv moderne ideje o vremenu, Bojm ističe da
nostalgija sjedinjuje u sebi dva naizgled udaljena vremenska trenutka: prošlost i budućnost.
Naime, „fantazije o prošlosti, uslovljene potrebama sadašnjosti, imaju direktan uticaj na
buduće stvarnosti.“38 Međuzavisnost nostalgije i tehnologije pokazuje se u činjenici da
tehnologija podstiče nostalgiju za stvarima za koje nijesmo znali da smo ih izgubili, kao i
nostalgiju za sadašnjim trenutkom koji nam izmiče pred očima. 39 Brza industrijalizacija i
modernizacija pojačale su čežnju za sporijim ritmom prošlosti, društvenom povezanošću i
tradicijom. Bojm upućuje na romantizam i rađanje masovne kulture kao razdoblje formiranja
nostalgije kao istorijskog osjećanja. To je vrijeme institucionalizacije nostalgije, vrijeme kada
prošlost dobija svoje mjesto u muzejima, kada postaje „baština“, kada čin komemoracije
izgleda kao da ima ulogu “prikrivanja nepovratnosti vremena”.40 Nostalgičar čezne za
nevinošću, za „nemogućnošću mitskog povratka, za gubitkom 'začaranog svijeta' sa jasnim
granicama i vrijednostima.“41
Sva ova interesovanja, analize istorije i prakse putovanja i njihovih raznih formi često
se podvode se pod termin "kultura putovanja".42 Uzimajući putovanje kao integrativnu
praksu, ona podrazumijeva "sve procese koji upotpunjuju kružni tok kulture, i to u rasponu od
proizvodnje, tekstova i njihovih formi, preko čitanja i potrošnje do življenih kultura i
društvenih odnosa (Johnson 1996), odnosno preko putovanja višestruko povezane momente
reprezentacije, identiteta, proizvodnje, potrošnje i regulacije (du Gay i dr. 1997)."43 U okviru
ovog šireg polja obuhvaćenog pojmom kulture putovanja, u koji spadaju proizvodi
namijenjeni putnicima (plakati, televizijske emisije, brošure, vodiči, suveniri...) kao i oni koje
stvaraju sami putnici (fotografije, snimci, bilješke...) književni putopisi zauzimaju povlašteno
mjesto i predstavljaju stabilan i uslovno rečeno visoki žanr, gotovo upućujući na razliku
između visoke i popularne kulture.44
36
Svetlana Boym. „Nostalgia and Its Discontents“, Hedgehog Review. Critical Reflections on Contemporary
Culture, The Uses of the Past, vol. 9, No.2, summer 2007, http://www.iasc-
culture.org/eNews/2007_10/9.2CBoym.pdf , str. 7
37
Isto
38
Isto, str. 8.
39
Isto, str. 10.
40
Isto, str. 13.
41
Isto, str. 12.
42
Dean Duda. "Ostavljeno veslo na galiji nacije: književni modernizam i kultura putovanja", Reč : Časopis za
književnost i kulturu, i društvena pitanja, oktobar 2005, br.73/19, str. 97.
43
Isto, str. 98.
44
Isto, str. 100 – 101.
 Pregled teorijskih ishodišta multidisciplinarnog i interdisciplinarnog proučavanja
putopisnih djela otkriva bogatstvo građe ovog književnog žanra i mogućnosti analize koje
nudi, posebno u oblasti imagoloških studija. Stoga je njihovo izučavanje u svijetu posljednjih
decenija veoma aktuelno i predstavlja podsticaj za istraživanja ovog tipa i u Crnoj Gori.

Literatura

Borm, Jan. “Defining Travel: On the Travel Book, Travel Writing and Terminology”, in:
Perspectives on Travel Writing, Studies in European Cultural Transition, edited by Glenn
Hooper and Tim Youngs, Ashgate, Aldershot ; Burlington, 2004.

Boym, Svetlana. „Nostalgia and Its Discontents“, Hedgehog Review. Critical Reflections on
Contemporary Culture, The Uses of the Past, vol.9, No.2, summer 2007, http://www.iasc-
culture.org/eNews/2007_10/9.2CBoym.pdf

Derrida, Jacques. “The Law of Genre”, trans. Avital Ronell, Critical Inquiry, Vol. 7, No. 1,
1980.

Duda, Dean. "Ostavljeno veslo na galiji nacije: književni modernizam i kultura putovanja",
Reč : Časopis sa za književnost i kulturu, i društvena pitanja, oktobar 2005. br.73/19, str. 97
– 117.

Duda, Dean. Prica i putovanje : hrvatski romantičarski putopis kao pripovjedni žanr, Matica
hrvatska, Zagreb, 1998.

Holland, Patrick, Huggan, Graham. Tourists with Typewriters: Critical Reflections on

Contemporary Travel Writing, The University of Michigan Press, Ann Arbor, 1998.

Leed, Eric J. La mente del viaggiatore : dall'Odissea al turismo globale, Il mulino, Bologna
1992.

Lisle, Debbie. The Global Politics of Contemporary Travel Writing, Cambridge University
Press, New York, 2006.

Mills, Sara. Discourses of Difference: An analysis of women’s travel writing and

colonisation. Routledge, London and New Yourk, 2005.

Guagnini, Elvio. “L’arcipelago adriatico: forme e generi della letteratura di viaggio”, in:
Questioni odeporiche : modelli e momenti del viaggio adriatico, a cura di Giovanna
Scianatico e Raffaele Ruggiero, Palomar, Bari [2007]. (Atti del Convegno tenuto in varie
sessioni in Croazia, Bosnia e Albania nel 2007).

Kako vidimo strane zemlje: uvod u imagologiju, uredio Davor Dukić et al., Srednja Europa,
Zagreb, 2009.
Polouektova, Ksenia. Foreign land as a Metaphor of One’s Own: Travel and Travel Writin
in Russian History and Culture, 1200s – 1800s, A Disertation in History, Presented to the
Faculties of The Central European University in Partial Fulfillment of the Requirements for
the Degree of Doctor of Philosophy, Budapest, Hungary 2009.

Said, Edvard. Orijentalizam, prevela s engleskog Drinka Gojković, Biblioteka XX vek,

Beograd, 2008.

Todorova, Marija. Imaginarni Balkan, prevele s engleskog A. B. Vučen i D. Starčević,

Biblioteka XX vek, 2. izdanje, 2006.

Travel Fact and Travel Fiction: Studies on Fiction, Literary Tradition, Scholary Discovery
and Observation in Travel Writing, edited by Zweder von Martels, Leiden: Brill, 1994.