Woord vooraf

Met dit eindwerk sluit ik het secundair onderwijs af met de richting dier- en landbouw-
technische wetenschappen aan het Provinciaal Instituut Kortrijk. Ik wil de leerkrachten
bedanken voor de theoretische en praktische kennis die ze mij aangeleerd hebben.

Daarnaast wil ik ook nog mijn promotor meneer Hardt bedanken om de tijd te nemen om
meerdere keren met mij mijn gip te overlopen en tips te geven wat nog beter zou kunnen of
wat ik beter zou veranderen. Mevrouw Debusschere om mijn gip extra goed te controleren
op spellingsfouten en Meneer Pannecoucque om informatie te geven over de chemische
onderwerpen en de aquaponics.

Niet alleen hen wil ik bedanken maar ook Tyra, Thomas en Sander die ons geholpen hebben
op mijn stage Boudewijn Seapark waar ik helaas maar 1 dag heb kunnen werken door Covid-
19. Als laatste wil ik nog Yuran bedanken om mij te helpen tijdens de stage op school en in
Boudewijn Seapark.

Ik wil ook nog eens Meneer Fabry bedanken als taalbuddy om mijn gip te controleren op
spellingsfouten en onduidelijkheden aan te duiden.

Ten slotte wil ik mijn familie en vrienden bedanken om mij te steunen en mijn ouders om mij
de kansen te geven voor deze richting te kunnen doen.
Inhoudsopgave
Inleiding.......................................................................................................................................1
1 De zuurtegraad................................................................................................................3
1.1 Wat is de pH....................................................................................................................3
1.2 pH-dal of -piek.................................................................................................................3
1.3 Effect van pH op groei.....................................................................................................4
1.4 Effect van pH op immuunsysteem...................................................................................4
1.5 Sterfte door te zuur of te basisch water..........................................................................4
2 Gehele hardheid..............................................................................................................6
2.1 Wat is de gH.....................................................................................................................6
2.2 Effect van gH op vissen....................................................................................................6
3 kH of tijdelijke hardheid..................................................................................................8
3.1 Wat is de kH.....................................................................................................................8
3.2 Effect van kH op pH.........................................................................................................8
3.3 kH verlagen of verhogen.................................................................................................9
3.4 Waarom verlaagt de kH over tijd?.................................................................................10
4 Zuurstof.........................................................................................................................11
4.1 Kieuwen.........................................................................................................................11
4.1.1 Actieve ademhaling.......................................................................................................11
4.1.2 Geobligeerd passief.......................................................................................................11
4.1.3 Uitzonderingen..............................................................................................................12
4.2 Effect van zuurstof op voedselverzameling...................................................................13
4.3 Effect van zuurstof op stofwisseling..............................................................................13
4.4 Effect van hypoxie op vissen.........................................................................................14
4.5 Effect van hyperoxie op vissen......................................................................................14
5 Stikstofcyclus.................................................................................................................16
5.1 Wat is de stikstofcyclus.................................................................................................16
5.2 Belang van stikstofcyclus...............................................................................................16
5.3 Bacteriebloei..................................................................................................................17
5.3.1 Soorten bacteriën..........................................................................................................17
5.4 Denitrificatie..................................................................................................................18
5.5 Aquaponics op school....................................................................................................18
6 TAN................................................................................................................................20
6.1 Wat is TAN.....................................................................................................................20
6.2 Soorten ammoniak-N....................................................................................................20
6.3 Effect van temperatuur en pH op TAN..........................................................................20
6.4 Invloed van ammoniak-N op vissen...............................................................................21
6.5 Symptomen van ammoniakvergiftiging........................................................................21
6.6 Effect van pH op ammoniak-N.......................................................................................22
7 Nitriet.............................................................................................................................23
7.1 Wat is nitriet?................................................................................................................23
7.2 Effect van nitriet op vissen............................................................................................23
7.3 Brown blood disease.....................................................................................................23
8 Nitraat............................................................................................................................24
8.1 Wat is nitraat.................................................................................................................24
8.2 Effect van nitraat op vissen...........................................................................................24
8.3 Eutrofiëring....................................................................................................................25
9 Waterwaardes meten....................................................................................................26
9.1 Welke waardes wil je weten?........................................................................................26
9.1.1 Test-strips......................................................................................................................26
9.1.2 Druppeltest....................................................................................................................26
9.1.3 Elektronische tester.......................................................................................................27
10 Troebelheid....................................................................................................................29
10.1 Effect van troebelheid op kleur.....................................................................................29
10.2 Troebel water en voortplanting....................................................................................29
10.3 Effect van troebel water op de jacht.............................................................................30
11 Kleur bij vissen...............................................................................................................31
11.1 Wat beïnvloedt kleur?...................................................................................................31
11.2 Het nut van kleuren.......................................................................................................31
11.3 Hoe veranderen vissen van kleur?................................................................................32
11.3.1 Soorten chromatoforen.................................................................................................33
12 Saliniteit.........................................................................................................................35
12.1 Wat is saliniteit?............................................................................................................35
12.2 Effect van zout op de ontwikkeling...............................................................................35
12.2.1 Waarom is dit zo?..........................................................................................................36
12.3 Moeten vissen meer drinken in zout water?................................................................37
Algemeen besluit......................................................................................................................38
Bijlagen......................................................................................................................................39
Bijlage 1: curriculum vitae........................................................................................................39
Bijlage 2: lijst van afbeeldingen................................................................................................41
Bronvermelding........................................................................................................................43
Bronnen....................................................................................................................................43
Inleiding
Ik hou al een groot deel van mijn leven vissen in een aquarium of een vijver. Ik wil dat elke
vis in mijn aquarium zich goed voelt zodat hij actief is en een felle kleur weergeeft. Natuurlijk
is het water waarin je ze houdt een van de enige manieren (naast aquariumgrootte, voer …)
om je vissen gezond en in topvorm te houden. Door te starten met de inhoudstafel kreeg ik
een duidelijker zicht wat ik allemaal over dit onderwerp kon zeggen en waar ik moest
beginnen.

Ik kwam eigenlijk al in het 5e jaar op het idee voor de titel van mijn eindwerk omdat er soms
toch aquariumhouders zijn die vissen die verschillende waterwaardes vereisen bij elkaar
houden. Ik zie dan soms op sociale media of bij mensen thuis aquariums met vissen die
compleet andere waterwaardes nodig hebben bv. kardinaaltetras samen met Afrikaanse
cichliden. Vaak zien die mensen er geen probleem in omdat de vissen zich niet agressief
gedragen of niet direct ziek worden. Het probleem is wel dat die vissen groeiachterstand
krijgen, vagere kleuren of minder natuurlijk gedrag gaan vertonen.

Ik wou dus nagaan welke invloed een bepaalde waterwaarde heeft op de vissen, hoeveel ze
kunnen tolereren, welke waardes samenhangen en wat de inwendige reacties zijn op vissen
door een teveel of tekort van een bepaalde waarde.

Mijn GIP is voornamelijk gericht op het aquarium maar kan ook toegepast worden in de
natuur aangezien je aquarium toch ook een stukje natuur is.

Ik neem in mijn gip de belangrijkste waterwaardes onder de loep. Ik ben eerst begonnen met
de zuurtegraad en hardheid gevolgd door zuurstof en vervolgens alle delen van de
stikstofcyclus. Ik heb daarnaast ook nog het effect van troebel water besproken. Ten slotte
heb ik uitgelegd in m’n gip hoe je thuis je water controleert, hoe vissen werken met kleuren
en het effect van de saliniteit op vissen.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e s o p v i s s e n |1
E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e s o p v i s s e n |2
1.1 Wat is de pH
De zuurtegraad of pH (potential of hydrogen) is een schaal om de concentratie  H+-ionen en
OH- in kaart te brengen. Dat betekend dus hoe meer  H+-ionen er zijn hoe zuurder het water.
Aan de andere kant betekend dat dus hoe meer OH — ionen je hebt hoe basischer de pH
wordt. De pH-schaal is logaritmisch. Hiermee bedoelen ze dat pH 8 10 keer zo basisch is als
pH 7 en dat pH 5 100 keer zo zuur is als pH 7. De pH gaat dus exponentieel vooruit of
achteruit. De pH-schaal gaat van pH 0 tot pH 14. PH's buiten deze schaal zijn mogelijk (bv.
negatieve pH’s) maar dit komt niet vaak voor. Een voorbeeld van een stof met pH 0 is
batterijzuur. Aan de andere kant heb je dan natronloog met een pH van 14. Puur water heeft
een pH van 7 en is dus neutraal. Het water dat je dagdagelijks tegenkomt (bv. kraanwater)
heeft geen pH 7. Dit komt omdat er veel factoren zijn die de pH beïnvloeden zoals kalk. Kalk
wordt toegevoegd aan ons water om de leidingen te beschermen.

1.2 pH-dal of -piek

Een pH-dal of piek is wanneer de pH zeer snel zakt of zeer snel stijgt. Dat kan zeer snel
gevaarlijk worden voor vissen en andere waterdieren. De symptomen van een fluctuerende
pH zijn: lucht happen, kleurverlies, stuiptrekkingen en uit het water springen. Deze
symptomen zijn niet uniek voor een onstabiele pH maar ook voor andere vergiftigingen zoals
ammoniak en nitriet. Je zal deze symptomen enkel waarnemen als de pH wisselt op korte
termijn. Op lange termijn (bv. 2 weken) zullen de vissen er minder last van hebben maar het
is nog steeds niet ideaal omdat ze nog steeds gevoeliger zijn voor ziektes dan als ze wel in
hun juiste pH-waarde zitten.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
1.3 Effect van pH op groei
De pH heeft op zeer veel dingen invloed waaronder ook de groei van waterorganismen. Een
lage pH kan de groei verbeteren doordat de metabolieten minder giftig worden.
Metabolieten zijn stoffen die tijdens de stofwisseling (metabolisme) worden gevormd. (Bv.
Hormonen, koolhydraten, aminozuren, ammoniak …). Je moet er wel rekening mee houden
dat als de vissen van nature uit alkalisch water komen dat het niet goed is als je die dan in
zuur water gaat houden.

1.4 Effect van pH op immuunsysteem

De meeste vissen gaan ook nog eens meer weerstand opbouwen tegen parasieten en
pathogenen (ziektekiemen) als ze in water worden gehouden die aansluit aan hun
natuurlijke habitat. Vissen zoals Tropheus sp. kunnen zeer slecht tegen een lage pH. Deze
vissen zullen dan minder goed groeien, minder eten en vaak zelfs sterven.

F IGUUR 1 T ROPHEUS MOORRI ILANGI

1.5 Sterfte door te zuur of te basisch water

Te zuur water of te basisch water is beide dodelijk vanaf een bepaald punt afhankelijk van de
soort vis. Te zuur water is bijvoorbeeld dodelijk omdat vissen dan moeite hebben om hun
inwendige ioneninhoud reguleren. Dat komt omdat ze dan meer moeite moeten doen om
nieuwe ionen op te nemen. Cellen van de kieuwen en de nieren nemen ionen zoals Cl - en Na+
minder snel op en geven ze minder snel af. Daarnaast krijgen ze ook meer moeite om
efficiënt ammoniak af te scheiden via de kieuwen.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
2 Gehele hardheid

1.6 Wat is de gH
De gH of gehele hardheid is de hoeveelheid mineralen in je water. Hiermee bedoelen we
mineralen zoals calcium en magnesium. Hoe meer mineralen hoe harder je water en dus hoe
hoger de gH-waardes. De gH kan in veel eenheden worden uitgedrukt. Als we spreken over
water uit waterleidingen gebruiken we meestal “graden”. Deze graden kunnen opgedeeld
worden in Duitse, Franse en Engelse. In verschillende landen gebruiken ze verschillende
eenheden. In België gebruiken ze voornamelijk Franse graden maar in Nederland gebruiken
ze dan Duitse graden. In de aquariumwereld wordt de gH uitgedrukt in Duitse graden, PPM 1
of Mg/L (PPM is hetzelfde als Mg/L).

1.7 Effect van gH op vissen

In de meeste gevallen zorgt de gH voor niet zo veel problemen tenzij je gevoelige vissen wilt
houden (bv. wildvang discus). In dat geval is het niet goed als je een hoge gH hebt. Een
goede acclimatisatie kan al veel problemen verhelpen. Acclimatisatie betekend het langzaam
aanpassen van het leefgebied. Als dit niet goed of niet wordt gedaan kunnen je (nieuwe)
vissen een osmotische shock krijgen. Een osmotische shock betekent dat er een plotse
verandering in de concentratie van opgeloste stoffen rond de cel plaatsneemt waardoor het
water te snel door het celmembraan gaat. Er wordt dan water gezogen uit de cel door de
osmotische werking. Om de lage concentratie opgeloste stoffen te compenseren komt er
een grote lading water in de cel waardoor deze barst. Een verkeerde gH kan ook voor
problemen als je van plan bent om met je vissen te gaan kweken. Sommige vissen kweken
pas bij een regenseizoen en hebben dus een “trigger” nodig om te beginnen kweken. Bij
sommige vissen gaat dit gemakkelijk door koud water toe te voegen maar bij andere vissen
die wat moeilijker zijn zal je moeten de gH verlagen om het regenseizoen na te bootsen. De
gH verlaagt in het regenseizoen door de grote regenval. Regen is relatief zuur met een pH

1
Parts per million

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
van 5,6 doordat CO2 vanuit de lucht erin oplost. Hierdoor zakken de waterwaardes in het
wild zoals in de Amazone.

3 kH of tijdelijke hardheid

F IGUUR 2 W ILDVANG DISCUS

1.8 Wat is de kH
De kH of tijdelijke hardheid (ook wel carbonaathardheid genoemd) is een maat om de
carbonaten en bicarbonaten te meten. De kH is zeer belangrijk in een aquarium om de
gezondheid van je vissen te garanderen. De kH wordt op dezelfde manier gemeten als gH
door middel van graden. Het is moeilijk om een perfecte kH te hebben die door alle vissen
geapprecieerd wordt. Afrikaanse cichliden hebben graag een kH van 10-18 en discusvissen
hebben dan liever een kH van 3-8. Het is dus bijna niet mogelijk om deze samen te houden
omdat één of beide soorten ontevreden gaan zijn.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
1.9 Effect van kH op pH
De kH heeft een zeer grote invloed op de pH. De kH heeft een stuk meer invloed op de pH
dan de gH op pH. Verschillende factoren zoals CO2 en looizuren zorgen ervoor dat de pH
zakt. De kH functioneert hier dan als ‘buffer’ waardoor de pH beschermd wordt en dus niet
constant op en neer gaat. Een buffer is dus een stof die de verzuring van ons water afremt.
Doordat de zuren eerst de kH aantasten en dan pas de pH zal de kH niet echt stabiel blijft
zoals de gH. Eens je geen kH meer hebt zullen die stoffen je pH aantasten waardoor de pH
zeer snel zal zakken wat nefast is voor je vissen. Een hoge kH zorgt er ook wel voor dat het
moeilijk is om je pH aan te passen als dat nodig is. Het voordeel hiervan is dan wel dat je pH
zeer stabiel blijft. Maar meestal gaat een hoge kH gepaard met een hoge pH. Dit kan goed
zijn voor vissen zoals Afrikaanse cichliden omdat die van nature in hard water leven. Maar
voor andere vissen zoals Zuid-Amerikaanse cichliden die van nature in zuur water leven kan
dit voor problemen zorgen.

1.10 kH verlagen of verhogen

De kH verlagen of verhogen kan noodzakelijk zijn als je je vissen wilt houden zoals ze leven in
hun natuurlijk leefgebied. Je kH verhogen is doorgaans gemakkelijker dan het te verlagen
omdat het water uit onze kraan vaak al een redelijk hoge hardheid heeft en redelijk alkalisch
is (hoge pH, kH en gH). Je kH zal verhoogd worden door alles wat kalk bevat. Dit gaat van
schelpen tot zand en kalkhoudende stenen (bv. kalksteen). In vijvers wordt vaak puur
(bi)carbonaatpoeder gebruikt omdat dit veel geconcentreerder is. Je kH verlagen is een stuk
moeilijker omdat je elke keer als je een nieuwe waterwissel doet je water terug aanvult met
mineralen. Om dit probleem te verhelpen kan je waterwissels deels doen met omgekeerde
osmose. Dit is een machine die water onder hoge druk door een membraan perst waardoor
er enkel puur water uit komt. Dit is water zonder mineralen, nitraten of andere stoffen. Je
kan kraanwater mengen met osmosewater en dit dan toevoegen aan je aquarium of het
osmosewater zelf op voorhand aanvullen met mineralen. Zo kan je je waterwaardes zeer
goed in de hand houden en controleren. Je vissen houden in pure osmose zonder mineralen
wordt ten strengste afgeraden omdat de pH zeer instabiel wordt eens het in contact komt

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
met andere stoffen zoals nitraten. Je hebt dus altijd wel een buffer (kH) nodig om je pH te
beschermen.

F IGUUR 3 O SMOSEAPPARAAT

1.11 Waarom verlaagt de kH over tijd?

De kH (en dus ook de pH) verlaagt vanzelf over tijd als er een lange tijd geen nieuwe buffer
wordt toegevoegd. Dat kan gebeuren door 4 verschillende manieren. De eerste is de
ademhaling van vissen. Bij de ademhaling komt CO 2 vrij die reageert met H2O. Daaruit vormt
H2CO3 die opsplitst in HCO3- (bicarbonaat ion/onze buffer) en H+(die ervoor zorgt dat de pH
zakt). H2CO3 kan afhankelijk van de pH 1 of 2 H + afgeven. Hierdoor zal de kH gestabiliseerd
worden of dalen.

Als de pH hoog is, bevinden er zich vrij weinig H + ionen in het water. De HCO 3- splitst zich dan
op in een H+ en CO32- (carbonaat) waardoor er in totaal 2 H+’en vrijkomen.

Bij een neutrale pH splitst H2CO3 om in H+ en HCO3- waardoor de pH lichtjes zakt. Stel dat de
pH een stuk lager ligt (bijvoorbeeld pH 5) dan zal HCO 3- een H+ opnemen en terug omzetten
naar H2CO3. Hierdoor wordt de verzuring tegengehouden. Een 2 de oorzaak is algen die ’s
nachts CO2 gebruiken voor de celademhaling. CO2 bindt met H2O die vervolgens H2CO3
vormt. Je hebt dan ook nog de meest voor de hand liggende manier en dat is vissen die de
(bi)carbonaten opnemen om zelf te gebruiken als bouwstenen voor hun lichaam. Een laatste
oorzaak is bacteriën die nitrificeren waardoor er H+ wordt gevormd.

CO2 (g) + H2O (l) <=> H2CO3 (aq) (Omzetting van CO2 naar diwaterstofcarbonaat)

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
H2CO3 + H2O ⇌ H3O++ HCO3- (Omzetting van diwaterstofcarbonaat naar bicarbonaat)

HCO3- <=> H+ + CO32- (Omzetting van bicarbonaat naar carbonaat)

4 Zuurstof

1.12 Kieuwen
Omdat vissen onder water leven is het lastiger om efficiënt zuurstof op te nemen. Daarom
hebben ze kieuwen die efficiënt zuurstof kunnen opnemen en CO2 kunnen afgeven.

F IGUUR 4 I N EN UITADEMEN VISSEN

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
1.12.1 Actieve ademhaling
De vis neemt een hap water, sluit zijn mond en perst het door de operculaire holte (ruimte
tussen het operculum en mondholte).

1.12.2 Geobligeerd passief

Je hebt ook nog geobligeerde passieve ventilatie dit wordt gebruikt door enkele haaien (bv.
witte haai). Geobligeerd passief betekent dat ze niet anders kunnen dan aan passieve
ventilatie doen. Passieve ventilatie betekent dat ze met hun mond open zwemmen
waardoor er water over hun kieuwen stroomt. Een groot nadeel aan deze vorm is dat ze ten
allen tijde moeten blijven bewegen anders krijgen ze niet genoeg zuurstof naar hun
weefsels. Het voordeel aan deze vorm is wel dat het een stuk efficiënter is en meer energie
bespaart dan actieve ademhaling. Afhankelijk van de soort vis kan dit 5-10 % energie
besparen dan als ze manueel het water door hun kieuwen persen. Dit komt omdat ze geen
energie moeten steken in het bewegen van hun mond en kieuwspieren. Maar een klein deel
van de vissen of haaien kan enkel passief ademhalen. Andere vissen die vaak snel moeten
zwemmen bijvoorbeeld forel kunnen wisselen tussen passief en actief.

1.12.3 Uitzonderingen
Er zijn een paar vissen die een ander mechanisme hebben om zich aan te passen aan hun
omgeving. Deze vissen leven vaak in barre omstandigheden met periodes van zuurstofarm
water of droogtes.

4.1.1.1 Labyrintvissen

Labyrintvissen zoals Betta splendens hebben een orgaan dat zich net boven de kieuwen
bevindt. Het zorgt ervoor dat ze zuurstof kunnen opnemen uit de lucht. Ze hebben dit nodig
omdat ze in hun natuurlijke habitat vaak zuurstofarme periodes meemaken. Dit zorgt ervoor
dat ze korte periodes uit het water kunnen overleven zolang ze zelf vochtig blijven.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
F IGUUR 5 B ETTA SPLENDENS

4.1.1.2 Longvissen

Longvissen hebben een zwemblaas die aangepast is tot long. Hierdoor kunnen ze (met het
aanpassen van levensstijl) tot wel 4 jaar in een slapende fase uit het water verkeren. Ze
moeten verplicht af en toe naar het oppervlak om te ademhalen. Als ze dit niet doen zullen
ze stikken.

F IGUUR 6 L EVENSSTIJL LONGVIS F IGUUR 7 L ONGVIS

1.13 Effect van zuurstof op voedselverzameling

Omdat sommige plaatsen meer zuurstof bevatten dan andere hebben vissen de neiging om
te blijven in die plekken waar er genoeg zuurstof is. Vaak zijn deze plekken ook veel

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
gunstiger om te leven omdat er meer voedsel te vinden is voor roofvissen maar ook voor
herbivore vissen.

1.14 Effect van zuurstof op stofwisseling

Zuurstof heeft direct en indirect heel wat invloed op de groei van vissen. Bij een tekort aan
zuurstof gaan vissen minder eten. Hierdoor is er minder energie voor de stofwisseling
waardoor ze minder rap groeien. Als er minder zuurstof aanwezig is in het water gaan vissen
moeilijkheden krijgen bij het efficiënt opnemen van zuurstof uit het water. Hierdoor werkt
de stofwisseling minder goed en is het lastiger voor de vis om te overleven.

1.15 Effect van hypoxie op vissen

Bij hypoxie of zuurstoftekort gaan de vissen zich anders gedragen om te blijven overleven in
ongunstige omstandigheden. Ten eerste gaan vissen minder eten of soms zelfs stoppen met
eten. Hierdoor vertraagt de stofwisseling waardoor er minder zuurstof nodig is. Als het
gehalte verder daalt, stoppen de vissen met zwemmen om zo veel mogelijk energie te
besparen waardoor er dus minder zuurstof nodig is. Als laatste stadium gaan vissen lucht
happen aan het oppervlak. Onder de 30 % verzadiging O 2 zullen vissen beginnen sterven. De
minimale zuurstofbehoefte hangt van veel dingen af zoals grootte van de vis, ouderdom,
soort en activiteit van de vis en is dus bij bijna iedere vis verschillend. Je kan normaal gezien
bij de meeste vissen er van uit gaan dat je voor koudwatervissen (bv. goudvis) minimum 70%
saturatie nodig hebt. Tropische zoetwatervissen (bv. kardinaaltetras) hebben iets meer
zuurstof nodig met een minimum van 80 % en tropische zoutwater vissen (bv. clownvissen)
hebben dan weer 75 % of hoger nodig. Dit is hoe dan ook enkel het minimum en enkel een
vuistregel. Het is dan ook best om te streven naar een zo hoog mogelijke saturatie. Maar ook
weer niet te hoog want te veel zuurstof kan zorgen voor hyperoxie.

1.16 Effect van hyperoxie op vissen

Hyperoxie ontstaat als de saturiteit van O2 in het water hoger is dan 100 %. De
zuurstofmoleculen gaan nu terugkeren naar de atmosfeer of zich vasthechten aan de vissen.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
Hyperoxie kan ontstaan bij ondiep water en te veel fotosynthese door planten. Ook kan het
ontstaan bij aquaponics als er zelf zuurstof toegevoegd wordt door bijvoorbeeld een gasfles.
In de staat van hyperoxie gaat de vis proberen de druk in het bloed te balanceren met de
druk van het water. Hierdoor vormen er zich bubbels in het bloed waardoor de haarvaten
kunnen blokkeren. In sommige gevallen kunnen er bubbels verschijnen in de rug en

staartvin.

F IGUUR 8 B UBBELS IN STAARTVIN

Sommige snelzwemmende vissen en zalmen kunnen zuurstof opslaan als er zuurstoftekort

optreedt (omdat snelzwemmende vissen en zalmen meer zuurstof verbruiken dan andere
vissen). Een nadeel is dat de zwemblaas bij overgesatureerd water overvol kan raken met
gas waardoor er zwemblaasproblemen optreden. Dit gebeurt vaker bij kleine vissen zoals
tetras dan bij grotere vissen. Vissen gaan bij een teveel aan gesatureerd zuurstof ook
hypoventileren. Dat wil zeggen dat ze minder snel ademhalen dan wat nodig is. Een van de
nadelen van dat hypoventileren is dat ze niet snel genoeg CO 2 kunnen afgeven aan het water
waardoor de pH van het bloed zakt.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
5 Stikstofcyclus

1.17 Wat is de stikstofcyclus

De stikstofcyclus is de afbraak van giftige ammoniak-N naar nitriet en dan nitraat. Die nitraat
kan dan worden gebruikt als voedingstoffen voor planten. Maar soms is het niet mogelijk om
veel planten te houden omdat sommige vissen (bv. pauwoogcichlide) planten eten,
uittrekken of de bodem omwoelen waardoor de planten loskomen. Dan moet je het
overtollige nitraat verwijderen door een waterwissel. Het afbraakproces gebeurt door
verschillende soorten bacteriën.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
F IGUUR 9 S TIKSTOFCYCLUS F IGUUR 10 A STRONOTUS OCELLATUS

1.18 Belang van stikstofcyclus

De stikstofcyclus is extreem belangrijk om een gezonde omgeving te garanderen in ons
water. Zonder de nitrificerende bacteriën kunnen ammoniak en nitriet zich zonder limiet
opbouwen waardoor een geen leven mogelijk is in het water. Daarom is het belangrijk om
eerst een kolonie van bacteriën op te bouwen als je een aquarium opstart. Het opbouwen
van een kolonie duurt ongeveer twee weken. Na die twee weken kan je de eerste vissen
toevoegen.

1.19 Bacteriebloei
Een bacteriebloei of witte waas is een witachtige schijn in het water door een overaanmaak
van goede bacteriën. Deze bacteriën hebben geen plaats meer om zich vast te hechten aan
een oppervlakte waardoor ze vrij rondzweven in het water. Dit ontstaat vaak als er plots te
veel voedingstoffen in het water komen (bijvoorbeeld een dode vis die ontbindt) of gebruik
van sommige medicatie zoals antibiotica. Normaal gezien is een bacteriebloei niet ernstig en
gaan de overtollige rondzwevende bacteriën vanzelf weg na een paar dagen. Het is wel
gevaarlijk dat al die extra bacteriën ook zuurstof nodig hebben. Hierdoor kunnen de vissen in
ademnood geraken door een zuurstoftekort. Het is dus belangrijk dat je zorgt dat je zoveel

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
mogelijk extra zuurstof in het water kan krijgen bijvoorbeeld door een
stromingspomp/luchtpomp om de gasuitwisseling te verbeteren tijdens een bacteriebloei.

1.19.1 Soorten bacteriën

Je hebt twee verschillende “groepen” bacteriën. Er is een groep die ammoniak afbreekt naar
nitriet en een groep die nitriet omzet naar nitraat. Deze bacteriën hechten zich vast aan
oppervlaktes (filtermedium, bodembedekking, glas …) maar een heel klein deel van de
bacteriën beweegt zich vrij rond in het water.

5.1.1.1 Afbraak NH3/4 naar NO2

De grootste stap van de stikstofcyclus gebeurt door een van de volgende bacteriën:
Nitrosomonas, Nitrospira, Nitrosococcus, and Nitrosolobus. De soort bacterie hangt af van
de omgeving. Deze bacteriën groeien relatief traag en verdubbelen elke 7-24 u. De bacteriën
oxideren de ammoniak op een complexe manier naar nitriet. Ze doen het op een manier
waarop wetenschappers nog niet 100 % over uit zijn.

5.1.1.2 Afbraak van NO2 naar NO3-

Deze stap gebeurd door Nitrobacter, Nitrospina of Nitrococcus. Deze bacteriën “voeden”
zich met nitriet en hebben als afvalproduct nitraat. Dit moet dan handmatig verwijderd
worden of wordt opgenomen door planten. Zoals bij de bacteriën van “groep 1” hangt de
soort af van de omgeving waarin ze leven. Nitriet wordt onder andere geoxideerd door
Nitriet-oxidoreductase of NXR. Een enzym die nitriet omzet naar nitraat.

1.20 Denitrificatie
Denitrificatie is de laatste stap in de stikstofcyclus. Maar dit is een speciale stap want dit
proces gebeurt lang niet overal. Denitrificatie is de omzetting van nitraat (NO 3-) naar
stikstofgas (N2). Dit gebeurt door speciale bacteriën die in tegenstelling tot onze andere
nitrificerende bacteriën leven in water met weinig tot geen zuurstof. De meeste

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
denitrificerende bacteriën zijn er toe in staat om gewoon zuurstof te gebruiken als oxidator
en daarna over te schakelen naar nitraat als er niet genoeg zuurstof meer aanwezig is.

1.21 Aquaponics op school

Hier op school hebben we een speciaal systeem waarbij het afval van de omegabaarzen en
Australische roodklauwkreeften (Cherax quadricarinatus) wordt gebruikt als voeding voor de
tomatenplanten. Bij veel aquaponic-systemen gaat het water terug naar de vissen nadat de
planten de voedingstoffen er hebben uitgehaald. Hier op school doen we dit niet en gaat het
water terug naar grote opslagtanks. Het water met vaste stoffen (Uitwerpselen, …) gaat naar
het ‘rietveld’. Die vaste stoffen zijn slecht omdat die in het aquarium ophopen en anoxische
zones kunnen vormen. Dat zijn zones waar er heel weinig zuurstof is en anaerobe bacteriën
komen. Het afvalwater van de kreeften en vissen komen samen in de filter waarna het water
gefilterd wordt door verschillende nitrificerende bacteriën. Af en toe wordt EM toegevoegd
aan het water. EM staat voor effectieve micro-organismen en helpt bij de afbraak van
schadelijke stoffen. Doordat er een goed milieu is voor goede bacteriën blijft er weinig
voeding over voor pathogenen waardoor die weinig tot niet kunnen ontwikkelen.

F IGUUR 11 F ILTERING OP SCHOOL

Doordat er regenwater wordt gebruikt ligt de pH rond de 6,5. Iets te laag voor de vissen en
kreeften om goed te zijn. Daarom wordt er KHCO 3 of kaliumwaterstofcarbonaat gebruikt om
de pH naar 7 te heffen. Het regenwater gaat eerst door een biofilter waar het gefilterd wordt
en daarna gaat het naar het bewegend bed. Dat zijn allemaal kleine plastic ‘pellets’ die de

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
oppervlakte vergroten zodat er meer bacteriën kunnen aan vasthechten. Een voedingsunit
past nog de pH aan zodat het ideaal is voor de tomaten. Tomaten hebben het liefst een pH
van 6.5 maar de vissen verkiezen een pH van 7. Bij een pH van 7 krijgen de tomaten echter

6 TAN
moeite om Mn (mangaan), Zn (zink) en Fe (ijzer) op te nemen.

1.22 Wat is TAN

TAN (Total Ammonia Nitrogen), ammoniakale stikstof of Ammoniak-N ontstaat bij het
afbreken van voedsel in energie. Het wordt hoofdzakelijk afgescheiden vanuit de kieuwen en
een klein deel van de TAN komt uit urine. Hoe meer eten een vis krijgt, hoe meer hij er
produceert. TAN is een optelling van 2 stoffen: ammoniak (NH 3) en ammonium (NH4+).

1.23 Soorten ammoniak-N

Ammoniak-N is een samenstelling van NH 3 en NH4+. NH4+ of ammonium is positief geladen
waardoor het 300-400x minder toxisch is dan NH 3, die ongeladen is. In de volksmond wordt
vaak gewoon ammoniak gebruikt in plaats van ammoniak-N omdat testkits ammonium en
ammoniak samen meten. Dit komt omdat ammonium constant wordt omgezet in ammoniak
en omgekeerd.

1.24 Effect van temperatuur en pH op TAN

Temperatuur heeft een grote invloed op de concentratie van ammonium en ammoniak.
Zoals je ziet op de tabel kunnen vissen minder goed TAN verdragen bij een hoge
temperatuur en/of bij een hoge pH. Bij een hogere pH en temperatuur ontstaat er meer NH3
dan NH4+. Volgens de tabel kunnen vissen bij een pH van 6 en 4°C maximum 200 PPM NH 3/4+

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
verdragen maar bij een pH van 8.4 en 32°C gaan ze al bij meer dan 0,1ppm het loodje
leggen. Dit is dan ook een vuistregel want sommige vissen hebben meer weerstand dan
andere. Grotere vissen zijn bv. meer bestand tegen ammoniak of andere giftige stoffen dan
kleine. Hoe dan ook moet de ammoniak-N bijna altijd onder 0.02 PPM gehouden worden
ook al kunnen sommige vissen meer verdragen.

F IGUUR 12 TAN EN TEMPERATUUR

1.25 Invloed van ammoniak-N op vissen

Ammoniak-N is zeer toxisch voor vissen. In lage concentraties tast het de kieuwen aan,
verlaagt het het immuunsysteem en zullen de vissen moeilijker groeien. In hogere dosissen
treden er al heel snel sterfgevallen op. Daarom is het belangrijk dat de concentratie
ammoniak-N altijd onmeetbaar moet zijn (er zullen altijd wel sporen van ammoniak-N
aanwezig zijn). Ammonium (NH4+) is minder giftig dan ammoniak (NH3) omdat ammoniak een
molecule is die makkelijk door de celwanden gaat waardoor ze makkelijk de stofwisseling
kan verstoren.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
1.26 Symptomen van ammoniakvergiftiging
Omdat het zo giftig is, zullen er al snel duidelijke symptomen optreden dat er iets mis is in je
aquarium. Vissen zullen happen naar lucht, kleur verliezen, sloom bewegen of op de bodem
rusten met geklemde vinnen en heel vaak ook rode kieuwen hebben die door de
kieuwdeksels heen schijnen.

F IGUUR 13 R ODE KIEUWEN

1.27 Effect van pH op ammoniak-N

De pH heeft een zeer sterke invloed op de giftigheid van ammoniak-N. Zoals al eerder
besproken is ammoniakale stikstof een samenstelling van NH 3 en NH4+. Bij een lagere pH is de
concentratie van geïoniseerde ammoniak hoger dan bij een hoge pH. Je zal dan dus meer
NH4+ meten dan NH3. Daarnaast is het door de osmotische werking ook moeilijker voor een
vis om zijn ammoniak-N in het bloed af te voeren als de pH waarin de vis leeft hoger is dan
de pH van zijn bloed (7,2-7,8).

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
7 Nitriet

1.28 Wat is nitriet?

Nitriet of NO2- is de eerste stap in de richting van de afbraak van ammoniak-N naar nitraat.
Het is een afvalproduct van nitrificerende bacteriën zoals Nitrosomonas, Nitrosospira,
Nitrosococcus en Nitrosolobus.

1.29 Effect van nitriet op vissen

Net zoals ammoniak-N is nitriet uiterst giftig voor vissen. Nitriet is wel minder giftig dan
ammoniak-N maar hoort ook onmeetbaar te zijn of zo dicht mogelijk bij 0 mg/l. Als vissen
zich in water bevinden met een te hoog nitriet-gehalte gaan ze al snel de volgende
symptomen vertonen: lucht happen, snel en diep ademhalen, bruin bloed en bruine
kieuwen.

1.30 Brown blood disease

Brown blood disease ontstaat als nitriet de hemoglobine oxideert waardoor er
methemoglobine ontstaat. Methemoglobine is een soort hemoglobine, alleen bindt ze niet
met zuurstof en heeft ze een bruine kleur. Het heeft ook de eigenschap om te zorgen dat de
hemoglobine die zich in de buurt van methemoglobine bevindt wel nog kan binden met
zuurstof, maar die niet meer kan afgeven.

F IGUUR 14 B RUIN BLOED

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
8 Nitraat

1.31 Wat is nitraat

Nitraat of NO3- is de laatste stap van de stikstofcyclus. Het is het afvalproduct van de
volgende nitrificerende bacteriën: Nitrobacter, Nitrospina of Nitrococcus. In vergelijking met
nitriet en ammoniak-N is nitraat relatief veilig voor vissen.

1.32 Effect van nitraat op vissen

Vissen kunnen in tegenstelling tot nitriet en ammoniak-N veel meer verdragen. Ze kunnen
tot wel 300 mg/l NO3- verdragen voor een korte periode. Je zal hier dan wel heel veel last
hebben van algen, wat wel schadelijk kan zijn. Het is wel aangeraden om de nitraat onder
20-50 mg/l te houden. Bij NO 2 en NH3/4 sterven veel vissen al bij een concentratie van 1 mg/l.
De symptomen van een plotse nitraatpiek zijn: minder actief, lusteloos, snel ademhalen,
vage kleur en een gekend symptoom is opkrullen. Als de nitraat langzaam ophoopt zijn de
symptomen minder duidelijk. De vissen stoppen met groeien of groeien verkeerd,
beschadigen de organen wat de vis meer kwetsbaar maakt voor ziektes.

F IGUUR 15S TAART KRULT OP DOOR NITRAAT

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
1.33 Eutrofiëring
Eutrofiëring komt meer voor in de natuur dan in ons aquarium thuis. Het komt voor als er
een overvloed is aan voedingstoffen (bv. nitraten) waardoor bepaalde soorten planten sterk
groeien zonder limieten. Als die planten al de CO 2 in het water verbruiken stijgt de pH
waardoor er een onbalans ontstaat. Daarnaast produceren die planten overdag wel zuurstof,
maar ’s nachts nemen ze juist zuurstof op wat kan zorgen voor een zuurstoftekort. Eens de
planten afsterven en het wordt afgebroken door bacteriën hebben die bacteriën ook
zuurstof nodig voor de afbraak waardoor het water ‘dood’ wordt. Hierdoor verdwijnen
(vis)soorten uit bepaalde regio’s. Als die soorten zich niet kunnen verplaatsen naar gezond
water omdat ze in een gesloten systeem zitten sterven ze massaal af. Vissen die eieren
afzetten op zand of kiezel vinden vaak ook geen plek voor hun eieren omdat de bodem
volgegroeid is met planten.

F IGUUR 16 V ISSTERFTE DOOR EUTROFIE

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
9 Waterwaardes meten

1.34 Welke waardes wil je weten?

Als je een test-kit koopt kan je hele uitgebreide sets kopen maar zolang je de volgende
waardes kan meten zit je goed. Je moet zorgen dat je zeker stoffen zoals je pH, kH, gH,
NH3/4+, NO2- en NO3- kan meten. Dit zijn de stoffen die het meeste invloed hebben op je vissen
en je goed in de gaten moet houden. Je kan nog ook veel meer stoffen meten zoals koper en
magnesium meten maar deze zijn minder van belang voor onze vissen. Als je een echte
plantenbak houdt kan dit handig zijn maar zelfs dan is dit niet echt nodig.

1.34.1 Test-strips
Als eerst heb je de test-strips. Deze zijn doorgaans de goedkoopste in aankoop (ongeveer
12eur voor 50 strips) en “gemakkelijk” te gebruiken. Daarom gaan veel beginners vaak voor
deze optie. Het grote nadeel is dat het bij de meeste strips moeilijk is om een accuraat
resultaat te verkrijgen. Het is ook een van de snellere methodes die we gaan bespreken
omdat je zo goed als direct je resultaat hebt. Waar de test-strips wel goed voor zijn is een
indicatie geven van bv. hoge nitriet. Maar voor precieze cijfers is het niet erg betrouwbaar.

1.34.2 Druppeltest
Druppeltests zijn de meest gebruikte methode door aquariumhouders omdat het een
accuraat resultaat geeft. Ze zijn iets duurder bij aankoop maar gaan wel veel langer mee dan
strips dus komt het op lange tijd goedkoper uit. Een nadeel van druppeltests is dat het
relatief tijdrovend is (zeker als je veel verschillende stoffen wil testen). Het deel dat het
meeste tijd neemt is het wachten tot de tester is ‘ontwikkeld’. Bijna iedere test-kit is
verschillend maar doorgaans duurt het 10-15 minuten voor je een accurate kleur kan
aflezen. Voor één aquarium is dit nog te doen maar als je meerdere aquariums hebt neemt
dit een hoop tijd in beslag. Daarna moet je je tester naast een kleurenschaal zetten en kijken
welke kleur het er het dichtst bij past. Het kan soms wat lastig zijn om te zien als ze tussen 2

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
kleuren inzitten. Zoals je hieronder ziet zijn de waterwaardes van hun water pH 7-7.2, 2.0
PPM NH3/4+, 0 PPM nitriet en 0 PPM nitraat. Je kan hiervan dus afleiden dat dat aquarium
nog niet klaar is voor vissen en nog niet of niet genoeg bacteriën heeft opgebouwd om de
TAN snel af te breken.

F IGUUR 17 D RUPPELTEST

1.34.3 Elektronische tester

Een elektronische tester wordt niet zo veel gebruikt omdat je er niet veel mee kan meten en
het is veel duurder. Je betaalt al snel meer dan €60 voor een tester. Vaak kan je hiermee dan
maar één soort waarde mee meten. Dus als je 3 stoffen wilt testen met een tester betaal je
min of meer €180. De meeste mensen die daarom een elektronische tester hebben hebben
enkel een pH-meter omdat die relatief weinig kosten in vergelijking met andere
elektronische meters zoals een nitraatmeter. Je moet wel oppassen dat je je elektronische
meters nu en dan eens moet kalibreren. Ze zullen anders ze geen accurate cijfers geven.
Anders dan dat zijn elektronische meters zeer nauwkeurig (mits tijdig kalibreren) en heb je
onmiddellijk resultaat. Het is dus eigenlijk het beste van 2 werelden want je hebt de snelheid
van strips en de nauwkeurigheid van druppeltesters. Het kost gewoon een stuk meer.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
10 Troebelheid

1.35 Effect van troebelheid op kleur

“About 500 m along the shore line from Ggaba landing site, was the third sampling site. In
this site water was much clearer than the water in the previous sites. A mature tilapia caught
in this site measured 19,47 +/- 4,94cm of length and 7,1+/- 1,85 cm of width. A juvenile Nile
Perch was also recorded in the site. Fish caught in this site presented a specific characteristic,
especially tilapia looked cleaner with a brighter skin than the tilapia caught in other sites.” 2

2
https://www.researchgate.net/publication/340022424_THE_INFLUENCE_OF_WATER_QUALITY_PARAMETERS
_ON_FISH_SPECIES_ABUNDANCE_AND_DISTRIBUTION_NEAR_SHORELINE_OF_LAKE_VICTORIA (3-1-2021)

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
In dit experiment werden verschillende sites bestudeerd op basis van de vervuiling. Op site 3
was het water het helderste. Hier werd dan dus ook waargenomen dat de vissen die hier
leefden het helderst van kleur waren in vergelijking met tilapia in andere sites.

1.36 Troebel water en voortplanting

Daarnaast heeft troebel water ook nog indirect een negatief effect op het identificeren van
partners. Sommige vissen zoals Haplochromis hebben moeite met het herkennen van
soortgenoten van het andere geslacht. Niet alleen dat maar Haplochromis vrouwtjes kiezen
hun partner op basis van kleur en territorium. Mannetjes die in ‘slechtere’ gebieden leven,
hebben daarom minder kans op een partner en er zal daar daarom minder gekweekt
worden.

1.37 Effect van troebel water op de jacht

Troebel water heeft zeer veel effect op het gedrag van prooivissen en roofvissen die gebruik
maken van zicht om te jagen. Troebel water heeft een negatief effect op het zicht en dus ook
de reactiesnelheid van roofvissen en prooivissen. Dit werd getest via een studie van snoek
en blankvoorn. Die studie wijst uit dat snoeken minder kans hebben om prooidieren tegen te
komen als ze in troebel water zwemmen. Als ze er dan vinden zal de snoek veel dichter
moeten komen bij de prooi om de slaagkansen van de aanval te vergroten. Prooidieren
hebben hier ook een klein nadeel en dat is dat de reactiesnelheid voor hen ook vertraagd
wordt. Dit betekent dus dat troebel water een negatieve invloed heeft op vissen maar
voornamelijk voor die vissen die voornamelijk op zicht jagen. Hierdoor daalt het aantal
piscivore (dieren die op vissen jagen) vissen in die regio.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
11 Kleur bij vissen

1.38 Wat beïnvloedt kleur?

Er zijn veel dingen die invloed hebben op de levendigheid van de kleuren. Vissen kunnen
bleker worden van kleur als ze stress krijgen. Dit kan door slecht water, wisselende
waterwaardes, laag kwaliteits-voedsel, licht en andere omgevingsfactoren bv. opgejaagd
worden door een andere vis. Daartegenover worden ze vaker feller van kleur als ze zich bv.
in gezond water bevinden met kwalitatief, compleet voeder of voeder dat veel kleurstoffen
zoals Carotenoïden bevatten (bv. rode muggenlarven) of als ze op het punt staan om te
paren.

1.39 Het nut van kleuren

Er zijn verschillende redenen waarom vissen een bepaalde kleur hebben. Vaak is deze reden
voor camouflage zoals bij de tong. Maar dat is niet de enige reden. Een andere reden is
communicatie met vijanden of soortgenoten. Sommige vissen zijn juist zeer fel gekleurd om
te tonen aan vijanden dat ze gevaarlijk, giftig of niet lekker zijn. De blauwgespikkelde
pijlstaartrog is hier een voorbeeld van. Dit heet aposematisme. Er zijn ook vissen die fel
gekleurd zijn maar helemaal niet giftig zijn of slecht smaken. Dit heet men mimicry. Andere
vissen hebben dan weer felle kleuren of vertonen specifieke patronen om te communiceren
met soortgenoten. Een vrouwelijke betta vertoont duidelijke horizontale strepen als ze haar
in gevaar voelt (fig. 18). Als ze klaar is om te paren met een mannelijk dier zal ze verticale
strepen tonen (fig. 16).

F IGUUR 18 S TRESS - STREPEN B. SPLENDENS F IGUUR 16 KWEEK - STREPEN IN B. SPLENDENS

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
Mannelijke betta’s hebben dan weer zeer felle kleuren om andere mannelijke rivalen af te
schrikken (fig. 5).

1.40 Hoe veranderen vissen van kleur?

Vissen maken gebruik van chromatoforen om licht te reflecteren en te absorberen. Hierdoor
krijgt de vis een bepaald patroon en kan hij bleker/ feller worden, nieuwe patronen vertonen
of van kleur veranderen. Chromatoforen zijn cellen die pigmenten aanmaken en die
pigmenten kunnen transporteren naar verschillende plekken in de cel. Het transporteren
van pigmenten in deze cellen heet metachrosis. Als de pigmenten in de cel uitzetten, gaat de
vis een fellere kleur vertonen. Als ze transporteren naar het midden van de cel vertoont de
vis minder kleur (fig. 19).

F IGUUR 19 P IGMENTTRANSPORT

1.40.1 Soorten chromatoforen

Er bestaan verschillende soorten chromatoforen. Elke soort chromatofoor produceert zijn
eigen kleur. Door middel van het transport van pigmentgranules in de cel kan de vis de
kleurintensiteit regelen (fig. 19).

11.1.1.1 Melanoforen

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
Zo heb je melanoforen, die door middel van melanine een zwarte of bruine kleur vertonen.
Die melanoforen liggen bijna overal verspreid in de huid. Deze die dieper in de huid liggen
hebben als functie om de reflectie van lichtstralen op de iridoforen te voorkomen. Hierdoor
schittert de huid minder en vallen de vissen minder op. Melanoforen die meer oppervlakkig
liggen staan in voor een zwarte kleur op de huid.

11.1.1.2 Iridoforen

Iridoforen geven een zilverachtige tint of een structurele kleur door guaninekristallen.
Structurele kleuren zijn kleuren die selectief kleur weerkaatsen afhankelijk van het soort
materiaal waarop het licht valt en de hoek van het oppervlak waarop de lichtstralen vallen.
In dit geval dus op guaninekristallen. Er bestaan twee soorten structurele kleuren, iriserende
kleuren en kijkhoek onafhankelijke structurele kleuren. Iriserende kleuren veranderen de
tint naargelang van welke hoek je er naar kijkt. Kijkhoek-onafhankelijke structurele kleuren
bevatten guaninekristallen maar veranderen niet van tint zoals bij iriserende kleuren.
Iridoforen zorgen dus bv. bij neontetras voor de blauwe streep. Ze zijn enkel te vinden in de
dermislaag. Dit is de laag onder de epidermis. Ze zijn de enige chromatofoor die geen
pigmenten kunnen transporteren in hun cel.

F IGUUR 20 M ACROFOTO NEONTETRA

11.1.1.3 Xanthoforen

Er bestaan ook xanthoforen deze geven een gele en/of oranje kleur door middel van
carotenoïden. Ze bevinden zich net als de melanoforen overal in de huid.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
11.1.1.4 Leukoforen
Leukoforen reflecteren het licht van de omgeving. Meestal is dit de kleur wit. Een leukofoor
bevat 1 000-2 000 leucosomen. Dat zijn “knoppen” die bevestigd zijn aan de buitenkant van
de leukofoor. Ze zijn doorzichtig van kleur en zijn elk omvat door een celmembraan en
daaronder een dun laagje cytoplasma. Leukoforen liggen relatief diep in de huid. Net zoals
de iridoforen zijn ze te vinden in de dermis.

F IGUUR 21 L EUKOFOOR BIJ EEN OCTOPUS

12 Saliniteit

1.41 Wat is saliniteit?

De saliniteit of het zoutgehalte is het aantal opgeloste zouten in een bepaalde concentratie
water. Saliniteit wordt vaak uitgedrukt in psu (Practical Salinity Unit) of g/kg water. Het kan
ook uitgedrukt worden via ppm of ppt. Zeewater bevat gemiddeld 35 psu of 35 g/kg. Waarbij
de psu bij een riviermonding ongeveer 15 is en de psu van de dode zee 40 is. Gemiddeld is
77,8 % van die 35 psu, NaCl en 10,9 % is MgCl2. Zoetwater heeft gemiddeld 0,32 psu.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
1.42 Effect van zout op de ontwikkeling
Zout heeft veel invloed op de groei van veel vissen. Zowel zoetwater- als zoutwatervissen
worden beïnvloed. Er zijn niet veel vissoorten die niet worden beïnvloed door een bepaalde
concentratie aan zouten tijdens de groei. Zout beïnvloedt bv. de bevruchting, ontwikkeling in
het ei, de opname van de eierdooier, ontwikkeling van het embryo en van de larve. Bv. bij de
bandeng (Chanos chanos) werd de eierdooier het best opgenomen en groeide het embryo
en de larve het best bij een saliniteit van 20-35 psu. Bij Argyrosomus japonicus is dit al bij 5-
12,5 psu.

Zoals al gezegd zijn er sommige soorten die weinig tot niet worden beïnvloed door zout zoals
Osteochilus spilurus. Hier werd er geen verandering waargenomen van 0psu tot 36,6 psu
over een tijdspanne van 120 uur. Zelfs bij zoetwatervissen heeft een bepaalde toename van
zout in het water een positieve invloed op de groei van de vis. De Europese karper groeit
beter en verwerkt voedsel efficiënter bij een saliniteit van 2 psu.

Wat wel opvalt, is dat het ademhalingsritme en het zuurstofverbruik door de spieren dan
daalt. Kabeljauw groeit het snelst bij een relatief lage psu van 14 aangezien hij een echte
zoutwatervis is. Zeewatervissen ontwikkelen dus vaak beter bij een iets lagere saliniteit en
zoetwatervissen bij een iets hogere (voor wat ze gewoon zijn). Het wilt dus niet zeggen hoe
hoger de saliniteit, hoe beter want kabeljauw kan tot aan 28psu maar ze groeien het beste
bij een saliniteit van 14.

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
T ABEL 1 B ESTE SALINITEIT VOOR GROEI VAN VISSEN

1.42.1 Waarom is dit zo?

Er zijn drie verschillende theorieën waarom vissen beter doen bij een bepaald zoutgehalte.
De eerste is energieverbruik door osmoregulatie, de is 2 de is het ATP en zuurstofverbruik en
de 3de is stimulatie door hormonen. Omdat we nog niet zeker zijn wat de exacte reden is zal
ik hier niet verder op ingaan.

1.43 Moeten vissen meer drinken in zout water?

Vissen hebben prolactinecellen of PRL-cellen die gevoelig zijn voor osmoseveranderingen.
Daarnaast hebben ze ook chemoreceptoren in de pseudobranchia (ook wel de eerste
kieuwboog) die info geven aan de vis over de saliniteit waarin ze zwemmen. Deze
chemoreceptoren zijn verbonden met het centraal zenuwstelsel en laten weten aan de vis
dat ze moeten drinken in zoutwater. Vissen die in zout water leven, drinken om het water
aan te vullen dat ze verliezen wanneer ze door osmose hun inwendige milieu en het water
rond hen balanceren. Vissen die in zoutwater leven, drinken daarnaast ook nog veel meer

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
dan als ze in zoetwater leven. De Atlantische zalm (Salmo salar) drinkt in zoetwater 0,1 ml
water/ kg per uur. Als ze in zout water leven, drinken ze tot wel 3,88 ml zeewater per kg per
uur. Dit kan oplopen tot wel 7,94 ml/kg per uur na 10 dagen in zoutwater. 3

Algemeen besluit
Ik heb geleerd uit mijn gip dat niet alle vissen tevreden zijn met hetzelfde water. Sommige
vissen willen wat harder water en andere wat zachter. Het schrijven ging relatief vlot alleen
heb ik bijna altijd Engelse bronnen gebruikt omdat Nederlandse bronnen meestal slecht zijn.
Het nadeel van het gebruik van Engelse bronnen is dat ze het soms veel te ingewikkeld
uitleggen of een te ingewikkelde woordenschat gebruiken. Ik vond het ook wel nog moeilijk
om mijn hele gip goed chronologisch op te bouwen. Ik heb wel geluk gehad dat er over mijn
onderwerp al relatief veel studies zijn gedaan dus ik had genoeg bronnen om te gebruiken.

Ik had graag nog iets geschreven over het effect van licht, UV en voer op vissen maar dan
zou het niet echt relevant geweest zijn met mijn onderwerp. Mijn stageplaats Boudewijn
Seapark heeft niet zo veel te maken met mijn onderwerp maar ik zou toch graag iets hebben
geschreven over de filtering van het dolfijnenbassin. Helaas heb ik door Covid-19 daar maar
1 dag kunnen werken en heb ik het niet kunnen vragen.

3
file:///C:/Users/willi/Downloads/Boeuf-PayanCBP2001.pdf

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
Ik had ook soms stukken informatie die ik interessant vond maar niet goed wist waar ik ze
moest zetten of dat ik niet goed wist welke tussentitel het beste paste zodat het het hele
stukje tekst omvat.

Het interessantste stuk en het stuk dat ik het leukste vond om te schrijven was het stuk over
hoe en waarom vissen van kleur veranderen. Ik heb in dat stuk het meest bijgeleerd over de
vissen zelf en had nooit gedacht ze via pigmenttransport de kleur kunnen aanpassen. Een
ander deel waar ik ook veel heb bijgeleerd is het deel van brown blood disease door nitriet
en de staart die krult door nitraat.

Met al deze extra informatie kan ik nu makkelijker en sneller vissen diagnosticeren en weet
ik direct wat ik moet doen als ik thuis bv. een nitrietpiek heb.

Bijlagen

Bijlage 1: curriculum vitae

CV

WILLIAM Ledegemstraat 95 8560 Moorsele

STAELENS 0498 44 99 67 I William.Staelens@gmail.com

_____________________________________________
°19 november 2003

Studies:

2015-2017: 1ste graad Moderne wetenschappen (ASO) Guldensporencollege Kortrijk

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
2017-2018 : 2de graad Plant, dier en milieutechnieken (TSO) Provinciaal Technisch Instituut
Kortrijk

2019 – 2021: 3de graad plant-technische wetenschappen en dier-en-landbouw technische

wetenschappen (TSO), Provinciaal Technisch Instituut Kortrijk

Werkervaring:

Vakkenvuller Floralux (Juni 2020)

Taalvaardigheid:

Nederlands -> Uitstekend

Engels -> Goed

Frans -> Basis

Computerkennis

Word

Powerpoint

Hobby’s:

Aquaria

Planten

Tuinieren

Interesses

Planten

Vissen

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
Dieren in het algemeen

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
Bijlage 2: lijst van afbeeldingen

Figuur 1 Tropheus moorri ilangi..................................................................................................4

Figuur 2 Wildvang discus............................................................................................................7

Figuur 3 Osmoseapparaat...........................................................................................................9

Figuur 4 In en uitademen vissen...............................................................................................11

Figuur 5 Betta splendens..........................................................................................................12

Figuur 6 Levensstijl longvis Figuur 7 Longvis........................................................13

Figuur 8 Bubbels in staartvin....................................................................................................15

Figuur 9 Stikstofcyclus Figuur 10 Astronotus ocellatus.....................16

Figuur 11 Filtering op school.....................................................................................................19

Figuur 12 TAN en temperatuur.................................................................................................21

Figuur 13 Rode kieuwen...........................................................................................................22

Figuur 14 Bruin bloed...............................................................................................................23

Figuur 15 Staart krult op door nitraat.......................................................................................24

Figuur 16 Vissterfte door eutrofie............................................................................................25

Figuur 17 Druppeltest...............................................................................................................27

Figuur 18 Stress-strepen B. splendens Figuur 16 kweek-strepen in B. splendens.....32

Figuur 19 Pigmenttransport......................................................................................................32

Figuur 20 Macrofoto neontetra................................................................................................33

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
Figuur 21 Leukofoor bij een octopus........................................................................................34

Bronvermelding

Bronnen

Internetbronnen

 Mallya, Y. (2007) THE EFFECTS OF DISSOLVED OXYGEN ON FISH GROWTH IN AQUACULTURE.

[19.12.2020, THE EFFECTS OF DISSOLVED OXYGEN ON FISH GROWTH IN
AQUACULTURE: https://www.grocentre.is/static/gro/publication/58/document/yovita07prf.
pdf] 

 Stikstof in het aquarium. [30.12.2020, https://www.aquainfo.n:

https://www.aquainfo.nl/stikstof-in-het-aquarium/#:~:text=Vaak%20kunnen%20we
%20lezen%20dat,NH4%2B)%20dat%20wel%20heeft]

 Osmotic shock. (19.10.2020) [29.11.2020,

https://en.wikipedia.org/: https://en.wikipedia.org/wiki/Osmotic_shock]  

 Sterling, I. (16.11.2020) Beginners guide to aquarium carbonate hardness (KH). [29.11.2020,

https://fishlab.com/: https://fishlab.com/aquarium-kh/] 
 
 Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2012, July 20). Nitrifying bacterium. Encyclopedia
Britannica.  https://www.britannica.com/science/nitrifying-bacterium  (30-12-2020) 

 Chappell, J. (2008) Nitrite Poisoning or "Brown

Blood"  DiseaseA  Preventable  Problem . [31.12.2020,
http://agrilife.org/: http://agrilife.org/fisheries2/files/2013/09/Nitrite-Poisoning-or-Brown-
Blood-Disease-A-Preventable-Problem.pdf] 

 Methemoglobine. (8.09.2017) [31.12.2020,

https://nl.wikipedia.org/: https://nl.wikipedia.org/wiki/Methemoglobine] 

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
  Methemoglobin. (1.1.2021) [31.12.2020,
https://en.wikipedia.org/: https://en.wikipedia.org/wiki/Methemoglobin] 

 , M. (21.1.2020) Nitrate Poisoning in Aquarium Fish: Causes and Cures. [1.01.2021,

https://aquanswers.com/: https://aquanswers.com/nitrate-poisoning-fish-aquarium/]  

 https://en.wikipedia.org/. (25.02.2021) [3.01.2021, Nitrifying

bacteria: https://en.wikipedia.org/wiki/Nitrifying_bacteria#:~:text=Oxidation%20of
%20ammonia%20to%20nitrate,-Nitrification%20in%20nature&text=The%20first%20reaction
%20is%20oxidation,by%20the%20%22Nitrobacter%22%20genus]  

 Freshwater Aquarium Water Quality: The Nitrogen Cycle & Optimal Water Chemistry.
[3.01.2021, https://www.aqueon.com/: https://www.aqueon.com/articles/freshwater-
aquarium-water-quality]  

 Gallant, M. Nitrates and Their Effect on Water Quality – A Quick Study. [3.1.2020,
http://wheatleyriver.ca/: http://wheatleyriver.ca/media/nitrates-and-their-effect-on-water-
quality-a-quick-study/#:~:text=Unlike%20temperature%20and%20dissolved
%20oxygen,insects%20or%20fish%20to%20survive]  

 Kennedy, J. (07.08.2019) How Do Sharks Sleep. [17.02.2021,

https://www.thoughtco.com/: https://www.thoughtco.com/do-sharks-sleep-2291555]  

 How Fish Breathe: Ram Ventilation, Buccal Pumping. [17.02.2021,

https://poseidonsweb.com/: https://poseidonsweb.com/how-fish-breathe-ram-ventilation-
buccal-pumping/] 

 Steffensen, J. (01.1985) The transition between branchial pumping and ram ventilation in

fishes:  Energetic  consequences and dependence on water oxygen tension. [17.02.2021,
https://www.researchgate.net/: https://www.researchgate.net/publication/235769842_The
_transition_between_branchial_pumping_and_ram_ventilation_in_fishes_Energetic_conseq
uences_and_dependence_on_water_oxygen_tension]  

 Uzoka, C. & Anyanwu, C. & Uche, C. & Colman, I. & Uzoma, A. (08.2015) Effect of pH on the
growth performance and survival rate of  Clarias  gariepinus  fry. [18.02.2021,
https://www.researchgate.net/: https://www.researchgate.net/publication/306241122_Effe
ct_of_pH_on_the_growth_performance_and_survival_rate_of_Clarias_gariepinus_fry]  

 Zeil, J. (6.7.2012) A Fluorescent Chromatophore Changes the Level of Fluorescence in a Reef

Fish. [19.02.2021,
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3368913/]  

 Wingerter, K. (2015) The Physiology of Coloration in Fishes. [19.02.2021,

https://reefs.com/: https://reefs.com/magazine/the-physiology-of-coloration-in-fishes/]  

 Parker, G. (1940). The Chromatophore System in the Catfish

Ameiurus. Biological  Bulletin, 79(2), 237-251. doi:10.2307/1537819 (19-02-2021) 

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
  Parker, G. PIGMENTATIE BIJ PLATVISSEN. [19.02.2021,
https://libstore.ugent.be/: https://libstore.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/481/280/RUG01-
002481280_2018_0001_AC.pdf]  

 Young, R. & Vecchione, M. Leucophores. [19.02.2021,

http://tolweb.org/: http://tolweb.org/notes/?note_id=2646]  

  Boeuf, G., & Payan, P. (2001). How should salinity influence fish growth?. Comparative
biochemistry and physiology. Toxicology &  pharmacology :  CBP, 130(4), 411–
423. https://doi.org/10.1016/s1532-0456(01)00268-x (20-02-2021)  

 Boeuf, G. & Payan, P. (1.12.2001) How should salinity influence fish  growth?. [20.02.2021,

https://www.sciencedirect.com/: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S15
3204560100268X]  

 Ranåker, Lynn & Jönsson, Mikael & Nilsson, Anders & Brönmark, Christer. (2012). Effects of
brown and turbid water on piscivore-prey fish interactions along a visibility
gradient. Freshwater Biology. 57. 1761-1768. 10.1111/j.1365-2427.2012.02836.x.   (20-02-
2021) 

 pH in Fish Farming. (2020) [17.04.2021, https://www.yokogawa.com/:

https://www.yokogawa.com/library/resources/application-notes/ph-in-fish-
farming/#:~:text=Young%20fish%20and%20immature%20stages,fish%20by%20denaturing
%20cellular%20membranes.&text=These%20metals%20can%20affect%20a,ability%20to
%20take%20water%20in.]

Afbeeldingen

 https://www.aquainfo.nl/tropheus-houden/

 http://discusfishaquarium.com/wild-discus-fish/

 https://www.osmoseexpert.be/omgekeerde-osmose-systeem-lcd?
dfw_tracker=21660-
1203&gclid=CjwKCAjwqIiFBhAHEiwANg9szgruSc0G7jfTYsgIPDaaqlBMtkzw7bOTXSqpP
_goej5WWNr7ZYDyyxoC9NoQAvD_BwE

 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Breathing_in_fish.jpg

 https://zenaquaria.com/female-vs-male-betta-fish/
 https://tipsmake.com/strangely-fish-can-live-on-land-for-five-years-without-dying
 https://nl.wikipedia.org/wiki/Lepidosiren_paradoxa

 https://link.springer.com/article/10.1007/s10750-020-04439-z

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n
  https://www.myaquariumclub.com/red-gills-losing-color-squared-off-stomach-
384605.html

 https://www.aquaculturepro.com/aquaculture-articles/water-quality/brown-blood-
disease
 http://www.vetbook.org/wiki/fish/index.php/Nitrate_poisoning
 https://norwegianscitechnews.com/2018/08/clothing-furniture-play-a-role-in-ocean-
and-freshwater-pollution/
 https://www.aquariumfishindia.com/product/tiger-red-oscar/
 https://nippyfish.net/2011/03/02/breeding-or-fear-stripes/
 https://www.pinterest.com/pin/285063851385092306/
 http://www.brainkart.com/article/Epidermis---Integumentary-skeleton-of-
Fishes_22035/
 https://www.wikiwand.com/en/Chromatophore
 http://tolweb.org/notes/?note_id=2646
 Macrofoto neon tetra bron onbekend
 file:///C:/Users/willi/Downloads/Boeuf-PayanCBP2001.pdf
 https://thewittyfish.com/
 https://www.fishlore.com/aquarium-water-test-kit.htm

E ff e c t v a n w a t e r w a a r d e n o p v i s s e n