Homojen ve De¼ gişkenlerine Ayr¬labilir Hale

I·ndirgenebilir Diferansiyel Denklemler

f , I aral¬g¼¬nda sürekli bir fonksiyon ve i ; i ; i (i = 1; 2:) sabitler olmak
üzere
1x + 1y + 1
y0 = f (1)
2x + 2y + 2

denklemini ele alal¬m. 1 6= 0 veya 2 6= 0 ise bu denklem homojen de¼ gildir.

Buna ra¼ gmen denklemde baz¬de¼ gişken de¼
giştirmeler yap¬larak denklemin yap¬s¬
de¼gişkenlerine ayr¬labilir ya da homojen denkleme indirgenebilir. Bunun için
aşa¼
g¬daki iki durum incelenir.

1 2
1.durum: = 1 2 1 2 = 0 ise yani 1
2
= 1
= (sabit)
2
1 2
ise 2x + 2y = u (veya 1x + 1y = u) dönüşümü yap¬l¬rsa

0 u0 2
2 + 2y = u0 ) y 0 =
2

olaca¼
g¬ndan
u0 2 u+ 1
= f
2 u+ 2
u+ 1
u0 = 2f + 2
u+ 2

denklemi elde edilir ki bu denklem de¼ gişkenlerine ayr¬labilir diferansiyel den-

klemi elde edilir. Bu denklemin genel çözümü bulunduktan sonra u = 2 x+ 2 y
dönüşümü tekrar yerine yaz¬l¬rsa (1) denkleminin genel çözümü bulunur.

2x + y 1
Örnek 1: y 0 = diferansiyel denkleminin genel çözümünü bu-
4x + 2y 3
lunuz.

2 1
Çözüm : = 4 4 = 0 veya
4 2
1x + 1y + 1 2x + y 1
= ; 1 = 2; 1 = 1; 1 = 1; 2 = 4;
2x + 2y + 2 4x + 2y 3
2 = 2; 2 = 3:

1 1 1
= = oldu¼
gundan 2x + y = u dersek 4x + 2y = 2 (2x + y) = 2u olur.
2 2 2
Di¼
ger yandan

2x + y = u =) 2 + y 0 = u0
=) y 0 = u0 2

20
oldu¼
gundan denklemde bunu yerine yazarsak
2x + y 1
y0 =
4x + 2y 3
u 1
=) u0 2=
2u 3
u 1
=) u0 = +2
2u 3
5u 7
=) u0 =
2u 3
elde edilir. Son denklem de¼
gişkenlerine ayr¬labilen dif denklemdir. Bu denklemin
genel çözümü
Z Z
2u 3
du = dx
5u 7
Z
2u 3
du = x + c
5u 7
Z Z 1
2 5
du du = x + c
5 5u 7
2 1
u ln j5u 7j = x + c
5 25
şeklinde bulunur. Son olarak u = 2x + y yerine yaz¬ld¬g¼¬nda
2 1
(2x + y) ln j10x + 5y 7j = x + c
5 25
verilen denklemin genel çözümü elde edilir.
3x 3y
Örnek 2 : y 0 = diferansiyel denkleminin genel çözümünü bu-
2x 2y 1
lunuz.

3 3
Çözüm : = 6 + 6 = 0 veya
2 2
1x + 1y + 1 3x 3y
= ; 1 = 3; 1 = 3; 1 = 0; 2 = 2;
2 x + 2 y + 2 2x 2y 1
2 = 2; 2 = 1:

1 1 3
= = oldu¼
gundan 2x 2y = u dersek 3x 3y = 32 u olur. Di¼
ger
2 2 2
yandan

2x 2y = u =) 2 2y 0 = u0
2 u0
=) y 0 =
2

21
oldu¼
gundan denklemde bunu yerine yazarsak
3x 3y
y0 =
2x 2y 1
2 u0 3u
=) =
2 2u 2
0 3u
=) 2 u =
u 1
0 3u
=) u =2
u 1
2u 2 3u
=) u0 =
u 1
elde edilir. Son denklem de¼
gişkenlerine ayr¬labilen dif denklemdir. Bu denklemin
genel çözümü
Z Z
u 1
du = dx
u+2
u 3 ln ju + 2j = x+c

şeklinde bulunur. Son olarak u = 2x 2y yerine yaz¬l¬r ve gerekli düzenlemeler

yap¬ld¬g¼unda
3x 2y 3 ln j2x 2y + 2j = c
denklemin genel çözümü elde edilir.

1 2
2.durum: = 1 2 1 2 6= 0 ise h ve k say¬lar¬
1 2
8
< 1h + 1k + 1 =0
:
2h + 2k + 2 =0
denklem sisteminin çözümleri olmak üzere

x = x1 + h
y = y1 + k

de¼
gişken de¼
giştirmeleri yap¬larak (1) denklemi
dy1 1 (x1 + h) + 1 (y1 + k) + 1
= f
dx1 2 (x1 + h) + 2 (y1 + k) + 2
1 x1 + 1 y1 + 1 h + 1 k + 1
= f
2 x1 + 2 y1 + 2 h + 2 k + 2
1 x1 + 1 y1
= f
2 x1 + 2 y1

şekline dönüşür. Bu denklem homojen diferansiyel denklemdir. Bu denklemde

y1 = ux1 dönüşümü yap¬larak denklemin genel çözümü bulunur. Bulunan

22
genel çözümde yap¬lan dönüşümler tekrar yerlerine yaz¬l¬rsa (1) denklemin genel
çözümü bulunmuş olunur.

x+y 2
Örnek 3 : y 0 = diferansiyel denkleminin genel çözümünü bu-
x y
lunuz.

1 1
Çözüm : = 1 1= 2 6= 0 oldu¼
gundan h ve k say¬lar¬
1 1
8
< h+k 2=0
:
h k=0
denklem sisteminin çözümleridir. Bu sistemi çözdü¼
gümüzde h = 1; k = 1
bulunur.

x = x1 + 1
y = y1 + 1

de¼
gişken de¼
giştirmeleri yap¬larak verilen denklemde yerine yazal¬m
dy1 x1 + 1 + y1 + 1 2 x1 + y1
= =
dx1 x1 + 1 y1 1 x1 y1

y1 y1
x1 1 + 1+
x1 x1 y1
= = y1 = '
y1 1 x1
x1 1 x1
x1

oldu¼
gundan homojen diferansiyel denklemdir. O halde y1 = ux1 dönüşümü
dy1 du
yap¬l¬rsa = u + x1 ifadeleri son denklemde yerine yazd¬g¼¬m¬zda
dx1 dx1
du 1+u
u + x1 =
dx1 1 u
elde edilir. Buradan
du 1+u
x1 = u
dx1 1 u

du 1 + u u + u2
x1 =
dx1 1 u
du 1 + u2
x1 =
dx1 1 u
1 u 1
du = dx1
1 + u2 x1

23
yaz¬labilir. De¼
gişkenlerine ayr¬lm¬ş diferansiyel denklem elde edilir. Son den-
klemin integrallenmesiyle
Z Z
1 u 1
du = dx1
1 + u2 x1

Z Z Z
1 u 1
2
du 2
du = dx1
1+u 1+u x1
ikinci integralde 1 + u2 = t; 2udu = dt de¼
gişken de¼
giştirmesi yap¬ld¬g¼¬nda
1
arctan u ln 1 + u2 = ln jx1 j + c
2
y1
bulunur. u = in yerine yaz¬lmas¬yla
x1
2
y1 1 y1
arctan ln 1 + = ln jx1 j + c
x1 2 x1
elde edilir. Son denklemde
x = x1 + 1
y = y1 + 1
yaz¬ld¬g¼¬nda
2
y 1 1 y 1
arctan ln 1 + = ln jx 1j + c
x 1 2 x 1
genel çözümü elde edilir.
2x y
Örnek 4 : y 0 = diferansiyel denkleminin genel çözümünü bu-
x + 3y 3
lunuz.
2 1
Çözüm : = 6 + 1 = 7 6= 0 oldu¼
gundan h ve k say¬lar¬
1 3
2h k = 0
h + 3k 3 = 0
sistemden h = 37 ; k = 6
7 elde edilir.
3
x = x1 +
7
6
y = y1 +
7
de¼
gişken de¼
giştirmeleri yap¬larak verilen diferansiyel denklem
dy1 2x1 y1
=
dx1 x1 + 3y1
şekline dönüşür. Bu denklem homojen diferansiyel denklemdir.

24
 ALIŞTIRMALAR

Aşa¼
g¬daki diferansiyel denklemlerin çözümlerini bulunuz.
(2x + y)dy (2y + 4x 1)dx = 0
1)
y(0) = 0

2) (y 2x) dy (2y x 3)dx = 0

3) (x y 1)dx + (2x 2y + 1)dy = 0

4) (y x) dy + (x + y 2)dx = 0

5) (x + y 2) dy + (2x + y 3)dx = 0

25