2.4.

3 Ters Trigonometrik Fonksiyonlar

Önceki kesimde belirtilen bütün trigonometrik fonksiyonlar peryodik olduklar¬n-
dan görüntü kümesindeki her de¼ geri sonsuz noktada al¬rlar. Böylece trigonometrik
fonksiyonlar birebir de¼gildirler ve dolay¬s¬yla ters fonksiyona sahip olmazlar. An-
cak trigonometrik fonksiyonlar birebir olacak şekilde belli bir aral¬g¼a k¬s¬tlan¬rsa
ters fonksyonlar¬ndan bahsedilebilir. Önce sinüs fonksiyonu ile başlayal¬m.
f (x) = sin x fonksiyonu [ 2 ; 2 ] aral¬g¼¬na k¬s¬tlan¬r ve de¼ger kümesi olarak
[ 1; 1] al¬n¬rsa bu fonksiyon birebir ve örten olur. Bu fonksiyonun tersine
arksinüs fonksiyonu denir ve arcsin veya sin 1 ile gösterilir. f ve f 1 fonksiyon-
lar¬n¬n gra…kleri y = x do¼ grusuna göre simetrik oldu¼ gundan bu ters fonksiyonun
gra…¼gide çizilebilir. Ters foksiyonun tan¬m kümesi [ 1; 1] aral¬g¼¬ ve görüntü
kümesi ise [ 2 ; 2 ] aral¬g¼¬d¬r.

y 1 y
2

-2 2 -2 2
-1
x x
-2
1 1
f (x) = sin x, 2 x 2 f (x) = sin (x), 1 x 1

Bu aç¬klamalara göre y = arcsin x ifadesinde x 2 [ 1; 1] ve y 2 [ 2; 2] ol-

mal¬d¬r.
1
Örnek 41 arcsin 12 ve sin ( p1 )
2
ifadelerini hesaplay¬n¬z.

Örnek 42 cos(arcsin x) ifadesini sadeleştiriniz.

f (x) = cos x fonksiyonu [0; ] aral¬g¼¬na k¬s¬tlan¬r ve de¼ ger kümesi olarak
[ 1; 1] al¬n¬rsa bu fonksiyon birebir ve örten olur. Bu fonksiyonun tersine arkkos-
inüs fonksiyonu denir ve arccos veya cos 1 ile gösterilir. Ters foksiyonun tan¬m
kümesi [ 1; 1] aral¬g¼¬ve görüntü kümesi ise [0; ] aral¬g¼¬d¬r.

y 1
y

-2 2 4
-1
x -2 2
x
1 1
f (x) = cos x, 0 x f (x) = cos (x), 1 x 1

Bu aç¬klamalara göre y = arccos x ifadesinde x 2 [ 1; 1] ve y 2 [0; ] olmal¬d¬r.

p
1 3
Örnek 43 arccos 1 ve cos ( 2 ) ifadelerini hesaplay¬n¬z.

17
 p
Örnek 44 arccos x+arccos t = arccos(xt (1 x2 )(1 t2 )) eşitli¼ginin do¼gru-
lu¼gunu gösteriniz.
f (x) = tan x fonksiyonu ( 2 ; 2 ) aral¬g¼¬na k¬s¬tlan¬rsa bu fonksiyon birebir
ve örten olur. Bu fonksiyonun tersine arktanjant fonksiyonu denir ve arctan
veya tan 1 ile gösterilir. Ters foksiyonun tan¬m kümesi R ve görüntü kümesi ise
( 2 ; 2 ) aral¬g¼¬d¬r.

y 1
y

-2 2 4
-1
x -2 2
x
1 1
f (x) = tan x, 2 <x< 2 f (x) = tan (x), x 2 R
Bu aç¬klamalara göre y = arctan x ifadesinde x 2 R ve y 2 ( 2; 2) olmal¬d¬r.
p
Örnek 45 arctan( 3) ve tan 1 1 ifadelerini hesaplay¬n¬z.
Örnek 46 sec2 (arctan x) ifadesini sadeleştiriniz.
p
1 1 x2 p x
Örnek 47 tan(cos x) = x ve sin(arctan x) = 1+x2
eşitliklerinin do¼gru-
lu¼gunu gösteriniz.
f (x) = cot x fonksiyonu (0; ) aral¬g¼¬na k¬s¬tlan¬rsa bu fonksiyon birebir ve
örten olur. Bu fonksiyonun tersine arkkotanjant fonksiyonu denir ve arccot veya
cot 1 ile gösterilir. Ters foksiyonun tan¬m kümesi R ve görüntü kümesi ise (0; )
aral¬g¼¬d¬r.

y 1
y

-2 2 4
-1
x -2 2
x
1 1
f (x) = cot x, 0 < x < f (x) = cot (x), x 2 R
Bu aç¬klamalara göre y = arccot x ifadesinde x 2 R ve y 2 (0; ) olmal¬d¬r.
p
Örnek 48 arccot 3 ve cot 1 ( p13 ) ifadelerini hesaplay¬n¬z.

Benzer düşüncelerle f (x) = sec x fonksiyonu [0; ]nf 2 g kümesine k¬s¬tlan¬r

ve de¼ger kümesi olarak ( 1; 1] [ [1; 1) al¬n¬rsa birebir örten olur. Bunun
ters fonksiyonuna arcsekant fonksiyonu denir ve arcsec veya sec 1 ile gösterilir.
Yine f (x) = csc x fonksiyonu [ 2 ; 2 ]nf0g kümesine k¬s¬tlan¬r ve de¼
ger kümesi
olarak ( 1; 1] [ [1; 1) al¬n¬rsa birebir örten olur. Bunun ters fonksiyonuna
arckosekant fonksiyonu denir ve arccsc veya csc 1 ile gösterilir.

18
 1 1
Örnek 49 0 < x < 1 için sin x + cos x= 2 oldu¼gunu gösteriniz.

Örnek 50 f (x) = arcsin x ve g(x) = arctan x fonksiyonlar¬n¬n tek fonksiyon

olduklar¬n¬ gösteriniz.
1 1
Örnek 51 cos ( x) = cos x oldu¼gunu gösteriniz.

Örnek 52 f (x) = arctan(sin x) fonksiyonu peryodik midir?

Örnek 53 Aşa¼g¬da verilen fonksiyonlar¬n tan¬m kümelerini bulunuz.

1. f (x) = arcsin x2
2. g(x) = arctan x x 1
p
3. h(x) = arccot x 1

Örnek 54 arcsin p229 + arcsin p529 ifadesinin de¼gerini bulunuz.

Örnek 55 tan(arcsin 41 ) ifadesinin de¼gerini hesaplay¬n¬z.

2.5 Üstel, Logaritmik ve Hiperbolik Fonksiyonlar

2.5.1 Üstel ve Logaritmik Fonksiyonlar
Matematik ve mühendislikte en s¬k kullan¬lan fonksiyon çeşitlerinden ikisi üstel
ve logaritmik fonksiyonlard¬r. Bu kesimde bu fonksiyonlar¬ tan¬tacak ve baz¬
giz. Önceki kesimlerde f (x) = x2 gibi (yani taban¬
temel özelliklerini inceleyece¼
deişken x, kuvveti sabit 2 say¬s¬olan) fonksiyonlar¬ele ald¬k. Burada ise taban¬
2 gibi sabit bir say¬ ve üssü x gibi de¼ gişken olan g(x) = 2x gibi fonksiyonlar¬
göz önüne alaca¼ g¬z. Bilindi¼
gi gibi f ye bir kuvvet fonksiyonu denir. g ye ise bir
üstel fonksiyon ad¬n¬verece¼ giz. Bu iki fonksiyon birbiri ile kar¬şt¬r¬lmamal¬d¬r.

Tan¬m 56 a pozitif say¬s¬1 den farkl¬bir say¬olmak üzere f (x) = ax biçiminde

tan¬mlanan fonksiyona bir üstel fonksiyon ad¬ verilir.
x
Örne¼ gin y = 2x , y = 3 x , y = 4 5 birer üstel fonksiyondurlar ancak y =
x
( 3) üstel foksiyon de¼ gildir.
Üstel fonksiyonlar¬n tan¬m kümesi R dir. Her x reel say¬s¬için ax > 0 ola-
ca¼
g¬ndan üstel fonksiyonlar¬n görüntü kümesi ise (0; 1) aral¬g¼¬d¬r. Dolay¬s¬yla
üstel fonksiyonlar¬n gra…¼gi daima x ekseninin üstündedir.
f (x) = ax üstel fonksiyonu verilsin. E¼ ger a > 1 ise x1 < x2 için ax1 < ax2
olaca¼g¬ndan f artan olur. E¼ ger 0 < a < 1 ise x1 < x2 için ax1 > ax2 olaca¼g¬ndan
f azalan olur. Bu fonksiyonun gra…¼ gi a n¬n durumlar¬na göre aşa¼
g¬da verilmiştir.

19
 3 3
y y
2 2

1 1

-2 -1 1 2 -2 -1 1 2
-1 x -1 x
a > 1 için y = ax 0 < a < 1 için y = ax

Bütün üstel fonksiyonlar y eksenini (0; 1) noktas¬nda keser. x ekseni ise bu

fonksiyonlar için asimptottur. Ayr¬ca üstel fonksiyonlar¬n birebir olduklar¬n¬
görmek de kolayd¬r.
a > 1 için y = ax üstel fonksiyonlar¬n¬n gra…kleri benzer şekle sahip olduklar¬
ve hatta (0; 1) noktas¬ndan geçtikleri halde aralar¬nda ince farkl¬l¬klar vard¬r. x
artarken a büyüdükçe gra…¼ gin e¼ g¬daki şekilde y = 2x , y = 3x ,
gimi de artar. Aşa¼
x x
y = 5 ve y = (1:2) fonksiyonlar¬n¬n gra…kleri s¬ras¬ile sar¬, k¬rm¬z¬, mavi ve
yeşil renklerde çizilmiştir.

3
y
2

-2 -1 1 2
-1 x

Örnek 57 y = 3 2x fonksiyonunu gra…¼gini çiziniz, tan¬m ve görüntü kümesini

bulunuz.

Örnek 58 f (x) = 2x …nksiyonu ile g(x) = x2 fonksiyonlar¬n¬n gra…klerini

ayn¬koordinar siteminde çizerek karş¬laşt¬r¬n¬z. x in büyük de¼gerleri için hangi
fonksiyon daha h¬zl¬ büyümektedir.

40
y 30
20
10

-2 0 2 4 6
x

Matematikte en s¬k duyulan irrasyonel say¬lar¬n baş¬nda = 3:14159

say¬s¬gelmektedir. Kalkülüs ve uygulamal¬matematikte ise yine bir irrasyonel

20
say¬ olan e = 2:71828 say¬s¬ say¬s¬ndan çok daha önemli bir rol oynar.
Klasik olarak e say¬s¬, x pozitif yönde s¬n¬rs¬z artarken f (x) = (1 + x1 )x fonksiy-
onunun yaklaşt¬g¼¬ say¬ olarak tan¬mlanmaktad¬r. Şimdi e say¬s¬ için farkl¬ bir
bak¬ş aç¬s¬inceleyelim. Bilindi¼gi gibi tüm üstel fonksiyonlar y eksenini (0; 1) nok-
tas¬nda kesmektedirler. Ancak y = ax üstel fonksiyonunun y eksenini kesti¼ gi bu
noktadaki te¼ getlerinin e¼
gimleri farkl¬l¬k göstermektedir. Örne¼ gin y = 2x in (0; 1)
noktas¬ndaki te¼ getinin e¼gimi m 0:7 ve y = 3x in (0; 1) noktas¬ndaki te¼ getinin
e¼gimi ise m 1:1 dir. Kalkülüsteki pek çok formülün y = ax in (0; 1) nok-
tas¬ndaki te¼getinin e¼giminin tam 1 olacak şekilde seçildi¼ ginde çok basit olaca¼ g¬
görülmektedir. Bu özelli¼ ge uygun bir say¬vard¬r ve bu e har… ile gösterilmekte-
dir. Buradan e say¬s¬n¬n 2 ile 3 aras¬nda oldu¼ gu anlaş¬lmaktad¬r. Bu say¬n¬n ilk
beş basama¼ g¬yukar¬da verilmiştir.
e taban¬nda verilen üstel fonksiyona do¼ gal üstel fonksiyon denilmektedir.
f (x) = ex do¼ gal üstel fonksiyonu bazen f (x) = exp(x) biçiminde de göster-
ilmektedir.

Örnek 59 f (x) = ex in gra…¼ginden yararlanarak g(x) = 21 e x 1; h(x) = 3 ex

fonksiyonlar¬n¬n gra…klerini çiziniz, tan¬m ve görüntü kümelerini bulunuz.

Tan¬m 60 f : R ! (0; 1) f (x) = ax üstel fonksüyonunun birebir ve örten

oldu¼gu bilinmektedir. Burada a > 0 ve a 6= 1 olmas¬ gerekti¼gine dikkat edilme-
lidir. Bu fonksiyon birebir ve örten oldu¼gundan f 1 : (0; 1) ! R tersi vard¬r.
Bu ters fonsiyona a taban¬na göre logaritma fonksiyonu ad¬ verilir ve loga ile
gösterilir. Buna göre loga x ifadesini tan¬ml¬ olmas¬ için a > 0, a 6= 1 ve x > 0
olmas¬ gerekir.

Ters fonksiyon için

1
y=f (x) , x = f (y)
denkli¼
gini kullan¬rsak
y = loga x , x = ay (5)
denkli¼gini elde ederiz. Örne¼ gin log2 32 = y , 32 = 2y ifadesinden y = 5
bulunur. Yani log2 32 = 5 olur. Bu düşünce ile baz¬say¬lar¬n logaritmas¬hesa-
planabilir.
f ve f 1 fonksiyonlar¬ ile ilgili f 1 (f (x)) = x (burada x tan¬m kümesine
ait) ve f (f 1 (x)) = x (burada x görüntü kümesine ait) eşitlikleri göz önüne
al¬nd¬g¼¬nda
loga (ax ) = x; x 2 R ve aloga x = x, x > 0
eşitliklerinin varl¬g¼¬elde edilebilir.
f ve f 1 fonksiyonlar¬n¬n gra…kleri y = x do¼ grusuna göre simetrik olduk-
lar¬ndan y = loga x fonksiyonunun gra…¼ gi a n¬n durumlar¬na göre kolayca çizilebilir.
Tüm logaritma fonksiyonlar¬n¬n gra…klerinin (1; 0) noktas¬ndan geçti¼ gine dikkat

21
ediniz.

y y 4
2

-2 2 4
x -2 2 4
-2 -2
x
a > 1 için y = loga x 0 < a < 1 için y = loga x

Üstel fonksiyonun ilgili özellikleri ve (5) denkli¼ gi kullan¬larak logaritma fonksiy-

onu ile ilgili aşa¼
g¬daki özellikleri elde edebiliriz.

1. loga a = 1
2. loga 1 = 0
3. loga (xy) = loga x + loga y

4. loga ( xy ) = loga x loga y

5. loga (xr ) = r loga x (r 2 R)

Örnek 61 log2 80 log2 5 ifadesinin de¼gerini bulunuz.

Üstel fonksiyonda oldu¼ gu gibi e say¬s¬taban¬nda verilen logaritma fonksiyonu

ayr¬ bir öneme sahiptir. e taban¬na göre verilen logaritma fonksiyonuna do¼ gal
logaritma denir ve özel bir gösterimi vard¬r. loge x = ln x ile gösterilir. Buradan

y = ln x , x = ey

denkli¼
ginin varl¬g¼¬ile özel olarak ln e = 1 oldu¼
gu görülmektedir. 10 taban¬nda
yaz¬lan logaritma için k¬casa log10 yerine sadece log yaz¬lacakt¬r.

Örnek 62 e5 3x
= 10 denklemini çözünüz.

Örnek 63 y = ln x fonksiyonunun gra…¼ginden yararlanarak y = ln jxj, y =

ln( x1 ), y = ln(x 2) 1 fonksiyonlar¬n¬n gra…klerini çiziniz.
logc b ln b
Örnek 64 loga b = log eşitli¼ginin varl¬¼g¬n¬ gösteriniz. Buradan loga b =
ca ln a
eşitli¼gi yaz¬labilir mi?

Örnek 65 Aşa¼g¬da verilen fonksiyonlar¬n tan¬m kümelerini bulunuz.

1. f (x) = ln(x2 9)
2. f (x) = ln(x2 2x)

22
 p p
3. f (x) = ln( x 4+ 6 x)
4. f (x) = arcsin(ln x)
5. f (x) = log(1 log(x2 5x + 16))
p
6. f (x) = ln(x 2)
p
Örnek 66 f (x) = ln(x + x2 + 1) fonksiyonunun tek fonksiyon oldu¼gunu gös-
teriniz.

Örnek 67 Aşa¼g¬daki fonksiyonlar¬n tersi için bir formül bulunuz.

1. y = ln(x + 3)
1+ex
2. y = 1 ex

Örnek 68 f (x) = ln(4 x2 ) fonksiyonunun tan¬m ve görüntü kümesini bulunuz.

Örnek 69 Aşa¼g¬daki denklem ve eşitsizliklerin çözüm kümelerini bulunuz.

1. ln(ln x) = 1
2. e2x+3 7=0
3. ln x ln(x 1) = 1

4. ln x > 1
5. e2 3x
>4

Örnek 70 f (x) = ln( 11+xx ) fonksiyonunun tan¬m kümesini bulunuz. x ve y

x+y
tan¬m kümesine ait iken f ( 1+xy ) = f (x) + f (y) eşitli¼ginin sa¼gland¬¼g¬n¬ gös-
teriniz.

2.5.2 Hiperbolik Fonksiyonlar ve Tersleri

Kalkülüs ve uygulamal¬matematikte ex ve e x fonksiyonlar¬n¬n baz¬işlemlerle
bir araya getirilmesinden oluşan fonksiyonlara çok s¬k rastlan¬lmaktad¬r. Bun-
lar¬n en önemlileri hiperbolik fonksiyonlard¬r. Temel hiperbolik fonksiyonlar
y = ex do¼gal üstel fonksiyonunun tek ve çift parçalar¬olarak tan¬mlanmaktad¬r.
Bilindi¼
gi gibi, simetrik bir küme üzerinde tan¬ml¬her f fonksiyonu için

f (x) + f ( x) f (x) f ( x)
f (x) = +
| 2
{z } | 2
{z }

Çift Parça Tek Parça

23
eşitli¼
gi yaz¬labildi¼
ginden, böyle bir fonksiyon daima biri tek biri çift olan iki
fonksiyonun toplam¬şeklinde yaz¬labilir. Buradan hareketle f (x) = ex fonksiy-
ex e x
onunun tek parças¬olan g(x) = fonksiyonuna hiperbolik sinüs fonksiy-
2
onu denir ve sinh x ile gösterilir. Yine f (x) = ex fonksiyonunun çift parças¬olan
ex + e x
h(x) = fonksiyonuna hiperbolik kosinüs fonksiyonu denir ve cosh x ile
2
gösterilir. Yani
ex e x
ex + e x
sinh x = ve cosh x = (6)
2 2
olur. Buna göre y = sinh x fonksiyonunun tan¬m ve görüntü kümeleri R dir.
y = cosh x fonksiyonunun ise tan¬m kümesi R, görüntü kümesi [1; 1) aral¬g¼¬d¬r.
(6) eşitliklerinden sinh 0 = 0 ve cosh 0 = 1 oldu¼
gu görülebilir. Bu fonksiyonlar¬n
gra…kleri aşa¼ g¬da çizilmiştir.

y 4 y 4

2 2

-4 -2 2 4 -4 -2 2 4
-2 x -2 x
-4 -4

g(x) = sinh x h(x) = cosh x

Trigonometrik fonksiyonlarda oldu¼ gu gibi sinh x ve cosh x e ba¼
gl¬olarak yeni
hiperbolik fonksiyonlar tan¬mlanm¬şt¬r. Buna göre
sinh x ex e x
tanh x = = x x
(Tan¬m kümesi R, görüntü kümesi ( 1; 1))
cosh x e +e
cosh x ex + e x
coth x = = x x
(Tan¬m kümesi Rnf0g, görüntü kümesi Rn[ 1; 1])
sinh x e e
1 2
sec hx = = x x
(Tan¬m kümesi R, görüntü kümesi (0; 1])
cosh x e +e
1 2
csc hx = = x x
(Tan¬m kümesi Rnf0g, görüntü kümesi Rnf0g)
sinh x e e
şeklinde tan¬mlan¬r. Hiperbolik fonksiyonlar periyodik olmamalar¬na ra¼ gmen
trigonometrik fonksiyonlarda oldu¼ gu gibi pek çok özdeşli¼
ge sahiptirler. y =
sinh x in tek fonksiyon, y = cosh x in çift fonksiyon olduklar¬n¬n göz önüne
al¬nmas¬ve yukar¬daki eşitliklerin kullan¬lmas¬yla hiperbolik fonksiyonlarla ilgili
özdeşilikleri elde edebiliriz. Örne¼
gin
2 2
ex + e x
ex e x
cosh2 x sinh2 x = =1
2 2

24
olur. Yine

cosh(x + y) = cosh x cosh y + sinh x sinh y

1 tanh2 x = sec h2 x
cosh 2x = cosh2 x + sinh2 x
sinh 2x = 2 sinh x cosh x

eşitlikleri ve daha fazlas¬elde edilebilir.

y = sinh x fonksiyonu R den R ye birebir ve örten bir fonksiyon oldu¼ gundan
ters fonksiyonu vard¬r. Bu ters fonksiyon arcsin h veya sinh 1 ile gösterilir. y =
cosh x fonksiyonu R üzerinde birebir de¼ gildir. Ancak [0; 1) aral¬g¼¬na k¬s¬tlan¬r
ve de¼ ger kümesi olarak [1; 1) al¬n¬rsa birebir örten olur. Bunun ters fonksiyonu
ise arccos h veya cosh 1 ile gösterilir. Di¼ ger hiperbolik fonksiyonlar¬nda uygun
aral¬klara k¬s¬tlanarak terslerinden bahsedilebilir.
y = sinh 1 x ve y = cosh 1 x fonksiyonlar¬n¬n gra…kleri aşa¼ g¬da verilmiştir.

y 4 y 4

2 2

-4 -2 2 4 -4 -2 2 4
-2 x -2 x
-4 -4

1 1
y = sinh x y = cosh x

Hiperbolik fonksiyonlar do¼

gal üstel fonksiyonlar cinsinden yaz¬ld¬g¼¬ndan ters
hiperbolik fonksiyonlarda do¼
gal logaritma fonksiyonu cinsinden yaz¬labilir.

f (x) = ex ! f 1
(x) = ln x
# #
x x
sinh x = e 2e ! sinh 1 x =?
y y
Örne¼ gin y = sinh 1 x ifadesi x = sinh y ye denk oldu¼gundan x = e 2e
2y y
p
veyape 2xe 1 = 0 yaz¬labilir. Buradan
p
y
e = x + x2 + 1 (ey > 0 ve
y
x x2 + 1 < 0 oldu¼gundanpe 6= x x2 + 1 oldu¼
gu göz önüne al¬nmal¬d¬r.)
bulunur. Böylece y = ln(x + x2 + 1) elde edilir. Yani
p
sinh 1 x = ln(x + x2 + 1), x 2 R

olur. Benzer düşünce ile

p
1
cosh x = ln(x + x2 1), x 1

oldu¼
gu gösterilebilir.

25