René Guénon

Kriza e botës moderne

PARATHËNIE

Gjatë kohës kur shkruam, këtu e disa vite të shkuara, Orient et Occident (Lindja dhe
Perëndimi)1, ushqenim jo pak bindjen se patëm parashtruar që të gjitha pikat e
nevojshme në lidhje me çështjet që formonin objektin e atij libri, të paktën për kohën
kur u shkrua. Që prej asaj kohe kanë zënë vend jo pak ngjarje, duke ndjekur
shpeshherë një rrjedhë marramendëse, një ritëm gjithnjë dhe në rritje, një pjesë e të
cilave, pavarësisht se nuk na shtynë që të zmbrapseshim qoftë edhe një fjalë të vetme
nga gjithë sa ishim shprehur aso kohe, na krijuan, gjithsesi, mundësinë për të
ndërmarrë një gjerdan saktësimesh plotësuese, duke i hyrë kësisoj trajtimit të disa
pikëpamjeve dhe këndvështrimeve rreth të cilave nuk e patëm gjykuar si të udhës që të
ndaleshim kohë më parë. Këto saktësime shfaqen krejt të domosdoshme më tepër se
kurrë sot, teksa po vërejmë që të nxjerrë krye sërishmi, madje, në një formë mjaft
agresive, pikërisht ai gjerdan pasaktësish dhe paqartësish që kishim rrahur që të
davarisnim; sidoqoftë, duke shmangur me kujdes rravgimin nëpër polemika boshe, e
gjykuam si të udhës që t’i vendosnim edhe një herë pikat mbi “i”, sipas perspektivës
së duhur. Sakaq, ekziston një gjerdan pikëpamjesh dhe idesh, madje, krejt elementare,
që tingëllojnë aq të huaja për pjesën dërrmuese të bashkëkohësve tanë, sa për t’ua
bërë sa më të qarta dhe më të kuptueshme, nuk duhet të lëmë rast pa iu rikthyer, duke
rrahur që t’i parashtrojmë nga pamësitë e ndryshme që shpërfaqin, pa anashkaluar
më pas shpjegimin në një mënyrë sa më të plotë dhe gjithëpërfshirëse, natyrisht për aq
sa na lejojnë rrethanat dhe mundësitë, edhe të gjithë sa i linte shteg lindjes së jo pak
vështirësive që nuk ishte gjithnjë e mundur që të qokeshin kohë më parë.
Sakaq, vetë titulli i këtij libri ka nevojë për një varg dritëhedhjesh paraprake, me
qëllim që të jetë e qartë për këdo se çfarë rrahim që të kumtojmë përmes tij, duke i
mbyllur shtegun kësisoj çdo paqartësie apo keqkuptimi të mundshëm.
Ekzistenca e një krize të botës moderne, duke e përftuar fjalën “krizë” në kuptimin e
vet më të përgjithshëm, përbën një realitet për të cilin pothuajse askush nuk dyshon
më; madje, në lidhje me këtë çështje, mund të themi se është krijuar një lëvizje mjaft e
1
Lindja dhe Perëndimi u botua më 1924, ndërsa Kriza e botës moderne u botua për herë të parë më
1927 (shën. i përkth. - Sh. D).
ndjeshme dhe sensibilizuese, nëse e krahasojmë me periudhën që sapo lamë pas
krahëve: për vetë fuqinë dhe forcën vepruese që shfaqën një varg ngjarjesh, një mori
përçartjesh nisën të davariteshin paq; personalisht, nuk na mbetet tjetër veçse të
gëzohemi, dhe kjo për një arsye më se të thjeshtë: pavarësisht gjithçkaje, në këtë
qëndrim të ri, në këtë ndryshim të drejtimit të lëvizjes, vërehet një shenjë mjaft
pozitive, ajo e mundësisë së një ndreqjeje dhe e një drejtimi të ri të mendësisë
bashkëkohore, një dëftues që shfaqet si një dritë ende e flashkët në mes të gjithë atij
mishmashi dhe tollovie që mbizotëron në kohët tona. Falë pikërisht këtij ndryshimi,
besimi i verbër në një “përparim” të papërcaktuar, që përpara disa kohësh mbrohej
si një lloj dogme e paprekshme dhe larg çdo diskutimi, sot ka nisur që të shfaqet i
papranueshëm në sytë e opinionit të gjerë; ndërkaq, ka njerëz që parashikojnë pak a
shumë vagëllimtazi, pak a shumë në mënyrë të turbullt, se qytetërimi perëndimor, nëse
vijon të zhvillohet gjithnjë dhe më tepër sipas kësaj kahjeje, mund të arrijë një ditë të
bukur pikën e vdekjes, madje, mund të përfundojë edhe tërësisht i shkërmoqur nga
shtjellat e ndonjë përmbysjeje të fundbotshme. Sidoqoftë, pjesa dërrmuese e këtyre
parashikuesve nuk arrijnë që të vërejnë se ku qëndron thelbi i këtij rreziku; madje,
tmerritjet psikopatologjike imagjinare apo foshnjarake që shprehin në jo pak raste, na
dëshmojnë mjaft qartazi për praninë e jo pak gabimeve që shtresohen brenda
mendësisë që syresh shfaqin; pavarësisht nga kjo, i rëndësishëm në këtë rast është
fakti, se ka njerëz që janë bërë tashmë të vetëdijshëm për praninë e një rreziku
(pavarësisht se më tepër e parandiejnë sesa e kuptojnë në thelbin dhe natyrën e tij),
madje, arrijnë deri aty sa të pranojnë se ky qytetërim që ka magjepsur modernët nuk
zë aspak një vend të privilegjuar në historinë e botës, që do të thotë shprehimisht, më
së pari dhe mbi të gjitha, se mund të ketë të njëjtin fat me qytetërimet simotra, të
shugatura në epoka pak a shumë të largëta, disa prej të cilave, madje, nuk na kanë
lënë përpos se një grusht gjurmësh të zbehta, ca dromca rrënojash që mezi dallohen
apo njihen si të këtilla.
Kur shprehemi se bota moderne është vënë teposhtë nga një krizë, ajo çka rrahim që
të shprehim në këtë rast është fakti se kjo botë ka arritur në një pikë kritike, apo, e
shprehur me fjalë të tjera, se brenda një kohe të shkurtër, me hir a me pahir, në
mënyrë pak a shumë të rrufeshme, me apo pa praninë e një përmbysjeje të
fundbotshme, do t’i duhet që t’i mbijetojë gjendjes që do të vijojë nga ndryshimi i
drejtimit të lëvizjes. Veshja e termit “krizë” me një kuptim të këtillë është plotësisht i
përligjshëm dhe përkon pjesërisht me atë çka mendojmë edhe ne: pjesërisht, thamë,
dhe kjo për vetë faktin se, duke u kapur pas një këndvështrimi më të përgjithshëm, ne
jemi të mendimit, se e tërë epoka moderne, e vështruar në tërësinë e vet, paraqet për
botën një periudhë krize. Nga ana tjetër, dita më ditë duket se po i afrohemi pikës së
shuarjes, çka nxjerr në pah më tepër se në çdo periudhë tjetër natyrën e panatyrshme
të rrjedhës së gjërave sipas një tollovie që ka shekuj që po zgjat, ndërkohë që pasojat
e saj nuk janë shfaqur asnjëherë më të qarta dhe më të prekshme sesa në kohët tona.
Kjo, madje, është edhe arsyeja se përse ngjarjet e sotme rrjedhin me një shpejtësi
marramendëse dhe gjithnjë dhe në rritje. Kjo gjendje mund të vazhdojë sipas kësaj
rrjedhe edhe për disa kohë, afërmendsh, porse kjo nuk do të thotë aspak se mund të
vijojë për një kohë të pacaktuar dhe pafundësisht. Ndonëse nuk jemi në gjendje që të
paracaktojmë një afat të saktë, sërishmi mund të hamendësojmë se një rrjedhë e
gjërave sipas kësaj tollovie nuk ka për të zgjatur edhe për shumë kohë.
Sakaq, termi “krizë” mbart në vetvete edhe një varg kuptimesh të tjera, një pjesë e të
cilave e bëjnë akoma edhe më të prekshme të gjithë sa po rrahim që të shprehim. Në
fakt, etimologjia e këtij termi, çka në përdorimin e përditshëm pothuajse i rrëshqet
paq vëmendjes, ndërkohë që lipset mbajtur parasysh sa herë që nevoja e do që t’i
kthejmë një shprehjeje plotinë kuptimore dhe vlerën parake që mbart në vetvete -
etimologjia e këtij termi, po thoshim, e lidh sinonimikisht me “gjykimin” dhe me
“aftësinë dalluese”. Faza që vështrohet si skajshmërisht kritike në çdocilin rend të
gjërave është ajo që të vendos brenda një kohe të shkurtër, me hir apo me pahir,
përballë një vendim-marrjeje, që mund të jetë e favorshme apo e pafavorshme; është
faza në të cilën nxjerr krye nevoja për të marrë një vendim të prerë, për të vendosur
përfundimisht nëse duhet të ndjekësh këtë apo atë drejtim. Për rrjedhojë, fjala është
pikërisht për atë fazë që na mundëson formulimin e një gjykimi rreth përfundimeve të
vjela, duke i peshuar mirë “pro”-të dhe “kundra”-t, për të arritur në një vlerësim, në
një dallim, në një ndarje të përfundimeve në pozitive dhe negative, dhe të vërejmë në
fund dhe përfundimisht se nga ç’krah anon peshorja. Që të kuptohemi drejtë: në këtë
libër nuk priremi nga shpresa se mund të bëjmë një bilanc të tillë në formë të plotë
dhe përfundimtare, çka do të ishte, për më tepër, një sipërmarrje ende e parakohshme,
për aq sa vetë kriza është ende në zhvillim e sipër, ndërkohë që nuk është e mundur të
përcaktojmë as kur dhe as si do të jetë fundi i saj. Për këtë arsye, e gjykojmë si fort të
udhës që të qëndrojmë sa më larg parashikimeve që nuk mund t’i qëndrojnë përballjes
me një gjerdan arsyesh qartësisht të kuptueshme dhe, për rrjedhojë, rrezikojnë paq që
të keqinterpretohen apo të keqkuptohen, aq sa, në vend që ta davarisin, mundet që ta
dendësojnë akoma edhe më tepër terrin e koncepteve që ndërliken pas këtyre
çështjeve. Prej gjithë sa më sipër, ajo çka mund të mëtojmë në këtë hapësirë kufizohet
në kuadrin e një kontributi - deri në një farë pike dhe në masën që na mundësojnë
mjetet në dispozicion, afërmendsh - në ndërgjegjësimin e atyre që janë të aftë për një
gjë të tillë lidhur me një gjerdan përfundimesh që tingëllojnë si tashmë të mirë
përcaktuara dhe të mirë qartësuara, duke rrahur kësisoj, ndonëse në mënyrë të
pjesshme dhe disi të tërthortë, të përgatisim elementët e nevojshëm për “gjykimin” e
ardhshëm; pas këtij gjykimi do të piqen kushtet që zhvillimet historike të njerëzimit në
tokë të nisin faqet e një periudhe të re.
Me fort të ngjarë, disa nga shprehjet e përdorura deri këtu mund të ndezullijnë në
mendjen e dikujt idenë e të ashtuquajturit “gjyqi i fundit”, apo “gjyqi i
mbarëbotshëm”; madje, jo pa të drejtë; një ide e këtillë mund të përftohet në
shprehësinë e saj përshkronjësore apo simbolike, apo në të dyja këto ngjyresa, për aq
sa nuk e përjashtojnë aspak dhe në asnjë pikë njëra-tjetrën. Porse, e tërë kjo nuk ka
shumë rëndësi, dhe nuk është as hapësira, as koha e duhur, për të hedhur dritë në
mënyrë të plotë dhe të kënaqshme rreth kësaj çështjeje. Sidoqoftë, veprimi i vendosjes
mbi dy anët e peshores i gjykimeve “pro” dhe “kundër”, tek e fundit, i ndarjes së
përfundimeve në pozitive dhe negative, për të cilin folëm pak më lart, të krijon jo pak
hapësirë për t’u përsiatur rreth “të zgjedhurve” dhe “të ndëshkuarve”, rreth
“fitimtarëve” dhe “humbësve” si dy grupe të pandryshueshëm, të paracaktuar.
Ndonëse fjala është thjesht për një analogji, sërishmi lipset pranuar se, në fund të
fundit, një analogji e këtillë shfaqet e përligjshme, e përcaktuar saktësisht në formë
dhe përmbajtje, në përputhje të qashtër me vetë natyrën e gjithë sa ekziston. Çka
kërkon pa askurrfarë mëdyshjeje një dritëhedhje të mëtejshme.
Nuk është asfare e rastësishme, që mendja e jo pak njerëzve të kohës sonë shfaqet e
ngërthyer prej makthit, ndihet e angështuar keqas nga ideja eskatologjike e “fundit të
botës”. Në pjesën më të madhe të saj, dukuria në fjalë është vërtet e mjerueshme;
përçartjet që përlindin prej kësaj ideje të kuptuar mbrapshtazi, tollovitjet “mesianike”
që përftohen prej saj në ambiente dhe në shtresa të ndryshme shoqërore, të tërë
shfaqjet që vijnë si rrjedhojë e çrregullimit mendësor të epokës sonë, jo vetëm që nuk
e davarisin, por, përkundrazi, e rëndojnë akoma edhe më tepër këtë çrregullim,
madje, në një shkallë që nuk mund të anashkalohet lehtë. E megjithatë, ky çrregullim,
tek e fundit, tashmë është një fakt i pamohueshëm, ndaj të cilit nuk mund dhe nuk
duhet assesi që të tregohemi shpërfillës. Kështu që, sa herë na qëllon që të ndeshemi
me tollovitje të këtilla, nuk ka pikë dyshimi që qëndrimi më i thjeshtë dhe më pak
impenjues është që t’i flakim tej, duke i vështruar si gabime apo si përçartje pa
askurrfarë peshe dhe rëndësie. E megjithatë, pavarësisht nga e tërë kjo, personalisht
jemi të mendimit se, edhe pse fjala është në thelb për gabime, sërishmi lipset që,
përpos kallëzimit dhe trajtimit të tyre si gabime, të tilla tollovitje lipset edhe të
analizohen përtabanshëm, për të gjetur kësisoj shkakësinë që bëri të mundur
shpërfaqjen e tyre, sikundërse edhe vetë atë pjesë të së vërtetës që është shtrembëruar,
e cila, pavarësisht gjithçkaje, mund të vijojë që të gjallojë përsëbrendshmi, dhe kjo
për aq sa vetë gabimi, duke mos patur në thelb kurrfarë forme negative të asaj çka
quajmë ekzistencë, nuk mund të shpërfaqet kurrsesi si një gabim i gjithkrejtshëm dhe,
për rrjedhojë, nuk shpërfaqet assesi një fjalë krejt e zbrazët përsa i përket kuptimit
dhe kumtimit. Në qoftë se i trajtojmë çështjet e lartpërmendura sipas kësaj
perspektive, atëherë besojmë se na bëhet më se i qartë fakti se shqetësimi i
lartpërmendur në lidhje me të ashtuquajturin “fundi i botës” qëndron
pazgjidhshmërisht i lidhur me vetë çrregullimin e përgjithshëm patologjik të kohës në
të cilën po jetojmë: parandjenja e terrishtë se diçka po i afrohet pikës së shuarjes,
teksa po trazon në mënyrë të pakontrollueshme dhe arbitrare një gjerdan jo të vogël
përfytyrimesh, fillon që t’i japë shkas ngjizjes dhe lindjes së një vargu imazhesh të
atypëratyshme dhe të çrregullta, një pjesë e të cilave, madje, në jo pak raste
lëndëzohen në një mënyrë vërtet trashanike, për t’u shpërfaqur sakaq në formën e
atyre përçartjeve që përmendëm diku më lart. Sidoqoftë, ky shpjegim nuk duhet të
vështrohet assesi si një lloj shfajësimi apo përligjjeje të tollovitjeve në fjalë;
afërmendsh, ne mund të shfajësojmë fare mirë këdo që bie pavullnetshëm në gabim,
dhe kjo sepse ndodhet në një gjendje të atillë mendësore, që e bën të shfaqet krejt i
papërgjegjshëm ndaj veprimeve që ndërmerr, porse kjo nuk nënkupton aspak se
tashmë kemi gjetur një arsye më shumë për të shfajësuar vetë gabimin. Nëse mbajmë
parasysh këtë, të jemi të sigurt se askush nuk do të mund të na kritikojë se po
tregohemi zemërgjerë më tepër nga ç’duhet ndaj shfaqjeve “pseudo-fetare” të botës
bashkëkohore, apo ndaj gabimeve të botës moderne në përgjithësi. Madje,
personalisht jemi të mendimit se mund të ketë jo pak njerëz që do të rrihnin të na
kritikonin për të kundërtën, arsye për të cilën duam të besojmë se, ajo çka shprehëm
deri këtu do t’i ndihë që të kuptojnë më qartë se përse parashtruam një pamësi të
këtillë në lidhje me rrjedhën e sotme të gjërave, duke rrahur që ta trajtojmë këtë
rrjedhë nga e vetmja perspektivë e rëndësishme: nga perspektiva e të vërtetës së
paanshme dhe të pamikluar nga interesa të çdo forme, natyre apo lloji.
Por ka edhe diçka tjetër: një shpjegim përjashtimisht “psikologjik” i idesë që lidhet
me “fundin e botës” dhe shpërfaqjet e saj në kohët tona, pavarësisht se është më se i
përligjshëm për vetë natyrën që kjo shpërfaq në vetvete, sërishmi mbetet i
pamjaftueshëm. Nëse kapemi vetëm dhe përjashtimisht pas këtij shpjegimi, rrezikojmë
paq të përfundojmë në shtjellat e të njëjtave ndezullitje dhe përçartje të botës
moderne, ndaj të cilave shfaqim një qëndrim kritik sa herë që na bie rasti.
Sikundërse u shprehëm edhe më lart, sot përhasemi me jo pak njerëz që parandjenjë
vagëllimtazi se po afrohet çasti eskatologjik, përmbysja e fundbotshme e një realiteti
që nuk janë në gjendje që ta përcaktojnë me saktësi në natyrën dhe thelbin e vet; sido
që të jetë, lipset pranuar se, në lidhje me këtë përmbysje të fundbotshme, perceptimi i
tyre eskatologjik është i njëmendshëm, pavarësisht se ky perceptim është i vagullt dhe
pre e interpretimeve të pavërteta apo e shtrembërimeve të çartura; arsyeja që lidhet
me njëmendshmërinë e këtij perceptimi qëndron në faktin se, pavarësisht se për çfarë
përmbysjeje bëhet fjalë, kriza që vijon pashmangshmërisht pas saj, në kohët tona ka
filluar të shpërfaqet me trajtat dhe format më të dukshme, me një numër simptomash
dhe përshenjash të prekshme, dhe jo thjesht me dyshime apo me hamendësime; madje,
këto simptoma dhe përshenja janë lehtësisht të kapshme dhe të dallueshme, aq sa i
shtyjnë që të gjithë që të arrijnë pashmangshëm tek i njëjti përfundim. Ndërkaq, lipset
që të nënvijëzojmë se kjo përmbysje nuk përkon assesi me atë çka kupton pjesa
dërrmuese e gjindes, domethënë, me “fundin e botës” në kuptimin më tërësor dhe
gjithëpërfshirës të fjalës; shumë shumë, kjo përmbysje mund të jetë fundi i një bote:
nëse përmbysja në fjalë po i qaset qytetërimit perëndimor në formën që shfaq në kohët
tona, atëherë, është krejt e kuptueshme, se të gjithë ata që nuk janë mësuar që ta
hedhin vështrimin përtej këtij qytetërimi (duke e vështruar, madje, si “qytetërim” pa
epitet), e kanë të lehtë të besojnë se gjithçka do të përmbyset me këtë qytetërim, që do
të thotë shprehimisht se për ta, shuarja e këtij qytetërimi përkon me të vërtetë me
“fundin e botës”.
Ndërkaq, duke rrahur që të vendosim pikat mbi “i”, për t’i dhënë rrjedhës së gjërave
përmasat e njëmendta, mund të shprehemi me plot gojë se po i afrohemi dita më ditë
çastit eskatologjik të një bote, domethënë, fundit të një epoke, apo të një cikli historik,
i cili, nga ana e tij, mund të përkojë me një cikël kozmik, nën dritën e gjithë sa na
mësojnë pikëpamjet dhe idetë e pamësive botëkuptimore tradicionaliste që prekin këtë
çështje. Në të shkuarën, ngjarjet dhe përmbysjet e kësaj forme dhe natyre nuk kanë
munguar dhe, larg çdo dyshimi, nuk do të mungojnë as edhe në të ardhmen; ngjarje
dhe përmbysje të ndryshme për nga pesha, përmasat dhe rëndësia, syresh që
shënjojnë mbylljen e disa periudhave pak a shumë të shtrira, të cilat përfshijnë në
vetvete tërë bashkësitë njerëzore të lëmshit të dheut, a ndoshta njërën prej tyre, një
racë apo një popull të caktuar.
Sakaq, nisur nga mënyra dhe gjendja se si shfaqen gjërat në kohën tonë, ka fort të
ngjarë që ndryshimi i drejtimit të lëvizjes të ketë një shtrirje mjaft të gjerë;
pavarësisht nga forma dhe trajtat që mund të marrë, të cilat nuk kemi ndërmend t’i
përcaktojmë apo përkufizojmë në këtë hapësirë, ajo çka mund të themi me siguri është
fakti se ky ndryshim do të përfshijë në vetvete pothuajse mbarë lëmshin e dheut. Sido
që të jetë, ligjësitë që lëvizin pas ngjarjeve të kësaj natyre mund të shfrytëzohen në një
mënyrë analoge në të gjitha shkallët dhe rrafshet që lidhen me realitetin; ajo çka
shprehim në lidhje me “fundin e botës” në kuptimin tërësor dhe gjithëpërfshirës të
fjalës, - ndonëse, zakonisht, kjo shprehje i referohet vetëm botës tokësore, - shfaqet e
këtillë, natyrisht sipas përmasave dhe natyrës së duhur, edhe për rastin e fundit të një
bote të çfarëdoshme, nëse e shohim sipas një kuptimi dhe perspektive më të tkurrur.
Së fundmi, personalisht duam të besojmë se këto vëzhgime dhe dritëhedhje paraprake
do të ndihmojnë mjaft përsa i përket përthithjes kuptimore të ideve dhe pikëpamjeve
që do të shtjellojmë në faqet e këtij libri. Në libra të tjerë, kemi patur rastin të ndalemi
jo pak në lidhje me gjithë sa lëviz pas konceptit të “ligjësive ciklike”.
Të rrahësh të shtjellosh të këtilla ligjësi në një mënyrë sa më të plotë, si dhe në një
mënyrë lehtësisht të kapshme dhe sa më të kuptueshme për mendësinë perëndimore,
me fort gjasa përbën një sipërmarrje të vështirë, madje, edhe të guximshme; e
megjithatë, personalisht jemi të mendimit se është krejt e domosdoshme që të krijojmë
disa nocione dhe koncepte të qarta rreth çështjeve të shtruara, dhe kjo për aq sa po
rrahim që të krijojmë një ide dhe pamësi të qartë dhe të vërtetë lidhur me epokën në të
cilën jetojmë dhe me gjithë sa kjo epokë paraqet dhe përfaqëson në tablonë e
përgjithshme të historisë së botës. Për këtë arsye, e gjykuam si të udhës që ta nisim
me shtrimin e tipareve karakteristike të epokës sonë, për të treguar ndërkaq se si këto
përkojnë me tiparet karakteristike që pamësitë botëkuptimore tradicionaliste i kanë
shtruar si qokat dalluese të një periudhe të caktuar ciklike; kjo qasje do të na vlejë
për të treguar po ashtu, se si gjithë sa nga një këndvështrim shpërfaqet si e
panatyrshme dhe e çrregullt, në të vërtetë është element i domosdoshëm i një rendi më
të gjerë, është rrjedhojë e pashmangshme e ligjësive që mundësojnë zhvillimin e çdo
përshfaqjeje. E megjithatë - nxitojmë të vëmë në dukje - kjo nuk do të thotë se kemi
arsye për të përligjur nënshtrimin prej skllavi ndaj trazimit dhe territ të brendshëm që
po sundojnë egërsisht kohët tona; nëse do të ishte kështu, atëherë nuk do na mbetej
tjetër veçse të rrinim urtë e butë dhe të mos lëshonim zë. Në rastin tonë vlen krejt e
kundërta, pamësia që shprehëm më lart na jep një arsye më tepër që të punojmë, me
aq sa kemi mundësi, për përgatitjen e një rrugëdaljeje prej kësaj “epoke të errësirës”,
fundi i afërt i të cilës, ndonëse jo edhe fort i afërt, tashmë është ndriçuar nga prania e
një gjerdani jo të vogël simptomash dhe përshenjash. Edhe kjo që sapo shprehëm
është pjesë përbërëse e idesë së një rendi më të epërm, pasi çdo baraspeshë, çdo
ekuilibër është fryt i veprimit të njëkohshëm të dy kahjeve të përkundërta; në rast se
njëra prej kahjeve pushon së vepruari, atëherë ekuilibri do të humbiste njëherë e
përgjithnjë dhe bashkë me të do të shuhej edhe vetë bota. Që do të thotë shprehimisht
se, sido që të jenë pamësitë e jashtme, të jemi të sigurt se çekuilibrimet e pjesshme dhe
të përkohshme janë pjesë e qenësishme e ekuilibrit të tërësishëm dhe tërësor që do të
arrihet një ditë.
 KAPITULLI I PARË

Epoka e errësirës

Sipas pamësisë botëkuptimore të hinduizmit, kohësia e ciklit të njerëzimit në tokë, të

cilën e quan Mânvântâra, ndahet strukturalisht në katër epoka, të cilat shënjojnë nga
ana e tyre faza të mëtejshme të një errësimi të përshkalluar të natyrës së kryehershme
të botës shpirtërore; këto periudha përkojnë me ato që traditat e hershme perëndimore
i njohin si epokat e arit, e argjendit, e bronzit dhe e hekurit. Ne sot gjendemi në
epokën e katërt, në atë të Kali-Yuga-s, apo në “epokën e errësirës”; madje, sipas të
njëjtës pamësi, ne gjendemi në këtë epokë që prej gjashtë mijë vjetësh tashmë2, që do
të thotë shprehimisht dhe prerazi, shumë kohë përpara të gjitha periudhave të njohura
si “klasike”. Që prej çastit kur nisi kjo epokë e këndejmi, të vërtetat që dikur ishin të
kapshme dhe të kuptueshme për mbarë njerëzimin, dora-dorës janë bërë gjithnjë dhe
më të kamufluara dhe tepër të vështira për t’u rrokur; nga ana tjetër, njerëzit që i
zotërojnë janë gjithnjë dhe më të pakët në numër dhe, pavarësisht se visari i urtësisë
“jo-njerëzore”, që i paraprin të gjitha epokave, nuk mund të shuhet kurrë, sërishmi
mbulohet nga përtisje gjithnjë dhe më të padepërtueshme, syresh që e mbajnë gjithnjë
dhe më larg vështrimeve, ndërkohë që, nga ana tjetër, është skajshmërisht e vështirë
që ta çlirosh prej pushtetit të tyre. Pikërisht për këtë arsye, përmes simboleve të
ndryshme, pothuajse kudo flitet për diçka që shpërfaqet në vetvete si një realitet që
tashmë ka humbur, të paktën kjo përsa i përket pamësisë së jashtme dhe në lidhje me
botën e dukshme, një realitet që nuk arrijnë që ta ripërftojnë përpos se ata që priren
drejt njohjes së vërtetë; sakaq, lipset thënë gjithashtu se, sipas të njëjtës pamësi, gjithë
sa sot shpërfaqet kaq e kamufluar do të bëhet krejt e dukshme në përfundim të këtij
cikli, i cili, falë ligjësisë së vazhdimësisë, që bashkëlidh gjithçka mes vetvetes dhe në
vetvete, do të përkojë në të njëjtën kohë me zanafillën e një cikli të ri.
Duke u nisur nga gjithë sa më sipër, dikush me siguri mund të shtrojë pyetjen: përse
zhvillimi i cikli kozmik duhet të ketë medoemos një përmbarim të këtillë, sipas një
kahjeje zbritëse, duke kaluar nga e epërmja tek e ulëta, çka bie ndesh, siç mund të

2
Me fort të ngjarë, në përcaktimin e kësaj shifre kohore, Guénon-ja ka parasysh këtu datën e përafërt
të takimit të dijetarëve në pyllishtat e Naimishâranya-s, ku Sûta Gosvâmî u reciton përmendësh
tetëmbëdhjetë mijë vargjet e Šrîmad-Bhâgavatam-it, komentarit të famshëm që Šrîla Vyâsadeva kishte
shkruar rreth Vedânta-sûtra-s, një tjetër vepër e tij me apoftegma dhe me shpjegime dritëhedhëse rreth
Veda-ve. Sipas burimeve historike, dijetarët e Naimishâranya-s, të shqetësuar për fatin e njerëzimit,
vendosën që të kryenin një mori blatimesh, me qëllim që të mbroheshin nga “energjitë shpërfytyruese
që po sillte me vete shfaqja e epokës së Kali-Yuga-s” (krh. Šrîmad-Bhâgavatam, në I grandi classici
dell’India, Edizioni Bhaktivedanta, Firenze 1983, vol. 3, fq. XV. Shën. i përkth. - Sh. D.)
vërehet fare qartë, me vetë idenë e “përparimit”, sipas kuptimit që ky term përfton në
mendësinë e kohëve moderne?
Arsyeja e një kahjeje të këtillë zbritëse qëndron e lidhur pas faktit se dialektika e
brendshme e çdo përshfaqjeje ndërthur në vetvete në mënyrë krejt të domosdoshme
skajimin e saj të vazhdueshëm dhe gjithnjë dhe në rritje nga parimi apo nga shkakësia
e vet parake; duke u pikënisur nga stadi më i lartë, çdo përshfaqje kahet
pashmangshëm dhe detyrimisht drejt stadit më të ulët dhe, njëlloj siç ndodh me trupat
e rëndë, përkahja e saj drejt këtij stadi zë vend me një shpejtësi të pandalshme, e cila
sa vjen dhe rritet, deri në çastin kur mbërrin pikën e ndalesës. Kjo rënie mund të
përkufizohet në natyrën që shfaq si një materializim i përshkalluar, duke u nisur nga
fakti më se i thjeshtë se shprehësia e vetë parimit apo e shkakësisë parake është një
realitet shpirtëror i qashtërt, i pamikluar; këtu thamë “shprehësia e”, jo vetë parimi
apo shkakësia parake, e cila është e pamundur që të paraqitet shprehimisht përmes
termash që rrezikojnë që të shpalosin një kundërtí të çfarëdoshme, dhe kjo për shkak
se vetë parimi apo shkakësia parake qëndron dhe lëviz përtej çdo lloj kundërtie. Nga
ana tjetër, vlen që të theksojmë po ashtu se, fjalët “shpirt” dhe “materie”, të huazuara
nga terminologjia perëndimore për çështje lehtësirash, për ne nuk mbartin këtu përpos
se një vlerë krejt simbolike; këto fjalë mund të përkojnë thelbësisht me të gjithë sa
shprehin vetëm në rast se do të flakim tej ngjyresat interpretative specifike me të cilat
i ka veshur filozofia moderne, për të cilën termat “shpirtërizëm” dhe “materializëm”,
të paktën kjo sipas gjykimit tonë, nuk shfaqin në vetvete përpos se dy forma
përplotësuese që ndërthurin konceptualisht njëri-tjetrin, dhe në të njëjtën kohë lipsen
anashkaluar nga çdokush që priret që të lëvizë përtej këtyre këndvështrimeve
dytësore. Ndërkaq, në faqet e këtij libri nuk rrahim që të trajtojmë gjithë sa lidhet me
metafizikën e qashtër; për rrjedhojë, duke mos e anashkaluar aspak vëmendjen nga
parimet thelbësore, si dhe, duke marrë masat e duhura për mënjanimin e çdo luhatjeje
kuptimore dhe botëkuptimore, e gjykojmë si të pranueshëm shfrytëzimin e këtyre
termave që, ndonëse të papërshtatshëm, sërishmi mund të na ndihin në kuptimin sa më
lehtësisht të çështjeve të parashtruara, natyrisht, për aq sa një gjë e këtillë është e
mundur, pa rrezikuar gjithsesi që t’i tjetërsojmë në natyrën dhe formën që shfaqin.
Gjithë sa u shprehëm më lart në lidhje me zhvillimin e përshfaqjes na paraqet një
pamësi që, ndonëse e saktë përsa i përket vështrimit të saj në tërësi dhe si një e tërë,
shfaqet sërishmi tepër e thjeshtëzuar dhe skematike, për aq sa mund të lërë shteg të
hamendësohet se mos ndoshta një zhvillim i këtillë ndjek një vijë të drejtë, të
njëkahshme dhe larg çdo luhatjeje të mundshme; realiteti është shumë më kompleks.
Në të vërtetë, sikundërse patëm rast që ta preknim edhe pak më lart, është
pashmangshmërisht e domosdoshme që të shohim nga brenda tërë gjësendeve dhe
realiteteve praninë vepruese të dy kahjeve të kundërta, njëra zbritëse, ndërsa tjetra
ngjitëse, apo, nëse do të ngarendnim që ta shprehnim përmes një mënyre tjetër
paraqitjeje, njëra kahje është qendërsynuese, ndërsa kahja tjetër është qendërikëse.
Nga përparësia sunduese e njërës apo tjetrës kahje marrin zanafillë dy faza
përplotësuese të përshfaqjes, një fazë largimi nga parimi apo nga shkakësia parake,
dhe një fazë rikthimi drejt parimit apo shkakësisë parake, të cilat shpeshherë
krahasohen në një mënyrë simbolike me rrahjet e zemrës, apo me dy fazat e
frymëmarrjes. Nga ana tjetër, pavarësisht se këto dy faza shpeshherë përshkruhen si të
njëpasnjëshme, lipset që të mbajmë parasysh se, në të vërtetë, kahjet që përkojnë me
këto faza veprojnë në mënyrë të njëkohshme, ndonëse në përshkallëzime të ndryshme;
madje, në disa momente kritike, atëherë kur kahja zbritëse shfaqet sunduese dhe
përcaktuese përsa i përket lëvizjes dhe rrjedhjes së përgjithshme të rendit të
gjësendeve në botë, hera-herës ndodh që të vërejmë ndërhyrjen e një force vepruese të
veçantë, e cila rreh fuqimisht që të përforcojë kahjen e përkundërt, aq sa arrin që të
vendosë një farë baraspeshe, qoftë edhe fort të luhatshme dhe të ndryshueshme, në
varësi të kushteve dhe rrethanave të vetë momentit. Në këtë rast, përfundimi i arritur
nga vënia në veprim e kësaj force nuk është tjetër përpos se një drejtpeshim i
pjesshëm, përmes të cilit lëvizja e rënies mund të shfaqet si e ndalur apo e neutralizuar
përkohësisht.3
Tërë këto të dhëna tradicionaliste dhe rreth traditës, të parashtruar në një formë sa më
të përmbledhur, besojmë se kuptohet fare lehtë se na ofrojnë një gjerdan konceptesh
dhe perspektivash krejtësisht të ndryshme, dhe të një gjerësie dhe thellësie krejt tjetër
nga ato që hasim nëpër doracakët dhe studimet e “filozofisë së historisë” të lëvruar
nga studiuesit modernë. Sidoqoftë, në këtë hapësirë, personalisht nuk kemi ndërmend
që të ndalemi tek çastet zanafillore të ciklit në të cilin gjendemi, madje, as edhe në
vetë fazat fillestare të Kali-Yuga-s; synimet që na paraprijnë në këtë hapësirë lidhen
drejtpërsëdrejti me një domen shumë më të kufizuar, i cili përqaf në vetvete vetëm
fazat e fundit të Kali-Yuga-s. Në të vërtetë, në brendësi të çdocilës prej periudhave të
mëdha që parashtruam më lart mund të qokim edhe faza dytësore, të cilat nga ana e
tyre përbëhen nga nënndarje të mëtejshme; sakaq, çdocila pjesë, duke qenë, në një
mënyrë apo tjetrën, shfaqje analoge e së tërës, pasqyron në një shkallë më të tkurrur,
për t’u shprehur kësisoj, rrjedhën zhvillimore të ciklit të përgjithshëm në të cilin bën
pjesë; porse, sidoqoftë, një hulumtim i plotë dhe gjithëpërfshirës i modaliteteve të
ligjësisë që zbatohet në jo pak raste të veçanta do të na shpinte përtej hapësirës që rreh
të përqafë ky libër. Sidoqoftë, për t’i dhënë fund këtij gjerdani qëmtimesh paraprake,
në këtë hapësirë do të ndalemi shkurtimisht vetëm në disa prej epokave më të fundit,
të cilat shpalosen si veçanërisht kritike për mbarë njerëzimin; fjala është për syresh që

3
Kjo na shpërhap për tek funksioni i “përkujdesjes hyjnore”, e cila në traditën hinduiste mishërohet në
figurën e Vishnu-s dhe, më konkretisht, me pamësinë e âvatâra-ve, apo “zbritjeve” të parimit apo të
shkakësisë burimore hyjnore në botën e përshfaqur, apo përshfaqësore, të cilat, natyrisht, është krejt e
pamundur që t’i parashtrojmë dhe trajtojmë në këtë hapësirë.
përfshihen në atë periudhë kohore që jemi mësuar ta cilësojmë si “historike”, e vetmja
që shfaqet me të vërtetë e kapshme për historinë e vështruar në kuptimin më të
ngushtë dhe më “laicist”; ndërkaq, kjo ndalesë e shkurtër do të na shpjerë në mënyrë
krejt të natyrshme drejt çështjeve që përbëjnë objektin e këtij libri, për aq sa epoka e
fundit e këtyre periudhave kritike nuk shfaqet tjetër përpos se përbërësi thelbësor dhe
themelor i të ashtuquajturave kohëra moderne.
Më së pari, lipset thënë se ekziston një fakt mjaft i çuditshëm, të cilit nuk i është
kushtuar asnjëherë vëmendja dhe kujdesi i duhur. Dhe fakti në fjalë është ky: periudha
me të vërtetë “historike”, e vështruar sipas kuptimit dhe përftesës konceptuale që
shtruam në paragrafin e mësipërm, zanafillon pikë për pikë në shekullin e V para Erës
sonë, mend si përtej saj, nëpër shtjellat e vetë kohës, të gjendej një humnerë e
pamundur të kapërcehet përmes mjeteve të hulumtimit analitik që shfrytëzojnë
studiuesit dhe hulumtuesit e zakonshëm të fushës. Në të vërtetë, duke nisur nga kjo
epokë e këndej hasemi me një kronologji mjaft të saktë dhe të vërtetuar në mënyrë
bindëse, ndërkohë që, kur fjala është për epoka të mëhershme, nuk hasemi,
përgjithësisht, përpos se me disa përafrime tejet të vagullta, aq sa edhe datat e
parashtruara në lidhje me ngjarjet që kanë zënë vend gjatë kësaj periudhe shpeshherë
luhaten edhe me shekuj. Është bërë pothuajse e modës tashmë, që një gjë e tillë të
thuhet edhe për historinë e atyre vendeve që nuk kanë thjesht ca mbetje të pakta
arkeologjike, siç shfaqet rasti i Egjiptit. E nuk mbaron gjithçka me kaq dhe këtu: fakti
më i çuditshëm përsa i përket kësaj çështjeje lidhet me një rast, që mund të vlerësohet
si i jashtëzakonshëm, madje, i privilegjuar; është rasti i Kinës, e cila ruan ende në
arkiva, deri edhe për periudha shumë më të hershme, një varg almanakësh të datuar
sipas një sistemi kohëmatës të mbështetur në qëmtime astronomike, syresh që duhej të
davarisnin çdo hije dyshimi; ndaj tyre, qëndrimi i studiuesve modernë është i njohur
tashmë, syresh nuk reshtin së kategorizuari këto epoka si “legjendare”, mend si të
bëhej fjalë për një domen brenda të cilës gjykojnë se nuk ia vlen të shohësh si të
përligjshme asnjë të dhënë sa i përket saktësisë, andaj dhe, për këtë arsye, nuk
pranojnë që ta vendosin asfare në refene. Kështu që, prej sa më sipër, besojmë se del
fare qartë se si e ashtuquajtura epoka e lashtë “klasike”, në të vërtetë është e vonshme,
madje, është shumë më e afërt me kohët moderne, sesa me lashtësinë e vërtetë, për aq
sa kjo epokë nuk zanafillon as thuajse në gjysmë të Kali Yuga-s, kohëzgjatja e të cilës,
sipas pamësisë botëkuptimore të hinduizmit, nuk është përpos se një e dhjeta e ciklit
të përgjithshëm, apo Mânvântâra-s, çka na krijon një pamësi të mjaftueshme për të
gjykuar se deri në ç’shkallë mund të ndihen të përligjur dhe të motivuar hulumtuesit
modernë përsa i përket njohurive të tyre historike. E megjithatë, për të përligjur
qëndrimin e tyre, hulumtuesit modernë përgjigjen duke na pohuar me të madh se
gjithçka që hasim përtej epokës klasike nuk është tjetër përpos se një periudhë
“legjendare”, arsye për të cilën gjykojnë se nuk ia vlen që të merret parasysh. Porse,
një përgjigje e tillë nuk shfaqet përpos se një dëftues i qashtër dhe i
pakundërshtueshëm i tërë sa përbën paditurinë dhe paaftësinë e tyre për të depërtuar
kuptimësisht dhe thellë në hullinë e periudhave të hershme të ekzistencës njerëzore;
kjo është gjithë sa mund të shpjegojë dhe të hedhë dritë të bollshme rreth përçmimit
që hulumtuesit modernë ushqejnë dhe shprehin haptas kundrejt gjithë sa përbën
thelbin e traditës. Në të vërtetë, sikundërse do të kemi rast që të tregojmë edhe në
vijim, e tërë fryma moderne, e vështruar në kuptimin e vet më të ngushtë, nuk
shpërfaqet në thelbin e vet përpos se një frymë kundër traditës.
Pavarësisht se cila mund të ketë qenë shkakësia parake, është fakt se në shekullin e VI
të Erës sonë, në gjirin e thuajse të gjithë popujve të lëmshit të dheut lindën dhe u
zhvilluan një gjerdan kompleks ndryshimesh, të cilat ndryshojnë sa në formë, po aq
edhe në natyrë sipas vendeve ku lindën dhe u zhvilluan. Në jo pak raste, fjala është
për një përshtatje të re të traditës ndaj kushteve dhe rrethanave të ndryshme nga ato
pararendëset. Lipset thënë se kjo përshtatje që u krye sipas një fryme përpikmërisht
ortodokse, domethënë, me besnikërinë më të plotë ndaj vlerave dhe të vërtetave të
traditës. Kjo është ajo çka hasim në Kinë, ku idetë dhe pamësitë botëkuptimore të
lëvruara qysh në kryeherë si një sistem i vetëm, në periudhën pasrendëse u ndanë
kategorikisht në dy degë qartësisht të dallueshme nga njëra-tjetra: 1) nga taoizmi, i
prirë përjashtimisht ndaj elitës, i cili përfshinte në vetvete metafizikën safi dhe teoritë
tradicionaliste të të menduarit; dhe 2) nga konfucianizmi, që ishte i hapur ndaj të gjitha
shtresave shoqërore, për aq sa prirej ndaj anës praktike dhe, sidomos, anës shoqërore.
Po ashtu, në gjirin e persianëve ka fort të ngjarë të ketë zënë vend një ripërftim apo
ripërshtatje e mazdeizmit, për aq sa kjo epokë përkon me Zoroastrën e fundit. 4 Sakaq,
në Indi, atyre kohëve hasim lindjen e Budizmit, i cili, pavarësisht nga natyra që mund
të ketë patur në zanafillë5, shumë shpejt u shpalos, të paktën në rrymat e tij më
kryesore, si një frymë revolte kundër frymës së traditës, për të mbrapshtëkthyer
4
Lipset shpjeguar se emri Zoroastër, në të vërtetë nuk shënjon një personazh të veçantë, por një
funksion profetik dhe ligjësues të një epoke të caktuar. Mjaft të mbajmë parasysh faktin se ekzistojnë
një varg “Zoroastrësh”, të cilët jetuan në kohëra të ndryshme, madje, fort të largëta. Sakaq, nuk
përjashtohet as mundësia që ky funksion të ketë pasur një shtrirje dhe karakter kolektiv, siç vërejmë në
rastin e vyâsa-ve në Indi, krejt e ngjashme me funksionin që i vishej në Egjipt Thotit, apo me rastin e
Hermesit, i cili përfaqësonte veprimtarinë e tërë shtresës së shërbestarëve fetarë.
5
Në të vërtetë, çështjet që lidhen me budizmin shpërfaqen në vetvete shumë më të koklavitura, dhe
është e pamundur që të parashtrohen në kuadrin e një ndalese të shkurtër si kjo e jona; sidoqoftë, vlen
të theksohet se, pavarësisht se hinduistët, nga këndvështrimi i traditës së tyre, i kanë kritikuar mjaft
ashpër budistët, shumë prej tyre tregojnë një nderim të skajshëm për vetë Budën, madje, ka syresh që
shkojnë deri aty sa e cilësojnë si Avatara i nëntë, ndërkohë që ka të tjerë që e përnjësojnë me vetë
Krishtin. Nga ana tjetër, përsa i përket budizmit, të paktën ashtu siç e njohim në ditët tona, lipset të
mbajmë parasysh degëzimin e tij në dy format kryesore, në Mâhayâna dhe Hînayâna, apo në “Karroja
e Madhe” dhe “Karroja e Vogël”; e parashtruar në mënyrë të përgjithshme, mund të thuhet se budizmi
i lëvruar jashtë territorit të Indisë ndryshon në përmasa të dukshme nga forma e tij burimore, e cila sa
erdhi dhe humbi terren pas vdekjes së Ashokas, aq sa pak shekuj më pas u zhduk tërësisht.
kësisoj çdo lloj autoriteti, duke degjeneruar në një anarki të vërtetë, në kuptimin
etimologjik të termit, domethënë, në një “mungesë parimesh” të natyrës intelektuale
dhe shoqërore. Në lidhje me këtë anarki shkatërrimtare, mjafton që të sjellim në
vëmendje këtu një fakt tejet interesant dhe jo pak domethënës: në Indi është krejt e
pamundur të gjesh një monument më të hershëm se kjo epokë, çka shërbeu si një lloj
argumenti dokumentues për ata orientalistë që grishen nga dëshira për ta vështruar
budizmin si zanafillë të gjithçkaje, duke e mbivlerësuar jo pak në pamësitë dhe idetë
që ky lëvroi. Porse, shpjegimi i një fakti të tillë është më se i thjeshtë: në kohët më të
hershme, gjithçka - banesat, ngrehinat dhe monumentet - ishin punuar dhe ndërtuar
me lëndë drusore dhe, pikërisht për këtë arsye, u zhdukën pa lënë pas kurrfarë
gjurme.6 Sidoqoftë, lidhur me pamësinë e mësipërme, një gjë mund të thuhet me
siguri: ndryshimet në mënyrën e të ndërtuarit përkojnë pashmangshmërisht me një
gjerdan ndryshimesh të thella dhe rrënjësore të kushteve dhe rrethanave të
përgjithshme të ekzistencës së atij populli në gjirin e të cilit zënë vend këto
ndryshime.
Ndërkaq, duke iu afruar hapësirës së Perëndimit, vërejmë se si po e njëjta epokë, për
hebrenjtë përkon me periudhën e skllavërisë babilonase. Ajo çka na krijon më së
tepërmi habi në rastin e tyre, është fakti se periudha e shkurtër prej shtatëdhjetë
vjetësh ishte më se e mjaftueshme që ata të harronin edhe vetë shkrimin, aq sa më pas
iu desh t’i rindërtonin librat e shenjtë me shkronja që shfaqen krejt të ndryshme nga
ato që përdoreshin gjatë periudhave të mëparshme. Po ashtu, në këtë hapësirë mund të
sillnim një gjerdan të gjatë ngjarjesh të tjera që zunë vend gjatë kësaj periudhe; mjaft
që të kujtojmë se për romakët kjo kohë përkon me zanafillën e asaj që sot e njohim si
periudhë “historike”, në kuptimin më të ngushtë të këtij termi; dhe fjala është për një
periudhë që zuri vend pikërisht gjatë epokës “legjendare” të mbretërve. Gjatë gjithë
kësaj periudhe, mes popujve keltë zë vend një varg lëvizjesh të rëndësishme, çka
përbën një fakt tashmë të njohur, ndonëse edhe kjo në një formë disi të vagëllimtë.
Ndërkaq, pa dashur që të ndalemi gjatë rreth kësaj periudhe, le të hidhemi te Greqia e
lashtë. Edhe për Greqinë e lashtë, shekulli i VI para Erës sonë përkon me zanafillën e
të ashtuquajturit qytetërim “klasik”, i cili na shpërfaqet si i vetmi qytetërim që
studiuesit dhe historianët e kohëve moderne e vlerësojnë si të njëmendtë përsa i përket
karakterit “historik”, ndërkohë që, sipas gjykimit të tyre, gjithçka tjetër që ekzistonte
përpara këtij qytetërimi, duke qenë fare pak e njohur, vështrohet si “legjendare”,
pavarësisht se zbulimet më të fundit në fushën e arkeologjisë na dëftojnë mjaft qartas
6
Vlen që të përmendim se një rast i këtillë nuk përhaset asesi vetëm në Indi, por edhe në Perëndim.
Mjaft të mbajmë parasysh se, pikërisht për një arsye të këtillë, sot është krejt e pamundur të përhasemi
me mbetje arkeologjike të qyteteve galike, për ekzistencën e të cilave shprehemi pa kurrfarë
mëdyshjeje, për aq sa kemi në dorë dëshmitë e nxjerra nga dokumentet e kohës. E megjithatë, edhe në
këtë rast, hulumtuesit, studiuesit dhe historianët e kohëve moderne, përfituan jo pak nga mungesa e
monumenteve, për t’i përshkruar galët si njerëz të egjër që jetonin në pyje.
dhe pagabueshëm se si brenda kësaj faze para-klasike ekzistonte një qytetërim më se i
prekshëm. Përpos kësaj, kemi jo pak arsye për të hamendësuar se në rrafshin dhe
këndvështrimin shpirtëror, qytetërimi i hershëm helen ishte ku e ku më interesant dhe
grishës sesa ai që vijoi më pas, dhe se marrëdhëniet e tij me qytetërimin që vijoi
qëndrojnë pothuajse analoge me marrëdhëniet që ekzistojnë mes Evropës mesjetare
dhe Evropës moderne. E megjithatë, lipset nënvijëzuar se një dikotomi e këtillë, në
kohët më të hershme nuk ishte aq e thellë dhe e prerë sa ç’vërehet në rastin e dytë, për
aq sa, të paktën pjesërisht, vërejmë një lloj ripërshtatjeje të vetë rendit të brendshëm të
traditës, sidomos kjo përsa i përket domenit të “mistereve”. Nga ky këndvështrim,
mjaft të sjellim ndërmend pitagorizmin, i cili nuk shpërfaqet në thelb përpos se një
ripërtëritje sipas një pamësie dhe drite të re e orfizmit; madje, duke u pikënisur nga
lidhjet e dukshme që shpërfaq me kultin delfik të Apollon iperboreasit7, kjo rrymë
botëkuptimore mund të vështrohet edhe si një vijimësi e vazhdueshme dhe e rregullt e
një prej traditave më të hershme të njerëzimit. Porse, nga ana tjetër, aso kohësh u
shpërfaq dhe u përhap me shpejtësi marramendëse një dukuri e re, krejt e panjohur më
parë, e cila arriti deri aty, sa të ushtronte një ndikim të mbrapshtë mbi mbarë botën
perëndimore; fjala është për atë mënyrë të veçantë të të menduarit, që përftoi dhe u
njoh njëherë dhe përgjithmonë nën emrin “filozofi”. Dhe kjo çështje, nisur nga vetë
natyra që shpërfaq, meriton që të preket, sado që shkurtimisht dhe përmbledhtas.
I vështruar në vetvete, termi “filozofi” mund të përthithet fare mirë këtu në një
domethënie më se të pranueshme dhe të vlefshme, që përbënte pa dyshim edhe vetë
kuptimin e tij të kryehershëm, parak, sidomos nëse është e vërtetë se, siç thuhet, ai që
e plazmoi dhe e përdori i pari ishte Protagora. I parë nga këndvështrimi etimologjik,
“filozofia” nuk shënjon tjetër përpos se “dashurinë për dijen”, e parashtruar, më së
pari dhe mbi të gjitha, si një kusht paraprak për depërtimin në sferën e diturisë.
Ndërkaq, duke i shkuar nga pas një shtrirjeje krejt të natyrshme të kuptimit që mbart
në vetvete, “filozofia” mund të shënjojë edhe hulumtimin që lind si rrjedhojë e këtij
kushti paraprak, një formë kërkimore përmes të cilës synojmë që të arrijmë njohjen,
çka do të thotë shprehimisht se bëhet fjalë thjesht për një fazë paraprake dhe
parapërgatitore, për një rishtim në sferën e diturisë, i cili qëndron në një shkallë
shumë më të ulët sesa vetë dituria8. Kështu që, nisur nga sa më sipër, mund të themi se
shmangia që zu vend kohë më pas lidhet në thelb me shndërrimin e kësaj faze
kalimtare qëllim në vetvete, që nënkupton kahjen për ta përnjësuar “filozofinë” me

7
Në mitologjinë greke, por edhe tek Erodotit, përhasemi me një popull që njihej përmes toponimit të
një vendi legjendar, “Iperborea”, apo “Iperboria”, që fjalëpërfjalshëm do të thotë “viset përtej Borea-s
(Boria-s), Erës së Veriut (borealit). Në këtë vend parajësor, që ndriçohej për gjashtë muaj nga një diell
i ndritshëm, thuhej se Letia kishte lindur Apollonin, hyjninë greke të dritës (shën. i përkth. - Sh. D.).
8
Kjo pamësi shpërfaqet pak a shumë e njëjtë me raportin që qokim, sipas pamësisë së botëkuptimit
taoist, mes gjendjes së “njeriut të pajisur me aftësi të lindura” dhe “njeriut përtejësor”, apo “njeriut të
vërtetë”.
diturinë, për ta topotisur këtë të fundit nëpër shtjellat e harresës, duke e zhvlerësuar
kësisoj në natyrës që shpërfaq. Duke ndjekur me përpikmëri pikërisht këtë kahje lindi
dhe u zhvillua ajo që sot quajmë filozofi “laiciste”, që do të thotë shprehimisht këtu
një dituri thjesht dhe përjashtimisht njerëzore, e përftuar rëndomtazi nga vënia në
lëvizje e arsyes; kjo lloj diturie dora-dorës fillon të zërë vendin e diturisë
tradicionaliste, që për nga vetë natyra shpërfaqet “mbi-racionale” dhe “jo-njerëzore”.
E megjithatë, disa dromca prej kësaj diturie “jo-njerëzore” vazhduan që të shfaqeshin
të pranishme përgjatë gjithë periudhës së lashtësisë 9. Dëshminë për këtë e gjejmë tek
pranishmëria e kultit të “mistereve”, për natyrën thelbësisht “rishtare” të të cilave nuk
dyshon askush; po ashtu, një dëshmi tjetër për këtë është edhe fakti se idetë dhe
pamësitë botëkuptimore të vetë filozofëve na paraqesin në të shumtën e herëve një anë
“ekzoterike”, domethënë, përjashtësore, të dukshme, publike, që mund të shpalosej
edhe në gjinde, dhe një anë “ezoterike”, domethënë, përbrendësore, të padukshme,
mistike, që mund të shpalosej vetëm brendapërbrenda një rrethi të ngushtë njerëzish.
Forma e dytë e të shtruarit të ideve dhe pamësive botëkuptimore filozofike lidhej me
rishtimin e pjesëmarrësve në një hulli pikëpamjesh dhe qasjesh të një niveli njohjeje
shumë më të epërm, çka shekuj më vonë u shfaq në formën e vet më të qashtër me
aleksandrinët, ndonëse në disa pamësi nuk ishte edhe aq e plotë. Sakaq, me qëllim që
filozofia “laike” të shpalosej dhe të sundonte në formë tërësore, ishte e domosdoshme
që të lëvrohej dhe të përhapej vetëm “ekzoterizmi”, duke shkuar kësisoj deri te
mohimi dhe asgjësimi tërësor i çdo forme “ezoterizmi”. Ky ishte edhe horizonti, në
kohët moderne, drejt të cilit të shpinte lëvizja e zanafilluar nga grekët e periudhës
klasike; kahjet dhe qëndrimet e parashtruara nga grekët e periudhës klasike u
shfrytëzuan dhe lëvruan deri në rrjedhojat e tyre më të skajshme, ndërkohë që e tërë
rëndësia që vetë mendimtarët grekë të kësaj periudhe i kushtuan mendimit racional
dora-dorës u shndërrua në një nga vatrat më të rrahura të mendimit modern, çka solli
lindjen e “racionalizmit”, një nga qëndrimet sjellimore karakteristike të mendimit
modern, në thelb të të cilit nuk qëndron thjesht dhe vetëm mospërfillja e të gjithë sa
shpërfaqet në vetvete mbi-racionale për nga natyra, por edhe mohimi i saj tërësor dhe
i padiskutueshëm. Sidoqoftë, këto vërejtje janë gjykuar të mbeten thjesht paraprake,
për aq sa në sythet vijuese do të kemi rast që të ndalemi gjatë rreth rrjedhojave të tilla,
për të parë se deri në çfarë pike arrijnë në zhvillimet e mendimit modern.
Sakaq, nisur nga këndvështrimi ynë, ajo çka shfaqet e rëndësishme dhe që vlen të
theksohet jo pak lidhet me gjithë sa pohuam më lart, lidhet me faktin se disa prej
shkaqeve që çuan në lindjen e botës moderne lipsen kërkuar në periudhën “klasike”.
Çka do të thotë shprehimisht se vetë bota moderne nuk e ka aspak gabim kur pohon
me gojën plot se është rrjedhojë e qytetërimit greko-romak, duke ngritur, madje,
9
Me “periudhë të lashtësisë”, Guénon-ja e ka fjalën për “periudhën klasike”, në domethënien
perëndimore të këtij termi, siç pati rast të shpjegonte edhe më lart (shën. i përkth. - Sh. D.)
pretendimin se nuk shpërfaqet në thelb përpos se vazhdimësi e këtij të fundit.
Sidoqoftë, lipset thënë se këtu bëhet fjalë thjesht për një vazhdimësi tejet të largët dhe
skajshmërisht jo-besnike, për aq sa, pavarësisht shumëçkaje, lipset thënë se në sferën
intelektuale dhe shpirtërore të kësaj periudhe të lashtësisë lëviznin dhe lëvroheshin një
larushi e pasur çështjesh dhe idesh, një pjesë e të cilave nuk ka askurrfarë qoke apo
përafrime sado të zbehta përkatëse mes modernëve; po ashtu, lipset thënë se, krahas të
tjerash, gjendemi përballë dy niveleve të ndryshme të terrësimit të përshkalluar të
njohjes së vërtetë. Ndërkaq, shumëkush mund të hamendësojë se dekadenca e
qytetërimit të periudhës “klasike” solli me vete në mënyrë të përshkalluar dhe pa
kurrfarë mundësie vazhdimësie lindjen e një gjendjeje pak a shumë të ngjashme me
atë që vërejmë në kohët tona, ndërkohë që, e parë me akullt të mendjes, lipset thënë se
gjërat kanë ndjekur një rrjedhë krejt të ndryshme, nëse marrim parasysh këtu
periudhën e ndërmjetme, që për Perëndimin përbën një tjetër epokë fort të kritikuar, e
cila u shfaq në të njëjtën kohë si një prej atyre epokave të shënjuara nga kahja e
ripërtëritjes dhe e ridrejtësimit të pikëpamjeve dhe ideve të traditës së hershme, të
cilën ne thjesht sa i përmendëm përçiktazi pak më lart.
Fjala është për epokën e lindjes dhe të përhapjes së krishterimit, e cila përkon, nga
njëra anë, me hapërdarjen e popullsisë judease dhe, nga ana tjetër, me fazën e fundit të
qytetërimit greko-romak. Pavarësisht nga rëndësia e madhe që shpërfaqin në vetvete,
të këtilla ngjarje gjykojmë se mund të anashkalohen këtu, pasi janë shumë më të
njohura sesa ngjarjet që sollëm në vëmendje, ndërkohë që përputhshmëria e tyre në
kohë është një çështje e mirë trajtuar, madje, edhe nga studiuesit më sipërfaqësorë të
historiografisë. Po ashtu, edhe përsa i përket pamësive të përbashkëta që vërehen mes
dekadencës së periudhës “klasike” dhe epokës sonë, lipset thënë se një pjesë e mirë e
tyre janë vënë vazhdimisht në pah; sidoqoftë, pavarësisht nga kjo mori dëftuesish, dhe
pa dashur ta shtyjmë akoma edhe më tej paralelizmin, lipset thënë se mes këtyre dy
epokave vërehet ndjeshëm prania vepruese e një gjerdani ngjashmërish mjaft të
spikatura. Asokohe, filozofia thelbësisht dhe krejtësisht “laiciste” kishte fituar një
terren jo të pakët; shfaqja e skepticizmit nga njëra anë, dhe përqafimi i “moralizmit”
stoik dhe epikurian nga ana tjetër, dëftojnë mjaft qartas se deri në ç’pikë ishte
katandisur niveli dhe fryma intelektuale e kohës. Sakaq, pamësitë e epërme dhe të
shenjta të periudhave të mëhershme, që tashmë tingëllonin krejtësisht të
pakuptueshme për këdo, asokohe, nën trysninë e kësaj paaftësie kuptimpërthithëse,
degjeneruan në një lloj “paganizmi”, në kuptimin më të pastër të fjalës, që do të thotë
se filluan të vështroheshin thjesht si “besëtytni”, pikëpamje dhe ide që, të zhveshur
tashmë nga kuptimi i tyre i thellë, mbijetonin në vetvete përmes një gjerdani
përshfaqjes thjesht përjashtësore. Sakaq, kundër kësaj dekadence pati një varg
reagimesh: vetë helenizmi ndërmori një varg përçapjesh për t’u rigjallëruar me
ndihmën e një morie elementesh të pranishme në ato pamësi botëkuptimore të Lindjes
me të cilat kishte arritur të vihej mëparshëm në kontakt, porse e tërë kjo nuk ishte e
mjaftueshme, qytetërimit greko-romak i kishte ardhur fundi, kështu që ridrejtësimi
dhe ripërtëritja iu desh të mbërrinin nga gjetkë dhe të vendoseshin në jetë në një formë
krejt tjetër. Fjala është për atë shndërrim të brendshëm që solli krishterimi; madje,
lipset të vëmë në dukje, edhe pse kalimthi, se analogjia që vërejmë në jo pak pamje
mes atyre ditëve dhe kohëve tona shpërfaq, ndoshta, një nga elementët më përcaktues
te “mesianizmi” i rrokopujshëm, i cili sa vjen dhe po përhapet dita më ditë. Pas
periudhës së errët të pushtimeve barbare, e nevojshme për të çuar deri në fund
procesin e shkatërrimit të rendit dhe rrjedhës së gjërave, për një periudhë kohore që
zgjati disa shekuj, në perëndim u rivendos një rend krejt normal; e kemi fjalën për
Mesjetën, një periudhë skajshmërisht e panjohur për studiuesit modernë, që janë krejt
të paaftë në kuptimin e përmbajtjes së saj në rrafshin intelektual dhe shpirtëror, aq sa
u duket një epokë shumë më e huaj dhe më e çuditshme sesa vetë periudha “klasike”.
Sipas mendimit dhe gjykimit tonë, periudha e vërtetë e Mesjetës shtrihet brenda një
harku kohor që zë fill nga koha e perandorisë së Karlit të Madh deri në kapërcyell të
shekullit të XIV. Pas shekullit të XIV zanafillon një tjetër periudhë dekadence, e cila,
duke kaluar përmes një vargu etapash të ndryshme, sa erdhi dhe u rëndua gjithnjë e
më tepër, për të arritur deri në kohët tona. Madje, e vështruar me akull të mendjes,
është pikërisht në këtë periudhë kur zë fill edhe kriza e botës moderne; është pikënisja
e procesit të shpërbërjes së “botës së krishterë”, e cila në thelb ishte e njënjëjtë me
qytetërimin perëndimor të periudhës së Mesjetës; është periudha kur fillojnë që të
kristalizohen “kombësitë” tashmë të materializuara dhe të centralizuara, që përkojnë
me perëndimin e rendit feudal, i cili qëndronte ngushtësisht i lidhur me “botën e
krishterë”. Duke u pikënisur nga sa më sipër, besojmë se shfaqet më se e
vetëkuptueshme dhe krejt e pashmangshme që zanafillën e botës moderne ta
zhvendosim të paktën dy shekuj më herët nga sa e datojnë vetë historianët
perëndimorë; periudha e Rilindjes Evropiane dhe ajo e Reformës Protestante janë
përpara dhe mbi të gjitha thjesht rrjedhoja; shfaqja e tyre ishte rrjedhojë e
pashmangshme e një krize që kishte nisur shumë kohë më parë. Këto dy periudha jo
vetëm që nuk ishin ripërtëritëse, por përkundrazi, sollën një dekadencë akoma edhe
më të thellë, pasi shënuan një shkëputje përfundimtare nga fryma e traditës së
hershme, njëra në domenin e shkencave dhe arteve, ndërsa tjetra brenda vetë domenit
të fetarisë, nga brenda të cilit shkëputja shfaqej akoma edhe më e vështirë për t’u
konceptuar si e tillë.
Sikundërse jemi shprehur edhe në hapësira të tjera, ajo që sot njihet si periudhë
Rilindjeje, në të vërtetë ishte një periudhë vdekjeje dhe shuarjeje për jo pak gjëra, për
aq sa, nën pretekstin se po kthehej për tek qytetërimi greko-romak, fryma dhe
mendësia e kësaj periudhe nuk mori prej tij përpos se atë çka shpërfaqej si e jashtme
dhe periferike, pasi vetëm dhe përjashtimisht kjo ishte gjithë sa ishte dhënë në tekstet
dhe shkrimet e epokës greko-romake. Për rrjedhojë, ky kthim i trumbetuar me forcë
në formë, porse krejt i mangët në përmbajtje, nuk mund të shpërfaqte përpos se një
natyrë artificiale, për aq sa bëhet fjalë për forma dhe pikëpamje që prej shekujsh
tashmë kishin reshtur së jetuari jetën dhe zhvillimin e tyre të natyrshëm dhe të
njëmendtë. Përsa i përket shkencave tradicionaliste të Mesjetës, në këtë epokë, mbasi
njohën disa përshfaqje të fundit, u zhdukën en bloc, mend si të ishin pjesë e atyre
qytetërimeve të largëta të shkatërruara nga nuk dihet çfarë përmbytjeje e
fundbotshme; porse, këtë herë, shkatërrimi ishte i atillë, saqë nuk kishte askurrfarë
elementi që të mund t’i zëvendësonte. Që do të thotë shprehimisht këtu se, duke
filluar nga kjo periudhë, në perëndim nuk mbeti asgjë tjetër përpos filozofisë dhe
shkencës “laiciste”, zanafilloi mohimi dhe asgjësimi tërësor i mbarë rrafshit të vërtetë
intelektual dhe shpirtëror, nisi shtratëzimi dhe kufizimi i njohjes në një nivel shumë
më të ulët, një lloj qëmtimi empirik dhe analitik faktesh që as buronin nga, dhe as të
shpinin në përftimin e një shkakësie parake, çka solli edhe në hapërdarjen e arsyes dhe
të mendimit në një mori të papërcaktuar dhe të pafundme detajesh krejtësisht të
pakuptimta, në grumbullimin dhe në magazinimin e një gjerdani hipotezash jashtë çdo
binari, larg çdo themeltësie të qëndrueshme, aq sa nisin që të rrëzojnë, të hedhin
poshtë dhe të kundërshtojnë njëra-tjetrën; e tërë kjo tollovi nuk mund të shpinte
gjëkundi përpos se në disa pamësi dhe pikëpamje fragmentare dhe çalashe, syresh që
nuk mund të mundësonin përpos se disa praktika, që sot dhe gjithë ditën trumbetohen
si e vetmja epërsie e qytetërimit të botës modern, një epërsi që, e vështruar me akull të
mendjes, nuk shpërfaq në vetvete asgjë për t’u zilepsur, për aq sa, në tollovitjet e veta,
nuk kapet tjetër përpos se pas shqetësimeve dhe problematikave thelbësisht dhe
tërësisht materiale, duke i dhënë këtij qytetërimi fytyrën dhe natyrën e një përbindëshi
të frikshëm.
Ajo çka na habit më tepër në tërë këtë çështje është pa dyshim shpejtësia me të cilën u
la në terrin e harresës qytetërimi i lëvruar në periudhën e Mesjetës, aq sa në klimën
kulturore dhe mendësore të shekullit të XVII askush nuk ia kishte idenë në lidhje me
gjithë sa përbënte thelbin intelektual dhe shpirtëror të periudhës së Mesjetës, ndërkohë
që monumentet dhe ndërtimet arkitekturore të kësaj periudhe në sytë e njeriut të
shekullit të XVII nuk paraqisnin dhe nuk shprehnin gjë prej gjëje, çka vlen qoftë në
rrafshin intelektual, qoftë në rrafshin estetik. Prej këtu, çdokush e ka të lehtë që të
kuptojë se deri në ç’pikë kishte ndryshuar mendësia në këtë kapërcyell epokash.
Sidoqoftë, në këtë hapësirë nuk kemi ndërmend që të ndalemi dhe të hulumtojmë për
faktorët përgjegjës, - të cilët shpërfaqen pa pikë dyshimi tejet të korkolepsur, - për
syresh që ndikuan në krijimin e një ndryshimi të këtillë; një ndryshim që shfaqet aq
rrënjësor, sa vështirë që të besohet se zuri vend në një mënyrë krejt të papritur, sa hap
e mbyll sytë, si të thuash, pa ndihmën dhe veprimin e një vullneti drejtues, natyra e
saktë e të cilit vazhdon që të shpërfaqet detyrimisht edhe sot dhe gjithë ditën
skajshmërisht enigmatike. Sidoqoftë, përsa i përket kësaj çështjeje, lipsen mbajtur
parasysh jo pak rrethana dhe gjasa të çuditshme, si për shembull, trumbetimi, në një
moment të caktuar, dhe paraqitja si zbulime të reja të një vargu ligjësish dhe
realitetesh që në të vërtetë ishin të njohura dhe stërnjohura shumë kohë më parë, por
që përhapja e tyre për masën e gjerë ishte tejet e kufizuar, dhe kjo për shkak të disa
avarive të caktuara, që duket se i kapërcenin në numër, peshë dhe rëndësi përparësitë
që mund të buronin prej këtyre njohurive10. Po ashtu, ka fort pak të ngjarë që legjenda,
sipas të cilës periudha e Mesjetës është një epokë e “errët” dhe barbare, të ketë lindur
dhe të jetë përhapur vetvetiu, apo se shtrembërimi i historisë, ndaj të cilës priren
pothuajse të gjithë historianët e kohëve moderne, të ketë zënë vend pa pritur dhe pa
kujtuar, pa patur asnjë ide apo strategji paraprake. Sidoqoftë, në këtë hapësirë nuk
kemi ndërmend që t’i shkojmë më thellë trajtimit të kësaj çështjeje, pasi ajo që shfaq
rëndësi për ne për momentin nuk lidhet fort me mënyrën se si u vu në jetë një
sipërmarrje e këtillë, por se cilat ishin pasojat që rrodhën prej kësaj sipërmarrjeje.
Gjatë tërë periudhës së Rilindjes Evropiane, një ndër konceptet kyçe, që u trumbetua
me një krenari të skajshme dhe u mbulua me kurora lavdie, ishte pa dyshim
“humanizmi”, i cili përmblodhi paraprakisht të tërë programin ideor dhe botëkuptimor
të qytetërimit modern. E vështruar në thelbin e vet, fjala është për një sipërmarrje që
synoi që të tkurrte gjithçka brenda përmasave thjesht dhe përjashtimisht njerëzore,
duke e shkëputur një herë e përgjithmonë nga çdo parim dhe shkakësi parake të
epërme, dhe kjo me pretekstin, nëse do të mund të shpreheshim simbolikisht këtu, se
kësisoj po i kthenin krahët qiellit për të pushtuar dhe sunduar tokën. Modernët
trumbetojnë me të madhe se po ecin pas gjurmëve të grekëve, çka shfaqet thjesht një
demagogji, pasi grekët e periudhës “klasike” nuk kishin rrahur kurrë që të shkonin
kaq larg, madje, as në kohën kur dekadenca e tyre në rrafshin intelektual dhe
shpirtëror preku kulmin; po ashtu, ndryshe nga sa vërejmë tek modernët, te grekët e
periudhës “klasike”, shqetësimet dhe kahjet utilitariste nuk ishin vendosur asnjëherë
në plan të parë. Kështu që, “humanizmi”, i vështruar në thelbin dhe kahjet e veta,
është thjesht dhe pastërtisht trajta parake e asaj mendësie që do të formësonte thelbin
e “laicizmit” bashkëkohor. Duke i shkuar nga pas kahjes për ta ndryrë gjithçka në
përmasën e njeriut të vështruar si qëllim në vetvete, modernët zbritën hap pas hapi dhe
shkallë pas shkalle, deri në nivelin e asaj çka për nga natyra shfaqet si më e ulëta,
duke rrahur t’i plotësojë kësisoj natyrës njerëzore disa nevoja thjesht dhe
përjashtimisht materiale. Porse, sidoqoftë, lipset thënë se edhe kjo kahje mbetet
thjesht në kufijtë e një ndezullie, për aq sa mbjell gjithnjë dhe më tepër në natyrën

10
Mes fakteve të kësaj natyre, që për vetë kohën sollën pasoja jo pak të rënda, mjafton të sjellim në
kujtesë dy shembuj: trumbetimin e shpikjes së shtypshkronjës, e zbuluar në Kinë qysh në shekullin e
parë para Erës sonë, dhe zbulimin “zyrtar” të Amerikës, me të cilën ishin ngërthyer ura komunikimi
qysh në periudhën e Mesjetës, madje, shumë më tepër nga sa besohet dhe vlerësohet në kohët tona.
njerëzore disa nevoja krejt artificiale, të cilat më pas nuk është kurrë në gjendje që t’ia
plotësojë.
A thua bota moderne do të vazhdojë që të vithiset ende përfund kësaj humnere të
fundbotshme, apo do të arrijë, ende sa nuk ka prekur fundin e humnerës, që të gjejë
forcat e mjaftueshme për të ndërmarrë një ridrejtësim dhe ripërtëritje të traditës,
njëlloj siç ndodhi gjatë periudhës së dekadencës greko-romake? Nga sa po shohim
dhe po dëgjojmë sot dhe gjithë ditën, një kthesë e këtillë në gjysmë të udhës na duket
një alternativë fort e largët, ndërkohë që, sipas të gjitha qokave kohore të parashtruara
nga pamësitë botëkuptimore të traditës më të hershme, ne tashmë kemi hyrë me të
vërtetë në fazën e fundit të Kali-Yuga-s, në periudhën më të errët të “epokës së
errësirës”, në një gjendje shpërbërjeje tërësore prej të cilës nuk mund të
shkapullohemi përpos se përmes një përmbysjeje të fundbotshme, pasi në kohët tona
ajo çka është e nevojshme nuk është më thjesht dhe përjashtimisht një ridrejtësim
dosido, por një ripërtëritje tërësore dhe me themel. Të vështruar nga një pikëqasje e
epërme, vërejmë qartas se si çrregullimi dhe mishmashi janë ulur këmbëkryq në çdo
domen të njohjes dhe të jetës shoqërore, kanë arritur një shkallë të tillë, që e tejkalon
skajshëm gjithë sa vumë re në epokat dhe periudhat pararendëse, aq sa sot, duke e
marrë pikënisjen nga bota perëndimore, rrezikojnë që të shndërrohen paq në një
dukuri mbarëbotërore. Ndërkaq, personalisht ne jemi fort të vetëdijshëm rreth gjasës
se triumfi i tyre nuk mund të jetë përpos se sipërfaqësor dhe i përkohshëm; e
megjithatë, pavarësisht nga e gjithë kjo, sërishmi ky triumf i përkohshëm shpërfaqet
pa pikë dyshimi një shenjë e qashtër e krizës më të thellë që njerëzimi ka kaluar gjatë
ekzistencës së tij në ciklin e tanishëm. A nuk kemi mbërritur vallë në epokën më të
frikshme të parashpallur në librat e shenjtë të Indisë së lashtë, epoka në të cilën
“kastat do të karashtisen keqas me njëra-tjetrën, aq sa edhe vetë familja nuk do të
ekzistojë më”? Do të mjaftonte të hidhnim një vështrim të ftohtë përreth, për t’u
bindur se një gjendje e këtillë përkon pa pikë ndryshimi me gjendjen në të cilën
ndodhet bota e sotme, në çdo qoshk të së cilës vërejmë pa askurrfarë vështirësie
shenjat e tërë asaj dekadence të thellë, që Ungjilli e përshkruan si “neveria e
shkretimit”. Sidoqoftë, nuk është e nevojshme që ta ngarkojmë më tepër sa ç’është në
të vërtetë; do të ishte më e drejtë dhe më e udhës ta vështronim në këtillësinë e saj, pa
kurrfarë “optimizmi”, por edhe pa kurrfarë “pesimizmi”, pasi, sikundërse u shprehëm
edhe më lart, i vështruar në vetvete, fundi i botës së lashtë përkon gjithashtu edhe me
zanafillën e një bote të re.
Mbas gjithë kuadrit të parashtruar deri këtu, vetvetiu lind pyetja: cila është vallë
arsyeja e ekzistencës së një periudhe si kjo në të cilën po jetojmë? Në të vërtetë,
rrethanat dhe gjendja që sundojnë kohët tona, sado që në vetvete shpërfaqen si fort të
pazakonshme dhe anormale, sërishmi janë pjesë e pashmangshme e rendit të
përgjithshëm të gjërave, madje, janë pjesë e atij rendi, që sipas një pikëpamjeje të
Lindjes së Largët formësohet në thelb nga përfshirja tërësore e të gjithë çrregullimeve
dhe mishmasheve. Si të gjitha epokat e tjera, edhe kjo epokë që po kalojmë, sado e
dhembshme dhe e turbullt qoftë, duhet të ketë pashmangshmërisht vendin e vet në tërë
gjerdanin e zhvillimeve të gjindes njerëzore: vetë fakti se e qokim të parashpallur në
pamësitë botëkuptimore dhe në shkrimet e ndryshme të traditave të kryehershme
besojmë se na shfaqet si një dëftues vërtet i qartë dhe i pakundërshtueshëm. Gjithë sa
u shprehëm më lart në lidhje me rrjedhën e përgjithshme të një cikli përshfaqjesh, e
cila rend në drejtim të një materializimi të përshkalluar, hedh menjëherë dritë dhe na
ndriçon jo pak një gjendje të këtillë, duke dëftuar qartësisht se, ajo çka shpërfaqet si
anormale dhe e çrregullt nga një pikëqasje e caktuar nuk shfaqet tjetër përpos se
rrjedhojë e një ligjësie të perceptuar nga një pikëqasje më e epërme. Sakaq, ia vlen të
shtojmë, pa dashur që të zgjatemi më tepër nga ç’duhet, se, njëlloj siç ndodh me tërë
ndryshimet gjendësore, edhe kalimi nga një cikël në tjetrin nuk mund të ndodhë
përpos se në zemër të errësirës. Sa i përket kësaj çështjeje, ekziston edhe një ligjësi
tjetër11, tejet e rëndësishme, e cila shpërfaqet në forma të ndryshme, porse, pikërisht
për këtë arsye, një parashtrim i tyre i hollësishëm do të na shpinte tepër larg.
Dhe nuk mbaron gjithçka me kaq: epokës moderne i duhet medoemos që të jetë pjesë
e zhvillimit të një gjerdani mundësish të brendashkruara qysh në kryefill në ligjësinë e
brendshme të ciklit të tanishëm. Pavarësisht se niveli i këtyre mundësive mund të
shfaqet si më i ulëti në strukturën e hierarkisë së përgjithshme, sërishmi vetë
mundësive u duhet pashmangshmërisht që të përshfaqen si të gjithë simotrat, duke
ndjekur rendin dhe funksionin që u është caktuar. Çka do të thotë shprehimisht se,
duke i shkuar nga pas kësaj logjike, ajo çka po karakterizon, sipas traditës, fazën e
fundit të ciklit nuk është tjetër përpos se shfrytëzimi i gjithë sa ishte anashkaluar apo
ishte hedhur poshtë në fazat pararendëse. Dhe, e vështruar hollë-hollë, kjo është në të
vërtetë gjithë sa vërejmë në zhvillimet e qytetërimit perëndimor, i cili në një formë
apo në një tjetër po gjallon thjesht me atë çka qytetërimet e mëparshme rrekeshin ta
largonin nga vetvetja. Për t’u bindur për një gjasë të këtillë, do të mjaftonte të shihnim
se si, dhe sa i vlerësojnë përfaqësuesit e vërtetë të atyre qytetërimeve tradicionaliste,
që janë ruajtur ende të paprekura në Lindje, tërë shkencat perëndimore dhe zhvillimet
që syresh sollën në lëmin e industrisë. Këto njohuri të një niveli fort të ulët, të cilat
shfaqen krejt të zbrazëta dhe të papesha në sytë e atyre njerëzve që zotërojnë njohjen
në një rrafsh shumë më të epërm, duhej gjithsesi të “viheshin në jetë”, e kjo gjasë nuk
mund të zinte vend përpos se në një nivel zhvillimi të ulët, kur niveli intelektual dhe
11
Në Misteret Elefsine, kjo ligjësi paraqitej përmes simbolit të “kokrrizës së grurit”; alkimistët e
përshkruanin përmes “kalbëzimit” dhe përmes ngjyrës së zezë që shënjonte zanafillën e veprimit të
“Veprës së Madhe”; ajo çka mistikët e krishterë e quajnë “nata e honshme e shpirtit” nuk është tjetër
përpos se një prej shpërfaqjeve të zhvillimit shpirtëror të qenies që ngjitet në nivele gjendjesh të
epërme; këto përqasje janë akoma edhe më të shumta në numër, për të cilat do të nevojitej një hapësirë
tjetër.
shpirtëror pothuajse ishte zeruar paq. Po ashtu, vetë hulumtimet me kahje
përjashtimisht praktike, në kuptimin më të ngushtë të termit, duhej të arrinin
kurorëzimin e tyre të fundmë, e ky kurorëzimin nuk mund të zinte vend përpos se në
çastin kur kahja e lëvizjes të arrinte skajin e përkundërt të botës së hershme
shpirtërore, përmes veprimit të njerëzve të zhytur kokë e këmbë në gjithë sa shfaqet
thjesht dhe përjashtimisht materiale, aq sa nuk janë më në gjendje që të konceptojnë
gjë tjetër përtej saj, duke u shndërruar kësisoj në po aq skllevër sa edhe vetë bota
materiale që po rreken të shfrytëzojnë, çka i ka shtyrë vetvetiu drejt një gjendjeje
trazimtare gjithnjë dhe në rritje, pa askurrfarë rregulli, pa askurrfarë qëllimi, pusullë-
humbur brenda shumësisë përshfaqësore të gjithë sa shpërfaqet materiale, aq sa do të
përfundojnë të shkrihen dhe të shpërbëhen përfundimisht së bashku me të.
E vështruar në vija të trasha dhe e parashtruar në thelbësoren e vet, kjo është gjithë sa
përbën kuadrin dhe shpjegimin e vërtetë të botës moderne. Sakaq, lipset thënë prerazi
dhe me këmbëngulje se një shpjegim i tillë nuk duhet vështruar assesi si një përligje.
Një e keqe, edhe në rastet kur është e pashmangshme, sërishmi mbetet një e keqe. Po
ashtu, fakti që një e keqe sjell me vete një të mirë nuk nënkupton aspak se duhet të
zhvishet dhe të përligjet në natyrën dhe shpërfaqjet e saj, ku personalisht, afërmendsh,
termat “e mirë” dhe “e keqe” i përdorim në këtë hapësirë thjesht sa për të lehtësuar
gjithë sa po rrahim të shprehim, që do të thotë se lipsen përftuar përtej çdo lloj
ndërlikjeje kuptimore të natyrës përjashtimisht “morale”. Ndërkaq, çrregullimet e
pjesshme nuk mund assesi të shmangen, pasi shpërfaqen në vetvete si pjesë përbërëse
dhe më se të domosdoshme të strukturës që shfaq rendi i tërësishëm. Pavarësisht nga
kjo, një epokë plot çrregullime shpërfaq në vetvete një natyrë të përbindshme dhe fort
të frikshme, e cila, ndonëse është rrjedhojë e disa ligjësive natyrore organike, sërishmi
paraqet në vetvete një shmangie, një lloj gabimi, si të thuash. Një epokë e tillë
shpërfaq në vetvete si një natyrë të fundbotshme, e cila, pavarësisht se është pjesë e
rrjedhës normale të gjërave, nëse e vështrojmë në vetvetësinë dhe këtillësinë që
shpalos, mbetet gjithnjë një lloj përmbysjeje dhe një anomali.
Sikundërse ndodh me çdo realitet tjetër, edhe qytetërimi modern gëzon
domosdoshmërisht të drejtën për të ekzistuar dhe, nëse me të po mbyllet një cikël,
mund të thuhet se kjo është pashmangshmërisht gjithë sa duhej të ndodhte, që do të
thotë se ka gjetur, tek e fundit, kohën dhe vendin e vet. Pavarësisht nga kjo, sërishmi
kjo epokë meriton të fshikullohet përmes thënies ungjillore, që shpeshherë është
keqkuptuar dhe keqinterpretuar: “Është e pashmangshme që skandali të mos ekzistojë,
porse mjerë ata që e krijojnë vetë skandalin!”

KAPITULLI I DYTË
 Kundërvënia mes Lindjes dhe Perëndimit

Një nga tiparet më karakteristike të mbarë botës moderne lidhet në thelb me hendekun
që u krijua dora-dorës mes Lindjes, që në pamësitë e veta shpërfaqej ende ndjekëse
besnike e traditës së hershme, dhe Perëndimit. Ndonëse personalisht kemi patur rast
që ta trajtojmë shumë më gjerësisht në një hapësirë tjetër 12, e gjykojmë si krejt të
nevojshme t’i kthehemi sërish kësaj problematike, me qëllim që të saktësojmë edhe
një herë disa prej pamësive që shfaq në vetvete, dhe të davarisim një varg
keqkuptimesh me të cilat është veshur dhe trajtuar një problematikë e tillë.
Është një fakt i pakundërshtueshëm tashmë se gjithnjë dhe kudo kanë ekzistuar
qytetërime të shumta dhe të dallueshme, të cilat kanë ndjekur një dialektikë zhvillimi
çdocila sipas mënyrës dhe veçantësive të veta, në përputhje me kodin e sjelljes dhe
zakonet e një populli apo race të caktuar. Porse dallueshmëri nuk nënkupton aspak
kundërvënie, madje, midis qytetërimeve që shfaqen si fort të dallueshme në pamësitë
formale mund të ekzistojë fare mirë një lloj përngjasimi apo përafrie në pamësitë
botëkuptimore, duke qenë se të gjitha pikënisen në thelb nga të njëjtat shkakësi
parake, përballë të cilave qëndrojnë si përshfaqje të kushtëzuara nga rrethana dhe
ngjyresa të ndryshme. Kjo është gjithë sa vërejmë në thelb të të gjitha qytetërimeve të
cilësuara si normale, apo tradicionaliste. Mes qytetërimeve të kësaj kategorie nuk
ekziston kurrfarë kundërvënieje thelbësore apo parimore; mospajtimet e tyre, në rast
se vërtet ekzistojnë të tilla, nuk shfaqen përpos se të një natyre thjesht përjashtësore
dhe sipërfaqësore. Ndërkaq, një qytetërim që jo thjesht nuk njeh dhe pranon
ekzistencën e një shkakësie parake të epërme, por përkundrazi ngrihet botëkuptimisht
mbi kahjen e mohimit të parimeve të tilla, nuk ka pikë dyshimi që do të gjendet e
frukullt, pa askurrfarë mjeti ndihmës për të hyrë në marrëdhënie të qenësishme me
qytetërimet e tjera, në një drejtkuptim, si me thënë, i cili, për të qenë efikas dhe e
thelluar, ka nevojë për praninë dhe veprimin e elementëve të epërm, pikërisht atyre
kahjeve që mungojnë tërësisht në gjirin e mbarë këtij qytetërimi anormal dhe kundër-
tradicionalist të modernëve. Çka do të thotë shprehimisht se, nisur nga gjendja në të
cilën ndodhet bota e sotme, gjendemi nga njëra anë përpara tërë qytetërimeve që ende
e ruajnë thellë në vetvete atë gjurmë të pazhbëshme të frymës tradicionaliste dhe, më
konkretisht këtu, qytetërimet e Lindjes, ndërsa nga ana tjetër qëndron krejt fillikat një
qytetërim thelbësisht dhe tërësisht kundër-tradicionalist, që është qytetërimi
perëndimor i kohëve moderne.
Ka njerëz që kanë arritur deri aty, sa të hedhin poshtë ekzistencën e një ndarjeje të
njerëzimit në popujt e Lindjes dhe popujt e Perëndimit, ndërkohë që në epokën tonë
12
Shih për këtë: Orient et Occident, Paris 1924 (shën. i përkth. - Sh. D.)
është pikërisht mosekzistenca e një ndarjeje të tillë ajo që vihet në dyshim. Më së pari
fare, ekzistenca e një qytetërimi perëndimor, i cili përmbledh në vetvete Evropën dhe
Amerikën, është një fakt i pranuar tashmë nga të gjithë, pavarësisht nga gjykimet që
jepen në lidhje me vlerën e vërtetë të këtij qytetërimi. Sa i përket Lindjes, çështja
është shumë më e thjeshtë, për aq sa ne gjendemi jo përpara një qytetërimi të vetëm,
por përpara një larushie qytetërimesh lindore. E megjithatë, nëse mbajmë parasysh
tiparet e përbashkëta të qytetërimeve lindore, syresh që karakterizojnë atë që diku më
lart e cilësuam qytetërim tradicionalist; nëse mbajmë parasysh, po ashtu, edhe faktin
që të tilla tipare mungojnë tërësisht në thelbin dhe prirjet botëkuptimore të qytetërimit,
atëherë, krejt vetvetiu, ndarja, madje, deri edhe kundërvënia mes Lindjes dhe
Perëndimit na shfaqet lehtësisht e kapshme dhe tërësisht e pamohueshme. Sakaq,
pavarësisht kësaj pamësie që shfaqin gjërat në rrjedhën e tyre, të gjithë pjesët e
paevropianizuara dhe përshfaqjet e dromcuara të qytetërimit lindor vazhdojnë ende
sot dhe gjithë ditën që të përbashkohen në një tipar dhe frymë tradicionaliste. Për të
mundësuar sa më tepër që të jetë e mundur qartësinë dhe parashtrimin e saktë të ideve,
ia vlen të sjellim ndërmend një shtresëzim të përgjithshëm të këtij qytetërimi, i
parashtruar në vija të trasha, çka mund të tingëllojë, ndoshta, si fort i thjeshtëzuar për
t’u analizuar në hollësi, por gjithsesi i saktë në vija të trasha: Lindja e Largët, e
përfaqësuar nga qytetërimi i hershëm kinez; Lindja e Mesme, e përfaqësuar nga
qytetërimi i hershëm hinduist; Lindja e Afërt, e përfaqësuar nga qytetërimi mysliman.
Ndërkaq, është e nevojshme të shtojmë se, i qëmtuar nga një gjerdan jo i vogël
pamësish, qytetërimi mysliman duhej të vështrohej në thelbin e vet si një mestarí
ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, madje, një pjesë e mirë e tipareve që shpërfaq duket
se e vendosin më afër qytetërimit perëndimor të periudhës së Mesjetës. Porse, nëse e
vështrojmë nga pamësia që shpërfaq në vetvete e tërë bota perëndimore e kohëve
moderne, atëherë vërejmë mjaft qartazi se qytetërimi mysliman qëndron në
kundërvënie ndaj qytetërimit të botës moderne, madje, në të njëjtën shkallë dhe me të
njëjtën forcë sa ç’shfaqen edhe qytetërimet e tjera pastërtisht lindore; mjafton
pikërisht një fakt i tillë, që qytetërimi mysliman të vështrohet mirëfilli dhe plotësisht
si pjesë e qytetërimeve të Lindjes.
Pika themelore rreth të cilës lipset boshtuar çdo lloj diskutimi mbi çështjen në fjalë
është pikërisht kjo: kundërvënia mes Lindjes dhe Perëndimit nuk zanafilloi përpos se
gjatë kohëve kur në Perëndim perënduan qytetërimet tradicionaliste; madje, e gjithë
kjo kundërvënie nuk përftoi kuptim përpos, dhe veçanërisht, me lindjen e Perëndimit
modern, pasi kjo kundërvënie shfaqet më tepër si kundërvënie mes dy botëkuptimeve,
sesa mes dy hapësirave gjeografike thuajse qartësisht të përcaktuara. Në jo pak
periudha, ndër të cilat më e afërta për ne është ajo e Mesjetës, botëkuptimi
perëndimor, i vështruar në pamësitë dhe në idetë më thelbësore, i përafrohej skajshëm
gjithë sa në kohët tona, i vështruar në pamësitë dhe në idetë më thelbësore dhe
autentike, përfaqëson gjithë botëkuptimin dhe frymën lindore: botëkuptimi
perëndimor i këtyre periudhave ishte shumë më pranë botëkuptimit lindor, sesa
botëkuptimit që gjalloi në Perëndimin e kohëve moderne. Gjatë këtyre periudhave,
qytetërimi perëndimor mund të vështrohej si fort e ngjashme me qytetërimet lindore,
me ngjashmëritë dhe ndryshimet që këto të fundit shfaqin mes tyre. Porse gjatë
shekujve të fundit zuri vend një ndryshim mjaft i thellë, shumë më negativ se të tërë
devijimet që ishin shfaqur më parë gjatë epokave të dekadencës, për aq sa ky
ndryshim arriti të mbrapshtkthejë drejtimin e ndërlikuar që kishte ndjekur njerëzimi
gjatë veprimtarive të përditshme. Dhe ky ndryshim rrënjësor i drejtimit të lëvizjes zuri
vend vetëm në botën perëndimore të kohëve moderne. Sakaq, me shprehjen
“botëkuptimi perëndimor”, të përdorur më lart, personalisht e kemi fjalën për atë
botëkuptim që sundon në kohët tona, që do të thotë shprehimisht, se fjala është thjesht
dhe përjashtimisht për botëkuptimin e kohëve moderne, dhe kurrsesi për ngjyresat
kuptimore që kjo shprehje përfton në opinionin e përgjithshëm. Prej këtu, duke u
pikënisur nga fakti se të paprekur nuk e gjejmë përpos se në Lindje, atëherë
botëkuptimin tjetër mund ta emërtojmë, gjithnjë nën dritën e përshfaqjes dhe rrjedhës
së gjërave në kohët tona, si botëkuptimi dhe fryma lindore. Këto dy shprehi,
botëkuptimi perëndimor dhe botëkuptimi lindor, nuk shprehin në vetvete përpos se një
realitet faktik, ekzistues. Nisur nga sa pamë më sipër, është e vetëkuptueshme që një
prej këtyre dy botëkuptimeve është thelbësisht perëndimor; krahas kësaj, fakti që
shpërfaqja e tij në histori zuri vend vetëm kohët e fundit nuk na jep askurrfarë të
drejte që të paragjykojmë asgjë, përsa i përket burimit të botëkuptimit dhe frymës
tjetër, që ishte i përbashkët për Lindjen dhe Perëndimin dhe, më konkretisht këtu,
botëkuptimin dhe frymën tradicionaliste, që shpeshherë, me thënë të vërtetën,
përfytyrohet i shkrirë përnjështueshëm me botëkuptimin dhe me frymën
mbarënjerëzore, për aq sa e këtillë shfaqet natyra e botëkuptimit dhe frymës që
përkufizohen dhe cilësohen si normale, qoftë kjo edhe për arsyen e vetmen sepse
frymëzoi të gjitha qytetërimet që sot i njohim thuajse në formën e tyre më të plotë, me
përjashtim vetëm të njërit: qytetërimit perëndimor të kohëve moderne.
Disa zëra, që duket mjaft qartazi që nuk i kanë hyrë angarisë së leximit të librave tanë,
mëtuan të na akuzonin se paskëshim thënë se të tëra pamësitë botëkuptimore
tradicionaliste e kanë zanafillën në Lindje, apo se edhe vetë periudha e lashtë
perëndimore, në të tërë fazat e saj, traditat e veta i paska përftuar gjithnjë nga Lindja.
Personalisht nuk kemi shkruar asnjëherë ndonjë gjë të ngjashme, as kemi shprehur
ndonjë mendim që mund të linte shteg për një hamendësim të tillë, dhe kjo për një
fakt më se të thjeshtë: personalisht jemi më se të vetëdijshëm se një pohim i tillë nuk
mund të qëndrojë në këmbë. Madje, sa i përket kësaj çështjeje, e vërteta është se janë
po vetë faktet që ofron tradita, ato që e hedhin poshtë një pohim të këtillë: pohimin që
tradita e kryehershme e ciklit të tanishëm mbërriti nga viset iperborease e hasim mbë
çdo anë. Paskëtaj lindën dhe u zhvilluan rryma dytësore, që përkojnë me periudha të
ndryshme; një prej këtyre rrymave, nga më të rëndësishmet, të paktën mes atyre që
përfaqësohen ende sot e gjithë ditën me një gjerdan dromcash dhe gjurmësh të
deshifrueshme, ndoqën një vektor lëvizjeje nga Perëndimi në Lindje, çka sot përbën
një fakt të njohur e të pamohueshëm. Porse e tërë kjo zuri vend në epoka tejet të
largëta, që zakonisht cilësohen “parahistorike”, çka nuk përkon me atë që personalisht
kemi në mendje; ajo çka kemi rrahur të tregojmë është, më së pari dhe mbi të gjitha,
fakti se tashmë prej një kohe mjaft të gjatë, visari i traditës së kryehershme është
zhvendosur në Lindje, se në këtë pjesë të lëmshit të dheut mund të qokim edhe sot e
gjithë ditën forma dhe tipare tradicionaliste që rrodhën më drejtpërsëdrejti prej traditës
së kryehershme; më pas, fakti se, nisur nga rendi dhe rrjedha e sotme e gjërave,
përfaqësuesit më autentikë të botëkuptimit dhe frymës së vërtetë të traditës së
kryehershme me gjithë sa përfshihet në të nuk gjenden tjetërkund përpos se në Lindje.
Sakaq, për të plotësuar kuadrin e mësipërm, lipset t’i hedhim një sy të shpejtë disa
ideve dhe kahjeve në lidhje me rimëkëmbjen e “traditës perëndimore”, të cilat po
vërejmë të gjallojnë në jo pak ambiente bashkëkohore. E vetmja qokë interesante që
paraqesin idetë në fjalë është fakti se disa njerëz kanë filluar të shfaqin pakënaqësi në
lidhje me qëndrimet nihiliste që qytetërimi modern ka mbajtur karshi traditës; ka
syresh që kanë filluar të ndjejnë nevojën e një diçkaje krejt tjetër nga sa ofron epoka
jonë, po ajgëtojnë një shteg të mundshëm për t’u kthyer sërishmi, në një formë a
tjetrën, për tek tradita, duke e vështruar këtë rikthim si e vetmja rrugëdalje nga kriza e
kohës sonë. Por, mjerisht, “tradicionalizmi” është diçka krejt e ndryshme nga gjithë sa
përbën botëkuptimin dhe frymën e vërtetë tradicionaliste 13; në të shumën e herëve, siç
po vërejmë edhe sot e gjithë ditën, “tradicionalizmi” mund të përkojë shumë shumë
me një kahje të thjeshtë, me një prirje pak a shumë të vagëllimtë, larg çdo njohjeje të
vërtetë; përkundrazi, lipset thënë haptazi, se në turbullirën dhe trazimin mendësor të
kohëve tona, një prirje e këtillë ka nisur të nxjerrë në sipërfaqe një varg konceptimesh
krejt të ndezullimta dhe ëndërrake, pa askurrfarë themeli të qëndrueshëm. Kjo vërehet
më së shumti në sferën shpirtërore, ku pjesa dërrmuese e këtyre nismëtarëve, duke
mos gjetur një traditë autentike tek e cila mund të mbështeten, kanë arritur deri aty sa
të trillojnë një varg pseudo-traditash që nuk kanë ekzistuar askurrëherë më parë dhe
nuk mbartin në vetvete askurrfarë shkakësish parake, askurrfarë parimi, janë të
njënjëjta me botëkuptimin dhe frymën që po rrahin të zëvendësojnë përmes syresh. E
tërë bota moderne duket se mëton dhe lëviz ngabrenda këtyre ndezullimave, të cilat,
pavarësisht qëllimeve të vetë sajimtarëve, nuk sjellin tjetër përpos se rritjen e
mëtejshme të çekuilibrit të përgjithshëm mendësor. Në lidhje me këtë çështje, e
gjykojmë si fort të udhës të ndalemi te trumbetimi i “traditës perëndimore” që disa
okultistë sajuan përmes përqasjesh nga më hardallosëset, duke rrahur kryesisht që të
13
Për këtë, shih: Le règne de la quantité et les signes des temps, XXXI (shën. i përkth. - Sh. D.)
hyjnë në garë me një “traditë lindore” gjithpoaq të trilluar, e hedhur në qarkullim nga
teosofistët. Sa i përket kësaj çështjeje, personalisht kemi patur rastin të ndalemi gjerë
e gjatë në një hapësirë tjetër14, arsye për të cilën gjykojmë se është më e udhës të
ndalemi në qëmtimin e disa teorive të tjera, syresh që meritojnë vëmendje, për aq sa
rrahin që të nxjerrin në pah dëshirën për t’u kthyer tek traditat e vërteta, tek ato tradita
që kanë ekzistuar realisht.
Pak më parë përmendëm paksa rrymën tradicionaliste që mbërriti nga zonat
perëndimore; shkrimet e autorëve të mëhershëm në lidhje me Atlantidën na dëftojnë
qartas viset burimore të kësaj rryme; mbas zhdukjes së këtij kontinenti, që përbën
kataklizmën (përmbysjen e përbotshme dhe të fundbotshme - Sh. D.) e fundit mes
simotrave që patën zënë vend në të shkuarën, duket larg çdo dyshimi që dromcat që i
mbijetuan kataklizmës nisën të përhapeshin në vise të ndryshme, duke u
bashkëshkrirë me dromca që kishin mbetur nga traditat e tjera pararendëse, kryesisht
me degëzimet e traditës iperborease; madje, pamësitë botëkuptimore të Keltëve, në
veçanti, dhe të popujve që u përafrohen më së shumti, duke shkuar kësisoj deri në
viset e Mesdheut, ka fort të ngjarë të kenë qenë një prej fryteve të kësaj
bashkëshkrirjeje. Pavarësisht se gjendemi mjaft larg për të hedhur poshtë si të
papranueshme një gjasë të këtillë, sërishmi lipset që të mbajmë parasysh edhe këtë: së
pari, vetë trajta pastërtisht “atlantidase” e traditës është zhdukur mijëra vjet më parë së
bashku me qytetërimin të cilit i përkiste; shkatërrimi i kësaj trajte nuk mund të ketë
qenë tjetër përpos se fryt i një devijimi, që me fort të ngjarë shfaqet i përafrueshëm, në
jo pak pamësi, me gjithë sa vërejmë në kohët tona, pavarësisht se me një ndryshim të
dukshëm dhe thelbësor, nëse sjellim ndërmend faktin se njerëzimi ende nuk kishte
hyrë në epokën e Kali-Yuga-s; së dyti, kjo traditë ishte thjesht dhe përjashtimisht pjesë
e një periudhe dytësore e ciklit tonë, çka do të thotë shprehimisht këtu se do të ishte
një gabim i pafalshëm që ta vështroje këtë traditë me traditën e kryehershme, prej të
cilës morën zanafillë të gjithë traditat e tjera, dhe që është e vetmja traditë që do të
mbesë e pandryshueshme nga kryefilli deri në kryefund. Sidoqoftë, do të ishte krejt e
pavend që të ndaleshim në shtrimin dhe shtjellimin e të gjithë asaj morie të dhënash
që përligjin qëndrueshmërinë e pohimeve të mësipërme; për këtë arsye, në lidhje me
këtë çështje, po nxitojmë të shtrojmë gjithë sa mund të nxjerrim në formë përfundimi.
Së pari, pamundësia për të ringjallur në kohët tona një traditë “atlantidase”, apo për
t’u kapur drejtpërsëdrejti pas saj. Së dyti, çdo rrekje e kësaj natyre dhe kahjeje mbart
në vetvete një dozë të madhe ndezullimash dhe ëndrrash në diell. Sidoqoftë, kjo nuk
do të thotë aspak se nuk ia vlen të ndërmerren hulumtime në lidhje me burimin e
elementëve të ndryshëm që hasim në traditat e mëpasme; mjafton që një sipërmarrje e
këtillë të kryhet pasi të jenë marrë një sërë masash të duhura paraprake, që na mbajnë
14
Shih për këtë: L’Erreur Spirite dhe Le théosophisme. Histoire d’une pseudo-religion, 1921 (shën. i
përkth. - Sh. D.)
sa më larg nga iluzionet, ndezullimat apo ëndrrat në diell. Së treti, këto sipërmarrje
hulumtuese nuk mund të na shpijnë në asnjë formë a tjetrën në ringjalljen e një tradite
të qashtërt dhe të përshtatshme për kushtet dhe rrethanat në të cilat gjendet bota e
sotme.
Sakaq, disa zëra të tjerë po rrahin të kapen fort pas “keltizmit” apo “veriorizmit” (le
nordisme) gjermanik dhe, duke qenë se bëhet fjalë për një epokë disi më të afërt,
mund të na krijohet përshtypja se kjo sipërmarrje është më e mundshme për t’u vënë
në jetë. Porse, pyetja shtrohet: ku do ta gjejnë vallë nismëtarët e kësaj sipërmarrjeje
“keltizmin” dhe “verioizmin” e pastër dhe ende të gjallëruar në atë shkallë, sa t’u
shërbejë si pikënisje dhe pikëmbështetjeje njëkohësisht? Dhe këtu lipset treguar
kujdes, pasi në gjithë sa pohojmë, personalisht nuk e kemi aspak fjalën për ripërftime
arkeologjike apo thjesht “letrare”, syresh që po tkurren në kufijtë e një miti të pastër
politiko-shoqëror, siç vërejmë sot e gjithë ditën. E kemi fjalën për një gjë krejt tjetër.
Që disa elementë të spikatur keltikë dhe verioristë kanë mbërritur deri në kohët tona
përmes udhësh dhe formash nga më të ndryshmet, është një fakt i pamohueshëm,
afërmendsh; porse këta elementë, gjithsesi, nuk janë aspak në gjendje të na ofrojnë
tërësinë e një tradite dhe, përpos kësaj, gjëja që na habit më së tepërmi është se, në ato
vise ku gjalloi më parë, kjo traditë anashkalohet sot shumë më tepër sesa elementët e
qytetërimeve të tjera, të cilat ishin krejt të huaja për vetë popujt e këtyre viseve. A nuk
gjejmë në këtë dukuri diçka që duhet t’i shtyjë drejt përsiatjes dhe meditimit tërë ata
njerëz që nuk sundohen tërësisht nga idetë dhe pikëpamjet paragjykuese? Sakaq,
duhet të shtojmë edhe këtë: në të tëra rastet si ky, kur fjala është për dromca që arritën
të mbijetonin nga qytetërimet e shuara, e vetmja mënyrë për t’i kuptuar këto dromca
në thelbin e tyre të njëmendtë është t’i krahasosh më gjithë sa shfaqin të përafrueshme
dhe të përngjashme me atë çka qokim në qytetërimet tradicionaliste ekzistuese.
Madje, e njëjta gjë mund të thuhet edhe për vetë Mesjetën, shumë gjëra të së cilës
shfaqen krejtësisht të pakuptimshme dhe të pakuptueshme për perëndimorët e kohëve
moderne. Prej këtu, besojmë se del mjaft qartas se si vendosja e urave lidhëse me
traditat ekzistuese ku vazhdon ende të ruhet botëkuptimi dhe fryma e traditave të
mëhershme mbetet e vetmja mënyrë që mund të na shpjerë drejt rijetësimit të gjithë sa
mund të jetësohet; madje, e vështruar me akull të mendjes, kjo mbetet një prej
shërbesave më të mëdha që Lindja mund t’i ofrojë Perëndimit. Sakaq, nuk e
mohojmë, nga ana tjetër, se mbijetesa e një farë “fryme keltike” apo “verioriste”
mund të vijojë të shfaqet aty-këtu dhe nën forma dhe shprehi të ndryshme, shkimtazi
siç ka ndodhur edhe në epokat e mëparshme; porse, kur dikush vjen dhe na jep më të
madhen siguri se ekzistojnë disa qendra shpirtërore që rrahin të ruajnë sa më të plotë
dhe të paprekur traditën druidike, fjala bie, personalisht nuk na mbetet përpos se t’i
kërkojmë të na shtrojë provat e duhura në lidhje me këtë; deri në çastin kur këto prova
nuk na ofrohen, një pohim të tillë jo vetëm do të duhet ta shohim si të dyshimtë, por
edhe krejtësisht të pavërtetë.
Sa i përket elementëve keltikë dhe, pjesërisht, edhe atyre verioristë, e vërteta është se
këta elementë u përvetësuan në pjesën më të madhe nga Krishterimi i periudhës së
Mesjetës. Legjenda e “Potirit të Shenjtë”, me gjithë sa ky ndërlik në vetvete, besojmë
se na shpërfaqet veçanërisht bindës dhe mjaft domethënës në këtë drejtim. Nga ana
tjetër, personalisht jemi të mendimit se një traditë perëndimore, në rast se do të arrinte
të rimëkëmbej në këtillësinë e saj, do të përftonte detyrimisht një formë të jashtme
fetare, në domethënien më të ngushtë të fjalës, dhe se një formë e tillë do të mund të
ishte vetëm ajo e krishterë, pasi, nga njëra anë, format e tjera të mundshme janë bërë
prej shumë kohësh krejt të huaja për mendësinë perëndimore dhe, nga ana tjetër, pasi
në botën perëndimore, është vetëm në fenë e krishterë - madje, për të qenë më të
saktë, tek Katolicizmi - ku ende vazhdojnë të gjallojnë dromcat e një “botëkuptimi
dhe fryme tradicionaliste”. Çdo kahje “tradicionaliste” që nuk e merr parasysh një fakt
të tillë është e shtrënguar pashmangshmërisht të dështojë, pasi do t’i mungonte një
pikë mbështetjeje. Është krejt e vetëkuptueshme se, si pikë mbështetjeje nuk mund të
shërbejë asgjë tjetër përpos asaj që realisht ekziston, dhe se aty ku mungon një fill
vazhdimësie nuk mund të ketë përpos se ndërtime skematike artificiale, të paafta që të
ndiqen deri në fund. Nëse dikush, ndërkaq, do të na ngrinte si objeksion faktin se në
epokën tonë vetë Krishterimi nuk përthithet më në thelbin dhe në kuptimin e tij të
mëvetësishëm, ne do t’i përgjigjeshim se, pavarësisht nga kjo, Krishterimi,
brendapërbrenda formës dhe thelbit të vet, ka arritur të ruajë sërishmi gjithë sa është e
nevojshme për t’i hyrë siç duhet sipërmarrjes në fjalë. Përpjekja më pak ëndërrake, e
vetmja që nuk rrezikon të përplaset me dështimin e mundshëm dhe me pamundësitë e
drejtpërdrejta, është rrahja për të rimëkëmbur dhe për t’i dhënë jetë diçkaje të
përfarueshme në një farë mënyre e shkalle me gjithë sa ekzistonte gjatë periudhës së
Mesjetës, duke marrë parasysh këtu edhe vetë ndryshimet e pashmangshme, të
diktuara nga ndryshimi i kushteve dhe rrethanave të kohës. Për të rimëkëmbur dhe
shfrytëzuar atë çka në Perëndim tashmë është tretur plotësisht, është e nevojshme që
të mbërthehemi fort pas atyre traditave që kanë arritur të ruhen të pacenuara në
këtillësinë e thelbin e tyre, sikundërse patëm rastin të shpreheshim diku më lart, për të
vijuar më pas me një lëvrim të mëtejshëm përpunimi dhe përshtatjeje me kushtet dhe
rrethanat e sotme, çka mund të kryhet pa dyshim vetëm nga një elitë intelektuale e
mirë formuar. Sa i përket kësaj çështjeje, besojmë se u shprehëm qartë dhe në mënyrë
gjithëpërmbledhëse; sidoqoftë, vlen dhe është më se e nevojshme t’i mëshojmë fort
kësaj pike, aq më tepër sot, kur poshtë e lart vërejmë të lëvrijnë jo pak ndezullima të
tymta; ndërkaq, lipset vënë në dukje dhe kuptuar gjithashtu, se traditat lindore, edhe
pse mund të përvetësohen nga një elitë që, pothuajse pashmangshëm, duhet që t’i
qëndrojë sa më larg çdo forme të veçantë, sërishmi nuk mund të ndoren nga fryma
dhe opinioni i përgjithshëm i Perëndimit, për aq sa këto tradita nuk i drejtoheshin
drejtpërsëdrejti kësaj ndërgjegjeje përthithëse. Kjo vlen, të paktën, përsa i përket
vështrimit të çështjes nga një kuadër i përgjithshëm dhe i zakonshëm, duke mos marrë
kësisoj parasysh ndryshimet e befta dhe të pa parashikuara, të cilat, gjithsesi, lipset që
të jenë rrënjësore. Kështu që, për t’iu kthyer sërish çështjes sonë, një elite
perëndimore, në qoftë se do të arrijë që të formësohet dhe të mëkëmbet në këtillësinë
e saj, për të përmbushur sa më tepër funksionin e saj, do t’i duhet, për arsyet e
parashtruara më lart, të përvetësojë thellësisht pamësitë botëkuptimore dhe frymën
lindore. Ndërkaq, numri i atyre që do të duhet të korrin sukseset që do të sjellë puna e
kësaj elite do të jetë shumë më i madh, dhe jo të gjithë mund të jenë të vetëdijshëm
për një gjë të tillë; ndikimi që syresh do të përftojnë, pavarësisht se në një mënyrë fort
pak të vetëdijshme dhe përmes formave dhe mënyrave që u rrëshqasin tërësisht
kuptimit, si me thënë, sërish do të jetë i njëmendshëm dhe frytdhënës. Përsa i përket
kësaj pike, personalisht lipset të tregohemi vërtet sa më tepër dritëhedhës, pasi, duke
qenë krejt të vetëdijshëm se jo të gjithë do të arrijnë të na kuptojnë siç duhet, ndihemi
të shtrënguar të bëjmë çdo lloj përpjekjeje për të larguar tëhu çdo mundësi për të na
ndërveshur qëllime që nuk janë asfare pjesë e punës sonë. Porse, le t’i lëmë për një
çast parashikimet e mundshme, për aq sa na lipset, më së pari dhe mbi të gjitha, të
ndalemi rreth gjendjes dhe rrjedhës së tashme të gjërave; le të kthehemi, kësisoj, edhe
një herë tek idetë e rimëkëmbjes së një “tradite perëndimore”, të cilat vërejmë të
lindin e të lëvizin sa poshtë lart. Do të mjaftonte që të vinim në pah thjesht një fakt,
për të dëftuar se ide të tilla - nëse mund të shprehemi kësisoj - “janë marroke”: kahjen
e tyre për t’i shpallur luftë Lindjes. Lipset ta themi me gojën plot: ata që rrahin të
mbështeten tek Krishterimi, në jo pak raste duket se zjarrmohen dhe marrin përpjetë
pikërisht përmes kësaj armiqësie të hapur ndaj Lindjes; dhe jo vetëm kaq: ka syresh
që lëvizin gur dhe mur, si me thënë, që të nxjerrin ca lloj kundërvëniesh që në të
vërtetë nuk ekzistojnë fare. Të gjendur nën trysninë e kësaj patologjie, ka syresh që
ngarendin të nxjerrin nga goja turlilloj gjepurash, si për shembull, edhe në rast se
gjejmë elementë të Krishterimit që janë të pranishëm edhe në pamësitë botëkuptimore
të Lindjes, të parashtruar në formë pothuajse të njëjtë, sërishmi këta elementë
përftojnë jo thjesht kuptime të ndryshme, por krejt të kundërta! Ata që nxjerrin nga
goja gjepura të kësaj natyre na e tregojnë vetë se sa larg janë nga të kuptuarit e drejtë
e pamësive botëkuptimore të traditës, për aq sa nuk kanë arritur që të kapin atë çka na
shfaqet si më parësore: njëqenësinë, e cila shpërfaqet në disa forma të ndryshme
përjashtësore; madje, ka prej tyre që, edhe aty ku kjo njëqenësi shpërfaqet në trajtën e
vet më të qashtër, sërishmi vazhdojnë që të rrahin për ta mohuar si të këtillë. Duke
mbajtur një qëndrim të tillë, këta na tregojnë qartas se nuk e shohin as vetë
Krishterimin përpos se në pamësitë e tij krejtësisht të jashtme, në një formë që nuk
mund të përkojë assesi me idenë e njëmendtë të një pamësie botëkuptimore pastërtisht
tradicionaliste, e cila na ofron në këtë këndvështrim një sintezë të pastër dhe të plotë.
Ajo çka u mungon njerëzve të tillë është parimi dhe drita e shkakësisë parake, arsye
për të cilën shfaqen të molepsur nga botëkuptimi dhe fryma moderne shumë më tepër
nga sa mund ta shpijnë nëpër mend. Dhe fjala është për atë botëkuptim dhe frymë
ndaj të cilëve po rrahin të reagojnë. Sakaq, këtyre njerëzve, edhe kur u bie rasti që të
përdorin apo shqiptojnë fjalën “traditë”, nuk e përftojnë kuptimin e saj në të njëjtën
domethënie që i njohim ne.
Në trazimin mendor që ka ngërthyer keqas epokën tonë, është arritur deri aty sa fjala
“traditë” përdoret pa askurrfarë kriteri apo nocioni themelor, duke ia veshur këtë
pothuajse çdo gjëje, madje, shpeshherë, edhe gjërave krejt të pakuptimta, disa
zakoneve e dokeve që nuk mbartin kurrfarë peshe, që në të shumtën e herëve janë
edhe të kohëve të fundit. Personalisht kemi patur rastin që të vëmë në dukje një
abuzim të ngjashëm, përsa i përket termit “fetarí”. Është e domosdoshme të
qëndrojmë sa më larg këtyre lloj devijimesh, të cilat na shpërhapin drejt një
përdhosjeje të ideve që lëvizin pas tyre; fakti që dikush vetëshpallet “tradicionalist”
nuk do të thotë aspak se e njeh, qoftë edhe në mënyrë jo të përsosur, domethënien dhe
kuptimin e thellë të traditës. Personalisht, jemi më se të vendosur të mos e njohim si
pjesë të traditës atë çka shfaqet thjesht dhe përjashtimisht e natyrës njerëzore, dhe, ta
shprehësh hapur një gjë të këtillë, nuk është aspak marrakotje, aq më tepër sot, kur orë
e çast dëgjojmë shprehje si, për shembull, “filozofia tradicionaliste”. Nëse i qëmtojmë
gjërat me akull të mendjes, e kemi të lehtë të arrijmë në përfundimin se filozofia, edhe
atëherë kur është gjithë sa mund të jetë, sërish nuk gëzon kurrfarë të drejte që të marrë
mbi vete një epitet të këtillë, për aq sa, edhe atëherë kur ajo nuk e hedh poshtë gjithë
sa tejkalon atë çka për nga natyra shpërfaqet si mbi-racionale, sërish rreh ta ndryjë
brenda të njëjtës hulli, duke na paraqitur kësisoj një rend dhe strukturë të krijuar nga
njerëzit, pa kurrfarë zbulese apo frymëzim të përtejmë, shfaqet, e thënë me një fjalë, si
diçka thelbësisht laiciste.
Nga ana tjetër, pavarësisht ndezullitjeve që duket se kënaqin shumëkënd, sërishmi
lipset thënë se, ridrejtësimi i mendësisë së një race apo një epoke, nuk është as çështje
e, dhe as varet nga një shkencë “libreske”. Për të sjellë në jetë një ridrejtësim të këtillë
është e nevojshme të ndërmerret diçka krejt tjetër nga spekullimet dhe tollovitë
filozofike, të cilat, për vetë natyrën që shpërfaqin, janë të ndëshkuara që të mbeten,
qoftë edhe në rastin më fatlum, diçka krejt përjashtësore, një tollovi fjalësore, sesa një
realitet i njëmendtë. Për të rimëkëmbur traditën e humbur, për ta risjellë me të vërtetë
në jetë, është e nevojshme ngritja dhe ndërtimi i urave lidhëse me botëkuptimin dhe
frymën jetësore të traditës, të cilët, sikundërse u shprehëm edhe më lart, nisur nga
njohuritë që kemi deri më sot, nuk mundet ta gjejmë gjetiu përpos se në Lindje, atje
ku kanë mbetur të shëndetshëm, të paprekur dhe të pamolepsur nga elementët
perëndimorizues. Ky botëkuptim dhe kjo frymë ekzistojnë ende edhe sot e gjithë
ditën, ndjekin jetën e tyre në formën dhe shkallën më të plotë. Nëse nga njëra anë, e
tërë sa parashtruam më sipër duket se vendos në formë kushti një prirje të vetë
perëndimorëve për t’u kthyer sërishmi në gjirin e traditës, nga ana tjetër lipset thënë se
vetëm prirja nuk është aspak e mjaftueshme. Të gjitha lëvizjet që kanë lindur deri më
sot si një lloj reagimi me kahje “kundër-moderne” - një reagim i paplotë, sipas
gjykimit tonë - na e përforcon akoma edhe më tepër këtë bindje, pasi të tilla lëvizje,
nëse nga njëra anë na shpalosen pa dyshim si të shkëlqyera në pamësinë e tyre kritike,
nga ana tjetër janë ende larg rimëkëmbjes së një botëkuptimi dhe fryme të vërtetë,
dhe, përpos kësaj, lëvizin dhe zhvillohen brenda caqeve të një horizonti mendësor
tejet të ngushtë dhe të kufizuar. E megjithatë, edhe kjo kahje nuk është e pavlerë në
vetvete, për aq sa na jep qokat e një gjendjeje të trazuar shpirtërore, syresh që disa vite
më parë ishte vërtet e vështirë të rrokeshin. Nëse ndër perëndimorët ka syresh që
shprehin pakënaqësi në lidhje me kahjen dhe zhvillimin përjashtimisht materialist të
qytetërimit modern, kjo na jep një fije sado të flashkët shprese se për to ende nuk janë
tretur shpresat për një rrugëdalje shpëtimtare.
Sidoqoftë, në rast se një ditë Perëndimi, në një formë apo tjetrën, do të arrijë që të
kthehet sërishmi në gjirin e traditës së vet, atëherë të jemi krejt të sigurt se
kundërvënia e tij me Lindjen do të reshtë së ekzistuari, do të gjente një zgjidhje
fatlume, pasi kjo kundërvënie nuk është tjetër në thelb përpos se fryt i devijimeve
perëndimore, është kundërvënie mes frymës tradicionaliste dhe asaj kundër-
tradicionaliste. Kështu që, krejt ndryshe nga sa hamendësojnë ata për të cilët po
aludonim më lart, një kthim i mundshëm në gjirin e traditës do të sillte ndër të parat
fryte mundësinë e gjetjes së gjuhës së përbashkët me Lindjen tradicionaliste; dhe fjala
është për një mundësi që shpërfaqet si e brendashkruar tek të gjitha qytetërimet që
mbartin në vetvete një gjerdan elementësh të ngjashëm apo të njëjtë me qytetërimet e
tjera; kjo mundësi, madje, shpërfaqet si e brendashkruar vetëm dhe përjashtimisht tek
të tilla qytetërime, për aq sa elementët në fjalë janë të vetmet mbi bazën e të cilëve
mund të arrihet një pajtueshmëri e gjithanshme, e vlefshme dhe frytdhënëse.
Botëkuptimi dhe fryma e vërtetë tradicionaliste, pavarësisht nga format dhe pamësitë
që mund të ketë përftuar, apo me të cilat është veshur, në thelb shpërfaqen gjithnjë të
njëjtë dhe të pandryshueshëm; të përshtatura në mënyrë të veçantë ndaj kësaj apo asaj
rrethane a gjendjeje mendësore, ndaj kësaj apo asaj rrethane të brendashkruar në kohë
dhe hapësirë, vetë format dhe pamësitë e ndryshme nuk shpërfaqen në vetvete përpos
se shprehësi të së vërtetës, e cila është një dhe e vetme. Porse, për të zbuluar e kuptuar
në tërë gjerësinë dhe thellësinë e vet këtë njëqenësi thelbësore që shpaloset përmes një
shumësie formash të larmishme, lipset të ngjitemi dhe të lëvizim brenda sferës së
pastër shpirtërore dhe botëkuptimore, pasi brenda kësaj sfere, dhe vetëm brenda saj
mund të qokim parimet themelore dhe shkakësitë parake, prej të cilave varet gjithçka
e largët apo e afërt në kohë. Çka do të thotë shprehimisht se, në rast se synojmë të
arrijmë një pajtueshmëri dhe një drejtkuptim të thellë dhe të njëmendtë, lipset, më së
pari dhe mbi të gjitha, të gjejmë gjuhën e përbashkët sa i përket parimeve themelore
dhe shkakësive parake, për aq sa syresh përmbledhin në vetvete gjithë sa shpërfaqet
thelbësore. Në çastin kur të arrijmë të kuptojmë drejt këto parime dhe shkakësi,
atëherë, krejt vetvetiu, do të arrijmë edhe pajtueshmërinë dhe drejtkuptimin e
dëshiruar. Ndërkaq, vlen që të vëmë në dukje se njohja e këtyre parimeve dhe
shkakësive - që është njohja e vërtetë, par excellence, njohja metafizike, në kuptimin
më të arrirë të fjalës - është e mbarëbotshme dhe e mbarëkohshme si vetë këto parime
dhe shkakësi, që do të thotë shprehimisht se është e çliruar prej çdo lloj
individualizmi, i cili nuk nguron të hyjë në lojë fill sapo kalohet nga rrafshi teorik në
atë praktik. Për këtë arsye, ky domen pastërtisht shpirtëror është i vetmi që nuk ka
nevojë për përpjekjet për të përshtatur siç duhet mendësitë e ndryshme. Më pas, si të
ketë përfunduar procesi i një lëvrimi të kësaj natyre, nuk do të na mbetej tjetër përpos
se të lëvronim tërë përfundimet dhe rezultatet e vjela për të arritur pajtueshmëri dhe
drejtkuptim në tërë domenet e tjerë, pasi, sikundërse u shprehëm edhe më lart,
gjithçka varet, herë drejtpërsëdrejti dhe herë tërthorazi, pikërisht nga hapi i parë, nga
ai i pajtueshmërisë dhe drejtkuptimit të parimeve themelore dhe të shkakësive parake.
Sakaq, pajtueshmëria e arritur vetëm dhe përjashtimisht në një domen të vetëm, duke
lënë kësisoj mënjanë parimet dhe shkakësitë e përmendura, nuk do të ishte në vetvete
përpos se një gjendje e parakohshme dhe e paqëndrueshme, e ngjashme më tepër me
një lëvizje diplomatike, sesa me një pajtueshmëri të vërtetë. Kështu që, nisur nga
gjithë sa parashtruam më sipër, personalisht e shohim të udhës të ngulim këmbë në
faktin se një pajtueshmëri dhe drejtkuptim i tillë mund të konkretizohen vetëm prej së
larti, jo prej së poshtmi, çka lipset kuptuar në dy rrafshe: së pari, se lipset të
pikënisemi nga gjithë sa shpërfaqet më i epërm, domethënë nga parimet themelore
dhe shkakësitë parake, për të zbritur shkallë-shkallë deri te domeni praktik i formave
të ndryshme, duke rrahur që të ruajmë të pastër dhe të pacenuar varësinë hierarkike që
ekziston mes vetë formave të zbatimit praktik të këtyre parimeve dhe shkakësive.
Sikundërse u shprehëm edhe më lart, një punë e tillë nuk mund të ndërmerret përpos
se nga një elitë intelektuale, në kuptimin më të plotë të fjalës; personalisht besojmë
vetëm tek një elitë intelektuale; madje, jemi të mendimit se nuk ekziston asnjë elitë
tjetër përpos kësaj, për aq sa, të vështruara nga pikëqasja jonë, të tëra dallimet e tjera
shoqërore shfaqet pa kurrfarë peshe dhe rëndësie.
Tërë kuadri që parashtruam më lart, sikundërse edhe qëmtimet dhe vlerësimet që e
shoqëruan, besojmë se na ndihin të kuptojmë se çfarë i mungon në thelb qytetërimit
perëndimor të kohëve moderne; dhe kjo nuk vlen vetëm dhe përjashtimisht sa i përket
një afrimi të mundshëm të tij me qytetërimet e Lindjes, por edhe sa i përket pamësive
dhe thelbit që ky qytetërim shpalos në vetvete; shkurt këtu, sa i përket qenies së tij një
qytetërim me një rrjedhë normale dhe i plotë. Nga ana tjetër, vlen që të vëmë në dukje
se këto dy çështje shfaqen ngushtësisht të ndërlidhura me njëra-tjetrën, aq sa shkrihen
në një të vetme, për arsyet që patëm rastin të parashtronim më lart. Sakaq, në vijim do
të rrahim që të qëmtojmë më nga afër se ku qëndron thelbi i botëkuptimit dhe i frymës
kundër-tradicionaliste, që përbën edhe thelbin e botëkuptimit dhe frymës së kohëve
moderne, dhe se cilat janë pasojat që vijnë prej tyre - pasoja që vërejmë të shfaqen sot
e gjithë ditën dhe me një logjikë të pamëshirshme në tollovitë dhe ngjarjet e kohëve
tona. Porse, përpara kësaj, e shohim të domosdoshme të shtrojmë edhe një përsiatje të
fundit.
Të jesh “kundër-modern” nuk do të thotë aspak se je “kundër-perëndimor”, nëse do të
mund të shpreheshim kësisoj; përkundrazi, ky është i vetmi qëndrim që duhet të
mbajë çdokush që përpiqet me sinqeritet që të shpëtojë Perëndimin dhe ta largojë atë
nga tollovitjet dhe marrakotjet e sotme. Nga ana tjetër, asnjë Lindor që ka rrahur të
qëndrojë sa më besnik ndaj traditës dhe frymës së saj nuk mund t’i shohë gjërat nga
një tjetër perspektivë dhe nën dritë të ndryshme nga e jona. Madje, në kohët tona,
ekzistojnë shumë më pak kundërshtarë të Perëndimit të vështruar në këtillësinë e vet
(çka nuk mbart përpos se një kuptim të zbehtë), sesa të Perëndimit të vështruar si i
njënjëjtë me qytetërimin e kohëve moderne. Sakaq, në kohët tona dëgjojmë sa poshtë
lart të flitet për “mbrojtje të Perëndimit”, çka është vërtet e pakuptimtë, për aq sa, siç
do të kemi rast të shohim edhe në vijim, është vetë Perëndimi ai që po rrezikon të
përmbysë gjithçka, duke e tërhequr osh tërë njerëzimin në shtjellat e veprimtarisë së
tij kaotike; është krejt e pakuptimtë, thamë, dhe, për më tepër, krejtësisht e
pajustifikueshme, nëse pjesa dërrmuese ushqen tashmë bindjen e palëkundur,
përjashtuar disa zëra të rrallë, se mbrojtja duhet të jetë kundër Lindjes, ndërkohë që
vetë Lindja, Lindja e vërtetë, jo Lindja e molepsur nga sëmundja perëndimore, nuk po
rreh as të mësyjë, as të sundojë ndokënd, por thjesht kërkon pavarësinë dhe qetësinë e
vet, çka shfaqet, lipset ta themi hapur, një e drejtë të saj e ligjshme. Nëse Perëndimi
ka vërtet nevojë të mbrohet, i duhet të mbrohet vetëm nga vetvetja, nga kahjet dhe
synimet e veta, të cilat, nëse do të vijojnë sipas këtij drejtimi dhe sipas kësaj rrjedhe,
do ta shpijnë pashmangshmërisht drejt rrënimit dhe përmbysjes së fundbotshme. Prej
sa më sipër, besojmë se del mjaft qartas në dritë se ajo çka lipset në kohët tona është
një “reformë e Perëndimit”, dhe kjo reformë, nëse do të përkojë vërtet me atë çka
duhet të jetë, domethënë, me një rimëkëmbje të traditës, atëherë kjo do të sillte sa
natyrshëm, po aq edhe pashmangshëm, një afrim ndaj gjithë sa në Lindje është ende e
shëndetshme dhe e pacenuar. Nga ana jonë, nuk priremi përpos se nga synimi dhe
dëshira për të dhënë ndihmesën tonë në këtë drejtim, natyrisht brenda mundësive që
kemi, duke i dhënë një kahje kësaj reforme dhe këtij afrimi, madje, sa jemi ende në
kohë, sa pa nisur shembja e madhe, përmbysja e fundbotshme, drejt të cilës
Perëndimit po ngarend gjithnjë dhe më tepër, dita më ditë dhe me hapa galopantë. Por
edhe në rast se është tepër vonë për t’i prerë hovin kësaj përmbysjeje të fundbotshme,
sërishmi puna e kryer sipas këtyre qëllimeve nuk do të ishte aspak e kotë dhe e
padobishme, për aq sa, tek e fundit, do të shërbente për parapërgatitjen, ndonëse prej
së largu, të “aftësisë dalluese” që përmendëm në faqet hyrëse të këtij libri, çka do të
ndihte nga ana e saj në ruajtjen të pacenuar të atyre elementëve që janë paracaktuar t’i
shpëtojnë përmbysjes së botës së sotme, për t’u kthyer kësisoj në qeliza të botës së
nesërme.

KAPITULLI I TRETË

Njohja dhe veprimi

Dhe tani, le ta hedhim pak vështrimin më së thelli në një nga pamësitë kryesore të
kundërvënies që ekziston sot mes botëkuptimit dhe frymës lindore dhe atyre
perëndimore, një kundërvënie që, siç shpjeguam edhe pak më lart, e vështruar në një
rrafsh të përgjithshëm, shpërfaqet si kundërvënie mes botëkuptimit dhe frymës
tradicionaliste dhe atyre kundër-tradicionaliste. Nisur nga një këndvështrim paksa
specifik, që është, për më tepër, edhe një nga më thelbësoret, kundërvënia në fjalë
paraqitet më së pari dhe mbi të gjitha si kundërtí mes meditimit dhe veprimit, apo, për
të qenë disi më të saktë, mes gjithë sa ndërlidhet me funksionin që janë ngarkuar të
luajnë këto dy terma përkatësisht tek tradicionalistët dhe tek modernët. Ndërkaq,
meditimi dhe veprimi mund të vështrohen nën dritën e më tepër se një marrëdhënieje;
a janë vallë dy terma që shënjojnë dy kahje të kundërta, siç beson pjesa dërrmuese?,
apo mos ndoshta janë dy kahje që plotësojnë si jo më mirë njëra-tjetrën?, apo, së
fundmi, mos ndoshta mes tyre ekziston jo thjesht një marrëdhënie bashkërenditëse,
por nënrenditëse? Këto do të ishin, në fund të fundit, disa nga pamësitë që shpërfaq në
vetvete çështja e shtruar; këto pamësi ndërlidhen sakaq me një varg pikëpamjesh e
këndvështrimesh të tjera, të cilat shfaqen të ndryshme për nga rëndësia, të atilla, që
çdonjëra mund të përligjet sipas një pikëpamjeje dhe përkatësisë në rendin në të cilin
përfshihet.
Pikësëpari, në lidhje me meditimin dhe veprimin, pikëpamja më sipërfaqësore dhe
përjashtësore është ajo që kahet t’i vendosë në mënyrën më të rëndomtë dhe prerazi si
dy kahje të kundërta, në kuptimin më të plotë të fjalës. Mes tyre ekziston një kundërtí
krejt formale dhe përjashtësore, çka përbën një të vërtetë të pamohueshme;
megjithatë, në qoftë se kjo kundërtí do të kishte qenë absolutisht e pamundur që të
tkurrej në këtillësinë e vet, atëherë, afërmendsh, mes meditimit dhe veprimit do të
kishte ekzistuar një papajtueshmëri e plotë dhe e tërësishme, e atillë, që do ta kishte
bërë krejt të pamundur vendosjen e tyre në të njëjtin rrafsh. Porse, fakti është se gjërat
shfaqen krejt ndryshe; i vështruar në përditshmërinë e tij, asnjë popull, madje, me fort
gjasa as edhe një njeri i vetëm nuk mund të jetë as përjashtimisht meditues, as
përjashtimisht veprues. E vërteta është se gjendemi përpara dy kahjeve, një prej të
cilave sundon thuajse detyrimisht mbi tjetrën, madje, në mënyrë të atillë, që zhvillimi
i njërës duket se zë vend në kurriz të kahjes tjetër, dhe kjo për arsyen e thjeshtë se, e
vështruar në kuptimin e saj më të gjerë, veprimtaria njerëzore nuk mund të ushtrohet
njëlloj dhe njëkohësisht në tërë domenet dhe në tërë kahjet e mundshme. Kjo është
gjithë sa krijon pamësinë e një kundërtie të jashtme mes këtyre dy kahjeve; porse,
pavarësisht nga kjo, mes këtyre dy të kundërtave, apo pseudo të kundërtave duhet të
ekzistojë një pajtueshmëri e mundshme, madje, kjo vlen edhe për të tëra kundërtitë në
përgjithësi, të cilat pushojnë së qeni të këtilla fill sapo subjekti vëzhgues arrin që të
kapërcejë atë nivel apo rrafsh që mbart në vetvete tërë thelbin e kundërtisë; ai që
trumbeton kundërtinë apo papajtueshmërinë, në të vërtetë trumbeton edhe mungesën e
harmonisë dhe të baraspeshës, që do të thotë shprehimisht, se fjala është për diçka që
mund të ekzistojë vetëm nëse nisemi nga një pikëqasje dhe këndvështrim relativist, i
veçantë dhe i kufizuar. Sakaq, ai që i vëren meditimin dhe veprimin si dy kahje që
plotësojnë si jo më mirë njëra-tjetrën, në të vërtetë niset nga një pikëqasje dhe
këndvështrim më i thelluar dhe më i njëmendtë sesa i pari, për aq sa arrin që të
davarisë kundërtinë që vërejmë përsëjashtmi, duke i vendosur këto dy terma në një
harmonizim të ndërsjelltë.
Kështu që, nga sa më sipër, duket se fjala është për dy kahje të domosdoshme, të cilat
plotësojnë njëra-tjetrën, madje, shkrihen ndërsjelltas me njëra-tjetrën, duke formësuar
kësisoj veprimtarinë e dyfishtë, përsëbrendshmi dhe përsëjashtmi, të një qenieje të
vetme, qoftë ky një njeri i vetëm apo mbarë njerëzimi. Ky konceptim është pa dyshim
më harmonik dhe më i plotë sesa i pari. Porse, çdokush që do të kahej të mbërthehej
vetëm dhe përjashtimisht pas kësaj, përmes marrëdhënies së ndërsjelltë që ngërtheu
mes tyre, me fort gjasa do të ngastohej jo pak që ta vendoste meditimin dhe veprimin
në të njëjtin rrafsh konceptual, ku gjithçka do të shërbente thjesht për të siguruar
pajtueshmërinë mes tyre, pa u vramendur kësisoj asfare në lidhje me epërsinë që njëri
shfaq kundrejt tjetrit. Ajo çka nxjerr qartazi në pah pamjaftueshmërinë e kësaj
pikëqasjeje është fakti i thjeshtë se një problematikë e tillë në lidhje me epërsinë e
njërës kahje kundrejt tjetrës ekziston dhe ka ekzistuar vazhdimisht, pavarësisht se cilat
kanë qenë zgjidhjet dhe njohjet e vetë epërsisë. Nga ana tjetër, lipset të themi se,
çështja që shfaqet më e rëndësishme për ne përsa i përket kësaj pike, nuk është ajo e
mbizotërimit faktik (i mbizotërimit që është në kohët tona), i cili shfaqet, më së pari
dhe mbi të gjitha, çështje temperamenti apo race, porse çështja e asaj që këtu mund ta
quajmë mbizotërimi si një e drejtë përjashtimore, si një e drejtë që buron nga natyra
që shfaq vetë kahja); në lidhje me këtë pikë, këto dy pamësi nuk shfaqen të ndërlidhur
me njëra-tjetrën përpos se deri në një farë shkalle. NUK ka dyshim që, njohja dhe
pranimi i epërsisë së njërës prej këtyre kahjeve do të nxiste vetvetiu lëvrimin sa më të
thelluar të kahjes së gjykuar si më e epërmja; porse, pavarësisht gjithçkaje, vendi që
meditimi dhe veprimi zënë në thurimat e jetës së një njeriu, apo të një populli do të
varet gjithmonë dhe në mënyrë thelbësore nga vetë natyra dhe prirja që ky njeri apo
popull shpalos në vetvete, për aq sa këtu përfshihen edhe mundësitë e tyre të veçanta
dhe specifike.
Nisur nga gjithë sa më sipër, çdokush besojmë se e ka mjaft të qartë se kahja drejt
meditimit është më e përhapur dhe përgjithësisht më e lëvruar dhe e praktikuar në
viset dhe kulturat e Lindjes. Nga kjo pikëqasje, vështirë të ekzistojë një vend që të
ketë njohur një zhvillim të kësaj natyre në të njëjtën lartësi me atë që ka njohur India,
arsye për të cilën ky popull mund të vështrohet si shpalosësi më i qashtër dhe më i
arrirë i gjithë sa më lart e cilësuam si botëkuptimi dhe fryma lindore. Në anën e
përkundërt, është fakt i pamohueshëm se, në vijat më të trasha dhe më të dukshme,
kahja drejt veprimit, apo qëndrimi që vjen si rrjedhojë e kësaj kahjeje, është ajo çka
shfaqet mbizotëruese në pjesën dërrmuese të popujve perëndimorë; madje, edhe në
rast se nuk do të kishte qenë kaq skajshmërisht e theksuar dhe devijuese siç shfaqet në
kohët tona, një kahje e këtillë sërishmi do të ekzistonte, pasi në Perëndim, vetë kahja
drejt meditimin nuk do të kishte qenë përpos se kërkesë dhe nevojë e një elite fare të
vogël në numër. Kjo është arsyeja përse në Indi dëgjojmë që të thuhet poshtë e lart se,
në rast se Perëndimi do të arrinte që të kthehej sërishmi në gjendjen normale dhe të
krijonte një rend shoqëror të rregullt, në trevat e tij do të gjenim pa dyshim shumë
kshâtriya, porse fare pak brâhmana15. Sidoqoftë, në qoftë se elita në fjalë do të arrinte
që të formësohej si e këtillë dhe, po ashtu, në qoftë se epërsia e saj do të njihej dhe
pranohej si e këtillë, kjo do të ishte më se e mjaftueshme që gjërat të riktheheshin në
rendin e duhur, pasi pushteti dhe forca shpirtërore nuk varen aspak nga numri, ligjësia
e të cilit prek vetëm pamësinë lëndore, materiale të gjërave. Mjaft që të sjellim në
vëmendje faktin se gjatë periudhës “klasike” dhe, në mënyrë më të theksuar, gjatë
periudhës së Mesjetës, kahja e natyrshme e perëndimorëve drejt veprimit nuk i pengoi
aspak këta që të njihnin dhe të pranonin epërsinë e meditimit, domethënë, të
mendimtarisë së qashtër. Po përse gjërat shfaqen kaq ndryshe në rastin e botës
moderne? Mos ndoshta sepse perëndimorët, duke lëvruar dhe zhvilluar deri në përskaj
aftësitë vepruese, arritën deri aty sa e humbën tërësisht formimin dhe prirjen e tyre
intelektuale dhe, paskëtaj, për të gjetur një farë përdëllimi, iu desh ndoshta që të
sajonin gjithfarë teorish që e vendosnin veprimin mbi gjithçka, duke arritur deri në atë
pikë, sa të mohonin përmes “pragmatizmit” ekzistencën e gjithçkaje tjetër të vlefshme
përpos veprimit? Apo mos ndoshta vlen krejt e kundërta, atrofia intelektuale që hasim
15
Në fakt, meditimi dhe veprimi janë përkatësisht funksionet e mëvetësishme dhe dalluese të dy
kastave të para të hierarkisë shoqërore indiane, asaj të brâhmana-ve dhe kastës së kshâtrya-ve. Madje,
edhe marrëdhëniet e tyre janë njëkohësisht ato mes autoritetit shpirtëror dhe pushtetit kohësor. Porse,
në lidhje me këtë çështje, lexuesi mund të drejtohet tek shtjellimet që kemi parashtruar në librin
Autorité spirituelle et pouvoir temporel (Paris, 1929)
në ditët tona është fryt i pikërisht kësaj mënyre të të vështruarit, e cila mbizotëroi qysh
në hapat e saj të para? Sido që të jetë, një gjë besojmë se mund të thuhet me siguri:
pavarësisht se cila prej këtyre dy hipotezave është më e qëndrueshme, madje, në
gjasën më të mundshme, edhe sikur të gjendeshim përpara një gërshetimi të tyre,
përfundimet do të ishin përpikmërisht të njëjta. Që do të thotë shprehimisht se, për
vetë pikën deri ku kanë arritur gjërat, koha e kërkon që të reagojmë, dhe është
pikërisht këtu, e përsërisim edhe një herë, pika ku Lindja mund t’i vijë jo pak në
ndihmë Perëndimit, natyrisht, nëse ky i fundit e kërkon dhe e pranon një ndihmesë të
tillë; dhe këtu nuk është fjala që Lindja t’i ndërkallë Perëndimit disa koncepte që
mund të tingëllojnë si fort të çuditshme dhe të huaja, siç vërejmë të frigohen disa zëra,
por për ta ndihur që të rigjejë traditën e vet, dhe vetë kuptimin e saj thelbësor, të cilin
Perëndimi e ka humbur prej kohësh.
Sakaq, mund të thuhet pa askurrfarë luhatjeje se, nisur nga gjendja dhe rrjedha që
shfaqin gjërat në kohët tona, kundërvënia mes Lindjes dhe Perëndimit boshtohet rreth
faktit se Lindja ka ruajtur të pacenuar epërsinë e meditimit kundrejt veprimit,
ndërkohë që Perëndimi modern ka njohur dhe pranuar si të këtillë epërsinë e veprimit
kundrejt meditimit. Prej këtu, besojmë se del fare qartë në dritë se fjala nuk është më
për marrëdhënie të thjeshta kundërvënieje apo përplotësimi, apo bashkërenditjeje, siç
vërehej disa kohë më parë; po ashtu, fjala nuk është as për pikëpamje që gëzojnë të
drejtën për të ekzistuar dhe për t’u pranuar të paktën si shprehësi të një të vërtete
relativiste. Përmes thelbit dhe natyrës që shpërfaq në vetvete, çdo marrëdhënie
nënrenditëse është shprehje e papranueshmërisë, ku të dy konceptimet shfaqen
thelbësisht kundërshtuese, të atilla që përjashtojnë njëra-tjetrën. Që shprehimisht do të
thotë se, në qoftë se do të pranonim se mes këtyre dy konceptimeve ekziston një
marrëdhënie nënrenditëse, atëherë do të duhet të pranonim detyrimisht se njëra është e
vërtetë, ndërsa tjetra është e pavërtetë. Përpara se të përthellohemi te kjo çështje, le të
vëmë edhe diçka tjetër në pah; botëkuptimi dhe fryma e Lindjes shfaqet me të vërtetë,
sikundërse u shprehëm pak më parë, e njënjëjtë dhe e mbarëkohshëm, ndërsa
botëkuptimin dhe frymën tjetër nuk e vërejmë të shfaqet përpos se kohët e fundit, çka
na shtyn vetvetiu të hamendësojmë se nuk përkojnë në thelb përpos se me diçka
anormale dhe krejt të panatyrshme. Ky hamendësim ndërkaq duket se përftohet
vetvetiu duke u pikënisur edhe nga vetë frenetizmi që po karakterizon botëkuptimin
dhe frymën perëndimore të kohëve moderne; duke vijuar me përpikmëri dhe
pandërprerje sipas kahjes që ka zgjedhur, mendësia moderne, e pakënaqur vetëm me
shpalljen e epërsisë së veprimit, ka arritur deri aty, sa e ka kthyer mohimin e
meditimit në shqetësim parësor, po rreh gjithnjë e më tepër ta zhveshë atë nga çdo
vlerë, duke e anashkaluar paq apo duke mos u përfillur që ta njohë natyrën e vërtetë të
meditimit. E kundërta ndodh në rastin e pamësive botëkuptimore të Lindjes, të cilat,
pavarësisht se njohin dhe pranojnë në mënyrë të qartë dhe prerazi epërsinë, madje,
deri edhe natyrën dhe përmasat përtejësore të meditimit kundrejt veprimit, sërishmi
kanë rrahur gjithnjë që ta vendosin këtë të fundit në vendin që i takon brenda rendit të
ekzistencës njerëzore16.
Pamësitë botëkuptimore të Lindjes, sikundërse edhe ato të lëvruara gjatë periudhës së
lashtësisë në Perëndim, shprehen njëzëshëm sa i përket njohjes së epërsisë së
meditimit kundrejt veprimit, madje, në të njëjtën shkallë dhe sipas të njëjtës natyrë që
e pandryshueshmja shfaqet më e epërme sesa e ndryshueshmja 17. Veprimi, duke mos
qenë tjetër përpos se një ndryshim kalimtar dhe i përkohshëm i qenies, nuk mund të
mbartë në vetvete as parimin themelor dhe shkakësinë parake, as arsyen e ekzistencës
së vet. Në qoftë se nuk ngërthehet fort pas një parimi themelor dhe shkakësie parake,
që e kapërcejnë tërësisht domenin e tij, veprimi nuk shpërfaqet tjetër përpos se një
ndezulli e pastër; sakaq, parimi themelor dhe shkakësia parake prej të cilës veprimi
përfton të tërë qenien si e këtillë, vetë ekzistencën dhe mundësinë e këtillësisë së tij,
nuk mund të gjenden përpos se vetëm dhe përjashtimisht tek meditimi, apo, nëse
duam të shkojmë pak më tej, tek njohja, për aq sa këto dy terma - meditimi dhe njohja
- shfaqen në fund të fundit sinonime, përkojnë jo pak me njëri-tjetrin, qoftë
semantikisht, qoftë konceptualisht, dhe kjo falë pamundësisë për të ndarë veçmas
njohjen nga forma dhe mënyra përmes të cilës njohja mundësohet si e këtillë 18. Nga
ana tjetër, vlen të theksojmë se ndryshimi, i vështruar në domethënien e tij më të
gjerë, në thelb është i parrokshëm dhe kontradiktor, madje, e ka të pamundur të
ekzistojë pa patur një parim themelor prej të cilit të përftojë zanafillën. Çka do të thotë
shprehimisht se vetë parimi, duke qenë shkakësi parake e ndryshimit, është e
pamundur t’i nënshtrohet ligjësive të ndryshimit, për aq sa gjendet përtej kufijve të tij,
që do të thotë se është i pandryshueshëm. Kjo është arsyeja që gjatë periudhës së
lashtësisë perëndimore Aristoteli parashtroi qartazi domosdoshmërinë e ekzistencës së
një “lëvizjedhënësi të palëvizshëm”. Përballë veprimit, funksionin e këtij
“lëvizjedhënësi të palëvizshëm” e kryen pikërisht njohja. NUK ka dyshim që vetë
veprimi i përket tërësisht botës së ndryshimit, të “përshfaqjes”; nga ky këndvështrim,

16
Kujtdo që shfaq dyshime në lidhje me rëndësinë e njëmendtë, pavarësisht se relative, që pamësitë
botëkuptimore tradicionaliste të Lindjes dhe, në mënyrë të veçantë kjo në Indi, i kanë njohur veprimit,
për t’u bindur, do t’i mjaftonte që të ndalej pak tek Bhagavad-gîtâ, i cili është, më së pari, një libër që i
drejtohet kshâtriya-ve, çka lipset thadruar mirë në mendje, nëse vërtet duam që të përthithim drejt dhe
saktë kuptimin e njëmendtë të kësaj vepre.
17
Pikërisht nën dritën dhe përcaktimet që rrjedhin prej kësaj marrëdhënieje, brâhmana-t përfaqësojnë
tipin e qenieve të qëndrueshme, ndërsa kshâtriya-t tipin e qenieve të paqëndrueshme, të lëvizshme dhe
të ndryshueshme. Sipas të njëjtës logjikë, të tërë qeniet e botës, duke i shkuar nga pas natyrës që
shfaqin, jepen të përcaktuara sipas kësaj apo asaj kategorie, dhe kjo falë pa dyshim përkimit të përsosur
që qokim mes rendit kozmik dhe atij njerëzor.
18
Lipset të vëmë në dukje, si rrjedhojë e natyrshme dhe e logjikshme e kësaj natyre të përkohshme të
veprimit, se në domenin e tij përfundimet janë gjithnjë fragmentare dhe të shkëputura nga ai që i arrin,
ndërkohë që njohja nga ana e saj e mbart gjithnjë brenda vetes frytin e vet.
vetëm dhe përjashtimisht njohja është gjithë sa na mundëson ta kapërcejmë këtë botë
dhe tërë kufizimet që ajo ndërlik në vetvete; kur arrin të ngërthejë të
pandryshueshmen - siç ndodh në rastin e njohjes përmes parimeve themelore apo
njohjes metafizike, që është njohja par excellence - atëherë edhe vetë njohja bëhet e
pandryshueshme, duke u nisur nga fakti se, e vështruar në thelbin e vet, njohja e
vërtetë është përnjësim i saj i qenësishëm me objektin e vet. Dhe kjo është pikërisht
ajo çka shpërfillin paq perëndimorët e kohëve modernë, të cilët, në domenin e njohjes,
nuk marrin parasysh asnjë njohje tjetër përpos asaj që arrihet përmes arsyes dhe
ligjërimit, e cila është e tërthortë dhe e mangët, e atillë që mund ta emërtojmë fare
mirë si njohje përmes refleksit; dhe nuk mbaron gjithçka me kaq: në kohët moderne,
perëndimorët shkojnë akoma edhe më tej, e vlerësojnë këtë njohje të nivelit të ulët në
varësi të prakticitetit të saj. Të zhytur kokë e këmbë në domenin e veprimit, aq sa
shtyhen të mohojnë paq gjithçka tjetër që i kalon kufijtë e tij, perëndimorët e kohëve
moderne nuk janë aspak të ndërgjegjshëm ndaj faktit se ky veprim, duke mos patur
kurrfarë parimi themelor, degjeneron në një trazim sa të kotë, po aq edhe të
pafrytshëm.
E vështruar me akull të mendjes, një pamësi e këtillë është gjithë sa përbën tiparin më
të spikatur të epokës moderne: nevoja patologjike për të krijuar një trazim të
pareshtur, një ndryshim të pandalshëm, një shpejtësi gjithnjë dhe në rritje, e cila
pasqyron vetë shpejtësinë me të cilën tolloviten gjërat dhe zënë vend ngjarjet e kohëve
tona; është shkapërderdhje e pashoqe në shumësi, në një shumësi që nuk përnjësohet
më në mënyrë të qenësishme nga njohja e parimeve themelore të epërme; është, sa në
jetën e përditshme, po aq edhe në konceptimet shkencore, analiza e shtyrë në përskaj,
parcelëzimi i pafundmë, copëzimi i veprimtarisë në tërë domenet ku ajo mund të
ushtrohet. Pikërisht këtu e ka burimin edhe paaftësia e perëndimorëve për të arritur
një sintezë, pamundësia e tyre për t’u përqendruar, çka u ka tërhequr jo pak
vëmendjen lindorëve. Këto janë pasojat, pasojat e natyrshme dhe të pashmangshme të
materializimit të theksuar gjithnjë dhe më tepër, aq sa është kthyer në qëllim në
vetvete; lënda, materia, në thelbin e vet është shumësi dhe ndarje - madje, këtu qokim
edhe një nga burimet e fërkimeve, e përçarjeve dhe luftërave, qoftë mes popujve,
qoftë mes njerëzve të veçantë. Sa më tepër që zhytemi në shtresat e lëndës dhe
materies, aq më tepër shtohen dhe theksohen faktorët e përçarjes dhe konflikteve,
ndërkohë që, sa më tepër që ngjitemi në sferat e botës shpirtërore, aq më tepër i
afrohemi bashkëqenësisë, e cila mund të arrihet plotësisht vetëm përmes njohjes së
parimeve themelore dhe të mbarëkohshme.
Ajo çka na habit jo pak në kohët tona është fakti se lëvizja dhe ndryshimi rrëmohen
për këtillësinë që shfaqin, dhe jo për të arritur ndonjë qëllim të caktuar. Kjo e ka
burimin drejtpërsëdrejti në faktin se aftësitë njerëzore të perëndimorëve të kohëve
moderne janë thëthirë tërësisht nga ky veprim i jashtëm, natyrën e përkohshme të të
cilit e trajtuam pak më lart. Fjala është gjithnjë për shkapërderdhjen, e vështruar nën
dritën e një tjetër pamësie dhe më së thelli; fjala është për një lloj kahjeje drejt gjithë
sa shfaqet e përkohshme, e cila ka si kufi një gjendje baraspeshe të qashtër që, në rast
se një ditë do të arrihej me të vërtetë, do të përkonte me shpërbërjen përfundimtare,
me shpërbërjen e fundbotshme. Ky është një nga tiparet përshfaqësore më të qashtra
të periudhës së fundit të Kali-Yuga-s.
Sakaq, e vështruar nga e kjo pamësi, e njëjta gjë vërehet edhe në domenet e shkencës:
gjendemi përpara hulumtimit për hulumtim, më tepër sesa për përpjekje për të arritur
një gjerdan përfundimesh dhe njohurish të pjesshme dhe dromcake; është parashtrimi
zinxhir dhe gjithnjë dhe më nxitueshëm i teorive dhe hipotezave pa kurrfarë themeli,
arsye për të cilën, fill sapo arrijnë të ngrihen si të tilla, zgjasin fare pak, pasi hidhen
poshtë dhe zëvendësohen nga të tjera syresh, jetëgjatësia e të cilave është akoma edhe
më e shkurtër: një rrokopujë, një mishmash i vërtetë, në të cilin është krejtësisht e
pamundur që të qokësh përfundime të shtruara dhe të përcaktuar në formë
përfundimtare, ku gjithçka përfundon thjesht në një grumbullim të përbindshëm
faktesh dhe idesh që as nxjerrin gjë në dritë, as mbartin ndonjë peshë apo kuptim të
njëmendshëm. Natyrisht, e tërë kjo pamësi vlen që të thuhet përsa i përket qasjes
spekulluese, shkencërore, të paktën duke u pikënisur nga forma që kjo shfaq në
vetvete. Përsa i përket anës praktike, duhet thënë se kemi arritur një varg
përfundimesh të pakundërshtueshme, çka gjithsesi nuk duhet të na krijojë askurrfarë
habie, për aq sa këto përfundime lidhen drejtpërsëdrejti me domene dhe fusha
përjashtimisht materialiste, të vetmet në të cilat njeriu modern mund të shfaqet më të
vërtetë më sipëran. Kështu që, ajo çka mund të presim tani për tani është thjesht që
zbulimet, apo, për të qenë disi më të saktë, shpikjet mekanike dhe industriale të
zhvillohen dhe të shumëfishohen akoma edhe mëtejshëm, edhe kjo me një ritëm
gjithnjë dhe më të shpejtë, deri në fund të epokës së tanishme. Dhe, kushedi, nisur nga
kanosjet dhe rreziqet e shkatërrimit që mbartin në vetvete, pikërisht këto shpikje mund
të jenë një ndër shkaqet kryesore të përmbysjes së fundbotshme, ku gjërat do të arrijnë
në atë pikë, sa do ta shndërrojë gjithçka të pashmangshme?
Sidoqoftë, tashmë kudo është krijuar mjaft e ndjeshme bindja se, nga mënyra se si po
tolloviten gjërat, sot nuk ekziston kurrfarë stabiliteti, gjithçka shfaqet e luhatshme dhe
e paqëndrueshme. Porse, ndërsa ka zëra që kanë nisur të parandiejnë rrezikun që po na
kanos dhe po rrahin, madje, edhe të reagojnë në një farë mënyre, pjesa dërrmuese e
bashkëkohësve tanë duket se po haragopen nga kjo rrokopujë dhe mishmash i pashoq,
për aq sa arrijnë që të shohin nga brenda tij pasqyrimin përsëjashtmi të vetë mendësisë
dhe prirjeve që u gjallojnë përsëbrendshmi. Në të vërtetë, mes një bote ku gjithçka
duket se gjendet e ngërthyer nga ligjësitë e “përshfaqjes” së krejtshme dhe ku nuk ka
kurrfarë vendi për të pandryshueshmen dhe të mbarëkohshmen, dhe gjendjes
shpirtërore të njerëzve që rrahin ta shohin dhe ta përcaktojnë tërë realitetin nën dritën
dhe kufijtë e kësaj përshfaqjeje ekziston një përkim i tërësishëm dhe mbarëpërfshirës,
çka shpie vetvetiu qoftë në mohimin e njohjes së vërtetë, qoftë të objektit të kësaj
njohjeje, domethënë, të parimeve themelore dhe shkakësive parake, që janë
përtejësore dhe të mbarëkohshme. Madje, në lidhje me këtë çështje, mund të shkonim
akoma edhe më tej: në kohët tona, fakti është se gjendemi përpara mohimit të çdo
njohjeje të njëmendtë, e çfarëdo shkalle apo natyre, qoftë, madje, edhe njohjes së
relatives, për aq sa, sikundërse treguam pak më lart, gjithë sa shpërfaqet relative, në
thelb është e parrokshme, madje, e ka të pamundur të ekzistojë pa praninë e të
gjithkrejtshmes, absolutes, njëlloj siç është e tillë e ndryshueshmja pa të
pandryshueshmen, shumëqenësia pa njëqenësinë. “Relativizmi” mbart në vetvete
kundërshtimin e vetvetes, që do të thotë shprehimisht se, në rast se rrahim ta shohim
gjithçka si ndryshim, do të arrijmë shumë shpejt e në formë krejt logjike në mohimin
e ekzistencës së vetë ndryshimit; në këtë këndvështrim, arsyetimet dhe argumentimet
e famshme të Zenonit të Eleas nuk mëtonin të shprehnin përpos se një gjë të tillë. Çka
do të thotë shprehimisht se, pohimi sipas të cilit teoritë e kësaj natyre nuk janë assesi
përqasje përjashtimisht moderne nuk është i tepruar, por është më se i vërtetë; mjaft të
sjellim në vëmendje disa shembuj që hasim në filozofinë e lashtë greke, ku më i
njohuri mbetet pa dyshim Herakliti me të tijën “panta rei” - gjithçka rrjedh, është në
lëvizje të përhershme; është gjithë sa i shtyu eleasit t’i luftonin të tilla konceptime, së
bashku me ato të atomistëve, duke i gjykuar si absurde. Një gjë të ngjashme e vërejmë
edhe në Indi, porse, natyrisht, jo nga një këndqasje filozofike; në të vërtetë, disa rryma
budiste shpalosën thuajse të njëjtën prirje, e boshtuar në një prej tezave të tyre më
thelbësore rreth “shpërbërjes së fundme të gjithçkaje” 19. I vetmi dallim është fakti se
të tilla pamësi botëkuptimore nuk shfaqeshin asokohe përpos se disa përjashtime,
arsye për të cilën revoltat e kësaj natyre kundër botëkuptimit dhe frymës
tradicionaliste, të cilat zunë vend përgjatë tërë periudhës së Kali-Yuga-s, nuk njohën
përpos se një përhapje tejet të kufizuar. Ajo çka shpërfaqet si element i ri është, në një
analizë të fundit, përgjithësimi i të tilla konceptimeve, të tillë siç e vërejmë në
Perëndimin e kohëve tona.
Sakaq, lipset që të vëmë në dukje se “filozofitë e përshfaqjes”, nën ndikimin e idesë
më të fundit të “përparimit”, kanë filluar të përftojnë mes modernistëve një formë
krejt të re dhe të veçantë, të parrahur ndonjëherë nga teoritë e mëhershme të po të
19
Pak kohë pas lindjes së vet, budizmi iu bashkua njërës prej lëvizjeve më kryesore të revoltës së
kshâtriya-ve kundër autoritetit të brâhmana-ve. E vështruar në vija të përgjithshme, është fare e lehtë
të kuptohet prej fakteve të shtruara këtu se mes mohimit të çdo parimi themelor dhe të
pandryshueshëm dhe mohimit të autoritetit ekziston një lidhje e drejtpërdrejtë, e cila shtrihet deri tek
tkurrja e çdo realiteti në kufijtë e “përshfaqjes” dhe pranimi si i qëndrueshëm dhe i epërm vetëm i
pushtetit kohor, materialist, sundimi i të cilit përbën pa dyshim thelbin e botës së veprimit. Ndërkaq,
mund të nxjerrim në pah edhe faktin se shfaqja e pamësive botëkuptimore “naturaliste” apo metafizike
ndodh vetëm në atë vend ku elementi që mishëron pushtetin kohor sundon, në një qytetërim, elementin
që mishëron autoritetin shpirtëror.
njëjtës natyrë. Kjo formë, e cila është e hapur ndaj një larushie mjaft të pasur, është
ajo që në përgjithësi lëviz pas termit “evolucionizëm”. Pa dashur t’i rikthehemi asaj
çka kemi shprehur nëpër hapësira të tjera, këtu do të donim të sillnim në vëmendje
faktin se çdo lloj konceptimi, i cilësdo natyrë qoftë, nuk pranon në vetvete asgjë tjetër
përpos “përshfaqjes”, që do të thotë shprehimisht se është një konceptim “natyralist”,
i cili, si i tillë, ndërlik në vetvete një mohim të prerë të gjithçkaje që qëndron dhe lëviz
përtej natyrës, çka përkon me domenin e metafizikës, që është edhe hapësira e
parimeve themelore të pandryshueshme dhe të përjetshme. Sa i përket teorive kundër-
metafizike, nuk mund të qëndrojmë pa përmendur faktin se ideja bergsoniane e
“kohëzgjatjes së qashtër” përkon përçiktazi me shkapërderdhjen në hullinë e çastit, e
të përkohshmes, për të cilën folëm pak më lart. Intuita e trumbetuar, e cila modelohet
sipas rrjedhës dhe lëvizjes së pandalshme të gjësendeve të rrokshme nga shqisat, jo
vetëm që nuk është organ i një njohjeje të vërtetë, por, përkundrazi, paraqet mjaft
qashtër shpërbërjen e çdo mundshmërie të njohjes së vërtetë.
Nga sa më sipër, krejt natyrshëm dalim në një përfundim të tërësishëm dhe thelbësor,
i cili lipset thadruar mirë në mendje e rreth të cilit nuk duhet lënë asnjë hije
keqkuptimi: intuita metafizike, përmes të cilës arrihet njohja metafizike, nuk ka asgjë
të përbashkët me intuitën që trumbetojnë disa filozofë bashkëkohorë, që shfaqen
“irracionalistë” dhe “vitalistë”. Intuita e trumbetuar nga syresh është e natyrës
shqisore, madje, nën-racionale, ndërkohë që, intuita e parë e përfton zanafillën
drejtpërsëdrejti nga parimi themelor dhe shkakësia parake, arsye për të cilën është
mbi-racionale. Porse modernët, që në domenin e kuptimësisë nuk njohin asgjë më të
epërme sesa arsyeja, as që arrijnë ta konceptojnë se çfarë është në thelb intuita
metafizike, ndërkohë që pamësitë botëkuptimore të periudhës së lashtësisë dhe të
Mesjetës, edhe kur shfaqin një natyrë pastërtisht filozofike, që do të thotë se nuk e
preknin asfare këtë intuitë, sërishmi ishin të vetëdijshme për ekzistencën dhe epërsinë
e saj kundrejt çdo aftësie tjetër. Kjo është arsyeja përse përpara Descartes-it nuk
ekzistonte një “racionalizëm”, i cili sërishmi është një tipar kryekëput modern,
ngushtësisht i lidhur me “individualizmin”, i cili nuk është tjetër përpos se mohim i
gjithë sa shfaqet e natyrës mbi-individuale. Për aq kohë sa perëndimorët do të vijojnë
me kryeneçësi të anashkalojnë, të shpërfillin apo të mohojnë intuitën metafizike, nuk
kanë për të arritur kurrë që të kenë një traditë, në kuptimin më të qashtër të termit,
dhe, për rrjedhojë, nuk do të arrijnë kurrë që të pajtohen në kuptimësi me
përfaqësuesit e vërtetë të qytetërimeve lindore, te të cilat gjithçka boshtohet rreth
kësaj intuite, e cila është e pandryshueshme dhe e pazhbëshme, e vetmja pikënisje për
zhvillimin dhe lëvrimin e gjithçkaje sipas botëkuptimit, frymës dhe ligjësive
tradicionale.

KAPITULLI I KATËRT
 Shkenca e hyjshme dhe shkenca laiciste

Pak më lart u shprehëm se, për qytetërimet që ruajnë të pastër dhe të pacenuar në
vetvete natyrën dhe prirjet tradicionaliste, intuita metafizike është burim i gjithçkaje; e
shprehur me fjalë të tjera, është pamësia botëkuptimore qashtërsisht metafizike ajo që
përmbledh në vetvete gjithë sa është dhe shpërfaqet thelbësore, ndërkohë që gjithçka
tjetër përtej saj nuk shpërfaqet përpos se fryt rrjedhojash apo trajtësim zbatimesh të saj
në domenet e ndryshme të realitetit lëndor. E njëjta gjë shfaqet mjaft dukshëm edhe në
institucionet shoqërore, madje, po e njëjta gjë vlen edhe për shkencat, domethënë, për
njohjet që boshtohen rreth domenit të gjithë sa shpërfaqet si, dhe është pjesë e
relatives, të cilat, në gjirin e qytetërimeve në fjalë, perceptohen si ndërvarësi të
thjeshta, thuajse si një lloj zgjatimi apo feksje e njohjes së tërësishme, e cila ngërthen
në vetvete parimet themelore dhe shkakësitë parake. Prej gjithë sa më sipër, besojmë
se del mjaft qartas se si gjithçka ndjek hap pas hapi dhe pashmangshmërisht një
hierarki të mirë përcaktuar: gjithë sa shpërfaqet relative, nuk konceptohet aspak si e
paqenësishme, çka do të ishte me të vërtetë absurde; përkundrazi, asaj i kushtohet
vëmendja që meriton dhe vendoset në vendin që i takon, i cili nuk mund të jetë përpos
se dytësor dhe nënrenditës/ndërvarësor. Sakaq, në rrafshin e gjithë sa shpërfaqet
relative ekzistojnë një varg nivelesh të ndryshme, në varësi të largësisë që gjërat
shfaqin nga domeni i parimeve themelore dhe shkakësive parake. Kështu, përsa i
përket vetë shkencave, ekzistojnë dy konceptime rrënjësisht të ndryshme, madje,
krejtësisht të papajtueshme me njëri-tjetrin, të cilat mund t’i emërtojmë përkatësisht
konceptimi tradicionalist dhe konceptimi modern.
Në jo pak hapësira, kemi patur mundësi të flasim gjerësisht për “shkencat
tradicionaliste” që ekzistonin në periudhën e Lashtësisë dhe të Mesjetës, syresh që
ekzistojnë edhe sot e gjithë ditën në vende të ndryshme të Lindjes, koncepti i të cilave
tingëllon krejt i huaj për perëndimorët e kohëve tona. Ndërkaq, vlen që të shtojmë
këtu se çdo qytetërim ka patur “shkencat” e veta “tradicionaliste”, pasi këtu nuk
gjendemi në domenin e parimeve themelore dhe të mbarëkohshme, pas të cilave kapet
vetëm metafizika e qashtërt, por në domenin e atyre që diku më lart i cilësuam
përtëritje; përsa i përket këtij domeni, duke u nisur pikërisht nga fakti se është domen
i gjithë sa shpërfaqet lëndor, lipset që të mbajmë parasysh tërësinë e rrethanave dhe të
kushteve, mendësore qofshin a të një tjetër natyre, brenda të cilave jeton, lëviz dhe
vepron një popull; madje, kjo vlen edhe për një periudhë të caktuar të po të njëjtit
popull, duke mbajtur parasysh tërë sa u shprehëm lidhur me ekzistencën e periudhave
në të cilat “përtëritjet” shfaqen si hap i domosdoshëm. Këto “përtëritje” janë thjesht
përshtatje në rrethana, kushte dhe kohë të reja, që do të thotë se mbartin dhe sjellin
thjesht ndryshime në formë, dhe kurrsesi në thelbin e qenësishëm të vetë traditës. Nga
ana tjetër, përsa i përket metafizikës, në domenin e saj një shprehje mund të pësojë
fare lehtë ndryshime, të cilat përkojnë pak a shumë me ndryshimet që pëson një ide
teksa përkthehet nga një gjuhë në një gjuhë tjetër. Cilatdo qofshin format që përfton
për t’u shprehur në atë shkallë sa ç’shfaqet e shprehshme, në thelb lipset theksuar se
nuk ekziston përpos se një dhe vetëm një metafizikë e qashtërt, siç është një dhe
vetëm një vetë e vërteta. Porse, kur fjala është për fushën e zbatimit të tyre praktik,
gjërat shpërfaqen natyrisht krejt ndryshe: në rastin e shkencave, por edhe të vetë
institucioneve shoqërore, gjendemi tashmë në botën e formës dhe të shumësisë, aq sa
mund të thuhet se forma të ndryshme formësojnë në thelb shkenca të ndryshme,
madje, edhe atëherë kur këto shkenca kanë, të paktën pjesërisht, të njëjtin objekt
hulumtimi. Logjicienët janë mësuar që ta vështrojnë një shkencë si tërësisht të varur
dhe të përcaktuar nga objekti i saj i hulumtimit, çka shfaqet, në thjeshtizmin e vet të
tepruar, i pasaktë: në përcaktimin dhe përkufizimin e një shkence lipset që të
përfshihet edhe këndvështrimi sipas të cilit trajtohet vetë objekti i hulumtimit. Sakaq,
ekziston një shumësi e papërcaktuar shkencash të mundshme: mund të ndodhë që
shkenca të ndryshme të hulumtojnë dhe qëmtojnë të njëjtat gjëra, porse nisur nga
pamësi të ndryshme, që do të thotë shprehimisht, përmes metodash dhe të prirë nga
qëllime krejt të ndryshme, çka i bën kësisoj të shfaqen si shkenca të ndryshme. Një
gjë e tillë mund të vlejë veçanërisht për rastin e “shkencave tradicionaliste” të lëvruar
në gjirin e qytetërimeve të ndryshme; fjala është për shkenca që, ndonëse mund të
jenë të përafrueshme me njëra-tjetrën, nuk shfaqen gjithsesi gjithnjë të asimilueshme
nga njëra-tjetra, arsye për të cilën vetëm në mënyrë abuzive mund të emërtohen me të
njëjtat emra. Madje, një ndryshim i tillë na bëhet akoma edhe më i qartë dhe shfaqet
shumë më i thellë në rast se, në vend që t’i vendosim përballë njëra-tjetrës “shkencat
tradicionaliste”, të cilat shfaqin thuajse të njëjtën natyrë themelore, kahemi që këto t’i
vendosim përballë shkencave që shfaqen si tipike të kohëve moderne. Nga një
vështrim i parë dhe sipërfaqësor, mund të krijohet ideja se këto dy kategori shkencash
ndajnë jo rrallëherë të njëjtin objekt studimi, çka është e vërtetë; porse njohja
përkatëse që këto dy kategori shkencash arrijnë ndaj këtij objekti është aq e ndryshme,
saqë, nëse shtyhemi në analiza të mëtejshme, do të fillojmë që të luhatemi jo pak ndaj
gjasës se mes tyre ekziston vërtet një pikë e përbashkët.
Shtrimi i një gjerdani shembujsh do të ishte vërtet i dobishëm, për të hedhur sa më
tepër dritë rreth gjithë sa po mëtojmë të vëmë në dukje. Fillimisht le të marrim një
shembull që e hasim mjaft shpeshtas në kohët tona dhe, më konkretisht këtu, atë të
“fizikës”, në domethënien që kjo kishte gjatë periudhës së lashtësisë dhe në
domethënien me të cilën vishet në kohët moderne. Në rastin e termit në fjalë, për të
kuptuar drejt dhe qartas atë ndryshim të thellë që përhasim mes këtyre dy
konceptimeve, nuk është aspak e nevojshme që të dalim jashtë kuadrit të botës
perëndimore. I vështruar në kuptimin e vet të parëhershëm dhe etimologjik, madje,
edhe larg çdo lloj përthyerjeje semantike të sforcuar, termi “fizikë” do të thotë
shprehimisht “shkencë e natyrës”. Në fund të fundit, fjala është për një shkencë që
rreh të hedhë dritë mbi ligjet dhe ligjësitë më të përgjithshme të “përshfaqjes”, për aq
sa “natyra” dhe “përshfaqja” qëndrojnë thellë-thellë si sinonime të njëra-tjetrës; kjo
ishte edhe pamësia botëkuptimore që lëvruan mendimtarët e Greqisë së lashtë dhe, në
mënyrë më të veçantë dhe më të theksuar, Aristoteli. Në qoftë se ekzistojnë shkenca
më të veçanta dhe të veçuara në objektin dhe natyrën përkatëse, syresh lipsen
vështruar thjesht si “veçantësime” dhe si “specifikime” të fizikës në lidhje me një
këndvështrim apo me një domen shumë më të ngushtë dhe më të kufizuar në objektin
dhe në natyrën e tij të hulumtimit. Nisur nga ky fakt, besoj se shfaqet mjaft
kuptimplotë tjetërsimi semantik dhe konceptual që termi “fizikë” ka pësuar gjatë
kohëve moderne, duke u përdorur si emërtim i një shkence të veçantë mes shkencave
të tjera të veçanta, syresh që gjithsesi vijojnë të shfaqen si shkenca të natyrës. Kjo
dukuri lidhet pa pikë dyshimi me procesin e fragmetarizimit, të cilin në jo pak
hapësira e kemi treguar si një nga veçoritë më të spikatura të shkencës moderne; fjala
është për procesin e “specializimit” që lindi përmes frymës analitike, një
“specializim” ky i shtyrë deri në atë pikë, saqë e bën me të vërtetë të
pakonceptueshme - natyrisht, për syresh që lëvizin nën ndikimin dhe trysninë e tij -
ekzistencën e mëparshme të një shkence që mëtonte të qëmtonte dhe të hidhte dritë
mbi ligjësitë e natyrës së vështruar në tërësinë dhe këtillësinë e vet. Natyrisht, në
kohët tona nuk kanë munguar aspak zërat që i janë kundërvënë kësaj kahjeje, duke
rrahur të nxjerrin në pah disa prej avarive dhe ngërçeve të “specializimit” në fjalë,
sidomos kjo përsa i përket dritëshkurtësisë dhe kufizimit të pamësive dhe qasjeve që
rrjedhin prej tij; e megjithatë, pavarësisht nga kjo, të krijohet përshtypja se, edhe ato
zëra që kanë arritur të vetëdijësohen për dëmet e një procesi të tillë, sërishmi në fund
janë dorëzuar, duke u pajtuar me kahjen sipas të cilës ky proces lipset vështruar si një
e keqe e domosdoshme, dhe kjo falë pa pikë dyshimi sasisë së njohurive të vjela në
domene të veçanta, syresh që është e pamundur të kuptohen në tërësinë dhe
mëvetësinë e tyre. Nga njëra anë, zërat kundërvënëse nuk e kanë kuptuar ende se ky
gjerdan njohurish të veçanta, apo “në detaje”, nuk mbart askurrfarë peshe, arsye për të
cilën nuk ia vlen assesi që t’i bësh blatë njohjen gjithëpërfshirëse dhe të gjithsejtë, e
cila, ndonëse e kufizuar gjithnjë në marrëdhënie me gjithë sa shfaqet relative, për nga
natyra është shumë herë më e lartë sesa njohuritë e veçanta; nga ana tjetër, po këto
zëra nuk e kanë kuptuar ende se pamundësia për të përfaqur shumësinë e përmendur
më lart shfaqet si një rrjedhojë e pashmangshme e mospranimit për t’u mbërthyer pas
një parimi më të epërm, sikundërse e pikënisjes nga e ulëta dhe e jashtmja, ndërkohë
që duhej të ishte krejtësisht e kundërta, nëse vërtet duam që të kemi një shkencë që
mbart në vetvete një vlerë spekulative reale. Nëse qasemi të vendosim përballë njëra-
tjetrës fizikën e periudhës së lashtësisë jo me atë që mendimtarët e periudhës moderne
e quajnë të tillë, por me domenet e të gjitha shkencave të natyrës, të tilla siç janë
ndërtuar në kohët tona, për aq sa fizika e periudhës së lashtësisë përkon pikërisht me
këtë tërësi shkencash të natyrës, atëherë, i pari ndryshim që na bie në sy është ndarja
në një shumësi “domenesh dhe sektorësh të veçantë”, të cilat në jo pak raste nuk
shfaqin askurrfarë lidhjeje me njëri-tjetrin. Sidoqoftë, kjo dukuri nuk na shpërhap
përpos se në pamësinë më të jashtme të çështjes që po trajtojmë, çka do të thotë
shprehimisht se një bashkim i mundshëm i këtyre shkencave të veçanta nuk do të na
sillte gjithsesi një domen hulumtimi të përafrueshëm me atë që gjatë periudhës së
lashtësisë njihej si shkenca e fizikës. E vërteta është se mes tyre ekziston një
pikëpamje krejt e ndryshme, ndërkohë që, përpos kësaj, në këtë pikë hyn në lojë edhe
ndryshueshmëria thelbësore që këto dy pamësi botëkuptimore shfaqin ndaj njëra-
tjetrës, çka patëm rastin që ta trajtonim diku më lart. Pamësia botëkuptimore
tradicionaliste, sikundërse vumë në dukje pak më lart, rreh që t’i ndërtojë të gjithë
këto shkenca mbi themelet e parimeve dhe shkakësive parake, duke i shpërhapur ndaj
syresh dhe duke i vështruar dhe trajtuar gjithnjë nën dritën e tyre, për t’i vështruar
kësisoj thjesht si një gjerdan shpërfaqjesh dhe aplikimesh të këtyre parimeve dhe
shkakësive parake. Kjo kahje e shkencës së fizikës që u lëvrua gjatë tërë periudhës së
lashtësisë shfaqet krejt e huaj për, dhe e përjashtuar nga pamësitë e shkencave
moderne.
Sipas Aristotelit, e krahasuar me metafizikën, fizika ishte e dyta, që do të thotë
shprehimisht se ishte e varur prej të parës, dhe si e tillë, nuk duhej të vështrohej
përpos se një shpërfaqje dhe aplikim në fushën e natyrës e mbizotërimit dhe ligjësive
të parimeve dhe shkakësive parake, te të cilat natyra sheh një pasqyrim të vetin. E
njëjta gjë mund të thuhet edhe për “kozmologjinë” që u lëvrua gjatë periudhës së
Mesjetës. Në ndryshim nga, dhe në kahje dhe prirje të kundërta me këtë pamësi,
pamësia dhe fryma botëkuptimore e kohëve moderne po përpiqet gjithçmos që t’u
sigurojë shkencave pavarësinë, duke mëtuar të hedhë poshtë dhe të mohojë
ekzistencën e gjithë sa i kapërcen syresh, gjithë sa shfaqet si caku i tyre përtejësor,
apo, në rastin më të mirë, duke mëtuar që ta cilësojë një realitet të tillë si “të
panjohur” dhe “të panjohshëm”, arsye për të cilën e anashkalon, duke mos i kushtuar
aspak vëmendje, çka përkon çik më çik me mohimin e ekzistencës së tij. Sidoqoftë,
nga ana tjetër lipset thënë se një mohim i tillë ekzistonte shumë kohë përpara se të
fillonim që ta shndërronim në një ideologji dhe në pjesë të një teorie sistematike, të
tilla si “pozitivizmi” dhe “agnosticizmi”; e vështruar hollë-hollë dhe me akull të
mendjes, kjo kahje mohuese qëndron në thelb të vetë gjenezës së mbarë shkencave
moderne. E megjithatë, vetëm në kapërcyell të shekullit të XIX filluan që të nxjerrin
krye njerëz që nisën të kapistallen dhe të krekosen me krenari për paditurinë e tyre -
për aq sa shpalljet dhe trumbetimet e tyre “agnosticiste” - dhe, përpos kësaj, t’ia
ndalonin të tjerëve në mënyrë sistematike dhe përmes gjithfarë mjetesh që të rrihnin të
njihnin atë çka ata vetë ishin të paaftë që ta njihnin. Një sjellje e tillë shënjoi me hir a
me pahir një etapë tjetër të dekadencës dhe bjerrjes intelektuale të botës perëndimore.
Duke rrahur që t’i veçojë në mënyrë rrënjësore shkencat nga çdo parim i epërm apo
shkakësi parake, dhe kjo nën pretekstin për t’u siguruar pavarësinë, pamësia dhe
fryma botëkuptimore e kohëve moderne në të vërtetë i ka zhveshur nga çdo kuptim i
thellë, madje, edhe nga çdo interes në fushën e hulumtimeve dhe në atë të njohjes; për
këtë arsye, shkencat në fjalë herët a vonë do të jenë të shtrënguara të përfundojnë në
një udhë pa krye, e kjo për shkakun e thjeshtë se pamësia dhe fryma botëkuptimore e
kohës moderne i ka ndryrë nga brenda një domeni pashmangshmërisht dhe
pakthyeshmërisht të kufizuar20. Ndërkaq, çdo zhvillim që përftohet nga brenda këtij
domeni nuk është aspak një përthellim i mëtejshëm, siç hamendësojnë disa;
përkundrazi, çdo zhvillim nga brenda këtij domeni vazhdon të mbetet krejtësisht
sipërfaqësor dhe është shfaqje e dukshme dhe e prekshme e hapërdarjes në hullinë e
çikërrimave dhe detajeve, për të cilat patëm rastin të shpreheshim diku më lart. Përpos
kësaj, mbetet një analizë sa sterile, po aq edhe e bezdisshme, një qëmtim që mund të
zgjatet ndoshta edhe pafundësisht, porse kurrë nuk na shpie drejt shtegut të njohjes së
vërtetë dhe drejt njohjes së të vërtetës. Sakaq, duke u pikënisur nga ky kuadër, lipset
të vëmë në dukje edhe një fakt tjetër, faktin që perëndimorët nuk po lëvrojnë aspak
shkencën e vështruar si domen i mëvetësishëm, nuk po lëvrojnë askurrfarë njohjeje,
qoftë kjo edhe një njohje e vështruar dhe e konceptuar në domethënien dhe kuptimin e
saj më të zbehtë dhe më të ulët; ajo çka po lëvrojnë modernët janë thjesht dhe
përjashtimisht një gjerdan shpërfaqjesh dhe aplikimesh praktike. Për t’u bindur për një
gjë të tillë, do të mjaftonte të sillnim në vëmendje lehtësinë e skajshme me të cilën
pjesa dërrmuese e bashkëkohësve tanë nis që të ngatërrojë shkencën me industrinë,
dhe se si pjesa dërrmuese e tyre e vështrojnë inxhinierin apo shpikësin si të njëjtë me
shkencëtarin. Porse kjo na shpërhap drejt një çështjeje rreth të cilës do të kemi rast të
ndalemi në një nga sythet në vijim.
Nisur nga gjithë sa më sipër, mund të pohojmë me gojën plot se shkenca, e formësuar
sipas pamësisë dhe frymës botëkuptimore moderne, nuk ka humbur vetëm në thellësi
dhe në lidhje me përthellimin në një domen të caktuar, por edhe në qëndrueshmërinë e
saj, për aq sa lidhja që kishte dikur me parimet parake dhe shkakësitë parake u
krijonte mundësinë që të përvetësonin diçka prej pandryshueshmërisë dhe përjetësisë

20
Ndërkaq, vlen që të vëmë në dukje se një gjë e ngjashme vërehet edhe në sferën shoqërore, ku
modernët kanë mëtuar që të ndajnë si me thikë të përkohshmen nga shpirtërorja. Natyrisht, fjala nuk
është që të hedhim poshtë dallimin mes këtyre dy parimeve, që në të vërtetë shprehin dhe mishërojnë
dy sfera qartësisht të dallueshme, siç ndodh në rastin e metafizikës dhe shkencave. Porse, për shkak të
një gabimi trashanik në domenin e analitikes, është harruar paq se dallueshmëria nuk do të thotë aspak
ndarje. Në qoftë se mëton që ta gjejë përftesën nga vetvetja, pushteti i përkohshëm humbet vetvetiu
ligjshmërinë e vet, për aq sa çdo pushtet lipset të burojë prej së larti, që në rastin e shkencave do të
thotë shprehimisht, në sferën intelektuale.
së këtyre të fundit, madje, kjo vlente për tërë shtrirjen që i lejonte vetë objekti që
rrihte të përqafte; ndërkaq, duke u mbërthyer përjashtimisht pas një bote të
ndryshueshme, ajo mbërthehet vetvetiu pas gjithë sa është dhe shpërfaqet e
paqëndrueshme, duke mos patur kësisoj askurrfarë qoke të qëndrueshme ku mund të
mbështetet. Duke mos e marrë pikënisjen nga një qokë e sigurt, e qëndrueshme dhe
absolute, shkenca e kohëve moderne gjendet e shtrënguar që të formulojë thjesht
hamendësime dhe gjasa të përafërta, a ndoshta të ndërtojë pamësi thjesht dhe
përjashtimisht hipotetike që shfaqen më së shumti fryt i ndezullive dhe fantazive
vetjake. Sakaq, edhe në ato raste kur shkenca e përvijuar nga modernët qëllon që të
arrijë krejt rastësisht në një gjerdan përfundimesh që duket se përkojnë pjesërisht me
syresh të formuluara nga ana e “shkencave tradicionaliste” që lindën gjatë periudhës
së lashtësisë, do të ishte gabim që kjo të shihej si një lloj vërtetimi të përfundimeve të
këtyre të fundit, pasi këto nuk kanë askurrfarë nevoje për një gjë tillë. Përpjekja për të
vendosur një pajtueshmëri të mundshme mes pamësive dhe këndvështrimeve që
shpërfaqen në vetvete si tërësish të ndryshme, apo rrahja për të përftuar një
përngjashmëri të mundshme mes një vargu teorish të hamendësishme që ndoshta pas
disa vitesh do të hidhen poshtë si të paqëndrueshme dhe krejt të papranueshme do të
ishte thjesht një humbje kohe21. E vërteta është se gjithë sa përhasim sot e gjithë ditën
në thelb të shkencave moderne nuk shpërfaqet në vetvete përpos se pjesë e një
gjerdani përftesash të hamendësishme, ndërkohë që, në rastin e “shkencave
tradicionaliste”, fjala është për një gjë krejt tjetër dhe, më konkretisht këtu, për një
gjerdan rrjedhojash që nuk mund të vihen askurrherë në dyshim, për aq sa syresh
burojnë drejtpërsëdrejti nga një gjerdan të vërtetash të ngërthyera përmes forcës së
intuitës dhe janë në thelb mbi-racionale, gjallojnë përtej arsyes, që do të thotë
shprehimisht këtu, se në thelb shpërfaqen dhe janë të pagabueshme, i përkasin rendit
metafizik të gjësendeve22. Ndërkaq, një nga ndezullitë më të spikatura dhe më
dallueset e “eksperimentalizmit” modern, që arrin deri në përmasat e një gënjimi të
vetvetes, mbetet pa dyshim bindja e ithtarëve të tij, sipas të cilës një teori mund të
vërtetohet përmes fakteve, ndërkohë që, nga ana tjetër, vetë faktet mund të shpjegohen
gjithmonë në funksion të një gjerdani të larmishëm teorish të ndryshme nga njëra-
tjetra; kjo bindje, madje, ka arritur të çimentohet në atë farë shkalle, sa disa
mbështetës dhe partizanë të metodës eksperimentale, siç është Claude Bernard-i, për

21
I njëjti vëzhgim vlen, në sferën e fetarisë, edhe për një lloj “apologjetike” që po mëton që të shprehet
i një mendjeje me përfundimet e arritura nga shkenca moderne; natyrisht, gjendemi përpara një mundi
të shpenzuar më kot, i cili mëton që të paraqesë një lloj solidariteti mes fetarisë dhe këtyre koncepteve
të ndryshueshme dhe të përkohshme, prej të cilave vetë fetaria lipset që t’i qëndrojë sa më larg dhe
krejt e pavarur. Prej këtu kuptojmë edhe rreziqet që mbart një qëndrim i këtillë.
22
Do të ishte fare e lehtë që të ofronim shembujt përkatës. Këtu po sjellim vetëm një nga më
karakteristikët: ndryshimi në natyrë mes koncepteve në lidhje me eterin tek kozmologjia hinduiste dhe
tek fizika moderne.
shembull, kanë rrahur që të ngrenë vazhdimisht zërin në lidhje me domosdoshmërinë
e përftimit të një interpretimi që e merr pikënisjen dhe mbështet në një gjerdan “idesh
parakonceptuale”, një mori konceptesh të shabllonizuar, pa të cilat vetë faktet e
gishtuara si “prova të vërtetësisë” do të mbeteshin në rrafshin e “fakteve të thata”, disa
fakte thjesht të zbrazëta, pa askurrfarë peshe, pa askurrfarë domethënieje, pa
askurrfarë kuptimi apo vlere të qëndrueshme shkencore.
Duke qenë se rasti e solli që të përmendim “eksperimentalizmin”, le të përpiqemi që
të përfitojmë nga kjo hapësirë për t’i dhënë përgjigje një prej pyetjeve që mund të
shtrohen; dhe, më konkretisht këtu, pyetjes se cila është arsyeja që shkencat
eksperimentale kanë njohur në gjirin e qytetërimit të kohëve moderne një zhvillim të
paparë, të atillë që nuk e përhasim në gjirin e asnjë qytetërimi tjetër? Arsyeja e këtij
zhvillimi qëndron në faktin se shkencat në fjalë mbërthehen fort dhe përjashtimisht
pas botës shqisore, botës lëndore, sikundërse edhe për faktin tjetër se këto shkenca
rrahin të ofrojnë një gjerdan ligjësish që gjejnë një zbatim praktik të atypëratyshëm.
Zhvillimi i tyre, i shoqëruar kësodore me atë që mund ta quajmë me gojën plot
“besëtytnia ndaj faktit”, përkon mrekullisht me një pjesë të mirë të kahjeve që po
karakterizojnë sjelljen dhe mendësinë e kohëve moderne, ndërkohë që shkencat
tradicionaliste nuk kishin arritur dot që të peshkonin ndonjë interes kushediçfarë për
t’u ndjerë të grishur ndaj “faktit” në atë farë shkalle, sa të mund të anashkalonin
pavramendshëm çdo njohuri që shpërfaqet më e epërme për nga natyra. Prej këtu,
besojmë se lexuesi e ka mjaft të qartë se si personalisht nuk po rrahim aspak që ta
cilësojmë si të paligjshme dhe të papërligjshme në vetvete një njohje të çfarëdoshme,
sado e ulët dhe e papeshë qoftë për nga natyra që ajo shpërfaq; ajo çka na shpërfaqet
si e paligjshme dhe e papërligjshme është abuzimi që vërejmë sa herë që gjëra dhe
kahje të tilla thëthijnë tërësisht çdo veprimtari njerëzore, siç po ndodh në të vërtetë në
kohët tona. Ndërkaq, nuk është e vështirë ta përfytyrojmë faktin se në një qytetërim
normal dhe të zakonshëm, një gjerdan shkencash që ndjekin dhe u nënshtrohen
metodës eksperimentale shpërfaqen si fort të ndërlidhura me njëra-tjetrën, duke u
mbështetur, së bashku me shumë të tjera, mbi një varg parimesh që për momentin
mund të përftojnë një farë vlere të njëmendtë në rrafshin e spekullimeve dhe në atë të
mendimit. Porse, nëse edhe sot e gjithë ditën duket se një gjë e tillë mbetet ende e
largët, kjo lipset parë si rrjedhojë e faktit se e tërë vëmendja e mendimtarëve ka qenë e
prirë të përqendrohet në diçka krejt tjetër, sikundërse është gjithpoaq rrjedhojë edhe e
faktit se, sa herë që gjasat e donin që bota shqisore të shfaqej objekt studimi dhe
qëmtimi në atë shkallë sa ç’mund të paraqiste një farë interesi, të dhënat dhe
përfundimet e arritura nga teoritë tradicionaliste i hapnin udhë studimit dhe qëmtimit
të kësaj bote duke u pikënisur nga një këndvështrim krejt tjetër dhe sipas një gjerdani
metodash që shpërfaqen në thelb si fort të ndryshme.
Pak më lart pohuam se një nga tiparet më karakteristike të epokës sonë është
shfrytëzimi i gjithë sa në epokat e mëparshme ishte anashkaluar, për aq sa në sytë e
atyre që po prireshin t’i përkushtonin veprimtarinë e tyre, të tilla gjëra shpërfaqeshin
dytësore për nga rëndësia, ndonëse lipsej të njihnin një zhvillim dhe një lëvrim të
caktuar pak përpara se të përmbyllej cikli i tanishëm, për aq sa edhe këto mundësi
gëzonin vendin e tyre në gjirin e mundësive të caktuara për të dalë në dritë: një gjë e
tillë vlen në mënyrë të veçantë për shkencat eksperimentale që lindën dhe u zhvilluan
përgjatë shekujve të fundit, zhvillimi dhe lëvrimi i të cilave nuk shpërfaqet aspak i
rastësishëm. Ndërkaq, në gjirin e shkencave që lindën dhe u lëvruan gjatë kohëve
moderne, ekzistojnë syresh që përfaqësojnë me të vërtetë, dhe në kuptimin më të
pastër të fjalës, një mori “emblemash të zbehta” dhe “mbeturina rrënojash” të
shkencave që lindën dhe u lëvruan gjatë periudhave të lashtësisë, të cilat sot na
shpërfaqen si fort pak të kuptueshme; fjala është për pjesën më të ulët të shkencave
tradicionaliste, e cila, duke qenë hermetikisht e izoluar dhe e shkëputur nga pjesa
tjetër përgjatë gjithë periudhës së dekadencës, u lëndëzua dhe u kristalizua në mënyrë
trashanike, duke shërbyer si pikënisje për një zhvillim gjithpoaq trashanik, sipas një
drejtimi që përputhet më së miri me kahjet e kohëve moderne, aq sa na shpijnë drejt
përftimit të një morie shkencash të reja, të cilat nuk shpërfaqin askurrgjë të përbashkët
me shkencat pararendëse. Kështu, për shembull, ndryshe nga sa vërejmë dhe dëgjojmë
poshtë e lart në kohët tona, pohimi sipas të cilit astrologjia dhe alkimia u shndërruan
përkatësisht në astronomi dhe në kimi moderne shpërfaqet krejt i paqëndrueshëm dhe
larg çdo të vërtete, ndonëse një pohim i tillë, nga pikëpamja thjesht historike,
tingëllon pjesërisht i vërtetë, që lidhet kryesisht me gjithë sa rrahëm të vinim në dukje
pak më lart dhe, më konkretisht këtu, me faktin se shkencat e astronomisë dhe kimisë
deri diku e kanë vërtet burimin nga shkencat e para, porse këto shkenca nuk njohën
një “evolucion” apo një “përparim”, siç pretendohet sot, por thjesht një frukullim, një
shpërfytyrim të skajshëm. Dhe një fakt i tillë, dashur pa dashur shtron nevojën e një
dritëhedhjeje të mëtejshme.
Pikësëpari, lipset që të vëmë në dukje dhe t’i mëshojmë fort faktit se veshja me
kuptime të dallueshme e shkencës së “astrologjisë” dhe “astronomisë” është një
dukuri mjaft e vonshme. Vetë grekët e vjetër i përdornin këto dy terma si sinonime të
njëri-tjetrit, që të dy këto terma shënjonin tërësinë e gjithë sa përbën të dy fushat e
ndara veçmas në kohët moderne. Në pamje të parë, mund të krijohet përshtypja se
gjendemi sërish përballë ndarjeve sipas “në domene dhe sektorë të veçantë” sipas
“specializimit” të gjithë sa në kryeherë ishte pjesë e një shkence të vetme. Porse,
përpos kësaj, ekziston edhe një veçori tjetër dalluese; ndërsa njëra prej këtyre pjesëve,
ajo që përfshinte në vetvete anën më lëndësore të shkencave në fjalë, njohu një
zhvillim të pavarur, pjesët e tjera jo vetëm që nuk u zhvilluan, por u asgjësuan, u
zhdukën nga faqja e dheut. Dhe një dukuri e tillë është aq e vërtetë, sa që sot mund të
thuhet me plot gojë se nuk kemi askurrfarë ideje në lidhje me gjithë sa përbënte në
thelb astrologjinë që lindi dhe u zhvillua gjatë periudhës së lashtësisë; ndërkaq, ata
studiues që kanë rrahur ta rindërtojnë në pamësinë e saj të dikurshme, sot kanë arritur
më së tepërmi të sajojnë një gjerdan falsifikimesh në kuptimin e plotë të fjalës, duke u
shtyrë vazhdimisht qoftë nga dëshira për ta paraqitur astrologjinë e dikurshme si e
përngjashme, madje, edhe si përgjegjëse e njërës prej shkencave eksperimentale të
kohëve moderne, duke u mbështetur mbi një mori statistikash dhe përllogaritjesh sipas
ligjësisë së probabilitetit, që do të thotë shprehimisht se udhëhiqet nga një varg
këndvështrimesh krejt të huaja për periudhën e lashtësisë; qoftë për t’iu përkushtuar
me mish e me shpirt përpjekjeve për të asgjësuar pa nam dhe pa nishan ekzistencën e
një “arti parashikues”, çka shënjon edhe të parën dalje nga udha të asaj astrologjie që
po jetonte të fundit çaste si e këtillë, për t’u vështruar më pas si një shkencë e ulët dhe
tejet e frukullt që nuk meritonte askurrfarë vëmendjeje. Të tillë astrologji, me tiparet
dhe veçoritë e saj të hershme, e hasim edhe sot e gjithë ditën vetëm në qytetërimet e
Lindjes.
Rasti i shkencës së kimisë besojmë se shpërfaqet shumë më i qartë dhe me një varg
veçorish karakteristike: padituria e modernëve në lidhje me alkiminë është po aq e
thellë sa ç’shfaqet padituria që tregojnë në lidhje me astrologjinë. Alkimia e vërtetë
ishte në thelb një shkencë e natyrës kozmologjike, e cila gjente zbatim në natyrën dhe
botën e njeriut falë analogjisë që ekziston mes “makrokozmosit” dhe
“mikrokozmosit”. Ndërkaq, kjo shkencë ishte lëvruar në mënyrë të atillë, që linte
shteg për ndërmbartjen e njeriut në një sferë tërësisht dhe pastërtisht shpirtërore; duke
i veshur ligjësive dhe pamësive të saj një vlerë simbolike dhe një kuptimësi të epërme,
mendimtarët e periudhës së lashtësisë e kishin shndërruar alkiminë në një nga
shpërfaqjet më të plota të “shkencës tradicionaliste”. Ajo që solli lindjen e kimisë
moderne nuk ishte aspak alkimia e periudhës së lashtësisë; mes kimisë së kohëve
moderne dhe alkimisë së periudhës së lashtësisë nuk ekziston asnjë lidhje, qoftë edhe
e zbehtë; lindja e kimisë moderne ishte fryt i shtrembërimit dhe shpërfytyrimit, në
kuptimin më të thellë të fjalës, i alkimisë së periudhës së lashtësisë, çka solli vetvetiu,
ndoshta duke nisur nga periudha e Mesjetës, moskuptimin e disa njerëzve, të cilët,
duke qenë të paaftë të depërtonin në kuptimin e njëmendtë dhe të thellë që mbart në
vetvete simboli, i trajtuan dhe i përthithën format shprehëse të simboleve në
domethënien e tyre ad litteram dhe, duke besuar se fjala ishte për veprime dhe
sipërmarrje në rrafshin lëndor, iu dhanë me mish dhe me shpirt një morie të
rrokopujshme eksperimentimesh. Pikërisht njerëz të këtij kallëpi, që alkimistët e
vërtetë i quanin me ironi therëse “fryrësit” dhe “djegësit e qymyrit”, u shndërruan
dashur pa dashur në pararendësit e kimistëve të kohëve tona. Pikërisht kjo është edhe
një nga mënyrat se si shkenca moderne nisi të përftojë një fizionomi të sajën duke u
mbështetur tek mbetjet dhe tek emblemat më të zbehta të shkencave tradicionaliste
dhe duke u kapur pas lëndëve që shkencat tradicionaliste i vlerësonin si të frukullta
për nga rëndësia, për t’ia lënë kësisoj vëmendjes së të paditurve dhe “laicistëve”. Po
ashtu, lipset të vëmë në dukje edhe faktin se të vetëquajturit ripërtëritësit e alkimisë,
njerëz që i dëgjojmë dhe i shohim të tolloviten ditën nëpër diell, nuk bëjnë gjë tjetër
përpos se po zgjasin akoma edhe më tepër zinxhirin e shtrembërimeve dhe të
shpërfytyrimeve të alkimisë të nisur kohë më parë, ndërkohë që hulumtimet e tyre
janë po aq larg nga alkimia tradicionaliste sa ç’janë hulumtimet e astrologëve nga
astrologjia tradicionaliste. Nisur nga gjithë sa më sipër, mund të pohojmë me gojën
plot se “shkencat tradicionaliste” të botës perëndimore në kohët moderne janë
zhdukur pa nam dhe pa nishan.
Personalisht vendosëm të kufizohemi vetëm te këta shembuj të pakët, ndonëse nuk
është aspak e vështirë që të peshkojmë shumë e shumë të tjerë, të pranishëm nëpër
domene paksa të ndryshëm, por që nxjerrin në pah të njëjtin frukullim dhe
shpërfytyrim të skajshëm. Kështu, për shembull, mund të tregonim me lehtësinë më të
madhe se si psikologjia, e këtillë siç perceptohet dhe konceptohet në kohët tona,
domethënë, studimi i dukurive mendore si të tilla, është fryt i natyrshëm i empirizmit
anglo-sakson dhe i frymës botëkuptimore të shekullit të XVIII; pamësitë dhe
pikëpamjet e parashtruara nga psikologjia e kohëve tona ishin aq të papesha në sytë e
mendimtarëve të lashtësisë, sa që i vështronin si dukuri të rastësishme, arsye për të
cilën kurrë nuk e kishin kaluar nëpër mend që t’u kushtonin ndonjë shkencë të
veçantë. Ajo çka të tilla dukuri shpalosnin si me vlerë dhe të vlefshme, për sytë dhe
mendjen e mendimtarëve të lashtësisë shndërrohej dhe përthithej në këndvështrime
dhe pamësi shumë më të epërme. Po ashtu, mund të tregonim me po të njëjtën lehtësi
se si matematika moderne nuk paraqet tjetër përpos se koren e matematikës
pitagorike, anën e saj “të jashtme”, “ekzoterike” (domethënë, të hapur ndaj laicistëve
dhe jo-rishtarëve - Sh. D.); madje, për modernët, edhe vetë koncepti i numrit tingëllon
krejtësisht i errët dhe i pakuptueshëm, për aq sa edhe këtu, pjesa e epërme e shkencës,
ajo që i jepte kësaj, falë natyrës dhe dimensionit të saj tradicionalist, një vlerë tërësisht
dhe pastërtisht intelektuale, në kohët tona është zhdukur plotësisht, çka përbën një rast
mjaft të ngjashëm me fatin e astrologjisë.
Sidoqoftë, këtu nuk kemi ndërmend të fusim në sitë të tërë shkencat moderne, çka do
të ishte, për më tepër, një sipërmarrje fort e mërzitshme. Personalisht jemi të
mendimit se kemi thënë shumëçka që na ndihmon për të kuptuar më në thellësi
natyrën e atij shndërrimi të thellë që solli lindjen e shkencave moderne, të cilat
paraqesin të kundërtën e “përparimit” të trumbetuar, duke na shpërhapur drejt procesit
të varfërimit dhe të rrënimit të mendimit dhe botëkuptimit njerëzor. Ndërkaq, le të
hidhemi paksa tek një vështrim i shpejtë dhe i përgjithshëm në lidhje me funksionin
përkatës të “shkencave tradicionaliste” dhe të “shkencave moderne”, sikundërse edhe
në lidhje me ndryshimin mjaft të thellë që ekziston mes qëllimeve të njëmendta që
udhëheqin shkencat tradicionaliste dhe ato modernet.
Sipas konceptimit tradicionalist, një shkencë e çfarëdoshme nuk shpërfaq edhe aq
interes kur vështrohet si qëllim në vetvete, por kur vështrohet si zgjatim apo si degë
dytësore e një pamësie që i ka rrënjët thellë në metafizikën e qashtër 23. Në rast se
nisemi nga parimi sipas të cilit çdo shkencë është e përligjur vetëm atëherë kur zë
vendin e saktë që përkon përpikmërisht me natyrën e saj, atëherë është e qartë dhe e
vetëkuptueshme se për domenin e atyre shkencave që zotërojnë një njohje më të
epërme, njohuritë e shkallës së ulët humbasin një pjesë të mirë të rëndësisë dhe
interesit, aq sa në fund nuk ekzistojnë përpos se në funksion të njohjes së parimeve
themelore dhe shkakësive parake, që do të thotë shprehimisht vetëm në atë shkallë në
të cilën, nga njëra anë, pasqyrojnë këto parime themelore dhe shkakësi parake në një
domen apo tjetrin dhe, nga ana tjetër, kur synojnë të na udhëheqin drejt njohjes së
këtyre parimeve themelore dhe shkakësive parake, çka në rastin në fjalë, as nuk mund
të anashkalohet, as të blatohet për hir të një morie pamësish a pikëpamjesh të
rastësishme. Fjala është për dy funksione që përplotësojnë njëri-tjetrin, të cilat
shpërfaqen pjesë e qenësishme e “shkencave tradicionaliste”. Nga njëra anë, nisur nga
të qenit thjesht shfaqje praktike e një pamësie më të epërme, këto funksione na
krijojnë mundësinë që të ndërlidhim me njëri-tjetrin rendet, nivelet dhe gjendjet e
ndryshme të realitetit, duke i ndërthurur në njëqenësinë e sintezës së tërësishme; nga
ana tjetër, të paktën për disa dhe në përputhje me sjelljet dhe qëndrimet përkatëse,
këto dy funksione shfaqen si një parapërgatitje për një njohje më të epërme, si një lloj
shtegtimi drejt saj, që do të thotë shprehimisht se këto shkenca, në varësi të
shpërndarjes hierarkike sipas shkallës dhe gjendjes së ekzistencës pas të cilës
mbërthehen, shfaqen në të njëjtën kohë edhe një lloj shkallareje përmes të cilës mund
të ngjitemi deri në sferën e qashtër të mendimit, në atë të intuitës intelektuale 24. Duke
u pikënisur nga kuadri që parashtruam më lart, besojmë se është mjaft e qartë për
këdo se shkencat moderne nuk mund të përmbushin, qoftë edhe pjesërisht, asnjë nga
dy funksionet e përmendura, arsye për të cilën nuk janë, dhe nuk mund të jenë tjetër,
përpos se “shkencë laiciste”, ndërkohë që “shkenca tradicionaliste”, për vetë faktin se
mbërtheheshin pas parimeve metafizike dhe shkakësive parake, shfaqeshin të
ndërthukura në mënyrë të përsosur si pjesë e “shkencës së hyjshme”. Ndërkaq, lipset
23
Një gjë e këtillë shprehet, për shembull, nga institucione si ajo e upaveda, çka gjen zbatim në Indi në
gjirin e disa “shkencave tradicionaliste”, duke treguar kësisoj edhe nënshtrimin e tyre ndaj Veda-ve, të
cilat mishërojnë njohjen e shenjtë par excellence.
24
Në librin L’Esoterisme de Dante (Paris, 1925), kemi patur rast që të tregojmë dhe të zbërthejmë tërë
simbolizmin e “shkallares”, shkallët e të cilës, sipas traditave të ndryshme, përkojnë qoftë me disa
shkenca, qoftë me disa gjendje dhe nivele të caktuara të qenies, çka nënkuptonte fare qartë dhe në
mënyrë krejt të domosdoshme se të këtilla shkenca nuk duhet të vështroheshin aspak në mënyrë
laiciste, siç ndodh sot me bashkëkohësit tanë modernë, por si mjete efikase për të mundësuar ngjitjen e
shpirtit drejt lartësive të epërme, duke i njohur syresh një vlerë të njëmendshme “rishtarie”.
që të vëmë në dukje se, krejt ndryshe nga sa mund të hamendësojnë njerëzit që janë
mësuar që t’i vështrojnë gjërat në mënyrë sipërfaqësore, bashkëjetesa e këtyre dy
funksioneve nuk ndërlik në vetvete as kundërtí, as rreth vicioz, çka na shpërhap drejt
një çështjeje rreth të cilës e gjykojmë si të nevojshme që të ndalemi shkurtimisht.
Fjala është, nëse mund të shprehemi kësisoj, për dy pikëqasje, njëra me kahje zbritëse,
duke kaluar nga e epërmja tek e ulëta, ndërsa tjera me kahje ngjitëse, nga e ulëta tek e
epërmja; e para përkon me zhvillimin dhe lëvrimin e njohurive duke marrë si
pikënisje parimet themelore dhe shkakësitë parake, për të kaluar në fushën e
zbatimeve përkatëse, ndërkohë që pikëqasja e dytë përkon me përftimin e përshkalluar
të këtyre njohurive duke ndjekur një drejtim lëvizjeje nga më e ulëta drejt më të
epërmes, apo, për t’u shprehur në një formë tjetër, nga përjashtësorja drejt
përbrendësores. Sidoqoftë, problemi që shtrohet këtu nuk lidhet edhe aq fort me faktin
nëse shkencat duhet të themelohen sipas një drejtimi që synon të kalojë nga njohuritë
më të ulëta drejt atyre më të epërme, apo anasjelltas; tek e fundit, nëse ajo çka
mundëson lindjen e tyre si të këtilla është pikënisja nga njohja e parimeve themelore
dhe shkakësive parake, apo njohja e botës shqisore. Një problem i tillë mund të
shtrohet thjesht dhe vetëm nga këndvështrimi i filozofisë “laiciste”, madje, atypëraty
të krijohet përshtypja se një problem i tillë u shtrua pak a shumë haptazi nga
mendimtarët e fushës së filozofisë së lëvruar gjatë periudhës së lashtësisë. Sidoqoftë,
në rastin e “shkencës së hyjshme”, një problem i tillë nuk ka arsye të shtrohet, për aq
sa kjo shkencë e merr pikënisjen nga parimet e mbarëkohshme. Po ashtu, ajo çka e
shndërron këtë problem si të pathemeltë, është roli parësor që luan në gjirin e
“shkencës së hyjshme” intuita intelektuale, e cila, duke qenë më e atypëratyshmja dhe
më e drejtpërdrejta mes tërë formave të tjera të njohjes, është në të njëjtën kohë edhe
njohja më e epërme, për aq sa është, krejtësisht e pavarur nga ushtrimi dhe vënia në
lëvizje e çdo aftësie të natyrës shqisore, madje, edhe racionale. Të gjitha shkencat pa
përjashtim mund të shpalosen dhe të përftojnë jo pak natyrën dhe thelbin e njëmendtë
të “shkencave të hyjshme” vetëm në rast se burojnë prej syresh që mbartin në vetvete
në formë të plotë dhe tërësore njohjen e parimeve dhe të shkakësive parake, pasi këta
të fundit janë të vetmet që mund të kryejnë, në përputhje të plotë me mendimin dhe
me frymën e qashtër të traditës, të tërë përshtatjet që lindin si nevojë e ndryshimeve
dhe rrethanave kohë-hapësinore. Porse, në këtë pikë lipset të vëmë në dukje faktin se
ndërsa shkencat ndjekin këtë rrjedhë formësimi dhe zhvillimi, mësimet dhe pamësitë
që mund të përftohen përmes tyre ndjekin një rrjedhë të mbrapshtëkthyer, dhe kjo për
shkak se, në një mënyrë apo tjetrën, shkencat në fjalë nuk na shpërfaqen në vetvete
përpos se disa “ilustrime” të një pamësie të qashtër dhe të epërme botëkuptimore;
kësisoj, misioni i tyre është që të bëjnë më të rrokshme dhe më të kuptueshme për një
kategori të caktuar njerëzish gjithë sa përbën thelbin e një pamësie të epërme
botëkuptimore; ndërkaq, fakti që kapen fort pas botës së shumësisë përbën një
përparësi, e kjo për një arsye më se të thjeshtë: larmia pothuajse e papërcaktuar e
pikëqasjeve dhe e këndvështrimeve të shkencave në fjalë mund të përkojë në një
shkallë jo të vogël me larminë gjithpoaq të papërcaktuar të sjelljeve dhe qëndrimeve
të njerëzve të kësaj kategorie, horizonti i të cilëve shpërfaqet ende i kufizuar në
pamësinë e shumësishme që realiteti shpërfaq në vetvete; nëse lëvizim ndër shtresat
më të ulëta të realitetit, shtigjet e mundshme të njohjes mund të jenë vërtet të
ndryshme, porse në fund, që të gjitha bashkohen dhe shkrihen njësh me njëri-tjetrin në
mënyrë të përshkalluar dhe sipas ngjitjes së doradorshme nga një shtresë më e ulët tek
një tjetër më e lartë. Sidoqoftë, kjo nuk do të thotë aspak se kalimi nëpër këto shkallë
parapërgatitore shpërfaqet si një kusht pashmangshmërisht i domosdoshëm;
përkundrazi, ato vijojnë të mbeten thjesht mjete rrethanore dhe të kufizuara në kohë
dhe në hapësirë dhe nuk vlerësohen assesi sipas të njëjtës masë dhe kriter me qëllimin
e synuar; madje, në jo pak raste, mund të na ndodhë, që ndër radhët e njerëzve që
priren drejt jetës meditativo-kundrore, të hasim syresh që ngjiten në sferat e qashtërta
të intuitës intelektuale në mënyrë të befasishme dhe pa ndihmën e të këtilla mjeteve 25.
Porse, sidoqoftë, lipset thënë se raste të këtilla shfaqen gjithnjë një përjashtim më
vete, arsye për të cilën, në kushte dhe në raste krejt normale, ekziston gjithnjë nevoja
për të ndjekur hap pas hapi shtegun dialektik të ngjitjes. Ndërkaq, për ta bërë sa më të
rrokshme dhe më të thjeshtëzuar gjithë sa po rrahim të themi, mund të sjellim në
vëmendje imazhin tradicionalist të “rrotës kozmike”: në të vërtetë, perimetri i saj nuk
ekziston përpos se në funksion të qendrës dhe nën dritën e qendrës; porse, nga ana
tjetër, tërë qeniet që gjenden mbi hapësirën e perimetrit, dashur pa dashur janë të
shtrënguara që të nisen prej tij, apo, për të qenë më të saktë, nga ajo pikë e perimetrit
ku gjenden në çastin e lëvizjes, për të vijuar përgjatë rrezes që të shpie në drejtim të
qendrës. Krahas kësaj, duke marrë parasysh përkueshmërinë që ekziston mes tërë
rendeve dhe shtresave të realitetit, të vërtetat e një shtrese më të ulët mund të
vështrohen fare mirë edhe si simbol i të vërtetave që gjallojnë në shtresat dhe rendet
më të epërme, çka do të thotë shprehimisht se mund të shërbejnë si “pikënisje” dhe
“pikëmbështetje” për të arritur përmes ligjësive të analogjisë në njohjen e të vërtetave
të epërme26. Kjo është, madje, edhe gjithë sa e bën shkencën që të përftojë një kuptim
më të epërm, apo “analogjik”, një kuptim shumë më të thellë nga sa ai që përfton kur
vështrohet si qëllim në vetvete, aq sa mund t’i japë deri edhe natyrën e vërtetë të
“shkencës së hyjshme”.

25
Për këtë arsye, sipas pamësisë botëkuptimore të hinduizmit, brâhmana-t kanë për detyrë që ta
drejtojnë vazhdimisht shpirtin drejt njohjes së epërme, ndërkohë që kshâtriya-t kanë për detyrë që t’i
përkushtohen studimit të mëtejshëm të etapave të ndryshme përmes të cilave arrijmë në mënyrë të
përshkalluar tek kjo njohje e epërme.
26
Ky është funksioni që luante, për shembull, simbolizmi astronomik, aq shpesh i shfrytëzuar nga
pamësitë botëkuptimore tradicionaliste; ky fakt mund të na ndihë që të kuptojmë natyrën e vërtetë që
shkenca e astrologjisë kishte gjatë periudhave të lashtësisë së parëhershme.
Pak më lart pohuam se çdo shkencë mbetet krejtësisht e hapur ndaj mundësisë për të
qenë e kësaj natyre, pavarësisht se cili është objekti i saj i studimit; mjafton që të jetë
lëvruar dhe të jetë e udhëhequr nga fryma tradicionaliste, çka përbën edhe kushtin e
vetëm që duhet të plotësojë për të qenë e “hyjshme”. Sidoqoftë, mbetet ende e
nevojshme që të mbahen mirë parasysh shkallët e ndryshme që shfaqin shkencat në
fjalë përsa i përket rëndësisë, e cila qëndron në përpjesëtim të drejtë me dinjitetin
hierarkik të shtresave të ndryshme të realitetit pas të cilave rrahin të kapen; sidoqoftë,
pavarësisht se cila është shkalla e rëndësisë që shpërfaqin, të vështruara nën dritën e
pamësisë dhe të koncepteve tradicionaliste, vetë natyra dhe funksioni i shkencave
vazhdojnë që të mbeten ajthshmërisht të njëjtë. Dhe kjo nuk vlen vetëm për shkencat
të vështruara në tërësinë e tyre, por edhe për të gjitha artet, për aq kohë sa çdo art
shpërfaq në vetvete një vlerë thelbësisht dhe tërësisht simbolike, falë të cilës arrin që
të na ofrojë një gjerdan pikënisjesh për meditimin; po ashtu, edhe rregullat e arteve,
sikundërse ndodh gjithazi me ligjësitë që përbëjnë thelbin e hulumtimeve dhe të
njohurive shkencore, janë pasqyrime dhe përshfaqje zbatuese të parimeve themelore.
Kjo është, madje, edhe një nga arsyet përse në gjirin e çdo qytetërimi që ndjek një
rrjedhë zhvillimore të natyrshme përhasemi me “artet tradicionaliste”, të cilat
shpërfaqen krejt të huaja dhe të panjohura për perëndimorët, madje, njëlloj dhe në të
njëjtën shkallë sa ç’shpërfaqen të këtilla edhe “shkencat tradicionaliste” 27. Nisur nga
sa më sipër, besojmë se del mjaft qartazi në dritë se në të vërtetë nuk ekzistojnë
“domene laiciste”, syresh që të mund t’i kundërviheshin në një mënyrë apo tjetrën
“domeneve të hyjshme”; ajo çka ekziston në të vërtetë është thjesht një “pikëpamje
laiciste”, e cila nuk është tjetër përpos se një pikëpamje e paditurisë 28. Për këtë arsye,
“shkenca laiciste” mund të vështrohej fare mirë dhe me të drejtë si një “dituri të
paditurish”; dija rreth rendit dhe shtresës më të ulët të realitetit, dhe kapja me thonj
dhe me dhëmbë vetëm pas tij është një dituri dhe njohje e paaftë që të rrokë dhe të
hulumtojë gjithë sa lëviz përtej rendit dhe shtresave më të ulëta të realitetit; është e
paaftë që t’i vendosë vetes një qëllim të epërm; është e paaftë që të njohë një parim
themelor që mund t’i jepte një arsye për të ekzistuar, apo një vendësi, sado të përkorë,
në rendin dhe shkallët e njohjes së vërtetë dhe të tërësishme. Kështu që, dashur pa
dashur, në kohët tona jemi të shtrënguar që të përhasemi me një shkencë që, duke
qenë hermetikisht e ngujuar brenda sferës dhe domenit të gjithë sa shpërfaqet si
27
Arti i ndërtuesve në Mesjetë mund të jepet si një nga shembujt më të spikatur të “arteve
tradicionaliste”, praktikimi i të cilave ndërlikte në vetvete domosdoshmërinë e njohjes së njëmendtë të
shkencave përkatëse.
28
Për t’u bindur për këtë, do të mjaftonte të mbanim parasysh fakte si ky: një nga shkencat më të
“shenjta”, kozmologjia, e cila, pikërisht për këtë arsye, ka vendin e vet në tërë Librat e frymëzuar,
përfshirë këtu edhe Biblën hebraike, për bashkëkohësit tanë modernë është shndërruar në objekt
hamendësimesh nga më “laicistet”; ndërkaq, lipset thënë se fusha e shkencës vijon që të mbetet
gjithpoaq e njëjtë në të dy rastet, porse këndvështrimi përkatës është tërësisht dhe rrënjësisht i
ndryshëm.
relative dhe e kufizuar, brenda të cilës kapistallet në emër të pavarësisë së saj,
sikundërse, duke shkëputur të gjitha lidhjet me të vërtetën përtejësore dhe me njohjen
e epërme, na shpërfaqet dukshëm si një njohje e kotë, e pavlerë dhe ndezullitëse, e
atillë, madje, që as niset nga diku, as nuk na shpie diku.
Shtjellimi i mësipërm besojmë se do të krijojë jo pak mundësi për të nxjerrë në pah
dhe për të përthithur në kuptimësinë e vet të gjithë sa i mungon shkencës së lëvruar
gjatë kohëve moderne, sikundërse do të ndihë jo pak që të kuptojmë qartazi dhe drejt
se si kjo shkencë, në emër të së cilës modernët shohim që të gjelucen jo pak, nuk
paraqet në vetvete përpos se një shmangie, madje, me fort edhe si një hedhurinë të
shkencës së vërtetë, e cila, të paktën për mendimin tonë personal, përqoket e
përnjësuar në mënyrën më të qenësishme me atë çka pak më lart e cilësuam “shkenca
e hyjshme”, apo “shkenca tradicionaliste”. Shkenca e kohëve moderne, duke operuar
përmes një rrethakimi parcelëzues arbitrar të njohjes sipas një logjike dhe rrafshi të
veçantë, që është edhe më i ulëti - rrafshi i realitetit lëndor dhe shqisor - ka humbur
tashmë në mënyrë të pakthyeshme çdo vlerë intelektuale, të paktën nëse e vështrojmë
vlerën intelektuale në plotësinë e kuptimit të vet të vërtetë, duke hedhur kësisoj poshtë
si të papranueshëm përqafimin e gabimit “racionalist”, sipas të cilit mes mendimit të
qashtër dhe arsyes ekziston një lidhje njëqenshmërie, arsye për të cilën rreh që të
mohojë ekzistencën e intuitës intelektuale. Në themel të këtij gabimi, sikundërse
ndodh edhe me pjesën dërrmuese të gabimeve në të cilat janë vithisur sot modernët,
qëndron pa kurrfarë dyshimi “individualizmi”, i cili përbën edhe burimin kryesor të
mbarë shmangies së shkencave që trajtuam pak më lart. “Individualizmi” përnjësohet
në mënyrë të qenësishme me frymën kundër-tradicionaliste dhe me shpërfaqjet e saj të
gjithnduershme në domene dhe fusha të ndryshme, duke u shndërruar në një nga
shkaktarët kryesorë të kaosit që ka mbërthyer keqas epokën tonë. Pikërisht ky
“individualizëm” përbën edhe objektin e trajtesës tonë analitike në kapitullin vijues.

KAPITULLI I PESTË

Individualizmi

Ajo çka personalisht nënkuptojmë me individualizëm është mohimi tërësor i çdo

parimi përtej nocionit, natyrës dhe dimensionit të individit, çka përkon shprehimisht
me vetë tkurrjen e qytetërimit, në të tërë domenet e tij, dhe vështrimin e tij
përjashtimisht nën dritën e anës njerëzore. Tek e fundit, fjala është për të njëjtën
sjellje, e cila, sikundërse e prekëm edhe më lart, përgjatë periudhës së Rilindjes
Evropiane u pagëzua me emrin “humanizëm”, i cili qëndron në thelb të asaj që pak
më lart e emërtuam “pikëpamja laiciste”. E gjithë kjo na paraqet një realitet të vetëm
dhe të gjithënjëjtë, porse sipas një vargu cilësorësh dhe emrash të ndryshëm. Përpos
kësaj, më lart u shprehëm qartazi dhe prerazi se si fryma “laiciste” përkon dhe
karashtiset jo pak me frymën kundër-tradicionaliste, e cila përmbledh në vetvete tërë
kahjet thelbësore të mendësisë së kohëve moderne. Natyrisht, një frymë e këtillë nuk
shpërfaqet aspak si një kahje e re dhe e panjohur; shpërfaqjet e tij pak a shumë të
spikatura apo të theksuara i qokim edhe përgjatë epokave të mëparshme, porse këto
shpërfaqje ishin gjithnjë të kufizuara dhe vështroheshin gjithnjë si të kundër-
natyrshme, arsye për të cilën nuk arritën asnjëherë që të shtriheshin zaptueshëm në
tërë domenet e qytetërimit, siç vërejmë të ketë ndodhur shekujt e fundit në
Perëndimin. Ajo çka nuk ishte parë asnjëherë është lindja dhe zhvillimi i një
qytetërimi që mbështetet mbi diçka që në thelb shpërfaqet si tejet negative dhe, më
konkretisht këtu, mbi mungesën tërësore të parimeve themelore. Pikërisht kjo
mungesë parimesh themelore është gjithë sa i jep botës moderne një natyrë anormale,
duke e shndërruar në një lloj barbarizmi që nuk mund të shpjegohet përpos se nën
dritën e pamësisë sipas të cilës kohët që jetojmë përkojnë me fundin e një periudhe të
caktuar ciklike, sikundërse patëm rast që të vinim në dukje edhe në kapitullin e parë.
Kështu që, nisur nga përkufizimi që sapo i dhamë, individualizmi shpërfaqet si
shkakësia kryesore e kësaj periudhe dekadence që po kalon bota perëndimore, dhe kjo
për arsyen e thjeshtë se në një mënyrë apo tjetrën, individualizmi ka qenë promotor i
zhvillimit dhe i vënies në jetë të tërë kahjeve më të ulëta të mbarë njerëzimit, i atyre
kahjeve që nuk ndjejnë askurrfarë nevoje për ndërhyrjen e elementëve mbinjerëzore;
madje, e vërteta është se këto kahje konkretizohen pikërisht atëherë, kur të këtillë
elementë mungojnë plotësisht, dhe kjo për arsyen e thjeshtë se qëndrojnë në krah të
përkundërt me çdo pjekuri shpirtërore dhe me çdo frymë të vërtetë dhe të qashtër
intelektuale.
Më së pari fare, individualizmi ndërlik në vetvete mohimin e intuitës intelektuale - për
aq sa kjo është një aftësi përtej-individuale - dhe të rendit të njohjes që përbën edhe
domenin e mëvetësishëm të kësaj intuite dhe, më konkretisht këtu, të metafizikës të
vështruar në domethënien e vet më të qashtër si një njohje përtej-filozofike dhe përtej-
racionale. Në lidhje me këtë mohim, madje, lipset që t’i mëshojmë fort faktit se, edhe
në ato raste kur filozofët e kohëve moderne pranojnë ekzistencës e një domeni me
emrin metafizikë, sërish ky emërtim nuk ka askurrfarë lidhjeje me metafizikën e
njëmendtë; të tërë tollovitjet e tyre në rastet në fjalë nuk janë asgjë tjetër përpos se një
gjerdan ndërlikjesh racionale apo hamendësimesh ndezullitëse, të cilat, tek e fundit,
janë fryt i sipërmarrjeve individuale dhe, përpos kësaj, pjesa më e madhe e
hamendësimeve në fjalë lëvizin thjesht dhe përjashtimisht në domenin e “natyrores”,
kapen fort pas domenit lëndor të natyrës. Ndërkaq, edhe në ato raste kur në ndërlikje
të kësaj natyre dhe brumimi përhasemi me ndonjë çështje që është me të vërtetë pjesë
e domenit të metafizikës, mënyra se si kjo ndërlikje e vështron dhe e trajton bën që një
çështje e këtillë të shpërfaqet thjesht si e natyrës “pseudo-metafizike”, duke e bërë
krejtësisht të pamundur arritjen e një zgjidhjeje të mundshme, të vërtetë dhe të
pranueshme. Nga ana tjetër, në kohët tona na krijohet jo pak përshtypja se ajo çka i
grish më së tepërmi filozofët është thjesht ngritja e “problemeve”, qofshin këto edhe
thjesht artificiale dhe ndezullitëse, dhe kurrsesi zgjidhja e tyre, duke na shpërhapur
kësisoj tek një prej shprehësive më të rrokshme të nevojës së turbullt të hulumtimit
për hir të hulumtimit, çka krijon një trazim krejt të pathemeltë dhe të kotë qoftë për
mendjen, qoftë për trupin. Po ashtu, filozofët e kohëve moderne grishen së tepërmi
nga kahja për ta ndërlidhur emrin e tyre pas një “sistemi”, domethënë, pas një gjerdani
teorish ngushtësisht të kufizuar, që të jetë i tyre dhe të mos kumtojë tjetër gjë përpos
veprës së tyre. Pikërisht prej kësaj kahjeje merr zanafillë edhe dëshira për të qenë me
patjetër origjinalë, qoftë edhe duke sakrifikuar vetë të vërtetën mbi altarin e
origjinalitetit. Madje, për të krijuar famën dhe emrin e mirë, filozofët e sotëm
parapëlqejnë më së tepërmi të sajojnë një gabim të ri, sesa të përsërisin një të vërtetë
të shprehur kohë më parë nga të tjerët. Këtë formë individualizmi, - prej nga e kanë
prejardhjen jo pak “sisteme” që shfaqen kontradiktorë mes tyre, për të mos thënë këtu
se shfaqen të këtillë edhe në vetvete, - e peshkojmë pothuajse në të njëjtën shkallë
mes tërë shkencëtarëve dhe artistëve të mbarë kohëve moderne. Porse, me fort të
ngjarë, anarkia intelektuale, që shfaqet si rrjedhojë e pashmangshme, nuk shpërfaqet
më e qartë dhe në mënyrë më shprehëse përpos se në gjirin e filozofëve modernë.
Në një qytetërim tradicionalist është pothuajse e pakonceptueshme që një njeri i
vetëm të kahet të trumbetojë pronësinë e një ideje; madje, nëse gjasat do të donin që të
vërehej një njeri i këtillë, që rreh të përvetësojë ekzistencën e një ideje, atëherë,
përmes këtyre fjalëve, ai do të humbiste pa një pa dy qoftë besueshmërinë, qoftë
autoritetin, pasi përmes kësaj kahjeje ky njeri do ta ndëshkonte vetë idenë, duke e
tkurrur dhe vështruar thjesht si një lloj ndezullie, pa askurrfarë themeli të vërtetë dhe
të qëndrueshëm. Nëse një ide është e vërtetë, atëherë ajo i përket në të njëjtën shkallë
të gjithë atyre që janë të aftë që ta përthithin dhe ta kuptojnë; nëse është e pavërtetë,
atëherë nuk ka kurrfarë arsyeje për t’u kapistallur për shpikjen. Sakaq, një ide e
vërtetë nuk mund të jetë assesi e “re”, dhe kjo për një arsye më se të thjeshtë: e vërteta
nuk është sajesë e mendjes njerëzore, ajo ekziston krejtësisht e pavarur prej nesh;
detyra jonë është thjesht ta njohim. Përtej kësaj njohjeje, nuk ekziston asgjë tjetër
përpos se gabimi. Porse, në fund të fundit, pyetja që shtrohet në këtë rast është: a thua
mendësia e kohëve moderne shqetësohet ende për të vërtetën, a e dinë thua ende se
cili është kuptimin i saj i njëmendtë? E vërteta është se fjalët kanë humbur kuptimin e
tyre edhe përsa i përket kësaj çështjeje, ku do të mjaftonte që të sillnim ndërmend
abuzimet që kanë ndërmarrë “pragmatistët”, për të cilët “e vërteta” nuk është tjetër gjë
përpos se gjithë sa shfaqet me dobi praktike, që do të thotë shprehimisht, diçka
krejtësisht e zhveshur nga natyra intelektuale; rrjedhojë logjike e shpërfytyrimeve të
ndërmarra nga modernët, kjo pikëpamje na shpërhap drejt procesit të mohimit të së
vërtetës si e tillë, sikundërse edhe drejt mohimit të intelektit, që rreh ta ngërthejë të
vërtetën. Por le të mos nxitojmë tani për tani; në lidhje me gjithë sa më sipër, le të
qëndrojmë pak tek pohimi ynë, sipas të cilit individualizmi i kësaj natyre dhe i këtyre
përmasave paraqet burimin e iluzioneve që po udhëheq “njerëzit e mëdhenj”, apo ata
që cilësohen si “njerëz të mëdhenj”: “gjenialiteti”, i përftuar në domethënien më
“laiciste” dhe “humanistike” të termit, në të vërtetë është diçka krejt e parëndësishme
dhe nuk mund të zëvendësojë assesi mungesën e njohjes së vërtetë.
Duke qenë se pak më lart përmendëm filozofinë, e gjykojmë të nevojshme të vëmë në
dukje, pa hyrë gjithsesi në hollësira, disa prej pasojave që individualizmi solli në këtë
domen. Mohimi i intuitës intelektuale solli si pasojë të parë vendosjen e arsyes mbi
gjithçka, duke e shndërruar këtë aftësi thjesht dhe përjashtimisht njerëzore dhe
relative si shkalla më e lartë e intelektit dhe e diturisë, për të mos thënë se kjo e fundit
tkurret e gjitha në përmasat e arsyes. E këtu mendja na shkon vetvetiu tek
“racionalizmi”, themeluesi i të cilës ishte René Descartes-i. Sidoqoftë, ky kufizim dhe
tkurrje e diturisë nuk ishte përpos se etapa e parë. Vetë arsyeja nga ana e saj nuk do të
vononte shumë që të niste dora-dorës të ulej mjaft poshtë, për t’u kthyer thjesht në
funksion të praktikës, në përputhje me shkallën që ndoqën domenet dhe hulumtimet e
zbatimeve praktike, të cilat zaptuan thuaj tërësisht edhe ato pak shkenca që vazhdonin
të shfaqeshin deri diku të natyrës spekulative; porse, vetë Descartes-i shqetësohej më
së tepërmi për zbatimet praktike, sesa për lëvrimin e shkencës së kulluar. Porse nuk
mbaron gjithçka këtu: individualizmi mbart në vetvete në mënyrë krejt të
pashmangshme edhe “natyralizmin”, për aq sa gjithçka që i tejkalon kufijtë e natyrës,
lëviz përtej pranisë së individit si i tillë; mes natyralizmit dhe mohimit të metafizikës
ekziston një lidhje sinonime, pasi mohimi i intuitës intelektuale e bën krejt të
pamundur praninë e metafizikës si e këtillë. Ndërsa disa, pavarësisht nga gjithë sa më
sipër, ngarendin me këmbëngulje që të sajojnë një “pseudo-metafizikë”, ka syresh që
e pranojnë më haptazi një pamundësi të tillë. Prej këtu rrjedh “relativizmi” i vështruar
në të tërë format e tij, nga “kriticizmi” i Immanuel Kant-it deri tek “pozitivizmi” i
August Comte-it. Madje, duke qenë se arsyeja është krejtësisht relative, sikundërse,
duke mos patur asnjë mundësi tjetër zbatimi përpos se në domenin e gjithë sa në
vetvete shpërfaqet relative, atëherë është krejt e vetëkuptueshme që “racionalizmi”
nuk shfaqet tjetër përpos se fryt dhe rrjedhojë e logjike e “relativizmit”. Ndërkaq,
racionalizmi mbërriti krejt natyrshëm në një pikë vetëshkatërrimi: “natyra” dhe
“përshfaqja”, sikundërse patëm rastin që të vinim në dukje pak më lart, janë sinonime,
që do të thotë shprehimisht këtu se një “natyralizëm” koherent nuk mund të jetë tjetër
përpos se një prej “filozofive të përshfaqjes”, rreth të cilave folëm pak më lart; trajta
më moderne e këtij “natyralizmi” është pa pikë mëdyshjeje “evolucionizmi”. Dhe
pikërisht ky i fundit nuk vonoi shumë dhe u lëshua kundër “racionalizmit”, duke e
akuzuar arsyen si të paaftë për t’u mbërthyer siç duhej pas gjithë sa në vetvete shfaqet
ndryshueshmëri dhe shumësi e qashtër, si dhe e paaftë që të ngërthente përmes
koncepteve të gatuara prej saj tërë kompleksitetin e papërcaktuar të gjësendeve
shqisore dhe tej-arsyeshmërinë e fuqive jetësuese dhe jetësore. I tillë është qëndrimi
që shfaq qoftë ajo formë e “evolucionizmit” e mishëruar tek “intuicionizmi”
bergsonian, qoftë larushia e irracionalizmit të ri, të cilat, natyrisht, nuk shfaqen aspak
më kundër-metafizike sesa “racionalizmi”; madje, në tërë ato raste kur këto mbajnë
një qëndrim më se të drejtë kritik ndaj “racionalizmit”, herët a vonë zbresin akoma
edhe më poshtë, duke i mëshuar fort ekzistencës dhe rëndësisë së disa aftësive nën-
racionale dhe një intuite ndjesimore të përkufizuar si mos më keq, aq sa shfaqet më së
tepërmi e ngjizur nga imagjinata, instinkti dhe sentimentalizmi. Ndërkaq, gjykojmë se
shfaqet tejet kuptimplotë fakti se në të tilla teori, ajo çka shfaqet thelbësore nuk është
“e vërteta”, por vetëm “jeta”, apo një realitet i ndërmbartur në një rrafsh thjesht dhe
përjashtimisht ndjesimor dhe i konceptuar si diçka që në thelb shpërfaqet e lëvizshme
dhe e paqëndrueshme. Duke u mbështetur tek të tilla teori, intelekti tkurret në nivelin
e tij më të ulët, ndërkohë që arsyeja pranohet në këtillësinë e saj vetëm kur kryen
funksionin e një farkëtueseje të lëndës për dobi praktike. Kështu që, dashur pa dashur,
i vetmi shteg i lirë mbeti vetvetiu mohimi tërësor dhe i tërësishëm i intelektit dhe i
njohjes, zëvendësimi i “të vërtetës” me “të dobishmen”. Pikërisht ky është
“pragmatizmi” që përmendëm pak më lart; dhe këtu nuk gjendemi më as përpara asaj
çka shpërfaqet thjesht dhe pastërtisht njerëzore, siç ndodh me rastin e “racionalizmit”,
por përpara nën-njerëzores, përpara kahjes për t’u kapur pas ekzistencës së
“nënvetëdijes”, e cila shënjon edhe fazën përfundimtare dhe më të dukshme të
mbrapshtkthimit tërësor të hierarkisë së rendit të së natyrshmes. Kjo është, e paraqitur
në vija të trasha, udha e rrahur nga filozofia “laiciste”, e shndërruar një qëllim në
vetvete, e cila rreh të tkurrë pothuajse krejt pashmangshëm çdo njohje në horizontin e
saj. Për aq kohë sa ekzistonte njohja e epërme, një kahje dhe një dukuri e tillë ishte
krejtësisht e papërfytyrueshme dhe e pamundur të ndodhte, pasi filozofia ishte e
shtrënguar jo që të mohonte, por të respektonte gjithë sa i rrëshqiste kuptimshmërisë
së saj. Me vetë zhdukjen tërësore të njohjes së epërme, mohimi, që përbën edhe
thelbin e epokës sonë, dora-dorës u shndërrua në një sistem të mirëfilltë, prej nga e
përftuan ekzistencën të gjitha gjarpërushat e filozofisë moderne.
Por le ta anashkalojmë me kaq filozofinë, pasi nuk meriton më tepër vëmendje nga
ç’duhet, pavarësisht se cili është vendi dhe rëndësia që gëzon në kohët moderne. Nga
këndvështrimi ynë, filozofia nuk paraqet interes përpos se për shprehjen sipas një
forme shumë më të saktë kahjet e njërit dhe tjetrit çast, dhe kurrsesi për shkak të
krijimit të kahjeve në fjalë. Nëse aty-këtu vërejmë se filozofia sidoqoftë arrin që t’i
udhëheqë këto kahje, lipset thënë se kjo ndodh në një rrafsh dytësor dhe në një kohë
dytësore. Kështu, për shembull, në kohët tona jemi krejtësisht të sigurt se filozofia
moderne zë fill me Descartes-in, porse ndikimi që ky ushtroi në kohën e tij, dhe në
epokat e mëvonshme, dhe jo vetëm në rrafshin filozofik, nuk do të kishte qenë i
mundur në rast se konceptet e lëvruara prej tij nuk do të përputheshin me një varg
kahjesh të mëparshme, syresh që ishin pranuar dhe përqafuar nga pjesa dërrmuese e
bashkëkohësve të tij. Tek kartezianizmi, mbarë filozofia moderne gjeti vetveten,
madje, përmes tij kjo filozofi arriti të përftojë një vetëdije më të qartë sesa në çdo
epokë të mëparshme. Nga ana tjetër, çdo lëvizje apo rrymë mendimi që shfaq në
vetvete një rëndësi të ngjashme apo të përafërt me rëndësinë që kartezianizmi pati në
domenin e filozofisë, pothuajse në të gjitha rastet është më tepër një rezultante, sesa
një pikënisje e mirëfilltë; dhe kjo rezultante nuk është aspak diçka e atypëratyshme,
spontane, por fryt i një lëvrimi të fshehtë dhe mjaft të përhapur. Fakti që një mendësi
si ajo e René Descartes-it paraqet në mënyrë të veçantë tollovitë dhe shmangiet e
kohëve moderne, - madje, mund të thuhet se në një farë shkalle edhe i mishëron
syresh, - nuk do të thotë aspak se ai është i vetmi dhe përgjegjësi kryesor për gjithë sa
ndodhi, dhe kjo për një arsye të thjeshtë: rrënjët e kësaj tollovie dhe shmangieje janë
shumë më të thella dhe më të hershme në kohë. Po e njëjta gjë vlen që të thuhet edhe
për rastin e mendësisë së Rilindjes Evropiane dhe asaj të epokës së Reformës, të cilat
vështrohen si të parat përshfaqje madhështore të frymës dhe të mendësisë moderne;
më tepër sesa thjesht një shkëputje nga fryma dhe mendësia e traditës, këto mendësi
shënjojnë fundin e saj. Personalisht, ne jemi të mendimit se zanafillat e kësaj
shkëputjeje vërehen në shekullin e XIV, dhe pikërisht në këtë shekull, dhe jo dy
shekuj më mbrapa, zanafillon edhe epoka moderne. Sakaq, lipset që t’i mëshojmë fort
dukurisë së shkëputjes nga tradita, pasi në lukthin e saj lindi bota moderne, tiparet e të
cilës mund të përmblidhen gjithazi në një kahje të vetme, në atë të kundërvënies së
prerë ndaj frymës dhe pamësisë botëkuptimore tradicionaliste, e mohimit tërësor dhe
të tërësishëm ndaj saj, çka mishërohet, sikundërse u shprehëm edhe më sipër, në
format e individualizmit. Dhe kjo, për më tepër, përputhet përsosmërisht me gjithë sa i
paraprin, duke u nisur nga shpjegimi që dhamë pak më lart, sipas të cilit intuita
intelektuale dhe pamësia e qashtër metafizike qëndron në themel të shkakësisë parake
të çdo qytetërimi tradicionalist. Fill sapo mohohet shkakësia parake, dashur pa dashur
mohohen edhe ndërlikjet e saj, qoftë edhe në një formë të kamufluar, dhe,
rrjedhimisht, gjithë sa meriton emërtimin “traditë” shkatërrohet dhe asgjësohet paq.
Një gjë të tillë e pamë pak më parë në lidhje me shkencën; shembulli i saj mjafton për
të kuptuar gjithë sa po rrahim të themi, andaj edhe gjykojmë që të bëjmë një hap më
tej, duke e vështruar çështjen tonë nga një tjetër këndvështrim, nga një pamësi që na
dëfton shumë më qartas shfaqjet e frymës kundër-tradicionaliste, duke qenë se fjala
është për një gjerdan ndryshimesh rrënjësore që kanë prekur të tërë shtresat e kulturës
dhe mendësisë perëndimore. Gjatë periudhës së Mesjetës, “shkencat tradicionaliste”
vendosnin në lëvizje vetëm një elitë, një rreth pak a shumë të ngushtë njerëzish,
madje, në jo pak raste, të qenit pjesë e elitës ishte një kusht thelbësor për një gjerdan
shkollash të mbyllura, duke krijuar kësisoj një “ezoterizëm” të qashtër, në
domethënien më të plotë të fjalës. Porse në pjesë të tjera të traditës ekzistonte diçka e
përbashkët, e hapur ndaj gjithkujt, pa askurrfarë përjashtimi apo përzgjedhjeje; në këtë
hapësirë do të rrahim që të trajtojmë pikërisht këtë pjesë të jashtme. E parë
përsëjashtmi, tradita perëndimore e atyre viteve ishte e një forme përjashtimisht
fetare, e cila mishërohej tek Katolicizmi; kështu që, dashur pa dashur, të tërë
kryengritjen kundër frymës dhe kundër pamësive botëkuptimore të traditës nuk mund
ta qëmtojmë tjetërkund përpos se në sferën e fetarisë; aso kohësh, kryengritja kundër
gjithë sa përbën traditën u mishërua në trajtën më të qartë dhe më shprehëse tek
Protestantizmi. Ndërkaq, nuk është aspak e vështirë për t’u kuptuar se Reforma nuk na
shpaloset në vetvete përpos se një individualizëm i lëvruar në sferën e fetarisë. Thelbi
i Protestantizmit, sikundërse thelbi i botës së kohëve moderne në përgjithësi, nuk
është tjetër gjë përpos se një mohim, mohimi i ekzistencës së parimeve dhe
shkakësive parake, që qëndron në themel të individualizmit; nga ky këndvështrim,
madje, hasim një ndër shembujt më shprehës dhe më tipikë të gjendjes së anarkisë dhe
të zhbërjes që individualizmi sjell në vetvete. Kush shprehet për individualizmin, në të
vërtetë, dhe krejt pashmangshëm, shprehet kundër pranimit të çdo autoriteti të epërm
përpos individit, sikundërse edhe kundër çdo epërsie njohëse përpos asaj që siguron
arsyeja individuale, duke qenë se këto të dyja janë në thelb të pandashme. Për
rrjedhojë, frymës dhe prirjes botëkuptimore të kohëve moderne iu desh, pothuajse
krejt pashmangshëm, që të flakte tej çdo autoritet shpirtëror në kuptimin e vërtetë të
fjalës, apo, e shprehur me fjalë të tjera, çdo autoritet që buronte nga rendi
mbinjerëzor, sikundërse edhe çdo organizim të jetës sipas frymës tradicionaliste, pasi
një organizim i këtillë i jetës mbështetej fuqimisht mbi njohjen dhe epërsinë e
autoritetit që buronte nga rendi mbinjerëzor, pavarësisht formave në të cilat shfaqej
një autoritet i këtillë, të cilat, afërmendsh, ndryshojnë nga një qytetërim në tjetrin. Dhe
ajo çka ndodhi është pikërisht kjo: në vend të autoritetit dhe organizimit të
specializuar për të interpretuar me përpikmëri dhe në përputhje me të vërtetën mbarë
traditën perëndimore dhe pamësitë e saj botëkuptimore, Protestantizmi mëtoi që të
vendoste atë që kohë më pas u njoh si “qëmtimi i lirë”, që nënkupton interpretimin e
të vërtetave të epërme dhe të pamësive botëkuptimore sipas zgjedhjeve dhe kahjeve
arbitrare të çdokujt, madje, deri edhe prej njerëzve të pavaditur, të paditur dhe të
paaftë. Në këtë kahje, arsyeja njerëzake përbënte të vetmin themel mbi të cilin ngrihej
interpretimi i traditës, i të vërtetave, i frymës dhe i pamësive të saj botëkuptimore.
Kështu që, krejt vetvetishëm, Protestantizmi mishëroi në suazat e fetarisë atë çka
“racionalizmi” mishëroi në suazat e filozofisë, duke i hapur kësisoj udhën një morie të
pafundme debatesh, përplasjesh dhe largimesh nga e vërteta. Dhe frytet e kësaj nuk
mund të ishin tjetër përpos se hapërdarja dhe humbamendja në një shumësi gjithnjë
dhe më të madhe sektesh, ku çdocila prej tyre mishëron vetëm një pamësi të veçantë
dhe të parcelizuar të një grupi të caktuar individësh. Në të tilla rrethana, duke parë
pamundësinë për t’i kuptuar në tërë thelbin e vet, pamësitë botëkuptimore të traditës
kaluan vetvetiu dhe shpejt në plan të dytë, dhe vendin e parë e zu pjesa dytësore e
besimtarisë fetare, më konkretisht këtu, moralizmi. Prej këtu e ka zanafillën edhe
shprishja dhe shpërfytyrimi i skajshëm i fetarisë, shpërbërja e saj e tërësishme dhe
shkrirja e saj në mënyrë të qenësishme në një “moralizëm”, çka bie mjaft lehtas në sy
tek Protestantizmi i kohëve tona. Ndërkaq, lipset thënë se, në thelb, fjala është për një
dukuri paralele me atë që vumë në dukje në lidhje me filozofinë e kohëve moderne:
shpërbërja e tërësishme e pamësive botëkuptimore parake, terratisja dhe asgjësimi i
krejtshëm i elementëve intelektualë të fetarisë nuk mund të sillnin tjetër përpos se një
pasojë të këtillë, madje, në mënyrë krejt të pashmangshme; duke u pikënisur nga
“racionalizmi”, herët apo vonë do të përfundonim në “sentimentalizëm”, çka e
vërejmë që të shfaqet më së shumti, madje, në trajtat dhe tiparet e saj tashmë më
karakteristike, në trevat anglo-saksone. Kështu që, në fund të fundit, në kohët tona
nuk kemi më një fetarí, - qoftë kjo edhe në një trajtë të përdhosur apo të shformuar, -
por thjesht një “fetarizëm”, një mori prirjesh sentimentaliste që nuk gjejnë askurrfarë
përligjjeje, as nuk mbështeten në ndonjë njohje të njëmendtë. Këtë kahje të fundit e
vërejmë të shprehur tek disa teori të kohëve më të fundit, si syresh si të “përvojës
fetariste” të lëvruara nga William James-i, i cili arrin deri aty, sa e vështron dhe e
trajton “të nënvetëdijshmen” si mjeti përmes të cilit njeriu mund të hyjë në një
marrëdhënie me tërë sa shfaqet dhe është në vetvete hyjnore. Në këtë pikë, frytet e
shprishjes dhe të shpërfytyrimit tërësor të fetarisë shkrihen njështazi dhe në mënyrë
vërtet të qenësishme me frytet e shprishjes dhe të shpërfytyrimit të filozofisë: “përvoja
fetariste” i bashkëngjitet paq “pragmatizmit”, në emër të të cilit dëgjojmë të pohohet
sa poshtë lart se ideja e ekzistencës së një Perëndie të kufizuar dhe të fundmë është
shumë më “përparësore” dhe “e dobishme” sesa ideja e ekzistencës së një Perëndie të
pakufishëm dhe të pafundmë, pasi për një Perëndi të këtillë mund të ushqejmë ndjenja
të ngjashme me syresh që i kushtojmë një njeriu më të epërm dhe më sipëran sesa ne.
Krahas gjithë kësaj, ndërlikja e “të nënvetëdijshmes” krijon në vetvete jo pak mundësi
për t’u mbërthyer fort pas një morie praktikash dhe ritualesh spiritiste, apo pas një
morie “pseudo-fetarish” të tjera të ngjashme, të cilat shfaqen tashmë si një prej
tipareve më karakteristike të kohëve tona moderne, syresh të cilat personalisht kemi
patur rast që t’i vrojtojmë dhe t’u çjerrim maskën në libra të tjerë 29. Nga ana tjetër,
moralizmi protestant, duke asgjësuar gjithnjë dhe më tepër çdo themel apo çdo
element thelbësisht botëkuptimor, u topotis shumë shpejt i tretur përfund shtjellave të
gjithë sa sot njihet nën emrin “moralizëm laicist”, që përfshin në gjirin e vet të tërë
ithtarët dhe larushitë e “Protestantizmit liberal”, sikundërse edhe syresh që shpallen
29
Shih: Théosophisme dhe Erreur Spirite (shën. i përkth. - Sh. D.).
haptazi si kundërshtarë të çdo elementi të njëmendtë shpirtëror dhe fetar. Në fund të
fundit, qoftë tek të parët, qoftë tek ithtarët e grupit të dytë vërejmë që të mbisundojnë
të njëjtat prirje, dhe ndryshimi i vetëm mes tyre është thjesht fakti se shkalla e
përfshirjes në zhvillimet logjike të gjithë sa ndërlik kahja në fjalë shfaqet përkatësisht
paksa e ndryshme.
Duke qenë se fetaria është një shpërfaqje pastërtisht tradicionaliste, atëherë, në një
mënyrë krejtësisht të vetëkuptueshme dhe të pashmangshme, fryma kundër-
tradicionaliste nuk mund të shfaqet tjetër në thelb dhe në prirje përpos se kundër-
fetare: këtë frymë e vërejmë që të shfaqet fillimisht tek kahja për të tjetërsuar në
mënyrë perverse thelbin dhe natyrën e fetarisë; madje, nëse do të ishte e mundur, të
jemi të sigurt se kjo prirje do të mëtonte deri edhe mohimin e saj të tërësishëm.
Protestantizmi shfaqet në thelb si krejt i palogjikshëm, për aq kohë sa, ndërsa nga
njëra anë mëton që ta “njerëzakëzojë” (ta kthejë në “njerëzake”) fetarinë, nga ana
tjetër, të paktën në rrafshin teoretik, lë gjithsesi një hapësirë të vogël për praninë e një
elementi mbinjerëzor; shkurt këtu, për zbulesën hyjnore. Porse, pavarësisht se nuk
guxon asnjëherë që ta mohojë haptazi dhe tërësisht zbulesën hyjnore, na lipset që të
vëmë në dukje se, duke e vendosur në varësi dhe në qendër të atyre diskutimeve që
nuk shfaqen tjetër përpos se fryt interpretimesh pastërtisht njerëzake, Protestantizmi
në të vërtetë e tkurr këtë zbulesë në një shkallë të atillë, sa ajo pothuajse pushon së
qeni në thelb një zbulesë pastërtisht hyjnore. Ndërkaq, kur vërejmë sot dhe gjithë
ditën njerëz të cilët, ndonëse ngulin këmbë në pohimin se janë të “krishterë”, shprehen
haptazi se nuk mund ta pranojnë assesi si të mirëqenë qoftë edhe natyrën dhe misionin
hyjnor të vetë Krishtit, atëherë, personalisht besojmë se kemi jo pak të drejtë që të
mendojmë se syresh, ndoshta në mënyrë të pavetëdijshme apo të pandërgjegjshme,
gjenden më pranë mohimit të tërësishëm, sesa më pranë krishterimit të vërtetë. Porse,
sidoqoftë, personalisht jemi të mendimit se të këtilla kundërtí nuk duhet të na krijojnë
ndonjë habi kushediçfarë, duke qenë se, ngado që ta vështrojmë, dhe në të gjitha
rrafshet, fjala është për një nga shfaqjet më simptomatike të epokës sonë të sunduar
nga rrokopuja dhe nga mishmashi, të cilat janë të të njëjtës formë sa ç’shfaqet edhe
vetë thërrmimi i pandërprerë në sekte i Protestantizmit, çka na vë përballë njërës prej
shpërfaqjeve të shumta të asaj tollovitjeje në shumësi, të cilën, sikundërse u shprehëm
edhe më lart, e përhasim kudo, në mbarë jetën dhe në shkencën e kohëve tona
moderne. Nga ana tjetër, duke qenë e udhëhequr hap pas hapi nga fryma e mohimit
tërësor, ishte krejt e natyrshme që Protestantizmi herët apo vonë do t’i hapte udhën
asaj “kritike” shpërfytyruese, e cila në duart e disa njerëzve që pretendojnë se janë
“historianë të fesë”, është shndërruar në një kalë beteje kundër çdo lloj fetarie; prej
këndejmi, pavarësisht se pretendon se nuk njeh asnjë lloj autoriteti tjetër përpos
Librave të Shenjtë, Protestantizmi ndikoi gjerësisht në shkatërrimin autoritetit në fjalë,
i cili përkonte me atë grimcë të traditës që ende vijonte që të ruante nga brenda vetes.
Dhe nuk kishte si të ndodhte ndryshe, duam të kujtojmë, për aq sa, mbas shpërthimit
dhe përhapjes së menjëhershme, kryengritjes kundër frymës së traditës nuk mund t’i
ndërpritej assesi hovi në mes të udhës.
Porse, përsa i përket kësaj çështjeje, dikush mund ta gjykojë si të udhës që të na
shtrojë një objeksion: pavarësisht se u shkëput nga gjiri i kishës romano-katolike, a
nuk ekziston vallë mundësia që, duke i pranuar Librat e Shenjtë si të vetmin burim
autoriteti, Protestantizmi të ketë ruajtur edhe pamësitë dhe frymën botëkuptimore
tradicionaliste që gjallon tek këto Shkrime? As që bëhet fjalë: vetë premisa e
“qëmtimit dhe e interpretimit të lirë”, një ndezulli kjo që i lë shteg të lirë shfrenimit të
çdo lloj fantazie individuale, e përjashton vetvetiu një mundësi të këtillë. Për më
tepër, shtjellimi dhe përcjellja në formën më të pastër dhe të pamikluar e pamësive
dhe e frymës botëkuptimore tradicionaliste nënkupton, më së pari dhe mbi të gjitha,
një parashtrim dhe një paraqitje tradicionale të mirë organizuar, përmes të cilës bëhet
e mundur ruajtja dhe përcjellja e interpretimit të saj të drejtë nën dritën e botëkuptimit
dhe frymës tradicionaliste, çka në botën perëndimore e hasnim të mishëruar tek tradita
romano katolike. Në gjirin e qytetërimeve të tjera përhasemi me disa forma krejt të
ndryshme organizimi, të cilat, gjithsesi, mëtojnë që të përmbushin thuajse të njëjtin
funksion; porse, në këtë hapësirë, vëmendja jonë është vatërsuar më së tepërmi rreth
qytetërimit perëndimor, rreth rrethanave dhe tipareve të veçanta që e shoqërojnë këtë
qytetërim. Kështu, për shembull, askush nuk mund ta mohojë faktin se në Indi nuk
ekziston asnjë lloj institucioni që të shfaqet si i përafrueshëm me Papatin. Porse ky
fakt lipset vështruar në veçantësinë e vet; më së pari, lipset mbajtur parasysh se në
Indi forma e traditës nuk është aspak fetare, në kuptimin që ky term mbart në
perëndim, arsye për të cilën mënyra e ruajtjes dhe e përcjelljes së pamësive dhe
frymës botëkuptimore të traditës nuk mund të jetë assesi e njëjtë; së dyti, duke qenë se
fryma hinduiste shpërfaqet në thelb krejt e ndryshme nga fryma evropiane
(perëndimore), në rastin e parë tradita mund të shpalosë krejt vetvetiu një forcë dhe
energji të vetën, çka në rastin e dytë nuk do të ishte aspak e mundur pa ndihmën dhe
mbështetjen në një organizim të përcaktuar shumë më qartësisht dhe me përpikmëri
në ndërtimin dhe në pamjen e saj të jashtme. Diku më lart patëm rastin që të vinim në
dukje faktin se, mbas shfaqjes së krishterimit, tradita perëndimore u shtrëngua që të
përftonte krejt pashmangshëm në vetvete një formë të caktuar fetarie; në këtë hapësirë
është krejt e pamundur që të shtroheshin të tërë arsyet e gjithë sa më sipër, për shkak
se syresh nuk do të mund të kuptohen drejt dhe qartas përpos se duke u mbështetur tek
një gjerdan argumentimesh tejet komplekse. Sidoqoftë, tashmë gjendemi përpara një
situate të këtillë, e cila nuk mund të anashkalohet assesi aq lehtë 30, arsye për të cilën

30
Sipas vargut ungjillor, kjo gjendje do të vijojë deri në “fundin e shekullit”, që do të thotë
shprehimisht deri në fund të ciklit të tanishëm.
jemi të shtrënguar që të pranojmë të tërë pasojat që vijojnë në lidhje me organizimin e
duhur për një formë të këtillë tradicionaliste.
Nga ana tjetër, sikundërse vumë në dukje edhe pak më lart, nuk ka dyshim që vetëm
në gjirin e traditës romano-katolike është ruajtur ajo frymë tradicionaliste që,
pavarësisht gjithçkaje, vijon ende të shfaqet në botën perëndimore. Porse, a mund të
pohojmë vallë, se në gjirin e traditës romano-katolike pamësitë dhe fryma
botëkuptimore tradicionaliste janë ruajtur të plota dhe të pacenuara? Për fat të keq,
gjërat shfaqen shumë larg kësaj gjase; apo, për t’u shprehur disi më saktë, thelbi i
traditës nuk është se ka mbetur i pacenuar; madje, e vërteta është se pamësitë dhe
fryma botëkuptimore tradicionaliste janë tjetërsuar jo pak. Dhe jo vetëm kaq;
personalisht shprehemi të mendimit se kuptimi i thellë i këtij tjetërsimi nuk është
rrokur ende në këtillësinë dhe rëndësinë e vet, qoftë kjo edhe nga një pjesë sado e
vogël e elitës, në të kundërt, një gjasë e këtillë do të kishte pasë gjetur shprehje
përmes një veprimi, apo, ndoshta, përmes një ndikimi, çka personalisht nuk e kemi
vërejtur asfare deri më sot. Kështu që, me fort të ngjarë, fjala është për një dukuri që
personalisht priremi që ta emërtojmë si ruajtje në gjendje të fshehtë, e cila u
mundëson gjithnjë atyre që tregohen të aftë në këtë drejtim, që të ripeshkojnë
kuptimin e thellë të traditës, madje, edhe në ato raste kur askush nuk është më i
vetëdijshëm për ekzistencën e një kuptimi të këtillë. Nga ana tjetër, tashmë jashtë
domenit të fetarisë, në botën perëndimore gjenden të shpërndara aty-këtu një gjerdan
shenjash dhe simbolesh që janë pjesë e pamësive të parëhershme tradicionaliste,
syresh që nuk kuptohen pothuajse asfare, e megjithatë, pavarësisht nga e gjithë kjo,
vijojnë që të ruhen ende deri edhe në ditët tona. Prej këndejmi, ngërthimi i një
marrëdhënieje të qenësishme dhe të gjallë me frymën tradicionaliste shfaqet si një
nevojë e ngutshme dhe e pakapërcyeshme për rizgjimin e asaj çka vijon të ekzistojë,
porse në një gjendje letargu; falë një marrëdhënieje të këtillë, dhe nën dritën e saj,
herët apo vonë do të bëhet e mundur përtëritja e asaj shqise të të kuptuarit që tashmë
shfaqet si e humbur. Në këtë kontekst, e shohim si fort të udhës që t’i mëshojmë edhe
një herë faktit se, në rast se Perëndimi do të kërkojë që të ripërftojë edhe një herë
vetëdijen në lidhje me thelbin dhe me kuptimin e thellë të traditës së vet, ndihma e
vetme për arritjen me sukses në këtë sipërmarrje nuk mund t’i vijë përpos se nga
Lindja.
Të gjithë sa u shprehëm deri këtu lidhet kryesisht me mundësitë që tradita romano-
katolike mbart në vetvete në mënyrë të vazhdueshme dhe të pandryshueshme, falë,
natyrisht, parimeve burimore që vijon që të ruajë ende në gjirin e saj. Porse, nga ana
tjetër, lipset të vëmë në dukje faktin se ndikimi i frymës moderne do të jetë edhe për
shumë kohë i një shkalle të atillë, sa do të pengojë jo pak që disa nga çështjet e kësaj
natyre të kuptohen siç duhet. Porse, në rast se do të duhet që të kapemi pas gjendjes në
të cilën gjendjet tradita romano-katolike, të paktën kjo sipas mënyrës se si
konceptohet nga pjesa dërrmuese e ndjekësve të vet, atëherë lipset që të pranojmë se
gjendemi përpara një veprimi disi më pozitiv sesa ai i frymës moderne, nëse mund të
shprehemi kësisoj në lidhje me një realitet që nuk na shpërfaqet në thelb përpos se
tejet negativ. Dhe këtu personalisht nuk kemi parasysh vetëm lëvizjet tashmë
qartësisht të përvijuara në trajtat, tiparet, profilin dhe prirjet përkatëse, siç shfaqet rasti
i asaj lëvizjeje që njohim nën emrin “modernizëm”, e cila mbeti thjesht një përpjekje,
për fat të mirë e dështuar, për infiltrimin e frymës protestëke në brendësi të traditës
romano-katolike, madje, edhe në gjirin e vetë kishës romano-katolike; fjala është, më
së pari dhe mbi të gjitha, për një mendësi dhe një gjendje shpirtërore më të
përgjithshme, të cilat janë shumë më të përhapura dhe shumë më të vështira për t’u
rrokur dhe qarkësuar në thelbin dhe përmasat përkatëse, çka i bën të shfaqen akoma
edhe më të rrezikshme, madje, shumë herë më të rrezikshme, pavarësisht se njerëzit
që lëvizin pas tyre duket se nuk janë aspak të vetëdijshëm për një gjë të këtillë; në jo
pak raste mund të besojmë me sinqeritet dhe çiltërsi se jemi njerëz fetarë, ndërkohë
që, thellë-thellë, në të vërtetë nuk jemi fare të këtillë; sikundërse mund të besojmë se
jemi “tradicionalistë” pa patur askurrfarë ideje se ku qëndron në thelb, dhe çfarë është
në vetvete fryma tradicionaliste. Kjo gjendje pavetëdijeje dhe pandërgjegjshmërie
është një nga të shumtat simptoma të çekuilibrimit mendor të kohëve tona. Mendësia
dhe gjendja e përgjithshme shpirtërore për të cilën po flasim këtu boshtohet më së pari
rreth prirjes për ta “tkurrur” - nëse mund të shprehemi kësisoj - fetarinë në të tërë
thelbin dhe natyrën e saj, duke e vështruar si diçka dytësore, për ta vendësuar
brendapërbrenda një hapësire të kufizuar dhe të tkurrur në përskaj; në fund të fundit,
fjala është për kahjen që mëton që ta tkurrë fetarinë në diçka të zbrazët nga çdolloj
ndikimi të njëmendtë mbi pjesën tjetër të ekzistencës, duke e veçuar kësisoj plotësisht,
mend si të bëhej fjalë për një realitet të amullt. A thua në kohët tona gjen ndonjë
numër të madh romano-katolikësh që të shpalosin në jetën e përditshme ndonjë
mënyrë të të menduarit apo të të vepruarit qartësisht të ndryshme dhe të dallueshme
nga mënyra e të menduarit dhe e të vepruarit të bashkëkohësve të tyre “jo-fetarë”?
Sidoqoftë, edhe në rast se përgjigja ndaj kësaj pyetjeje do të ishte pozitive, lipset që të
vëmë në dukje se sërishmi kjo nuk mjafton, të paktën nëse sjellim ndërmend këtu
paditurinë e plotë që vërejmë nga një këndvështrim pastërtisht botëkuptimor dhe,
krahas kësaj, pavramendjen e thellë që sundon në lidhje më gjithë sa shfaqet pjesë
përbërëse dhe thelbësore e vetë pamësive botëkuptimore. Kështu që, nisur nga gjithë
sa parashtruam deri këtu, fetaria ka filluar tashmë që të vështrohet prej pjesës
dërrmuese të bashkëkohësve tanë si një çështje thjesht “praktike”, apo
“përditshmërie”, si një diçka që lidhet më së tepërmi me zakonet dhe me doket e
trashëguara, për të mos thënë se ka syresh që pohojnë poshtë e lart se është thjesht një
rutinë, arsye për të cilën gjykojnë se duhet që të heqin dorë nga çdo lloj mëtimi për të
kuptuar gjëkafshë në lidhje me të, duke arritur deri aty, madje, sa të pohojnë me gojën
plot se në të vërtetë nuk ka asgjëkafshë për të kuptuar. Të këtilla mendime nuk e kanë
tjetër burimin përpos se tek padituria, pasi, në të vërtetë, në qoftë se fetarinë do të
kishin kuptuar ashtu siç duhet, në thelbin dhe në natyrën e saj, të këtillë njerëz
vështirë se do t’i linin një hapësirë kaq meskine nga brenda suazës së interesave dhe të
prirjeve të tyre më jetësore. Kështu që, duke mos qenë aspak të aftë që të përthithin
kuptimin e thellë dhe të njëmendtë të fetarisë, të këtillë njerëz ja i mohojnë tërësisht,
ja i tkurrin deri në pothuajse asgjësim të mbramë pamësitë dhe frymën botëkuptimore
që fetaria mbart në vetvete, çka na sjell vetvetiu ndërmend konceptimin protestant që
përmendëm pak më lart, duke qenë se fjala është për një ndikim që përkon krejt
shkimtazi me kahjet moderne, me syresh që i kundërvihen paq çdo lloj qasjeje apo
fryme thellësisht intelektuale. Porse, dukuria më e mjerueshme në mbarë tollovitjet në
fjalë, është fakti se shtjellimet dhe katekizmat rreth pamësive botëkuptimore që
mbahet në publik të gjerë, në vend që t’i kundërvihen kësaj mendësie dhe gjendjeje të
përgjithshme shpirtërore, duket se i përkrahin, shpeshherë, madje, duke iu përshtatur
me qejf të madh; bisedat përqendrohen gjithnjë rreth moralizmit, ndërkohë që rreth
vetë pamësive dhe frymës botëkuptimore bisedat boshtohen rrallë dhe për mall, si të
thuash, duke nxjerrë si pretekst gjasën se nuk do të mund të kuptoheshin; kështu që,
dashur pa dashur, në kohët tona fetaria sa vjen dhe po këmbehet gjithnjë dhe më tepër
me “moralizmin”; madje, aty për aty na krijohet përshtypja se në të vërtetë askush nuk
ka dëshirë që të mëtojë të kuptojë drejt dhe në thellësi thelbin dhe natyrën e vetë
fetarisë, apo se askush nuk qaset që të kuptojë se si vetë fetaria është diçka krejt tjetër
nga moralizmi i rëndomtë. Nëse ndonjëherë dëgjojmë që të flitet rreth pamësive dhe
frymës botëkuptimore të fetarisë, vërejmë se si biseda shpeshherë mëton që t’i zbresë
syresh në një rrafsh shumë më të ulët, duke debatuar më së shumti me kundërshtarët
duke u pikënisur nga rrafshi “laicist” i këtyre të fundit, çka shpie shpeshherë dhe në
një mënyrë krejt të pashmangshme në një varg lëshimesh krejt të papërligjshme.
Kështu, për shembull, në jo pak raste duket se ndihemi të shtrënguar që të marrim
parasysh, dhe të pranojmë si të mirëqena, madje, kjo në një shkallë pak a shumë të
gjerë, disa përfundime të pretenduara nga “kritika” moderne, ndërkohë që, në qoftë se
do t’i qaseshim nga një këndvështrim tjetër, dhe shumë më të epërm, do të vërenim se
me sa lehtësi mund të nxirrej në pah paqëndrueshmëria dhe kotësia e kritikës në fjalë.
Në qoftë se gjërat tolloviten kësisoj, apo në qoftë se syresh do të vijojnë që të
tolloviten sipas kësaj rrjedhe logjike, atëherë, çfarë do të mbesë në fund nga vetë
botëkuptimi dhe fryma e njëmendtë tradicionaliste?
Ky digresion në të cilin na shpuri qëmtimi dhe analizimi i shpërfaqjeve të
individualizmit në fushën e fetarisë, personalisht gjykojmë se nuk është aspak i
padobishëm, për aq sa na dëfton qartazi se si e keqja që lëviz në këtë hapësirë është
shumë herë më e rëndë dhe shumë herë më e shtrirë nga sa mund të gjykohet në pamje
të parë. Nga ana tjetër, lipset që të vëmë në dukje se ky digresion paksa i gjatë nuk na
largon aspak nga problemet dhe çështjet që mëtuam të trajtonim dhe të analizonim në
këtë hapësirë; përkundrazi, vëzhgimi që vumë në pah së fundmi lidhet drejtpërsëdrejti
me çështjet dhe problemet e ngërthyera këtu, për aq kohë sa ishte pikërisht
individualizmi ai që mbolli në fushën e fetarisë frymën e kritikës dhe të debatit. Në
kohët e sotme, është skajshmërisht e vështirë që t’i bindësh apo t’i shtysh
bashkëkohësit tanë që të kuptojnë paq se ekzistojnë disa gjëra dhe të vërteta, të cilat
për vetë natyrën që shfaqin, nuk pranojnë askurrfarë debati, dhe as mund të shërbejnë
si objekt debatesh. Kështu që, në vend që të mëtojë që të ngjitet deri lart, tek sferat e
së vërtetës së epërme, njeriu i kohëve moderne po mëton që ta zbresë të vërtetën e
epërme në nivelin e tij; dhe nuk ka pikë dyshimi që kjo është arsyeja se përse shumë
njerëz, fill sapo dëgjojnë që të flitet për “shkencat tradicionaliste”, apo për
metafizikën e kulluar, kujtojnë se fjala është thjesht dhe vetëm për “shkencën
laiciste”, apo për “filozofinë”. Ndërkaq, lipset thënë se në sferën e hamendësimeve
individuale ka gjithmonë vend për debate, për aq kohë sa gjithçka lëviz
brendapërbrenda domenit të së arsyeshmes dhe, duke qenë se nuk mbërthehen pas një
parimi të epërm, apo pas në shkakësie parake, është gjithherë e lehtë që të gjenden
argumente pak a shumë të vlefshme për të mbështetur pro-t dhe contra-t e çdo lloj
teze të parashtruar. Madje, në jo pak raste, debati mund të zgjatet dhe të zhdrivillohet
deri në pafundësi, pa arritur në fund në asnjë zgjidhje apo përfundim dritëhedhës, dhe
kjo është udha që ka ndjekur më së shumti mendimi filozofik i kohëve moderne, duke
u tkurrur kësisoj në një gjerdan keqkuptimesh dhe problemesh të shtruara në mënyrë
të paqëlluar apo të gabuar. Më tepër sesa të shtrojë apo të hedhë dritë mbi një gjerdan
çështjesh, siç besohet rëndomtazi, debati i kohëve moderne mëton në të shumtën e
herëve thjesht që t’i zhvendosë syresh, në mos edhe t’i ngatërrojë dhe t’i errësojë
akoma edhe më tepër. Dhe përfundimi më i zakonshëm drejt të cilit të shpie e tërë kjo
tollovitje është fakti se çdokush, ndërsa i jepet kokë e këmbë përpjekjes për të bindur
kundërshtarin, mbërthehet me mish dhe me thonj tek hamendësimi vetjak për t’u
mbyllur hermetikisht brenda tij si nga brenda një guaske. Porse, në fund të fundit, në
këtë rast nuk synohet aspak njohja e së vërtetës; ajo çka mëtohet më së tepërmi, është
kahja për të patur të drejtë me hir a me pahir, apo për ta bindur veten se sërishmi kemi
të drejtë edhe në rast se nuk arrijmë që t’i bindim të tjerët në të tonën; dhe ky është me
të vërtetë një nga rastet më pikëlluese, për shkak se në të pikasim gjithnjë që të
shpaloset dukshëm ajo nevojë e ngutshme për “prozelitizëm”, që shfaqet sot e gjithë
ditën si një nga tiparet më karakteristike të mendësisë dhe frymës perëndimore të
kohëve moderne. Po ashtu, në jo pak raste, individualizmi, i vështruar në domethënien
më të rëndomtë dhe më të ulët të fjalës, shpaloset në një mënyrë akoma edhe më të
dukshme; kështu, për shembull, vazhdimisht vërejmë se si disa njerëz rreken që të
gjykojnë veprën dhe mendimin e një njeriu duke u pikënisur nga ajo çka dinë rreth
jetës së tij vetjake, mend sikur mes këtyre dy realiteteve të ekzistonte ndonjë lidhje e
qenësishme. Krejt kalimthi, duam që të sjellim në kujtesë se kjo kahje, duke u
bashkuar me maninë për detajet, i hapi udhën kërshërisë për të mësuar sa më tepër
çikërrima në lidhje me jetën e “njerëzve të mëdhenj” dhe, krahas kësaj, edhe
ndezullisë për të shpjeguar veprën e tyre përmes një lloj analize “psiko-fiziologjike”,
apo, sipas teorive të modës më të fundit, “psikanalitike”. E gjithë kjo shfaqet lëndë e
dorës së parë për këdo që mëton që të ndërgjegjësohet vërtet rreth gjithë sa mendësia e
kohëve tona moderne shpërfaqet dhe është në vetvete.
Porse, le të kthehemi edhe një herë tek kahja për të vendosur gjithçka në diskutim,
madje, edhe në ato domene dhe rreth atyre çështjeve ku kjo shfaqet krejt e pavend, ku
më së pari vlen që të pohojmë qysh në fillim dhe qartazi se qëndrimi dhe sjellja
“apologjetike” shpërfaqen në vetvete si tejet të flashkëta, për aq sa janë thjesht dhe
përjashtimisht “mbrojtëse”, në domethënien tashmë juridike të fjalës. Madje, në këtë
kontekst, vlen që të mbajmë parasysh faktin e thjeshtë se ky term etimologjikisht e ka
prejardhjen nga fjala “apologji”, që në greqishten e vjetër shënjonte pikërisht
mbrojtjen që bënte një avokat gjatë një seance gjyqësore, aq sa në disa gjuhë, siç
shfaqet rasti i gjuhës angleze, kjo fjalë mbart edhe kuptimin e “shfajësimit” dhe
“ndjesëlypjes”. Prej këndejmi, besojmë se del mjaft qartazi se rëndësia dhe vëmendja
e skajshme që tradita romano-katolike i kushton “apologjetikës” është shenjë e
pakundërshtueshme e regresit të frymës dhe botëkuptimit fetar. Fjala është, më pas,
për një dobësi që sa vjen dhe bëhet gjithnjë dhe më e dukshme dhe më e prekshme në
ato raste kur “apologjetika” degjeneron - sikundërse vumë në dukje edhe pak më parë
- në debate të rëndomta “laiciste”, qoftë përsa i përket metodës, qoftë përsa i përket
pamësive, këndvështrimeve dhe pikëpamjeve, përmes të cilave fetaria vendoset në të
njëjtin rrafsh dhe sferë përafrimesh me disa teori filozofike, shkencore apo pseudo-
shkencore të mundshme apo hipotetike dhe, duke mëtuar që ta paraqesë si “të
pajtueshme” me syresh, apologjetika arrin deri aty sa pranon deri në një farë shkalle si
të mirëqena koncepte të sajuara thjesht dhe vetëm për të rrënuar çdo lloj fetarie.
Kushdo që vepron kësisoj, tregon se nuk ka askurrfarë njohurish të vërteta në lidhje
me natyrën dhe thelbin e njëmendtë të pamësive dhe frymës botëkuptimore që mëton
të përfaqësojë, apo që beson se është i autorizuar që të përfaqësojë. Kushdo që është i
rishtuar dhe i mirë vaditur për t’u shprehur në emër të pamësive dhe frymës
botëkuptimore tradicionaliste nuk duhet të hyjë në debat me “laicistët”, dhe as duhet
të përfshihet në “polemika” të ngjashme. Një njeri i këtillë ka për detyrë thjesht që të
parashtrojë dhe të shtjellojë pamësitë dhe frymën botëkuptimore në fjalë ashtu siç
janë, në natyrën dhe thelbin e tyre të njëmendtë dhe, për më tepër, duhet t’ua
parashtrojë dhe shtjellojë vetëm atyre që janë të aftë dhe në gjendje që ta kuptojnë,
duke nxjerrë në të njëjtën kohë në dukje gabimet që mund të vërehen aty-këtu, për të
shpalosur kësisoj dritën e kulluar të njohjes së vërtetë. Kështu që, nga gjithë sa
parashtruam deri këtu, besojmë se del mjaft qartazi në dritë se si detyra dhe misioni i
një njeriu të këtillë nuk është aspak përfshirja në polemika, as krijimi i polemikave,
për të kompromentuar më pas thelbin dhe natyrën e pamësive dhe frymës
botëkuptimore të traditës së qashtërt, por të parashtrojë qartazi dhe saktë atë gjykim
për të cilin është caktuar, në rast se zotëron vërtet njohuritë e duhura të atyre parimeve
të epërme që duhet ta frymëzojnë dhe udhëzojnë në mënyrë të pagabueshme. Domeni
i polemikave është veprimi, që do të thotë shprehimisht se është domeni i gjithë sa
shpërfaqet vetjake dhe e përkohshme; “lëvizjedhënësi i palëvizshëm” i jep zanafillë
dhe e drejton lëvizjen pa u mikluar aspak prej saj. Njohja e njëmendtë e ndriçon
veprimin pa u mikluar aspak me rrethanat në të cilat zë vend ky. Në këtë mënyrë, çdo
gjë vijon të mbetet e pamikluar në rrafshin e vet dhe në shkallën që i përket
brendapërbrenda hierarkisë së përgjithshme.
Porse, në botën e dekadencës dhe shprishjes së kohëve moderne, a thua ka ende vend
për konceptin e një hierarkie të vërtetë? Në kohët tona moderne nuk gjen asnjë gjë dhe
asnjë njeri që të gjendet në vendin e duhur. Njerëzit e kohëve moderne nuk pranojnë,
dhe as njohin më një autoritet të mirëfilltë shpirtëror, asnjë pushtet të ligjshëm të
rendit të përkohshëm, në domethënien më të epërme dhe më të shenjtë që mbart termi
“pushtet”. “Laicistët” grishen shpeshherë që të debatojnë rreth gjërave të shenjta,
pavarësisht se nuk e njohin aspak natyrën dhe thelbin e tyre, për të mos thënë, madje,
edhe vetë ekzistencën e syresh. Kështu që, ajo çka vërejmë sot është mjaft e qartë: ai
që shpërfaqet më i ulët gjykon atë që shpërfaqet më i lartë, padituria i vendos kufijtë
diturisë, e pavërteta përkufizon dhe përqarkëson të vërtetën, njerëzakja i zapton
vendin hyjnores, e dheshmja mbisundon qielloren, individi kthehet në përmasë e
gjithçkaje, duke mëtuar që t’i diktojë gjithësisë ligjësi të sajuara përmes arsyes së tij të
luhatshme, relativiste dhe të thërrmueshme. “Mjerë ju, o udhërrëfyes të verbër!”,
tingëllon fshikullueshëm një thënie ungjillore. Në kohët tona vërejmë poshtë e lart një
mizëri të verbërish, të cilët, nëse nuk u presim hovin në kohë, do të na udhëheqin drejt
humnerës si drejt një përfundimi të pashmangshëm mbarënjerëzor.

KAPITULLI I GJASHTË

Mishmashi shoqëror

Në këtë studim, personalisht nuk kemi ndërmend që të trajtojmë në mënyrë të veçantë

pamësitë që përftohen nga një këndvështrim ngushtësisht shoqëror, një këndvështrim
që nuk shpërfaq interes për ne përpos se në një mënyrë krejt të tërthortë, për aq sa nuk
na paraqet në vetvete përpos se një fushë zbatimi tejet të largët të parimeve themelore
dhe të shkakësive parake që trajtuam në një nga kapitujt e mësipërm. Prej këndejmi,
besojmë se del mjaft qartazi në pah se si ridrejtësimi thelbësor i botës moderne nuk
mund të zërë fill me patjetër brendapërbrenda sferës shoqërore. Në rast se një
ridrejtësim i këtillë do të zinte vend përsëprapthi, duke u pikënisur thjesht dhe vetëm
nga pasojat, dhe jo nga parimet themelore dhe nga shkakësitë parake, atëherë do të
kishim një proces vetvetiu krejt të flashkët për shkak të mungesës së një themeli dhe
të një shtrati të qëndrueshëm, arsye për të cilën do të shfaqej thjesht një iluzion; prej
një procesi të këtillë nuk do të dilte në dritë asgjë e qëndrueshme, çka do të thotë
shprehimisht se do të na duhej gjithsaherë që ta nisnim gjithçka nga fillimi, dhe kjo
për shkak të anashkalimit, më së pari dhe mbi të gjitha, të kuptimësisë së thellë të të
vërtetave thelbësore. Për këtë arsye, personalisht e gjykojmë të pamundur që t’i
veshim luhatjeve apo rastësive politike, qoftë kjo edhe në domethënien më të gjerë të
fjalës, një tjetër vlerë përpos asaj të të qenit përshenja thjesht përjashtësore të
mendësisë së një epoke të caktuar. Porse, nga ana tjetër, pikërisht për këtë arsye, nuk
mund t’ia lejojmë assesi vetes që të anashkalojmë në heshtje shpërfaqjet e dukshme të
mishmashit që mbizotëron në mbarë sferën shoqërore, syresh që u shpalosën në trajtat
e veta më karakteristike deri edhe në periudhën që pasoi luftën e parë botërore.
Sikundërse u shprehëm edhe pak më lart, në botën e kohëve moderne nuk gjen asnjë
gjë dhe asnjë njeri që të gjendet në vendin që i takon në përputhje me natyrën që
shpërfaq, çka e gjejmë të shprehur në formën më të qashtër në pohimin se kastat nuk
ekzistojnë më, pasi kasta, e vështruar në domethënien e vet të njëmendtë dhe
tradicionaliste, nuk është tjetër gjë përpos se vetë natyra individuale dhe tërësia e
sjelljeve dhe e qëndrimeve të veçanta që kjo natyrë ndërlik në vetvete, duke e veshur
çdo njeri me një funksion dhe mision të mirë përcaktuar. Porse, kur shpërndarja e
cilitdo qoftë funksion nuk kryhet nën dritën e një rregulli të ligjshëm, atëherë, madje,
krejt pashmangshëm, çdokush do të mëtojë që të bëjë ç’t’i shkrepet në kokë, duke
marrë shpeshherë mbi vete edhe detyra apo funksione që i tejkalojnë paq aftësitë e tij.
Në kësi rastesh, funksioni që një njeri i këtillë do të ketë në shoqëri do të përcaktohet,
në mos nga rastësia, pasi rastësia në të vërtetë nuk ekziston, nga diçka që shpërfaqet si
e përafrueshme me rastësinë, që do të thotë shprehimisht se do të jetë kryekëput fryt i
gërshetimit dhe i ndërthukjes së disa rrethanave të rastësishme të çdo forme apo
natyre. I fundit faktor që do të pritet që të ndërhyjë në kësi rastesh, është ai që lidhet
me ndryshueshmërinë që ekziston mes qenieve njerëzore, pasi shkakësia e një
mishmashi të këtillë është pa dyshim asgjësimi dhe mohimi i tërësishëm i një
ndryshueshmërie të tillë, një mohim që ndërlik në vetvete edhe mohimin e tërësishëm
të çdo hierarkie shoqërore. Dhe një mohim i këtillë, që ndoshta në fillimet e veta ishte
paksa i vetëdijshëm dhe shpërfaqej më së tepërmi në rrafshin praktik sesa teoretik, për
aq sa përzierja e kastave i parapriu ndjeshëm asgjësimit të tyre të tërësishëm, apo, me
fjalë të tjera, për aq sa natyra e veçantë e individëve u anashkalua deri në mohim
tërësor shumë kohë përpara se të arrihej në zhvlerësimin e saj të tërësishëm - një
mohim i këtillë, po thonim, bashkëkohësit tanë modernë e ndërmorën nën dritën e një
pseudo-parimi të njohur nën emrin “barazi”.
Ndërkaq, personalisht shprehemi të mendimit se nuk është asfare e vështirë që të
tregojmë se barazia nuk mund të ekzistojë në asnjë rast, dhe kjo për arsyen e thjeshtë,
se është krejtësisht e pamundur që dy qenie të jenë qartësisht të dallueshëm dhe, në të
njëjtën kohë, të ngjashëm në çdo aspekt. Porse, nga ana tjetër, lipset që t’i mëshojmë
fort faktit se nuk është aspak e lehtë që të nxjerrim në pah tërë pasojat absurde që
burojnë prej kësaj ideje ndezullitëse, në emër të së cilës është mëtuar mjaft shpesh që
të vendoset përçdoanshëm një lloj uniformizmi i tërësishëm, siç është, fjala bie,
përpilimi i një programi mësimor të njëjtë për të gjithë, mend sikur që të gjithë të jenë
të barabartë përsa i përket aftësisë për të kuptuar të njëjtat gjëra, apo, mend sikur
metodat e mësimdhënies të jenë njëlloj të përshtatshme për të gjithë, pa bërë
askurrfarë dallimi. Në këto raste, bëjmë mirë që të qëmtojmë se mos ndoshta kemi të
bëjmë më së tepërmi me “të mësuarit papagallesk”, sesa me “të kuptuarit” e
njëmendtë, që do të thotë shprehimisht se në konceptimin tashmë tejet fjalësor dhe
“libror” të mësimdhënies së kohëve moderne, lipset që të vrojtojmë se mos ndoshta
mprehtësia dhe puna me intelektin e njeriut është zëvendësuar nga të mësuarit
mekanik dhe nga të mësuarit “përmendësh”, synimi i të cilit kufizohet thjesht dhe
përjashtimisht në grumbullimin e disa nocioneve fare elementare dhe krejt të paqarta,
duke e sakrifikuar kësisoj tërësisht cilësinë për hir të sasisë, siç po ndodh në të vërtetë
në mbarë botën e kohëve moderne për arsye që patëm rastin tashmë që t’i shtronim
dhe t’i shpjegonim më lart, syresh që lidhen ngushtësisht dhe në mënyrë të
qenësishme me hapërdarjen humbamendase në shumësi. Duke mbajtur parasysh gjithë
sa mëton që të paraqesë kuadri i mësipërm, besojmë se kemi shumëçka për të
shprehur në lidhje me gafat demokratike të “arsimit të detyrueshëm”; porse, kjo
çështje nuk mund të gjejë shtjellimin e duhur në këtë hapësirë; sidoqoftë, për të mos
dalë nga skema e përvijuar paraprakisht, le të përpiqemi që të ndalemi sa më shkurt
dhe pothuajse në mënyrë krejt fluturake rreth kësaj pasoje të veçantë që sollën teoritë
“egalitariste”, e cila shpërfaqet si një nga elementët më të spikatur të mbarë
mishmashit që mbisundon në kohët tona moderne, elementë këta që janë bërë aq të
shumtë në numër, sa zor se mund t’ia dalim që t’i rreshtojmë të gjitha pa harruar të
përmendim ndonjërën. Natyrisht, ndërsa gjendemi përpara një ideje, siç është ajo e
“barazisë”, apo ajo e “përparimit”, apo përpara “dogmave laiciste” të kësaj natyre,
syresh të cilat bashkëkohësit tanë i kanë pranuar tashmë verbërisht dhe pjesa
dërrmuese e të cilave nisën që të formuloheshin qartësisht gjatë shekullit të XVIII, e
kemi krejt të pamundur që të pranojmë se këto ide lindën në mënyrë krejt spontane. E
vështruar thellë-thellë, fjala është për “sugjestione” autentike, në kuptimin më të
ngushtë të fjalës, të cilat nuk mund të ndikonin përpos se nga brenda një ambienti
tashmë të parapërgatitur. Kështu që, edhe pse nuk janë shkaktarët kryesorë në krijimin
e ndërlikuar të mendësisë dhe të gjendjes së përgjithshme shpirtërore që po
karakterizon epokën moderne, sërishmi duhet thënë se syresh kanë kontribuar jo pak
në ushqimin dhe në zhvillimin e tyre deri në një farë shkalle, e cila zor se do të ishte
arritur, në qoftë se gjërat do të kishin rrjedhë ndryshe. Që do të thotë shprehimisht
këtu se, në rast se këto sugjestione do të ishin pakësuar, mendësia dhe fryma e
përgjithshme shpirtërore e epokës moderne me fort gjasa do të kishte pasë ndërruar
drejtimin e rrjedhës së vet; kjo është një nga arsyet, madje, se përse të këtilla
sugjestione përkrahen me këmbëngulje dhe u kushtohet një vëmendje e veçantë nga
ana e atyre që kanë jo pak interesa që ta shtrijnë edhe më tej mishmashin shoqëror, për
të mos thënë këtu edhe ta thellojnë dhe ta rëndojnë më tepër; kjo është edhe një nga
arsyet, po ashtu, që në një epokë kur gjithçka lipset dhe mëtohet që të vendoset në
diskutim, të vetmet që i shpëtojnë kësaj qasjeje dhe fryme radikalizuese janë
sugjestionet në fjalë. Ndërkaq, nga ana tjetër, është tejet e vështirë që të përcaktosh
qartazi dhe me saktësi shkallën e sinqeritetit të gjithë atyre që marrin mbi vete
misionin e të qenit promotorë dhe përhapës propagandistikë të ideve të këtilla,
sikundërse është po aq e vështirë që të përcaktojmë se deri në ç’shkallë të këtillë
njerëz nuk kthehen në viktima të të pavërtetave që nxjerrin nga goja, apo se deri në
ç’shkallë përfundojnë vetë në njerëz të sugjestionuar nga idetë me të cilat mëtojnë që
të sugjestionojnë të tjerët. Shpeshherë, në shtjellat e një propagande të këtillë, mendjet
e mefshta shfaqen si instrumentet më të arrirë, pasi mbartin dhe ruajnë nga brenda
vetes ca bindje dhe ide që të tjerët as nuk mund të shtiren sikur po i pranojnë, dhe jo
më t’i pranojnë dhe t’i vështrojnë si të mirëqena. Të këtilla mendje të mefshta janë
instrumenti më i mirë edhe për faktin se shpërfaqen mjaft molepsëse në vetvete.
Porse, pas gjithë kësaj, të paktën kjo në fillimet e veta, me siguri që ka qenë një
veprimtari pararendëse shumë më e vetëdijshme, një rravgim drejtimi, si të thuash, i
cili nuk mund të hapej përpos se nga njerëz që e kanë ditur mirë dhe kanë qenë më se
të vetëdijshëm për përmbajtjen e njëmendtë dhe fundin drejt të cilit do të shpinin herët
apo vonë idetë në fjalë. Deri këtu jemi shprehur duke përdorur termin “ide”, porse
lipset thënë se, në kontekstin tonë, kjo fjalë shpreh shumë më pak nga sa kjo fjalë
mund të shprehte në domethënien e saj më të qashtërt, dhe kjo për faktin se në këtë
tollovi gjërash që po trajtojmë, e vërteta është se nuk kemi të bëjmë aspak me ide të
kulluara dhe të mirëfillta, madje, as edhe me ndonjë element që t’i brendashkruhet
sadopak domethënies që kjo fjalë mbart në suazat e mendimit dhe të frymës
intelektuale. Më së tepërmi, fjala është, nëse mund të shprehemi kësisoj, për ide false,
apo, për të qenë disi më të saktë në përcaktim dhe përkufizim, ndoshta termi më i
goditur do të kishte qenë “pseudo-ide”, syresh të sajuara me synimin e rëndomtë për
të përndezur një varg reagimesh sentimentaliste, për aq sa kjo është mënyra më e lehtë
dhe më efikase për të vepruar mbi masat e gjera. Për më tepër, në këtë kontekst, fjalët
mbartin një kuptim shumë më të madh sesa konceptet që syresh duhej të shprehnin në
vetvete, aq sa, e vështruar hollë-hollë, pjesa më e madhe e “idhujve” të kohëve tona
moderne nuk janë tjetër përpos se fjalë, aq sa shpeshherë gjendemi përpara një
dukurie tejet të çuditshme, të njohur nën emrin “fjalërizëm” (verbalisme); vetë
tingëllima e fjalës shpaloset më se e mjaftueshme për të na përcjellë qartësisht një
pamësi fort ndezullitëse të mendimit. Nga ky këndvështrim, ndikimi që gojëtarët
demagogjikë ushtrojnë mbi masat është kthyer tashmë në një dukuri aq të njohur, sa
nuk është aspak e nevojshme që ta studiojmë me patjetër nga afër, për t’i qartësuar
dhe për t’u vetëdijesuar rreth faktit se gjendemi përpara disa prosedeve dhe teknikave
që shpërfaqen krejt të ngjashme në gjithçka dhe për gjithçka me syresh që përdorin
hipnotizuesit. Ndërkaq, pa dashur që të ndalemi më gjatë rreth gjithë sa vumë në pah
këtu, le të kthehemi sërishmi tek pasojat që solli mohimi dhe asgjësimi i tërësishëm i
çdo hierarkie të vërtetë; më së pari, lipset që të vëmë në dukje faktin se, në gjendjen
në të cilën shfaqen gjërat në kohët tona, çdo njeri jo vetëm që nuk gjendet përpos se
në raste tejet të jashtëzakonshme dhe krejt rastësisht në vendin dhe funksionin e
duhur, ndërkohë që, në raste normale, përjashtimi (norma) duhej të ishte krejt e
kundërta, por, ajo çka na tërheq vëmendjen akoma edhe më tepër, është fakti se i njëjti
njeri caktohet që të kryejë në vijimësi funksione që nuk kanë askurrfarë lidhjeje me
funksionin që ky kishte mbajtur pak më parë, a thua se qëndrimet dhe sjellja e tij
mund të ndryshojnë sipas qejfit dhe dëshirës. Në një epokë të karakterizuar nga
“specializimi” i skajshëm, nuk ka pikë dyshimi që kjo mundet të na tingëllojë si fort
paradoksale, porse gjërat shpërfaqet pikërisht sipas kësaj rrjedhe dhe sipas kësaj
logjike, sidomos kjo në atë pjesë të botës që i nënshtrohet fare bindshëm dhe
verbërisht ligjësive dhe ideologjive demokratike dhe liberale. Në qoftë se
kompetencat e vetë “specialistëve” janë në të shumtën e herëve ndezullitëse dhe
gjithnjë të kufizuara brendapërbrenda një domeni tejet të ngushtë, besimi që vërejmë
të jetë i mirë krijuar rreth kompetencës në fjalë përbën tashmë një fakt të
pamohueshëm, çka na shtyn vetvetiu që të ngremë pyetjen se si ka mundësi vallë që
një besim i këtillë nuk luan askurrfarë roli, kur fjala është për karrierën e njerëzve të
politikës, ku më së tepërmi vërejmë, sidomos kjo në regjimet e drejtuara nga sistemet
parlamentare, se si mungesa e kompetencës rrallëherë ka ndikuar në rrjedhën dhe
ecurinë e një karriere të këtillë. Sidoqoftë, në qoftë se i kushtojmë pak vëmendje,
herët apo vonë kuptojmë me lehtësi se, në të vërtetë, nuk ka askurrfarë arsyeje për t’u
çuditur, për aq sa, në një analizë të fundit, fjala është për një fryt krejt të natyrshëm të
vetë konceptimit të “demokracisë”, për të cilën pushteti buron nga poshtë dhe
mbështetet në thelb nga shumica, çka shpie në mënyrë krejt të pashmangshme në
përjashtimin e çdo lloj kompetence të vërtetë, duke qenë se vetë kompetenca është
çështje epërsie, pavarësisht se relative, dhe se nuk mundet të ushtrohet përpos se nga
një pakicë e vogël. Dhe, nga kjo këndqasje, personalisht besojmë se nuk do të ishte
aspak e pavend që të parashtronim disa shpjegime dritëhedhëse, me qëllim që të
nxirrnim sa më qartazi në dukje disa prej sofizmave që fshihen në brendësi të idesë
“demokratike”, nga njëra anë, dhe, nga ana tjetër, ato fije që e ndërlidhin këtë ide me
mendësinë e kohëve moderne të vështruar në tërësinë dhe në të tërësishmen e vet.
Ndërkaq, duke mbajtur parasysh këndvështrimin që kemi përvetësuar në këtë
hapësirë, personalisht e gjykojmë si krejtësisht të tepërt që të ngarendim dhe t’i
mëshojmë faktit se vëzhgimet që do të parashtrojmë këtu nuk mëtojnë assesi që të
mbajnë anën e ndonjë partie politike, dhe aq më pak mëtojnë që të përfshihen në
debatet politike të kohëve tona. Në këtë hapësirë, gjithë sa po mëtojmë, është
vështrimi i këtyre çështjeve në një mënyrë tërësisht të paanshme dhe të painterestë,
njëlloj siç veprohet edhe me çdo objekt tjetër studimi, duke u rrekur më së tepërmi që
të parashtrojmë sa më qartësisht që të jetë e mundur të gjithë sa lëviz në themel të
çështjeve të ngërthyera, çka përbën, për më tepër, edhe kushtin e patjetërsueshëm dhe
krejt të domosdoshëm për davaritjen e të gjithë atyre ndezullive dhe iluzioneve që
bashkëkohësit tanë modernë kanë krijuar në lidhje me syresh. Në qoftë se, sikundërse
u shprehëm pak më lart, fjala është për ekzistencën e një “sugjestioni”, atëherë, për t’i
prerë vrullin zhvillimit dhe shtrirjes së mëtejshme të iluzioneve dhe ndikimit që mund
të krijojnë syresh, është më se e nevojshme që, më së pari, të vetëdijesohemi dhe të
kuptojmë siç duhet logjikën dhe mënyrën se si lëviz dhe vepron vetë sugjestioni. Për
t’iu kundërvënë gjërave të kësaj natyre, një analizë e përthelluar dhe qashtërsisht
“objektive” - për t’u shprehur kësisoj me termin që specialistët e fushës huazuan nga
filozofët gjermanë - është shumë herë më efikase sesa tërë deklaratat sentimentaliste
dhe polemikat partiake, të cilat nuk janë tjetër gjë në thelb përpos se shprehje e
qashtërt e kahjeve dhe e grishjeve pastërtisht vetjake.
Argumentin më të parëdorshëm që mund të parashtrojmë kundër idesë së
“demokracisë”, mund ta paraqesim të përmbledhur me dy fjalë: gjithë sa shpërfaqet
dhe është në vetvete e epërme nuk mund të burojë assesi nga gjithë sa shpërfaqet dhe
është në vetvete e ulët, për aq sa “më shumë” nuk mund të burojë assesi nga “më
pak”. Kjo që sapo shprehëm shfaqet e një saktësie matematike absolute, kujtojmë, dhe
nuk mund të dalë askush që të na pohojë të kundërtën. Ndërkaq, e gjykojmë si fort të
rëndësishëm që të vëmë në dukje këtu, se po i njëjti argument, tashmë i parashtruar në
një tjetër rend gjërash, vlen, dhe mund të shfrytëzohet, edhe kundër rastit të
“materializmit”; dhe, i vështruar hollë-hollë, ky lloj përkimi nuk shpërfaqet aspak si
një fryt i rastësisë, për aq sa që të dyja prirjet në fjalë shpërfaqen të ndërlidhura me
njëra-tjetrën në mënyrë shumë më të qenësishme nga sa mund të gjykohet në pamje të
parë. Ndërkaq, është fare e qartë për këdo se vetë populli nuk mund të japë assesi një
pushtet që në të vërtetë nuk e ka. Pushteti i vërtetë nuk mund të burojë përpos se prej
së larti, dhe, pikërisht për këtë arsye, nëse mund ta shprehim krejt kalimthi, një
pushtet i këtillë nuk mund të shfaqet i ligjshëm përpos se përmes sanksionimit nga një
autoritet më i epërm sesa vetë rendi shoqëror, shprehimisht këtu, nga një autoritet
shpirtëror; në të kundërt, nuk do të kemi tjetër përpos se një falsifikim të pushtetit të
vërtetë, në fund të fundit, një realitet që shpërfaqet krejt i papërligjshëm, për aq sa nuk
mbart në vetvete, dhe as nuk mbështetet në një parim themelor apo shkakësi parake,
arsye për të cilën shndërrohet krejt vetvetiu në burim rrokopuje dhe mishmashi
shoqëror. Përmbysja e çdo lloj hierarkie zë fill në çastin kur pushteti i përkohshëm
mëton që të largojë çdo lloj varësie nga autoriteti shpirtëror, për t’u përpjekur më pas
që ta vendosë këtë “nën hyqëm”, si të thuash, me qëllim që ta shfrytëzojë për synimet
e veta materialistikisht politike. Ky është edhe uzurpimi i parë, i cili i hap udhën të
tërë uzurpimeve të tjera; nga ky këndvështrim, madje, mund të dëftonim fare lehtë,
për shembull, se si, duke nisur aty nga shekulli i XIV, sistemi mbretëror në Francë
punoi në mënyrë krejt të pavetëdijshme në drejtim të parapërgatitjes së Revolucionit
francez, i cili i solli pashmangshmërisht përmbysjen përfundimtare. Porse, këtë
çështje kemi patur rast që ta trajtojmë në një hapësirë tjetër analitike, arsye për të cilën
gjithë sa u shprehëm këtu le të mbetet thjesht në formën e një postulati.
Duke u përkufizuar si vetëqeverisje e popullit, “demokracia” shpërfaqet një
pamundësi e pastër, një realitet që nuk mund të ekzistojë as si një fakt i thjeshtë, dhe
kjo nuk vlen vetëm për epokën tonë, por edhe për çdo epokë tjetër. Nuk është e
nevojshme që t’i jepemi gjithfarësoj lojërave me fjalët: të pranosh idenë sipas të cilës
vetë populli është njëkohësisht edhe i qeverisur edhe qeverisës, është njëlloj si të
pranosh si të vërtetë pohimin që buron nga një kundërtí e pastër logjike, për aq sa,
nëse mund të shpreheshim me terminologjinë aristotelike, e njëjta qenie nuk mund
assesi që të shpërfaqet njëkohësisht dhe në çdo aspekt edhe në “veprim” edhe në
“mundshmëri”31. Një marrëdhënie nënkupton vetvetiu dhe në mënyrë të
domosdoshme praninë e dy termave: nuk mund të ekzistojnë të qeverisur në qoftë se
nuk ekzistojnë qeverisës, qofshin këta edhe të paligjshëm, syresh që nuk kanë tjetër të
drejtë qeverisëse përpos asaj që mund të kenë uzurpuar vetë. Porse, aftësia e pashoqe
e qeveritarëve demokratë të kohëve tona moderne qëndron pa dyshim në mjeshtërinë
përmes të cilës arrijnë që ta bindin paq popullin se po qeveris vetveten. Dhe populli
nga ana e vet duket se joshet jo pak që ta besojë një gjë të këtillë, madje, në jo pak
raste, ndihet edhe fort i përkëdhelur në sedër, ndërkohë që, në të vërtetë, ai është
31
Teksa mëton që t’i kundërvihet pamësisë që Parmenidi pati parashtruar në lidhje me “të qenëshmen”
(einai), Aristoteli, duke i shkuar të njëjtës kahje të Platonit, vendos në lëvizje një makinë konceptuale
tejet komplekse, duke u pikënisur, më së pari, nga premisa se “e qenëshmja” nuk është aspak një term i
qartë dhe i mirë përcaktuar; përkundrazi, “einai” mbart më tepër sesa një kuptim; për shembull, e
qenëshmja mund të jetë “qenie e mundshme”, apo “e hapur ndaj mundshmërisë” (dynamei): fara është
“në mundshmëri” një “bimë”, që do të thotë se mbart nga brenda vetes “mundësinë” për t’u bërë bimë.
Në këtë kontekst, Aristoteli e përdor termin “dynamei” për të shënjuar mundësinë që mbart brenda
vetes një lëndë e caktuar për të marrë një formë të caktuar (formën e bimës, në rastin e farës); një term
tjetër, i cili çiftëzohet me “dynamei”, është “e qenëshmja në veprim” (entelecheia), ku fjala është për
realizimin e vetë “mundshmërisë”: bima është “e qenëshmja në veprim” në lidhje me farën. E
përkthyer në idenë që po mëton të përcjellë Guénon në këtë rast, shprehemi se “fara” nuk mund të jetë
njëkohësisht edhe “farë” edhe “bimë”. Ndërkaq, interesante shpërfaqet edhe lidhja semantike mes
“mundshmërisë” dhe “pushtetit”, që në greqishten e vjetër shprehej përmes të njëjtit term ( shën. i
përkth. - Sh. D.).
thjesht i paaftë që të përsiatet dhe të reflektojë qoftë edhe një grimcë të vetme, aq sa
duhet për të kuptuar qartazi pamundësinë e një gjase të këtillë. Dhe, për ta bërë një
ndezulli të këtillë sa më të besueshme për masat, u sajua “votimi mbarëpopullor”, i
cili mëton që të na krijojë idenë se opinioni i shumicës është i vetmi parim për ligjet e
shoqërisë. Porse, ajo që anashkalohet paq në kësi raste, dhe shpeshherë, madje, jo pa
qëllim, është fakti se opinioni publik shpërfaqet në vetvete si diçka që mund të
sundohet dhe të manipulohet me një lehtësi të skajshme. Mjafton që të përdorim mjete
sugjestionuese të përshtatshme dhe efikase, dhe të jemi krejt të sigurt se në opinionin
publik do të mund të krijojmë rryma qoftë të njërit drejtim, qoftë të drejtimit tjetër, të
drejtimit të përkundërt me të parin, duam të themi. Në kohët tona, e kemi harruar
tashmë se cili ishte ai që e formuloi për herë të parë shprehjen “fabrikimi i opinionit”;
sakaq, nuk ka pikë dyshimi që kjo shprehje është sa e drejtë, po aq edhe e goditur,
ndonëse lipset që të themi se, nga ana tjetër, qeverisësit nuk është se përkojnë gjithnjë
me ata njerëz që kanë në dispozicion të tërë mjetet e nevojshme për fabrikimin e
opinionit publik. Ndërkaq, kjo vërejtje e fundit shpjegon në mënyrë dritëhedhëse edhe
arsyen se përse mungesa e kompetencës së duhur që shpalosin politikanët “që bien më
së tepërmi në sy” krijon përshtypjen se nuk ka patur ndonjë peshë kushediçfarë
përgjatë periudhës demokratike-liberale për të cilën po flasim këtu, sikundërse vërehet
mjaft qartazi edhe në ato vende ku koncepte të kësaj natyre shfaqen sunduese ende
edhe sot e gjithë ditën. Sidoqoftë, qëllimi që na paraprin në këtë hapësirë nuk lidhet
aspak me analizimin e ingranazhit të gjithë sa mund të emërtohet si “makineria për të
qeverisur”, arsye për të cilën, personalisht mjaftohemi që të vëmë në dukje faktin se
është pikërisht kjo mungesë e kompetencës së duhur ajo që ofron më së tepërmi edhe
përparësinë kryesore për të ushqyer ndezullinë në fjalë; madje, e vështruar me akull të
mendjes, politikanët në fjalë nuk mund të shpërfaqen assesi përfaqësues të shumicës
përpos se në të këtilla rrethana, duke mëtuar kësisoj që të na shpalosen si imazhi dhe
mishërimi i kësaj shumice numerike, për aq sa, cilado qoftë çështja apo problematika
për të cilën ftohet që të shprehë opinionin e saj, kjo shumicë do të përbëhet gjithmonë
nga njerëz jo-kompetentë, numri i të cilëve është shumë herë më i madh sesa ai i
njerëzve që janë të aftë të marrin vendime duke u pikënisur më së pari nga kuptimi i
drejtë i problematikave dhe shkakësive përkatëse.
Gjithë sa shtruam më sipër na lë shteg që të pohojmë me gojën plot, se parimi sipas të
cilit shumica është ajo që lipset të diktojë ligjin, shpërfaqet në thelb krejtësisht e
gabuar. Ndonëse, për vetë natyrën që shpërfaqin gjërat, një parim i këtillë është
thjesht teoretik dhe nuk mundet të përkojë assesi me një realitet të njëmendtë,
sërishmi është e nevojshme që të shpjegojmë se si ndodhi që ky parim arriti që të
rrënjosej kaq thellë në mendësinë dhe frymën e botës moderne, sikundërse shfaqet
gjithpoaq e nevojshme që të vështrojmë se cilat janë ato kahje të këtij të fundit të
cilave u përgjigjet parimi në fjalë dhe cilat janë syresh që ky parim, të paktën kjo në
pamje të parë, duket se i përmbush më së miri. Gabimi më i dukshëm është pikërisht
ai që sapo shprehëm: opinioni i shumicës nuk mund të jetë tjetër përpos se shprehje e
qashtërt e mungesës së kompetencës së duhur, e cila shfaqet, më së pari dhe mbi të
gjitha, fryt i mungesës së intelektit apo i paditurisë së skajshme. Dhe në këtë drejtim
mund të shfrytëzoheshin jo pak disa nga vëzhgimet më të spikatura të bëra nga
“psikologjia kolektive”, duke sjellë përpara së gjithash në kujtesë faktin tashmë të
njohur, se tërësia e reagimeve mendësore që krijohen tek individët që shfaqen pjesë e
një turme formon një rezultante që nuk e kalon asnjëherë nivelin mesatar;
përkundrazi, në të shumtën e rasteve shfaqet e nivelit më të ulët. Nga ana tjetër, vlen
që të përmendim se si disa filozofë të kohëve moderne kanë mëtuar që të ndërmbartin
në sferën e “intelektuales” atë teori “demokratike” që i kushton një vëmendje të
veçantë opinionit të shumicës, duke mëtuar që të vështrojnë si një “kriter të së
vërtetës” atë që zakonisht janë mësuar ta emërtojnë si “konsensusi mbarëpopullor”.
Porse, edhe në rast se e pranojmë si të mirëqenë faktin se ekzistojnë gjëra rreth të
cilave tërë njerëzit duket se shprehen të një mendjeje, sërishmi lipset thënë se kjo nuk
provon në vetvete asgjë prej gjëje. Për më tepër, edhe në rast se vërtet do të ekzistonte
një njerëzim i këtillë - çka lipset që ta vështrojmë me dyshim për vetë faktin se në çdo
kohë dhe në çdo vend do të hasemi me njerëz që shprehin opinione të ndryshme në
lidhje me një çështje të caktuar, a ndoshta me syresh që nuk e kanë kaluar asnjëherë
nëpër mend se ekziston një çështje e këtillë - sërishmi do të ishte e pamundur që ta
vërtetonim në praktikë, çka do të thotë shprehimisht se ajo çka e vesh një opinion me
petkat e të vërtetës qarkësohet thjesht dhe përjashtimisht me miratimin e një shumice
numerike, e cila, nga ana e saj, shpërfaqet si e këtillë vetëm brendapërbrenda një
ambienti të kufizuar në kohë dhe në hapësirë. Prej këndejmi, besojmë se del mjaft
qartazi në pah se si teoria në fjalë shfaqet krejt e pathemeltë, pasi prej këndejmi është
shumë më e lehtë që ta veçojmë nga ndikueshmëria e “sentimentalizmit”, i cili luan
pothuajse pashmangshmërisht një rol jo të pakët fill sapo hyn në sferën e jetës
politike. Madje, i vështruar hollë-hollë, ky lloj ndikimi paraqitet si një ndër pengesat
kryesore për kuptimin e drejtë të jo pak çështjeve dhe problematikave, dhe kjo vlen,
në disa raste, edhe për ata njerëz që zotërojnë aftësitë e duhura dhe të mjaftueshme për
të arritur në një kuptimësi të këtillë. Në jo pak raste, shtysat emotive pengojnë dhe
bllokojnë mjaft ndjeshëm procesin e përsiatjes dhe të reflektimit, dhe një nga aftësitë
më të ulëta të politikës demagogjike të kohëve moderne vatërsohet pikërisht në
shfrytëzimin e paskrupullt të papërkueshmërisë në fjalë.
Porse, le të mëtojmë që të zbresim paksa më në thellësi të kësaj çështjeje: çfarë është
saktësisht ky ligj i shumicës numerike që trumbetojnë me të madhe të gjitha qeveritë
pak a shumë demokratike të kohëve tona moderne, duke mëtuar që të përftojnë prej tij
të vetmen përligje të tyren? - Është thjesht dhe përjashtimisht ligji i materies dhe i
forcës së pafrenueshme, vetë ligjësia nën dritën e të cilës një masë e tërhequr osh prej
peshës së vet shtyp gjithë sa i del përpara. Dhe është pikërisht në këtë pikë ku
konceptimi “demokratik” shkrihet tërësisht dhe përnjështueshëm me konceptimin
“materialistik”, dhe kjo bashkëshkrirje e tyre konceptuale përbën edhe bërthamën e
mendësisë dhe frymës botëkuptimore të kohëve moderne. Dhe e gjithë kjo situatë nuk
mishëron në vetvete përpos se përmbysjen e rendit normal, për aq sa na shpaloset
haptazi si epërsi e shumësisë si e këtillë, një epërsi që në të vërtetë ekziston vetëm dhe
përjashtimisht në botën materiale32. Ndërkaq, në botën shpirtërore, dhe akoma edhe
më tepër, në rendin e gjithsejtë, përnjështimi dhe njëshmëria mbeten përjetësisht
bërthama e çdo lloj hierarkie, duke qenë se kjo njëshmëri mishëron në vetvete edhe
parimin prej nga buron çdo shumësi si e këtillë 33. Porse, sa herë që parimi në fjalë
mohohet, apo anashkalohet, atëherë nuk mbetet tjetër përpos se shumësia e
tërësishme, e mishëruar qartësisht tek vetë lënda, tek pjesa materiale e botës.
Nga ana tjetër, përmendja pak më lart e peshës është shumë më tepër sesa një
krahasim i thjeshtë, për aq sa pesha, në domenin e forcave natyrore, në domethënien
më të zakonshme dhe më të drejtpërdrejtë të kësaj shprehjeje, paraqet në vetvete
kahjen zbritëse dhe përmbledhësore, e cila krijon nga brenda qenies një kufizim
gjithnjë dhe më të madh dhe, në të njëjtën kohë, vijon që të rendë në drejtim të
shumësisë, çka në rastin tonë mishërohet në një dendësim gjithnjë dhe në rritje 34; dhe
pikërisht kjo kahje është gjithë sa na tregon qartazi edhe vetë drejtimin sipas të cilit
është zhvilluar veprimtaria njerëzore duke nisur nga fillimet e epokës moderne e
këndejmi. Ndërkaq, vlen që të vëmë në pah se si lënda, falë pa dyshim mundshmërisë
së saj ndarëse dhe, në të njëjtën kohë, kufizuese, është gjithë sa në pamësinë
botëkuptimore të periudhës së skolastikës emërtohej si “parimi i individualizimit”, çka
shërben si një urë lidhëse mes vrojtimeve që parashtruam deri këtu dhe syresh që
patëm rastin të parashtronim pak më lart në lidhje me individualizmin. Kështu që,
kahjen që po trajtojmë në këtë hapësirë mund ta emërtojmë dhe ta cilësojmë fare mirë
si kahja “individualizuese”, e cila është kahja sipas të cilës zë vend ajo që në traditën
judaike dhe në atë të krishterë cilësohet si “rënia” nëpër të cilën kalojnë qeniet që

32
Do të mjaftonte që të lexonim qoftë edhe kalimthi Thommas Aquinate-n, për të parë se si numerus
stat ex parte materiae
33
Duke kaluar nga një rend i realitetit në tjetrin, analogjia, këtu sikundërse edhe në raste të ngjashme,
është ngushtësisht e vlefshme në drejtimin e përkundërt.
34
Një kahje e kësaj natyre është ajo që në pamësinë botëkuptimore të hinduizmit njihet si tamas, e cila
është fort e ngjashme me paditurinë dhe errësirën. Ndërkaq, besojmë se del mjaft qartazi se, duke
mbajtur parasysh të gjithë sa shprehëm në lidhje me analogjinë, ngjeshja apo dendësimi për të cilin po
flasim këtu është krejt i kundërt me dendësimin në rendin shpirtëror apo intelektual; për këtë arsye,
pavarësisht se në pamje të parë mund të duket si njështues, në vetvete shfaqet pjesë e ndarjes dhe e
parcelëzimit në shumësi. E njëjta gjë vërehet edhe në rastin e njështisë dhe uniformitetit që arrihet duke
u pikënisur nga poshtë, domethënë, nga niveli më i ulët, i cili shpërfaqet si skaji i përkundërt i
njëshmërisë së epërme të parimeve themelore dhe shkakësive parake.
shkëputen nga njëshmëria burimore35. Ndërkaq, shumësia e vështruar larg dritës së
parimit të vet burimor dhe shkakësisë parake, prej nga ku rrjedh edhe vetë
pamundësia dhe paaftësia e saj për t’u kthyer sërishmi në njëshmëri, një shumësi e
këtillë, pra, në rendin dhe sferën shoqërore shpërfaqet e mishëruar qartazi tek
kolektivi i konceptuar thjesht dhe rëndomtazi si shuma aritmetike e individëve nga të
cilët përbëhet; dhe, në të vërtetë, nuk kemi të bëjmë tjetër përpos se me një shumë
aritmetike, duke qenë se ky kolektiv nuk lidhet pas asnjë parimi tjetër më të epërm
përtej parimit të individëve. Nga ky këndvështrim, besojmë se na del mjaft qartazi në
pah se si ligji i kolektivit nuk është tjetër në thelb përpos se ligji i shumicës numerike
tek i cili mbështeten të tëra larushitë e idesë “demokratike”.
Ndërkaq, e gjykojmë si krejt të nevojshme që të ndalemi edhe për një çast rreth të
gjithë sa parashtruam deri këtu, me qëllim që të mund t’i presim kësisoj hovin ndonjë
lloj keqkuptimi të mundshëm. Ndërsa u shprehëm në lidhje me individualizmin e
kohëve moderne, personalisht e përqendruam vëmendjen pothuajse përjashtimisht
vetëm tek shpërfaqjet e tij në rrafshin pastërtisht intelektual, çka mund të na lërë shteg
për hamendësime se mos ndoshta në rrafshin shoqëror gjërat shfaqen paksa më
ndryshe. Në të vërtetë, në qoftë se fjalën “individualizëm” e vështrojmë në
domethënien e vet më të ngushtë, ekziston mundësia që të tundohemi jo pak që vetë
konceptin e kolektivit t’ia kundërvëmë atij të individit, çka me fort të ngjarë mund të
na shtynte që të hamendësonim se një dukuri e këtillë, - që sa vjen dhe po shpërfaqet
gjithnjë dhe më qartazi në krijimin në shkallë të gjerë të shteteve kolektiviste kundër-
liberale dhe në kompleksitetin gjithnjë dhe në rritje të institucioneve shoqërore të
centralizuara, - mund të jetë, ndoshta, shenjë e një përkahjeje që po mëton që t’i
kundërvihet me forcë vetë përhapjes dhe veprimit të frymës së individualizmit. Porse,
në të vërtetë, fjala nuk është për asgjë të kësaj natyre, pasi, sikundërse u shprehëm
edhe më lart, kolektivi nuk shpërfaqet tjetër në thelb përpos se shuma aritmetike e
individëve, dhe si e këtillë, nuk mundet që t’i kundërvihet assesi këtyre, sikundërse po
vërejmë që të ndodhë edhe me vetë “shtetin”, i konceptuar prej bashkëkohësve tanë
modernë si një paraqitje dhe mishërim i qashtërt i vullnetit të masave, në të cilën nuk
gjen pasqyrim asnjë parim tjetër më i epërm sesa koncepti i masës. Kështu që, duke
mbajtur parasysh gjithë sa më sipër, individualizmi, sipas përkufizimit tonë, nuk
shënjon tjetër në thelb përpos se mohimin e çdo parimi mbi-individual. Që do të thotë
shprehimisht këtu se, në rast se në sferën shoqërore po vërejmë që të zërë vend ditën
nëpër diell një gjerdan konfliktesh mes kahjeve të ndryshme të të njëjtës frymë
botëkuptimore të kohëve tona moderne, këto konflikte nuk janë aspak mes

35
Kjo është arsyeja se përse Dante e vendos simbolikisht selinë e Luciferit në qendër të tokës, pikërisht
në atë pikë ku përmblidhen përçdoanshëm të tërë forcat e rëndesës. Nga ky këndvështrim, kjo qendër
është e përkundërta e qendrës së jetës shpirtërore, apo e jetës “qiellore”, e shprehur simbolikisht në
metaforën e diellit, çka e vërejmë tek pjesa më e madhe e pamësive botëkuptimore tradicionaliste.
individualizmit dhe ndonjë realiteti apo dukurie tjetër, por vetëm dhe përjashtimisht
mes larushive të shumësishme, apo mes pasojave të shumësishme të krijuara nga vetë
individualizmi; dhe, në lidhje me këtë dukuri, lipset thënë se, për aq kohë sa të
mohojë çdo parim të aftë për ta përnjështuar shumësinë prej së larti dhe në mënyrë
thelbësore dhe të njëmendtë, konflikte të kësaj natyre sa vjen dhe do të bëhen vetvetiu
gjithnjë dhe më të shumta në numër dhe shumë herë më të mprehta në epokën tonë
sesa në çdo epokë tjetër të së shkuarës, për aq kohë sa individualizmi nuk nënkupton
tjetër gjë në vetvete përpos se, madje, në mënyrë krejt të domosdoshme dhe të
pashmangshme, ndarjen dhe parcelëzimin në shumësi. Ndërkaq, kjo ndarje dhe
parcelëzim në shumësi, së bashku me gjendjen e mishmashit që krijon krejt vetvetiu
dhe në mënyrë të natyrshme, nuk është tjetër përpos se një prej pasojave të
pashmangshme që sjellin me vete vetëm qytetërimet materialiste, duke qenë se ndarja
dhe parcelëzimi në shumësi nuk i kanë rrënjët gjetkë përpos se vetëm tek realiteti
material.
Duke mbajtur parasysh këtu gjithë sa parashtruam më sipër, e gjykojmë si krejt të
nevojshme që të ndalemi dhe të nxjerrim në pah një prej pasojave më të drejtpërdrejta
dhe më të spikatura të idesë “demokratike” në përgjithësi, dhe të idesë “kolektiviste”
në veçanti; më konkretisht, fjala është për mohimin e elitës, e vështruar në thelbin dhe
në kuptimin e saj më të thellë dhe më të ligjshëm. “Demokracia” i kundërvihet
egërsisht “aristokracisë”, çka nuk lipset vështruar assesi si një qëndrim i rastësishëm
dhe pa askurrfarë arsyeje paraprake; e vështruar në domethënien e vet etimologjike,
fjala “aristokraci” nuk shënjon tjetër gjë në vetvete përpos se pushtetin e elitës, e cila,
mend si të ishte e brendashkruar në përkufizimin e natyrës dhe të thelbit të saj si e
këtillë, nuk mund të jetë tjetër përpos se një pakicë, dhe pushteti i saj, apo, për t’u
shprehur disi më saktë këtu, autoriteti i saj nuk buron përpos se nga epërsia që kjo
pakicë shpërfaq në rrafshin intelektual, që do të thotë shprehimisht se nuk shpërfaq
asgjë të përbashkët me forcën dhe fuqinë numerike mbi të cilën mbështetet
“demokracia”, prirja thelbësore e të cilës boshtohet kësisoj rreth sakrifikimit të
pakicës për hir të shumicës, apo, sikundërse u shprehëm edhe diku më lart, rreth
sakrifikimit të cilësisë për hir të sasisë, të elitës për hir të masave. Funksioni
drejtues/qeverisës i një elite të vërtetë, madje, edhe vetë ekzistenca e saj si e këtillë
(për aq sa për të “ekzistenca” dhe kryerja e “funksionit drejtues/qeverisës” formojnë
një realitet të njëqenëshëm), qëndrojnë në mospërputhje rrënjësore me
“demokracinë”, e cila është e lidhur në thelb me konceptin e “barazisë”, që do të thotë
shprehimisht këtu, me mohimin e tërësishëm të çdo lloj hierarkie; në themel të idesë
“demokratike” qëndron mëtimi për të treguar se një individ është i barazvlefshëm me
një tjetër thjesht dhe përjashtimisht për faktin se janë të barabartë në rrafshin numerik,
pavarësisht se nuk shfaqen të tillë në asnjë rrafsh tjetër përpos se vetëm dhe
përjashtimisht në rrafshin numerik. Porse, sikundërse u shprehëm edhe më lart, një
elitë e vërtetë nuk mund të jetë përpos se intelektuale, në domethënien mbi-
racionalistike me të cilën e kemi veshur këtë term; dhe pikërisht kjo është edhe
arsyeja se përse “demokracia”, dhe së bashku me të edhe çdo individualizëm liberal
dhe çdo kolektivizëm, nuk lulëzojnë përpos se në ato vende ku fryma e qashtërt
intelektuale pushon së ekzistuari, siç është edhe rasti i botës moderne. Ndërkaq, duke
qenë se barazia është krejt e pamundur dhe, nga ana tjetër, duke qenë se është
praktikisht gjithpoaq e pamundur që të fshihen dhe të zerohen të tërë ndryshimet që
njerëzit shpalosin ndaj njëri-tjetrit, krahas tërë përpjekjeve për të krijuar një sheshim
sa më të mundshëm mes niveleve në fjalë, në kohët tona vërejmë që të shpiken dhe të
sajohen, përmes një ilogjizmi krejt të çuditshëm, disa elita false, elita të shumësishme,
të cilat mëtojnë që të zëvendësojnë të vetmen elitë të njëmendtë. Dhe këto elita false e
gjejnë mbështetje e tyre tek vlerësimi i një vargu epërsish të tjera, syresh që
shpërfaqen sa të ndryshueshme dhe të luhatshme, po aq edhe krejt të rastësishme, dhe
janë gjithnjë të sferës materialiste. Për t’u bindur për të vërtetën e një kuadri të këtillë,
nuk është asfare e vështirë; mjafton që të vëmë në dukje faktin se në kohët tona,
dallimi shoqëror që vlerësohet më së tepërmi është ai që mbështetet tek pasuria dhe
katandia, tek të mirat materiale, që do të thotë shprehimisht se dallimi shoqëror që
vërejmë në kohët tona mbështetet thjesht dhe përjashtimisht tek një epërsi krejt e
jashtme dhe e natyrës tërësisht sasiore; dhe, në të vërtetë, i vështruar hollë-hollë dhe
në thelbin e vet, ky është edhe dallimi i vetëm që shpërfaqet i pajtueshëm, dhe në
përputhje me frymën dhe botëkuptimin e “demokracisë”, për aq sa buron nga i njëjti
këndvështrim. Ndërkaq, vlen që të vëmë në dukje se, edhe ata njerëz, të cilët në kohët
tona sillen si kundërshtarë të thekur të kësaj gjendjeje dhe të mënyrës se si po
tolloviten gjërat, përderisa në qëndrimet që shfaqin tregojnë se nuk ngërthehen pas
asnjë lloj parimi të epërm, janë krejt të paaftë që të ndryshojnë gjëkafshë në lidhje me
mishmashin që sundon në kohët tona, për të mos thënë, madje, se rrezikojnë paq që ta
thellojnë akoma edhe më tepër, duke shkuar akoma edhe më tej në të njëjtin drejtim.
Këto pak refleksione që shtruam deri këtu, personalisht besojmë se janë më se të
mjaftueshme për të shpalosur në mënyrë karakteristike gjithë sa në sferën shoqërore të
kohëve moderne ka vepruar në formën më shkatërrimtare, si dhe për të treguar, në të
njëjtën kohë, se si qoftë në këtë sferë, qoftë edhe në çdo sferë tjetër, ka vetëm një
rrugë për të dalë njëherë e mirë nga gjendja e kaosit: përtëritja e frymës intelektuale,
çka përkon me rindërtimin e një elite, e cila, të paktën në domethënien mbi-politike
dhe pastërtisht metafizike me të cilën e kemi veshur këtë term, në botën perëndimore
të kohëve tona shfaqet krejt e paqenëshme, për aq sa e kemi të pamundur që t’i
vështrojmë si pjesë të elitës ato pak elementë që vërejmë tek-tuk në kohët tona dhe,
mbi të gjitha, ende në një formë embrionale, të pazhvilluara. Në të vërtetë, tek
elementët në fjalë nuk përhasim tjetër përpos se një gjerdan kahjesh, a ndoshta thjesht
prirje, syresh që mëtojnë pa dyshim që t’i kundërvihen frymës dhe botëkuptimit të
kohëve moderne, porse pa arritur gjithsesi që të krijojnë ndonjë ndikim të ndjeshëm
dhe efikas. Ajo çka u mungon prirjeve në fjalë është, më së pari dhe mbi të gjitha,
njohja e vërtetë, janë njohuritë që burojnë dhe përcillen nga tradita, njohuri këto që
nuk është se sajohen apo përftohen atypëraty dhe, për më tepër, sidomos kjo në kësi
ditësh fort pak të favorshme, inteligjenca inteligjenca e kohëve tona moderne nuk
mund t’i rrokë në thelbin e tyre përpos se me mangësira dhe në shkallë mjaft të vogël.
Kështu që, duke mbajtur parasysh gjithë sa më sipër, ajo çka mund të themi këtu është
faktin se në kohët tona nuk hasim përpos se disa përpjekje të flashkëta dhe sporadike,
shpëshherë jashtë çdo lloj binari për shkak të mungesës së theksuar që shpalosin në
lidhje me parimet themelore dhe shkakësitë parake, syresh që shfaqen kryesisht të një
natyre pastërtisht doktrinale. Ndërkaq, mund të pohojmë me gojën plot se bota e
kohëve moderne sa vjen dhe po mëton që të vetëmbrohet përmes hapërdarjes dhe
humbamendjes së vet, prej të cilës nuk po arrijnë që të shkaplohen as edhe vetë ata
njerëz që po mëtojnë që t’i kundërvihen kësaj dukurie. Dhe, të paktën kjo për
mendimin tonë, gjërat do të vijojnë që të shfaqen sipas kësaj tollovie, për aq sa syresh
të vijojnë të lëvizin vetëm dhe përjashtimisht brenda sferës së “laicizmit”, pikërisht në
atë hapësirë ku fryma dhe botëkuptimi i kohëve moderne duket se shpalos një
përparësi mjaft të dukshme, duke qenë se është thjesht dhe përjashtimisht terreni i tij;
nga ana tjetër, nëse syresh do të vijojnë që të lëvizin brenda kësaj sfere, kjo do të thotë
se, pavarësisht gjithçkaje, fryma dhe botëkuptimi i kohëve moderne ushtron mbi ta një
pushtet jo të pakët. Për këtë arsye, shumë njerëz, ndonëse shfaqin një vullnet dhe
sinqeritet pastërtisht të dukshëm dhe të pamohueshëm, sërishmi tregohen të paaftë për
të kuptuar se lipset domosdoshmërisht që të zanafillojnë prej, dhe të kapem fort pas
parimeve themelore dhe shkakësive parake, dhe jo të vijojnë me këmbëngulje që të
shpenzojnë energjitë e tyre në këtë apo atë sferë relative, shoqërore apo e tjetër natyre,
në të cilat nuk mund të kryhet asgjë që do të mund t’i qëndronte paepur dallgës së
kohërave.
Ndërkaq, elita e vërtetë nuk duhet të ndërhyjë asfare në këto domene dhe sfera, madje,
as nuk duhet të përzihet me veprimtaritë e jashtme. Ajo do të duhet të vijojë që të
qeverisë dhe të drejtojë gjithçka përmes një ndikimi që nuk mund të rroket lehtë nga
njerëzit e zakonshëm; madje, sa më i thellë që të jetë ky ndikim, aq më e padukshme
shfaqet vetë elita. Në qoftë se mbajmë parasysh forcën dhe pushtetin e atyre
sugjestioneve për të cilat folëm diku më lart, syresh që nuk nënkuptojnë, dhe as
mbartin ndonjë frymë të njëmendtë intelektuale, atëherë, ka fort të ngjarë që ta
vështrojmë me jo pak dyshim, dhe jo pa të drejtë, se cila mund të ishte forca apo
pushteti i një ndikimi si ky për të cilin po flasim, një ndikim që shtrihet në mënyrë
shumë më të padukshme dhe të fshehtë për shkak të vetë natyrës që shfaq, sikundërse
edhe për shkak të faktit se nuk buron përpos se nga fryma e qashtërt intelektuale.
Sakaq, kjo forcë dhe pushtet, në vend që të keqpërdorej nga ndarjet dhe parcelëzimet
në shumësi dhe nga dobësia e gjithë sa shpërfaqet në vetvete ndezullitëse dhe e
gënjeshtërt, do të mëtonte dora-dorës që të dendësohej dhe të vatërsohej gjithnjë dhe
më tepër rreth njëshmërisë së parimeve themelore dhe shkakësive parake, duke u
përnjështuar gjithnjë dhe më tepër me vetë forcën dhe pushtetin e të vërtetës.

KAPITULLI I SHTATË

Qytetërimi materialistik

Duke mbajtur parasysh gjithë kuadrin që paraqitëm deri këtu, besojmë se del mjaft
qartazi në pah se si Lindorët, dhe, së bashku me ta, edhe të gjithë ata që, në
përgjithësi, vijojnë që të ndjekin dhe të ruajnë një këndvështrim tradicionalist, kanë të
tëra arsyet e mjaftueshme për t’i shigjetuar qytetërimit perëndimor të kohëve moderne
jo pak kritika për faktin se nuk shpërfaqet në thelb përpos se një qytetërim
materialistik. Madje, ky qytetërim është zhvilluar përjashtimisht sipas kësaj fryme dhe
prirjeje aq sa, në të vërtetë, ngado që ta hedhim vështrimin, do të përhasemi me
pasojat e drejtpërdrejta apo të tërthorta këtij procesi materializimi. Sidoqoftë,
pavarësisht nga gjithë sa kemi parashtruar deri këtu, sërishmi e gjykojmë si krejt të
nevojshme që të plotësojmë akoma edhe mëtejshëm kuadrin në fjalë, duke mëtuar, më
së pari, që të parashtrojmë një gjerdan shpjegimesh dritëhedhëse në lidhje me
kuptimet e ndryshme sipas të cilave lipset përthithur termi “materializëm”. Duke qenë
se personalisht këtë fjalë e përdorëm për të përshkruar një nga tiparet më
karakteristike të mendësisë së kohëve moderne, me fort të ngjarë mund të ketë njerëz
që nuk besojnë aspak se janë “materialistë”, ndonëse mëtojnë që të shprehen haptazi,
nga ana tjetër, se janë “modernë”; njerëz të këtillë, në një mënyrë apo tjetrën, mund të
ngarendin pa një pa dy që të shprehin protestat e rastit, duke mëtuar që të na bindin ne
dhe të tjerët se gjithë sa shprehëm deri këtu është thjesht një shpifje e paskrupullt. Për
këtë arsye, besojmë se është e nevojshme që të parashtrojmë tërë shpjegimet dhe
dritëhedhjet e rastit, me qëllim që t’i presim hovin kësisoj çdo lloj keqkuptimi të
mundshëm rreth kësaj çështjeje. Fjalën “materializëm” e përhasim për herë të parë në
kapërcyell të shekullit të XVIII, çka personalisht gjykojmë se përbën një fakt fort të
rëndësishëm. Kjo fjalë krijua nga filozofi anglez George Berkeley, i cili e përdori për
të shënjuar çdo teori që pranon ekzistencën e njëmendtë të materies; sidoqoftë, këtu
lipset që të shpjegojmë, se fjala nuk është për asgjë të kësaj natyre, pasi personalisht
nuk po mëtojmë aspak që të shtrojmë dhe të trajtojmë tërë çështjet dhe problemet që
lidhen me një ekzistencë të këtillë. Disa kohë më pas, kjo fjalë sa erdhi dhe përftoi një
domethënie gjithnjë dhe më të ngushtë, të cilën vazhdon që ta ruajë edhe sot dhe
gjithë ditën; më konkretisht këtu, fjala “materializëm” filloi që të shënjonte pamësinë
sipas të cilës asgjë tjetër nuk ekziston përpos se materies dhe gjithë sa buron prej, apo
lidhet me të. Sakaq, lipset që të vëmë në dukje faktin se risia e konceptimit në fjalë
nuk shpërfaqet në thelb përpos se një përftesë e pastër e frymës dhe botëkuptimit të
kohëve moderne, dhe i përgjigjet deri diku kahjeve të kësaj fryme botëkuptimore 36.
Porse, në këndvështrimin tonë, “materializmi” jepet sipas një përftese kuptimore
shumë më të gjerë dhe, në të njëjtën kohë, shumë më të saktë; ajo çka personalisht
mëtojmë që të shprehim përmes fjalës “materializëm” shënjon, më së pari dhe mbi të
gjitha, një gjendje mendësore dhe botëkuptimore krejt e pavarur nga një teori e
mirëfilltë filozofike, dhe konceptimi që sapo përmendëm këtu nuk është përpos se një
prej shumë shfaqjeve të gjendjes në fjalë. Kjo është gjendja mendësore e të gjithë
atyre, që në një formë apo tjetrën, në mënyrë të vetëdijshme apo të pavetëdijshme, i
japin përparësi gjërave materiale dhe mëtimeve që lidhen me syresh, pavarësisht se
këto mëtime mund të vijojnë që të shpalosin ende, deri diku dhe në pamje të jashtme,
një natyrë spekulative, apo mund të shfaqen thjesht dhe përjashtimisht të sferës
praktike. Çdo njeri serioz, ndërkaq, e ka të pamundur që të anashkalojë apo të mos e
pranojë se pikërisht kjo është mendësia e pjesës dërrmuese të bashkëkohësve tanë.
E gjithë shkenca “laiciste” që është zhvilluar gjatë rrjedhës së shekujve të fundit nuk
shpërfaqet tjetër përpos se një qëmtim analitik rreth botës shqisore: horizonti i saj
kufizohet përjashtimisht tek kjo botë, dhe metodat e saj nuk mund të zbatohen përpos
se brendapërbrenda këtij horizonti. Dhe, në kohët tona moderne, pikërisht të këtilla
metoda trumbetohen “shkencore” përkundër çdo metode tjetër, çka përkon me
mohimin e çdo shkence që nuk lidhet me realitetin material. Mes atyre njerëzve që
shprehen kësisoj, madje, edhe mes atyre që u janë përkushtuar në mënyrë të veçantë
shkencave në fjalë, vërejmë se pjesa dërrmuese nuk pranojnë aspak që të trumbetohen
si “materialistë”, apo që të vështrohen si ithtarë të asaj teorie filozofike që etiketohet
me këtë emër; madje, mes tyre ka syresh që e shprehin lirisht dhe me një çiltërsi të
pamohueshme fetarinë e tyre; e megjithatë, pavarësisht nga kjo, qëndrimi i tyre
“shkencor” nuk dallon pothuajse aspak nga qëndrimi që shprehin poshtë e lart
materialistët e vetëshpallur. Nga këndvështrimi fetar, shpeshherë është ngritur çështja
nëse shkenca moderne duhet të kallëzohet si ateiste apo si materialiste, porse kjo
çështje është shtruar thuajse gjithnjë në mënyrë krejt të paqëlluar.
Më së pari, lipset thënë se shkenca moderne nuk shpallet drejtpërsëdrejti ateiste apo
materialiste, dhe se kufizohet, për vetë rolin që ka marrë për sipër, që të anashkalojë
36
Përpara shekullit të XVIII ekzistonin disa teori “mekanicistike”, që shtriheshin nga atomizmi i
hershëm grek deri tek fizika karteziane; porse, sidoqoftë, do të ishte gabim që të qasnim me njëri-
tjetrin “mekanicizmin” me “materializmin”, pavarësisht disa ngjashmërive që përhasim mes tyre,
syresh që kanë mëtuar që të krijojnë një lloj solidariteti mes këtyre dy pamësive, sidomos kjo që nga
koha e shfaqjes së “materializmit” të pastër.
disa gjëra pa dhënë askurrfarë mendimi, apo pa shprehur një qëndrim mohues të
drejtpërdrejtë, siç ndodh shpeshherë në rastin e këtij apo të atij filozofi. Kështu që, në
lidhje me shkencën e kohëve moderne, mund të flasim vetëm për një materializëm de
facto, që këtu mund ta cilësonim ndryshe edhe si materializëm praktik; porse, i
përvijuar kësisoj, materializmi shpërfaqet shumë më i rrezikshëm dhe problematik,
për shkak se shpërfaqet shumë më i thellë dhe shumë herë më i shtrirë. Një qëndrim
filozofik mund të jetë diçka krejt sipërfaqësore, madje, edhe ndër filozofët e
“profesionit”. Ndërkaq, ekzistojnë mendimtarë që, ndërsa nga njëra anë zmbrapsen
përpara mohimit në fjalë, nga ana tjetër duket se ndihen të rehatuar përpara një
qëndrimi tërësisht shpërfillës dhe të pavramendshëm, çka shpërfaqet akoma edhe më i
frikshëm, për aq kohë sa, për të mohuar diçka lipset vënë pashmangshmërisht në
lëvizje arsyetimi, sado që në shkallë të vogël, ndërkohë që në rastin e shpalosjes së një
qëndrimi mospërfillës dhe të pavramendshëm, arsyetimi mund dhe, në të vërtetë, në të
shumtën e herëve anashkalohet plotësisht.
Ndërkaq, kur vërejmë se si një shkencë përjashtimisht materialiste paraqitet si e
vetmja shkencë e mundshme; kur vërejmë se si njerëzit fillojnë që ta vështrojnë
pamësinë që kjo shkencë parashtron si një të vërtetë të mirëqenë dhe të
padiskutueshme, për t’u shprehur, për më tepër, se përtej njohjes shkencore nuk
ekziston asnjë lloj njohje tjetër e vlefshme; kur vërejmë, për më tepër, se si i tërë
sistemi arsimor i kohëve moderne mëton që të injektojë tek masat e gjera besimin e
verbër dhe pothuajse besëtytnor tek kjo shkencë, dhe vetëm tek kjo, çka përbën edhe
vetë thelbin e njëmendtë të “shkencërizmit” - atëherë, në kësi rastesh është krejt e
natyrshme dhe e pashmangshme që njerëzit në fjalë të mos jenë të aftë që të shfaqen
tjetër në praktikë përpos se materialistë të kulluar, duke u shkuar nga pas vetëm
vramendjeve në drejtim të gjithë sa shpërfaqet materiale.
Përpos asaj që mund të shihet dhe të preket, për njeriun e kohëve moderne duket se
nuk ekziston asgjë tjetër apo, edhe nëse teoretikisht pranojnë ekzistencën e një
realiteti përtej shqisave, ka syresh që nxitojnë të shprehen se një realitet i këtillë nuk
është thjesht i panjohur, por edhe “i panjohshëm”, çka i shtyn kësisoj që ta
anashkalojnë paq. Ndërkaq, ekzistojnë jo pak njerëz të cilët mëtojnë që të përftojnë
ndonjë lloj ideje rreth “botës tjetër”, porse, duke qenë se syresh ngarendin thjesht dhe
përjashtimisht pas përfytyrimit, përftesa e kësaj ideje nuk është tjetër përpos se një
paraqitje fort e ngjashme, madje, një kopje e botës tokësore, në të cilën spikasin pa
pikë vështirësie të gjitha tiparet dhe gjendjet që e karakterizojnë në rrafshin
ekzistencial një realitet të këtillë, duke përfshirë këtu edhe vetë konceptet e kohës dhe
të hapësirës, që do të thotë shprehimisht se gjendemi përpara një përftese sipas të
gjithë sa përbën natyrën e “trupësisë”, shfaqjen e tyre fizike. Ndërkaq, në një hapësirë
tjetër kemi patur rast që të tregojmë se si konceptimet shpirtëriste na shpalosin
shembujt më të qashtërt dhe domethënës në lidhje me këto paraqitje të materializuara
në një mënyrë me të vërtetë trashanike; porse, në qoftë se syresh na paraqesin rastet
apo shembujt e përskajshëm, ku karakteristika në fjalë shfaqet e hiperbolizuar deri në
përmasat e një karikature të mirëfilltë, do të ishte gabim që të hamendësonim, nga ana
tjetër, se shpirtërizmi dhe sektet që lidhen në një mënyrë apo tjetrën me të, janë të
vetmet që mbajnë monopolin e tërë ekstravagancave të kësaj natyre. Porse, nga ana
tjetër, ndërlikja në përgjithësi e përfytyrimit në sfera në të cilat nuk mund të ofrojë
asgjë, madje, për më tepër, në ato sfera ku e ka të ndaluar, si të thuash, që të ndërfutet,
shfaqet një fakt i pamohueshëm dhe na tregon qartësisht dhe në një mënyrë
simptomatike paaftësinë e Perëndimorëve të kohëve moderne që të ngjiten dhe të
lëvizin përtej botës shqisore. Shumë prej tyre nuk janë aspak të aftë që të vështrojnë
ndryshimin e thekshëm që gjallon mes “konceptimit” dhe “përfytyrimit”; madje, disa
filozofë, siç është rasti i Immanuel Kant-it, arrijnë deri në atë pikë sa ta cilësojnë si “të
pakonceptueshme”, apo si “të pamendueshme” gjithë sa shpërfaqet e pandryshme
brenda kuadrit të paraqitjes. Që do të thotë shprehimisht këtu se, në pjesën dërrmuese
të rasteve, tërësia e gjithë sa cilësohet si “shpirtërizëm” apo “idealizëm”, nuk
shpërfaqet në thelb përpos se një materializëm i ndërveshur. Dhe e gjithë kjo nuk vlen
vetëm për atë që në hapësira të tjera e kemi emërtuar si “neo-shpirtërizëm”
(“teosofizmi”, “antroposofia”, “okultizmi”, “neo-misticizmi” etj.), por edhe për vetë
atë që në kohët moderne njihet si “shpirtërizëm filozofik”, i cili shpeshherë mëton që
të na paraqitet si e përkundërta e materializmit. Madje, të vështruar hollë-hollë në
rrafshin filozofik “shpirtërizmi” dhe “materializmi” nuk mund të kuptohen assesi pa
njëri-tjetrin; janë thjesht dy pamje të së njëjtës medalje, më konkretisht këtu, të
dualizmit kartezian, për aq sa antagonizmi mes tyre nuk lindi përpos se nga ndarja që i
brendashkruhet plotësisht dualizmit në fjalë. Që nga koha e ngjizjes së këtij dualizmi
e këndej, e tërë filozofia perëndimore luhatet mes këtyre dy termave, pa qenë aspak e
aftë që të lëvizë njëherë e mirë përtej tyre. Që do të thotë shprehimisht këtu se,
pavarësisht nga emri apo etiketa që mbart, shpirtërizmi nuk ka asnjë gjë të përbashkët
me sferën e gjithë sa shfaqet në vetvete dhe është pastërtisht shpirtërore, arsye për të
cilën, polemikat e tij kundër materializmit nuk mund përpos se t’i lënë tërësisht
pavramendas të tërë ata që vendosen përpara, dhe lëvizin nga një këndvështrim më i
epërm, syresh që vërejnë fare qartazi se si kundërtitë në fjalë në fund të fundit nuk
shfaqen në thelb përpos se dy pamje të së njëjtës medalje, dhe se kundërvënia mes
tyre nuk shpërfaqet përpos se një debat i rëndomtë në lidhje me disa fjalë. Ndërkaq,
përsa i përket natyrës dhe përmasave të pretenduara shpirtërore të rrymave filozofike
“përshfaqësore”, “vitaliste” dhe irracionaliste, personalisht besojmë se e kemi
shprehur qartazi mendimin tonë; e megjithatë, pavarësisht nga kjo, e gjykojmë si të
nevojshme që t’i kthehemi edhe një herë. Në lidhje me syresh, lipset thënë qartazi se
fjala është për forma të të menduarit që janë pjesë e qenësishme e një qytetërimi
akoma edhe më të ulët, madje, shënjojnë edhe shkallën e fundme të shpërbërjes së
gjithë sa shfaqet në vetvete dhe është pastërtisht shpirtërore.
Modernistët, thënë në përgjithësi, nuk janë në gjendje që të konceptojnë asnjë shkencë
tjetër përpos asaj që lidhet me gjërat që mund të maten, të numërohen dhe të
peshohen, që do të thotë shprehimisht këtu, sikundërse vumë në dukje edhe pak më
parë, me gjërat materiale, për aq sa këndvështrimi dhe ligjësitë e sasisë nuk mund të
gjejnë zbatim përpos se në gjëra të kësaj natyre; ndërkaq, mëtimi për ta tkurrur
cilësinë në çështje sasie përbën një nga karakteristikat më të spikatura të shkencës së
kohëve tona moderne. Duke i shkuar nga pas këtij mëtimi, madje, është arritur deri aty
sa poshtë e lart dëgjojmë të thuhet se aty ku nuk është e mundur që të ndërfutet kriteri
i masës, aty nuk ka vend as për mundësinë e ekzistencës së një shkence të mirëfilltë,
dhe se nuk ekzistojnë ligjësi të tjera shkencore përpos atyre që lidhen me, dhe
shprehen nën dritën e gjithë sa përbën kriterin dhe thelbin e sasisë dhe marrëdhënieve
sasiore. “Mekanicizmi” i Descartes-it ishte gjithë sa shënjoi lindjen e kësaj kahjeje, e
cila më pas sa erdhi dhe u theksua gjithnjë dhe më tepër, pavarësisht dështimit që
njohu vetë fizika karteziane; e gjithë kjo erdhi si rrjedhojë e faktit se “mekanicizmi” i
Descartes-it nuk shfaqet fryt i një teorie të mirë përcaktuar, as nuk lidhet me ndonjë
teori të këtillë, por është thjesht fryt i një konceptimi të përgjithshëm të njohjes
filozofike. Ndërkaq, në kohët tona moderne po mëtohet gjithnjë dhe më tepër që
kriteri dhe ligjësitë e masës të gjejnë një hapësirë zbatimi deri edhe në sferën e
psikologjisë, pavarësisht se kjo sferë, falë pa dyshim natyrës që shpërfaq, nuk mund
t’i nënshtrohet assesi syresh. Që do të thotë shprehimisht këtu se në kohët tona
moderne po mëtojmë që të anashkalojmë edhe vetë faktin e rëndomtë se vetë
mundësia dhe kriteri i përmatshmërisë mbështetet vetëm dhe përjashtimisht tek
përmasat dhe tiparet që i brendashkruhen materies, vetë mundësisë së saj për t’u ndarë
dhe për t’u parcelëzuar në një shkallë të paqartë dhe të papërcaktuar. Porse, në këtë
kahje, sakaq, nuk përjashtohet aspak gjasa se modernistët tanë janë të mendimit se kjo
cilësi është pjesë e qenësishme e gjithë sa ekziston, çka shfaqet sërishmi simptomë e
një materializimi të kryekrejtshëm. Porse, sikundërse patëm rast që të vinim në dukje
edhe më lart, materia është parim i pastër dhe themelor i ndarjes dhe parcelëzimit; ajo
është mishërim i qashtërt i vetë shumësisë si e këtillë dhe i hapërdarjes
humbamendase në të. Përparësia tërësore që i njihet këndvështrimit dhe kriterit të
sasisë, i cili, sikundërse patëm rast që të tregonim edhe më lart, gjen shprehjen më të
qashtërt edhe në sferën shoqërore, nuk na shpalos tjetër përpos se një materializëm të
skajshëm, në domethënien dhe përkufizimin që i dhamë pak më lart, pavarësisht se
nuk shfaqet domosdoshmërisht i lidhur me materializmin filozofik, i cili i parapriu
edhe vetë zhvillimeve dhe kahjeve kryesore të frymës dhe botëkuptimit të kohëve
moderne. Sidoqoftë, në këtë hapësirë nuk kemi ndërmend që të ndalemi rreth
paligjshmërisë dhe papërligjshmërisë së kahjes që mëton që ta tkurrë dhe ta vështrojë
cilësinë nën dritën e, dhe në varësi të plotë të sasisë, dhe as të trajtojmë gjerë e gjatë
pamjaftueshmërinë e çdo përpjekjeje për të shpjeguar gjithçka nën dritën e, dhe sipas
frymës “mekanicistike”, pasi qëllimi që na paraprin në këtë hapësirë është krejt tjetër.
Kështu që, në lidhje me gjithë sa më sipër, personalisht po mjaftohemi që të vëmë në
dukje faktin e thjeshtë, se një shkencë e këtillë nuk përkon me realitetin e njëmendtë
as edhe në rendin e rëndomtë shqisor, dhe se pjesa më e madhe e këtij realiteti do të
vijojë që t’i rrëshqasë gjithnjë dhe në një mënyrë krejt të pashmangshme.
Ndërkaq, përsa i përket “realitetit”, personalisht e gjykojmë të nevojshme që të vëmë
në dukje edhe një fakt tjetër, i cili rrezikon paq që të anashkalohet pa u vënë re,
ndërkohë që meriton që të vihet në pah si një nga simptomat e gjendjes së
përgjithshme shpirtërore dhe e frymës dhe botëkuptimit të kohës moderne për të cilën
po flasim në këtë hapësirë; fjala është për konceptin “realitet”, i cili në përdorimin më
të zakonshëm të kohëve tona, shënjon vetëm dhe përjashtimisht realitetin shqisor.
Duke qenë se gjuha është shprehje e mendësisë së një epoke dhe e një populli,
përfundimi që arrijmë në këtë rast është fare i qartë: për tërë ata që shprehen sipas
kësaj mendësie, gjithë sa shpërfaqet e parrokshme dhe e pakontrollueshme nga shqisat
është “irreale”, domethënë, ndezullitëse, madje, e paqenëshme. Ka fort të ngjarë që
njerëzit në fjalë nuk janë plotësisht të vetëdijshëm për këtë, e megjithatë, kjo nuk do të
thotë aspak se kjo pamësi e gabuar pushon së qeni e pranishme në thellësi të qenies së
tyre, dhe, në rast se syresh pohojnë haptazi krejt të kundërtën, të jemi të sigurt se një
pohim i këtillë, pavarësisht se nuk pikaset nga këta njerëz, nuk lidhet në vetvete
përpos se me diçka krejt sipërfaqësore dhe të jashtme, për të mos thënë këtu se
shpërfaqet thjesht një çështje fjalësh. Nëse ndokush shtyhet që të hamendësojë se ne
po e teprojmë me gjykimet që po shtrojmë këtu, le të mos përtojë që t’i hedhë një
vështrim, për shembull, bindjeve dhe pamësive të gjasmuara fetare që shprehin jo pak
njerëz në kohët tona, për të parë se çfarë shpërfaqen syresh në thelb; gjithë sa syresh
kuptojnë me emrin fetarí mund të përmblidhet thjesht në një grusht nocionesh të
mësuara përmendësh, në një mënyrë shkollareske dhe mekanike; janë nocione, për më
tepër, që nuk kanë arritur që t’i përvetësojnë dhe t’i përtypin siç duhet; janë nocione
rreth të cilave nuk kanë reflektuar qoftë edhe një herë të vetme, nocione që syresh i
strehojnë diku në mendje dhe i përsërisin në mënyrë krejt papagalleske në disa situata
të caktuara, për aq sa janë shndërruar tashmë në pjesë e një lloj formalizmi, e një lloj
sjelljeje pastërtisht konvencionale dhe ritualistike. Porse, pak më lart patëm rastin që
të flisnim jo pak rreth këtij “minimizimi”, ku “fjalërizmi” paraqet një ndër fazat e saj
më të fundme. Ky minimizim shpjegon edhe faktin se përse “besimtarët” e
vetëshpallur nuk dallojnë aspak nga “jo-besimtarët” përsa i përket qëndrimeve në
lidhje me materializmin praktik. Sidoqoftë, rreth kësaj teme do të kemi rast që të
ndalemi më gjatë në vatrat e mëposhtme të këtij kapitulli; porse më parë lipset që të
plotësojmë kuadrin që parashtruam deri këtu në lidhje me karakterin dhe prirjet
materialistike të shkencës së kohëve moderne, duke qenë se fjala është për një
problem që meriton që të trajtohet nga pamësi dhe këndvështrime të ndryshme.
Kështu që, në këtë hapësirë e gjykojmë si fort të nevojshme që t’i kthehemi edhe një
herë gjithë sa u shprehëm më lart, duke i mëshuar sërishmi faktit se shkencat e kohëve
moderne nuk mbartin në vetvete asnjë natyrë dhe kahje të painterestë përsa i përket
njohjes së njëmendtë; madje, edhe për ata njerëz që besojë në vlerën spekulative të
lëvrimeve që ndërmarrin, lipset thënë se kjo vlerë është thjesht një maskë që fsheh në
vetvete një varg mëtimesh në rrafshin praktik, një maskë që syresh e përdorin për të
ruajtur ndërkaq, në pamje të jashtme, ngjyresat e një fryme intelektuale false. Madje,
edhe vetë Descartes-i, ndërsa po përvijonte fizikën e tij, e tërë puna e i tij boshtohej
më pari në mëtimin për të përftuar një mekanicistikë, një mjekësi dhe një moral; me
përhapjen e empiricizmit anglo-sakson, e të tërë kjo tollovi mori një drejtim krejt
tjetër. Ndërkaq, lipset thënë se, ajo që krijon prestigjin e shkencës në sytë e masave të
gjera janë pak a shumë vetëm rezultatet praktike që ajo arrin që të përftojë, për aq sa
edhe në këtë domen fjala është për gjëra që mund të rroken nga syri apo të preken me
dorë. Diku më lart u shprehëm se “pragmatizmi” paraqet stacionin e fundit të mbarë
filozofisë së kohëve moderne dhe shpërfytyrimin e saj të krejtfundmë. Porse, lipset
thënë se përtej sferës së filozofisë ekziston, madje, prej shumë kohësh tashmë, edhe
një “pragmatizëm” mjaft i përhapur dhe asistematik, i cili i qëndron pragmatizmit
filozofik në të njëjtin përpjesëtim siç materializmi praktik i qëndron materializmit
teoretik dhe që shpeshherë ngatërrohet me atë që njerëzit e zakonshëm e emërtojnë si
“mirëkuptim”, apo “qëndrimi praktik” (bon sense). Ky lloj utilitarizmi pothuajse
instinktiv shpërfaqet, nga ana tjetër, krejt i pandashëm nga vetë kahja materialistike;
“mirëkuptimi”, apo “qëndrimi praktik” boshtohet rreth mëtimit për të mos e kapërcyer
asnjëherë horizontin apo sferën e tokësores, sikundërse edhe rreth mëtimit për të
anashkaluar gjithë sa nuk shpërfaq në vetvete një farë interesi të drejtpërdrejtë në
praktikë. Më së pari dhe mbi të gjitha, pamësia qendrore e këtij lloj qëndrimi
vatërsohet në bindjen se vetëm bota shqisore është “reale” dhe se nuk ekziston njohje
tjetër përpos asaj që përftohet përmes shqisave; për më tepër, sipas qëndrimit në fjalë,
kjo njohje e tkurrur nuk ka vlerë përpos se vetëm dhe përjashtimisht në atë shkallë që
arrin të përmbushë disa nevoja materiale dhe, ngandonjëherë, edhe një lloj
sentimentalizmi, për aq sa - le ta themi haptazi, qoftë edhe duke u ndeshur paksa me
“moralizmin” e kohëve tona moderne - sentimentalizmi në të vërtetë qëndron mjaft
pranë dhe pazgjidhshmërisht i lidhur me materien. Në tërë këtë kahje nuk ka asnjë
vend për intelektin, të paktën kjo në atë shkallë sa ky intelekt nuk pranon që të ndihë
në arritjen e qëllimeve praktike, për t’u shndërruar kësisoj në një instrument të
rëndomtë në shërbim të nevojave të pjesës më të ulët dhe trupore të qenies njerëzore,
me një fjalë këtu, të individëve dhe të kolektivit, çka përkon, sipas një shprehjeje të
goditur të Bergson-it, me “një instrument për të krijuar instrumente”. Në çdo formë
apo trajtë që përfton dhe shpërfaq në vetvete, “pragmatizmi” është një pavramendje e
tërësishme përballë të vërtetës.
Brendapërbrenda kësaj tollovie të gjërave, industria nuk shfaqet më thjesht dhe vetëm
një fushë zbatimi brenda të cilës shkenca mëton që të ruajë pavarësinë e saj; ajo
shndërrohet vetvetiu në arsyeja dhe përligjja e ekzistencës së vetë shkencës si e
këtillë, nën dritën e të cilës vërejmë sërishmi dhe qartazi se si raportet shpërfaqen në
thelb të mbrapshtkthyera. Domeni në të cilin bota perëndimore e kohëve tona
moderne ka përqendruar të tërë përpjekjet dhe energjitë e veta, qoftë edhe në ato raste
kur pretendon se po mëton që të lëvrojë sipas mënyrës së vet një lloj shkence, në të
vërtetë nuk boshtohet tjetër përpos se në zhvillimin e hovshëm të industrisë dhe të
“mekanicizmit”. Porse, ndërsa po mëtonin që të vinin gjithqysh nën hyqëm vetë
materien për ta manipuluar dhe shfrytëzuar për qëllimet e tyre, njerëzit e kohëve tona
moderne, sikundërse patëm rastin që të vinim në dukje edhe më lart, nuk arritën tjetër
përpos se të bëheshin skllevër të bindur të materies; syresh jo vetëm që i kufizuan
ndjeshëm ambiciet dhe kahjet e tyre intelektuale, nëse një shprehje e këtillë ka ende
vend që të përdoret për zhvillimet dhe mendësinë e kohëve tona, jo vetëm që i
qarkësuan syresh brenda kuadrit të shpikjes së makinerive, por, në fund, u shndërruan
edhe vetë në makineri. Në fakt, “specializimi” që disa sociologë trumbetojnë sot
përmes shprehjes “ndarja e punës” lidhet jo vetëm me shkencëtarët, por edhe me
teknikët dhe me vetë punëtorët, arsye për të cilën, për këta të fundit, çdo lloj pune
intelektuale është kthyer në një pamundësi. Krejt të ndryshëm nga zejtarët e
dikurshëm, punëtorët e kohëve moderne janë shndërruar në shërbëtorë makinash,
madje, përnjështohen tërësisht me syresh, si me thënë. Syresh shtrëngohen të
përsërisin vazhdimisht, madje, në mënyrë krejt mekanicistike, disa lëvizje të caktuara,
që janë gjithnjë të njëjta, me qëllim që të shmangin qoftë edhe humbjen më të vogël të
kohës. Kjo është të paktën ajo çka mëtojnë që të vënë në jetë disa prej metodave
amerikane, syresh që vështrohen si fjala e fundit e “përparimit”, të cilat u përvetësuan
me jo pak entuziazëm edhe nga Rusia bolshevike. Qëllimi i vetëm në këtë rast është
që të arrihet të prodhohet sa më tepër që të jetë e mundur. Që do të thotë shprehimisht
se gjithë sa shfaqet e rëndësishme nuk është aspak cilësia, por vetëm dhe
përjashtimisht sasia, prej nga arrijmë sërishmi në konstatimin që vumë në dukje edhe
diku më lart; më konkretisht, në konstatimin se qytetërimi i kohëve moderne është me
të vërtetë një qytetërim sasior, çka shfaqet thjesht një mënyrë e ndryshme shprehjeje
për të thënë se është një qytetërim materialistik. Nëse ndokush do të kërkonte që të
bindej akoma edhe më tepër rreth kësaj të vërtete, do t’i mjaftonte që të ndalej qoftë
edhe krejt kalimthi rreth rëndësisë së skajshme që elementët dhe faktorët e natyrës
ekonomike mbartin në ekzistencën qoftë të popujve, qoftë të individëve të veçantë;
ajo çka duket se ka më tepër rëndësi në kohët tona, është industria, tregtia, financat,
çka mbështet edhe një herë një nga faktet që patëm rast të vinim në dukje më lart, më
konkretisht, se e vetmja ndryshueshmëri shoqërore që ka arritur që të mbijetojë deri
në kohët tona, është ajo që mbështetet thjesht dhe vetëm tek pasuria e të mirave
materiale. Në të shumtën e herëve, të krijohet përshtypja se pushteti financiar sundon
bindshëm çdo lloj politike, se konkurrenca tregtare ushtron një ndikim mjaft të
theksuar në marrëdhëniet mes popujve. Ka fort të ngjarë që e gjithë kjo të na shfaqet
ndonjëherë thjesht një lloj trahie e jashtme, dhe se forcat në fjalë janë më së tepërmi
mjete veprimi, sesa shkaqe të njëmendta; porse, sidoqoftë, edhe në qoftë se fjala është
thjesht për mjete veprimi, përzgjedhja e tyre na shpalos mrekullisht qartë frymën dhe
prirjet e epokës të cilës i bashkëngjiten. Për më tepër, shumë prej bashkëkohësve tanë
shprehen fort të bindur se kushtet dhe rrethanat ekonomike janë pak a shumë të vetmit
faktorë të ngjarjeve historike, madje, duke pohuar me këmbëngulje se gjërat kanë
rrjedhur gjithnjë sipas kësaj skeme logjike; mjaft të mbajmë parasysh faktin se e tërë
kjo tollovi arriti deri aty, sa t’i jepte shkas përvijimit të një teorie që mëton që të
zbërthejë dhe të shpjegojë gjithçka nën dritën e kësaj premise, një teori që shpejt mori
mbi vete një emërtim tejet domethënës, atë të “materializmit historik”. Dhe në këtë
pikë vërejmë qartazi një nga sugjestionet për të cilat aluduam pak më lart, sugjestione
që shpalosin një forcë vepruese akoma edhe më efikase falë përkimit që shpërfaqin
me frymën dhe me prirjet e përgjithshme të mendësisë së kohëve tona të vështruar në
tërësinë dhe të tërësishmen e vet; përmes një sugjestioni të këtillë, mjetet ekonomike
arrijnë vërtet që të përcaktojnë në ajth pothuajse të gjithë sa ndodh dhe zë vend në
sferën shoqërore. Natyrisht, është një fakt i njohur tashmë, se masat e gjera kanë
shkuar, në një mënyrë apo tjetrën, në drejtimin që kanë dashur të tjerët, aq sa mund të
thuhet me gojën plot se funksioni dhe roli i tyre historik boshtohet rreth pranimit pa
kushte për të qenë “të drejtuara nga”, duke mos u shfaqur kësisoj përpos se një
element pasiv, thjesht një “materie”, në domethënien aristotelike të fjalës. Porse, ajo
që vlen të theksojmë për rastin e kohëve moderne, është fakti se, për të ndërmbartur
masat e gjera atje ku duam, sot mjafton që të zotërojmë mjetet e duhura, të cilat janë
pastërtisht materiale, tashmë në domethënien më të zakonshme të fjalës; dhe kjo na
shpalos fare qartazi edhe shkallën e ulët intelektuale të epokës sonë. Krahas sa më
sipër, në kohët tona arrijmë më së miri që t’i bindim masat e gjera se nuk janë aspak
“të vëna në lëvizje nga”, se syresh, përkundrazi, lëvizin dhe veprojnë në mënyrë krejt
spontane dhe me vullnet të lirë, madje, se syresh qeverisin vetë (dhe vetveten) dhe
krejt vetvetiu, dhe fakti që masat u zënë besë këtyre demagogjive, na lejon që të
ndërshohim me një qartësi të skajshme se deri në çfarë pike mund të arrijë mungesa e
intelektit dhe e zgjuarsisë, dhe se prej çfarë klime të mjegullnajshme dhe fort të ndyrë
e përftojnë ekzistencën dhe jetën e tyre tërë format e ndryshme të demokracisë, të
socializmit demagogjik dhe, në përgjithësi, të kolektivizmit.
Duke qenë se pak më lart përmendëm faktorët ekonomikë, do të donim që të
përfitonim nga rasti për të vënë në pah në këtë hapësirë edhe një ndezullimë tepër të
përhapur në sferën e ekonomisë; më konkretisht, fjala është për hamendësimin sipas të
cilit vendosja e marrëdhënieve në sferën e ekonomisë mund të shërbejë jo pak në
drejtim të një afrimi dhe një mirëkuptimi mes popujve, ndërkohë që e vërteta është se
këto marrëdhënie ndikojnë pikërisht në drejtim të përkundërt. Materia - sikundërse e
kemi vënë në dukje tashmë mjaft bollshëm këtu - nuk shpërfaqet në thelb përpos se
një hapërdarje në shumësi dhe në ndarje parcelëzuese, që do të thotë shprehimisht se
është burim i përhershëm luftërash dhe konfliktesh. Kështu që, qoftë kur fjala është
për popuj, qoftë kur bëhet fjalë për individë të caktuar, sfera e ekonomisë është, dhe
nuk mund të mos jetë, një sferë rivaliteti në interesa. Kështu që, në rast se kërkon që
të arrijë një mirëkuptim të themeltësishëm me Lindjen, Perëndimit i duhet, në mënyrë
të veçantë dhe krejt të domosdoshme, të mos mbështetet edhe aq tek industria, e aq
më pak tek shkenca e kohëve moderne, pas të cilës qëndron e lidhur
pazgjidhshmërisht edhe vetë industria perëndimore. Çdo Lindor që vijon të mbetet
ende besnik i qytetërimit të vet tradicionalist, ka fort gjasa që edhe ta pranojë këtë
industri, porse gjithmonë si një lloj nevoje bezdisëse dhe, në fund të fundit, kalimtare,
për aq sa për mendësinë e Lindorëve nuk shpërfaq ndonjë kuptim dhe natyrë tjetër
përpos kësaj; dhe kjo frymë dhe qëndrim kundrejt industrisë së kthyer në qëllim në
vetvete përbën një nga armët më të fuqishme që kanë Lindorët në përpjekjet e tyre për
t’i qëndruar paepur mësymjes perëndimore dhe për të ruajtur ekzistencën e tyre si të
këtillë. Kjo pikë meriton të vihet mjaft dukshëm në pah, duke e veçuar nga gjithë sa
mund të lidhet me atë që tashmë në Lindje shfaqet si e prishur dhe e shpërfytyruar si
rrjedhojë e përvetësimit të ideologjive perëndimore; ndërkaq, ata Lindorë që kanë
pranuar që të hyjnë në rivalitet apo garë me vendet më të industrializuara perëndimore
përsa i përket zhvillimit ekonomik, pavarësisht se ndjejnë një lloj nënçmimi për këtë
lloj veprimtarie, lipset thënë se e bëjnë duke qenë të udhëhequr nga një qëllim i
vetëm: të heqin qafe një sundim të huaj që mbështetet vetëm tek forca e egër dhe tek
fuqia materiale që i siguron zhvillimi i industrisë. Dhuna i lëshon zë nga skena
dhunës, dhe nëse një ditë të bukur do të vërejmë që të shpërthejë një luftë në këtë
rrafsh, do të na lipset që të pranojmë faqazi se nuk janë Lindorët ata që e kërkuan një
përplasje të tillë.
Krahas gjithë sa më sipër, dhe përpos çështjes së marrëdhënieve mes Lindjes dhe
Perëndimit, është tashmë diçka e rëndomtë që të vëmë në dukje faktin, se një nga
rrjedhojat e zhvillimit industrial vatërsohet rreth përsosjes gjithnjë dhe në rritje të
makinerive të luftës dhe rritja, tashmë në përmasa të habitshme, e fuqisë së tyre
shkatërrimtare. Dhe kjo besojmë se na del dhe na tepron, për t’i vënë kapak njëherë e
mirë dhe në formë përfundimtare ëndrrave “pacifiste” të disa admiruesve të zjarrtë të
“përparimit” të kohëve moderne; porse ëndërrimtarët dhe “idealistët”, me sa duket,
janë njerëz të pandreqshëm, ndërkohë që dritëshkurtësia e tyre duket se po kërkon të
mos njohë më një kufi. “Humanizmi”, që ndër disa qarqe vazhdon që të shfaqet ende
goxha në modë, nuk meriton aspak që të vështrohet dhe trajtohet seriozisht; ndërkaq,
është e çuditshme që të flitet kaq shpeshtas dhe me entuziazëm rreth mbarimit të
luftërave në një epokë kur syresh kanë qenë të shumta dhe me pasoja shkatërrimtare të
padytshme në mbarë historinë njerëzore, dhe kjo jo thjesht për shkak të shumëfishimit
të mjeteve shkatërrimtare, por edhe për shkak se, në vend që beteja të zhvillohet mes
ushtrive relativisht të pakta në numër dhe të përbëra vetëm nga ushtarë të stërvitur,
domethënë, njerëz të rishtuar në artin e luftës më tepër sesa thjesht ushtarë, shtetet
lëshojnë që të kacafyten kundër njëri-tjetrit të gjithë kategoritë e njerëzve, pa bërë
askurrfarë dallimi, përfshirë edhe ata syresh që nuk janë të stërvitur aspak për
sipërmarrje të kësaj natyre. Ndërkaq, ajo çka u mëtua nga ana e rrymave të reja
“kundër-revolucionare” dhe antidemokratike si një lloj përpjekjeje për të ridrejtësuar
gjithë sa solli një devijim i këtillë, në këtë hapësirë po e anashkalojmë, pasi,
sikundërse u shprehëm edhe në fillim, rryma të këtilla nuk përfshihen në objektin tonë
të qëmtimit dhe analizës.
Ndërkaq, krahas gjithë sa më sipër, do të dëshironim që të shtonim edhe një fakt
tjetër; më konkretisht këtu, faktin se këto luftëra u shfaqën përjashtimisht si rrjedhojë
edhe e zhvillimit demokratik të një dukurie tjetër, e cila është një nga prurjet më tipike
të kohëve moderne; fjala është për formësimin e “kombësive”, i cili erdhi si rrjedhojë
e shkatërrimit të regjimit feudal, nga njëra anë, dhe e “çarjes” së njëkohshme të
“përmasës” së epërme “të krishterë” që lidhte vendet gjatë periudhës së Mesjetës, nga
ana tjetër. Ndërkaq, duke mos dashur që të hyjmë në trajtime që do të na largonin paq
nga qëllimi që na paraprin në këtë hapësirë, mjaftohemi që të vëmë në dukje faktin se
si e tërë kjo tollovi shpuri vetvetiu në mospërfilljen e tërësishme të një autoriteti
shpirtëror, i cili, falë natyrës që shfaq, është i vetmi autoritet që mund të ushtrojë një
veprimtari efikase dhe të drejtë arbitrazhi, duke na mbajtur kësisoj larg çdo konflikti
të natyrës politike. Porse, sikundërse patëm rastin që të vinim në dukje edhe diku më
lart, mohimi i një autoriteti shpirtëror është thjesht dhe përjashtimisht fryt i një
materializmi praktik; madje, edhe ata njerëz që shprehen në parim se e pranojnë një
autoritet të tillë, në të vërtetë e zhveshin këtë autoritet nga çdo lloj ndikimi të
mundshëm, nga çdo pushteti për të ndërhyrë në sferën shoqërore, dhe një gjë të tillë e
ndërmarrin njëlloj siç veprojnë në rastin kur vendosin një zonë ndarëse dhe të amullt
mes fetarisë dhe veprimtarive të jetës së përditshme. Dhe kjo mendësi dhe frymë
botëkuptimore pikaset mjaft qartazi qoftë në jetën në shoqëri, qoftë në jetën private.
Ndërkaq, edhe në rast se do të rendnim që ta pranonim si të mirëqenë faktin se
zhvillimi material ofron, nga një këndvështrim tejet relativ, disa përparësi, në çastin
kur të fillojmë që ta peshojmë gjithçka nën dritën e pasojave, syresh si ato që vumë në
dukje më lart, do të vërejmë se si humbjet shfaqen shumë më të mëdha sesa fitimet.
Dhe të mos flasim më pas për gjithë atë pjesë që është sakrifikuar në emër të një
zhvillimi të tillë të njëkahshëm, çmimi i të cilës ishte shumë herë më i madh; të mos
flasim, po ashtu, edhe për tërë njohuritë e epërme që u shugatën, për frymën
intelektuale që u shkatërrua, për botën shpirtërore që u rrënua paq; këtu po flasim
thjesht dhe përjashtimisht për qytetërimin e kohëve moderne në vetvete, duke i
mëshuar faktit se, duke peshuar me akull të mendjes përparësitë dhe humbjet, krahu i
peshores anon shumë më tepër nga kjo e fundit. Ndërkaq, shpikjet që sa vjen dhe po
zënë vend me një shpejtësi gjithnjë dhe në rritje, shfaqen akoma edhe më të
rrezikshme, dhe kjo për faktin se syresh vënë në lëvizje një mori forcash, natyra e
njëmendtë e të cilave shfaqet krejt e panjohur në thelb për të gjithë ata që po përpiqen
që t’i vënë në shfrytëzim; dhe kjo padituri dhe mosnjohje shpaloset si prova më
qashtërt dhe më domethënëse e paqenësisë dhe kotësisë së shkencës së kohëve tona
moderne përsa i përket vlerës dhe forcës së saj në sferën shpjegimore, që do të thotë
shprehimisht, përsa i përket qenies së saj një lloj njohjeje e mirëfilltë, qoftë kjo edhe
një njohje e kufizuar thjesht dhe përjashtimisht në domenin e fizikës. Ndërkaq, fakti
që zbatimi i tyre në praktikë nuk pengohet aspak nga një rrethanë e tillë, domethënë,
nga kjo padituri dhe mosnjohje, tregon qartazi se shkenca e kohëve tona moderne
vatërsohet drejt një qëllimi dhe interesi të mirë përcaktuar, më konkretisht këtu, drejt
industrisë, zhvillimi i hovshëm i të cilës përbën të vetmin synim të njëmendtë të
hulumtimeve të kësaj shkence. Dhe, duke qenë se rreziku i këtyre shpikjeve, përfshirë
edhe syresh që, pavarësisht se nuk u përftuan drejtpërsëdrejti me qëllime
shkatërrimtare për mbarë njerëzimin, shkaktojnë gjithsesi katastrofa të fundbotshme,
pa përmendur më pas ndotjen dhe dëmtimet që i sjellin pashmangshëm ambientit dhe
lëmshit të dheut - duke qenë se një rrezik i këtillë, po thoshim, do të vijojë pa as më të
voglin dyshim që të rritet në përmasa që vështirë se mund të parashikohen apo
përcaktohen në këtillësinë e tyre, atëherë, i gjithë ky kuadër na lë shteg që të arrijmë
pa kurrfarë hezitimi në përfundimin se, sikundërse u shprehëm edhe më lart, bota e
kohëve moderne do të vijë një ditë që do të fundoset e shkatërruar nga vetvetja, në
qoftë se nuk do të jetë në gjendje që t’i presë hovin ngarendjes sipas këtij drejtimi
ende sa nuk është tepër vonë.
Sidoqoftë, pavarësisht nga gjithë sa ofron kuadri i mësipërm, personalisht e gjykojmë
si të nevojshme që, përsa i përket shpikjeve të kohëve tona moderne, vështrimi nuk
duhet të mbetet ngultazi vetëm tek ana e rrezikshme e tyre, por të vijojë më tej dhe më
në thellësi; “përfitimet” që trumbetohen me të madhe si arritje e gjithë sa sot quhet
“përparim”, syresh që meritojnë të vlerësohen si të këtilla vetëm mbasi të kemi
saktësuar dhe shpjeguar më parë se fjala është thjesht dhe përjashtimisht për një
përparim materialistik, këto “përfitime”, pra, aq shumë të trumbetuara, a nuk shfaqen
vallë, në pjesën e tyre dërrmuese, thjesht një grusht ndezullitjesh? Përmes një forme të
këtillë të të vlerësuarit dhe të të vepruarit, njerëzit e kohëve tona moderne mëtojnë që
të rrisin gjithnjë dhe më tepër shkallën e mirëqenies; porse, personalisht gjykojmë se
një synim i këtillë nuk meriton që t’i blatohen tërë ato fuqi dhe energji, qoftë edhe në
ato raste kur shfaqet si një synim realisht i arritshëm; ndërkaq, nga ana tjetër, duhet të
themi se personalisht luhatemi jo pak rreth gjasës se një synim i këtillë shfaqet realisht
i arritshëm. Më së pari fare, lipset që të mbajmë parasysh faktin se njerëzit nuk kanë
të gjithë të njëjtat shije dhe të njëjtat nevoja, dhe se, pavarësisht gjithçkaje, në kohët
tona ekzistojnë ende syresh që mëtojnë që t’i qëndrojnë sa më larg trazimit të kohëve
moderne, çmendurisë së shpejtësisë me të cilën tolloviten gjërat, dhe në të shumtën e
rasteve nuk ia arrijnë dot që t’i shpëtojnë. A ka njeri që të guxojë të thotë se, në këtë
rast, t’i shtrëngosh që të pranojnë apo t’i jepen një diçkaje që bie ndesh me natyrën e
tyre përbën një “përfitim” për këta njerëz? Dikush mund të na thotë se të këtillë njerëz
janë fare të pakët në numër, arsye për të cilën nuk mund të vështrohen tjetër përpos se
një pakicë që vlen të anashkalohet; këtu, sikundërse ndodh edhe në sferën e politikës,
shumica i jep të drejtë vetes që të shtypë pakicat, të cilat, në sytë e saj, nuk kanë as më
të voglën të drejtë për të ekzistuar, për aq sa ekzistenca e tyre bie haptazi ndesh me
maninë “egalitariste” të uniformitetit. Ndërkaq, në qoftë se, më tepër sesa ta
kufizojmë vetëm dhe përjashtimisht rreth botës perëndimore, mëtojmë që ta hedhim
vështrimin në mbarë njerëzimin e vështruar si një i tërë dhe në të tërësishmen e vet,
vërejmë se si pa një pa dy, problemi fillon që të na shfaqet sipas një pamjeje krejt të
ndryshme: shumica që përmendëm më lart shfaqet tashmë mbë anën e pakicës. Porse,
në këtë rast, nuk është e njëjta argumentimi që ndiqet; përkundrazi, duke i shkuar nga
pas një kontradikte të padytshme, “egalitaristët” mëtojnë në emër të “epërsisë” së tyre
që t’i diktojnë qytetërimin e tyre pjesës tjetër të botës, duke u trazuar paq jetën dhe
ekzistencën atyre njerëzve që këtyre nuk u kërkojnë asgjësend. Ndërkaq, duke qenë se
nuk ekziston, si në rastet e Lindjes tradicionale, përpos se thjesht dhe përjashtimisht
në sferën e të gjithë sa shfaqet materiale, një “epërsi” e këtillë është krejt e natyrshme
që të diktohet përmes mjeteve më të egra. Të mos na gënjejë mendja: ndonëse pjesa
dërrmuese e gjindes i pranon në mirëbesim të plotë tërë këto mëtime të
“qytetërizimit”, ekzistojnë njerëz për të cilët e gjithë kjo nuk shfaqet përpos se një
dyfytyrësi e rëndomtë “moraliste”, një maskë e frymës dhe e prirjeve gllabëruese dhe
e interesave ekonomike. Jetojmë, kësisoj, në një epokë të padytshme, ku pjesa
dërrmuese e njerëzve pranojnë që t’i nënshtrohen bindjes se lumturia e një populli
sigurohet duke e vendosur nën hyqëm, duke e shtrydhur paq, për t’i zhvatur kësisoj
gjithë sa ka të çmuar në vetvete, më konkretisht këtu, qytetërimin dhe traditat e tij,
duke e shtrënguar që t’i përshtatet zakoneve dhe institucioneve të ngritura për një racë
tjetër, dhe duke e detyruar që të bëjë punë nga më të shkërbitshmet për të fituar gjëra
që për të nuk shpërfaqin askurrfarë dobishmërie. Dhe ajo çka vijon prej gjithë sa më
sipër, është fare e qartë: Perëndimi i kohëve tona moderne nuk mund ta tolerojë aspak
ekzistencën mbi këtë lëmsh të dheut të disa njerëzve që parapëlqejnë që të punojnë
dhe të shkërbishten më pak dhe të kënaqen me fare pak gjëra për të jetuar si njerëz.
Porse, duke qenë se jetojmë në një kohë kur vetëm sasia ka vlerë dhe, duke qenë se
jetojmë në një kohë kur gjithë sa nuk përfshihet në sundimin e shqisave vështrohet si e
paqenëshme, atëherë, krejt vetvetiu rrjedh hamendësimi se çdo njeri që nuk vihet në
lëvizje dhe nuk prodhon gjëra materiale, nuk është tjetër përpos se një “shtrojë”;
ndërkaq, duke anashkaluar të tërë atë mori vlerësimesh dhe gjykimesh që trumbetohen
sipas këtij këndvështrimi në lidhje me popujt e Lindjes, dhe kjo sidomos nga raca që,
siç vërehet qartazi në rastin e anglo-saksonëve, shpërfaqen si më materialistet dhe më
të shpërfytyruarat përballë qytetërimit të ndërtuar mbi një botëkuptim dhe mbi një
frymë pastërtisht shpirtërore, do të na mjaftonte që t’i hidhnim qoftë edhe një
vështrim fluturak gjykimeve dhe vlerësimeve që jepen në lidhje me Urdhrat kundrore
të botës perëndimore, madje, deri edhe vetë brenda ambienteve fetare. Brenda një bote
të këtillë, fryma intelektuale nuk ka askurrfarë vendi, dhe kjo vlen edhe për të gjithë
sa për nga natyra shpërfaqet si përbrendësore, pjesë e sferës shpirtërore, për aq sa
realitete të këtilla nuk mund të rroken as nga syri, as nga dora, dhe as më pak mund të
maten apo peshohen. Ndërkaq, ajo çka gëzon jo pak hapësirë në këtë botë, është
vetëm veprimi i jashtëm në çdo shfaqje apo formë, përfshirë edhe syresh që nuk
mbartin askurrfarë kuptimësie. Kështu që, personalisht jemi të mendimit se nuk duhet
të ndihemi edhe fort të shushatur, kur vërejmë sesi mania anglosaksone për “sportin”
sa vjen dhe po fiton gjithnjë dhe më tepër terren në ditët tona; ideali i një bote të tillë
është “shtaza njerëzore” që ka mëtuar të zhvillojë në përskaj forcën e muskujve;
heronjtë e saj janë sportistët, qoftë edhe në ato raste kur syresh shndërrohen në një
masë të rëndomtë lëvizëse. Janë pikërisht syresh ata që ngjallin më tepër entuziazmin
mbarëpopullor në kohët tona, pikërisht pas tyre pasionohen turmat. Një botë ku
vërehen gjëra të kësaj natyre, syresh që e tejkalojnë në përskaj çdo nevojë normale të
shëndetit, të disiplinës apo të zhvillimit trupor, ka rënë me të vërtetë mjaft poshtë dhe
duket se dita më ditë po i afrohet fundit.
Ndërkaq, le të përpiqemi që ta përfytyrojmë veten për një çast në anën e atyre që e
kanë vendosur idealin e tyre tek “mirëqenia” materiale dhe që, nën dritën e këtij
ideali, shprehen të kënaqur për tërë përmirësimet që “përparimi” i kohëve moderne i
ka sjellë ekzistencës njerëzore. A thua janë vërtet të sigurt se nuk po gënjejnë veten?
A thua njeriu i kohëve tona është më i lumtur sesa kohë më parë vetëm e vetëm sepse
ka në dispozicion mjete komunikimi më të shpejta, apo gjëra të tjera të kësaj natyre,
ndërkohë që ka një jetë akoma edhe më të trazuar dhe më të ndërlikuar sesa disa kohë
më parë? Personalisht shprehemi të mendimit se është krejt e kundërta: çekuilibri nuk
mund të jetë assesi shtyllë dhe themel i lumturisë. Nga ana tjetër, sa më tepër që të
ketë nevojë, aq më tepër i palumtur dhe fatkeq ndihet njeriu. Qytetërimi i kohëve
moderne synon dita më ditë që të shumëfishojë nevojat artificiale dhe, sikundërse u
shprehëm edhe pak më lart, krijon shumë më tepër nevoja nga sa është në gjendje që
të përmbushë, sepse, tashmë që një proces i këtillë u vu në lëvizje, është fort e vështirë
që të ndalet, madje, as nuk ka arsye që të ndalet në ndonjë pikë të caktuar. Njerëzit
nuk mund të vuanin assesi për gjëra që nuk e kishin kaluar ndonjëherë nëpër mend se
ekzistonin; ata vuajnë pashmangshmërisht vetëm atëherë kur gjësende të tilla zbulojnë
se u mungojnë mbasi janë njohur paraprakisht me ekzistencën e tyre, duke qenë se
janë mësuar që t’i vështrojnë si të domosdoshme dhe se syresh u janë shndërruar
tashmë vërtet në gjëra të domosdoshme. Pikërisht këtu zë fill edhe përpjekja e tyre për
të shtënë gjithqysh në dorë gjithë sa mund t’u sigurojë dhe përmbushë kënaqësitë dhe
nevojat e rëndomta materiale, të vetmet që janë në gjendje që të çmojnë dhe
vlerësojnë si fort të rëndësishme. Fjala është, në këtë rast, për përpjekjet e
gjithnduershme për “të fituar para”, duke qenë se paraja është ajo që u mundëson të
shtiejnë në dorë të tilla gjëra, dhe sa më tepër fitojnë, aq më tepër dëshirojnë që të
kenë, për aq sa për çdo çast zbulojnë ekzistencën e nevojave të reja; e ky lloj pasioni
dhe frenezie egërshane kthehet në qëllimi i vetëm i jetës. Prej këndejmi e ka zanafillën
edhe pamësia e konkurrencës së egër, të cilën disa “evolucionistë” e ngritën deri në
dinjitetin e një ligjësie shkencore të njohur nën shprehjen “lufta për ekzistencë”,
logjika themelore e të cilës boshtohet rreth pamësisë sipas të cilës vetëm më të fortit,
në domethënien ngushtësisht materialistike të fjalës, gëzojnë të drejtën për të
ekzistuar. Prej këndejmi e ka zanafillën edhe zilia, madje, edhe ajo urrejtje që njerëzit
e varfër ushqejnë kundrejt atyre që zotërojnë pasuri të mëdha, aq sa shpeshherë
shtrojmë në një mënyrë pothuajse spontane pyetjen se si ka mundësi vallë që ata
njerëz, të cilëve u kanë predikuar pareshtur teoritë “egalitariste”, s’janë ngritur në
revoltë, ndërsa vënë re përreth tyre sundimin e pabarazisë në formën më të prekshme
për ta, për aq sa shpërfaqet në sferën më të rëndomtë? Në qoftë se qytetërimin
perëndimor një ditë të bukur do ta shohim të shembet nën trysninë e orekseve dhe
manive të çrregullta që vetë injektoi në masat e gjera, do të duhet që të tregohemi
vërtet të verbër për të mos vështruar në tërë këtë ndëshkimin e drejtë të vesit të saj
burimor, apo, për t’u shprehur pa shumë frazeologjizma moraliste, “pasojën e
pashmangshme” të veprimit të saj pikërisht në sferën brenda të cilës është ushtruar.
Një shprehje në Ungjill tingëllon: “Kush me shpatë mëton të presë, prej shpatës do të
vdesë”; ata njerëz që shkaktuan daljen në sipërfaqe të forcave të verbëta dhe të
pakontrollueshme të materies do të përfundojnë të shtypur nga trysnia e të njëjtave
forca, të cilat tashmë nuk janë më në gjendje as t’i mbajnë më nën kontroll, as t’i
ndalojnë njëherë e përgjithnjë në marshin e tyre të fundbotshëm. Ndërkaq, pak rëndësi
ka nëse fjala është për forcat e natyrës, apo për forcat e turmave njerëzore, apo për të
dyja bashkë; pasi në këtë rast fjala është për veprimin e ligjësive të materies, të cilat
pështjellojnë dhe shtypin pafundësisht këdo që besonte se do t’i vinte nën hyqëm pa
qenë i vendosur më parë mbi dhe përtej vetë materies. Dhe, në të vërtetë, Ungjilli
thotë edhe këtë: “çdo shtëpi e përçarë do të kthehet në gërmadhë”. Kjo thënie i
brendashkruhet në mënyrë vërtet të përsosur mbarë botës së kohëve tona moderne dhe
qytetërimit të saj materialistik, i cili, për vetë natyrën që shpërfaq, nuk mund të sjellë
tjetër përpos se përçarje dhe luftëra. Përfundimi që mund të nxjerrim nga e gjithë kjo
besojmë se shfaqet lehtësisht i rrokshëm dhe nuk është e nevojshme që të ndalemi në
qëmtime të tjera për të dhënë parashikimin e mbramë, pa kurrfarë frike se mos po
gabojmë, se kjo botë po shkon dita më ditë drejt një fundi tragjik, të paktën kjo për aq
kohë sa nuk krijohet brenda një periudhe të shkurtër kohe një ndryshim rrënjësor,
madje, deri në trajtat e një mbrapshtkthimi të njëmendtë dhe të skajshëm.
Sakaq, jemi më se të vetëdijshëm se do të ketë syresh që do të na qortojnë për vetë
faktin se deri këtu folëm gjerë e gjatë për materializmin e qytetërimit perëndimor,
duke anashkaluar sakaq disa elementë që duket se e zbusin disi natyrën dhe prirjet
materialistike të këtij qytetërimi. Dhe me të drejtë, përndryshe, ka fort të ngjarë që ky
qytetërim do të shfaqej i rrënuar në gjendjen më të mjerueshme të mundshme. Që do
të thotë shprehimisht këtu, se personalisht nuk e mohojmë aspak faktin se vërtet
ekzistojnë disa elementë të kësaj natyre; porse kjo nuk duhet të na shtyjë drejt
ndezullimave. Nga njëra anë, lipset thënë se në lidhje më këtë, nuk duhet të kapemi
aspak pas gjithë asaj që në sferën e filozofisë njihet nën etiketën, e të themi, të
“shpirtërizmit” dhe “idealizmit”, dhe aq më pak në të gjithë sa në kahjet bashkëkohore
na shpërfaqet thjesht dhe krejt rëndomtazi si një “moralizëm”, apo si një
“sentimentalizëm”. Në lidhje me syresh, personalisht besojmë se jemi shprehur mjaft
qartazi në vatrat e mësipërme tekstore, andaj dhe thjesht po mjaftohemi që të vëmë
sërishmi në dukje faktin se këndvështrimet në fjalë janë po aq “laiciste” sa ç’shfaqet
edhe materializmi teorik apo praktik, prej të cilit nuk ndryshojnë përpos se në një
pamje krejt të jashtme. Nga ana tjetër, në qoftë se në kohët tona ekzistojnë disa
dromca të botës së vërtetë shpirtërore, syresh, pavarësisht se bien mjaft ndesh me
mendësinë dhe frymën perëndimore, nuk kanë arritur të ruhen, gjithsesi, në tërësinë
dhe plotinë e tyre. Ndërkaq, përsa i përket gjithë sa shfaqet në vetvete një sjellje apo
përftesë thelbësisht perëndimore, lipset thënë se dromcat e mbetura nga bota e
njëmendtë shpirtërore mund t’i peshkojmë vetëm në sferën fetare; porse, të mos
harrojmë sakaq, se diku më lart patëm rastin që të vinim në dukje se deri në ç’shkallë
është dobësuar fetaria në kohët tona moderne, aq sa edhe vetë besimtarët nuk shprehin
në lidhje me të përpos se një konceptim mjaft të tkurrur dhe të rëndomtë, dhe se deri
në çfarë shkalle është mashkalitur vetë fryma e vërtetë intelektuale, e cila përbën një
realitet të njëqenëshëm me botën e vërtetë shpirtërore. Në të tilla kushte, në qoftë se
sot ekzistojnë ende disa mundësi për një përtëritje rrënjësore, lipset thënë se këto
mundësi nuk shpërfaqen përpos se në gjendje të fshehtë, madje, në kohët tona, të tilla
mundësi janë tkurrur në pothuajse asgjë. Sidoqoftë, pavarësisht se është shndërruar në
një lloj realiteti pothuajse virtual, lipset thënë se ekzistenca e gjallërisë së një tradite
fetare meriton vërtet që të admirohet, dhe kjo vlen sidomos nëse marrim parasysh tërë
përpjekjet që u ndërmorën përgjatë shekujve për ta shtypur dhe asgjësuar. Në qoftë se
do të tregoheshim të aftë për t’u përsiatur sadopak, në këtë qëndresë të paepur do të
vërejmë pa kurrfarë vështirësie ndërlikjen e pranisë së një fuqie “jo-njerëzore”. Porse,
gjithsesi, lipset sërishmi që t’i mëshojmë edhe një herë tjetër faktit se kjo traditë nuk i
përket assesi frymës dhe botëkuptimit të kohëve moderne, ajo nuk shpërfaqet assesi
një element përbërës i këtyre të fundit; përkundrazi, është një element që bie
fuqimisht ndesh me kahjet dhe prirjet e frymës, mendësisë dhe botëkuptimit të kohëve
tona moderne. Madje, lipset që ta shpallim haptazi, pa mëtuar që të sajojmë përqasje
apo pajtueshmëri të kota: mes frymës dhe botëkuptimit fetar në domethënien më të
njëmendtë e thelbësore të fjalës dhe frymës dhe botëkuptimit të kohëve tona moderne
nuk mund të ekzistojë tjetër përpos se një antagonizëm i mprehtë. Çdo lloj
kompromisi, i çdo natyre apo forme, nuk mund të shpjerë përpos se në dobësimin e të
parës, duke i dhënë kësisoj një përparësi të dytës, e cila do të vijojë që të shpalosë të
njëjtën armiqësi ndaj parës, për aq sa, falë natyrës që shpërfaq, ky realitet i dytë mëton
gjithnjë që të shkatërrojë tërësisht dhe në të tërësishmen e vet gjithë sa brenda një
elementi njerëzor pasqyron një realitet më të epërm sesa realiteti pastërtisht dhe
përjashtimisht njerëzor.
Shpeshherë, poshtë e lart dëgjojmë që të pohohet me gojën plot se Perëndimi i kohëve
tona moderne është i krishterë, porse ky është një gabim: fryma dhe botëkuptimi i
kohëve moderne është kundër e krishterë, për aq sa në thelb është kundër fetarisë; dhe
është kundër fetarisë për aq sa, në përgjithësi, është kundër-tradicionaliste. Kjo përbën
karakterin dhe natyrën e tij të mëvetësishme, kjo e bën të shpërfaqet gjithë sa është në
vetvete. Natyrisht, atykëtushëm vërejmë se si ndonjë element i krishterimit ka arritur
që të depërtojë edhe në qytetërimin kundër të krishterë të epokës sonë; përfaqësuesit
më të “hovshëm” të saj - siç e cilësojnë veten në zhargonin e tyre - nuk kanë arritur ta
shmangin dot, me apo pa dëshirë, me apo pa vetëdije, ndikimin deri diku nga
Krishterimi, në të shumtën e herëve në mënyrë të tërthortë. Ndërkohë që personalisht
shkojmë akoma edhe më tej, duke pohuar se gjithë sa shpërfaqet e vlefshme në botën
e kohëve tona moderne nuk është tjetër përpos se ajo çka kjo botë përftoi nga
Krishterimi, apo të paktën përmes Krishterimit, i cili mbarti në vetvete trashëgiminë e
traditave të mëhershme, e ruajti këtë trashëgimi në formën më të gjallë të mundshme,
aq sa ia lejonin kushtet dhe rrethanat në Perëndim; nga ky këndvështrim, Krishterimi
mbart gjithnjë brenda vetes gjithë sa më sipër i cilësuam si mundësitë e fshehta të
përtëritjes së traditës në epokën e kohëve tona moderne.
Porse, ndër të gjithë sa shpallen se janë të krishterë, a thua gjejmë ndonjë vallë që të
jetë vërtet i vetëdijshëm sot për ekzistencën e të këtilla mundësive? Po ku janë vallë,
madje, edhe brenda vetë botës romano-katolike, ata njerëz që e njohin me të vërtetë
kuptimin e thellë të pamësisë botëkuptimore që shprehin përsëjashtmi, apo ata njerëz
që nuk kufizohen të “besojnë” në një mënyrë thjesht sipërfaqësore, madje, të shtyrë
dhe udhëhequr më së tepërmi nga sentimentalizmi sesa nga kuptimësia, por që e
“njohin” njëmendshëm të vërtetën e traditës fetare të cilës besojnë se i përkasin?
Sidoqoftë, personalisht mëtojmë të themi se priremi të hasemi me provat se,
pavarësisht gjithçkaje, njerëz të këtillë ekzistojnë vërtet, për shkak se ekzistenca e
syresh do të thotë shprehimisht se për Perëndimin e kohëve tona moderne ka ende
shpresë, madje, është e vetmja shpresë për një shpëtim fatlum; porse, personalisht na
duhet të pohojmë se, mjerisht, njerëz të këtillë nuk kemi hasur deri më sot. A mos
duhet ndoshta të hamendësojmë se syresh, njëlloj si disa njerëz të urtësuar të Lindjes,
qëndrojnë të fshehur në ndonjë eremitazh thuajse të padepërtueshëm, apo duhet të
heqim përfundimisht dorë edhe nga kjo shpresë e fundit?
Perëndimi ishte i krishterë gjatë periudhës së Mesjetës, porse në kohët tona nuk është
më i tillë. A mund të bëhet sërishmi i këtillë? Askush nuk e shpreson më një gjë të
tillë, ndërkohë që, më tepër se kushdo tjetër, personalisht do të uronim që kjo të
ndodhte përpara sesa gjithë sa vështrojmë përreth të arrinte fundin dhe përfundimin që
e pret. Porse, bëjmë mirë që të mos na gënjejë mendja: një çast i këtillë fatlum do të
përkonte vetvetiu me një epokë në të cilën fryma dhe botëkuptimi i kohëve tona
moderne do të ketë pushuar së ekzistuari.

KAPITULLI I TETË

Pushtimi perëndimore

Në jo pak vatrat tekstore të këtij studimi jemi përpjekur që të tregojmë se si

mishmashi i kohëve tona moderne zanafilloi në Perëndim, dhe se deri pak kohë më
parë, ky mishmash ishte i kufizuar brendapërbrenda një hapësire mjaft të ngushtë.
Porse sot po vërejmë dita më ditë një dukuri që nuk mund të anashkalohet assesi edhe
aq lehtë: ky mishmash vërejmë që të shkapërderdhet përçdoanshëm, aq sa po rrezikon
të depërtojë deri edhe në Lindje. Afërmendsh, pushtimi perëndimor nuk është se
shfaqet një dukuri e vonshme, porse ky pushtim ishte i një natyre të atillë, e cila nuk
arrinte të krijonte ndonjë ndikim kushediçfarë përpos se në sferën politike dhe
ekonomike, arsye për të cilën, pavarësisht formave të ndryshme të propagandës,
fryma dhe botëkuptimi i njëmendtë lindor arriti që t’i qëndronte paepur dhe larg çdo
lloj devijimi apo tjetërsimi të mundshëm dhe qytetërimet e parëhershme
tradicionaliste vijuan që të shpaloseshin të pacenuara në këtillësinë dhe thelbin e tyre.
Krejt e ndryshme shfaqet gjendja në kohët tona moderne: dita më ditë po vërejmë disa
lindorë që shpalosen tërësisht të “perëndimorizuar”, syresh që kanë braktisur traditën
e tyre të parëhershme për të përqafuar rravgimet e frymës dhe botëkuptimit të kohëve
moderne; këto rravgime dhe elementë devijues ndërkaq, falë pa dyshim punës së
universiteteve evropiane dhe amerikane, shndërrohet në vendet e këtyre “studentëve”
në burim trazimesh dhe tollovish të gjithnduershme. Sidoqoftë, personalisht jemi të
mendimit se nuk ka ardhur ende koha që rëndësia apo forca vepruese e këtyre
elementëve të stërzmadhohet deri në hiperbolë. Ndërkaq, në Perëndim duket se
njerëzit grishen që të besojnë se këta individë zhurmëmëdhenj lindorë, që fatmirësisht
janë ende të pakët në numër, mishërojnë Lindjen e kohëve tona, ndërkohë që
veprimtaria dhe fuqia e tyre vepruese nuk janë as shumë të shtrira, as shumë të
thelluara. Kjo trallisje shfaqet si rrjedhojë e faktit se Perëndimorët ende nuk i njohin
Lindorët e vërtetë, të cilët, për më tepër, as mëtojnë që të bien në sy dhe të njihen; të
vetmit që grishen të kapardisen përsëjashtmi, të flasin, të shkruajnë dhe të rravgohen
në çdo çast dhe në çdo mënyrë janë përjashtimisht “modernistët”, nëse mund t’i
quajmë kësisoj. E megjithatë, kjo nuk do të thotë aspak se duhet anashkaluar gjasa se
fryma kundër-tradicionaliste po fiton gjithnjë dhe më tepër terren; përkundrazi, lipset
që të marrim parasysh të gjitha gjasat dhe dukuritë, qofshin edhe ato më të
parëndësishmet në pamje të parë. Fryma dhe botëkuptimi tradicionalist sa vjen dhe po
mbyllet në vetvete, qendrat ku kjo frymë vijon që të ruhet ende e plotë dhe e pacenuar
sa vjen dhe po bëhen gjithnjë dhe më hermetikisht të mbyllura dhe të padepërtueshme,
ndërkohë që shtrirja dhe përhapja gjithnjë dhe më gjithëpërfshirëse e gjendjes së
mishmashit sa vjen dhe po përmbush gjithë sa duhet të ndodhë në fazën e fundit dhe
përfundimtare të ciklit të Kali-Yuga-s.
Le ta themi hapur: fryma dhe botëkuptimi modern janë dukuri tërësisht perëndimore,
arsye për të cilën, të gjithë sa lejojnë që të ndikohen dhe të tjetërsohen prej tij,
pavarësisht se mund të jenë me prejardhje lindore, duhet të vështrohen, përsa i përket
mendësisë që shfaqin, si Perëndimorë, dhe kjo për arsyen e thjeshtë se për ta çdo ide
lindore është krejtësisht e huaj dhe padituria e tyre në lidhje me pamësitë
botëkuptimore tradicionaliste është e vetmja arsye e urrejtjes dhe qëndrimit armiqësor
që tregojnë ndaj Lindjes së mirëfilltë. Ndërkaq, ajo që mund të tingëllojë si fort
interesante, madje, edhe fort kundërthënëse, është fakti se pikërisht këta njerëz, që në
Lindje shfaqen, nga këndvështrimi intelektual, si fort të thekur pas “frymës
perëndimore”, arsye për të cilën edhe janë lëshuar me mish dhe me thonj kundër çdo
fryme të vërtetë intelektuale, janë syresh që nga këndvështrimi politik shpalosen si
kundërshtarët më të egër të vetë frymës dhe botëkuptimit perëndimor. Porse,
sidoqoftë, lipset thënë se në këtë dukuri nuk ka asgjë që mund të na lërë gojëhapur;
fjala është për syresh që në Lindje po mëtojnë që të kristalizojnë disa rryma
“nacionaliste”, ku çdo rrymë “nacionaliste” nuk paraqet në vetvete përpos se të
kundërtën e të gjithë sa mishëron fryma dhe mendësia tradicionaliste, dhe kjo për aq
sa nuk ka asgjë të përbashkët me organizimin e jetësishëm shoqëror, hierarkik dhe
shpirtëror që njohim në periudhat e lashtësisë dhe në atë të Mesjetës; duke mëtuar që
t’i qëndrojnë paepur mësymjes dhe pushtimit të huaj, këta lindorë ngarendin të vënë
në lëvizje të njëjtat metoda të përdorura në Perëndim, duke shkërbyer çik më çik
popujt perëndimorë teksa kacafyten kundër njëri-tjetrit, ku në këtë kacafytje syresh,
madje, kanë gjetur edhe thelbin e arsyes së ekzistencës së tyre si të këtillë. Në fakt, në
qoftë se, nga njëra anë, kemi arritur në një kohë atillë kur përdorimi i të këtilla
mjeteve është bërë pothuajse i pashmangshëm, shfrytëzimi i tyre, nga ana tjetër,
kërkon plotësimin e disa kushteve që bien ndesh dhe na mbajnë mjaft larg nga tradita
e mëhershme. Kështu që, nga ky këndvështrim, elementët në fjalë mund të përdoren,
me fort të ngjarë, thjesht përkohësisht dhe në mënyrë kalimtare, dhe më pas të flaken
tej; për më tepër, është më se e logjikshme se idetë perverse të ngjizura dhe të
përhapura nga Perëndimorët një ditë të bukur të kthehen kundër vetë ideatorëve, dhe
kjo për arsyen e thjeshtë se syresh nuk krijojnë tjetër përpos se përçarje dhe rrënim. Si
rrjedhojë e trysnisë së këtyre dukurive, qytetërimi i kohëve moderne mund t’i afrohet
nga çasti në çast fundit të pashmangshëm; ky fund mund të vijë ja si rrjedhojë e
mosmarrëveshjeve mes vetë Perëndimorëve, ja mes kombeve apo klasave shoqërore,
ja për shkak të ndonjë kundërsulmi, siç po shprehen disa syresh, të Lindorëve të
“perëndimorizuar”, ja, së fundmi, për shkak të ndonjë përmbysjeje të fundbotshme të
shkaktuar nga “përparimi i shkencës” - cilado qoftë gjasa e shkakësisë, në fund të
fundit bota perëndimore e kohëve tona moderne kërcënohet të bjerë pre e gabimeve të
veta apo e gjithë sa erdhi për shkak të frymës dhe botëkuptimit të saj.
Duke mbajtur parasysh këtë kuadër, i vetmi problem që shtrohet është ky: përmes
veprimit të frymës së kohëve moderne, Lindja do të përjetojë thjesht një krizë
kalimtare dhe sipërfaqësore, apo Perëndimi do të tërheqë osh në rrënimin e vet të
pakthyeshëm edhe mbarë pjesën tjetër të njerëzimit? Tani për tani, do të ishte vështirë
që kësaj pyetjeje t’i jepej një përgjigje të mbështetur në fakte të njëmendta; në Lindjen
e kohëve tona ekzistojnë tashmë dy frymë dhe botëkuptime të përkundërta, dhe forca
shpirtërore që struket në bërthamë të traditës dhe që shfaqet ende e panjohur për
kundërshtarët e vet mund të triumfojë mbi forcën materialistike fill mbasi kjo të ketë
përmbushur funksionin e vet, për ta terratisur sakaq njëlloj si drita terratis errësirat.
Madje, personalisht jemi të mendimit se forca dhe fuqia e traditës herët apo vonë do të
triumfojë, porse, me fort të ngjarë, përpara se të ndodhë një triumf i këtillë, do të kemi
një periudhë errësimi të mbarëbotshëm. Fryma tradicionaliste nuk mund të vdesë, pasi
në thelbin e vet shpërfaqet më e epërme sesa vdekja dhe ndryshueshmëria; porse, ka
jo pak gjasa që kjo frymë të tërhiqet tërësisht nga bota e pamjejashtme, dhe atëherë të
jemi të sigurt se do të gjendemi me të vërtetë përpara “fundit të një bote”. Ndërkaq,
lipset thënë se, mbas gjithë sa parashtruam deri këtu, gjasat se një gjë e këtillë të
ndodhë brenda një të ardhmeje fort të afërt nuk mbartin asnjë element të pavakishëm.
Në mishmashin që në kohët tona po shtrihet gjithnjë dhe më tepër nga Perëndimi drejt
Lindjes, shumëkush mund të pikasë “zanafillën e fundit” të pashmangshëm të një
bote, përshenjën paralajmëruese të çastit kur, sipas traditës hinduiste, pamësitë dhe të
vërtetat e shenjta do të detyrohen të ndryhen në një guaskë kërmilli, për t’u rishfaqur
të pacenuara në agimin e botës së re.
Porse, sidoqoftë, le t’i anashkalojmë edhe një herë tjetër parashikimet, për ta vatërsuar
vëmendjen vetëm dhe përjashtimisht tek faktet që vërejmë të zënë vend në kohët tona.
Që Perëndimi po pushton pothuajse çdo gjë, është një fakt i pakundërshtueshëm. Në
fazën e vet të parë, ky pushtim u shfaq vetëm në sferën materiale, ku zaptimi ishte i
menjëhershëm në formën e një mësymjeje të dhunshme, apo të një tregtie dhe
shfrytëzimi të burimeve natyrore dhe materiale të të gjithë popujve; porse sot vërejmë
që ky pushtim të shtrihet akoma edhe mëtejshëm. Perëndimorët, të nxitur gjithnjë nga
nevoja për prozelitizëm37, që përbën edhe një nga tiparet e tyre më karakteristike, kanë
arritur deri në një farë shkalle të injektojnë tek popujt e tjerë frymën dhe prirjen e tyre
kundër-tradicionaliste dhe materialiste. Dhe ndërsa forma e parë e pushtimit në fund
të fundit nuk cenonte tjetër përpos se trupin, forma tjetër helmon frymën intelektuale
dhe rrënon në formën më të mbramshme botën e vërtetë shpirtërore. Madje, mund të
themi pa kurrfarë ngurrimi se si forma e parë e pushtimit përgatiti dhe bëri të mundur
formën e dytë, aq sa, falë forcës dhe dhunës së vet, në kohët tona Perëndimi ka arritur
që të imponohet në çdo cep të lëmshit të dheut. Dhe nuk mund të ndodhte ndryshe: e
vetmja epërsi e vërtetë e qytetërimit të tij, aq inferior nga çdo këndvështrim tjetër,
lëviz vetëm brenda kësaj sfere.
Pushtimi perëndimor është pushtim i materializmit në të gjitha format e tij, dhe nuk
mund të shpërfaqet tjetër gjë; të gjitha ndërveshjet pak a shumë hipokrite, të gjitha
pretekstet “moralistike”, të gjitha deklaratat “humanitare”, të gjitha artet e një
propagande që, në rastin më të volitshëm, është në gjendje të shfaqet puthadorase me
qëllim që të arrijë më mirë synimet e veta shkatërruese, të gjitha këto gjëra nuk mund
të bëjnë asgjë për të hedhur poshtë këtë të vërtetë, e cila mund të mohohet vetëm nga
njerëzit e paarsyeshëm apo nga syresh që kanë ndonjë lloj interesi në këtë veprim me
të vërtetë “satanik”, në domethënien më të qashtërt të fjalës38.
Një çudi vërtet për t’u çuditur: koha kur Perëndimi po pushton gjithçka, është
gjithashtu edhe koha që disa njerëz e kanë zgjedhur si fort të përshtatshme për të për
të trumbetuar dhe ngritur zërin në formë kallëzimi kundër një depërtimi të ndezullimtë
të ideve lindore në Perëndim, duke e shpallur këtë depërtim si një rrezik që duhet të na
fusë krupën. Çfarë i bie të jetë vallë ky rravgim i ri? Pavarësisht dëshirës për t’u
kufizuar në vrojtimin e dukurive nga një rrafsh dhe këndvështrim i përgjithshëm, këtu
37
Prozelitizëm, nga greqishtja (pros - drejt dhe erhomai - vij), shënjon sjelljen agresive për t’i
imponuar të tjerëve në mënyrë të njëanshme bindjet, besimin, apo botëkuptimin vetjak, apo atë të
përkatësisë time shoqërore a fetare (shën. i përkth. - Sh. D.)
38
Satan, në hebraisht do të thotë fjalëpërfjalshëm “kundërshtar”, apo, për të qenë disi më të saktë,
shënjon atë që mbrapshtkthen rendin e gjërave, duke i vështruar në pamjen e tyre të përmbysur; që do
të thotë shprehimisht këtu, se fjala është për frymën e mohimit, mbrapshtkthimit/përmbysjes dhe
subversionit, duke u përnjësuar me kahjen zbritëse apo “inferiorizuese”, “të ferrshmet” (“infernale”),
në domethënien etimologjike të fjalës; kjo kahje është e njëjtë me atë që ndjekin qeniet gjatë procesit të
materialisticizimit sipas të cilit janë kristalizuar të tërë hallkat e zhvillimit të ndërlikuar të qytetërimit
perëndimor.
e kemi të pamundur që të mos shprehim disa mendime rreth “Défense de l’Occident”
(Mbrojtja e Perëndimit), i botuar paradokohshëm nga zoti Henri Massis, i cili është
një libër që na shpalos një nga shpërfaqjet më karakteristike të një gjendjeje të këtillë
të mbarë frymës dhe të mendësisë së përgjithshme të kohëve tona moderne. Fjala
është, më së pari, për një libër të mbushur tumbullazi me paqartësi, madje, edhe me jo
pak kontradikta logjike, duke na treguar edhe një herë në një mënyrë mjaft të qartë se
si pjesa dërrmuese e atyre që mëtojnë që të ngrihen kundër frymës së botës moderne,
janë krejtësisht të paaftë që t’ia dalin mbanë në mënyrë vërtet efikase, për aq sa nuk e
dinë me saktësi se çfarë është në vetvete gjithë sa mëtojnë që të kundërshtojnë.
Autori herëpashershëm na mohon çfarëdo mëtimi për të mësyrë Lindjen e vërtetë;
dhe, në rast se ai do të ishte përqendruar vërtet tek një kritikë e ashpër e ndezullive
“pseudo-lindore”, domethënë, e disa teorive perëndimore të përhapura me “etiketime”
mashtruese, syresh që shfaqen si një nga frytet e shumtë të paqëndrueshmërisë dhe të
çekuilibrit të kohëve tona, personalisht do të kishim qenë të një mendjeje me të, aq më
tepër që edhe ne vetë, madje, shumë kohë përpara tij, kemi mëtuar që të hedhim dritë
rreth rrezikut të njëmendtë të një kahjeje të këtillë, si dhe rreth zbrazëtisë intelektuale
që lëviz pas kësaj kahjeje. Porse, e keqja është se Massis-i ndjen një nevojë krejt të
pakuptueshme që t’i veshë Lindjes disa koncepte, që në thelb nuk ndryshojnë aspak
nga tërë ndezullitë dhe falsifikimet që shprehëm pak më lart. Për t’ia dalë mbanë në
mëtimin e tij, zoti Massis-i mbështetet në citate të huazuara nga vepra të ndonjë
orientalisti pak a shumë “zyrtar”, në të cilat pamësitë botëkuptimore të Lindjes jepen,
siç ndodh shpeshtas, të shtrembëruara dhe të shpërfytyruara deri në karikaturë. Çfarë
do të thoshte zoti Massis, në qoftë se dikush do të mëtonte që të ndiqte të njëjtën
mënyrë veprimi në lidhje me Krishterimin dhe të kahej që ta gjykonte atë në dritën e
punimeve dhe studimeve të “kritikëve ekstremistë” të katedrave të ndryshme
universitare? Pikërisht kjo është gjithë sa ka bërë zoti Massis në lidhje me pamësitë
botëkuptimore të Indisë dhe të Kinës, duke bërë, ndërkaq, edhe një gabim tjetër të
rëndë: shkrimtarët perëndimorë që Massis-i thërret si dëshmitarë nuk kanë askurrfarë
njohjeje të drejtpërdrejtë në lidhje me pamësitë botëkuptimore në fjalë, ndërkohë që
kolegët e tyre që merren me Krishterimin, duket së paku se e njohin atë deri në një
farë shkalle, ndonëse armiqësia e tyre ndaj çdo lloj gjëje që ka të bëjë me fetarinë i
pengon që ta kuptojnë Krishterimin sipas formës dhe mënyrës së duhur. Madje, në
këtë hapësirë lipset të themi se në të shumtën e herëve jemi lodhur jo pak që t’i
shpjegonim disa Lindorëve se shtjellimet e këtij apo atij orientalisti buronin më së
tepërmi thjesht dhe përjashtimisht nga një moskuptim i frymës dhe botëkuptimit të
Lindjes, sesa nga ndonjë mëtim dashakeqës dhe i vetëdijshëm; kaq e ndjeshme është,
në vatrat tekstore të studimeve në fjalë, papranueshmëria dhe armiqësia që autorët
shprehin ndaj frymës dhe mëtimeve kundër-tradicionaliste. Kështu që, duke mbajtur
parasysh këtë fakt, do të donim që ta pyesnim zotin Massis se mos ndoshta mësymja e
traditës së të tjerëve është rruga më e mirë që mund dhe duhet të ndjekë një njeri që
mëton që të përtërijë traditën e vendit të vet. Fjala është, pak a shumë, për një çështje
oportunizmi të thekshëm, duke qenë se i tërë shtjellimi dhe analizat e zotit Massis
vatërsohen më së tepërmi në sferën politike. Për ne, që personalisht lëvizim nga një
këndvështrim tjetër, nga ai i frymës së qashtërt intelektuale, i vetmi problem që
shtrohet, është problemi i të vërtetës; porse një këndvështrim i këtillë është larg çdo
dyshimi tejet i lartë dhe tejet paqësues, arsye për të cilën nuk mund të përmbushë
aspak mëtimet dhe synimet e polemizuesve. Në tezat që parashtron një polemizues,
shqetësimi për të vërtetën nuk mund të zërë kurrë vendin e duhur, atë të parin39.
Zoti Massis gjasmon se ndihet tejet i zemëruar me veprimtarinë e atyre që ai i quan
“propagandistë lindorë”, një shprehje që na tingëllon vetvetiu fort kundërthënëse,
duke qenë se fryma propagandistike, siç kemi vërejtur tashmë shpesh edhe këtu, është
diçka tërësisht dhe pastërtisht perëndimore; dhe kjo na tregon qartazi një keqkuptim
nga ana e tij. Propagandistët e vënë në shënjestër nga Massis-i mund të kategorizohen
në dy grupe. Grupi i parë përbëhet nga Perëndimorë të pastër; në qoftë se nuk do ta
vështronim si shenjë të paditurisë në trajtat e saj më të mjerueshme, do të ishte vërtet
qesharake që mes përfaqësuesve të frymës lindore të radhisnim ca gjermanë apo ca
rusë; në lidhje me këta të fundit autori na përcjell disa vrojtime ndonjëherë mjaft të
drejta, porse pyetja shtrohet: përse vallë nuk i jep për atë çka syresh janë në të vërtetë?
Ndërkaq, në këtë grupim të parë ne do të shtonim edhe “teosofistët” anglo-saksonë
dhe tërë sajuesit e sekteve të kësaj natyre, terminologjia lindore e të cilëve nuk
shërben përpos se si një maskë, e sajuar për t’iu imponuar mendjelehtëve dhe të
keqinformuarve, një maskë që mëton të fshehë ide që shfaqen sa të huaja për Lindjen,
po aq të dashura për Perëndimin e kohëve tona moderne. Porse, përpos kësaj, lipset
thënë se njerëzit e kësaj kategorie janë akoma edhe më të rrezikshëm sesa filozofët e
rëndomtë, dhe kjo për shkak të një “ekzoterizmi” që syresh nuk e zotërojnë asfare, por
që e gjasmojnë gjithnduershëm me qëllim që të tërheqin pas vetes ata njerëz që
kërkojnë për diçka më tepër sesa thjesht “spekulime laiciste” dhe që, në mes të
mishmashit të kohëve tona, nuk dinë se ku duhet të drejtohen; personalisht habitemi jo
pak që zoti Massis nuk flet fare për këtë kategori njerëzish. Përsa i përket grupit të
dytë, në të qokim ndonjë nga ata Lindorë të perëndimorizuar, rreth të cilëve patëm
rastin që të flisnim pak më lart, syresh që, për vetë mosnjohjen gjithpoaq të madhe të
39
E dimë fare mirë se zoti Massis, pavarësisht se i njeh veprat tona, ka bërë një punë të kujdesshme për
të shmangur gjithqysh përmendjen e tyre, pasi syresh do të dëmtonin rëndë mëtimet dhe tezat që shtron
në punimin e tij; çka tregon shprehimisht një mungesë të theksuar të lirshmërisë dhe sinqeritetit që
duhet të ketë një studiues. Sa për vete, personalisht nuk na mbetet veçse të gëzohemi nga ky lloj
heshtimi, i cili na mban larg nga shndërrimi në objekt polemikash të disa çështjeve dhe të vërtetave të
cilat, falë natyrës që shpërfaqin, duhet të qëndrojnë përtej çdo lloj diskutimi a diskutueshmërie.
Sidoqoftë, vlen që të theksojmë se me të vërtetë vërejmë diçka të mjerueshme në tërë shfaqjet teatrale
të moskuptimit “laicist”, pavarësisht se, në vetvete, e vërteta e “mësimeve të shenjta” shpërfaqet pa
dyshim tejet e epërme, arsye për të cilën nuk mund as të paragjykojë asgjë dhe askënd.
ideve të njëmendta lindore, janë të fundit që mund t’i përhapnin në Perëndim, nëse
marrim si të mirëqenë se qëllimi i tyre është pikërisht ky. Porse, në të vërtetë, qëllimi
që syresh i kanë vendosur vetes është krejt i kundërt: syresh mëtojnë që të
shkatërrojnë edhe vetë në Lindje ekzistencën e të këtilla ideve, duke rrahur në të
njëjtën kohë që t’i paraqesin Perëndimit një Lindje të modernizuar, një Lindje që i
shkon pas avazit teorive që syresh kanë mësuar në Evropë apo në Amerikë. Agjentë të
vërtetë të propagandës më të ligë ndër syresh që ka lëvruar bota perëndimore, një
propagandë që mëton të mësyjë drejtpërsëdrejti frymën intelektuale, këta lindorë të
perëndimorizuar janë të rrezikshëm për vetë Lindjen, jo për Perëndimin, refleks i të
cilit janë në të vërtetë. Përsa i përket Lindorëve të njëmendtë, zoti Massis nuk
përmend asnjë, çka, për më tepër, do të kishte qenë vërtet e vështirë për të, për arsyen
e thjeshtë se ai vetë nuk njeh asnjë të këtillë. Pamundësia në të cilën gjendet për të
përmendur qoftë edhe një emër të vetëm të një Lindori që nuk është perëndimorizuar,
në të vërtetë duhet ta shtynte zotin Massis që të përsiatej sadopak dhe të kuptonte
qartazi se “propagandistët lindorë” të hamendësuar prej tij në të vërtetë nuk kanë
ekzistuar dhe nuk ekzistojnë gjëkundi.
Nga ana tjetër, pavarësisht se kjo na shtyn që të flasim rreth vetes, çka nuk shfaqet
aspak pjesë e zakoneve tona, ndihemi të shtrënguar që të pohojmë, thjesht sa për të
informuar lexuesin, edhe këtë: përpos nesh, nuk dimë që të ekzistojë ndonjë tjetër që
të ketë shtjelluar me vërtetësi idetë e njëmendta dhe të qashtra lindore; dhe
personalisht, një shtjellim të këtillë e kemi bërë njëlloj siç do t’i duhej ta bënte një
Lindor që rrethanat do ta vendosnin përpara një sipërmarrjeje të këtillë, domethënë, pa
patur askurrfarë qëllimi apo synimi për të bërë “propagandë”, apo “popullarizim”,
duke mëtuar që t’i drejtohem përjashtimisht atyre njerëzve që janë të aftë që t’i rrokin
në kuptimësinë e tyre idetë dhe pamësitë botëkuptimore në fjalë, pa i tjetërsuar në
natyrën e tyre me pretekstin që t’i bënim të kapshme për këdo. Ndërkaq, nga ana tjetër
do të donim që të shtonim se, pavarësisht gjendjes së dekadencës në të cilën gjendet
bota dhe fryma intelektuale perëndimore e kohëve tona moderne, ata njerëz që janë të
hapur ndaj kuptimësisë dhe kuptim-përthithjes, të cilët shfaqen pa dyshim një pakicë,
janë më të rrallë nga sa kishim hamendësuar personalisht në fillim. Më pas, vepra jonë
nuk është assesi një prej syresh që mëton të përfytyrojë zoti Massis - do të donim që të
theksonim - për të arritur qëllimet dhe gjetur mbështetjen për tezat që shtron në librin
e tij, duke qenë se karakteri politik i librit të tij është lehtësisht i kapshëm, i dukshëm
si në dritë të diellit. Duke dashur që të jemi dashamirës dhe mirëkuptues sa më tepër
që të jetë e mundur, mjaftohemi të pohojmë se zoti Massis përfytyron përçdoanshëm
veprime që po ndërmerren kundër botës perëndimore thjesht dhe përjashtimisht për
shkak se mendja e tij është fort e turbulluar nga makthi që i ka ngjallur parandjenja e
një përmbysjeje pak a shumë të afërt të qytetërimit të kohëve moderne. Ndërkaq,
personalisht na vjen keq për aftësinë e tij për të rrokur me saktësi dhe qartësi
topologjinë e njëmendtë të shkaqeve të vërteta të kësaj përmbysjeje të
krejtmundshme, pavarësisht se aty-këtu i qëllon që të shpalosë një qëndrim të rreptë
përballë disa pamjeve të botës së kohëve moderne. Pikërisht kjo është gjithë sa i bën
tezat e tij që të shfaqen vazhdimisht fort të luhatshme; nga njëra anë ai nuk ia ka idenë
se cilët janë kundërshtarët e tij të njëmendtë, nga ana tjetër, “tradicionalizmi” i tij nuk
e ndriçon aspak rreth thelbit të njëmendtë të traditës, të cilit e ngatërron paq dhe mjaft
dukshëm me një lloj “konservatorizmi” politiko-fetar në pamjen e vet më të jashtme.
Pak më lart u shprehëm se mendja e zotit Massis është e turbulluar nga frika. Me fort
të ngjarë, prova më e qashtërt për këtë është qëndrimi i çuditshëm, madje, edhe krejt i
pakonceptueshëm, që ai shpalos përmes shprehjes “propagandistë lindorë”; sipas tij,
këta “propagandistë” nxiten keqasi nga një urrejtje egërshane ndaj Perëndimit, dhe se
syresh mëtojnë që t’i përcjellin pamësitë e veta botëkuptimore vetëm e vetëm që ta
rrënonin mbarë botën perëndimore, pavarësisht se po i bënin dhuratë gjithë sa syresh
kanë më të shtrenjtë dhe më të shenjtë, çka përbën, madje, vetë thelbin e shpirtit të
tyre! Përpara një hamendësimi të këtillë kontradiktor, e vetmja gjë që mund të bëjmë
është të habitemi; porse kjo tezë, e ndërtuar me jo pak mundshtim, shkërmoqet sa hap
dhe mbyll sytë, dhe Autori duket se nuk ka qenë aspak i vetëdijshëm për këtë, pasi
personalisht e kemi të vështirë të besojmë që atij t’i ketë shkuar në mendje kjo
pamundësi, dhe të ketë shpresuar në varfërinë e skajshme intelektuale të lexuesve të
tij. Ndërkaq, nuk është fort e nevojshme që të përsiatemi dhe të meditojmë as gjatë, as
thellë, për të kuptuar gjasën se, në qoftë se do të kishte patur Lindorë që do të
ushqenin me të vërtetë urrejtje ndaj Perëndimit, e para gjë që do të mëtonin të bënin
do të ishte fshehja dhe ruajtja me xhelozi e pamësive të veta botëkuptimore, duke
sajuar çdo lloj mjeti për të penguar zbulimin dhe rrokjen e kuptimësisë së tyre nga ana
e Perëndimorëve. Në qoftë se ky është një qortim që i është bërë herëpashershëm
Lindorëve, madje, në pamje të parë, me fort të drejtë, e vërteta është krejt ndryshe;
përfaqësuesit e mirëfilltë të pamësive tradicionaliste nuk ushqejnë urrejtje kundër
askujt, ndërkohë që lipset thënë se “rezervimi” i tyre ka vetëm një arsye; ata e
gjykojnë të pavend që t’u shpjegojnë disa të vërteta atyre njerëzve që nuk janë në
gjendje që t’i kuptojnë, porse nuk kanë refuzuar kurrë që t’ia japin kujtdo që ka
“aftësitë” e domosdoshme, pa marrë parasysh se nga ç’vend vjen; a mos ndoshta është
faji i tyre që mes Perëndimorëve ka fare pak njerëz të aftë për t’u rishtuar në të këtilla
pamësi botëkuptimore? Për më tepër, nga një pikëpamje tjetër, nëse masat e gjera të
Lindjes një ditë të bukur bëhen vërtet armiqësore ndaj Perëndimorëve, të cilët i kanë
vështruar gjithnjë dhe për një kohë të gjatë me shpërfillje, kush i bie të jetë përgjegjës
për këtë? Mos ndoshta ajo elitë që, e thëthirë e tëra nga kundrimi intelektual, qëndron
krejtësisht dorëjashtë çdo lloj trazimi të jashtëm, apo mos ndoshta janë vetë
Perëndimorët ata që kryen gjithë sa duhej për ta shndërruar praninë e tyre në një
realitet të urryer dhe të patolerueshëm? Për t’i dhënë zgjidhjen e duhur këtij problemi,
mjafton që ta shtrojmë ashtu siç duhet; ndërkaq, edhe nëse pranojmë se Lindorët, të
cilët deri më sot kanë shpalosur një durim të pamohueshëm, tashmë kanë vendosur që
të bëhen më në fund zot në shtëpinë e tyre, a ka vallë ndonjë njeri që do të guxonte t’i
qortonte për këtë? Është krejt e afërmendshme se, kur çështjeve të kësaj natyre i
bashkëngjiten disa pasione të caktuara, të njëjtat gjëra, të njëjtat zhvillime, në varësi të
rrethanave, vlerësohen dhe interpretohen në mënyra mjaft të ndryshme, për të mos
thënë edhe të përkundërta. Kështu, për shembull, kur qëndresa përballë një pushtimi të
huaj lidhet me një popull perëndimor, kjo qëndresë vështrohet si “patriotizëm” dhe
shfaqet e denjë për tërë lavdet e mundshme; porse, në rast se, po e njëjta qëndresë,
lidhet me një popull lindor, i cili, madje, ka një traditë mijëra vjeçare mbi supe, ajo
vështrohet si “fanatizëm” dhe “ksenofobi” që nuk meriton përpos se urrejtje dhe
përçmim. Për më tepër, a nuk është e vërtetë se në emër të “së drejtës”, të “lirisë”, të
“drejtësisë” dhe të “qytetërimit”, evropianët kanë pretenduar ta vendosin
mbizotërimin e tyre kudo dhe t’i pengojnë të tjerët që të jetojnë dhe të mendojnë
ndryshe nga vetë ata? Në këtë rast besojmë se është më se e qartë se si
“moralisticizmi” shfaqet me të vërtetë diçka e mahnitshme, përjashto rastin nëse
parapëlqehet që të arrihet në të njëjtin përfundim tonin, sipas të cilit, me përjashtim të
rasteve rralla, të cilat meritojnë të lëvdohen sa më të rralla që të jenë, në Perëndim
vërejmë dy kategori njerëzish, fort pak interesantë si të parët, ashtu edhe ata të
kategorisë së dytë: mendjelehtët, të cilët pranojnë që të zdërhallen nga fjalët e fryra
dhe besojnë në “misionin qytetërues” të syresh, të pavetëdijshëm siç janë ndaj
barbarisë materialistike në të cilën janë zhytur kokë e këmbë, dhe, krahas tyre, të
mendjemprehtët, të cilët e shfrytëzojnë jo pak këtë gjendje të mjerueshme intelektuale
për të plotësuar tekat e instinkteve të tyre të dhunës dhe të grykësisë. Sidoqoftë, ajo
çka vlen që të theksojmë, është fakti se Lindorët e vërtetë nuk kërcënojnë askënd dhe
se tani për tani syresh po mëtojnë të mobilizohen jo pak për t’u mbrojtur nga shtypja
evropiane dhe plasaritjet a përçarjet e brendshme, dhe as që u shkon ndonjëherë në
mendje që të pushtojnë Perëndimin as në këtë botë, as në botën e përtejme.
Ky saktësim ishte i domosdoshëm, për arsye se ka disa gjëra që lypset të thuhen; por
do të ishte gabim të flitet më tutje për këtë temë, duke qenë se argumenti i
“mbrojtësve të Perëndimit” në fund të fundit është një tezë shumë e brishtë dhe e
paqëndrueshme. Për më tepër, përmendja e zotit Henri Massis na largoi disi nga
qëndrimi që kemi shfaqur gjithnjë në lidhje me emrat e përveçëm, porse kjo shmangie
u bë për shkak se zoti Massis na paraqitet si një nga ithtarët e një pjese të mendësisë
së kohëve tona, arsye për të cilën lipsej të mbahej parasysh në këtë vrojtim tonin në
lidhje me gjendjen e botës tonë moderne. Ky “tradicionalizëm” i një rendi fort të ulët,
tejet i kufizuar, pa kurrfarë kuptimësie dhe sipërfaqësor, si mundet që t’i kundërvihet
vallë me të vërtetë dhe në mënyrë të frytshme një fryme me të cilën ai bashkëndan
shumëçka në rrafshin e paragjykimeve? Si nga njëra anë, ashtu edhe nga tjetra,
vërejmë pak a shumë të njëjtat gjëra:, mosdijen e plotë të parimeve të vërteta,të
njëjtën prirje për të mohuar gjithçka që shfaqet përtejësore në lidhje me një horizont të
caktuar, të njëjtën paaftësi për të kuptuar dhe pranuar në këtillësinë e vet ekzistencën e
qytetërimeve të tjera dhe, përpos kësaj, në rastin e librit në fjalë hasemi edhe me
kultin besëtytnor ndaj elementëve përjashtësorë, kryesisht syresh me prejardhje greko-
latine. Fjala është, pra, për një kundërvënie dhe reagim krejt të flashkët, të
pafuqishëm, dhe që në na grish thjesht dhe përjashtimisht për faktin sepse shpalos një
lloj pakënaqësie që disa bashkëkohës shprehin në lidhje me rrjedhën dhe gjendjen në
të cilën ndodhen gjërat. Ndërkaq, ekzistojnë edhe shfaqje të tjera të kësaj pakënaqësie,
syresh që mund të na shpinin shumë më larg, në rast se do të dinim që t’i drejtonim
dhe organizonim siç duhet. Porse, ndërsa tani për tani është ende fort e vështirë që të
parashikojmë se çfarë do të dalë prej të gjithë kësaj tollovie, ndonjë hamendësim në
lidhje me të nuk do të ishte aspak i padobishëm, duam të kujtojmë; duke u kapur fort
dhe ngushtësisht pas fatfundësisë së botës së kohëve tona, këto hamendësime mund të
shërbejnë në të njëjtën kohë edhe si përfundime të studimit tonë, natyrisht, në atë
shkallë sa ç’është e mundur një gjë e këtillë, pa mëtuar që t’i ofrojmë paditurisë
“laiciste” rastin e volitshëm për mësymje të përqendruara në rrafshin e gjithë sa
shpërfaqet sipërfaqësore, siç mund të ishte, për shembull, shtjellimi i pakujdesshëm i
një gjerdani pikëpamjesh specifike, syresh që s’mund të përligjen, as të vërtetohen
përmes metodave të zakonshme. Personalisht, më pas, nuk jemi aspak si ata që
pohojnë poshtë e lart se gjithçka lipset shprehur pavramendshëm, çka mund të vlente
në ato raste kur kalojmë nga suaza e parimeve themelore dhe shkakësive parake tek
fusha e zbatimeve. Në rastin e suazës së dytë, ekzistojnë disa rezerva të
pashmangshme; sidoqoftë, syresh, të cilat janë të ligjshme, madje, edhe të
domosdoshme, nuk kanë asgjë të përbashkët me frigimet foshnjarake, të cilat burojnë
nga një padituri të ngjashme me atë të njeriut që, sipas një fjale të urtë hinduiste, “e
merr litarin për gjarpër”. Duam apo nuk duam, ajo çka lipset thënë do të thuhet,
natyrisht në atë masë dhe shkallë që e kërkojnë vetë rrethanat. As përpjekjet e
interesta të disave, as armiqësia e pandërgjegjshme e të tjerëve nuk mund ta pengojnë
që gjërat të ndjekin rrjedhën e tyre; po ashtu, nga ana tjetër, padurimi i atyre që, të
kapulluar nga nxitimi i ethshëm i botës së kohëve tona moderne, grishen që të
mësojnë menjëherë gjithçka, porse e vërteta është se gjërat nuk bëhen asnjëherë të
njohura përsëjashtmi përpos se në kohën e duhur. Sidoqoftë, këta të fundit në fund të
fundit mund të gjejnë një lloj përdëllimi, duke shpresuar se ritmi marramendës i
ngjarjeve do t’u shuajë pa shumë vonesa kërshërinë mundshtuese; na mbetet të
shpresojmë se syresh aso çastesh nuk do të zhguriten nga keqardhja dhe pendesa se
nuk u parapërgatitën për të pritur dhe pranuar një njohje të njëmendtë, të cilën e
kërkuan duke u nisur më së tepërmi nga entuziazmi, sesa nga shqisa e njëmendtë e të
kuptuarit.
 KAPITULLI I NËNTË

Një gjerdan përfundimesh

Kur nisëm që të shkruanim këtë libër, qëllimi ynë më parësor ishte që të tregonim se
si vënia në jetë e të dhënave tradicionaliste na mundëson që të zgjidhim në një mënyrë
vërtet thelbësore problemet më të ndjeshme të kohëve tona, të shpjegojmë n mënyrë
dritëhedhëse gjendjen në të cilën ndodhet njerëzimi gjatë ekzistencës së tij mbi këtë
lëmsh dheu dhe, në të njëjtën kohë, të shprehim gjykime rreth gjithë sa përbën në
vetvete qytetërimin e kohëve tona moderne duke u pikënisur jo sipas një gjerdani
idesh konvencionale apo parapëlqime sentimentaliste, por sipas të vërtetës së epërme.
Afërmendsh, personalisht nuk pretendojmë aspak se e kemi shteruar plotësisht këtë
temë ose që e kemi trajtuar në mënyrë të plotë në të gjitha pamësitë e saj; për më
tepër, parimet nga të cilat jemi prirë vazhdimisht gjatë tërë analizave tona këtu dhe
gjetkë, na vendosin përpara domosdoshmërisë për të paraqitur disa pamësi
ajthshmërisht sintetike, dhe assesi jo analitike, si ato që rrjedhin nga dituria “laiciste”;
por këto botëkuptime, pikërisht për arsye se janë sintetike, e shpijnë njeriun në drejtim
të shpjegimeve të vërteta shumë më larg sesa do të mund ta shpinin ndonjëherë
analizat të cilat, në të vërtetë, kanë vetëm pak më shumë se vlerë përshkruese.
Sidoqoftë, personalisht jemi të mendimit se kemi thënë shumëçka, sa për t’u bërë të
mundur atyre që kanë aftësitë e duhura për të qenë të hapur ndaj kuptimësisë që, duke
u pikënisur nga gjithë sa parashtruam në këtë hapësirë, që të arrijnë në një përfundim
në lidhje më së paku me një pjesë të pasojave që dalin nga gjithë sa trajtuam; ndërkaq,
syresh duhet të jenë të sigurt se ky punim mëton të sjellë jo pak dobi, duke qenë më së
pari një lexim që lë jo pak hapësirë për përsiatje dhe meditim rreth gjithë sa përbënte
objektin tonë të vrojtimit. Njerëzve që janë të pajisur me të tilla aftësi, personalisht
kemi mëtuar që t’u ofrojmë një pikënisje sa më të përshtatshme, sikundërse edhe një
pikë mbështetjeje të fuqishme për t’u ngjitur akoma edhe më lart, përtej tollovive të
kota të hamendësimeve thjesht individuale.
Ndërkaq, gjykojmë se tani nuk na mbetet tjetër përpos se të shtrojmë disa mendime në
lidhje me atë që mund ta vështrojmë dh cilësojmë si rëndësia dhe prurja praktike e
këtij studimi; në qoftë se do të kishim mëtuar që të lëviznim brenda suazave të
metafizikës së kulluar, kjo këndqasje mund edhe të ishte anashkaluar, apo mund ta
vështronim edhe si fort të papeshë, për aq sa, lipset të sjellim në kujtesë, në suazën e
metafizikës së kulluar, çdo vënie e tyre në jetë apo çdo zbatim i tyre në praktikë
shfaqet një çështje e thjeshtë rrethanore dhe aksidentale; sidoqoftë, në këtë hapësirë
do të mëtojmë që të ndalemi pikërisht tek zbatimet praktike të gjithë sa parashtruam
në kapitujt e mësipërm. Krahas anës praktike, këto zbatime kanë një arsye të dyfishtë
për të ekzistuar si të këtilla; më së pari, syresh janë rrjedhojë dhe fryt i ligjshëm dhe i
pashmangshëm i parimeve themelore apo shkakësive parake; janë zhvillimi normal i
një pamësie botëkuptimore e cila, duke qenë e mbarëbotshme, duhet të përfshijë në
vetvete të tërë rendet dhe nivelet e realitetit; në të njëjtën kohë, të pakën kjo për një
pjesë, këtë zbatime janë një mjet parapërgatitor për t’u ngjitur drejt një njohjeje më të
epërme, sipas gjithë sa patëm rast të shtjellonim në lidhje me “shkencën e hyjshme”.
Ndërkaq, kur gjendemi në suazën e zbatimeve praktike, është krejt e domosdoshme që
syresh të ndalemi dhe t’i vështrojmë paksa edhe në gjithë sa shfaqen në këtillësinë e
tyre dhe në vlerën e tyre të brendshme, natyrisht, duke u treguar syhapët, për të mos
largojmë nga vëmendja lidhjet që syresh kanë me parimet themelore dhe shkakësitë
parake; një rrezik i këtillë është krejt real - madje, pikërisht prej kësaj lindi edhe ai
shpërfytyrim që solli në jetë “shkencën laiciste”; sidoqoftë, ky rrezik pushon së
ekzistuari për ata njerëz që janë të vetëdijshëm rreth faktit se, në thelb, gjithçka buron
dhe varet drejtpërsëdrejti nga fryma e kulluar intelektuale dhe se gjithçka që nuk
buron nga vetëdija/ndërgjegjshmëria rreth kësaj të vërtete, nuk është tjetër përpos se
një ndezulli e pastër. Sikundërse e kemi theksuar shpeshherë edhe në vatrat e
mësipërme tekstore, gjithçka lipset që ta marrë pikënisjen nga njohja; ndërkaq, ajo çka
shfaqet si përbërësi më i largët në sferën e praktikës, është pikërisht brendapërbrenda
kësaj sfere ku shfaqet edhe më efikas se kurrë, dhe kjo për aq sa shpërfaqet elementi
thelbësor, pa të cilin është krejt e pamundur që të arrijmë në njohim diçka me të
vërtetë të vlefshme dhe të ndryshme nga trazimi i kotë dhe sipërfaqësor. Për këtë
arsye, për t’u përqendruar kësisoj tek problemi që shfaq më së tepërmi interes për ne
në këtë hapësirë, mund të pohojmë pa kurrfarë droje se, në rast se të gjithë njerëzit do
të kishin qenë në gjendje që të kuptonin drejt dhe në thelbin e vet gjithë sa është bota
e kohëve tona moderne, kjo botë do të kishte pushuar së ekzistuari sa hap dhe mbyll
sytë, duke qenë se ekzistenca e saj, sikundërse edhe ajo e mosdijes dhe e gjithë sa
është e kufizueshme, nuk është në thelb përpos se mohueshmëri; kjo ekzistencë
shpërfaqet, më së pari dhe mbi të gjitha, si fryt i pashmangshëm i mohimit të së
vërtetës tradicionaliste dhe tej-njerëzore. Në këtë rast do të bëhej krejt e mundur që
ndryshimet e nevojshme të zinin vend pa u shoqëruar nga ndonjë përmbysje e
fundbotshme, ndërkohë që, nga ana tjetër, lipset thënë se syresh nuk mund të vihen në
jetë përpos se përmes kësaj mënyre. Prej këndejmi, mos vallë gabojmë kur shprehemi
se një njohje e tillë shfaq vlera të pallogaritshme në sferën e praktikës? Porse, nga
njëra anë, lipset thënë se është fort e vështirë që të pranohet se çdo njeri ka mundësitë
që të arrijë tek një njohje e këtillë, prej ë cilës pjesa dërrmuese e njerëzve të kohëve
tona moderne janë pa as më të voglin dyshim shumë më larg se kurrëherë më parë.
Ndërkohë, nga ana tjetër, lipset thënë se kjo nuk përbën ndonjë kusht të
domosdoshëm, duke qenë se një elitë, edhe pse fare e vogël në numër, në qoftë se
është e mirë organizuar dhe e mirë konsoliduar, është më se e mjaftueshme për t’u
dëftuar drejtimin e duhur masave, të cilat do t’i bindeshin sugjestioneve të saj pa vënë
aspak në dyshim ekzistencën dhe mjetet e veprimit të një elite të këtillë. Porse, a është
vallë ende e mundur që të rindërtohet një elitë e këtillë në Perëndim? Natyrisht, në
këtë hapësirë nuk kemi ndërmend që t’i kthehemi edhe një herë gjithë sa patëm rastin
që të shtjellonim në një nga kapitujt e mësipërm në lidhje me funksionin e elitës
intelektuale në rrethanat e ndryshme që mund të shfaqen në një të ardhme pak a
shumë të afërt. Kështu që, këtu po mjaftohemi duke vënë në dukje gjithë sa vijon:
cilado qoftë mënyra në të cilën mund të zërë vend ai ndryshim që do të shënjonte
kalimin nga një botë në tjetrën, dhe që fjala mund të jetë për më tepër për cikle pak a
shumë të shtrira, edhe pse do të mund të ketë pamjen e një frakture drastike, nuk do të
sillte assesi një pavazhdimësi absolute, duke qenë se ekziston i njëjti zinxhir
shkakësisë që ndërlidh së bashku të tërë ciklet.
Në qoftë se elita në fjalë do t’ia dilte mbanë të formësohej ende sa ka kohë, ajo do të
mund të përgatiste mënyrën e duhur që ky ndryshim të ndodhte në rrethanat më
paqësore, dhe turbullira që do ta shoqëronte pashmangshëm, do të mund të reduktohej
në minimum. Por, edhe po të mos ishte kësisoj, asaj do t’i mbeste gjithmonë një
detyrë tjetër, madje, akoma edhe më e rëndësishme; do t’i duhet të japë ndihmesën e
vet për ruajtjen e atyre elementëve të botës së sotme që duhet të vijojnë të mbeten
gjallë dhe të shfrytëzohen për ndërtimin dhe organizimin e botës së ardhshme.
Afërmendsh, nuk ka kurrfarë arsyeje që të presim me patjetër përfundimin e zbritjes,
për të filluar parapërgatitjen ngjitjes, një ngjitje që do të zërë vend në mënyrë krejt të
domosdoshme, madje, edhe në rast se nuk arrijmë që të shmangim gjasat që zbritja të
përfundojë me një përmbysje të fundbotshme. Kështu që, pavarësisht tërë gjasave,
puna e elitës nuk do të humbiste më kot, të paktën kjo në rast se marrim parasysh
përfitimet që elita do të vilte për veten, por edhe për syresh që ajo do të vilte për
mbarë njerëzimin.
Duke u pikënisur nga të gjithë sa më sipër, gjërat lipset që të vështrohen sipas kësaj
mënyre: elita ende ekziston në qytetërimet lindore dhe, edhe në rast se do të pranonim
se numri i saj sa vjen dhe po pakësohet dita më ditë si rrjedhojë e pushtimit të frymës
evropiane, sërishmi ajo do të vazhdojë të ekzistojë deri në fund për shkak se prania e
saj është e domosdoshme për të ruajtur bërthamën e traditës, dhe për të siguruar
përcjelljen e çdo gjëje që lipset të ruhet e pacenuar dhe në formën e vet më të plotë.
Në Perëndim, ndërkaq, elita nuk ekziston më; Duke u pikënisur nga të gjithë sa më
sipër, gjërat lipset që të vështrohen sipas kësaj mënyre: elita ende ekziston në
qytetërimet lindore dhe, edhe në rast se do të pranonim se numri i saj sa vjen dhe do të
pakësohet dita më ditë si rrjedhojë e trysnisë pushtuese të frymës evropiane, sërishmi
ajo do të vazhdojë që të ekzistojë deri në fund, për shkak se prania e saj është kusht i
domosdoshëm për të mbrojtur të pacenuar bërthamën e traditës së gjithhershme dhe
për të siguruar përcjelljen e gjithë sa është e nevojshme që të ruhet e pacenuar në
formën dhe në plotësinë e vet. Në Perëndim, ndërkaq, elita nuk ekziston më; kështu
që, çështja që shtrohet këtu lidhet me faktin nëse kjo elitë do të arrijë që të formësohet
si e këtillë në këtë pjesë të lëmshit të dheut, dhe nëse ky formësim do të zërë apo jo
vend përpara se epoka në të cilën jetojmë të marrë fund, që do të thotë shprehimisht,
nëse bota perëndimore do të marrë apo jo pjesë në procesin e ruajtjes dhe përcjelljes
së bërthamës së traditës së gjithhershme. Nëse një gjë e këtillë nuk do të ndodhë,
atëherë, të jemi të sigurt se, për rrjedhojë, qytetërimi perëndimor do të fundoset dhe
asgjësohet tërësisht dhe përfundimisht, duke qenë se në thelbin e tij nuk do të gjendet
më asnjë element që do të mund të ishte i dobishëm dhe me vlerë në të ardhmen dhe,
përpos kësaj, duke qenë se fryma dhe pamësitë botëkuptimore tradicionaliste tashmë
do të jenë terratisur përfundimisht, pa lënë askurrfarë gjurme.
I shtruar kësisoj, ky problem, në qoftë se e vështrojmë nën dritën e rezultatit
përfundimtar, nuk mund të mbartë në vetvete përpos se një rëndësi të dorës së dytë; e
megjithatë, fjala është për një problem që paraqet deri diku një farë interesi, në qoftë
se do ta vështronim nga një këndvështrim relativ, të cilin është krejt e nevojshme që të
mos e anashkalojmë aspak, nëse vërtet mëtojmë që të peshojmë dhe të kuptojmë drejt
rrethanat dhe gjendjen e veçantë të periudhës në të cilën po jetojmë. Në parim, do të
mjaftonte që të vinim në dukje se, pavarësisht gjithçkaje, bota perëndimore e kohëve
tona është pjesë e qenësishme e një tërësie nga e cila dora-dorës u shkëput fill pas
zanafillës së kohërave moderne, dhe se, në përplotësimin e fundmë dhe fatfundësor të
një cikli, të gjithë pjesët e tij përbërëse lipset që në një mënyrë apo tjetrën të
bashkëpriten. Porse, e gjithë kjo nuk është se ndërlik me patjetër dhe në mënyrë të
domosdoshme ndonjë përtëritje paraprake të traditës perëndimore, për shkak se një
përtëritje e këtillë mund të ruhet vetëm në gjendjen e një mundshmërie të
gjithhershme në vetë burimin e saj, pavarësisht nga forma e veçantë që vesh në një
moment të caktuar. Sidoqoftë, përmendja e një çështjeje të këtillë le të mbetet thjesht
në trajtën e një shembulli, pasi, për të bërë të kuptueshme të gjithë sa lëviz pas saj, do
të na duhej më së pari që të trajtonim të tëra marrëdhëniet që ekzistojnë mes traditës
së parëhershme dhe traditave të varura, çka në këtë hapësirë e kemi krejt të pamundur.
Për më tepër, trajtimi i një çështjeje të këtillë do të na përballte krejt pashmangshëm
me një përfundim aspak të këndshëm për botën perëndimore, ndërkohë që gjendja në
të cilën kjo botë ndodhet, na shtyn që të frigohemi se ndoshta është pikërisht një
përfundim i këtillë që po zë vend dora-dorës në këtë pjesë të lëmshit të dheut.
Sidoqoftë, pak më lart u shprehëm se, pavarësisht gjithçkaje, aty-këtu vërejmë disa
shenja që na shtyjnë që të mendojmë se shpresat për një përfundim më të mirë ende
nuk janë tretur plotësisht.
Në Perëndimin e kohëve tona ekziston një numër njerëzish, madje, më i madh nga sa
besohet, të cilat sa vjen dhe po bëhen gjithnjë dhe më të vetëdijshëm në lidhje me
gjithë sa u mungon qytetërimit të tyre; në qoftë se syresh vërejmë që të lëvizin thjesht
dhe vetëm në suazën e disa prirjeve dhe hulumtimeve që në të shumtën e herëve
shfaqen të pafrytshme, në qoftë se vërejmë, madje, se syresh arrijnë deri aty sa të
humbasin udhën, lipset thënë se kjo ndodh për shkak të mungesës që syresh kanë
përsa i përket të dhënave dhe njohurive të njëmendta, të cilat nuk mund t’i
zëvendësojë askurrgjë, si dhe për shkak të mungesës së një organizmi që mund t’u
ofronte drejtimin e duhur botëkuptimor.
Afërmendsh, këtu nuk po flasim aspak për ata njerëz që kanë arritur tashmë që ta
gjejnë një drejtim të këtillë në gjirin e traditave lindore, aq sa, nga pikëpamja
intelektuale, shfaqen mjaft larg botës perëndimore; për më tepër, njerëz të këtillë nuk
shfaqen përpos se përjashtime të qashtërta dhe nuk mund të vështrohen assesi si pjesë
e një elite perëndimore. Në të vërtetë, të vështruar hollë-hollë dhe me akull të
mendjes, këta njerëz janë një zgjatim i elitave perëndimore, arsye për të cilën mund të
luajnë rolin e ndërlidhësit në çastet kur elita perëndimore të ketë arritur më në fund
fazën e kristalizimit dhe formësimit. Përsa i përket elitës perëndimore, lipset që të
formësohet thuajse sine qua non vetëm përmes një nisme thelbësisht perëndimore, dhe
pikërisht këtu qëndrojnë tërë vështirësitë. Një nismë e këtillë mund të ndërmerret në
dy mënyra: ja Perëndimi do të arrijë që t’i gjejë brenda vetes mjetet dhe format,
përmes një rikthimi të drejtpërdrejtë tek tradita e vet, një rikthim që do të ketë trajtën e
një daljes në mënyrë krejt të natyrshme në sipërfaqe të mundësive që sot për sot
shfaqen të fshehura; ja disa prej elementëve perëndimorë do të arrijnë që të
përmbushin një mision të këtillë përtëritës përmes ndihmës që mund të ofrojnë disa
njohuri thelbësore rreth pamësive botëkuptimore lindore, njohuri që, pavarësisht se
nuk mund të jenë assesi të drejtpërdrejta, për aq sa lipset të mbeten gjithpoaq
perëndimore, mund të zhvillohen gjithsesi në trajtën e një ndikimi të tërthortë, i cili do
të mund të ushtrohej dhe shtrihej mëtejshëm dhe në mënyrë vepruese përmes një
gjerdani ndërmjetësish, si ata që përmendëm pak më lart. Hamendësimi i parë lipset
thënë se tingëllon fort pak i mundshëm, për aq sa ndërlik në vetvete ekzistencën
paraprake në Perëndim të një qendre ku të jetë ruajtur e pacenuar dhe e plotë fryma
dhe pamësitë botëkuptimore tradicionaliste; porse, sikundërse u shprehëm edhe më
lart, pavarësisht disa prirjeve që vërejmë në kohët tona, ekzistenca e një qendre të
këtillë shfaqet fort e dyshimtë. Që do të thotë shprehimisht se e tërë puna lipset të
përqendrohet tek mundësitë që lëvizin brenda hamendësimit të dytë. Në këtë rast,
ndonëse nuk është e thënë në mënyrë absolute, do të ishte e udhës që elita në
formësim të merrte si pikë mbështetjeje një organizëm perëndimor që shpalos në
vetvete një ekzistencë të njëmendtë dhe me jo pak ndikim; në Perëndimin e kohëve
tona, ekziston vetëm një organizëm që mbart një karakter tradicionalist dhe që ka
ruajtur një lloj pamësie që mund të shërbejë si pikënisje për sipërmarrjen në fjalë; ky
organizëm është kisha romano-katolike. Pa ndryshuar asgjë në formën fetare me të
cilën shfaqet përsëjashtmi, do të mjaftonte që pamësisë së saj t’i kthenim kuptimin e
thellë që ruan përnjëmendshëm brenda vetes, një kuptim ndaj të cilit përfaqësuesit e
saj të sotëm duket se nuk janë fort të vetëdijshëm, siç nuk janë aspak të vetëdijshëm as
për njëqenëshmërinë thelbësore të kësaj pamësie me format e tjera tradicionaliste,
duke qenë se fjala është për dy realitete të pandashme. Kjo do të përkonte me arritjen
e katolicizmit në kuptimin e vërtetë të fjalës, duke qenë se, nga pikëpamja
etimologjike, ky term shpreh idenë e universalizmit, çka shfaqet tashmë tejet e harruar
për tërë ata njerëz që mëtojnë që ta emërtojnë si një lloj emërtimi të qashtërt të një
forme të veçantë dhe tërësisht perëndimore, e zbrazët nga çdo lloj lidhjeje me traditat
e tjera; madje, në kohët tona, mund të pohojmë me gojën plot se katolicizmi nuk ka
tjetër përpos se një ekzistencë virtuale, çka e vërejmë qartazi në faktin se në gjirin e
saj nuk hasemi assesi me vetëdijen për ekzistencën e gjithë sa shfaqet dhe është në
thelb universale. Porse, nga ana tjetër, lipset thënë se fakti që ekziston një organizëm
që mbart një emër të këtillë nuk do të thotë aspak se na shpalos një pikënisje të
mundshme për përtëritjen e frymës dhe pamësive botëkuptimore tradicionaliste në
kuptimin më të plotë të fjalës; mjaft të sjellim në kujtesë se gjatë periudhës së
Mesjetës, ky organizëm shërbeu si një pikë e fortë mbështetjeje për frymën dhe
botëkuptimin e kohëve moderne. Që do të thotë shprehimisht se, gjithë sa lipset
ndërmarrë boshtohet rreth ripërftimit të gjithë sa ekzistonte përpara kohës së
shpërfytyrimit modern, duke shfrytëzuar mjetet, dhe duke bërë përshtatjet e
nevojshme në kushtet dhe rrethanat e një epoke tjetër. Dhe nëse do të kishte njerëz që
do të shpreheshin të habitur apo do të ngrinin krye kundër një ideje të tillë, e tërë kjo
nuk do të thoshte tjetër përpos se syresh, me apo pa vetëdije, janë mbushur me frymën
moderne deri në atë shkallë, sa e kanë harruar tërësisht kuptimin e një tradite, duke
ruajtur kësisoj vetëm këmishën e saj. Nga ana tjetër, do të ishte me vend që të
qëmtonim se mos formalizmi i “shkronjës”, që është një nga shpërfaqjet e
“materializmit” sipas gjithë sa patëm rastin të shpjegonim më lart, ka arritur që t’i zërë
përfundimisht frymën botës së shpirtit, apo kjo e fundit thjesht është terratisur në
mënyrë të përkohshme dhe ka ende mundësi që të rishfaqet në gjirin e këtij organizmi;
porse, përgjigjen ndaj kësaj pyetjeje nuk mund ta japë tjetër përpos se zhvillimi dhe
rrjedha e ardhshme e ngjarjeve.
Nga ana tjetër, nuk përjashtohet aspak mundësia që këto ngjarje t’i shtrëngojnë herët
apo vonë drejtuesit e kishës romano-katolike që të ndërmarrin një varg veprimesh në
funksion të drejtpërdrejtë në sferën e gjithë sa shfaqet intelektuale, për rëndësinë e të
cilave syresh nuk janë aspak të vetëdijshëm. Ndërkaq, do të ishte vërtet diçka e
mjerueshme, në rast se syresh do të shtyheshin drejt përsiatjes në lidhje me të tilla
veprime duke u pikënisur thjesht nga disa rrethana të rastësishme, siç janë rrethanat që
krijohen brenda sferës së politikës, që do të thotë shprehimisht këtu, nëse do të
pikëniseshin nga çdo parim tjetër përpos parimeve themelore dhe të epërme; porse,
sidoqoftë, lipset të pranojmë haptazi se shanset për zhvillimin dhe kristalizimin
konkret të mundësive të fshehura mund të ofrohen nga disa mjete që qëndrojnë më
pranë të të kuptuarit. Arsye për të cilën, personalisht mjaftohemi që të pohojmë sa
vijon: duke u nisur nga thellimi i skajshëm i një mishmashi që sa vjen dhe po shtrihet
gjithnjë dhe më tepër, është e nevojshme që të bëjmë thirrje për bashkimin e të gjitha
forcave shpirtërore që janë ende të afta që të ushtrojnë një ndikim në botën e jashtme,
qoftë kjo në Lindje, qoftë në Perëndim; në rastin e Perëndimit, këto forca nuk i
vërejmë tjetërkund përpos se në gjirin e kishës romano-katolike. Nëse kjo e fundit,
përmes një mënyre të tillë, do t’ia dilte mbanë që të vendosej në kontakt me
përfaqësuesit e traditave të vërteta lindore, personalisht nuk do të na mbetej veçse të
gëzoheshim nga ky rezultat i parë, pasi do të mund të shërbente si një pikënisje e
duhur për arritjen e gjithë sa parashtruam pak më lart, duke mbajtur parasysh faktin
se, larg çdo dyshimi, një marrëdhënie thjesht përjashtësore dhe “diplomatike” do të
ishte krejt trahitëse, e gënjeshtërt, dhe nuk është assesi në gjendje që të sjellë frytet e
dëshiruara; për këtë arsye, herët apo vonë duhet të arrijmë krejt natyrshëm në pikën
nga e cila duhej të nisnim, më konkretisht këtu, nga pajtimi i ndërsjelltë nën dritën e
parimeve themelore dhe shkakësive parake, një pajtim që mbart si kusht të
domosdoshëm dhe krejt të mjaftueshëm ndërgjegjësimin e përfaqësuesve të
Perëndimit për ekzistencën e të këtilla parimeve, njëlloj siç janë përfaqësuesit e
Lindjes. I vetmi pajtim, le ta përsërisim edhe një herë, nuk mund të kryhet tjetër
përpos se për së larti dhe nga përbrenda, që do të thotë shprehimisht, brenda një
domeni që mund të quhet shkimtazi intelektual apo shpirtëror, duke qenë se për ne
këto dy terma mbartin një kuptim të njënjëjtë. Për rrjedhojë, pajtimi që e merr
pikënisjen nga ky domen, dora-dorës do të shtrihet edhe zhvillohet edhe në sferat e
tjera, në mënyrë të atillë që, fill sapo parimi themelor të vendoset në epiqendër, nuk
mbetet tjetër veçse të deduktojmë, apo të “shpjegojmë” të gjitha rrjedhojat që burojnë
prej tij. Për arritjen e gjithë sa më sipër, ekziston vetëm një pengesë, e cila lipset të
kapërcehet: prozelitizmi perëndimor, i cili nuk mund të pranojë assesi ekzistencën e
“aleatëve”, por vetëm e “të nënshtruarve”; apo, për t’u shprehur disi më qartë dhe më
saktë, është mangësia në të kuptuar, ku prozelitizmi nuk shfaqet përpos se një nga
shumë pasojat. Por, a do të kapërcehet vallë kjo pengesë? Nëse një gjë e këtillë është e
pamundur, elitës, atëherë, për t’u formësuar si e këtillë, nuk i mbetet tjetër përpos se të
mbërthehet fort pas përpjekjeve të atyre që janë të vaditur në këtë drejtim, sidomos
kjo përsa i përket aftësive që syresh shfaqin në rrafshin intelektual, jashtë dhe përtej
çdo ambienti të përcaktësuar, dhe, natyrisht, do t’i duhet që të shpresojë edhe në një
ndihmë të mundshme nga vetë Lindja. Përpara gjasës së parë, afërmendsh që forca
vepruese e elitës do të jetë akoma edhe më e vështirë për t’u shfaqur në këtillësinë e
vet dhe, përpos kësaj, nuk mund të ushtrohet në mënyrë efikase përpos se pas një kohe
relativisht të gjatë, për aq sa do t’i duhet të krijojë me forcat e veta tërë mjetet dhe
instrumentet e nevojshme, duke mos patur mundësi që t’i gjejë tashmë të gatshme, siç
do të ndodhte në rastin e dytë. Porse, sidoqoftë, personalisht nuk besojmë aspak se të
këtilla vështirësi, sado të mëdha dhe të rënda qofshin, mund të pengojnë që të zërë
vend gjithë sa në një formë apo tjetrën, në një mënyrë apo tjetrën, duhet të zërë
pashmangshmërisht vend.
Nisur nga gjithë sa më sipër, e shohim si fort të udhës që të shtojmë edhe këtë: në
botën perëndimore të kohëve tona vërejmë në mënyrë mjaft të dukshme disa
përshenja të një lëvizjeje ende fort të paqartë dhe të papërcaktuar, e cila mund -
madje, në një zhvillim normal dhe të natyrshëm duhet - të shpijnë në rindërtimin dhe
rimëkëmbjen e një elite intelektuale, ku i vetmi përjashtim mbetet paroksizmi i
dhunshëm i krizës, përmbysja e shpejtë që ajo mund të sjellë, e cila do ta pengonte
këtë elitë në lindje e sipër që të zhvillohej dhe piqej deri në fund. Ndërkaq, lipset që të
vëmë në dukje se vetë Kishës romano-katolike, duke u nisur nga vetë funksioni që ka,
i intereson me patjetër që të përpiqet të shkojë përtej kësaj lëvizjeje, dhe jo thjesht ta
lërë veten që kjo të zërë vend dhe të zhvillohet pa përpjekjet e saj, çka do ta
shtrëngonte që thjesht t’i shkonte pas, prej nga ku ndikimi që ajo mund të ushtrojë do
të ishte krejt i flashkët, madje, rrezikon edhe të zerohet. Ndërkaq, nga ana tjetër, nuk
besojmë se është e domosdoshme që të vendosemi me patjetër nga një këndvështrim i
epërm dhe i korkolepsur për të kuptuar qartazi se si, në fund të fundit, është vetë
Kisha romano-katolike ajo që do të kishte përparësitë më të mëdha, në rast se do të
sipërmerrte një qëndrim të këtillë, i cili, për më tepër, jo vetëm që nuk do ta shtynte
për përzihej në kompromise të sferës doktrinore, por, përkundrazi, do ta ruante nga
infiltrimi i frymës moderne dhe do ta mbante larg çdo lloj ndërhyrjeje apo modifikimi
qoftë edhe në pamjen e saj të jashtme. Do të ishte diçka krejt paradoksale që të vëreje
se si Katolicizmi i plotë dhe i pamikluar të rimëkëmbej pa ndihmën dhe udhëheqjen e
Kishës romano-katolike, e cila në këtë rast do të gjendej vetvetiu në një pozicion tejet
të pazakontë, duke pranuar që të kërkonte mbrojtjen nga të tjerët, për t’i qëndruar
mësymjeve më të tmerrshme që ka përjetuar ndonjëherë gjatë historisë së saj, madje,
do të shtrëngonte që një gjë të këtillë t’ua kërkonte atyre njerëzve, udhëheqësit e të
cilëve, apo syresh që flasin në emrin e tyre, do të mëtonin në rastin më të parë që t’i
shigjetonin akuza nga më të ndryshmet dhe të pabaza për ta diskretituar dhe për të
zeruar paq ndikimin e saj në shoqëri. Personalisht nuk do të ndjenim përpos se
keqardhje, në rast se një gjë e këtillë do të ndodhte vërtet: por nëse gjërat nuk arrijnë
deri në këtë pikë, vërtet është koha që ata njerëz, të cilëve pozita u ngarkon
përgjegjësitë më të mëdha, të veprojnë me vetëdije të plotë dhe të mos lejojnë veprime
që mund të sjellin pasoja të mëdha, t’i nënshtroheshin rrezikut të zhgënjimit për shkak
të mungesës së të kuptuarit ose të vullnetit të keq të disa njerëzve pak a shumë të ulët;
një gjë e tillë tashmë dihet se ka ndodhur dhe kjo, megjithatë, tregon edhe një herë se
deri në çfarë shkalle mbizotëron mishmashi në kohët tona dhe gjithkund. Mund të
ndodhë fare mirë që këto vështrime të mos jenë edhe aq të pranueshme, ndonëse janë
bërë nga një pikëvështrim i pavarur dhe me një frymë të paanshme; porse kjo nuk ka
fort rëndësi, madje, personalisht nuk e shohim aspak si një arsye për t’u stepur nga
pohimi i gjithë sa lipset të pohohet me gojën plot, kur një gjë e këtillë shfaqet e
nevojshme dhe sipas formës dhe mënyrës që e kërkojnë vetë rrethanat dhe gjendja
aktuale. Ndërkaq, lipset të themi se gjithë sa pohuam deri këtu nuk janë tjetër përpos
se sintezë e përfundimeve që kemi patur rastin të nxjerrim nga disa “përvoja” të
kohëve të fundit, të cilat janë përvjelë, natyrisht, nga lëvizja brenda një sfere tërësisht
dhe qashtërsisht intelektuale. Sidoqoftë, të paktën kjo tani për tani, nuk është aspak
rasti i volitshëm për të hyrë në hollësira në lidhje me gjithë sa më sipër, të cilat, për
më tepër, nuk do të shpalosnin asgjë grishëse apo interesante; porse, sa për vete, do të
donim që të pohonim me gojën plot se nuk kemi shkruar qoftë edhe një fjalë të vetme
pa e peshuar mirë dhe hollë-hollë më parë. Për rrjedhojë, personalisht e gjykojmë si
krejt të parëndësishme dhe të padobishme që t’i kundërviheshim çikërrimave
filozofike që jo pa qëllim jemi përpjekur që t’i anashkalojmë paq; personalisht
përpiqemi që të flasim për gjëra dhe probleme serioze dhe t’i trajtojmë syresh
seriozisht, dhe nuk kemi kohë të tepërt për të humbur dhe për t’iu dhënë debateve
fjalarake që për ne nuk kanë askurrfarë peshe dhe interesi; për këtë arsye e shohim të
udhës që të qëndrojmë sa më larg polemikave boshe, sa më larg debateve mes
rrymave filozofike apo partive politike, sikundërse hedhim poshtë si të pavend çdo
lloj etiketimi perëndimor që mund të kahen të na veshin, duke qenë se nuk bëhet fjalë
për asnjë të këtillë që t’i brendashkruhet mendimit tonë. U pëlqen apo jo disave, gjërat
qëndrojnë pikërisht kështu dhe asgjë nuk mund të na shtyjë që të ndryshojmë
qëndrimin tonë.
Ndërkaq, do të donim që t’u bënim një paralajmërim atyre njerëzve që, për vetë
aftësitë që kanë për të qenë të hapur ndaj një kuptimësie më të lartë, ndonëse kjo nuk
është për shkak të shkallës së njohjes që kanë arritur, duket se janë të destinuar që të
kthehen në elementë të rindërtimit dhe rimëkëmbjes së mundshme të një elite. Është
një fakt i pamohueshëm se fryma e kohëve moderne, e cila është me të vërtetë
“djallëzore” në të tëra kuptimet dhe domethëniet e kësaj fjale, po përpiqet që t’i
pengojë me çdo kusht këta elementë, që në kohët tona janë të veçuar dhe të hapërdarë,
që të arrijnë atë kohezion të nevojshëm që kërkohet për të ushtruar një ndikim veprues
të njëmendtë mbi mendësinë e përgjithshme të kohëve tona. Kështu që, nisur nga kjo,
është detyrë a atyre njerëzve që janë bërë pak a shumë krejt të vetëdijshëm për
qëllimin drejt të cilit duhet të kahin të tërë forcat dhe energjitë, që të mos e lënë veten
të dalin nga udha e duhur për shkak të vështirësive, pavarësisht se cilat mund të jenë
syresh. Përsa i përket më pas atyre njerëzve që ende nuk kanë arritur deri në atë
shkallë nga e cila lipset të përftojnë pikënisjen drejt një orientimi të pagabueshëm që
do t’i ruante nga dalja prej rrugës së drejtë, e vërteta është se janë krejt të hapur ndaj
rrezikut të devijimeve nga më të rëndat; kështu që, për syresh këshillohet një
syhaptësi e skajshme, madje, personalisht jemi të mendimit se ajo duhet të arrijë deri
në një lloj mosbesimi, për shkak se “kundërshtari”, që deri në atë çast ende nuk është
mposhtur plotësisht, do të jetë ende në gjendje që të marrë mbi vete trajta nga më të
ndryshmet, madje, në disa raste, edhe krejt të papritura. Shpeshherë, ka njerëz që,
ndonëse shprehen të mendimit se i janë shmangur plotësisht “materializmit” të kohëve
moderne, sërishmi i vërejmë që të kapen pas disa gjërash që, pavarësisht se në pamje
të parë duket se i kundërvihen këtij “materializmi”, bashkëndajnë shumëçka me
natyrën e tij. Ndërkaq, duke u nisur nga bashkëqenësia që vërejmë në rrafshin e
mendësisë, lipset që të vëmë në gjendje alarmi vetë Perëndimorët, që të ruhen nga
sugjestioni që mund të ushtrojnë disa “dukuri” pak a shumë të pazakonshme. Prej këtu
burojnë në pjesën e tyre dërrmuese të tërë gabimet e “neo-shpirtëristëve”, madje,
mund të parashikojmë me një saktësi të kënaqshme se si një rrezik i këtillë sa vjen dhe
do të bëhet gjithnjë edhe më i pranishëm, ku forcat e errëta që ushqejnë mishmashin e
kohëve tona do të gjejnë pa pikë dyshimi një prej mjeteve të tyre më të fuqishme.
Ndërkaq, lipset të themi se ka fort të ngjarë që të mos gjendemi edhe aq shumë larg
nga epoka që mëton të shprehë një paralajmërim ungjillor, të cilin patëm rastin që ta
përmendnim edhe diku më lart: “Do të vijë një kohë kur do të shfaqen Krishtër të
rremë dhe profetë të rremë, të cilët do të bëjnë mrekulli të mëdha dhe gjëra të
jashtëzakonshme, duke mëtuar që të joshin, nëse do të ishte e mundur, deri edhe vetë
të zgjedhurit”.
“Të zgjedhurit”, siç e tregon edhe vetë fjala, janë ata që shfaqen pjesë e elitës në
kuptimin më të plotë të fjalës; për këtë arsye - dëshirojmë të shpjegojmë në këtë rast -
personalisht pranuam që ta përdorim një term të këtillë, pavarësisht abuzimit që ky ka
njohur në botën “laiciste”. Ndërsa për pjesëtarët e elitës, falë “përplotësimit” të
brendshëm që kanë arritur, është e pamundur që t’u dorëzohen joshjeve dhe ngasjeve,
për ata që nuk kanë arritur në një shkallë të caktuar njohjeje, gjërat shfaqen krejt
ndryshe; syresh janë thjesht të “thirrurit”, prej nga ku vjen edhe shprehja ungjillore
sipas të cilës “të shumtë janë të thirrurit, porse fare pak të zgjedhurit”. Ndërkaq, po
futemi në një epokë në të cilën do të jetë krejtësisht e vështirë “që të ndajmë grurin
nga egjra”, për të kryer atë që teologët e quajnë “dallimi i shpirtrave”; një vështirësi e
këtillë do të jetë fryt i shpërfaqjeve të rrokopujshme, të cilat do të dendësohen dhe do
të shumohen në shkallë të gjerë, sikundërse edhe fryt i mungesës së njohjes së vërtetë
nga ana e atyre që kanë për detyrë që të udhëheqin të tjerët, të cilat në kohët e sotme
shfaqen në të shumtën e herëve “udhërrëfyes të verbër”. Aso çastesh do të vërehet
qartazi nëse, në të këtilla rrethana, kanë apo jo ndonjë dobi çikërrimat dialektike, apo
nëse një “filozofi”, qoftë edhe më e arrira e mundshme, do të mjaftojë apo jo për t’i
prerë hovin shkapërderdhjes së “forcave të skëterrës”. Kjo është një nga trahitë prej të
cilës shumë njerëz duhet të ruhen, për aq sa në kohët tona vërejmë jo pak njerëz që,
pavarësisht se nuk ia kanë asfare idenë se çfarë është në vetvete bota e qashtërt
intelektuale, ngarendin poshtë e lart duke trumbetuar se një njohje e thjeshtë
filozofike, - e cila, qoftë edhe në rastin më fatlum, është një hije e zbehtë e njohjes së
vërtetë - është e aftë që të rimëkëmbë gjithçka dhe të sjellë kësisoj ridrejtësimin e
duhur të mendësisë bashkëkohore; po ashtu, madje, në të njëjtën mënyrë, ekzistojnë
disa të tjerë që shprehen të bindur se shkenca e kohëve moderne është një mjet efikas
për t’u ngjitur deri në sferën e të vërtetave të epërme, pikërisht në atë sferë dhe tek ato
të vërteta që kjo shkencë mëton dita më ditë që t’i mohojë. Që të gjitha këto trahi
përbëjnë një nga burimet e njëmendta të daljes nga rruga e drejtë; një sasi përpjekjesh
dhe energjish davaritet në një humbje të kotë; pikërisht kjo është ajo çka vërejmë mes
atyre që në kohët tona po kërkojnë që t’i kundërvihen frymës së kohëve moderne:
syresh janë tkurrur plotësisht në një pamundësi dhe pafuqi tërësore, për shkak se, duke
mos njohur paraprakisht parimet themelore dhe shkakësitë parake, pa të cilat çdo
veprim është një humbje e kotë, syresh herët a vonë përfundojnë në ca qorrsokakë nga
të cilët nuk mund të dalin më.
Ata që do të arrijnë që të kapërcejnë të gjitha këto pengesa dhe të triumfojnë mbi
armiqësinë e një epoke që i kundërvihet çdo realiteti shpirtëror, do të jenë pa dyshim
fare të pakët; porse, po e përsërisim sërish se numri nuk ka askurrfarë rëndësie, pasi
në këtë rast gjendemi brenda një sfere që udhëhiqet nga disa ligjësi krejt të ndryshme
nga ato të materies. Nuk ka pra, kurrfarë rasti për humbje shpresash; po edhe po të
mos kishte kurrfarë shprese për të arritur çfarëdo rezultati të dukshëm para
shkatërrimit të botës moderne përmes ndonjë katastrofe, sërishmi kjo nuk do të thotë
aspak që nuk ia vlen që të nisim nga puna e duhur në këtë drejtim, frytet e të cilës
shkojnë përtej epokës së tanishme. Ata që kahen t’i dorëzohen shkurajimit, duhet të
dinë se asgjë e përmbushur në këtë rrafsh nuk mund të humbasë përgjithmonë; se
mishmashi, gabimi dhe errësira nuk mund të triumfojnë përpos se në pamje të jashtme
dhe për një periudhë thjesht kalimtare; se të gjitha çrregullimet e pjesshme dhe
kalimtare, në fund duhet të përkojnë domosdoshmërisht dhe krejt pashmangshëm me
formësimin dhe strukturën themelore të rendit të tërësishëm dhe se asgjë nuk mund të
triumfojë përfundimisht dhe deri në fund mbi fuqinë dhe pushtetin e të vërtetës:
urojmë që parulla e tyre të jetë ajo që përvetësuan në kohëra të tjera disa organizma
rishtare të Perëndimit: Vincit omnia Veritas.