LibraIslamePDF

LibraIslamePDF

KRIZA E BOTS BASHKKOHORE

Rene Guenon

http://www.dielli.net

Parathnie e prkthyesve
n gjuhn angleze
Duke e ofruar kt prkthim t freskt t njrs ndr veprat kryesore t Rene
Genonit (Ren Gunon), duam tua prkujtojm lexuesve se ky libr, i cili ende duket
aq bashkkohs, s pari u botua m l927. Vrtet, prirjet q tregoi Genoni ather me nj
mprehtsi t till vijuan t shfaqeshin n bot me forc t pazvogluar. N mendjen e
njerzve frika nga katastrofa ndryshon me at optimizmin patetik i cili aq shpesh shkon
bashk me besimin pr fatalizm t prparimit, n nj mnyr e cila, kur shikohet prapa,
i bn qortimet e Genonit t duken gati profetike, sidomos kur disa nga faktort q tani
krijojn alarmin m t madh, ishin fare t dukshm n kohn kur ai shkroi.
Po n kt drejtim duhet t trhiqet vmendja n nj vepr tjetr t po ktij autori,
gjithashtu e prkthyer n kt vistr The Reign of Quantity (Sundimi i sasis) ku kto
dy vllime formojn nj ift. Kjo e dyta sht zhvillim i po atyre temave si n kt q e
kemi n dor, Kriza, por t trajtuara n raport m t ngusht me shkaqet
kozmologjike. Kto dy vepra lypset t studiohen s bashku, nse do njeriu t kap kt
tem si nj trsi, nj detyr e cila, sidoqoft, krkon njfar aftsie pr tu shkputur
nga rastsit n t cilat njeriu sot ka gisht, edhe prkundr faktit se jan rastsi; vetm
kshtu mund t shpresoj njeriu t arrij lirimin e shpirtit nga tirania e ngjarjeve, mu
ashtu si ekziston mundsia e vetme t merret me mend do lloj veprimi shrues, n
ball t vet ngjarjeve, n baz t nj diagnoze t drejt t shkaqeve t tyre t ngulura
thell: sa prpjekje t sinqerta jan br m kot nga pamundsia pr t vepruar kshtu!
N fund, do t donim t zinim ngoje se ky tekst prfshin disa prmirsime t
futura nga udhzimet e dhna nga autori gjat jets s tij: kto ndikojn n disa
referenca ndaj budizmit, pr t cilat pikpamja e autorit kohve t vona kishte psuar
disa ndryshime. Megjithat, pr ti zbatuar ato udhzime u desht t pritej rasti deri n
ditn e sotme.
Londr, 8 tetor 1961
Marco Pollis
Richard Nicholson

http://www.dielli.net

Parathnie
Para disa vjetsh, kur shkruanim librin Lindja dhe Perndimi, mendonim se
ishte thn mjaft, s paku pr at koh, pr shtjet q prbnin temn e librit. Q nga
ather, megjithat, ngjarjet pasonin njra pas tjetrs, gjithnj duke u shtuar dhe pa na
shtytur t dshironim at q kishim shkruar m, ato megjithat japin disa vshtrime
plotsuese t duhura dhe na nxisin t zhvillojm pikpamje t cilat duket se m par nuk
trhiqnin vmendje t posame. Nevoja pr shpjegime t mtejme n koh t fundit po
bhet gjithnj e m e ngutshme pr shkak t riafirmimit dukshm agresiv t nj numri t
atyre koncepteve shum t gabuara pr t cilat ishim posarisht kureshtar ti
largonim; pr kt arsye, gjersa kishim dhembje pr ti mnjanuar ngecjet n shtjet
polemike, dukej e dshirueshme t nxirreshin kto gjra edhe nj her n letr n
perspektivn e tyre t duhur. Duke u marr me shtje t ktij lloji, ka shqyrtime t
nduarnduarshme, ndonj t llojit fare elementar, t cilat megjithat jan aq trsisht t
panjohura pr shumicn drrmuese t bashkkohsve tan, saq lypset tu kthehemi
vazhdimisht, nse duhet t kuptohen n mnyr t prgjithshme, duke i paraqitur prsri
nga aspekte t ndryshme dhe duke shpjeguar n mnyr m t plot, ashtu si diktojn
rrethanat, do shtje t rndsishme q krijon vshtirsi e cila nuk mund t
parashikohet gjithmon q nga fillimi.
Vet titulli i ktij vllimi krkon disa shpjegime n t cilat duhet t futemi, para s
gjithash, n mnyr q lexuesi t mund t dij cili sht qllimi, pr t mos u rrezikuar
nga ndonj dykuptimsi. Se njeriu mund t flas me t drejt pr krizn e bots moderne, duke e marr fjaln kriz n kuptimin e saj m t rndomt, sht dika e cila
nuk sht m e kapur seriozisht pr t polemizuar shum njerz, dhe n kt kuptim po
ndodh s paku nj ndryshim i dukshm i ksaj pikpamjeje; disa iluzione po fillojn t
mnjanohen nn ndikimin e vet ngjarjeve, kurse nga pikvshtrimi q kemi ne kjo nuk
mund t jet tjetr pos shkak i knaqsis, prkundr do gjje tjetr, kjo s paku prbn
nj simptom t paraplqyer dhe nj shenj se ende ka mundsi pr nj riprshtatje t
mentalitetit t sotm, kurse kjo sht di q duket si shklqim i drits midis kaosit t
tashm. Pr shembull, besimi n prparimin e vazhdueshm deri n pafund, i cili deri
para do kohsh mbahej si nj lloj dogme e paprekshme dhe pr t ciln nuk bhet
pyetje, nuk mbshtetet m aq shum njzrit; ka asish q marrin vesh n nj mnyr pak
a shum t paqart dhe konfuze se qytetrimi perndimor, n vend q t vazhdoj t
zhvillohet gjithmon n drejtim t njjt, mundet fare mir nj dit t arrij nj pik t
ndalimit, ose madje edhe t gllabrohet krejtsisht nga ndonj kataklizm. Njerzit e
till, me gjas, nuk shohin saktsisht ku qndron rreziku, kurse frika e imagjinuar dhe
shpesh si e fmijs pr t ciln ata flasin, mjafton t tregoj se n mendjen e tyre ende
qndrojn shum koncepte t gabuara. Megjithat, tashm ka dika q duhet ti bj ata
t vetdijshm se ekziston nj rrezik i till, qoft ai m shum me t kuptuar sesa me t
marrurit vesh t vrtet, dhe se ata duhet t kishin arritur pikn ku t kuptonin se ky
qytetrim i cili ua ka marr mendjen modernistve nuk z vend t privilegjuar n histori
t bots dhe leht mund t psoj t njjtin fat si u ka ndodhur shum qytetrimeve t

http://www.dielli.net

cilat tashm jan zhdukur n periudha pak a shum t hershme, n disa raste duke ln
prapa asgj m shum se gjurm t zbehta, pikrisht rudimente rrall t kuptueshme ose
madje as fare t njohura m.
Kur thuhet, pra, se bota bashkkohore po pson kriz, zakonisht mendohet se
sht arritur shkall kritike, ose me fjal t tjera, se sht eminent nj shndrrim pak a
shum rrnjsor dhe se duhet patjetr t paraqitet nj ndryshim i orientimit brenda nj
kohe t shkurtr, qoft i drejtuar me vetdije ose nn shtrngimin e ngjarjeve, duke u
paraqitur pak a shum n mnyr t papritur, me katastrof ose pa t. Ky prdorim i
fjals kriz sht plotsisht i vlefshm dhe i prgjigjet pjesrisht asaj q mendojm
ne, por vetm pjesrisht, meqense pikpamja nga e cila po shkruajm sht pikpamje
e prgjithshme e cila vshtron kohn bashkkohore n trsin e saj si periudh kritike:
pr m tepr, duket sikur kriza po i afrohet kulmit t saj, kurse efekti i ksaj sht t bie
m shum n sy anormaliteti i gjendjes e cila ka tani disa shekuj q po zgjat, ndonse
pasojat e saj kurr m par nuk kan qen m t dukshme se sot. sht pikrisht kjo
arsyeja pse ngjarjet shpalosen me at shpejtsi t rritur t ciln e zum ngoje m lart; pa
dyshim gjrat mund t vijojn m tutje n kt mnyr edhe pr nj koh, por jo deri n
pafund, kshtu q madje edhe pa qen n gjendje t caktojm nj koh t kufizuar,
prfitohet prshtypja se gjendja e tashme nuk mund t zgjas pr nj koh shum t
gjat.
Mirpo, fjala kriz prmban disa kuptime tjera q e bjn edhe m t gatshme
pr t shprehur at q dshirojm t shfaqim; etimologjia e saj, n t vrtet, s cils
shpesh i humbet pamja n prdorimin vijues, por s cils duhet doemos ti referohet,
ashtu si sht gjithmon rasti kur dikush tenton t prkrah me nj fjal rndsin e
plot dhe vlern origjinale - e bn posarisht sinonime me gjykimin dhe
diskriminimin. Faza q me t drejt mund t prshkruhet si kritike, pa marr fare
parasysh rendin e ndodhive, sht ajo faz e cila i paraprin drejtprsdrejti nj
zgjidhjeje, t paraplqyeshme ose t paparaplqyeshme, dhe e cila n nj mnyr a n
nj tjetr do t jet vendimtare; ajo sht, pra, n at ast kur bhet e mundshme t
formohet nj gjykim i rezultateve t arritura, pr ti vlersuar ata q jan pr dhe kundr
me klasifikimin e atyre rezultateve deri n nj shkall, qoft si pozitive ose negative,
dhe kshtu pr t marr vesh n ciln an m n fund do t anojn ato shkall.
Natyrisht, nuk bjm kurrfar pohimi pr t br diskriminim t ktij lloji n mnyr t
plot, i cili pr m tepr do t ishte i parakohshm, meqense kriza ende nuk sht
zgjidhur dhe meqense ndoshta as q ka mundsi t thuhet saktsisht kur dhe si do t
zgjidhet, prve faktit se gjithmon sht e paraplqyeshme t frenohet njeriu nga parashikimet q nuk mund t mbshteten n t dhna t kuptueshme leht pr gjithsecilin
dhe t cilat, prandaj, ka rrezik t shpjegohen gabimisht dhe kshtu t shtohet hutia n
vend se t paksohet ajo. Gjith ka mund t propozoj dikush pr t br sht t
kontribuoj, deri n nj shkall dhe pr aq sa lejojn mjetet q jan n dispozicion, drejt
asaj q ata q kan parakushte pr mendjemprehtsi t bhen t vetdijshm pr disa
nga rezultatet q duket se jan themeluar mir, dhe kshtu t prgatitet terreni, ndonse
n mnyr t pjesrishme dhe krahasimisht t trthort, q elementet e paracaktuara t
lluajn rol n gjykimin e ardhshm. Duke i vijuar ato, n historin e njerzimit do t
hapet nj kaptin e re.
Disa nga termat q posa i prdorm pa dyshim do t evokojn n mendjen e
njerzve t ndyshm iden e asaj q zakonisht quhet Gjykimi i fundit, dhe me t
drejt ashtu; qoft t merret kjo shprehje fjal pr fjal ose simbolikisht, ose njherit n
t dyja kuptimet - meqense kto dy koncepte kurrsesi nuk mund t prjashtohen

http://www.dielli.net

ndrsjellazi - nuk ka kurrfar pasoje n rastin e tashm, as q sht ky vendi apo asti
pr ekspozim m t plot t ksaj teme. Sido q t jet, ky ekuilibrim midis
alternativave pozitive dhe negative t cilave po u referohemi, sht sigurisht sugjestiv
pr ndarjen n dy grupe, t zgjedhur dhe t dnuar, q t fiksohen n mnyr t
qndrueshme q nga ather; madje edhe po qe se kjo sht vetm analogji, duhet t
pranohet se sht analogji e vlefshme dhe e mbshtetur mir n pajtim me natyrn e
gjrave.
Sigurisht nuk sht e rastit q n kohn e sotme duket se aq shum njerzve u
sht ngulur n mendje ideja pr fundin e bots; mund ti vij keq njeriut n nj
mnyr, sepse ekstravaganca q del nga ky nocion i kuptuar jo prsosurisht dhe nga
teket mesiane q jan fryr n disa lagje, t gjitha nga ato shfaqje t mungess s
ekuilibrit mendor t kohs, vetm sa e keqsojn po kt ekuilibrim deri n shkalln e
cila kurrsesi nuk sht e parndsishme: por megjithat sht e sigurt se ai ankth tani
sht e dhn q nuk mund t mohohet trsisht. Nuk ka dyshim se qndrimi m i
plqyer q duhet prvetsuar, kur ballafaqohemi me shtje t ktij lloji, sht q ato t
hidhen plotsisht dhe thjesht si gabime t fantazive t pa kurrfar rndsie: ndonse, na
e merr mendja se edhe pse ato mund t jen n t vrtet gabime, sht m mir, gjersa t
njihen si t tilla, t hulumtohen arsyet e tyre dhe t krkohet elementi i s vrtets pak a
shum t shtrembruar, t cilin, prkundr s gjithash, mund ta prmbajn ato; gabimi,
fundja, sht di q gzon form fare mohuese t ekzistencs; gabimi, n mnyr absolute nuk gjendet askund dhe nuk arrin n asgj, pos n shprehje t pakuptimt. Duke i
vshtruar shtjet n kt drit, sht leht t merret vesh se ky preokupim me fundin e
bots lidhet ngusht me gjendjen e trazimit t prgjithshm t mendjes me t ciln ne
jetojm sot: nse nj kuptim i zbeht i dikas q vrtet i afrohet fundit t vet lejohet t
veproj n mnyr t pakontrolluar mbi disa lloje t imagjinats, ai n mnyr shum t
natyrshme i rregullon dhe n pjesn m t madhe i materializon shum prfytyrimet, t
cilat pastaj prjashtohen n form ekstravagante, ashtu si kemi vn n dukje. Ky
shpjegim, megjithat, nuk ofron asnj arsyetim t paraplqimit t asaj ekstravagance;
ose jo s paku, nse ata njerz mund t falen pr arsye se futen n gabim pa vullnetin e
tyre, duke qen t paradisponuar pr dika t till nga gjendja mendore pr t ciln ata
nuk jan prgjegjs, gj q mund t jet arsye pr ta falur vet gabimin. Pr m tepr, sa
na prket neve, vshtir se mund t akuzohemi pr lshim t teprt ndaj shfaqjeve
pseudo-fetare t bots bashkkohore m shum se ndaj gabimeve t sotme n
prgjithsi; disa njerz, n t vrtet, mund t jen edhe t prirur t na qortojn pr
gabime n drejtimin e kundrt, dhe ndoshta ajo q posa e tham do tu ndihmoj atyre t
kuptojn m qart se q i prfytyrojm kto shtje, duke u prpjekur, si zakonisht, pr
ta ruajtur t vetmin pikvshtrim q ka rndsi, at t s vrtets s paanshme dhe me
interes.
N lidhje me kt, megjithat, duket dika m shum, sepse shpjegimi i thjesht
psikologjik i ides s fundit t bots dhe i shfaqjes s saj t tashme, ndonse niveli i
saj mund t jet i sakt, nuk mund t konsiderohet si trsisht joadekuat; t vendosej e
kundrta do t shpiente n at q t lejohej t ndikohej njeriu nga njri prej atyre iluzioneve bashkkohore kundr t cilit nuk humbin rastin pr t protestuar. Si kemi
thn, ka njerz t cilt n mnyr t zbeht e kuptojn fundin e pashmangshm t
dikas, pa qen n gjendje t prshkruajn as natyrn ose shkalln e asaj q po merr
fund; duhet t pranohet se mbresa e tyre mbshtetet n realitet, edhe pse ai mund t jet
i zbeht dhe objekt i shpjegimeve t rrejshme dhe i shtrembrimeve t imagjinats,
sepse fardo qoft natyra e ktij fundi q po afrohet, kriza q duhet patjetr t arrij

http://www.dielli.net

kulmin duket mjaft qart, kurse nuk mungojn shenjat jodykuptimshe dhe leht t
vshtruara, t gjitha duke vn n dukje prfundimin e njjt. Ky fund sht pa dyshim
jo fundi i bots n kuptimin absolut t fjals, si jan disa njerz t gatshm ta
interpretojn kt shprehje, por s paku sht fundi i nj bote: dhe nse po merr fund
pikrisht qytetrimi perndimor n formn e tij t tashme, mund t kuptoj njeriu leht
si ata q jan msuar t mos prfytyrojn asgj tjetr jasht atij qytetrimi dhe pr t
cilt ai paraqet qytetrimin e pakualifikuar, duhet t shpjer n besimin se do gjje
do ti vij fundi me t dhe se zhdukja e tij do t thot, n t vrtet, fundi i bots.
Pr ta zvogluar kt shtje n prpjestimin e saj t duhur, mund t thuhet
ather se ne vrtet duket se po i afrohemi fundit t nj bote, ose me fjal t tjera, fundit
t nj epoke ose t nj cikli historik, i cili pr m tepr mund ti prgjigjet fundit t nj
cikli kozmik, n pajtim me msimin e gjith doktrins tradicionale mbi kt tem.
Tashm ka pasur shum paraqitje t t njjtit lloj n t kaluarn, dhe pa dyshim, do t
ket edhe m shum n t ardhmen; rndsia e tyre ndryshon, pr m tepr, varsisht
nga ajo nse ata u japin fund periudhave m t gjata ose m t shkurtra dhe nse
ndikojn n tr njerzimin, ose vetm n njrn apo n tjetrn pjes prbrse t tij, n
ndonj rac ose popullat t posame. Ka arsye t pritet q n gjendjen e tashme t
bots ndryshimi kanoss do t jet shum i prgjithshm n kornizat e tij dhe se do gj
q mund t merret me mend prej tij - ndrsa kjo shtje sht di q nuk do t prpiqemi
ta prcaktojm - do t ndikoj pak a shum n gjith botn. N do rast, ligjet q kan t
bjn me paraqitje t tilla zbatohen n mnyr analogjike n nivele t ndryshme; ajo q
vlen, pra, pr fundin e bots n kuptimin m t plot t kapshm, dhe e cila pr m
tepr zakonisht merret sikur ti referohet vetm bots toksore, mbetet po ashtu t vlej,
ndonse n shkall proporcionalisht t zvogluar, edhe pr fundin e njfar bote t
posame, t kuptuar n mnyr shum m t kufizuar.
Kto vrejtje paraprake duhet t bjn q shum m leht t kuptohet natyra e
shtjeve me t cilat do t merremi. Tashm n kontekste tjera kemi pasur bukur shpesh
rast t zm ngoje ligjet ciklike; megjithat, do t ishte ndoshta vshtir t jepnim nj
parashtrim t plot mbi kt tem n nj form q do t kuptohej leht nga mendja e
Perndimit, ndonse dokush q dshiron t cilsoj karakterin e vrtet t periudhs s
tashme dhe t moj pozitn e saj t sakt n historin e bots, duhet t posedoj s
paku nj sasi t dhnash mbi kt tem. Do t fillojm, pra, duke treguar se tiparet
karakteristike t ksaj epoke shum prcaktueshm prputhen me treguesit q dalin prej
kohve t lashta nga doktrinat tradicionale, kur prshkruhet periudha ciklike pjes t s
cils jan ato; dhe kjo njherit do t shrbej pr t treguar se ajo q duket jonormale
dhe e rregullt nga nj pikpamje sht megjithat element i domosdoshm n rrafshin
m t gjer dhe pasoj e pashmangshme e ligjeve q drejtojn zhvillimin e gjith
shfaqjes. Megjithat, le t themi menjher, kjo nuk sht arsye q t pajtohemi tu
nnshtrohemi n mnyr pasive hutis dhe errsirs, t cilat n kt ast duket se triumfojn, sepse n rast t till nuk do t kishte asgj tjetr ka t bhej pos t mbeteshim t
qet; prkundrazi, ka arsye pr tu prpjekur deri n fund pr ta prgatitur rrugdaljen
nga kjo periudh e errt, sepse ka shum shenja se po i afrohet fundi, po qe se nuk e
kemi n dor q menjher. Kjo gjas po ashtu sht n prputhje me rendin, meqense
ekuilibri sht rezultat i veprimit t prnjhershm i t dy tendencave t kundrta; po qe
se njra apo tjetra do t pushonte plotsisht funksionin, ekuilibri nuk do t arrihej kurr,
kurse bota do t zhdukej; por nj supozim i till nuk mund sigurisht t realizohet, sepse
q t dy termat e kundrshtimit nuk kan kurrfar kuptimi t veuar njri nga tjetri,
kurse fardo q t jen gjasat, mund t pushojm t sigurt se t gjitha ekuilibrimet e

http://www.dielli.net

pjesrishme dhe kalimtare m n fund do t ndihmojn pr realizimin e vet ekuilibrimit

t gjithmbarshm.

http://www.dielli.net

Kreu i par
KOHA E ERRT
Doktrina hinduse na mson se cikli njerzor, t cilit ia jep emrin Manvantara,
ndahet n katr periudha, duke shnuar aq shum shkall, gjat s cils spiritualiteti i
qmotshm bhet gjithnj e m i paqart; kto periudha prputhen me periudhn e arit,
t argjendit, t bronzit dhe t hekurit t traditave t lashta perndimore. Tani jemi n
fazn e katrt, n Kali-Juga, ose n kohn e errt, dhe tashm jemi n t, thuhet qysh
m shum se gjashtqind vjet, q nga nj epok, do t thot, shum m e hershme se q
ka shnuar historia klasike. Q nga ajo koh, t vrtetat t cilat m hert ishin t
arritshme pr gjith njerzimin jan br gjithnj e m t fshehura dhe t vshtira pr ti
arritur; qasjet n to bhen gjithnj e m t vogla dhe nse thesari i menuris jonjerzore q i paraprin gjith kohve kurr nuk mund t humbet, ai mbshtillet megjithat
n vela gjithnj e m t padeprtueshme, t cilat e fshehin nga pamja dhe nn t cilat
sht jashtzakonisht vshtir t zbulohet. Kjo shpjegon pse ai duhet t ndeshet gjithkund, nn simbole t ndryshme, nn t njjtn tem t dikas q sht humbur, s paku
sipas gjith asaj q duket edhe sa i prket bots s jashtme deri tani dhe t ciln duhet ta
rizbulojn ata q prpiqen pr dije t vrtet; por thuhet gjithashtu se ajo q fshihet
kshtu do t bhet prsri e dukshme n fund t ciklit ton, i cili me arsyen e
vazhdimsis q i lidh t gjitha gjrat s bashku, do t puqet me fillimin e ciklit t ri.
Por, do t shtrohet pa dyshim pyetja, pse duhet t vijoj kshtu zhvillimi ciklik n
drejtim teposht, nga e larta drejt teposhts, nj drejtim i cili menjher do t merret si
antitez e plot e ides s prparimit ashtu si kuptohet nga modernistt? Arsyeja sht
se zhvillimi i do gjje q shfaqet do t nnkuptoj nj largim t shpejtuar gradualisht
drejt aty prej nga z fill; duke filluar nga pika m e lart anon pashmangshm drejt m
t ults, dhe ashtu si me trupat me pesh, shpejtsia e lvizjes rritet vazhdimisht derisa
m n fund t arrij pikn ku duhet t ndalet. Kjo rnie mund t prshkruhet si materializim progresiv, sepse shprehja e parimit sht thjesht spiritualitet; themi shprehja
dhe jo vet parimi, sepse ky i dyti, duke qen prtej gjith t kundrts, nuk mund t
prshkruhet me asnj term q duhet t sugjeroj kundrshtim. Pastaj fjalt si shpirt
dhe shtje, t cilat detyrohemi ti marrim nga terminologjia perndimore dhe ti
shfrytzojm ktu pr arsye t kollajllkut, mund t ken nga pikpamja jon pak m
shum se vler simbolike; ato mund vetm t detyrohen ti shrbejn qllimit t tyre pr
aq sa prjashtohen interpetimet e posame q u prshkruhen nga filozoft
bashkkohor, ku spiritualizmi dhe materializmi jan thjesht dy terma plotsuese q
nnkuptojn njri-tjetrin, q t dyt njsoj pa rndsi pr kdo q dshiron t ngrihet
mbi pikpamjet e rastsishme. Mirpo, nuk jemi nisur t trajtojm n kt rast metafizikn e pastr; prandaj, n qoft se merren t gjitha masat parandaluese pr t
mnjanuar dykuptimsin dhe q parimet qensore kurr t mos humben nga syt, mund
t pranohet prdorimi i termave, t cilt, ndonse jo adekuat, do t shrbejn

http://www.dielli.net

megjithat pr ti br shtjet t kuptohen m leht, domethn prderisa kjo mund t

bhet pa shtrembruar at q duhet t kuptohet.
Prshkrimi m lart i zhvillimit t ktij manifestimi jep nj pasqyr e cila sht e
sakt kur t shikohet n trsi, por e cila megjithat sht tepr e thjesht dhe
skematike, sepse ajo sht e vlefshme pr tu shfaqur prshtypja se zhvillimi po bhet
gjat nj vije t drejt, vetm n nj drejtim dhe pa luhatje t fardo lloji; e vrteta, n
t vrtet, sht shum m e ndrliqshme. Si kemi vrojtuar tashm, n t vrtet, n
do gj mund t hetohen dy tendenca t kundrta, njra pr zbritje e tjetra pr hipje, ose
t prdorim form tjetr t shprehjes, njra centrifugale e tjetra centripetale; kurse nga
mbizotrimi i njrs tendenc ose i tjetrs rrjedhin dy faza plotsuese t ksaj shfaqjeje,
njra lvizje tutje prej parimit kurse tjetra n kthim ndaj parimit, t dy fazat shpesh
krahasohen simbolikisht me lvizjen e zemrs ose me veprimin e dyfisht t
frymmarrjes. Ndonse kto faza zakonisht prshkruhen si sukcesive, dy tendencat me
t cilat prputhen ato duhet, t shikohen si dika q gjithmon veprojn n mnyr
simultane, ndonse n prpjestime t ndryshme; pr m tepr, ndodh ndonjher, n
astet kur tendenca pr teposht duket t jet n pikn mbisunduese prfundimisht n
ecurin e zhvillimit botror, se ndonj veprim i posam do t ndrhyj pr t forcuar
tendencn kundrshtare q ashtu t rivendoset njfar ekuilibri, s paku deri n nj
shkall relative dhe ashtu si lejojn kushtet e ktij asti, duke shkaktuar kshtu riprshtatje t pjesrishme, kurse mund t duket se sht ndalur rnia ose se sht
prkufizuar prkohsisht.
sht leht t shihet se t dhnat tradicionale t ktij lloji, nga t cilat nuk mund t
japim m shum se vetm nj korniz ktu, u hapin dern koncepteve q jan m t
thella dhe m t gjera dhe q n prgjithsi dallojn nga do gj q gjendet n prpjekjet
e ndryshme n filozofin e historis shum t popullarizuar ndr shkrimtart
bashkkohor. Megjithat, ne nuk propozojm q n gjendjen e tashme t kthehemi
prapa n zanafilln e ciklit, as t shkojm aq larg sa n hapjen e Kali-Jugas; ne vetm
do t merremi drejtprsdrejti me nj fush shum m t kufizuar, gjegjsisht me KaliJugan te fazave t fundit. N t vrtet, brenda secils nga periudhat e mdha q kemi
zn ngoje, ka mundsi t dallohen faza t dors s dyt q prbjn aq shum nndarje;
dhe meqense do pjes sht n mnyrn e vet t posame analoge me trsin, kto
nndarje riprodhojn, n nj shkall t zvogluar, si t thuash, vijn e prgjithshme t
ciklit m t madh n t cilin jan prfshir; por prsri nj hulumtim i plot i mnyrave
n t cilat zbatohet ky ligj n raste t ndryshme t veanta do t shpiente larg prtej
kufizimeve q i kemi vn pr kt studim t tashm. Pr ti plotsuar kto vrejtje
paraprake do t zm ngoje nj apo dy faza posarisht kritike q n koh fare t fundit
i prjetoi njerzimi, ato q bien n periudhn zakonisht t njohur si historike, meq
si n t vrtet sht e vetmja periudh e arritshme pr historin e rndomt ose
profane; ndrsa kjo, natyrisht, do t shpiente n temn e vrtet t studimit ton, sepse
e fundit nga kto periudha kritike nuk sht asnj tjetr pos asaj q prbn at q
zakonisht quhet koh moderne.
sht e dhn e dukshme dhe nj q duket se kurr nuk i sht kushtuar vmendje
e duhur, ajo se periudha q saktsisht quhet historike n kuptimin q i referohet s
pari, shtrihet prapa pikrisht rreth shekullit VI para e.r., sikur t ekzistonte n at koh
penges e kohs e cila ishte e pamundshme t kaprcehej me an t metodave t
hulumtimit n dispozicion t studimeve t rndomta. N t vrtet, q nga ai ast e tutje
gjithkund sht e mundshme t bhet nj kronologji bukur e sakt dhe me baz t fort,
kurse n do gj q ka ndodhur para saj, si rregull, arrihet vetm me njfar hamendje,

10

http://www.dielli.net

kurse datat e dhna pr t njjtat ngjarje ndryshojn me nga disa shekuj. Kjo bie shum
n sy madje edhe n rastin e vendeve ku kemi pak m shum gjurm, si pr shembull n
Egjipt; por ajo q ndoshta sht edhe m mahnitse sht se n nj rast t pranueshm
dhe me prparsi si ai i Kins, i cili posedon anale q lidhen me periudha shum m t
largta dhe t datuara me an t vshtrimeve astronomike q nuk do t duhej t linin
vend pr dyshim, shkrimtart bashkkohor, megjithat, flasin edhe pr kto periudha si
legjendare, sikur t gjendeshin n nj fush ku ata hezitojn t pranojn mundsin
pr t arritur n fardo sigurie dhe sikur kshtu t shmangeshin me qllim pr t mos ia
dalur n krye. E ashtuquajtura lashtsi klasike sht pra nj lashtsi vetm relative
dhe, thn drejt, qndron shum m afr kohve moderne sesa lashtsis s vrtet,
meqense ajo as q shkon prapa deri n mes t Kali-Jugas, gjatsia e s cils, sipas
doktrins hinduse, sht pjesa e dhjet e gjith Manvantaras. Nga kto vrojtime mund
t gjykoj njeriu sa kan t drejt modernistt kur krenohen pr shkalln sa e din
historin. Ata pa dyshim do t prgjigjeshin pr tu arsyetuar se e gjith kjo u referohet
vetm kohve legjendare dhe prandaj nuk vlen t merret parasysh; por kjo prgjigje
sht n vete pranim i padijes dhe munges e t kuptuarit me ka mund t shpjegohet
mosprfillja e tradits nga ana e atyre autorve; pikpamja moderne si e till, n t
vrtet, sht, si do ta shpjegojm m tutje, identike me vet botkuptimin kundrtradicional.
N shekullin VI para e.r. u bn ndryshime t konsiderueshme, pr nj arsye a pr
nj tjetr, ndr nj numr t madh popujsh; ato ndryshime, pr m tepr, dallonin pr
nga karakteri prej nj vendi n tjetrin. N disa kishte riprshtatje t tradits ndaj
kushteve q dallonin nga ato q kishin mbizotruar m par, nj riprshtatje e cila
prmbushej n kuptimin e plot dogmatik; kjo sht ajo q ndoshi, pr shembull, n
Kin, ku doktrina e themeluar q n koht e lashta si nj trsi e vetme, u nda n at
moment n dy pjes qart t dalluara, gjegjsisht n taoizm, i rezervuar pr elitn dhe i
cili prmbante shkencat e pastra metafizike dhe tradicionale t nj natyre plotsisht
spekulative, dhe n konfuianizm, i cili ishte i prbashkt pr t gjith njerzit pa
dallim dhe mbulonte kryesisht fushn e zbatimeve praktike dhe shoqrore. Ndr persiant duhet gjithashtu t jet br nj riprshtatje e mazdeizmit, sepse kjo ishte koha e
zoroasterit t fundit: n Indi kjo periudh e pa lindjen e Budizmit.
Duke shkuar nga Perndimi shohim se pr ifutt kjo ishte koha e robris
babilonase; dhe ndoshta njra nga t gjitha ngjarjet m mahnitse ishte fakti se nj
periudh e shkurtr shtatdhjetvjeare do tu ket mjaftuar izraelitve t harronin
madje edhe alfabetin e tyre, kshtu q pastaj librat e shenjt u desht t rindrtoheshin
me shenja krejtsisht tjera nga ato q prdoreshin deri n at koh. Do t kishte mundsi
t ziheshin ngoje shum ngjarje t tjera q pak a shum i prkitnin dats s njjt: do t
zm ngoje vetm se pr Romn ky ishte fillimi i periudhs historike e cila e pasoi
tutje periudhn legjendare t mbretrve, dhe gjithashtu dihet, ndonse n mnyr disi
t zbeht, se kishte shprngulje t dukshme t popujve kelt n at koh; por pa i
prpunuar kto shtje duhet t kalojm tutje dhe t shqyrtojm ka ndodhi n Greqi.
Edhe aty shekulli i gjasht ishte piknisja e t ashtuquajturit qytetrim klasik, t cilit i
jepet e drejta, sipas modernistve, vetm ai t konsiderohet historik, ndrsa do gj
para asaj kohe sht aq pak e njohur sa t trajtohet si legjendare, ndonse zbulimet
arkeologjike t kohs s fundit nuk ln m vend pr dyshim se kishte ekzistuar ndonj
qytetrim i vrtet n at koh; ndrsa ka arsye t supozohet se ai qytetrim i par
helenik ishte shum m i rndsishm intelektualisht sesa ai q vijoi pas tij dhe se
marrdhnia q ekzistonte midis atyre dy periudhave nuk sht pa ndonj analogji me

11

http://www.dielli.net

at midis kohs mesjetare dhe kohs s sotme n Evrop. Duhet t vihet re, megjithat,
se ndrprerja n rastin e dyt ishte m pak radikale, sepse ishte s paku nj riprshtatje e
pjesrishme n rendin tradicional, duke ndikuar parimisht n sfern e mistereve; me
kt duhet t lidhet tradita pitagoriane, e cila ishte n vend t par prtritje n form t
re t tradits s mhershme jetime, ku lidhja me kultin delfik t Apollos s banorit t
Veriut t largt sjell dshmi pr nj linj t pakputur dhe t rregullt t prejardhjes prej
njrs nga traditat m t lashta t njerzimit. Por, nga ana tjetr, s shpejti u duk dika
nga e cila nuk kishte pasur shembull t njohur m hert, dhe s cils i ishte caktuar fati
n t ardhmen pr t ushtruar ndikim t dmshm n trsin e bots perndimore: i
referohemi asaj forme t posame t mendimit q ishte fituar ather dhe ka ngelur q
ather me emrin filozofi; kurse kjo sht tem mjaft e rndsishme dhe meriton
trajtim di m t madh.
sht e vrtet se fjala filozofi mundet vete t merret n kuptim fare legjitim, n
at q pa dyshim e kishte n fillim, sidomos nse sht e dhn, si besohej zakonisht,
se Pitagora ishte i pari q e prdori kt shprehje. Etimologjikisht ajo thjesht do t thot
dashuri e menuris; n radh t par, pra, ajo nnkupton rregull paraprak pr arritjen
e menuris dhe me zgjerimin e natyrshm ajo do t thot edhe krkim q del nga kjo
rregull dhe i cili do t shpjer tani n dije. Ajo, pra, shnon nj etap paraprake dhe
paraprgatitse, nj hap, si t thuash, n drejtim t menuris ose t shkalls s
prputhjes me nj gjendje inferiore ndaj asaj t menuris; prishja e kuptimit q u b m
von qndronte n ngatrrimin e ksaj etape kalimtare me fundin n vete dhe duke u
prpjekur pr t zvendsuar filozofin me menurin, nj proces q nnkuptonte t
harrosh ose t mos ia dalsh t njohsh natyrn e vrtet t ksaj t fundit. Pikrisht n
kt mnyr u paraqit ajo q mund t prshkruhet si filozofi profane, nj menuri e
qart, domethn thjesht njerzore n karakter, prandaj anon kryesisht ndaj rregullit
racional dhe e cila u zvendsua me menurin tradicionale vrtet mbiracionale dhe
jonjerzore. Mirpo, dika nga kjo menuri e vrtet ngulte kmb gjat gjith lashtsis; prova duhet t shihet n vazhdimsin e mistereve me karakterin e tyre t
pamohueshm nismtar, po edhe n faktin se msimet e vet filozofve zakonisht kishin
nj an t jashtme dhe nj an t brendshme, kjo e fundit jepte mundsin q t bhej lidhja me pikpamjet e larta, si shohim t dilte n shesh shum qart, edhe nse n
disa aspekte jo plotsisht, disa shekuj m von ndr aleksandriant. Q filozofia
profane t prbhej prfundimisht si e till ishte e domosdoshme q vetm e jashtmja
t mbetej gjall kurse nga e brendshmja duhet t hiqej dor plotsisht; lvizja q filloi
nga grekt duhej t shpiente pikrisht n botn e sotme; tendencat q tashm kishin
hasur n shprehje ndr grekt ishin paracaktuar t silleshin n prfundimin e tyre logjik,
kurse rndsia e teprt q ia kishin dhn mendimit racional ishte q t prgatitej rruga
pr zhvillimin e racionalizimit, nj qndrim posarisht modern, i cili nuk konsiston
m vetm n mosprfilljen e do gjje q i prket rrafshit mbiracional, por q me qllim
e mohon at. Megjithat, t mos bjm parashikime t mtejme, meqense do t jet e
domosdoshme t mbahen parasysh pasojat e ksaj lvizjeje dhe t gjurmohet zhvillimi i
tyre n nj pjes tjetr t ktij libri.
N lidhje me kt sht nj shtje q duhet posarisht mbajtur parasysh
prkitazi me temn e ktij studimi; bjm fjal pr t dhnn se dika nga origjina e
bots s sotme duhet t krkohet n lashtsin klasike; prandaj bota moderne nuk
sht krejt gabim kur pohon se mbshtetet n qytetrimin greko-latin dhe se sht
vazhdimsi e tij. Duhet t thuhet, megjithat, se ajo sht vazhdimsi e largt dhe disi
jobesnike, sepse lashtsia klasike ende prmban shum gjra q i prkasin rrafshit

12

http://www.dielli.net

intelektual dhe shpirtror ekuivalenti i t cilit nuk mund t gjendet n botn e sotme;
sido q t jet, kto dy qytetrime shnojn dy etapa shum t ndryshme n errsimin
gjithnj e m t madh t dijes s vrtet. Njeriu mundet vrtet t konceptoj dekadencn
e qytetrimit t lashtsis q shpie gradualisht dhe pa kurrfar prishjeje t vazhdimsis
n nj gjendje t ngjashme me at q e shohim sot rreth nesh; por kjo nuk ndodhi n t
vrtet, kurse n ndrkoh ndrhyri nj periudh tjetr kritike pr Perndimin, e cila
njherit ishte njra nga ato fazat e rindrtimit t ciln tashm e kemi zn ngoje.
Faza n fjal ishte ajo e ngritjes dhe e prhapjes s Krishterimit, duke u prputhur,
nga nj an, me shprndarjen e ifutve dhe, nga ana tjetr, me etapat e fundit t
qytetrimit greko-latin; ndrsa mund ti kaprcejm kto ngjarje m shpejt, prkundr
rndsis s tyre, sepse kto jan t njohura m gjersisht sesa ato pr t cilat bnim
fjal m par, dhe po ashtu pr shkak se prputhja e tyre sht shnuar n mnyr m t
zakonshme, madje edhe nga historiant kndvshtrimi i t cilve mbetet bukur shum
siprfaqsor. Po ashtu shpesh sht trhequr vmendja pr ekzistimin e disa tipareve t
prbashkta t dekadencs s bots klasike dhe t kohs s sotme; kurse pa dashur t
trheqim paralelen shum larg, duhet t pranohet se vrtet ka disa ngjashmri bukur t
dukshme. Filozofia thjesht profane kishte gjetur mbshtetje: paraqitja e skepticizmit,
nga nj an, dhe e moralizmit stoik dhe epikurian, nga ana tjetr, tregojn mjaftueshm
deri n far shkalle ishte shmangur intelektualiteti. Njherit, doktrinat e shenjta, q sot
vshtir i kupton m kushdo qoft, jan degjeneruar, si pasoj e ksaj mungese t t
kuptuarit, n paganizm n kuptimin e plot t fjals, duke u br, si t thuash, jo m
shum se bestytni, gjra t cilat pasi kishin humbur kuptimin e tyre t brendshm
kishin mbajtur gjall vetveten e vrtet n trajt t shfaqjeve thjesht t jashtme. Ishin
br vrtet disa prpjekje pr t reaguar kundr ksaj dekadence: vet helenizmi u
prpoq pr t prfituar fuqi t re me ndihmn e elementeve t huazuara nga ato doktrina
t Lindjes me t cilat ajo ishte n gjendje t merrte kontakt; por mjetet e tilla nuk ishin
adekuate m sepse vet qllimi i qytetrimit greko-latin tashm ishte dnuar t mos
prkujtohej, kshtu q ishte e domosdoshme q nga diku tjetr t vinte ndikimi pr ta
sjell n vete dhe pr t vepruar n form plotsisht tjetr. Ishte Krishterimi ai q e solli
kt shndrrim; dhe mund t vrejm, n kalim e sipr, se krahasimi i cili mund t bhet
n njfar mnyre t arsyeshme midis atyre ditve dhe kohs son sht ndoshta nj
ndr faktort prgjegjs n mesianizmin konfuz i cili aq shum merret parasysh n
kohn e sotme. Pas periudhs shqetsuese t pushtimeve barbare, nga domosdoja pr t
rregulluar shthurjen e rendit t prishur, u kthye nj gjendje normale dhe zgjati disa
shekuj; kjo ishte periudha mesjetare, aq shum e keqkuptuar nga modernistt, t cilt
nuk jan n gjendje t mojn intelektualitetin e saj dhe t cilve ajo vrtet u duket
shum m e huaj dhe e largt sesa lashtsia klasike.
Pr ne, koha e Mesjets s vrtet shtrihet q nga sundimi i Sharlemanjit
(Charlemagne) deri n fillimin e shekullit XIV; kjo dat e fundit shnon fillimin e
shmangies s srishme, e cila ka vazhduar npr faza t nduarnduarshme dhe duke
mbledhur fuqi shtytse gjith deri n ditn e sotme. Pika e vrtet fillestare e krizs s
sotme daton q nga ai moment: ajo ka dshmuar shenjat e para t prarjes s
Krishterimit, me t cilin qytetrimi perndimor i Mesjets ishte lidhur n mnyr t
pandashme: po n at koh, derisa ajo shnonte shkputjen e sistemit feudal, aq ngusht
t lidhur me po at Krishterim, ajo po ashtu prkon me zanafilln e formimit t
kombeve. Prandaj koha e sotme duhet t konsiderohet se shkon prapa gati dy shekuj
m larg sesa q zakonisht merret me mend t jet ajo; Renesanca dhe Reformacioni
ishin t dyjat t dors s par pr nga natyra e rezultateve dhe atyre vetm ju dha

13

http://www.dielli.net

mundsia nga dekadenca paraprake; por larg asaj q t krijohej rival, ato shnuan nj
rnie edhe m serioze sepse ato prmbushn at shkputje nga shpirti tradicional, ajo e
para n sfern e shkencave kurse e fundit n sfern e vet religjionit, dhe kjo prkundr
t dhns se sht fush n t ciln do t ishte dukur m s vshtiri pr konceptimin e
mundsis q t ndodhte fare nj prishje e till.
Si kemi vn n dukje tashm n rastet e tjera, ajo q njerzit e quajn
Renesanc ishte vrtet vdekje e shum gjrave; me pretekst pr tu kthyer n qytetrimin greko-romak ajo e mori mbi vete pjesn m t jashtme t atij qytetrimi, sepse
ajo q ishte relativisht e jashtme ishte e vetmja n gjendje q t shprehej n tekste t
shkruara; pr m tepr, rivendosja jo e plot e ktij lloji duhet t kishte karakter shum
artificial, sepse ajo nnkuptonte prdorim t formave jeta reale e t cilave kishte dalur
nga ato para disa shekujsh. Sa u prket shkencave tradicionale t Mesjets, pasi kishin
prodhuar disa manifestime t fundit mbi at koh, ato u zhdukn plotsisht si ato t
qytetrimeve t shkuara shum m par qysh se ishin zhdukur nga ndonj kataklizm:
dhe n kt koh asgj nuk u ngrit pr t zn vendin e tyre.Prandaj duhej t mbetej
vetm filozofia dhe shkenca profane, si t thuash, negacioni i intelektualitetit t vrtet, kuptimi i dijes deri n nivelin e saj m t ult, nj studim empirik dhe analitik i
fakteve t shkputura nga parimet, prhapja n gjersi t pafund te hollsive t
parndsishme dhe grumbullimi i hipotezave t pambshtetje, duke shkatrruar
vazhdimisht njra-tjetrn dhe i pamjeve fragmentare t paafta p rt shpn n kado
qoft tjetr pos n zbatime praktike t atij lloji i cili prbn t vetmn eprsi reale t
qytetrimit bashkkohor - vshtir se mund t jet eprsi e lakmueshme - pr m tepr,
qytetrimi i cili me zhvillimin e vet deri n pikn q z frymn do preokupimi tjetr ka
pasur sukses vetm duke u pajisur me karakter thjesht material q nga ai krijon nj
llahtar t plot.
Nj e dhn krejt e jashtzakonshme sht shpejtsia me t ciln qytetrimi
mesjetar erdh e u harrua aq trsisht; qysh n shekullin XVII njeriu kishte humbur
gjith kontaktin me kuptimin e atij qytetrimi, kurse monumentet e tij t mbetura gjall
nuk shfaqnin m asgj, as intelektualisht e madje as estetikisht: nga mund t gjykohet
pr shkalln deri n t ciln kishte ndryshuar n ndrkoh mentaliteti i rndomt. Ktu
nuk do t angazhohemi t hulumtojm faktort - dhe ata jan vrtet shum t ndrliqshm - t cilt bashkvepronin pr t shkaktuar nj ndryshim aq rrnjsor saq duket
e vshtir t pranohet ardhja e tij n mnyr spontane dhe pa ndrhyrjen e nj vullneti
drejtues natyra e sakt e t cilit duhet doemos t mbetet disi enigmatike: lidhur me kt
mund t shnohen disa t dhna interesante si sht popullarizimi, n nj ast t
caktuar, n formn e zbulimeve t reja, i gjrave mbi t cilat dika kishte qen vrtet e
njohur nj koh t gjat por zakonisht nuk ishte nxjerr n drit pr arsye t t metave t
nduarnduarshme t saj, q do t mund tua kalonin atyre grimcave t mundshme, po t
nxirrej ajo n drit. Po ashtu sht shum e pasigurt q legjenda e cila Mesjetn e ktheu
n periudh errsire, i lindi dhe u dha plqimin padijes dhe barbarizmit, ose q ky
klasifikim i plot i historis, pr t cilin modernistt jan fajtor, mund t jet br n
munges t fardo paragjykimi; por nuk duhet t bisedohet pr kt shtje m tutje,
meqense, pa marr parasysh me far mjetesh mund t jet kryer ai veprim, tash pr
tash neve m s shumti na interesojn rezultatet e tij.
Ishte nj fjal q u b e njohur n koh t Renesancs dhe e cila q prpara
prmblidhte gjith programin e qytetrimit bashkkohor: kjo fjal ishte Humanizmi.
Ajo, n t vrtet, u b shtje q zvoglonte do gj thjesht deri n prmasa njerzore,
q mnjanonte do parim q i prkiste rendit m t lart, dhe thn figurativisht, q

14

http://www.dielli.net

largonte nga bota hyjnore me pretekst q t fitonte pasuri n tok; grekt, shembullin e
t cilve thoshin njerzit se e vijonin, kurr nuk kishin shkuar aq larg n kt drejtim,
madje as n kohn e dekadencs s tyre m t ult, konsideratat utilitare s paku kurr
nuk e kishin zn vendin e par tek ata sepse s shpejti kishin t bnin me modernistt.
Humanizmi ishte tashm nj form e hershme nga e cila m von u b laicizmi
bashkkohor; ndrsa duke u prpjekur pr t zvogluar do gj deri n shtatin e njeriut
marr si fund t vetes, qytetrimi bashkkohor u zhyt faz pas faze deri n nivelin e
elementeve t tij m t ulta dhe q ka qllim vetm pak m shum sesa t knaq
nevojat e qensishme nga ana materiale e natyrs s tij, nj qllim i cili, sido q t jet,
sht fare mashtrim, sepse ai vazhdimisht i krijon njeriut nevoja artificiale m shum se
q mund t shpresoj ti plotsoj ndonjher.
A do t vazhdoj bota bashkkohore rrugn e saj pikrisht deri n fund t ksaj
rrpije fatale ose ashtu si ka vijuar mbi dekadencn greko-latine do t shfaqet nj
ringjallje n rastin para se t arrihet n fundin e humners? Do t dukej sikur nuk sht
m shum i mundshm nj vendqndrim n gjysm t rrugs dhe se, n prputhje me
do tregues t doktrins tradicionale, n t vrtet, kemi hyr n fazn e fundit t KaliJugas, n periudhn m t errt t ksaj kohe t errt, n gjendje t shthurjes nga e
cila nuk mund t ket dalje prve prmes kataklizms, meqense ajo q krkohet nuk
sht m ringjallje e thjesht, por prtritje e plot. rregullimi dhe konfuzioni
mbisundojn mbi do sfer dhe jan bartur n nj shkall q tejkalon shum do gj q
sht par deri tani, kshtu q pasi kan rrjedhur nga Perndimi tani krcnojn t
prfshijn gjith botn; ne dim fare mir se fitorja e tyre kurr nuk mund t jet gj
tjetr pos mashtruese dhe efemere, por vetm paraqitet n shkall t till, kjo do t
dukej sikur t ishte shenja m e keqe nga t gjitha krizat npr t cilat ka kaluar
njerzimi n rrugn e ciklit t tij t tashm. A nuk kemi par at ast t tmerrshm t
parashikuar nga librat e shenjt t Indis, kur kastat do t przihen e madje as familjet
nuk do t ekzistojn m? sht e domosdoshme vetm t shikohet prreth pr tu
bindur se kjo sht n t vrtet gjendja e bots s sotme dhe t merret vesh nga t
gjitha ant ajo gjendje e thell e degjenerimit q zihet ngoje n ungjij si neveri e
shkretimit. Nuk duhet t fshehet serioziteti i gjendjes; gjendja duhet t shikohet ashtu
si sht, jo vetm pa optimizm por edhe pa pesimizm, sepse, si u vrejt tashm, fundi
i bots s vjetr do t jet edhe fillim i nj bote t re.
Nj pyetje, megjithat, natyrisht do ti shkoj njeriut n mendje: cila sht arsyeja
pr ekzistimin e nj periudhe si ajo n t ciln po jetojm? Vrtet, sado anormale q
mund t jen kushtet e tashme kur t vshtrohen si t tilla, ato duhet megjithat t hyjn
n rendin e zakonshm t gjrave, n at rend i cili, sipas nj formule t Lindjes s
Largt, prbhet nga shuma e gjith rregullimeve; faza e tashme, sado e dhembshme
dhe e dyshimt q t jet, duhet ta ket vendin e vet t caktuar, si do faz tjetr, n
rrjedhn e plot t zhvillimit njerzor dhe, pr m tepr, vet fati q ia kan caktuar
doktrinat tradicionale sht tregues i mjaftueshm n kt aspekt. Vrejtjet tona t
dhna n fillim pr rrjedhn e prgjithshme t nj cikli shfaqjeje n drejtim t
materializimit progresiv jep shpjegimin e menjhershm t nj gjendjeje t till dhe
tregon qart se ajo q sht anormale dhe e shthurur nga nj pikpamje e posame sht
megjithat vetm nj pasoj e ligjit q lidhet me nj pikvshtrim m t lart dhe m t
kuptueshm. Mund t shtojm se, si me do ndryshim t gjendjes, kalimi nga nj cikl
n tjetrin mund t kryhet vetm n errsir; ky sht nj ligj tjetr me rndsi t madhe
q ka zbatime t shumfishta por, pikrisht pr at arsye, nuk mund ti lejojm vetes ti
hyjm nj shtjellimi t ksaj shtjeje n astin e tashm.

15

http://www.dielli.net

As q sht kjo e tra gjith ka mund t thuhet pr kt tem: meqense sht po

ashtu e vrtet se periudha bashkkohore duhet doemos t prkoj me zhvillimin e disa
mundsive q ishin prfshir n potencialitetin e ciklit t tashm q nga fillimi; dhe
sado qoft e vogl shkalla e prfshirjes nga ato mundsi n hierarkin e tr ciklit, ato
jan njsoj t sigurta, jo m pak se gjith t tjerat, t shfaqen sipas rregullit t caktuar
pr to. Sipas tradits, mund t thuhet lidhur me kt se ajo q karakterizon fazn e
fundit t ciklit sht shfrytzimi i do gjje q sht ln pas dore ose q sht refuzuar
gjat rrjedhs s fazs paraprake; dhe vrtet kjo sht pikrisht ajo q duhet t
vshtrohet n qytetrimin bashkkohor, i cili, si t thuash, jeton vetm me gjrat t cilat
qytetrimi i prparm i konsideronte t padobishme. Pr ta vrtetuar kt t dhn njeriu
lypset vetm t vshtroj si i vlersojn prfaqsuesit e vrtet t qytetrimeve t tilla,
si kan mbetur gjall deri n ditn e sotme n Lindje, shkencat perndimore dhe zbatimet e tyre industriale. Kto forma t ulta t njohuris, aq t parndsishme pr secilin
q ka njohuri t nj rrafshi tjetr, sht dashur megjithat t kuptoheshin dhe kjo ka
pasur mundsi t paraqitej vetm n fazn kur u zhduk intelektualiteti i vrtet; t themi
se ky studim, aq ekskluzivisht praktik n kuptimin m t ngusht t fjals, duhej t
kryhej, ai do t mund t bhej n at koh vetm n polin e kundrt t spiritualitetit t
qmotshm nga njerzit aq thell t prfshir n at shtje sa t mos ishin n gjendje t
kapnin asgj jasht tij, duke u br si zakonisht sa m t robruar nga ai aq m shum t
etshm pr ta shfrytzuar, duke dnuar kshtu veten me nj agjitim gjithnj e m t
madh, t pasistemuar dhe t kot, me nj depresion fare t shumfisht q tenton t
shkoj drejt shthurjes prfundimtare.
I till sht shpjegimi i vrtet i bots bashkkohore i paraqitur n vija t trasha
vetm me shtjet qensore; por t themi q menjher, se ai shpjegim nuk duhet
kurrsesi t merret si arsyetim. Smundja e pashmangshme sht megjithat smundje,
dhe madje edhe nse nga e keqja del e mira, kjo nuk e ndryshon karakterin e vet s
keqes: pr m tepr, ne vetm i kemi prdorur fjalt i mir dhe i keq n kt kontekst n mnyr q t kuptohet m mir dhe pa ndonj qllim t posam moral.
rregullime t pjesrishme nuk mund t mos ket sepse ato jan elemente t
domosdoshme t rendit t gjithmbarshm; por megjithat, periudha e rregullimit sht
n vete dika q krahasohet me rritjen e tmerrshme e cila, derisa sht pasoj e disa
ligjeve natyrore, sht njherit shmangie dhe nj lloj gabimi; ose mund t krahasohet
me kataklizmn e cila, ndonse del nga rrjedha normale e ngjarjeve, megjithat sht
prmbysje dhe anomali kur vshtrohet n mnyr t veuar. Qytetrimi bashkkohor, si
do gj tjetr, ka arsye pr t ekzistuar, dhe nse vrtet paraqet gjendjen ekzistuese e
cila i jep fund nj cikli, mund t thuhet se sht ai q duhet t jet dhe se vjen n kohn
dhe n vendin e caktuar; por megjithat, duhet t gjykohet sipas fjalve t Ungjillit, t
cilat shum shpesh nuk jan kuptuar n mnyr t prsosur: shkelje rregullash do t
bhen patjetr, por keqardhje pr at q bn ato shkelje.

16

http://www.dielli.net

Kreu i dyt
KUNDRSHTIMI MIDIS LINDJES DHE PERNDIMIT
Nj ndr tiparet m t dukshme t bots bashkkohore sht grindja q ndan
Lindjen nga Perndimi; ndonse tashm i kemi kushtuar vmendje t posame ksaj
shtjeje gjetiu, duhet ti kthehemi pr t sqaruar disa shtje dhe pr t mnjanuar nj
numr keqkuptimesh. E vrteta e ksaj shtjeje sht se gjithmon kan ekzistuar
shum qytetrime t ndryshme, secili nga ta sht zhvilluar n mnyrn e vet t veant
dhe n prputhje me prirjet e nj populli apo t nj tjetri; por dallimi nuk nnkupton
doemos kundrshtimin, kurse mund t ekzistoj fare mir nj lloj ekuivalence midis
qytetrimeve q dallojn bukur shum sa u prket formave t tyre, nse mbshteten n
parime t njjta themelore, nga t cilat ato thjesht paraqesin aq shum zbatime q ndryshojn sipas rrethanave. I till sht rasti me t gjitha ato qytetrime q mund t
prshkruhen si normale, ose me fjal t tjera, tradicionale; nuk ka kundrshtim qensor
midis tyre, dhe do dallim i till q mund t ekzistoj do t jet vetm i jashtm dhe
siprfaqsor. Nga ana tjetr, nj qytetrim q nuk njeh kurrfar parimi sipror dhe vrtet
nuk mbshtetet n asgj tjetr pos n mohim t atyre parimeve, e gjen veten pikrisht n
pozit t privuar nga mjetet pr t arritur mirkuptim me qytetrimet e tjera; sepse pr t
shkuar nj mirkuptim i till gjithnj e m thell dhe pr t vepruar me efikasitet, ai
duhet para s gjithash t vendoset n maje, domethn n vet ato parime t cilat i
mungojn ktij qytetrimi anormal shkars. N gjendjen e sotme t bots, pra, nga nj
an, kemi t gjitha ato qytetrime q u kan mbetur besnike pikpamjeve tradicionale,
gjegjsisht ato t Lindjes, kurse nga ana tjetr, nj qytetrim posarisht kundrtradicional, at t bots bashkkohore 1.
Disa njerz, megjithat, shkojn aq larg sa t dyshojn nse ndarja e njerzimit n
Lindje dhe n Perndim prkon fare me ndonj realitet: por s paku sa i prket kohs s
sotme, duket se kjo shtje as q sht e hapur pr bised. N radh t par, ekzistimi i
qytetrimit t Perndimit, i prbashkt pr Evropn dhe Amerikn, sht e dhn q
dokund duhet t jet e gatshme t pranoj, pa marr parasysh far mendimesh mund
t ket pr vlern e tij. N rastin e Lindjes, shtja sht shum m e thjesht sepse ekzistojn disa qytetrime lindore e jo vetm nj; por mjafton q ato t ken disa tipare t
prbashkta; gjegjsisht ato q jan karakteristike pr at q e kemi quajtur qytetrim
0F

1 Ky pohim sigurisht nuk duhet t kuptohet se do t thot q autori krkon q lexuesit e tij t ln pas
dore zhvendosjen e prhapur q ndodh n jetn tradicionale t t gjith popujve t Lindjes, si pasoj e
cenimit t Perndimit tani dhe n t kaluarn; kreu i tet i ktij libri si edhe shum referenca gjetiu,
jan pr t provuar t kundrtn. Po edhe n baz t t dhnave, ende vlen t flitet pr traditat e
Lindjes q funksionojn dukshm, si pr arsye t popullats s madhe jeta e t cilve ende rregullohet
n mnyr pak a shum normale, dhe sidomos pr arsye se njohuria qensore e parimeve ende nuk
sht mjegulluar deri n pikn q t bhet gati e paarritshme, si ka ndodhur n mnyr aq t zakonshme n Perndim. Megjithat, prmbysja e Lindjes po vazhdon aq shpejt saq pasojat mund shpejt t
bhen katastrofike. - Prkthyesit n anglishte.

http://www.dielli.net

tradicional dhe se po kto tipare t njjta duhet t mungojn n qytetrimin perndimor

n mnyr q t arsyetohet plotsisht dallimi madje edhe kundrshtimi midis Lindjes
dhe Perndimit. N t vrtet, ashtu edhe sht rasti, sepse karakteri tradicional u
nevojitet njsoj t gjitha qytetrimeve orientale; duke i marr parasysh kto, pr hir t
qartsis, do t prkujtojm ktu klasifikimin e prgjithshm q tashm e kemi
prvetsuar gjetiu dhe i cili, ndonse ndoshta disi tepr i thjeshtuar nse duhet t
shkohet n pika t vogla hollsish, megjithat mbetet i drejt n vijat kryesore: Lindja e
Largt, e prfaqsuar qensisht nga qytetrimi kinez, Lindja e Mesme nga hinduizmi,
Lindja e Afrt nga qytetrimi islam. Duhet t shtohet se n shum aspekte ky qytetrimi
i fundit duhet m shum t konsiderohet se z nj pozit ndrmjetsore midis Lindjes
dhe Perndimit dhe kjo n shum karakteristika t prkujton sidomos qytetrimin
perndimor ashtu si ishte n Mesjet; nse shikohet Islami n raport me Perndimin
bashkkohor, pra, duhet t pranohet se ai e kundrshton at n po ato baza si edhe
qytetrimet e pastra orientale, me t cilat, pra, nga ai pikvshtrim duhet t lidhet.
Kjo sht shtje e rndsishme: kurrfar baze pr kundrshtim rrnjsor midis
Lindjes dhe Perndimit nuk ka ekzistuar deri tani sepse n Perndim kishte qytetrime
tradicionale ashtu si edhe n Lindje; kundrshtimi mund t vihet n dukje vetm me
paraqitjen e Perndimit posarisht modern, sepse ai sht shum m tepr kundrshtim
i dy mentaliteteve sesa i dy njsive gjeografike t prcaktuara n mnyr pak a shum t
qart. Gjat disa periudhave, midis t cilave m e afrt me kohn ton sht periudha e
Mesjets, mentaliteti perndimor si nj ndr tiparet m t rndsishme, ishte shum m i
afrt me mentalitetin lindor ashtu si ka mbetur deri n ditn e sotme sesa q vet sht
br n kohn moderne: qytetrimi perndimor n at koh mund t krahasohej me
qytetrimet e Lindjes n po at mnyr si jan ato qytetrime ende t krahasueshme
midis tyre. Gjat disa shekujve t fundit, megjithat, sht dukur nj ndryshim i
shnuar, shum m serioz sesa do njra nga shmangiet t cilat kishin mundur t bheshin prpara n kohn e dekadencs, sepse ai n t vrtet nuk prmban asgj m shum
as m pak sesa nj ndrrim t drejtimit t dhn veprimtaris njerzore; ndrsa ky
ndryshim e ka zanafilln ekskluzivisht n botn perndimore. Rrjedhimisht, kur flasim
pr mentalitetin perndimor, duke u referuar kushteve t sotme, ai nuk sht gj tjetr
pos vet mentaliteti modern pr t cilin po aludojm; ndrsa meqense mentaliteti i
kundrt sht ruajtur vetm n Lindje, mund t flitet pr t n kushtet e sotme, si pr
mentalitet t Lindjes. Kta dy terma, pra, thjesht i referohen gjendjes ekzistuese; dhe,
nse sht mjaft leht pr t treguar se njri nga kto dy mentalitete t kundrta sht,
n t vrtet, ai perndimori, duke qen paraqitja e tij si ngjarje e historis s kohs s
fundit, nuk dshirojm t aludojm n asgj sa i prket burimit t mentalitetit t kundrt,
i cili m hert ishte i prbashkt si pr Lindjen ashtu edhe pr Perndimin; vrtet,
zanafilla e tij duhet t lidhet me zanafilln e vet njerzimit, sepse sht pikrisht ky
mentalitet ai q mund t prshkruhet si normal, qoft edhe vetm pr shkak se ka
frymzuar gjith qytetrimet q i njohim pjesrisht ose trsisht, me prjashtim vetm t
njrit, do t thot t qytetrimit modern perndimor.
Shum njerz, t cilt rrall kan lexuar at q kemi shkruar me kujdes, e kan
marr mbi vete t na akuzojn se pohojm q t gjitha doktrinat kombtare kan qen
fillimisht lindore dhe se vet lashtsia perndimore, gjat shekujsh, gjithmon i ka
marr traditat nga Lindja; mirpo, librat tan kurr nuk kan prmbajtur asgj t ktij
lloji, madje as dika q do t kishte mundur t sugjeronte nj mendim t till, pr arsyen
e thjesht q ne e dim se ajo sht e pavrtet. sht e vrtet se jan pikrisht vet t
dhnat tradicionale ato q prfundimisht kundrshtojn nj pohim t till: pohimi i qart

18

http://www.dielli.net

duhet t gjendet nga t gjitha ant q tradita e qmotshme e ciklit t tashm buron nga
regjionet e Veriut t largt; n koht e mvonshme kan qen disa rrjedha t dors s
dyt q u prgjigjen periudhave t ndryshme, dhe njra nga m t rndsishmet, s paku
ndr ato nga t cilat ende ekzistojn gjurm t dallueshme, pa dyshim ka shkuar nga
Perndimi n Lindje. E gjith kjo, megjithat, ka t bj me koh shum t largta,
ashtu si zakonisht quhen parahistorike, dhe nuk merren n konsideratat tona t
sotme: ajo q themi sht, n radh t par, se depoziti i tradits s lasht u transferua
para shum kohsh n Lindje dhe pikrisht aty duhet t gjenden format doktrinare q
kan dalur n mnyrn m t drejtprdrejt nga ajo; prandaj n gjendjen e tashme t
bots, fryma e vrtet tradicionale, me gjith at q ajo nnkupton, vshtir mund t
thuhet se mbetet gjall trsisht prve n Lindje.
Pr ta plotsuar kt analiz t shkurtr duhet tu bjm s paku nj referenc n
kalim e sipr disa propozimeve pr rivendosjen e tradits perndimore q jan dhn
n qarqe t ndryshme bashkkohore; kto propozime n vete jan me interes t vogl,
por ato shrbejn pr t treguar se ka njerz q nuk jan t knaqur m me frymn
moderne mohuese; duke ndjer nevojn pr dika pos asaj q mund tu siguroj
periudha jon, ata kan filluar t krkojn mundsin pr tiu kthyer tradits, n nj
form a n nj tjetr, si mjeti i vetm q kan pr t ikur nga kriza e tashme. Pr fat t
keq, tradicionalizmi nuk sht e njjta gj si pikpamja e vrtet tradicionale; si
sht shpesh rasti, nuk mund t arrij m shum se nj tendenc, nj frymzim pak a
shum i prcaktuar keq duke mos nnkuptuar patjetr posedimin e fardo njohurie t
vrtet; kurse n konfuzionin mendor t sotm duhet t pranohet se nj frymzim i till
shpesh u jep udh koncepteve imagjinare dhe iluzore pa mbshtetje serioze. Kur nuk ia
dalin t gjejn mundsi n traditn autentike pr t siguruar prkrahjen e nevojshme,
kta persona shkojn aq larg sa ti marrin me mend traditat e rrejshme q kurr nuk
kan ekzistuar dhe t cilat kan mungesa nga aspekti i parimeve aq sa ata tentojn ti
zvetnojn ato; i gjith konfuzioni bashkkohor pasqyrohet n kto fabrikime, ndrsa
fardo qofshin qllimet e autorve t tyre, rezultati i vetm i tyre sht t japin
kontribut m tutje pr jostabilitetin e prgjithshm. N lidhje me kt do t zm ngoje
vetm t ashtuquajturn tradit perndimore t montuar nga disa okulist nga
elementet m t nduarnduarshme dhe t kuptuar n radh t par si nj lloj rivali me
imagjinat jo m t vogl se tradit lindore, gjegjsisht, teozofizm; duke u pas
marr me kt shtje t posame gjetiu, paraplqejm t kalojm pa u vonuar m n
shqyrtimin e disa teorive t tjera t cilat meritojn bukur m shum vmendje serioze,
sepse s paku ato zbulojn njfar dshire pr t trhequr traditat q kan gzuar
ekzistenc t vrtet.
Posa u zu ngoje nj rrym tradicionale q rrjedh nga regjionet perndimore;
llogarit q i referohen Atlantids t marra nga burimet e vjetra tregojn vendin e
zanafills s saj; pas zhdukjes s atij kontinenti, n m t fundit nga kataklizmat q jan
paraqitur n t kaluarn duket se ka pak dyshim se mbeturinat e tradits s saj u bartn
n rajone t ndryshme ku jan przier me tradita t tjera q tashm ekzistonin, n t
shumtn deg t tradits hiperboriane (popull i Veriut t largt,v.p.); sht fare e
mundshme q posarisht doktrinat e keltve t ken qen ndr prodhimet e ksaj
przierjeje. Jemi larg asaj q t vm n dyshim cilndo nga kto gjra; megjithat,
sht nj faktor qensor i cili nuk mund t mos prfillet n asnj mnyr: forma e vrtet e Atlantids s zhdukur para mijra vjetsh s bashku me qytetrimin q i prkiste
dhe i cili ka mundur t ket qen shthurur pas nj oroditjeje q ndoshta mund t krahasohet me at q shohim sot rreth nesh, ndonse me dallim t rndsishm, se nje-

19

http://www.dielli.net

rzimi n at koh ende nuk kishte hyr n Kali-Juga. Duhet po ashtu t mos harrohet
se ajo tradit i prgjigjej nj periudhe t dors s dyt t ciklit ton dhe se do t jet fare
gabim t provohet pr ta identifikuar at me traditn e lasht, nga e cila ka dalur do
tradit tjetr dhe e cila e vetmja vazhdon q nga fillimi deri n fund. Ky nuk sht rast
t shnohen t gjitha t dhnat q arsyetojn kto pohime; neve na intereson vetm
prfundimi q del prej tyre, gjegjsisht se sht e pamundshme t kthehet sot nj tradit
atlantidiane ose madje t lidhet me t n mnyr t drejtprdrejt ose t trthort; pr
m tepr, zakonisht ekziston nj shkall e lart e fantazis n t gjitha projektet e ktij
lloji. Megjithat, mund t jet me interes bukur t madh t hulumtohet zanafilla e disa
elementeve q jan gjetur n traditat e mvonshme, nse merren masa paraprake t
domosdoshme pr tu mbrojtur nga disa mashtrime; por hulumtimet e tilla nuk duhet n
asnj mnyr t bhen pr ringjalljen e nj tradite, gj q do t ishte e paprputhshme
me kushtet e bots son t sotme.
Megjithat, ka disa q do t donin t lidhnin veten me traditn kelte, dhe derisa ti
afroheshin nj burimi jo shum t largt do t dukej sikur propozimi i tyre sht paksa
m praktik; megjithat, ku mund t gjendet sot nj doktrin kelte n gjendje t pastr
dhe q ende ka gjallri t mjaftueshme pr t lejuar t ndrtohet seriozisht mbi at baz?
Nuk po u referohemi rikonstruksioneve arkeologjike ose thjesht letrare, ashtu si jan
paraqitur koh pas kohe, por dikas q i prket nj rrafshi fare tjetr. sht e vrtet se
disa elemente kelte t njohura n mnyr t qart e t cilat ka mundsi ende t prdoren
kan arritur deri te ne prmes kanaleve t ndryshme; por kto elemente jan shum larg
asaj q t prbjn nj tradit t plot, kurse fakti q befason sht ai se pikrisht n ato
vende ku lulzonte ajo m par tashm sht harruar m trsisht sesa traditat e shum
qytetrimeve q kurr nuk kan pasur fare vendin aty; ka sigurisht arsye q ato t
pasqyrohen n kto t dhna, s paku pr secilin q nuk sht nn ndikimin e ideve t
cilat formohen q prpara. Mund t shkoj njeriu m tutje dhe t thot se n t gjitha
rastet e ktilla, ku ekziston shtja e mbeturinave t lna nga qytetrimet q jan
zhdukur, sht e mundshme t kuptohen drejt ato q kan mbetur duke i krahasuar me
elementet gjegjse q ende jetojn n qytetrimet tradicionale; dhe mund t thuhet po
kshtu edhe pr Mesjetn, ku duhet t gjendet shum nga ajo q ka humbur kuptimin n
Perndimin bashkkohor. Ka mundsi vetm duke marr kontakt me traditat q ende
gjallrojn q ajo e cila mund t prtrihet t bhet t jetoj prsri; kurse kjo, si kemi
vn n dukje aq shpesh, sht nj ndr shrbimet m t mdha q Lindja mund tia
ofroj Perndimit. Ne nuk e vm n dyshim gjallrimin e njfar fryme keltike e cila
ka ende mundsi t shfaqet n trajta t ndryshme, si ka ndodhur n t vrtet koh pas
kohe; por njerzit prpiqen t na bindin se ende ekzistojn qendra shpirtrore ku sht
ruajtur e paprekur tradita druide; ne nuk mund t bjm tjetr pos t krkojm prov pr
nj pohim i cili n ndrkoh vrtet duket jashtzakonisht i dyshimt, nse jo edhe t
mos mund t bhet fjal pr gjith kt.
E vrteta e ksaj shtjeje sht se elementet kelte t mbetura gjall n t shumtn
jan asimiluar nga Krishterimi n kohn e Mesjets; legjenda e Grejlit t shenjt dhe e
do gjje q shkon me t sht nj shembull posarisht i rndsishm dhe i qart n
kt aspekt. M tutje, ne jemi t mendimit q po qe se nj tradit perndimore duhet t
riprtrihet, ajo do t duhej t merrte nj form t jashtme q do t ishte fetare n
kuptimin m t ngusht t fjals, dhe ajo form nuk do t mund t ishte tjetr pos e
krishter, sepse nga nj an, format tjera t mundshme kan qen nj koh tepr t gjat
t huaja pr mentalitetin perndimor, kurse nga ana tjetr, sepse vetm n Krishterim,
pr t qen m i sakt n Katolicizm, mund t gjendet sasi aq e madhe q ka mbetur

20

http://www.dielli.net

gjall deri sot nga fryma tradicionale n Perndim 1. do ndrrmarrje tradicionaliste, e

cila pranon se merr parasysh kt t dhn, sht pashmangshm e dnuar t dshtoj,
sepse asaj me siguri do ti mungoj baza e duhur; kuptohet vetvetiu se njeriu mundet t
ndrtoj vetm mbi dika q efektivisht ekziston dhe se aty ku mungon vazhdimsia
mund t ket vetm rikonstruksion artificial t paaft pr jet; nse kundrshtohet se
vet Krishterimi n kohn ton vshtir kuptohet tashm n mnyrn e tij m t thell
dhe t vrtet, ne do t prgjigjeshim se ai s paku ka ruajtur n formn e vet t vrtet
do gj t domosdoshme pr t siguruar nj baz t till. Ndrmarrja m e mundshme, e
vetmja q n t vrtet do t mund t ikte t mos ndeshej me pamundsit e
menjhershme do t ishte pra ti msyhej prtritjes s dikas q mund t krahasohet
me at q ekzistonte n Mesjet, duke lejuar dallimet q krkohen me ndryshimet e rrethanave; kurse n rastin e elementeve t cilat i kan humbur plotsisht Perndimit, do t
ishte e domosdoshme t trhiqeshin ato tradita q jan ruajtur n trsin e tyre, si
kemi vn tashm n dukje, q t prcillen me nj proces t prshtatjes q do t ishte
vetm pun e nj elite intelektuale t themeluar fort. Tashm u kemi hyr ktyre
shtjeve t nduarnduarshme gjetiu; por sht e kshillueshme t trhiqet vmendja
edhe nj her pr shkak t tendencs s prhapur gjer e gjat n kohn e sotme pr ti
knaqur qejfet m inkonsistente; pr m tepr, duhet t kuptohet plotsisht se po qe se
traditat e Lindjes, n format e tyre specifike, vrtet mund t prvetsohen nga nj elit, e
cila n nj kuptim qndron prtej t gjitha formave me qartsi, ato vrtet nuk mund t
prvetsohen shum nga masa e njerzve t Perndimit, pr t cilt ato kurr nuk qen
t parashikuara, prve nse nuk ndodh ndonj shndrrim fare i papritur. N qoft se
ndodh t krijohet nj elit intelektuale e Perndimit, do t jet qensore njohja e doktrinave t Lindjes pr prmbushjen e funksioneve t saj, pr arsyet q posa u dhan m
lart; por ata t cilve do tu bie fati t korrin t mirat e puns s saj dhe t cilt do t
jen n shumic, mund t mbeten fare leht t pavetdijshm pr kto gjra, kurse
ndikimi q do ta marrin ata, si t thuash, n mnyr t padyshimt dhe n do rast
prmes agjencive q do t mbeten fare jasht perceptimit t tyre, do t jet pr kt
arsye fare i vrtet dhe efikas. Kurr nuk kemi mbrojtur asgj tjetr; por na sht dukur
e dshirueshme t prsritet ajo q kishim thn n mnyrn m t qart t mundshme
sepse, po qe se jemi t gatshm t presim q njerzit ndonjher t mos na kuptojn
plotsisht, ne megjithat jemi kureshtar t pengojm njerzit t mos na i mveshin
qllimet t cilat jan larg mendjes son.
Por ti lm tani parashikimet e s ardhmes, sepse brenga jon e ngutshme ka t
bj me gjendjen e vrtet t gjrave ashtu si jan sot, dhe tu kthehemi shkurt
sugjerimeve t ndryshme pr rivendosjen e nj tradite perndimore ashtu si duhet t
jet n bot n kohn e sotme. Do t mjaftonte vetm nj vshtrim pr t treguar se kto
mendime jan, si t thuash, jasht prdorimit; ne i referohemi faktit se ato praktikisht
gjithmon arrihen n nj frym pak a shum t armiqsis s hapur ndaj Lindjes. Duhet
t pranohet se madje edhe ata q krkojn t mbshteten n Krishterimin ndonjher
gjallrohen nga kjo frym dhe vrtet ata duket se jan syhapur pr shtjet e
kundrshtimit t cilat vrtet jan imagjinare; pikrisht si pasoj e ksaj shprehie t
1F

Me t drejt do t duhej t zihej ngoje n kt kontekst edhe dega tjetr e Krishterimit tradicional,
kisha ortodokse, sepse koka e saj n pjes t madhe i prket Evrops; por meqense ky libr ishte
hartuar n radh t par pr ta prdorur lexuesit e Evrops Perndimore, autori nuk ka gjetur rast t'i
referohet nj forme tjetr tradicionale pos asaj e cila sht specifike pr Perndimin, n kuptimin m
t ngusht t fjals. - Prkthyesit n anglishte.

21

http://www.dielli.net

mendjes dgjohet mendimi i pakuptimt i parashtruar se edhe nse gjenden t njjtat

gjra n Krishterim dhe n doktrinat lindore, madje ndonjher edhe t veshura n trajt
gati t njjt, megjithat ato nuk mund t ken kuptim t njjt n t dyja rastet, dhe
mund madje t thuhet se kan edhe kuptime t kundrta! Ata q jan t aft pr pohime
t tilla, pra, provojn se nuk kan prparuar shum larg drejt t kuptuarit t doktrinave
tradicionale, pa marr parasysh far mund t jen pretendimet e tyre, sepse ata kan
dshtuar t shquajn identitetin themelor q nnkuptojn t gjitha dallimet e forms s
jashtme dhe ende ngulin kmb pr t refuzuar t njohin at edhe n rastet kur ai
identitet sht br plotsisht i dukshm. Pr m tepr, koncepti i tyre i vet
Krishterimit duhet t mbetet shum i jashtm, jo fare i krahasueshm me iden e
doktrins vrtet tradicionale q ofron sintez t plot q prfshin do domen; sht
pikrisht parimi themelor ai q u mungon atyre dhe kjo ndikon n ta shum m tepr se
q do t mund t merrnin me mend, me at pikpamje bashkkohore kundr s cils ata,
megjithat, do t dshironin t reagonin; ndrsa kur e prdorin fjaln tradit ata nuk i
japin kuptimin e njjt me at q i kemi dhn ktu.
Si pasoj e konfuzionit mendor, i cili sht karakteristik pr kohn ton, vet kjo
fjal tradit po zbatohet n mnyr indiskriminuese n t gjitha llojet e gjrave t
ndryshme dhe shpesh fare triviale, si jan shprehit e thjeshta pa kurrfar rndsie
reale dhe shpesh me zanafill fare t re; kemi trhequr vmendjen gjetiu pr nj
keqprdorim t ngjashm t fjals religjion. Ktyre oroditjeve t gjuhs nuk duhet
tu besohet sepse pasqyrojn nj lloj degjenerimi n mendimet gjegjse; pos ksaj, e
dhna se dikush e quan veten tradicionalist nuk nnkupton doemos se ai di madje edhe
n mnyr t zbeht ka shnon tradita n kuptimin e vrtet t fjals. Sa na prket
neve, ne refuzojm t prdorim kt fjal n fardo rrethanash pr kado q i prket
rendit thjesht njerzor; kjo ndodh edhe pr ta br kt shtje t qart nga aspekti i
denduris me t ciln hasen shprehjet e tilla si filozofia tradicionale, pr shembull.
Filozofia, edhe po t jet do gj q mund t jet filozofi, nuk ka t drejt pr kt
prshkrim, pr arsye se ajo kufizohet plotsisht me rendin racional edhe n rastet kur
ajo, n t vrtet, nuk mohon at q qndron prapa saj, po edhe pr shkak se ajo sht
thjesht nj struktur e ngritur nga individt njerzor, pa zbulim ose frymzim t
fardo lloji - gj q arrin t thuhet me fjal t tjera, se sht di qensisht profane.
Pr m tepr, prkundr iluzionit q njerzit kan pr kt tem, vrtet nuk ka shkenc
thjesht shkollare e cila do t konsiderohej adekuate pr qllimin e rithemelimit t
mentalitetit t nj race ose t nj periudhe; pr nj qllim t till, njeriu krkon dika m
shum se spekulim filozofik, i cili sht i dnuar q nga vet natyra, madje edhe n
rastet m t paraplqyeshme, t mbetet i tri i jashtm dhe shum m tepr verbal sesa
real. Tradita e zhdukur mund t prtrihet dhe t kthehet n jet vetm prmes kontaktit
me frymn e tradits s gjall, dhe si sht theksuar prpara, kjo frym sht ende e
gjall vetm n Lindje; natyrisht po ashtu sht e vrtet se kjo n vete parasupozon nj
frymzim nga ana e Perndimit drejt nj kthimi t till fryms tradicionale, por zor se
mund t pritet q vet t shkoj prtej frymzimit. Ato pak lvizje q jan ngritur deri
tani duke pasur si qllim reagimin kundrmodern (ndonj q, sipas mendjes sime,
sht aq e paplot) munden vetm t vrtetojn mosbesimin e vet n kt aspekt;
meqense, derisa ata pa dyshim jan t shklqyeshm nga pikqndrimi negativ dhe
kritik, megjithat nuk arrijn t bjn rikthimin e intelektualitetit t vrtet dhe t arrijn
vetm nj zhvillim t kufizuar brenda nj horizonti mendor relativisht t ngusht.
Mirpo, ata vrtet tregojn dika me at q vn n dukje suazn e mendjes pr t ciln
do t kishte qen jashtzakonisht vshtir t hetohej gjurma e vogl madje edhe para

22

http://www.dielli.net

disa vjetsh; ndoshta perndimort n trsi nuk jan m t gjith t knaqur me

zhvillimin ekskluzivisht material t qytetrimit bashkkohor, gj q ndoshta sht
shenj se nuk sht humbur gjith shpresa e shptimit.
Sido q t jet kjo, kthimi i Perndimit me fardo mjetesh n traditn e tij vetjake
do t nnkuptonte se kundrshtimi i tij ndaj Lindjes sht zgjidhur dhe nuk ekziston m,
sepse ai kundrshtim siguron ekzistencn e vet thjesht nga shmangia e Perndimit dhe,
n t vrtet, nuk ka asgj m shum as m pak se kundrshtimin midis pikpamjeve
tradicionale dhe kundrtradicionale. Kshtu, n kundrshtim me pikpamjet q kemi
prshkruar m lart, nj nga rezultatet e para t kthimit tradits do t ishte t arrihej sa
m shpejt nj mirkuptim me Lindjen, si ndodh gjithmon midis qytetrimeve q kan
elemente t krahasueshme ose ekuivalente, dhe vetm midis qytetrimeve t tilla,
meqense kto elemente formojn t vetmn baz mbi t ciln mund t sillet nj mirkuptim i till deri diku efektiv. Pikpamja e vrtet tradicionale sht gjithmon dhe
gjithkund e njjt, pa marr parasysh n far forme mund t merret me mend; trajtat e
nduarnduarshme q jan prshtatur posarisht pr tiu prgjigjur kushteve t ndryshme
dhe rrethanave t ndryshme t kohs dhe t vendit jan vetm shprehje e nj t vrtete t
vetme; por pr ta zbuluar kt bashkim themelor q nnkupton shumsi t dukshme
sht e domosdoshme q njeriu t jet n gjendje t vendoset n sfern e intelektualitetit
t vrtet. Pr m tepr, pikrisht n kt sfer intelektuale jan vendosur parimet nga t
cilat normalisht rrjedh do gj tjetr prmes pasojash ose zbatimesh pak a shum m t
veuara; pikrisht n kto parime, mbi t gjitha, duhet t arrihet mirkuptim, po qe se
vrtet duhet t vijoj ndonj marrveshje e gjer, sepse ato paraqesin at q sht m
qensorja; dhe vrtet, kur ato njher t kuptohen si duhet, marrveshja vjen vetvetiu.
Duhet t vrojtohet se njohja e parimeve, e cila prbn dijen n thelbin e vet ose njohjen
metafizike n kuptimin e vrtet t fjals, sht universale si vet parimet prandaj plotsisht e pavarur nga rastet individuale, t cilat duhet domosdo t ndrhyjn, nga ana
tjetr, posa t futet njeriu n sfern e zbatimeve; gjithashtu, kjo fush plotsisht
intelektuale sht e vetmja ku nuk ka nevoj pr kurrfar prpjekjesh t prshtatjes
midis mentaliteteve t ndryshme. M tutje, kur t jet kryer nj her nj pun e ktill,
nuk mbetet asgj tjetr pos t zhvillohen rrjedhojat pr t arritur pajtim n t gjitha
sferat e tjera t posame meqense, si pikrisht u tregua, mbi do gj tjetr prdoret kjo
njohuri kryesore qoft drejtprsdrejti ose n mnyr t trthort; nga ana tjetr, nj
marrveshje e arritur n fardo fushe t posame, pa prputhje t parimeve, gjithmon
do t jet shum e paqndrueshme dhe e pasigurt dhe m shum e natyrs s nj
marrveshjeje diplomatike sesa e mirkuptimit t vrtet. Prandaj, pr kt shkak, le t
thuhet edhe nj her se nj arsyetim i vrtet mund vetm t veproj nga lart teposht e
jo nga posht prpjet dhe kjo vlen n dy kuptime: puna duhet t filloj nga ajo q sht
m s larti, kjo do t thot nga parimet, dhe t zbres dalngadal npr renditje t
ndryshme t zbatimit, gjat gjith kohs duke vshtruar rreptsisht varsin hierarkike
q ekziston midis atyre renditjeve. Nga vet natyra e saj, kjo mund t jet vetm pun e
nj elite, duke marr fjaln n kuptimin e saj m t vrtet dhe t plot, me t ciln
mendohet ekskluzivisht nj elit intelektuale; kurse, n t vrtet, asnj lloj tjetr nuk
sht i mundshm, meqense dallimet shoqrore thjesht t jashtme nuk kan kurrfar
rndsie nga pikvshtrimi q kemi ne ktu.
Vshtrimet e bra m lart duhet tashm t mjaftojn pr t treguar sa gjra duron
qytetrimi bashkkohor perndimor pr nevojn jo vetm aty ku ka t bj me
mundsin pt tu kuptuar drejt me qytetrimin lindor, por edhe n vetvete, nse duhet
t bhet normal dhe i plot; vrtet kto dy shtje jan aq ngusht t lidhura ndr vete

23

http://www.dielli.net

saq vrtet dalin si nj dhe e vetmja gj, dhe jan pikrisht arsyet e nnkuptuara pr kt
lidhje ato pr t cilat po bisedojm. Tani na mbetet t shpjegojm n mnyr m t plot
prej se prbhet pikpamja kundrtradicionale, e cila sht nj dhe e vetmja gj si
pikpamja bashkkohore, dhe po ashtu pr t vn n dukje pasojat q dalin nga ajo dhe
t cilat i shohim t shpaluara me keqardhje logjike pr ngjarjet e kohs s sotme. Para se
t vijojm m tutje, megjithat, sht edhe nj shtje tjetr q do t donim ta zinim
ngoje ktu: t jesh vendosmrisht kundrmodern nuk do t thot kurrsesi t jesh
kundrperndimor; nse mund t prdoret nj shprehje e till, meqense, n t
kundrtn, mund t prvetsohet i vetmi qndrim i aft pr t shptuar Perndimin nga
rregullimi i tij vetjak; m tutje, asnj njeri i Lindjes besnik ndaj tradits s tij vetjake
nuk do ti shikonte gjrat ndryshe; ka vrtet shum m pak kundrshtar t Perndimit
si t till - nj qndrim vrtet i pakuptimt - sesa ka kundrshtar t Perndimit nse ai
merret si identik me qytetrimin bashkkohor. Sot ka njerz q bisedojn pr mbrojtjen
e Perndimit, gj q sht e uditshme, t thuhet m s paku, duke patur parasysh se
sht Perndimi ai, si do t shohim m von, i cili krcnon t vrshoj do gj dhe t
prfshij gjith njerzimin n vorbullin e veprimit t tij jokonsekuent; themi, i
uditshm dhe po ashtu fare i paarsyeshm, nse ato fjal vrtet kan kuptimin, si
duhet t jet e vrtet, prkundr disa rezervave, q mbrojtja n fjal krkon t drejtohet
kundr Lindjes, sepse Lindja e vrtet nuk ka fare n mend t sulmoj ose t mbisundoj dik; ajo nuk krkon m shum se t mbetet e pavarur dhe e patrazuar, gj q
duket mjaft e drejt. E vrteta e ksaj shtjeje sht se Perndimi, ka nevoj t madhe
pr tu mbrojtur, por vetm nga vetvetja dhe nga tendencat vetjake t cilat, nse
shpiejn n prfundimin e tyre logjik, do t shpiejn n mnyr t pashmangshme n
shkatrrim dhe shthurje; duhet, pra, m mir t flitet pr reform t Perndimit, dhe
nj reform e till, po t ishte gjith ajo q duhet t jet, do t thot rikthimi i tradits s
vrtet, do t krkonte edhe nj mirkuptim me Lindjen si di t natyrshme. Sa na
prket neve, ne nuk krkojm m shum sesa t japim kontribut, aq sa qndron n
fuqin ton, si pr kt reform ashtu edhe pr kt mirkuptim, duke marr me mend
gjithmon se ende ka koh dhe se mund t prfitohen disa rezultate para se t vij
katastrofa e fundit drejt s cils po prin me t shpejt qytetrimi bashkkohor: por edhe
po t ishte tepr von m pr tiu shmangur ksaj katastrofe, puna e ndrmarr me kt
qllim t synuar nuk do t ishte pa dobin e saj, sepse ajo do t shrbente n do rast si
prgatitje, sidoqoft e largt, pr at diskriminim q iu referuam n fjaln ton
prpara, dhe kshtu do t ndihmonte t siguroheshin ato elemente t cilat kan fatin ti
shmangen anijethyerjes s bots s sotme dhe t bhen far e bots s ardhshme.

24

http://www.dielli.net

Kreu i tret
DIJA DHE VEPRIMI
Tani do ta kthejm vmendjen ton n mnyr m t posame drejt njrit nga
aspektet kryesore t kundrshtimit q ekziston n kohn e sotme midis mentaliteteve t
Lindjes dhe t Perndimit dhe q prkon, si kemi vn tashm n dukje, me kundrshtimin m t zakonshm midis fryms tradicionale dhe kundrtradicionale. Shikuar nga
ajo q sht pikpamja m themelore, ky kundrshtim tregohet n formn e q ekziston
midis meditimit dhe veprimit, ose thn n mnyr m t sakt, ai tregohet si rast i till
n pozitat prkatse me t cilin mund t ngarkohet secili nga kta dy terma.
Marrdhnia midis tyre mund t konsiderohet n mnyra t nduarnduarshme; a jan ato
vrtet dy gjra t kundrta, si duhet t merret me mend n mnyrn m t zakonshme,
ose a jan n mnyr alternative joplotsuese ndaj njra-tjetrs, apo ndoshta
marrdhnia e tyre mund t mos jet m shum e nnrenditjes sesa e bashkrenditjes?
Aq ka aspekte t ndryshme t ksaj shtjeje, dhe ato shtje u prgjigjen aq shum
pikpamjeve t ndryshme, t cilat, edhe pse jan larg asaj q t ken rndsi t njjt,
megjithat t gjitha mund t arsyetohen n njfar mnyre, sepse secila lidhet me nj
rend t posam t realitetit.
N radh t par, m siprfaqsorja dhe m e jashtmja e ktyre pikpamjeve sht
ajo e cila meditimin dhe veprimin, shkurt dhe thjesht, i kundrshton si t kundrt n
kuptimin e plot t fjals. Ky kundrshtim vrtet ekziston n nivel t asaj q duket dhe
nuk duhet t mohohet: po megjithat, po t ishin vrtet t papajtueshm meditimi dhe
veprimi do t kishin qen plotsisht t paprputhshm, prandaj dhe kurr nuk do t
mund t gjendeshin t shoqruar. Por, n t vrtet, rasti nuk sht i till; thn normalisht s paku, nuk ekziston as popull dhe ndoshta as individ q mund t konsiderohet
ekskluzivisht meditues ose ekskluzivisht veprues. E vrteta qndron aty se kjo sht nj
shtje e dy tendencave, njra ose tjetra nga to duhet t mbizotroj gati n mnyr t
pashmangshme, n mnyr t till saq zhvillimi i njrs duket se bhet n llogari t
tjetrs, pr arsyen e thjesht sepse veprimtaria njerzore, e marr n kuptimin m t
gjer t fjals, nuk mund t ushtrohet deri n shkall t barabart n do fush dhe n t
gjitha drejtimet njkohsisht. Pikrisht kjo nxjerr n shesh nj kundrshtim; por duhet t
jet i mundshm pajtimi midis ktyre dy pozitave, ose t t ashtuquajturave pozita; dhe
vrtet dikush mund t thot njsoj pr t gjitha pozitat, sepse ato pushojn t ekzistojn
si t tilla n at ast kur dikush i vshtron nga nj nivel m i lart se ai ku kundrshtimi
i tyre sht realitet. Kundrshtimi ose kontrasti nnkupton munges harmonie ose
ekuilibri, dika q do t thot, si kemi vrejtur shpesh, se mundet t ekzistoj vetm
nga nj pikpamje relative, prandaj edhe t posame dhe t kufizuara.
T shikohen meditimi ose veprimi si plotsues, do t thot t prvetsohet
pikvshtrimi i cili tashm futet m thell dhe sht m i vrtet se ai i harruari,
meqense kundrshtimi sht, pra, ripajtim, si t thuash, duke ekuilibruar t dy termat
njrin me tjetrin. N kt rast do t dukej sikur t ishte shtje e dy elementeve njsoj t

http://www.dielli.net

domosdoshm t cilt plotsojn dhe mbshtesin njri-tjetrin ndrsjellazi dhe t cilt

prbjn veprimtarin e dyfisht, t brendshme dhe t jashtme, t nj qenieje t vetme
dhe t njjt, qoft ajo t marr do njeri ve e ve ose t vshtroj njerzimin
kolektivisht. Ky koncepcion sht vrtet m harmonik dhe knaq m shum se ai i pari;
mirpo, po t prkrahej n mnyr ekskluzive do t dilte si rezultat i tij joshja, si
rrjedhoj e bashklidhjes s themeluar ashtu, pr ti vendosur meditimin dhe veprimin
n t njjtn sfer, duke dhn si pasoj q asgj nuk do t mbetej pos t provohej q t
ruhej ekuilibri midis tyre sa m i barabart q t mundet, pa shtjen e eprsis s njrit
mbi tjetrin, gj q kurdoqoft mund t shtrohet; por sht e qart se ky pikvshtrim
ende sht joadekuat nga fakti se shtja e eprsis vrtet ngrihet dhe gjithmon sht
ngritur pa marr parasysh sa jan prpjekur njerzit pr ta zgjidhur.
Prkitazi me kt, pr m tepr, ajo q ka rndsi sht jo shtja e mbizotrimit
n t vrtet, e cila fundja sht pun temperamenti dhe race, por e asaj q mund t
quhet e drejt e mbizotrimit; kurse kto dy gjra lidhen n mes vete vetm deri n nj
pik. Pa dyshim, pranimi i eprsis s njrs nga kto dy tendenca do t inkurajonte
zhvillimin e saj maksimal, n paraplqim ndaj tjetrs; por n praktik, megjithat, sht
e vrtet se pozita t ciln do ta zr meditimi dhe veprimi n jetn e njeriut ose t nj
populli, marr n trsi, gjithmon duhet t varet m s shumti nga natyra e tyre, meqense n kto shtje gjithmon sht e domosdoshme t merren parasysh mundsit e
posame t dokujt. sht e qart q prirja pr soditje sht m shum e prhapur dhe
n mnyr m t prgjithshme e zhvilluar n Lindje; me gjas nuk ka asnj vend pr t
cilin kjo mund t thuhet m me siguri sesa pr Indin, dhe prandaj India mund t
konsiderohet q paraqet n mnyrn m tipike at q kemi prshkruar si mentalitet
lindor. Nga ana tjetr, sht e pamohueshme se nj prirje pr aksion ose tendenca q del
nga ajo, thn n mnyr t prgjithshme, sht mbizotruese te popujt e Perndimit, s
paku sa i prket shumics drrmuese t individve, dhe se madje edhe n qoft se kjo
tendenc duhet t ekzagjerohet dhe t shprdorohet, ashtu si bhet sot, megjithat do t
vazhdonte t ekzistonte, kshtu q n Perndim soditja gjithmon do t detyrohet t
mbetet sfer pr nj elit shum m t kufizuar, prandaj thuhet rndom n Indi se po t
kthehej Perndimi n gjendje normale t rendit, deri n pikn e posedimit t nj
organizimi t rregullt shoqror, pa dyshim do t kishin pr tu gjetur shum kshatrijas,
por vetm relativisht pak brahmin. Mirpo, kjo do t mjaftonte pr t shkaktuar q do
gj t binte n vend prsri, po qe se elita intelektuale do t formohej n mnyr
efektive dhe eprsia e saj do t njihej plotsisht, sepse fuqia shpirtrore nuk varet
kurrsesi nga numri, ligj i cili vlen vetm pr materien; pos ksaj - e kjo sht nj shtje
e rndsishme - n koht e lashta e posarisht n Mesjet mbarshtrimi natyror i
Perndimit pr veprim nuk u pengoi q t njihnin eprsin e meditimit, ose me fjal t
tjera, t inteligjencies s vrtet; pse t jen gjrat aq t ndryshme n kohn e sotme? A
sht kjo pr shkak se perndimort kan arritur pikn e humbjes s intelektualitetit,
prmes nj zhvillimi t kapacitetit t tyre pr veprim, se ata ngushllohen duke shpikur
teori t cilat vendosin veprimin mbi do gj tjetr, madje shkojn aq larg, pr shembull,
n pragmatizm, sa t mohojn q ekziston do gj e vlefshme prpos veprimit; ose,
prkundrazi, a sht kjo mnyr pr t shikuar gjrat t cilat, duke u prvetsuar n
radh t par, kan shpn n atrofi intelektuale, gj q sot sht aq e qart? Sipas
secils nga kto hipoteza si dhe gjasave m t sigurta t s vrtets q duket se qndron
diku midis ktyre dyjave, rezultatet jan identike; gjrat kan arritur nj pik ku sht
koha e fundit q t reagohet, dhe pikrisht n kt aspekt, t themi edhe nj her, Lindja
mund ti shrbej Perndimit jo duke ngulitur koncepte n t, gj q sht e huaj pr

26

http://www.dielli.net

mentalitetin e saj, si duket t ken frikn disa njerz, por duke ndihmuar pr t zbuluar
traditn e tyre vetjake, kuptimi i s cils ka humbur aq shum nga pamja; mirpo,
Perndimi vet duhet t tregoj gatishmri.
Do t mund t thuhej se antiteza midis Lindjes dhe Perndimit, n gjendjen e
tashme, qndron n Lindjen q ruan eprsin e meditimit mbi veprimin, ndrsa
Perndimi modern, nga ana tjetr, pretendon eprsin e veprimit mbi meditimin. Ktu
nuk ka m ndonj shtje t pikpamjeve nga t cilat do t mund t ishte e arsyeshme
dhe e pranueshme si shprehje e s paku njfar t vrteteje relative, si ishte rasti kur
folm pr kundrshtimin ose pr plotsueshmrin me raport konsekuent t bashkrenditjes midis ktyre dy termave q kundrshtojn njri-tjetrin; meqense raporti i
nnshtrimit sht i pakthyeshm nga vet natyra e tij, kto dy koncepte vrtet jan n
kundrthnie n kt rast, prandaj dhe prjashtohen ndrsjellazi, dhe del se kur njher
t pranohet nnshtrimi i vrtet, njri koncept duhet t jet i vrtet kurse tjetri i
rrejshm. Para se t shkojm n burim t ksaj shtjeje, t shnojm nj shtje
plotsuese: derisa pamja q sht ruajtur n Lindje u prket vrtet t gjitha kohve, si
kemi vrejtur tashm, qndrimi tjetr vetm sa ka dalur n pah n koht fare t fundit; t
gjitha konsideratat e tjera mnjan, kjo duhet tashm t shtyt njeriun t supozoj se
sht disi normale. Kjo prshtypje vrtetohet me vet at ekzagjerim n t cilin
mentaliteti modern perndimor ka dshtuar duke vijuar tendencn e vet t brendshme; t
paknaqur me proklamimin e eprsis s veprimit n do rast, njerzit e Perndimit
kan arritur n pikn q ta bjn at preokupim ekskluziv t tyre dhe mohim t gjith
vlers s meditimit, natyrn e vrtet t t cilit nuk e prfillin ose nuk arrijn ta
kuptojn. Doktrinat lindore, nga ana tjetr, derisa e miratojn sa m qart q ka mundsi
eprsin dhe madje tejkalimin e meditimit n raport me veprimin, megjithat i lejojn
veprimit vendin legjitim dhe pranojn plotsisht rndsin e tij t drejt n fush t
rasteve t paparashikueshme t njerzimit.
Doktrinat lindore po edhe doktrinat e lashta t Perndimit deklarojn njzri se
meditimi sht sipror ndaj veprimit, njsoj si sht e pandryshueshmja siprore ndaj
t ndryshueshmes. Veprimi, duke arritur vetm nj ndryshim kalimtar dhe momental t
qenies, nuk mund me gjas t prmbaj brenda vetes arsyen parimore dhe t
mjaftueshme; po t mos varej nga parimi jasht sfers s vet t mundshme, ather ai do
t ishte dika iluzor; edhe ky parim prej nga del gjith realiteti nga i cili ka mundsi, si
edhe ekzistenca e tij dhe vet mundsia e tij, mund t gjenden vetm n meditim, ose
me fjal t tjera, n njohuri, sepse kto dy terme rrnjsisht jan sinonime, ose s paku
prkojn, q vetdija dhe veprimi t arrijn aty duke mos u ndar kurrsesi. Njsoj
ndryshimi, n kuptimin m t gjer t fjals, sht i pakuptimt dhe kundrthns,
domethn i pamundshm pa nj parim prej ku mund t dal dhe i cili, nga vet fakti se
sht parim, nuk mund t jet objekt i tij, prandaj doemos sht edhe i pandryshueshm;
pr kt arsye n lashtsin perndimore Aristoteli pranoi domosdon e lvizsit t
palvizshm pr t gjitha gjrat. sht pikrisht ajo pjes e lvizsit t palvizshm
t ciln dija luan n raport me veprimin; sht e qart se veprimi i tri i prket sfers s
ndryshimit dhe t t brit; dija n vete siguron mjetet pr t ikur nga kjo fush dhe
nga kufizimet e brendshme, ndrsa kur arrin te pandryshimi, si n rastin e dijes kryesore
ose metafizike, gj q n thelb sht dija, vet posedohet nga e pandryshueshmja, sepse
e gjith dija e vrtet sht n thelb identifikim me objektin e vet. Kjo sht pikrisht
ajo t ciln perndimort nuk ia dalin ta kuptojn; ata nuk pranojn asgj siprore ndaj
dijes racionale ose diskursive, e cila doemos sht e trthort dhe e paprkryer, duke
qen di q mund t prshkruhet si dije e reflektuar; madje edhe kt lloj t ult t dijes

27

http://www.dielli.net

ata po vijn gjithnj e m shum duke e vlersuar vetm aq pr sa ajo mund tu shrbej
qllimeve praktike t menjhershme; t prftuar nga veprimi deri n shkalln e hedhjes
posht t do gjje q qndron prtej saj, ata nuk ia dalin t kuptojn se vet ky veprim,
pr shkak t mungess s parimit, shpie n agjitim aq t padobishm sa sht edhe i
parndsishm.
Ky vrtet sht tipari m i spikatur i kohs s sotme; nj dshir me gjith shpirt
pr agjitim t pandrprer, pr ndryshim t vazhdueshm, pr shpejtsi gjithnj e m t
madhe si ajo me t ciln vijojn ngjarjet njra pas tjetrs. Nga t gjitha ant shohim
shprbrje t shumfishta dhe nj shumsi t pabashkuar m nga vetdija e fardo
parimi m t lart; n jetn e prditshme, si n t menduarit shkencor, analiza bhet deri
n njansi, duke dhn rezultat nndarje t pafundta, nj integrim t vrtet t
veprimtaris njerzore n do sfer n t ciln ajo veprimtari ende mund t ushtrohet;
dhe prej kndej paaftsia pr sintez dhe pamundsia pr fardo lloj prqndrimi q
sht aq tipar i dukshm n syt e lindorve. Kto jan frytet e natyrshme dhe t pashmangshme t nj materializimi gjithnj e m t shquar, duke qen vet materia
qensisht shumsi dhe ndarje; dhe le t thuhet, n kalim e sipr, kjo edhe shpjegon pse
do gj q del nga materia nuk mund t lind gj tjetr pos grindje dhe t gjitha mnyrat
e konfliktit midis popujve si dhe midis individve. Sa m thellsisht t przihet njeriu
n kt shtje, aq m shum elemente t ndarjes dhe t kundrshtimit fitojn forc dhe
hapsir; nga ana tjetr, sa m shum t ngrihet njeriu ndaj spiritualitetit t pastr, aq
m afr hiqet ndaj atij bashkimi i cili mund t prmbushet plotsisht vetm prmes
vetdijes pr parimet universale.
Ajo q bie n sy sht se lvizja dhe ndryshimi vrtet mohen pr hir t vet tyre
dhe jo pr nga ndonj qllim n t cilin mund t shpiejn: dhe ky sht rezultat i
drejtprdrejt i prvetsimit t do aftsie njerzore n veprimin e jashtm, nga i cili
posa u demonstrua karakteri kalimtar i domosdoshm. Edhe ktu kemi shprbrjen t
shikuar nga nj knd tjetr dhe n nj faz m t prparuar: ajo do t mund t prshkruhej si tendenc ndaj t prkohshmes, q ka si kufizim gjendjen e ekuilibrimit t
thjesht, i cili do t prkonte, po qe se do t arrihej, me shthurjen prfundimtare t ksaj
bote; ndrsa kjo po ashtu sht nj nga shenjat m t qarta q tregojn fazn m t
fundit t Kali-Jugas.
Nn kt ndikim, pra, e njjta gj paraqitet n suazat shkencore: studimi ktu
bhet pr hir studimi shum m tepr se pr hir t rezultateve t pjesrishme dhe
fragmentare q i arrin; para nesh kalon nj sr gjithnj e m e shpejt e teorive dhe e
hipotezave t pambshtetje duke u thrrmuar posa t vhen n pun, pr tu zvendsuar
pastaj me t tjera q kan fatin t qndrojn gjithnj e m shkurt, nj kaos i vrtet
midis t cilit njeriu krkon kot s koti q t arrij dika m pozitive sesa grumbullim t
llahtarshm faktesh dhe hollsish t paafta pr t provuar kado qoft ose pr t
nnkuptuar kado qoft. Natyrisht, tani i referohemi shkencs spekulative, pr aq sa
ende ekziston dika; sa u prket shkencave aplikative, prkundrazi, ka rezultate t
pamohueshme dhe kjo mund t kuptohet leht, sepse rezultatet e ktij lloji lidhen
drejtprsdrejti me sfern materiale, sfera e vetme n t ciln njeriu bashkkohor mund
t krenohet pr fardo eprsie reale. Prandaj duhet t pritet q zbulimet, ose m mir
shpikjet mekanike dhe industriale, do t shkojn duke u zhvilluar dhe shumfishuar me
intensitet t shtuar derisa t arrihet fundi i kohs s sotme; dhe kush di nse kto shpikje
me rreziqe t shkatrrimit t cilat vijojn n vargun e tyre a nuk do t bhen nj ndr
agjentt kryesor n katastrofn e fundit, nse gjrat arrijn kulmin nga i cili kjo nuk
mund t mnjanohet?

28

http://www.dielli.net

Sido q t jet, ndjehet n mnyr shum t rndomt mbresa se n gjendjen e

tashme t gjrave nuk ekziston m ndonj lloj stabiliteti; por derisa disa q e kuptojn
rrezikun dhe provojn t reagojn kundr tij, shumica e bashkkohsve tan e gjejn
veten fare rehat n mesin e ktij konfuzioni, n t cilin ata shohin nj lloj prfytyrimi t
jashtm t vet mentalitetit t tyre. Vrtet ekziston nj prputhje e sakt midis bots ku
duket se do gj sht n gjendje t dikas q bhet, duke mos mbetur vend pr t
pandryshueshmen, duke hequr dor kshtu nga dija e vrtet me nnkuptim, si edhe nga
aspekti i asaj dijeje, gjegjsisht nga parimet e transcedencs dhe ato universale. Mund t
shkoj njeriu edhe m larg dhe t thot se ajo arrin te mohimi i njohuris reale fardo
qoft, madje edhe t llojit relativ, sepse si treguam m lart, relativja sht e pakuptimt
dhe e pamundshme pa absoluten, e rastsishmja pa t domosdoshmen, ndryshimi pa t
pandryshueshmen dhe shumsia pa unitetin; relativizmi sht vet kundrthns,
sepse duke krkuar t reduktohet do gj pr ta ndryshuar logjikisht duhet t arrij n
mohim t vet ekzistimit t ndryshimit; n thelb argumentet e famshme t Zenos s
Elias nuk do t thonin gj tjetr pos ksaj. Duhet vrtet t pranohet se teorit e llojit n
fjal nuk mund t plotsohen ekskluzivisht n kohn e sotme; ndeshet njeriu me to n
filozofin greke, shembulli i Heraklitit dhe i fluksit universal q sht shembulli m i
njohur; n t vrtet, pikrisht kjo shpuri shkolln e Elias ti sulmonte kto koncepte, si
edhe ato t atomistve, me an t nj lloj t reductio ad absurdum. Madje edhe n Indi
mund t gjendet dika e till, ndonse natyrisht, qasja n at rast dallon nga mnyrat e
filozofis. Teorit e tilla, megjithat, arritn n at koh jo m shum se n prjashtime,
kurse revoltat e atij lloji kundr fryms tradicionale, t cilat mund t jen paraqitur her
pas here gjat gjith rrjedhs s Kali-Jugas, ishin fundja fare t kufizuara n hapsir;
ajo q sht e re sht prvetsimi i prgjithsuar i ktyre koncepteve, ashtu si mund t
shihet sot n Perndim.
Duhet t vhet n dukje se nn ndikimin e ides s kohs fare t fundit t
prparimit, filozofit e asaj q bhet kan marr nj form t posame te
modernistt t cilt kurr nuk e patn t njjtin lloj t teoris pr t lashtit: kjo form,
derisa sht e aft pr llojlloshmri t shumfisht, mund t shkurtohet, thn me fjal
t tjera, si evolucionizm. Nuk ka nevoj t prsrisim at q tashm e kemi thn
gjetiu mbi kt tem: vetm do t prkujtojm t dhnn se fardo koncepti i cili nuk
pranon asgj tjetr prve t brs, sht doemos po n at baz koncept natyralist,
ndrsa si i till nnkupton nj mohim formal nga ai i cili qndron prtej natyrs, do t
thot, i fushs metafizike, e cila sht fush e parimeve t pandryshueshme dhe t
jashtme. Mund t theksojm po ashtu lidhur me teorit e tilla kundrmetafizike se ideja
e Bergsonit pr zgjatjen e thjesht prkon pikrisht me at shthurje t njkohsis t
ciln e zum ngoje m lart; intuita e supozuar e cila modelohet nga rrjedha e
pandrprer e gjrave t ktyre kuptimeve, larg asaj q t mund t shrbej si
instrument pr t nxn dije t vrtet, vrtet paraqet shthurje t gjith dijes s mundshme.
Kjo na shtyt t vrejm edhe nj her, meqense sht nj shtje absolutisht
qensore dhe kjo mbi t ciln nuk duhet t lejohet t kmbngulet as me dykuptimsin
m t vogl, se intuita intelektuale, prmes s cils vetm dija metafizike mund t
nxnet, nuk ka asgj, fardo qoft ajo, t prbashkt me at llojin tjetr t intuits pr
t cilin flasin filozof t ndryshm bashkkohor: kjo e fundit ka t bj me rrafshin e
ndijimeve dhe, n t vrtet, sht nnracionale, kurse ajo e para, e cila i prket inteligjencs s vrtet sht, pkundrazi, mbiracionale. Por modernistt t cilt nuk jan t
vetdijshm pr asgj sipr arsyes n rrafshin intelektual, as q marrin me mend

29

http://www.dielli.net

mundsin e intuits intelektuale, kurse doktrinat e lashtsis dhe t Mesjets, edhe kur
nuk kishin asgj m shum se karakter filozofik, prandaj edhe t paafta pr t vn n
loj kt intuit n mnyr efektive, megjithat e pranonin qartas ekzistimin e saj si dhe
eprsin e saj mbi t gjitha aftsit e tjera mendore. Kjo shpjegon pse nuk kishte fare
nacionalizm para Dekartit; edhe racionalizmi sht di posarisht bashkkohor dhe
pr m tepr lidhet ngusht me individualizmin, sepse ai nuk arrin asgj tjetr pos
mohimit t do aftsie mendore q i prket nj rrafshi mbi-individual. Derisa
perndimort t ngulin kmb n mosprfilljen ose n hedhjen posht t intuits
intelektuale, ata nuk do t ken asnj tradit n kuptimin e vrtet t fjals, as q mund
t arrijn ndonj mirkuptim me prfaqsuesit e mirfillt t qytetrimit lindor n t
cilin do gj, si t thuash, pezullohet nga intuita, e pandryshueshme dhe e pagabueshme
n vete dhe e vetmja piknisje pr gjith zhvillimin n prputhje me normat
tradicionale.

30

http://www.dielli.net

Kreu i katrt
SHKENCA E SHENJT DHE SHKENCA PROFANE
Posa vum n dukje se n qytetrimin q posedon karakter tradicional intuita
intelektuale z pozitn e parimit t cilit mund ti reflektohet do gj tjetr; me fjal t
tjera, sht thjesht doktrina metafizike ajo q prbn t qensishmen, do gj tjetr lidhet me t n nj trajt qoft t pasojave ose t zbatimeve sipas urdhrave t llojllojshme
t realitetit t mundshm. Kjo vlen sidomos pr institucionet shoqrore; por vlen
gjithashtu edhe pr shkencat, pr ato deg t njohuris, domethn, q merren me sfern
e relatives dhe q n qytetrimet e tilla mund t konsiderohen si varshmri, si t thuash,
zgjatje ose pasqyrim i dijes absolute dhe kryesore. Pikrisht n kt mnyr hierarkia e
vrtet gjithmon ruhet gjithkund: relativja nuk trajtohet n asnj mnyr si e paqen,
gj q do t ishte e pakuptimt; merret parasysh si duhet, por vendoset n pozitn e saj
t duhur, e cila nuk mund t jet tjetr pos pozit e dors s dyt ose e nnshtruar; kurse
brenda ksaj sfere t vet relatives ka shum shkall t ndryshme, varsisht nga ajo nse
tema q shqyrtohet qndron m afr apo m larg suazave t parimeve.
Prandaj sa u prket shkencave, jan dy koncepte rrnjsisht t ndryshme madje
edhe t pajtueshme, t cilave mund tu referohemi gjegjsisht si koncepcione
tradicionale dhe koncepcione bashkkohore; shpesh kemi pasur rast t zm ngoje ato
shkenca tradicionale q ekzistonin n lashtsi dhe n Mesjet dhe t cilat ekzistojn
edhe sot n Lindje, ndonse vet nocioni i fardo gjsendi t till sht br fare i huaj
pr perndimort. Duhet t shtohet se do qytetrim ka pasur shkenca tradicionale t
nj lloji t posam, t uditshme n vete, duke qen si arsye q aty ku sht fjala pr
shkencat njeriu nuk sht m n sfer t parimeve universale, t cilat jan trev vetm e
metafiziks s vrtet, por n rrafsh t prshtatjeve; n kt sfer, pikrisht pr arsye se
sht e rastit, duhet t bhet llogaria e gjith trsis s kushteve mendore dhe t tjera,
q i prkasin cilitdo popull dhe madje mund t thuhet, pr do periudh t dhn t
ekzistencs s nj populli, meqense tashm kemi par se ka periudha kur riprshtatjet bhen t domosdoshme. Kto riprshtatje nuk jan m shum se ndryshime t
forms, duke mos ndikuar n asnj mnyr n thelbin e tradits; sa i prket doktrins
metafizike, mund t ndryshohet vetm shprehja, n nj mnyr pak a shum t
krahasueshme me prkthimin nga nj gjuh n tjetrn; edhe pse format mund t jen t
llojllojshme, t cilat merren pr hir t vet shprehjes, pr sa i prket se sa sht e mundshme nj shprehje e till, metafizika mbetet nj, pikrisht si sht e vrteta vetm nj.
Kur njeriu kalon, pra, n fushn e zbatimeve, rasti natyrisht ndryshon: n skenat si
me institucionet shoqrore, hyn njeriu n botn e forms dhe t shumsis, n kt baz
mund vrtet t thuhet se dallimet e forms krijojn shkenca t ndryshme, madje edhe
kur objekti i studimit mbetet s paku pjesrisht i njjti. Logjicientt e kan zakon t
shikojn nj shkenc si krejtsisht t prcaktuar me objektin e saj, por ky sht nj
shikim tepr i thjeshtuar; pikmbshtetja nga e cila prfytyrohet objekti duhet t hyj n
definicion t shkencs. Numri i shkencave t mundshme sht i pacaktuar; mund t

http://www.dielli.net

ndodh fare mir q disa shkenca t studiojn t njjtat gjra, por n aspekte aq t
ndryshme prandaj edhe me metoda t tilla t ndryshme dhe me qllime t tilla t ndryshme, saq ato, megjithat, jan n t vrtet shkenca fare t ndryshme. Kjo ka mundsi t
ndodh sidomos me shkencat tradicionale q u prkasin qytetrimeve t ndryshme;
shkencat, domethn, t cilat ndonse jan ndrsjellazi t krahasueshme, megjithat nuk
mund gjithmon t asimilohen n njra-tjetrn dhe shpesh nuk mund t prshkruhen n
mnyr t drejt me emr t njjt. Shpesh kuptohet vetvetiu se dallimi sht edhe m i
dukshm po qe se n vend q t bhet krahasim midis shkencave tradicionale, t cilat s
paku rrnjsisht kan karakter t njjt, bhet prpjekje pr krahasimin e ktyre
shkencave n mnyr t prgjithshme me shkencn ashtu si kuptohet nga bota
bashkkohore; n shikim t par mund t duket ndonjher se objekti i studimit ishte i
njjti n secilin rast por megjithat njohja e tij t ciln e japin dy llojet e shkencs dallon
aq shum saq njeriu hamendet, n shqyrtimin m t afrt, t vazhdoj ti vshtroj ato
si t njjta, madje edhe n kuptim t pjesrishm.
Disa shembuj mund t shrbejn pr t qartsuar at q duam ta themi; dhe n
fillim do t marrim nj shembull shum t zakonshm, gjegjsisht at t fiziks, ashtu
si kuptohej ajo nga njerzit e lashtsis dhe si kuptohet nga bashkkohsit; n kt
rast, pr m tepr, nuk ka nevoj t shikohet prtej bots perndimore pr ta vshtruar
dallimin e thell q ndan kto dy koncepcione. Termi fizik n kuptimin e tij origjinal
dhe etimologjik nuk do t thoshte gj as m shum e as m pak se shkenc e natyrs,
pa cilsim t asnj lloji; sht, pra, shkenc e cila merret me ligjet m t prgjithshme t
asaj q bhet (natyra dhe ajo q bhet jan thellsisht sinonime) dhe pikrisht n
kt mnyr e kuptuan kt shkenc grekt dhe posarisht Aristoteli; po qe se ndodh t
ket shkenca m t specializuara q lidhen po me at rrafsh, ato mund t arrijn jo m
shum se specifikime t fiziks, duke u marr me nj sfer ose nj tjetr t prcaktuar
n mnyr pak m t ngusht. Pra, tashm ka di bukur t rndsishme pr shmangien e
kuptimit pr t ciln modernistt kishin kundrshtuar fjaln fizik, duke e rezervuar
at vetm pr t prshkruar nj shkenc t veant ndr shum t tjera, nga t cilat t
gjitha jan njsoj shkenca natyrore; ky fakt lidhet ngusht me at proces t nndarjes q
tashm e kemi vrejtur si karakteristik e shkencs moderne, nj form e specializimit
e dal nga suaza analitike e mendjes dhe e shpn n gjatsi t tilla sa t marr
konceptin e nj shkence q trajton natyrn si nj trsi tashm t pakapshme pr secilin
q i sht nnshtruar ndikimit t saj. Vshtirsit q dalin nga ky specializim e mbi t
gjitha ngushtsia e pikpamjes q shkakton ajo nuk kan kaluar krejt t pavrejtura; por
do t dukej se pikrisht ata njerz t cilt jan shum t vetdijshm pr kt fakt, vet i
jan dorzuar, megjithat, si nj t keqeje t domosdoshme q del nga grumbullimi i
madh i njohuris s hollsishme t ciln asnjri nuk mund t shpresoj ta prthakoj
ndonjher; nga nj an, ata nuk kan kuptuar se dijes aq t hollsishme i mungon
rndsia n vete dhe nuk e vlen sakrificn pr nj dije sintetike q i prket nj rrafshi
shum m t lart ndonse ende merret me relativen; kurse nga ana tjetr, ata nuk ia
kan dalur t shohin se pamundsia pr bashkimin e shumics s ksaj njohurie t
hollsishme sht pasoj e mungess s dshirs s tyre pr ta lidhur me parimin m t
lart; do t thot, kjo sht pr shkak t kmbnguljes pr t punuar nga posht drejt
prpjet dhe nga ana e jashtme, kurse krkohet procesi krejt i kundrt, kur dshirohet t
kihen shkenca t siguruara me vlera t vrteta spektakulare.
Po qe se n vend q t krahasohet fizika e antiks me at q bashkkohsit e
kuptojn me kt term, ajo duhet t krahasohet me gjith grumbullin e shkencave
natyrore ashtu si jan krijuar n kohn e sotme - kurse kjo sht ajo q duhet vrtet t

32

http://www.dielli.net

prkoj me fizikn antike - pika e par e dallimit do t duhej t ishte nndegzim n

specialitete t cilat, si t thuash, jan t huaja pr njra-tjetrn. Ky sht, megjithat,
vetm aspekti m i jashtm i ksaj shtjeje dhe nuk duhet t supozohet se duke i
kombinuar t gjitha kto shkenca speciale do t arrihet n ekuivalentin e fiziks antike.
shtja, n t vrtet, sht se kjo pikpamje sht plotsisht e huaj dhe pikrisht ktu
ngrihet dallimi qensor midis dy koncepteve t zna ngoje m lart: konceptimi
tradicional, si kemi vn tashm n dukje, i lidh t gjitha shkencat me parimet e t
cilave bhen zbatime t posame, dhe pikrisht kjo lidhje sht ajo t ciln nuk arrin ta
pranoj koncepti bashkkohor. Pr Aristotelin fizika ishte e dyta n raport me
metafizikn, ajo domethn varej nga metafizika, dhe n t vrtet, ishte vetm nj
zbatim n fushn e parimeve t natyrs t cilat jan m siprore sesa natyra dhe
pasqyrohen n ligjet e saj; dhe po kjo mund t thuhet pr kozmologjin e Mesjets,
koncepcioni bashkkohor, nga ana tjetr, krkon t bj shkencat t pavarura duke
mohuar do gj q i tejkalon ato ose s paku i pohon si t panjohura dhe refuzon ti
marr parasysh, gj q si rrjedhoj del q t mos prfillen n praktik; ky mohim
ekzistonte si fakt nj koh t gjat para se njerzit t mendonin ta ngrenin n teori
sistematike me emra t till, si pozitivizm dhe agnosticizm, sepse vrtet mund t
thuhet se ajo qndron n rrnj t shkencs moderne n prgjithsi. Vetm n shekullin
XIX, pra, gjenden njerz q krenohen me mosdijen e tyre (sepse t quhesh agnostik
nuk do t thot asgj tjetr pos ksaj) dhe krkojn tu mohohet t tjerve gjith
njohuria e gjrave pr t cilat ata vet jan t padijshm, ndrsa ajo faz shnonte nj
shkall t mtejme n rnien intelektuale t Perndimit.
Duke krkuar t ndrprehet plotsisht lidhja midis shkencave dhe fardo
parimesh m t larta, me pretekst pr t siguruar pavarsin e tyre, koncepti modern ua
grabit gjith kuptimin m t thell madje edhe nga interesi real nga pikpamja e dijes,
dhe kjo mund ti shpjer ata qorrsokakut teposht, duke i burgosur, si edhe po ndodh,
n nj sfer t kufizuar t pashnueshme. 1 Pr m tepr, zhvillimi i cili vazhdon brenda
asaj fushe nuk sht thellim i dituris, si merret me mend zakonisht; prkundrazi,
informata e marr ashtu mbetet siprfaqsore dhe thjesht konsiston n at shprbrje n
hollsi, q kemi zn ngoje, n nj analiz aq shterp sa edhe t mundimshme dhe e cila
mund t vijohet deri n pafund pa prparuar m tutje pr asnj hap t vetm n drejtim
t dituris s vrtet. Pr m tepr, perndimort n prgjithsi kultivojn shkencn pr
hir t saj ashtu si e kuptojn; qllimi i tyre kryesor nuk sht dituria, qoft edhe e nj
rrafshi inferior, por zbatimi praktik, si mund t prfundohet nga lehtsia me t ciln
shumica e bashkkohsve tan e ngatrrojn shkencn me shkathtsin. Kshtu q nga
shumkush inxhinieri shikohet si njeri tipik i shkencs; por kjo lidhet me nj shtje
tjetr t ciln do t duhet m von ta shqyrtojm n mnyr m t plot.
Duke marr me mend formn bashkkohore t saj, shkenca jo vetm q ka
humbur n thellsi, por mund t thuhet edhe n qndrueshmri, sepse lidhja me kto
parime i ka mundsuar t marr pjes n pandryshueshmrin e saj deri n shkall t
plot q lejon natyra e prmbajtjes s saj; kur njher t mbyllet ekskluzivisht n sfern
2F

Duhet t shnohet se dika e ngjashme sht paraqitur n rendin shoqror, ku modernistt krkojn t
shkpusin t prbotshmen nga shpirtrorja. Nuk sht fjala pr t mohuar faktin se kto dyja jan t
ndryshme, sepse ato u referohen n mnyr efektive fushave t ndryshme, pikrisht si n rastin e
metafiziks dhe t shkencave. Ajo q nuk bie n sy, megjithat, n saje t nj gabimi karakteristik t
qasjes analitike, sht se dallimi nuk do t thot shkputje e plot. N kt mnyr, fuqia e
prkohshme humb legjitimitetin, kurse po kjo do t mund t thuhej pr shkencat n rrafshin
intelektual.

33

http://www.dielli.net

e ndryshimit, megjithat, nuk mund t shpresoj t arrij fardo lloji t stabilitetit, as t

gjej ndonj baz t qndrueshme mbi t ciln do t ndrtohet; duke mos u nisur m nga
asnj siguri, e gjen veten t reduktuar n gjasa dhe prafrsi, ose n ndrtime thjesht
hipotetike t cilat jan thjesht prodhim i imagjinats individuale. Prve ksaj, edhe po
ndodhi q shkenca bashkkohore rastsisht t arrij, nj rruge shum trthore, n
rezultate t caktuara t cilat duhet t pajtohen me disa nga t dhnat e shkencave t
lashta tradicionale, do t ishte gabim i madh t vshtrohen ato rezultate pr t vrtetuar
t dhnat n fjal, t cilat nuk kan kurrfar nevoje pr vrtetime t tilla; dhe do t ishte
humbje kohe t provohej t pajtoheshin pikpamjet e tilla krejtsisht t ndryshme, ose t
vendosej prputhje me teorit hipotetike t cilave mund tu dal boja plotsisht brenda
disa vjetve. Sa u prket shkencave bashkkohore, kto mendime mund t ken t bjn
me natyrn e hipotezave, derisa kan arritur dika krejt tjetr pr shkencat
tradicionale, duke u paraqitur si pasoja t padyshimta t t vrtetave t njohura n
mnyr intuitive, prandaj edhe n mnyr t pagabueshme brenda rendit metafizik. Pr
m tepr, sht nj mashtrim i veant, tipik pr eksperimentalizmin bashkkohor, t
merret me mend se nj teori mund t provohet me fakte, kurse n t vrtet t njjtat
fakte mund t shpjegohen gjithmon njsoj edhe me llojshmrin e teorive t ndyshme;
kurse disa nga pioniert e metods eksperimentale, si sht Klod (Claude) Bernard,
kan pranuar vet se do t mund t shpjegonin faktet vetm me ndihmn e ideve t
paraformuara, pas t cilave do t mund t mbeteshin fakte t thata, pa rndsi t
vlers shkencore.
Derisa t flitet pr eksperimentalizm mund t prfitohet nga rasti pr tiu
prgjigjur pyetjes e cila her-her shtrohet n lidhje me kt dhe e cila sht si vijon:
pse kan arritur shkencat eksperimentale n qytetrimin bashkkohor zhvillim t atill
q kurr nuk ka arritur n duar t fardo qytetrimi tjetr t mparm? Arsyeja sht se
ato kufizojn vmendjen n shtjet e kuptimeve dhe n botn e materies dhe se ato
gjithashtu u jepen me gatishmri zbatimeve praktike m urgjente; zhvillimi i tyre duke
shkuar krahas me at q mund t quhet bestytni e fakteve, kshtu sht plotsisht n
pajtim me tendencat posarisht bashkkohore, derisa n koht paraprake, prkundrazi,
nuk do t kishin qen n gjendje t gjendeshin nxitje t mjaftueshme pr tu absorbuar
n kt drejtim deri n shkalln e lnies pas dore t rrafsheve m t larta t njohuris.
Duhet t kuptohet qart q, sipas botkuptimit ton, nuk sht fare shtja e pohimit se
fardo njohurie, sado qoft inferiore, sht vet legjitime; ajo q nuk sht legjitime
sht thjesht keqprdorim q haset kur temat e ktij lloji e thithin gjith aktivitetin
njerzor, si sht rasti sot. Mund t prfytyrohet madje nj qytetrim normal ku ka
pasur shkenca eksperimentale t lidhura me parimet si dhe shkencat e tjera dhe kshtu t
siguruara me vler t vrtet spekulative; n t vrtet, po qe se duket se nuk sht
paraqitur kurrfar shkence e till, kjo sht pr shkak se vmendja sht kthyer n
paraplqimin e drejtimeve tjera, dhe gjithashtu pr shkak se, edhe kur ajo ishte shtje e
studimit t bots s ndijimeve aq sa sht par me interes pr t br ashtu, t dhnat
tradicionale e bnin t mundshme pr ti hyr ktij studimi n mnyr m t prparuar
me metoda tjera dhe nga nj pikvshtrim tjetr.
M lart vum n dukje se nj ndr karakteristikat e kohs s sotme sht eksploatimi i t gjitha atyre gjrave q kan qen ln pas dore deri tani si di q nuk ka pasur
rndsi t mjaftueshme pr njerzit q tu kushtonin vmendjen e tyre, por t cilat,
megjithat, duhej edhe t zhvilloheshin para fundit t ciklit t tashm, sepse edhe ato e
kan vendin e vet n mesin e mundsive t destinuara pr tu shfaqur atje; i till
posarisht sht rasti i shkencave eksperimentale, t cilat kan lindur gjat rrjedhs s

34

http://www.dielli.net

shekujve t fundit. Jan madje edhe disa shkenca bashkkohore t cilat arrijn, n kuptimin m t drejtprdrejt t fjals, n mbeturina t shkencave t lashta t cilat m nuk
kuptohen: 1 jan pikrisht elementet m inferiore t ktyre shkencave t fundit ato q,
duke qen t izoluara dhe t shkputura nga e gjith pjesa tjetr gjat periudhs s
dekadencs, u materializuan me t madhe dhe pastaj shmbllyen si piknisje pr nj
zhvillim fare tjetr prgjat vijave q prkojn me tendencat bashkkohore, n mnyr
t till sa t shpiejn n formimin e shkencave q nuk kan m asgj t prbashkt me
ato q u kan paraprir. Kshtu, pr shembull, nuk sht e drejt t pohohet, si
zakonisht merret me mend, q astrologjia dhe alkimia jan br gjegjsisht astronomi
dhe kimi moderne, ndonse ky pikshikim prmban nj shkall t s vrtets nga kndi
thjesht historik, vetm aq, n t vrtet, si del e qart nga ajo q kemi thn m lart:
nse kto shkenca t fundit kan dalur vrtet nga ato t parat n njfar mnyre, kjo nuk
sht rezultat i evolucionit, por, prkundrazi, sht br me procesin e degjenerimit;
kurse kjo sht shtje e cila krkon shpjegime t mtejme.
N radh t par duhet t vrehet se mveshja e nj kuptimi t veant termave
astrologji dhe astronomi ka zanafilln relativisht t re; te grekt q t dyja fjalt
prdoreshin pa dalluar midis tyre, pr t shnuar tr fushn q tani ndahet midis ktyre
termave. Pastaj do t dukej, n shikim t par, sikur ky t ishte vetm nj shembull
tjetr i asaj ndarjeje t futur pr hir t specializimit midis atyre q ishin n fillim
vetm pjes t nj shkence t vetme; por ajo q sht e uditshme sht se derisa njra
nga pjest, gjegjsisht ajo q paraqiste ann m materiale t shkencs n fjal, prjetoi
nj zhvillim t pavarur, pjesa tjetr, prkundrazi, u zhduk trsisht. Kjo sht aq e
vrtet saq m as q dihet se ka prmbante astrologjia e lasht, madje as ata q kan
provuar t rindrtojn kurr nuk kan arritur m shum se nj falsifikim t saj; ata ose
provojn ta kthejn n nj barasvler t nj shkence eksperimentale bashkkohore dhe
kan krkuar ndihm nga statistika dhe llogaritjet e gjasave, duke vijuar t prvetsojn
nj pikpamje q sigurisht nuk do t kishte ekzistuar as n botn e lasht dhe as n at
mesjetare, prndryshe e drejtojn vmendjen vetm n rikthimin e artit hyjnor i cili
arrin t bhet vetm oroditje e astrologjis n rnie e sipr t saj dhe e cila do t mund
t shikohej m s shumti si zbatim shum inferior, zor se i vlefshm pr konsiderata
serioze, si mund edhe sot e ksaj dite t vshtrohet n qndrimin e treguar ndaj saj n
Lindje.
Rasti i kimis sht ndoshta edhe m i qart dhe m tipik; kurse sa i prket padijes
s modernistve mbi natyrn e vrtet t alkimis, s paku sht aq e madhe si n rastin
e astrologjis. Alkimia e vrtet ishte n thelb shkenc q i prkiste fushs
kozmologjike dhe njherit ishte e zbatueshme edhe n sfern njerzore, sipas analogjis
midis makrokozms dhe mikrokozms; prve ksaj, ajo prbhej posarisht nga
nj kndvshtrim q lejonte zhvendosjen n sfern thjesht shpirtrore, e cila i dha
msimit t saj nj vler simbolike dhe rndsi m t madhe, duke e vendosur ndr llojet
m t plota t shkencave tradicionale. Kimia bashkkohore nuk ka dalur nga kjo
alkimi, me t ciln n t vrtet ajo as q ka dika t prbashkt; kimia moderne sht
shthurje, edhe n kuptimin m t ngusht t fjals, shmangie q ka zanafilln ndoshta
qysh n Mesjet, n mungesn e t kuptuarit nga nj pjes e njerzve q nga
pamundsia pr t deprtuar n kuptimin e vrtet t simboleve t prdorura, do gj e
3F

Vlen t shnohet se emri tibetian pr Kali-Juga sht, fjal pr fjal, "mosha e mbeturinave t
papastra". Faza e fundit e saj prshkruhet si "koha kur papastrtit shtohen gjithnj e m shum". Shnim i prkthyesve n anglishte.

35

http://www.dielli.net

mori fjal pr fjal dhe nxori pak a shum nj eksperimentalizm konfuz me supozim se
alkimia ishte thjesht shtje e manipulimeve materiale. Kta njerz t cilve u referohen
kimistt n mnyr sarkastike si fryrs dhe ndezs t qymyrgurit ishin paraardhsit
e kimistve t sotm; kurse kjo ilustron si u ngritn shkencat bashkkohore nga ato q
kishin mbetur prej shkencave t lashta, me materialet q ishin refuzuar dhe braktisur n
padije dhe n profani. T shtojm se t ashtuquajturit prtrits t alkimis, nga t
cilt nj numr sish mund t gjendet n botn bashkkohore, nga ana e tyre e shtyjn m
tutje kt shmangie, ndrsa hulumtuesit e tyre jan larguar aq shum nga alkimia
tradicionale sa edhe astrologt e sotm nga astrologjia e lasht, prandaj pikrisht pr
kt shkak njeriu arsyetohet kur deklaron se shkencat tradicionale t Perndimit vrtet
kan humbur pr botn bashkkohore.
Ne do t kufizohemi n kta pak shembuj, ndonse do t ishte shtje e leht t
sigurohen disa t tjer t zgjedhur nga sfera t llojllojshme dhe q gjithkund nxjerrin
bastardime t ngjashme. N kt mnyr do t mund t tregohej se psikologjia ashtu si
kuptohet sot, domethn studimi i dukurive mendore si t tilla, sht prodhim natyror i
empirizmit anglo-sakson dhe i qndrimit t mendjes s shekullit XVIII, dhe se
pikpamja me t ciln prkon ajo ishte aq e dors s dyt n syt e njerzve t lasht
saq edhe po t ndodhte t merrej rastsisht parasysh, n asnj mnyr nuk do t ishte
ngritur n shkenc t posame; fardo vlere t kishte pasur n vete duhej t ishte
shndrruar dhe asimiluar, sa u prket atyre, n prputhje me pikvshtrimet m t larta.
N nj sfer fare tjetr do t mund t tregohej po ashtu se matematika bashkkohore nuk
paraqet m shum se lvozhgn e jashtme, si t thuash, apo ann ekzoterike t
matematiks s Pitagors; koncepti i lasht i numrave sht br madje fare i pakuptimt pr modernistt, meqense edhe n at rast, pjesa siprore e shkencs, ajo e cila s
bashku me karakterin e saj tradicional i dha vler t vrtet intelektuale, sht zhdukur
plotsisht; kurse rasti i matematiks sht shum i ngjashm me at t astrologjis. Por
t vshtroheshin t gjitha shkencat njra pas tjetrs do t ishte pun e mrzitshme; mjaft
sht thn pr t shpjeguar natyrn e ndryshimit s cils lindjen e saj ia kan borxh
shkencat bashkkohore dhe e cila sht shum e kundrt me prparimin, duke arritur
vrtet n kthim prapa t inteligjencs; ndrsa tani do ti kthehemi shtjes s rendit t
prgjithshm q ka t bj me rolet gjegjsisht t luajtura nga shkencat tradicionale
dhe bashkkohore dhe me dallimet e thella q ekzistojn midis tyre sa u prket
qllimeve t tyre t vrteta.
Sipas konceptit tradicional, nj shkenc sht interesante jo aq shum pr hir t
saj sa pr at q sht, si t thuash, zgjatje ose deg e dors s dyt e doktrins nga e
cila prbhet pjesa qensore, si pam me metafizikn e pastr. N t vrtet, nse do
shkenc sht vrtet legjitime, derisa nuk kaprcen pozitn q i takon me t drejt sipas
natyrs s vet, do t kuptohet leht sidoqoft; pr dok q ka njohuri t nivelit m t
lart, format e ulta t dituris patjetr humbin shum nga interesimi i tyre; fardo
interesimi q tu ket mbetur, ai do t jet vetm si funksion, si t thuash, i dijes kryesore, domethn prderisa nga nj an ato pasqyrojn kt dije n filan e fallan sfer t
mundshme, ose nga ana tjetr, prderisa jan t afta t shpiejn n po at dije kryesore e
cila, n rast t till, kurr nuk duhet larguar sysh ose sakrifikuar deri n konsiderata pak
a shum t rastit. Kto jan dy funksione plotsuese q me t drejt u prkasin
shkencave tradicionale, nga nj an, si zbatime t doktrins, ato lejojn t lidhen ndr
vete t gjitha rrafshet e ndryshme t realitetit dhe t integrohen n nj bashksi t
sintezs s trsishme; nga ana tjetr, s paku pr disa njerz dhe sipas prirjeve t tyre t
posame, ato prbjn nj prgatitje pr nj lloj m t lart t dijes dhe nj lloj shtegu

36

http://www.dielli.net

q shpie drejt saj, ndrsa nga rregullat hierarkike, sipas niveleve t ekzistencs me t
cilat lidhen ato, formojn, si t thuash, aq shum kmb shkallsh me an t t cilave ka
mundsi t ngrihet njeriu n lartsit e intelektualitetit t vrtet. sht shum leht t
shihet se shkencat bashkkohore nuk munden assesi t prmbushin as njrin e as tjetrin
nga kto dy qllime binjake; pikrisht pr kt arsye ato nuk mund t arrijn asgj tjetr
pos shkencs profane, ndrsa shkencat tradicionale, n saje t lidhjes s tyre me
parimet metafizike, prfshihen efektivisht n shkencn e shenjt.
Qllimi i dyfisht t cilin posa e vum n dukje, aq m tepr, nuk nnkupton as
kundrthnie as rreth vicioz, ndonse siprfaqsisht mund t duket se sht ashtu;
ndrsa kjo sht gjithashtu shtje q krkon shpjegim. Ajo mund t prshkruhet si
shtje e dy pikpamjeve, njra q zbret teposht e tjetra q ngrihet prpjet, ose njra
q prkon me shpalosjen e dijes, q fillon nga parimet dhe ecurit drejt zbatimeve
gjithnj e m t largta, kurse tjetra q prkon me nxnien graduale t po asaj dijeje,
duke vijuar nga dituria m e ult, drejt asaj m t larts, ose, n qoft se paraplqehet,
prej dituris s jashtme drejt dituris s brendshme. Nuk sht, pra, shtja q t dihet
nse shkencat duhet t prbhen nga posht lart ose nga lart posht, apo nse sht e
domosdoshme q ekzistimi i tyre t marr njohuri t parimeve ose t bots s ndryshme,
si piknisje e tyre; kjo shtje, e cila mund t shtrohet nga prqndrimi i filozofis
profane dhe q vrtet duket se sht shfrytzuar pak a shum qartas ndr grekt, nuk
ekziston fare pr shkencn e shenjt, e cila nuk mund t niset prej asgjje por vetm
prej parimeve universale; arsyeja pse nj shtje e till nuk paraqitet n kt rast sht
se faktori i dors s par ktu sht intuita intelektuale, e cila sht m e drejtprdrejta
nga t gjitha format e dituris si dhe m e larta dhe sht absolutisht e pavarur nga
ushtrimi i do aftsie q i prket rrafshit ndijimor ose madje edhe racional. Shkencat
mund t konstituohen vetm n mnyr t vlefshme, si shkencat e shenjta, nga ata t
cilt, mbi do gj tjetr, ende posedojn diturin kryesore dhe t cilt jan t vetmit t
kualifikuar pikrisht pr at arsye t zbatojn, n prputhje me dogmatizmin m t sakt
tradicional, t gjitha prshtatjet e nduarnduarshme q bhen t domosdoshme nga
rrethanat e kohs dhe t vendit. Kur njher, pra, t jen formuar shkencat n kt
mnyr, t msuarit e tyre mund t vijoj rend t prkundrt; ato do t shrbejn si
ilustrime t doktrins s thjesht, si t thuash, t ciln jan n gjendje ta bjn m
leht t qasshme pr disa tipe t mendjes; ndrsa nga fakti se ato merren me botn e
shumsis me t ciln prshtaten prmes llojllojshmris gati t pafund t pikpamjeve
t tyre, deri n nduarnduarshmrin njsoj t gjer t prirjeve individuale q gjenden
ndr ato tipe t mendjes horizonti i s cils ende kufizohet me po at bot t shumsis;
shtigjet e mundshme q shpiejn n dituri mund t ndryshojn jashtzakonisht shum n
rrafshet m t ulta, por do t puqen gjithnj e m shum duke i arritur rrafshet m t
larta. Kjo nuk do t thot se secila nga kto shkall paraprgatitse sht absolutisht e
domosdoshme, meqense ato nuk arrijn m shum se t bhen mjete t rastit dhe nuk
gzojn mas t prbashkt me qllimin q duhet t arrihet; mund t ndodh madje q
disa midis atyre te t cilt mbizotron prirja pr meditim do t arrijn me nj hap t
vetm n intuit t vrtet intelektuale pa ndihmn e fardo mjeti t till; por kto jan
pak a shum raste prjashtimi dhe pr njerzit e zakonshm kjo sht shtje e plqimit,
nse mund t thuhet kshtu, duke arritur n domosdoshmri politike t ciln ata duhet ta
ojn prpjet me etapa graduale. Pr ta br shtjen m t qart, mund t prfitohet
edhe nga simboli tradicional i rrots kozmike: rrethi vrtet ekziston vetm me meritn
e qendrs; por qeniet q gjejn veten n perimetr duhet patjetr t nisen nga atje dhe t
vijojn rrezes pr t arritur n qendr. Pos ksaj, si pasoj e prkimit q ekziston midis

37

http://www.dielli.net

do rrafshi t realitetit, t vrtetat q i prkasin nj rrafshi m t ult mund t merren si

simbolike t atyre q i prkasin rrafshit m t lart, dhe kshtu t veprojn si
prkrahse pr t arritur n diturin e ksaj t fundit me an t analogjis; kjo sht
ajo q pajis shkencn me kuptimin sipror dhe i jep karakterin e nj shkence t
shenjt t vrtet.
Le t thuhet se do shkenc sht e aft t marr me mend kt tipar, fardo teme
qoft, me t vetmin kusht q t krijohet dhe t shqyrtohet sipas fryms tradicionale;
sht fare e domosdoshme t kihen parasysh shkallt e rndsis s shkencave t
ndryshme q varen nga hierarkia e rrafsheve t realitetit me t cilat merren; por fardo
shkalle qoft, karakteri dhe funksioni i tyre mbeten n thelb t njjt n konceptin
tradicional. Ajo q vlen pr t gjitha shkencat n kt aspekt vlen po ashtu edhe pr do
art, pr aq sa ai art mund t posedoj vler vrtet simbolike e cila ia bn t mundshme t
shrbej si mbshtetje pr meditim, dhe gjithashtu pr shkak se rregullat e tij, si ligjet
objekt shkence i t cilit sht ai pr tu kuptuar, jan sipas radhs pasqyrime dhe
zbatime t parimeve themelore; dhe kshtu sht rasti q n do qytetrim normal ka
arte tradicionale, t cilat nuk i kan humbur Perndimit bashkkohor m pak sesa
shkencat tradicionale. E vrteta sht se vrtet nuk ka dika t till si sfera profane q
n nj mnyr i kundrvihet sfers s shenjt; ekziston thjesht nj pikpamje profane e cila vrtet nuk sht asgj tjetr pos pikpamje e padijes. Pikrisht pr kt
arsye shkenca profane, domethn si kuptohet nga modernistt, mund t prshkruhet
drejt si dije injorante. Ashtu si kemi vn n dukje tashm gjetiu: ajo sht dije e nj
rrafshi m t ult, q mbetet n nivelin e shkalls m t ult t realitetit dhe e verbr
ndaj do gjje q e kaprcen ose ndaj do qllimi m t lart sesa ai vet, si dhe ndaj
do parimi q mund ti siguroj asaj nj vend t merituar, sado qoft e prulur, ndr
rrafshet e llojllojshme t dijes n trsi; e burgosur n mnyr t paprmirsueshme
brenda fushs relative dhe t ngusht n t ciln ajo sht prpjekur pr ta shpallur
veten t pavarur, prandaj me vet plqimin e saj duke u shrbyer t gjitha lidhjeve me t
vrtetn transcendente dhe me dijen siprore, ajo nuk arrin m shum se nj trajt t
paqllimt dhe iluzore, duke dalur prej asgjje dhe duke mos shpn askund.
Ky shqyrtim duhet t mjaftoj pr ta br t qart mangsin e bots
bashkkohore nga pikvshtrimi shkencor dhe pr t treguar si ajo shkenc e njjt me
t ciln krenohet aq shum nuk paraqet m shum se shmangie dhe, si t thuash, nj
mbeturin t shkencs s vrtet e cila, n syt tan, mund t jet vetm sinonim me at
q kemi quajtur shkenc t shenjt ose tradicionale. Shkenca bashkkohore, duke u
ngritur nga nj kufizim arbitrar i dijes brenda nj rrafshi t posam, i cili n t vrtet
sht m i ulti nga t gjith, gjegjsisht nga ai material ose i realitetit ndijimor, si
pasoj ka gjith vlern intelektuale, aq sa mund t thuhet se dikush prdor fjaln
intelektualitet me plotkuptimin e saj t vrtet por refuzon t marr pjes n gabimin
racionalist, ose t hedh posht intuitn intelektuale, gj q shpie n t njjtn gj.
Burimi i ktij gabimi si edhe i shum gabimeve t tjera bashkkohore, dhe po ashtu
rrnja e gjith shmangies s shkencs, si u prcaktua m lart, mund t zbulohet n at
q quhet individualizm, nj qndrim i mendjes i cili nuk dallon nga vet qndrimi
kundrtradicional dhe nga i cili shfaqjet e shumta t dukshme n do sfer prbjn
njrin nga faktort m t rndsishm n hutin e kohs son; dhe pikrisht ky
individualizm duhet t vshtrohet tani n hollsi m t madhe.

38

http://www.dielli.net

Kreu i pest
INDIVIDUALIZMI
Me individualizm kuptojm mohimin e fardo parimi q qndron sipror ndaj
individit dhe si pasoj reduktimi i qytetrimit n t gjith sektort e tij n elemente
thjesht njerzore; prandaj n mnyr themelore arrihet n shtjen bukur shum t njjt
me at q njihej si humanizm n kohn e Renesancs dhe po ashtu sht tipar
karakteristik i pikpamjes profane, si e prshkruam pak m par m lart. Vrtet e
gjith kjo nuk sht tjetr pos nj dhe e njjta gj e prshkruar me emra t ndryshm;
dhe kemi treguar, pos ksaj, se ky pikvshtrim profan prkon me pikvshtrimin
kundrtradicional n t cilin prmblidhen s bashku t gjitha tendencat posarisht
moderne. Kjo, natyrisht, nuk do t thot se ky pikvshtrim sht trsisht i ri; ai tashm
sht zbuluar vetm aty-ktu n koh tjera, por shfaqjet e tilla gjithmon kan qen n
shkall t kufizuar dhe ekzistonin ndaras nga rrjedha kryesore, kshtu q kurr nuk u
zgjeruan mbi gjith qytetrimin, si ka ndodhur n Perndim gjat shekujve t fundit.
Ajo q kurr nuk sht par deri sot sht qytetrimi i ndrtuar vetm mbi baz thjesht
negative e cila mund t quhet munges e parimit; sht pikrisht kjo munges e parimit
ajo e cila e pajis botn moderne me karakterin e vet anormal, duke e kthyer n nj lloj
llahtari, q mund t shpjegohet vetm nse mendohet pr t si dika q prkon me
fundin e periudhs ciklike, n prputhje me at q u tha m lart. Prandaj, n t vrtet,
sht individualizmi, n kuptimin q posa e dham, shkaku vendimtar i dekadencs s
tashme t Perndimit, meqense ai siguron, si t thuash, forcn trheqse pr zhvillimin
ekskluziv t m t voglave mundsi t njerzimit, t atyre q nuk krkojn ndrhyrjen e
asnj elementi mbinjerzor pr tua mundsuar t zgjerohen dhe t cilat, pkundrazi,
munden vetm t bjn ashtu n munges t do elementi t till, meqense ato
qndrojn pikrisht n polin kundruall gjith spiritualitetit dhe intelektualitetit t
vrtet.
Individualizmi nnkupton, n radh t par, mohimin e intuits intelektuale, pr
aq sa kjo sht nj aftsi thelbsisht mbi-intelektuale, dhe kshtu e rrafshit t dijes e cila
prbn trevn e vrtet t asaj intuite, do t thot, t metafiziks t marr n kuptimin e
saj t vrtet. Kjo shpjegon pse do gj q prshkruajn filozoft bashkkohor me t
njjtn fjal metafizik - kur pranojn ekzistimin e dikas kado qoft q mund t
quhet me kt emr - nuk ka absolutisht asgj t prbashkt me komunizmin e vrtet:
ajo thjesht prbhet nga strukturat tradicionale ose nga hipotezat e marra me mend,
koncepte thjesht individuale, pra, shumica nga t cilat i referohen thjesht sfers fizike,
ose me fjal t tjera, natyrs. Madje edhe nse shtrohet nj shtje a nj tjetr t cilat
mund t lidhen n mnyr efektive me rrafshin metafizik, mnyra n t ciln ato prfytyrohen dhe trajtohen ende e kufizojn n kategorin e pseudo-metafiziks dhe kshtu
prfshijn do zgjidhje reale dhe t vlefshme: do t dukej madje sikur pr filozoft t
jet m e rndsishme t niseshin problemet, sado qoft artificiale ose iluzore, sesa t
zgjidheshin ato, dhe ky sht edhe nj aspekt tjetr i pasionit konfuz pr studim pr hir

http://www.dielli.net

studimi, pr agjitimin m t paqllimt, do t thot, n sfern mendore dhe n at

trupore. sht edhe nj konsiderat e rndsishme q kta filozof t njjt jan n
gjendje t lidhin emrin e tyre me nj sistem, domethn me nj tuf teorish t
kufizuara rrept dhe t prshkruara mir, t cilat do ti prkasin prfundimisht vetvetes
dhe do t konsiderohen ekskluzivisht si krijim i tyre; prej kndej rrjedh dshira pr t
qen origjinal me do kusht, qoft edhe nse e vrteta sakrifikohet pr shkak t
origjinalitetit: pr famn e filozofit shpesh mund t jet m mir t shpik nj gabim t
ri sesa t prsris nj t vrtet tashm t vshtruar nga t tjert. Kjo form e
individualizmit, m e begatshmja nga shum sisteme t cilat jan kundrthnse n
mnyr t ndrsjell edhe kur nuk jan qensisht t tilla, mund t gjendet n mnyr t
rndomt ndr studiuesit dhe artistt bashkkohor; por anarkia intelektuale e cila pason
nga kjo n mnyr t pashmangshme duhet mbase t vshtrohet n mnyr m t plot
ndr filozoft.
N nj qytetrim tradicional sht gati e pakuptueshme q njeriu duhet t
pretendoj t ket nj ide dhe pr do rast, nse ai do t duhej t bnte ashtu ai do t
ishte, pra, i privuar nga gjith besimi dhe autoriteti, meqense atij do ti reduktohej ideja
jo m shum se n nj lloj fantazie t pambshtetje: nse nj ide sht e vrtet ajo u
prket njsoj t gjith atyre q jan t aft ta kuptojn; nse sht gnjeshtr nuk ka
arsye t krenohet kush q ka nj mendim t till. Ideja e vrtet nuk mund t jet e re,
meqense e vrteta nuk sht prodhim i mendjes s njeriut; e vrteta ekziston
pavarsisht prej nesh, kurse pr ne ajo sht vetm pr ta kuptuar; jasht ksaj dijeje
nuk mund t ket gj tjetr pos gabimit; por a i japin vrtet modernistt rndsi s
vrtets dhe a kan m ata nocionin m t vogl prej se prbhet ajo? Edhe ktu fjalt
kan humbur kuptimin, meqense jan disa njerz, si jan pragmatikt bashkkohor,
t cilt shkojn aq larg sa t prdorin fjaln e vrteta n mnyr fyrse pr at q
thjesht sht leverdi, pr dika q do t thot se sht plotsisht e huaj pr shtresn
intelektuale; si prodhim logjik i shmangies bashkkohore kjo arrin deri n vetmohimin
e s vrtets, si dhe t inteligjencs pr t ciln e vrteta sht thjesht objekt i vrtet.
Por t mos parashikojm m tutje dhe t shtojm n kt pik se lloji i individualizmit
n fjal sht burimi i t gjitha iluzioneve t rndomta q kan t bjn me rndsin e
t ashtuquajturve njerz t mdhenj; gjeniali i marr n kuptimin profan t fjals,
arrin shum pak, dhe kurrfar mendje e urt nuk mund t merret si dika q zvendson
dijen e vrtet.
Meqense u zu ngoje filozofia, do t vm n dukje disa pasoja t tjera t
zakonshme t individualizmit n kt sfer; hapi i par, duke vijuar mbi mohimin e
intuits intelektuale ishte t vnte arsyen mbi do gj tjetr, duke trajtuar kt aftsi
thjesht njerzore dhe relative si pjesn m t lart t inteligjencs, ose madje duke konsideruar at si di q prkon me tr inteligjencn; pikrisht kjo prbn racionalizmin
autor i vrtet i t cilit ishte Dekarti. Ky kufizim i inteligjencs, aq m tepr, ishte
vetm etapa e par; pak koh duhej t kalonte para se vet arsyeja t degradohej deri n
prmbushjen kryesisht t funksioneve praktike, n prpjestim me zbatimet q fitonin
rndsi n dm t shkencave t tilla q rastisnin ende t kishin njfar karakteri
spekulativ; madje edhe vet Dekartin e brente n zemr breng shum m e madhe pr
kto zbatime praktike sesa pr shkencat e pastra. Por ky proces nuk duhej t mbaronte
atje: individualizmi shpie pashmangshm n natyralizm, meq do gj q qndron
jasht natyrs, pikrisht pr kt arsye, sht prtej asaj q mund t arrij individi si i
till; natyralizmi dhe mohimi i metafiziks vrtet shkojn krahas njri-tjetrit, kurse
kur intuita intelektuale jep lak, nuk ka m mundsi pr kurrfar metafizike; por derisa

40

http://www.dielli.net

disa njerz ngulin kmb, megjithat, pr t ndrtuar ndonj lloj t pseudometafiziks, t tjert m haptas pranojn pamundsin pr dika t till; relativizmi
n t gjitha format e veta vijon si pasoj e ksaj, qoft ajo kritik e nj Kanti ose
pozitivizm i nj August Komti (Auguste Comte); ndrsa meqense arsyeja sht vet
thjesht relative dhe e aft pr zbatim t vlefshm vetm brenda nj sfere njsoj relative,
sht e vrtet se relativizmi sht prodhimi i vetm logjik i racionalizmit. Me kt
mjet, pr m tepr, racionalizmi duhej t sillte vet shthurjen e tij: natyra dhe e
bshmja, si kemi vrejtur m lart, n t vrtet, jan sinonime; natyralizmi q sht
konsekuent me vetveten mundet, pra, vetm t jet nj nga ato filozofit t s
bshmes t ciln tashm e kemi vn n dukje, nga e cila evolucionizmi sht nj
lloj posarisht modern; por ishte pikrisht ky evolucionizm ai i cili ishte paracaktuar
m n fund pr tu kthyer kundr racionalizmit, duke marr si faj arsyen e paaftsis s
tij q t veproj n mnyr adekuate me at nuk ka asgj pos ndryshimit dhe shumsis,
ose pr t prfshir n konceptet e tij ndrliqshmrin e pafund t gjrave dhe t kuptimeve. E till sht, n t vrtet, pozita n t ciln e prvetsoi evolucionizmi formn e
intuits bergsoniane, e cila natyrisht nuk sht m pak individualiste dhe m pak
kundr metafiziks sesa racionalizmi, dhe vrtet, nse ai e kritikon me t drejt kt t
fundit, zhytet kshtu edhe m posht meqense ai i drejtohet aftsis q sht vrtet infra-racionale, do t thot, nj intuit ndijimore e prcaktuar n mnyr t zbeht pak a
shum t przier me imagjinatn, instinktin dhe ndjenjn. Gjja e rndsishme sht se
n kt etap nuk ka m asnj shtje t s vrtets, por vetm t s vrtets, e
kufizuar ekskluzivisht n rrafshin e ndijimeve dhe e konsideruar si dika qensisht e
lvizshme dhe jostabile; inteligjenca, pr teorit e tilla, reduktohet prfundimisht n
rolin e saj m t ult kurse vet arsyeja nuk pranohet m, prve nse mund t detyrohet
t shrbej pr t formsuar shtjen pr prdorim t vyeshm. Pas ksaj mbetet vetm
pr tu marr edhe nj hap, ai q arrin t hedh posht plotsisht inteligjencn dhe dijen
duke zvendsuar t vrtetn me levrdin. Pragmatizmi paraqiste kt hap: kt nuk
e gjejm m vetm n sfern e pastr njerzore ashtu si me racionalizmin, duke hyr n
trevn e nn-njerut, duke iu drejtuar nnvetdijes e cila shnon prmbysje t plot t
hierarkis normale. Kshtu, n vija t prgjithshme, ishte rrjedha e cila filozofin
profane, t ln n mjetet e veta dhe q pretendonte t kishte mbledhur gjith dijen n
horizontin e saj, u detyrua ta vijonte patjetr dhe, n t vrtet, e ka vijuar; po t
ekzistonte dituri m e lart asgj e till nuk do t mund t ndodhte, meq filozofia ishte
s paku e detyruar t respektonte at q kishte dshtuar ta kapte por q nuk mund ta
mohonte; kur, megjithat, njher ishte zhdukur kjo dije m e lart, mohimi i saj i cili
prkonte me gjendjen e vrtet, s shpejti u ngrit n teori dhe pikrisht jasht ksaj
gjendjeje t vrtet erdhi dhe u zhvillua e tr filozofia bashkkohore.
Mjaft sht thn pr filozofin s cils nuk ka nevoj ti mveshet rndsi e
tepruar, pa marr parasysh far pozite mund t duket se zotron n botn
bashkkohore; nga pikvshtrimi yn, sht me rndsi kryesore nse ajo shpreh shum
m tepr se krijon tendenca t astit t dhn dhe u jep form sa m t qart q sht e
mundshme; dhe nse mund t thuhet se ato tendenca drejtohen deri n njfar shkalle,
ato bhen ashtu vetm n kuptim t dors s dyt dhe pas ngjarjes. Kshtu, sht e qart
se e gjith filozofia bashkkohore z fill me Dekartin; por ndikimi i ushtruar nga ai si
dhe brezat e tij dhe ato vijuese, ai q nuk sht kufizuar vetm n filozofi, kurr nuk do
t zgjerohej aq shum po t mos kishin qen konceptet e tij n prputhje me tendencat
paraekzistuese tashm t marra si gjra t zakonshme nga shumica e bashkkohsve t
tij; pikvshtrimi bashkkohor e pa pasqyrimin e vet n kartezianizm prandaj prfitoi

41

http://www.dielli.net

nj vetdije m t qart se q kishte pasur deri ather. Pr m tepr, pa marr parasysh

n far sfere, nj lvizje aq spikatse si kartezianizmi u b n fushn e filozofis si
gjithmon m shum rezultat i dikas sesa piknisje e vrtet; ajo nuk sht spontane,
por prodhim i punve t pshtjella dhe t paspikatshme; nse dikush si Dekarti ndodh t
jet posarisht prfaqsues i shmangies bashkkohore, nse mund t thuhet se v n
jet at deri n njfar shkalle dhe nga nj pikpamje e caktuar, ai megjithat as nuk
sht i vetmi person as i pari person prgjegjs pr t dhe do t lypsej t shikohej shum
m larg prapa pr t zbuluar zanafilln e saj. Njsoj, Renesanca dhe Reformacioni, t
cilt zakonisht konsiderohen si shfaqjet e para t mdha t fryms bashkkohore, m
shum e plotsuan sesa e provokuan shkputjen nga tradita; nga pikvshtrimi yn,
fillimet e asaj shkputjeje datojn q nga shekulli XIV, dhe se fillimi i kohs moderne
duhet vrtet t shnohet nga ai ast dhe jo nga nj apo dy shekuj m von.
Duhet t flasim m tutje pr kt shkputje nga tradita, meqense ajo shpuri drejt
n lindjen e bots moderne, nga e cila t gjitha karakteristikat mund t mblidhen n nj
kaptin t vetme, gjegjsisht n kundrshtim me pikvshtrimin tradicional; kurse
mohimi i tradits sht njsoj individualizm n mnyrn e vet. Kjo sht n prputhje
t plot, aq m tepr, me at q tashm sht thn, meqense, si kemi shpjeguar, intuita intelektuale dhe doktrina e pastr metafizike jan kryesoret n do qytetrim
tradicional; kur njher mohohet ky parim mohohen edhe t gjitha pasojat e tij, s paku
ashtu nnkuptohet, dhe kshtu do gj q vrtet e meriton emrin e tradits shkatrrohet
po n at baz. Tashm kemi par ka ka ndodhur n kt aspekt n rastin e shkencave;
prandaj nuk do ti kthehemi asaj teme, por do t shqyrtojm nj aspekt tjetr t ksaj
shtjeje ku shfaqjet e pikpamjes kundrtradicionale jan ndoshta edhe m drejtprsdrejti t dukshme, meqense ndryshimet q jan br kan ndikuar n kt rast
drejtprsdrejti n vet masat e njerzve n Perndim. N t vrtet, shkencat
tradicionale t Mesjets ishin rezervuar pak a shum pr nj elit t kufizuar, kurse
disa ishin madje monopol ekskluziv i shkollave rreptsisht t izoluara, duke arritur n
ezotericizm n kuptimin e sakt t fjals; por, nga ana tjetr, ishte nj element n at
tradit i cili ishte i prbashkt pr t gjith pa dallim dhe ai ishte i ksaj pjese t jashtme
pr t ciln tani dshirojm t flasim. N at koh tradita e Perndimit mori pjes s
jashtmi n nj form specifike religjioze, t paraqitur nga Katolicizmi; prandaj n sfern
e religjionit do t duhet t hetojm revoltn kundr pikpamjes tradicionale, nj revolt
e cila dikur supozohej t kishte form t caktuar, erdhi e u quajt Protestantizm; dhe
leht shihet se kjo ishte vrtet shfaqje e individualizmit aq shum saq do t mund t
prshkruhej si vet individualizmi kur zbatohet n religjion. Protestantizmi, si edhe bota
bashkkohore n prgjithsi, nuk qndron mbi asgj tjetr pos mbi mohimin, gjegjsisht
si mohim i parimeve q qndron n rrnj t individualizmit; ktu prsri shohim nj
shembull tjetr t dukshm t anarkis dhe t shthurjes i cili vijon n baz t mohimit t
till.
Pranimi i individualizmit doemos nnkupton refuzimin pr t pranuar fardo
autoriteti m t lart sesa t individit si dhe do aftsi t dituris siprore ndaj arsyes
individuale; kto dy gjra jan t pandashme njra nga tjetra. Si pasoj, pikvshtrimi
modern detyrohej t refuzonte gjith autoritetin shpirtror n kuptimin e vrtet t
fjals, autoritetin q z fill, domethn, n shtresn mbinjerzore si dhe n organizimin
tradicional t mbshtetur qensisht mbi autoritet t till, pa marr parasysh far forme
do t mund t merrte organizimi i till, natyrisht duke dalluar prej nj qytetrimi n
tjetrin. Ishte pikrisht kjo e cila ishte paraqitur n t vrtet: si zvendsim i organizimit
t kualifikuar pr t shpjeguar n mnyr legjitime traditn fetare t Perndimit,

42

http://www.dielli.net

protestantizmi pohonte t kishte nisur at q quhej liri pr informim, do t thot,

shpjegimin t ln gjykimit privat t individve, madje edhe t padijshmit dhe atij t pakompetenc dhe t mbshtetur vetm mbi ushtrimin e arsyes njerzore. Ai, pra,
paraqiste analogjin, n sfern fetare, t asaj q duhej t ndodhte n filozofi me futjen e
racionalizimit; dera u hap krah m krah pr diskutime, dallime dhe shmangie t do
lloji; kurse rezultati duhej t pritej: prhapje e numrit gjithnj e m t madh sektesh,
secili duke qndruar vetm mbi mendimet individuale t disa personave. Meqense
ishte e pamundshme n kushte t tilla t arrihej plqim mbi doktrinn lnda e s cils
shpejt kaloi n prapavi, kurse aspekti i dors s dyt t religjionit, domethn i moralit,
erdhi dhe e zuri vendin e par: prej ktu del ai brez n moralizm, i cili sht tipar aq i
spikatur i protestantizmit t sotm. U paraqit nj dukuri n religjion paralelisht me at
q tashm e kemi vn n dukje n filozofi; shthurja doktrinore, zhdukja e elementeve
intelektuale t religjionit, solln pasojat e saj t pashmangshme: duke filluar nga
racionalizmi duhej patjetr t vijonte nj rnie n sentimentalizm dhe pikrisht n
vendet anglo-saksone duhet t vshtrohen shembujt m t dukshm t ksaj rnieje t
posame. Kur njher t arrihet ajo etap, nuk mund t bhet m kurrfar pyetje e
religjionit, madje edhe e varfruar dhe e deformuar, por vetm e religjiozitetit, domethn e aspiratave t zbehta sentimentale, t pasanksionuara nga fardo dije reale;
kurse me kt faz t fundit prkojn teorit si sht prvoja religjioze e Uiliam
Xhejmsit (William James), e cila shkon aq larg sa t shoh n nnvetdije mjetet pr t
hyr n bashksi me hyjnoren. N kt pik prodhimet e fundit t dekadencs s
religjionit shkrihen me ato t rnies filozofike: prvoja religjioze shkrihet n pragmatizm, n emr t s cils nocioni i zotit t kufizuar prcaktohet sikur t ishte m i
prparuar sesa ai i Zotit t pakufizuar, sepse ka mundsi q ai t ket ndjenja t
krahasuara me ato q mund t ket nj njeri sipror; dhe njherit duke iu drejtuar nnvetdijes krijohet nj lidhje me spiritualizmin dhe me t gjitha religjionet e rrejshme t
cilat jan aq karakteristike pr kohn ton dhe t cilat i kemi shqyrtuar n shkrimet e
tjera. N nj drejtim tjetr moraliteti protestan, duke u prhapur gjithnj e m shum me
fardo baze doktrinare, prfundon duke u degjeneruar n at q mund t quhet
moralitet laik, i cili ndr prkrahsit e vet i numron prfaqsuesit e t gjitha
nuancave t protestantizmit liberal si dhe kundrshtart e deklaruar t do lloj ideje
religjioni; n themel n t dyja grupet mbizotrojn t njjtat tendenca, duke qen i
vetmi dallim q dokush nuk shkon aq larg n zhvillimin logjik t gjith asaj q
nnkuptojn kto tendenca.
N t vrtet, meqense religjioni n thelb sht form e tradits, fryma
kundrtradicionale nuk mund t mos jet kundr religjionit; ajo fillon me natyrimin e
religjionit dhe merr fund duke e mposhtur trsisht, kurdo q ka mundsi pr di t till.
Protestantizmi sht i palogjikshm nga fakti se, derisa bn mos pr t humanizuar
religjionin, ai megjithat pranon gjallrimin, s paku teoretikisht, t nj elementi
mbinjerzor, gjegjsisht zbulimin; ai luhatet t fus mohimin n prfundim logjik, por
duke ekspozuar zbulimin n t gjitha bisedat t cilat vijojn pas gjurmve t
shpjegimeve thjesht njerzore, ai n t vrtet at e zvoglon praktikisht deri n asgj;
dhe kur njeriu di se jan disa q, derisa vijojn ta quajn veten t krishter, nuk
pranojn m hyjnin e Krishtit, lejohet t supozohet se njerzit e till, ndoshta pa qen
t vetdijshm pr t, qndrojn shum m afr mohimit t plot sesa Krishterimit t
vrtet. Kundrthniet e tilla, aq m tepr, nuk duhet t krijojn befasi t panevojshme
meqense, n fardo sfere q t paraqiten, ato jan shenj e shthurjes dhe e konfuzionit
t kohs son, pikrisht si nndarja e pareshtur e protestantizmit q nuk sht gj tjetr

43

http://www.dielli.net

pos nj nga shembujt e shumt t asaj shprndarjeje n shumsin e cila, si kemi

vrejtur, haset gjithkund n jetn bashkkohore dhe n shkencn bashkkohore. Prve
ksaj, sht e natyrshme q protestantizmi, i gjallruar si sht nga fryma e mohimit,
do t duhej t lindte at kritik shthurjeje, e cila n duart e t ashtuquajturve
historian t religjionit sht br arm e fyerjes s gjith religjionit; n kt mnyr,
derisa ndikon t mos njihet asnj autoritet prve atij t Bibls, ajo vet ka dhn
kontribut n mas t madhe pr shkatrrimin e po atij autoriteti, do t thot, t
minimumit t tradits, n t ciln ajo ende ndikonte q t ruhej; kur njher del jasht
revolta kundr pikpamjes tradicionale, ajo nuk mund t ndalet n gjysm t rrugs.
Mund t bhet nj kundrshtim n kt vend: ndonse u shkput nga organizata
katolike, a nuk do t mundej protestantizmi, nga fakti se ai megjithat pranonte Bibln,
t ruante doktrinn tradicionale t ciln e prmban ajo? Pikrisht hyrja e kritiks s
lir sht ajo q e bn t vlefshme do hipotez t till, meqense ajo i hap dern do
lloj fantazie individuale; ruajtja e doktrins, pr m tepr, parasupozon msimin e
organizuar tradicional, ndrsa ruhet shpjegimi dogmatik, dhe n t vrtet, ky msim
sht identifikuar n Perndim me Kishn katolike. Pa dyshim, n qytetrime t tjera
ekzistojn organizata q dallojn shum nga forma pr t zbatuar funksionin gjegjs;
por tash neve na intereson qytetrimi perndimor dhe kushtet e tij t posame. Nuk
mund, pra, t kundrshtohet fakti, pr shembull, q n Indi nuk ka institucion q mund
t krahasohet me papatin; ky rast sht fare tjetr, n radh t par, pr arsye se atje nuk
kemi t bjm me nj tradit e cila sht religjioze n at form si sht n kuptimin
perndimor, me pasoj q mjetet pr ta ruajtur dhe transmetuar nuk mund t jen njsoj,
dhe s dyti, pr arsye se mentaliteti hindus sht fare tjetr nga ai evropian, tradita nuk
ka mundsi t ushtroj pushtet spontan i cili nuk mund t prhapet n Evrop pa
ndihmn e nj organizmi t prcaktuar shum m rreptsisht sa i prket prbrjes s saj
t jashtme. Tashm kemi vrejtur se tradita n Perndim, q nga koht e krishtera, sht
dashur doemos t ishte veshur me rroba t religjionit; do t duhej koh shum e gjat
pr ti specifikuar t gjitha arsyet pr kt pozit, e cila nuk mund t bhet plotsisht e
kuptueshme e pa i dhn disi konsiderata t ndrlikuara; mirpo, e till sht gjendja q
duhet t merret parasysh kshtu q, kur njher t njihet ky fakt, bhet e domosdoshme
t provohen t gjitha pasojat q vijojn nga ai sa i prket organizimit t duhur sipas nj
forme tradicionale t ktij lloji. Kjo gjendje sht e destinuar t vazhdoj, pr m tepr,
sipas msimeve t Dhjats, deri n fund t kohs, domethn derisa t marr fund cikli i
tashm.
Prve ksaj, sht fare e sigurt, si u theksua edhe m lart, se vetm n
Krishterim, prkundr t gjithave, sht ruajtur kado q ende gjallron nga fryma
tradicionale e Perndimit; por a do t thot kjo ktu se mund t flitet s paku pr nj
ruajtje integrale t gjith tradits t paprishur nga fryma bashkkohore? Pr fat t keq,
ky rast nuk duket t jet kshtu; ose t thuhet m saktsisht, nse brthama e tradits ka
ngelur e paprekur, nga e cila ka shumka, mbetet e dyshimt nse prmbajtja e saj m
e thell ende kuptohet si duhet, madje edhe nga nj elit shum e kufizuar, ekzistenca e
s cils pa dyshim do t manifestohej prmes ndonj veprimi, ose m mir, prmes
ndonj ndikimi, gj q, n t vrtet, nuk dallohet askund. M me siguri, pra, arrihet n
at q mund t prshkruhet si konservim n gjendje latente, duke u mundsuar kshtu
ende atyre q kan aftsi ta rizbulojn n kuptimin e plot t tradits, edhe pse ai kuptim
mund t mos i jet tani askujt plotsisht i qart; pr m tepr, duhet t gjenden t
prhapura aty-ktu n Perndim, jasht fushs s religjionit, shum shenja dhe simbole
q kan mbetur nga doktrinat tradicionale t lashta dhe ruhen pa u kuptuar. N raste t

44

http://www.dielli.net

tilla nevojitet kontakti me frymn tradicionale plotsisht t gjall pr ta rizgjuar at q

sht zhytur n nj lloj amullie dhe kshtu t rikthehet t kuptuarit e humbur; dhe t
themi edhe nj her, pikrisht n kt aspekt, mbi t gjitha, qndron Perndimi duke
krkuar ndihm nga Lindja nse dshiron t kthehet n vetdije t tradits s tij vetjake.
Ajo q posa u tha ka t bj rreptsisht me mundsin t ciln Katolicizmi e bart
me vete prmes parimit t vet n mnyr t qndrueshme dhe t pandryshueshme; n
kt sfer, rrjedhimisht, ndikimi i pikpamjes moderne prkufizohet doemos pr t penguar q disa shtje t mos bhen t kuptueshme n mnyr efektive, pr nj periudh
m t gjat ose m t shkurtr kohe. Nga ana tjetr, n qoft se kur flasim pr gjendjen e
tashme t Katolicizmit mendohet pr mnyrn n t ciln ai ravijzohet nga shumica
drrmuese e vet pasuesve t tij, njeriu vrtet do t detyrohet t pranoj faktin pr nj
veprim m pozitiv t pikvshtrimit bashkkohor, nse mund t thuhet kjo pr dika q
n t vrtet sht thelbsisht negative. Kur flasim kshtu nuk mendojm vetm pr
lvizjet e prcaktuara pak a shum mir, si pr at q, n t vrtet, njihet si
modernizm dhe i cili arriti n asgj m pak pos n deprtim t synuar, pr fat t
mir,t frustruar, t fryms protestane n brtham t vet kishs katolike.; po i referohemi nj gjendjeje t mendjes e cila sht shum m e zakonshme, e prhapur m
gjersisht dhe m vshtir e prcaktueshme, megjithat edhe m e rrezikshme, dhe
gjithnj e m shum e till duke qen shpesh plotsisht t pavetdijshm ata q
ndikohen nga ajo: ka mundsi q dikush t mendoj pr veten se sht sinqerisht
religjioz dhe t mos jet fare i till n kuptimin themelor t fjals, kurse njeriu madje
mund edhe ta quaj veten tradicionalist pa pasur as nocionin m t pakt prej se
prbhet fryma e vrtet tradicionale: n kt shohim edhe nj shenj tjetr t hutis
mendore t kohs son. Gjendja mendore pr t ciln po bjm fjal qndron n radh t
par n minimizimin e religjionit, si t thuash, n t kthyerit e tij n dika q duhet t
lihet ansh dhe t cilit mjafton ti paracaktohet nj fush sa m e kufizuar dhe sa m e
ngusht q t mundet, dika q nuk ka kurrfar ndikimi t vrtet n ekzistencn tjetr e
cila izolohet prej saj si me nj lloj ndarjeje t padeprtueshme; a ka sot shum katolik
mnyra e mendimit dhe e veprimit t t cilve n jetn e prditshme dallon dukshm
nga ajo e shumics s bashkkohsve t tyre t pa fe? sht edhe nj shtje e mosprfilljes thuaja t trsishme nga pikshikimi doktrinar, i indiferencs madje edhe ndaj
do gjje q ka t bj me t: pr shum njerz t till religjioni sht thjesht shtje
veprimi, zakoni, t mos themi rutine, kurse ata n mnyr t kujdesshme heqin dor nga
prpjekjet pr t kuptuar kado qoft prkitazi me t, madje edhe deri n shkall t t
menduarit se nuk vlen t kuptohet, ose ndoshta q nuk ka asgj aty pr t kuptuar; pr
m tepr, nse dikush do t kishte mirkuptim t vrtet pr religjionin, a do t ishte ai
ndoshta i knaqur ti jepte atij vend aq t padukshm ndr preokupimet e tij? Kjo
doktrin, kshtu, n t vrtet, harrohet ose reduktohet thuaja deri n asgj, nj qndrim
ky i cili e sjell njeriun dukshm afr pozits protestane, meqense ky sht vrtet
rezultat i tendencave t njjta bashkkohore, t gjitha n kundrshtim me do lloj t
intelektualitetit; kurse m e mjeruara sht ajo se udhzimi i cili zakonisht jepet, n
vend se t reagoj kundr ksaj gjendjeje t mendjes, prkundrazi e paraplqen duke iu
prshtatur me gatishmri tepr t madhe: vazhdimisht bisedohet pr moralitet, kurse
doktrina rrall zihet ngoje me pretekst se nuk mund t pritet t kuptohet; religjioni sot
arrin pak m shum se moralizm ose s paku duket sikur askush nuk do m t njoh
at q ai vrtet sht, gj e cila sht di fare tjetr nga ai. Po qe se, megjithat, ndodh
q ende t flitet pr doktrinn ndonjher, rezultati sht n t shumtn e hers pr tia
ulur vlern prmes biseds me kundrshtart e vet n mbshtetje t tyre profane, e

45

http://www.dielli.net

cila shpie pashmangshm pr t br koncesionet m t paarsyeshme, pikrisht pr kt

arsye posarisht njerzit e marrin me mend veten si t obliguar t marrin parasysh, n
shkall m t madhe ose m t vogl, zbulimet e supozuara q dalin nga kritika
moderne, ndrsa asgj nuk do t ishte m thjesht, duke vn veten n pikpamje tjetr,
sesa t demonstrohej cektsia e tyre; n kto kushte sa mund vrtet t mbetet gjall nga
fryma e vrtet tradicionale?
Ky largim nga tema, n t ciln jemi futur me an t shqyrtimit t shfaqjeve t
individualizmit n sfern e religjionit, nuk ka qen i padobishm sepse tregon se e keqja
n kt aspekt sht edhe m e kobshme dhe m e prhapur sesa mund t supozohet n
shikim t par; kurse prve ksaj, kjo zor se na largon nga shtja kryesore n
shqyrtim, n t ciln vrejtjet tona aq m tepr mund t zbatohen drejtprsdrejti, sepse
gjithmon sht individualizmi ai q fut frymn e debatit n do sfer. sht m s
vshtiri ti bsh bashkkohsit tan t kuptojn se jan disa gjra pr t cilat, sipas vet
natyrs s tyre, nuk mund t bisedohet; njeriu bashkkohor, n vend se t prpiqet t
ngrihet deri n t vrtetn, pretendon ta ul at deri n rrafshin e tij; dhe kjo pa dyshim
shpjegon pse ka aq shum njerz t cilt, kur ju flet dikush pr shkencat tradicionale
ose madje pr metafizikn e pastr, marrin me mend se ai i referohet vetm shkencs
profane ose filozofis.N sfern e mendimit individual sht gjithmon e mundshme
biseda, meqense rendi racional nuk kaprcehet, dhe sht leht t gjenden pak a shum
argumente t vlefshme n t dyja ant e shtjes, kur nuk ka kurrfar drejtimi ndaj
ndonj parimi t lart; vrtet n pjesn drrmuese t rasteve ka mundsi t vijohet
biseda deri n pafund pa arritur n asnj zgjidhje, prandaj gati e gjith filozofia moderne
prbhet nga dykuptimsit dhe shtjet e formuluara keq. Larg asaj q t sqarohen kto
shtje, si supozohet zakonisht, biseda zakonisht thjesht i sjell ato rreth e prqark, nse
nuk i mjegullon edhe m shum; kurse rezultati m i rndomt sht se do pjesmarrs,
duke u prpjekur ta bind kundrshtarin, lidhet m shum se kurdoher me mendimin e
vet dhe e mbyll veten n t, madje edhe m ekskluzivisht se m par. Motivi i vrtet
sht jo t dshiroj t arrij n njohjen e s vrtets, por t ket t drejt me do kusht,
ose s paku t bind veten se ka t drejt edhe nse nuk mund ti bind t tjert, se
dshtimi pr t arritur kt sht m i dhembshm pr shkak t futjes s atij afshi pr t
kthyert i cili sht tipar tjetr karakteristik i mentalitetit perndimor t sotm.
Ndonjher individualizmi, n kuptimin m t rndomt dhe elementar t fjals, e
zbulon veten n mnyr edhe m t qart: kshtu, a nuk duhet njerzit t takohen me ata
q ngulin kmb pr t gjykuar punn e njeriut n baz t asaj q din pr jetn e tij
private, sikur kto dy gjra t mund vrtet t lidheshin n kt mnyr? Nga tendenca e
njjt, e lidhur me t metn pr hollsi, ka lindur edhe interesimi lidhur me ngjarjet m
t parndsishme n jetn e njerzve t mdhenj dhe me iluzionin q kultivojn
njerzit se do gj e br prej tyre mund t shpjegohet n kuptim t nj lloj psikofiziologjie; e gjith kjo sht e rndsishme pr secilin q dshiron t regjistroj
natyrn e vrtet t mentalitetit bashkkohs.
Por duke iu kthyer pr nj ast futjes s shprehis s biseds pr fushat t cilave
ajo nuk u prket me t drejt, duhet t bhet vrejtje qartas se qndrimi shfajsues
sht n vete jashtzakonisht i dobt, duke qen thjesht defansiv n kuptimin juridik
t fjals; nuk sht prshktuar kot s koti kjo me nj term q rrjedh nga fjala apologji,
e cila n t vrtet v n dukje shfajsimin e nj mbrojtjeje dhe e cila, n nj gjuh si
anglishtja, ka filluar t prdoret zakonisht me kuptim t arsyetimit; rndsia e teprt e
lidhur me apologjetikn sht, pra, shenj e pakontestueshme e kthimit prapa t
fryms s religjionit. Kjo dobsi bhet m e theksuar kur apologjetika degjenerohet, si

46

http://www.dielli.net

u tha m lart, n biseda t cilat jan plotsisht profane, si prsa i prket metods ashtu
edhe pikshikimit mbi t cilt sht vendosur religjioni n t njjtin nivel me ato t
rastsishmet dhe hipotetiket t teorive filozofike dhe shkencore ose pseudo-shkencore,
pr hir t asaj q t duket pajtues, pranohen koncepte s paku deri n nj shkall, t
cilat u zbuluan n radh t par thjesht pr qllimin e shkatrrimit t gjith religjionit;
njerzit q veprojn kshtu vet e arsyetojn provn e pavetdijes s tyre si t natyrs s
vrtet t doktrins pr t ciln ata vet supozojn t jen pak a shum prfaqsues t
autorizuar. Nga ata q jan t kualifikuar t flasin n emr t doktrins tradicionale nuk
krkohet t hyjn n bised me profant ose t angazhohen n polemika; pr ata sht
e nevojshme thjesht t parashtrohet doktrina e till si sht, pr hir t atyre q jan t
aft ta kuptojn edhe njherit t denoncojn gabimin kudo q paraqitet, duke e treguar si
t till me prjashtim t drits s dituris vrtet mbi t; funksioni i tyre nuk sht t
angazhohen n grindje dhe t ngatrrohen pr t komprometuar kt doktrin, por pr t
shqiptuar gjykimin t cilin ata kan t drejt ta shqiptojn nse vrtet i posedojn
parimet t cilat duhet t frymzojn n mnyr t pagabueshme. Sfera e grindjeve sht
ajo e veprimit, do t thot, sfera individuale dhe e prkohshme; lvizsi i palvizshm
krijon dhe drejton lvizje pa u przier n t; dija e ndrion veprimin pa marr pjes n
fatin e saj; shpirtrorja i prin t prkohshmes pa u przier me t; dhe kshtu t gjitha
gjrat mbeten n rendin e tyre t duhur, n pozitn caktuar atyre n hierarkin
universale; por ku duhet t haset n botn bashkkohore nocioni i hierarkis s vrtet?
As njerzit as gjsendet nuk jan m n pozit t ciln ata duhet ta zn normalisht;
njerzit nuk njohin m autoritet efektiv n rrafshin shpirtror as ndonj pushtet legjitim
n rendin e ksaj bote; profant ia lejojn vetes bisedn mbi gjrat e shenjta, duke
kontestuar natyrn e tyre madje edhe vet ekzistencn e tyre; ka sht kjo pos q e
ulta t gjykoj t siprmen, padija t imponoj kufizimet mbi menurin, gabimi t
kap t vrtetn, njerzorja t zvendsoj vet hyjnoren, bota t ket eprsi mbi botn
hyjnore, individi t vr veten si mas e t gjitha gjrave dhe t pretendoj t diktoj
ligje pr gjithsin t nxjerra trsisht nga arsyeja e tij e kufizuar dhe e gabueshme?
Mallkuar qofshit, ju prijs t verbr, thot Ungjilli; dhe vrtet, kudo qoft i sheh
njeriu sot kta prijs t verbr t t verbrve, t cilt prve nse jo t prmbajtur nga
ndonj kontroll kohor, do ti shpiejn patjetr vijuesit e tyre n humner, pr t marr
fund atje n shoqrim t tyre.

47

http://www.dielli.net

Kreu i gjasht
KAOSI SHOQROR
N studimin e tashm ne nuk propozojm ti kushtohet vmendje e posame
pikpamjes shoqrore, e cila shtrohet vetm n mnyr t trthort, duke paraqitur
zbatimin krahasimisht t largt t periudhave themelore, dhe pr shkak se prve ksaj
nuk do t mund t fillonte shrimi i bots bashkkohore n kt sfer, n kuptimin e
gjer t fjals. Vrtet, po t mund t ravijzohej nj shrim i till n rendin e kundrt,
domethn t fillonte prej pasojave n vend se prej parimeve, patjetr do ti mungonte
baza e vrtet dhe do t ishte trsisht dshtues; asgj stabile nuk do t mund t dilte
ndonjher nga ajo, kurse e gjith puna do t krkonte q vazhdimisht t nisej q nga
fillimi si pasoj e pamundsis pr t arritur n radh t par n mirkuptim duke
mbajtur parasysh t vrtetn thelbsore. Prandaj, pr kt arsye nuk jemi n gjendje tu
mveshim t paparashikuarave politike, duke marr kt shprehje madje n kuptimin m
t gjer, fardo rndsie tjetr pos asaj t shenjave thjesht t jashtme t mentalitetit t
nj periudhe; por, duke i shikuar n at drit, nuk mund as t mbetemi plotsisht t
heshtur mbi temn e shfaqjeve t ashtuquajtura me t drejt t rregullimeve
bashkkohore n sfern shoqrore.
Si tashm sht vn n dukje m lart, n kushtet e mbisundimit t tashm,
askush m nuk e gjen veten n pozitn q atij normalisht i prgjigjet t zr sipas asaj
q i takon nga natyra e vet: pikrisht kjo mendohet me pohimin nuk ekzistojn m
kasta,, sepse kasta, e kuptuar sipas domethnies s t vrtets tradicionale, nuk sht
gj tjetr pos vet natyra individuale, s bashku me gjith prfshirjen e aftsive t posame t prmbledhura n vete dhe t cilat i paraplqen do njeri pr prmbushjen e
ktij apo t atij funksioni t veant. Kur njher qasja nj funksioni t dhn t mos
jet m tem e fardo rregulle legjitime, del si rezultat i pashmangshm fakti q
njerzit t ndjehen t obliguar pr t ndrmarr kado qoft dhe shpesh vetm at gj
pr t ciln jan m s paku t kualifikuar; roli t cilin e luan personi n shoqri do t
caktohet, pra, nuk e themi rastsisht, sepse ai vrtet nuk ekziston, vetm nga ajo q
mund t duket se sht i till, do t thot me bashkveprim gjithfar llojesh t
rrethanave t pavend; ajo q duket se ushtron vllimin m t vogl t ndikimit sht
pikrisht nj faktor i cili duhet t merret parasysh m s shumti n rast t till, gjegjsisht, dallimet e natyrs q ekzistojn midis nj njeriu dhe tjetrit. Shkak i gjith ksaj
hutie sht pikrisht mohimi i ktyre dallimeve, gj q nnkupton hedhjen posht t
mbar hierarkis shoqrore; ndrsa ky mohim, i cili n fillim ndoshta nuk ishte i
vetdijshm dhe m shum aktual sesa teorik, meqense konfuzioni i kastave i parapriu
trysnis s plot, ose me fjal t tjera, meqense keqkuptimi i natyrs s popujve q u
krijua me dallimet midis tyre, u injorua trsisht - ky mohim, themi, q nga ather
sht paraqitur n parim t rrejshm me emrin barazi. Do t ishte shum leht t
tregohej se barazia nuk ekziston askund fare pr arsyen e thjesht sepse nuk mund t
ket dy qenie t cilat jan vrtet t ndryshme dhe njkohsisht edhe t ngjashme n do

http://www.dielli.net

aspekt; kurse nuk do t ishte aspak m leht t theksohen pasojat groteske t cilat
vijojn nga kjo ide e uditshme, n emr t s cils pretendohet t imponohet
njtrajtshmri n do sfer, pr shembull, duke prhapur arsimim identik te dokush,
sikur t gjith t ishin t gatshm t kuptonin t njjtat gjra dhe sikur t njjtat metoda
pr ti br t kuptueshme ato shtje do t mund t zbatoheshin te dokush pa dallim.
Pr m tepr, mund t shtrohet pyetja nse ajo nuk sht m shum shtje e t
msuarit sesa e t kuptuarit, n kuptimin e vrtet t fjals, nse memorja, do t
thot, nuk sht zvendsuar me inteligjencn n konceptin e trsishm verbal dhe
libror t arsimit t sotm, ku qllimi sht br i kufizuar n akumulimin e nocioneve
rudimentare dhe heterogjene, dhe ku cilsia sakrifikohet plotsisht pr sasi, si paraqitet
dokund npr botn bashkkohore, pr arsyet e t cilave do t flasim m von n
mnyr m t plot: ktu, edhe nj her, shihet shprndarja n shumsi. Shum m tepr
mund t thuhet prkitazi me t kqijat e arsimimit t obliguar; por ky nuk sht vend
ku mund t hyhet n kt shtje dhe q t mos kaprcehen kufijt e studimit t tashm,
duhet t knaqemi me nj referenc kalimtare n kt pasoj t posame t teoris s
barazimit, si dika q sht vetm nj tjetr nga ato elementet e shthurjes t cilat jan
t shumfishta sot pr secilin q bn prpjekje madje ti numroj pa i munguar asnj.
Natyrisht, kur t ballafaqohemi me nj ide si barazi ose prparim, ose fardo
tjetr t dogmave laike q hasim n pranim t verbr praktikisht te t gjith
bashkkohort tan, dhe nga t cilt numri m i madh filluan t formuloheshin qart
gjat shekullit XVIII, nuk ka mundsi t pranohet se idet e tilla mund t paraqiten fare
spontanisht. Kto jan vrtet sugjerime, n kuptimin m t ngusht t fjals, t cilat,
pr m tepr, do t mund t jepnin efektin e tyre n nj rrethan e cila tashm ishte e
pjekur pr ti pranuar, ato nuk krijuan gjendjen bashkkohore t mendimit n trsi, por
kan dhn kontribut t konsiderueshm pr ta ruajtur dhe pr ta zhvilluar deri n
lartsi, q pa dyshim kurr nuk do t arrihej pa ndihmn e tyre. Po qe se kto
sugjerime duhet t zhduken, mentaliteti i zakonshm do t jet vrtet afr pr ta
ndryshuar mendimin e tij; pikrisht pr kt arsye ata nxiten ngulmueshm nga t gjith
ata q kan interes pr ta ruajtur rregullimin, nse jo pr ta keqsuar edhe m tutje, dhe
kjo po ashtu shpjegon pse n nj ast kur do gj supozohet t jet e hapur pr bised,
kto jan shtjet e vetme pr t cilat nuk lejohet t bisedohet n kurrfar rrethanash.
Pos ksaj, sht vshtir t caktohet shkalla e sinqeritetit q kan ata t cilt bhen
propagandues t ideve t tilla, ose t vlersohet shkalla deri n t ciln disa individ
bhen pre e vet hiles s tyre dhe mashtrojn veten edhe kur i mashtrojn t tjert; dhe
vrtet, n propagandn e ktij lloji, ata q luajn rolin e leshkove shpesh bhen
instrumentet m efektive, sepse ata sjellin si detyrim nj bindje t ciln t tjert do ta
kishin vshtir ta simulonin dhe e cila sht gati infektuese; por prapa gjith ksaj, s
paku n fazat e hershme, krkohet nj lloj m i vetdijshm i veprimit, nj iniciativ e
cila mund t vij vetm prej njerzve q jan plotsisht t vetdijshm pr natyrn e
ideve q po i vn n qarkullim. Ne themi ide, por kjo fjal prdoret vetm n kuptim
shum t ngusht, sepse sht e qart se ktu nuk sht fjala fare pr ide t pastra, madje
as pr asgj q i prket as prej s largu shtress intelektuale; ato mbase duhet t
prshkruhen si ide t rrejshme, por do t ishte edhe m mir t quheshin pseudo-ide,
me qllim q n radh t par t provokohen reagimet sentimentale, gj q, n t
vrtet, sht mnyra m e thjesht dhe efikase pr t ndikuar n masat. N rrethana t
tilla, pr m tepr, fjala ka rndsi m t madhe se nocioni t cilin supozohet ta
paraqes, dhe vrtet shumica e ideve moderne nuk arrijn m shum se n fjal, sepse
ktu kundrshtohen me at dukuri t dukshme t njohur si verbalizm, prmes t cilit

50

http://www.dielli.net

vet kumbimi i fjalve shrben pr t dhn nj mashtrim mendimi; ndikimi q

ushtrojn oratort mbi turmn sht posarisht karakteristik n kt aspekt, dhe nuk ka
nevoj t studiohet shum hollsisht pr tu bindur se ky proces sht nj sugjerim n
do mnyr i krahasueshm me at t cilit i drejtohen hipnotizert.
Mirpo, pa i zhvilluar kto refleksione m tej, tu kthehemi pasojave q rrjedhin
nga mohimi i gjith hierarkis s vrtet; do t vhet n dukje se, n gjendjen e tashme
t gjrave, jo vetm q njeriu e prmbush funksionin e vet n rastet e jashtzakonshme
dhe pak a shum rastsisht, ndrsa do t ishte normalisht prjashtim po t mos vepronte
ashtu, por ndodh q i njjti njeri mund t thirret t ushtroj funksione t ndryshme njrin
pas tjetrit, sikur ai t ishte i aft t ndrronte prirjet e veta sipas dshirs. Kjo mund t
duket paradoksale n nj periudh t specializimit t jashtzakonshm, megjithat, n
t vrtet, kjo ndodh sidomos n sfern politike; nse kompetenca e specialistve
sht shpesh fare iluzore dhe n do rast e kufizuar n nj fush shum t ngusht,
besimi n at kompetenc, megjithat, sht i vrtet dhe mund fare mir t shtrohet
pyetja pse ai besim nuk hyn m n loj n rast t karriers politike, ku jokompetenca m
e madhe rrall shikohet si diskualifikim. Nj shqyrtim i vogl, megjithat, do t tregoj
se nuk ka asgj befasuese n kt shtje dhe se, n t vrtet, sht prodhim i prsosur
natyror i konceptit demokratik, sipas t cilit fuqia vjen nga jasht dhe mbshtetet n
thelb mbi shumicn, nj besim q krkon si gj t kuptueshme prjashtimin e gjith
kompetencs s vrtet, meqense kompetenca gjithmon do t nnkuptoj s paku nj
eprsi relative, prandaj duhet doemos ti prkas nj pakice.
N kt ast disa shpjegime mund t mos ishin t pavend, nga nj an, pr t
treguar sofistikn e fshehur nn iden demokratike, kurse nga ana tjetr, pr t vn
n dukje tiparet q lidhin at ide me botkuptimin bashkkohor n trsi; aq m tepr,
sht gati e teprt t zihen ngoje, me pikpamjen q kemi prvetsuar, se kto vshtrime
do t shprehen pa marr parasysh asnj shtje t dallimit praktik ose politik. Kto
shtje i shikojm n drit plotsisht t painteresuar, si mund t shikojm do lnd
tjetr studimi, thjesht duke dshiruar t informohemi sa m saktsisht q ka mundsi pr
at q qndron prapa tyre, kjo duke qen, aq m tepr, kusht i domosdoshm dhe i
mjaftueshm pr ti larguar t gjitha iluzionet q ushqejn bashkkohsit tan mbi kt
tem. Edhe ktu vrtet kemi t bjm me shtjen e sugjestionit, si kemi vrejtur m
hert n lidhje me idet disi tjera por megjithat t lidhura me kto; dhe kur njher
dihet se dika sht vetm sugjerim dhe njeriu bhet i vetdijshm si vepron ajo, ajo
nuk sht m n gjendje t ushtroj fardo ndikimi t mtejm n mendjen e njeriut; n
shtjet luftarake t ktij lloji, nj vshtrim i arsyeshm, i plot dhe objektiv sht
shum m efektiv sesa t gjitha deklarimet sentimentale dhe polemikat partiake, t cilat
nuk vrtetojn asgj n vete dhe nuk arrijn m shum se paraplqim individual.
Argumenti m vendimtar kundr demokracis mund t prmblidhet n pak fjal;
superiorja nuk mund t rrjedh nga inferiorja pr arsye t thjesht se m e madhja nuk
mund t dal nga m e vogla; ky pohim sht nj e vrtet absolute matematikore t
ciln asgj nuk mund ta mohoj. Duhet t theksohet se pikrisht i njjti argument
zbulohet n rrafshin tjetr t gjrave, i cili gjithashtu vlen kundr materializmit; nuk
ka asgj t rastit n kt koincidenc, kurse kto dy gjra lidhen shum m ngusht se q
mund t duket n shikim t par. sht e qart se njerzit nuk mund t japin fuqi t ciln
nuk e kan vet; fuqia e vrtet mund t vij vetm nga lart dhe kjo sht arsyeja pse, le
t thuhet n kalim e sipr, ajo mund t prligjet vetm prmes mass nga dika siprore
ndaj rendit shoqror, do t thot, nga autoriteti shpirtror; aty ku gjrat qndrojn
ndryshe, njeriut nuk i mbetet asgj tjetr pos t falsifikoj fuqin, duke ekzistuar n t

51

http://www.dielli.net

vrtet vetm e paarsyeshmja prmes mungess s parimit, nj gjendje nga e cila nuk
mund t dal tjetr pos rregullim dhe huti. Ky ndryshim i rendit hierarkik paraqitet
posa pushteti i prkohshm provon t bhet i pavarur nga autoriteti shpirtror dhe pastaj
tia nnshtroj vetes ndrsa deklaron se bn ashtu pr tu shrbyer qllimeve politike;
ky sht uzurpimi fillestar i cili ua hap rrugn gjith t tjerve dhe do t mund t
tregohej kshtu, pr shembull, se monarkia franceze, nga shekulli XIV e tutje, vet
punonte n mnyr t pavetdijshme pr t prgatitur rrugn pr revolucionin i cili
duhej ta rrzonte; mbase ndonjher n t ardhmen do t kemi rast t zhvillojm kt
pikpamje n mnyr adekuate, por tash pr tash nuk mund t bjm m shum se ta
zm ngoje n kalim e sipr.
Nse demokracia prcaktohet si qeverisje e njerzve nga vet ata, ather ajo arrin
n pamundsi t qart, n dika q nuk mund t ket as ekzistimin e thjesht t faktit,
asgj m shum n kohn e sotme sesa n ndonj koh tjetr; nuk duhet t lejohet q
fjalt t na mashtrojn dhe sht kundrthnse t thuhet se t njjtit persona mund t
jen t n njjtn koh edhe sundues edhe t sunduar, sepse sipas frazeologjis
aristoteliane e njjta qenie nuk mund t jet n veprim dhe n fuqi njkohsisht
dhe sa u prket faktorve t njjt. Ktu prfshihet nj raport i cili doemos parasupozon
pranin e t dy termave; nuk mund t ket t sunduar po qe se nuk ka edhe sundues,
qoft t jen kta edhe t paligjshm dhe pa kurrfar autorizimi pr pushtet prtej asaj
q ia prshkrujan vetvetes; por finokria e posame e atyre q kontrollojn botn
bashkkohore qndron n detyrimin e njerzve t besojn se ata jan vetqeveriss;
kurse njerzit gjithnj e m shum i lejojn vetes t binden pr kt sepse ndjehen t
lajkatuar dhe, pr m tepr, t paaft t pasqyrojn sa duhet pr t par se nj gj e till
sht e pamundshme. Pikrisht me qllim t krijimit t ktij izolimi u zbulua votimi
universal: mendimi i shumics supozohet t prcaktoj ligjin; por ajo q nuk vrehet
sht fakti se mendimi sht dika q shum leht mund t ndryshohet dhe t shtrembrohet; gjithmon ka mundsi, me ndihmn e sugjerimeve t prshtatshme, t ngrihen
rryma q lvizin n kt apo n at drejtim t paracaktuar; nuk na kujtohet kush ishte ai
q i pari foli pr mendimin e prodhuar, por kjo shprehje sht shum me vend,
ndonse sht e domosdoshme t shtohet se ata q duket se sundojn nuk i kan
gjithmon mjetet e nevojshme n dispozicion pr t arritur rezultat t till. Kjo vrejtja e
fundit pa dyshim shpjegon pse mungesa e kompetencs e politikanve q jan m s
shumti me t part duket se bn dallim shum t vogl; por meqense nuk kemi t
bjm ktu me demonstrimin e punve t cilat do t mund t quheshin makin
qeveritare, do t vm thjesht n dukje se pikrisht kjo dshir pr vet kompetencn
ka prparsi t ushtroj iluzionin t cilit iu referuam: n t vrtet, vetm n kto kushte
politikant n fjal jan n gjendje t paraqiten si burim i shumics, duke qen kshtu,
si t thuash, ideali i saj, sepse shumica, pr t shprehur mendimin pr fardo teme q t
krkohet, prbhet gjithmon nga jokompetentt numri i t cilve e kaprcen shum
numrin e atyre q jan t aft pr t shqiptuar gjykimin n t cilin arrihet me vetdije t
plot t shtjes.
Kjo shpie drejtprsdrejti n shpjegimin pse mendimi q shumica duhet t
prcaktoj ligjin sht n thelb i gabueshm, meqense edhe nse, nga detyrimet e
rrethanave, nj mendim i till mbetet shum teorik dhe nuk ia del t prkoj me
realitetin efektiv, megjithat krkohet nj shpjegim se si u b q ai rrnjoset vet n
mentalitetin bashkkohor dhe cilat jan tendencat t cilave u prgjigjet dhe t cilat i
knaq s paku n pamje. E meta e saj e dukshme sht pikrisht ajo q posa e tham:
mendimi i shumics nuk mund t jet gj tjetr pos nj shprehje e rndsishme, qoft

52

http://www.dielli.net

kjo pr shkak t mungess s inteligjencs ose pr shkak t padijes s pastr dhe t

thjesht; lidhur me kt mund t paraqiten disa vshtrime mbi temn e psikologjis
kolektive, duke prkujtuar t dhnn e pranuar n prgjithsi se bashkimi i reagimeve
mendore t ngritura ndr individt kompetent t nj turme jep si rezultat formimin e
rezultants s prbashkt t nj rrafshi, madje jo as mesatar, por n t vrtet, t
elementeve m t ulta t pranishme. Prve ksaj, duhet t vrehet se disa filozof
bashkkohor jan prpjekur t fusin madje edhe n shtresn intelektuale teorin
demokratike, n t ciln duhet t mbisundoj shumica, duke br nj kriter t s
vrtets nga ajo q ata e quajn miratim universal: madje edhe duke marr si t
zakonshm faktin se mund t ekzistonte nj shtje mbi t ciln t gjith njerzit ngjan
t pajtohen, ai pajtim n vete nuk do t vrtetonte asgj; pastaj, po t ekzistonte vrtet
unanimitet i till - gj e cila gjithnj e m shum duket e pamundshme nga fakti se
gjithmon ka shum njerz q nuk kan kurrfar mendimi pr disa shtje dhe t cilt
mbase as q kan menduar ndonjher pr to - do t ishte vshtir t demonstrohej ai
unanimitet n t vrtet, kshtu q ajo q thuhet pr t mbshtetur nj mendim si shenj
e s vrtets s tij del se ajo nuk sht gj m shum se pajtim i numrit m t madh, kjo
informat duke qen e kufizuar, aq m tepr, n nj fush doemos t kufizuar sa i prket
kohs dhe vendit. N kt sfer mund t shihet gjithnj e m qart sa e mangt sht kjo
teori n themel, pr arsye se ktu sht m leht t lirohet njeriu nga ndikimi i ndjenjs,
e cila thuaja njsoj vhet n loj n fushn politike; dhe pikrisht ky ndikim krijon nj
ndr pengesat kryesore pr t kuptuar disa gjra, madje edhe n rastin e atyre kapaciteti
intelektual i t cilve do t ishte prndryshe i bollshm pr t arritur nj t kuptuar t
till pa vshtirsi; impulset emocionale pengojn refleksionin, kurse kthimi i ksaj
paprshtatshmrie n llogari sht nj ndr marifetet m t lira q shfrytzohen n
politik.
Por t vemi n rrnj t ksaj shtjeje: ka jan saktsisht kto ligje t numrit m
t madh (t njerzve) t nxjerra nga qeverit bashkkohore dhe nga t cilt ata
pretendojn t nxjerrin arsyetimin e tyre t vetm? Ato jan thjesht ligje t materies dhe
t forcs shtazarake, njsoj si ligji sipas t cilit masa e trhequr teposht nga vet pesha
e vet ndrydh do gj q i qndron n rrug; pikrisht ktu gjejm pikn e lidhjes midis
konceptit demokratik dhe materializmit dhe po kjo arsye e njjt shpjegon dhe
bhet q koncepti demokratik t jet aq ngusht i lidhur me mentalitetin e sotm. Ai
shnon ndrrimin e plot t rendit normal, meqense arrin deri n proklamimin e
eprsis s shumsis si t till, nj eprsi e cila vrtet ekziston vetm n botn
materiale: nga ana tjetr, n botn shpirtrore, po edhe m shum n botn universale,
sht bashkimi ai q drejton n majen e hierarkis, sepse bashkimi sht ai parim nga i
cili del e gjith shumsia; por kur njher t mohohet ose t humbet nga syt ky parim,
asgj nuk mbetet pos shumsis s pastr dhe t thjesht, e cila sht identike me vet
natyrn. Pos ksaj, referenca q posa ia bm peshs nnkupton dika m shum se
krahasim t thjesht, meqense pesha vrtet n fushn e forcave fizike t marr n
kuptimin m t rndomt t fjals, paraqet tendencn e teposhtes dhe ndrydhse, e cila
krkon kufizim gjithnj e m t ngusht t qenies dhe njherit vazhdon n drejtim t
shumsis, duke u paraqitur n kt rast nga denduria n shtim e sipr; ndrsa kjo sht
pikrisht tendenca e cila shnon drejtimin n t cilin sht zhvilluar veprimtaria
njerzore q nga fillimi i kohs moderne. Pos ksaj, duhet t vrojtohet se materia, n
saje t fuqis s saj t nndarjes dhe t kufizimit n t njjtn koh, paraqet at q doktrina skolastike e shnon si parim t individualizimit, kurse kjo i lidh vrejtjet tona t
tashme me at q tham n kreun paraprak pr individualizmin: tendenca e posame s

53

http://www.dielli.net

cils posa iu referuam do t mund vrtet fare mir t quhej tendenc individualizmi,
ajo q ishte institucionale n sjelljen e saj q prshkruan tradita judeo-krishtere si
rnie e atyre qenieve t cilat u shkputn nga bashkimi fillestar. Shumsia e shikuar e
veuar nga parimi i saj dhe kshtu e br e pamundshme pr tu reduktuar n bashkim
prkon, n shtresn shoqrore, me komunitetin e kuptuar thjesht si shum aritmetike e
individve q e prbjn, dhe vrtet komuniteti nuk nnkupton m shum se kt, kur
njher pushon ti referohet parimit sipror ndaj individve t prfshir n t; n
rrethana t tilla ligji i komunitetit do t jet me siguri ai ligj i numrit m t madh mbi t
cilin pushon mendimi demokratik.
N kt pik duhet t pushojm nj ast pr t larguar moskuptimet e mundshme:
kur folm pr individualizmin modern, e prqndruam vmendjen gati vetm pr t
shqyrtuar shfaqjet e tij n rrafshin intelektual; do t mund t supozohej se, pr sa i
prket shtress shoqrore, gjrat do t shkonin ndryshe. N t vrtet, po t merrej fjala
individualizm n kuptimin m t kufizuar, do t mund t provohej t konsiderohej
komuniteti si kundrthns ndaj individuales dhe ashtu t merrej me mend se faktet si
shkelje n shtim e sipr t shtetit dhe rritja e ndrliqsis s institucioneve shoqrore
tregojn tendenc t ecuris n t kundrt t individualizmit. N t vrtet, ky as pr s
largu nuk sht ai rast, sepse kolektivitetit shoqror, meqense nuk sht asgj tjetr pos
shum e individve prbrs, nuk mund ti kundrshtohet m shum se vet shtetit, nse
merret, domethn, n kuptimin modern, gjegjsisht si prfaqsim i thjesht i mass dhe
i cili nuk pasqyron asnj parim m t lart; dhe nuk duhet t harrohet se individualizmi,
si e kemi prcaktuar, qndron saktsisht n mohimin e parimit mbi-individual. Kshtu,
nse shkaktohen konflikte n sfern shoqrore midis tendencave t ndryshme, duke
pasur t gjitha t bjn njsoj me frymn bashkkohore, konflikte t tilla nuk ndodhin
midis individualizmit dhe dikas q dallon nga ai, por thjesht midis formave t
nduarnduarshme t cilat vet individualizmi sht n gjendje ti marr mbi vete; dhe
leht mund t shihet se n munges t do parimi t aft pr t sjell bashkimin efektiv
t shumsis, kto konflikte detyrohen t bhen m t shpeshta dhe m t ashpra n
kohn ton sesa kurdo qoft m par, pr shkak se individualizmi doemos nnkupton
ndarjen; ndrsa ky individualizm q shkakton gjendjen kaotike t gjrave sht rezultat
i pashmangshm i qytetrimit t gjithmbarshm material, pr arsye se vet materia sht
vrtet burim i ndarjes dhe i shumsis.
Pasi tham kt, duhet t prfundojm duke trhequr vmendjen pr pasojn e
drejtprdrejt t ides demokratike, gjegjsisht pr mohimin e elits, duke marr
shprehjen vetm sipas kuptimit legjitim; nuk ndodh q pr asgjsend demokracia ti
kundrvihet aristokracis, kjo fjala e fundit, s paku kur t merret n kuptimin e saj
etimologjik, shnon saktsisht pushtetin e elits. Sipas definicionit, elita, si t thuash,
mund t jet vetm e pakt, kurse pushteti i saj, apo m mir autoriteti i saj, i cili del
nga vet eprsia e saj intelektuale, nuk ka asgj t prbashkt me at fuqin numerike e
cila formon bazn e demokracis dhe natyra e brendshme e s cils sht t sakrifikoj
pakicn pr shumicn dhe gjithashtu, pikrisht pr kt arsye, t sakrifikoj cilsin pr
sasin, prandaj edhe elitn pr masn. Prandaj funksioni i udhheqjes s vrtet ndaj
elits s vrtet madje edhe ndaj vet ekzistencs s saj - meq ajo nuk mund t bj
tjetr pos t ushtroj funksionin e vet kur ekziston - jan rrnjsisht t pakrahasueshme
me demokracin e cila lidhet n fund t fundit me konceptin e barazis, domethn,
me mohimin e gjith hierarkis; sht shum qensore pr mendimin demokratik q
do individ duhet t llogaritet njsoj si dokush tjetr, thjesht pr shkak se numerikisht
jan t barabart edhe prkundr faktit se ata kurr nuk mund t jen t barabart prve

54

http://www.dielli.net

numerikisht. Elita e vrtet, si kemi vn n dukje tashm, nuk mund t jet asgj tjetr
pos asaj intelektuale; kjo shpjegon pse demokracia ka mundsi t vendoset vetm aty
ku ka pushuar t ekzistoj intelektualiteti, si sht rasti n botn bashkkohore.
Megjithat, meqense barazia sht, e pamundshme dhe meqense t gjitha dallimet
midis njerzve nuk mund t hiqen n praktik, prkundr fardo prpjekjeje pr ti
zvogluar gjrat deri n nivel t njjt, njerzit e gjejn fundin mjaft palogjikshm, duke
shpikur elita t rrejshme, pr m tepr t disa llojeve, t cilat pretendojn t zn vendin
e elits s vrtet; ndrsa kto elita t rrejshme mbshteten n konsiderata t disa
shtjeve t eprsis q prpara t shquara si relative dhe t rastit, gjithmon sipas nj
rendi ekskluzivisht material. Kjo mund t vrtetohet leht duke vshtruar q dallimi m
i rndsishm shoqror n gjendjen e tashme t gjrave sht ai q varet nga pasuria, do
t thot, nga lloji thjesht i jashtm i eprsis i kufizuar me rendin sasior, i vetmi q, n
t vrtet, sht konsistent me demokracin, meqense vazhdon nga i njjti botkuptim.
Mund t shtohet po ashtu se madje edhe ata q paracaktohen sot si kundrshtar t ksaj
gjendjeje t gjrave, derisa nuk ia dalin ti drejtohen fardo parimi q i prket nj rendi
m t lart, nuk jan t aft t japin kontribut pr fardo shrimi efektiv t ksaj
shthurjeje, duke marr me mend gjithmon se ata vrtet nuk jan prgjegjs pr
keqsimin e saj i cili vijon edhe m tutje n at drejtim; lufta qndron vetm midis
llojeve t demokracis, duke dalluar sa i prket theksit m t vogl ose m t madh q
vihet mbi tendencat e barabarsis, pikrisht ashtu si qndron, si kemi vn n
dukje, midis llojllojshmris s individualizmit, gj e cila pr m tepr sht saktsisht e
njjta gj.
Kto pak refleksione duken t mjaftueshme pr nj prshkrim t prgjithshm t
gjendjes shoqrore t bots bashkkohore dhe njherit tregojn se n kt sfer si edhe
n t tjerat, ekziston vetm nj mjet pr ti ikur kaosit; prtritja e intelektualitetit dhe si
pasoj, rindrtimi i nj elite, gj q tani duhet konsideruar se nuk ekziston n Perndim,
meqense ai emr nuk mund t prdoret pr disa elemente t izoluara q nuk kan
kohezion dhe q paraqesin vetm at q mund t quhet mundsi e pazhvilluar. Thn n
prgjithsi, kto elemente shprehin di pak m shum se tendenca dhe aspirata, me t
cilat pa dyshim udhhiqen n reagimin kundr botkuptimit bashkkohor, por pa qen
n gjendje t ushtrojn ndikimin e tyre efektivisht; ajo q u mungon atyre sht dija e
vrtet dhe t dhnat tradicionale, gjra q nuk ka mundsi t improvizohen dhe t cilat
nj inteligjencie e ln burimeve t veta, sidomos n rrethana t tilla jashtzakonisht t
pafavorshme, mund vetm ti plotsoj n mnyr t paprsosur dhe deri n nj shkall
shum t kufizuar. Kshtu, ajo q shihet nuk sht m shum se nj prpjekje e
herpashershme me reagime, t cilat, aq m tepr, shpesh dshtojn n krkesn e
parimeve dhe t drejtimit doktrinar; do t mund t thuhej se bota bashkkohore mbrohet
me an t shprbrjes s brendshme, nga e cila madje as t ashtuquajturit kundrshtar
nuk ia dalin t lirohen. Kjo do t vijoj t jet kshtu prderisa njerzit e till t
insistojn t marrin qndrime n baza profane, ku mentaliteti bashkkohor qartas ka
prparsin mbi to, sepse ajo sht trev ekskluzive; pr m tepr, fakti se ata ngulin
kmb pr t marr at kndvshtrim tregon se mentaliteti n fjal, prkundr asaj q
duket se sht e kundrta, ende mbisundon fuqishm mbi to. Pikrisht pr kt arsye aq
shum njerz, ndonse t mbajtur gjall me qllime pa dyshim t mira, megjithat nuk
jan n gjendje t shohin domosdon pr t filluar nga parimet, por kshtu vazhdojn t
shpenzojn energjin n disa sfera relative, shoqrore ose tjetrfare, n t cilat, n kto
rrethana, nuk mund t prmbushet asgj reale ose jetgjat. Elita e vrtet, nga ana
tjetr, nuk do t kishte kurrfar nevoje t ndrhynte drejtprsdrejti n kto sfera, as t

55

http://www.dielli.net

lejonte veten t przihej n veprimin e jashtm; do t drejtonte do gj me an t

ndikimit q do t ishte i pahetueshm pr shumicn e njerzve dhe me rezultate gjithnj
e m t mdha sepse nuk hetohen leht. Nse marrim parasysh fuqin e sugjerimeve
q zum ngoje m hert, e cila fundja nuk nnkupton asnj intelektualitet t vrtet,
mund t merret me mend cila do t ishte fuqia e nj ndikimi t till si ky, duke punuar
edhe m padukshm n saje t vet natyrs s saj, dhe duke pasur burimin n
intelektualitetin e pastr, nj fuqi, pr m tepr, e cila n vend se t zvoglohet me
ndarjen e natyrs s shumsis dhe me dobsin q e shoqron do form mashtrimi,
prkundrazi do t intensifikohej duke u prqndruar n bashkimin kryesor dhe do t
ishte me fuqin e vet s vrtets.

56

http://www.dielli.net

Kreu i shtat
QYTETRIMI MATERIALIST
Nga e gjith ajo q u tha deri tani tashm duket se del qart q ata lindor q
qortojn qytetrimin bashkkohor t Perndimit se sht thjesht materialist kan arsye
t plot; me siguri, ekskluzivisht n kt drejtim sht br zhvillimi i tij, dhe nga
fardo pikpamje ta shtroj njeriu, ai gjithmon ballafaqohet me pasoja pak a shum t
drejtprdrejta t ktij materializmi. Megjithat, ende mbetet dika ti shtohet asaj q
kemi thn pr kt tem dhe n radh t par sht e domosdoshme t shpjegohen
mnyrat e ndryshme me t cilat mund t kuptohet nj fjal si materializm: nse e
prdorim pr t prshkruar botn bashkkohore, njerz t ndryshm, t cilt nuk besojn
se vet jan fare materialist, ndrsa n t njjtn koh pretendojn t jen modern n
botkuptimin e tyre, do t arrijn t protestojn duke besuar se kjo sht shpifje;
krkohet, pra, nj shpjegim m i thell pr ti paraprir fardo ambiguiteti q do t
mund t paraqitej n kt tem.
sht nj e dhn e rndsishme se vet fjala materializm doli n prdorim
vetm n shekullin XVIII; ajo u shpik nga filozofi Berkli, i cili e prdorte pr t shnuar
fardo teorie q pranonte ekzistimin e vrtet t materies; rshtir se mund t thuhet se
sht pikrisht ky prdorim i fjals i cili na intereson ktu e t mos thuhet di pr
shtjen e ekzistimit t materies. Shpejt pas ksaj, po kjo fjal mori nj kuptim t
kufizuar, t cilin e ka ruajtur q nga ather: ajo erdhi dhe shnoi nj koncept sipas t
cilit nuk ekziston asgj tjetr prve materies dhe prejardhjes s saj; ndrsa ka rndsi t
theksohet risia e nj koncepti t till dhe fakti se ai sht n thelb prodhim i
pikvshtrimit bashkkohor, q prkon kshtu s paku me nj pjes t tendencave t tij
t natyrshme. Por mbi t gjitha, n nj kuptim tjetr dhe shum m t gjer, propozojm
t flitet pr materializmin n kt kaptin; kjo fjal ktu merret sikur i referohet nj
pikvshtrimi krejtsisht mendor, nga i cili koncepti t cilin posa e prshkruam nuk
sht gj tjetr prvese nj shfaqje midis shum tjerash, duke qen vet i pavarur nga
do teori filozofike. Ky pikvshtrim mendor sht ai q qndron n eprsi e cila u jepet
pak a shum n mnyr t vetdijshme gjrave q i prkasin rrafshit material dhe
preokupimeve q lidhen me to, qoft ato preokupime t ruajn njfar pamje
spekulative ose t mbeten thjesht praktike; ndrsa nuk mund t mohohet seriozisht se
ky, n t vrtet, sht qndrim mendor i shumics drrmuese t bashkkohsve tan.
E gjith shkenca profane q sht zhvilluar gjat rrjedhs s shekujve t fundit
kufizohet n studimin e bots ndijimore: horizonti i saj lidhet vetm me at bot dhe
metodat e saj zbatohen vetm n at sfer; por ato metoda jan shpallur shkencore me
prjashtimin e gjith t tjerave, nj qndrim q shkon n mohim t ekzistimit t fardo
shkence q nuk merret me gjrat materiale. Midis atyre q mendojn kshtu, madje edhe
midis atyre q ua kan kushtuar jetn sidomos shkencave n fjal, ka megjithat shum
asish q do t refuzonin t quanin veten materialist ose ta pranonin teorin filozofike
q ka at emr; jan madje disa t cilt me gatishmri t madhe shprehin haptas nj

http://www.dielli.net

besim religjioz, pr sinqeritetin e t cilve nuk mund t bhet fjal; megjithat,

pikvshtrimi i tyre shkencor nuk dallon shum nga ai i materializmit t pohuar haptas.
Nga pikpamja religjioze shpesh sht debatuar nse shkenca moderne duhet t shpallet
si ateiste ose si materialiste, por kjo shtje shum shpesh sht formuluar gabimisht;
sht fare e qart se nj shkenc e till nuk shpall me qllim ateizmin ose materializmin
dhe se mjafton t mosprfillen disa gjra q dalin si pasoj e paramendimeve, ndonse
pa i mohuar formalisht, si mund t bj nj filozof apo nj tjetr; lidhur me shkencn
bashkkohore, pra, mund t flitet vetm pr materializmin de facto ose pr at q do ta
quanim me dshir materializm praktik; por e keqja sht mbase kur ai gjithnj e m
seriozisht deprton n t m thell dhe prhapet m gjersisht. Qndrimi filozofik mund
t jet di krejt siprfaqsor, madje edhe ndr filozoft profesionalist; prve ksaj,
jan disa mentalitete q rrudhin nj mohim t vrtet, por t cilat mund t pajtohen me
nj qndrim plotsisht indiferent; kurse ky sht qndrimi m i rrezikshm nga t gjith,
sepse pr t mohuar dika, megjithat, nevojitet t mendohet pr t deri n nj shkall,
sadoqoft pak, ndrsa qndrimi i indiferencs bn t mundur shmangien e dhnies s
fardo mendimi qoft. Kur nj shkenc ekskluzivisht materialiste vendoset si e vetmja
shkenc e mundshme dhe kur njerzit jan msuar ta vrtetojn si nj t vrtet pr t
ciln nuk bhet pyetje, nj doktrin pr t ciln nuk ekziston kurrfar njohurie prve
saj, dhe kur i gjith arsimimi i cili u sht dhn njerzve tenton tu fus n kok
bestytnin e shkencs (ose shkencrin, si duhet pra t quhet), si do t mundnin
njerzit e till t ishin gj tjetr pos materialist n praktik, ose me fjal t tjera, si do
t mund t mos ia dalin ti kthenin preokupimet e tyre n drejtim t materies?
Duket se asgj nuk ekziston pr njeriun bashkkohor pos asaj q mund t shihet
dhe t preket; ose s paku, edhe pse pranojn teorikisht se mund t ekzistoj dika tjetr
pr t ciln ata nguten t deklarojn se sht jo vetm thjesht e panjohur por edhe e
panjohshme, gj q e shkarkon detyrimi i tyre pr t menduar m shum pr to. Po qe
se, megjithat, ende mund t gjenden njerz t cilt provojn t formojn nj lloj ideje
mbi botn tjetr, duke mos u mbshtetur, si zakonisht bjn, n asgj tjetr pos
imagjinats s tyre, at e pikturojn n ngjashmri me kt bot toksore dhe ia
mveshin t gjitha kushtet q i prkasin ksaj bote, duke prfshir vendin dhe kohn
madje edhe nj lloj trupi fizik; kur kemi folur gjetiu pr koncepte shpirtrore, kemi
dhn disa shembuj shum t dukshm t ktij lloji t prfaqsimit mjaft t
materializuar; por nse besimet e zna ngoje atje paraqitnin nj rast t jashtzakonshm
n t cilin zmadhohet ky tipar i posam deri n shkall karikature, do t ishte gabim t
supozohej se sipritualizmi dhe sektet pak a shum t afrta me t ruajn monopolin e
gjrave t tilla. Vrtet, n mnyr m t zakonshme, futja e imagjinats n sfern ku nuk
mund t jap kurrfar rezultatesh t dobishme, dhe t cilat normalisht duhet t mbeten t
mbyllura n t, sht nj fakt i cili tregon n vete shum qart sa t paaft jan br
perndimort bashkkohor pr tu ngrehur mbi rrafshin e kuptimeve; ka shum q nuk
din t bjn dallimin midis prfytyrimit dhe imagjinimit, kurse filozoft, si Kanti,
shkojn aq larg sa t deklarojn t paprfytyrueshme dhe t pa marr me mend do
gj q nuk ka mundsi t prfaqsohet. Po n kt mnyr, do gj q shkon me emrin e
spiritualizmit ose t idealizmit zakonisht nuk sht gj tjetr pos nj lloj
materializmi i anasjellt.; kjo vlen jo vetm pr at q kemi prshkruar si
neospiritualizm, por edhe pr spiritualizmin filozofik, ndonse ky i fundit e
konsideron veten t jet krejt i kundrt me materializmin. E vrteta sht se
spiritualizmi dhe materializmi, n kuptimin filozofik t ktyre shprehjeve, nuk kan
kurrfar rndsie tjetr, prve asaj q kan njri pr tjetrin: ata jan thjesht dy gjysma

58

http://www.dielli.net

t dytsorit kartezian, ndarja rrnjsore e t cilave sht shndrruar n nj lloj

antagonizmi; ndrsa, q ather, e tr filozofia sht luhatur midis ktyre dy termave
pa qen n gjendje t kaloj prtej tyre. Spiritualizmi, prkundr emrit t vet, nuk ka
asgj t bj me spiritualizmin; konflikti i tij me materializmin mund t jet pa kurrfar
interesi pr ata q e vn veten n pozit m t lart dhe t cilt shohin se kta
kundrshtar jan n themel shum afr q t jen ekuivalent, kundrshtimi i tyre i
supozuar duke u zvogluar n shum pika n mospajtim thjesht verbal.
Modernistt, thn n prgjithsi, nuk mund t prfytyrojn asnj shkenc tjetr
prve asaj q merret me gjrat q mund t maten, t numrohen dhe t peshohen, si t
thuash, me gjrat materiale, sepse pikpamja sasiore mund t zbatohet vetm n ato;
kurse pretendimi q cilsia t reduktohet n sasi sht gjja m karakteristike n
shkencn bashkkohore. N kt drejtim sht arritur nj shkall madje e supozimit se
nuk mund t ket fare shkenc, n kuptimin e vrtet t fjals, pos aty ku ka mundsi t
zbatohet matja dhe se nuk mund t ket ligje shkencore prve atyre q shprehin raporte
sasiore; mekanizmi i Dekartit shnoi lindjen e ksaj tendence, e cila sht shqiptuar
gjithnj e m shum q ather, megjith refuzimin e fiziks karteziane, meqense nuk
sht tendenc e lidhur me asnj teori t veant pos me nj koncept t trsishm t
njohjes shkencore. Tani njerzit prpiqen t zbatojn matjen edhe n fushn e
psikologjis, e cila qndron prtej kufijve t matjes nga vet natyra e saj; ata prfundojn duke mos kuptuar se mundsia e matjes qndron vetm mbi nj cilsi t brendshme
t materies, gjegjsisht n ndashmrin e saj t pafund, prve nse nuk merret me
mend se e njjta cilsi mund t gjendet n do gj q ekziston, gj q shpie n
materializim t do gjje. Si kemi vn n dukje tashm, sht materia ajo e cila sht
parimi i ndarjes dhe i shumsis s vrtet; mbizotrimi q i mvishet pikpamjes sasiore
dhe q zgjerohet, si kemi treguar tashm, deri n sfern shoqrore, pra vrtet prbn
materializmin n kuptimin e zn ngoje m lart, ndonse nuk ka nevoj patjetr t lidhet
me materializmin filozofik, i cili, n t vrtet, i paraprin historikisht gjat zhvillimit t
tendencave t brendshme n vshtrimin bashkkohor. Nuk do t flasim pr gabimin q
bhet kur krkohet cilsia t reduktohet n sasi ose pr pamjaftueshmrin e t gjitha
ktyre prpjekjeve pr shpjegime q prputhen pak a shum me tipin mekanik; ai nuk
sht qllimi yn i tashm dhe ne vetm do t vrejm lidhur me kt se madje edhe n
rrafshin ndijimor nj shkenc e ktij lloji ka vetm pak lidhje me realitetin, nga i cili
pjesa m e madhe duhet doemos t qndroj jasht sfers s veprimit t saj.
Derisa flitet pr realitetin, nuk duhet t harrohet nj e dhn tjetr e cila do t
mund t mbetej leht pa rn n sy, por e cila sht shum e rndsishme si shenj
mentaliteti q po e prshkruajm: e kemi fjaln pr shprehin e prdorimit t fjals realitet ekskluzivisht pr t shnuar realitetin q i prket rrafshit ndijimor. Meqense
gjuha sht shprehje e mentalitetit t nj populli ose t nj periudhe, duhet t prfundohet nga kjo se pr ata q flasin n kt mnyr do gj q nuk mund t kapet nga
shqisat sht iluzore madje trsisht joekzistuese; ka mundsi q ata t mos jen
plotsisht t vetdijshm pr kt t dhn, por kjo bindje negative sht, megjithat,
ajo q nnkuptohet, ndrsa nse pohojm t kundrtn mund t jet e sigurt se ai pohim
sht vetm shprehje e ndonj elementi shum m siprfaqsor i mentalitetit t tyre,
ndonse ata mund t mos jen t vetdijshm pr kt t dhn, kurse protesta e tyre
mund t jet madje vetm verbale. Po qe se ky duhet t jet nj ekzagjerim q duhet
vetm t provohet dhe t sigurohet, pr shembull, ku arrijn bindjet fetare t supozuara
t shumics drrmuese t njerzve; disa nocione t msuara prmendsh n mnyr
thjesht akademike dhe mekanike pa ndonj prvetsim t vrtet, nocione t cilave nuk

59

http://www.dielli.net

u kan dhn asnjher ndonj rndsi serioze, por t cilat i ruajn n memorje dhe i
prsrisin n ndonj rast sepse formojn pjes t ndonj qndrimi formal dhe
konvencional, kjo sht e gjith ajo q ata jan n gjendje t kuptojn me fjaln
religjion. Gjithmon iu kemi referuar ktij minimizimi t religjionit, nga i cili
verbalizmi q e zum ngoje paraqet nj nga fazat e fundit: pikrisht kjo shpjegon pse
shum t ashtuquajtur besimtar duke mos qen t menur mbeten pabesimtar n
shtjen e materializmit praktik; ksaj shtjeje do ti kthehemi m von, por s pari
duhet t prfundojm hulumtimin ton t natyrs materialiste t shkencs bashkkohore,
meqense kjo sht tem q krkon t trajtohet nga kndet e ndryshme.
Duhet edhe nj her t trhiqet vmendja n shtjen q sht zn ngoje m
hert; shkencat bashkkohore nuk kan karakter t njohuris pr t ciln nuk ka
interesim, as q kan vlera spekulative, prapa t cilave qndrojn t fshehura
konsiderata thjesht praktike, ato q, megjithat, e bjn t mundshme t ruhet iluzioni i
intelektualitetit t rrejshm. Vet Dekarti, duke prpunuar fizikn e tij, ishte thuaja n
radh t par i dhn pr t veuar prej saj nj sistem t mekaniks, t mjeksis dhe t
moralitetit, kurse ndryshimi edhe m i madh erdhi me prhapjen e empirizmit anglosakson; pr m tepr, prestigji i shkencs n syt e publikut t zakonshm qndron
vetm n rezultate praktike q i bn t arritshme pr shkak se ktu prsri mund t
shihet dhe t preket shtja e gjrave. Kemi thn se pragmatizmi paraqet rezultatin e
fundit t gjith filozofis bashkkohore dhe shnon etapn m t ult n rnien e saj;
por jasht fushs filozofike ekziston gjithashtu, dhe ka ekzistuar tashm nj koh t
gjat, nj pragmatizm i przier dhe i pasistematizuar i cili nuk sht kurrfar materializmi filozofik dhe i cili shkrihet n at q njerzit zakonisht e quajn arsye e
shndosh apo komnsens (common sense, v.p.). Ky utilitarizm, thuaja instinktiv,
sht i pandashm, pra, nga tendenca materialiste: arsyeja e shndosh qndron n at
q mos t rrezikohet duke shkuar prtej horizontit toksor, si dhe t mos i kushtohet
vmendje asgjje pa nj interes t drejtprdrejt praktik; komnsensi, mbi t gjitha,
shikon botn e shqisave vetm si di reale dhe nuk pranon kurrfare njohurie jasht asaj
q del nga shqisat; madje edhe kjo shkall e kufizuar e dijes ka vler n syt e saj vetm
po qe se ajo lejon t knaqen nevojat materiale dhe nganjher edhe pr arsye se ajo
ushqen njfar lloj sentimentalizmi, meqense ndjenjat, si duhet t pranohet haptas,
jan n rrezik t moralizimit t tmerrshm bashkkohor, n t vrtet, ato lidhen
shum ngusht me materien. Nuk ka mbetur fare vend n gjith kt pr inteligjencn,
pos nse ajo mund t pajtohet t vhet n shrbim t qllimeve praktike, duke vepruar si
instrument i thjesht i nnshtruar krkesave t pjess m t ult ose atyre trupore t individit njerzor, nj vegl pr t br vegla, t zm ngoje nj shprehje t rndsishme
t Bergsonit: pragmatizmi n t gjitha format e veta arrin n indiferenc t plot t s
vrtets.
N kto kushte industria nuk mund t konsiderohet m thjesht si zbatim i
shkencs, nj nga i cili vet shkenca duhet t mbetet plotsisht e pavarur; bhet
pikrisht objekt dhe arsyetim i shkencs, kshtu q n kt sfer kuptojm po ashtu se
raportet normale jan kthyer mbrapsht. As shkaktimi i ksaj t cilit bota moderne i ka
kushtuar energjin e plot edhe kur ka pretenduar t vijoj shkencn n mnyrn e vet,
nuk sht vrtet asgj tjetr pos zhvillimi i industris dhe i makineris; dhe kshtu duke
krkuar pr t mbizotruar mbi materien dhe pr ti dhn formn sipas qllimeve t
tyre, njerzit vetm kan arritur, si tham n fillim, t shndrrohen n skllevr t saj;
sepse jo vetm q ata kan kufizuar ambiciet e tyre intelektuale - nse lejohet t
prdoret nj shprehje e till pr kt rast - n shpikje dhe n ndrtime makinash, por

60

http://www.dielli.net

kan prfunduar duke u shndrruar vet n makina. N t vrtet, specializimi i

mbrojtur n mnyr aq entuziaste nga disa sociolog me emrin ndarja e puns, ka
imponuar veten jo vetm te shkollart po edhe te teknikt, madje edhe te puntort e
rndomt, kurse pr kta t fundit e gjith puna intelektuale me an t ksaj sht br e
pamundshme; me dallim shum t madh nga zejtart e kohve t mhershme, t mos
jen asgj m shum se shrbtor t makins, duke formuar, si t thuash, nj njsi t
vetme me to; n mnyr thjesht mekanike ata obligohen t prsrisin vazhdimisht disa
lvizje t prshkruara, t cilat kurr nuk ndryshojn dhe gjithmon shfaqen n t njjtn
mnyr, pr t mnjanuar edhe humbjen m t vogl t kohs; s paku t tilla jan
krkesat e atyre metodave amerikane t cilat konsiderohen q paraqesin fazn m t
avancuar t prparimit. E vrteta sht se ajo sht vetm shtje e prodhimit t sasis
sa m t madhe t mundshme; cilsia trheq vmendje t vogl, ndrsa vetm sasia
merret parasysh; edhe nj her kthehemi prapa n t njjtin prfundim n t cilin tashm
kemi arritur n fushat e tjera: qytetrimi bashkkohor mund t prshkruhet drejt si
qytetrim sasior, i cili sht vetm nj mnyr tjetr pr t thn se sht nj qytetrim
materialist. Pr ta bindur veten m plotsisht pr t vrtetn e ktij pohimi duhet vetm
t shnohet ndikimi i jashtzakonshm i ushtruar sot nga faktort ekonomik njsoj mbi
jetn e njerzve dhe t individve; industria, tregtia, financat, duket se kto jan t vetmet gjra q merren parasysh; ndrsa kjo pajtohet me at q kemi vn n dukje gjetiu
mbi dallimet e vetme shoqrore t mbetura gjall q mbshteten mbi pasurin materiale.
N politik duket se trsisht mbizotron ekonomia, ndrsa konkurrenca tregtare
ushtron ndikim mbizotrues n raportet midis popujve; mund t jet q kjo vetm duket
ashtu kurse kta faktor nuk jan aq shum shkaqe as mjete t veprimit; por zgjedhja e
mjeteve t tilla tregon qart natyrn e kohs e cila i konsideron t volitshm. Pr m
tepr, bashkkohsit tan jan t bindur se pikrisht kushtet ekonomike diktojn ngjarjet
historike gati pa prjashtim, madje ata marrin me mend se kjo gjithmon ka qen
kshtu; madje sht shpikur nj teori sipas s cils do gj sht e shpjegueshme vetm
prmes faktorve ekonomik, dhe kjo mban nj emr t rndsishm t materializmit
historik. Ktu mund t shihet edhe efekti i njrit nga ato procese t sugjerimit t cilve
tashm u jemi referuar, fuqia e t cilve sht gjithnj e m e madhe pr arsye se
prkojn me tendencat e mentalitetit t prgjithshm; kurse n kt rast si rezultat del se
faktori ekonomik, n t vrtet, vendos gati pr do gj q paraqitet n sfern shoqrore.
sht pa dyshim e vrtet q masat gjithmon jan drejtuar n nj rrug apo n nj
tjetr, dhe do t mund t thuhej se roli i tyre n histori qndron, n radh t par pr ti
lejuar vetes pr tu udhhequr, meq at paraqesin nj element mbizotrueshm pasiv,
nj materia n kuptimin e fjals sipas Aristotelit; por pr ti udhhequr ato masa sot
mjafton t ket njeriu mjete thjesht materiale, duke marr fjaln materie ksaj radhe n
kuptimin e saj t rndomt, ndrsa kjo tregon qart deri n far thellsish sht zhytur
koha e sotme; dhe njherit po kto masa njerzish detyrohen t besojn se nuk udhhiqen, por q ata veprojn spontanisht dhe qeverisin vetveten, kurse fakti se ata besojn
se kjo sht e vrtet u jep atyre nj ide t shkalls s mungess s inteligjencs s tyre.
Meqense u zun ngoje faktort ekonomik, do t shfrytzojm rastin t trheqim
vmendjen n nj iluzion shum t rndomt mbi kt tem, i cili qndron n t marrit
me mend se raportet e vendosura n kt fush sjellin nj mirkuptim midis tyre, ndrsa, n t vrtet, efekti sht pikrisht i kundrt. Materia, si kemi theksuar shpesh, merr
pjes qensisht n natyrn e shumsis dhe t ndarjes, prandaj sht burim luftrash dhe
konfliktesh; ngjashm me kt, qoft t jet rast i popujve ose i individve, sht
pikrisht sfera ekonomike dhe nuk mund t mos mbshtetet si njra nga rivalt e

61

http://www.dielli.net

interesit. Posarisht Perdimi nuk mund t llogaris n industri m shum se n

shkencn moderne e cila sht e pandashme nga ajo, q t siguroj baz pr mirkuptim
me Lindjen; nse lindort arrijn q t pranojn kt industri si domosdo t mrzitshme,
ndons kalimtare, kurse pr ta ajo zor se bhet m shum se aq - ajo do t jet arm q u
mundson ti rezistojn Perndimit dhe t ruajn ekzistencn e vet. Ka rndsi t
kuptohet se gjrat nuk mund t jen fare ndryshe; ata lindor t cilt vet heqin dor nga
prospekti i konkurrencs ekonomike me Perndimin, prkundr neveritjes q ndjejn
pr kt lloj veprimtarie, mund t bjn ashtu vetm me nj qllim n mendje, gjegjsisht ti shporen mbizotrimit t huaj t mbshtetur n forcn brutale, n fuqin
materiale, do t thot, n at q industria e v n dispozicion; dhuna krkon dhunn, por
duhet t pranohet se nuk jan lindort ata q kan krkuar konflikt n kt fush.
Prve ksaj, pos shtjes s raporteve midis Lindjes dhe Perndimit, sht leht
t shihet se nj ndr rezultatet e spikatura t zhvillimit industrial sht prsosja e
vazhdueshme e makinave t lufts dhe shtimi i tmerrshm i fuqive t tyre shkatrruese.
Vetm kjo do t mjaftonte pr t prishur ndrrat paqeruese t disa adhuruesve t
prparimit bashkkohor; por kta ndrrues dhe idealist jan t paprmirsueshm
ndrsa t besuarit leht t tij duket se nuk njeh kurrfar kufijsh. Vrtet humanitarizmi
q sot sht aq shum n mod nuk meriton t merret shum seriozisht; por sht udi
q njerzit flasin aq shum pr ti dhn fund lufts n kohn kur rrnimet q i shkakton
ajo jan m t mdha se q kan qen ndonjher m par, jo vetm pse mjetet e
shkatrrimit jan shumfishuar, por edhe pse, n kushtet kur ato nuk zhvillohen m
ndrmjet armatave krahasimisht t vogla t prbra trsisht prej ushtrive profesionale,
t gjith individt n t dyja ant turren kundr njri-tjetrit pa dallim, duke i prfshir
ata q jan m s paku t kualifikuar pr t kryer kt lloj funksioni. Edhe ktu sht nj
shembull tipik i hutis s sotme dhe vrtet sht udi pr secilin q do t mendoj pr
at q thirrja masive ose mobilizimi i prgjithshm do t duhej t konsideroheshin
si gjra fare t natyrshme dhe, me shum pak prjashtime, mendja e t gjithve do t
duhej t pranonte iden e nj kombi t armatosur. Edhe n kt njeriu mund t shoh
rezultatin e besimit vetm n fuqin e numrave: duke u mbajtur me karakterin shoqror
t qytetrimit modern vhen n lvizje masat e jashtzakonshme t lufttarve: dhe
njherit n kt mnyre krkesat e barabarsis prmbushen edhe me an t
institucioneve t tilla si t arsimimit t obliguar. Le t shtohet se kto luftra t
prgjithsuara jan br t mundshme vetm me ngritjen e nj dukurie tjetr specifike
bashkkohore, domethn me formimin e kombeve, nj pasoj kjo, nga nj an, e
shthurjes s sistemit feudal dhe, nga ana tjetr, e prarjes s njkohshme t unitetit t
lart t Krishterimit mesjetar; ndrsa, pa pushuar t konsiderohet si tem q do t na
shpiente shum larg, t theksojm se shtjet kishin vajtur edhe m keq, duke refuzuar
t njihet do autoritet shpirtror, i cili n kushte normale do t ishte arbitr efektiv duke
zn nj pozit, ashtu si i takon nga vet natyra, mbi t gjitha konfliktet q kan t
bjn me rrafshin politik. Mohimi i autoritetit shpirtror sht po ashtu nj shembull i
materializmit praktik; madje edhe ata q teoretikisht pretendojn t njohin nj autoritet
t till, n praktik refuzojn ti lejojn ndonj ndikim t vrtet ose ndonj fuqi pr
intervenim n sfern shoqrore, pikrisht n t njjtn mnyr q mnjanojn religjionin
nga konsideratat e ekzistencs s prditshme; qoft n jetn publike ose private,
mbisundon i njjti qndrim mental.
Edhe duke pranuar se zhvillimi material ofron disa prparsi, ndonse vetm nga
nj pikvshtrim shum relativ, mund t shtrohet fare mir pyetja nse n vshtrim t
pasojave t tilla, si i prshkruam pak m par, ato prparsi nuk kan pesh shum m

62

http://www.dielli.net

t madhe sesa t metodave t tjera. Nuk po mendojm pr shum gjra me vler

pakrahasueshm m t madhe sesa jemi sakrifikuar pr hir t ktij lloji t zhvillimit, t
formave t larta t dijes q jan harruar, t intelektualitetit q sht shkatrruar dhe t
spiritualitetit q sht zhdukur; thjesht duke marr qytetrimin modern ashtu si sht ai
n vete mund t pohohet mir se, po t krahasoheshin prparsit dhe t metat q jan
sjell, rezultati edhe ashtu i ekuilibruar mund t tregohet se sht negativ. Shpikjet, t
cilat tash shkojn e shumohen me nj vrull n rritje e sipr, jan gjithnj e m t
rrezikshme sepse ato fusin n loj forca natyra e t cilave sht plotsisht e panjohur pr
vet njerzit q i shfrytzojn; ndrsa kjo demonstron prfundimisht pavlershmrin e
shkencs bashkkohore nga pikpamja shpjeguese, si dije, do t thot, edhe kur
kufizohet n sfern fizike: njherit fakti se kto konsiderata kurrsesi nuk shkaktojn q
t kontrollohen zbatimet politike vrteton se kjo shkenc sht larg asaj q t jet e
painteresuar dhe se pikrisht industria sht objekti i vrtet i studimit t saj. Meqense
rreziku i ktyre shpikjeve - madje edhe i atyre jo me qllim t caktuar pr t luajtur rolin
fatal ku ka t bj me njerzimin dhe i cili, megjithat, shkakton aq shum katastrofa, t
mos prmendim trazimet e papritura t rrethit toksor - meqense ky rrezik, themi, pa
dyshim do t vazhdoj t rritet deri n nj shkall q sht vshtir t parashihet, sht e
lejueshme t supozohet me shum gjasa se mbase me kt do t thot se bota bashkkohore do tia dal t shkaktoj shthurjen e vet, prve nse mund t kontrolloj
rrjedhn marramendse t tashme derisa ende ka koh.
Sa u prket shpikjeve bashkkohore, megjithat, nuk mjafton t kritikohen pr
shkak se jan t rrezikshme, por duhet t shkojm prtej ksaj; njerzit flasin pr
prfitimet t cila jan msuar ti quajn prparim dhe t cilat mund t pajtohemi ti
prshkruajm ashtu nse u kushtohet vmendje q t theksohet qart se prparimi sht
i nj lloji thjesht material; por a nuk jan kto prfitime t muara aq lart nj mashtrim i
madh? Sot njerzit pretendojn t shtojn pasurin e tyre n kt mnyr; sipas mendjes son, ky qllim t cilin ata synojn, ndonse ai do t duhej vrtet t arrihej, nuk e
vlen shpenzimin e prpjekjes aq t madhe, por, njherit, duket jashtzakonisht e
diskutueshme nse ai mund arrihet. N radh t par, duhet t merret parasysh fakti se
t gjith njerzit nuk kan shije t njjt ose nevoja t njjta dhe se ka ende disa q,
prkundr s gjithash, do t dshironin ti shmangeshin puns s palodhshme dhe
manis pr shpejtsi, por t cilt nuk jan n gjendje m t veprojn ashtu; a mundet
dikush t marr me mend t pohoj se sht mir tu imponohet ktyre njerzve ajo q
sht trsisht e kundrt me natyrn e tyre vetjake? Do t jepet prgjigje se njerz t
till sot ka pak, prandaj ekziston do arsyetim pr ti konsideruar si pakic e
paprfillshme, posi edhe n fushn politike q shumica ia mvesh vetes t drejtn ti
shtyp pakicat t cilat n syt e saj haptazi nuk kan t drejt t ekzistojn, meqense
vet ekzistenca e tyre shkon kundr pasionit t barabarsis pr uniformitet. Por nse
dikush e merr njerzimin n trsin e tij, n vend se ta kufizoj pikpamjen ndaj
banorve t bots perndimore, kjo shtje merr aspekt tjetr; a nuk sht br shumica
e para nj kohe pakic tani? Por nuk ekziston m i njjti argument i cili duhej t
shrbente n kt rast dhe me kundrthnie t uditshme, pikrisht n emr t eprsis
t barabartit krkojn tia imponojn qytetrimin e tyre pjess tjetr t bots dhe t
shkaktojn trazira ndrmjet njerzve t cilt kurr nuk kan krkuar asgj; ndrsa
meqense kjo eprsi ekziston vetm n kuptimin material, sht e natyrshme q ajo
duhet t imponohet me mjetet m t ashpra. T mos ket asnj gabim pr kt: nse
publiku i zakonshm pranon pretekstin e qytetrimit me gjith besim, jan disa pr t
cilt kjo nuk sht tjetr gj prve hipokrizi moraliste, petk pr projektet e tyre t

63

http://www.dielli.net

pushtimit dhe t ambicies ekonomike; por far kohsh t uditshme vrtet, kur aq
shum njerz lejojn t binden se ata po e bjn nj popull t lumtur duke i reduktuar n
t nnshtruar, duke ua grabitur at q sht m e mueshmja n syt e tyre, gjegjsisht
qytetrimin e tyre, duke i detyruar t prvetsojn zakonet dhe institucionet t cilat, n
t vrtet, ishin pr nj rac tjetr, dhe duke i shtrnguar t pranojn pushtimin m t
pashije, n mnyr q me detyrim ti nxn gjrat prej t cilave nuk kan as dobin m
t vogl! Mirpo, kshtu sht gjendja sot: Perndimi bashkkohor nuk mund t toleroj
iden q njerzit duhet t paraplqejn t punojn m pak dhe t jen t knaqur duke
jetuar me pak; sa i prket vet sasis, dhe sa i prket asaj q do gj q i ikn mbrthimit t kuptimeve konsiderohet si joekzistuese, merret si gj e zakonshme se dokush
q nuk prodhon gjra materiale duhet t jet prtac; madje edhe pa marr parasysh
kritikn zakonisht t nivelizuar t lindorve mbi kt shtje, njeriu duhet vetm t
vshtroj sjelljen e prvetsuar nga evropiant ndaj rendeve t tyre medituese, madje
edhe n qarqet e supozuara fetare. N nj bot t till nuk ka m vend pr intelektualitet
ose pr at q sht thjesht e natyrs s brendshme, sepse ato jan gjra q as nuk mund
t shihen as t preken, as t peshohen as t numrohen; ka vend vetm pr veprim t
jashtm n t gjitha format, duke prfshir m s shumti ato t shkputurat nga kuptimi.
Prve ksaj, nuk sht pr tu befasuar q pasioni anglo-sakson pr sport prhapet
do dit gjithnj e m shum; ideali i bots moderne sht shtaza njerzore e cila ka
zhvilluar m s shumti fuqin e vet muskulore; heronjt e saj jan atlett, qoft edhe t
jen brutal, pikrisht ata e ngren entuziazmin e popullarizuar dhe bmet e tyre q
komandojn interesimin e pasionuar t turms; nj bot n t ciln gjrat e tilla jan t
mundshme sht zhytur vrtet posht dhe duket se po i afrohet fundit t vet.
Mirpo, ta vm veten pr nj ast n pozitn e atyre q i varin shpresat n idealin
e begatis materiale dhe t cilt prandaj gzohen me prmirsimin e jets s pajisur me
prparimin modern; a jan ata krejt t sigurt se nuk po bhen leshko? A sht e
vrtet se njerzit sot jan m t lumtur se q kan qen vetm pse ata kan n dor
mjete t transportit m t shpejta dhe gjra t tjera t ktij lloji, ose pr shkak t mods
s jets m t shqetsuar dhe m t ndrlikuar? E vrteta duket se do t jet pikrisht e
kundrta; ekuilibrimi nuk mund t jet kusht pr fardo lumturie t vrtet; pr m
tepr, sa m shum q ti nevojitet njeriut aq m e madhe sht gjasa q atij ti mungoje
dika, dhe rrjedhimisht q t jet i palumtur; qytetrimi bashkkohor ka qllimin t
krijoj nevoja artificiale gjithnj e m t mdha dhe, si kemi vn n dukje tashm, ai
do t krijoj gjithmon nevoja m t mdha sesa q mund ti plotsoj pr shkak se kur
njher t futet n rrjedh t till, bhet jashtzakonisht vshtir pr tu trhequr dhe
vrtet nuk ka arsye pr tu trhequr n nj faz m shum se n nj tjetr. Nuk kishte
kurrfar mendimi q njerzit tia dilnin pa gjrat q nuk ekzistonin dhe t cilat ata kurr
nuk do ti kishin ndrruar; tani, prkundrazi, ata jan t detyruar t vuajn kur privohen nga ato gjra, meqense jan msuar ti shikojn si gjra t domosdoshme, duke
dalur si pasoj q ato vrtet t bhen t domosdoshme pr ta. Rrjedhimisht, me gjith
pushtetin n dispozicion, ata luftojn t nxn kado q t munden pr t siguruar
knaqsi materiale, t vetmn gj q ata jan n gjendje t mojn; ata jan zhytur n
fitimin e t hollave, sepse jan pikrisht t hollat ato q u mundsojn ti ken kto
gjra dhe sa m shum q posedojn aq m shum dshirojn sepse vazhdimisht
zbulojn nevoja t reja, derisa kjo ndjekje t bhet qllimi i tyre i vetmi i jets. Prej
ktej del ajo konkurrenc e egr t ciln e kan ngrehur disa evolucionist deri n
dinjitetin e ligjit shkencor me emrin luft pr ekzistenc, rezultati logjik i s cils
sht se vetm m t fortit, n kuptimin m t ngusht t fjals, kan t drejt t

64

http://www.dielli.net

ekzistojn. Prej ktej del edhe lakmia madje edhe urrejtja ndaj atyre q konsiderohet se
kan pasuri t till; si munden njerzit t cilve u jan predikuar teori barabarsie t
mos reagojn kur rreth e prqark tyre shohin pabarazi n shumicn e rasteve t rrafshit
material t gjrave, n rrafshin ndaj t cilit detyrohen t jen m t ndjeshmit? Po qe se
qytetrimi bashkkohor ka fatin t rrnohet nj dit nn trysnin e apetiteve t shthurura
q sht krijuar n masa, duhet t jet i verbr njeriu q t mos kuptoj dnimin e drejt
t vesit t tij themelor, ose, t shprehemi pa prdorur frazeologji morale, t pasojave t
vet veprimit t tij po n at sfer n t ciln sht ushtruar. N Ungjill shkruan: T
gjith ata q rrokin shpatn do t mbarojn nga shpata; ata q lirojn forcat e ashpra t
materies do t zhduken, t shtypur nga po ato forca, t cilat nuk i kan m n dor kur
me nxitim i vn n lvizje, dhe t cilat nuk pretendojn ti kthejn prapa prfundimisht
pasi t jen lshuar njher n rrjedhn fatale; fuqit natyrore ose fuqit e njeriut t
mass, ose t dyjat s bashku, nuk kan dallim t madh, sepse n secilin nga kto raste
jan ligjet e natyrs ato q vehen n loj dhe t cilat do ti shkatrrojn pamshirshm t
gjith ata q e besojn t mundshm manipulimin me to pa u ngrehur vet mbi materien.
Ungjilli gjithashtu thot: Nse shtpia prahet ndrmjet vete, ajo shtpi nuk mund t
qndroj; edhe kjo thnie sht e zbatueshme drejtprsdrejti n botn bashkkohore
me qytetrimin e saj materialist, i cili nga vet natyra e tij nuk mund tia dal t mos
provokoj grindje dhe prarje n t gjitha drejtimet. sht shum leht t nxirret ky
prfundim kurse nuk ka nevoj t prpunohen konsiderata t mtejme pr ti ndihmuar
dikujt, pa u friksuar se mashtrohet, t parashikoj fundin tragjik t bots s sotme,
prve nse bhet nj ndryshim rrnjsor q do t mund t kthente krejt prapa drejtimin
brenda nj kohe shum t shkurtr.
Jemi fare t vetdijshm q disa njerz do t na fajsojn pse kemi pranuar, derisa
kemi prshkruar qytetrimin bashkkohor dhe materializmin e tij, t zm ngoje disa
elemente t cilat s paku duket se e zbatonin deri diku; kurse vrtet, nse nuk ekzistonte
asnj i till ka shum gjasa q ky qytetrim t ishte prishur n mnyr t mjeruar q me
koh. Ne nuk mohojm, pra, n asnj mnyr ekzistimin e elementeve t tilla, por
njherit duhet t mos lejojm veten t biem n iluzione; nga nj an, do t ishte e
padrejt t prfshiheshin n kt kaptin lvizjet e ndryshme filozofike q bartin etiketa
t tilla si spiritualizm ose idealizm, ose kado qoft ndr tendencat bashkkohore
q marrin formn e moralizmit ose t sentimentalizmit; tashm kemi folur mjaft pr
kto shtje dhe thjesht do t prkujtojm faktin q, nga pikpamja jon, kto qndrime
t mendjes nuk jan m pak profane sesa materializmi teorik ose praktik dhe, n t
vrtet, jan shum m pak t larguar nga ajo sesa do t mund t dukej n pamjen e
par; nga ana tjetr, nse disa mbeturina t spiritualizmit t vrtet jan ruajtur, kjo
mund t ndodh vetm prkundr pikvshtrimit bashkkohor dhe n kundrshtim me
t. Sa u prket saktsisht elementeve perndimore, pikrisht vetm n sfern e
religjionit munden ende t gjenden kto mbeturina t spiritualitetit; por ne tashm kemi
theksuar sa sht rrudhur koncepti i religjionit n kohn e sotme dhe far ideje t cekt
dhe mediokr edhe vet besimtart kan formuar prej saj dhe deri n far shkalle sht
zbatuar ajo nga intelektualiteti, i cili nuk sht tjetr pos e njjta gj si spiritualiteti i
vrtet; n kto kushte, nse ende mbeten disa mundsi, ato zor se mbeten ashtu pos n
mnyr latente, kurse ndikimi i tyre efektiv tani arrin shum pak. Megjithat, duhet t
admirohet fuqia e nj tradite religjioni kur, ndonse e trhequr n nj lloj njmendsie,
ajo mbetet gjall prkundr t gjitha prpjekjeve t bra gjat disa shekujve pr tia
zn frymn dhe pr ta asgjsuar; ndrsa nse njeriu pushon t mendoj pr t, do t jet
e qart se ka dika mbi rezistencn e ktij lloji q nnkupton pranin e m shum se nj

65

http://www.dielli.net

fuqie njerzore; por edhe nj her le t prsritet, tradita n fjal nuk i prket bots
bashkkohore, as q formon ajo nj nga elementet prbrse t saj, por sht saktsisht
e kundrt me t gjitha tendencat dhe aspiratat e saj. sht e domosdoshme t thuhet kjo
haptas dhe t mos krkohet pajtim i rrejshm; midis pikpamjes religjioze, n kuptimin
e vrtet t fjals, dhe qndrimit bashkkohor t mendjes nuk mund t ket gj tjetr pos
antagonizmit; do kompromis mund vetm t shrbej pr ta dobsuar t parn dhe pr
ta forcuar kt t fundit, as q armiqsia e mentalitetit modern do t paksohet n at
shkall, sepse nuk ndihmon t dshiruarit e shthurjes s gjithmbarshme t do gjje t
njerzimit q pasqyron nj realitet sipror ndaj njerzores.
Thuhet se Perndimi bashkkohor sht i krishter, por kjo sht gabim:
botkuptimi bashkkohor sht i kundrkrishter sepse n thelb ai sht kundrfetar;
ndrsa sht kundrfetar pr arsye se n nj kuptim edhe m t gjer, ai sht
kundrtradicional; pikrisht kjo i jep karakter t veant dhe e bn t jet ai q sht.
Me siguri, dika nga Krishterimi ka kaluar madje n qytetrim kundr Krishterimit t
kohs son, duke dhn si pasoj q prfaqsuesit e saj m t avancuar (si e quajn
veten n gjuhn e tyre t posame) t mos mund t jen nnshtruar dhe t mos
vazhdojn ti nnshtrohen, pa dshir dhe mbase pavetdijshm, njfar ndikimi t
krishter, qoft edhe t trthort; kjo sht kshtu pr shkak se shkputja me t
kaluarn, sado rrnjsore, kurr nuk mund t jet krejt e plot dhe e till q t prfshij
gjith vazhdimsin. Do t shkojm m tutje dhe t themi se do gj me fardo vlere
q ende gjendet n botn bashkkohore erdhi aty nga Krishterimi, ose n fardo
prmase prmes Krishterimit, i cili solli me vete gjith trashgimin e traditave t
mhershme dhe ka mbajtur at trashgimi t gjall, pr aq sa kan lejuar kushtet e
Perndimit, dhe ende i ka mundsit latente brenda vetes; por a sht dikush n kohn e
sotme edhe ndr ata q e quajn veten t krishter i cili ruan vetdije t plot pr kto
mundsi? Ku duhet edhe n Katolicizm t gjenden njerz q kuptojn domethnien m
t thell t doktrins q ata e shprehin hapur nga jasht dhe t cilt thjesht nuk jan t
knaqur me besimin n mnyr pak a shum siprfaqsor, m shum n mnyr sentimentale sesa prmes inteligjencs, por t cilt vrtet din t vrtetn e tradits s
religjionit t ciln e pretendojn pr t tyren? Do t ishte e mirseardhur evidenca e
ekzistimit s paku t pak njerzve t till, meq kjo do t ishte shpresa m e madhe dhe
mbase e vetmja e shptimit t Perndimit; por duhet t pranohet se deri n ditn e sotme
askush prej tyre nuk e bri veten t njohur; a mund t supozohet se, sikur n disa etapa
t Lindjes, ata jetojn t veuar n ndonj trheqje t paqasshme, apo m n fund duhet
t braktiset kjo shpres e fundit? Perndimi ishte i krishter n Mesjet, por nuk sht i
till m; po t thuhet se do t mund t bhej prsri i till, nuk gjendet kush q dshiron
kt m me afsh se ne, dhe u bft q n nj koh m t shkurtr se e gjith ajo q mund
t shihet rreth nesh, t shkojm drejt asaj q marrim me mend; por t mos mashtrohet
askush pr kt shtje; nse kjo duhet t ndodh bota bashkkohore do ta shoh ditn e
vet.

66

http://www.dielli.net

Kreu i tet
CENIMI I PERNDIMIT
Shthurja bashkkohore kishte zanafilln e saj n Perndim, ashtu si kemi vrejtur
tashm, dhe deri n koh t vonshme ajo ngeli atje si di krejt lokale; por sot po
paraqitet nj ndryshim graviteti i t cilit nuk guxon t nnmohet: kjo shthurje po
prhapet n t gjitha drejtimet madje duket se edhe Lindja po i dorzohet. sht e
vrtet se cenimi i Perndimit nuk sht i tri i kohs s fundit, por deri m sot ai sht
kufizuar n mbizotrim pak a shum t ashpr mbi popujt e tjer, ndrsa efektet e tij u
kufizuan n fushat politike dhe ekonomike; prkundr t gjitha prpjekjeve pr
propagand q dinte si t vishej n shum stile t ndryshme, fryma orientale nuk iu
nnshtrua asnjrs nga kto shmangie dhe qytetrimi i lasht tradicional mbeti gjall
dhe i paprekur. Sot, nga ana tjetr, lindort jan ata q jan duke u uesternizuar vet pak
a shum trsisht, duke braktisur traditn e tyre dhe kan prvetsuar shkarjet e bashkpunimit bashkkohor, ndrsa elementet e shtrembruara nga msimet e universiteteve
evropiane dhe amerikane jan br shkak i telasheve dhe shqetsimeve n vet vendet e
tyre. Rndsia e tyre nuk duket, megjithat, t zmadhohet, s paku jo tash pr tash; n
Perndim njerzit jan t prirur t marrin me mend q kta individ zhurmmdhenj,
por jo n numr t madh, paraqesin Lindjen e vrtet, ndrsa ndikimi i tyre vrtet nuk
sht aq i prhapur as aq i thell sa mund t duket: kjo prshtypje e rrejshme shpjegohet
leht nga fakti se Perndimi nuk i njeh lindort e vrtet t cilt, pr m tepr, nuk dalin
nga rruga e tyre pr tu br t njohur, ndrsa vetm modernistt, nse kshtu mund t
quhen, t cilt trheqin vmendjen ndaj vetes, bisedojn, shkruajn dhe angazhohen n
t gjitha mnyrat e agjitacionit. sht megjithat e vrtet se kjo lvizje kundrtradicionale sht n gjendje t gjej mbshtetje, dhe do rast i mvonshm, qoft edhe
m i pafavorshmi, duhet t kihet parasysh; fryma tradicionale tashm po prpiqet, si t
thuash, t trhiqet n vete, duke u mbyllur gjithnj e m shum n qendrat ku ajo sht
ruajtur e paprishur dhe duke u br i vshtir deprtimi n to: kurse kjo prhapje e
prgjithshme e shthurjes prkon saktsisht me at q duket n etapat e fundit t KaliJugas.
Le t thuhet fare haptas: meqense ky pikvshtrim sht dika krejtsisht
perndimore, ata q ndikohen nga ai, qoft edhe t jen lindor nga t lindurit, duhet t
klasifikohen pr nga mendimi si perndimor, sepse atyre u jan br plotsisht t huaja
t gjitha mendimet lindore; mosprfillja e tyre ndaj doktrinave tradicionale sht e
vetmja arsye pr sjelljen e tyre armiqsore ndaj tyre. Ajo q mund t duket bukur
interesante, madje edhe kundrthnse, sht fakti se po kta njerz t njjt t cilt
intelektualisht konvertohen n aleat t Perndimit, ose thn m saktsisht, n armiq t
gjith intelektualitetit t vrtet, ndonjher ndodh t bhen politikisht kundrshtar t
Perndimit. Kjo megjithat nuk duhet vrtet t shtrohet si pyetje, meqense pikrisht ata
po prpiqen t fusin iden e kombeve n Lindje, ndrsa t gjitha format e
nacionalizmit kundrshtohen sipas rregulls nga botkuptimi tradicional; kur dshi-

http://www.dielli.net

rojn ti rezistojn mbizotrimit t huaj ata u drejtohen t njjtave metoda t cilat i

prdorin njerzit e Perndimit n kundrshtimet ndrmjet vete; dhe mbase ky sht
arsyetimi i vrtet pr ekzistimin e tyre. Njmend, nse gjendja sht br e till q kto
metoda t jen gati sigurisht ato t prvetsuarat, ato kan vetm gjasa t jen futur n
lvizje nga elementet n nj komunitet q sht shkputur nga tradita; ka mundsi, pra,
q kto elemente t prdoren prkohsisht pr kt qllim dhe prandaj t mnjanohen, si
vet perndimort. Pr m tepr, ekziston vetm logjika se mendimet q i kan prhapur
perndimort duhet t kthehen n drejtimin e tyre, meqense mendimet e tilla kurr nuk
mund t jen gj tjetr pos shkaktar t prarjeve dhe t rrnimeve; pikrisht si pasoj
e ktyre mendimeve, qytetrimi perndimor do t prishet n nj mnyr a n nj tjetr;
nuk ndryshon shum puna nse fundi vjen si rezultat i kundrshtimeve midis vet
popujve t Perndimit, qoft midis kombeve ose midis klasave, ose, si besojn disa t
jet e mundur, prmes nj pushtimi t lindorve t uesternizuar ose me an t ndonj
kataklizme q vijon pas procesit t shkencs; sido q t jet, rreziqet q i krcnohen
bots perndimore do t jen ndjellur pr t ekzistuar prmes gabimeve t veta dhe jan
vet prodhim i saj.
Brthama e ksaj shtjeje sht kjo: a do t detyrohet Lindja thjesht si rezultat i
ndikimeve moderne t psoj krizn e prkohshme dhe siprfaqsore, apo sht
Perndimi i destinuar t prmbledh gjith njerzimin n shkatrrimin e vet? Do t ishte
vshtir n kt ast ti jepej prgjigje ksaj pyetjeje n mbshtetje t ndonj evidence
t sigurt; q t dyja qndrimet e kontrastuara t mendjes ekzistojn sot pran njri-tjetrit
n Lindje, ndrsa gjithmon ka mundsi q fuqia shpirtrore e pranishme n tradit,
ndonse kundrshtart e saj nuk e njohin, do t triumfoj mbi fuqin mendore, kur kjo e
fundit do ta ket luajtur rolin e vet, duke shkaktuar t shprbhet si errsira q
shprbhet nga drita; mund madje t thuhet se ajo do t triumfoj m hert apo m von,
por njkohsisht kuptohet se para ksaj mund t ndrhyj nj periudh e errsirs s
prgjithshme. Fryma tradicionale nuk mund t shuhet, meqense sht n thelb mbi
vdekjen dhe ndryshimin; por mund t trhiqet plotsisht nga bota e jashtme dhe n rast
t till vrtet do t ishte fundi i bots. Nga e gjith ajo q u tha mund t perfundohet
se ndonj far rasti i till kurrsesi nuk ka gjasa t ndodh n t ardhmen jo t largt; n
konfuzionin e tashm, i cili u rrit s pari n Perndim dhe tani me t shpejt po e vrshon
Lindjen, sht e mundshme t dallohet fillimi i fundit, shenjat q i paraprijn astit
kur, sipas nj shprehjeje t tradits hinduse, doktrina e shenjt ka fatin t mbyllet n
guask krmilli, nga e cila ajo do t dal edhe nj her e paprekur n agimin e bots s
re.
Por ti lm parashikimet dhe tu kthehemi ngjarjeve t tashme: mbetet fakt i
pamohueshm se Perndimi po cenon gjithkund; ndikimi i tij bri q ai cenim t ndjehej
n sfern materiale, ku pati mundsi t deprtonte leht, duke vepruar me pushtim me
dhun ose prmes tregtis, si dhe duke siguruar kontroll t pasurive natyrore t vendeve
t tjera; por tani procesi po zhvillohet edhe m tutje. Perndimort, gjithmon t nxitur
nga ajo nevoj pr tu konvertuar, gj q sht karakteristik e rrnjosur e tyre, kan
arritur deri diku tua paraqesin popujve t tjer pikvshtrimin e tyre kundrtradicional
dhe materialist; dhe derisa forma e par e pushtimit fundja ndikonte vetm n trupin e
njerzve, kjo e fundit helmon mendjen dhe ua vret spiritualitetin. Njri lloj i deprtimit,
aq m tepr, ka prgatitur rrugn pr tjetrin dhe e bri t mundshm zhvillimin, kshtu
q m n fund pikrisht me forc brutale Perndimi do t ket arritur t mbroj ndikimin
e vet gjithkund, ashtu si edhe vrtet sht pritur, meqense e vetmja eprsi e vrtet e
qytetrimit t tij, aq inferior nga t gjitha pikpamjet e tjera, i prket vetm ksaj sfere.

68

http://www.dielli.net

Cenimi perndimor sht cenim i materializmit n t gjitha format e tij, dhe nuk mund
t bhet dika tjetr; asnj nga maskat pak a shum hipokritike, asnj nga pretekstet
moraliste, asnj nga deklaratat humanitare, asnj nga dinakrit e propagands q di si
t futet trsisht pr ti futur m mir n rreth qllimet e saj shkatrruese, asnj nga kto
gjra nuk sht n gjendje t kundrshtoj kt fakt, i cili mund t mohohet vetm nga
njerzit mendjeleht ose nga ata q kan ndonj lloj interesi t rrezikuar i cili sht
vrtet satanik n kuptimin m t sakt t fjals.
Pr udi t madhe, n kt ast t pikrishm kur ndikimi perndimor po gjen
mbshtetje gjithkund, disa njerz e gjejn t prshtatshme t ngrehin zrin pr nj
prshkim t imagjinuar t ideve t Lindjes n Perndim, duke shpallur si rrezik i cili na
kall tmerrin; far shkarje e re mund t jet kjo? Perkundr dshirs pr tu kufizuar n
konsiderata t nj rrafshi t prgjithshm, nuk mund t mos zm ngoje, s paku
shkurtas, nj libr t titulluar Dfense de lOccident (Mbrojtja e Perndimit), i botuar
rishtas 1 nga M. Henri Massis, i cili siguron nj shembull tipik t ksaj forme t
mendimit. Libri sht konfuz dhe her-her kundrthns dhe tregon m tutje t dhnn
se shumica e atyre q kan mendjen t reagojn kundr shthurjes bashkkohore jan t
paaft t bjn kt n mnyr vrtet efektive, sepse ata nuk e kan as shum t qart
kundr kujt jan duke luftuar. Autori her pas here mohon fardo qllimi pr t
sulmuar Lindjen e vrtet; dhe po t ishte kufizuar vrtet n t kritikuarit e ndonj
fantazie pseudo-orientale n rrjedh e sipr, do t thot po t ishte thjesht nj ndr
teorit perndimore t prhapura me etiketa mashtruese dhe vetm edhe nj nga shum
prodhimet e paqndrueshmris s tashme, njeriu nuk do t mund t bnte tjetr pos t
pritte me mirseardhje kt t dhn, sidomos, si kemi trhequr vrejtjen tashm, pr
rrezikun shum t vrtet nga kjo gj si dhe pr vlefshmrin e saj nga pikpamja
intelektuale. Pr fat t keq, megjithat, ai e sheh t domosdoshme njkohsisht ti
mvesh koncepte Lindjes t cilat jan thuaja fiktive; pr kt qllim ai mbshtetet n
citate t huazuara nga vepra t nduarnduarshme pak a shum zyrtare t orientalizmit,
n t cilat doktrinat lindore, si ndodh aq shpesh, shtrembrohen deri n shkall karikature; ka do t thoshte ai sikur dikush t prvetsonte t njjtin proces sa i prket
Krishterimit dhe t pretendonte t gjykonte n baz t forcs s prodhimeve t
hiperkritikave t veta akademike? Ai ka br pikrisht kt me doktrinn e Indis dhe
t Kins, me kundrshtim t shtuar q shkrimtart perndimor n dshmin e t cilve
ai thirret nuk kan as njohurin e drejtprdrejt m t vogl t ktyre doktrinave, ndrsa
kolegt-kritik t tyre, t cilt vetm merren me Krishterimin, duhet s paku t njohin
at deri n nj shkall, ndonse armiqsia e tyre ndaj do gjje q ka t bj me
religjionin u pengon t kuptojn formn e drejt. Mund t shtohet n lidhje me kt se
ndonjher kemi hasur n vshtirsi t konsiderueshme duke i bindur lindort se
shpjegimet e ktij apo atij orientalisti ishin krejtsisht dhe thjesht rezultat i mungess s
t kuptuarit dhe jo i ansis s vetdijshme dhe t qllimt; aq t ngopura jan shkrimet
e tyre me at atmosfern e armiqsis s natyrshme n pikvshtrimin kundrtradicional; ndrsa M. Massisit mund ti bhet pyetje nse ai vrtet konsideron me
prparsi t sulmoj traditn dokund tjetr ndrsa n t njjtn koh t provoj ta
rikthej at.
4F

Deri tani ai libr lexuesit mund t'i duket i vjetruar; por si ka shpjeguar edhe autori, llojet e
botkuptimeve q i nisi t shprehte ende gjejn vend, n forma t ndryshme, n botkuptimin
bashkkohor t Perndimit, dhe pr kt arsye dukej e kshillueshme t ruheshin pasuse q
reflektoheshin n trsi, pa u prpjekur pr t'i ndryshuar. - Prkthyesit n anglishte.

69

http://www.dielli.net

Ne prdorim shprehjen prparsi si t preferueshme pr arsye se pr autorin n

fjal e gjith biseda prcillet n fushn politike; duke prvetsuar, si bjm ne, nj
qndrim tjetr n shkrimet tona, gjegjsisht at t intelektualitetit t pastr, e vetmja
shtje q mund t shtrohet sht ajo e s vrtets; por nj pikpamje e till mund t
duket tepr e pavarur pr t knaqur ata me mendje polemikash dhe sht madje e dyshimt nse me funksionin e tyre si kundrshtues ka mundsi q konsiderata pr t
vrtetn integrale t zr nj vend shum t shquar n preokupimet e tyre.
M. Massis shtiret se zemrohet me veprimtarit e atyre q ai i quan
propagandist lindor, nj shprehje q n vetvete sht kundrthnse meq fryma
propagandiste, si kemi vrejtur shpesh, sht dika trsisht perndimore, kshtu q
kjo tendenc tashm zbulon njfar shkalle t moskuptimit nga ana e tij. N t vrtet,
ndr propagandistt t cilt i ka n mend ai dallohen dy grupe, i pari nga ato prbhet
trsisht nga perndimort; po t mos ishte shenja e padijes m t mjerueshme q ka t
bj me shtjet lindore, do t ishte qesharake t shihen gjermant dhe rust t radhitur
ndr prfaqsuesit e mentalitetit lindor; autori bn disa vshtrime q kan t bjn me
ta, t cilat jan fare me vend, por pse nuk tregon haptas pr ka jan ato? N kt grupin
e par duhet t prfshihen edhe sekte t tjera t ngjashme, terminologjia orientale e t
cilve thjesht u shrben si petk pr tu imponuar mendjelehtve dhe t informuarve,
duke fshehur natyrn e vrtet t ideve t cilat jan aq trsisht t huaja pr Lindjen sa
jan edhe t afrta n zemrn e Perndimit modern; njerzit e ktij lloji jan m t
rrezikshm sesa vet filozoft, pr arsye t qllimeve t tyre pr ezoterizm, t cilin
ata, n t vrtet, nuk e kan m shum se filozoft, por pr t cilin ata shtiren me
qllim q t trheqin ndaj vetes njerz q krkojn dika m t mir se spekulim
profan dhe t cilt n mesin e kaosit t tashm nuk din kah t shkojn; sht pr tu
befasuar q M. Massis rrall z ngoje kt grup njerzish. Sa i prket grupit t dyt, do
t merret vesh se ai prmban nj numr orientalsh t uesternizuar t tipit q tashm e
kemi zn ngoje; duke njohur aq pak idet e vrteta t Lindjes sa dhe njerzit q kemi
vendosur n grupin e par, ata do t jen fare t paaft t prhapin idet e tilla n
Perndim, madje duke marr me mend se ishte qllimi i tyre t bnin ashtu; qllimi i
tyre i vrtet, megjithat, sht pikrisht i kundrt, meqense ata dshirojn ti shkulin
pikrisht kto ide nga vet Lindja dhe njherit tia ekspozojn Perndimit Lindjen e tyre
t modernizuar pasi t ken shkaktuar t prputhet me teorit q jan futur n ta n
Evrop dhe n Amerik; si agjentt haptas m vdekjeprursit e t gjitha formave t
propagands perndimore, duke ndikuar, si t thuash, drejtprsdrejti n inteligjencien,
kta njerz jan rrezik pikrisht pr Lindjen dhe jo pr Perndimin imitues t vrtet t
t cilit jan. Sa u prket lindorve t vrtet, M. Massis nuk i ka zn fare ngoje,
prandaj mund t merret me mend se ai nuk e njeh asnjrin nga ata; pamundsia e tij e
plot pr t zn ngoje emrin e nj lindori t pauesternizuar mund t mos i ket dhn
atij mbshtetje pr t menduar dhe t mos ta ket shpn t shoh se, n t vrtet, nuk
ekziston nj gj e till si propagandist lindor. Prve ksaj, ndonse kjo na obligon t
paraqesim nj referenc personale, e cila nuk sht n prputhje me shprehit tona t
zakonshme, sht e domosdoshme t pohohet se deri ktu, pr aq sa jemi t
vetdijshm, askush tjetr pos nesh nuk ka parashtruar n Perndim n mnyr t
qndrueshme idet e mirfillta lindore; 1 ndrsa ne gjithmon kemi vepruar ashtu
5F

70

Ky pohim, ndonse i zbatueshm kur ky libr u shtyp s pari, tani krkon ndryshime nga pikpamja e
faktit se nj numr veprash tjera jan paraqitur q prej ather, t cilat trajtojn doktrinat lindore t
cilat, pr dallim nga t gjitha ato q nn kreun e "orientalizmit", jan prmbledhur n nj frym t

http://www.dielli.net

saktsisht n t njjtn mnyr si do t kishte br do lindor i shtytur nga rrethana t

ngjashme, do t thot, pa dshirn as m t vogl pr t propaganduar ose popullarizuar,
dhe ekskluzivisht n dobi t atyre q jan n gjendje t kuptojn doktrinat pikrisht si
jan, dhe jo pasi t jen natyrzuar duke u shfajsuar se po i bjn m t pranueshme;
kurse mund t shtohet se, prkundr rnies s intelektualitetit t Perndimit, ata q
tregojn kuptim nuk jan aq t pakt sa mund t supozohet, ndonse sipas do
paraqitjeje ata mbeten nj pakic e vogl. Nj ndrmarrje e ktij lloji i prket nj
kategorie shum tjetrfare nga ato ndrmarrjet propagandiste q ekzistojn bollshm n
imagjinatn e M. Massisit, ku duket se ato jan lindur nga dshira pr kauzn e tij, si
mund t thot dikush, q del nga toni politik i librit t tij; pr t dhn nj pamje sa m
t favorshme q ka mundsi mbi kt rast, njeriu duhet t supozoj se i ka marr me
mend kto gjra pr shkak se mendja i sht fanitur nga nj parandjenj e nj katastrofe
pak a shum t shpejt q i krcnohet qytetrimit perndimor: por n at rast sht pr
t ardhur keq q ai nuk ka qen n gjendje t shoh qart ku qndrojn vrtet shkaqet q
mund t sjellin kt katastrof, ndonse her pas here ka dhn prova pr nj ashprsi t
arsyeshme ndaj disa aspekteve t bots bashkkohore. Shpjegimi i luhatjes s
vazhdueshme t argumentit t tij qndron ktu: nga nj an, ai nuk sht fare i sigurt
kush jan kundrshtart t cilt duhet ti sulmoj, kurse nga ana tjetr, tradicionalizmi
i tij e l at fare t painformuar sa i prket do gjje q prbn thelbin e vrtet t
tradits, t ciln ai haptas e przien me nj lloj konservativizmi politiko-fetar t llojit m
t skajshm. Se M. Massis trazohet nga frika sht mbase e dukshme m s miri nga
qndrimi mendor i jashtzakonshm madje edhe fare i pakuptueshm q ai ua mvesh t
t ashtuquajturve propagandist lindor: ai do t donte t besonim se ata jan
frymzuar nga nj urrejtje e fuqishme e Perndimit dhe se sht jasht dshirs q t
ofendohen dhe t ndjehen t nxitur ti japin doktrinat e veta, do t thot, t japin begatin e tyre m t mueshme, at q prbn, si t thuash, pikrisht thelbin e fryms s
tyre. Kundrthnia e qart e hipotezs s till mjafton t lr njeriun n gjendje t
shushatjes s plot; argumenti i ngritur n mnyr t vshtir bie pr toke, megjithat,
do t dukej se autori as q ka dyshuar n kt t dhn, sepse rshtir se sht e
mundshme t ket qen i vetdijshm se nj teori e till nuk ka fare gjasa, dhe ai thjesht
ka llogaritur n mungesn e mendjemprehtsis s lexuesit n mnyr q ti bjn ata t
pranojn at. Nuk nevojitet fare prpjekje shum e madhe e imagjinats pr t kuptuar
se gjja e par q duhet br, nse dikush do t ndjente nj mosplqim aq t madh ndaj
Perndimit, do t ishte t ruheshin me xhelozi doktrinat e veta pr prdorim t vet,
ndrsa t bhej do prpjekje pr t mohuar qasjen e perndimorve n to; n t vrtet,
ky sht nj qortim q her pas here sht drejtuar kundr lindorve, me m shum
ngjashmri t arsyetimit. E vrteta e ksaj shtjeje, megjithat, sht bukur ndryshe;
prfaqsuesit e mirfillt t doktrinave tradicionale nuk shfaqin kurrfar urrejtjeje
kundr askujt, ndrsa rezerva e tyre ka vetm nj motiv; ata e quajn t padobishme tu
shpjegojn disa t vrteta njerzve t cilt nuk jan vrtet n gjendje ti kuptojn, por
kurr nuk kan refuzuar tia japin ato kujtdo q ka kualifikimet e domosdoshme, pa
marr parasysh prej nga sht vendi i prejardhjes s atij personi; dhe a jan ata n
ndonj kuptim q duhet t fajsohen, nse n t vrtet nuk mund t numrohen m
prputhjes besnike me burimet tradicionale. I mbetet autorit t shpreh dshirn q tani t trhiqet
vmendja n kto koncepte, si pr hir t prpikris ashtu edhe m posarisht pr shkak se ato
shnojn nj ndryshim t rndsishm, kur t krahasohet me gjendjen e gjrave vetm para disa
vjetsh. - Prkthyesit n anglishte.

71

http://www.dielli.net

shum se disa perndimor ndr ata persona? Pr m tepr, nga nj pikpamje tjetr,
nse masa e zakonshme e njerzve t Lindjes sht br n fund definitivisht armiqsore
ndaj perndimorve, pasi t shoshitet nj koh t gjat pa paragjykime, kush duhet
fajsuar pr kt? A duhet t akuzohet elita intelektuale e cila, e pushtuar n meditim, e
mban veten zakonisht t prmbajtur nga marrzia e jashtme, ose a nuk sht m tepr
gabim i vet perndimorve pr arsye se kan br aq shum pr ta br pranin e tyre
t padukshme? Mjafton t shtrohet shtja si duhet n kt mnyr q prgjigjja secilit
ti bhet e qart; duke pranuar se lindort, t cilt deri ktu kan dhn evidenc pr
mahnitjen e vuajtjes s gjat, s paku po tregojn dshir t bhen t zott e vet
shtpis s tyre, a ka njeri i cili mund n mnyr t ndershme ti kritikoj pr kt?
sht e vrtet q kur disa epshe vhen n loj gjrat q jan identike n vete mund t
shpjegohen n mnyra shum t ndryshme madje edhe kundrthnse sipas rrethanave:
pr shembull, kur nj popull i Perndimit i reziston nj pushtimi t huaj, kjo quhet
patriotizm dhe meriton m t lartin shprblim, por kur nj popull i Lindjes bn t
njjtn gj, ajo quhet fanatizm ose ksenofobi dhe nuk meriton tjetr pos urrejtje
dhe prbuzje. Pr m tepr, a nuk sht e vrtet se n emr t s drejts dhe liris,
drejtsis dhe qytetrimit, evropiant kan pretenduar ta imponojn mbizotrimin e
tyre dokund dhe ti pengojn t tjert t jetojn dhe t mendojn ndryshe nga vet ata?
Duhet t pranohet se moralizmi i vrtet e ka br prdorimin e vet, prve nse nuk
paraplqehet prfundimi m i thjesht t cilin tashm e kemi br vet, gjegjsisht, se pos
prjashtimeve, sa t nderuara aq dhe t rralla, perndimort munden praktikisht t
reduktohen deri n dy klas t njerzve: n mendjemprehtt, t cilt i marrin kto
argumente mjaft t qndrueshme para se t vlersojn dhe t besojn n mision
qytetrues, t pavetdijshm, si jan, pr materializmin barbar n t cilin jan zhytur
vet ata, dhe n njerz finok, t cilt e shfrytzojn kt gjendje t mendjes pr ti
knaqur instinktet e tyre t dhuns dhe t lakmis. Pr do rast, nj gj sht e sigurt
dhe kjo sht q lindort nuk krcnojn asnjeri dhe nuk ndrrojn t pushtojn
Perndimin n asnj mnyr fardo qoft ajo; ata kan mjaft ka t bjn n kt ast
pr t mbrojtur veten nga trysnia evropiane, e cila u krcnohet, si po bn, tua mbys
edhe mendjen e tyre; ndrsa sht interesante, s paku t thuhet kshtu, kur t shihet q
agresort prvetsojn pozitn e viktimave.
Prmbledhja e br lart ka qen e domosdoshme pr arsye se ka disa gjra q
lypset t thuhen; por do t ishte gabim t flitet m tutje pr kt tem, meqense
argumenti i mbrojtsve t Perndimit fundja sht shum i brisht dhe i
paqndrueshm. Pr m tepr, po qe se pr nj ast kemi braktisur qndrimin e
zakonshm t rezervs ndaj individve pr t zn ngoje M. Massisin, kjo bhet
kryesisht pr shkak se ai ndodh t paraqes nj deg t mentalitetit bashkkohs, gj q
po ashtu krkon t merret parasysh n fardo shqyrtimi t gjendjes s bots
bashkkohore. Si mundet ky tradicionalizm i rendit t ult, i ngusht dhe i
padallueshm dhe mbase edhe disi artificial, ti bj ndonj rezistenc t vrtet dhe
efektive nj fryme me t ciln ai ka aq shum t prbashkt? N t dyja rastet haset
praktikisht e njjta padije e parimeve t vrteta; sht i njjti paragjykim kundr do
gjje q nuk gjendet brenda disa kufizimeve t prshkruara, e njjta pamundsi pr t
pranuar ekzistimin e qytetrimeve t ndryshme dhe po ato besytni vlejn edhe pr
klasicizmin greko-latin. Ky reagim me gjysm zemre sht me interes t vogl, prve
nse ai prkon me nj kuptim shqetsimi n lidhje me gjendjen e tashme t gjrave t
prbashkta me nj numr bashkkohsish tan; pr m tepr, ka shfaqje t tjera q
lindin po nga ky qytetrim q mund t provohen t afta pr zhvillim n mnyr m t

72

http://www.dielli.net

plot nse do t drejtoheshin si duhet; por pr kohn e tashme e gjith kjo sht shum
kaotike, dhe megjithat vshtir sht t shihet ku shpie ajo. Mirpo, n kt aspekt
mundet ndoshta t rrezikohen dukshm disa hamendje; por meqense kjo tem lidhet
ngusht me faktin e bots bashkkohore, ajo mund njherit t shrbej pr t sjell
prfundime pr punn e tashme, pr aq sa sht e lejueshme t nxirren prfundime t
tilla pa u krijuar tepr shum hapje pr sulm nga kndi i t kuptuarit profan, duke
zhvilluar argumente n mnyr t ngutshme, gj q do t ishte e pamundshme t
provoheshin me mjete t zakonshme. Ne nuk kemi t njjtn pikpamje me ata q
pohojn se pr do gj mund t bisedohet pa dallim, s paku jo kur dikush e braktis
doktrinn e pastr pr fushn e zbatimeve; sepse n kt rastin e fundit disa rezerva jan
t dshirueshme, ndrsa shtjet e rastit nuk mund t lihen pa u llogaritur; por kjo
rezerv e vlefshme, madje edhe e pashmangshme, nuk ka gj t prbashkt me disa frika
fmijsh, t cilat jan thjesht rezultat i nj forme t padijes t krahasueshme me at t
njeriut i cili, si thon hindust, e merr gabimisht litarin pr gjarpr. Pa marr
parasysh ato q plqejn dhe q nuk plqejn individt, ajo q duhet t thuhet patjetr
duhet t thuhet ashtu si mund t krkojn rrethanat; as kundrshtimi i anshm i disa
njerzve as armiqsia e pavetdijshme e t tjerve nuk mund ta pengojn kt ngjarje,
sado q padurimi i njerzve t zn n ngutje ethesh t jets moderne dhe afshi pr t
kuptuar do gj prnjher mund t shkaktojn q disa gjra t detyrohen t dihen para
kohs s tyre t duhur; por s paku kta njerz mund t ngushllojn veten me
mendimin se inercioni vazhdimisht n rritje e sipr i ngjarjeve ka gjasa q vet t jap nj
prgjigje mjaft t shpejt; mos u detyrofshin t ndjejn keqardhje pse nuk jan
prgatitur sa duhet pr t pranuar dijen q aq shpesh ndiqet me m shum entuziazm
sesa me mendjemprehtsi.

73

http://www.dielli.net

Kreu i nnt
DISA PRFUNDIME
Kur nism t shkruanim kt libr qllimi yn kryesor ishte t tregonim si zbatimi
i t dhnave tradicionale i bn t mundur njeriut t arrij n mnyrn m t
drejtprdrejt t zgjidh shtjet q i rrin ndesh sot njerzimit, t shpjegonim gjendjen e
tashme t njerzimit t ksaj bote dhe t formonim gjykime mbi natyrn e qytetrimit
bashkkohor q mbshteten mbi t vrtetn, dhe jo vetm mbi nj tuf rregullash
konvencionale ose mbi paraplqime sentientale. Nuk pretendojm t pohojm se kemi
shtir kt tem ose q e kemi trajtuar n t gjitha hollsit e saj apo q kemi zhvilluar
aspektet e saj plotsisht pa t meta; aq m tepr, parimet me t cilat jemi drejtuar e
bjn t domosdoshme paraqitjen e botkuptimeve q jan qensisht sintetike, e jo
analitike si ato q rrjedhin nga msimi profan; por kto botkuptime, pikrisht pr
arsye se jan sintetike, e shpiejn njeriun n drejtim t shpjegimeve t vrteta shum m
larg sesa do t mund ta shpinin ndonjher analizat t cilat, n t vrtet, kan vetm
pak m shum se vler prshkruese. Pr do rast, besojm se sht thn mjaft sa pr tu
br t mundur atyre q kan aftsi t kuptojn pr t nxjerr nj prfundim pr vete, s
paku pr nj pjes pasojash q dalin nga ajo q sht marr n konsiderim; kurse ata
mund t pushojn t sigurt se puna pr t vepruar ashtu do t tregohet shum m e
dobishme sesa format e tilla t leximit q nuk ln vend pr t menduar ose pr t
medituar; prkundrazi, ajo q kemi dshiruar t bjm gjat gjith kohs ka qen ti
sigurojm lexuesit nj piknisje t prshtatshme, prej nga ai do t mund t shpresoj t
ngrihet mbi shqyrtimet e kota t mendimeve individuale.
Na mbetet tani t shtojm disa vrejtje pr at q mund t quhet rndsi praktike e
studimit t till: ky aspekt i ksaj teme ka mundur t mnjanohet plotsisht, po t kishim
tentuar ti prmbaheshim saktsisht brenda sfers s parimeve metafizike, n raport me
t cilat zbatimet luajn nj rol jo m shum se t rastit dhe t pasigurt; por n rastin e
tashm ne kemi t bjm pikrisht me zbatime. Zbatimet, pr m tepr, kan arsyetim t
dyfisht, prve ans s tyre praktike: s pari, ato jan pasoja t prligjura t parimeve,
zhvillim normal i nj doktrine e cila, meqense sht vetm nj dhe universale, duhet t
prfshij do rrafsh t realitetit pa prjashtim; ndrsa, s dyti, ato sigurojn mjete
paraprgatitse, s paku pr disa njerz, pr tu ngritur n rrafsh m t lart t dijes, po
n at mnyr si e kemi prshkruar tashm kur i jemi referuar shkencs s shenjt.
N t njjtn koh, kur njeriu gjendet n fushn e zbatimeve, nuk ka gj kundr q ti
shqyrtoj ato edhe n vetvete dhe sipas vet vlers s tyre, aq sa kurr nuk i lejon vetes
t udhhiqet gabimisht n mosprfillje t varsis s tyre nga parimet; ky sht rrezik
shum i vrtet, meqense sht burim i atij gabimi q ka br t mundshm
degjenerimin n shkenc profane; megjithat, ai paraqet rrezik pr ata q kuptojn se
do gj q rrjedh dhe varet plotsisht nga intelektualiteti, dhe rrjedhimisht se kado q
nuk rrjedh vetdijshm nga ai nuk arrin t bhet m shum se iluzion. Si kemi vrejtur
aq shpesh, piknisja gjithmon duhet t jet dija; dhe kshtu ajo q duket se sht

http://www.dielli.net

larguar m s shumti nga rrafshi praktik, n t vrtet, ushtron ndikimin m t fuqishm

brenda vet atij rrafshi, sepse pa ndihmn e saj ktu, si dhe dokund tjetr, sht e
pamundshme t arrihet kado qoft me vler t vrtet ose t arrij m shum se nj
agjitacion t zbrazt dhe siprfaqsor. Por ti kthehemi m posarisht ksaj shtjeje q
po e marrim n konsiderim, mund t thuhet q nse njerzit kan arritur t kuptojn ka
nevojitet pr t krijuar botn bashkkohore, ajo bot atje dhe ather nuk do t ekzistoj
m, sepse ekzistenca e saj, si ajo e vet padijes dhe e do gjje q nnkupton
prkufizim, sht thjesht negative: ajo ka dal n ekzistenc vetm prmes mohimit t
s vrtets tradicionale dhe mbinjerzore. N nj rast t till do t shkaktohej ndryshim
pa ndonj katastrof, i cili duket se vshtir mund t mnjanohet me fardo mjeti
tjetr; a gabojm ather kur themi se dija e till sht n gjendje t ket pasoja praktike
vrtet t pamatshme? Pr fat t keq, megjithat, sht shum vshtir t merret me mend
q dokush do t arrij kt dije, nga e cila shumica sot jan larguar m shum se
kurdoher m par; por nga kjo nuk del se t gjith duhet patjetr t arrijn at dije,
meqense do t mjaftonte sikur t ngrihej nj elit numerikisht e vogl por e stabilizuar
mir pr t vepruar si prijse e mass, e cila do t reagonte me ndikimin e saj, pa
krkuar t dij kado qoft pr ekzistimin e saj ose pr metodat me t cilat funksionon
ajo; a ka ende mundsi q t mund t themelohet nj elit e till efektive n Perndim?
Ne nuk propozojm t prsritet do gj q tashm kemi pasur rastin t themi
gjetiu, duke pasur parasysh rolin q elita intelektuale mund t luaj n rrethana t
nduarnduarshme, e cila mund t shikohet si di q ka gjasa pr tu paraqitur n t
ardhmen jo t largt. Ne do t kufizohemi n kto vrejtje: n fardo mnyre q mund
t shkaktohet ndryshimi i cili shnon at q mund t quhet kalim nga nj bot n tjetrn
dhe qoft kjo t jet shtje e qarqeve m t mdha ose m t vogla, edhe pse ky
ndryshim mund t duket plotsisht i ndrprer, ai kurr nuk mund t prfshij ndrprerje
absolute, sepse gjithmon ekziston nj varg shkaqesh q lidh t gjitha qarqet njrin me
tjetrin. Po qe se elita n fjal do tia dilte t formohej derisa ende ka koh, ajo do t
mund t prgatiste rrugn pr ndryshim, kshtu q do t mund t ndodhte n rrethanat
m t paraplqyeshme, kurse trazimi i cili patjetr do ta shoqronte me an t tij do t
reduktohej deri n minimum; por edhe po t mos ishte kjo e mundshme, gjithmon do t
mbetej edhe nj detyr madje edhe m e rndsishme, ajo pr t ndihmuar t ruhen ato
elemente t bots s sotme t cilat jan paracaktuar t mbeten gjall dhe t shfrytzohen
pr ndrtimin e ksaj bote q duhet t vijoj. Qartas, nuk ka kurrfar arsye t pritet
derisa t jet ndaluar lvizja teposht pr t filluar prgatitjen e mnyrs pr shrim, kur
njher dihet se duhet t vij nj shrim, ndonse mund t mos tregohet si i mundshm
pengimi i lvizjes q shpie teposht, para s gjithash, n nj lloj kataklizme; dhe kshtu,
n cilindo rast qoft, puna e elits nuk do t ishte pa efekt; ajo as mund t privohet nga
rezultatet e benificuara prsa i prket vet elits, as q do t duhet t mbetet nga ky
aspekt pa rezultate t fundit n emr t njerzimit n trsi.
Kjo pozit, pra, duhet t shikohet n kt mnyr: elita ende ekziston n
qytetrimet lindore, dhe ndonse pranohet se numri i saj vazhdimisht po paksohet pr
shkak t cenimeve moderniste, megjithat do t vijoj t ekzistoj deri n fund pr arsye
se prania e saj sht e domosdoshme pr t ruajtur brthamn e tradits, e cila nuk mund
t lejohet t prishet, dhe pr t siguruar transmetimin e do gjje q duhet t ruhet. N
Perndim, prkundrazi, elita nuk ekziston m; mund t pyes njeriu veten, pra, se a do t
riprtrihet edhe nj her para se t marr fund koha jon, domethn se a do t ket
bota perndimore rol pr t luajtur n kt detyr t ruajtjes dhe t transmetimit,
prkundr shmangies s saj nga rruga tradicionale? Nse kjo nuk do t ndodh, ather si

75

http://www.dielli.net

pasoj do t jet q qytetrimi perndimor detyrimisht do t zhduket n trsin e vet

pr shkak se i mungojn fardo elementesh pr t mbetur gjall, t cilat do t mund t
jepnin ndonj kontribut pr t ardhmen, kurse gjurmt e fundit t fryms tradicionale do
t merrnin fund prfundimisht. Kjo shtje e shprehur kshtu mund t ket vetm
rndsi t dors s dyt, sa i prket rezultatit prfundimtar; megjithat, ajo ofron nj
shkall interesimi nga pikvshtrimi relativ, i cili duhet t merret parasysh kur njeriu t
pajtohet t shqyrtoj kushtet e posame t periudhs n t ciln po jetojm. Nga
pikpamja primare, do t mjaftonte t prkujtojm se bota perndimore, fundja, formon
nj pjes t trsis nga e cila duket se sht ndar n fillim t periudhs bashkkohore
dhe se, me integrimin e fundit t ktij cikli, t gjitha pjest duhet prsri t bashkohen
n nj mnyr apo n nj tjetr; por kjo nuk nnkupton doemos ndonj riprtritje t
mparshme t tradits perndimore, meqense kjo e fundit ka mundsi t ruhet thjesht
n gjendje t stabilitetit t prhershm n burim t vet, pa marr parasysh frymn e posame me t ciln mund t jet veshur n fardo periudhe qoft. Ne nuk mund t bjm
m shum sesa t prekim kt mundsi, sepse pr ta br pikrisht t kuptueshme do t
ishte e domosdoshme t paraqitej shtja e marrdhnies midis tradits s qmotshme
dhe tradits s nnshtruar, t ciln nuk mund t provojm ta bjm ktu. Kjo zgjidhje do
t ishte m e paparaplqyeshmja nga t gjitha t tjerat pr botn perndimore t
vshtruar n vete, kurse gjendja e tashme e asaj bote t shtyn t frikohesh se kjo mund
vrtet edhe t ndodh; megjithat, si kemi vrejtur, ka shenja t nduarnduarshme t
cilat mundsojn t prfundohet se e gjith shpresa e nj shtjeje t paraplqyeshme
nuk sht e domosdoshme t braktiset prfundimisht.
Sot ka n Perndim m shum njerz sesa mund t merret me mend t cilt po
bhen t vetdijshm pr at q mungon n qytetrimin e tyre; nse prpjekjet e tyre
kufizohen pak a shum n aspirata konfuze ose n hulumtime t pafrytshme, nse ata
ndonjher madje edhe humbin rrugn plotsisht, kjo ndodh pr shkak se atyre u
mungojn kushtet paraprake t vrteta, t cilat kurr nuk mund ti zvendsoj asgj
tjetr dhe nuk kan asnj organizat t aft pr ti siguruar me udhrrfimet doktrinare
t domosdoshme. Ktu, natyrisht, nuk po u referohemi atyre q kan qen n gjendje t
gjejn at udhrrfim n njrn apo n tjetrn tradit evropiane, dhe t cilt prandaj
duhet t konsiderohen se intelektualisht i prkasin pjess jasht bots perndimore;
njerzit e till, t cilt, pr m tepr, do t mbeten doemos raste prjashtimi, nuk mund
t formojn nj pjes integrale t elits perndimore; ata vrtet arrijn n zgjerim t
elits lindore dhe nj dit do t mund t bheshin nj lidhje bashkuese midis atyre
elitave dhe asaj t Perndimit, kur tia ken dalur njher ta stabilizojn veten; por kjo e
fundit, si t thuash sipas rregulls, mund t themelohet vetm si rezultat e iniciativs
nga ana e vet perndimorve, ndrsa pikrisht aty qndron vshtirsia kryesore. Kjo
iniciativ do t mund t prfshinte vetm njerz nga kto dy forma: ose do ti zbuloj n
vete Perndimi mjetet e nevojshme, duke u kthyer drejtprsdrejti kah tradita e vet, i cili
do t arrinte n nj lloj rizgjimi spontan t mundsive latente t veta; ose prndryshe
elemente t ndryshme perndimore do t prmbushin detyrn e riprtritjes me ndihmn
e njfar njohurie t doktrinave lindore, gj q, n kt rast, megjithat, nuk do t ishte
absolutisht njohuri e drejtprdrejt, sepse ata pr t cilt sht fjala do t duhej t
mbeteshin posarisht perndimor; por njohuria do tu vinte me an t ndikimit t
dors s dyt, si t thuash, duke punuar me an ndrmjetsuesish ashtu si ata q posa i
zum ngoje. E para nga kto dy hipoteza sht shum e pabesueshme sepse ajo
nnkupton ekzistencn e s paku t nj pike bashkuese n Perndim, ku do t jet
ruajtur e paprekur fryma tradicionale, ndrsa, si kemi theksuar tashm, ekzistimi i nj

76

http://www.dielli.net

qendre t till, prkundr pohimeve t kundrta, duket se sht shum i dyshimt: sht,
pra, pikrisht hipoteza e dyt ajo q krkon t vshtrohet m pr s afrmi.
N nj rast si ky do t ishte prparsi, ndonse jo domosdoshmri absolute, nse
elita q ishte n proces t zhvillimit do t mund t zinte rrnj n nj organizat
perndimore q tashm gzon nj ekzistenc efektive; duket fare e qart se tani sht
vetm nj organizat e cila ka karakter tradicional dhe q ka ruajtur nj doktrin t aft
q t shrbej si baz e prshtatshme pr punn n fjal: ajo organizat sht kisha
Katolike. Do t mjaftonte q ajo ti kthehej doktrins s vet, pa ndryshuar asgj nga
forma e religjionit q mban s jashtmi, prmbajtja m e thell vrtet e nnkuptueshme
n t, por pr t ciln duket se prfaqsuesit e saj t tashm nuk jan t vetdijshm m,
pikrisht si nuk jan t vetdijshm m as pr unitetin e vet qensor me format
tradicionale t tjera; kto dy gjra, pr m tepr, jan t pandashme njra nga tjetra. Kjo
do t bnte q t kuptohej Katolicizmi n kuptimin e vrtet t fjals, i cili
etimologjikisht shpreh iden e universalizmit, nj fakt q leht mund t mos e vrejn
ata q dshirojn tu shrbejn thjesht si emrtim ekskluziv i nj forme t posame dhe
thjesht perndimore, duke mos pasur kurrfar lidhjeje efektive me traditat e tjera: n t
vrtet, mund t thuhet se n gjendjen e sotme t gjrave Katolicizmi ka vetm nj
ekzistenc t vrtet, sepse nuk duket t ket n t vetdije t universalitetit: por
megjithat, sht e vrtet se ekzistimi i nj organizate q mban emrin e till sht
vetm tregues i nj baze t mundshme pr rikthimin e fryms tradicionale n kuptimin e
saj t plot, aq m tepr, pr shkak se gjat Mesjets ai tashm kishte shrbyer si
prkrahje e asaj fryme n Perndim. Prandaj, vrtet, gjith ka krkohet do t ishte t
riformohej ajo q ka ekzistuar prpara devijimit n kohn bashkkohore, duke lejuar
fardo prshtatjesh q krkojn rrethanat e ndryshuara t nj periudhe tjetr; ndrsa, po
t ket njerz q shqetsohen ose tmerrohen nga nj mendim i till, kjo mund t jet
vetm pr arsye se, duke mos njohur veten dhe mbase edhe kundr dshirs s tyre, ata
udhhiqen nga botkuptimi bashkkohor deri n at shkall sa plotsisht t harrojn
kuptimin e tradits nga e cila atyre nuk u ka mbetur asgj pos gzhojs. Pyetje e
rndsishme q duhet t shtrohet sht nse formalizmi i shkronjs, e cila sht edhe
nj varietet i materializmit t marr sipas kuptimit q ia kemi dhn m lart, n t
vrtet, ia ka zn frymn shpirtit, ose nse kjo e fundit nuk sht gj m shum se e
errsuar prkohsisht por ende sht e aft pr rizgjim mu n thelb t organizats
ekzistuese; asgj pos rrjedhs s vrtet t ngjarjeve nuk mund ti jap prgjigjen e
fundit ksaj pyetjeje.
Mund t ndodh vrtet, q m hert a m von vet rrjedha e ngjarjeve ti detyroj
udhheqsit e kishs katolike, pr hir t domosdos, t njohin disa gjra rndsia e t
cilave mund t mos duket drejtprsdrejti nga pikpamja thjesht intelektuale; sht
vrtet pr t ardhur keq q rrethanat aq t prkohshme, si ato q kan t bjn me fushn
e politiks, t vshtruara t veuara nga do parim m i lart, duhet vet t vrtetojn
aftsin e ndikimit stimulues n kto shtje; megjithat, duhet t pranohet se rasti pr
zhvillimin e mundsive latente duhet gjithmon t jepet prmes atyre mjeteve q e do
puna t jen n fardo kohe m t qasshmet n t kuptuarit e njeriut. Prandaj ne
ofrojm kt vshtrim: t ballafaquar nga intensifikimi i nj gjendjeje konfuzioni e cila
po prhapet gjithnj e m shum, do t duhej t krkohej me mend bashkimi i t gjitha
forcave t tilla shpirtrore q ende mund tu ndjehet veprimi n botn e jashtme, si n
Lindje ashtu edhe n Perndim; ndrsa prsa i prket Perndimit, nuk shohim ndonj
forc tjetr t till pos asaj t kishs katolike. Po t vhen n kontakt kto t fundit me
prfaqsuesit e tradits lindore, njeriut i mbetet vetm t gzohet me kt rezultat t

77

http://www.dielli.net

par i cili mund t shrbej si piknisje e ardhjes s gjrave m t mdha, meqense nuk
do t kaloj shum koh para se t bhet e dukshme se kuptimi thjesht i jashtm dhe
diplomatik ishte mashtrues dhe nuk mund t jepte rezultatet e dshiruara; do t jet
pastaj e domosdoshme t kalohet n at q duhet normalisht t ishte e para, do t thot
n shqyrtimin e nj prputhjeje parimesh, pr t cilin kushti qensor por i mjaftueshm
do t ishte q prfaqsuesit e Perndimit t zbulonin nj vetdije t vrtet pr ato
parime, t ciln Lindja kurr nuk e shpori sysh. T kuptuarit e vrtet, le t prsritet
edhe nj her, mund t dal vetm nga brenda, gj q bn t thuhet se ai duhet t ngrihet
n at rrafsh q mund t quhet, po ashtu me t drejt, intelektual ose shpirtror,
meqense kto dy fjal vrtet bartin nj kuptim thuaja identik; pastaj, duke u nisur nga
kjo shtje, vet marrveshja do t shtrihej nga forca e ngjarjeve n do sfer tjetr,
njsoj si kur nj her t jet shpallur nj parim nuk mbetet asgj tjetr pos t nxirret
prfundim, ose thn m mir, t jepen qart t gjitha pasojat q nnkuptohen me t.
Vetm nj penges mund t qndroj n kt rrug: kjo sht dashuria perndimore pr
prozelitizmin, e cila pengon njohjen e faktit se t kesh aleat q nuk jan subjekte
ndonjher ka prparsi pozitive, ose thn m saktsisht, ajo dashuri sht pikrisht
munges e t kuptuarit nga e cila del ai prozelitizm si njri prej pasojave t saj: a ka
mundsi t kaprcehet kjo penges? Po u tregua kjo si e pakaprcyeshme, ather elita,
duke krkuar t stabilizoj veten, nuk do t mund t mbshtetej m mbi asgj tjetr pos
mbi prpjekjet e atyre q do t ishin sa duhet t kualifikuar me aftsit e tyre
intelektuale, pa marr parasysh asnj rrethan t posame, dhe gjithashtu, ska nevoj t
thuhet, q t mbshtetej mbi pikpamjet e Lindjes; prandaj puna e tyre do t tregohej m
e vshtir, ndrsa ndikimi i tyre do t mund t fillonte t ndjehej pas kalimit t nj
intervali t gjat t kohs, sepse vet do t duhej t krijonte t gjitha instrumentet q do
ti nevojiteshin, n vend q ti gjente t gatshme pr ti prsosur si n ndonj rast tjetr
t mvonshm; por jemi larg asaj q t marrim me mend se kto vshtirsi, sado t
mdha q mund t jen, jan t nj natyre q pengojn prmbushjen e asaj q duhet t
bhet n nj mnyr a n nj tjetr.
Prandaj e shohim t udhs q lypsen br edhe kto vrejtje: tashm ka shenja t
padyshimta n botn perndimore pr nj lvizje, deri tani e prcaktuar keq por e cila
sht mjaft e aft t prij, dhe vrtet, n rrethana normale do t detyrohej t printe, n
rithemelimin e nj elite intelektuale, me kusht q t mos ndodhte s shpejti ndonj
kataklizm, q t zhvillohej rrugs s vet. Vshtir se ka nevoj t theksohet sa do t
ishte kjo prparsi e kishs, sa i prket rolit q ajo duhet t luaj n t ardhmen, po t
kishte mundsi ajo disi t parandalonte lvizjen e till, m mir sesa t lejonte t
zhvillohej pavarsisht, duke rrezikuar kshtu q t detyrohet t vijoj pas saj me vones
n mnyr q t ruaj ndikimin q do t kishte rrzik ti rrshqas nga dora: nuk sht e
domosdoshme t prvetsohet nj pikpamje posarisht e lart ose e paqasshme n
mnyr q t shquhet fakti se pikrisht kisha do t prfitoj m s shumti nga nj
qndrim i cili, larg asaj q t nnkuptoj kompromisin m t vogl n shtjet
doktrinare, do t dilte, prkundrazi, si rezultat ruajtja e saj q t mos i prshkruhej fryma
bashkkohore, ndrsa njherit duke mos lejuar t bheshin far ndryshimesh t jashtme.
Do t ishte dika paradoksale t shihej q Katolicizmi integral t realizohej pa
bashkpunimin me kishn katolike, i cili, n nj rast t till, do t mund t kishte nevoj
t uditshme pr tu detyruar t pranoj mbrojtjen nga sulmet e trbuara m t tmerrshmet me t cilat sht ballafaquar ndonjher nga individt udhheqsit e t cilve, ose
s paku ata t cilt u kan lejuar t flasin n emr t tyre, jan prpjekur m hert ti
diskreditojn duke ua hedhur dyshimet m t kqija: ndrsa sa na prket neve, do t na

78

http://www.dielli.net

vinte keq t shihnim t ndodhnin gjra t tilla; por nse nuk ndodhin gjra t tilla, vrtet
sht koha q ata t cilve pozita u ngarkon prgjegjsit m t mdha t veprojn me
vetdije t plot dhe t mos lejojn veprimet q do t mund t lindnin pasojat m t
mdha, ti nnshtroheshin rrezikut t zhgnjimit pr shkak t mungess s t kuptuarit
ose t vullnetit t keq t disa njerzve pak a shum t nnshtruar; nj gj e till tashm
dihet se ka ndodhur dhe kjo, megjithat, tregon edhe nj her deri n far shkalle
mbizotron konfuzioni sot gjithkund. Mund t ndodh fare mir q kto vshtrime t
mos jen posarisht t mirseardhura, ndonse jan br nga pikqndrimi i pavarur
dhe n frym t paansis s plot; por ajo ka pasoja t vogla, ndrsa njeriu nuk duhet t
mos i thot gjrat q duhet thn kurdoqoft q duket se rrethanat krkojn kt dhe n
nj mnyr e cila sht m e prshtatshmja n at rast. Vrejtjet e msiprme nuk jan
gj tjetr pos nj prmbledhje e nj grumbulli prfundimesh t cilave u jemi drejtuar
gjat disa hulumtimeve fare t vona, nnkuptohet, t bra n nj fush thjesht
intelektuale; nuk ka kurrfar nevoje, s paku jo tash pr tash, t hyhet n hollsi t
shumta, t cilat, pr m tepr, do t ishin me interes t vogl n vetvete; por mund t
vrehet se asgj nuk sht shkruar n shnimet e m larta pa reflektim t bollshm. Do
t ishte e padobishme t bheshin kundrshtime delikate n form argumentesh
filozofike, t cilat n rastet m t shumta nuk prfillen: ne po flasim seriozisht pr gjra
serioze dhe nuk kemi koh pr t humbur n grindje verbale q nuk shrbejn pr asgj.
Nuk kemi kurrfar dshire t vijm n kundrshtim ose t przihemi n shtje shkolle
ose partie, ndrsa nuk do t mund t zhytemi n asnjrn nga temat e nduarnduarshme
t pranishme tani n Perndim, sepse asnjra nuk do ti prshtatej ktij rasti.
Nj fjal qortimi mund tu drejtohet atyre q, pr arsye t prirjes pr mirkuptim
m t lart, nse jo pr arsye t shkalls s dijes deri n t ciln ata vrtet kan arritur,
duken t paracaktuar t bhen elemente t nj elite t mundshme. Pa asnj dyshim
fryma moderniste, e cila vrtet sht diabolike n do kuptim t fjals, po rropatet me
t gjitha mjetet q ka n dor pr ti penguar kto elemente, sot t izoluara dhe t
shkaprderdhura, q t mos arrijn kohezionin q sht i domosdoshm nse duhet t
ushtrojn fardo ndikimi real n mentalitetin e prgjithshm; sht, pra, detyr e atyre
t cilt tashm kan arritur gjendje t vetdijes pak a shum t plot, sa i prket natyrs
s qllimit ndaj t cilit prpjekjet e tyre duhet t drejtohen, t qndrojn t fort kundr
fardo vshtirsish q mund tu dalin n rrug. Pr ata q nuk kan arritur shkalln prej
s cils drejtimi i pagabueshm nuk lejon m t gabohen nga rruga e vrtet, ende duhet
t kemi frik se mos shmangen n mnyr m serioze; prandaj krkohet maturia m e
madhe, dhe ne do t thoshim madje se duhet shtyer deri n pik t dyshimit, pr arsye se
kundrshtari i cili deri n kt pik nuk sht kaprcyer perfundimisht, di si t marr
me mend mashtrimet m t llojllojshme dhe koh pas kohe edhe m t papriturat.
Nganjher ndodh q njerzit t cilt mendojn se iu kan shmangur ndikimit t
materializmit modern bhen pre e lvizjeve t cilat, derisa duket se i kundrshtojn atij,
vrtet i prkasin t njjtit rrafsh t gjrave; kurse nga aspekti i kthimit t mndjes s
shum perndimorve sht e dshirueshme nga kjo pikpamje t vhen n mbrojtje ata
sidomos kundr fuqis s trheqjes q mund t ushtrohet mbi ta me dukuri t nj lloji
pak a shum t jashtzakonshm: pikrisht kjo trheqje mban prgjegjsi t madhe pr
t gjitha gabimet e spiritualizmit t ri, ndrsa duhet t pritet q ky rrezik i posam do
t vazhdoj t shtohet, meqense fuqit e errta q e mbajn gjall hutin e tanishme
gjejn n t nj nga instrumentet e tyre m t fuqishme. Ka mundsi madje q ne t mos
jemi shum larg nga koha q tregon profecia ungjillore, pr t ciln tashm kemi br
fjal gjetiu: Sepse krisht t rrejshm dhe profet t rrejshm do t ngrihen, dhe do t

79

http://www.dielli.net

tregojn shenja dhe mrekulli pr t kandisur, po t jet e mundshme, edhe t

zgjedhurin. T zgjedhurit, si tregon fjala, jan ata q shkojn t prbjn elitn n
kuptimin e plot t fjals, gj q, pr m tepr, sht arsye pse ne paraplqejm t
prdorim kt term prkundr keqprdorimit t vazhdueshm t tij n botn profane;
antart e elits, t zgjedhurit, n saje t t kuptuarit t brendshm q kan arritur,
nuk jan m n gjendje t kandisen, por kshtu nuk qndron puna me ata q deri tani
nuk kan poseduar gj m shum se mundsit e njohuris, thn saktsisht, jan vetm
t thirrurit; dhe kjo sht arsyeja pse thuhet n Ungjill se shum thirren por pak
zgjidhen.
Po hyjm n nj koh kur do t jet jashtzakonisht vshtir t ndahet shapi nga
sheqeri dhe t kryhet si duhet ajo q teologt e quajn mbajtja e shpirtrave, si pr
shkak t konfuzionit t prgjithshm q shfaqet n forma t intensifikuara dhe gjithnj e
m t llojllojshme, po ashtu edhe pr shkak t nevojs pr dije t vrtet ndr ata
funksioni i t cilve sht tu prijn t tjerve, dhe t cilt sot jan gjithnj e m shpesh
pak m t mir sesa prijs t verbr. Pastaj do t jet koha t shihet nse, n rrethana
t tilla, ka ndonj dobi nga hollsit dialektike dhe nse nj filozofi, qoft ajo edhe m e
mundshmja, do t mjaftoj t pengohet zgjidhja e fuqis s skterrs; edhe ky sht
nj iluzion pr t cilin disa njerz krkojn t qortohen, sepse ka shum asish q marrin
me mend, nga padija mbizotruese sa i prket natyrs s intelektualit, q mund t
mbshtetet njeriu n njohurin thjesht filozofike, e cila madje edhe n koht m t mira
do t arrij n vet hijen e njohuris s vrtet, pr t vn do gj n rrug t drejt dhe
pr t shkaktuar riorientimin e mentalitetit bashkkohs, pikrisht si jan disa q
besojn se mund t gjejn madje n shkencn moderne nj mjet pr tu ngritur deri n
rrafshin e t vrtetave m t larta, ndrsa kjo shkenc, n t vrtet, mbshtetet n
pohimin e vet atyre t vrtetave. T gjitha kto iluzione ia dalin n aq shum raste t
shkojn rrugs s gabuar; shum prpjekje prandaj bhen m kot, dhe kshtu shum nga
ata q sinqerisht dshirojn t reagojn kundr botkuptimit modern jan dobsuar e
br t paaft; duke mos ia dalur t zbulojn parimet thelbsore, pa t cilat i gjith
veprimi sht dnuar t jet joefektiv, i kan lejuar vetes ti trheq joshja n
qorrsokaqe nga t cilat nuk ka kurrfar rruge t mundshme pr t ikur.
Ata q do t ken sukses t kaprcejn t gjitha kto pengesa dhe t korrin fitore
mbi armiqsin e nj rrethane q kundrshton gjith spiritualitetin, do t jen pa dyshim
n numr t vogl; por themi edhe nj her, nuk ojn pesh numrat ktu, sepse mir
sht nj ku ligjet jan fare tjera nga ato t materies. Nuk ka pra, kurrfar rasti pr
humbje shpresash; po edhe po t mos kishte kurrfar shprese pr t arritur fardo
rezultati t dukshm para shkatrrimit t bots moderne prmes ndonj katastrofe, ajo
nuk do t ishte ende arsye e vlefshme pr tu trhequr nga prvjelja pr pun q shtrihet
n largsi prtej kohs s sotme. Ata q mund t ndjehen t gatshm t dorzohen para
shkurajimit duhet t din se asgj e prmbushur n kt rrafsh nuk mund t humbet
prgjithmon, se konfuzioni, gabimi dhe errsira nuk mund t gzojn tjetr prve tifos
e mashtrues dhe t parndsishm, se do lloj i ekuilibrimit t pjesrishm dhe
kalimtar duhet doemos t kontribuoj n ekuilibrin e madh t trsis, dhe asgj nuk
mund t mbisundoj prfundimisht n fuqin e s vrtets; pr moto t tyre duhet t
marrim at q sht prvetsuar n koht e mhershme nga disa organizata nismtare t
Perndimit: Vincit omnia Veritas.

80

http://www.dielli.net

Tekstet e prezentuara domosdoshmrisht nuk prfaqsojn politikn e redaksis t Dielli.net!

dielli@dielli.

81