Trefil James - 1001 Spotkań Z Nauką

tytu�: "1001 SPOTKAN Z NAUK�"
autor: James Trefil

Tytu� orygina�u: "1001 THINGS EVERYONE SHOULD KNOW ABOUT SCIENCE"
prze�o�y�a: El�bieta Smosarska-Leszczyc
Konsultacja naukowa: prof. dr hab. J�zef Babicz Instytut Historii Nauki dr Jacek
Bardowski Instytut Biochemii i Biofizyki PAN dr Wojciech Czechowski Muzeum i
Instytut Zoologii PAN dr S�awomir Jarosz Instytut Chemii Fizycznej PAN dr Tomasz
Kwast Obserwatorium Astronomiczne UW dr Robert Smola�czuk Instytut Fizyki UW mgr
Anna Szewka Instytut Biologii Do�wiadczalnej PAN dr Krzysztof Teisseyre Instytut
Geofizyki PAN
�wiat Ksi��ki
Projekt ok�adki i stron tytu�owych Ewa �ukasik
Redakcja Monika Sarnecka
Redakcja techniczna Alicja Jab�o�ska-Chodze�
Korekta Ma�gorzata Juras, Ma�gorzata Kolo�ska, Jacek Ring
Copyright 1992 by James Trefil
Copyright for the Polish translation by "�wiat Ksi��ki", Warszawa 1997 �wiat
Ksi��ki, Warszawa 1997 Druk i oprawa w GGP
ISbn 83-7129-240-6
Nr kat. 1470
* * *
Mojej Matce, Sylvii Elizabeth Trefil
O autorze
James Trefil, profesor fizyki w George Mason University, jest autorem przesz�o stu
artyku��w naukowych, trzech podr�cznik�w i dwunastu ksi��ek o nauce. By�
stypendyst� fundacji Guggenheima i komentatorem National Public Radio. Jest
cz�onkiem Ameryka�skiego Towarzystwa Fizycznego. Zasiada tak�e w Komitecie Norm i
Podstawowych Sta�ych Fizycznych w Krajowej Radzie Bada� Naukowych. Za mistrzostwo w
pisarstwie popularyzuj�cym nauk� James Tre61 otrzyma� Nagrod� Westinghouse'a,
przyznan� przez Ameryka�skie Stowarzyszenie Popierania Post�pu Nauk, a jako
wyk�adowca zosta� wyr�niony Nagrod� za Nowatorstwo, przyznan� przez Narodowy
Uniwersytet Kszta�cenia Ustawicznego. Kilka innych ksi��ek Jamesa Trefila to: The
Moment of Creation, A Scientist at the Seashore, Meditation at 10 000 Feet, The
Dark Side of the Universe, Reading the Mind of God. Jest r�wnie� wsp�autorem The
Dictionary of Cultural Literaty oraz Science Matters: Achieving Scientific
Literacy.
Wst�p
Nauka pozwala zrozumie�, jak zbudowany jest i jak dzia�a niezmierzony, niezr�wnany
w swoim pi�knie Wszech�wiat - od wybuch�w odleg�ych gwiazd do najmniejszej kom�rki
w organizmie. Zgromadzenie tej wiedzy jest z pewno�ci� najwi�kszym ze wszystkich
osi�gni�� ludzkiego rozumu. Nauka obejmuje mn�stwo r�nych specjalno�ci, mo�na te�
rozmaicie j� prezentowa� - placek daje si� wszak kroi� na wiele sposob�w. Mo�na na
przyk�ad skoncentrowa� si� na og�lnych zasadach, kt�re le�� u podstaw nauki. Mo�na
r�wnie� zaj�� si� bardzo szczeg�owo pewnymi dziedzinami wiedzy, jak astronomia,
biologia molekularna, geofizyka, a pomin�� ich zwi�zki z reszt� �wiata, lub mo�na,
tak jak ja to zrobi�em, podzieli� ca�� nauk� na drobne elementy, z kt�rych ka�dy
spe�nia okre�lone zadanie. W ksi��ce podejmuj� pr�b� opisania, jak funkcjonuje
�wiat. Informacje umie�ci�em w kolejno ponumerowanych notkach. Czasem zawieraj� one
tylko jedno lakoniczne zdanie, lecz w wi�kszo�ci sk�adaj� si� co najmniej z dw�ch
akapit�w. Poszczeg�lne cz�ci ksi��ki po�wi�cone s� biologii klasycznej, ewolucji,
biologii molekularnej, fizyce klasycznej, fizyce wsp�czesnej, nauce o Ziemi i
astronomii. W ka�dej cz�ci zachowany jest logiczny porz�dek, pocz�wszy od pierwszej
notki do ostatniej, lecz mo�na je czyta� w dowolnie wybranej kolejno�ci. Kr�tko
m�wi�c, ksi��ka jest przeznaczona do wertowania. Mo�na otworzy� j� na przypadkowej
stronie, przeczyta� troch�, powiedzie�: "O! tego nie wiedzia�em" lub "Ciekawe", a
potem od�o�y� do nast�pnego razu. To nie podr�cznik i nie nale�y go czyta� od
pocz�tku do ko�ca. Je�li co� zwraca uwag�, trzeba czyta� dalej, je�li nie - zajrze�
w inne miejsce.
lo wsT�P
Ten niekonwencjonalny spos�b przekazania wiedzy rodzi sporo w�tpliwo�ci. Mia� je
autor i ty, czytelniku, tak�e b�dziesz je mia�. Nie ka�dy fakt jest jednakowo
wa�ny. Pierwsza zasada termodynamiki (notka 535) stoi z pewno�ci� wy�ej na drabinie
wiedzy ni� fakt, �e rekin ma szkielet chrz�stny (notka 25). Naprawd� ka�dy powinien
zna� pierwsz� zasad� termodynamiki, inaczej nie zrozumie �wiata, natomiast anatomia
rekina jest po prostu jednym z wielu przyk�ad�w ilustruj�cych z�o�ono�� i
r�norodno�� wiata istot �ywych. Wa�na w tej ksi��ce jest r�wnie� kwestia granic:
gdzie je zakre�li�? �wiat jest niezmiernie bogaty i pr�ba opisania go w niewielkiej
liczbie notek nie jest �atwa. Nie bez �alu ograniczy�em si� tylko do tradycyjnych
nauk przyrodniczych, zamierzaj�c medycyn� i technik� umie�ci� w nast�pnych
publikacjach. W ko�cu mo�na zapyta�, dlaczego zdecydowa�em si� na 1001 notek. C�, a
dlaczego nie? To taka sama dobra liczba jak ka�da inna. Poza tym s� w literaturze
�wietne precedensy. Nie pochlebiam sobie, �e kt�ra� z moich notek ma pi�kno i si��
opowie�ci Szeherezady, lecz razem wzi�te uzupe�ni� tw�j obraz �wiata i dostarcz�,
mam nadziej�, odrobiny wiedzy, o kt�rej wcale nie s�dzi�e�, �e jest ci potrzebna.
James Trefil Fairfax, Virginia
Biologia klasyczna
Rozmna�anie si� ro�lin

% Ro�liny mog� rozmna�a� si� 1 p�ciowo lub bezplciowo. Kiedy perz na twoim trawniku
wypuszcza k��cza, kt�re nast�pnie si� ukorzeniaj�, to rozmna�a si� on bezp�ciowo.
Jest to dodatkowy spos�b rozmna�ania opr�cz (a czasami zamiast) rozmna�ania
p�ciowego za pomoc� nasion (patrz ni�ej). Wyrastanie nowych ro�lin z bulw i
roz�og�w to inne przyk�ady bezp�ciowego rozmna ziarna py�ku
p�atek pr�cik korony
dzia�ka kielicha
�ania si�. Praktyka szczepienia ro�lin - zespolenie p�du jednej ro�liny (zrazu) z
p�dem lub pniem drugiej (podk�adk�) - jest przyk�adem sztucznego wywo�ania
rozmna�ania bezp�ciowego. Najprostsza forma rozmna�ania bezp�ciowego wyst�puje u
takich ro�lin jednokom�rkowych jak glony, kt�re rozmna�aj� si� przez zwyk�y podzia�
kom�rki. Ro�lina, kt�ra powsta�a w wy
BUDOWA KWIATU
Pr�cik jest organem m�skim ro�liny. Produkuje ziarna py�ku, w kt�rych powstaj�
plemniki. Pr�ciki maj� "puszyste" g��wki na d�ugich nitkach
i tworz� ok�ek dooko�a s�upka. Ten "puszysty" wyg��d nadaj� g��wce ziarna py�ku.
znami� s�upka
s�upek
zal��nia
S�upek jest �e�skim organem ro�liny. Cz�ci� s�upka jest zal��nia, wewn�trz kt�rej
dochodzi do zap�odnienia i rozpoczyna si� rozw�j nasienia.
14 BIOLOGIA KLASYCZNA
niku rozmna�ania si� bezp�ciowego, jest identyczna z macierzyst�, czyli jest
klonem. Rozmna�anie bezp�ciowe przebiega szybciej ni� p�ciowe, lecz tworzy
populacje, w kt�rych zmiany zachodz� tylko w nast�pstwie mutacji. Przemiana pokole�
jest form� rozmna�ania p�ciowego. Ro�
liny, takie jak paprocie i mchy, stosuj� technik� rozmna�ania polegaj�c� na
nast�pstwie pokole�. W ich cyklu �yciowym dwa pokolenia - p�ciowe (gametofit) i
bezp�ciowe (sporofit)-nast�puj� kolejno po sobie i maj� zupe�nie r�ny wygl�d. Na
przyk�ad u paproci du�y ulistniony sporofit wyrasta z zap�odnionej kom�rki jajowej
przez zwyk�y podzia� kom�rek. Na dolnej powierzchni li�cia sporofitu paproci
rozwijaj� si� zarodniki, kt�re mieszcz� si� w zarodniach tworz�cych kupki. Ka�dy z
zarodnik�w ma po�ow� normalnego zestawu chromosom�w. Po wysianiu si� zarodnik�w
wyrastaj� z nich mikroskopijne gametofity, wytwarzaj�ce kom�rki jajowe i plemniki.
Kiedy plemniki dojrzej�, przep�ywaj� w warstewce wody do kom�rek jajowych.
Zap�odniona kom�rka jajowa, maj�ca teraz pe�ny zestaw chromosom�w, rozwija si� w
sporofit paproci i cykl si� powtarza. U paproci jedno pokolenie - sporofit - jest
du�e i d�ugowieczne, natomiast drugie - gametofit - jest niepozorne i �yje kr�tko.
Oba pokolenia s� ro�linie niezb�dne, poniewa� sk�adaj� si� na jej cykl �yciowy.
Wszystkie pomara�cze "noweliny" pochodz� od
jednego drzewa. W pocz�tkach XIX w. na plantacji w Brazylii pojawi�o si� drzewo-
mutant. Rodzi�o pomara�cze bez pestek. Ka�da nowelina istniej�ca dzi� na �wiecie
pochodzi ze zrazu pobranego od tego mutanta i zaszczepionego na innym drzewie. Z
niego z kolei pobrano zraz i zaszczepiono na nast�pnym drzewie itd. Opanowanie l�du
przez ro�liny sprzyja�o wykszta�ceniu si� nasion. U ro�lin nasiennych jajo
pozostaje wewn�trz organizmu macierzystego i tam jest zap�adniane przez plemnik.
Mo�e on pochodzi� z tej samej ro�liny lub innej. Rozwijaj�cy si� zarodek pozostaje
w ro�linie macierzystej dop�ty, dop�ki nie rozwinie si� w trwa�e wielokom�rkowe
nasie Rozw�j ro�lin 15
nie, kt�re jest nast�pnie uwalniane i mo�e z niego powsta� nowa ro�lina. W tym
procesie plemniki nie musz� by� przenoszone przez wod�. U ro�lin nasiennych
plemniki s� przenoszone przez ziarna
py�ku. Wewn�trz wszystkich ziaren py�ku, powoduj�cych ka�dego lata kichanie, katar
i �zawienie oczu, powstaj� plemniki. Znalaz�szy si� w pobli�u jaja odpowiedniej
ro�liny, dokonuj� jego zap�odnienia i tym samym zapocz�tkowuj� rozw�j nasienia. Aby
zatem m�c si� rozmno�y�, ro�lina musia�a wynale�� jaki� spos�b przedostania si�
py�ku do zal��ni. Najprostszym sposobem jest samozapylenie - ziarno py�ku
przemieszcza si� z pr�cika na s�upek w obr�bie jednego kwiatu. Podczas zapylenia
krzy�owego py�ek jednej ro�liny zap�adnia jajo drugiej. Py�ek mo�e by� przeniesiony
z jednej ro�liny na drug� przez wiatr lub na przyk�ad pszczo�y czy kolibry. W
wyniku zapylenia powstaje owoc. Owoce ka�dej ro�liny okrytozal��kowej rozwijaj� si�
z za
l��ni po zap�odnieniu. Owoce mog� by� soczyste jak gruszka, chocia� nie zawsze s�
jadalne dla cz�owieka. Bia�y puch mniszka lekarskiego i spadaj�ce z klonu ma�e
skrzydlaki, podobne do helikoptera, to tak�e owoce. ~% Czerwona cz�� truskawki /
wcale nie jest owocem. Jest to zmodyfikowane dno kwiatowe. Owocami s� ma�e ��te
ziarenka przyklejone do jego powierzchni. Rozw�j ro�lin
Q Pierwszym etapem rozwoju V ro�liny z nasienia jest kie�kowanie. Nasienie, zanim
wykie�kuje, pobiera wod� z otoczenia. Potem przez �upin� zaczyna przedostawa� si�
korze�, a nast�pnie na powierzchni� ziemi wydostaje si� p�d, kt�ry wypuszcza
li�cie. Li�� b�dzie gotowy do dzia�ania wtedy, gdy powstanie w nim chlorofil i
rozpocznie si� fotosynteza. Do tego czasu m�oda ro�lina musi �y� kosztem energii
zmagazynowanej w nasieniu. Nasiona mog� d�ugo pozostawa� w stanie spoczynku. W
stanie �ycia utajonego pozostaj� tak d�ugo, a� nastan� warunki umo�
I6 BIOLOGIA KLASYCZNA
liwiaj�ce kie�kowanie. Do kie�kowania niezb�dne s� przede wszystkim odpowiednio
wysoka wilgotno�� i temperatura. Wzrost ro�liny zaczyna si� dopiero wtedy, gdy
warunki s� wystarczaj�co dobre. Na przyk�ad na zachodzie Stan�w Zjednoczonych
nasiona traw nie kie�kuj�, dop�ki nie zostanie osi�gni�ty pewien poziom opad�w.
W�a�ciwo�� ta pozwala przeczeka� ro�linie lata katastrofalnie suche. o Chwasty
cz�sto produkuj� naJ siona zdolne do d�ugotrwa�ego przebywania w stanie spoczynku.
Nasiona niekt�rych chwast�w pozostaj� w stanie spoczynku, p�ki nie zostan�
wystawione na dzia�anie �wiat�a lub, na przyk�ad, nast�pi uszkodzenie ich �upiny.
Obie te strategie u�atwiaj� chwastom kie�kowanie w �wie�o zaoranej ziemi. Dlatego
szybko pokrywa si� ona chwastami. ' [~ Substancje, z kt�rych po1 U wstaj� tkanki
ro��in, pobierane s� zar�wno z powietrza, jak i z gleby. Atomy w�gla i tlenu,
b�d�ce sk�adnikami wszystkich tkanek ro�lin, pobierane s� z powietrza w postaci
dwutlenku w�gla. Inne niezb�dne pierwiastki, w�r�d kt�rych jest azot, fosfor,
potas, siarka, wap�, magnez oraz pewna liczba pierwiastk�w �ladowych, korzenie
ro�liny pobieraj� z gleby w postaci zwi�zk�w mineralnych. Ro�lina przetwarza te
substancje nieorganiczne w zwi�zki organiczne, z kt�rych buduje swoje tkanki. 11
Ro�liny nie mog� pobiera� azotu wprost z powietrza,
w kt�rym znajduje si� on w postaci cz�steczek NZ , a nie atom�w. Ro�liny mog�
wykorzysta� azot dopiero wtedy, gdy jest on "zwi�zany" lub przetworzony w amoniak
(NH3). Zdolno�� do wi�zania azotu atmosferycznego maj� pewne prokariotyczne
organizmy jednokom�rkowe - niekt�re sinice i liczne bakterie. Bez tych organizm�w,
kt�re stanowi� dla ro�lin �r�d�o azotu, nie mog�oby istnie� na Ziemi �ycie wy�sze.
Bez nich nie by�oby �adnych ro�lin wielokom�rkowych, a tak�e zwierz�t ani ludzi. W
oceanie azot wi�� sinice i niekt�re bakterie fotosyntetyzuj�ce. W glebie jest
troch� wolno �yj�cych bakterii azotowych, lecz wi�kszo�� azotu wi�� bakterie
�yj�ce w brodawkach na korzeniach ro�lin. Groch, soja i lucerna to kilka przyk�ad�w
ro�lin, Zwierz�ta 17
w kt�rych �yj� bakterie wi��ce korzeniach ro�liny, tworzy w gleazot. bie "rezerw�"
zwi�zanego azotu, z kt�rej mog� go czerpa� inne W celu wzbogacenia gleby ro�liny.
12 w azot w postaci zwi�zanej stosuje si� p�odozmian. Rolnicy od wiek�w wiedzieli,
�e uprawa ro�lin, takich jak lucerna lub koniczyna, u�y�nia gleb� i powoduje, �e
uprawa nast�pnych zasiew�w jest wydajniejsza. Dzieje si� tak dlatego, �e te
szczeg�lne ro�liny przechowuj� w swych korzeniach bakterie azotowe, a tak�e
dlatego, �e bakterie te wi�� wi�cej azotu, ni� zu�ywa ro�lina, na kt�rej si�
osiedli�y. Nadmiar azotu, wraz z materia�em zgromadzonym w samych
%2 Pewne ro�liny wykorzystuj� 1 J osobliwe nisze ekologiczne. Jemio�a na przyk�ad
jest paso�ytem. Cz�� swoich potrzeb pokarmowych zaspokaja przez fotosyntez� (jest
przecie� mimo wszystko zielona), lecz inne substancje od�ywcze pobiera z drzewa, na
kt�rym ro�nie. Podobnie zachowuje si� ro�lina zwana mucho��wk�, kt�rej, jako
dodatek do produkt�w fotosyntezy, trafia si� od czasu do czasu przek�ska w postaci
owada. Zwierz�ta
Do kr�lestwa zwierz�t nale14 �� organizmy od tak prymi
tywnych jak g�bki a� po cz�owieka. Jest ono najbardziej zr�nicowane z pi�ciu
kr�lestw. G�bki zbudowane s� z wielu kom�rek, lecz ka�da z nich mo�e funkcjonowa�
niezale�nie od innych. Je�eli na przyk�ad przetrze si� g�bk� przez sito, to ka�dy
kawa�ek, a nawet ka�da kom�rka s� zdol ne do utworzenia nowego organizmu. U
zwierz�t wy�szych, zatem i u ludzi, kom�rki maj� wyspecjalizowane funkcje i ich
dzia�anie jest uzale�nione od wszystkich pozosta�ych. ~% Zwierz�ta korzystaj� z go1
~ towych substancji organicznych. Jest to strategia ewolucyjna kr�lestwa zwierz�t.
W odr�nie
niu od ro�lin, kt�re same wytwarzaj� sobie po�ywienie w procesie fotosyntezy,
zwierz�ta musz� pobra� pokarm z otoczenia. Mog� to zrobi� dwoma sposobami: trwa� w
miejscu i czeka�, a� po�ywienie do nich przyjdzie (tak jak korale), lub aktywnie go
poszukiwa� (jak lampart). Zwierz�ta ro�lino�erne (np. kr�liki) �ywi� si� ro�linami,
mi�so�erne (np. wilki) jedz� inne zwierz�ta, a wszystko�erne (np. ludzie i szopy)
od�ywiaj� si� zar�wno ro�linami, jak i zwierz�tami. W kr�lestwie zwierz�t roz16
r�nia si� wiele typ�w. Niekt�rzy biolodzy dziel� kr�lestwo zwierz�t na trzydzie�ci
jeden r�nych typ�w. Wi�kszo�� z tych typ�w obejmuje zwierz�ta o prostej budowie.
Stan zr�nicowania kr�lestwa zwierz�t ukazuje poni�sza lista przyk�adowo wybranych
typ�w. G�bki (Porifera) - g�bki Parzyde�kowce (Cnidaria) - kr��ko p�awy, korale,
ukwia�y
P�azi�ce (Plathelmintes) - przywry, tasiemce
Wrotki (Rotifera) - mikroskopijne organizmy
Oble�ce (Nematohelminthes) - nicienie
Pier�cienice (Annelida) - sk�poszczety, np. d�d�ownice
Mi�czaki (Mollusca) - ma��e, �limaki Stawonogi (Arthropoda) - paj�ki, owady,
skorupiaki
Szkar�upnie (Echinodermata) - rozgwiazdy, je�owce
Strunowce (Chordata) - wszystkie zwierz�ta ze strun� grzbietow� z cz�owiekiem
w��cznie ' ~/ Ewolucja zwierz�t przebie1 / ga�a poprzez wielk� liczb� form
prymitywnych, takich jak korale, che�bie, p�azi�ce, oble�ce, pier�cienice i
mi�czaki. Reprezentuj� one r�ne typy �wiata zwierz�cego, kt�re biolodzy uwa�aj� za
r�wnie warte badania jak nasz typ strunowc�w. Wygl�d zwierz�cia mo�e czasami
wprowadzi� w b��d. Rozgwiazdy i je�owce wygl�daj� na zwierz�ta proste, a s�
organizmami dosy� z�o�onymi. Reprezentuj� ostatni� ga�� drzewa ewolucyjnego,
prowadz�c� do strunowc�w, a wi�c do nas samych. ~/ ~ Typem, kt�ry odni�s�
najwi�kszy sukces, s� stawo
nogi. Nale�� do nich paj�ki, wije, skorupiaki (takie jak homar) i najwa�niejsze ze
wszystkich owady. Stawonogi cechuje twardy szkielet zewn�trzny (pancerz), kt�rego
cz�ci s� tak po��czone, by umo�liwi� zwierz�ciu ruch. Zwierz�ta 19
Szkielet zewn�trzny nie ro�nie, wi�c stawonogi musz� stary okresowo zrzuca�
(linienie), aby mog�y zwi�ksza� rozmiary cia�a. Do stawonog�w nale�y obecnie od 50
do 80 procent wszystkich gatunk�w zwierz�t �yj�cych na Ziemi. Skrzyp�ocze, kt�rych
skorupy s� wyrzucane obficie na pla�e wschodniego wybrze�a Stan�w Zjednoczonych,
przetrwa�y prawie nie zmienione oko�o 500 milion�w lat. 1o Najdziwniejszymi zwie1 J
rz�tami s� przedstawiciele typu Pogonophora. �yj� na dnie oceanu, skupione wok�
uj�� hydrotermicznych. S� to czerwonawe "robaki", buduj�ce d�ugie, twarde rurki, w
kt�rych �yj�. Osi�gaj� d�ugo�� 7,5 m. Przyjmuj� pokarm, lecz nie maj� otworu
g�bowego ani �adnego uk�adu, kt�ry odpowiada�by przewodowi pokarmowemu. Rol� jelita
odgrywa tzw. przestrze� mi�dzyczu�kowa. S� to wi�c zwierz�ta o zewn�trznym typie
trawienia. Stanowi� odr�bny typ, poniewa� �adne zwierz� nie jest do nich podobne.
'~n Stonogi wcale nie maj� lr V stu n�g. R�ne gatunki tej grupy skorupiak�w maj�
zaledwie po kilkana�cie par odn�y. Wi�cej n�g (2000 par) maj� krocionogi -
przedstawiciele jednej z grup wij�w. ~' Spo�r�d stawonog�w naj1 wi�kszy sukces
odnios�y
owady. Szacuje si�, �e ca�kowita liczba owad�w na planecie si�ga 10' $ sztuk - na
ka�dego cz�owieka w przybli�eniu przypada miliard owad�w. Wszystkie maj� trzy pary
n�g (w odr�nieniu od paj�k�w - cztery pary) i szkielet zewn�trzny, a ich cia�o
dzieli si� na trzy cz�ci: g�ow�, tu��w i odw�ok. "B�g nadzwyczaj umi�owa� 22 sobie
chrz�szcze". Podobno tymi s�owami wybitny biolog angielski John Burdon Sanderson
Haldane odpowiedzia� rozm�wcy, kt�ry chcia� si� dowiedzie�, co badania przyrody
pozwalaj� s�dzi� o zamiarach Stw�rcy. W�r�d owad�w najwi�kszy sukces odni�s� rz�d
chrz�szczy (Coleoptera). Chrz�szcze stanowi� oko�o po�owy wszystkich gatunk�w
zwierz�t poznanych dotychczas na Ziemi. Jako ch�opiec
by�em zapalonym kolekcjonerem owad�w. Zdziwi�em si� bardzo, gdy si� dowiedzia�em,
�e tylko na obszarze Chicago �yj� setki r�nych gatunk�w chrz�szczy. Zbieranie
wszystkich tych gatunk�w wyda�o mi si� zniech�caj�ce i porzuci�em owady, przenosz�c
swoje zainteresowania na fizyk�. Tajemnica
~~ Jakie jest pochodzenie kr�gowc�w? Prze�ledzenie
wszystkich etap�w ewolucji, kt�re doprowadzi�y do powstania wsp�czesnych kr�gowc�w,
jest trudne. Jedna z teorii, oparta na obserwacji wsp�cze�nie �yj�cych zwierz�t,
jest nast�puj�ca. Istniej� zwierz�ta, kt�rych larwy p�ywaj� i maj� co� podobnego do
struny grzbietowej. W tym stanie przypominaj� z wygl�du prymitywne kijanki. W
doros�ym �yciu trac� zar�wno zdolno�� poruszania si�, jak i strun� grzbietow�.
Wed�ug tej teorii u zwierz�t podobnych do wspomnianych wy�ej zanik�o stadium
osobnika doros�ego i sp�dzaj� one ca�e �ycie w stanie larwalnym. W nast�pnym etapie
zacz�a si� tworzy� chrz�stna, a potem kostna os�ona struny grzbietowej (kt�ra
zarazem ulega�a redukcji). I to ju� by�y kr�gowce. Rozpocz�� si� ich ewolucyjny
rozkwit. 24 Kr�gowce s� podtypem typu strunowc�w. Podtyp ten
dzieli si� na nast�puj�ce gromady:
kr�g�ouste ryby
p�azy gady ptaki ssaki
Rekiny wcale nie maj� ko25 �ci. Ca�y ich szkielet jest zbudowany z chrz�stek, fakt
ten wyja�nia ich gi�tko�� podczas p�ywania. S� przedstawicielami najbardziej
prymitywnych form ryb. Oceany roi�y si� od ryb ju� 400 milion�w lat temu. W�a�nie
ryby by�y wtedy najbardziej rozwini�t� form� kr�gowc�w. Wiele z tych pradawnych ryb
mia�o ju� szkielety kostne. By�y w�r�d nich tak�e olbrzymie ryby z pancerzami na
g�owach i cia�ach - teraz nale��ce ju� do wymar�ych. Ryby kostnoszkieletowe, do
kt�rych obecnie zaliczaj� si� wszystkie gatunki ryb z wyj�tkiem rekin�w, rozwija�y
si� w wodzie s�odkiej i dopiero p�niej przenios�y si� do m�rz. Tajemnica 21
Niekt�re prymitywne ryby 26 mia�y p�uca i mog�y oddycha� powietrzem atmosferycznym.
Pierwsze ryby kostnoszkieletowe mia�y p�uca - prawdopodobnie po to, by m�c pobiera�
wi�cej tlenu. U wi�kszo�ci ryb p�uca te przekszta�ci�y si� w p�cherz p�awny i nie
s� ju� u�ywane do oddychania. Dawniej s�dzono, �e morskie ryby p�ucodyszne wymar�y
przesz�o 70 milion�w lat temu, lecz w 1939 r. pewien rybak wy�owi� w Oceanie
Indyjskim �ywy okaz ryby maj�cej szcz�tkowe p�uco. Potem znaleziono ich wi�cej i
nie ma w�tpliwo�ci, �e przynajmniej jedno "kopalne" zwierz� jest ci�gle jeszcze
w�r�d nas. Wydaje si� przy tym do�� niezwyk�e, �e cz�owiek jest bliski dokonania
tego, z czym nie poradzi�a sobie natura. "�yj�ce skamienia�o�ci" z Oceanu
Indyjskiego sta�y si� tak cennymi okazami muzealnymi, �e grozi im ca�kowite
wyt�pienie przez miejscowych rybak�w. Z~/ P�azy, takie jak �aby i salamandry,
pochodz� od ryb
p�ucodysznych. O ich pochodzeniu �wiadczy fakt, �e ci�gle jeszcze sp�dzaj� w wodzie
cz�� swojego cyklu rozwojowego. Krokiem decyduj�cym w ich ewolucji by�o
przekszta�cenie p�etw w nogi, co umo�liwi�o im wyj�cie na l�d i poruszanie si� w
nowym �rodowisku. ~~ Gady by�y pierwszymi kr�gowcami ca�kowicie przy
stosowanymi do �ycia na l�dzie. Nale�� do nich ��wie, jaszczurki, w�e i krokodyle.
R�ni� si� one od p�az�w nast�puj�cymi cechami: maj� �uski (co pozwala im zmniejszy�
utrat� wody), sk�adaj� jaja zasobne w ��tko (dzi�ki temu m�ode mog� podrosn��
troch�, zanim si� wykluj�), maj� serce zdolne do rozprowadzania tlenu po ca�ym
organizmie z wi�ksz� wydajno�ci� oraz bardziej z�o�ony m�zg. Ptaki pochodz� od
gad�w. 29 Ich cechami charakterystycznymi s�: pi�ra (wykszta�cone z �usek), serce z
dwiema ca�kowicie rozdzielonymi komorami i wi�kszy ni� u gad�w m�zg. Maj� r�wnie�
mostek z grzebieniem kostnym w klatce piersiowej, do kt�rego s� przymocowane mi�nie
u�ywane do latania ("bia�e mi�so"). Pierwotnie wszystkie ptaki by�y przystosowane
do latania, jednak niekt�re z nich, na przyk�ad strusie, porzuci�y ten spos�b
�ycia.
'~~% Ptaki s� sta�ocieplne. P�azy J V i gady s� zmiennocieplne, co oznacza, �e
temperatura ich cia�a zale�y od temperatury otoczenia. Z tego powodu �aby i w�e s�
tak niemrawe rano i wiele czasu sp�dzaj� wygrzewaj�c si� w s�o�cu. W odr�nieniu od
p�az�w i gad�w przemiana materii ptak�w umo�liwia im utrzymanie sta�ej temperatury
cia�a. Wsp�cze�nie tylko ptaki i ssaki s� obdarzone t� cech�, chocia� trwaj�
dyskusje, czy ju� niekt�re z dinozaur�w nie by�y sta�ocieplne. Ssaki to zwierz�ta,
kt�re 31 maj� w�osy, du�e m�zgi i karmi� mlekiem swoje ma�e. R�wnie� s�
sta�ocieplne. Cz�owiek, podobnie jak wi�kszo�� du�ych zwierz�t, nale�y do ssak�w.
Sta�ocieplno�� umo�liwia ssakom funkcjonowanie w klimatach zimnych, gdzie nie
mog�yby przetrwa� zwierz�ta zmiennocieplne, a du�e m�zgi pozwalaj� na pos�ugiwanie
si� r�nymi strategiami spo�ecznymi, niedost�pnymi dla innych form �ycia. Ssaki nie
pojawi�y si� nagle po znikni�ciu z powierzchni Ziemi dinozaur�w. Obecne by�y ju� w
tzw. epoce gad�w, jednak w erze mezozoicznej we wszystkich ekosystemach odgrywa�y
podrz�dn� rol�. By�y stworzeniami wielko�ci myszy i z trudem utrzymywa�y si� przy
�yciu w �wiecie zamieszkanym przez wielkie gady. Ssaki rozwin�y si� dopiero wtedy,
gdy zostali usuni�ci ich wielcy rywale. Jak zbudowane s� zwierz�ta
Kaide zwierz� jest sum� 32 uk�ad�w jego narz�d�w. Kom�rki, kt�re �yj� w twoim ciele
(i cia�ach wszystkich zwierz�t), nie s� bez�adnie rozsypane, lecz sk�adaj� si� na
narz�dy, takie jak �o��dek lub serce. Narz�dy te z kolei wchodz� w sk�ad uk�ad�w,
takich jak uk�ad pokarmowy lub krwiono�ny. Dopiero zestaw uk�ad�w tworzy ca�e
zwierz�. Uk�ad pokarmowy
33 Uk�ad pokarmowy przetwarza zjedzone po�ywienie na
substancje, kt�re mog� by� wykorzystane przez kom�rki. Pokarmem zwierz�t s� ro�liny
lub zwierz�ta. Uk�ad pokarmowy jest zwykle rur� ci�gn�c� si� przez ca�e cia�o.
Wzd�u� tej rury przesuwa si� pokarm. W trakcie przesuwania enzymy rozk�adaj� du�e
cz�steczki pokarmu na mniejsze, wch�aniane nast�pnie przez cia�o zwierz�cia. W
sk�ad uk�adu pokarurowego wchodz� narz�dy realizuj�ce to zadanie. 34 Trawienie u
cz�owieka rozpoczyna si� w jamie ustnej
ju� podczas �ucia jedzenia. Wtedy pokarm zostaje rozdrobniony na ma�e kawa�ki, a
jednocze�nie enzymy zawarte w �linie rozk�adaj� skrobi�. Matka mia�a wi�c racj�,
namawiaj�c ci� do starannego �ucia podczas jedzenia. 2 Trawienie u cz�owieka konJ~
tynuowane jest w �o��dku i w jelitach. Kwas solny w �o��dku zabija drobnoustroje i
umo�liwia dzia�anie pepsynie - enzy Uklad pokarmowy 23
mowi rozpoczynaj�cemu trawienie bia�ka.
Enzymy wytwarzane w �ciankach jelita cienkiego, w w�trobie i w trzustce wykonuj�
zadanie podstawowe - rozk�adaj� w�glowodany, bia�ka, t�uszcze i kwasy nukleinowe.
Produkty rozk�adu s� wch�aniane przez �cianki jelita cienkiego. W jelicie grubym,
zanim pozosta�o�� zostanie wydalona z organizmu, ze strawionego pokarmu jest
odbierana woda. Wiele symbiotycznych bak36 tern �yje w jelicie grubym cz�owieka.
Najs�ynniejsz� z nich jest Escherichia coli (nazywana w skr�cie E. coli). Du�a cz��
naszej wiedzy z dziedziny biologii molekularnej pochodzi z do�wiadcze� prowadzonych
z wykorzystaniem laboratoryjnych kultur tej bakterii. Krowy nale�� do ro�lino�er37
c�w prze�uwaj�cych. Podobnie jak wiele innych zwierz�t nie maj� w swoim uk�adzie
pokarmowym niczego, co by im umo�liwi�o samodzielne strawienie celulozy. Zamiast
tego prze�uty pokarm przechodzi do komory �o��dka, zwanej �waczem, umieszczonej
przed �o��dkiem w�a�ciwym. W �waczu pokarm zaczy
naj� rozk�ada� zamieszkuj�ce tam pierwotniaki. Co pewien czas krowa zwraca pokarm
do jamy g�bowej, gdzie jest ponownie prze�uwany. Wst�pnie strawiona trawa (teraz
ju� w formie kwas�w thzszczowych) wraz z pierwotniakami przechodzi z kolei do
w�a�ciwego �o��dka i tam jest trawiona do ko�ca. ~~ Krowy nie s� stuprocentowymi
wegetarianka
mi. Symbiotyczne pierwotniaki w ich przewodzie pokarmowym odgrywaj� podw�jn� rol�.
�yj�c w �waczu, rozk�adaj� celuloz� i przetwarzaj� j� na bia�ka zu�ywane do budowy
w�asnego cia�a. Gdy gin�, ulegaj� przesuni�ciu do dalszych odcink�w przewodu
pokarmowego, gdzie zostaj� strawione. Tym samym dostarczaj� krowie gotowego bia�ka.
Narz�dy zmys��w
39 Zwierz�ta uzyskuj� informacj� o swoim otoczeniu za
pomoc� narz�d�w zmys��w. Narz�dy te reaguj� zwykle na jeden z czterech rodzaj�w
sygna��w: �wiat�o, bod�ce mechaniczne, temperatur� i st�enie okre�lonych zwi�zk�w
chemicznych. Pi�� zmys��w cz�owieka to: wzrok (wykrywaj�cy �wiat�o), w�ch i smak
(wra�liwe na substancje chemiczne) oraz dotyk i shzch (wyczuwaj�ce ci�nienie i
drgania). Nie mamy �adnego specjalnego narz�du zmys�u, s�u��cego do wykrywania
temperatury. Mamy natomiast wiele receptor�w termicznych rozsianych po ca�ej
powierzchni cia�a. dn Zwierz�ta maj� oczy proste '~V lub z�o�one. Niekt�re
zwierz�ta jednokom�rkowe maj� �wiat�oczu�e plamki na swoich zewn�trznych
powierzchniach, umo�liwiaj�ce odr�nianie �wiat�a od ciemno�ci. Dzi�ki temu mog�
p�yn�� w kierunku �wiat�a, tzn. ku powierzchni zbiornik�w wodnych, w kt�rych �yj�.
Owady maj� oczy z�o�one. Oczy owad�w i innych stawonog�w sk�adaj� si� z wielu
jednostek, z kt�rych ka�da ma w�asn� soczewk�. Ka�da cz�� oka owada jest w
rzeczywisto�ci oddzielnym "miniokiem" posiadaj�cym w�asn� soczewk� skupiaj�c�
�wiat�o na pojedynczym receptorze. Owad zatem widzi �wiat jako mozaik� po�o�onych
obok Narz�dy zmyst�w 25
siebie plamek. Nie dostrzega tak wielu szczeg��w jak my, lecz mo�e lepiej
rejestrowa� ruch. Wa�ki maj� w ka�dym 41 oku z�o�onym ponad dwadzie�cia tysi�cy
soczewek. Oczy cz�owieka i wi�kszo�ci 42 kr�gowc�w s� skomplikowane. �wiat�o wpada
do oka przez otw�r �renicy (czarn� plamk� w �rodku t�cz�wki). Mi�nie w oku napinaj�
si� i rozlu�niaj�, zmieniaj�c w ten spos�b ogniskow� soczewki. Umo�liwia to ostre
widzenie przedmiot�w znajduj�cych si� w r�nych odleg�o�ciach od patrz�cego. �wiat�o
skupia si� n~ siatk�wce znajduj�cej si� na tylnej �ciance oka, gdzie zachodz�
reakcje chemiczne (patrz ni�ej) wywo�uj�ce impuls nerwowy przenoszony przez nerw
wzrokowy do m�zgu. W oku znajduj� si� dwa rodzaje kom�rek wra�liwych na �wiat�o -
czopki i pr�ciki. Nazwy te pochodz� od kszta�tu tych kom�rek. Pr�ciki s� wra�liwe
na �wiat�o o ma�ym nat�eniu i niewra�liwe na barwy. To one pozwalaj� widzie� po
ciemku. Za widzenie barwne odpowiadaj� trzy rodzaje czopk�w wra�liwych na kolory
niebieski, czerwony i zielony. I w czopkach, i w pr�cikach znajduj� si� du�e
cz�steczki, kt�re absorbuj� fotony i wywo�uj� impulsy w nerwie wzrokowym. �aby,
ptaki, jaszczurki i lu43 dzie rozr�niaj� kolory a psy nie. Spos�b, w jaki widzisz
kolory, jest bardziej z�o�ony, ni� m�g�by� przypuszcza�. Barwa zale�y od �wiat�a
padaj�cego - wyja�nia to, dlaczego ubrania maj� inne kolory w sklepie, gdzie s�
o�wietlone �wiat�em jarzeniowym, a inne na ulicy, w �wietle s�onecznym. Barwa
zale�y r�wnie� od tego, w jaki spos�b zostanie przetworzona w oku - malarze na
przyk�ad wiedz� od dawna, �e kiedy po�o�� kolor niebieski obok ��tego, to obszar w
pobli�u granicy mi�dzy tymi kolorami b�dzie si� wydawa� bia�awy, a sama granica
b�dzie rozmyta. Postrzegana barwa zale�y te� od wcze�niejszego do�wiadczenia
patrz�cego. Je�eli poka�e si� ludziom ceg�� i drzewo w tym samym odcieniu szaro�ci,
to zobacz� ceg�� jako czerwonaw�, a drzewo jako zielonkawe. Oko nie jest podobne do
44 kamery telewizyjnej. Ka
mera TV tworzy obraz, zamieniaj�c to, co widzi, w szereg jasnych i ciemnych plamek
(w przypadku telewizji kolorowej w trzy szeregi plamek - po jednym dla ka�dej barwy
podstawowej). Mi�dzy ka�dym miejscem na ogl�danym przedmiocie a ka�dym miejscem na
obrazie istnieje bezpo�redni zwi�zek i jest on zachowany podczas kolejnych
proces�w, za pomoc� kt�rych kamera tworzy obraz. Innymi s�owy, mo�na przerwa�
proces w ka�dym punkcie i powiedzie�: "Ten sygna� elektroniczny pochodzi od tej
konkretnej plamki na tym dok�adnie li�ciu". W m�zgu nie dzieje si� nic podobnego.
Cz�� kory m�zgowej odpowiedzialna za widzenie mo�e by� po��czona z r�nymi cz�ciami
siatk�wki i proces widzenia jest bardzo z�o�ony. Okaza�o si� na przyk�ad, �e pewna
cz�� kory m�zgowej dobrze rozpoznaje linie poziome, inna cz�� - linie pionowe, a
jeszcze inna - kraw�dzie obiekt�w itd. Ta z�o�ona struktura m�zgu jest powodem jego
wielkiej przewagi w przetwarzaniu informacji wizualnej nad najszybszymi nawet
komputerami, kt�re, podobnie jak kamera TV, musz� przetwarza� informacje po kolei.
45 Narz�dy s�uchu reaguj� na ci�nienie wywierane przez
fale d�wi�kowe. W uchu cz�owieka fale d�wi�kowe wywo�uj� drgania b�ony b�benkowej
podobne do drga� sk�ry na b�bnie. Ruch ten jest przenoszony przez szereg ma�ych
kosteczek do ucha wewn�trznego, gdzie wywo�uje zmiany ci�nienia w cieczy zawartej w
kanale o kszta�cie spirali, zwanym �limakiem. Te zmiany ci�nienia wywo�uj�
odkszta�cenia wra�liwych na nie kom�rek, kt�re z kolei wysy�aj� sygna� do m�zgu. 46
Nie wszystkie zwierz�ta maj� narz�dy s�uchu na
g�owie. Niekt�re motyle nocne posiadaj� odpowiednik b�ony b�benkowej na �rodku
tu�owia, paj�ki i �wierszcze - na nogach. ~~ Smak i w�ch wymagaj� odbiornik�w
sygna��w chemi
cznych. Aby poczu� smak czego�, cz�steczki tej substancji musz� wej�� w kontakt z
wyspecjalizowanymi kom�rkami, kt�re s� cz�ci� kubk�w smakowych na j�zyku. Aby co�
wyczu�, cz�steczki w�chanej substancji musz� przedosta� si� poprzez powietrze Ko�ci
i mi�nie 27
do twojego nosa, gdzie kontaktuj� si� z wyspecjalizowanymi kom�rkami. W obu
przypadkach oddzia�ywanie cz�steczek na kom�rki powoduje powstanie sygna��w
przesy�anych przez uk�ad nerwowy do m�zgu. Legendarny psi w�ch ma odbicie w
anatomii tych zwierz�t. Pies ma w swoim nosie ponad 200 milion�w kom�rek w�chowych,
podczas gdy cz�owiek tylko 5 milion�w. Czy�by�my co� tracili? dQ Samica jedwabnika
og�a'!V sza, �e jest zdolna do zap�odnienia, wydzielaj�c substancj� nazywan�
bombikolem. Stanowi ona sygna� chemiczny wywo�uj�cy zmian� zachowania osobnika p�ci
przeciwnej. Samiec mo�e wyczu� te "perfumy", kiedy ich rozcie�czenie wynosi jedn�
cz�steczk� na trylion cz�steczek powietrza. Jest to prawdopodobnie najbardziej
fantastyczne osi�gni�cie zmys�u powonienia w kr�lestwie zwierz�t. Na zmys� dotyku
sk�ada si� 49 wiele r�nych rodzaj�w kom�rek nerwowych, b�d�cych receptorami. Tu�
pod powierzchni� sk�ry znajduj� si� kom�rki ner wowe sygnalizuj�ce b�l oraz takie,
kt�re reaguj� na si�� nacisku dotkni�cia. G��biej znajduje si� ca�a sie� kom�rek
pe�ni�cych funkcje dotykowe. S� tam nawet kom�rki przytwierdzone do torebek w�os�w.
Sygnalizuj� one dotkni�cie w�osa. Muchy maj� na swych cia�ach kom�rki wra�liwe na
ci�nienie powietrza, kt�re sygnalizuj� im, kiedy zbli�a si� ku nim du�e cia�o -
poruszaj�c si� spr�a ono powietrze. Dlatego tak trudno uderzy� much� r�k�, a packi
na muchy maj� dziury, przez kt�re mo�e wydosta� si� powietrze. Ko�ci i mi�nie
~[~ Ka�de zwierz� musi mie� U jaki� spos�b przeciwstawie
nia si� sile grawitacji. Najpospolitszym rozwi�zaniem problemu jest szkielet na
zewn�trz cia�a, nazywany zewn�trznym (jak u owad�w i mi�czak�w), lub wewn�trz
cia�a, wewn�trzny (jak u cz�owieka). Struktury odpowiadaj�ce obu tym strategiom
nosz� nazwy endoszkieletu i egzoszkieletu. 51 Szkielet wewn�trzny kr�gowc�w sk�ada
si� z ko�ci
i chrz�stek. Ko�ci pojawiaj� si�
w tych miejscach, w kt�rych jest potrzebna sztywno�� i wytrzyma�o�� na obci��enia,
a chrz�stki tam, gdzie jest potrzebna spr�ysto��. Na przyk�ad tw�j nos i krta� s�
zbudowane z chrz�stek. Chrz�stki s�u�� te� jako amortyzatory w stawach. W stawach
cz�ci szkieletu s� po��czone za pomoc� wi�zade�, tj. twardych, ma�o elastycznych
pasm, kt�re ��cz� ko�ci po jednej stronie stawu z ko��mi po drugiej jego stronie.
Ma�a elastyczno�� wi�zade� i ich powolne gojenie si� wyja�niaj�, dlaczego kontuzje
kolana maj� cz�sto zgubne skutki dla kariery sportowc�w. 52 W cele cz�owieka
wyst�puj� dwa rodzaje mi�ni. Mi�
�nie s� zbudowane z wi�zek d�ugich kom�rek, kt�re kurcz� si�, gdy otrzymaj�
odpowiedni sygna� od uk�adu nerwowego. Najprostsze mi�nie w ciele cz�owieka to
mi�nie g�adkie, odpowiedzialne za ruchy bezwiedne, takie jak rozszerzanie �renic,
skurcze jelit i �o��dka. Mi�nie poprzecznie pr��kowane umo�liwiaj� nam poruszanie
si�. Maj� bardziej z�o�on� budow� ni� mi�nie g�adkie i powsta�y p�niej w procesie
ewolucji. Specjalna grupa mi�ni poprzecznie pr��kowanych powoduje rytmiczne ruchy
serca pompuj�cego krew. Jaki rodzaj mi�ni masz na my�li, kiedy m�wisz dziecku:
"Poka� muskuiy!"? Odpowied�: Poprzecznie pr��kowane. 53 Mi�nie s� przy��czone do
ko�ci za pomoc� �ci�gien.
Kiedy mi�nie si� kurcz�, poci�gaj� za sob� �ci�gna, �ci�gna poci�gaj� ko�ci i
nast�puje ruch. "�okie� tenisisty", czyli zapalenie �ci�gien w stawie �okciowym,
jest schorzeniem pospolitym. Mo�e je wywo�a� ka�dy d�ugo powtarzaj�cy si� ruch,
powoduj�cy przeci��enie. Ja na przyk�ad dorobi�em si� "�okcia tenisisty", u�ywaj�c
pi�y �a�cuchowej do pi�owania drewna na opa�. Uk�ad nerwowy
54 Uk�ad nerwowy zwierz�t gromadzi informacje, prze
twarza je i wywo�uje odpowiednie reakcje. Obwodowy uk�ad ner Ukiad nerwowy 29
wowy zbiera informacje od narz�d�w zmys��w zwierz�t i przekazuje je do o�rodkowego
uk�adu nerwowego (u cz�owieka jest nim m�zg i rdze� kr�gowy), gdzie s�
przetwarzane. Kiedy zostanie ju� podj�ta decyzja co do reakcji na powsta��
sytuacj�, o�rodkowy uk�ad nerwowy wysy�a odpowiednie sygna�y do autonomicznego
uk�adu nerwowego (kontroluj�cego dzia�ania mimowolne, na przyk�ad bicie serca) i
somatycznego uk�adu nerwowego (reguluj�cego reakcje ruchowe zale�ne od woli, takie
jak poruszanie ko�czyn�). Impulsy nerwowe r�ni� si� 55 od zwyk�ego pr�du
elektrycznego. Przenoszone s� przez uk�ad nerwowy wzd�u� nerw�w stanowi�cych sie�
pojedynczych kom�rek nerwowych zwanych neuronami. Ka�dy nerw mo�e przenosi� wiele
impuls�w jednocze�nie, podobnie jak kabel mo�e przekaza� wiele niezale�nych rozm�w
telefonicznych. Punkty zetkni�cia mi�dzy ko�cami poszczeg�lnych neuron�w nazwano
synapsami, a d�ugie, cienkie cz�ci kom�rki nerwowej (przewody, wzd�u� kt�rych jest
przenoszony impuls) - aksonami. W uk�adach elektronicznych, takich jak aparatura
stereo, sygna�y s� przenoszone przez przewody wskutek ruchu elektron�w. W nerwach
impulsy wywo�uj� ruch jon�w potasu i sodu poprzez b�on� kom�rkow� aksonu. Kiedy
impuls dotrze do ko�ca neuronu, wydziela si� w nim substancja chemiczna nazywana
transmiterem. Transmiter wywo�uje pobudzenie nast�pnego neuronu i impuls
przemieszcza si� dalej. Typowy czas reakcji neuronu jest r�wny 1 milisekundzie
(0,001 s), czyli jest ponad tysi�c razy wolniejszy ni� analogiczny element w
komputerze osobistym. Uk�ad nerwowy wy�szych 56 zwierz�t jest w wysokim stopniu
scentralizowany. U zwierz�t takich jak stu�bia jest r�wnomiernie rozproszony w
ca�ym ciele - przypomina sie�. U wy�szych form zar�wno narz�dy zmys��w, jak i cz�ci
uk�adu nerwowego, kt�re przetwarzaj� informacj� i wywo�uj� odpowiedni� reakcj�, s�
umieszczone w g�owie. U p�azi�c�w i oble�c�w ten centralny uk�ad steruj�cy jest po
prostu zwojem nerw�w. U kr�gowc�w natomiast tworzy z�o�on� struktur�, kt�r�
nazywamy m�zgiem.
~% Poszczeg�lne cz�ci m�zgu I cz�owieka spe�niaj� r�ne
zadania. W m�zgu mo�na wyr�ni� trzy g��wne cz�ci: przedni�, �rodkow� i tyln�.
Elementem tylnej cz�ci m�zgu, le��cej przy podstawie czaszki, w miejscu, gdzie
wchodzi do niej rdze� kr�gowy, jest tzw. m�d�ek, kt�ry koordynuje ruchy
automatyczne, na przyk�ad wykonywane w celu odzyskania r�wnowagi. Przednia cz��
m�zgu ma posta� p�kul m�zgowych, kt�rych zewn�trzn� warstw� stanowi kora m�zgowa
(tzw. istota szara), i w�a�nie w niej s� przetwarzane dane pochodz�ce od narz�d�w
zmys��w. W korze m�zgowej s� ulokowane o�rodki wy�szych funkcji intelektualnych,
jak wyobra�nia, rozumowanie i pami��. W �rodkowej cz�ci m�zgu maj� swoje �r�d�o
emocje. Tu s� te� zakodowane wrodzone programy zachowa�. Q Uczeni nie w pe�ni
jeszcze ~V rozumiej� z�o�ono�� m�zgu. W ksi��kach popularnych mo�na dostrzec
tendencj� do zbyt uproszczonego widzenia roli trzech cz�ci m�zgu: cz�� tylna -
nie�wiadoma, prymitywna egzystencja, cz�� rodkowa - zwierz�ce emocje, cz��
przednia (kora m�zgowa) - funkcje "wy�sze". Mo�na si� tak�e zetkn�� z inn�
interpretacj�: cz�� tylna = id, cz�� rodkowa = ego, kora m�zgowa = superego. Nie
jest to takie proste! Badanie z�o�ono�ci m�zgu cz�owieka jest zaj�ciem, kt�re
zajmie naukowcom jeszcze du�o czasu. Przedstawione powy�ej, nadmiernie uproszczone
podzia�y funkcji nie s� ju� przez nauk� akceptowane. 59 Opr�cz systemu sygna��w
przenoszonych przez nerwy
zwierz�ta kontroluj� funkcjonowanie swego organizmu za pomoc� hormon�w. Substancje
te s� wydzielane przez wyspecjalizowane gruczo�y zwane dokrewnymi. Hormony kr�� z
krwi� po ca�ym organizmie i maj� wp�yw na dzia�anie r�nych narz�d�w. U cz�owieka
gruczo�y dokrewne tworz� tzw. uk�ad endokrynalny (wydzielania wewn�trznego). A oto
przyk�ad dzia�ania hormon�w. Gdy jeste� przera�ony, gruczo�y po�o�one w s�siedztwie
nerek wydzielaj� adrenalin�, kt�ra powoduje przyspieszenie akcji serca i
zwi�kszenie dop�ywu krwi do mi�ni. Kr��enie, oddychanie, wydalanie 31
Kr��enie, oddychanie,
wydalanie
C(~ Utlenianie (spalanie) jest vU podstawow� reakcj� chemiczn� dostarczaj�c�
zwierz�tom energi�. Warunkiem zachodzenia tych reakcji jest istnienie systemu
doprowadzaj�cego tlen najpierw do wn�trza cia�a, a nast�pnie do pojedynczych
kom�rek, oraz sposobu usuwania zb�dnych produkt�w reakcji z kom�rek i z ca�ego
cia�a. Wykonanie tych zada� zapewniaj� trzy wsp�zale�ne procesy: wymiana gazowa
(pobieranie tlenu i usuwanie dwutlenku w�gla), kr��enie (rozprowadzanie tlenu do
kom�rek i odbieranie od nich zb�dnych produkt�w reakcji) oraz wydalanie (usuwanie z
cia�a ubocznych produkt�w przemiany materii). 1 Spos�b, w jaki zwierz� po1 Mera
tlen z otoczenia, zale
�y od jego rozmiaru oraz od tego, czy �yje ono w wodzie, czy na l�dzie. Zwierz�ta
jednokom�rkowe pobieraj� wystarczaj�c� ilo�� tlenu (i wydalaj� dwutlenek w�gla)
drog� dyfuzji ca�� powierzchni� cia�a. Nie potrzebuj� �adnego uk�adu oddechowego. U
zwierz�t oddychaj�cych skrzelami (skoru puki i ryby) listki skrzelowe zawieraj�ce
naczynia krwiono�ne stale op�ukuje woda. Nast�puje w�wczas dyfuzja tlenu z wody do
krwi, a dwutlenku w�gla w odwrotnym kierunku. P�uca s� przystosowaniem do �ycia na
l�dzie. Powietrze jest wci�gane do wn�trza p�uc i pozostaje tam przez czas
potrzebny na to, aby nast�pi�a wymiana gazowa. Owady nie maj� p�uc, lecz wiele
rurek, zwanych tchawkami, kt�re rozprowadzaj� po ca�ym organizmie tlen, dostaj�cy
si� przez otworki na powierzchni cia�a. Sta�ocieplne zwierz�ta 62 wodne, kt�re z
powodu swoich rozmiar�w potrzebuj� mn�stwa tlenu, nie mog� uzyska� go z wody w
wystarczaj�cej ilo�ci. Okre�lona obj�to�� wody zawiera tylko kilka procent tego
tlenu, kt�ry znajduje si� w tej samej obj�to�ci powietrza. Dlatego wieloryby i
mor�winy oddychaj� powietrzem atmosferycznym. Na dodatek, w miar� nagrzewania si�
wody, zmniejsza si� ilo�� zawartego w niej tlenu. Wskutek tego ciep�a woda zawiera
mniej tlenu ni� zimna. Jest to przyczyn� przenoszenia si�
ryb w ci�gu dnia w miejsca g��bsze (i ch�odniejsze).
63 zwierz�ta o wy�szym poziomie zorganizowania ma
j� serca. Zadaniem uk�adu kr��enia jest dostarczanie tlenu i substancji pokarmowych
kom�rkom organizmu i usuwanie z nich zb�dnych produkt�w przemiany materii. U
prostszych zwierz�t, takich jak nicienie, krew po prostu przelewa si� w jamie
cia�a. U zwierz�t bardziej zaawansowanych w rozwoju krew jest pompowana przez
serce. Serce kr�gowc�w jest zbudowane z dw�ch rodzaj�w jam - te, do kt�rych krew
nap�ywa, nosz� nazw� przedsionk�w, a te, z kt�rych krew jest wypychana, nazywamy
komorami. Ryby maj� jeden krwiobieg: krew z serca przep�ywa przez skrzela, gdzie
si� natlenia, po czym jest rozprowadzana po ca�ym organizmie. Oddawszy tlen
kom�rkom cia�a, powraca do serca. Serce ryb sk�ada si� z dw�ch jam - przedsionka i
komory. Serce cz�owieka jest czterojamowe - sk�ada si� z dw�ch przedsionk�w i dw�ch
kom�r. Pozwoli�o to na wykszta�cenie si� dw�ch obieg�w krwi. Jeden zestaw jam
obs�uguje tzw. obieg ma�y, t�ocz�c krew do p�uc i odbieraj�c j� stamt�d w formie
natlenionej. Drugi zestaw jam obs�uguje obieg du�y, rozprowadzaj�c natlenion� krew
po ca�ym ogranizmie i doprowadzaj�c do serca krew odtlenion�. Krew wyp�ywa z serca
t�t64 nicami, a dop�ywa do niego
�y�ami. U cz�owieka krew wyp�ywa z lewej komory do rozga��zionego uk�adu coraz
drobniejszych t�tnic, przechodz�cych w sie� naczynek o bardzo ma�ych �rednicach,
zwanych naczyniami w�osowatymi. Naczynia w�osowate przenikaj� ca�e cia�o. W nich
odbywa si� proces przechodzenia tlenu z krwi do kom�rek, a tak�e proces
przechodzenia dwutlenku w�gla i innych zb�dnych produkt�w przemiany materii z
kom�rek do krwi. Do serca krew wraca �y�ami, kt�re doprowadzaj� j� do prawego
przedsionka, sk�d przechodzi do prawej komory. Z prawej komory krew p�ynie do p�uc,
gdzie si� pozbywa dwutlenku w�gla i pobiera tlen. Z p�uc krew wraca do lewego
przedsionka, potem do lewej komory i obieg si� powtarza. Kr��enie krwi odkry� Wil65
liam Harvey (1578-1657). Rola serca w kr��eniu krwi nie Kr��enie, oddychanie,
wydalanie 33
by�a rozpoznana a� do opublikowania pracy Harveya w 1628 r. Tak wi�c ludzie przez
wi�ksz� cz�� swojej historii my�leli, �e krew si� nie przemieszcza. Dokonuj�c
klasycznych eksperyment�w, Harvey ustali� to, co teraz wiemy o kr��eniu krwi.
Typowe jego do�wiadczenie wygl�da�o nast�puj�co. Zak�ada� opask� uciskow� na czyje�
rami� i kiedy �y�y nabrzmia�y, naciska� je, by si� przekona�, w kt�rym kierunku
p�ynie krew. W ten spos�b odkry�, �e krew w �y�ach zawsze p�ynie w kierunku serca.
66 Ci�nienie wytwarzane przez pulsowanie serca nie wystar cza do przepchni�cia krwi
przez ca�y krwiobieg z powrotem do serca, zw�aszcza w�wczas, gdy krew musi
przebywa� drog� w g�r�. W trakcie przemieszczania si� krwi prac� serca wspomaga
pulsowanie t�tnic, wyposa�onych we w�asn� mi�ni�wk�. Cofaniu si� krwi zapobiegaj�
natomiast znajduj�ce si� w �y�ach zastawki. Krew jest substancj� bardzo ~~ z�o�on�.
Ponad po�ow� obj�to�ci krwi stanowi ��ty p�yn nazywany osoczem, kt�ry przenosi
wi�kszo�� chemicznych sk�adnik�w od�ywczych. Krwinki czerwone transportuj� tlen, a
wi�ksze, lecz mniej liczne, krwinki bia�e broni� organizmu przed cia�ami obcymi i
drobnoustrojami. Opr�cz osocza oraz bia�ych i czerwonych krwinek w sk�ad krwi
wchodz� tak�e p�ytki krwi. Powstaj� one w szpiku kostnym i odgrywaj� wa�n� rol� w
krzepni�ciu krwi. Krew zawdzi�cza swoj� czerwon� barw� niezbyt skomplikowanemu
zwi�zkowi chemicznemu o nazwie hem. Centrum cz�steczki hemu stanowi pojedynczy atom
�elaza, kt�ry ma wolne wi�zania dla czterech atom�w tlenu. Hem wraz ze specjalnym
bia�kiem tworzy hemoglobin�. Schemat jej budowy nieco przypomina koronkow�
serwetk�. Dzi�ki hemoglobinie krew przenosi cztery do siedmiu razy wi�cej tlenu,
ni� mog�oby by� przeniesione, gdyby tlen tylko rozpuszcza� si� w osoczu. Q Krwinki
czerwone nie ~V dziel� si�. Powstaj� w szpiku kostnym z pr�dko�ci� 140 000 na
minut� i po kilku miesi�cach u�ytecznego �ycia ulegaj� zniszczeniu w �ledzionie.
Ka�de zwierz� musi w jaki� 69 spos�b usuwa� zb�dne produkty przemiany materii.
Ka�dy organizm dysponuje mechanizmem zmiany sk�adu p�yn�w ustrojowych w celu
pozbycia si� substancji zbytecznych lub szkodliwych. U zwierz�t zadanie to jest
realizowane na r�ne sposoby. Proste zwierz�ta (takie jak p�azi�ce) maj� uk�ad
wydalniczy w postaci kana��w zako�czonych specjalnie ukszta�towanymi kom�rkarm.
Kom�rki te czerpi� roztw�r metabolit�w wprost z cia�a i kieruj� go do kana��w
otwieraj�cych si� na zewn�trz. U innych zwierz�t (np. skorupiak�w) krew jest
oczyszczana przez filtrowanie. Mo�e kiedy ostatnio jad�e� homary, zwr�ci�e� uwag�
na zielone narz�dy u nasady czu�k�w - s� one uwa�ane za smako�yk. To s� w�a�nie
narz�dy wydalnicze. ~%n Narz�dami wydalniczymi V kr�gowc�w s� nerki. Krew
wp�ywaj�ca do nerki jest oczyszczana w licznych tzw. k��buszkach naczyniowych,
nefronach, kt�re s� elementami czynno�ciowymi nerek. Krew jest tam filtrowan, a
nast�pnie niekt�re substancje s� ponownie wch�aniane, a reszta przep�ywa z nerek do
p�cherza moczowego i stamt�d jest wydalana poza organizm. Nerki to w istocie
skomplikowane fabryki chemiczne, kt�re zachowuj� r�wnowag� r�nych substancji w
organizmie, w tym tak�e wody. S� wyspecjalizowane w utrzymywaniu r�wnowagi wodnej
twojego organizmu-mo�esz wypi� tylko litr wody dziennie albo a� kilkana�cie w
czasie jednego posiedzenia i ci�gle jeszcze b�dziesz �y�. Jednak nerki nie mog�
produkowa� moczu o st�eniu soli wi�kszym ni� 2 procent. Je�eli wypijesz roztw�r
podobny do wody morskiej (kt�ra ma 3 procent soli), to nerki musz� zabra� dodatkow�
wod� z twojego organizmu, �eby rozcie�czy� nadmiar soli w moczu. Wskutek tego
procesu organizm ulega odwodnieniu. Wyja�nia to sens cytatu z Pie�ni o starym
�eglarzu S. T. Coleridge'a: "Dooko�a woda, woda, ale do picia ani kropli". ~%'~
Bia�a cz�� ptasich od/ 1 chod�w to mocz. U cz�owieka ciek�e pozosta�o�ci przemiany
materii s� zbierane w p�cherzu moczowym i wydalane jako p�ynny mocz. U owad�w,
gad�w i ptak�w jest inaczej. Woda jest zabie Rozmna�anie sig i rozw�j zwierz�t 35
rana z moczu, a pozosta�y sztkami i wydalany wraz z nikwas moczowy jest mieszany
mi. Zwierz�ta te nie wydalaj� ze sta�ymi nie strawionymi re- moczu oddzielnie.
Rozmna�anie si� i rozw�j zwierz�t
~%'~ Zwierz�ta mog� rozmna�a� lr si� p�ciowo lub bezp�ciowo. W przypadku zwierz�t
rozmna�aj�cych si� drog� p�ciow� potomek ma dwoje rodzic�w (z wyj�tkiem
samozap�adniaj�cych si� obojnak�w) i ka�de z nich przekazuje po�ow� gen�w. Przy
rozmna�aniu bezp�ciowym wszystkie geny pochodz� od jednego osobnika macierzystego.
Organizmy jednokom�rkowe rozmna�aj� si� g��wnie bezp�ciowo. Bezp�ciowo mog� si� te�
rozmna�a� g�bki, wypuszczaj�c p�czek na ciele osobnika macierzystego. P�czek ten
nast�pnie si� odrywa i dalej rozwija si� ju� samodzielnie. I~' Wiele zwierz�t
wy�szych ' J tak�e rozmna�a si� bezp�ciowo. Chocia� wi�kszo�� zwierz�t wy�szych ma
dwoje rodzic�w, niekt�re z nich s� zdolne do rozmna�ania si� bezp�ciowego. ~/~
Kiedy zwierz�ta rozmna�aj� si� p�ciowo, to ka�de
z dwojga rodzic�w przekazuje osobnikowi potomnemu po�ow� swoich gen�w. Zwierz�ta
rozmna�aj�ce si� p�ciowo dzi�ki podzia�om redukcyjnym wytwarzaj� kom�rki
zawieraj�ce po�ow� liczby gen�w. Kom�rki takie nazywaj� si� gametami. Gameta m�ska
to plemnik, a �e�ska - jajo. Ka�de z rodzic�w przekazuje potomstwu jedn� z tych
wyspecjalizowanych kom�rek i w ten spos�b organizm potomny ma komplet gen�w (po
po�owie od ka�dego z rodzic�w). ~% Rozmna�anie p�ciowe mo�e odbywa� si� bez
uprawiania
seksu. Nie jest konieczne, aby dwoje zwierz�t kopulowa�o ze sob�. W przyrodzie
spotyka si� wiele r�nych strategii zetkni�cia si� gamety m�skiej z �e�sk�. Mo�e to
by� aktywno�� seksualna, jaka normalnie wyst�puje u ludzi, lecz
r�wnie� zachowanie tak bezosobowe, jak produkowanie przez osobniki m�skie i �e�skie
ogromnej liczby gamet i puszczanie ich z pr�dem wody, w nadziei, �e odpowiednie
kom�rki gdzie� si� ze sob� spotkaj�. Uk�ady rozrodcze
~/ C Pierwszym etapem rozmnaI o �ania si� zwierz�t jest wytworzenie gamet. Ka�de
zwierz� rozmna�aj�ce si� p�ciowo ma specjalne kom�rki nazywane pierwotnymi
kom�rkami p�ciowymi, kt�re wytwarzaj� albo jaja (�e�skie kom�rki p�ciowe), albo
plemniki (m�skie kom�rki p�ciowe). Jaja s� zwykle wytwarzane w narz�dach zwanych
jajnikami, a plemniki w j�drach. Narz�dy te mog�, lecz nie musz�, wyst�powa� razem
w tym samym osobniku. Niekt�re g�bki, p�azi�ce i mi�czaki maj� narz�dy zar�wno
m�skie, jak i �e�skie. Oczywi�cie cz�owiek ma albo tylko m�skie, albo tylko
�e�skie. ~%~% Pierwotne kom�rki p�ciowe / / w narz�dach m�skich dziel� si� najpierw
mitotycznie - powstaje w�wczas wielka liczba sperma tocyt�w. Spermatocyty
przechodz� nast�pnie mejoz� (podzia� redukcyjny), w wyniku czego tworz� si�
spermatydy. Te przekszta�caj� si� w dojrza�e plemniki o z�o�onej budowie; ich
g��wki zawieraj� DNA, a d�ugie witki umo�liwiaj� poruszanie si�. Q Antonie van
Leeuwen~V hoek (1632-1723) by� pierwszym cz�owiekiem, kt�ry zobaczy� ludzki plemnik
i zrozumia� jego rol� w rozmna�aniu. Wierzy� jednak, �e g��wka ka�dego plemnika
zawiera miniatur� istoty ludzkiej, kt�ra po zap�odnieniu osi�gnie dojrza�o��. ~%o
Omne vivum ex ovo. WszysI l tko, co �yje, powsta�o z jaja. W ten spos�b William
Harvey ( 1578-1657) podsumowa� odkrycie roli kom�rki jajowej w rozmna�aniu.
Odkrycie to zako�czy�o d�ugie naukowe dociekania dotycz�ce ustalenia precyzyjnego
mechanizmu rozmna�ania si� cz�owieka. Kom�rki jajowe niekt�rych zwierz�t, powsta�e
w wyniku podzia�u mejotycznego pierwotnej kom�rki p�ciowej, podlegaj� dal Z~klady
rozrodcze 37
szemu rozwojowi. Mog� by� na przyk�ad wzbogacane ��tkiem (kt�re dostarcza
substancji od�ywczych rozwijaj�cemu si� zarodkowi) i okrywane skorupk�. Rozmiary
jaj s� r�ne u r�nych gatunk�w. Na przyk�ad kom�rka jajowa cz�owieka ma tylko nieco
ponad jedn� dziesi�t� milimetra �rednicy. Mimo swych niewielkich rozmiar�w jajo
ludzkie jest prawie dwie�cie tysi�cy razy wi�ksze ni� plemnik. ~[~ Rekordowe jajo.
NajU wi�ksze jajo wytwarza
ne przez zwierz� ma oko�o 17 cm d�ugo�ci i wyst�puje u niekt�rych gatunk�w rekin�w.
G��wnym aktem rozmna�a1 nia p�ciowego jest zap�od
nienie. Plemnik ��czy si� z jajem. Zwierz�ta osiad�e na og� uwalmaj�
jednocze�nie jaja i plemnikido �rodowiska, gdzie dochodzido ich przypadkowych
spotka�.Strategia ta jest stosowana przeztakie zwierz�ta jak ostrygi. Inne
zwierz�ta, na przyk�ad �aby, przywieraj� do siebie i jednocze�nie uwalniaj� jaja
(skrzek) i plemniki do otoczenia. Zar�wno ten �abi spos�b, jak i tar�o u ryb s�
przyk�adami zap�odnienia zewn�trznego, tzn. takiego, w kt�rym zetkni�cie plemnika z
jajem nast�puje poza cia�em samicy. Q'~ U zwierz�t najbardziej zaVfr awansowanych
zap�odnienie jest wewn�trzne. U cz�owieka i innych ssak�w, a tak�e innych zwierz�t
wy�szych, do zap�odnienia dochodzi po wprowadzeniu plemnik�w do wn�trza cia�a
samicy i przemieszczeniu si� ich w kierunku jaja. Plemniki cz�owieka wytwarzaj�
substancj�, kt�ra u�atwia im przenikni�cie przez os�onki jaja, lecz pojedynczy
plemnik nie produkuje wystarczaj�cej ilo�ci tej substancji. Oznacza to, �e
zewn�trzne os�onki jaja mog� by� pokonane dopiero przez wsp�lne dzia�anie wielu
plemnik�w. Jeden z nich przedostanie si� wtedy do wn�trza jaja i dokona
zap�odnienia. Q2 Kr�lowa pszcz� odbywa VJ lot godowy tylko raz w �yciu. Wkr�tce po
osi�gni�ciu dojrza�o�ci opuszcza gniazdo i odbywa gody z trutmami. Akt p�ciowy
nast�puje w czasie lotu na wysoko�ci
kilkudziesi�ciu metr�w nad ziemi�. Kr�lowa magazynuje wszystkie plemniki w
specjalnych narz�dach w swoim ciele i u�ywa ich do zap�adniania jaj przez wiele
miesi�cy, a nawet lat. Przechowywane przez kr�low� plemniki stanowi� kapita�
genetyczny roju. Q Kom�rka powsta�a z zap�oV~ dnionego jaja, kt�rej jedna po�owa
gen�w pochodzi od jednego, a druga po�owa od drugiego rodzica, nosi nazw� zygoty.
Kiedy zygota ju� si� utworzy, mo�e by� ochraniana lub nie. Ostrygi i niekt�re inne
zwierz�ta pozostawiaj� jaja w�asnemu losowi. Rodzice nie musz� wykonywa� �adnych
czynno�ci w celu ochrony potomstwa. Rozmna�anie si� tych zwierz�t polega na
zap�odnieniu tak wielu jaj, �e cz�� potomstwa na pewno prze�yje. Wy�ej
zorganizowane zwierz�ta ochraniaj� rozwijaj�ce si� organizmy potomne na r�ne
sposoby. Zarodki mog� na przyk�ad by� umieszczone w jaju o twardej skorupce albo
dojrzewaj� ca�kowicie wewn�trz cia�a matki (jak u cz�owieka). Mog� te� by� urodzone
wcze�niej i noszone w torbie l�gowej, jak w przypadku kangur�w oraz opos�w.
~~ Z zygoty - zap�odnionej kom�rki jajowej - rozwija si�
organizm sk�adaj�cy si� z bilion�w kom�rek rozmaitych rodzaj�w. Rozw�j zygoty i
r�nicowanie si� powsta�ych z niej kom�rek jest jednym z najbardziej fascynuj�cych
(i najbardziej tajemniczych) proces�w w przyrodzie. Instrukcja rozwoju jest zawarta
w DNA, kt�ry znajdowa� si� w jaju i plemniku. Zrozumienie, czym s� te instrukcje i
jak dzia�aj�, jest wielkim zadaniem stoj�cym przed wsp�czesn� nauk�. Wszystkie
organizmy powsta�e w wyniku procesu p�ciowego przechodz� przez stadium zygoty.
Embrion jest stadium rozwojowym organizmu potomnego od momentu rozpocz�cia
podzia��w zygoty do momentu opuszczenia os�on jajowych lub organizmu matki. ~L
Ontogeneza jest jak gdyby o skr�conym powt�rzeniem
filogenezy. W XIX w. biolodzy zauwa�yli, �e w miar� rozwoju embrionu przechodzi on
przez stadia, kt�re wygl�daj� podobnie jak doros�a posta� organizm�w mniej
zaawansowanych. Na Uklady rozrodcze 39
przyk�ad zarodek cz�owieka w jednym ze stadi�w rozwoju ma �uki skrzelowe i
kszta�tem przypomina kijank�. W XIX w. to tzw. prawo biogenetyczne by�o uwa�ane za
dow�d, �e ewolucja post�puje wzd�u� linii mniej lub bardziej prostej od organizm�w
najprostszych do najbardziej z�o�onych, kt�rych ukoronowaniem jest istota ludzka.
Teraz ju� nie my�limy o ewolucji w ten spos�b, lecz prawo biogenetyczne pozosta�o
po�ytecznym uog�lnieniem dotycz�cym przebiegu rozwoju embrionu. Q~% Rozw�j embrionu
rozpoczyU / na si� od podzia�u zygoty. Pojedyncza kom�rka - zygota dzieli si�
najpierw na 2 kom�rki, potem na 4, 8, 16 itd. Pierwsze podzia�y przebiegaj�
synchronicznie, tzn. wszystkie kom�rki dziel� si� z grubsza w tym samym czasie.
P�niej synchronizacja znika. Je�eli prze�ledzi si� histori� kom�rek w pocz�tkowym
stadium rozwoju embrionu, to oka�e si�, �e pewne kom�rki powsta�e w wyniku
podzia��w wchodz� w sk�ad uk�adu nerwowego, inne s� cz�ci� uk�adu pokarmowego, a
jeszcze inne - uk�adu szkieletowego itp. ~~ Zdolno�� kom�rek do zmiany swego
przeznaczenia zni
ka bardzo wcze�nie w rozwoju embrionalnym. Zdolno�� ta nazywana jest omnipotencj�.
Je�eli bardzo wcze�nie w rozwoju embrionalnym pobierzemy kom�rk� z jednego miejsca
i przeniesiemy do innego, to b�dzie si� ona rozwija� zgodnie ze swoim nowym
miejscem. Potem jest to ju� niemo�liwe. W p�niejszych stadiach, je�eli nie
wyspecjalizowana kom�rka zostanie przeniesiona z jednego miejsca w embrionie do
innego, to rozwinie si� w typ kom�rki w�a�ciwy okolicy, z jakiej zosta�a pobrana.
Qo Rozw�j kom�rkowy nie V l ko�czy si� w chwili urodzenia. M�wi�c o rozwoju
kom�rkowym, my�li si� zwykle o rozwoju embrionalnym, lecz kom�rki dziel� si� nadal
tak�e po urodzeniu. Ka�dy, kto obserwowa� rosn�ce dziecko, wie, �e jest to prawda.
Niekt�rzy naukowcy s�dz�, �e ca�a historia naszego �ycia od zap�odnienia do
starzenia si� i �mierci jest zaprogramowana w naszych genach.
Tajemnica
Qn Dlaczego si� starzejemy? l V Dopiero niedawno specjali�ci zacz�li zadawa� to
pytanie w spos�b naukowy. Odpowied� zale�y od tego, do kt�rej z dw�ch szk� nale�y
zapytany uczony. Jedna szko�a twierdzi, �e starzenie si� jest skutkiem "akumulacji
wypadk�w". Dokonuje si�, poniewa� nasze cia�a s� w czasie trwania �ycia
niew�a�ciwie u�ywane i podlegaj� niekorzystnym wp�ywom. Druga szko�a g�osi, �e
starzenie si� jest zaprogramowane w naszych genach. Teza o zaprogramowanym
starzeniu si� znalaz�a potwierdzenie w kilku do�wiadczeniach. Okaza�o si� na
przyk�ad, �e kom�rki embrionu cz�owieka hodowane w warunkach laboratoryjnych mog�,
zanim umr�, dzieli� si� tylko oko�o pi��dziesi�ciu razy, niezale�nie od tego, jak
wiele si� im dostarczy substancji pokarmowych. Programowane starzenie si� ma sens z
punktu widzenia biologii ewolucyjnej. Kiedy organizm staje si� zbyt stary, aby m�c
si� rozmna�a�, dob�r naturalny nie b�dzie podtrzymywa� jego dalszego �ycia, a tak�e
�ycia jemu podobnych osobnik�w. Innymi s�owy, ewolucja nie faworyzuje
d�ugowieczno�ci. Wprost przeciwnie, gdyby zu�ycie energii potrzebnej do zapewnienia
wdzi�cznego starzenia si� obni�a�o zdolno�ci reprodukcyjne spo�eczno�ci, to d�ugie
�ycie osobnik�w niezdolnych ju� do rozmna�ania si� by�oby dla ewolucji czynnikiem
szkodliwym. Nie ma �adnej naukowej de91 finicji momentu, od kt�rego zaczyna si�
�ycie osobnicze. Jedn� z powa�nych trudno�ci, na jak� natkni�to si� podczas debaty
na temat aborcji w Stanach Zjednoczonych, jest rozstrzygni�cie kwestii, kiedy
zaczyna si� �ycie. Przeciwnicy aborcji twierdz�, �e zaczyna si� ono od pocz�cia.
Zwolennicy osobistego prawa do aborcji twierdz�, �e �ycie zaczyna si� p�niej.
Jednak�e powinno by� jasne, �e nie ma �adnego wyra�nego momentu przej�cia od
pierwotnej kom�rki p�ciowej przez zygot� do noworodka, o kt�rym mo�na powiedzie�:
"Teraz zacz�o si� �ycie". Proces ten jest ci�g�y, a odpowiedzi na pytanie, kiedy
zaczyna si� �ycie, nale�y szuka� poza nauk�. Od�ywa w tym pytaniu stara teologiczna
dyskusja na temat - kiedy cz�owiek wchodzi w posiadanie duszy. Teorie dotycz�ce
pocz�tk�w �ycia 41
Teorie dotycz�ce pocz�tk�w �ycia
�ycie rodzi si� z �ycia. Jest 92 to bezspornie jedna z najwa�niejszych
prawid�owo�ci biologii. �adne nowe �ycie nie mo�e powsta� z materii nieo�ywionej.
Istota �ywa mo�e powsta� tylko z istoty �ywej. Jest to oczywiste, je�eli si�
pami�ta o podziale kom�rek. Nie by�o to jednak tak oczywiste w czasach, gdy ludzie
nie wiedzieli o istnieniu kom�rek i za jednostk� "�ycia" uwa�ali ca�y organizm. 93
Przez wi�ksz� cz�� swojej pisanej historii ludzie wie rzyG w samor�dztwo. Wierzono,
�e �ycie mo�e powsta� samoistnie z materii nieo�ywionej. Na przyk�ad w zepsutym
mi�sie pojawiaj� si� czerwie. Czy� trzeba wi�cej dowod�w? �aby i salamandry mia�y
powstawa� z mu�u, a pch�y - z piasku itp. Teoria samor�dztwa umiera�a d�ugo. Trzeba
by�o wielu do�wiadcze� i kilku wiek�w, zanim zosta�a pogrzebana. Pierwszy cios tej
teorii zada� w 1668 r. w�oski lekarz Francesco Redi. Udowodni�, �e czerwie nie
pojawiaj� si� w mi�sie, gdy muchy nie maj� do niego dost�pu. Wyl�gaj� si� natomiast
z jaj z�o�onych na mi�sie przez muchy. Po pewnym czasie z czerwi powstawa�o nowe
pokolenie much, czyli �ycie z �ycia. Holenderski uczony Amonie van Leeuwenhoek
�ledzi� cykl rozwojowy pche� za pomoc� �wie�o wynalezionego mikroskopu i udowodni�,
�e pch�y r�wnie� rodz� si� z pche�. Przed ko�cem XVIII w. teoria samor�dztwa by�a
ju� powa�nie zdyskredytowana. 94 Teoria o samor�dztwie kom�rek by�a znacznie trud
niejsza do obalenia. Dopiero w 1875 r. mikroskopy rozwin�y si� w takim stopniu, �e
mo�na by�o obserwowa� i opisa� mitoz�. Do tego czasu fakt, �e w wyniku fermentacji
sok winogronowy zamienia si� w wino niezale�nie od tego, czy jest przykryty
�ciereczk�, czy nie, by� dowodem na samor�dztwo dro�d�y. Zdecydowanie zaprzeczy�
temu Ludwik Pasteur, kt�ry za pomoc� pomys�owych do�wiadcze� w latach
pi��dziesi�tych i sze��dziesi�tych XIX w. wykaza�, �e samo powietrze jest pe�ne
mikroorganizm�w zdolnych do wywo�ania takich w�a�nie efekt�w.
Organizmy jednokom�rkowe
Organizmom jednokom�r95 kowym oddano ca�e dwa kr�lestwa. Dawniej jednokom�rkowce
by�y klasyfikowane albo jako ro�liny, albo jako zwierz�ta - zale�nie od tego, czy
pobiera�y energi� z fotosyntezy, czy przez przyjmowanie gotowego pokarmu. Ostatnio
stwierdzono, �e organizmy te niezbyt dobrze pasuj� do tradycyjnych kategorii, wi�c
wydzielono dla nich dwa nowe kr�lestwa: Monera i Prousta. Kr�lestwo Monera jest
jedynym kr�lestwem tworz�cym nadkr�lestwo Procaryota-organizm�w, kt�rych kom�rki
nie maj� wykszta�conych j�der. Kr�lestwo Prousta jest natomiast jednym z czterech
kr�lestw nadkr�lestwa Eucaryota - organizm�w maj�cydr j�dra kom�rkowe. Budowa
organizm�w prokariotycznych (prokariont�w) jest prostsza ni� eukariotycznych
(eukariont�w). Kom�rki przedstawicieli 96 kr�lestwa Monera s� zbudowane pro�ciej
ni� kom�rki przedstawicieli pozosta�ych kr�lestw. S� nie tylko prokariotyczne (nie
maj� j�dra, ich DNA wy st�puje w postaci spl�tanej nici zawieszonej w cytoplazmie),
lecz brak im tak�e wielu element�w sk�adaj�cych si� na budow� kom�rek bardziej
zaawansowanych. Uwa�a si�, �e wiele organelli by�o pierwotnie �yj�cymi istotami,
kt�re wesz�y w symbiotyczne zwi�zki z organizmami wy�szymi. Kom�rki bardziej
zaawansowane w rozwoju powsta�y z wielu r�nych prostych kom�rek, kt�re nauczy�y si�
�y� wsp�lnie. Organizmy prokariotyczne, 97 czyli bakterie i sinice, s� mniej
wyspecjalizowane ni� reszta �wiata istot �ywych. By� mo�e dlatego, �e s� wzgl�dnie
proste i maj� zdolno�ci, kt�re utraci�y ju� kom�rki bardziej zaawansowane.
Wyobra�am sobie, �e jednokom�rkowe organizmy prokariotyczne (Procaryota) s� podobne
do prostego komputera osobistego, kt�ry jest gotowy do rozpocz�cia pracy za ka�dym
razem, kiedy zostanie w��czony. Bardziej zaawansowane kom�rki por�wna�bym do
wymy�lnych maszyn, Organizmy jednokom�rkowe 43
kt�re mog� wykona� wi�cej prac, lecz musz� za ka�dym razem by� zaprogramowane od
nowa. Podobnie jak wszystkie inne istoty �ywe, bakterie i sinice musz� mie� �r�d�o
energii i �r�d�o potrzebnych surowc�w. I energia, i surowce mog� pochodzi� ze
�wiata organicznego lub nieorganicznego. Prokarionty otrzymuj� energi� z
fermentacji substancji organicznych, fotosyntezy lub utleniania substancji
nieorganicznych. Najwa�niejszym materia�em, kt�ry organizmy te musz� pobra� z
otoczenia, jest w�giel. Cz�� z nich pobiera w�giel z substancji organicznych - to
one s� odpowiedzialne za gnicie obumar�ych ro�lin i zwierz�t. Inne pobieraj� w�giel
ze zwi�zk�w nieorganic~nych, na przyk�ad asymiluj� dwutlenek w�gla z powietrza. 4Q
Organizmy nale��ce do l V kr�lestwa Monera mog� by� aerobami lub anaerobami.
Anaeroby mog� zdobywa� energi� tylko w warunkach beztlenowydr. Bakterie, kt�re
przetwarzaj� stos odpadk�w w kompost, nale�� do tej grupy. Inne prokarionty do
�ycia potrzebuj� tlenu. S� aerobami. By� mo�e najbardziej 99 niezwyk�y mechanizm
zdobywania energii przez przedstawicieli prokariont�w zosta� odkryty u organizm�w
�yj�cych wiele tysi�cy metr�w pod powierzchni� ocean�w, w pobli�u uj��
hydrotermicznych. Bakterie te uzyskuj� energi� z utleniania siarkowodoru
wydobywaj�cego si� z tych uj�� i stanowi� podstaw� �a�cucha pokarmowego, kt�ry
obejmuje tak�e r�ne rodzaje skorupiak�w i wielkie Pogonophora. %nn Podzia�
organizm�w jed1 V V nokom�rkowych na gatonki nie jest oparty na kryterium zdolno�ci
do krzy�owania si�. Musz� przyzna�, �e zawsze mia�em du�o k�opot�w z biologami,
kt�rzy m�wili o "gatunkach" organizm�w jednokom�rkowych. Przecie� przedstawiciele
jednego gatunku powinni by� zdolni mi�dzy innymi do krzy�owania si�. Je�eli nie
dochodzi do zap�odniema, a ca�e rozmna�anie odbywa si� przez podzia� kom�rek, to
czy mo�na w tym przypadku m�wi� o gatunkach? Wygl�da na to, �e biolodzy u�ywaj�
terminu "gatunek" tylko przez analogi�
do sposobu, w jaki termin ten jest u�ywany w stosunku do bardziej z�o�onych
organizm�w. W praktyce gatunki organizm�w jednokom�rkowych rozr�nia si� wed�ug
niszy ekologicznej, kt�r� zajmuj�, sposobu wytwarzania energii i budowy kom�rki.
101 Bakterie s� najlepiej znanym typem prokarion
t�w. Zwykle maj� kszta�ty kuliste, pa�eczkowate, spiralne lub w r�ny spos�b
zakrzywione. Cz�sto tworz� kolonie sk�adaj�ce si� z wielu niezale�nych od siebie
kom�rek. Cz�� biolog�w uwa�a, �e takie kolonie mog�y by� zacz�tkiem
wielokom�rkowo�ci w wy�szych formach �ycia. 102 Bakterie wywo�uj� choroby u ludzi,
lecz tak
�e pomagaj� je leczy�. Jeste�my obeznani z bakteriami, poniewa� r�ne ich gatunki s�
odpowiedzialne za znaczn� liczb� chor�b cz�owieka. Gru�lica, ropne zapalenie
gard�a, syfilis, czerwonka i cholera to przyk�ady chor�b wywo�ywanych przez
bakterie. Prosz� jednak nie s�dzi�, �e bakterie s� tylko plag�. Na przyk�ad z
promieniowc�w z rodzaju Steptomyces uzyskuje si� streptomycyn�, jeden z najbardziej
rozpo wszechnionych antybiotyk�w. Tak�e wiele innych produkuje si�, wykorzystuj�c
bakterie. �agodna bakteria E. coli jest powszechnie wykorzystywana jako materia� do
bada� w biologii molekularnej. 103 Gatunki bakterii, znane jako chlamydie i ri
ketsje, s� najmniejszymi istotami �ywymi - maj� zaledwie kilkaset atom�w �rednicy.
S� mniejsze ni� najwi�kszy wirus. Zawieraj� prawie o po�ow� mniej DNA ni� inne
bakterie. Jest to najmniejszy "kawa�ek �ycia", jaki istnieje. Sinicom (zwanym te�
104 cyjanobakteriami) zawdzi�czamy ogromne ilo�ci tlenu i istnienie fotosyntezy na
Ziemi. Ten typ prokariont�w obejmuje organizmy jednokom�rkowe unosz�ce si� blisko
powierzchni wody lub �yj�ce w wilgotnej glebie. Czasem s� one, niezbyt �ci�le,
zaliczane do glon�w. Panuje pogl�d, �e sinice by�y pierwszymi samo�ywnymi istotami
na Ziemi, a tlen wydzielany przez nie jako zb�dny produkt przemiany materii by�
cz�ciowo odpowiedzialny za wielk� zmian� sk�adu atmo Organizmy jednokom�rkowe 45
sfery ziemskiej, co nast�pi�o dwa miliardy lat temu.
105 Sinice wchodz� w sk�ad grupy organizm�w two
rz�cych plankton. Przedstawiciele tej grupy charakteryzuj� si� tym, �e s� unoszone
biernie w toni wodnej. Do planktonu nale�� te� bakterie, pierwotniaki oraz drobne
ro�liny i zwierz�ta. W odr�nieniu od organizm�w planktonowych te aktywnie p�ywaj�ce
zwierz�ta, kt�re mog� przeciwstawi� si� pr�dom wody, tworz� grup� nektonu. 1n Do
kr�lestwa Prousta 1 V ~ nale�� organizmy jednokom�rkowe, kt�rych materia�
genetyczny (DNA) znajduje si� w j�drze kom�rkowym. Dawniej cz�� z nich zaliczano do
zwierz�t, w�r�d kt�rych stanowi�y podkr�lestwo pierwotniak�w (Protozoa). Za ich
"zwierz�co�ci�" przemawia�a do�� z�o�ona budowa, zdolno�� do poruszania si� i
cudzo�ywno��. Wszystkie te jednokom�rkowe istoty p�ywaj�ce, kt�re mo�na dostrzec,
ogl�daj�c pod mikroskopem kropl� wody ze stawu, nale�� do kr�lestwa Protista.
Najbardziej pospolite z nich poruszaj� si� za pomoc� wici, d�ugiego, ruchliwego
wyrostka pow�oki cia�a. Inne poruszaj� si� dzi�ki rz�skom-licznym drob niutkim
wyrostkom, g�sto pokrywaj�cym cia�o i wykonuj�cym zsynchronizowane ruchy wios�owe.
Przyk�adem tego rodzaju eukariotycznych organizm�w jednokom�rkowych jest
pantofelek, z kt�rym mia�e� okazj� zetkn�� si� w szkole �redniej. Przedstawiciele
kr�lestwa Prousta s� zatem organizmami bardziej z�o�onymi i znajduj� si� na wy�szym
poziomie rozwoju ni� organizmy prokariotyczne, tworz�ce kr�lestwo Monera.
Jednokom�rkowe organizmy nale��ce do Protista maj� zestaw organelli, a swoj�
z�o�ono�ci� dor�wnuj� wielkim rafineriom ropy naftowej. Jeden z moich przyjaci�
biolog�w powiedzia�: "Nie oszukuj si� - ameba jest organizmem bardzo
skomplikowanym!" % n~% Organizmy nale��ce do 1 V I Protista stanowi� g��wn� cz��
zbior�w skamienia�o�ci. Otwornice (Foraminifera), przedstawiciele kr�lestwa
Protista, s� jednokom�rkowymi organizmami wytwarzaj�cymi tward� skorupk�. S� bardzo
ma�e (mo�na je zobaczy� tylko pod mikroskopem), lecz ich skorupki zachowa�y si� w
osadach na dnie morskim. W ska�ach takich jak wapie� pe�no jest skamienia�ych
skorupek otwornic.
Genetyka klasyczna
' (j~ Genetyka jest nauk�, kt�ra poszukuje odpo
wiedzi na pytanie, w jakim stopniu i dlaczego potomstwo jest podobne do rodzic�w.
Odk�d ludzko�� odkry�a zwi�zek mi�dzy stosunkiem p�ciowym a dzie�mi, jasne by�o
tak�e, �e istnieje zwi�zek mi�dzy cechami charakterystycznymi rodzic�w i ich
potomstwa. Genetyka jest nauk�, kt�ra zajmuje si� badaniem, jaki to jest zwi�zek i
jak cechy s� przenoszone z rodzic�w na potomstwo. 'n4 Tw�rc� nowoczesnej ge1 V l
netyki by� Gregor Men
del (1822-1884), czeski zakonnik. Pracuj�c samotnie w Brnie, przeprowadzi� d�ugie
serie do�wiadcze� nad grochem, kt�re doprowadzi�y go do sformu�owania podstawowych
praw genetyki. Dzie�o uczonego, om�wione poni�ej, nazywane jest obecnie genetyk�
klasyczn� lub mendlowsk�. Mendel opublikowa� swoje odkrycia w skromnym czasopi�mie
austriackim. Dopiero po �mierci uczonego praca zyska�a popularno��. 110 Mendel
przeprowadzi� swoje do�wiadczenia na
grochu. Sta�y si� one jedn� z legend nauki. Pracuj�c w ogrodzie zakonnym, zapyla�
jedn� grup� wybranych ro�lin py�kiem pobranym od innej grupy i obserwowa�
potomstwo. Szybko stwierdzi�, �e pewne cechy grochu dominuj� nad innymi. Je�eli na
przyk�ad wysoka ro�lina zosta�a skrzy�owana z nisk�, to wynikiem nie by�a ro�lina
�rednia, lecz wysoka. Je�eli teraz to pierwsze pokolenie miesza�c�w krzy�owane by�o
ze sob� wzajemnie (albo dopuszczono do samozapylenia), to jedna czwarta nast�pnego
pokolenia by�a niska, a reszta wysoka. Odkrycie tego rodzaju regularno�ci
doprowadzi�o Mendla do opracowania teorii dziedziczenia. S�OWNIK GENETYKI
111 Allel - jedna z mo�liwych odmian tego
samego genu. Na przyk�ad groch Mendla ma dwa apele wzrostu: apel wysokiego Genetyka
klasyczna 47
wzrostu i apel niskiego. Termin ten odnosi si� do samego genu, a nie do cechy
(takiej jak wysoko��). Genotyp - zestaw wszystkich gen�w, jakie ma organizm (w
odr�nieniu od opisu samego organizmu). Fenotyp - opis cech charakterystycznych
organizmu. Je�eli m�wimy, �e groch Mendla ma gen niskiego wzrostu, to chodzi o
genotyp, a gdy m�wimy, �e ro�lina jest niska, mamy na my�li fenotyp. Podstawow�
jednostk� 112 dziedziczenia jest gen. Termin ten, kt�ry wprowadzi� Wilhelm
Johannsen (1857-1927), oznacza co�, co przechodzi z rodzic�w na potomstwo. Dzi�ki
genom jeste� wysoki lub niski, masz oczy niebieskie lub piwne itd. Dzisiaj wiemy,
�e gen to zestaw wielu tysi�cy cz�steczek w �a�cuchu DNA, lecz Mendel nic o DNA nie
wiedzia�. Jego teoria ~~, powsta�a na podstawie obserwacji grz�dek grochu. M�g�
wi�c oceni� dzia�anie gen�w tylko ba - daj�c ich wp�yw na ka�d� kolejn� generacj�
uprawianych ro�lin. Ka�de z rodzic�w ma dwa 113 kompletne zestawy gen�w, a
potomstwo otrzymuje po jednym genie dla ka�dej cechy od ka�dego z rodzic�w.
Mechanizm przekazywania gen�w mo�na przedstawi� w prosty spos�b. Ka�de z rodzic�w
ma dwa kompletne zestawy gen�w i tylko jeden z tych zestaw�w przekazuje potomkowi.
Kt�ry z dw�ch gen�w ujawni si� w pokoleniu potomnym, zale�y od tego, jak�
kombinacj� gen�w otrzyma� potomek. Kombinacje te podlegaj� prawom odkrytym przez
Mendla. 114 Rozr�nia si� geny dominuj�ce i recesywne. Re
gu�y rz�dz�ce ujawnianiem si� kt�rego� z dwu alleli, jakie spotykaj� si� w
organizmie potomnym, s� ju� dobrze poznane. Je�eli oba geny s� takie same, na
przyk�ad dziecko otrzymuje dwa allele niebieskich oczu od obojga rodzic�w, to nie
ma �adnych w�tpliwo�ci - oczy dziecka b�d� niebieskie. Co si� jednak stanie, je�eli
dziecko otrzyma jeden apel niebieskich oczu i jeden piwnych? Oczy mog� mie� tylko
jeden kolor, wi�c kt�ry� z apeli musi "zwyci�y�". Allel, kt�ry zwyci�a, jest
dominuj�cy. U cz�owieka
dominuj�cy jest gen oczu piwnych, wi�c dziecko z naszego przyk�adu b�dzie mia�o
oczy piwne. Allel, kt�ry "przegra�", to apel recesywny. W grochu Mendla dominuj�ce
by�y apele wysokiego wzrostu, a apele niskiego wzrostu - recesywne. Spos�b
obliczania, jaka cz�� potomstwa b�dzie mia�a dan� cech�, jest bardzo prosty. Je�eli
jeden z alleli jest dominuj�cy (lub oba), to u potomstwa ujawni si� cecha
dominuj�ca. Cecha recesywna ujawnia si� tylko wtedy, gdy oba apele potomka s�
recesywne. S� to tzw. obliczenia typu mendlowskiego. Rozpatrzmy to na przyk�adzie
grochu. Do pierwszego krzy�owania cechy niskiego wzrostu z cech� wysokiego wzrostu
Mendel wybra� rodzic�w, z kt�rych jedno mia�o dwa apele dominuj�ce wysokiego
wzrostu (W/W), a drugie - dwa apele recesywne niskiego wzrostu (w/w). Ka�da ro�lina
z pierwszego pokolenia miesza�c�w mia�a jeden gen wysokiego i jeden gen niskiego
wzrostu (W/w), a poniewa� wysoki wzrost jest cech� dominuj�c�, wszystkie ro�liny
potomne by�y wysokie. Kiedy ro�liny z tego pokolenia zosta�y skrzy�owane ze sob�,
to mo�na by�o oczeki wa�, �e jedna cz�� przypadnie na (W/W), po jednej na (W/w) i
(w/W) i jedna na (w/w). Zgodnie z przewidywaniami Mendla to 75 procent ro�lin
potomnych (osobniki z trzech pierwszych grup) by�o wysokich, a 25 procent (grupa
czwarta) - niskich. 115 Mo�esz by� nosicielem genu recesywnego i wcale
o tym nie wiedzie�. Allel recesywny pozostaje w DNA potomstwa i mo�e by� z kolei
przekazany nast�pnemu pokoleniu. Na przyk�ad dziecko, kt�re mia�o jednego z
rodzic�w z niebieskimi oczami, a drugiego - z piwnymi, samo b�dzie mia�o oczy
piwne, lecz b�dzie nosi�o w sobie apel niebieskich oczu. Cecha taka jak niebieskie
oczy, kt�ra zosta�a przekazana potomkowi, lecz si� nie ujawni�a, nazywana jest
cech� recesywn�. Je�eli wi�c wasz junior ma niebieskie oczy, chocia� i ty, i tw�j
ma��onek macie oczy piwne, nie jest to jeszcze pow�d, by doszukiwa� si�
niewierno�ci ma��e�skiej. Sytuacja ta jest zgodna z prawami dziedziczenia Mendla.
Opr�cz apelu niebieskich oczu ludzie maj� wiele innych apeli recesywnych. Jednym z
najlepiej znanych jest gen odpowiedzialny za hemofili�. Krew cz�owieka cie Genetyka
klasyczna 49
rpi�cego na hemofili�, czyli nosiciela tej cechy, nie jest zdolna do krzepni�cia i
ka�da najmniejsza rana czy kontuzja mo�e si� sta� przyczyn� jego �mierci. Hemofilia
wyst�pi�a w kilku kr�lewskich rodach Europy, a ma��e�stwa wewn�trz rod�w zwi�ksza�y
prawdopodobie�stwo, �e cecha ta b�dzie dziedziczona przez potomstwo. Anemia
sierpowata, kar�owato��, choroba Tay-Sachsa s� innymi przyk�adami chor�b, za kt�re
odpowiedzialne s� allele recesywne. Dominuj�ce i recesy116 wne cechy cz�owieka
Recesywne Dominuj�ce oczy niebieskie oczy piwne nierozr�nianie rozr�nianie kolor�w
kolor�w �ysina ow�osienie Allel sze�ciu palc�w dominuje nad apelem pi�ciu palc�w.
Jest to dziwne, ale prawdziwe. Kto�, kto nie rozr�nia kolor�w, po�lubia kogo�, kto
je rozr�nia. Para ta ma czworo dzieci. Jaki jest przewidywany w�r�d ich potomstwa
udzial dzieci, kt�re nie b�d� rozr�nialy kolor�w? Je�li jedno z rodzic�w nie
rozr�nic kolor�w (daltonizm), to ma dwa recesywne apele tej cechy (r/r), a je�li
drugie z rodzic�w nie b�d�ce daltonist� ma jeden apel recesywny (R/r), to
prawdopodobie�stwo, �e dziecko b�dzie daltonist�, wynosi 1/2. Nie oznacza to
jednak, �e po�owa dzieci tej pary b�dzie daltonistami. Ka�de dziecko bowiem
poczynane jest niezale�nie i za ka�dym razem istnieje 50 procent szansy, �e nie
b�dzie daltonist�. W praktyce daltonistami mog� by� wszystkie dzieci takiej pary
lub �adne. Praktycznym zastosowa117 niem genetyki mendlows
kiej jest dob�r sztuczny. Rolnicy i hodowcy wiedz� od dawna, �e jest mo�liwe
poprawienie cech ich inwentarza poprzez dob�r sztuczny. Na przyk�ad, je�li twoim
celem jest posiadanie stada, kt�re szybko ro�nie i produkuje du�o mi�sa, to
pozwalasz na zap�odnienie tylko samcom, kt�re te cechy maj�. W ten spos�b geny
rz�dz�ce szybkim wzrostem i produkcj� mi�sn� b�d�, zgodnie z prawami Mendla,
przekazane nast�pnym pokoleniom.
To praktyczne zastosowanie genetyki mendlowskiej wyja�nia dwie kwestie, kt�re wielu
ludziom wydaj� si� dziwne: 1) dlaczego byk mo�e kosztowa� miliony dolar�w; 2) w
jaki spos�b w og�le mog�y powsta� takie kloce mi�sa na czterech kr�tkich nogach,
jak zwierz�ta rasy Black Angus. Dob�r sztuczny by� dla 118 Darwina �r�d�em
inspiracji. Ca�y pierwszy rozdzia� dzie�a O powstawaniu gatunk�w drog� doboru
naturalnego Darwin po�wi�ci� na om�wienie doboru sztucznego. Przedstawi�
nast�puj�ce argumenty. Je�eli ludzie mog� spowodowa� tak du�e zmiany w organizmach
jedynie przez dob�r osobnik�w przeznaczonych do p�odzenia potomstwa, to w
odpowiednio d�ugim czasie natura powinna by� zdolna do tego samego poprzez dob�r
naturalny. Darwin nie zna� pracy Mendla i nie�wiadomie u�y� w swojej argumentacji
genetyki mendlowskiej. "Zielona rewolucja" jest 119 przyk�adem wsp�czesnego
zastosowania genetyki Mendla. W latach sze��dziesi�tych zagro�enie g�odem sta�o si�
realne dla rosn�cej populacji ludzkiej, zw�aszcza w Trzecim �wiecie. Specjalistom
od uprawy ro�lin uda�o si� jednak wyhodowa� nowe, daj�ce wy�sze plony, odmiany ry�u
i innych zb�. Nadchodz�c� katastrof� oddali�a zwi�ksz�na produkcja �ywno�ci na
obszarach ju� obj�tych uprawami. Klasyfikacja istot �ywych
Wielkim historycznym 120 zadaniem biologii by�o uporz�dkowanie i klasyfikacja istot
�ywych. Je�eli chcesz zrozumie� niebywale z�o�ony i zmienny �wiat organizm�w na
naszej planecie, to najpierw musisz znale�� jaki� spos�b uporz�dkowania ich,
zdecydowania, kt�re istoty s� spokrewnione ze sob�, a kt�re nie. Przyk�adowe
pytanie, jakie mo�esz sobie zada�, brzmi: Klasyfikacja istot �ywych 51
"Czy cz�owiek jest bardziej podobny do sosny, czy do ryby?" Zasady wsp�czesnego
systemu klasyfikacji zawdzi�czamy szwedzkiemu uczonemu Karolowi Linneuszowi (1707-
1778). Jego system uporz�dkowania istot �ywych przypomina nieco podanie adresu domu
przez kolejne wymienienie: kraju, wojew�dztwa, miasta, dzielnicy miasta, ulicy i
numeru domu. W ten sam spos�b klasyfikowane s� istoty �ywe przez umieszczanie ich w
coraz w�szych kategoriach. 121 Swat nie dzieli si� ju� na "zwierz�ta, ro�liny i mi
nera�y". Od ustalenia tego zaczyna�a si� zawsze stara gra w dwadzie�cia pyta�.
Wynika�o to z przekonania, �e wszystko jest albo �ywe (ro�liny i zwierz�ta), albo
nieo�ywione (minera�). W tego rodzaju klasyfikacji istoty �ywe by�y podzielone na
dwa `_kr�lestwa: ro�liny i zwierz�ta. Obecnie biolodzy wyr�niaj� pi�� r�nych
kr�lestw. Do tradycyjnych kr�lestw ro�lin i zwierz�t dolicza si� jeszcze trzy inne:
Monera (jednokom�rkowe organizmy bez j�der kom�rkowych, czyli prokarionty). Prousta
(jednokom�rkowe organizmy posiadaj�ce j�dra kom�rkowe) i grzy by (takie jak ple�nie
i grzyby kapeluszowe).
Wskazanie kr�lestwa, do kt�rego nale�y dany organizm, odpowiada nazwie kraju w
adresie. 122 Kr�lestwa w przybli�eniu odpowiadaj� trzem po
ziomom �ycia. Monera i Protista s� organizmami jednokom�rkowymi, przy czym Monera
(prokarionty) to organizmy najbardziej prymitywne. Do trzech pozosta�ych kr�lestw
nale�� organizmy wielokom�rkowe. Ka�de z tych kr�lestw: grzyby, ro�liny i
zwierz�ta, stosuje inn� strategi� walki o byt. Grzyby pobieraj� z otoczenia
potrzebne im substancje organiczne, rozk�adaj�c szcz�tki ro�linne i zwierz�ce.
Ro�liny same produkuj� substancje od�ywcze za pomoc� fotosyntezy, a zwierz�ta
zdobywaj� po�ywienie, zjadaj�c ro�liny, grzyby i siebie nawzajem. 123 Wirusy nie
pasuj� do tego systemu klasyfikacji.
Wszystkie istoty �ywe mieszcz�ce si� w pi�ciu kr�lestwach s� zbudowane z kom�rek.
Wirusy nie maj� budowy kom�rkowej, zawieraj� tylko kwasy nukleinowe i bia�ko. Czy
s� �ywe? Trudno
powiedzie�. Jest to zapewne wy��cznie kwestia semantyki.
Ka�de kr�lestwo podzie124 lone jest na typy. W sk�ad kr�lestwa zwierz�t wchodzi
mn�stwo typ�w, jak p�azi�ce, oble�ce, mi�czaki, stawonogi, strunowce i wiele
innych. Najlepiej nam znane zwierz�ta nale�� do typu strunowc�w, czyli zwierz�t ze
strun� grzbietow�, i do podtypu kr�gowc�w, czyli zwierz�t maj�cych kr�gos�up. Tak�e
kr�lestwo ro�lin dzieli si� na kilka typ�w, jak na przyk�ad mszaki, paprotniki,
ro�liny nagozal��kowe i okrytozal��kowe. Okre�lenie, do jakiego typu i podtypu
nale�y dany organizm, odpowiada w przybli�eniu podaniu w adresie nazwy wojew�dztwa.
125 Kr�gowce, chocia� najlepiej znane, wcale nie s�
najliczniejsze. Poniewa� jeste�my kr�gowcami, nasz podtyp wydaje si� nam
pot�niejszy, ni� jest w rzeczywisto�ci. Wi�kszo�� zwierz�t na �wiecie to wcale nie
kr�gowce. Istnieje na przyk�ad o wiele wi�cej chrz�szczy ni� ssak�w. Staraj�c si� w
tej kwestii trafi� do przekonania moim stu dentom, pokazuj� im wspania�� ksi��k�
Pi�� kr�lestw, napisan� przez Lynn Margulis i Karlene V. Schwartz. Zawiera ona
opisy wszystkich typ�w we wszystkich kr�lestwach. Liczy sobie 374 strony i tylko
cztery z nich po�wi�cone s� strunowcom. Typy dziel� si� na groma126 dy, rz�dy i
rodziny. Na przyk�ad kr�gowce s� podzielone na takie gromady, jak kr�g�ouste, ryby,
p�azy, gady, ptaki i ssaki. Gromada ssak�w dzieli si� nast�pnie na kilka rz�d�w, na
przyk�ad naczelne, gryzonie, drapie�ne, walenie (wieloryby, mor�winy). Rz�d
naczelnych dzieli si� z kolei na rodziny, jak lemurowate, ma�py w�skonose, ma�py
cz�ekokszta�tne, cz�owiekowate. Nazwy organizm�w sk�a127 daj� si� z nazwy rodzaju i
okre�lenia gatunku. Ostatnie pi�tra podzia�u w systemie klasyfikacji Linneusza to
rodzaj i gatunek. Odpowiadaj� one w adresie nazwie ulicy i numerowi domu. Organizmy
nale��ce do tego samego rodzaju s� podobne do siebie, lecz na og� nie mog� si� ze
sob� krzy�owa�. Na przyk�ad nied�wied� polarny (Ursus mari Klasyfikacja istot
�ywych 53
timus) i grizzly (Ursus horrybilis) nale�� w rodzinie nied�wiedzi do tego samego
rodzaju, ale nie do tego samego gatunku. Te organizmy, kt�re mog� mie� ze sob�
p�odne potomstwo, nale�� w ogromnej wi�kszo�ci przypadk�w do jednego gatunku. Nazwy
nadawane organizmom przez biolog�w s� dwucz�ciowe. Pierwszy cz�on okre�la rodzaj, a
drugi przynale�no�� gatunkow�. W tak utworzonej nazwie jest zawarty element
klasyfikacji. W bliskim nam przyk�adzie nazwy gatunkowej - Homo sapiens (cz�owiek
rozumny) - pierwszy cz�on jest nazw� rodzaju, a drugi gatunku. 128 Zdolno�� do
krzy�owania si� nie zawsze mo�e
by� testem przynale�no�ci do tego samego gatunku. Podobnie jak wi�kszo�� regu� w
biologii ta tak�e nie zawsze obowi�zuje. Wilk (Canis lupus) mo�e mie� potomstwo ze
zwyk�ym psem (Canis familiaris), mimo �e nale�� do odr�bnych gatunk�w. 129 Cz�owiek
jest jedynym �yj�cym przedstawicie
lem swego rodzaju. W systemie klasyfikacji zajmuje nast�puj�ce miejsce: kr�lestwo -
zwierz�ta typ - strunowce podtyp - kr�gowce gromada - ssaki rz�d - naczelne
rodzina - cz�owiekowate rodzaj - cz�owiek
gatunek - cz�owiek rozumny
Podstaw� tradycyjnych 130 system�w klasyfikacji s� podobie�stwa anatomiczne. W
miar� jak schodzimy z drabiny od kr�lestwa a� do gatunku, spotykamy organizmy
grupowane wed�ug kryteri�w coraz bardziej szczeg�owych. Na przyk�ad cz�owiek
zalicza si� do kr�lestwa zwierz�t, poniewa� jest zbudowany z wielu kom�rek
(zawieraj�cych j�dro) i spo�ywa pokarm. Jeste�my kr�gowcami, bo mamy kr�gos�up
ochraniaj�cy rdze� kr�gowy. Nale�ymy do ssak�w, mamy bowiem w�osy i nasze ma�e ss�
mleko matek. Jeste�my naczemymi, gdy� mamy, jak ma�py, kciuk przeciwstawny
pozosta�ym palcom, du�y m�zg, oczy z przodu g�owy i paznokcie zamiast pazur�w.
Kiedy trzeba rodzin� cz�owiekowatych wyr�ni� spo�r�d wszystkich naczelnych, nale�y
zastosowa� jeszcze bardziej precyzuj�ce kryteria. Przedstawicieli cz�owiekowatych
(poczynaj�c od australopiteka) cechuje na przyk�ad postawa wyprostowa
na. (Ma�py cz�ekokszta�tne, takie jak goryl, chodz�, podpieraj�c si� przednimi
ko�czynami). Oznacza to, �e ci�ar czaszki hominida spoczywa na kr�gos�upie i do
�r�wnowa�enia ci�aru g�owy nie jest konieczna tak du�a liczba mi�ni jak u ma�p.
Cz�owiekowate nie maj� zatem z ty�u czaszki przyczep�w dla tak masywnych mi�ni,
jakie maj� ma�py cz�ekokszta�tne. Fakt ten jest mi�dzy innymi wykorzystywany do
odr�niania ich od ma�p. Cz�owiek r�ni si� od innych (wymar�ych) hominid�w wieloma
jeszcze drobniejszymi szczeg�ami, jak na przyk�ad p�aska twarz czy wi�ksze zatoki
dooko�a oczu. 131 Do klasyfikacji s� w��czane tak�e organizmy
wymar�e, pod warunkiem, �e skamienia�o�ci dostarczy�y dostatecznie du�o informacji
o ich anatomii. Z tego powodu m�wimy, �e dinozaury by�y gadami, a australopitek
nale�a� do cz�owiekowatych, mimo �e �adnego z nich nie ma ju� na �wiecie. 132
systematycy zast�pili sztuczn� klasyfikacj�
Linneusza systemami opartymi na ewolucyjnym pokrewie�stwie organizm�w. System
Linneusza by� w zasadzie statyczny - organizmy pogrupowano w nim wed�ug aktualnych
zewn�trznych podobie�stw. Zamiast tego za podstaw� podzia�u mo�na przyj�� historie
ewolucyjne i grupowa� razem te organizmy, kt�re pochodz� od wsp�lnych przodk�w. W
tym przypadku dwa organizmy s� uwa�ane za bliskie sobie, gdy dzieli je tylko kilka
ga��zi na drzewie genealogicznym, a dalekie - gdy tych ga��zi jest du�o. Takie
podej�cie jest nazywane kladystycznym. Drug� propozycj� jest klasyfikacja
organizm�w wed�ug tego, jak dawno oddzieli�y si� od ich wsp�lnego przodka i jak
dalece odbieg�y od niego w ci�gu tego czasu. Takie podej�cie nazywamy
filogenetycznym. Zar�wno kladystyka, jak i filogenetyka koncentruj� si� bardziej na
tym, jak organizmy ewoluowa�y do ich obecnej postaci, ni� na opisie stanu
tera�niejszego. 133 Definicja gatunku wci�� jest przedmiotem kontro
wersji w biologii. Wed�ug klasycznej definicji dwa organizmy nale�� do tego samego
gatunku, je�eli mog� si� ze sob� krzy�owa�. Niestety, nie zawsze sprawdza si� ona w
praktyce. Co nowego? 55
Co nowego?
134 w niedalekiej przysz�o�ci pokrewie�stwo mi�dzy
organizmami b�dzie, by� mo�e, mierzone podobie�stwem DNA. Jednym ze sposob�w
ustalenia stopnia pokrewie�stwa mi�dzy organizmami jest zbadanie, jaka cz�� kodu
genetycznego jest identyczna u obu organizm�w. Stopie� pokrewie�stwa mo�na zmierzy�
tak�e inaczej. Od DNA zale�� sekwencje aminokwas�w w bia�kach produkowanych przez
kom�rk�. Miar� stopnia pokrewie�stwa jest liczba identycznych bia�ek w obu
organizmach. W tej chwili uczeni mog� sobie tylko pomarzy� o obu tych molekularnych
metodach, poniewa� s� one czasoch�onne i uci��liwe, niemniej w kilku przypadkach
zosta�y ju� zastosowane. Wprowadzenie tych metod do pracy nad zast�pieniem systemu
klasyfikacji opartego na cechach anatomicznych wydaje si� ju� tylko kwesti� czasu.
[Ju� si� je stosuje do okre�lania pokrewie�stw w obr�bie wielu grup organizm�w
(przyp. red. nauk.)].
Pojedynczy cz�owiek 135 ma 99,8 procent DNA wsp�lnego z innymi lud�mi, a "tylko"
98,4 z szympansem; 98,3 procent cz�owieka i goryla jest wsp�lne. Nagroda "Guzika od
kamizelki" za zidentyfikowanie gatunku na podstawie najmniejszego fragmentu
osobnika. Istnieje stare okre�lenie kogo�, kto pochopnie wyci�ga wnioski. M�wi si�:
"Doszy� do guzika ca�� kamizelk�". W duchu tego powiedzenia przyznajemy nagrod�
"Guzika od kamizelki" kanadyjskiemu paleontologowi Davidsonowi Blackowi, kt�ry w
1927 r. opisa� nie tylko nowy gatunek cz�owieka, lecz ca�y nowy rodzaj (cz�owiek
peki�ski, czyli Sinanthropus pekinensis) na podstawie tylko jednego z�ba.
Ro�liny
136 Je�eli prze�ledzi si� dowolny �a�cuch pokarmo
wy dostatecznie daleko wstecz, zawsze dojdzie si� do ro�lin. Ro�liny dostarczaj�
energii wszystkim pozosta�ym organizmom na Ziemi. Nasza planeta otrzymuje energi�
od S�o�ca w formie promieniowania. Cz�� tej energii absorbuj� ro�liny i za pomoc�
chemicznej reakcji fotosyntezy magazynuj� j� w postaci glukozy, kt�ra jest potem
przetwarzana na inne cukry i t�uszcze. Zwierz�ta ro�lino�erne utrzymuj� si� przy
�yciu, �ywi�c si� ro�linami, a same s� zjadane przez zwierz�ta mi�so�erne. W tych
procesach energia przep�ywa w g�r� �a�cucha pokarmowego. 137 Ro�liny stanowi�
najwi�ksz� cz�� masy materii
o�ywionej. Cz�sto nie zauwa�amy otaczaj�cych nas ro�lin - trawy na trawnikach, mchu
na kamieniach, glon�w w stawach, a tymczasem ro�liny stanowi� g��wn� cz�� masy
materii o�ywionej na naszej planecie - wed�ug wi�kszo�ci oszacowa� przynajmniej 90
procent tej masy. Rodzaje ro�lin
138 50 do 90 procent fotosyntezy na Ziemi jest dzie
�em glon�w. S� to najprostsze ro�liny i tworz� wiele grup, pocz�wszy od organizm�w
jednokom�rkowych unosz�cych si� w wodzie do du�ych organizm�w o budowie z�o�onej,
jak na przyk�ad brunatnice. [Wszystkie eukariotyczne organizmy jednokom�rkowe
tworz� obecnie osobne kr�lestwo Protista - nie s� wi�c ro�linami (zob. notki 121 i
122; przyp. red. nauk.)]. Ro�liny wielokom�rkowe 139 �yj�ce na l�dzie maj� uk�ad
przewodz�cy, w kt�rym plyny przemieszczaj� si� wewn�trz ro�liny. Takiego uk�adu nie
maj� ich przodkowie, kt�rzy �yli w morzu. 140 Wi�kszo�� znanych nam ro�lin to
naczyniowe.
Prawie wszystkie znane ro�liny (trawy, ziola, drzewa itp.) maj� wewn�trzny uk�ad
przewodz�cy. S�u�y on dw�m celom: rozprowadza substancje od�ywcze we Rodzaje ro�lin
57
wn�trz ro�liny i nadaje jej sztywno��, dzi�ki kt�rej ro�lina zachowuje pozycj�
pionow�. Ro�liny naczyniowe maj� te� li�cie. Dziel� si� na paprotniki i ro�liny
nasienne. Najprostszymi ro�linami naczyniowymi s� paprotniki. Maj� li�cie i uk�ad
przewodz�cy, lecz rozmna�aj� si� za pomoc� zarodnik�w, a nie nasion. Paprotniki
nale�aly niegdy� do dominuj�cych ro�lin na Ziemi, teraz, w ekosystemie �wiatowym,
odgrywaj� niewielk� rol�. RO�LINA NACZYNIOWA
�odyga �odyga utrzymuje ro�lin� w pozycji stoj�cej. Zawiera wi�zki przewodz�ce
z�o�one z drewna (ksylem) i �yka (t7oem). Ksylem jest tkank� zbudowan� g��wnie
z martwych kom�rek, transportuje wod�
i sole mineralne. Drewno w pniu drzewa to ksylem. Floem jest zbudowany z �ywych
kom�rek, przenosi substancje pokarmowe z li�ci do reszty ro�liny.
Li�cie Organ ro�liny, w kt�rym
przebiega jej g��wny proces chemiczny - fotosynteza. Wodapobrana korzeniami
z gleby i dwutlenek w�gla asymilowany z powietrza s� przetwarzane w substancje
organiczne, kt�re s� odprowadzane do pozosta�ych cz�ci ro�liny przez wi�zki
przewodz�ce li�ci (tzw. nerwy)
oraz tlen (kt�rego ro�lina pozbywa si� do otoczenia). Blaszka li�cia
jest powleczona substancj� woskow�. W blaszce znajduj� si� ma�e otworki
(nazy wane ' szparka
mi), kt� re si� otwie is.� : raj� w powie
trzu wilgotnym, a~zamykaj� w suchym,
:; >,;, . '~;'~�r: - _ _ _ reguluj�c parowanie `~;::~..'' wody z ro�liny.� :... '
1 y � g �w mian azow .Korzenie Korzenie mog� tworzy� system wi�zkowy (jak u traw)
lub palowy (jak u d�bu). System palowy korzeni umo�liwia ro�linie dost�p do wody
nawet wtedy, gdy powierzchnia gleby jest sucha. Na og� korzenie drzewa
rozprzestrzeniaj� si� tak szeroko pod ziemi�, jak ga��zie nad ziemi�.
141 Ro�liny najwy�ej uorganizowane rozmna�aj�
si� za pomoc� nasion. Wyr�nia si� dwa typy ro�lin nasiennych: nagozal��kowe
(nagonasienne) i okrytozal��kowe (okrytonasiene). Najbardziej rozpowszechnionymi
ro�linami nagozal��kowymi s� zimozielone sosny i jod�y. Do nagozal��kowych nale��
tak�e najwy�sze i najwi�ksze drzewa na �wiecie - sekwoje. Ro�liny nagozal��kowe s�
podstawowym surowcem przemys�u drzewnego i papierniczego. Ro�liny okrytozal��kowe
s� najbardziej skomplikowane, a jednocze�nie najlepiej je znamy. Nasiona ich
zamkni�te s� w owocach powsta�ych z zal��ni. Cz�sto owoce s� przystosowane do
zapewnienia nasionom mo�liwie najszerszego rozprzestrzenienia si�. Wi�kszo�� ro�lin
uprawnych to okrytozal��kowe, podobnie jak ro�lin ozdobnych i drzew o twardym
drewnie. Ro�liny okrytozal��ko142 we dziel� si� na dwie kla
sy. Pierwsza klasa to ro�liny jednoli�cienne, m.in. trawy, lilie, storczyki i
palmy. Opr�cz innych swoistych cech maj� li�cie o unerwieniu r�wnoleg�ym i wi�zki
przewodz�ce rozproszone nieregularnie wewn�trz �odygi (a nie zebrane w pobli�u
powierzchni). Druga klasa to ro�liny dwuli�cienne. Nale�� do nich: drzewa, krzewy,
wi�kszo�� ro�lin zielnych i na przyk�ad winoro�l. Wszystkie ich wi�zki przewodz�ce
tworz� regularny pier�cie� w pobli�u powierzchni �odygi. Dlatego mo�na "zabi�"
drzewo, robi�c wok� pnia ci�g�� rys� o g��boko�ci si�gaj�cej drewna. Ewolucja
ro�lin
PRZEBIEG EWOLUCJI RO�LIN
Data odpowiada czasowi, w jakim nast�pi�oby dane wy-
143
darzenie, gdyby ca�� histori� Ziemi zmie�ci� w jednym roku.Czas (w mln lat)
WydarzenieData
3600 Pierwsze glony 21 marca
433 Pojawiaj� si� ro�liny l�dowe 27 listopada
400 Paprocie i nagozal��kowe 30 listopada
300 Tworz� si� z�o�a w�gla 8 grudnia
65 Pojawiaj� si� ro�liny okrytozal��kowe 26 grudnia Ewolucja ro�lin 59
Ro�liny pojawi�y si� na 144 Ziemi ponad 3 miliardy
lat temu. Na podstawie znalezisk paleontologicznych stwierdzono, �e sinice
wyst�powa�y obficie w ziemskich oceanach 3,6 miliarda lat temu. Prawdopodobnie nie
bardzo si� r�ni�y od prostych glon�w �yj�cych obecnie. Niekt�rzy uczeni s�dz�, �e
briofity (jak mchy) i ro�liny naczyniowe (jak paprocie i ro�liny nasienne) rozwin�y
si� z pierwotnych glon�w oddzielnie i w r�nym czasie. [Ale glony, z kt�rych
rozwin�y si� ro�liny wy�sze, nale�a�y do eukariont�w, a sinice to prokarionty -
r�nica mi�dzy tymi grupami organizm�w jest ogromna (zob. notka 97; przyp. red.
nauk.)]. Pojawienie si� ro�lin 145 okrytozal��kowych jest
wielk� tajemnic� ewolucji ro�lin. Na podstawie skamienia�o�ci wiemy, �e pojawi�y
si� one oko�o 65 milion�w lat temu, lecz niezbyt dobrze wiemy, jacy byli ich
przodkowie i jak powsta�y. Odnosi si� on zar�wno do p�ynu w drewnie, jak i p�ynu w
�yku. Pierwszy p�yn zawiera rozpuszczone w wodzie sole mineralne, drugi -
organiczne produkty fotosyntezy. Kiedy nacinamy klon w celu uzyskania syropu, czy
jest nam potrzebny sok z drewna, czy z tyka? Odpowied�: Z �yka. Po odparowaniu wody
pozostanie st�ony roztw�r cukr�w. 147 W przeciwie�stwie do zwierz�t, kt�rych cia�o
ro�nie mniej wi�cej r�wnomiernie, ro�liny rosn� tylko w pewnych miejscach. Te
tkanki, w kt�rych zachodzi szybki podzia� kom�rek, nazwane zosta�y merystemami.
Typowe merystemy w ro�linie to: wierzcho�ek korzenia, wierzcho�ek p�du i p�czki na
�odydze, z kt�rych wyrastaj� li�cie i p�dy boczne. 146 Sok p�ynie i w ksylemie
(drewnie), i we floemie
(�yku). Termin "sok" oznacza p�yn, kt�ry wyp�ywa, kiedy ro�lina jest �ci�ta lub
uszkodzona. Bulwa ziemniaka jest 148 zmodyfikowan� �odyg�, a nie korzeniem. Tak
zwane oczka s� p�czkami bocznymi. Kiedy wi�c ziemniak
kie�kuje, robi to samo co drzewo wypuszczaj�ce now� ga��. 149 le� drzewa przyrasta
na grubo�� tu� pod kor�.
Obszar podzia�u kom�rek w pniu drzewa nazywamy kambium (miazg�). Jest to warstwa
tkanki tw�rczej, otaczaj�cej pie� tu� pod kor�. W miazdze powstaj� nowe kom�rki
drewna i �yka, poszerzaj�c pie� na zewn�trz i pozostawiaj�c martwe, starsze kom�rki
w �rodku pnia. Kiedy drzewo osi�ga odpowiedni wiek, drewno wewn�trz pnia ulega
przeobra�eniom, tworz�c tzw. twardziel. Nie bierze ona udzia�u w transporcie.
Drewno takie jest wysoko cenione z powodu jego odporno�ci na termity i butwienie.
Cz�� pnia, w kt�rej naczynia transportuj� p�yny, jest nazywana bielem. 150 Wiek
drzewa mo�na okre�li�, licz�c tzw. s�oje
przyrostu rocznego. Wiosn� miazga wytwarza naczynia du�e i cienko�cienne. P�niej,
kiedy wody jest ju� mniej, naczynia staj� si� mniejsze i maj� grubsze �cianki. Z
tego powodu letni przyrost jest ciemniejszy. Wyst�puj�ce na przemian na przekroju
pnia podw�jne warstewki jasno-ciemne s� nazywane s�ojami drewna. tacie
Dlaczego drzewa tropikalne nie maj� sloj�w? Odpowied�: Brak p�r roku. 151 stan
spoczynku jest mechanizmem umo�liwiaj�
cym ro�linom przetrwanie (nawet ro�liny wiecznie zielone znajduj� si� zim� w stanie
zahamowanego metabolizmu). Ni�szy poziom o�wietlenia spowalnia fotosyntez�.
Opadanie li�ci zmniejsza utrat� wody. Nawet podczas stanu spoczynku silny mr�z mo�e
wyrz�dzi� krzywd� drzewu. Je�eli woda w pniu zamarznie, to si� rozszerzy i
spowoduje rozsadzenie pnia. G�o�ny trzask, jaki temu towarzyszy, przypomina strza�
karabinowy. Ka�dy, kto go us�ysza�, nie zapomni tego d�wi�ku do ko�ca �ycia. 152
Jedno zgni�e jab�ko mo�e zepsu� wszystkie. O do
jrzewaniu owoc�w i opadaniu li�ci decyduje prosty zwi�zek chemiczny wytwarzany
przez ro�lin�. Na przyk�ad kiedy noce staj� si� d�u�sze, korzenie drzewa przestaj�
produkowa� zwi�zki chemiczne nale��ce do cytokinin, li�cie zaczynaj� si� starze�,
umieraj� Ekosystemy 61
i wreszcie spadaj�, za�cie�aj�c jesieni� ziemi�.
Istnieje jeszcze jeden zwi�zek chemiczny przyspieszaj�cy opadanie li�ci i
dojrzewanie owoc�w. Zosta� odkryty pod koniec XIX w., kiedy zaobserwowano, �e
drzewa w pobli�u lamp gazowych trac� li�cie wcze�niej ni� pozosta�e. Dzisiaj
pomidory cz�sto zrywa si�, gdy s� jeszcze zielone. Nadmuch etylenu powoduje ich
zaczerwienienie i odjazd do supermarketu. Oto dlaczego zimowe pomidory maj� inny
smak ni� te z twojego ogrodu. Gnij�ce jab�ko wydziela etylen. Jego dzia�anie
powoduje szybkie dojrzewanie i gnicie pozosta�ych jab�ek w koszu. Okaza�o si�, �e
ludowa m�dro�� ma swoje chemiczne uzasadnienie. 153 L~~ie s� zielone, poniewa�
zawieraj� chlo
rofil. Kiedy zamieraj�, chlorofil zanika i ujawniaj� si� inne kolory zwi�zane z
barwnikami, kt�re by�y w li�ciu ca�y czas, lecz maskowa� je chlorofil. Ekosystemy
Ekosystem to wszystkie 154 ro�liny i zwierz�ta na da
nym obszarze wraz z ca�ym �rodowiskiem, w kt�rym �yj�. Nauka po�wi�cona badaniu
ekosystem�w nazwana zosta�a ekologi�. ' ~~ W ekosystemach kr��y materia i nrzen�vwa
przez nie energia. W mniejszych ekosystemach (jak jezioro) kr��ce w nich
pierwiastki cz�sto prze - kraczaj� (w obie strony) granice ekosystemu. Ekosystem
nie wy mieniaj�cy materii i energii z otoczeniem jest nazywany ekosystemem
zamkni�tym. Je�eli taka wymiana zachodzi, to ekosystem jest otwarty. Ekosystem
ziemski ca�� sw� energi� otrzymuje od S�o�ca. Cz�� tej energii jest wykorzystywana
w procesie fotosyntezy, a cz�� ogrzewa planet� i jest nast�pnie wypromieniowana w
przestrze� w postaci promieniowania podczerwonego. Tak wi�c cz�� energii nie
pozostaje na Ziemi, lecz przep�ywa
przez ni� w drodze do najdalszych przestworzy. W obr�bie ekosystem�w ziemskich
wchodzi z nimi w rozmaite interakcje. 156 W�gie� kr��y w ekosysternie Ziemi.
Zwi�zkiem,
kt�ry stanowi �r�d�o w�gla dla ro�lin, jest dwutlenek w�gla. Ro�liny pobieraj� go z
atmosfery i w procesie fotosyntezy przetwarzaj� w struktury swoich kom�rek.
Zwierz�ta zjadaj� ro�liny lub inne zwierz�ta ro�lino�erne i w ten spos�b w�giel
trafia do cia� zwierz�t. Oddychaj�c organizmy zwracaj� cz�� w�gla do atmosfery w
postaci dwutlenku w�gla. W ten spos�b zamyka si� jedna p�tla obiegu. Kiedy ro�lina
nie zostanie zjedzona, to a� do jej �mierci w�giel znajduje si� w jej kom�rkach. Po
�mierci ro�liny w�giel ten mo�e zosta� na d�ugo wy��czony z obiegu, gdy ulegnie
zmagazynowaniu w postaci z�� paliw kopalnych - w�gla kamiennego, brunatnego i ropy
naftowej. Martwa ro�lina mo�e by� roz�o�ona przez bakterie. W tym przypadku w�giel
tak�e zostanie zwr�cony do atmosfery jako dwutlenek w�gla. W podobny spos�b w�giel
wraca do atmosfery po �mierci zwierz�t. Ogromna ilo�� dwutlenku w�gla jest roz
puszczona w g��bokich wodach ocean�w. W oceanach znajduje si� o wiele wi�cej w�gla
ni� w atmosferze. Je�eli paliwa kopalne zostan� wydobyte ze z�� na powierzchni� i
spalone (np. w elektrowniach lub silnikach samochod�w), to zawarty w nich w�giel
powr�ci do atmosfery. 157 Azot tak�e kr��y w przyrodzie. Znajduje si� w at
mosferze w ogromnych ilo�ciach, lecz jest to azot cz�steczkowy i wi�kszo��
organizm�w nie mo�e go bezpo�rednio wykorzysta�. Azot przedostaje si� do istot
�ywych za po�rednictwem bakterii, kt�re wi�� azot atmosferyczny. Kiedy stanie si�
on ju� sk�adnikiem kom�rek ro�lin, wraz z nimi przechodzi do organizm�w zwierz�t
ro�lino�ernych. Azot jest zwracany glebie w odchodach zwierz�t i szcz�tkach
obumar�ych ro�lin, a bakterie uwalniaj� go z gleby z powrotem do atmosfery. Wielkie
ilo�ci azotu, podobnie jak dwutlenku w�gla, s� rozpuszczone w wodach ocean�w i w
ten spos�b zmagazynowane. 158 Tak naprawd� niczego nie mo�na si� pozby�, po
niewa� wszystkie materia�y
Ekosystemy 63
w �wiatowym ekosystemie podlegaj� sta�emu obiegowi. Niezale�nie od tego, jak
g��boko co� zosta�o zakopane lub jak g��boko zatopione w oceanie, nadal pozostaje
to w ekosystemie Ziemi i kiedy� si� uwolni - by� mo�e ze szkod� dla nas. Jest to
jedna z wielkich prawd, kt�ra rodzi pytania na temat ska�e� �rodowiska. Energia
przep�ywa w g�159 r� �a�cucha pokarmowego. W ka�dym ekosystemie �a�cuch pokarmowy
wytycza zale�no�ci pokarmowe mi�dzy r�nymi organizmami, ujawnia, kto kogo zjada i
przez kogo sam jest zjadany. Na najni�szym poziomie w �a�cuchu pokarmowym s�
ro�liny wykorzystuj�ce bezpo�rednio �wiat�o S�o�ca do syntetyzowania materii
organicznej ze sk�adnik�w nieorganicznych. Ro�liny mo�emy nazwa� pierwszym poziomem
troficznym. Poziom troficzny jest to grupa organizm�w otrzymuj�cych energi� w ten
sam spos�b. Zwierz�ta �ywi�ce si� ro�linami (ro�lino�ercy) tworz� drugi poziom
troficzny. Jest oczywiste, �e zwierz�ta ro�lino�erne nie zu�ywaj� ca�ej energii
nagromadzo nej przez ro�liny. Wi�kszo�� ro�lin umiera �mierci� naturaln�. Nie
zostaj� zjedzone ani przez kr�lika, ani przez jego krewnych. Zwierz�ta ro�lino�erne
s� zazwyczaj zdolne do wykorzystania tylko 10 procent energii dost�pnej na
pierwszym poziomie troficznym. Na trzecim poziomie troficznym znajduj� si�
zwierz�ta mi�so�erne, tzw. drapie�cy I rz�du (np. wilki), zjadaj�ce zwierz�ta
ro�lino�erne, a na czwartym drapie�cy II rz�du (jak drapie�ne walenie) zjadaj�cy
zwierz�ta mi�so�erne. Wreszcie na ko�cu �a�cucha pokarmowego znajduj� si� zwierz�ta
(np, s�py i cz�� owad�w), kt�re od�ywiaj� si� martwymi ro�linami i zwierz�tami. 160
Cz�owiek, nied�wied� grizzly i inne zwierz�
ta wszystko�erne korzystaj� z pokarmu znajduj�cego si� na wszystkich poziomach
troficznych. Prawdopodobnie najbardziej wydajnie ze wszystkich zwierz�t zu�ywaj�
one energi� docieraj�c� do nich poprzez �a�cuch pokarmowy.
' Ra�dy poziom troficz1 v 1 ny pobiera energi� z poziomu ni�szego, zu�ywaj�c oko�o
90 procent pobranej energii na zaspokojenie w�asnych potrzeb. Gdy ju� to
zrozumiesz, �atwiej ci b�dzie poj�� kilka fakt�w dotycz�cych cen �yw o�ci. Je�eli,
przechodz�c na wy�szy poziom troficzny, musisz dzieli� energi� przez 10, to
zap�acisz za to dziesi�� razy dro�ej. Na przyk�ad wo�owina kosztuje prawie dziesi��
razy dro�ej ni� taka sama wagowo ilo�� ziarna, poniewa� zwierz� przerabia na swoje
mi�so tylko 10 procent energii pobieranej z pokarmem, reszta energii jest zu�ywana
na czynno�ci �yciowe zwierz�cia. 162 Koncentracja ska�e� ro�nie w miar� przechodze
nia wzd�u� �a�cucha pokarmowego. W miar� jak energia przep�ywa do coraz to wy�szych
ogniw �a�cucha, koncentracji ulegaj� tak�e ska�enia, kt�re trafi�y do obiegu. Jest
to przyczyn� zaniepokojenia ekolog�w i instytucji zajmuj�cych si� ochron�
�rodowiska. Dlaczego nie �ywimy si� lwami? Odpowied�: Lwy s� drapie�nikami na
trzecim poziomie troficznym, wi�c, pomijaj�c koszty transportu morskiego, mi�so lwa
powinno kosztowa� oko�o dziesi�ciu razy dro�ej ni� wo�owina - o wiele za drogo dla
ka�dego, opr�cz najbardziej wyrafinowanych smakoszy. [Jest to osobiste zdanie
autora (przyp. red. nauk.)]. Populacje
163 Populacja ro�nie wyk�adpiczo dop�ty, dop�ki jej
rozw�j nie zostanie zahamowany. Ze wzrostem wyk�adniczym mamy do czynienia, kiedy
liczba potomstwa w ka�dym pokoleniu jest proporcjonalna do liczby osobnik�w w
poprzednim pokoleniu. Kiedy na przyk�ad ka�dy osobnik w populacji wyda na �wiat dwa
osobniki potomne, kt�re prze�yj� do dojrza�o�ci, to populacja b�dzie ros�a
wyk�adniczo. Populacje 65
Najwa�niejsz� wie�ko�164 ci� zwi�zan� z wyk�adniczym wzrostem liczebno�ci popu�acji
jest czas podwajania. Przybli�ony wz�r na obliczanie czasu podwajania jest
nast�puj�cy: czas __ 70 podwajania procent rocznego
wzrostu
Tak wi�c populacja, kt�rej przyrost roczny wynosi 10 procent, podwoi si� po siedmiu
latach. Je�eli inflacja wynosi 5 procent rocznie, po ilu latach tw�j dolar b�dzie
wart polow� swej obecnej warto�ci? Odpowied�: 70 : 5 = 14
Po czternastu latach kupisz za dolara tyle, ile teraz za 50 cent�w. 165 Wzrost
wyk�adniczy nie mo�e trwa� w niesko�
czono��. Pr�dzej czy p�niej musi nast�pi� jego zahamowanie. W naturze populacje
rosn� wyk�adniczo dop�ty, dop�ki nie wyczerpie si� pokarm lub nie nast�pi regulacja
liczebno�ci populacji przez drapie�niki. W tym ostatnim przypadku liczebno��
populacji osi�ga r�wnowag�. Typowa krzywa wzrostu populacji jest pokazana na
poni�szym rysunku. poziom r�wnowagi populacja
czas Wzrost populacji jest pocz&tkowo wyk�adniczy, a potem, kiedy zostanie
osi�gni�ta pojemno�� rodowiska, liczebno�� populacji si� ustala. Jedn� z cech
charakterystycznych populacji ludzkiej, bardzo niepokoj�c� demograf�w, jest
trzydziestoletni czas podwajania. Je�eli nie zostan� podj�te dzia�ania zmierzaj�ce
do zmniejszenia liczby urodze�, to w 2020 r. liczba ludno�ci na �wiecie podwoi si�.
166 Nawet najobfitsza baza �ywno�ciowa zostanie
kiedy� wyczerpana przez populacj�, kt�ra kontynuuje wzrost. Ekolodzy okre�laj�
terminem "pojemno�� rodowiska" liczb� organizm�w, kt�re mog� utrzyma� si� przy
�yciu w danym ekosystemie. Kiedy populacja osi�gnie pojemno�� rodowiska, jej
liczebno�� utrzymuje si� na sta�ym poziomie. Liczebno�� populacji jed167 pych
gatunk�w mo�e by� ograniczana przez inne gatunki.
Je�li na danym obszarze �yje wi�cej ni� jeden gatunek organizm�w, to mog� zachodzi�
mi�dzy nimi r�ne relacje. Mog� ze sob� konkurowa�, po�era� si� lub w jaki� spos�b
zyskiwa� wzajemnie na swej obecno�ci. Przyk�adem oddzia�ywania pierwszego typu mog�
by� dwa gatunki antylop eksploatuj�ce t� sam� r�wnin�. Konkuruj� one ze sob�,
poniewa� trawa zjedzona przez jedne nie mo�e by� zjedzona przez pozosta�e.
Zale�no�� drugiego typu wyst�puje mi�dzy kr�likami i kojotami na tym samym
obszarze. Gdyby nie kojoty, populacja kr�lik�w wzros�aby nadmiernie, lecz z drugiej
strony kojoty tak�e nie mog� �y� bez kr�lik�w. W ten spos�b ka�da populacja
reguluje wzrost drugiej. Zwi�zki wzajemnie korzystne wyst�puj� w przyrodzie bardzo
rzadko. Jednym z przyk�ad�w s� ro�liny kwiatowe i pszczo�y. Je�eli z ekosystemu s�
168 usuwani drapie�cy, to na og� liczebno�� gatunk�w stanowi�cych ich po�ywienie
wzrasta bez ogranicze�, a� do osi�gni�cia pojemno�ci �rodowiska, a wtedy nadchodzi
g��d. Liczebno�� drapie�nik�w tak�e nie mo�e nadmiernie wzrosn��, poniewa�
doprowadzi to do wyt�pienia gatunk�w stanowi�cych ich po�ywienie i w ko�cu liczba
drapie�nik�w r�wnie� zmaleje. W USA zaobserwowano wiele przyk�ad�w eksplozji
populacji zwierzyny p�owej, a tak�e rozprzestrzeniania si� w�r�d nich g�odu i
chor�b. Do eksplozji dochodzi�o, kiedy wprowadzano ograniczenia polowa� na te
zwierz�ta przez ludzi. W wielu przypadkach ludzie-my�liwi zast�puj� drapie�niki,
kt�re wygin�y jak szary wilk ameryka�ski i puma. Chocia� nie jestem zawo�anym
my�liwym, jednak doceniam rol�, jak� odgrywaj� my�liwi w kontrolowaniu liczebno�ci
gatunk�w zwierz�t dziko �yj�cych w Ameryce. Czasami zapominamy, �e my tak�e
jeste�my cz�ci� przyrody. [Rodzi si� tu pytanie, co si� takiego przydarzy�o
drapie�nikom, �e musimy je teraz wyr�cza� "w trosce o przyrod�" (przyp. red.
nauk.)]. Z
Ewolucja
Ewolucja
�ycie na Ziemi rozwin�o 169 si� w drodze ewolucji. Twierdzenie to dotyczy
wszystkich istot, pocz�wszy od bakterii po sosny i �yrafy. Idea ewolucji �ycia
tworzy ramy, wewn�trz kt�rych s� zorganizowane nauki biologiczne. Przedstawiciele
wszystkich dziedzin wiedzy podzielaj� przekonanie o ewolucyjnym rozwoju �ycia. Jest
zatem mo�liwe, �e specjalista badaj�cy ekosystem du�ego jeziora b�dzie m�wi� tym
samym j�zykiem co jego kolega zajmuj�cy si� sekwencj� par zasad wzd�u� pewnego
odcinka DNA, cho� mo�e si� wydawa�, �e nie maj� oni ze sob� nic wsp�lnego. Nie
mo�na zrozumie� wsp�czesnej biologii bez zrozumienia ewolucji. %~%n G��wnym
mechanizmem 1 / V ewolucji jest dob�r naturalny. Mechanizm ten dzia�a nast�puj�co.
W danej populacji ca�y czas wyst�puj� r�ne cechy, pewne �yrafy maj� d�u�sze szyje
ni� inne, niekt�rzy ludzie biegaj� szybciej ni� pozostali itp. Je�eli kt�ra� z tych
cech daje osobnikom wi�ksze mo�liwo�ci prze�ycia wystarczaj�co d�ugo, by wyda� na
�wiat potomstwo, to cecha ta z wi�kszym prawdopodobie�stwem przejdzie na nast�pne
pokolenie. Na przyk�ad, je�eli posiadanie d�u�szej szyi umo�liwi �yraiie �ywienie
si� li��mi, do kt�rych inne nie mog� si�gn��, to prawdopodobie�stwo, �e �yrafa
d�ugoszyja prze�yje susz�, jest du�e. Pokolenie potomne b�dzie przypomina� rodzic�w
i mie� szyje d�u�sze ni� inne �yrafy. Je�eli d�ugie szyje nadal b�d� zapewnia�y
przewag�, to po d�ugim czasie �yrafy z d�u�szymi szyjami mog� si� sta� odmian�
dominuj�c� w populacji. W ten spos�b cecha umo�liwiaj�ca pojedynczemu osobnikowi
lepsze wykorzystanie otoczenia staje si� wsp�ln� cech� wszystkich osobnik�w tego
gatunku. Jest to sedno idei doboru naturalnego. 171 Ewolucja trwa nadal. Ewolucja
�ycia nie jest
procesem, kt�ry odbywa� si� dawno temu i ju� si� zako�czy�. Istoty �yj�ce dzisiaj
nadal przystosowuj� si� do otoczenia. Najs�ynniejszym tego przyk�adem jest historia
pewnej odmiany ciem, kt�ra �y�a w �rodkowej Anglii. Pierwotnie �my te by�y bia�e,
br�zowo c�tkowane, co
70 EWOLUCJA
umo�liwia�o im wtopienie si� w t�o pni brz�z stanowi�cych ich naturalne �rodowisko.
Podczas rewolucji przemys�owej pnie brz�z w Anglii sta�y si� znacznie ciemniejsze.
Przyczyn� tego zjawiska by�a sadza z komin�w fabrycznych. W odpowiedzi na t� zmian�
�my ewoluowa�y i w ci�gu kilku lat przybra�y kolor szary, dzi�ki czemu zn�w sta�y
si� niewidoczne w nowym otoczeniu. Po wielkiej akcji oczyszczania powietrza, kt�r�
przesz�a Anglia w latach sze��dziesi�tych, gruntownie porz�dkuj�c fabryki, �my
zacz�y wraca� do swego pierwotnego ubarwienia. 172 Karol Darwin (1809-1882) jest
tw�rc� wsp�
czesnej teorii ewolucji. Wkr�tce po zako�czeniu studi�w uniwersyteckich zaci�gn��
si� w charakterze przyrodnika na pi�cioletni� wypraw� badawcz� statkiem o nazwie
"Beagle". Podczas tej wyprawy doszed� do wniosku, �e gatunki nie s� niezmienne,
lecz podlegaj� zmianom z up�ywem czasu. Stwierdzi� to na podstawie bada� nad
zi�bami na wyspach Galapagos. Zaobserwowa�, �e w zwi�zku ze zr�nicowaniem
�rodowiska ptaki blisko ze sob� spokrewnione rozwin�y zupe� nie inne cechy (np.
kszta�t dziob�w).
W 1859 r. Darwin opublikowa� dzie�o O powstawaniu gatunk�w drog� doboru
naturalnego: By� mo�e znaczenie tego dzie�a by�o wi�ksze ni� wszystkich innych
ksi��ek, jakie kiedykolwiek napisano. Wbrew silnej w�wczas opozycji teolog�w
pogl�dy Darwina zosta�y zaakceptowane przez wszystkich opr�cz grup skrajnych
my�licieli religijnych. Istnieje tak du�o dowod�w potwierdzaj�cych t� teori�, �e
uczeni nie zadaj� sobie ju� trudu jej sprawdzania, lecz koncentruj� si� na
ustalaniu drobnych szczeg��w. Ojciec Darwina wyda� o nim opini�, kt�r� musimy
zaliczy� do najwi�kszych omy�ek w ocenie talent�w m�odych ludzi. Niezadowolony z
raczej s�abych wynik�w w nauce napisa� do swego syna: "Nie obchodzi ci� nic pr�cz
polowa�, ps�w i �apania szczur�w. Przyniesiesz wstyd sobie i swojej rodzinie". 173
Nale�y zdawa� sobie spraw� z r�nicy mi�dzy
ewolucj� jako faktem a teori� na
Ewolucja 71
jej temat. Czasami s�yszy si� opini�: "Ewolucja to tylko teoria". Twierdzenie to
wprowadza w b��d, poniewa� ewolucja jest nie tylko teori�, lecz tak�e faktem. Mo�na
�atwo zrozumie�, co mam na my�li, rozwa�aj�c przyk�ad grawitacji. Istniej� r�ne
teorie grawitacji, w��czaj�c w to teorie Newtona i Einsteina. Mog� one by� s�uszne
lub nie, kompletne lub niepe�ne. Opr�cz tego istnieje samo zjawisko grawitacji -
kiedy co� zostanie upuszczone, to spada. I fakt ten pozostaje faktem niezale�nie od
tego, jak si� ocenia teorie. Faktem jest r�wnie� rozw�j �ycia na Ziemi od skromnych
pocz�tk�w do obecnej z�o�onej biosfery. Ustalono to na podstawie odnajdywanych
szcz�tk�w kopalnych. Zdolno�� istot �ywych do zmian w odpowiedzi na zmiany
�rodowiska mo�na obserwowa� zar�wno w przyrodzie, jak i w laboratoriach.
Rozr�nienie mi�dzy teoriami a faktami jest wa�ne, poniewa� kreacjoni�ci pos�uguj�
si� nast�puj�c� technik� argumentacji. Naukowcy wci�� tocz� spory na temat r�nych
szczeg��w teorii, a zatem teoria ta jest nies�uszna, nale�y j� odrzuci� i przyj��
teori� kreacji. To tak, jakby pods�ucha wszy sp�r o to, czy biuro jest na 52 czy na
53 pi�trze Empire State Building, wyci�gn�� wniosek, �e dom jest dwukondygnacyjny.
174 B��dy natury s� najbardziej dramatycznymi do
wodami na istnienie ewolucji. W swym wspania�ym eseju Kciuk pandy Steven Jay Gould
zwr�ci� uwag� na fakt, �e dobrze przystosowane organy, na przyk�ad oko, nie mog�
by� uwa�ane za dowody na istnienie ewolucji, poniewa� mo�na je r�wnie przekonuj�co
wyt�umaczy� w kategoriach celowego stworzenia - kreacji. Dopiero takie organy jak
wyrostek robaczkowy u cz�owieka lub kciuk pandy mog� dostarczy� poszukiwanego
dowodu. Panda, daleka kuzynka szopa, utraci�a sw�j kciuk na wczesnym etapie
rozwoju. Kiedy zmieni�o si� �rodowisko, w kt�rym �y�o to zwierz�, i li�cie bambusa
sta�y si� podstaw� jego po�ywienia, posiadanie czego� w rodzaju kciuka okaza�o si�
korzystne, bo u�atwia�o odrywanie li�ci od �odyg. W drodze ewolucji pandzie wyros�a
z boku ko�ci nadgarstka dodatkowa okr�g�awa kostka podobna do kciuka. Nie jest to
oczywi�cie kciuk najlepszy z mo�liwych - gdyby� projektowa� to
72 EWOLUCJA
zwierz� od pocz�tku, nie zrobi�by� tego w ten spos�b. Mechanizm doboru naturalnego
dzia�a na zwierz� takie, jakim w�a�nie ono jest, i przystosowuje je do aktualnego
�rodowiska. W wyniku doboru nie powstaje ani bezwzgl�dnie doskona�y organizm, ani
nawet najbardziej wydajny - po prostu z materia�u, jaki jest pod r�k�, powstaje
dzie�o najlepsze, jakie mo�na stworzy�. Czasem, jak w przypadku pandy, wynik
wygl�da dziwacznie. Tajemnica
Jak powstawa�y skrzyd175 �a? Przewaga ewolucyjna, jak� daj� w pe�ni rozwini�te
skrzyd�a, jest �atwa do zauwa�enia, lecz nie mo�na tego powiedzie� o po�ytku
p�yn�cym z zawi�zk�w, kt�re musia�y by� wcze�niejszym etapem skrzyde�. W pewnych
przypadkach, jak na przyk�ad u ptak�w, skrzyd�a rozwin�y si� z przednich ko�czyn. U
owad�w jednak�e musia�y rozwin�� si� z wypuk�o�ci na bokach tu�owia. Jak� korzy��
mog�y da� takie wyrostki? To, �e skrzyd�a pomog� przetrwa� potomkom milion lat
p�niej, z pewno�ci� nie oznacza, �e ich zawi�zki u�at wi� przetrwanie pojedynczemu
osobnikowi dzisiaj. Ostatnio uczeni tocz� spory na temat teorii, �e zacz�tki
skrzyde� owad�w mog�y gra� rol� regulatora temperatury, dostarczaj�c dodatkowej
powierzchni, przez kt�r� ciep�o mog�o by� absorbowane lub wypromieniowane.
Obliczenia wykazuj�, �e najwydajniejsze regulatory cieplne mog�y by� wystarczaj�co
du�e, aby umo�liwi� owadowi "szybowanie" (w taki spos�b, jak to robi� "lataj�ce"
wiewi�rki). Organ rozwini�ty pierwotnie do innego celu (przenoszenie ciep�a) m�g�
sta� si� przedmiotem doboru naturalnego, dokonuj�cego si� pod zupe�nie innym k�tem
(mo�liwo�ci efektywniejszego przemieszczania si�), i dalej ju� zmienia� si� w nowym
kierunku. Teoria ta wydaje mi si� przekonuj�ca, ukazuje bowiem dora�n� natur�
procesu ewolucyjnego. Ewolucja na Ziemi prze176 biega�a w dw�ch etapach
- chemicznym i biologicznym. Zycie na Ziemi musia�o rozwin�� si� z materii
nieorganicznej. Z czego� by innego mog�o powsta�? Dlatego pierwszym etapem rozwoju
�ycia by�o utworzenie si� kom�rek zdolnych do reproduk Ewolucja c.d. 73
WA�NE DATY EWOLUCJI
~/ I~/1y Poni�ej zestawiono najwa�niejsze wydarzenia historii Ziemi. Daty
umieszczone w prawej kolumnie wskazuj� dzie�, w kt�rym nast�pi�oby dane zdarzenie,
gdyby ca�� histori� Ziemi zmie�ci� w jednym roku.Czas (w mln lat)ZdarzenieData
4600 Powstanie Ziemi 1 stycznia
3800 Formuj� si� najstarsze ska�y 5 marca
3600 Najstarsze znane skamienia�o�ci 21 marca
ok. 2000 Pojawienie si� w atmosferze znacz�-
cych ilo�ci tlenu 26 lipca
ok. 650 �ywe, wielokom�rkowe organizmy
w oceanach 10 listopada
590 Pojawienie si� organizm�w obj�-
tych dokumentacj� paleontologicz-
n� 14 listopada
440 �ycie przenosi si� na l�d 25 listopada
400 Obfito�� ryb (kr�gowce) 29 listopada
250 Pojawienie si� dinozaur�w 12 grudnia
65 Znikni�cie dinozaur�w 26 grudnia
*** od tego mi ejsca wszystkie wydarzenia dziej� si� 31 grudnia
***4Pierwsze cz�owiekowate7:30
0,1 Pierwszy cz�owiek rozumny 23:49
0,005 Pocz�tek historii pisanej 23:59
cji z materia��w, jakie by�y dost�pne na m�odej jeszcze Ziemi. Proces ten nazwano
ewolucj� chemiczn� (patrz notka 187 i nast�pne). Kiedy ju� istnia�y �ywe,
rozmna�aj�ce si� kom�rki, rozpocz�� si� proces doboru naturalnego prowadz�cy do
wielkiej r� - norodno�ci istniej�cych dzisiaj form �ycia.
Ewolucja c.d.
1I~/~ Jak przebiega�a ewolucja? Przedstawiaj�c swo
j� teori� ewolucji, Karol Darwin s�dzi�, �e zmiany w organizmach nast�puj�
stopniowo i nak�adaj� si� w ka�dym pokoleniu na to, co zasta�y, dop�ki akumulacja
tych
74 EWOLUCJA
proces�w nie doprowadzi do dramatycznego zwrotu. Tak� interpretacj� nasuwa analiza
szcz�tk�w kopalnych. Pogl�d ten jest znany jako gradualizm. W 1972 r. dwaj
ameryka�scy paleontolodzy, Jay Gould i Niles Eldrige, przedstawili inne wyja�nienie
przebiegu ewolucji. Na podstawie danych paleontologicznych twierdz� oni, �e przez
wi�ksz� cz�� czasu mi�dzy kolejnymi generacjami zachodz� tylko ma�e zmiany - okres
ten nazwali staz�. Po okresach zastoju nast�puj� kr�tkie, gwa�towne "wybuchy"
zmian. Taka interpretacja danych pochodz�cych ze skamienia�o�ci jest nazywana
punktualizmem. Dyskusje nad tym, kt�ra z interpretacji danych paleontologicznych
jest w�a�ciwa, trwaj� nadal, poniewa� dane te s� tak fragmentaryczne i pe�ne luk,
�e na ich podstawie nie mo�na odrzuci� �adnej teorii. S�dz�, �e odpowied� na
pytanie: "Jak przebiega�a ewolucja?", powinna brzmie�: "I tak, i tak".
Prawdopodobnie w historii ewolucji znajd� si� przyk�ady zmian zar�wno gwa�townych,
jak i stopniowych. �wiat jest zbyt skomplikowany, aby wystarcza�y proste
odpowiedzi. ' ~/~ Czy �ycie naprawd� za1 / cz�o si� na innych plane
tach? Warunki, kt�re musia�y by� spe�nione, aby �ycie na Ziemi mog�o si� rozwin�� z
materii nieo�ywionej, s� do�� surowe. Pozorne nieprawdopodobie�stwo rozwoju �ycia
tutaj przyczyni�o si� do zrodzenia idei, �e �ycie przysz�o na nasz� planet� z
zewn�trz. Pogl�d ten sta� si� znany jako "panspermia". W XIX w. twierdzono, �e
�ycie przenosi�o si� z jednego systemu gwiezdnego na inny za pomoc� jakiego�
rodzaju przetrwalnik�w, lecz pogl�d ten straci� zwolennik�w i popad� w zapomnienie,
kiedy stwierdzono, i� promieniowanie, na jakie by�by nara�ony taki przetrwalnik w
przestrzeni kosmicznej, znacznie przekracza wszelkie wyobra�alne dawki �miertelne.
Ca�kiem niedawno powsta� inny wariant tej teorii, "panspermia kierowana".
Przedstawi� go laureat Nagrody Nobla, Francis Crick. G�osi on, �e cywilizacje
pozaziemskie umie�ci�y mikroby w statkach kosmicznych zaopatrzonych w odpowied�ie
os�ony przed promieniowaniem i wys�a�y je na podobne planety, aby zaszczepi� na
nich �ycie. S�abym punktem tej teorii jest brak odpowiedzi na pytanie: "Jak po
Ewolucja c.d. 75
wsta�o i rozwin�o si� �ycie na planecie macierzystej?" To, co wydaje si�
nieprawdopodobne tutaj, jest r�wnie ma�o prawdopodobne gdzie indziej. Dlaczego mamy
zast�pi� jeden cud (powstanie �ycia) dwoma cudami (�ycie plus pragnienie rozsiania
go we Wszech�wiecie)? Czy teoria Darwina mo�e by� zastosowana tak�e do rozwoju
spo�ecze�stw ludzkich? Jednym z najbardziej interesuj�cych (i kontrowersyjnych)
rozwini�� teorii Darwina jest socjobiologia. Podstawow� jej przes�ank� jest teza,
�e niekt�re prawa ewolucji biologicznej sprawdzaj� si� tak�e w ewolucji kultury.
Wed�ug mojej oceny sytuacja socjobiologii jest nast�puj�ca. Teoria ta przetrwa�a
wst�pny okres �arliwej opozycji, g��wnie ideologicznej. Przeciwnicy jej
reprezentowali na og� lewic�. Obecnie socjobiologia znajduje si� w stadium
intensywnego rozwoju, kt�ry zako�czy si� ustaleniem granic jej stosowania w
badaniach ludzkich struktur spo�ecznych.
Trudno sobie wyobrazi� kogo�, kto mniej by si� nadawa� do roli osoby, wok� kt�rej
tocz� si� zawzi�te spory, ni� Edward O. Wilson z Harvardu. To spokojny uczony
akademicki, kt�rego pierwsz� mi�o�ci� jest badanie mr�wek, zar�wno tych �yj�cych
wsp�cze�nie, jak i wymar�ych. Ma on na przyk�ad d�ugoterminow� umow� z
poszukiwaczami bursztynu na Haiti na pierwsze�stwo zakupu bursztyn�w, w kt�rych s�
zatopione mr�wki. To dzi�ki swoim pracom dotycz�cym ewolucji owad�w Wilson zosta�
tw�rc� i g��wnym autorytetem nowej nauki - socjobiologii. Z tego powodu sta� si�
obiektem napa�ci koleg�w, krytykowano go w prasie, a jego nazwisko wykrzykiwali z
m�wnic radykalni studenci na zebraniach naukowych. My�l�, �e w obliczu ca�ej tej
wrzawy Wilson potrzebowa� wi�cej ni� troch� odwagi, aby kontynuowa� prace nad swoj�
teori�.
76 EWOLUCJA
Powszechnie spotykane nieporozumienia na temat ewolucji
% Q~% Ewolucja nie twierdzi, �e 1 V V ludzie pochodz� od ma�p cz�ekokszta�tnych.
By�a to stara kaczka dziennikarska wywodz�ca si� jeszcze z czas�w Darwina. Teoria
ewolucji g�osi natomiast, �e cz�owiek i ma�py cz�ekokszta�tne pochodz� od wsp�lnego
przodka, kt�ry �y� miliony lat temu. 181 Ewolucji nie jest potrzebne "brakuj�ce
ogniwo"
mi�dzy cz�owiekiem a ma�pami cz�ekokszta�tnymi. Poszukiwanie tego ogniwa zapisa�o
si� trwale w �wiadomo�ci spo�ecznej. Moim ulubionym przyk�adem ilustruj�cym to
zagadnienie jest zawodowy zapa�nik, kt�ry pomalowa� sobie twarz na zielono i nazwa�
si� "brakuj�cym ogniwem". Rozumowanie jest nast�puj�ce. Je�eli cz�owiek pochodzi od
ma�py, to powinien istnie� stw�r b�d�cy w po�owie ma�p� i w po�owie cz�owiekiem.
Poniewa� jednak cz�owiek i ma�py cz�ekokszta�tne pochodz� od wsp�lnego przodka, to
�aden taki stw�r nie mo�e istnie�. 182 ppj w�ywaj� tylko najleie dostosowani" -
twie
rdzenie to oznacza co innego, ni� si� powszechnie s�dzi. Dob�r naturalny jest
cz�sto charakteryzowany jako "prze�ywanie najlepiej dostosowanych". Sam Darwin u�y�
tego okre�lenia, lecz jest ono cz�sto niew�a�ciwie interpretowane lub �le
rozumiane. Darwin u�y� terminu "dostosowanie" do opisania osobnik�w, kt�rych sukces
polega� na wprowadzeniu swojego potomstwa do nast�pnego pokolenia i nic wi�cej. Na
og� osobniki najlepiej radz�ce sobie w swoim otoczeniu okazuj� si� jednocze�nie
"dostosowane", czyli udaje im si� wyprowadzi� potomstwo. W XIX w., a dotrwa�o to
tak�e do naszych czas�w, wielu filozof�w nadawa�o temu terminowi odcie� moralny.
G�oszono, �e prze�ywaj� i dobrze sobie radz� "najlepsi". Przyk�ad �yrafy pokazuje,
�e dob�r naturalny dzia�a w inny spos�b. W naturze nie istnieje �aden moralny os�d.
Mo�na twierdzi� jedynie, �e bardziej prawdopodobne jest przetrwanie i rozmno�enie
si� osobnik�w, kt�rym wyposa�enie genetyczne da�o przewag� nad innymi. W dalekiej
przysz�o�ci potomstwo tych osobnik�w mo�e osi�gn�� dominacj� w populacji.
Nieporozumienia na temat ewolucji 77
W XIX w. brytyjski filozof Herbert Spencer przeni�s� to, co uwa�a� za idee Darwina,
do rozwa�a� na tematy spo�eczne. Teoria jego sta�a si� znana jako "socjologia
ewolucjonistyczna". Opiera�a si� na twierdzeniu, �e w spo�ecze�stwie, podobnie jak
w przyrodzie, prze�ywaj� najlepiej dostosowani. Bogaci zajmuj� swoje
uprzywilejowane miejsce, poniewa� s� lepiej dostosowani, a biedni s� niedostosowani
i dlatego s� tam, gdzie s�. Oczywi�cie stawia to na g�owie ca�y paradygmat Darwina.
Kto� taki jak Leland Stanford, budowniczy Southern Pacific Railroad i jeden z
najwi�kszych kr�l�w rozboju, by� wed�ug darwinowskich standard�w zdecydowanie �le
dostosowany. Mia� tylko jedno dziecko - ch�opca, kt�ry zmar�, zanim m�g� sp�odzi�
w�as ne potomstwo. Tymczasem najni�ej w hierarchii stoj�cy chi�ski kulis lub
robotnik irlandzki, pracuj�cy na kolei Stanforda, m�g� z �atwo�ci� mie� tuzin
dzieci i dlatego w darwinowskim sensie tego s�owa by� znacznie lepiej dostosowany
ni� Stanford. Kiedy omawia�em teori� Darwina ze studentami, lubi�em im u�wiadomi�,
�e z powodu studi�w staj� si� �le dostosowani, poniewa� trwoni� swoje najlepsze
lata reprodukcyjne.
183 Indywidualni przedstawiciele gatunku nie mog�
zmiemc swojego wyposazema genetycznego. Francuski uczony Jean-Baptiste Lamarck
wierzy�, �e cechy nabyte mog� by� przekazane nast�pnemu pokoleniu. Je�eli na
przyk�ad �yrafa b�dzie si�ga� wysoko po li�cie, to wyro�nie jej d�u�sza szyja i jej
potomstwo odziedziczy t� cech� nabyt�. Dzisiaj wiemy, �e takie cechy nie s�
dziedziczone. Dziecko atlety d�wigaj�cego ci�ary nie otrzyma automatycznie pot�nych
mi�ni ani dziecko marato�czyka nie b�dzie mia�o wi�kszej pojemno�ci p�uc.
Dziedziczymy bardzo wiele od swych rodzic�w, lecz to dziedzictwo nie ma nic
wsp�lnego z przebiegiem ich �ycia. W latach dwudziestych w Zwi�zku Radzieckim
osi�gn�� polityczn� dominacj� "genetyk" rosyjski Trofim �ysenko, poniewa� s�dzono,
�e jego teorie s� zgodne z filozofi� marksistowsk�. Odrzuci� on pogl�d, �e geny
maj� zwi�zek z dziedziczeniem, i odwr�ci� si� plecami do "dekadenckiej" nauki
Zachodu. Obieca� Stalinowi, �e posadzi rz�d
78 EWOLUCJA
drzew cytrynowych od Morza Czarnego do Moskwy. Najpierw posadzi drzewko w nieco
tylko ch�odniejszym klimacie, pozwoli mu na adaptacj�, a nast�pne pokolenie zn�w
przesadzi troch� dalej na p�noc. Wykorzystuj�c swoje wp�ywy polityczne, �ysenko
sparali�owa� rosyjskie nauki biologiczne na p� wieku przez wysy�anie swoich rywali
do oboz�w i zakaz nauczania nowoczesnej genetyki. Sprawa �ysenki jest jednym z
najczarniejszych epizod�w w historii nauki. Kreacjonizm a ewolucja
184 Kreacjonizm jest pogl�dem g�osz�cym, �e Zie
mia zosta�a stworzona przez Boga kilka tysi�cy lat temu. Kreacjonizm (czyli "nauka
o stworzeniu") nieco si� ostatnio o�ywi� w Stanach Zjednoczonych. G�osi on, �e
Ziemia zosta�a stworzona kilka tysi�cy lat temu mniej wi�cej tak, jak jest opisane
w Ksi~dze Rodzaju. Wed�ug tej teorii istoty �yj�ce zosta�y stworzone celowo w ich
obecnej formie i od czasu stworzenia nie zachodzi�y w nich �adne zmiany.
Kreacjonizm jest zwi�zany z konserwatywnymi ko�cio�ami protestanckimi i nie
znajduje wi�kszego poparcia ani ze strony nauki, ani teologii. Nauka o stworzeniu
nie 185 stosuje regu� obowi�zuj�
cych w nauce. Kreacjoni�ci twierdz�, �e ich pogl�dy powinny by� traktowane w
nauczaniu publicznym na r�wni z powszechnie akceptowan� teori� ewolucji, poniewa�
reprezentuj� oni "nauk� alternatywn�". Na szcz�cie s�d orzek�, �e taktyka ta mia�a
sprzyja� wprowadzeniu nauczania religii do szk�. Z naukowego punktu widzenia nie
spos�b udowodni� kreacjonistom, �e s� w b��dzie. Niezale�nie od tego, jaki dow�d
b�dzie przedstawiony, ich odpowied� zawsze brzmi tak samo: "C�, w ten w�a�nie
spos�b zosta�o to stworzone". Jednym z cz�ciej wysuwanych argument�w przeciwko
kreacjonizmowi jest ten, �e widzimy gwiazdy odleg�e o miliardy lat �wietlnych, wi�c
�wiat�o od nich bieg�o do nas ju� od miliard�w lat. Wszystko to nie mog�o by� zatem
stworzone sze�� tysi�cy lat temu. Odpowiedzi� kreacjonist�w na ten argument jest
doktryna celowo kreowanej staro�ytno�ci. Zgodnie z ni� �wiat�o stwo Kreacjonizm a
ewolucja 79
rzono tak, aby sugerowa�o, �e istnieje ju� miliardy lat. Musz� przyzna�, �e my�l o
Bogu celowo wprowadzaj�cym w b��d jest dla mnie do�� trudna do zaakceptowania. 'Q
Ewolucja nie narusza 1 V ~ drugiej zasady termodynamiki. Jeden zw�aszcza argument
kreacjonist�w wyprowadza mnie, jako fizyka, z r�wnowagi. Jest on nast�puj�cy.
Ewolucja wymaga, aby �ycie zmierza�o od form prostych do coraz bardziej z�o�onych,
podczas gdy druga zasada termodynamiki g�osi, �e uk�ady zmierzaj� do stanu
maksymalnego nieuporz�dkowania i z tego powodu ewolucja narusza prawa fizyki.
Tymczasem druga zasada termodynamiki odnosi si� tylko do uk�ad�w izolowanych, a
Ziemia nie jest takim uk�adem, poniewa� ca�y czas otrzymuje energi� od S�o�ca. W
celu zrozumienia, dla �zego szczeg� ten jest wa�ny,
warto wyobrazi� sobie prost� czynno�� - wytwarzanie kostek lodu w lod�wce. Kiedy
robisz kostk� lodu, kreujesz uk�ad o wysokim uporz�dkowaniu (l�d) z uk�adu o niskim
uporz�dkowaniu (woda), zu�ywaj�c do tego energi� z lokalnej elektrowni. Wzrost
uporz�dkowania w kostce lodu jest r�wnowa�ony przez zmniejszenie uporz�dkowania w
elektrowni, w kt�rej spalany w�giel ogrzewa atmosfer�. Dop�ki wszystko bilansuje
si� w ksi�gach rachunkowych, dop�ty prawa fizyki nie s� naruszone. Ten sam argument
jest odpowiedni tak�e dla �ywych organizm�w na Ziemi. Rosn�cy porz�dek w biosferze
jest r�wnowa�ony rosn�cym nieuporz�dkowaniem w naszym "zak�adzie energetycznym" -
S�o�cu. Gdyby mimo wszystko argument kreacjonist�w by� s�uszny, to �aden system nie
m�g�by sta� si� bardziej uporz�dkowany i nigdy nie zrobi�by� sobie kostki lodu do
och�odzenia napoj�w.
80 EWOLUCJA
Ewolucja skomplikowanych form �ycia
Ewolucja chemiczna
'Q~% Wiemy ju�, jak mog�y po1 V I wsta� w pocz�tkach Zie
mi podstawowe cegie�ki, z kt�rych s� zbudowane organizmy �ywe. W 1955 r. Harold
Urey i Stanley Miller z uniwersytetu w Chicago przeprowadzili do�wiadczenie, kt�re
pokaza�o, w jaki spos�b m�g� nast�pi� pierwszy krok ewolucji chemicznej. Zmieszali
metan, wod�r, amoniak i dwutlenek w�gla - tzn. zwi�zki, z kt�rych zgodnie z naszym
przekonaniem sk�ada�a si� pierwotna ziemska atmosfera - i poddali t� mieszanin�
dzia�aniu wy�adowa� elektrycznych. Zaobserwowali, �e ze sk�adnik�w pierwotnej
atmosfery w ci�gu paru godzin powsta�y cz�steczki zwane aminokwasami, kt�re s�
podstawowym budulcem bia�ek. Z kolei bia�ka to zwi�zki wykonuj�ce w organizmach
�ywych wi�kszo�� chemicznej pracy. W p�niejszych do�wiadczemach te same sk�adniki
wyj�ciowe poddawano dzia�aniu ciep�a (np. z wulkan�w) i promieniowania
nadfioletowego (ze S�o�ca), w wyniku czego otrzymywano r�wnie� aminokwasy.
Wsp�cze�ni badacze odkryli, �e w reakcjach typu Millera-Ureya mog� powstawa� nie
tylko aminokwasy, lecz tak�e mieszanina z�o�ona z przer�nych cz�steczek
biochemicznych. '/ ~~ �ycie mog�o powsta� w "zupie pierwotnej".
Gdyby w pierwotnej atmosferze Ziemi zachodzi�a reakcja Millera-Ureya, to do oceanu
spada�by deszcz aminokwas�w. W ci�gu 100 000 lat (jest to kr�tki okres z
geologicznego punktu widzenia) st�enie aminokwas�w w oceanie r�wna�oby si� obecnemu
st�eniu soli. Tak wi�c ocean roi� si� od cz�steczek, z kt�rych mog�oby powsta�
�ycie, gdyby si� ze sob� po��czy�y. Ocean taki nazywa si� cz�sto zup� pierwotn�.
St�enie aminokwas�w w tej zupie wynosi�o kilka procent - by�o prawie takie
Tajemnica 81
samo, jakie otrzymuje si� po rozpuszczeniu kostki bulionu prawie w 4 litrach wody.
Nie by�oby to przyjemne miejsce do p�ywania - wiele z tych aminokwas�w do�� brzydko
pachnie - lecz by�o miejscem nadzwyczaj bogatym w substancje pokarmowe. Jak si�
przypuszcza, w tej zupie powsta�y pierwsze �ywe kom�rki. 1 ~~ Rilka aminokwas�w
mog�o przyby� na Ziemi�
w meteorytach. Odkrycie, �e aminokwasy s� zwi�zkami ca�kiem pospolitymi we
Wszech�wiecie, by�o jednym z najbardziej zdumiewaj�cych wydarze� ostatnich kilku
dekad. Wykryto je w wielkich chmurach Drogi Mlecznej i w meteorytach, kt�re spad�y
na Ziemi� z przestrzeni kosmicznej. Fakt ten naprowadzi� pewnych specjalist�w na
my�l, �e kilka lub wr�cz wszystkie aminokwasy przylecia�y na Ziemi� z meteorytami.
Niezale�nie od tego, kt�r� z dr�g aminokwasy trafi�y do oceanu - czy z meteorytami,
czy przez reakcje Millera-Ureya, czy te� na oba sposoby jednocze�nie - wynik by�
taki, �e wkr�tce po ostygni�ciu oceany na Ziemi by�y pe�ne aminokwas�w. Tajemnica
190 Nie wiemy, w jaki spos�b w zupie pierwotnej po
wsta�y ze z�o�onych zwi�zk�w chemicznych pierwsze kom�rki. Jest to najwi�ksza luka
w naszej wiedzy o ewolucji �ycia. Powstanie kom�rki w zupie pierwotnej jest
klasyczn� sytuacj� odpowiadaj�c� pu�apce, jak� stanowi� "paragraf 22". Je�eli
bia�ka powstan� z aminokwas�w w powietrzu lub na powierzchni oceanu, to
promieniowanie nadfioletowe S�o�ca zaraz je zniszczy. Aby uciec od tego losu,
aminokwasy musz� si� po��czy� pod wod�, lecz w tym przypadku ulegn� zniszczeniu
wskutek reakcji z wod�. Jedynym sposobem otrzymania z zupy zwi�zk�w bardziej
z�o�onych by�o powstanie region�w o tak wysokim st�eniu aminokwas�w, �eby woda nie
mog�a si� do nich przedosta�. Z tego powodu rozwa�ania dotycz�ce powstania
pierwszej kom�rki skupi�y si� na tym, w jaki spos�b aminokwasy mog�y uzyska� tak
wysok� koncentracj�. Mog�o si� to wydarzy� w basenach p�ywowych, do kt�rych woda
wp�ywa podczas przyp�ywu i paruje w czasie odp�ywu, pozo
82 EWOLUCJA
stawiaj�c aminokwasy. Gdyby basen taki mia� g��boko�� oko�o 9 m, to na jego dnie
promieniowanie nadfioletowe by�oby ju� wystarczaj�co os�abione, aby mog�y przetrwa�
powstaj�ce tam z�o�one zwi�zki aminokwas�w. Wyparowanie wody i tym samym
zwi�kszenie koncentracji aminokwas�w mog�o tak�e nast�pi� pod wp�ywem ciep�a
pochodz�cego z wulkan�w. Inna mo�liwo�� to reakcje zachodz�ce mi�dzy aminokwasami
znajduj�cymi si� na dnie ocean�w pomi�dzy pok�adami r�nych minera��w gliniastych.
191 Chocia� nie wiemy, jak powsta�y pierwsze kom�
rki - wiadomo, �e nast�pi�o to bardzo szybko. Przyjmuje si�, �e Ziemia powsta�a 4,6
miliarda lat temu, a oko�o 3,6 miliarda lat temu istnia�y ju� na niej do��
zaawansowane w rozwoju organizmy jednokom�rkowe (patrz ni�ej). Tak wi�c w ci�gu
zaledwie 800 milion�w lat nasza planeta przekszta�ci�a si� z gor�cej i ca�kowicie
nieorganicznej w ch�odn� i �yw�. Wed�ug najlepszych obecnie oszacowa� wystarczy�
miliard lat od powstania oceanu, aby zape�ni� si� on organizmami jednokom�rkowymi.
192 ~erwsze kom�rki mog�y powsta� r�wnie� w
ochronnej otoczce substancji t�uszGzowych. Niekt�re substancje t�uszczowe
samorzutnie tworz� w wodzie p�cherzyki. Fakt ten pos�u�y� jako podstawa do
opracowania innego scenariusza powstania pierwszej kom�rki. Wed�ug niego w
pierwotnym oceanie znajdowa�y si� substancje t�uszGzowe, kt�re tworzy�y p�cherzyki.
Wewn�trz tych p�cherzyk�w nast�powa�y reakcje ��czenia si� aminokwas�w w bia�ka,
os�oni�te ich otoczk� przed niszcz�cym wp�ywem wody. Scenariusz ten ma przewag� nad
innymi, poniewa� rozstrzyga dwa g��wne problemy zwi�zane z powstawaniem kom�rki:
wyja�nia, jak mo�e powsta� z�o�ony zwi�zek i jak zawarto�� nowo powsta�ej kom�rki
mo�e by� izolowana od otoczenia. Dokumentacja paleontologiczna
193 Ewolucj� �ycia poznajemy na podstawie danych
pochodz�cych z badania skamienia�o�ci. Kiedy zwierz� lub ro� Dokumentacja
paleontologiczna 83
lina umiera, mo�e si� zdarzy�, �e zostanie zagrzebana w pod�o�u. Przez szcz�tki
przep�ywa� b�d� wody podziemne i stopniowo minera�y znajduj�ce si� w wodzie zajm�
miejsce atom�w zagrzebanego organizmu. Rezultatem tego procesu, po bardzo d�ugim
czasie, jest dok�adna kamienna replika zagrzebanego organizmu. Miliony lat p�niej
skamienia�o�ci takie znajduj� paleontolodzy i nowy fragment informacji o dawnym
�yciu dodaje si� do ju� posiadanych. Kompletna informacja zawarta w
skamienia�o�ciach ju� odkrytych jest nazywana dokumentacj� paleontologiczn�. Danym
paleontologicz194 nym daleko do doskona
�o�ci. Nie ka�de nie�ywe zwierz� staje si� skamienia�o�ci�, zazwyczaj szcz�tki
ulegaj� roz�o�eniu i wcale nie dochodzi do ich grzebania w ca�o�ci. Z kolei nie
ka�de zagrzebane zwierz� lub ro�lina staje si� skamienia�o�ci� - oczywi�cie twarde
cz�ci organizmu, na przyk�ad szkielety, �atwiej si� zachowuj� ni� cz�ci mi�kkie,
jak sk�ra i organy wewn�trzne. I w ko�cu nie ka�da skamienia�o��, kt�ra powsta�a,
zostaje przez uczonych znaleziona. Wed�ug szacowa� paleontolog�w szcz�tki kopalne
pozwalaj� pozna� jeden gatunek spo�r�d 10 tysi�cy gatunk�w wsp�cze�nie z nim
wyst�puj�cych. Pomimo wszystkich tych niedoskona�o�ci dane paleontologiczne s�
jedynym dost�pnym �r�d�em wiedzy o rozwoju �ycia na naszej planecie. 195 Wi�kszo��
skamienia�o�ci powsta�a w p�ytkich
morzach szelfowych. Je�eli ro�lina lub zwierz� traci �ycie na l�dzie, jego szkielet
prawdopodobnie b�dzie rozwleczony przez organizmy od�ywiaj�ce si� padlin� lub
czynniki atmosferyczne - a szansa jego zachowania si� w postaci skamienia�o�ci jest
niewielka. Sytuacja organizm�w �yj�cych w szelfie kontynentalnym jest zupe�nie
inna. Wpadaj� one w grub� warstw� mu�u na dnie i zostaj� niezw�ocznie przykryte.
Zwi�ksza to ich szans� na fosylizacj�. Nie powinno zatem by� niespodziank�, �e
ogromna wi�kszo�� posiadanych przez nas skamienia�o�ci pochodzi z obszar�w, kt�re
kiedy� by�y szelfami kontynentalnymi. Nie jest to takie z�e, jak by si� wydawa�o na
pierw
84 EWOLUCJA
szy rzut oka. Gdyby� mia� wybra� tylko jeden region, aby na jego podstawie oceni�
bogactwo wsp�czesnego ekosystemu Ziemi, prawdopodobnie tak�e wybra�by� szelf
kontynentalny. Pierwsze jednokom�r196 kowce, kt�re pozostawi�y
po sobie �lad, to sinice �yj�ce w pobli�u brzegu oceanu. Kom�rki sinic tworz�
skupienia w postad niebieskozielonego ko�ucha, zbieraj�cego si� tu� przy brzegu
staw�w i jezior, a tak�e w zastoiskach rzek. Same sinice nie pozostawi�y po sobie
skamiema�o�ci, lecz po nitkach ich kolonii pozosta�y odciski w glinie i mule, kt�re
p�niej zamieni�y si� w ska��. Ska�y takie mo�na dzi� zobaczy� w kilku miejscach na
Ziemi. 197 Ca�� prahistori� nosimy w sobie. DNA w naszych
cia�ach i we wszystkich �yj�cych istotach wyst�puje w formie prawoskr�tnej spirali.
Dlaczego wszystkie �ywe istoty na Ziemi maj� ten szczeg�lny rodzaj DNA? Cz�steczka
DNA mo�e przecie� r�wnie dobrze mie� posta� spirali lewoskr�tnej. Znacz�ce
wydarzenia ewolucji
"Prawdziwe" skamienia198 �o�ci pojawi�y si� dopiero
oko�o 600 milion�w lat temu. Gdy s�yszymy s�owo skamienia�o��, nie my�limy o takich
rzeczach jak nitki glon�w. Zamiast nich pojawiaj� si� nam przed oczami olbrzymie
szkielety dinozaur�w w s�abo o�wietlonych salach muze�w. Dopiero 590 milion�w lat
temu, na pocz�tku pierwszego okresu ery paleozoicznej, nazywanego przez geolog�w
kambrem, pojawi�y si� szkielety i inne twarde cz�ci istot �ywych. �z�ci te by�y
trwalsze ni� tkanki mi�kkie, zwi�kszy�o si� wi�c prawdopodobie�stwo, �e stan� si�
skamienia�o�ciami. Dokumentacja paleontologiczna z okres�w przedkambryjskich jest
bardzo uboga. Nag�e pojawienie si� skamienia�o�ci w kambrze specjali�ci nazwali
eksplozj� kambryjsk�. Dzisiaj wiemy, �e skomplikowane organizmy istnia�y tak�e
przed kambrem, lecz pozostawi�y po sobie bardzo ma�o skamienia�o�ci - mo�na sobie
�atwo wyobrazi� ocean pe�en istot podob Znacz�ce wydarzenia ewolucji 85
pych do che�bi. W kambrze nie nast�pi� gwa�towny rozw�j wszystkich organizm�w, lecz
tylko tych, kt�re mia�y szkielety. 199 skomplikowane formy �ycia powsta�y w ocea
nie. Podobnie jak pierwsze kom�rki, tak�e pierwsze organizmy wielokom�rkowe
powsta�y w oceanie. 590 milion�w lat temu rozwin�y si� w p�ytkich wodach oceanu
z�o�one organizmy ro�linne i zwierz�ce, jak na przyk�ad glony, mi�czaki, korale. Od
tego czasu przez ponad 150 milion�w lat �ycie na Ziemi istnia�o tylko w oceanach,
l�dy by�y ja�owym pustkowiem. nn �ycie wydosta�o si� na Z V V l�d oko�o 430
milion�w lat temu. Pierwsze "wysz�y" z wody ro�liny, a nast�pnie zwierz�ta podobne
do dzisiejszych skorpion�w. Zdarzy�o si� to w okresie nazywanym przez geolog�w
sylurem. Poniewa� na nowym terytorium nie istnia�a konkurencja, te organizmy, kt�re
przenios�y si� na l�d, radzi�y sobie bardzo dobrze i szybko si� rozprzestrzeni�y.
Pierwszymi kr�gowcami 201 by�y kr�g�ouste i ryby. 3801at temu-w dewonie-w oceanach
dominowa�y rekiny i olbrzymie ryby pancerne (teraz wymar�e). W�a�nie one by�y
w�wczas najbardziej z�o�onymi formami �ycia na naszej planecie. "Era gad�w"
rozpocz�a 202 si� 248 milion�w lat temu, a zako�czy�a wymarciem dinozaur�w 65
milion�w lat temu. Okres ten jest znany najlepiej, poniewa� obejmuje dinozaury,
grup� bardzo urozmaicon�. Nie wszystkie dawne gady by�y ogromne. Wiele z nich mia�o
rozmiary nie wi�ksze od dzisiejszego lisa. Wtedy, gdy na l�dzie i morzu dominowa�y
dinozaury, przodkowie dzisiejszych ssak�w - ma�e zwierz�ta podobne do myszy -z
trudem walczyli o swoj� niepewn� egzystencj�. Wygini�cie dinozaur�w 203 otworzy�o
drog� ssakom.
W ci�gu ostatnich 65 milion�w lat ssaki s� najwy�ej uorganizowanymi i dominuj�cymi
zwierz�tami na Ziemi. S� tacy, kt�rzy twierdz�, �e zag�ada wielkich gad�w mia�a
swoje dobre strony,
86 EWOLUCJA
niezale�nie od tego, jak do niej dosz�o - inaczej gady dominowa�yby nadal i nie.
by�oby ludzi. ~n,/ Ludzie pojawili si� na
-Jl. -Ziemi bardzo niedawno. Je�eli ca�y czas istnienia Ziemi przedstawi� jako
jeden rok, to cz�owiek (je�li Lucy - patrz notka 229-potraktuje si� jako cz�owieka)
jest obecny na Ziemi od paru godzin. Je�eli jednak histori� cz�owieka zacznie si�
liczy� od Homo sapiens, to zajmie ona tylko kilka minut. Dinozaury
205 Z punktu widzenia nauki dinozaury si� nie licz�.
No c�, troch� si� licz�, lecz wcale nie tak bardzo, jak si� powszechnie s�dzi.
Nigdy, w �adnym okresie nie �y�o na raz wi�cej ni� kilka gatunk�w wielkich
dinozaur�w. By�y fascynuj�ce. Na kim nie zrobi�by wra�enia na przyk�ad tyranozaur
czy brontozaur? Podobnie jak dzisiejsze s�onie i nosoro�ce-by�y pi�kne,
interesuj�ce, lecz niewiele m�wi� o �yciu na Ziemi. Nale�a�oby jeszcze wspomnie�,
�e dinozaury by�y zwierz�tami l�dowymi, wi�c pozosta�o po nich ma�o skamienia�o�ci.
Mamy zatem tak� sytuacj�, �e skamienia�o�ci najbardziej interesuj�ce szerok�
publiczno�� s� o wiele mniej interesuj�ce dla naukowc�w. ~(~L Oko�o 28 dm3 wapie Uv
nia z niekt�rych sta
nowisk mo�e dostarczy� 50 tysi�cy skamienia�ych muszelek - pozosta�o�ci ma�ych
zwierz�t �yj�cych w szelfie kontynentalnym. Dostarczaj� one wi�cej danych
paleontologicznych ni� wszystkie dinozaury we wszystkich muzeach �wiata. 207 Cz��
dinozaur�w przejawia�a zachowania spo
�eczne. W przeciwie�stwie do wsp�czesnych gad�w cz�� dinozaur�w �y�a w stadach i
opiekowa�a si� m�odymi. Jack Horner z Museum of the Rockies w Bozeman (Montana)
odkry� miejsca, gdzie gniazdowa�y du�e kolonie dinozaur�w. Homer twierdzi, �e tak�e
migrowa�y du�ymi stadami. Jest to nowe spojrzenie na dinozaury, ale dotychczas
oparte tylko na znalezisku Homera. Wymieranie 87
~(~~ Dinozaury s� by� mo�e spokrewnione ze wsp�
czesnymi ptakami. Niekt�rzy uczeni twierdz�, �e dinozaury tak ca�kiem nie wymar�y,
poniewa� maj� potomk�w �yj�cych dzi� na Ziemi - ptaki. Kiedy wi�c b�dziesz jad�
indyka, pami�taj, �e spo�ywasz dalekiego kuzyna tyranozaura. 209 Niekt�re dinozaury
mog�y by� sta�ocieplne. Zwie
rz�ta sta�ocieplne, jak cz�owiek, zachowuj� sta�� temperatur� cia�a niezale�nie od
temperatury otoczenia. Temperatura zwierz�t zmiennocieplnych, jak wsp�czesne gady,
zale�y od temperatury otoczenia. Dawniej s�dzono, �e dinozaury, podobnie jak gady,
by�y zmiennocieplne. Teraz pewni uczeni twierdz�, �e mog�y by� sta�ocieplne,
podobnie jak ptaki. Twierdzenie to jest trudne do udowodnienia, gdyi w
skamiema�o�ciach nie zachowa�y si� tkanki mi�kkie, a jedynie ko�ci i z�by, wi�c
badacze mog� je tylko por�wnywa� z obecnie �yj�cymi zwierz�tami i wyci�ga� wnioski
na podstawie analogii. Dotychczas �adna ze stron nie odnios�a w tym sporze, moim
zdaniem, zdecydowanego zwyci�stwa. ~%n Dinozaury znik�y nagle lr 1 V oko�o 65
milion�w lat temu. Spos�b, w jaki wymar�y, jest by� mo�e ciekawszy ni� ich �ycie.
Znik�y nagle. Mog�o to trwa� tysi�c lat lub kilka dni. Obecnie nie potrafimy
dok�adnie sprecyzowa�, jak d�ugo trwa�o to wymieranie. Jest to jeden z w�tk�w
spor�w, jakie si� tocz� na temat wygini�cia dinozaur�w. Wymieranie
Ogromna wi�kszo�� wszy211 stkich gatunk�w, jakie kiedykolwiek �y�y, ju� wymar�a.
Moja �ona nie cierpi, gdy tak m�wi�. Nazywa to gadaniem fizyka. Powy�szymi s�owami
wyrazi�em nast�puj�c� my�l. Wed�ug r�nych szacunk�w obecnie zamieszkuje Ziemi� 10
do 50 milion�w gatunk�w. Stanowi to tylko 0,1 procent wszystkich gatunk�w, jakie
�y�y na Ziemi od chwili jej powstania. Pojawienie si� gatunku, istnienie przez
jaki� czas i wymarcie to normalny przebieg ewolucji. Specjali�ci oszacowali, �e
przez ca�y okres, kt�ry obejmuje dokumentacja paleontologiczna, gatunki wymiera�y w
tempie kilkuset rocznie. Nie mo�na zapobiec
88 EWOLUCJA
wymieraniu gatunku, podobnie jak nie mo�na uchroni� od �mierci pojedynczych jego
osobnik�w. Przeci�tny czas �ycia ga212 tanku wynosi oko�o mi
liona lat. Je�eli czas �ycia rodzaju ludzkiego zacz�� liczy� od Lucy (patrz notka
229), to cz�owiek �yje ju� ponad 3 miliony lat. Wymarcie dinozaur�w by213 �o masow�
zag�ad�. 65 milion�w lat temu wraz z dinozaurami wymar�o dwie trzecie wszystkich
gatunk�w �yj�cych wtedy na Ziemi. Stopie� zaniku pewnych organizm�w, takich jak
plankton ocean�w, osi�gn�� a� 98 procent. Gdy mamy do czynienia z tak wielkim
wymieraniem, co potwierdzaj� dane paleontologiczne, to wydarzenie takie otrzymuje
specjaln� nazw�: masowa zag�ada. W �wietle tych fakt�w teorie, jakie mo�na znale��
w pismach brukowych, g�osz�ce, �e dinozaury zosta�y wyt�pione przez zielone ludziki
z lataj�cych spodk�w, mo�na spokojnie zignorowa�. Chyba �e te ma�e zielone ludziki
polowa�y te� na plankton. 214 Masowa zag�ada, jaka obj�a dinozaury, nie by
�a ani ostatnia, ani najwi�ksza w hi
storn. Na podstawie dokumentacji paleontologicznej stwierdzono osiem do dwunastu
masowych wygini�� (zale�nie od sposobu liczenia) w ci�gu ostatnich 250 milion�w
lat. Ostatnie z nich, na nieco mniejsz� skal� ni� to, kt�re obj�o dinozaury,
wydarzy�o si� 11 milion�w lat temu. Najwi�ksze nast�pi�o 248 milion�w lat temu, pod
koniec permu. Wygin�o wtedy 80 procent wszystkich �yj�cych wtedy gatunk�w.
Przyczyn� wygini�cia di215 nozaur�w by�o prawdopodobnie uderzenie meteorytu w
Ziemi�. Najnowsza teoria g�osi, �e wygini�cie ich by�o skutkiem zjawisk, kt�re
nast�pi�y po uderzeniu w Ziemi� meteorytu o �rednicy oko�o 10 km. Py�y, jakie
powsta�y podczas zderzenia, przes�oni�y �wiat�o S�o�ca na ca�ym �wiecie na prawie
trzy miesi�ce, co zabi�o wi�kszo�� ro�lin. Sta�o si� to przyczyn� wygini�cia
zwierz�t ro�lino�ernych. Po nich wygin�y zwierz�ta drapie�ne. Ten scenariusz
wydarze� nazywany jest hipotez� Alvarez�w, kt�rzy pierwsi przedstawili dowody.
Obecnie hipoteza ta przedstawia si� nast�puj�co. Dowody na to, �e nast�pi�o
zderzenie Ziemi z meteorytem, s� nieodparte. Nie budzi w�tpliwo�ci Ewolucja
czlowieka 89
tak�e czas, w jakim ono nast�pi�o, lecz nadal tocz� si� spory, czy by�a to jedyna
przyczyna zag�ady, czy tylko jedna z przyczyn. 216 Jest zupe�nie mo�liwe, �e masowa
zag�ada nast�
puje co 26 milion�w lat. Nowe opracowanie komputerowe danych paleontologicznych
ujawni�o, �e masowe wymieranie nie jest wydarzeniem przypadkowym, ale regularnym.
Je�eli to prawda i je�eli jedno z nich nast�pi�o wskutek zderzenia, to rozs�dne
jest za�o�enie, �e wszystkie pozosta�e tak�e by�y spowodowane zderze mami.
Przynajmniej tak w�a�nie twierdzi kilku uczonych. Oznacza�oby to, �e Ziemia jest
regularnie bombardowana przez du�e obiekty z przestrzeni kosmicznej. Nie jest wcale
jasne, dlaczego tak si� dzieje. Nie martw si�, nast�p217 na zag�ada nie nadejdzie
tak szybko. Ostatnie masowe wymieranie zdarzy�o si� 11 milion�w lat temu, zosta�o
nam wi�c do nast�pnego oko�0 15 milion�w lat. Ewolucja cz~owieka
Rodow�d cz�owieka mo�e 218 by� prze�ledzony na podstawie skamienia�o�ci. Histori�
rodzaju ludzkiego, podobnie jak wszystkich istot na Ziemi, mo�na odtworzy� na
podstawie danych paleontologicznych. Dane te obejmuj� zar�wno odleg�ych przodk�w
wsp�czesnego cz�owieka i ma�p cz�ekokszta�tnych, jak i bardziej bezpo�rednich
przodk�w Homo sapiens. Pogl�d, �e rodzaj ludzki nie r�ni si� od innych zwierz�t,
by� zawsze trudny do zaakceptowania. Ukrytym problemem we 219 wszystkich pr�bach
wyja�nienia ewolucji by�a zawsze odpowied� na pytanie, czym jest istota ludzka.
Je�li si� chce �ledzi� drzewo rodowe cz�owieka, to trzeba mie� jasne poj�cie o tym,
czym r�ni si� istota ludzka od jej przod
90 EWOLUCJA
k�w. Poci�ga to bowiem za sob� wa�ne konsekwencje. Przez ca�� histori� uwa�ano, �e
cz�owiek jest istot� szczeg�ln�, ca�kowicie r�ni�c� si� od reszty istot na Ziemi.
Nawet po zaakceptowaniu teorii ewolucji Darwina pope�niono zdumiewaj�co du�� liczb�
b��d�w wskutek tego, �e uczeni nie chcieli widzie� podobie�stw mi�dzy Homo sapiens
a na przyk�ad neandertalczykiem (patrz ni�ej). Najwa�niejszym etapem 220 w rozwoju
cz�owieka by�o
uzyskanie zdolno�ci do poruszania si� na dw�ch nogach. Ludzie r�ni� si� od innych
zwierz�t rozmiarami m�zgu, wyobra�ano wi�c sobie, �e najpierw u istot ludzkich
rozwin�� si� du�y m�zg, a dopiero p�niej nast�pi�o spionizowanie postawy. Sta�o si�
akurat na odwr�t. Pierwsza by�a pionizacja postawy, a dopiero potem rozwin�a si�
inteligencja. Problem: dlaczego i jak hominidy zacz�y chodzi� wyprostowane - jest
ci�gle jeszcze przedmiotem gwa�townych spor�w mi�dzy specjalistami. Jednak jest ju�
zupe�nie pewne, �e jeszcze mia�y ma�e m�zgi (oko�o jednej czwartej m�zgu
wsp�czesnego cz�owieka), a ju� chodzi�y wyprostowane. 221 Wara, ie rodzaj ludzki
dysponowa� inteligencj�
ju� na wczesnym etapie rozwoju, wspar�a wielk� mistyfikacj� z Piltdown. W 1912 r.
paleontolog amator Charles Dawson doni�s�, �e znalaz� czaszk� i fragmenty szcz�ki w
�wirowni na Piltdown Common w po�udniowej Anglii. Skamienia�o�� mia�a wielk�
czaszk� (wskazuj�c� na rozwini�t� inteligencj�) i prymitywn� szcz�k�. Po
czterdziestu latach, podczas kt�rych cz�owieka z Piltdown coraz trudniej mo�na by�o
pogodzi� z narastaj�c� wiedz� o ewolucji cz�owieka, skamienia�o�� ta zosta�a
ponownie zbadana. Fragmenty czaszki okaza�y si� wsp�czesne (cho� sprytnie
spreparowane), a szcz�ka nale�a�a do orangutana. Nowoczesne techniki, takie jak
datowanie izotopowe, prawdopodobnie zapobiegn� w przysz�o�ci tak prymitywnym
oszustwom. Musz� przyzna�, �e kiedy zobaczy�em t� skamienia�o�� w British Museum,
fakt, �e z�by s� dodane, wyda� mi si� oczywisty. Kto to spreparowa�? Nikt tego nie
wie, lecz moim ulubionym kandydatem jest Artur Conan Doyle, tw�rca Sherlocka
Holmesa i s�siad Dawsona. Ewolucja czlowieka 91
~A~ Homo sapiens jest jedynym przedstawicielem
naszego rodzaju, kt�ry przetrwa�. Gdyby zdarzenia przebiega�y normalnie, mo�na
by�oby oczekiwa�, �e b�dzie istnie� wiele innych gatunk�w tego samego rodzaju co
cz�owiek, na przyk�ad Homo A, Homo B itd. Nasze drzewo genealogiczne jest w
rzeczywisto�ci bardzo mocno przyci�te - jeste�my jedynym gatunkiem, kt�ry przetrwa�
nie tylko w naszym rodzaju, lecz tak�e w ca�ej rodzinie cz�owiekowatych, czyli
hominid�w. Pozostaje kwesti� otwart�, czy nasi przodkowie oczy�cili to drzewo,
zmiataj�c z powierzchni Ziemi swoich rywali, czy te� sta�o si� to wskutek doboru
naturalnego. W rodowodzie cz�owieka 223 s� ogromne luki. Typowa jest nast�puj�ca
sytuacja. Znajdujemy kilka czaszek jednego gatunku w kilku miejscach danego
regionu, potem kilka czaszek innego gatunku w miejscach odpowiadaj�cych temu samemu
okresowi geologicznemu, lecz w innym regionie. Czy obie te grupy czaszek
reprezentuj� r�wnoleg�e ga��zie drzewa genealogi - cznego, czy mo�e jeden z
osobnik�w by� przodkiem drugiego? S� to pytania, na kt�re nie mo�na odpowiedzie�
wy��cznie na podstawie dat. Skutkiem tego s� nieustanne spory dotycz�ce uk�adu
ga��zi prowadz�cych do cz�owieka wsp�czesnego. Chc�c m�wi� o graczach, 224 trzeba
poda� ich list�. Jednym z najtrudniejszych aspekt�w studiowania ewolucji cz�owieka
jest poznanie dziwnie brzmi�cych nazw, nadawanych r�nym cz�onkom naszego drzewa
rodowego. Poni�ej s� podane nazwy "graczy" w kolejno�ci ich pojawiania si�, wraz z
wyja�nieniem, co znacz�. Ramapithecus (ma�pa Ramy) - szcz�tki kopalne odkryte w
Indiach i nazwane od imienia hinduskiego boga Ramy. (Wed�ug najnowszych bada�
ramapitek zosta� uznany za przodka orangutana, skre�lono go wi�c z listy hominid�w
- przyp. t�um.). Proconsul (przed Consulem) - w latach trzydziestych w Anglii
dzia�a� teatrzyk rewiowy, kt�rego osobliwo�ci� by� szympans imieniem Consul.
Odkrywcy, w przyp�ywie fantazji, nazwali swoj� skamienia�o�� przodkiem Consula.
Australopithecus (cz�ekokszta�tna ma�pa po�udniowa) - szcz�tki kopalne znalezione
po raz pierwszy w Afryce. Jest to nazwa rodzaju, do kt�rego nale�y kilka gatunk�w
australopitek�w.
92 EWOLUCJA
Homo habil�s (cz�owiek zr�czny) pierwsza skamienia�o��, kt�r� znaleziono wraz z
kamiennymi narz�dziami. Homo erectus (cz�owiek wyprostowany).
Homo neanderthalensis (cz�owiek neandertalski) - pierwsza "ludzka" skamienia�o��,
kt�ra zosta�a odkryta i rozpoznana w dolinie rzeki Neander w Niemczech. Homo
sapiens (cz�owiek rozumny) - ty i ja.
Czlowiek z Cro-Magnon (to samo co Homo sapiens) - termin pochodzi od lokalnej nazwy
nawisu skalnego we Francji, gdzie szcz�tki te odnaleziono po raz pierwszy.
Wsp�cze�ni ludzie 225 i wsp�czesne ma�py cz�ekokszta�tne pochodz� od wsp�lnego
przodka. W okresie mi�dzy 20 a 10 milionami lat temu �y�o w Afryce zwierz� podobne
do szympansa - Proconsul. Jest ono tak bliskie "brakuj�cemu ogniwu", jak to tylko
mo�liwe, i cz�� uczonych twierdzi, �e jest to najstarszy wsp�lny przodek ludzi i
ma�p cz�ekokszta�tnych. Po Proconsulu rozdzieli�o si� drzewo rodowe ma�p
cz�ekokszta�tnych i hominid�w (przodk�w cz�owieka). W okresie pomi�dzy 14 a 8
milionami lat temu w Afryce i Azji �y�o stworzenie chodz�ce w pozycji
wyprostowanej, podobne do ma�py cz�eko kszta�tnej - nazwano je Ramapithecus. Mia�o
ono wiele cech ��cz�cych je ze wsp�czesnym cz�owiekiem, jak na przyk�ad
wyprostowan� postaw� i podobn� budow� szcz�ki. Proconsul, jako ska226 mienialo��,
mia� inte
resuj�ce i znamienne losy. Kiedy znaleziono po raz pierwszy szcz�tki tej
szczeg�lnej ma�py, nie doceniono ich znaczenia i umieszczono je w skrzyniach
opatrzonych etykiet� "zbieranina". Zosta�y w ko�cu odkryte w muzeum, a nie w
terenie. Wydaje si� interesuj�ce, co jeszcze mo�e si� kry� na zakurzonych p�kach
muze�w. 227 Pierwsza wielka luka w rodowodzie cz�owieka
obejmuje okres od 8 do 3 milion�w lat temu. Nie wiemy, co zdarzy�o si� naszym
przodkom po ramapiteku. Wynika to z faktu, �e nie posiadamy ani dostatecznej liczby
szcz�tk�w kopalnych wczespych ma�p cz�ekokszta�tnych, ani wczesnych ma�poludzi, aby
mo�liwe by�o uporz�dkowanie obu tych ga��zi. Jest to najmniej znany fragment
rodowodu cz�owieka. Ewolucja czlowieka 93
'~Q Pierwszym przedstawil~fdV cielem ludzkiej linii rozwojowej by� australopitek.
Je�eli nazwie si� rodzin� hominid�w "ludzk�", to przedstawicieli rodzaju
Australopithecus mo�na nazwa� pierwszymi lud�mi. By�y to zwierz�ta wyprostowane,
wzrostu oko�o 90 cm, prawdopodobnie pokryte futrem, podobnie jak wsp�czesne ma�py
cz�ekokszta�tne. �y�y od 4 do 1,5 miliona lat temu. Istnia�o kilka gatunk�w
australopitek�w. Najstarszy by� Australopithecus afarensis (patrz ni�ej). P�niej
rozwin�y si� dwa odr�bne gatunki: jeden - krzepki, silny i prawdopodobnie
ro�lino�erny; drugi - ma�y, _ szybki i zapewne poluj�cy. Wszystkie gatunki
australopitek�w wymar�y najp�niej milion lat temu. Nikt nie wie, dlaczego znikn�y,
chocia� jako jedn� z mo�liwo�ci wymienia si� konkurencj� z odleg�ym przodkiem Homo
sapiens. 229 Najstarszym znanym przedstawicielem cz�o
wiekowatych byla samica australopiteka - Lucy. Najwcze�niejsz� i najbardziej s�awn�
skamienia�o��, odkryt� w 1974 r., nazwano Lucy - pod wp�ywem piosenki Beatles�w
Lucy in the Sky with Diamonds, kt�rej odkrywcy s�uchali przy ognisku podczas
przyj�cia wydanego dla uczczenia znaleziska. Lucy by�a m�od� samic� z gatunku
Australopithecus afarensis (nazwa ta oznacza po�udniow� ma�p� cz�ekokszta�tn� z
Afar, regionu w Etiopii). �y�a 3,5 miliona lat temu. Przypuszcza si�, �e
reprezentowa�a gatunek, kt�ry �y� w grupach rodzinnych. Gatunek ten odznacza� si� z
ca�� pewno�ci� postaw� wyprostowan�. Odkrycie szkieletu Lucy w Etiopii by�o chyba
najwi�kszym znaleziskiem w�r�d szcz�tk�w kopalnych cz�owieka. Jest to tak�e jeden z
najbardziej kompletnych szkielet�w naszego przodka, jakie posiadamy. Prosta droga
prowa230 dz�ca do wsp�czesnego cz�owieka zaczyna si� od Homo habilis (cz�owieka
zr�cznego). Cz�owiek zr�czny �y� w Afryce w czasie od 2 do 1,5 miliona lat temu.
Wytwarza� rozmaite narz�dzia kamienne. By�y w�r�d nich narz�dzia do ci�cia i
skrobania, a tak�e m�otki do wyrabiania z krzemienia nowych narz�dzi. �y� on w
grupach �owieckich,
94 EWOLUCJA
mia� wzrost mniej wi�cej wsp�czesnego dwunastolatka oraz du�y m�zg. Z racji
podobie�stwa do wsp�czesnych ludzi zosta� zaliczony do tego samego rodzaju (Homo).
Wi�kszo�� ze znanych 231 wcze�niej, s�awnych szcz�tk�w kopalnych nale�a�a do Homo
erectus (cz�owieka wyprostowanego). Ten nasz przodek �y� od 1,5 miliona do 500000
lat temu. M�zg mia� wi�kszy ni� Homo habilis i niewiele mniejszy ni� cz�owiek
wsp�czesny. Najwa�niejsze jednak, �e pos�ugiwa� si� ogniem, czego nikt przed nim
nie robi�. Kiedy po raz pierwszy zacz�to znajdowa� czaszki nale��ce do praludzi,
by�o ich tak ma�o, �e ka�da otrzymywa�a swoj� nazw�: cz�owiek jawajski, cz�owiek
peki�ski itp. W miar� jak zbi�r r�s�, dostrzegano podobie�stwa mi�dzy nimi i w
ko�cu stwierdzono, �e wszyscy ci rozmaicie nazywani "ludzie" s� po prostu
przedstawicielami tego samego gatunku Homo erectus. W historii zdarzy� si� ta232 ki
okres, �e na scenie wyst�powali jednocze�nie r�ni "ludzie". W Afryce 1,5 miliona
lat temu mog�o �y� jednocze�nie wielu r�nych przedstawicieli naszego drzewa
rodowego. Wyst�powa�y tam wtedy dwa rodzaje: Australopithecus i Homo, a w ka�dym z
nich po kilka gatunk�w. Musia�o to by� interesuj�ce. Co si� dzia�o na przyk�ad,
kiedy wataha ludzi zr�cznych spotyka�a stado australopitek�w? My�l�, �e znalaz�by
si� tam materia� na wielk� powie��. Cz�owiek neandertalski 233 nie by� wcale
prymityw
ny. Zaledwie kilkaset tysi�cy lat temu pojawi� si� na scenie kto� przypominaj�cy
wsp�czesnego cz�owieka. By� to cz�owiek neandertalski. Nadal tocz� si� spory, czy
cz�owieka neandertalskiego nale�y zaliczy� do podgatunku Homo sapiens (Homo sapiens
neanderthalen.sis), czy do oddzielnego gatunku (Homo neanderthalen.si,s). Jasne
jest jednak, �e sto tysi�cy lat temu Europa i Azja by�y zamieszkane przez plemiona
istot bardzo podobnych do nas. Do�� szeroko rozpowszechniony jest b��dny obraz
cz�owieka neandertalskiego jako pow��cz�cej nogami, niezdarnej i brutalnej kreatury
o bardzo niskiej inteligencji. W rzeczywisto�ci cz�owiek neandertalski mia� wi�kszy
m�zg Tajemnica 95
ni� cz�owiek wsp�czesny. Przypisany neandertalczykowi pow��cz�cy ch�d wzi�� si�
st�d, �e pierwszy zbadany szkielet nale�a� do osobnika, kt�ry cierpia� na
zaawansowany artretyzm i mia� przygarbione plecy. Obecne rekonstrukcje
neandertalczyka ukazuj� kogo�, kto prawdopodobnie nie zwr�ci�by na siebie uwagi w
ruchliwym punkcie jakiegokolwiek du�ego miasta. W dodatku neandertalczycy mieli
rozwini�t� religi�, grzebali zmar�ych, a pod koniec swego panowania robili ozdoby i
inne wytwory przypisane ludzkiej cywilizacji. 234 Jakie jest "najlepsze"
wyja�nienie pochodze
nia neandertalczyka? Kiedy w 1856 r. po raz pierwszy odkryto szkielet
neandertalczyka, Franz Meyer z uniwersytetu w Bonn orzek�, �e szkielet nale�y do
Kozaka, kt�ry umar�, �cigaj�c Napoleona przez Europ�. Nasz uczony profesor
stwierdzi�, �e m�czyzna ten cierpia� na krzywic� i st�d jego kab��kowate nogi, a
b�l spowodowany chorob� doprowadzi� do zro�ni�cia brwi tworz�cych ci�ki nawis. W
jaki spos�b ten ra chityczny Kozak wspi�� si� na trzydziestometrowe urwisko, aby
dotrze� do jaskini, gdzie zmar�, tego ju� nie wyja�niono. Neandertalczyk znikn��
235 nagle w Europie oko�o 35000 lat temu, kiedy pojawi� si� na scenie czlowiek z
Cro-Magnon, tzn. my. Nie wiemy, dlaczego tak si� sta�o, lecz wiemy, �e wynikiem
tego jest przetrwanie na Ziemi tylko jednego przedstawiciela rodzaju Homo i tylko
jednego przedstawiciela rodziny cz�owiekowatych - Homo sapiens. Tak wi�c drzewo
genealogiczne cz�owieka mo�na sobie wyobrazi� jako szereg eksperyment�w, w wyniku
kt�rych ka�da ga�� boczna wymiera, kiedy na scenie pojawia si� nowy model,
odnosz�cy wi�ksze sukcesy. Tajemnica
Co zdarzy�o si� neander236 talczykom? Powsta�o na ten temat kilka teorii: 1)
neandertalczyk zosta� zlikwidowany przez niebezpiecznych naje�d�c�w (naszych
przodk�w); 2) neandertalczyk krzy�owa� si� z no
96 EWOLUCJA
wo przyby�ymi, co doprowadzi�o do tego, �e cz�owiek wsp�czesny ma w swoim
dziedzictwie znaczny udzia� jego gen�w; 3) neandertalczyk nie by� zdolny do
konkurowania z nowo przyby�ymi ani ekonomicznie, ani biologicznie i dlatego
wygin��, podobnie jak wiele gatunk�w przed nim. Obecnie ta ostatnia opinia wydaje
si� najbardziej popularna w�r�d paleontolog�w, lecz moda w tej kwestii mo�e si�
zmieni�. Spos�b okre�lenia przy237 nale�no�ci systematycznej neandertalczyk�w ma
wp�yw na to, co sig s�dzi o przyczynach ich wygini�cia. Je�eli jeste� zdania, �e
neandertalczyk by� pod gatunkiem Homo sapiens, to wydaje ci si� rozs�dny pogl�d, �e
cz�owiek wsp�czesny powsta� w wyniku krzy�owania si� neandertalczyka z czlowiekiem
z Cro-Magnon. Je�eli natomiast neandertalczycy byli osobnym gatunkiem, to taka
teoria nie ma sensu. [Ale niezdolno�� do krzy�owania si� nie jest bezwzgl�dnym
kryterium wyr�niania gatunk�w (zob. notki 128 i 133; przyp. red. nauk.)]. W latach
siedemdziesi�tych i osiemdziesi�tych przewa�a�a opinia, �e by� to podgatunek i
w�a�nie tego zapewne uczy�e� si� w szkole. Ostatnio jednak�e szala zaczyna si�
przechyla� w drug� stron�. Nowym dowodem s� odkrycia na stanowiskach
�rodkowowschodnich, gdzie wsp�czesny cz�owiek i neandertalczyk �yli obok siebie
przez dziesi�tki tysi�cy lat, nie krzy�uj�c si�. Nazwiska pojawiaj�II 238 ce si� w
nag��wkach gazet. Ludzie, o kt�rych najcz�ciej czytasz w publikacjach dotycz�cych
ewolucji cz�owieka, to rodzina Leakey�w oraz Donald Johansson. Nie�yj�cy ju� Luis
Leakey i jego �ona byli pionierami paleontologii cz�owieka i odkryli s�awne
stanowisko w w�wozie Olduvai w Tanzanii. Ich syn Richard ma w�asne osi�gni�cia. To
w�a�nie Leakeyowie przyczynili si� najbardziej do zdobycia wiedzy o
australopitekach i Homo habilis. Donald Johansson jest odkrywc� Lucy, najstarszej
skamienia�o�ci cz�owieka. Toczy on w �rodkach masowego przekazu wielk� batali� z
Richardem Leakeyem. Odkrycie Lucy daje w tym sporze przewag� Johanssonowi. Jeden
Tajemnica 97
z jego koleg�w m�wi o nim: "Trudno zaufa� paleontologowi, kt�ry nosi wykwintne
mokasyny od Gucciego". 239 Wszyscy mamy t� sam� prababk�. Jednym ze spo
sob�w uzyskania informacji o ewolucji cz�owieka jest por�wnanie sekwencji DNA
r�nych grup ludzi. Kiedy uczeni zrobili to, odkryli, �e wszyscy wsp�cze�ni ludzie
mog� uwa�a� za swego przodka jedn� jedyn� kobiet�, kt�r� nazwali Ew�. �y�a ona w
Afryce oko�o 200 tysi�cy lat temu i by�a prababk� nas wszystkich. 240 odnalezienie
"pierwszego cz�owieka" jest ma
rzeniem wielu paleontolog�w. Znalezienie kopalnych szcz�tk�w najstarszego hominida
nale��cego do g��wnego pnia drzewa rodowego cz�owieka jest wa�nym celem wielu ludzi
prowadz�cych wykopaliska w terenie.
3
Biologia molekularna
Zwi�zki chemiczne organizm�w �ywych

241 Wszystkie zwi�zki chemiczne, z kt�rych s� zbu
dowane organizmy �ywe, sk�adaj� si� g��wnie z sze�ciu pierwiastk�w chemicznych, tj.
w�gla, wodoru, azotu, tlenu, fosforu i siarki. S� to do�� pospolite pierwiastki i
by�y dost�pne wtedy, kiedy powstawa�o �ycie. Jestem wielce zobowi�zany mojemu
koledze Haroldowi Morowitzowi za wskazanie �atwej metody mnemotechnicznej
zapami�tywania tych pierwiastk�w: CHNOPS. W organizmach �ywych 242 znajduj� si�
cztery typy
zwi�zk�w organicznych - w�glowodany, bia�ka, lipidy i kwasy nukleinowe. Ka�dy z
nich ma odmienn� budow� i odgrywa inn� rol�. W�glowodany s� no�nikami energii i
sk�adnikami strukturalnymi kom�rki. Bia�ka umo�liwiaj� przebieg reakcji
biochemicznych i tak�e s� sk�adnikami strukturalnymi. Lipidy stanowi� wa�ny
sk�adnik b�on kom�rkowych oraz magazyn energii. Kwasy nukleinowe (DNA i RNA)
zawieraj� w sobie informacj� decyduj�c� o dzia�aniu kom�rki. Du�e cz�steczki
zwi�z243 k�w organicznych w or
ganizmach �ywych maj� budow� modu�ow� i s� po��czone ze sob� za pomoc� wi�za�
kowalencyjnych. Zbudowane s� z okre�lonego zestawu mniejszych cz�steczek
po��czonych ze sob�. Du�e cz�steczki powstaj� z r�nych kombinacji cegie�ek
elementarnych. Prosz� sobie wyobrazi� tak� z�o�on� budowl� jak drapacz chmur. Do
jego budowy u�yto wielu element�w, jak okna, belki i drzwi. W r�nych budowlach
takie same elementy s� zestawione ze sob� inaczej. W ten sam spos�b na przyk�ad
bia�ka stanowi� r�ne sekwencje aminokwas�w. Rol� spoiwa w tym por�wnaniu odgrywaj�
wi�zania kowalencyjne, tj. typ wi�za�, w kt�rych atomy maj� wsp�lne elektrony.
W�glowodany
244 Podstawowymi cegie�kami wielocukr�w s� cukry
proste. Cz�steczka cukru ma budow� pier�cieniow�. W jej sk�ad
102 BIOLOGIA MOLEKULARNA

wchodz� atomy w�gla, tlenu i wodoru. Na rysunku pokazany jest cukier prosty -
glukoza. Cukier ten pojawia si� we wszystkich �ywych kom�rkach. Cia�o ludzkie u�ywa
go jako g��wnego materia�u energetycznego. Istnieje wiele rodzaj�w cukr�w i
wszystkie maj� podobn� budow�. H H \ /
H C li \ / \OH \ C
Ii0 \C/ \O
OH HO- I
/ ~C/ \ H / ~ H HO H
Cz�steczka glukozy. o-~-~ ~-o /c - c
0 0 0
_ _ _ o ,c //c
Rys. g�rny-ryboza, rys. dolny-dezoksyryboza.
Cz�steczki mog� mie� t� sam� liczb� atom�w w�gla, tlenu i wodoru, lecz atomy te
mog� by� r�nie wzgl�dem siebie ustawione. Cz�steczki z tym samym kompletem atom�w i
r�nym ich ustawieniem s� nazywane izomerami. Nast�pnym wa�nym cukrem jest ryboza
(rys. g�rny). Je�eli z rybozy zostanie usuni�ty jeden atom tlenu, tak jak pokazano
na dolnym rysunku, powstanie wtedy cz�steczka, kt�ra jest ryboz� bez tlenu, czyli
dezoksyryboz�. Cukry proste ��cz� si� ze 245 sob�, tworz�c cukry z�o�one. Wi�zanie
mi�dzy cukrami prostymi powstaje wtedy, kiedy atom wodoru z ko�ca jednej cz�steczki
po��czy si� z grup� hydroksylow� znajduj�c� si� na ko�cu drugiej cz�steczki, daj�c
cz�steczk� wody i pozostawiaj�c dwa pier�cienie cukrowe, po��czone ze sob�
pojedynczym atomem tlenu. Sacharoza (zwyczajny cukier spo�ywczy) to powsta�e w
powy�szy spos�b po��czenie glukozy i fruktozy (cukru znajduj�cego si� zwykle w
owocach). Zwi�zki zbudowane z dw�ch cukr�w prostych chemicy nazywaj� dwucukrami.
Biaika 103
246 Skrobia i celuloza s� zbudowane z szeregu cuk
r�w. Je�eli b�dziemy przy��cza� do siebie cz�steczki glukozy, to w ko�cu otrzymamy
skrobi� lub celuloz� - zale�nie od tego, z kt�rego miejsca pier�cienia we�miemy
atom wodoru i grup� hydroksylow�. Skrobia jest wykorzystywana przez �ywe organizmy
jako zwi�zek magazynuj�cy energi�, podczas gdy celuloza jest g��wnym budulcem �cian
kom�rek ro�linnych. Celuloza jest r�wnie� podstawowym w��knem tkanin naturalnych -
stanowi na przyk�ad ponad 90 procent bawe�ny. lepiej, jak rozmaite rzeczy mo�na
otrzyma� drog� modu�owego zestawienia ma�ych cz�steczek. 248 Termin "w�glowodany"
odnosi si� do zwi�zk�w
utworzonych przez ��czenie si� cukr�w, tzn. do zwi�zk�w o sk�adzie C"HZmOm . Termin
ten obejmuje cukry proste (jak glukoza), zwi�zki utworzone z kilku cukr�w (jak
sacharoza), a tak�e zwi�zki z�o�one z wielu cukr�w (jak skrobia i celuloza). Dla
takich zwi�zk�w jak celuloza chemicy maj� nazw� - wielocukry (polisacharydy). Wbrew
podobie�stwu 247 budowy celuloza i skro
' bia maj� ca�kowicie r�ne w�asno�ci chemiczne. Na przyk�ad organizm cz�owieka
trawi skrobi�, a nie trawi celulozy - jest to przyczyn� okre�lania selera
niestrawnym. Zwierz�ta, takie jak krowy, musz� mie� swoje w�asne mikroorganizmy po
to, aby roz�o�y�y im celuloz�. Fakt, �e koszula w twojej szafie, seler w sa�atce i
uk�ad magazynowania energii w twoim ciele sk�adaj� si� z glukozy zwi�zanej ze sob�
na r�ne sposoby, ilustruje naj- j Bia�ka
249 Aminokwasy to cegie�ki elementarne, z kt�rych s�
zbudowane bia�ka. Og�lna budowa cz�steczek tych zwi�zk�w jest prosta. Na jednym
ko�cu cz�steczki aminokwasu znajduje si� atom azotu z przy��czonymi do niego dwoma
atomami wodoru (jest to grupa aminowa, od kt�rej zwi�zki te otrzyma�y swoj� nazw�).
Miejsce obok grupy aminowej zajmuje grupa atom�w, kt�re
iI
I I I 104 BIOLOGIA MOLEKULARNA w,o I
I " aminokwas 1 0" " aminokwas 2
oH i
' I
Dwa aminokwasy zapocz�tkowuj� �a�cuch bia�ka.
s� dla ka�dego aminokwasu inne, i wreszcie, na drugim ko�cu cz�steczki, jest grupa
COOH. Ka�da z bardzo wa�nych cz�steczek nazywanych bia�kami jest utworzona z
�a�cuch�w aminokwas�w po��czonych ze sob� jak s�onie id�ce w procesji. Proces
powstawania bia�ka jest pokazany na rysunku. Kiedy spotkaj� si� ze sob� dwa
aminokwasy, to wod�r z jednego po��czy si� z wodorem i tlenem pochodz�cym z
drugiego aminokwasu i utworz� cz�steczk� wody. W wyniku tej reakcji powstanie
d�u�sza cz�steczka sk�adaj�ca si� z dw�ch aminokwas�w. To wyci�ni�cie cz�steczki
wody umo�liwia zetkni�cie si� aminokwas�w, a powsta�e mi�dzy nimi po��czenie
nazywane jest wi�zaniem peptydowym. Ogromna r�norodno�� bia�ek istniej�ca w naturze
mog�a powsta� dzi�ki temu, �e ka�da sekwencja aminokwas�w odpowiada innemu bia�ku.
Bia�ka maj� r�ne rozmiary, od mniej ni� stu aminokwas�w, jak na przyk�ad insulina,
do setek tysi�cy. Najwi�ksze cz�steczki bia�ka sk�adaj� si� z milion�w r�nych
atom�w. Bia�ka okre�laj� nasz� 250 identyczno�� biochemiczn� i s� si�� nap�dow�
chemii kom�rkowej. Dzia�aj� jako enzymy we wszystkich z�o�onych reakcjach
chemicznych zachodz�cych w kom�rkach twojego cia�a. Inne bia�ka stanowi� elementy
strukturalne, na przyk�ad z cz�steczek bia�ka zbudowane s� w�osy i paznokcie. 251 W
siad bia�ek wszystkich �yj�cych na Ziemi
organizm�w wchodzi tylko dwadzie�cia aminokwas�w. Ka�da cz�steczka bia�ka, jaka
mo�e pojawi� si� w dowolnym �ywym organizmie na naszej planecie, jest zbudowana z
pewnej kombinacji podstawowych dwudzies Tajemnica 105
tu aminokwas�w, mimo �e w laboratoriach otrzymuje si� o wiele wi�cej rodzaj�w
aminokwas�w. Nazwy tych dwudziestu podstawowych aminokwas�w s� nast�puj�ce:
glicyna, alanina, walina, leucyna, izoleucyna, serym, treonina, kwas asparaginowy,
kwas glutaminowy, lizyna, arginina, asparagina, glutamina, cysteina, metionina,
fenyioalanina, tyrozyna, tryptofan, histydyna, prolina. Tajemnica
Dlaczego w�a�nie tych 252 dwadzie�cia aminokwas�w? Powsta�y na ten temat dwie
hipotezy. Jedna g�osi, �e jest to w zasadzie przypadek. Mo�na j� nazwa� hipotez�
utrwalonego przypadku. Wed�ug drugiej istnieje jakie� prawo, jeszcze nie znane,
wed�ug kt�rego te w�a�nie szczeg�lne aminokwasy stanowi� kombinacj� optymaln� dla
organizm�w �ywych. Jest to hipoteza prawa biochemicznego. Osobi�cie sk�aniam si� ku
hipotezie utrwalonego przypadku, lecz nie by�bym zdziwiony, gdyby okaza�o si�, �e
to oponenci maj� racj�. 253 Bia�ka maj� z�o�on�, wielorz�dow� struktur�.
Sekwencja aminokwas�w u�o�onych wzd�u� �a�cucha stanowi pierwszorz�dow� struktur�
bia�ka. Lecz �a�cuch aminokwas�w nie b�dzie po prostu le�a� jak kawa�ek sznurka.
Niekt�re z aminokwas�w mog� tworzy� wi�zania albo z cz�steczkami z w�asnego
�a�cucha, albo z innego. W wyniku tego bia�ka przybieraj� "struktur� drugorz�dn�",
jak na przyk�ad spirala zbudowana z pojedynczej cz�steczki (mo�na j� znale�� w
bia�kach wyst�puj�cych we w�osach, paznokciach czy w we�nie), oddzielne �a�cuchy
po��czone ze sob� w r�nych punktach na swojej d�ugo�ci (dobrym przyk�adem jest
jedwab) lub oddzielne �a�cuchy okr�cone wok� siebie jak kabel czy lina (tak jak w
�ci�gnach albo chrz�stkach). W bardzo du�ych bia�kach w�z�y i skr�ty zwi�zane ze
struktur� drugorz�dow� wyst�puj� tylko w pewnych odcinkach �a�cucha. St�d r�ne
rodzaje struktur drugorz�dowych w r�nych odcinkach �a�cucha. Taki ca�y �a�cuch wraz
ze swymi drugorz�dowymi strukturami mo�e zosta� upakowany, z�o�y� si� w wi�ksz�
form�, zwan� struktur� trzeciorz�dow�.

Najwa�niejsze bia�ka przybieraj� kszta�ty nieregularne, cho� zasadniczo kuliste -
tzw. bia�ka globularne. 254 Dlaczego jedwab jest elastyczny, a we�na
si� rozci�ga? W jedwabiu �a�cuchy bia�ka biegn� w tym samym kierunku co w��kna.
Kiedy pr�bujesz rozci�ga� materia�, to starasz si� rozerwa� wszystkie wi�zania
kowalencyjne utrzymuj�ce �a�cuch w ca�o�ci - ci�ka praca. Kiedy jednak sk�adasz
materia�, dzia�asz przeciwko s�abym si�om dzia�aj�cym mi�dzy �a�cuchami, co wymaga
znacznie mniejszego wysi�ku. Kiedy natomiast rozci�gasz we�n�, to rozci�gasz
spiral� cz�steczki bia�ka, jest to operacja podobna do rozci�gania spr�yny (bez jej
rozerwania). 255 Z�o�ona, sk��biona, zewn�trzna powierzchnia
cz�steczki bia�ka globularnego sprawia, �e jest ono idealne do tego, by pe�ni�
funkcj� enzymu. Jedna z cz�steczek bior�cych udzia� w reakcji b�dzie pasowa� do
jednej doliny na powierzchni bia�ka, druga cz�steczka do doliny s�siedniej. W ten
spos�b bia�ko zbli�y do siebie dwie cz�steczki i utrzyma je, dop�ki nie utworzy si�
mi�dzy nimi nowe wi�zanie chemiczne. Nowo utworzona cz�steczka nie pasuje ju� do
bia�ka, wi�c oddala si�, pozostawiaj�c bia�ko gotowe do powt�rzenia tego procesu.
Jest to spos�b, w jaki bia�ko mo�e wykonywa� swoj� chemiczn� prac� w kom�rce, nie
zu�ywaj�c si� jednocze�nie. Tajemnica
Dlaczego bia�ka maj� ta256 kie w�a�nie kszta�ty? Faktem jest, �e je�eli powiesz
chemikowi, jaka jest kolejno�� aminokwas�w w bia�ku, to nie b�dzie m�g� przewidzie�
jego struktury trzeciorz�dowej. Pow�d tej pora�ki jest nietrudny do zrozumienia - w
cz�steczce bia�ka zachodzi tak wiele oddzia�ywa� mi�dzy atomami, �e prze�ledzenie
ich przekracza mo�liwo�ci najwi�kszych komputer�w. Obliczenie struktury bia�ka
pozostaje jednym z g��wnych nie rozwi�zanych problem�w biofizyki. Kwasy nukleinowe
107
Lipidy
Kiedy m�wimy o t�usz257 czach i olejach, to staje nam przed oczami trzecia wa�na
klasa zwi�zk�w organicznych organizm�w �ywych - lipidy (t�uszczowce). Najprostsze
lipidy s� zbudowane z atom�w w�gla, wodoru i tlenu (cho� proporcje nie s� tak
�cis�e jak w w�glowodanach). Niekt�re lipidy s� sk�adnikami b�on kom�rkowych, inne
s� substancjami magazynuj�cymi energi�, a jeszcze inne pe�ni� r�norodne funkcje
biologiczne. Technicznie lipidy to substancje, kt�re mo�na �atwo ekstrahowa� z
tkanek rozpuszczalnikami organicznymi i kt�re nie rozpuszczaj� si� w wodzie. Ta
lu�na, nie wi��ca definicja t�umaczy, dlaczego tak wiele r�norodnych cz�steczek
zalicza si� do tej grupy zwi�zk�w. 258 L~pldy bardzo wydajnie magazynuj� energi�.
Gro
uradz� niemal dwa razy tyle energii co r�wne wagowo ilo�ci w�glowodan�w. Jest to
pow�d u�ywania ich do magazynowania energii przez wszystkie zwierz�ta i cz��
ro�lin. Kiedy pofolgujesz sobie i nadmiernie utyjesz, cia�o zachowa pobran� w
po�ywieniu energi� w postaci t�uszczu do czasu, kiedy b�dzie ci ona potrzebna.
Niekt�re ro�liny u�ywaj� lipid�w do magazynowania energii (przyk�adem lipidu
ro�linnego jest oliwa z oliwek), lecz wi�kszo�� wykorzystuje do tego celu
w�glowodany. Pow�d by� mo�e jest taki, �e ro�liny nie poruszaj� si�, wi�c nadmierna
waga nie jest du�ym obci��eniem dla ich metabolizmu. Lipidy obejmuj� po259 ka�n�
grup� cz�steczek. Testosteron i estrogen (m�skie i �e�skie hormony cz�owieka),
cholesterol, witamina D i kortyzon - to wszystko s� lipidy. Kwasy nukleinowe
260 DNA i RNA to dwa rodzaje kwas�w nukleino
wych. Sk�adaj� si� z nukleotyd�w. Kwasy nukleinowe, podobnie jak bia�ka, s�
zbudowane z powtarzaj�cych si� prostych element�w sk�adowych. Cegie�ki u�yte do
budowy DNA i RNA to nukleo

tydy. Nukleotyd, jak przedstawiono na rysunku, sk�ada si� cukier zasada 0
I o-y~0
�
Nukleotyd.
z cukru, do kt�rego jest przy��czona zasada oraz grupa z�o�ona z atomu fosforu i
czterech atom�w tlenu. Ka�dy rodzaj kwasu nukleinowego ma inny cukier, a w danym
kwasie nukleinowym nukleotydy maj� r�ne zasady. Pojedyncze nukleotydy s� proste,
jednak mo�e by� z nich zbudowana du�a cz�steczka, podobnie jak najwy�szy nawet
drapacz chmur buduje si� z r�nych rodzaj�w cegie�. Dezoksyryboza jest cuk261 rem
stanowi�cym zasadniczy materia� budowlany DNA. Od tego cukru pochodzi nazwa "kwas
dezoksyrybonukleinowy". W nukleotydach, z kt�rych jest zbudowany DNA, mog�
znajdowa� si� nast�puj�ce zasady: adenina (A), tymim (T), guanina (G) i cytozyna
(C). Cz�steczka DNA jest utworzona z dw�ch nici nukleotyd�w. Zasady ��cz� si� ze
sob� w poprzek nici, podczas gdy cukry i grupy fosforanowe wi�� si� ze sob� wzd�u�
nici. Cz�steczk� DNA naj�atwiej mo�na sobie wyobrazi� jako drabin�. Cukry i reszty
fosforanowe stanowi� jej boki, a wi�zania mi�dzy zasadami - szczeble. Istniej�
tylko dwa rodzaje szczebli: wi�zanie mi�dzy A i T oraz wi�zanie pomi�dzy G i C.
Budowa zasad nie pozwala na tworzenie si� innych wi�za�. Je�eli teraz wyobrazisz
sobie, �e t� �wie�o zbudowan� drabin� skr�cisz, to ju� masz os�awion� podw�jn�
helis�. Typowa cz�steczka DNA sk�ada si� z milio 3
Id w w � a
�
zasady
Struktura podw�jnej helisy DNA.
Replikacja DNA 109
n�w nukleotyd�w. Kod genetyczny jest sekwencj� zasad u�o�onych wzd�u� "drabiny"
DNA. Cz�steczka RNA, podo262 bnie jak DNA, jest zbudowana z nukleotyd�w, w sk�ad
kt�rych wchodzi cukier, grupa fos foranowa i zasada. R�ni si� od DNA tym, �e ma
tylko jedn� ni� (p� drabiny), a cukrem jest ryboza zamiast dezoksyrybozy. Zasady s�
te same, z wyj�tkiem tyminy (T), kt�rej miejsce zajmuje inna zasada - uracyl (U),
tworz�ca wi�zanie z adenin� (A). Kod genetyczny
Wszystkie organizmy �y263 we na Ziemi maj� tylko
jeden kod genetyczny. Kod genetyczny, umo�liwiaj�cy wyja�nienie praw dziedziczenia,
jest zawarty w sekwencji par zasad w DNA. Zasady stanowi�ce szczeble drabiny DNA s�
wyposa�eniem genetycznym organizmu i ka�dy osobnik ma inn� sekwencj� tych zasad.
Tak wi�c ka�dy gatunek r�ni si� od wszystkich innych gatunk�w i ka�dy osobnik od
wszystkich innych osobnik�w, mimo �e wszyscy maj� w swoim uk�adzie rozrodczym ten
sam rodzaj cz�steczki (DNA). Kod genetyczny mo�e by� por�wnany z innymi kodami. Na
przyk�ad alfabet Morse'a jest prostym uk�adem kropek i kre sek, jednak za jego
pomoc� mo�e by� przes�ana niesko�czona ilo�� informacji. W podobny spos�b kod
genetyczny mo�e przekaza� informacj�, kt�ra spowoduje wyprodukowanie kapusty albo
kr�la. Replikacja DNA
264 Pierwszym etapem przekazywania informacji ge
netycznej jest podwojenie DNA w kom�rce macierzystej. Ka�da �ywa kom�rka zawiera w
sobie DNA, aby jednak mog�a si� rozmno�y�, musi si� w niej podwoi� ilo�� DNA, �eby
starczy�o go i dla kom�rki macierzystej, i dla poto

Synteza bialek 111
mnej. Proces ten zostanie prze�ledzony w kolejnych etapach. Etap 1. Rozdzielenie.
Wzd�u� drabiny DNA przesuwa si� specjalny enzym, przerywaj�c wi�zania stanowi�ce
jej szczeble - ta cz�� procesu replikacji wygl�da, jakby kto� szed� po drabinie i
pi�� przecina� szczeble w po�owie. W wyniku rozdzielenia powstan� dwie pojedyncze
nici pierwotnej cz�steczki DNA. Etap 2. Odbudowanie. Nukleotydy, poruszaj�ce si�
swobodnie w karioplazmie, s� �apane przez wolne wi�zania na szczeblach pojedynczych
nici i w ten spos�b jest odtwarzana brakuj�ca po�owa drabiny pierwotnej. Je�eli na
przyk�ad na nici DNA jest wolna zasada A, to naturalnie przyci�gnie ona nukleotyd
posiadaj�cy zasad� T i powstanie wi�zanie. Proces ten doprowadzi do replikacji
szczebla drabiny pierwotnej. Odtwarzanie szczebli odbywa si� na obu niciach
pierwotnej cz�steczki DNA. Stopniowo ka�da ni� przeprowadzi rekonstrukcj� drugiej
brakuj�cej nici. W wyniku tego procesu jedna cz�steczka przekszta�ci si� w dwie -
identyczne. To proste i sprawne rozdzielenie i odbudowanie cz�steczki DNA, oparte
na dw�ch rodzafach wi�za� mi�dzy czterema zasadami, wyja�nia wszystko, co wiemy o
genetyce. Ta jedno�� w r�norodno�ci-jedno�� procesu, r�norodno�� form - jest jedn�
z najbardziej zdumiewaj�cych prawid�owo�ci w nauce. 265 Proces replikacji DNA jest
w rzeczywisto�ci bar
dziej skomplikowany, ni� przedstawiono wy�ej. Przede wszystkim DNA nie rozdziela
si� od razu w ca�o�ci. Wzd�u� jego cz�steczki przesuwa si� enzym i "rozplata" jeden
lub kilka odcink�w jednocze�nie. Odcinki te replikuj� si�, a enzymy przesuwaj�
dalej, kontynuuj�c rozdzielanie. W ten spos�b cz�steczka przechodzi przez
Replikacja DNA.
jednego aminokwasu w bia�ku decyduje odcinek nici DNA sk�adaj�cy si� z trzech
zasad, nosz�cy nazw� kodonu. ~C~ Aby na podstawie sekesencji zasad w DNA po
wsta�o bia�ko, musz� by� wykonane trzy podstawowe czynno�ci. 1. Skopiowanie
informacji z DNA na jak�� cz�steczk�, kt�ra nast�pnie przeniesie t� informacj� do
miejsca w kom�rce (zwykle na zewn�trz j�dra), gdzie b�dzie zachodzi�a synteza
bia�ka. 2. Przetworzenie informacji z cz�steczki, kt�ra j� przenios�a, na sekwencje
aminokwas�w w powstaj�cym bia�ku. 3. Utrzymanie razem d�ugich i niezgrabnych
cz�steczek bior�cych udzia� w procesie do czasu zako�czenia syntezy bia�ka. Ka�de z
tych trzech zada� wykonuj� inne rodzaje RNA.
Pierwszym etapem synte269 zy bia�ka jest utworzenie
si� informacyjnego RNA (mRNA). Przebiega on nast�puj�co. Dwie nici cz�steczki DNA
otwieraj� si� na pewnym odcinku swojej d�ugo�ci. Tak samo jak w przypadku
replikacji DNA (patrz wy�ej) zasady z przerwanych szczebli przyci�gaj� nukleotydy
swobodnie ca�y proces przekszta�cenia, nigdy ca�kowicie nie uwalniaj�c �adnej z
cz�ci. W procesie tym bior� tak�e udzia� specjalne enzymy, kt�re wi�� w zwarte
drabiny nukleotydy przy��czone do ka�dej z pierwotnych nici. Prace nad poznaniem
szczeg��w replikacji DNA s� nadal jednym z g��wnych obszar�w zainteresowa�
nowoczesnej biologii molekularnej. Synteza bia�ek
DNA rz�dzi syntez� bia266 �ek w kom�rce. Kolejno�� zasad w DNA (kod genetyczny)
decyduje, kt�re bia�ka zostan� utworzone i jak b�dzie dzia�a� kom�rka. W�asno�ci
ka�dego bia�ka zale�� od sekwencji aminokwas�w. Kod genetyczny jest zwi�zkiem
mi�dzy kolejno�ci� zasad w DNA a kolejno�ci� aminokwas�w w bia�ku, kt�re powstaje
na podstawie instrukcji zawartej w DNA. Innymi s�owy, kod t�umaczy informacj�
zawart� w DNA na struktur� bia�ka, kt�re dzia�a w kom�rce jako enzym. ~ ~% Kod
genetyczny zapisany lr~ I jest tr�jkami. Rozleg�e badania wykaza�y, �e o pozycji
ces \c c~
~G

Synteza biaiek 113
p�ywaj�ce w kom�rce, tylko tym razem s� to nukleotydy RNA (a nie DNA). Sekwencja
zasad w DNA jest skopiowana jako "negatyw" na cz�steczk� RNA, kt�ra nast�pnie
oddala si�. Utworzony w ten spos�b RNA jest nazywany informacyjnym RNA (mRNA) z
powod�w, kt�re stan� si� oczywiste za chwil�, a proces powstawania jego cz�steczki
nazwany zosta� transkrypcj�. 270 Informacyjny RNA wynosi informacj� pocho
dz�c� od DNA poza j�dro kom�rkowe. Wi�kszo�� proces�w syntezy bia�ek zachodzi w
cytoplazmie, a nie w j�drze, gdzie ulokowany jest DNA. W b�onach j�dra kom�rkowego
znajduj� si� pory, kt�re przepuszczaj� cz�steczki mRNA, lecz s� zbyt ma�e, aby m�g�
przez nie wyp�yn�� DNA. Cz�steczka mRNA umo�liwia kom�rce wytwarzanie bia�ka w
innym miejscu, ni� jest przechowywana informacja. Mo�na wyobrazi� sobie, �e
cz�steczka mRNA jest podobna do dyskietki u�ywanej w fabryce. Dyskietka,
przygotowana w biurze przez programist�w komputerowych, jest nast�pnie przeniesiona
do ha li fabrycznej i umieszczona w maszynie. Maszyna podejmuje produkcj� wed�ug
instrukcji umieszczonej na tej dyskietce. 271 W mRNA jest zapisana w kodzie
genetycznym
pewna informacja. Za��my, �e w pewnym miejscu cz�steczki DNA znajduje si� sekwencja
zasad TTC. Zasad� komplementarn� do T jest A, a zasad� komplementarn� do C jest G.
Dlatego sekwencji TTC w DNA b�dzie odpowiada� sekwencja AAG w cz�steczce RNA. Ta
w�a�nie tr�jka nukleotyd�w w DNA odpowiada za powstanie w tworz�cym si� bia�ku
jednego okre�lonego aminokwasu - lizyny. ~~'~J!iit~' ~~~a, m.. Co odpowiada
kodonowi ATG w cz�steczce mRNA? Odpowied�: UAC. Kod genetyczny jest nie272
jednoznaczny. Z czterech nukleotyd�w, z kt�rych jest zbudowany DNA, mo�na
skonstruowa� sze��dziesi�t cztery r�ne kodony (4 x 4 x 4). W bia�kach wszy stkich
�ywych organizm�w znajduje si� tylko dwadzie�cia aminokwas�w. Dlatego kod jest
niejednoznaczny. Je�eli na dwadzie�cia aminokwas�w przypadaj� sze��dziesi�t cztery
kodony, to cz�� aminokwas�w z pewno�ci� jest zapisana za pomoc� kilku kodon�w.
Niekt�re aminokwasy s� zakodowane przez cztery tr�jki (kodony) w mRNA, lecz
rekordzistk� jest leucyna, kt�rej odpowiada a� sze�� tr�jek, s� to UUA, UUG, CUU,
CUC, CUG i CUA. ,.A.;,, ,~"~.,.~..~.
Dlaczego kod genetyczny powinien by� niejednoznaczny? Odpowied�: Z tego samego
dok�adnie powodu, z jakiego statki kosmiczne wyposa�one s� w systemy wspieraj�ce-
nigdy nie zaszkodzi zabezpieczy� si� przed mo�liwo�ci� pope�nienia b��du.
Gromadzenie sk�adni273 k�w bia�ka to czynno��
wykonywana przez transportuj�cy RNA. Kiedy informacyjny RNA przybywa na miejsce,
gdzie zachodzi� b�dzie synteza bia�ka, rozpoczyna dzia�alno�� inny rodzaj RNA -
transportuj�cy (tRNA). Tak jak to pokazano na rysunku, cz�steczka tRNA ma kszta�t
li�cia koniczyny. Na jego g�rnej cz�ci s� trzy zasady (antykodon) komplementarne do
kodonu w mRNA, a jego przeciwleg�y koniec przyci�ga specyficzny aminokwas. Istnieje
wiele typ�w tRNA - po jednym dla ka�dego z sze��dziesi�ciu czterech mo�liwych
kodon�w. Ka�da cz�steczka tRNA jest przyci�gana do odpowiedniego kodonu wzd�u�
mRNA. Na przyk�ad cz�steczka tRNA z antykodonem UUC ustawia si� naprzeciwko AAG w
mRNA. Na drugim ko�cu tej w�a�nie cz�steczki tRNA znajduje si� miejsce, do kt�rego
jest przy��czony aminokwas lizyna (patrz rysunek). -mRNA
y tRNA aminokwas
aminokwas
Synteza bia�ka. Kod zapisany w mRNA (g�ra) jest przetworzony na odpowiedru�
sekwencj� aminokwas�w (d�t) za pomoc� cz�steczek tRNA.

Sukcesywne dopasowywanie tRNA za�adowanych aminokwasami do odpowiednich kodon�w w
mRNA prowadzi za po�rednictwem r�nych enzym�w do powstania bia�ka. Sekwencja
aminokwas�w w bia�ku dok�adnie odpowiada sekwencji zasad w DNA. Sekwencja
aminokwas�w decyduje o kszta�cie cz�steczki bia�ka, a kszta�t decyduje o tym, jak
dane bia�ko b�dzie si� zachowywa�o jako enzym. Tak wi�c DNA rozstrzyga,jakiereakcje
chemiczne b�d� zachodzi�y w kom�rce, a wi�c jaka b�dzie natura samej kom�rki.
Informacja zawarta w kodzie genetycznym jest przenoszona z DNA do mRNA, tRNA i
wreszcie do bia�ek. Kod jest prosty, cho� ca�a operacja bardzo z�o�ona. Wszystkie
sk�adniki po274 trzebne do syntezy bia�ka s� utrzymywane na rybosomach, by kolejne
etapy tego procesu przebiega�y w�a�ciwie. Rybosom mo�na sobie wyobrazi� jako par�
du�ych kul z��czonych ze sob�. Maj� one wy��obienia w kszta�cie umo�liwiaj�cym
zatrzymanie w�a�ciwej cz�steczki. Ka�dy rybosom ma budow� odpowiedni� do produkcji
wszystkich bia�ek. W sk�ad rybosom�w wchodzi trzeci rodzaj RNA, zwany rybosomowym
RNA (rRNA). Wewn�trz masywnej, podw�jnej struktury, na kt�rej zachodzi synteza
bia�ka z aminokwas�w, rybosom unieruchamia oko�o pi��dziesi�ciu r�nych rodzaj�w
bia�ek. W �ywej kom�rce kilka ryboBom�w mo�e jednocze�nie produkowa� bia�ko na
jednej cz�steczce mRNA stanowi�cej matryc�. Wygl�da to tak, jakby ta�ma mRNA by�a
"uchwycona" w kilku miejscach. Mo�na r�wnie� napotka� inn� sytuacj�, a mianowicie:
koniec matrycowego RNA jest ci�gle jeszcze przepisywany z g��wnej cz�steczki DNA,
podczas gdy �rodkowa cz�� mRNA jest odczytywana i ulega translacji na sekwencj�
aminokwas�w w kilku rybosomach, a pocz�tek powstaj�cego bia�ka ju� zaczyna si�
skr�ca�. W tej sytuacji wszystkie omawiane przez nas procesy prowadz�ce od DNA do
bia�ka zachodz� jednocze�nie. Genetyka molekularna 115
Genetyka molekularna
275 Geny to sekwencje par zasad w cz�steczce DNA,
przy czym jeden gen koduje jedno bia�ko. Kiedy Gregor Mendel wprowadzi� termin gen
na oznaczenie podstawowej jednostki dziedziczenia, nie mia� poj�cia, co te� to mo�e
by�. Dzisiaj identyfikujemy gen jako odpowiedni odcinek cz�steczki DNA. Pojedynczy
gen mo�e mie� od kilku tuzin�w do kilku tysi�cy par zasad. Informacja zawarta w
jednym genie jest przekszta�cona w sekwencj� aminokwas�w odpowiadaj�cych jednemu
bia�ku. Bia�ko z kolei dzia�a jako enzym tylko w jednej reakcji chemicznej w
kom�rce. Regu�a-jeden gen to jedno bia�ko - stanowi podstaw� wsp�czesnej biologii
molekularnej. 276 Na nici DNA jest do�� miejsca d�a wielu gen�w,
a u�o�enie ich jest inne dla ka�dego gatunku. D�ugo�� genu zale�y oczywi�cie od
stopnia kompleksowo�ci zakodowanej w nim cz�steczki bia�ka. Mi�dzy genami (a
czasami wewn�trz nich) cz�sto znajduj� si� odcinki DNA, kt�rych funkcji jeszcze nie
znamy. W pewnych organizmach napotkano nawet geny nak�adaj�ce si� na siebie. Pe�na
informacja genetyczna organizmu nazywana jest genomem. Genom cz�owieka zawiera
oko�o stu tysi�cy gen�w. Pewne poj�cie o z�o�ono�ci naszego genetycznego
dziedzictwa mo�e da� u�wiadomienie sobie, �e ka�da kom�rka w twoim ciele zawiera
DNA, w kt�rym jest do�� informacji do wyprodukowania stu tysi�cy r�nych bia�ek, a
ka�de z nich jest zdolne do po�redniczenia w rozmaitych reakcjach chemicznych.
Organizmy r�ni� si� stopniem z�o�ono�ci, nie maj� wi�c takiej samej liczby gen�w. I
ty, i inne istoty ludzkie posiadacie oko�o stu tysi�cy gen�w. Prosta bakteria mo�e
mie� ich tylko kilka tysi�cy (E. coli na przyk�ad ma oko�o czterech tysi�cy gen�w).
'~~%~% Dziewi��dziesi�t pi�� pro!r / / cent DNA nie koduje bia�ek. Chocia� naczelna
regu�a "jeden gen, jedno bia�ko" stano

wi podstaw� nowoczesnej biologii molekularnej, to jest r�wnie� prawd�, �e genom
przyporz�dkowane jest tylko 5 procent ca�ej cz�steczki DNA. Pozosta�a cz�� DNA
uwa�ana by�a za nieaktywn�, lecz obecnie wielu biolog�w uwa�a, �e zawiera ona
informacje, kiedy kt�re geny maj� by� uruchomione. ~~%Q Ka�dy chromosom jest lr I V
inn� nici� DNA. Ka�dy
z czterdziestu sze�ciu chromoBom�w w twoich kom�rkach zawiera inn� ni� DNA - tzn.
ni� DNA z inn� sekwencj� par zasad. Tak wi�c komplet gen�w roz�o�ony jest mi�dzy
wszystkie chromosomy, a nie zgrupowany w jednym. Nie wszystkie geny s� ak279 tywne
przez ca�y czas. Aktywno�� i produkowanie bia�ek przez gen jest nazywane ekspresj�
genu. Tylko kilka tysi�cy gen�w mo�e dzia�a� jednocze�nie, pozosta�e s� nieaktywne.
Na przyk�ad ka�da kom�rka posiada gen, kt�ry umo�liwia jej produkcj� insuliny, lecz
gen ten jest aktywny tylko w kom�rkach trzustki. Tajemnica
~~[~ W Laki spos�b geny podU czas rozwoju organizmu
wiedz�, kiedy si� w��czy�, a kiedy wy��czy�? Poniewa� wszystkie kom�rki twojego
cia�a powsta�y z podzia�u zygoty, wszystkie musz� zawiera� dok�adnie t� sam�
informacj� genetyczn�. Kom�rki te r�ni� si� jednak bardzo budow� i pe�nionymi
funkcjami. Jak to si� dzieje, �e identyczny DNA doprowadzi� do powstania tak bardzo
r�ni�cych si� od siebie kom�rek? Materia� genetyczny zawarty w zygocie daje
powsta�ym z niej kom�rkom mo�liwo�� rozwini�cia si� w ka�d� kom�rk� cia�a. W
trakcie rozwoju embrionalnego kom�rki trac� t� zdolno��. Oznacza to, �e od pewnego
momentu rozwoju musz� ju� sta� si� cz�ci� okre�lonego organu i b�d� si� rozwija� w
tym kierunku, niezale�nie od tego, co si� z nimi stanie. Na kolejnym etapie rozwoju
kom�rki staj� si� zr�nicowane, tzn. pe�ni� okre�lone funkcje i r�ni� si� budow� od
innych. O procesie r�nicowania wiemy tylko tyle, �e ma co� wsp�lnego z sekwencjami,
za pomoc� kt� Regulacja ekspresji gen�w 117
rych geny s� w��czane i wy��czane podczas rozwoju kom�rki. W latach
osiemdziesi�tych ca�� dziedzin� bada� nad genami wstrz�sn�o odkrycie kr�tkiej
sekwencji DNA znajduj�cej si� przed genem, kt�ry w��cza si� tylko w okresie
embrionalnym, a p�niej pozostaje nieaktywny. Sekwencja ta, zwana homeobox, zosta�a
po raz pierwszy znaleziona u muszek owocowych. P�niej odkryto j� tak�e u ludzi.
Badacze mog� obecnie �ledzi� u muszek owocowych wiele sekwencji gen�w w��czaj�cych
i wy��czaj�cydr, lecz badania tych sekwencji u cz�owieka ci�gle s� jeszcze przed
nami. Regulacja ekspresji gen�w
281 Dzia�anie kom�rki zale�y w spos�b zasadniczy
od regulacji aktywno�ci (ekspresji) gen�w. Proces w��czania i wy��czania gen�w
(tzn. proces sprawiaj�cy, �e gen produkuje bia�ko lub go nie produkuje) nazwany
zosta� regulacj� ekspresji gen�w. Regulacja jest wa�na nie tylko w procesach
rozwoju i r�nicowania kom�rek w organizmie, lecz tak�e w trakcie normalnej pracy
kom�rki. Istnieje kilka mechanizm�w regulacji ekspresji gen�w. Produkcja
okre�lonego bia�ka mo�e by� kontrolowana za pomoc� regulacji: 1) szybko�ci
transkrypcji mRNA; 2) szybko�ci rozpadu mRNA; 3) szybko�ci, z jak� RNA przeistoczy
si� w bia�ko; 4) szybko�ci rozpadu utworzonych cz�steczek bia�ka. W �ywych
kom�rkach, w r�nych sytuacjach, dzia�aj� wszystkie te mechanizmy. 282 Jednym z
dobrze poznanych mechanizm�w regu
lacji ekspresji gen�w jest proces kontrolowania produkcji mRNA. W kilku przypadkach
mo�liwe jest znalezienie w DNA rejonu, tu� przed genem, nosz�cego nazw� promotora,
kt�ry s�u�y jako miejsce przy��czenia si� specjalnego bia�ka represorowego. Bia�ko
to zapobiega "rozpleceniu" cz�steczki DNA i w ten spos�b wstrzymuje transkrypcj�
mRNA na odcinku DNA zajmowanym przez dany gen, a wi�c wstrzymuje tak�e syntez�
bia�ka kodowan� przez ten gen. Kiedy represor

Biologia molekularna i genetyka klasyczna 119
zostanie usuni�ty, gen b�dzie funkcjonowa� normalnie, lecz gdy wr�ci na swoje
miejsce, gen si� wy��czy. Najlepszy przyk�ad tego rodzaju pobudzenia genu mo�na
znale�� w E. coli (a gdzie� by indziej?). �yj�c w twoim jelicie, bakteria E. coli
znajduje si� w otoczeniu, gdzie �r�d�a energii zmieniaj� si� drastycznie w kr�tkim
odst�pie czasu. Je�eli na przyk�ad wypijesz troch� mleka, bakteria mo�e nagle
potrzebowa� enzym�w, kt�re pozwol� jej strawi� laktoz�, czyli cukier znajduj�cy si�
w mleku. Proces regulacji przebiega nast�puj�co. Je�eli w otoczeniu nie ma laktozy,
to represor jest przy��czony do miejsca, gdzie w DNA znajduje si� promotor, co
wstrzymufie produkcj� enzym�w umo�liwiaj�cych trawienie laktozy. Kiedy w otoczeniu
zaczyna si� pojawia� laktoza, to represor ��czy si� z laktoz� i od��cza si� od DNA.
W tym momencie nast�puje w��czenie gen�w i rozpoczyna si� synteza enzym�w
niezb�dnych do trawienia laktozy. Kiedy enzymy przetwarzaj�ce laktoz� wykonaj� ju�
swoje zadanie i ilo�� laktozy w kom�rce spadnic, to represor ponownie przy��czy si�
do DNA i produkcja tych enzym�w ustanie. Biologia molekularna i genetyka klasyczna
Wsp�czesna biologia mo283 lekularna wyja�nia wyni
ki prac Mendla. Ka�de z jego praw mo�e by� powi�zane z dzia�aniem poszczeg�lnych
gen�w u�o'zonych wzd�u� cz�steczek DNA. Zdobycie tej wiedzy jest jednym z
najwi�kszych osi�gni�� dwudziestowiecznej nauki. Materia� genetyczny jest zawarty w
cz�steczkach DNA, a te z kolei znajduj� si� w chromosomach. I w jaju, i w plemniku
znajduje si� po�owa chromosom�w niezb�dnych do utworzenia normalnej kom�rki. Kiedy
jajo ��czy si� z plemnikiem, to chromosomy ��cz� si� w pary i ka�da chromosom
Ka�dy gen jest odcinkiem DNA na chromosomie.
para ma po jednym chromosomie od ka�dego z rodzic�w, Odpowiadaj�ce sobie geny le��
naprzeciw siebie na chromosomach tworz�cych par�, tak jak pokazano na rysunku. 284
O ~ci potomstwa u cz�owieka decyduje obecno��
chromosom�w znanych jako X i Y. W ciele kobiety kom�rki jajowe maj� po jednym
chromosomie X, a wszystkie pozosta�e kom�rki po dwa chromosomy X. W ciele m�czyzny
produkowane s� dwa rodzaje plemnik�w: plemniki z chromosomem X i plemniki z
chromosomem Y. Oba rodzaje plemnik�w wyst�puj� w nasieniu w jednakowych ilo�ciach.
Wszystkie pozosta�e kom�rki w ciele m�czyzny maj� po dwa r�ne chromosomy X i Y.
Je�eli jajo zostanie zap�odnione przez plemnik zawieraj�cy chromosom Y, to pocz�ty
b�dzie potomek m�ski. Dziewczynka urodzi si�, kiedy jajo zostanie zap�odnione przez
plemnik z chromosomem X. Tak wi�c tylko ojciec ma wp�yw na p�e� dziecka - jest to
fakt, kt�rego nie s� �wiadomi m�czy�ni w wielu kulturach patriarchalnych. Jest w
nich cenione tylko m�skie potomstwo, a za rodzenie dziewczynek win� obarczane s�
kobiety.
285 Istnienie cech recesywnych i dominuj�cych mo
�e by� wyja�nione za pomoc� genetyki molekularnej. Jedyny spos�b, w jaki mog� si�
ujawni� cechy recesywne lub dominuj�ce, jest nast�puj�cy. Geny cechy dominuj�cej
powoduj� produkcj� pewnego enzymu, natomiast geny recesywne tego enzymu nie
wytwarzaj�. Je�eli wi�c dosta�e� od rodzic�w po jednym genie ka�dego rodzaju, to
ka�da kom�rka b�dzie wyposa�ona w jeden gen dominuj�cy i jeden recesywny. W tym
przypadku enzym b�dzie produkowany (cho� tylko z jednego chromosomu), a wi�c ujawni
si� cecha dominuj�ca. Cecha recesywna pojawia si� w organizmie tylko wtedy, kiedy
oba chromosomy zawieraj� geny recesywne i w�wczas enzym nie b�dzie produkowany.
Mutacja powstaje wtedy, 286 kiedy jaki� odcinek DNA jest �le skopiowany i w kodzie
genetycznym pojawia si� inna zasada. Sytuacja taka mo�e powsta� na przyk�ad wskutek
wp�y

wu �rodk�w chemicznych, promieniowania czy ciep�a. B��d w kopiowaniu mo�e tak�e
powsta� samorzutnie. Pewne mutacje nie s� istotne, poniewa� kod genetyczny jest
niejednoznaczny. Je�eli na przyk�ad na nici DNA znajduje si� sekwencja AAT
odpowiadaj�ca za pojawienie si� w bia�ku aminokwasu - leucyny, i zostanie ona z
powodu b��du skopiowana jako AAC, organizmowi nie sprawi to �adnej r�nicy, poniewa�
AAC te� jest kodem leucyny. Manipulowanie genami
sekwencji par zasad wzd�u� cz�steczki DNA. Gdyby w poszczeg�lnych odcinkach DNA
uda�o si� tego dokona�, to wiedzieliby�my nie tylko, gdzie s� umiejscowione geny,
lecz tak�e jakie one s� - ze wszystkimi szczeg�ami. ~~~ Biolodzy wyst�pili z
wnioskiem, �eby oznaczy� sek
wencje zasad w ca�ym genomie cz�owieka - we wszystkich dwudziestu trzech
chromosomach. By�by to w USA plan na co najmniej dziesi�� lat i kosztowa�by wiele
miliard�w dolar�w (gdyby zaakceptowa� go Kongres). Ko�cowy rezultat stanowi�oby
kompletne zestawienie materia�u genetycznego cz�owieka. 287 Naukowcy potrafi�
wskaza� miejsce w cz�steczce
DNA koduj�ce okre�lone bia�ko. Innymi s�owy, potrafimy okre�li� pozycj� gen�w w
ka�dym chromosomie. Nazywa si� to tworzeniem mapy DNA. Wiele z tych stu tysi�cy
gen�w, kt�re stanowi� kompletny materia� genetyczny cz�owieka, umieszczono ju� na
mapie, lecz wi�kszo�� jeszcze na to czeka. O wiele trudniejsz� i bardziej z�o�on�
operacj� jest oznaczenie "Wklejanie" gen�w do 289 nici DNA jest podobne do
klejenia ta�my filmowej. Specjalne enzymy przecinaj� cz�steczk� DNA. Poniewa�
miejsce przeci�cia jest schodkowe, tzn. po obu stronach wystaje pewien odcinek
jednej nici wraz ze swymi zasadami, przylepia si� do niego inny odcinek DNA
posiadaj�cy zasady pasuj�ce do miejsca przeci�cia. Proces w��czania nowego od Wirus
121
cinka DNA nazywany jest rekombinacj�; a powstaj�ca w ten spos�b cz�steczka -
zrekombinowanym DNA. Tak mo�e by� umieszczony w DNA nowy gen. Ujawni si� on, gdy
DNA, na kt�rym dokonano manipulacji, zostanie ponownie umieszczony w organizmie. Co
wi�cej, potomkowie pierwszego posiadacza nowego genu tak�e b�d� mieli ten gen,
poniewa� podzia� kom�rki zacznie si� od replikacji takiego DNA, jaki akurat si� w
niej znajduje. In�ynieria genetyczna to 290 zbi�r metod pozwalaj�cych na
dokonywanie modyfikacji w genomie organizm�w �ywych. Z technicznego punktu widzenia
otwiera to nadzwyczajne mo�liwo�ci. Mo�na na przyk�ad wy tworzy� bakterie, kt�re
b�d� wydziela�y substancje, takie jak insulina czy interferon, maj�ce wa�ne
zastosowanie w medycynie. Metody tej mo�na u�y� r�wnie� do wyhodowania ro�lin
odpornych na mr�z lub produkuj�cych swoje w�asne �rodki ochrony przed szkodnikami.
Publiczne dyskusje na temat in�ynierii genetycznej koncentruj� si� cz�sto na
niebezpiecze�stwie uwolnienia do otoczenia nie znanych dotychczas form �ycia. W
latach siedemdziesi�tych uczeni sami og�osili moratorium na badania nad DNA
rekombinowanym, dop�ki nie zostan� podj�te odpowiednie �rodki ostro�no�ci. Teraz,
kiedy warunek ten jest spe�niony, trwaj� dyskusje nad specjaln� technik� pr�b
polowych, a zw�aszcza pr�b dotycz�cych genetycznie zmienionych ro�lin. Wirus
_ Wirus jest albo najbar291 dziej skomplikowan� cz�stk� materii nieorganicznej,
albo najprostsz� - materii �ywej, zale� nie od tego, co rozumie si� przez s�owo
"�ywy". Rdze� wirusa sk�ada si� z DNA lub RNA i jest otoczony p�aszczem bia�kowym.

Wirus mo�e przetrwa� bez kom�rki, lecz nie mo�e si� bez niej rozmna�a�. Wirusy
rozmna�aj� si� 292 za pomoc� niekt�rych proces�w biochemicznych zachodz�cych w
kom�rce. Kiedy wirus pojawia si� przy �cianie kom�rkowej, kom�rka rozpoznaje bia�ko
os�onki wirusa i wch�ania go do swego wn�trza. Gdy wirus znajdzie si� w kom�rce,
jego os�onka rozpuszcza si�, uwalniaj�c kwas nukleinowy, kt�ry mo�e wtedy swobodnie
dzia�a�. Od tej pory cz�� normalnych funkcji kom�rki jest skierowana na
proBukowanie substancji zakodowapych w DNA lub RNA wirusa. Obcy kwas nukleinowy
jest wielokrotnie reprodukowany, podobnie jak os�onka. Kom�rka rozpada si�,
uwalniaj�c wiele kompletnych wirus�w zdolnych do zara�enia innych kom�rek.
Tajemnica
293 Sk�d pochodz� wirusy? Poniewa� wirusy nie
?! rozmna�aj� si� w normalny spo
s�b, trudno wyobrazi� sobie, jaki by� ich pocz�tek. Jedna z teorii g�osi, �e s�
paso�ytami, kt�re w ci�gu bardzo d�ugiego okresu straci�y zdolno�� samodzielnego
rozmna�ania si�. (Nie jest to takie niezwyk�e - cz�owiek straci� zdolno�� syntezy
witaminy C i musi j� teraz pobiera� z otoczenia, chocia� wiele innych ssak�w nadal
mo�e samodzielnie wytwarza� t� witamin�). Wirusy nale�� do naj294 mniejszych istot
�ywych.
Typowy wirus, taki jak te, kt�re wywo�uj� zwyczajn� gryp�, mo�e mie� �rednic� nie
wi�ksz� ni� tysi�c atom�w. Jest ma�y w por�wnaniu z kom�rk�, kt�ra mo�e by� setki,
a nawet tysi�ce razy od niego wi�ksza. Jego ma�e rozmiary s� jednym z powod�w
�atwo�ci, z jak� przenosi si� z jednego gospodarza na drugiego - trudno odfiltrowa�
co� tak ma�ego. Niekt�re wirusy maj� jednak tak du�e rozmiary, �e s� wi�ksze od
najmniejszej kom�rki. Wirus komputerowy 295 dzia�a w podobny spos�b jak prawdziwy.
Wirusy komputerowe s� to ma�e pro Tajemnica 123
gramy, kt�re po wej�ciu do komputera przy��czaj� si� do du�ych program�w. Kiedy
znajd� si� ju� wewn�trz, zmuszaj� mechanizm komputera do wykonywania innych
czynno�ci ni� zaprogramowane. Wirus komputerowy mo�e na przyk�ad wype�ni� ca��
dost�pn� pami�� komputera materia�em bezsensownym lub, w szczeg�lnie przykrych
przypadkach, wymaza� ca�� pami�� do czysta. Termin "wirus komputerowy" przyj�� si�
powszechnie, poniewa�, podobnie jak prawdziwe wirusy, sam nie potrafi osi�gn��
swoich nikczemnych cel�w. Zamiast tego dyryguje maszyneri�, kt�r� opanowa�. Wirus�w
nie mo�na zabi� 296 antybiotykami. Antybiotyk jest substancj� chemiczn�, kt�ra,
przyj�ta przez kom�rk�, przyst�puje do jej zabijania. Antybiotyk zwykle blokuje
jaki� wa�ny etap normalnej chemii kom�rkowej. Wirusy nie s� kom�rkarm, wi�c ta
metoda na nie nie dzia�a. Z tego powodu nie mo�esz pozby� si� grypy, kt�r� wywo�uje
wirus, bior�c antybiotyk, co jest dobrym sposobem na zapalenie p�uc (chorob�
pochodzenia bakteryjnego).
Tajemnica
Dlaczego wirusy s� tak 297 swoiste? Wirusy wydaj� si� zdolne do ataku tylko na
jeden rodzaj kom�rek, a na choroby wirusowe zapadaj� tylko niekt�rzy
przedstawiciele �wiata ro5lin i zwierz�t. Na przyk�ad na choroby wirusowe choruje
wiele ro�lin okrytozal��kowych, lecz bardzo ma�o ro�lin nagozal��kowych, do kt�rych
nale�� drzewa i krzewy szpilkowe. Kr�gowce zapadaj� na wiele chor�b wirusowych,
podobnie jak stawonogi, lecz inne zwierz�ta nie s� tak podatne. Retrowirusy s�
odpowie298 dzialne za AIDS i pewne rodzaje raka u cz�owieka. Retrowirus dzia�a
nast�puj�co. Wirusowy RNA wspomagany przez wirusowy enzym wytwarza odcinek DNA,
kt�ry zostaje wprowadzony do j�dra kom�rkowego. Odcinek ten koduje produkcj�
wi�kszych ilo�ci zar�w

no RNA wirusowego, jak i en- i ewentualnie zabijaj� kom�rk� zymu. Powstaj� nowe
wirusy (a tak�e organizm). Kom�rka
Wszystkie �yj�ce istoty 299 s� zbudowane z kom�rek.
Od najwi�kszej sekwoi do najmniejszej bakterii jednokom�rkowej wszystkie istoty
�ywe s� albo jedn� kom�rk�, albo zespo�em kom�rek. Kom�rka pe�ni wiele funkcji,
takich jak podtrzymywanie biochemicznych proces�w �yciowych, generowanie i
przetwarzanie energii oraz przechowywanie informacji genetycznej w celu przekazania
jej nast�pnym pokoleniom. Temu s�u�y z�o�ona struktura kom�rki. Kom�rki organizm�w
zaawansowanych w rozwoju (zar�wno jednokom�rkowych, jak i wielokom�rkowych)
posiadaj� j�dra. O kom�rce z j�drem m�wi si�, �e jest eukariotyczna, co mo�na
przet�umaczy� jako "zawieraj�ca prawdziwe j�dro". Kom�rki prymitywne nie maj�
j�dra, ich DNA jest rozmieszczone w kom�rce w lu�nych zwojach. Kom�rki bez j�dra to
ko m�rki prokariotyczne (przed j�drem).
nn Cia�o cz�owieka sk�aV V da si� z oko�o dziesi�
ciu bilion�w kom�rek.
n1 Rozmiary kom�rek barV 1 dzo si� r�ni�. �rednica
najmniejszej kom�rki wynosi tylko kilka tysi�cy �rednic atom�w. Najwi�ksz�
pojedyncz� kom�rk� jest jajo strusia, kt�re mo�e osi�gn�� 50 cm d�ugo�ci. �rednica
wi�kszo�ci kom�rek wynosi oko�o kilkuset tysi�cy �rednic atomowych (10-5 do 10-4
m). Wi�kszo�� kom�rek nie jest ani bardzo du�a, ani bardzo ma�a. Sk�ada si� na to
wiele powod�w. Procesy chemiczne w kom�rce wykonuj� bia�ka. Do utworzenia bia�ka
jest potrzebny odcinek DNA (tzn. gen) i dwa r�ne ro Energia kom�rek 125
dzaje RNA. Na to wszystko trzeba troch� miejsca - w kom�rce zbyt ma�ej si� nie
zmie�ci. Je�li idzie o du�e kom�rki, powstaje inny problem. W miar� jak rosn�
rozmiary kom�rek, ich obj�to�� ro�nie szybciej ni� pole powierzchni. Poniewa� ca�e
potrzebne kom�rkom po�ywienie musi by� absorbowane przez powierzchni� kom�rki, a
tak�e wszystkie substancje zbyteczne musz� by� przez t� powierzchni� wydalane, to
zbyt du�a kom�rka �atwo mo�e osi�gn�� taki stan, w kt�rym jej powierzchnia b�dzie
"prze�adowana". Oznacza to, �e nie b�dzie na niej do�� miejsca, �eby wszystkie te
niezb�dne czynno�ci zosta�y wykonane. Stan przepe�nienia wydaje si� znajdowa�
gdzie� w pobli�u g�rnej granicy normalnych rozmiar�w kom�rek. O O O HO- I -O- I -O-
I -('
OH OH HO
Adenozynotr�jfosforan.
Fizyk angielski Ro302 bert Hooke by� pierwszym, kt�ry przyjrza� si� budowie �ywego
organizmu przez nowy mikroskop wynaleziony przez jego koleg�w. W kawa�ku korka
zauwa�y� szereg otwork�w stanowi�cych samodzieln� struktur� i nazwa� je kom�rkami.
Dzi� nazwaliby�my je �cianami kom�rkowymi. Energia kom�rek
Uniwersalnym przeno�303 niklem energii w kom�rce jest A'~1', inaczej
adenozynotr�jfosforan. Do wytwarzania tej cz�steczki jest zu�ywana energia
otrzymywana N NHx � ~ ~N
N=-~

z po�ywienia lub �wiat�a s�onecznego. Z energii zmagazynowanej w tej cz�steczce
�atwo mog� korzysta� inne reakcje chemiczne zachodz�ce w kom�rce. Dla porz�dku
podaj� wz�r strukturalny cz�steczki ATP - drugiej co do wa�no�ci po DNA. Wa�n� rol�
w budowie cz�steczki ATP odgrywaj� trzy grupy fosforu i tlenu na jednym z ko�c�w
tej cz�steczki. Ka�da z nich nazywa si� grup� fosforanow� i fakt, �e jest ich trzy,
wyja�nia obecno�� litery T w nazwie ATP. Kom�rkowy system energetyczny dzia�a
nast�puj�co. Energia otrzymana z procesu fermentacji, oddychania lub fotosyntezy
(patrz ni�ej) jest u�yta do przyczepienia do cz�steczki ADP (adenozynodwufosforan)
trzeciej grupy fosforanowej, aby powsta�a z niej ATP. Cz�steczka ATP jest
przechowywana, wraz ze zmagazynowan� w niej energi�, a� do czasu, kiedy energia ta
b�dzie potrzebna do innej reakcji chemicznej. Cz�steczka ATP oddaje energi� w ten
spos�b, �e w odpowiednim momencie nast�puje usuni�cie z niej dodatkowej grupy
fosforanowej i cz�steczka staje si� zn�w ADP. Tak wi�c przy��czanie i uwalnianie
tej trzeciej grupy fosforanowej podtrzymuje dzia�anie ca�ego �wiata �ywego.
F,~tcz~ti
Co to jest adenozynodwufosforan? Odpowied�: Jest to zwi�zek podobny do ATP, lecz ma
tylko dwie grupy fosforanowe na jednym z ko�c�w cz�steczki. W przeci�tnej kom�rUl�
-ce w ci�gu jednej mi
nuty bierze udzia� w reakcjac Ih chemicznych oko�o dw�ch milion�w cz�steczek ATP.
2n Kom�rka dysponuje jeszJ V ~ cze innymi rodzajami kr�tkoterminowych magazyn�w
energii. Przypomina troch� mieszka�ca ameryka�skiego miasta. W sklepie spo�ywczym
u�ywa pieni�dzy, ale za bilet lotniczy p�aci kart� kredytow�. W ten sam spos�b
kom�rka wykorzystuje ATP do magazynowania ma�ych ilo�ci energii, kt�re s�
wymieniane przez ca�y czas. Gdy jednak w gr� wchodz� du�e ilo�ci energii, kom�rka
pos�uguje si� innymi Energia kom�rek 127
procesami. Wymagaj� one zu�ycia energii do zabrania elektron�w z pewnych
specjalnych cz�steczek. Energia ta jest odzyskiwana potem w innym miejscu, kiedy
inne elektrony spadaj� na ni�szy poziom energetyczny. Najcz�ciej spotykan� "kart�
kredytow�" jest cz�steczka NAD (litery pochodz� od dwunukleotydu
nikotynamidoadeninowego). Uwierz mi, wcale nie masz ochoty na ogl�danie wzoru
strukturalnego tej cz�steczki. Fermentacja jest najpros306 tsz� i prawdopodobnie
najstarsz� form� wytwarzania energii w kom�rce. Jest to proces rozk�adu cz�steczki
w�glowodanu (np. glukozy) na mniejsze cz�steczki, takie jak kwas mlekowy, etanol
lub dwutlenek w�gla. Podczas rozk�adu uwalnia si� energia, kt�ra jest u�yta do
utworzenia. ATP. Jest to proces raczej ma�o wydajny - z ka�dej ez�steczki glukozy
powstaj� tylko dwie cz�steczki ATP. Proces fermentacji zachodzi w warunkach
beztlenowych. Przypuszczalnie we wczesnych etapach rozwoju �ycia - na Ziemi, kiedy
nie by�o jeszcze tlenu w atmosfer�e ziemskiej, kom�rki wytwarza�y energi� za pomoc�
procesu fermentacji. Istnieje wiele r�nych rodzaj�w proces�w fermentacji, lecz by�
mo�e najlepiej jest znany ten, kt�ry prowadzi do produkcji alkoholu etylowego. W
procesie tym dro�d�e przerabiaj� cukier (glukoz�) w alkohol i dwutlenek w�gla.
Zar�wno alkohol, jak i dwutlenek w�gla s�, z punktu widzenia dro�d�y, produktami
odpadowymi - one chc� tylko ATP. Ludzie oczywi�cie zu�ywaj� alkohol, a dwutlenkowi
w�gla pozwalaj� wr�ci� do atmosfery. Fakt, �e wino jest pro307 dokowane za pomoc�
fermentacji, ma pewne konsekweneje. Fermentacja zachodzi w warunkach beztlenowych.
Je�eli wino zostawi si� na powietrzu, to fermentacja ustanie i wino zamieni si� w
ocet. Je�li po otwarciu wina pozwoli mu si� "odetchn��", to obemo�� tlenu spowoduje
rozk�ad pewnych specyficznych zwi�zk�w chemicznych w winie, co uwydatni jego pe�ny
smak i bukiet. Pami�tam, kiedy jeszcze by�em pocz�tkuj�cym znawc� wina, otwarto
butelk� Clos de Veugeot i wypito j�, zanim tlen z powietrza wykona� swoje za

danie. Dopiero przy ostatnim kieliszku u�wiadomi�em sobie, co si� sta�o. My�l o tej
straconej butelce nadal sprawia mi przykro��, wi�c ostrzegam - kiedy otwierasz
dobre wino, pozw�l mu odetchn��! nQ Do wytwarzania �wiaV V t�a przez �wietliki nie
zb�dny jest ATP. Szybk�, cho� "brudn�" metod�, jak� biolodzy stosuj� do sprawdzania
zawarto�ci ATP w roztworze, jest wrzucenie do niego substancji pobranych ze
spodnich cz�ci odw�ok�w robaczk�w �wi�toja�skich i obserwowanie, jak silnie �wieci
ten roztw�r. W kom�rkach eukarioty309 cznych energia jest wytwarzana przez bardziej
z�o�ony proces nazywany oddychaniem. Oddychanie mo�na traktowa� jako proces
"spalania" du�ych cz�steczek, tzn. stworzenia im mo�liwo�ci ��czenia si� z tlenem.
W procesie tym w�glowodany, takie jak glukoza, rozk�adaj� si� na coraz to mniejsze
cz�steczki, a� do utworzenia si� wody i dwu tlenku w�gla. Ca�a energia zgrouradzona
w wi�zaniach chemicznych cz�steczki w�glowodanu jest zu�yta na wytworzenie ATP.
Oddychanie jest procesem dosy� wydajnym - z jednej cz�steczki glukozy powstaje a�
trzydzie�ci sze�� cz�steczek ATP. Podstawowe r�wnanie oddydrania;
tlen + w�glowodany =
= dwutlenek w�gla + woda + + energia
2'n Wiele kom�rek, normalJ 1 V nie pos�uguj�cych si� od
dychaniem, ma jednocze�nie zdolno�� do korzystania z procesu fermentacji. Jest to
rodzaj zabezpieezenia. Kiedy kom�rki mi�ni w twoim ciele s� pozbawione tlenu (np. w
przypadku mobilizowania ich do zbyt ci�kiej pracy), przerzucaj� si� na fermentacj�
po to, by utrzyma� zdolno�� do dzia�ania. Strategia "zachowania wi�cej ni� jednej
drogi prowadz�cej do celu" jest bardzo rozpowszechniona w�r�d kom�rek
eukariotycznych. Jednym z wyj�tk�w s� kom�rki uk�adu nerwowego cz�owieka. Z tego
powodu nawet kr�tkie okresy pozbawienia tlenu prowadz� do powa�nego uszkodzenia
m�zgu. Fotosynteza 129
311 Je�eli twoje mi�nie pracuj� zbyt ci�ko,
to kom�rki wskutek deficytu tlenu uruchamiaj� proces fermentacji, kt�rego produktem
ko�cowym jest kwas mlekowy. Powstanie kwasu mlekowego w twoich mi�niach jest
przyczyn�, znanych ci a� za dobrze, objaw�w b�lu i sztywno�ci nast�pnego dnia.
Rozwi�zaniem problemu s� regularne �wiczenia, kt�re zwi�kszaj� zdolno�� organizmu
do dostarczania tlenu kom�rkom. Szlak metaboliczny to 312 szereg nast�puj�cych po
sobie w okre�lonej kolejno�ci reakcji chemicznych, prowadz�cych do przemiany paliwa
w energi� kom�rki. We wszystkich prawie kom�rkach wszystkie szlaki metaboliczne
prowadz� do wytworzenia ATP, ale mog� by� one bardzo z�o�one i skomplikowane.
Fotosynteza
Fotosynteza jest odwr�313 ceniem oddychania. Proces fotosyntezy mo�e by� schara
kteryzowany przez nast�puj�ce r�wnanie og�lne:
dwutlenek w�gla + energia + + woda = w�glowodany + tlen
Energia, konieczna, aby proces ten odby� si�, jest oczywi�cie dostarczana przez
�wiat�o s�oneczne. Fotosyntez� pos�uguj� si� ro�liny. 314 Fotosynteza jest podstaw�
ca�ego �ycia na Zie
mi. Ro�liny wykorzystuj� energi� �wiat�a do syntezy w�glowodan�w. Ro�liny s�
zjadane przez inne organizmy, a zgromadzona w ro�linach energia wydobywana jest z
nich w procesach fermentacji i oddychania. Ca�a energia, jak� dysponuj� istoty �ywe
-w��czaj�c w to energi�, jak� teraz wydatkujesz, skupiaj�c si� na powy�szych
s�owach - pierwotnie pochodzi od S�o�ca i dostarczana jest za po�rednictwem procesu
fotosyntezy. Fotosynteza jest zwykle 315 zwi�zana z chlorofilem. Chlorofile to
rodzaj cz�steczek, w kt�rych centralnie po�o�ony atom magnezu jest otoczony
z�o�onym pier�cieniem w�gla i wodoru. Maj� one tak�e d�ugi ogon, dzi�ki kt�remu
wygl�daj� jak latawiec w powietrzu. Proces fotosyntezy rozpoczyna si� od absor

pcji fotonu przez cz�steczk� chlorofilu. Energia fotonu powoduje przesuni�cie
elektronu w cz�steczce na wy�sz� orbit�, z kt�rej �atwiej jest temu elektronowi
przenie�� si� do innej cz�steczki. Oddanie elektronu jest energi� wej�ciow�, kt�ra
uruchamia ca�y �a�cuch reakcji. 316 Nie tylko chlorofil absorboje w li�ciach
�wiat�o.
Istniej� dwa rodzaje cz�steczek chlorofilu. Jedne absorbuj� �wiat�o czerwone, a
drugie - niebieskie. Ponadto li�cie mog� zawiera� inne cz�steczki, kt�re absorbuj�
�wiat�o i przekazuj� energi� chlorofilowi. Chlorofil wraz z pigmentami absorbuj�
ca�e �wiat�o padaj�ce opr�cz zieleni. Z tego w�a�nie powodu li�cie maj� kolor
zielony. Jesieni�, kiedy chlorofil przestaje by� produkowany, o tym, jakie �wiat�o
b�dzie absorbowane przez li�cie, decyduj� inne pigmenty. St�d si� bior� wszystkie
wspania�e jesienne barwy li�ci. Grupie pytanie
Dlaczego li�cie nie s� 317 czarne? Li�cie absorbowa�yby najwi�cej �wiat�a, gdyby
poch�ania�y wszystkie d�ugo�ci fal. Dlaczego wi�c nie ma w nich pigmentu
absorbuj�cego �wiat�o zielone, skoro s� takie, kt�re absorbuj� ��te i
niebieskozielone? Gdyby istnia�y takie pigmenty, to li�cie by�yby czarne.
Pami�taj�c o mechanizmie naturalnej selekcji, mo�na by oczekiwa� dominacji czarnych
li�ci na Ziemi, a jednak tak nie jest. Czy zdarzy�o si� co� takiego w historii
ewolucji, co uniemo�liwi�o powstanie ro�lin z czarnymi li��mi, czy te� mo�e jest
jaki� fizyczny pow�d z�ego funkcjonowania takich ro�lin? Fotosynteza jest proce318
sem dwuetapowym. Kie
dy elektron zosta� ju� usuni�ty z cz�steczki chlorofilu, tak jak to opisano
powy�ej, rozpoczyna si� ca�y �a�cuch reakcji prowadz�cy do powstania cz�steczek,
kt�re magazynuj� energi� na kr�tki okres. Cz�steczki te to "got�wka" w formie ATP i
"karty kredytowe" w formie kuzyna NAD, zwanego NADPH. Ten etap fotosyntezy nazywa
si� faz� �wietln�. W drugim etapie energia zgromadzona w cz�steczkach s�u�y do
przeprowadzenia innej serii z�o�onych reakcji, w kt�rych jest pobierany z powietrza
dwutlenek w�gla. Ko�cowy produkt tych Budowa kom�rki 131
reakcji to glukoza i tlen jako produkt uboczny, odpadowy. Jest to faza niezale�na
bezpo�rednio od �wiat�a - "faza ciemna". Gdy nie ma �wiat�a, ustaje wytwarzanie ATP
i NADPH i obie fazy, zar�wno �wietlna, jak i ciemna, stopniowo si� zatrzymuj�. 319
Kom�rki ro�lin zu�ywaj� glukoz�, wyprodukowa
n� na drodze fotosyntezy, w podobny spos�b jak kom�rki wszystkich innych
organizm�w. Wi�kszo�� kom�rek ro�linnych w procesie oddychania przetwarza glukoz�
wyprodukowan� w chloroplastach. Podobnie jak w innych typach kom�rek, proces
otrzymywania energii z glukozy zachodzi w mitochondriach. Tak wi�c ro�liny i
zwierz�ta pos�uguj� si� dok�adnie tym samym mechaniz mem kom�rkowym wytwarzania
energii z glukozy, lecz r�ni� si� zasadniczo sposobem, w jaki ta glukoza jest
otrzymywana. 320 W biologii znajd� si� wyj�tki dla ka�dej regu�y,
w��czaj�c w to zasad�, �e fotosynteza wymaga chlorofilu. W 1971 r. biolodzy
odnale�li bakteri� �yj�c� w �rodowisku s�onym (tzw. halobakteri�). Bakteria ta nie
ma chlorofilu, a jednak jest zdolna do fotosyntezy. Produkuje pewien typ pigmentu,
podobny do tych, kt�re znaleziono w t�cz�wce oka. Pigment ten w po��czeniu z
bia�kiem formuje szkar�atne plamki w b�onie kom�rkowej. Plamki te produkuj� za
pomoc� fotosyntezy ATP, kt�ry kieruje dalszym metabolizmem kom�rkowym. Budowa
kom�rki
Kom�rka to bardzo z�o321 �ona struktura. �yw� kom�rk� mo�na por�wna� do rafinerii
lub innej fabryki chemicznej. Podobnie jak do fabryki, do kom�rki s� sprowadzane
surowce, kt�re nast�pnie rozprowadza si� po jej wn�trzu. Zachodzi w niej
jednocze�nie tysi�ce reakcji chemicznych. Produkty tych reakcji s� odprowadzane do
innych miejsc wewn�trz kona>rki lub wydalane na zewn�trz do wi�kszego organizmu,
kt�rego kom�rka jest cz�ci�.

Termin "protoplazma" jest obecnie rzadko u�ywany przez biolog�w, poniewa� ten
sk�adnik kom�rki okaza� si� bardziej z�o�ony, ni� przypuszczano. Pierwotnie termin
ten oznacza� "�yw� materi�" i odnosi� si� do tego, co wi�kszo�� uwa�a�a za prosty
p�yn wewn�trzkom�rkowy. Obecnie u�ywa si� terminu "cytoplazma", kt�ry oznacza p�yn
znajduj�cy si� w kom�rce pomi�dzy jej r�nymi strukturami. ("Cyto" to przedrostek
oznaczaj�cy kom�rk�). Mo�na sobie wyobrazi� 322 kom�rk� jako fabryk� sk�adaj�c� si�
z trzech g��wnych system�w. S� to: 1 ) zestaw instrukcji dzia�ania m�wi�cych
ka�demu, co ma robi�; 2) cz�� produkcyjna fabryki chemicznej, kt�rej pewne dzia�y
zaopatruj� kom�rk� w energi�, a inne produkuj� nowe wyroby; 3) system transportu
rozprowadzaj�cy materia�y wewn�trz kom�rki, od jednych jej cz�ci do innych. Do
systemu transportu nale�� b�ony kom�rkowe, kt�re otaczaj� poszczeg�lne cz�ci
kom�rki, a tak�e b�ona oddzielaj�ca ca�� kom�rk� od jej otoczenia. B�ony mo�na
sobie wyobrazi� jako "ramp� prze�adunkow�" wpuszczaj�c� materia�y potrzebne
kom�rce, a zatrzymuj�c� na zewn�trz zbyteczne.
W zewn�trznej b�onie typowej kom�rki eukariotycznej znajduj� si� specjalne
receptory, kt�re wpuszczaj� surowce oraz wypuszczaj� produkty ko�cowe i odpadowe.
Wewn�trz, po zawi�ym tr�jwymiarowym systemie w��kienek, �lizgaj� si� mikroskopijne
p�cherzyki wype�nione substancjami chemicznymi, przenosz�c sw�j �adunek do
r�ni�cych si� kszta�tem obiekt�w, w kt�rych przebiegaj� wszystkie procesy chemiczne
w kom�rce. W j�drze mieszcz� si� spl�tane nici DNA, kt�re wysy�aj� instrukeje
t�umaczone potem na bia�ka. B�ony kom�rkowe
B�ony kom�rkowe, kt�re 323 oddzielaj� kom�rk� od jej otoczenia, a tak�e jedne cz�ci
kom�rki od innych, s� zbudowane z cz�steczek pewnego typu lipidu. Cz�steczki te
maj� tak� w�a�ciwo��, �e jeden ich koniec jest przyci�gany, a drugi odpychany przez
wod�. Pozostawione w cieczy same sobie, cz�steczki te uformuj� si� w podw�jn�
warstw�, tak �e ko�ce cz�steczek przyci� Blony kom�rkowe 133
lir.osomy
a Golgi endopla
Schemat kom�rki.
gane przez wod� znajd� si� na
zewn�trz, a ko�ce odpychane
przez wod� pozostan� zamkni�te
wewn�trz. B�ona kom�rkowa mo-
�e by� przedstawiona jako wars-
twa takich podw�jnych cz�ste-
czek przylegaj�cych do siebie.
Cz�steczki znajduj�ce si� w warst-
wie mog� zmienia� miejsca - pra-
ktycznie przypominaj� warstw�
kulek ze styropianu, kt�re wysy-
puje si� na powierzchni� basenu,
aby nie zamarz� zim�. Warstwa ta
jest szczelna, ale nie sztywna.
W b�onie kom�rkowej 324 znajduj� si� receptory. S� to wi�ksze cz�steczki bia�ka

rozrzucone mi�dzy lipidami. Wygl�daj� jak pi�ki do koszyk�wki wn�trze J�dra
mitochondria j�dro
j�derko b�ona kom�rkowa ny
unosz�ce si� na powierzchni basenu pokrytego kulkami styropianowymi. Istnieje wiele
r�nych rodzaj�w receptor�w, kt�re, podobnie jak inne bia�ka, maj� skomplikowany
kszta�t tr�jwymiarowy. Gdy w pobli�u znajdzie si� cz�steczka o kszta�cie pasuj�cym
do kszta�tu receptora, to nast�pi jej po��czenie z receptorem i wci�gni�cie do
wn�trza kom�rki. W ten spos�b spo�r�d cz�steczek znajduj�cych si� w s�siedztwie
b�ona kom�rkowa aktywnie wybiera te, kt�tych kom�rka potrzebuje. AIDS jest chorob�
325 �mierteln�, gdy� tak si� sk�ada, ie wirus za ni�
odpowiedzialny pasuje do receptora, kt�ry normalnie znajduje si� w b�onie
kom�rkowej kom�rki bia�ego cia�ka krwi. Receptor wci�ga wirusa do wn�trza kom�rki
wierz�c, �e wykonuje jedynie swoje zadanie - a konsekwencje s� tra g~czne.
326 substancje mog� przedostawa� si� przez b�on�
kom�rkow� w postaci pojedynczych atom�w, cz�steczek lub nawet wi�kszych agregat�w.
Przenoszenie du�ych porcji substancji przez b�on� przebiega nast�puj�co. W b�onie
powstaje wg��bienie, substancja jest nast�pnie przez b�on� otaczana, a� w ko�cu
b�ona zamyka si� nad ni�, tworz�c kapsu�k� nazywan� p�cherzykiem, w kt�rym
substancja odbywa dalsz� podr� do wn�trza kom�rki. Kiedy natomiast zawamo��
p�cherzyka ma by� wyniesiona na zewn�trz (np. wtedy, gdy wytworzone przez kom�rk�
produkty jej chemicznej fabryki maj� by� wydalone do krwiobiegu), w�wczas p�cherzyk
zbli�a si� do b�ony, powstaje w niej otworek i jego zawarto�� jest wyrzucona, jakby
zosta�a wyci�ni�ta ze strzykawki. Niekt�re atomy mog� przedostawa� si� przez b�on�
dzi�ki prostemu procesowi dyfuzji lub osmozy, lecz wi�ksze cz�steczki potrzebuj�
cz�sto pomocy. Udzielanie jej to funkcja bia�ek. Mog� one to zrobi� albo otwieraj�c
kana�, przez kt�ry przejdzie du�a cz�steczka, albo pe�ni�c funkcj� przeno�nik�w w
tzw. transporcie czynnym. W normalnych kom�rkach zachodz� oba te procesy. ~~%
Transport przez b�on� ~lr / kom�rkow� znasz z w�a
mego do�wiadczenia. Kiedy na przyk�ad wk�adasz do wody zwi�d�� sa�at�, odzyskuje
ona krucho�� dzi�ki absorpcji wody przez jej kom�rki. Wiesz r�wnie�, �e transport
czynny materia�u przez b�ony kom�rkowe musi by� mo�liwy, poniewa� istniej� ryby
(takie jak �oso�), kt�re mog� �y� zar�wno w wodzie s�onej, jak i s�odkiej. Kiedy
�oso� znajduje si� w wodzie s�odkiej, to pobiera s�l przez kom�rki w skrzelach. W
wodzie s�onej natomiast s�l jest przez te same kom�rki wydalana. W obu przypadkach
s�l porusza si� "pod pr�d" i musi by� przenoszona za pomoc� transportu czynnego.
Szkielet cytoplazmatyczny 135
~~~ Ro�liny, grzyby i niekt�rzy przedstawiciele kr�
(e~atwa Protista maj� na zewn�trznej stronie b�ony kom�rkowej hztywn� struktur�
zwan� �cian� kom�rkow�. �ciana kom�rkowa ro�lin jest zbudowana g��wnie z celulozy i
zapewnia sztywno�� odydze i ga��ziom. Materia� taki ,jak drewno zawdzi�cza swoj�
wytrzyma�o�� cianom kom�rkowym, kt�re spe�niaj� swoj� funkcj� jeszcze d�ugo po
�mierci samej kom�rki. Szkielet cytoplazmatyczny
Jedn� z rzeczy, kt�r� by� � - 329 zaobserwowa� po wej�ciu do kom�rki, jest
koronkowa struktura wype�niaj�ca ca�e jej wn�trze, zbudowana z w��kien bia�kowych
(tzw. szkielet cytoplazmatyezny). Istniej� r�ne rodzaje w��kien - to one nadaj�
kom�rce kszta�t. Kom�rki, kt�re pe�zaj�, robi� to za pomoc� skracania ~ wyd�u�ania
w��kien. Czasem w��kna wystaj� na zewn�trz b�ony kom�rkowej, tworz�c ma�e w�oski -
rz�ski. Urz�sionym nab�onkiem migawkowym jest wys�ana b�ona �luzowa oskrzeli.
Rz�ski te stanowi� nasz� pierwsz� lini� obrony przeciwko infekcjom. 330 W�osy i
zewn�trzna warstwa sk�ry rozpo
czyna�y �ycie jako kom�rki ze szczeg�lnie bogat� i skr�con� wi�zk� nici
stanowi�cych ich szkielet cytoplazmatyczny. Kiedy kom�rki umar�y, wi�zki pozosta�y,
tworz�c te dwie cz�ci twojego cia�a. W ten spos�b masz przez ca�e �ycie bezpo�redni
kontakt ze szkieletem cytoplazmatycznym. Kom�rka ma system 331 transportowy
sk�adaj�cy si� g��wnie z ma�ych w��kienek nazywanych mikrokanalikami. Kiedy w
jednej z fabryk chemicznych zostanie wytworzona partia produkt�w, to wysy�ana jest
w p�cherzyku, kt�ry powsta� z zewn�trznej b�ony tej "fabryki". P�cherzyki s�
przesuwane wzd�u� mikrokanalik�w, przypominaj�cych system miniaturowydr linii
kolejowych. Poniewa� zachodzi jednocze�nie tysi�ce reakcji chemicznych, problem
wys�ania p�cherzyka zawieraj�cego w�a�ciwe cz�steczki do w�a�ciwe

go miejsca w kom�rce nie jest taki prosty. System "adresowania" jest oparty na
w�asno�ciach wyspecjalizowanych cz�steczek na powierzchni p�cherzyka. Te w�a�nie
cz�steczki s� rozpoznawane przez receptory w b�onach wewn�trzkom�rkowych "fabryk
chemicznych". Kiedy obok przesuwa si� w�a�ciwy p�cherzyk, receptor wci�ga go do
wn�trza fabryki, tak samo jak receptory w zewn�trznej b�onie kom�rki wci�ga�y
substancje do jej wn�trza. Mo�esz wyobrazi� sobie, �e system transportowy kom�rki
jest podobny do poczty, w kt�rej listy przemieszczaj� si� przypadkowo. Do twojego
domu przychodz� wszystkie listy, zatrzymujesz sobie tylko te, kt�re s� zaadresowane
do ciebie, a reszt� wysy�asz w dalsz� drog�. Mimo �e system ten nie wydaje si�
efektywny, ca�a korespondencja zostanie w ko�cu rozprowadzona. Organelle
Organelle to kom�rkowe 332 fabryki chemiczne. Stanowi� zorganizowane struktury
wewn�trz kom�rki. Wi�kszo�� chemicznej aktywno�ci kom�rki przebiega w r�nych
organellach. Gdyby kom�rka by�a du�ym budynkiem, organelle osi�ga�yby rozmiary od
pi�ki pla�owej do pokoju. W kom�rce mo�e ich by� tysi�ce. Istnieje wiele rodzaj�w
organelli, a ka�dy pe�ni inne funkcje. 333 Mitochondria to "fabryki" zaopatruj�ce
kom�r
k� w energi�. W ka�dej kom�rce twojego cia�a mo�e by� setki lub nawet tysi�ce tych
organelli w kszta�cie kie�basek. W�glowodany, t�uszcze i bia�ka, kt�re pobierasz w
po�ywieniu i cz�ciowo trawisz w jelitach, s� wprowadzane do kom�rki przez bia�ka
receptorowe znajduj�ce si� w b�onie cytoplazmatycznej i przenoszone do
mitochondri�w. Wewn�trz tych organelli substancje pokarmowe s� rozk�adane w
procesie przypominaj�cym powolne spalanie, a energia jest przekszta�cana w
cz�steczki ATP, kt�re s� g��wnymi przeno�nikami energii w kom�rce. W kom�rce o
rozmiarach domu mitochondria by�yby troch� wi�ksze ni� kanapa w salonie. 334 Ka�da
kom�rka w twojej w�trobie ma
ponad tysi�c mitochondri�w.
Tajemnica 137
Przemiana energii u ro�335 Gn zachodzi w chloroplastsch. Jak sama nazwa wskazuje,
jest to miejsce w kom�rce, gdzie mie�ci si� chlorofil. W�a�nie chloroplasty nadaj�
kom�rce (i ca�emu li�ciowi) zielony kolor. Ich funkcj� jest wykorzystanie energii
�wietlnej do przekszta�cenia dwutlenku w�gla w glukoz�, kt�r� kom�rka zu�ywa jako
�r�d�o energii. W cz�ciach ro�lin, do kt�rych nie dociera �wiat�o (np. korzenie),
nie ma chloroplast�w, dlatego te cz�ci nie s� zielone. Tajemnica
Dlaczego pomidor jest 336 czerwony? Dojrza�y pomidor, marchew i wiele innych owoc�w
maj� podobne do chloroplast�w organelle, kt�re nadaj� im kolor. Nikt nie wie, jakie
funkcje pe�ni� te tzw. chromoplasty. Jedna z teorii g�osi, �e maj� one przyci�ga�
owady rozsiewaj�ce nasiona, ale trudno pogodzi� t� opini� z faktem, �e pomara�czowa
cz�� marchewki jest pod ziemi�. Mitochondria i my to 337 nadzwyczaj szcz�liwy
zwi�zek. W�r�d biolog�w przewa�a pogl�d, �e przodkowie mitochondri�w i
chloroplast�w byli niegdy� niezale�nymi kom�rkami prowadz�cymi swoje w�asne �ycie.
W zamierzch�ej przesz�o�ci przedosta�y si� one do przodk�w naszych kom�rek i od tej
pory pozosta�y w nich ju� na zawsze. Pogl�d ten potwierdza kilka dowod�w. Po
pierwsze, b�ony kom�rkowe dooko�a mitochondri�w i chloroplast�w maj� dwie warstwy
cz�steczek lipid�w, co sugeruje, �e organelle te mia�y kiedy� swoje w�asne b�ony
kom�rkowe. Po drugie, mitochondria i chloroplasty maj� sw�j w�asny DNA - mo�esz
my�le� o nich jak o ma�ych kom�rkach prokariotycznych wewn�trz wi�kszej kom�rki
eukariotycznej. 338 Badaj�c DNA w mitochondriach, uczeni
prze�ledzili drzewo genealogiczne cz�owieka a� do pierwszej kobiety, "Ewy".
Do�wiadczenie to zosta�o oparte na za�o�eniu, �e DNA w mitochondriach nic podlega
zmianom wymuszonym przez dob�r na
I38 BIOLOGIA MOLEKULARNA

turalny, dlatego zmienia si� powoli i ze sta�� pr�dko�ci�. Znaj�c obecn� szybko��
zmian DNA w mitochondruch i wiedz�c, jak si� r�ni DNA dw�ch poszczeg�lnych
osobnik�w, mo�na przez ekstrapolacj� okre�li� czas, kiedy �y� ich wsp�lny przodek
(patrz notka 239). 339 We wn�trzu kom�rki rozpo�ciera si� retiku
lum endoplazmatyczne (RE). Je�eli kiedykolwiek obserwowa�e� cz�owieka, kt�ry
zbiera� pow�ok� balonu i �adowa� j� na ci�ar�wk�, �atwo mo�esz sobie wyobrazi�, jak
wygl�da retikulum - jest to ogromna b�ona wielokrotnie z�o�ona. Cz�� retikulum
endoplazmatycznego ma powierzchni� zewn�trzn� pokryt� rybosomami, dzi�ki czemu
sprawia wra�enie szorstkiej. Dlatego nazywana jest retikulum endoplazmatycznym
szorstkim. Bia�ka wyprodukowane na tych rybosomach s� u�ywanc na zewn�trz kom�rki i
wewn<ltrz cz�ci retikulum endoplazmatycznego, kt�re nie ma rybosom�w (RE g�adkie) i
gdzie bia�ka te mog� zosta� "wyko�czone" i zmagazynowane. ~~[j Aparat Golgiego
wygl�da jak stos nale�nik�w.
Ta cz�� kom�rki otrzyma�a nazw� od nazwiska w�oskiego biologa Camillo Golgiego,
kt�ry odkry� j� w 1898 r. W kom�rce o rozmiarach domu aparat Golgiego m�g�by mie�
wielko�� du�ego samochodu. Liczba tych organelli w kom�rce jest r�na w r�nych
cz�ciach cia�a. Zachodzi w nich ko�cowa synteza tych bia�ek, kt�re kom�rka zamierza
wydali�. Jest to co� w rodzaju magazynu i pakowni w fabryce kom�rkowej. 341 Jeszcze
nie tak dawno istnienie aparat�w
Golgiego by�o kwestionowane. Okaza�o si�, �e bardzo trudno je zobaczy� pod
zwyczajnym mikroskopem, tote� przez pierwsz� po�ow� naszego wieku wi�kszo��
biolog�w traktowa�a je tak jak kana�y na Marsie. Przekonanie o ich istnieniu
ugruntowa�o si� dopiero w latach pi��dziesi�tych. Przyczyni�o si� do tego
pojawienie si� mikroskopu elektronowego. Lizosomy s� "�o��d342 kiem" kom�rki. U
cz�owieka lizosomy zawieraj� oko�o J�dro 139
pi��dziesi�ciu r�nych enzym�w trawiennych. Wewn�trz lizosom�w cz�ciowo roz�o�one
cz�steczki po�ywienia s� rozk�adane na prostsze zwi�zki chemiczne, a nast�pnie
odsy�ane z powrotem, uby w mitochondriach przekszta�ci� je w energi�. Nie zu�yte
resztki po�ywienia i enzym�w s� odprowadzane do b�ony kom�rkowej i wyrzucane na
zewn�trz kom�rki. W kom�rce o rozmia r ruch domu lizosom ma wielko�� fotela.
Lizosomy odgrywaj� wa343 �n� rol� w "samob�jstwie kom�rkowym". Je�eli kom�rka _
jest pozbawiona tlenu przez d�u�szy czas, to "pope�nia samob�jstwo". �cianki
lizosom�w p�kaj� i enzymy trawienne wylewaj� si� do kom�rki. W wyniku tego kom�rka
sama ulega strawieniu. W m�zgu cz�owieka takie samob�jstwo kom�rek nast�puje po
zaledwie czterech lub pi�ciu minutach braku tlenu. Z tego powodu nawet kr�tkotrwa�e
niedotlenieme mo�e spowodowa� powa�ne nast�pstwa neurologiczne. Rybosomy odgrywaj�
344 wa�n� rol� w translacji mRNA na bia�ko. W kom�rce s� ich miliony, wi�kszo�� z
nich przylega do �cianek retikulum endoplazmatycznego. W kom�rce wielkiej jak dom
rybosom ma rozmiary pi�ki golfowej. W wi�kszo�ci kom�rek 345 (zw�aszcza u ro�lin)
znaj
duj� si� obszary wype�nione ciecz� i wydaj�ce si� nie mie� �adnej struktury
wewn�trznej. To wa, kuole. U ro�lin s� w nich magazynowane niekt�re p�ynne produkty
przemiany materii. Wakuole odpowiadaj� za sztywno�� wielu ro�lin niedrzewiastych.
Magazynowanie metabolit�w jest wa�n� funkcj�, poniewa� ro�liny cz�sto nie s� zdolne
do wydalania zb�dnych produkt�w przemiany materii do otoczenia. Pozostan� w
kom�rce, dop�ki ona nie umrze. J�dro
J�dro zawiera genetycz346 ny plan dzia�ania kom�
rki. J�dra s� najwi�kszymi organellami w kom�rce eukariotycznej. W kom�rce-domu
mia�yby rozmiary pokoju. Podobnie jak mitochondria j�dro jest otoczone podw�jn�
b�on�. W b�onie tej

znajduj� si� pory, kt�re umo�liwiaj� RNA opuszczenie j�dra, lecz zatrzymuj�
wewn�trz DNA. Wewn�trz j�dra znajduj� si� chromosomy - spl�tane zwoje DNA i innych
substancji. Cz�owiek ma czterdzie�ci sze�� chromosom�w, w ka�dym z nich DNA jest
�ci�le zwini�ty. Te w�a�nie zwoje DNA s� planem, wed�ug kt�rego dzia�a ca�a
kom�rka. Chromosomy cz�owieka 347 s� ciasno zwini�te. Gdyby je ca�kowicie rozwin��,
mia�yby kilkana�cie centymetr�w d�ugo�ci, a mieszcz� si� z �atwo�ci� w j�drze o
�rednicy oko�o 0,0025 cm. Upakowanie DNA w j�drze przypomina wype�nienie ca�ego
domu pozwijanym sznurem do bielizny. Nies�ychane spl�tanie chromosom�w w kom�rce
jest jednym z argument�w cz�sto wysuwanych w obronie tezy, �e tzw. nieaktywny DNA
musi zawiera� instrukcje dla pracy gen�w. Jak inaczej kom�rka mog�aby wiedzie�, w
kt�rym miejscu ma "rozplata�" DNA, gdy musi skopiowa� troch� RNA? 348 J�derko jest
organell� w organelli i le�y we
wn�trz j�dra. Jego funkcj� jest produkowanie rybosom�w.
Kom�rki czerwonych 349 cia�ek krwi cz�owieka
nie maj� j�der. Czerwone cia�ka krwi to jedyne kom�rki nie posiadaj�ce j�der w�r�d
wszystkich kom�rek cia�a cz�owieka. Nie by�y wcale takie od urodzenia. Kiedy
powstawa�y w szpiku kostnym, mia�y j�dra jak wszystkie inne kom�rki jak inaczej
mog�yby si� utworzy�? Jednak�e wkr�tce po powstaniu j�dra s� usuwane z kom�rek. Z
tego powodu czerwone cia�ka krwi nie s� zdolne do regeneracji i umieraj� po oko�o
stu dwudziestu dniach. Kom�rki prokariotyczne
350 W odr�nieniu od skomplakowanej kom�rki eu
kariotycznej kom�rki prokariotyczne s� wzgl�dnie proste. Sk�adaj� si� tylko z
trzech cz�ci: b�ony kom�rkowej, kilku tysi�cy ryboBom�w i wzgl�dnie przezroczystego
obszaru kom�rki, gdzie jest zlokalizowany DNA. Nie ma Podzial kom�rek 141
w nich iadnych innych organelli i ca�ej skomplikowanej maszynerii kom�rki
eukariotycznej. W procesie ewolucji pierw351 sze powsta�y prawdopodobnie kom�rki
prokariotyczne, a bardziej z�o�one kom�rki eukariotyczne pojawi�y si� p�niej. Na
podstawie bardzo rzadkich skamienia�o�ci mo�na wysnu� wniosek, �e kom�rki
prokariotyczne istnia�y ju� oko�o 3,6 miliarda lat temu, podczas gdy eukariotyczne
istniej� nieco d�u�ej ni� miliard lat. Tajemnica
352 Z czego wynikaj� tak uderzaj�ce r�nice mi�
dzy kom�rkami eukariotycznymi a prokariotycznymi? Je�eli kom�rki eukariotyczne
wyewoluowa�y z kom�rek prokariotycznych, dlaczego brak stadi�w, form po�rednich
pomi�dzy nimi? Dlaczego brak kom�rek z nie zorganizowanym w j�dro DNA i z
organellami? Grupie pytanie
353 Czy to nie mog�o by� zrobione pro�ciej? Pytanie
to przychodzi na my�l, kiedy spojrzy si� na z�o�on� budow� kom�rki. Czy z�o�ono��
ta powsta�a podczas d�ugiej ewolucji, czy te� mo�e jest to najbardziej wydajna
struktura zdolna do robienia tego, co robi kom�rka? Podziw kom�rek
354 W�a�nie teraz kom�rki w twoim ciele dziel� sig
z pr�dko�ci� paru milion�w na sekund�. Nie wszystkie jednak dziel� si� tak samo
szybko. Niekt�re dziel� si� tylko podczas wzrostu, potem ich podzia� usta je.
Najszybciej dziel� si� kom�rki b�ony �luzowej jelita cienkiego -co kilka dni. W
odr�nieniu od nich kom�rki naszego uk�adu nerwowego przestaj� si� dzieli�, kiedy
osi�gny dojrza�o��. Po�rodku mi�dzy tymi obiema skrajno�

ciami mieszcz� si� kom�rki dziel�ce si� co kilka tygodni, takie jak kom�rki sk�ry.
Tajemnica
355 Co zmusza kom�rki do podzia�u? Dlaczego dzie
l� si� one szybko w dzieci�stwie, a p�niej, gdy jeste�my ju� doro�li, coraz wolniej
lub wcale'? Jesl to co� wi�cej ni� tylko akademickie pytanie, poniewa� wielu
naukowc�w s�dzi, �e powodem powstawania raka jest uszkodzenie mechanizmu, kt�ry
m�wi kom�rce, kiedy przesta� si� dzieli�. Jako dow�d wskazuj� oni kom�rki guza,
kt�rych liczba podwaja si� co kilka dni, kiedy rosn� w kulturze. Je�eli natomiast z
takich kom�rek powstaj� guzy, to ich wielko�� podwaja si� dopiero co kilka miesi�cy
lub lat. Wydaje si�, �e nawet w guzie istnieje mechanizm hamuj�cy sk�onno�� kom�rek
do mno�enia si�. 356 Materia� genetyczny kom�rki jest zawarty
w chromosomach. Kiedy mikroskopy by�y jeszcze do�� prymity wne, biolodzy -
obserwuj�c podzia� kom�rek-zauwa�yli, �e tu� przed podzia�em pojawiaj� si� nagle w
j�drze kr�tkie, w��kniste obiekty. Obiekty te nazwano chromosomami, poniewa�
absorbowa�y substancje barwi�ce, dodawane w celu u�atwienia ich obserwacji pod
mikroskopem. Dzisiaj wiemy, �e w chromosomach jest zgromadzony DNA, a podwajanie
si� liczby chromosom�w jest zasadnicz� cech� podzia�u kom�rkowego. Chromosomy,
opr�cz DNA, zawieraj� jednak co� jeszcze. Chocia� szczeg�y nie zosta�y dok�adnie
ustalone, wiadomo, �e chromosom w kom�rce eukariotycznej jest struktur� z�o�on�.
Okaza�o si�, �e nici podw�jnej helisy DNA s� nawini�te dooko�a szeregu rdzeni
zbudowanych z cz�steczek bia�ka, przy czym ka�da ni� DNA jest owini�ta wok� wielu
r�nych rdzeni. '~ Gdyby cz�steczki J~~ DNA w pojedynczym chromosomie E. coli
powi�kszy� do grubo�ci sznura do bielizny, to by mia�y 8 km d�ugo�ci. Dobrze to
ilustruje omawiany wcze�niej problem, tj. konieczno�� istnienia, za Tajemnica 143
kcufowanej w DNA, instrukcji odnajdywania potrzebnego genu. ~~~ Redy zaczyna si�
podzia� kom�rki, chromosomy
w wyniku spiralizacji skracaj� si� 1 grubiej�. Przez wi�kszo�� czasu chromosomy s�
cienkie i maj� posta� sk��bionych nici. Dopiero tu� przed podzia�em skr�caj� si� i
staj� si� widoczne pod mikrowkopem. Faktu tego dotyczy�o pytanie stawiane cz�sto
przez biolog�w w XIX w.: "Co si� dzieje z chromosomami, kiedy nie s� widoczne, tzn.
mi�dzy podzia�umi kom�rki?" Na to pytanie mo�na by�o odpowiedzie� dopiero wtedy,
gdy wynaleziono lepsze mikroskopy. Chromosomy s� ca�y czas w kom�rce. R�ne gatunki
maj� r�359 ne liczby chromosom�w. Cz�owiek ma ich czterdzie�ci sze�� (tj.
dwadzie�cia trzy pary), moskit - sze��, psy maj� po siedemdziesi�t osiem, z�ota
rybka - dziewi��dziesi�t cztery, a kapusta - osiemna�cie. Wydaje si�, �e korelacja
mi�dzy z�o�ono�ci� organizmu a liczb� chromosom�w jest bardzo ma�a. Organizmem o
naj360 wi�kszej liczbie chromosom�w jest Ophioglossum reticulatum nale��cy do klasy
paproci. Ma on ich tysi�c dwie�cie sze��dziesi�t (sze��set trzydzie�ci par).
Najmniejsza liczba chromosom�w w normalnej kom�rce zosta�a znaleziona u pewnego
gatunku australijskich mr�wek - Myrmecia pilosula. Cia�a ich robotnic s� zbudowane
z kom�rek zawieraj�cych zaledwie jedn� par� chromosom�w. Proces podzia�u kom�rki
361 na dwie kom�rki potomne, z kt�rych ka�da jest identyczna z orygina�em, nazywany
jest mitoz�. W taki spos�b dziel� si� kom�rki twojego cia�a poza tymi, kt�re
produkuj� jaja i plemniki. Pierwszym etapem mitozy jest podwojenie ilo�ci DNA.
Kiedy zostanie ju� podwojony ca�y zesp� chromosom�w, ��cz� si� one w pary tak, �e
dwa identyczne chromosomy s� zwi�zane ze sob�, przypominaj�c kszta�tem liter� X.
Podczas podwajania ilo�ci DNA kom�rka zachowuje sw�j

normalny wygl�d. Podzia� staje si� widoczny w�wczas, gdy chromosomy skr�caj� si�,
b�ona otaczaj�ca j�dro znika i ods�oni�ty materia� j�dra staje si� cz�ci� ca�ej
kom�rki. Tu� przed podzia�em ka362 �dy chromosom podwaja
si�, syntetyzuj�c swoj� dok�adn� kopi�. Po��czone ze sob� pary chromosom�w mo�na
sobie wyobrazi� w postaci po��czonych w pary skarpetek w szufladzie. W kom�rce
istnieje mechanizm zwany wrzecionem podzia�owym, kt�ry rozdziela chromosom od
kopii. Wrzeciono podzia�owe jest zbudowane z bia�ek i wygl�da jak po�udniki
wychodz�ce z jednego bieguna i zbiegaj�ce si� w drugim. Ka�dy chromosom i jego
kopia s� ci�gni�te przez wrzeciono w przeciwnym kierunku w taki spos�b, �e po
rozerwaniu znajd� si� na dw�ch przeciwleg�ych kra�cach kom�rki. Kiedy dla
wszystkich par chromosom�w proces ten si� zako�cry, to ka�dy z dw�ch identycznych
komplet�w chromosom�w znajdzie si� w innym kra�cu kom�rki. Gdy chromosomy s� ju�
rozdzielone, zaczynaj� dzia�a� odpowiednie bia�ka. Uk�ada j� si� obwodowo wok�
kom�rki i zaczynaj� j� �ciska�. Zmusza to kom�rk� do podzia�u. 363 Podczas podzia�u
kom�rki ustaje praca ge
n�w. Kiedy zaczyna si� podwajanie ilo�ci DNA, normalne dzia�anie gen�w jest
zawieszone. Oznacza to, �e wszystkie instrukcje dotycz�ce podzia�u musz� by�
wydane, zanim podzia� si� rozpocznie. Instrukcje te obejmuj� tak�e przygotowanie i
zgromadzenie bia�ek wchodz�cych w sk�ad r�nych struktur bior�cych udzia� w
podziale. W kom�rkach cz�owieka typowy podzia� trwa oko�o siedmiu godzin. 364
Historia �ycia kom�rek jest cz�sto przedstawiana
na rysunku za pomoc� ko�a. Prze�omowe wydarzenia w �yciu kom�rki zajmuj� r�ne cz�ci
tego okr�gu i kom�rka przechodzi przez nie jak wskaz�wka minutowa dooko�a tarczy
zegara. Pocz�tek procesu podzia�u to pocz�tek podwajania ilo�ci DNA - jest to faza
S na rysunku. Potem Tajemnica 145
rnast�puje przerwa w czasie (nazywina G2). Po niej rozpoczyna si� mitoza (M). Po
mitozie zn�w jest przerwa (Gl), podczas kt�rej kotn�rka podejmuje swoje normalne
funkcje, lecz nie wytwarza �adnego nowego DNA. Ka�da kom�rka "obiega ten zegar" w
ci�gu swego �ycia; jeden obieg to jeden podzia� kom�rki. G2 M
Cykl kom�rkowy.
Podzia�, kt�ry prowadzi 365 do powstania kom�rek p�ciowych, jest nieco bardziej
z�o�ony ni� normalna mitoza. W kom�rkach p�ciowych nie jest potrzebna dok�adna
reprodukcja kom�rki pierwotnej, zamiast tego musi powsta� kom�rka z po�ow�
normalnej liczby chromosom�w. Ten rodzaj podzia�u, kt�ry zaczyna si� od normalnej
ko m�rki, a ko�czy na kom�rce z po�ow� liczby chromosom�w, nazwano mejoz�. Pocz�tek
mejozy jest podobny do pocz�tku mitozy-podwaja si� liczba chromosom�w. Nast�pnie
chromosomy homologiczne ��cz� si� ze sob� w pary. Podobnie jak w mitozie formuje
si� wrzeciono podzia�owe, lecz tym razem podwojone chromosomy (zamiast chromosom�w
pojedynczych) s� przeci�gane w przeciwne strony kom�rki. Kiedy ten proces zostanie
zako�czony, ponownie powstaj�, pod k�tami prostymi w stosunku do poprzednich,
wrzeciona podzia�owe i w�wczas nast�puje rozdzielenie par. Kom�rka zatem dzieli si�
dwa razy i powstaj� cztery kom�rki, ka�da z nich ma po�ow� liczby chromosom�w
kom�rki pierwotnej. Nowo powsta�e kom�rki to jaja lub plemniki, czyli kom�rki
p�ciowe. 366 Kom�rki prokariotyczne rozmna�aj� si� przez po
dzia�. Stosownie do ich statusu, jako prymitywnych przodk�w bardziej z�o�onych
kom�rek eukariotycznych, chromosomy kom�rek prokariotycznych s� lu�nymi zwojami
DNA, bez �adnych bia�ek. DNA w kom�rce

prokariotycznej jest zazwyczaj przy��czony do zewn�trznej b�ony kom�rki. Kiedy DNA
si� replikuje, nowe chromosomy s� r�wnie� przy��czane do punkt�w na b�onie. Podzia�
kom�rki jest dodatkowo skomplikowany wskutek konieczno�ci rozpuszczenia b�ony
mi�dzy punktami przyczepienia chromosom�w. 4
Fizyka klasyczna
Optyka klasyczna
�wiat�o jest fal�. Rozr�367 �nia si� dwa podstawowe sposoby przenoszenia energii.
Jednym z nich jest wys�anie fali. Twierdzimy, �e �wiat�o jest fal�, poniewa� ulega
interferencji. W przeciwie�stwie jednak do niekt�rych rodzaj�w fal �wiat�o mo�e
rozchodzi� si� w pr�ni. 368 �wiat�o jest cz�stk�. W XX w. zrozumieli�
my, �e czasami �wiat�o wykazuje takie w�asno�ci jak cz�stki materii. Pierwszy dow�d
prawdziwo�ci tego twierdzenia przedstawi� Albert Einstein, wyja�niaj�c zjawisko
fotoelektryczne. Cz�steczk� odpowiadaj�c� �wiat�u nazwano fotonem. Barwa �wiat�a
zale�y od 369 d�ugo�ci jego fali. Najd�u�sze fale odpowiadaj� czerwieni,
najkr�tsze-fioletowi. R�nica barwy wi��e si� z r�nic� energii. �wiat�o fioletowe ma
najwi�ksz� energi�, �wiat�o czerwone - najmniejsz�. ~I~/[~ Swiat�o bia�e jest
mieszan� wszystkich kolor�w.
Kiedy Isaac Newton przyst�pi�
do badania natury �wiat�a, skierowa� je na szklany pryzmat, kt�ry odchyli� ka�d�
fal� sk�adow� innej d�ugo�ci o inny k�t i utworzy� t�cz� kolor�w. Po roz�o�eniu
�wiat�a na kolory sk�adowe Newton wstawi� do przyrz�du drugi pryzmat, kt�ry
ponownie "z�o�y�" ca�� t�cz�, w wyniku czego zn�w powsta�o �wiat�o bia�e. '~~%1
Przedmioty s� kolorowe J I 1 dzi�ki sposobowi, w jaki �wiat�o oddzia�uje z atomami.
Kiedy m�wimy, �e "widzimy" obiekt, rozumiemy, �e �wiat�o w�druje od tego ohicktu do
naszcgo oka, wywo�u_jyc na siatk�wce skomplikowane reakcje chemicznc. To, cu
mlhicramy jako barw�. powstyjc wkutek oddzia�ywania �wiat�a z aW onarni w
obserwowanym ohickcic. Odbierana prici nas harwa zale�y nie tylko ocl dhrgo�ci fali
�wiat�a. Kolorowe widzenie zale�y r�wnie� od tego, jakie inne barwy znajduj� si� w
polu widzenia, a mo�e nawet zale�e� od stanu naszego umys�u. Kiedy widzimy kolor,
widzimy wynik ��cznego dzia�ania kilku skomplikowanych proces�w: dochodzenia do oka
�wiat�a, fizjologii po��
I50 FIZYKA KLASYCZNA

cze� nerwowych w naszym oku, a tak�e przetworzenia sygna��w nerwowych przez m�zg.
372 Kiedy obiekt emituje �wiat�o, elektrony w jego
atomach wykonuj� skoki kwantowe. Oznacza to, �e pojedyncze atomy lub cz�steczki
materia�u, z kt�rego sk�ada si� obiekt, wysy�aj� promieniowanie o okre�lonej
energii i d�ugo�ci fal; promieniowanie to odbieramy jako barwne. Oczywi�cie energia
potrzebna do wytworzenia tego promieniowania musi by� dostarczona z jakiego�
�r�d�a. Jednym z pospolitych sposob�w dostarczenia atomowi energii potrzebnej do
wyemitowania �wiat�a jest ogrzanie go. Z tego powodu p�omienie cz�sto s� kolorowe.
Obserwuj�c ognisko, 373 mo�na zobaczy�, jak atomy zaczynaj� emitowa� �wiat�o.
Wystarczy przyjrze� si� uwa�nie, by dostrzec ma�� ciemn� przerw� mi�dzy drewnem a
p�omieniem. W przerwie tej znajduj� si� gazy wydobywaj�ce si� z drewna, lecz s�
jeszcze za zimne, aby mog�a nast�pi� ich reakcja z tlenem. Dopiero gdy ona nast�pi,
ato my b�d� mia�y dosy� energii, aby utworzy� p�omie� i emitowa� �wiat�o. 374 Aby
�wiat�o mog�o zosta� odbite, najpierw musi by�
zaabsorbowane, czyli poch�oni�te, a nast�pnie wt�rnie wyemitowane. �wiat�o
opuszczaj�ce cia�o mo�e mie� t� sam� d�ugo�� fali co �wiat�o zaabsorbowane lub
inn�. Kiedy patrzymy na obiekt, widzimy, �e �wiat�o jest charakterystyczne dla tego
obiektu, a niekoniecznie dla �wiat�a padaj�cego. Z tego powodu trawa i ceg�a maj�
r�ne kolory, chocia� pada na nie to samo �wiat�o s�oneczne. 2~% O kolorach wielu
mateJ I ~ na��w decyduje �wiat�o przez nie zaabsorbowane. Gdy materia� absorbuje
�wiat�o, to z jego energi� mo�e si� wiele wydarzy�. Zazwyczaj energia ta jest po
prostu poch�aniana i zamieniana na przyk�ad na energi� kinetyczn� atom�w, kt�ra
jest rozpraszana do atmosfery w postaci ciep�a. W takim przypadku do oka docieraj�
barwy, kt�re nie zosta�y zaabsorbowane. Dla przyk�adu chlorofil absorbuje fotony z
czerwonej i niebieskiej cz�ci widma, przekszta�caj�c ich Optyka klasyczna 15I
energi� w substancje pokarmowe potrzebne ro�linie. Chlorofil nie absorbuje zieleni
i z tego powodu li�cie s� zielone. Materia�y fluorescencyj376 ne �wiec� bardzo
jaskrawo tylko wtedy, kiedy s� o�wietlone promieniowaniem nadfioletowym. W
materia�ach tych zachodzi nast�puj�cy proces. Promieniowanie nadfioletowe jest
absorbowane przez atomy, kt�re nast�pnie emituj� �wiat�o widzialne. Mo�e ono by�
emitowane natychmiast i w tym przypadku �wiecenie obserwuje si� tylko tak d�ugo,
jak d�ugo dzia�a �r�d�o nadfioletu. To w�a�nie zjawisko jest prezentowane jako
"czarne �wiat�o" w nocnych klubach. �wiat�o mo�e by� te� emitowane kilka godzin, a
nawet dni, p�niej, ni� zosta� na�wietlony materia�. W tym przypadku mamy do
czynienia z materia�em "�wiec�cym w ciemno�ci". W zjawisku fluorescencji widzimy
�wiat�o emitowane bezpo�rednio przez atomy, a nie to, co pozosta�o ze �wiat�a po
jego odbiciu, co wyja�nia, dlaczego kolory s� tak �ywe i jasne. ~~/^ Kiedy �wiat�o
przechodzi / / przez materia�, to absor bowane s� tylko fale pewnych d�ugo�ci.
Barwy �wiat�a przechodz�cego przez materia� mog�, ale nie musz�, by� takie same jak
barwy odbite od cienkiej warstwy atom�w na powierzchni cia�a. Zale�y to od
rozmieszczenia atom�w wewn�trz cia�a. Wyja�nia to, dlaczego pewne materia�y, na
przyk�ad li�cie, wygl�daj� inaczej, gdy patrzy si� na nie od spodu, a inaczej, gdy
patrzy si� na �wiat�o odbite od ich powierzchni. ,~j%~'CZYldtr''
Ulacze,~o witra�e wyduju.si~ w noc:v szare� cul ,nroyv o,swiotlonego wnytr~u
ko,s~iolu, lecz,ja.sne i kolornwo z ze wvullrz ~ Odpowied�: Poniewa� od strony
wn�trza ko�cio�a wida� �wiat�o odbite od witra�y, a z zewnytrz przechodz�ce. ~%Q
Niebo jest niebieskie I V dzi�ki sposobowi, w jaki
cz�steczki powietrza rozpraszaj� �wiat�o. Kiedy bia�e �wiat�o s�oneczne napotyka
atomy i cz�steczki powietrza, to jego niebieska cz�� rozprasza si� na nich znacznie
silniej ni� czerwona. W praktyce oznacza to, �e niebieska cz�� widma s�onecznego
jest
152 FIZYKA KLASYCZNA

przez atmosfer� rozproszona, a czerwona nie. Z tego powodu s�o�ce wydaje si� ��te
(��ty = = bia�y minus niebieski), a niebo niebieskie - ta w�a�nie barwa dociera do
nas od cz�steczek powietrza. Zawiesiny drobnych cz�stek sta�ych w atmosferze, takie
jak dym czy py�y, rozpraszaj� fale �wiat�a ka�dej d�ugo�ci jednakowo i st�d �wiat�o
przez nie rozpraszane jest bia�e. Obecno�� tych cz�stek powoduje zamglenie nieba i
blady pier�cie� dooko�a s�o�ca widoczny w jasny dzie�. Oczy nowo narodzonego 379
dziecka s� b��kitne, po
niewa� ma�e cz�steczki materii w t�cz�wce rozpraszaj� przede wszystkim �wiat�o
niebieskie, tak jak cz�steczki powietrza. Kolor oczu dziecka mo�e si� zmieni� po
pewnym czasie, kiedy wytworzy si� w nich pigment, kt�ry nada oczom w�a�ciwy im
kolor. Qn �wiat�o s�oneczne V V i �wiat�o lampy jarze
niowej moie dla oka wygl�da� tak samo, lecz w rzeczywisto�ci na �wiat�o bia�e w
nich sk�adaj� si� nieco odmienne mieszaniny �wiat�a r�nych d�ugo�ci fal. Dlatego
r�wnie� �wiat�o, kt� re jest wt�rnie emitowane przez obiekty o�wietlone s�o�cem i
lamp�, nieco si� r�ni. Na przyk�ad ubrania maj� cz�sto inne kolory w sklepie ni� na
ulicy. Instrumenty optyczne
Dzia�anie soczewek pole1 ga na za�amywaniu i sku
pianiu fal �wiat�a. W typowych soczewkach �wiat�o pada na zakrzywion� powierzchni�
szk�a, za�amuje si� na niej, przechodzi przez szk�o i opuszczaj�c soczewk�,
ponownie si� za�amuje. Soczewki tworz� obraz, kt�ry na og� r�ni si� rozmiarami od
przedmiotu, tote� ogl�dany przez nie obraz mo�e by� mniejszy lub wi�kszy ni�
przedmiot rzeczywisty. Soczewki mog� by� wkl�s�e, kiedy szk�o w �rodku jest cie�sze
ni� na brzegach, lub wypuk�e, gdy jest odwrotnie. Promienie �wietlne z bardzo
odleg�ego �r�d�a, padaj�c na soczewk� wypuk��, zbiegaj� si� w jednym punkcie zwanym
ogniskiem; odleg�o�� ogniska od soczewki to ogniskowa. Im bardziej wypuk�a jest
soczewka, tym kr�tsza jej ogniskowa i wi�ksza zdolno�� skupiaj�ca. Instrumenty
optyczne 153
~~~ Soczewka w oku cz�owieka, w przeciwie�stwie do
soczewek szklanych, mo�e zmienia� swoj� ogniskow�. Pier�cie� mi�ni dooko�a soczewki
oka mo�e j� sp�aszczy� lub pogrubi�. Im bli�ej oka znajduje si� przedmiot, tym
bardziej kurcz� si� mi�nie i soczewka staje si� grubsza. Gdy przedmiot jest dalej,
mi�nie si� rozlu�niaj� i soczewka si� sp�aszcza. Za�amanie �wiat�a zale�y 383 od
d�ugo�ci jego fali. Powierzchnia szk�a za�amuje czerwone �wiat�o o wi�kszy k�t,
mierzony wzgl�dem prostej prostopad�ej do powierzchni, nlz llclone, a zielone - o
wi�kszy k�t ni� niebieskie. Oznacza to, �e obrazy tworzone przez soczewk� (a tak�e
jej ognisko) wypadn� w nieco innych miejscach dla r�nych kolor�w; w miejscu zatem,
gdzie obraz niebieski jest ostry, czerwony b�dzie nieco rozmyty. Taka sytuacja,
zwana aberracj� chromatyczn�, wymaga odpowiedniej korekcji. W przeciwnym razie
obraz utworzony przez soczewk� b�dzie nieostry i otoczony obw�dkami o r�nych
barwach. T�cza tworzy sig przez 384 za�amanie �wiat�a s�one
cznego w spadaj�cych kroplach deszew. Kiedy stoisz plecami do s�o�ca i patrzysz na
chmur�, z kt�rej pada deszcz, to widzisz �wiat�o, kt�re wesz�o do wn�trza kropli,
odbi�o si� od jej tylnej �cianki i przesz�o przez przedni� �ciank� w kierunku oka.
W tej w�dr�wce �wiat�o si� za�amuje i rozszczepia na kolory sk�adowe. Ka�dej barwie
odpowiada inny k�t. R�ne kolory, kt�re mo�na obserwowa� w t�czy, pochodz� od r�nych
kropel. Do oka dochodzi �wiat�o niebieskie od kropel znajduj�cych si� bli�ej ziemi
ni� te, od kt�rych dochodzi �wiat�o czerwone. W XVIII w., kiedy 385 astronomowie
zacz�li budowa� pierwsze duje teleskopy, ch�tniej uiywali do ich konstrukcji
zwicrciadcl nii soczewek, nikt huwicm nic wiedzia�, jak sobie radzi� x abcrracj�
chromatyczn�. Otrzymanie ostrego ohr~uu gwiazd by�o mo�liwe tylko za pomoc�
teleskop�w odbi.ja.j�cych, wyposa�onych w zwierciad�a metalowe (patrz ni�ej). W XIX
w. nauczono si� korygowa� aberracj� chromatyczn� i budowano ju� teleskopy z du�ymi
soczewkami. W XX stuleciu na

st�pi� powr�t do teleskop�w zwierciadlanych.
Typowy prosty mikro386 skop sk�ada si� z dwu soczewek, kt�re wsp�lnie tworz�
powi�kszony obraz ma�ego obiektu. W historii biologii najwi�cej organizm�w
jednokom�rkowych odkryto za pomoc� mikroskop�w tego typu. Rozmiar najmniejszych
obiekt�w obserwowanych przez mikroskop zale�y w pewnej mierze od jako�ci soczewek,
lecz w �adnym razie nie mo�na zobaczy� szczeg��w mniejszych ni� d�ugo�� fali
u�ytego �wiat�a. Im mniejszy jest obserwowany obiekt lub szczeg�, kt�ry chcemy
obejrze�, tym mniejsz� d�ugo�� fali musi mie� �wiat�o u�yte do o�wietlenia obiektu.
2Q~% Mo�na skonstruowa� miJV / kroskop, w kt�rym zamiast �wiat�a u�ywa si�
elektron�w, poniewa� te mog� si� zachowywa� jak fale. R�nica polega na tym, �e fale
elektronowe maj� bardzo ma�e d�ugo�ci. Dlatego te� w mikroskopach elektronowych
obserwuje si� znacznie mniejsze szczeg�y ni� w optycznych. W mikroskopach elektro
nowych magnesy odgrywaj� rol� soczewek, a obrazy s� tworzone za pomoc� technik
podobnych do telewizyjnych. 2QQ Mikroskop skaningowy JVV (SPM) umo�liwia uzyskanie
"obraz�w" pojedynczych atom�w. Najdoskonalsza wersja tego mikroskopu - skaningowy
mikroskop tunelowy (STM) - dzia�a nast�puj�co. Blisko powierzchni pr�bki umieszcza
si� ostrze. Mi�dzy ostrzem a chmur� elektronow� otaczaj�c� atomy tworz�ce
powierzchni� pr�bki przep�ywa pr�d. Im mniejsza przerwa mi�dzy ostrzem a
powierzchni�, tym wi�ksze jest nat�enie p�yn�cego pr�du. Przesuwaj�c wielokrotnie
ostrze nad pr�bk�, mo�na otrzyma� obraz chmur elektronowych (a tym samym
pojedynczych atom�w). 389 Najwa�niejszym instrumentem w astronomii jest
te�eskop. Przez ca�y wiek XIX najcz�ciej pos�ugiwano si� teleskopem typu pokazanego
na lewym rysunku. �wiat�o zbierane przez wielk� soczewk� trafia do obserwatora
przez szereg okular�w. Taki teleskop nazywa si� refraktorem. Na prze�omie stulecia
pojawi�y si� teleskopy zwane Instrumenty optyczne 155
soczewk~
teleskop Bocz wy
nsao teleskop zwierciadlany
Teleskop soczewkowy i zwierciadlany.
reflektorami astronomicznymi (prawy rysunek). �wiat�o w nich skupiane jest przez
du�e zwierciad�o wkl�s�e, a nast�pnie przez drugie zwierciad�o kierowane do
okularu, kt�ry tworzy obraz w�a�ciwy. Zwrot ku reflektorom nast�pi� wskutek braku
mo�liwo�ci wykonania odpowiednio du�ych soczewek tak wysokiej jako�ci, by mo�na
by�o zarejestrowa� �wiat�o pochodz�ce od bardzo odleg�ych galaktyk. Najwi�kszy,
zadowalaj�co dzia�aj�cy teleskop zwierciadlany znajduje si� w obserwatorium na
Mount Palomar w Kalifornii. Teleskopy uwzgl�dniaj�390 ce najnowsze zdobycze
techniki pojawi� si� dopiero w przysz�o�ci. Nowa generacja teleskop�w powstanie z
po��czenia optyki z najnowocze�niejsz� elektronik�. Teleskopy te b�d� si� sk�ada�y
ze zbioru ma�ych zwierciade�. Ka�de z nich b�dzie osobno sterowane elektronicznie
tak, �eby obrazy utrzymywa�y si� w ognisku. Zbieraj�c elektronicznie obrazy ze
wszystkich ma�ych zwierciade�, otrzymamy obraz z�o�ony. Jako�� takiego obrazu
b�dzie por�wnywalna z jako�ci� obrazu otrzymanego z jednego ogromnego zwierciad�a.
Technika ta zosta�a po raz pierwszy zastosowana do budowy wielozwierciad�owego
teleskopu Smithsona w Arizonie w latach siedemdziesi�tych i w tej czy innej formie
b�dzie u�yta do budowy wi�kszo�ci nowych teleskop�w. Teleskop Kecka, budowany
ostatrio przez Caltech (California Institute of Technology) na Hawajach, ma uk�ad
ma�ych zwierciade�, kt�re wygl�daj� jak warstwa chips�w ziemniaczanych, lecz jego
zwierciad�o jest w efekcie dwukrotnie wi�ksze ni� teleskopu na Mount Palomar.

Fale
I ~~' Fale s� jednym z dw�ch 1 podstawowych sposob�w
I przenoszenia energii. Istniej� tyl ko dwa sposoby przenoszenia'i
energii na odleg�o��. Przypu�� my, �e stoj�c w jednym ko�cu pokoju, chcemy
przewr�ci� kartonik po mleku stoj�cy w jego drugim ko�cu. Mo�na rzuca� we�
pi�eczk�, p�ki si� nie przewr�ci - jest to przyk�ad przenoszenia energii za pomoc�
cz�stek materialnych. Mo�na te� mi�dzy sob� a kartonikiem ustawi� rz�d kr�gli tak,
aby po popchni�ciu pierwszego przewraca�y si� kolejne, przewracaj�c w ko�cu tak�e
kartonik. W tym przypadku ener' gia zostanie przeniesiona do kar', tonu nie przez
pojedyncz� cz�stk�, lecz przez fal�. 392 Ruch fali nie jest tym samym co ruch
materii,
w kt�rej fala si� przemieszcza. Kiedy k�piemy si� w morzu i nadp�ywa fala, to unosi
nas ona w g�r� i w d�, r�wnie� woda wok� nas porusr,t si� w g�r� i w d�, natomiast
Fula plynie w kierunku pla�y. hala p�ynie zatem ku pla �y, a woda porusza si� w
g�r� i w d� i na tym w�a�nie polega r�nica. Je�eli, jak w przypadku wody, o�rodek
porusza si� prostopadle do kierunku rozchodzenia si� fali, to mamy do czynienia z
fal� poprzeczn�. Je�eli o�rodek przemieszcza si� w tym samym kierunku co fala, tak
jak na przyk�ad d�wi�k lub niekt�re fale sejsmiczne, to m�wimy, �e fala jest
pod�u�na. 393 Falg okre�laj�: cz�stotliwo��, d�ugo�� i pr�dko��.
D�ugo�� fali jest odleg�o�ci� mi�dzy jej grzbietami; cz�stotliwo�� to liczba
grzbiet�w przep�ywaj�cych w czasie 1 sekundy; pr�dko�� fali jest pr�dko�ci�
przemieszczania si� w danym o�rodku pojedynczego grzbietu fali. Jednostk�
cz�stotliwo�ci jest herc (Hz). Je�eli fala ma cz�stotliwo�� r�wn� 1 H2, to co 1
sekund� jeden grzbiet tej fali mija ustalony punkt odniesienia. Jednostk� nazwano
tak na cze�� niemieckiego fizyka Heinricha Hertza, odkrywcy fal radiowych.
Interferencja fal
o Unikatow� w�asno�ci� ~l~ fal jest interferencja. Zjawisko to mo�e by� obserwowane
zawsze, kiedy spotykaj� si� fale z dw�ch r�nych �r�de�. Na przyk�ad kiedy dwie
motor�wki �cigaj� si� na spokojnym jeziorze, ka�da z nich pozostawia za sob� fal�.
W pewnych miejscach na jeziorze fale te na�o�� si� na siebie i zaobserwujemy
interferencj�. Wynik tego na�o�enia zale�y od wzajemnego po�o�enia obu fal. Lubi�
wyobra�a� to sobie nast�puj�co. Przypu��my, �e ka�da fala wydaje powierzchni wody
instrukcje. Je�eli dwa grzbiety fal przyp�yn� do jednego punktu w tym samym czasie
i ka�dy z nich wyda instrukcj� "5 cm w g�r�", to woda podniesie si� 0 10 cm, tzn.
dwukrotnie wy�ej ni� od ka�dej fali z osobna. Nazywa si� to wzmocnieniem. Je�eli
grzbiet jednej fali napotka dolin� drugiej, to woda od jednej fali dostaje
instrukcj� "5 cm w g�r�", a od drugiej - "5 em w d�". Wtedy woda nie poruszy si�
wcale. Jest to przyk�ad wygaszania fal. W miejscach, gdzie fale spotykaj� si� w
stadiach po�rednich mi�dzy ekstremami, wyni Interferencja fal 157
kiem ich na�o�enia si� b�dzie stan po�redni mi�dzy wzmocnieniem a wygaszeniem.
Zjawisko interferencji 395 odr�nia fale od cz�stek. Dwie fale mog� si� spotka� ze
sob� w jednym punkcie i wytworzy� w nim ca�kowity brak fali. Dwie cz�stki materii
nie mog� tego zrobi�. Wynikiem zderzenia dw�ch pi�ek nigdy nie b�dzie "brak pi�ki".
396 Je�e�i nak�adaj� si� na siebie fale �wietlne, to
w miejscu, gdzie nast�puje wygaszenie, jest czarna plama. Te czarne plamy mo�na
zobaczy�, obserwuj�c �wiat�a uliczne przez �aluzje okienne. Widzi si� wtedy "krzy�"
z jasnymi i ciemnymi miejscami na ramionach. Na widowni sal teatralnych spotyka si�
"g�uche miejsca". S� to miejsca, w kt�rych fale d�wi�kowe nadchodz�ce ze sceny
wygaszaj� si� w wyniku interferencji z falami odbitymi od �cian. Je�eli na
koncercie trafi si� na takie miejsce, nale�y je koniecznie zmieni�, gdy� nie ma
�adnego innego sposobu na poprawienie s�yszalno�ci.

397 Falowa natura �wiat�a zosta�a stwierdzona za
pomoc� do�wiadcze� wykazuj�cych, �e �wiat�o ulega interferencji. Dokona� tego
angielski fizyk Thomas Young (1773-1829), rzucaj�c �wiat�o na ekran przez przes�on�
z dwiema szczelinami (patrz rysunek). Fale biegn� od tych szczelin w kierunku
ekranu, interferuj�c ze sob�. Wynik pokazano na rysun ku po prawej stronie. W
�rodku, pomi�dzy dwoma szczelinami, fale uleg�y wzmocnieniu, tworz�c jasny pr��ek.
Po obu jego stronach wyst�puj� na przemian jasne i ciemne pr��ki odpowiadaj�ce
wzmacnianiu i wygaszaniu. Gdyby �wiat�o by�o strumieniem cz�stek takich jak
pi�eczki, nie otrzymaliby�my nigdy tego jasnego centralnego pr��ka. �wiat�o
~-------~ intensywno�� wiat�a na ekranie ekran
Typowe do�wiadczenie demonstruj�ce zjawisko interferencji fal �wietlnych. Fale mog�
"skr�ci� za 398 r�g". Gdyby� kiedy� w s�oneczny dzie� lecia� samolotem do miasta
le��cego nad zatok�, m�g�by� zobaczy� z g�ry widok naszkicowany na rysunku (s.
159). Fale nadp�ywaj�ce z jeziora lub oceanu trafiaj� na falochron i poczynaj�c od
falochronu, wp�ywaj� do zatoki w r�nych kierunkach. Oznacza to, �e kto� sto.jycy nn
ko�cu falochronu aobacry dop�ywaj�ce do� fale, mimo �e nigdy nie dotar�yby do
niego, poruszaj�c si� po liniach prostych. Ta zdolno�� fal do uginania si� na
kraw�dziach przeszkody jest zjawiskiem znanym jako dyfrakcja i stanowi jeszcze
jedn� r�nic� mi�dzy falami a cz�stkami. Je�eli fale napotkaj� na 399 swej drodze
jak�� powierzchni� (np. szk�a), to mog� si� odbi� lub za�ama�, lub zosta�
poch�oni�te. Za�amuj�c si� fala Interferencja fal 159
fale przychodz�ce
fale brzegowe
t Ikinanie si� fal na kraw�dzi przeszkody.
rmienia kierunek. Naj�atwiejszym sposobem wyobra�enia sobie tego jest zapami�tanie,
�e �wiat�o porusza si� wolniej w szkle ni� w powietrzu. Kiedy czo�o fali dociera do
szk�a, zachowuje si� jak kolumna maszeruj�cych �o�nierzy trafiaj�ca na bagno
po�o�one sko�nie do kierunku marszu. Pierwszy �o�nierz schodzi w bagno i musi
zwolni�, �o�nierz id�cy obok niego mo�e jeszcze postawi� krok z poprzedni�
pr�dko�ci�, a nast�pnie wchodzi do bagna i zwalnia. W ten spos�b wchodz� do bagna
wszyscy po kolei. Kiedy si� ju� tam znajd�, oka�e si�, �e nast�pi�a zmiana kierunku
marszu. Tak samo zmienia kierunek �wiat�o, kiedy wchodzi do szk�a lub innego
materia�u. Za�amanie fal mo�e on
nast�pi� tak�e wtedy, gdy na ich drodze nie ma ostrej granicy mi�dzy dwoma
o�rodkami. Na przyk�ad fale sejsmiczne biegn�ce pod powierzchni� Ziemi napotykaj�
na swej drodze ska�y, kt�rych g�sto�� i sk�ad zmieniaj� si� stopniowo. Te fale
r�wnie� zmieniaj� kierunek wskutek za�amania, lecz jest to zmiana ci�g�a, a nie
skokowa. Z tego powodu fale sejsmiczne poruszaj� si� pod powierzchni� Ziemi po
torach zakrzywionych. ,/[~(~ Riedy widzimy na gol. UU r�cej nawierzchni szo
sy co�, co wygl�da jak kalu�a, to w rzeczywisto�ci widzimy �wiat�o, kt�re, biegn�c
od s�o�ca ku szosie, za�ama�o si�
w gor�cym powietrzu i, tak odchylone, trafi�o do naszego oka. I j~n % Jednym z
najwa�nieji '~V 1 szych zjawisk falowych '' I jest zjawisko Dopplera. Otrzyma�o
nazw� od nazwiska odkrywcy, austriackiego uczonego Christiana Dopplera (1803-1853).
Je�eli �r�d�o fal porusza si�, to w ka�dym miejscu emituje fal� kulist� rozchodz�c�
si� koncentrycznie od tego miejsca. Tak wi�c kula, kt�ra na rysunku oznaczona jest
I,' I liter� "A", przedstawia grzbiet ` fali wyemitowanej, gdy �r�d�o I,, ' by�o w
punkcie AE, a kula oznaczona jako "B" przedstawiagrzbiet fali wyemitowanej, gdy''
�r�d�o by�o w punkcie B itd. Sumaryczny efekt ruchu �r�d�a jest taki, �e kto�
stoj�cy przed �r�d�em, tzn. obserwuj�cy jego zbli�anie, zobaczy zag�szczone
grzbiety fal, podczas gdy ten, kto stoi za �r�d�em (tzn. widzi jego oddalanie),
b�dzie obserwowa� rozrzedzone grzbiety fal. Je�eli jest to fala d�wi�kowa, osoba
stoj�ca przed �r�d�em b�dzie s�ysza�a wy�szy d�wi�k ni� osoba znajduj�ca si� za
oddalaj�cym si� �r�d�em. Je�eli emitowan� fal� jest �wiat�o, to osoba, do kt�rej
zbliia si� �r�d�o �wiat�a, zobaczy �wiat�o przesuni�te ku niebieskiemu kra�cowi
widma, a ta, od kt�rej �r�d�o si� oddala - przesuni�te ku czerwieni.A
A B
Powstawanie zjawiska Dopplera.

Podaj przyklad zjawiska Dopplera, kt�rego sam do�wiadczy~e�. Odpowied�: D�wi�k
klaksonu lub warkot silnika samochodu zmienia ton, gdy samoch�d wyprzedza ci� na
szosie. 402 Radar policyjny wysy�a fale radiowe, kt�
re s� absorbowane przez atomy twojego samochodu. Samoch�d emituje fale wt�rne,
kt�re rejestruje odpowiednia aparatura. Poniewa� samoch�d ~_
Elektrvc~no�O i magnetyzm 161
znajduje si� w ruchu, emitowana przez niego fala b�dzie mie� zmienion� d�ugo�� w
stosunku do d�ugo�ci fali wys�anej przez radar wskutek efektu Dopplera. Wielko��
tej r�nicy d�ugo�ci fal, nazywanej przesuni�ciem dopplerowskim, zale�y od pr�dko�ci
pojazdu. Tak wi�c odkrycie b�d�ce wk�adem Dopplera w nauk� jest teraz mi�dzy innymi
u�ywane do kontroli ruchu drogowego na zat�oczonych szosach. D�wi�k jest fal�.
Kiedy 403 drgaj� nasze struny g�o
sowe, cz�steczki powietrza zbli�aj� si� do siebie i oddalaj�, a ruch ten daje
pocz�tek fali. Kiedy przemieszcza si� fala d�wi�kowa, cz�steczki powietrza
poruszaj� si� w prz�d i w ty� w kierunku ruchu, a nie w g�r� i w d� jak w przypadku
fal na wodzie. W obszarach, gdzie cz�steczki s� g�ciej upakowane, ci�nienie jest
wy�sze. To jest grzbiet fali d�wi�kowej. Kiedy fala ta dociera do ucha, naciska
b�on� b�benkow�, zapocz�tkowuj�c proces s�yszenia. Im wi�ksza cz�stotliwo�� fali,
tym wy�szy ton odbieramy. Im wy�sze jest ci�nienie w grzbiccic fali, tym
g�o�niejszy d�wi�k odbiera nasze ucho. Elektryczno�� i magnetyzm
404 Pomi�dzy elektrostatycznym zlepianiem si�
ubra� a magnesem, kt�rym przypinasz notatki do lod�wki, istnieje �cis�y zwi�zek,
poniewa� wyst�pufie on mi�dzy wszystkimi zjawiskarm elektrycznymi i magnetycznymi.
Odkrycie go by�o jednym z najwi�kszych osi�gni�� dziewi�tnastowiecznej fizyki. Obec
nie uwa�amy, �e elektryczno�� i magnetyzm s� po prostu r�nymi przejawami jednego
fundamentalnego oddzia�ywania, nazywanego oddzia�ywaniem elektromagnetycznym. Pr�d
elektryczny powo405 duje zjawiska magnetyezne. Je�eli przez przew�d prze

puszczamy pr�d elektryczny, to ig�a magnetyczna kompasu umieczczonego w pobli�u
odchyla si�. Innymi s�owy, pr�d elektryczny, czyli poruszaj�ce si� �adunki
elektryczne, powoduje powstanie pola magnetycznego. By� to pierwczy zwi�zek, jaki
odkryto mi�dzy elektryczno�ci� a magnetyzmem. Odkrycie to zosta�o dokonane niemal
mimo woli eksperymentatom. By� nim Hans Christian Oersted (1777-1851), du�ski
fizyk, kt�ry nami�tnie lubi� demonstrowa� do�wiadczenia na wyk�adach dla student�w.
Kt�rego� dnia, kiedy krz�ta� si� dooko�a du�ego sto�u stoj�cego przed audytorium i
pe�nego r�nej aparatury, zauwa�y�, �e za ka�dym razem, kiedy w��cza� bateri� w
obw�d elektryczny, powoduj�c przep�yw pr�du, porusza�a si� ig�a kompasu le��cego w
pobli�u. Ten przypadek sta� si� podstaw� jednego z najwi�kszych odkry�
do�wiadczalnych. 406 Wielk� zalet� elektromagnesu jest mo�liwo��
w��czania i wy��czania. Elektromagnes to zw�j lub wiele zwoj�w drutu, przez kt�ry
p�ynie pr�d elektryczny. Przep�yw pr�du powoduje powstanie pola magnetycznego - im
wi�cej zwoj�w drutu (i silniejszy pr�d), tym silniejsze pole. Zw�j drutu zachowuje
si� wi�c jak magnes i mo�e r�wnie� podnosi� do g�ry metalowe opi�ki. Si��
elektromagnesu mo�na regulowa� przez zwi�kszanie lub zmniejszanie nat�enia pr�du
p�yn�cego w drucie. Elektromagnes jest u�ywany na przyk�ad na z�omowiskach. S�u�y
do podnoszenia i przenoszenia w inne miejsce wrak�w samochod�w. Kiedy przez
elektromagnes p�ynie pr�d, samoch�d jest przyci�gany i unoszony do g�ry (zazwyczaj
elektromagnes jest zawieszony na ramieniu d�wigu). Nad nowym miejscem sk�adowania
wraka operator wy��cza pr�d, elektromagnes przestaje przyci�ga� i samoch�d spada,
poniewa� si�a grawitacji nie jest ju� r�wnowa�ona si�� przyci�gania elektromagnesu.
~n Pole magnetyczne wywo'TV~ �aje zjawiska elektryczne. .Icst to kolejny zwi�zek
mi�dzy elektryczno�ci� a magnetyzmem. Kiedy porusza si� magnesem w pobli�u p�tli z
drutu lub obraca si� tak� p�tl� w pobli�u magnesu, to pop�ynie w niej pr�d
elektryczny, mimo �e nie ma w niej �adnego �r�d�a pr�du. Zjawisko to, znane jako
"indukcja Elektrvezno.�e i magnetyzm 163
elektromagnetyczna", zosta�o odkryte przez Michaela Faradaya. Jego odkrycie
spowodowa�o ca�kowite uzale�nienie naszego spo�ecze�stwa od elektryczno�ci. ,/ [jQ
Najwi�ksza moc elektryGfUa czna jest generowana za pomoc� indukcji. W generatorze
elektrycznym do obracania wa�u u�ywa si� jakiego� �r�d�a energii: pal�cego si�
w�gla, spadaj�cej wody itp. Do wiruj�cego wa�u jest przymocowany zw�j z przewoda
elektrycznego, znajduj�cy si� mi�dzy biegunami magnesu. Wirowanie zwoju w polu
magnetycznym powoduje powstanie w nim pr�du elektrycznego. Pr�d ten jest przesy�any
liniami wysokiego napi�cia do odbiorc�w. Trafia r�wnie� do twojego domu, gdzie
zasila lampy, piece, aparatur� stereo i ca�� reszt� domowydr urz�dze�
elektrycznych. Generatory oparte na 409 zjawisku indukcji elektromagnetycznej
produkuj� pr�d zmienny. Bierze si� to st�d, �e kiedy zw�j drutu obraca si� w polu
magnetycznym, pr�d w drucie przez po�ow� okresu p�ynie w jedn� stron�, a przez
drug� po�ow� - w przeciwn�. Poniewa� w Stanach Zjednoczonych niemal ca�a energia
elektryczna jcst produkowana przez generatory rotacyjne, otrzymuje si� j� w formie
pr�du zmiennego (AC). Jak szybko obracaj� si� generatory w elektrowni? Odpowied�:
Cz�stotliwo�� pr�du elektrycznego wytwarzanego w Polsce wynosi 50 Hz. Pr�d
elektryczny w USA ma znormalizowan�, ustalon� cz�stotliwo�� 60 Hz, co oznacza sto
dwadzie�cia zmian kierunku w ci�gu I sekundy. 410 Ca�y czas u�ywasz
transformator�w, nawet je�li
o tym nie wiesz. Schemat najprostszego transformatora jest przedstawiony na
rysunku. Zmienny pr�d elektryczny p�ynie przez jeden zw�j drutu. Pr�d ten tworzy
zmienne pole magnetyczne, kt�re z kolei powoduje przep�yw pr�du w drugim zwoju. W
ten spos�b jeden zw�j dzia�a na drugi, mimo �e si� nie stykaj�. Doprowadzony do
mieszka� pr�d o napi�ciu 220 V (115 V w USA) jest w wielu domowych urz�dzeniach
clcktrycznych przetwarzany nu grad o ni�szym napi~;ciu i wyisxym nat�eniu. Tak jest
nu przyk�vd

p�tla 1 I
z
W prostym transformatorze zmienne pole magnetyczne, wytworzone przez pr�d zmienny w
jednej p�tli, wytwarza zmienny pr�d w p�tli drugiej. w komputerze, telewizorze,
aparaturze stereo. Transformatory w tych urz�dzeniach mo�na pozna� po zwojach drutu
nawini�tego na �elazny rdze�, co powoduje, �e s� do�� ci�kie i masywne. Im wy�sze
napi�cie, tym ni�sze nat�enie, a tym samym ni�sze straty energii na ogrzewanie
przewod�w. R�wnania Maxwella
Na du�e odleg�o�ci naj411 bardziej ekonomiczne jest przesy�anie elektryczno�ci pod
bardzo wysokim napi�ciem. Linie przesy�owe wyprowadzone z elektrowni przenosz� pr�d
clcktryczny pod napi�ciem 500 000 V i wi�kszym. Linie wysokiego napi�cia s�
rozci�gni�te na wielkich shzpach. �atwo je mo�na zobaczy� w okolicach elektrowni.
Zanim pr�d z elektrowni pop�ynie tymi liniami, trafia do transformator�w, kt�re
podwy�szaj� napi�cie i obni�aj� nat�enie pr�du. R�wnania Maxwella po412 ��czy�y
zjawiska elektry
czno�ci i magnetyzmu. Odegra�y t� sam� rol� w dziedzinie elektrycino�ci i
magnetyzmu co prawa Newtona w mechanice. Zosta�y zapisane pierwszy raz w 1870 r.
prze, szkockiego bzyka Jamesa C'Icrka Maxwella. Te cztery r�wnania stanowi�
podsumowanie wszystkiego, co wiemy o elektryczno�ci, magnetyzmie i zale�no�ciach
mi�dzy nimi. S�owami mo�na je wyrazi� nast�puj�co: Wla�ciwe pytanie 165
1. �adunki r�noimienne przyci�gaj� si�, a jednoimienne - odpychaj� (prawo
Coulomba). 2. Nie istniej� izolowane bieguny magnetyczne.
3. Pr�d elektryczny powoduje powstanie pola magnetycznego.4. Zmiana pola
magnetyczne go mo�e wywo�a� przep�yw pr�du elektrycznego.
Wt~a�ciwe pytanie
413 Dlaczego prawa te nazwano prawami Maxwel
la, chocia� �adne z nich nie zosta�o przez niego odkryte? Maxwell nie odkry�
�adnego z podanych wy�ej praw. Jego wk�ad w nauk� polega� na: 1) stwierdzeniu, �e
te cztery prawa stanowi� podstaw� teorii elektryczno�ci i magnetyzmu; 2)
wprowadzeniu ma�ego dodat _ ku do trzeciego prawa, a mianowicie, �e zmiana pr�du
mo�e spowodowa� powstanie pola magnetycznego. Z tym dodatkiem cztery prawa u�o�y�y
si� we w�a�ciw� ca�o�� i sta�o si� jasne, �e jest w nich zawarte wszystko, co wiemy
o elektryczno�ci i magnetyz _ mie. Jednym z najniezwyklejszych moment�w moich
studi�w by� dzie�, w kt�rym profesor napisa� r�wnania Maxwella na tablicy, a ja
odkry�em, �e wszystkie skomplikowane zagadnienia, jakie omawiali�my przez ca�y rok,
s� zawarte w r�wnaniach mieszcz�cych si� na ma�ym fragmencie kartki. Z takich chwil
ol�nienia sk�adaj� si� kariery naukowc�w. 414 Najwa�niejsz� i natychmiastow�
konsekwencj�
r�wna� by�o przewidzenie przez Maxwella na ich podstawie mo�liwo�ci istnienia fal
elektromagnetycznych, co doprowadzi�o do odkrycia fal radiowych i mikrofal. Za
ka�dym razem, kiedy w��C7.aS7, telewizor, s�uchasz radia lub prowadzisz
transkontynentaln� rozmow� telefoniczn�, u�ywasz techniki b�d�cej konsekwencj�
pracy Maxwella. 415 Maxwell by� pionierem fotografii koloro
wej. Pierwsza kolorowa fotografia, jak� kiedykolwiek wykonano, stanowi�a cz�� jego
pracy doktorskiej. Jest to zdumiewaj�co dobre zdj�cie ki�ci winogron. Ci�gle
jeszcze mo�na je ogl�da� na uniwersytecie w Cambridge, gdzie studiowa� jego autor.
pole magnetyczne

Promieniowanie elektromagnetyczne
416 swiat�o, fale radiowe, promienie X to przyk�a
dy promieniowania elektromagnetycznego. Na rysunku jest przedstawiona fala
elektromagnetycz na. Mo�na j� sobie wyobrazi� jako pole elektryczne i pole
magnetyczne rozchodz�ce si� w przestrzeni w spos�b podobny do fal na jeziorze. �
pr�dko��
~czne
Fala elektromagnetyczna.
417 Wszystkie fale elektromagnetyczne rozchodz�
si� w pr�ni z pr�dko�ci� �wiat�a. W pr�ni pr�dko�� ta wynosi 300 000 km/s. Pr�dko��
�wiat�a w pr�ni oznaczana jest zazwyczaj symbolem "c". ,/ 1 ~ James Clerk Maxwell
pierwszy przewidzia� mo
�liwo~� istnienia fal elektromagnetycznych. Odkry�, �e z r�wna� nosz�cych teraz
jego imi� wynika istnienie fal, mo�liwo�� ich rozchodzenia si� w pr�ni (on zape
Promieniowanie elektromagnetyczne 167
wne powiedzia�: "w eterze"), jak te� to, �e b�d� wygl�da�y tak jak na powy�szym
rysunku. Kiedy obliczy�, z jak� pr�dko�ci� fale te powinny si� rozchodzi�, otrzyma�
w wyniku 300 000 km/s. Wiedz�c oczywi�cie, �e jest to pr�dko�� wiatka,
zidentyfikowa� te nowe fale jako �wiat�o. Kiedy ju� zrozumia�, �e w jego r�wnaniach
kryje si� nowy rodzaj fal, doszed� tak�e do wniosku, �e mo�e istnie�, pr�cz
zwyk�ego �wiat�a, wiele rodzaj�w tych fal. Przewidzia� te� istnienie takich fal jak
radiowe, kt�re nast�pnie odkry� Heinrich Hertz w 1888 r. Od tego czasu odkryto
wiele innych typ�w promieniowania elektromagnetycznego (om�wiono je poni�ej). 419
Wi�kszo�� ludzi wi��e nazwisko Gugliel
mo Marconiego (1874-1937) z wynalezieniem radia. Marconi wykorzysta� odkryte przez
Hertza fale radiowe do przes�ania sygna��w na du�� odleg�o��. To w�a�nie on
przes�a� pierwsz� wiadomo�� radiow� przez Atlantyk. Wszystkie fale elektro420
magnetyczne sk�adaj� si�
na widmo fal elektromagnetycznych. Znamy dzisiaj wiele rodzaj�w tych fal, pocz�wszy
od radiowych (d�ugo�ci rz�du tysi�cy kilometr�w) do tzw. promieni gamma (d�ugo�ci
mniejszych ni� rozmiary cz�stek elementarnych). Fale te r�ni� si� od siebie jedynie
d�ugo�ci�-poza tym s� identyczne i maj� tak� struktur� jak na rysunku. Poni�ej
przedstawiono list� znanych rodzaj�w fal.
Nazwa fal D�ugo�� fali fale radiowe
modulowane amplitudowo dziesi�tki do setek kilometr�w
falc radiowe modulowane cz�stotliwo�ciowo metry do
kilometr�w
mikrofale centymetry
promieniowanie
podczerwone tysi�czne cz�ci
centymetra
�wiat�o czerwone 8000 atom�w
�wiat�o fioletowe 4000 atom�w
promieniowanie
nadfioletowe setki atom�w
promienie X kilka atom�w
promienie gamma rozmiar j�dra
atomowego do
rozmiaru atomu
421 Swiat�o widzialne stanowi tylko ma�� cz�� wid
ma elektromagnetycznego. �wiat�o widzialne jest tak wa�ne dla cz�owieka, �e w
spos�b naturalny

zak�adamy, i� jest r�wnie wa�ne dla ca�ej natury. W rzeczywisto�ci to tylko jeden z
wielu rodzaj�w promieniowania elektromagnetycznego, zajmuj�cy bardzo ma�� cz��
widma tego promieniowania-cz�� obejmuj�c� d�ugo�ci fal od 4000 do 8000 �rednic
atomowych. 422 Cia�o cz�owieka (lecz nie jego oko) mo�e,
opr�cz �wiat�a, wykry� tak�e inne rodzaje promieniowania elektromagnetycznego. Gdy
wyci�gniemy r�k� w kierunku czego� ciep�ego, to promieniowanie podczerwone przenosi
energi� od ogrzanego obiektu do r�ki. Poczucie ciep�a jest wi�c "detekcj�"
promieniowania podczerwonego le��cego poza zakresem widzialnym, czyli
niewidzialnego dla oka. Kiedy w wyniku przebywania na s�o�cu sk�ra bole�nie si�
zaczerwieni, mo�na powiedzie�, �e cia�o wykry�o promieniowanie nad~oletowe, kt�re
spowodowa�o oparzenie. 423 Kiedy �adunki elektryczne s� przyspieszane, po
wstaje promieniowanie elektroma
gnetyczne. Elektrony przep�ywaj�ce przez przew�d s� �r�d�em fal radiowych i
mikrofal, elektrony przeskakuj�ce w atomie odpowiadaj� za powstawanie �wiat�a, a
szybko poruszaj�ce si� elektrony, gwa�townie zahamowane w kawa�ku metalu, generuj�
promienie X. Ca�e promieniowanie elektromagnetyczne powstaje w wyniku ruchu
zmiennego �adunk�w elektrycznych. W antenie radiostacji 424 elektrony s� przy�pie
szane tam i z powrotem. Produkuj� fale radiowe. Fale te rozchodz� si� w przestrzeni
i trafiaj� do anteny naszego odbiornika, gdzie inne ju� elektrony s� przyspieszane
przez fal�, kt�ra nadesz�a z zewn�trz. Ruch tych elektron�w tworzy pr�d
elektryczny, kt�ry jest wzmacniany w odpowiednim uk�adzie naszego radia, a
nast�pnie przekszta�cany w d�wi�k. W atmosferze ziemskiej 425 s� tylko dwa "okna"
dla promieniowania elektromagnetyeznego. �wiat�o widzialne z �atwo�ci� przechodzi
przez atmosfe Promieniowanie elektromagnetyczne 169
r�. Z samolotu mo�na ogl�da� obiekty le��ce setki kilometr�w woko�o. R�wnie� fale
radiowe mog� szerzy� si� w atmosferze na du�e odleg�o�ci. Zdarza si� przecie�
podczas podr�y samochodem "z�apa�" stacj� radiow� odleg�� nieraz o tysi�ce
kilometr�w. M�wimy, �e atmosfera ma okna dla fal radiowych i widzialnych. Wszystkie
inne zakresy promieniowania s� przez atmosfer� ca�kowicie lub cz�ciowo absorbowane.
Astronomowie pragn�cy obserwowa� te w�a�nie fale, wysy�ane przez odleg�e obiekty,
musz� w tym celu wynie�� swe przyrz�dy pomiarowe poza atmosfer�. Obserwatoria
satelitarne prowadz� intensywne badania dochodz�cego do nas z przestrzeni
promieniowania X, podczerwonego, nadfioletowego i mikrofalowego. Dopiero nasze
pokolenie ~_ ma, po raz pierwszy w historii, mo�liwo�� obserwowania wszystkiego, co
znajduje si� na zewn�trz atmosfery. Jest to z�oty wiek astronomii. Przez tysi�ce
lat cz�o wiek obserwowa� gwiazdy. Zawsze wydawa�o mi si� ironi� losu, �e to
promieniowanie w�drowa�o na Ziemi� od gwiazd odleg�ych o miliony lat �wietlnych
tylko po to, by na ostatnich kilometrach ulec poch�oni�ciu przez atmosfer�. 426
Jest wysoce prawdopodobne, �e "nar�czne" ra
dio zostanie wynalezione jeszcze za �ycia wi�kszo�ci ludzi czytaj�cych te s�owa.
Urz�dzenie to b�dzie przekszta�ca�o tw�j g�os w s�aby sygna� elektromagnetyczny.
Sygna� ten b�dzie wychwytywany przez anten� satelity na orbicie i po odpowiednim
wzmocnieniu wysy�any z powrotem na d� do innego posiadacza takiego radia. Ten
kierunek rozwoju ma ju� swojego prekursora w telefonie kom�rkowym. Trzeba jeszcze
tylko zbudowa� detektor zdolny do odbioru bardzo s�abych sygna��w. Zostan� wtedy
urzeczywistnione pomys�y z komiks�w.

Magnetyzm
427 W naturze istnieje si�a magnetyczna. Kiedy ig�a
kompasu wskazuje p�noc lub gdy przyczepiasz notatk� do lod�wki za pomoc� ma�ego
magnesiku, to masz do czynienia z jednym z podstawowych oddzia�ywa� w naturze -
oddzia�ywaniem magnetycznym. Si�a ta znana by�a wszystkim staro�ytnym cywilizacjom,
od Grek�w i Chi�czyk�w pocz�wszy. Tym, co dzia�a na oto428 czepie si�� magnetyczn�
(np. odchylaj�c ig�� magnetyczn�), jest magnes. Najpospolitszym materia�em maj�cym
w�asno�ci magnetyczne jest �elazo; ma je tak�e wiele rud �elaza. 429 Magnesy czasem
si� przyci�gaj�, a czasem od
pychaj�. Ka�dy magnes ma dwa bieguny, p�nocny i po�udniowy. Bieguny jednoimienne
odpychaj� si�, a r�noimienne przyci�gaj�. Gdy wi�c zbli�y si� do siebie bieguny
p�nocne (lub po�udniowe) dw�ch magnes�w, to b�d� si� one odpycha�. Zbli�anie
bieguna p�nocnegojednego magnesu do bieguna po�udniowego drugiego magnesu spowoduje
ich przyci�ganie. 430 Ig�a kompasu jest magnesem. Wskazuje p�
noc, co oznacza, �e dzia�a na ni� si�a magnetyczna. Jeden koniec ig�y jest
przyci�gany przez biegun p�nocny Ziemi, a drugi koniec przez biegun po�udniowy. W
wyniku tego przyci�gania, niezale�nie od ustawienia pocz�tkowego ig�y, b�dzie si�
ona obraca� dop�ty, dop�ki nie ustawi si� w kierunku p�noc-po�udnie. Jest to
oczywi�cie pow�d, dla kt�rego kompas znalaz� szerokie zastosowanie w nawigacji.
Poniewa� koniec ig�y oznaczony "N" wskazuje biegun p�nocny Ziemi, musi to by�
biegun po�udniowy ig�y. W celu unikni�cia nieporozumie� o biegunie ig�y oznaczonym
"N" m�wi si� "biegun wskazuj�cy p�noc". Ziemia jest magnesem. 431 Fakt, �e ig�a
kompasu reaguje na si��, z jak� dzia�a na Tajemnica 171
ni� Ziemia, �wiadczy o tym, �e Ziemia jest zdolna do wywierania si�y magnetycznej,
a wi�c sama jest magnesem. 432 W przyrodzie nie istniej� pojedyncze bieguny mag
netyczne. Zgodnie z tym, co dzi� wiemy, z ka�dym istniej�cym biegunem p�nocnym
zwi�zany jest biegun po�udniowy. Je�eli prze�amie si� na dwie cz�ci sztabk�
magnesu, to nie b�dziemy mie� osobno bieguna p�nocnego i osobno po�udniowego, lecz
dwa mniejsze magnesy, z kt�rych ka�dy b�dzie mia� oba swoje bieguny - p�nocny i
po�udniowy. Tajemnica
433 Gdzie s� pojedyncze bieguny magnetyczne? Poje
dynczy, izolowany biegun magnetyczny m�g�by si� nazywa� monopolem magnetycznym.
Fizycy w�o�yli mn�stwo wysi�ku w poszukiwanie monopoli magnetycznych, lecz nie
osi�gn�li sukcesu. Jest to absorbuj�ca zagadka, bo w naturze istnieje wiele
osobnych �adunk�w elektrycznych (np. elektron i proton). Stwierdza si� tak�e
ca�kowit� sy metri� mi�dzy elektryczno�ci� i magnetyzmem.
Wszystkie magnesy s� 434 elektromagnesami. Po
mewaz w naturze me istme~� monopole magnetyczne, wszystkie pola magnetyczne, jakie
znamy, musz� powstawa� wskutek ruchu �adunk�w elektrycznych. Na przyk�ad elektron
kr��cy po orbicie wok� j�dra stanowi pr�d elektryczny; prawda, �e bardzo ma�y, ale
jednak pr�d. Ten w�a�nie przep�yw pr�du czyni z atomu ma�y magnes. S�dzimy, �e w
ten sam spos�b ruch p�ynnego �elaza w j�drze Ziemi jest przyczyn� istnienia
ziemskiego pola magnetycznego, a ruch na�adowanych cz�stek we wn�trzu S�o�ca jest
przyczyn� istnienia pola magnetycznego S�o�ca. W National Magnet La435 boratory w
Cambridge wytworzono najwi�ksze pola magnetyczne, jakie s� dzie�em cz�owieka.
Osi�gaj� one nat�enie ponad czterdzie�ci tysi�cy razy wi�ksze ni� pole magnetyczne
Ziemi. Najwi�ksze pole magnetyczne w cn�ym Wszech�wiecie istnic,jc zapewne na
powierzchni pulsar�w i mo�e by� silniejsze od ziemskiego nawet wiele miliard�w
razy.

436 Naturalne magnesy, kt�re zazwyczaj s� z �elaza,
nazywa si� ferromagnetykami lub czasami magnesami trwa�ymi. Ferromagnetyk dzia�a
nast�puj�co. Ka�dy atom �elaza jest "magnesikiem" i ma sk�onno�� do ustawienia,
jakie przedstawione zosta�o na rysunku. Uporz�dkowanie to powstaje wskutek
dzia�ania si� mi�dzy s�siednimi atomami. Si�y powoduj�ce r�wnoleg�e uporz�dkowanie
atom�w tworz� tzw. domeny ferromagnetyczne. Domena jest to fragment materia�u o
rozmiarach oko�o tysi�ca atom�w, w kt�rym wszystkie magnesy atomowe wskazuj� ten
sam kierunek. W normalnym kawa�ku �elaza domeny wskazuj� przypadkowe kierunki, wi�c
na ze wn�trz tego kawa�ka nie ma pola magnetycznego, chocia� jest ono w ka�dej
domenie z osobna. Podczas magnesowania tego kawa�ka �elaza domeny s� zmuszone do
wskazywania tego samego kierunku. W ten spos�b pola magnetyczne poszczeg�lnych
domen wzmacniaj� si� wzajemnie i ro�nie si�a, z jak� mo�e dzia�a� magnes. Im wi�cej
domen zostanie ustawionych r�wnolegle, tym wi�ksze b�dzie nat�enie pola
magnetycznego. ,/ ~I~/ Istnienie domen ferroGE ~ magnetycznych wyja�nia, dlaczego
magnes mo�e zosta� rozmagnesowany. Kawa�ek �elaza lub stopu b�dzie magnesem tylko
tak d�ugo, jak d�ugo domeny s� uporz�dkowane. Je�eli magnes zostanie ogrzany, to
domeny wr�c� do swej dawnej przypadkowej orientacji. Wtedy stwierdza si�, �e �elazo
si� rozmagnesowa�o. Ahy ponownie �elazo namagnesowa�, trzeba je umie�ci� w silnym
polu magnetycznym, tzn. ponownie uporz�dkowa� domeny. 438 Istnieje tylko kilka
naturalnych materia
��w magnetycznych. �elazo
jest oczywi�cie najpospolitsze, lecz do tej grupy nale�y tak�e kobalt i nikiel.
Wi�kszo�� silnych magnes�w trwa�ych wykonuje si� ze stop�w �elaza z borem i
neodymem. Tylko te materia�y daj� si� magnetyzowa�, inne nie. Pow�d jest
nast�puj�cy. Si�y, kt�re powoduj� r�wnoleg�e ustawienie atom�w, zale�� od
odleg�o�ci mi�dzy atomami. Odleg�o�ci te s� opowiednie tylko w wy�ej wymienionych
pierwiastkach i kilku ich stopach, dlatego tylko w nich mog� powsta� domeny. 439
Pewne materia�y s� paramagnetykami. Same nie
wytwarzaj� pola magnetycznego, lecz staj� si� magnesami, kiedy w pobli�u jest inny
magnes. Paramagnetyk dzia�a nast�puj�co. W normalnych okoliczno�ciach atomowe
magnesy wskazuj� kierunki przypadkowe i nie wytwarzaj� pola magnetycznego. Jednak�e
w obecno�ci zewn�trznego pola magnetycznego magnesy atomowe zostaj� uporz�dkowane i
tak powsta�ym polem w�asnym wzmacniaj� pole zewn�trzne. Tajemnica I73
Przyk�adem paramagnetyku jest ciek�y tlen i niekt�re jony uranu. 440 pole
magnetyczne Ziemi jest wynikiem jej obro
t�w. Kiedy Ziemia obraca si�, wraz z ni� obraca si� tak�e j�dro w jej wn�trzu.
Proces prowadz�cy do tego, �e wiruj�ce j�dro Ziemi, zbudowane z ciek�ego �elaza,
wytwarza pole magnetyczne, jest bardzo skomplikowany. Pole magnetyczne Ziemi 441
okresowo ulega odwr�ceniu. Obecnie p�nocny biegun magnetyczny znajduje si� w
kanadyjskiej C7,�SC1 Arktyki. W przesz�o�ci zdarza�o si� jednak, �e p�nocny biegun
by� tam, gdzie teraz Antarktyda. Mo�emy udokumentowa� co najmniej trzysta takich
odwr�ce� w ci�gu ostatnich kilkuset milion�w lat. Odwr�cenia s� bardzo nieregularne
i ca�kowite przebiegunowanie trwa prawdopodobnie oko�o 5000 lat. S�dzi si�, �e
najpierw pole maleje do zera, a nast�pnie zaczyna rosn��, lecz w przeciwnym
kierunku. Taki przebieg zjawiska odwr�cenia biegun�w wydaje si� bardziej
prawdopodobny ni� w�dr�wka biegun�w po powierzchni Ziemi. Domeny ferromagnetyczne.
Magnes trwa�y powstaje wtedy, kiedy te domeny wzajemnie si� wzmacniaj�.
Tajemnica
442 Dlaczego ziemskie pole magnetyczne si� odwra
ca? Obliczenie, w jaki spos�b planeta mo�e mie� sta�e pole magnetyczne, nie jest
zbyt skomplikowane, natomiast bardzo trudnym problemem jest zrozumienie, w jaki
spos�b to sta�e pole co jaki� czas decyduje si� zmieni� kierunek. Kapry�na natura
ziemskiego pola magnetycznego wci�� pozostaje dla geofizyk�w tajemnic�. 443 Ska�y
pami�taj�, jaki by� w przesz�o�ci kierunek
pola magnetycznego Ziemi. Kiedy roztopiona ska�a wyp�ywa na powierzchni� Ziemi,
p�ywaj� w niej ma�e kawa�ki materia��w o w�asno�ciach magnesu trwa�ego. Kawa�ki te
ustawiaj� si� wzd�u� takiego pola magnetycznego, jakie akurat istnieje. Kiedy ska�a
stygnie, uporz�dkowanie to si� utrwala. W ten spos�b ska�a zachowuje pami��, gdzie
znajdowa�y si� bieguny pola magnetycznego w czasie, gdy si� formowa�a. Kiedy wi�c
znajdujemy taki skamienia�y magnes wskazuj�cy po�udnie, wiemy, �e w czasie
powstawania tej ska�y biegun p�nocny by� tam, gdzie teraz po�udniowy. Badanie
dawnych p�l magnetycznych nosi nazw� paleomagnetyki i dostarcza wa�nych danych
dotycz�cych tektoniki p�yt. 444 S�o�ce ma tak�e pole magnetyczne. Pochodzenie
pola magnetycznego S�o�ca jest zapewne analogiczne do pochodzenia pola
magnetycznego Ziemi. S�o�ce obraca si� i jest zbudowane z materia�u przewodz�cego
elektryczno�� - w tym przypadku jest to plazma sk�adaj�ca si� z wolnych elektron�w
i atom�w, z kt�rych te elektrony zosta�y uwolnione. Pole magnetyczne S�o�ca
prawdopodobnie odwraca si� co jedena�cie lat. Podobnie jak w przypadku Ziemi ci�gle
jeszcze nie znamy ani pochodzenia pola magnetycznego S�o�ca, ani powod�w jego
odwracania. 445 Pumy na S�o�cu maj� zwi�zek z jego polem ma
gnetycznym. Widoczne na S�o�cu ciemne plamy s� prawdopodobnie konsekwencj� burz
magnetycznych i zjawisk magnetycznych pod powierzchni� S�o�ca. Cykl ich przybywania
i ubywania wraz z polem magnetycznym wynosi jedena�cie lat. Najliczniejsze s�
Elektryczno�� 175
na ko�cu, a najmniej liczne na pocz�tku cyklu.
446 Plamy na S�o�cu wydaj� si� ciemne, lecz
r�wnie� �wiec�, wysy�aj� tylko nieco mniej �wiat�a ni� ich otoczenie. T� r�nic�
intensywno�ci promieniowania oko odbiera jako ciemn� plam�. Tajemnica
447 Dlaczego cykl wyst�powania plam na S�o�cu
w przesz�o�ci si� zatrzymywa�?
Cykl zwi�kszania si� i zmniejszania liczby plam na S�o�cu trwa teraz regularnie
jedena�cie lat, lecz w przesz�o�ci obj�tej spisan� histori� by�o kilka takich
okres�w, w kt�rych cykl zmian si� zatrzymywa�. To jest dodatkowy aspekt tajemnicy
pola magnetycznego S�o�ca. 448 Cykl zmian liczby plam na S�o�cu za
trzyma� si� po raz ostatni mi�dzy 1645 a 1715 rokiem; okres ten z grubsza pokrywa
si� z panowaniem Ludwika XIV (nazywanego Kr�lem S�o�ce) we Francji. Elektryczno��
449 �adunek elektryczny jest jedn� z podstawowych
w�asno�ci materii. Podobnie jak czas, �atwo go wskaza�, lecz trudno zdefiniowa�.
Wiemy, �e �adunek elektryczny musi by� podstawow� w�asno�ci� materii, poniewa� jest
zdolny do wywierania si�y. Je�eli przeczesze si� grzebie niem w�osy w suchy dzie�,
a nast�pnie zbli�y grzebie� do skrawka papieru, to papierek podskoczy i przylgnie
do grzebienia. Oznacza to, �e grzebie� jest zdolny dzia�a� z pewn� si��. Narwano j�
elektryczno�ci�, a �r�d�o si�y elektrycznej - �adunkiem clcktrycznym.

450 Istniej� dwa rodzaje �adupk�w elektrycznych.
�adunki jednoimienne odpychaj� si�, a r�noimienne przyci�gaj�. Grecy wiedzieli, �e
je�eli bursztyn potrze si� kocim futerkiem, a szk�o - jedwabiem, to stan� si� one
zdolne do oddzia�ywania z pewn� si�� elektryczn�. Wiedzieli te�, �e dwa kawa�ki
bursztynu odpychaj� si�, a szk�o i bursztyn si� przyci�gaj�. Oznacza to, �e nie
tylko istniej� dwa rodzaje �adunk�w, lecz tak�e dwa rodzaje si�: przyci�gaj�ca i
odpychaj�ca. Ta pierwsza wyst�puje mi�dzy �adunkami r�noimiennymi, druga -
jednoimiennymi. Nazwy dla tych �adunk�w wybrano umownie: dodatni i ujemny. 451
Natura si� dzia�aj�cych mi�dzy �adunkami jest
okre�lona przez prawo Coulomba, nazwane tak od nazwiska francuskiego uczonego
Charlesa Augustina de Coulomba (1736 -1806). Prawo to wykazuje tajemnicze
podobie�stwo do prawa powszechnego ci��enia Newtona. G�osi, �e je�eli mamy dwa
�adunki Q , i Q 2 w odleg�o�ci R od siebie, to si�a dzia�aj�ca mi�dzy nimi wyra�a
si� wzorem: F = kQ,Qz/Rz
gdzie k jest sta�� uniwersaln� analogiczn� do sta�ej grawitacji G, wyst�puj�cej w
prawie powszechnego ci��enia Newtona. Kiedy cia�o uzyskuje �a452 dupek elektryczny,
przemieszczaj� si� tylko elektrony. W materiale elektrycznie oboj�tnym jest tyle
elektron�w, ile wynosi dodatni �adunek j�der. Kiedy pociera si� materia�, mo�e
zdarzy� si� tylko jedno z dwojga: albo do materia�u zostan� dodane elektrony i
utworzy si� w nim ich nadmiar - wtedy materia� b�dzie na�adowany ujemnie, albo
elektrony zostan� z materia�u zabrane - wtedy b�dzie ich w materiale brakowa�, wi�c
b�dzie on na�adowany dodatnio. Pr�d elektryczny to po453 ruszaj�ce si� �adunki
elektryczne, zwykle elektrony. Najcz�ciej u�ywany jest taki rodzaj pr�du, jaki
dociera do gospodarstw domowych. Kiedy r�ne przewodniki s� ze sob� po��czone tak,
aby pr�d m�g� p�yn�� przez nie ustawicznie, to tworz� obw�d elektryczny. 454 Ka�dy
obw�d elektryczny sk�ada si� z trzech
cz�ci. Aby zmusi� pr�d elekt
Elektryczno�� 177
ryczny do pracy, niezb�dne s� trzy elementy.
1. �r�d�o energii, kt�re zmusi �adunki elektryczne do poruszania si�. 2.
Nieprzerwana droga, po kt�rej �adunki b�d� mog�y si� porusza�, czyli obw�d. 3.
Odbiornik energii, w kt�rym energia ta zostanie zu�yta, czyli obci��enie. Kiedy na
przyk�ad w��czamy �wiat�o, to �r�d�em energii jest elektrownia, obwodem zamkni�tym
- miedziane przewody w kablu elektrycznym, a odbiornikiem - sama �ar�wka. 455
Jednostk� nat�enia pr�du elektrycznego jest
amper (A). Jednostka otrzyma�a swoj� nazw� od nazwiska Andr� Marie Ampere'a (1775-
1836), uczonego francuskiego, jednego z pionier�w bada� nad zjawiskami
elektrycznymi. Aby zrozumie� istot� pomiaru nat�enia pr�du, wyobra�my sobie na
przyk�ad ma�ego in�yniera ruchu ulicznego siedz�cego w drucie i licz�cego
elektrony, kt�re go mijaj�. Jeden amper odpowiada przep�ywowi 6 x 10' g elektron�w
w ci�gu sekundy. Poni�ej przedstawiono list� pospolitych urz�dze� domowych oraz
podano na t�enie przep�ywaj�cego przez nie pr�du:
�ar�wka 100 W O,S A
telewizor 1,S A
toster S A
akumulator samochodowy
(kiedy dzia�a rozrusznik) SO A
I cz�owiek, i natura mog� produkowa� pr�dy zar�wno o znacznie wi�kszym, jak i o
znacznie mniejszym nat�eniu. Napi�cie jest miar� si�y, 456 z jak� �adunki
elektryczne s� "przepychane" przez materia�. Jednostk� napi�cia jest wolt (V),
nazwany tak od Alessandro Volty ( 1745-- I 827), uczonego w�oskiego, kt�ry zbudowa�
pierwsze ogniwo elektryczne. Poni�ej podano kilka powszechnie stosowanych napi��:
latarka kieszonkowa 1,S V akumulator samochodowy 12 V zwyk�e urz�dzenia domowe 220
V
Pr�d elektryczny wytwa457 rza ciep�o. Kiedy �adunki.elektryczne p�yn� przez
materia�, zderzaj� si� z atomami, z kt�rych jest on zbudowany. W tych zderzeniach
elektrony oddaj�cz�e swojej energii atomom, kt�re zaczynaj� drga� troch� szybciej
ni� poprzednio. Ten wzrost

energii wewn�trznej materia�u jest rozpraszany do atmosfery w postaci ciep�a. Z
wyj�tkiem nadprzewodnik�w wszystkie materia�y, kt�re przewodz� pr�d elektryczny,
zabieraj� od pr�du troch� energii i zamieniaj� j� w ciep�o. Mo�na poczu� to ciep�o,
dotykaj�c wtyczki �elazka lub odkurzacza u�ywanego przez pewien czas. Zjawisko,
dzi�ki kt�remu materia� przemienia cz�� energii elektrycznej w ciep�o, nazywamy
oporem elektrycznym przewodnika. Im wi�ksza energia jest przekazywana atomom, tym
wi�kszy op�r przewodnika. Czy drut spirali w twoim tosterze ma du�y op�r, czy maty?
Odpowied�: Musi to by� du�y op�r, poniewa� spirala �wieci, kiedy p�ynie przez ni�
pr�d. Przep�yw elektron�w 458 w obwodzie jest podobny do przep�ywu wody przez
ruroci�g. Mo�na wskaza� liczne analogie mi�dzy przep�ywem pr�du a przep�ywem wody
przez ruroci�g z miejskiej wie�y ci�nie� do twego mieszkania.
1. Wysoko�� wie�y ci�nie�, kt�ra decyduje o tym, z jak� "si��" woda jest zmuszana
do przep�ywu, odpowiada napi�ciu. Im wy�sza wie�a, tym wy�sze ci�nienie wody.
Podobnie z pr�dem: im wy�sze napi�cie w obwodzie, tym wi�kszy b�dzie p�yn�� pr�d.
2. Wielko�ci� odpowiadaj�c� nat�eniu pr�du elektrycznego jest przep�yw wody. Im
wi�cej wody mija jaki� punkt w ci�gu sekundy, tym wi�ksze nat�enie "pr�du" wody. 3.
Wielko�ci� nieco podobn� do oporu elektrycznego jest �rednica rury. Im w�sza rura,
tym trudniej przepchn�� przez ni� du�y przep�yw i tym wi�cej energii traci si� na
turbulencje (zawirowania) i ogrzewanie si� wody. W podobny spos�b przew�d o du�ym
oporze b�dzie hamowa� przep�yw pr�du i wi�ksza ilo�� energii zostanie zamieniona w
ciep�o. Moc zu�ywana przez 459 wszelkie domowe urz�dzenia jest mierzona w watach i
zwykle podawana na ma�ej metalowej tabliczce przymocowanej Elektryczno�� 179
do urz�dzenia. Moc kilku urz�dze� domowych jest nast�puj�ca: aparatura stereo 200 W
toster 1 kW telewizor 300 W
~L(~ Roszt korzystania z urz� oU dzenia elektrycznego za le�y od
ca�kowitego zu�ycia energii. Mierzony jest (i p�acony) w kilowatogodzinach. Na
przyk�ad telewizor w��czony przez 6 godzinzu�ywa 6 godzin x 300 W = 1800watogodzin,
czyli 1,8 kilowatogodziny energii. 461 W powszechnym u�yciu s� dwa rodzaje pr�du
ele
ktrycznego. Pr�d produkowany na wielk� skal� w elektrowniach wytwarzaj� generatory.
Jest to pr�d, w kt�rym elektrony w przewodzie p�yn� raz w jedn�, raz w drug�
stron�. Z oczywistych powod�w nazwano go pr�dem zmiennym (AC). Pr�d z akumulatora
lub bateryjki p�ynie tylko w jednym kierunku. Nazywa si� go pr�dem sta�ym (DC). 462
W domu u�ywa si� pr�du zmiennego. Nie
znaczy to, �e wszystkie elektrony przebywaj� pi��dziesi�t ra zy na sekund� drog�
tam i z powrotem od elektrowni do �ar�wki. W rzeczywisto�ci, wskutek zderze�,
kt�rym ulegaj� elektrony w przewodniku (patrz wy�ej), ich w�a�ciwy ruch w
przewodzie jest powolny i wynosi mniej ni� 1 cm na sekund�. Zjawisko to ma
nast�puj�cy przebieg. Wszystkie elektrony poruszaj� si� jednocze�nie w jedn�, a
potem w przeciwn� stron�, nie oddalaj�c si� zbytnio od swego po�o�enia
pocz�tkowego. I ~C~ Urz�dzenia elektryczne s� uziemione.
Ka�dy, kto sp�dzi� troch� czasu w pobli�u urz�dze� elektrycznych - a wi�c wi�kszo��
z nas - musi by� �wiadom, �e niechc�cy mo�e si� sta� cz�ci� obwodu elektrycznego.
Zwykle jest to obw�d, w kt�rym pr�d p�ynie od urz�dzenia, przez cia�o ludzkie, do
ziemi. Aby temu zapobiec, urz�dzenia elektryczne s� uziemione, tzn. zbudowane tak,
�e je�eli na zcwn4trznej cz�ci urz�dzenia pojawi si� napi�cie, to pacz specjalny
przew�d niezw�ocznie prze

p�ynie pr�d o du�ym nat�eniu. Przep�yw tego pr�du spowoduje rozwarcie w��cznik�w
lub przepalenie bezpiecznik�w, co spowoduje od��czenie urz�dzenia od zasilania i
zapobiegnie pora�eniu u�ytkownika. Je�eli po ponownym w��czeniu urz�dzenia zn�w
nast�pi przepalenie bezpiecznik�w, oznacza to, �e jest ono uszkodzone. Nie nale�y
sprawy bagatelizowa�, tylko przed ponownym w��czeniem sprawdzi� dok�adnie obw�d.
464 ogniwo magazynuje energi� chemiczn�, a nast�p
nie przekszta�ca j� w pr�d elektryczny. Ogniwo sk�ada si� z dw�ch r�nych metali
(najcz�ciej) stanowi�cych elektrody, zanurzonych w substancji (sta�ej lub ciek�ej)
nazywanej elektrolitem. Na przyk�ad w akumulatorze samochodowym elektrodami s� o��w
i tlenek o�owiu, a elektrolitem jest rozcie�czony roztw�r kwasu siarkowego. W
trakcie roz�adowywania akumulatora reakcje chemiczne przekszta�caj� zar�wno o��w,
jak i tlenek o�owiu w siarczan o�owiu, a elektrolit w wod�. Akumulator ca�kowicie
roz�adowany sk�ada si� zatem z zanurzonych w wodzie elektrod pokrytych siarczanem
o�owiu. Nie ma w nim ju� wcale energii chemicznej. Jeden z etap�w zachodz�cych w
ogniwie reakcji chemicznych wymaga, aby elektrony zosta�y przeniesione z jednej
elektrody na drug�. Mog� one przep�yn�� przez do��czony do ogniwa obw�d zewn�trzny.
Ten w�a�nie przep�yw elektron�w postrzegamy jako pr�d elektryczny. Reakcja
chemiczna zachodz�ca w ogniwie, kt�re mo�na ponownie wielokrotnie na�adowa�, jest
odwracalna. Proces �adowania ogniwa polega na przepuszczeniu przez nie pr�du w
przeciwnym kierunku. Takie ogniwo ko�czy swoje �ycie dopiero wtedy, kiedy na
elektrodach wytworzy si� tyle zanieczyszcze�, �e reakcje chemiczne nie mog� ju�
d�u�ej zachodzi�. Czas 181
Czas
465 Uczeni nie potrafi� sprecyzowa�, czym jest czas,
potrafi� jedynie go zmierzy�. Kiedy rozwa�a si� problem czasu, nasuwaj� si� dwa
wa�ne pytania: pierwsze - co to jest czas, drugie - jak go zmierzy�. Odpowied� na
pierwsze pytanie trzeba zostawi� filozofom, mistykom i tym, kt�rzy lubi�
nierozwi�zywalne problemy. Fizycy interesuj� si� jedynie pomiarem czasu. �wi�ty
Augustyn w Wv~naniach powiedzia�: "Czym�e wi�c jest czas? Je�li nikt mnie o to nie
pyta, wiem. Je�li pytaj�cemu usi�uj� wyt�umaczy�, nie wiem" (�wi�ty Augustyn,
Wyznania, Warszawa 1987, przek�ad: Zygmunt Kubiak-przyp. t�um.). Jest to
prawdopodobnie najlepsza z wielu r�nych deEnicji czasu. 466 Do mierzenia czasu
konieczne s� zjawiska regu
tarnie wyst�puj�ce w przyrodzie. Standardow� technik� jest znalezienie zjawiska,
kt�re powtarza si� regularnie, a nast�pnie zdefiniowanie jednostki w terminach
pojawiania si� i znikania tego zjawiska. Na przyk�ad jednostk� czasu jest doba -
czas mi�dzy kolejnymi wschodami s�o�ca. Wszystkie systemy pomiaru czasu s�
ostatecznie oparte na powtarzalnych zjawiskach, kt�re wybrano do zdefiniowania
podstawowego wzorca czasu. Przez prawie ca�e dzieje ludzko�ci up�yw czasu mierzono
za pomoc� d�b, co jest zwi�zane z czasem, jakiego potrzebuje Ziemia na jeden obr�t
dooko�a swej osi, oraz lat, tzn. czasu jednego obiegu Zictni dookola S�o�ca.
H;gipcjanie zdefinio467 wali I I;odzin� jako dwunast� cz�� czasu mi�dzy wschodem a
zachodem s�o�ca. Oznacza to, ic dl<t Egipcjan d�ugo�� godziny zmienia�a si� z dnia
n,~ diie�, a tak�e by�a inna w ci�gu dnia ni� w nocy. 468 N~erwsz� pr�b� mierzenia
czasu by�o utworzenie
kalendarza. Kiedy ludzie zaj�li si� rolnictwem, pojawi�a si� konieczno��
zapisywania wa�nych dla nich wydarze�, takich jak na

przyk�ad terminy zasiew�w poszczeg�lnych upraw. Innymi s�owy, potrzebny by� im
kalendarz. W rzeczywisto�ci jest on zegarem, kt�ry "tyka" raz do roku, a wi�c
wskazuje, w jakim miejscu znajduje si� Ziemia na swej drodze dooko�a S�o�ca. Od
tego w�a�nie miejsca zale�� pory roku. G��wnym problemem, z jakim zetkni�to si� w
czasie opracowywania kalendarza, jest to, �e liczba dni w roku nie stanowi liczby
ca�kowitej. Kolejne kalendarze w historii stawa�y si� coraz bardziej zbli�one do
rzeczywistej d�ugo�ci roku. Kalendarz egipski. W ka469 lendarzu tym rok mia� 12
miesi�cy po 30 dni, a ko�czy� si� pi�cioma dniami �wi�t. K�opot polega� na tym, �e
rok ma 365 i 1/4 dnia, a nie 365. Oznacza to, �e b��d wynosi� 1/4 dnia rocznie. Co
rok b��d ten si� zwi�ksza� i gdyby nie ingerencje, to po pewnym czasie egipski
ekwiwalent �niegu pada�by w sierpniu. 470 Wspo�czesne uroczysto�ci noworoczne mo
g� by� echem egipskich �wi�t Ko�ca Roku. By� to czas, kt�ry tak naprawd� nie
nale�a� do roku. Nic nie mia�o znaczenia. Czas stan��. Mo�e obecnie mamy lepszy
kalendarz, ale wydaje si�, �e zdo�ali�my zachowa� prawdziwie wa�n� cz�� starego.
Kalendarz julia�ski. 471 Wprowadzony zosta� przez Juliusza Cezara, kt�ry pr�bowa�
troch� uporz�dkowa� liczenie czasu w Imperium Rzymskim. Kalendarz ten rozwi�zuje
problem dodatkowej �wiartki dnia przez wprowadzenie roku przest�pnego. Co cztery
lata rok jest o jeden dzie� d�u�szy. Likwidowa�o to znaczn� cz�� b��du kalendarza
egipskiego, nie usuwa�o go jednak ca�kowicie, poniewa� rok jest o 11 minut i 14
sekund kr�tszy ni� 365 i 1 /4 dnia. B��d ten kumulowa� si�, daj�c 7 dni r�nicy na
ka�de 1000 lat, dop�ki nie pojawi�y si� k�opoty z ustaleniem terminu �wi�t
wielkanocnych. To prowadzi�o do... kalendarza gregoria�skiego. Kalendarz
gregoria�ski, 472 ustanowiony w 1582 r. przez papie�a Grzegorza XIII, rozwi�zuje
problem w spos�b nast�puj�cy. Kasuje lata przest�pne wypadaj�ce na koniec wieku,
Czas I83
z wyj�tkiem tych podzielnych przez cztery. Rok 2000 pozostanie wi�c rokiem
przest�pnym, ale lata 1700, 1800, 1900 nie by�y przest�pne. Kalendarz gregoria�ski
jest u�ywany do dzi�. 473 Rosja przyj�a kalendarz gregoria�ski do
piero po rewolucji. Tak wi�c przez kilka wiek�w pos�ugiwano si� w Europie dwoma
kalendarzami: gregoria�skim na ca�ym niemal Zachodzie i julia�skim na Wschodzie.
Wyja�nia to, dlaczego w historii Rosji cz�sto spotyka si� podw�jne daty: jedn� w
nowym porz�dku - gregoria�skitu, drug� w starym - julia�skitu. Rok 46 p.n.e. by�
naj474 d�u�szym rokiem w pi
Banej historii, a 1582 najkr�tBzym. Juliusz Cezar, wprowadzaj�c sw�j kalendarz w
roku 46 p.n.e., doda� 2 miesi�ce i 29 dni (do lutego), aby usun�� r�nic�, jaka
powsta�a w kalendarzu egipskim. Rok 46 p.n.e. mia� zatem 455 dni i by� najd�u�szy w
historii. Gdy za� Grzegorz XIII ustanowi� sw�j kalendarz w 1582 r., zarz�dzi�, �e
dzie� 5 pa�dziernika ma by� 15 pa�dziernika, dlatego rok ten by� najkr�tszy w
historn. 475 Obr�t Ziemi dooko�a osi jest obecnie uwa�any za
niezbyt dobry wzorzec czasu. Je�li przyjrze� si� bli�ej tej rotacji, okazuje si�,
�e jest do�� niestabilna. Przyci�ganie grawitacyjne Ksi�yca i planet, p�ywy,
trz�sienia ziemi, a nawet wiatry przyczyniaj� si� do nier�wnomiernego zwi�kszania
lub zmniejszania pr�dko�ci obrot�w Ziemi. Zmiany te nie s;I rhyt duic, rz�du
milisekund w ci.fgu duhy, Icczjcicli sekund� dcfiniu,je si4 jako czy�� doby, jak to
zwykle czynione, to sekunda b�dric z roku na r<,k tniafa r�in� d�ugo��. /~~%
Sekunda jest obecnie zde'f / ~ finiowana w terminach ruchu elektronu w utomie cezu.
Ten tzw. zegar atomowy mo�e mierzy� d�ugo�� sekundy z dok�adno�ci� do trzynaslcgo
miejsca po przecinku. ~% Obecnie reguluje si� do~~ / k�adno�� naszego kalendarza,
dodaj�c co jaki� czas 1 sekund� do roku. Wsz�dzie na �wie

cie, w r�nych laboratoriach narodowych, dzia�a mn�stwo zegar�w. Kiedy wi�kszo�� z
nich potwierdza, �e Ziemia wysz�a z w�a�ciwego tempa obrot�w o p� sekundy, to
wybranego dnia o p�nocy dodaje si� jedn� sekund�. Zdarza si� to co kilka lat,
ostatnio 31 grudnia 1990 r. 478 Najdok�adniejszym zegarem jest maser wodoro
wy. Chocia� zegar atomowy oparty na cezie jest obecnie najlepBzym wzorcem czasu,
inny ruch regularny - ruch elektronu w cz�steczce wodoru - mo�e si� sta� zegarem
jeszcze dok�adniejszym. Zegar cezowy jest dok�adny do trzynastego miejsca po
przecinku, a wodorowy do pi�tnastego. Niestety, maser wodorowy jest stabilny tylko
w czasie kr�tszym ni� jedna sekunda, wi�c nie mo�e by� u�ywany jako d�ugoterminowy
wzorzec czasu. 479 Najd�u�szym czasem, jaki pr�bowano kie
dykolwiek zmierzy�, jest czas �ycia protonu - wi�cej ni� 1033 lat. Najd�u�szym
czasem zmierzonym jest czas �ycia Wszech�wiata - oko�o 16 miliard�w lat.
Najkr�tszym czasem zmierzonym po�rednio jest rozpad pewnych cz�stek elementarnych -
10-~' sekundy. Najkr�tszym czasem zmierzonym bezpo�rednio jest czas trwania impulsu
�wiat�a w specjalnym laserze - 10-'S sekundy. Qn Nanosekunda jest odpo~VV wiedni�
jednostk� czasu dla wsp�czesnych szybkich system�w elektronicznych. W czasie jednej
nanosekundy (czyli miliardowej cz�ci sekundy) �wiat�o przebywa drog� prawie 30 cm,
a �aden sygna� w obwodzie elektrycznym nie mo�e porusza� si� szybciej. Oznacza to,
�e �aden komputer o rozmiarach wi�kszych ni� I m nie b�dzie zdolny do przes�ania
sygna�u od jednego do drugiego swego kra�ca w czasie kr�tszym ni� nanosekunda.
Uwa�a si�, �c jest to zasadnicze ograniczenie maksymalnej pr�dko�ci komputer�w. Na
wzbudzenie neuronu 481 w uk�adzie nerwowym potrzeba 1 milisekundy, podczas gdy
najszybsze prze��czenie we wsp�czesnym komputerze mo�e Tajemnica 185
(rwa� 1 pikosekund�. Fakt, �e mcizg mo�e wykona� wiele zada� (takich jak
przetworzenie informacji wizualnych) szybciej ni� najszybszy nawet komputer, jest
zwi�zany raczej z wy�szo�ci� projektu obwod�w ni� z szybko�ci� dzia�ania
poszczeg�lnych jego sk�adnik�w. Nazwy kr�tkich czas�w s� nast�puj�ce:
milisekunda 10-' s (0,001 s)
mikrosekunda 10-6 s (0,000001 s)
nanosekunda 10-9 s
(o,ooo 000 001 s~
pikosekunda 10-'z s
(o,ooo 000 000 001 s>
femtosekunda 10-'S s
(o,ooo 000 000 000 001 s~
Grawitacj a
482 Tworc� pierwszej nowoczesne] teorii grawitacji
by� Isaac Newton. Nazwa� j� prawem powszechnego ci��enia. Prawo to g�osi, �e ka�dy
obiekt we Wszech�wiecie dzia�a si�� przyci�gania na ka�dy inny obiekt we
Wszech�wiecie. Si�a ta zale�y od masy tych obiekt�w i odleg�o�ci mi�dzy nimi. Im
wi�ksz� mas� maj� obiekty, tym wi�ksza si�a dzia�a mi�dzy nimi. Im wi�ksza
odleg�o��, tym si�a mniejsza. Poni�ej podane jest to prawo w postaci r�wnania: F =
GM,MZ / DZ
gdzie: F - przyci�gaj�ca si�a grawitacji, M1 i MZ-masy oddzia�u j�cych obiekt�w, D
- odleg�o�� mi�dzy nimi, i wsp�czynnik G - stula grawitacji. Tajemnica
Q'~ Czy Newton naprawd� ~VJ zobaczy� jab�ko? Odkrycie prawa powszechnego ci��enia
nale�y do legendy, wraz z drzewkiem wi�ni George'a Washingtona i latawcem Benjamina
Franklina. Wed�ug Newtona zdarzenie mia�o nast�puj�cy przebieg. Kt�rego� dnia,
spaceruj�c w sadzie, zobaczy� jab�ko spadaj�ce z drzewa. Jednocze�nie dostrzeg� na
niebie Ksi�yc. Pomy�la� wtedy, �e gdyby si�y przyci�gaj�ce jab�ko

rozci�ga�y si� dalej, a� do Ksi�yca, wyja�nia�oby to, dlaczego pozostaje on wci��
na swojej orbicie. Historycy nie s� zgodni co do tego, czy Newton naprawd� zobaczy�
to jab�ko, czy te� historyjka ta zosta�a wymy�lona p�niej w celu ugruntowania jego
pierwsze�stwa w wyja�nieniu orbity Ksi�yca. Teoria grawitacji Newto484 na by�a
pierwsz� zunifikowan� teori� pola. Przed Newtonem przypuszczano, �e si�a powoduj�ca
spadanie cia� na Ziemi� to zupe�nie inna ni� ta, kt�ra powoduje ruch S�o�ca, gwiazd
i planet. Newton wykazuj�c, �e istnieje tylko jedna si�a grawitacji, zunifikowa� te
dwie pozornie odmienne si�y. 485 Gdy jab�ko spada na Ziemi�, w�wczas �at
wo przeoczy� fakt, �e ona tak�e jest przyci�gana przez jab�ko. Prawo grawitacji
Newtona pozwala wyliczy�, o ile przemie�ci si� Ziemia podczas spadania jab�ka.
Oka�e si� wtedy, �e Ziemia ruszy na spotkanie jab�ka, przemieszczaj�c si� o
odleg�o�� mniejsz� ni� pojedyncze j�dro atomu. Nie trzeba dodawa�, i� nie istnieje
spos�b zmierzenia takiego ruchu naszej planety. 486 Zgodnie z prawem Newtona
wszystko
dzia�a si�� na wszystko inne. Podczas gdy to czytasz, Ziemia przyci�ga ci� do
siebie i dlatego nie wyfruwasz ze swojego fotela. Z prawa Newtona wynika, �e w
ka�dej chwili przyci�ga ci� ka�dy obiekt we Wszech�wiecie. Opr�cz Ziemi tak�e
budynek, w kt�rym si� znajdujesz, drzewa za oknem i odleg�e gwiazdy - wszystko to
dzia�a na ciebie z pewn� si��, a tak�e ty sam wywierasz si�� na ca�y Wszech�wiat.
Oczywi�cie w celach praktycznych wszystkie te si�y mo�na pomin�� - z wyj�tkiem
przyci�gania ziemskiego, poniewa� jest ono o wiele silniejsze od innych. Zdarza si�
jednak, �e fizycy dokonuj�cy precyzyjnych pomiar�w musz� uwzgl�dnia� si�y
grawitacyjne pochodz�ce od dzia�ania na ich przyrz�dy stali i betonu budynk�w, w
kt�rych mieszcz� si� laboratona. Tajemnica 187
Q~% Astrologia nie ma �ad~V / nych podstaw naukowych. Astrologowie czasem pos�uguj�
si� uniwersalnym charakterem grawitacji jako argumentem potwierdzaj�cym mo�liwo��
"przynajmniej w zasadzie" wp�ywu gwiazd i planet na rodz�ce si� dziecko. Trzeba
jednak pami�ta�, �e wszystko dzia�a si�� grawitacyjn� na to dziecko, nie wy��czaj�c
lekarza i piel�gmarki w sali porodowej. Je�eli policzy si� wszystkie te si�y, oka�e
si�, �e si�a grawitacyjna, z jak� dzia�a lekarz, jest wi�ksza ni� si�a najbli�szej
gwiazdy Prnxima Centauri. dQQ P�ywy oceaniczne s� spo'f V V wodowane dzia�aniem si�
grawitacji, lecz wyja�nienie ich powstawania jest raczej skomplikowane. Nie
wystarczy powiedzie�, �e Ksi�yc przyci�ga wody oceanu. Jako dow�d niech s�u�y fakt,
�e obserwuje si� dwa p�ywy dziennie, a nie jeden, jak mo�na by�oby si� spodziewa�.
W dodatku przyp�yw nast�puje zwykle, gdy Ksi�yc jest na horyzoncie, a nie wprost
nad g�ow�, czego mo�na by oczekiwa� po wodzie podnosz�cej si� ku Ksi�ycowi. ,/ ~~
Opr�cz p�yw�w oceani
fz cznych wyst�puj� tak�e p�ywy l�d�w. P�ywy ocean�w s� najdobitniejszym dowodem
dzia�ania grawitacji, lecz istniej� r�wnie� p�ywy l�d�w. Kiedy Ksi�yc przemieszcza
si� nad sta�ym l�dem, jego poziom podnosi si� o kilka centymetr�w, a p�niej zn�w
opada. Poniewa� ten ruch l�du odbywa si� w rytmie dwunastogodzinnym, zwykle nie
jest zauwa�any. Ka�dy obiekt we Wszech�wiecie (je�eli jest cia�em sta�ym), od Ziemi
do ksi�yc�w Saturna i jeszcze dalej, ulega p�ywom l�dowym, je�eli jest po�o�ony
blisko duiego ohicktu, lecz p�ywy oceaniczne wyst�pu.l� tyl_ ko na Ziemi. W p�ywach
ziemskich 490 ocean�w aw�j udzia� ma tak�e S�o�ce. P�ywy spwocl~wane przez S�u�ec
s,~ dwukrotnie mniejsze ni� poch<ul~.,lce ~u1 Ksi�yca. Oba te uciiidy si4
nak�adaj�, a efekt sunu~ryczny nale�y od tego, jak s� ustawione wzgl�dem siebie
Ziemia, S�o�ce i Ksi�yc, a wi�c zmienia si� w ci�gu miesi�ca. Podczas nowiu i
pe�ni, kiedy p�ywy s�oneczne i ksi�ycowe wzmacniaj� si� wzajemnie, obserwuje si�
tzw. p�ywy syzygijne.

W innych kwadrach p�ywy s� mniejsze. S� to tzw. p�ywy kwadraturowe. P�ywy s�
przyczyn� usta491 wienia Ksi�yca w kierunku Ziemi zawsze t� sam� stron�. Prawo
powszechnego ci��enia g�osi, �e Ziemia musi powodowa� p�ywy l�dowe na Ksi�ycu.
Kiedy si� policzy, jak te p�ywy oddzia�uj� na Ksi�yc, okazuje si�, �e po kilkuset
tysi�cach lat satelita w ich wyniku ustawia si� jedn� stron� w kierunku swego
wi�kszego partnera. Wszystkie du�e ksi�yce w Uk�adzie S�onecznym tak w�a�nie s�
ustawione. 492 Najlepsz� wsp�czesn� teori� grawitacji jest
og�lna teoria wzgl�dno�ci. G�osi ona, �e obecno�� materii stanowi�cej tworzywo
Wszech�wiata 'I'" zakrzywia czasoprzestrze�. �at'I�i
wym sposobem zrozumienia, na 1 czym polega teoria wzgl�dno�ci, ip, jest wyobra�enie
sobie, �e napinumy ciasno foli� plastykow� na otworze wi�kszego pojemnika na
�mieci, a nast�pnie k�adziemy na niej �o�ysko kulkowe tak, �eby powsta�o
wg��bienie. Je�eli teraz wtoczymy na plastyk ma�� kulk�, to odchyli si� ona od
swego kursu. Gdyby�my nie wiedzieli o za krzywieniu plastyku, powiedzieliby�my, �e
�o�ysko wywar�o si�� na kulk�. Wed�ug teorii grawitacji Newtona jeden obiekt dzia�a
z pewn� si�� na drugi. Og�lna teoria wzgl�dno�ci g�osi, �e obiekt zakrzywia
czasoprzestrze� i to jest powodem zmiany ruchu innych obiekt�w. Teoria Einsteina
nie oba493 la teorii Newtona. Po do
k�adnym przyjrzeniu si� r�wnaniom og�lnej teorii wzgl�dno�ci i ekstrapolowaniu ich
do takiego zakresu, w kt�rym mamy do czynienia z ma�ymi masami, okazuje si�, �e
staj� si� one r�wnaniami wynikaj�cymi z teorii Newtona. Innymi s�owy, og�lna teoria
wzgl�dno�ci, chocia� obejmuje o wiele wi�cej zjawisk, zawiera w sobie teori�
Newtona, nie zaprzecza wi�c jej u�yteczno�ci dla tego zakresu zjawisk, dla kt�rego
do tej pory by�a stosowana. We Wszech�wiecie nie494 wiele jest takich miejsc,
w kt�rych decyduj�ce znaczenie ma og�lna teoria wzgl�dno�ci. Nie warto si� wi�c ni�
przejmowa� ani w �yciu codziennym, ani w trakcie wysy�ania sond kosmicznych do
Uk�adu S�oneczne Tajemnica 189
go, ani te� w �adnej innej sytuacji, r jak� mo�esz si� zetkn��. Og�lna teoria
wzgl�dno�ci daje w tych sytuacjach tak ma�e odst�pstwa od starej teorii Newtona, �e
mo�na je ca�kowicie pomin��. Og�ln� teori� wzgl�dno�ci trzeba bra� pod uwag�
jedynie w przypadkach, kiedy obiekty staj� si� bardzo masywne, na przyk�ad w
pobli�u "czarnych dziur", oraz gdy w gr� wchodz� bardzo du�e odleg�o�ci (np. w
kosmologii) lub w czasie wykonywania precyzyjnych pomiar�w. We wszystkich
pozosta�ych przypadkach mo�esz zapomnie�, �e prawo Newtona jest tylko szczeg�lnym
przypadkiem teorii lepszej. 495 og�lna teoria wzgl�dno�ci przewiduje, �e �wiat�o
ugina si�, przechodz�c w pobli�u S�o�ca. W 1919 r. Arthur Eddington, p�niej Sir
Arthur, dokona� obserwacji, kt�r� uznano za najbardziej przekonuj�ce potwierdzenie
teorii wzgl�dno�ci. Obserwuj�c za�mienie S�o�ca u wybrze�y Afryki, zauwa�y�, �e
widoczna podczas za�mienia pozycja gwiazd blisko brzegu tarczy s�onecznej wydaje
si� przesuni�ta. Przesuni�cie to mog�o nast�pi� tylko w przypadku, gdy �wiat�o
gwiazdy zakrzywi�o sw�j tor, przechodz�c ko�o S�o�ca. Wyst�powanie tego zjawiska
wynika zar�wno z teorii Newtona, jak i og�lnej teorii wzgl�dno�ci, lecz ka�da z
nich przewiduje inne warto�ci k�ta odchylenia. Kiedy Eddington zweryfikowa�
przewidywania Einsteina, wywo�a�o to sensacj� w prasie i otwar�o temu ostatniemu
drog� na szczyty popularno�ci. Obecnie do pomiar�w ugi�cia, ch�tniej ni� �wiat�a,
u�ywa si� fal radiowych z odleg�ych kwazar�w. Potwierdzaj� one og�ln� teori�
wzgl�dno�ci z dok�adno�ci� do oko�o 1 procentu. 496 Ilwa mne do�wiadczenia stanowi�
potwierdzenie
wniosk�w wynikaj�cych z og�lnej teorii wzgl�dno�ci. .Icdno z nich wi��e si� z
bardzo nurlymi zmianami orbity Merkurego, tzn. z ruchem peryhelium. Obserwuj�c
eliptyczn� orhil4 planety w ci�gu d�ugiego okresu, nll)7n8 7.VUWa�y�, �e o� elipsy
wolno si� obraca. Innymi s�owy, punkt, w kt�rym planeta zn�jduje ai� najbli�ej
S�o�ca (czyli peryhelium), zmienia swoje po�oicnic. Ruch ten nie jest du�y, mniej
ni� jeden stopie� k�towy w ci�gu wieku. Znaczn� cz�� ruchu peryhelium mo�na
przypisa� oddzia�ywaniu grawi

tacyjnemu innych planet, zw�aszcza Jowisza. Jednak�e ma�a cz�� tego ruchu - oko�o
42 sekund k�towych na 1001at-pozostawa�a nie wyja�niona, dop�ki Einstein nie
wyja�ni� jej na gruncie og�lnej teorii wzgl�dno�ci. Pocz�wszy od lat
sze��dziesi�tych, astronomowie prowadzili bardzo dok�adne obserwacje radarowe orbit
wszystkich planet wewn�trznych od Merkurego do Marsa. Wyniki pomiar�w ruchu
peryheli�w tych planet s� obecnie najlepszym do�wiadczalnym potwierdzeniem og�lnej
teorii wzgl�dno�ci. Nast�pne potwierdzenie dotyczy innego zjawiska. Kiedy �wiat�o
biegnie w g�r�, oddalaj�c si� od powierzchni Ziemi, dzia�a na nie si�a grawitacji i
powoduje zwi�kszenie d�ugo�ci jego fali. Zjawisko to doczeka�o si� potwierdzenia w
p�nych latach pi��dziesi�tych. Og�lna teoria wzgl�dno497 �ci zosta�a zaakceptowana
przez �wiat nauki pomimo bardzo sk�pej podstawy do�wiadczalnej. Stanowi�y j� tylko
trzy do�wiadczenia. Podejrzewam, �e pi�kno tej teorii sprawi�o, i� uczeni chcieli w
ni� uwierzy�. Mimo to wielu uczonych nadal pracuje nad projektami nowych
do�wiadcie�. Istotne b�dzie u�ycie nowoczesnej, precyzyjnej aparatury. W
najbli�szej przysz�o�ci 498 mo�na si� spodziewa� dalszych pr�b sprawdzania og�lnej
teorii wzgl�dno�ci. Mniej wi�cej w po�owie lat dziewi��dziesi�tych zostanie wys�any
na orbit� satelita z ma�� kulk� na pok�adzie. Og�lna teoria wzgl�dno�ci przewiduje,
�e obr�t Ziemi spowoduje ma�e zmiany obrot�w tej kulki. Mierz�c obroty kulki z nie
spotykan� dot�d precyzj�, uczeni do��cz� nowe potwierdzenie do poprzednich. W
innych pr�bach, przeprowadzanych na Ziemi przy u�yciu bardzo szybkich urz�dze�
elektronicznych, uczeni zmierz� czas przebiegu �wiat�a wys�anego na wsch�d i na
zach�d. Teoria wzgl�dno�ci przewiduje, �e mi�dzy jednym a drugim czasem wyst�pi
ma�a r�nica spowodowana obrotem Ziemi. Wynik�w tych pomiar�w spodziewamy si� w
najbli�szej przysz�o�ci. Mo�na oczekiwa�, �e w nast�pnym dziesi�cioleciu rozw�j
techniki instrumentalnej umo�liwi zmierzenie jeszcze wielu nieznacznych r�nic
przewidywanych przez og�ln� teori� wzgl�dno�ci. Tym samym Tajemnica 191
nasza wiara w t� teori� b�dzie mia�a solidn� podstaw� do�wiadczaln�. 499 Wiruj�ca
kulka kwarcowa, kt�ra zostanie
u�yta do sprawdzenia og�lnej teorii wzgl�dno�ci, jest najbardziej okr�g�ym
przedmiotem na �wiecie. Ma ona tylko kilka centymetr�w �rednicy. Gdyby jednak
zosta�a powi�kszona do rozmiar�w Ziemi, to najwy�sze "g�ry" na niej mia�yby
najwy�ej 30 cm wysoko�ci. nn Og�lna teoria wzgl�dnoV V �ci nie mo�e by� ostatecz
n� form� teorii grawitacji. Pow�d jest prosty: nie ma w tej teorii miejsca na
zjawiska kwantowe. Oznacza to, �e rozwa�aj�c dzia�ania grawitacyjne w bardzo ma�ej
skali, na przyk�ad w odleg�o�ciach znacznie mniejszych ni� rozmiary protonu, teoria
ta za�amuje si� i musi by� zast�piona inn�. Niewykluczone, �e ta nowa teoria b�dzie
zawiera�a w sobie og�ln� teori� wzgl�dno�ci jako przypadek szczeg�lny, tak jak ona
sama zawiera teori� Newtona. Pr�b� pogodzenia ze sob� dw�ch wielkich teorii XX w. -
mechaniki kwantowej i og�lnej teorii wzgl�dno�ci, zajmuje si� wiele najwi�kszych
umys��w naszych czas�w. Pragn��bym przekaza� czytelnikom wiadomo�� o wielkim
post�pie w tej dziedzinie, lecz wydaje mi si�, �e problem ten pozostanie do
rozwi�zania dla nast�pnych pokole�. 501 Jednym z najlepszych specjalist�w "kwanto
wo-grawitacyjnych" jest Stephen Hawking. Jego ksi��ka Kr�tka historia czasu sta�a
si� bestsellerem w 1989 r., a walka z chorob� ALS (choroba Lou Gehriga) czyni go
w�r�d nas kim� absolutnie wyj�tkowym. Hawking nie szuka� jak inni uczeni teorii
og�lniejszej, z kt�rej po��czenie mechaniki kwantowej i og�lnej teorii wzgl�dno�ci
wyniknie w naturalny spos�b, lecz po��czy� obie istniej�ce teorie. Z pracy
Hawkinga, jako jedna z konsekwencji, wynika przewidywanie, �e czarne dziury, kt�re
s� absolutnie stabilne w og�lnej teorii wzgl�dno�ci, b�d� przekszta�ca� swoj� mas�
w promieniowanie (tzw. promieniowanie Hawkinga). Czarne dziury po d�u�szym czasie
b�d� wi�c znika�. Jego pomys�em s� tak�e "Wszech�wiaty niemowl�ce" (patrz ni�ej).
r 192 FIZYKA KLASYCZNA
Mechanika kwantowa 502 i grawitacja spotykaj� si� w najbardziej dramatyczny spos�b
w toku bada� wczesnych stadi�w powstawania kosmosu. Na przyk�ad zjawisko rozszerza
'i nia si� Wszech�wiata jest wynikiem zar�wno oddzia�ywa� cz�stek elementarnych,
jak i zakrzywienia czasoprzestrzeni przez materi�, tzn. jest ono hybryd� mechaniki
kwantowej i og�lnej teorii wzgl�dno�ci. "Wszech�wiaty niemowl�ce" Stephena Haw
kinga i "Wszech�wiat w twoim '''' domowym warsztacie" Alana Guli I,I tha to dwie
teorie oparte na po��czeniu mechaniki kwantowej i grawitacji. W obu tych teoriach
cza'I' soprzestrzenna struktura Wszech �wiata jest podobna do du�ego balonu, w
kt�rym wyst�puj� zderzenia i nieregularno�ci spowo dowane przez oddzia�ywania
kwantowe. Wed�ug niekt�rych teorii zdarza si� od czasu do czasu, �e te
nieregularno�ci rosn� jak t�tniak. Je�eli tak si� stanie, to t�tniak ten mo�e
utworzy� sw�j w�asny ma�y Wszech�wiat, kt�ry b�dzie przemieszcza� si� r�wnolegle do
naszego (st�d jego nazwa "Wszech�wiat niemowl�cy"). Hawking twierdzi, �e takie
Wszech�wiaty rodz� si� ca�y czas. Natomiast Guth zadaje pytanie, czy b�dzie
kiedykolwiek mo�liwe, nawet tylko z zasady, �eby cz�owiek stworzy� Wszech�wiat,
produkuj�c t�tniaki i manipuluj�c nimi? Nazwa� to "tworzeniem Wszech�wiata w
warsztacie domowym". Jego odpowied� na to pytanie jest nast�puj�ca: "Prawdopodobnie
tak, lecz niepr�dko". Mechanika klasyczna
~[~? �saac Newton (1642UJ -1727) mo�e s�usznie by�
nazwany ojcem nowoczesnej na ''' uki. Jego prace wymiot�y
resztki�redniowiecza i od nich zaczynasi� rozw�j prawdziwej nauki. ' , i
G��wna cecha Newtonowskiej wizji Wszech�wiata mo�e by� najlepiej zrozumiana przez
wyobra�mie sobie mechanicznego zegara, kt�ry dzia�a zgodnie z dobrze znanymi
prawami. Newton t4lechunika klasyczna 193
priewidzia�, �e Uk�ad S�oneczny _- r reszta kosmosu porusza si� rg,udnie z prawami,
kt�re cz�owiek mo�e odkry� i zrozumie�. Hodobnie jak zegar, kt�ry chodzi, kiedy
jest nakr�cony i puszcruny w ruch, tak i Newtonowbki Wszech�wiat, puszczony w ruch
przez Boga, porusza si� nr�dal wed�ug praw boskich, ale her Jego dora�nych
interwencji. Najbardziej tw�r504 czym okresem �ycia Newtona by� jeden rok (przetom
1665 i 1666). D�uma, kt�ru panowa�a w�wczas w Anglii, by�a przyczyn� zamkni�cia
uniwersytetu w Cambridge na osiemna�cie miesi�cy. Isaac Newton, student tej
uczelni, wr�ci� do rodzinnego gospodarstwa i przez ca�y ten czas nic mia� z kim
rozmawia� o nauce. Sam wymy�li� rachunck r�niczkowy, odkry� prawo powszechnego
ci��enia i dokona� kilku mniejszych odkry�. Trudno sobie wyobr;ui� bardziej
produktywny ok rcs w nauce, a fakt, �e by� to wynik pracy tylko jednego, s.rmotnie
pracuj�cego cz�owieka, jest najbardziej zdurnicwaj�cy.505 Podstaw� mechanikiNewtona
s� jego trzy prawa ruchu. 1. Nic si� nie zdarzy, dop�ki nie zacznie dzia�a� si�a.
2. Si�a przy�o�ona do cia�a jest r�wna jego masie pomno�onej przez jego
przy�pieszenie: F = ma
3. Ka�dej akcji towarzyszy r�wna i przeciwnie do niej skierowana reakcja. I to jest
w�a�nie to!
Tymi trzema prostymi prawami, ��cznie z prawem ci��enia, Newton po�o�y� fundament
pod wsp�czesn� nauk�. 506 Praca Newtona zwykle nazywana jest mechanik�
klasyczn�. Newton zajmowa� si� prawie wy��cznie ruchem obiekt�w materialnych.
Zderzenie dw�ch kul na stole bilardowym dobrze oddaje istot� Newtonowskiego poj�cia
ruchu. Uczony udowodni�, �e jego prawa pozwaTaj� przewidzie� ko�cowe po�o�enie i
pr�dko�ci obiekt�w materialnych, je�eli s� znane ich po�o�enia i pr�dko�ci
pocz�tkowe. Prawa Newtona umo�liwiaj� zatem �ledzenie dalszych los�w

uk�adu, je�eli wiadomo, gdzie si� on znajduje w danym czasie. "Mechanika" jest
dawn� nazw� nauki o ruchu i fizycy dodali do niej s�owo "klasyczna" w celu
odr�nienia pracy Newtona od mechaniki kwantowej. III n Najbardziej zdumiewaj�I,~
I,,,!,~ ~ V ~ ca wypowied� na temat i Newtonowskiego pogl�du na �wiat nale�a�a do
francuskiego matematyka Pierre'a-Simona Laplace'a
j
~h~
,[!'I" (1749-1827), kt�ry zasugerowa�
~~i
, eksperyment my�lowy z udzia�em
I,bii
"
. Jego te-
"boskiego rachmistrza
za jest prosta. Gdyby� zna� po�o-
�enie i pr�dko�� ka�dego atomu
',; Ili we Wszech�wiecie w danej chwili,
m�g�by� u�y� praw Newtona do
!I jll przewidzenia ich po�o�enia i pr�-
I,i~ dko�ci w dowolnym momencie
przysz�o�ci. Oczywi�cie wykona-
l
i� nie tych oblicze� wymaga�oby
,,,'~
boskich zdolno�ci (st�d "boski
~ rachmistrz"), lecz w zasadzie jest
to mo�liwe. Laplace zauwa�y�
i
,~,
fl,~sl1 w�wczas, �e gdyby atomy te znaj-
Isl,~~ dowa�y si� na przyk�ad w twojej
I
~
~i'
~ r�ce, to boski rachmistrz powie-
II~
dzia�by ci, gdzie si� w przysz�o�ci
znajdzie twoja r�ka. Czy dostrze-
gasz ju�, czytelniku, jaka to po-
�ywka dla wszystkich tych akade-
mickich dyskusji o wolnej woli
i i przeznaczeniu?
nQ Pierwsze prawo Newtona V V stanowi zasad� przyczy
nowo�ci. Zgodnie z nim obiekt b�dzie si� porusza� tak, jak si� porusza, czyli bez
zmian, chyba �e zacznie dzia�a� na niego jaka� si�a; oznacza to, �e nic nie zdarza
si� bez przyczyny. O pierwszym prawie Newtona mo�na my�le� jak o narz�dziu
diagnostycznym. Je�eli zauwa�ymy zmiany ruchu obiektu, to wiemy ju�, �e z ca��
pewno�ci� dzia�a na niego si�a. Je�li wi�c zaobserwujemy now� sytuacj� (np. ruch
jednego magnesu wzgl�dem drugiego), to pierwsze prawo wska�e nam, w jaki spos�b
zacz�� t� sytuacj� wyja�nia�, czego szuka�. Z tego, �e dzia�a si�a, nie 509 wynika,
i� musi wyst�pi� ruch. Na przyk�ad mo�na z�o�y� r�ce przed sob� i mocno przyciska�
jedn� do drugiej. Czuje si� doskonale, �e dzia�a si�a, lecz nic si� nie porusza.
Dzieje si� tak, poniewa� si�a wywierana przez jedn� r�k� jest r�wnowa�ona przez
si��, z jak� dzia�a druga. Tak wi�c brak ruchu nie zawsze oznacza ca�kowit�
nieobecno�� si�, mo�e by� wynikiem dzia�ania si�, kt�re si� znosz�. Mechanika
klasyczna 195
~' [~ Drugie prawo Newtona j U wi��e dzia�anie si�y
x przy�pieszeniem. M�wi si�, �e im mocniej co� b�dziesz popycha�, tym szybciej si�
b�dzie porusza�o, i �e im masywniejsza jest pchana rzecz, tym mocniej trzeba j�
b�dzie pcha�. Ta wiedza og�lna, zdobyta w codziennym do(r)wiadczeniu, zgadza si� z
drugim prawem Newtona. ' Drugie prawo Newtona 11 pozwala przewidzie� dal
bzy ruch cia�a, kt�re ju� si� porusca. Prac� t� nale�y wykona� w kilku etapach.
Najpierw trzeba zidentyfikowa� dzia�aj�ce si�y, nHSt�pnie wstawi� je do wzoru na
drugie prawo Newtona. Potem nale�y rozwi�za� to r�wnanie. Ka�dy zawodowy fizyk
sp�dzi� niema�� cz�� swej m�odo�ci, �attti�c sobie g�ow� nad rozwi�zywaniem tych
r�wna� dla coraz bardziej z�o�onych sytuacji fizycznych. 512 Trzecie prawo Newtona
wyja�nia, dlaczego rakie
ta mo�e porusza� si� w przestrzeni kosmicznej, cho� nie ma tam powietrza, od
kt�rego mog�aby si� odpycha�. Zastan�wmy si� najpierw nad wystrza�em ze strzelby.
Kiedy poci�gnie si� za spust, na pocisk zaczyna dzia�a� si�a, kt�ra wypycha go z
lufy. Trzecie prawo m�wi, �e jednocze�nie na strzelb� dzia�a si�a r�wna, lecz
przeciwnie skierowana. Si�� t� czuje strzelaj�cy na swym ramieniu jako odrzut
strzelby. W rakiecie lub samolocie odrzutowym silnik wywiera si�� na gor�ce gazy,
odrzucaj�c je do ty�u. Wtedy si�a r�wna, lecz przeciwnie skierowana, pcha pojazd ku
przodowi, dostarczaj�c mu nap�du. 513 W praktyce nawet system spe�niaj�cy prawa
Newtona, tylko bardziej z�o�ony, dosy� szybko staje si� nieprzewidywalny. Chocia� w
zasadzie jest mo�liwe zastosowanie praw Newtona do obliczenia kolejnych po�o�e� i
pr�dko�ci pewnej liczby kul bilardowych, to jednak przy wi�kszej liczbie kul nawet
komputer nie mo�e policzy� wi�cej ni� kilkadziesi�t przysz�ych zderze�. Niemo�liwe
do unikni�cia b��dy pochodz�ce z zaokr�gle� w obliczeniach oraz zawsze obecne b��dy
pomiarowe pope�nione w czasie okre�lania pocz�tkowych po�o�e� powodujy, �e b��d
ca�kowity powi~;ksza sil: przy ka�dym zderzeniu. L,amazuje to obraz do tego
stopnia, �e

przewidywania wynikaj�ce z oblicze� nie s� ju� wiarygodne. 514 Galileusz jest
odkrywc� prawa, kt�re rz�dzi ru
chem obiekt�w w pobli�u Ziemi. Odkry� on prawo spadania cia� i wykaza�, �e obiekt
spadaj�cy na Ziemi� z niewielkiej wysoko�ci jest przyspieszany w swoim ruchu ku
do�owi. Obliczy� r�wnie� to przyspieszenie. Wynosi ono 9,81 m/s2, co oznacza, �e
pr�dko�� cia�a swobodnie spadaj�cego na Ziemi� wzrasta o 9,81 m/s w ka�dej
sekundzie tego spadania. Isaac Newton dostarczy� 515 uczonym plan, wed�ug kt�rego
mogli czyni� post�py w poznawaniu tajemnic natury - plan ten zosta� nazwany metod�
naukow�. Metoda naukowa wy maga, aby badania sk�ada�y si� z dw�ch etap�w. W
pierwszym uczeni poddaj� obserwacji jaki� obszar natury i przedstawiaj� swoje
wnioski w postaci struktury matematycznej, zwanej teori�. W drugim etapie
wykorzystuje si� teori� do przewidywania nowych, jeszcze nie obserwowanych zjawisk
i przewidywania te konfrontuje si� z wynikami bada� tych nowych zjawisk. W ten
spos�b wiedza rozszerza si� na nowe obszary. Aby nie by� pos�dzonym o nadmierne
upraszczanie tego, co jest pomimo wszystko skomplikowanym, ludzkim, celowym
dzia�aniem, powinienem doda�, �e obserwacja i konstruowanie teorii nie s�
niezale�nymi czynno�ciami, lecz id� w parze i wzajemnie na siebie wp�ywaj�.
Fizyczne w~asno�ci materii
Spos�b, w jaki zachowuje 516 si� materia�, zale�y od tego, jak atomy s� ze sob�
zwi�zane. Ka�da w�asno�� materia�u wi��e si� z atomami. Aby by�o to ca�kowicie
jasne, przedstawi� poni�ej list� r�nych w�asno�ci materia��w i ich zwi�zek z
atomami. Fizyczne wlasno�ci materii 197
517 Ci�nienie. Pompuj�c opo- 519 Si�a wyporu. Je�eli jaki� n�, wprowadzasz do niej
obiekt zostanie zanurzo mn�stwo cz�steczek powietrza sk�adaj�cych si� z atom�w.
Cz�steczki te poruszaj� si� bez�adnie wewn�trz opony, a kiedy trafi� na jej
�ciank�, odbij� si� od niej. Ka�de uderzenie dzia�a na �ciank� z pewn� niewielk�
si��. Ci�nienie, jakie odczytujesz na miernikli, jest po prostu ca�kowit� sum� tych
si�. ny w wodzie, to b�dzie na niego dzia�a�o ci�nienie. Wynikiem dzia�ania tego
ci�nienia jest si�a skierowana pionowo w g�r�, nazywana si�� wyporu. Si�a wyporu
jest r�wna ci�arowi wody wypartej przez ten obiekt. Je�eli obiekt b�dzie mia�
mniejsz� g�sto�� ni� woda, to b�dzie p�ywa� po jej powierzchni, a je�eli wi�ksz� -
to utonie. 518 Ci�nienie wody i powietrza. Zar�wno woda, jak
i powietrze sk�adaj� si� z cz�sfoczek i dlatego s� zdolne do wywierania ci�nienia.
Na przyk�ud cz�steczki w sze�ciennej kostce wody w �rodku oceanu b�d� wywiera�
ci�nienie na wszystkie �eianki kostki-g�rn�, doln� i bo~zne. Je�eli wyobrazisz
sobie s�up wody si�gaj�cy dna oceanu, to na ~wnym poziomie si�a grawitacji
dzia�aj�ca w d� musi by� r�wnowa�ona przez si�� skierowan� pionowo w g�r�. Si�a ta
jest skutkiem ci�nienia wywieranego precz ni�ej po�o�one warstwy wody. 'fi'ak wi�c
im g��biej zanurzasz wi� w ocean (lub atmosfer�), tym wyisze jest ci�nienie. Na
poziontic morza przeci�tne ci�nienie p~wictrza wynosi 1013 hPa. ~',~tc~nie
Jak mo�e plywa� po wodzie statek, kiedy �elazo jest ci�sze ni� woda? Odpowied�:
Obj�to�� wody wypartej przez statek jest r�wna sumie obj�to�ci �elaza plus obj�to��
powietrza zamkni�tego w pomieszczeniach tego statku. Gdyby statek by� ca�kowicie
wype�niony wod� lub �elazem, uton��by. 520 Archimedes odkry� prawo wyporu zape
wne wtedy, kiedy zlecono mu rozstrzygni�cie, czy korona kr�la jest zrobiona z
czystego z�ota, czy te� z�oto sfa�szowano. Kiedy pewnego dnia wchodzi�

do k�pieli, zauwa�y�, �e woda si� podnios�a. Podobno krzykn�� wtedy "Eureka!"
(znalaz�em). Wyskoczy� z wody i pobieg� zastosowa� sw�j pomys�. M�g� ju�
rozstrzygn��, czy korona jest wykonana z czystego z�ota, por�wnuj�c ilo�� wody
wypartej przez ni� oraz ilo�� wody wypartej przez czyste z�oto o ci�arze r�wnym
ci�arowi korony. W historii nie zachowa�a si� informacja, czy korona by�a
prawdziwa. Kohezja i adhezja. Kiedy 521 cz�steczki materia�u s� przyci�gane przez
inne cz�steczki tego samego materia�u, zjawisko to nazywamy kohezj� (sp�jno��), a
wyst�puj�c� w nim si�� przyci�gania - si�� sp�jno�ci. Si�a ta utrzymuje cia�o w
ca�o�ci. Kiedy przyci�gaj� si� cz�steczki r�nych materia��w, mamy do czynienia ze
zjawiskiem adhezji (przylegania). Si�a przylegania powoduje przywieranie jednego
cia�a do drugiego. W obu przypadkach s� to si�y przyci�gania mi�dzy atomami.
Napi�cie powierzchnio522 we. Si�y sp�jno�ci dzia�aj�ce w cieczy maj� tendencj� do
tworzenia kulek. Kropla wody na pelerynie tworzy kuleczk�, poniewa� si�a sp�jno�ci
nie dopu�ci�a do rozlania si� kropli, lecz utrzymuje j� w ca�o�ci. Fizycy traktuj�
si�� sp�jno�ci jako si�� "�ci�gaj�c�" powierzchni� i nazywaj� t� si�� napi�ciem
powierzchniowym. Spr�ysto��. Jest to w�a523 mo�� cia� sta�ych, umo�liwiaj�ca im
powr�t do pierwotnego kszta�tu po ust�pieniu nacisku, kt�ry doprowadzi� do
deformacji. Kiedy chcesz zgi�� pr�t metalowy, atomy w nim zawarte dzia�aj� si�ami
przeciwstawiaj�cymi si� temu zgi�ciu. Po zwolnieniu nacisku si�y wewn�trzne
powoduj� powr�t pr�ta do kszta�tu pierwotnego. �ci�liwo��. Si�y dzia�aj�524 ce
mi�dzy atomami staj� si� si�ami odpychaj�cymi, je�eli atomy zbytnio si� zbli�� do
siebie. Materia� opiera si� si�om zewn�trznym, kiedy te usi�uj� go �cisn��. Pewne
materia�y opieraj� si� �ciskaniu bardzo stanowczo. Nale�� do nich, na przyk�ad,
stal i woda. Inne materia�y, jak powietrze, nie stawiaj� tak silnego oporu. 525
Wytrzyma�o�� na rozci�gapie. Wiemy ju�, �e ma
teria� stawia op�r, kiedy jest �ciskany. Stawia tak�e op�r w czasie pr�b
rozci�gania. Wytrzyma�o�� materia�u na rozci�ganie to si�a potrzebna do
przezwyci�enia si� przyci�gania mi�dzy atomami � rozerwania materia�u. Stal ma du��
wytrzyma�o�� na rozci�ganie, papier przeciwnie bardzo ma��. Dosy� dziwnie zachowuje
si� szk�o. Ma du�� wy�rzyma�o�� na rozci�ganie. Rozerwa� je trudno, lecz bardzo
�atwo st�uc. ' Osmoza. Gdy dwa roz~1~~ twory s� rozdzielone b�on� p�przepuszczaln�,
przez kt�r� mo�e przenika� woda, a nie prxenikaj� cz�steczki substancji
rozpuszczonej w wodzie, to po wnym czasie st�enie roztworow po obu stronach b�ony
ulegtlie zmianie. Zjawisko to jest naxywane osmoz�. Zmarszczona (r)k�ra po d�ugiej
k�pieli jest wynik�em nasi�kni�cia wod� kom�rek sk�ry wskutek osmozy. 527 Dyfuzja.
Kiedy zetkn� si� ze sob� dwie r�ne
auhstancje (np. ciecze lub gazy),
Fizyczne wlasno�ci materii 199
to chaotyczne ruchy ich cz�steczek doprowadz� do powstania mieszaniny obu
substancji. Zjawisko to nazywane jest dyfuzj�. Mo�na �atwo �ledzi� post�py dyfuzji,
wpuszczaj�c kropl� atramentu do szklanki wody i obserwuj�c poszerzanie si� strefy
zabarwionej atramentem. Poniewa� dyfuzja jest wywo�ana tylko chaotycznym ruchem
cz�steczek, jej skutki mog� si� ujawni� w nieoczekiwanych miejscach. In�ynierowie
dobrze wiedz�, �e gazy mog� dyfundowa� do zbiornik�w metalowych przez ich �cianki.
Specjali�ci zatrudnieni przy budowie i wysy�aniu w przestrze� statk�w kosmicznych
musz� si� wi�c martwi� o gazy uciekaj�ce z tych statk�w podczas ich d�ugich misji.
W�oskowato��. Je�eli za528 nurzymy w cieczy koniec
rurki o bardzo ma�ej �rednicy wewn�trznej, to ciecz w rurce si� podniesie, tzn.
zostanie do rurki wci�gni�ta. Zjawisko to nazywamy w�oskowato�ci�. Zachodzi ono
wskutek r�nicy dzia�aj�cych si�: si�y sp�jno�ci dzia�aj�cej pionowo w d� oraz si�y
przylegania (patrz wy�ej) dzia�aj�cej mi4dzy �ciankami rurki a ciccr�. W�o�nie
dzi�ki w�oskowato�ci woda w ro�- tylko do pewnej granicy, wyznalinach podnosi
si� wzwy�. czonej przez r�wnowag� si�y ci�W rurce o danej �rednicy we- ko�ci s�upa
cieczy w rurce, si�y wn�trznej ciecz mo�e si� wznie�� sp�jno�ci i si�y przylegania.
.,,, li
Termodynamika, energia i ciep~o
Badanie ciep�a rozpocz�529 �o si� od momentu wynalezienia maszyny parowej u progu
rewolucji przemys�owej. Walka konkurencyjna o lepsze i ta�sze �r�d�a energii
spowodowa�a w Anglii, Francji i Niemczech rozw�j dziedziny wiedzy nazywanej dzi�
termodynamik�. W tym przypadku technika poci�gn�a za sob� rozw�j bada�
podstawowych. Cz�ciej bywa odwrotnie. Dzisiaj termodynamika jest nauk�, kt�ra
dostarcza informacji o przemianach energii, stratach ciep�a i wydajno�ci
wykorzystywanych zasob�w energetycznych. Umo�liwia r�wnie� zrozumienie zwi�zk�w
mi�dzy �wiatem, w kt�rym �yjemy, a �wiatem atom�w. Energia i moc
530 Pod�cie energii jest najwa�niejszym poj�ciem
termodynamiki, a w�a�ciwie ca�ej nauki. Chocia� termin energia ma wiele r�nych
znacze�, dla fizyka znaczy tylko jedno: uk�ad ma energi�, je�eli jest zdolny do
wywierania si�y (czyli jest zdolny do wykonania "pracy"). Istniej� r�ne rodzaje
energii. Je�eli obiekt si� porusza, to jest zdolny do wywarcia si�y na ka�dy
obiekt, z kt�rym si� zderzy. Posiada zatem energi�. Energi� ruchu nazywamy energi�
kinetyczn�. Obiekt mo�e mie� tak�e energi� zwi�zan� ze swoim po�o�e
niem. Je�eli podniesiesz ksi��k�, n nast�pnie j� upu�cisz, to ksi��ka spadaj�c jest
zdolna do wywierania si�y i st�d do wykonywania pracy. Energia zwi�zana z
po�o�eniem nazywana jest energi� potencjaln�. Obiekt mo�e mie� tak�e energi� z
racji swojej masy (E = mc2 wraz ze wszystkimi konsekwencjami). 531 Istnieje wiele
r�nych rodzaj�w energii potencjal
nej. My�l�c o podniesionej ksi��ce, stwierdzamy, �e posiada ona energi�, poniewa�
jest przyci�gana do Ziemi si�� grawitacji. DlaIcgo energi� obiektu podniesionego w
g�r� na pewn� wysoko�� n,~zywamy energi� potencjaln� przyci�gania ziemskiego.
Elektron w pobli�u j�dra atomu ma energi�, poniewa� mo�e spu�� na ni�sz� orbit�. W
tym przypadku spadek b�dzie spowoduwany przez si�y elektrostatyczn4, dlatego
energi� tego elektronu n;~zywamy elektrostatyczn� energi� potencjaln�. Kiedy
elektrony cz�steczek .mieniaj� swoje po�o�enie wzgl�dem siebie podczas reakcji
chemicznej, to zmienia si� tak�e ich elektrostatyczna energia potenu.jnlnn. Energi�
zmagazynowan� Energia i moc 20I
we wzajemnym rozmieszczeniu elektron�w nazywamy chemiczn� energi� potencjaln�.
Istnieje r�wnie� energia potencjalna zwi�zana z magnetyzmem, z si�ami powoduj�cymi
spr�ysto�� cia� i z innymi si�ami. To, co nazywamy ciep532 �em, jest przekazem ener
gii kinetycznej na poziomie atomowym. Kiedy cia�o jest gor�ce, atomy w nim
poruszaj� si� bardzo szybko, kiedy jest zimne, pr�dko�� ruchu atom�w jest mniejsza.
To, co nazywamy ciep�em, jest t� ilo�ci� energii ruchu atom�w, kt�r� przekaza�o
cia�o cieplejsze cia�u ch�odniejszemu. Zrozumienie, �e ciep�o mo�na przedstawi� w
ten spos�b, by�o jednym z najwi�kszych osi�gni�� dziewi�tnastowiecznej nauki.
Umo�liwi�o ono r�wnie� powi�zanie makroskopowego �wiata naszych zmys��w z
niewidzialnym mikroskopowym �wiatem atom�w. Je�eli potrafisz "prze�o�y�" widok
czerwonej spirali piecyka i uczucie ciep�a, jakiego doznajesz, zbli�aj�c si� do
niego, na obraz szybko poruszaj�cych si� atom�w, jeste� na najlepszej drodze do
wytworzenia sobie nowoczesnego obrazu otacz<ijatcego ci� �wiata.

Istniej�ce formy energii 533 nie s� sta�e - mog� �atwo przemieni� si� jedna w
drug�. Kiedy na przyk�ad zacierasz r�ce na mrozie, energi� kinetyczn� ruchu r�k
zamieniasz w ciep�o. Podezas gotowania wody nad ogniskiem energia chemiczna drewna
zamienia si� w ciep�o, kt�re jest dostarczone wodzie, a ono z kolei zamienia si� w
energi� kinetyczn� pary unosz�cej si� nad kocio�kiem. Ca�kowita ilo�� energii 534 w
uk�adzie izolowanym nie zmienia si�. Jest to najwa�niejszy fakt dotycz�cy energii.
W j�zyku fizyki m�wi si�, �e energia uk�adu jest "zachowana", a powy�sze prawo
nazywa si� prawem zachowania energii. Prawo zachowania energii jest to inaczej
sformu�owana m�dro�� ludowa, wed�ug kt�rej: "nie ma nic za darmo". Je�eli chcesz
ogrza� dom, musisz dostarczy� energi� z jakiego� �r�d�a. Mo�e ona by� pobrana z
elektrowni lub na przyk�ad z pieca na rop�. Energia nie mo�e by� ani stworzona, ani
zniszczona. Wszystko, co mo�na z ni� zrobi�, to zamieni� jedn� jej form� na inn�.
Pierwsza zasada termo535 dynamiki m�wi, �e ciep�o jest form� energii i �e energia
uk�adu izolowanego jest zachowana. Jest to bezspornie jedno z najwa�niejszych praw
przyrody. "Moc" to szybko��, z ja536 k� wydatkowana jest energia. Je�eli na to samo
pi�tro najpierw wejdziesz po schodach powoli, a nast�pnie wbiegniesz tak szybko,
jak tylko potrafisz, to w obu przypadkach zu�yjesz t� sam� ilo�� energii. Jednak,
gdy wbiegasz, twoja moc jest wi�ksza, poniewa� zu�ywasz energi� szybciej. Pewnie
dlatego tak si� zdysza�e�. '~~% Prawie ca�a energia ~J / zu�ywana na Ziemi pochodzi
od S�o�ca. Za pomoc� procesu fotosyntezy jest ona przemieniana z energii w formie
�wiat�a w energi� chemiczn�, kt�ra mo�e by�: zmagazynowana (np. w w�glu lub ropie
naftowej), zu�yta wprost przez ro�liny albo po�rednio przez zwierz�ta lub ludzi.
Energia zu�ywana przez ciebie na trzymanie tej ksi��ki i wodzenie po niej oczami
Energia i moc 203
w trakcie czytania trafi�a do ciebie od S�o�ca w�a�nie wy�ej opisan� drog�.
Ostatecznie energia, kt�rej u�ywali�my, staje si� ciep�em straconym (patrz ni�ej) i
wraca w przestrze� jako promieniowanie podczerwone. Wynika st�d, �e nie tyle
zu�ywamy energi�, ile u�ywamy jej, gdy przep�ywa przez nasze otoczenie. Moc mierzy
si� w watach 538 lub koniach mechanicznych. Jednostk� mocy w systemie metrycznym
jest wat. Kilowat, jak sama nazwa wskazuje, to tysi�c wat�w. Aparatura stereo ma
moc kilkuset wat�w. W systemie angielskim jednostk� mocy jest ko� mechaniczny (KM).
Silnik elektrycznego no�a kuchennego ma moc 1 KM, a silniki samochodowe - od
kilkudziesi�ciu do kilkuset KM. Najlepiej nam znan� jed539 nostk� energii jest
kilowatogodzina (kWh), kt�ra figuruje na naszych rachunkach za pr�d. 1 kWh jest to
ilo�� energii wyko rzystana przez urzydzcnic o mocy 1kW pracuj�ce przez I godzin�.
P�ac�c za 1 kWh, kupujesz sobie: jedn� godzin� pracy ma�ego podgrzewacza barowego;
10 godzin �wiecenia stuwatowej �ar�wki; ponad 3 godziny pracy telewizora. 540 James
Watt (173(r -1819), szkocki in
�ynier, wynalazca maszyny parowej, zdefiniowa� r�wnie� jednostk� mocy - konia
mechanicznego. Szuka� sposobu zareklamowania swoich maszyn w�a�cicielom kopal�. W
tamtych czasach do nap�dzania pomp usuwaj�cych wod� z kopal� u�ywano koni. Watt
zmierzy� pr�dko��, z jak� mo�e pracowa� przeci�tny ko� przez d�u�szy czas, a
nast�pnie zmierzy� pr�dko��, z jak� wykonywa�a t� prac� jego maszyna. M�g� wtedy
powiedzie� swoim potencjalnym klientom, �e maszyna o mocy 1 konia mechanicznego
mo�e i,ist�pi� w kopalni jednego konia.

Ciep�o
Chocia� energia jest za541 chowana, nie musi pozostawa� w tym samym miejscu przez
ca�y czas. Dotyczy to zw�aszcza ciep�a, kt�re �atwo przenosi si� z miejsca na
miejsce. Je�eli zim� wyga�nie w domu piec, szybko staje si� w nim zimno, poniewa�
ciep�o ucieka na zewn�trz. Przenoszeniem ciep�a z miejsca na miejsce rz�dz� trzy
procesy: przewodnictwo, konwekcja i promieniowanie. I,I'' Przewodnictwo. Je�eli I'!
542 w twoim domu jest ciepI,' �o, to cz�steczki po wewn�trznej stronie �ciany b�d�
porusza�y si� i ' szybciej ni� te znajduj�ce si� na !''i zewn�trz. Cz�steczki od
strony I,II,'~I', wewn�trznej, zderzaj�c si� z tymi, illf kt�re s� nieco bardziej
na ze wn�trz, przekazuj� im pewn� [~~,~',, ilo�� energii. Wskutek tego te bardziej
zewn�trzne cz�steczki zaczn� porusza� si� szybciej. Po pewnym czasie zewn�trzna
strona �ciany stanie si� cieplejsza, ni� by�a. M�wimy, �e w tym procesie przep�ywa
ciep�o z wn�trza na zewn�trz domu, cho� w istocie to energia jest przenoszona
wzd�u� �a�cucha atom�w za pomoc� zderze� mi�dzy nimi. Konwekcja. Podczas go543
r�cego, s�onecznego dnia powietrze nad l�dem rozgrzewa si�. Jednocze�nie wskutek
ogrzania rozszerza si� i ma mniejsz� g�sto�� ni� ch�odne powietrze ponad nim. W
ko�cu sytuacja staje si� niestabilna. Ciep�e, l�ejsze powietrze unosi si� w g�r�, a
zimne, ci�sze sp�ywa w jego miejsce z g�ry. Unosz�ce si� w g�r� l�ejsze powietrze
zabiera ze sob� ciep�o. Konwekcja jest znacznie wydajniejszym procesem przenoszenia
ciep�a ni� przewodnictwo. Drog� konwekcji jest przenoszone na przyk�ad ciep�o z
wn�trza S�o�ca na jego powierzchni�. Konwekcja rz�dzi tak�e pogod� na Ziemi. !
~~ll~l~t~..'' .. : ,
W jaki spos�b przenosi si� ciep�o w garnku z gotuj�c� si� wod� na kuchence w
kierunku powierzchni wody? Przez konwekcj� czy przewodnictwo? Odpowied�: Przez
konwekcj�. Obserwuj�c wod�, mo�na z �atwo�ci� wskaza�, w kt�rym miejscu woda wraz z
ba�kami unosi si� do g�ry i gdzie opada. Druga zasada termodynamiki 205
~ Promieniowanie. Je�eli ~'T~ wyci�gniesz r�k� w kie
runku ognia, poczujesz ciep�o. To doznanie jest wynikiem przeniesicnia energii z
ognia do r�ki. ('iep�o w ogniu zamienia si� w promieniowanie podczerwone.
1'rnmieniowanie to rozchodzi si� w przestrzeni i jest absorbowane przez r�k�, gdzie
zn�w zostaje zamienione w energi� kinetyczn� atom�w. Ka�dy obiekt, kt�rego
Icmperatura jest wy�sza ni� tempcrutura otoczenia, traci ciep�o przez
promieniowanie. druga zasada ~~rmodynamiki
Energia to jeszcze nie 545 wszystko. Aby to zrozu
tttle�, nale�y przypomnie� sobie, jak �atwo jest st�uc jajko, a jak trudno je
z�o�y� z powrotem w ca�o��. Jednak z punktu widzedin energii oba te procesy nie
r�ni� si� od siebie. Intuicja podpowiada nam, �e trudno jest zrohi� porz�dek na
�wiecie, a bar~lx.~~ latwo go zniszczy�. Nie daje n4: t� powi�za� z sam� tylko
pierwsi� zasad� termodynamiki. Druga zasada termody546 namiki dotyczy poj�cia
porz�dku we Wszech�wiecie. Jest to poj�cie trudne do zrozumienia, chocia� opiera
si� na kilku najprostszych obserwacjach. Je�eli po�o�y si� kostk� lodu na stole,
ciep�o b�dzie przep�ywa�o z powietrza do lodu, a nie odwrotnie. Prowadzi to do
pierwszego sformu�owania drugiej zasady termodynamiki: 1. Ciep�o nie mo�e
spontanicznie przep�yn�� od obiektu zimnego do gor�cego. Mo�na je tak�e wyrazi�
inaczej: 2. Nie jest mo�liwa zamiana ciep�a na prac� ze stuprocentow� sprawno�ci�.
3. Stopie� nieuporz�dkowania uk�adu izolowanego musi z czasem rosn��, w najlepszym
przypadku pozostanie bez zmian. Mo�na udowodni� matematycznie, �e ka�de z tych
trzech sformu�owa� drugiej zasady termodynamiki zawiera w sobie dwa pozosta�e.
Innymi s�owy, cho� z pewno�ci� nie jest to oczywiste, sformu�owania te s�
r�wnowa�ne. �wiat si� ko�czy, przy547 najmniej wed�ug ostatniego sformu�owania
drugiej zasady termodynamiki. M�wi ono, �e stopie� nieuporz�dkowania

w uk�adzie musi z czasem rosn��, chyba �e uk�ad nie jest izolowany od swego
otoczenia. Do trzeciego sformu�owania drugiej zasady wprowadzono poj�cie entropii.
Entropia jest na poziomie atomowym miar� stopnia nieuporz�dkowania w uk�adzie.
Wprowadzaj�c poj�cie entropii do drugiej zasady termodynamiki, mo�na je sformu�owa�
nast�puj�co: "Entropia uk�adu izolowanego nie mo�e male�". Z drugiej zasady
termo548 dynamiki nie wynika, �e uk�ady nie mog� si� sta� bardziej uporz�dkowane.
Kiedy mi�dzy cz�ciami uk�adu przep�ywa energia, mo�e si� zdarzy�, �e jedna cz��
uk�adu stanie si� bardziej uporz�dkowana, a stopie� nieuporz�dkowania drugiej cz�ci
wzro�nie. Pos�u�my si� przyk�adem uk�adu z�o�onego z Ziemi i S�o�ca. Ma�a liczba
cz�steczek w �ywych organizmach na Ziemi stanie si� bardziej uporz�dkowana, lecz w
tym samym czasie stopie� nieuporz�dkowania o wiele wi�kszej liczby cz�steczek w
S�o�cu wzro�nie. W sumie stopie� nieuporz�dkowania uk�adu z�o�onego z Ziemi i
S�o�ca wzro�nie. 549 Druga zasada termodynamiki m�wi, �e o energii
musimy my�le� nie tylko w kategoriach jej ilo�ci, lecz r�wnie� jako�ci.
Twierdzenie, �e nie mo�emy przemieni� ciep�a w prac� ze stuprocentow� sprawno�ci�,
oznacza, �e kiedy zabierzemy si� do realizacji takiej przemiany (np. w elektrowni),
to cz�� posiadanego przez nas pocz�tkowo ciep�a musi by� oddana atmosferze, sk�d
tego ciep�a nie mo�na ju� odzyska�. Dlatego za najbardziej warto�ciow� uwa�amy
energi� zwi�zan� z wysok� temperatur�. Ulega ona degradacji za ka�dym razem, kiedy
zostaje u�yta. Za przyk�ad niech s�u�y ciep�o pochodz�ce z reaktora j�drowego lub
elektrowni opalanej w�glem. Ciep�o to jest zamienione na energi� ni�szego stopnia,
tj. na elektryczno��. Doprowadzona do mieszka� elektryczno�� jest przetwarzana na
energi� jeszcze ni�szego stopnia, kiedy jest wykorzystywana do zasilania r�nych
urz�dze� domowych. Na ka�dym stopniu przetwarzania energii jej cz�� jest zamieniana
w ciep�o niskiego stopnia przechodz�ce do otoczenia. Proces przetwarzania energii
jest "jednokierunkowy", poniewa� podczas ka�dej przemiany cz�� ener gii przechodzi
w energi� najni�szego stopnia, kt�ra nie mo�e by� jui u�yta. Inaczej m�wi�c,
energia nie jest tracona, tylko przemieniona w tak� form�, kt�rej nie mo�na ju�
wykorzysta�. Z drugiej zasady termo550 dynamiki wynikaj� powa�ne konsekwencje dla
energetykl, poniewa� okre�la ona maksymaln� sprawno�� wszystkich silnik�w
cieplnych. Do silnik�w cieplnych nale�� zar�wno generatory w elektrowniach, jak i
silniki samochodowe. Zgodnie t drug� zasad� termodynamiki nasze wsp�czesne
elektrownie nie mog� mie� sprawno�ci wi�k~zej ni� oko�o 40 procent. Innymi siowy,
aby wytworzy� elektryczno��, oko�o 2/3 energii uzyskanej ze spalonego w�gla musi
zosta� wypuszczone w powietrze. Nie wynika to z wadliwej konstrukcji Fzy te� innych
b��d�w in�ynier�wjest to konsekwencja jednegofundamentalnych praw przyrody. Nale�y
podkre�li�, �e sprawno�� nowoczesnych elektrowniosi�ga lub przewy�sza 30 procent.
In�ynierowie zdo�ali sprawi , �e dzia�anie elektrowni bar Druga zasada
termodynamiki 207
dzo zbli�y�o si� do teoretycznych granic.
551 ogrzewanie dom�w poprzez spalanie w piecach
oleju opa�owego nie podlega ograniczeniom, jakie narzuca druga zasada
termodynamiki, poniewa� piece nie s� maszynami. Nie s�u�� do uzyskiwania pracy
u�ytecznej, tylko do produkowania ciep�a. Dlatego takie urz�dzenia dostarczaj�
energi� z wy�sz� sprawno�ci� ni� elektrownia. 552 Z zwodu dzia�ania druglej zasady
termodyna
miki nie nast�pi koniec Wszech�wiata, wbrew rozpowszechnionemu w XIX w.
przekonaniu, �e zmierza on do "�mierci termicznej". S�dzono, �e wskutek dzia�ania
drugiej zasady ca�a istniej�ca energia zostanie zamieniona w ciep�o stracone i ca�y
Wszech�wiat osi�gnie jednakow� temperatur�. Nie wierzymy ju� w taki jego koniec,
gdy� nie ma �adnych podstaw, by uzna� go za uk�ad izolowany. Teraz wiadomo, �e
Wszech�wiat rozszerza si� i stygnie, a wi�c jego koniec wyobra�amy sobie inaczej.

Ciep�o i materia�y
553 wi�kszo�� materia��w rozszerza si� podczas
ogrzewania, bo gdy cia�u dostarcza si� ciep�o, jego atomy poruszaf� si� szybciej.
Mo�na sobie wyobrazi�, �e szybciej poruszaj� il ce si� atomy musz� mie� wi�cej
miejsca, by "mie� gdzie si� obr�ci�". Tak wi�c wi�kszo�� materia��w rozszerza si�
ze wzrostem temperatury. 554 Woda nie zawsze rozszerza si� podczas
ogrzewania. Powszechnie wiadomo, �e zamarzaj�c rozszerza si�. Z tego powodu na
mrozie p�kaj� rury wodoci�gowe. W przedziale temperatur mi�dzy 0 a 4�C woda kurczy
si� podczas ogrzewania, osi�gaj�c w temperaturze 4�C najwi�ksz� g�sto��. Poni�ej
4�C jej g�sto�� maleje. Oznacza to, �e woda na dnie oceanu mo�e by� cieplejsza ni�
powy�ej. Topnienie i parowanie ~~~ wymagaj� energii. Je�eli ogrzewamy cia�o sta�e,
jego atomy poruszaj� si� coraz szybciej. W ko�cu zostaje osi�gni�ty taki stan, w
kt�rym atomy nie mog� si� ju� d�u�ej utrzyma� w sztywnej strukturze i zaczynaj� si�
uwalnia�, a materia� przemienia si� z cia�a sta�ego w ciecz. M�wimy wtedy, �e si�
topi. Podczas gdy energia potrzebna do rozerwania wi�za� jest dostarczana cia�u,
jego temperatura pozostaje sta�a (temperatura topnienia). Podniesienie temperatury
materia�u powy�ej temperatury topnienia wymaga dodatkowej energii. Procesy tego
samego rodzaju jak w przypadku topnienia cia� sta�ych zachodz� podczas wrzenia
cieczy. W czasie wrzenia jednak dodatkowa energia jest zu�ywana na pokonanie przez
cz�steczki si� przyci�gania i opuszczenie przez nie cieczy. Temperatura wrzenia
cie556 czy zale�y od ci�nienia. Uwalnianie si� atom�w z powierzchni ogrzewanej
cieczy jest �atwiejsze, gdy ci�nienie zewn�trzne jest ni�sze. Z tej przyczyny woda
na wi�kszych wysoko�ciach wrze w ni�szych temperaturach ni� na poziomie morza.
Mo�na zetkn�� si� z tym zjawiskiem, gotuj�c potrawy w g�rach. C'ieplo i materialy
209
557 Zero bezwzgl�dne jest najni�sz� mo�liw� tem
peratur�. Wed�ug klasycznego podej�cia najni�sz� temperatur� jest ta, w kt�rej
ustanie wszelki ruch atom�w. Zerem bezwzgl�dnym jest temperatura-273,15�C. Dzisiaj,
wraz z rozwojem mechaniki kwantowej, wiemy, �e ruch atom�w nie mo�e usta�
ca�kowicie w zwyk�ym znaczeniu Irgo s�owa. Zero bezwzgl�dne definiujemy obecnie
zgodnie i mechanik� kwantow� jako tempcrutur�, w kt�rej atomy maj� nt~jni�sz�
mo�liw� energi�. SubHtuncji znajduj�cej si� w tempcraturze zera bezwzgl�dnego,
rur�wno w klasycznym, jak i kwantowym uj�ciu, nie mo� na odebra� energii �adnym
sposobem.
Najni�sza temperatu558 ra, jak� uzyskano w laboratorium, jest tylko o jedn�
miliardow� wy�sza od zera bezwzg��dnego, a temperatury o 4� wy�sze od zera
bezwzgl�dnego otrzymuje si� ju� rutynowo. Na drugim ko�cu skali temperatur reakcje
syntezy termoj�drowej w laboratoriach i w bombach termoj�drowych zachodz� w
temperaturach por�wnywalnych z tymi, kt�re panuj� we wn�trzu S�o�ca, a kt�re
przypuszczalnie osi�gaj� oko�o 150 milion�w stopni.
s
Fizyka wsp�czesna
Przewodzenie pr�du elektrycznego

Reakcja materia�u na 559 dzia�anie si� elektrycznych zale�y od wzajemnego
rozmieszczenia atom�w i si� dzia�aj�cych mi�dzy nimi. Oba te czynniki decyduj� o
tym, czy �adunki elektryczne pod wp�ywem zewn�trznej si�y elektrycznej b�d� zdolne
do przemieszczania si� w materi,�le, a wi�c o tym, czy przez m,~teria� b�dzie m�g�
p�yn�� pr�d elektryczny. W przewodnikach musz� 560 sig znajdowa� swobodne �adunki
elektryczne. Przewodnik Iu materia�, przez kt�ry mo�e plyn�� pr�d elektryczny.
Przewodnikiem mo�e wi�c by� tylko taki materia�, w kt�rym s� swobodne �adunki
elektryczne. Istnieje wiele rc~cizaj�w przewodnik�w. R�ni� ni� rodzajem �adunk�w
oraz spostjbem ich powstawania. i~ % W materia�ach takich jak J~ 1 metale cz��
elektron�w nie Jest zwi�zana ze swoimi atomaml, mog� si� wi�c porusza� swobndnie
wewn�trz ca�ego materia!u. Elektrony te nale�� jednocze�nie do wszystkich atom�w.
Te nie iwi,tzane no�niki nazwano eleknonami przewodnictwa. W me talach takich jak
mied� mniej wi�cej jeden elektron na atom jest elektronem przewodnictwa. Metale s�
najcz�ciej u�ywanymi przewodnikami. 562 Nie tylko metale s� zdolne do przewodzenia
elek
tryczno�ci. Kiedy zapala si� lamp� jarzeniow�, niekt�re atomy w gazie ulegaj�
jonizacji i trac� elektrony. Pod wp�ywem przy�o�onego napi�cia mog� si� one
porusza�. R�wnie� w roztworze otrzymanym po rozpuszczeniu soli kuchennej w wodzie
znajduj� si� jony. Maj� one swobod� ruchu, dzi�ki czemu roztw�r mo�e przewodzi�
pr�d elektryczny. Zar�wno roztw�r wody z sol�, jak i zjonizowany gaz s� przyk�adami
przewodnik�w nie b�d�cych metalami. 563 Aby materia� znalaz� powszechne
zastosowanie
jako przewodnik, musi nie tylko dobrze przewodzi� pr�d, ale te� by� wzgl�dnie tani.
Mied� spe�nia oba te warunki i dlatego jest najcz�ciej u�ywanym przewodnikiem.
Przewody elektryczne w twoim domu prawdopodobnie s� tak�e wykonane z mic<izi. ('za
214 FIZYKA WSPӣCZESNA

sami u�ywa si� do tego celu aluminium, lecz nie jest ono tak dobrym przewodnikiem
jak mied�. W pewnych sytuacjach koszty maj� znaczenie drugorz�dne, na przyk�ad w
przypadku budowy statk�w kosmicznych. Ich obwody elektryczne wykonuje si� ze z�ota
lub srebra, kt�re s� lepszymi przewodnikami ni� mied�. 564 W izolatorach elektrony
s� silnie zwi�zane ze swo
imi atomami. Izolator to materia�, kt�ry nie przewodzi pr�du elektrycznego.
Zewn�trzne si�y elektryczne nie s� wystarczaj�co du�e, aby w takim materiale
oderwa� elektrony od atom�w. Pod wp�ywem przy�o�onego napi�cia nie poruszy si�
�aden elektron, wi�c nie pop�ynie te� pr�d. Izolatorami s� na przyk�ad: drewno,
plastyk, guma i szk�o. Z jakiego materia~u s� wykonane kontakty u ciebie w domu?
Dlacze go w�a�nie one zostany do tego celu zastosowane? Odpowied�: Najcz�ciej do
tego celu u�ywa si� plastyku, poniewa� jest dobrym izolatorem. Izolatory s� tam
w�a�nie po to, by� nie m�g� dotkn�� I przewodu pod napi�ciem.
Ka�dy materia� przewo565 dzi pr�d, gdy przy�o�y si� do niego wystarczaj�co wysokie
napi�cie, poniewa� zawsze ono mo�e uwolni� elektrony z atom�w. Powietrze na
przyk�ad jest uwa�ane za izolator. Kiedy jednak w chmurach burzowych zbierze si�
ogromny �adunek elektryczny, atomy powietrza w pobli�u chmur ulegaj� jonizacji i
powietrze zamienia si� w plazm�. W taki spos�b powstaje piorun. 566 Pewne
materia�y, na przyk�ad krzem i ger
man, nie s� ani przewodnikami, ani izolatorami. Przez krzem mo�e przep�yn��
milionowa cz�� pr�du elektrycznego, kt�ry p�ynie przez mied�. Takie materia�y s�
nazywane p�przewodnikami. Sekret p�przewodnik�w polega na tym, �e pewne elektrony w
nich s� do�� s�abo zwi�zane ze swoimi atomami. Kiedy atomy drgaj�, a tak w�a�nie
zachowuj� si� wszystkie w temperaturach wy�szych od zera bezwzgl�dnego, pewna
liczba tych elektron�w si� uwalnia. Tak wi�c w p�przewodniku znajduje si� niewielka
liczba elektron�w przewodnictwa. Wyja�nia to, dlaczego przez p�przewodnik mo�e
p�yn�� pr�d elekt Przewodzenie pr�du elektrycznego 215
ryczny i dlaczego nat�enie tego pr�du jest takie ma�e.
567 Komputer osobisty, radio, telewizor, a nawet
ma�y dyktafon, kt�rego teraz u�ywam - wszystkie te urz�dzenia zawieraj� cz�ci
wykonane z p�przewodnik�w. Bez udziahz p�przewodnik�w nie mo�na obecnie ani
zarezerwowa� bilet�w na samolot, ani zadzwoni� do przyjaci�. Okaza�o si�, �e ten
niezwyk�y rodzaj materia�u wywiera absolutnie decyduj�cy wp�yw na rozw�j
nowoczesnej techniki.Dobrze si� sk�ada, �e wszystkie_ pla�e na ca�ym �wiecie s�
pe�nekrzemu. 568 W po�przewodniku pr�d przewodz� i elektrony,
i "dziury". Uwolniony elektron przewodzi pr�d w spos�b normalny. Pozostawia on po
sobie wolne miejsce w sieci nazywane dziur�. W t� dziur� mo�e wpa�� elektron z
innego atomu, pozostawiaj�c dziur� we w�asnym atomie. Z kolei do tej dziury mo�e
wpa�� nast�pny elektron itd. W ten spos�b ruchowi elektron�w w jednym kierunku
towarzyszy odpowiedni ruch dziur w przeciwnym kierunku, co odpowiada ruchowi
�adunku dodat niego. Ruch dziur jest drugim rodzajem pr�du elektrycznego w
p�przewodnikach. 569 Proces, kt�ry umo�liwia przemian� p�przewodni
ka w materia� wykorzystywany w komputerach osobistych i innych przydatnych
urz�dzeniach, nazywa si� domieszkowaniem. Proces ten przeprowadza si� nast�puj�co.
Topi si� czysty krzem i do ciek�ego dodaje si� ma�� liczb� atom�w innego rodzaju.
Kiedy krzem zastygnie, atomy domieszki zostaj� wbudowane w jego sie� krystaliczn� w
ten spos�b, �e cztery elektrony zewn�trzne utworz� wi�zania kowalencyjne. Je�eli
atomy pierwiastka stanowi�cego domieszk� maj� wi�cej ni� cztery elektrony na
ostatniej pow�oce, to jego zewn�trzne elektrony, kt�re nie utworzy�y wi�za�
kowalencyjnych, �atwo si� uwolni�. Mog� one przewodzi� pr�d i nie b�d� pozostawia�y
za sob� dziur w ich atomach macierzystych. Atomy domieszki, utraciwszy elektrony,
b�d� mia�y �adunek dodatni. P�przewodnik domieszkowany w ten spos�b jest nazywany
p�przewodnikiem typu "n" (od s�owa nc�,yalive), poniewa� domieszka wnios�a no�niki
�adunku ujemnego. Je�eli atomy domieszki maj�

mniej ni� cztery elektrony na orbicie zewn�trznej, to w sieci krystalicznej krzemu
pojawi� si� dziury, kt�re b�d� zdolne do poruszania si� bez zostawiania elektron�w
po sobie. Kiedy dziura zmieni miejsce, to atom, do kt�rego nale�a�a, uzyska
dodatkowy elektron i dlatego jego �adunek b�dzie ujemny. Taki materia� nazywany
jest p�przewodnikiem typu "p" (od positive), poniewa� domieszka wnios�a no�niki
�adunku dodatniego. ~~/[~ Najprostszym urz�dze/ U niem p�przewodnikowym
jest dioda z�o�ona z po��czonych ze sob� dw�ch p�przewodnik�w, jednego typu "p" i
jednego typu "n". Dodatkowe elektrony z p�przewodnika typu "n" b�d� dyfundowa�
przez granic� mi�dzy obu p�przewodnikami i wpadn� w dziury w p�przewodniku typu "p"
zape�niaj�c je. Podobnie dziury pochodz�ce z domieszki mog� dyfundowa� w przeciwn�
stron� i absorbowa� elektrony pochodz�ce z domieszki. Wynikiem tych proces�w jest
ca�kowite zape�nienie dziur elektronami. W ten spos�b w pobli�u z��cza, po stronie
"n" tworzy si� obszar jon�w dodatnich, a po stronie "p" - jon�w ujemnych. Ta prosta
manipulacja atomami le�y u podstaw przemys�u elektronicznego. Powsta�a w jej wyniku
dioda przewodzi pr�d elektryczny praktycznie tylko w jednym kierunku. Najbardziej
rozpowszech571 pionym urz�dzeniem p�
przewodnikowym jest tranzystor. Typowy tranzystor sk�ada si� z trzech warstw
p�przewodnika: albo s� to dwie warstwy p�przewodnik�w typu "p" prze�o�one warstw�
typu "n", albo odwrotnie. �adunki (elektrony albo dziury), p�yn�c z jednego do
drugiego kawa�ka "chleba" w tym "sandwiczu", przez kr�tk� chwil� znajduj� si� w
warstwie �rodkowej (stanowi�cej w tej kanapce "mi�so") z p�przewodnika innego typu.
Kiedy wprowadzimy ma�� zmian� napi�cia przy�o�onego do centralnej cz�ci urz�dzenia,
to spowoduje ona du�� zmian� pr�du p�yn�cego mi�dzy dwiema zewn�trznymi cz�ciami,
podobnie jak ma�y ruch zaworem mo�e wywo�a� du�e zmiany strumienia wody w rurze
wodoci�gowej. W ten sam spos�b ma�y sygna� przy�o�ony do wewn�trznej cz�ci
tranzystorowej "kanapki" mo�e zmieni� si� w du�y sygna� pr�du p�yn�cego przez
Przewodzenie pr�du elektrycznego 217
Iruniystor. Tak pracuje tranrystor w twoim gramofonie. Maiy sygna� elektryczny z
ig�y przekszta�ca on w du�y sygna� podany na g�o�niki. Urz�dzenie przekszta�caj�ce
ma�y sygna� w du�y nuzywa si� wzmacniaczem. 572 Uk�ad scalony mo�e zaw�era� tysi�ce
tranzysto
r�w. Pocz�tkowo tranzystory byIy do�� du�e, lecz obecnie technolugowie potrafi�
umie�ci� tysi�ce Irunzystor�w w p�ytce krzemu u rozmiarach znaczka pocztowegsa.
Proces pozwalaj�cy to uzysk~~� polega na warstwowym nak�udaniu materia�u typu "p" i
typu "n" bezpo�rednio na p�ytk� kr'z'emu. W ten spos�b warstwy "sandwicza" mog�
mie� bardzo uwt� grubo��, tak ma�� jak przekri~j jednego atomu. Otrzymane w ten
spos�b urz�dzenie nazywa si� uk�adem scalonym i dzia�a na j~rr,yk�ad w kalkulatorze
i kompulcrze osobistym. 573 Uk�ad scalony znajduj�cy si� obecnie w kal
kulatorze jest mniejszy od znaezka pocztowego. Kalkulator jednak nie mo�e by�
znacznie mniejszy od karty kredytowej z prostego powodu. Jego klawisze musz� by�
dostatecznie du�e, aby cz�owiek m�g� wprowadzi� dane. W ten spos�b ograniczeniem
dla kalkulatom nie jest technologia p�przewodnikowa, lecz rozmiary palca cz�owieka.
O rewolucji, jakiej do574 kona�o niedawne odkrycie p�przewodnik�w, zapomniano
bardzo szybko. Kiedy by�em studentem fizyki na uniwersytecie w Illinois we
wczesnych latach sze��dziesi�tych, jednym z moich ulubiopych zaj�� by�a pracownia
elektroniki. Specjaln� nagrod� za szybkie uko�czenie �wicze� by�o otrzymanie
tranzystora, kt�ry by� wtedy nowo�ci�. Od tamtego czasu urz�dzenia pracuj�ce na
lampach elektronowych, a pierwsze urz�dzenia elektroniczne by�y w�a�nie lampowe,
sta�y si� eksponatami muzealnymi. 575 Istniej� takie materia�y, kt�re przewodz�
pr�d
elektryczny bez strat energii nazywaj� sig nadprzewodnikami.

Inaczej m�wi�c, nadprzewodniki nie grzej� si�, a pr�d elektryczny raz
zapocz�tkowany mo�e w nich p�yn�� przez wieczno��. Do niedawna takie zachowanie
spotyka�o si� tylko w materia�ach utrzymywanych w temperaturach o kilka stopni
wy�szych od zera bezwzgl�dnego. Popularny, dost�pny w sprzeda�y nadprzewodnik
musia� by� zanurzony w ciek�ym helu (4� powy�ej zera bezwzgl�dnego), inaczej traci�
w�asno�� nadprzewodnictwa. Zasada dzia�ania nadprzewodnika jest nast�puj�ca. Kiedy
w materiale nie b�d�cym nadprzewodnikiem pojedynczy elektron znajdzie si� mi�dzy
dwoma jonami, to przyci�ga te jony i wolno zbli�aj� si� one ku sobie. Te dwa jony
maj� �adunek dodatni, mog� wi�c przyci�gn�� drugi elektron. W ten spos�b dwa
elektrony tworz� par�, kt�ra przemieszeza si� wsp�lnie. Je�eli temperatura, w
jakiej znajduje si� cia�o, jest dostatecznie niska, to ruchy termiczne nie b�d�
rozrywa�y tworz�cych si� par i wszystkie elektrony w materiale po��cz� si� w tzw.
pary Coopera. Pary te ��cz� si� ze sob� i w wyniku tego wszystkie elektrony w
metalu staj� si� elementami jednolitej struktury. W ten spos�b �aden elek tron nie
mo�e straci� energii kinetycznej, poniewa� jest zablokowany przez inne elektrony.
Tak wi�c ca�y uk�ad elektron�w przemieszcza si� ��cznie, nie przekazuj�c energii
sieci krystalicznej. 576 Gdyby ca�y pr�d zu�ywany przez Stany
Zjednoczone mia� zosta� przes�any jednym przewodem z nadprzewodnika, to przew�d ten
nie musia�by by� grubszy ni� �rednica pi�ki do koszyk�wki. ~I~/I~/ Do dzisiejszego
dnia nadprzewodniki stosuje si�
g��wnie do budowy e�ektromagnes�w. Takie ich zastosowanie ma oczywiste zalety. Pr�d
zainicjowany w zamkni�tej p�tli przewodu b�dzie p�yn�� nieprzerwanie, ca�y czas
produkuj�c pole magnetyczne. Musi by� tylko spe�niony jeden warunek: sta�e
utrzymywanie przewodu w odpowiednio niskiej temperaturze. 578 Wci�� trwaj� pr�by
wynalezienia materia��w,
kt�re by�yby nadprzewodnikami w temperaturze pokojowej. Wielk� przeszkod�
technologiczn� J�dro atomu i promieniotw�rczo�� 219
w szerokim zastosowaniu nadprzewodnik�w jest fakt, �e zjawisko nadprzewodnictwa
wyst�puje tylko w bardzo niskich temperaturach. Pr�by wynalezienia materia��w
posiadaj�cych w�asno�ci nadprzewodnik�w w temperaturach normalnych trwaj� ju�
dziesi�tki lat. Chocia� nie ma widok�w na szybkie pojawienie si� takich materia��w,
s� one ci�gle marzeniem fizyk�w. W 1986 r. odkryto materia�y, kt�re pozostawa�y
nadprzewodnikami w "wysokich" tem peraturach - tzn. wysokich, je�li por�wna� je z
temperatur� ciek�ego helu. Materia�y te pozostawa�y nadprzewodnikami w temperaturze
-173�C. Takie nadprzewodniki mog� pracowa� zanurzone w ciek�ym azocie, kt�ry jest
ta�szy i bardziej dost�pny od ciek�ego helu. Materia�y, o kt�rych mowa, to dosy�
krucha ceramika i pewnie minie jeszcze sporo czasu, zanim b�dzie produkowana w
u�ytecznej formie i odpowiednio tanio. J�dro atomu i promieniotw�rczo��
~%o Wi�kszo�� masy atomu, I l lecz znikom� jego objl
to��, stanowi j�dro atomowe. W przeci�tnym, oboj�tnym elektrycznie atomie masa
j�dra jest oko�o czterech tysi�cy razy wiFksza od masy jego elektron�w. Dlatego,
gdy m�wimy o masie atomu, mo�emy pomin�� mas� elektron�w, nie pope�niaj�c wi�kszego
b��du. Atom jest natomiast tworem prawie zupe�nie pustym. Gdyby j�dro atomu
przedstawi� jako pi� kE ciu koszyk�wki le��c� u twych atp~, to clcktrony
stanowi�yby kilka tuzin�w ziaren piasku rozsypanych w twojej okolicy. Dla �cis�o�ci
podaj�, �e liniowe rozmiary j�dra stanowi� 10-5 cz�� rozmiar�w ca�ego atomu. Qn
J�dro atomu odkry� V V w 1911 r. Ernest Ruther
ford w Manchesterze w Anglii. Wraz ze wsp�pracownikami bombardowa� z�ot� foli�
cz�stkami a (patrz ni�ej). Wi�kszo�� cz�

stek przechodzi�a przez foli� bez zmiany kierunku lub ich tor by� nieznacznie
odchylony, ale jedna cz�stka na tysi�c by�a przez atomy folii zawracana. Rutherford
por�wna� wynik do�wiadczenia ze strzelaniem z karabinu do chmury i odkryciem, �e od
czasu do czasu jaki� pocisk si� od tej chmury odbija. W obu przypadkach (i folii, i
chmury) mo�na by�o wyci�gn�� tylko jeden wniosek, �e gdzie� we wn�trzu folii (i
chmury) znajdowa�o si� ma�e cia�o o du�ej g�sto�ci, kt�re zdolne by�o do odbicia
szybko poruszaj�cych si� cz�stek i zmusza�o je do zmiany kierunku ruchu. To ma�e
cia�o o du�ej g�sto�ci Rutherford nazwa� j�drem. 581 Rutherford jest jedn� z tych
niezwyk�ych
postaci, kt�re sw�j najwi�kszy wk�ad w nauk� wnios�y po otrzymaniu Nagrody Nobla.
Dosta� on t� nagrod� w dziedzinie chemii w 1908 r. za prace nad natur� cz�stek
elementarnych emitowanych przez materia�y promieniotw�rcze (patrz ni�ej), a dopiero
p�niej odkry�, �e atom ma j�dro. 582 J�dro sk�ada si� z proton�w i neutron�w, nazy
wanych nukleonami. Rutherford nazwa� j�dro atomu wodoru, czyli pojedyncz� cz�stk�
na�adowan� dodatnio - protonem (pierwszy). Ca�kowity dodatni �adunek j�dra jest
sum� �adunk�w proton�w, a liczba elektron�w na orbitach, w atomie oboj�tnym
elektrycznie, jest r�wna liczbie proton�w w j�drze. Neutron (neutralny) ma mas�
nieznacznie wi�ksz� od masy protonu, lecz, jak sama nazwa wskazuje, nie ma �adunku
elektrycznego. Neutrony powi�kszaj� mas� j�dra, nie zmieniaj�c jego �adunku.
Najtrwalsze j�dra zawieraj� w przybli�eniu r�wne liczby proton�w i neutron�w.
Je�eli ta og�lna regu�a zostaje z�amana, z czym mamy do czynienia w przypadku
pierwiastk�w ci�kich, to liczba neutron�w przekracza liczb� proton�w. Q2 Chemiczna
identyczno�� V J atomu zale�y od liczby
proton�w w j�drze. Liczba proton�w w j�drze, tzw. liczba atomowa oznaczana liter�
"Z", okre�la chemiczn� natur� atomu, poniewa� decyduje o liczbie elektron�w na jego
zewn�trznej orbicie. Promieniotw�rczo�� 221
Je�li wi�c powiesz mi, jaka jest liczba proton�w w j�drze, ja ci powiem, jaki to
rodzaj atomu. _ Je�eli na przyk�ad w j�drze jest sze�� proton�w, to jest to atom
w�gla, je�li osiem - tlenu itd. 584 Dodatkowe neutrony w j�drze nie zmieniaj�
chemicznej natury atomu, gdy� nie zmieniaj� liczby elektron�w potrzebnej do
zoboj�tnienia �adunku j�dra. Dlatego mo�liwe jest istnienie wielu r�nych odmian
atomu danego pierwiastka. Ka�da z tych odmian ma w j�drze t� sam� liczb� proton�w,
leca, inn� ` liczb� neutron�w. Takie odmiany pierwiastk�w nazywane s� izotopami.
Atom deuteru ma w j�drze jeden proton i jeden neutron. Jakicyu chemicznego
pierwiastka jest to izotop? Odpowied�: Wodoru. Elektrony i j�dro mo�esz 585 w
przybli�eniu traktowa� jako dwa odr�bne uk�ady, ka�dy z nich wykonuje swoje
zadania, ignoruj�c drugi uk�ad. Oznacza to, �e dla j�dra praktycznie nie ma
znaczenia, czy atom fest swobodny, czy te� jego elektrony sta�y si� cz�ci� wi�za�
chemicznych. W obu tych sytuacjach j�dro zachowa si� identycznie. Oznacza to
r�wnie�, �e elektronom jest oboj�tne, czy j�dro ma dodatkowy neutron, czy nie. R�ne
izotopy danego pierwiastka odgrywaj� r�wnorz�dn� rol� w sk�adzie minera��w lub
innych materia��w. W ka�dym materiale, w sk�ad kt�rego wchodzi dany pierwiastek,
pojawiaj� si� wszystkie jego izotopy. Promieniotw�rczo��
.Isldro jest wtedy promie586 nietw�rcze, gdy samoriutnic emituje cz�stki.
Przewa�nic j;ylra s� trwa�e, tzn. jeden nicrwiastek nie zmienia si� samorzutnic w
inny. Istniej� jednak ,jydra, kt�re nie s� trwa�e. Prawdopodobnie najlepiej znanym
przyk�adem takiego pierwiastka jest uran. Jego j�dro emituje cz�stki nazywane
promieniowaniem. O j�drze, kt�re emituje promieniowanie, m�wimy, �e jest
promieniotw�rcze, a sam akt wyemitowania promieniowania to rozpad promieniotw�rczy.

~~~/ Maria Sk�odowska-Curie, Polka, kt�ra sp�dzi�a
wi�kszo�� swego �ycia we Francji, odegra�a g��wn� rol� we wczesnych badaniach nad
promieniotw�rczo�ci�. Z wielu powod�w zas�uguje na podziw. Odkry�a, wraz z m�em
Pierre'em Curie, pierwiastek rad oraz samodzielnie - pierwiastek polon. Za te
odkrycia otrzyma�a dwukrotnie Nagrod� Nobla. Jednak�e w XIX w. op�r przeciwko temu,
by kobiet� uzna� za naukowca by� tak wielki, �e mimo dwu Nagr�d Nobla nigdy nie
wybrano jej do Francuskiej Akademii Nauk. ~~~ Istniej� trzy rodzaje promieniowania
j�drowego.
Gdy odkryto promieniotw�rczo��, fizycy nie mieli poj�cia, czym jest emitowane
promienio wanie. Dali wi�c trzem obserwowanym rodzajom promieniowania j�drowego
nazwy podkre�laj�ce ich tajemnicz� natur� - nazwali je a, /~ i y. Promieniowanie a
to strumie� cz�stek a zbudowanych z dw�ch proton�w i dw�ch neutron�w, czyli j�der
zwyczajnego helu. Promieniowanie /3 jest strumieniem elektron�w. Chocia� to
tajemnicze nowe promieniowanie odkryto po zidentyfikowaniu elektronu, jeszcze przez
kilka nast�pnych lat nie zauwa�ono, �e promienie /3 s� identyczne z elektronami.
Rozpad j�dra, w wyniku kt�rego nast�puje emisja elektronu, nazwano rozpadem /~.
Promieniowanie y jest promieniowaniem elektromagnetycznym, kt�rego d�ugo�� fali
jest mniejsza ni� d�ugo�� fali promieniowania X.I NNO
.. foton
cz�stka a cz�stka ~3
~
~=,,
rozpad a ' N _ p z rozpad y
rozpad p ~ N ~ �
z_,
atom po atom po atom po
rozpadzie a rozpadzie (3 rozpadzie y
Promieniowanie a (rysunek lewy), (3 (rysunek �rodkowy) i y (rysunek prawy).
PromicnintH~drczo�� 223
Hel, kt�rego cz�sto 589 u�ywasz do nape�niania dzieci�cych balonik�w urodzinowych,
a kt�ry w postaci ciek�ej s�u�y do utrzymywania nadprcewodnik�w w niskich
temperaturach, nie jest otrzymywany z atmosfery ziemskiej. Jego �r�d�em jest rozpad
promieniotw�rczy j�der w g��bi ziemi. Podczas tego rozpadu powstaj� cz�stki a,
kt�re trac� pr�dko�� i zdobywaj� brakuj�ce im elektrony. Tak tworzy si� z nich hel,
kt�ry jest uwi�ziony w z�o�ach ropy naftowej i gazu ziemnego. Podczas eksploatacji
z�� gazu i ropy naf towej hel oddziela si� i sprzedaje. Neutron ulega rozpado590 wi
/3. Gdyby� obserwowa� swobodny neutron, m�g�by� zobaczy� jego rozpad po blisko
o�miu minutach. Produktem rozpadu jest proton, neutrino i elektron. Neutron, kt�ry
znajduje si� w j�drze, jest trwa�y i zabezpieczony przed rozpadem tak d�ugo, jak
d�ugo tam pozostaje. 591 Energia wydzielana podczas rozpadu promienio
tw�rczego pochodzi z ubytku masy. Gdyby� zmierzy� masy produkt�w ko�cowych rozpadu
promieniotw�rczego, wykry�by�, �e masa ich jest mniejsza ni� pocz�tkowa masa j�dra,
kt�re uleg�o rozpadowi. Ta r�nica mas (m) przed rozpadem i po nim jest przemieniona
w energi� zgodnie z r�wnaniem E = mc2 (c - pr�dko�� wiat�a w pr�ni). Ta w�a�nie
energia zwi�zana jest z promieniotw�rczo�ci�. Rozpad promieniotw�r592 czy jest
prawdziwym kamieniem filozoficznym, czyli kamicnicm, kt�ry wed�ug alchemik�w mia�
przemienia� o��w w z�oto, a dok�adniej - jeden pierwiastek w drugi. Poniewa�
rozpady a i /~ powoduj� zmian� liczby proton�w w j�drze, zmiemaj� one tak�e
to�samo�� chemiczn� atomu, do kt�rego nale�y j�dro. Po rozpadzie a j�dro b�dzie
mog�o utrzyma� o dwa elektrony mniej ni� przed rozpadem. Te dwa elektrony uwolni�
si� i pozostanie atom, kt�ry ma na orbicie zewn�trznej o dwa elektrony mniej. Atom
ten b�dzicju� innym pierwiastkiem ni� atom, r, ktorego powsta�. Rozpad /i maina
sobie wyobrazi�, jakby tu by�

rozpad neutronu wewn�trz j�dra. J�dro po rozpadzie b�dzie mia�o jeden neutron mniej
i jeden proton wi�cej. W naturze zawsze znajd� si� wolne elektrony i jeden z nich
przy��czy si� do atomu. Rezultatem tego procesu jest powstanie nowego pierwiastka z
jednym wi�cej elektronem na orbicie. Rozpad y jest wynikiem przetasowania neutron�w
i proton�w wewn�trz j�dra. Nie prowadzi to do przemiany jednego pierwiastka w inny.
593 Uran-238 ulega rozpadowi, emituj�c cz�s
tki a. Uran-238 ma 238 nukleon�w, spo�r�d kt�rych 92 to protony. Emituj�c cz�stk� a
sk�adaj�c� si� z dw�ch proton�w i dw�ch neutron�w, tworzy j�dro 0 234 (238 - 4)
nukleonach. J�dro to ma 90 proton�w. Jest to wi�c pierwiastek tor. Historia
pierwiastka pro594 mieniotw�rczego rzadko ko�czy si� pojedynczym aktem rozpadu,
poniewa� powstaj�ce w wyniku pierwszego rozpadu j�dro najcz�ciej jest r�wnie� pro
mieniotw�rcze. Tak wi�c nast�pstwem pocz�tkowego rozpadu jest powstanie
pierwiastka, kt�ry te� si� rozpada, z niego powstaje kolejny pierwiastek, kt�ry
r�wnie� si� rozpada itd. Ten ci�g zdarze� jest nazywany szeregiem
promieniotw�rczym. Kolejne przemiany w szeregu nast�puj� dop�ty, dop�ki nie
powstanie j�dro trwa�e. Konsekwencj� tego �a�cucha samorzutnych przemian j�drowych
jest to, �e czysta pr�bka pierwiastka promieniotw�rczego szybko si� staje
mieszanin� tego pierwiastka z innymi pierwiastkami. Uran-238 ulega przemianie w
tor. Tor, po rozpadzie ~, przechodzi w pierwiastek nazywany protaktynem, kt�ry
r�wnie� ulega rozpadowi /i. Proces kolejnych rozpad�w ko�czy si� na o�owiu Pb-208.
595 Wsr�d Amerykan�w ro�nie �wiadomo�� za
gro�enia radonem gromadz�cym si� w ich domach. Jest to jeden z pierwiastk�w szeregu
promieniotw�rczego prowadz�cego od uranu do o�owiu. Produkowany jest w spos�b
ci�g�y przez rozpady promieniotw�rcze zachodz�ce w g��bi Ziemi. Utworzony atom
Promieniotw�rczo�� 225
radonu, zgodnie ze sw� chemiczn� natur�, nie wi��e si� z innymi pierwiastkami, lecz
jako gaz przes�cza si� przez ska�y pod fundamenty i do suteren dom�w. 596
Promieniotw�rcze j�dra pierwiastk�w nie rozpa
daj� si� wszystkie naraz. Up�yw czasu mi�dzy dwoma rozpadami wydaje si�
przypadkowy. Obserwowanie rozpad�w j�der przypomina troch� przygl�danie si�
pra�eniu kukurydzy, kt�rej ziarna podskakuj� i p�kaj� w r�nych odst�pach czasu.
Wielko�ci�, u�ywan� zwykle jako miara szybko�ci, z jak� rozpadaj� si� j�dra, jest
tzw. okres po�owicznego zaniku. Definiuje si� go jako czas poIrzebny na rozpad
po�owy j�der w pr�bce danego materia�u. Je�li wi�c na pocz�tku do�wiadczenia masz
1000 atom�w, to po czasie r�wnym okresowi po�owicznego zaniku b�dziesz mia� ich
tylko 500. 597 okres po�owicznego zaniku izotop�w promienio
tw�rczych mo�e mie�ci� si� w przedziale od miliard�w lat do mikrosekund. Oto kilka
przyk�ad�w: uran-238 4,6 miliarda lat w�giel-14 57301ut radon-222 3,8 doby w�giel-
10 19,4 sekundy 598 Materia�y promieniotw�rcze s� "gor�ce" w po
dw�jnym znaczeniu: po pierwsze emituj� promieniowanie, po drugie maj� wy�sz�
temperatur� ni� otoczenie. Mo�na zrozumie�, dlaczego tak jest, je�li si� prze�ledzi
los cz�stki a po jej wyemitowaniu w procesie rozpadu. Cz�stka a b�dzie si�
przemieszcza�a w otaczaj�cym j� materiale, ulegaj�c cz�stym zderzeniom (podobnie
jak kulka w automatach do gry). W wyniku tych zderze� pocz�tkowa energia cz�stki a
rozdzieli si� mi�dzy atomy otaczaj�cego j� materia�u. Atomy te b�d� dzi�ki temu
porusza�y si� szybciej. St�d ka�dy materia� zawieraj�cy pierwiastki
promieniotw�rcze b�dzie przez nie ogrzewany. S�dzi si�, �e ci�p�o generowane przez
promieniotw�rczo�� ma znacz�cy udzia� w tektonice p�yt. Wydzielanie ciep�a przez
matcria�y promieniotw�rcze jest r�wnie� powa�nym problcmcm w przechowywaniu odpad�w
radioaktywnych (promicniotwtirczych), kt�re musz� by� szczelnie zapakowane.
Matcriafy, x kt�

rozpad neutronu wewn�trz j�dra. J�dro po rozpadzie b�dzie mia�o jeden neutron mniej
i jeden proton wi�cej. W naturze zawsze znajd� si� wolne elektrony i jeden z nich
przy��czy si� do atomu. Rezultatem tego procesu jest powstanie nowego pierwiastka z
jednym wi�cej elektronem na orbicie. Rozpad y jest wynikiem przetasowania neutron�w
i proton�w wewn�trz j�dra. Nie prowadzi to do przemiany jednego pierwiastka w inny.
593 Uran-238 ulega rozpadowi, emituj�c cz�s
tki a. Uran-238 ma 238 nukleon�w, spo�r�d kt�rych 92 to protony. Emituj�c cz�stk� a
sk�adaj�c� si� z dw�ch proton�w i dw�ch neutron�w, tworzy j�dro 0 234 (238 - 4)
nukleonach. J�dro to ma 90 proton�w. Jest to wi�c pierwiastek tor. Historia
pierwiastka pro594 mieniotw�rczego rzadko
ko�czy si� pojedynczym aktem rozpadu, poniewa� powstaj�ce w wyniku pierwszego
rozpadu j�dro najcz�ciej jest r�wnie� pro mieniotw�rcze. Tak wi�c nast�pstwem
pocz�tkowego rozpadu jest powstanie pierwiastka, kt�ry te� si� rozpada, z niego
powstaje kolejny pierwiastek, kt�ry r�wnie� si� rozpada itd. Ten ci�g zdarze� jest
nazywany szeregiem promieniotw�rczym. Kolejne przemiany w szeregu nast�puj� dop�ty,
dop�ki nie powstanie j�dro trwa�e. Konsekwencj� tego �a�cucha samorzutnych przemian
j�drowych jest to, �e czysta pr�bka pierwiastka promieniotw�rczego szybko si� staje
mieszanin� tego pierwiastka z innymi pierwiastkami. Uran-238 ulega przemianie w
tor. Tor, po rozpadzie /3, przechodzi w pierwiastek nazywany protaktynem, kt�ry
r�wnie� ulega rozpadowi /~. Proces kolejnych rozpad�w ko�czy si� na o�owiu Pb-208.
595 Wsr�d Amerykan�w ro�nie �wiadomo�� za
gro�enia radonem gromadz�cym si� w ich domach. Jest to jeden z pierwiastk�w szeregu
promieniotw�rczego prowadz�cego od uranu do o�owiu. Produkowany jest w spos�b
ci�g�y przez rozpady promieniotw�rcze zachodz�ce w g��bi Ziemi. Utworzony atom
Promieniotw�rczo�� 225
~~L Promieniotw�rcze j�dra o pierwiastk�w nie rozpa
~llJ� si� wszystkie naraz. Up�yw ~zl~su mi�dzy dwoma rozpadami wY~laje si�
przypadkowy. Obserwawanie rozpad�w j�der przypomina troch� przygl�danie si�
pra~eniu kukurydzy, kt�rej ziarna ~(c)tlskakuj� i p�kaj� w r�nych wst�pach czasu.
Wielko�ci�, u�y~vmtt! zwykle jako miara szybko~�, r,,jak� rozpadaj� si� j�dra, jest
~w, okres po�owicznego zaniku. Qei'miuje si� go jako czas po bny na rozpad po�owy
j�der ~ prpbce danego materia�u. Je�li ~~c na pocz�tku do�wiadczenia ~~dz 1000
atom�w, to po czasie tanym okresowi po�owicznego ~111ku b�dziesz mia� ich tylko ~^
Okres po�owicznego zaniku izotop�w promienio
ivbrcr.ych mo�e mie�ci� si� 1~ przedziale od miliard�w lat do ~Ikrosckund. Oto
kilka przyk�atdjw: uran-238 4,6 miliarda lat w�giel-14 57301at radon-222 3,8 doby
w�giel-10 19,4 sekundy 598 Materia�y promieniotw�rcze s� "gor�ce" w po
dw�jnym znaczeniu: po pierwsze emituj� promieniowanie, po drugie maj� wy�sz�
temperatur� ni� otoczenie. Mo�na zrozumie�, dlaczego tak jest, je�li si� prze�ledzi
los cz�stki a po jej wyemitowaniu w procesie rozpadu. Cz�stka a b�dzie si�
przemieszcza�a w otaczaj�cym j� materiale, ulegaj�c cz�stym zderzeniom (podobnie
jak kulka w automatach do gry). W wyniku tych zderze� pocz�tkowa energia cz�stki a
rozdzieli si� mi�dzy atomy otaczaj�cego j� materia�u. Atomy te b�d� dzi�ki temu
porusza�y si� szybciej. St�d ka�dy materia� zawieraj�cy pierwiastki
promieniotw�rcze b�dzie przez nie ogrzewany. S�dzi si�, �e ciep�o generowane przez
promieniotw�rczo�� ma znacz�cy udzia� w tektonice p�yt. Wydzielanie ciep�a przez
materia�y promieniotw�rcze jest r�wnie� powa�nym problemem w przechowywaniu odpad�w
radioaktywnych (promieniotw�rczych), kt�re musz� by� szciclnic zapakowane.
Materia�y, z ktb

rych s� wykonane te opakowania, nie mog� si� stopi� podczas d�ugiego okresu
sk�adowania. Promieniotw�rczo�� 599 nie jest czym� nienaturalnym. Poniewa� ludzie
dopiero od niedawna wiedz� o ismieniu promieniotw�rczo�ci, wielu z nich s�dzi, �e
promieniowanie j�drowe jest czym� nowym w ich �rodowisku. W rzeczywisto�ci ludzko��
�yje i rozwija si� od pocz�tku �wiata w �rodowisku wype�nionym tym promieniowaniem.
Uran, kt�ry ulega rozpadowi promieniotw�rczemu, jest pospolitym pierwiastkiem w
skorupie ziemskiej. Wyst�pufie cz�ciej ni� srebro czy rt��. �a�cuch rozpad�w
inicjowanych przez uran (patrz wy�ej) wype�nia ziemi� j�drami promieniotw�rczymi.
Kiedy wi�c czytasz o radioaktyw ' no�ci gdzie� odkrytej, musisz pami�ta�, �e w
wi�kszo�ci miejsc materia�y radioaktywne s� stale obecne, i nie powinieme� zadawa�
pytania: "Czy to jest promieniotw�rcze?" Warto natomiast dowiedzie� si�, czy jest
to bardziej radioaktywne ni� zazwyczaj. nn Ziemia jest ca�y czas V V bombardowana
przez pro
mieniowanie kosmiczne sk�adaj�ce si� w wi�kszo�ci z proton�w. Promieniowanie to
powstaje w S�o�cu i innych gwiazdach i nieustannie wpada w atmosfer� Ziemi. W
atmosferze zderza si� z cz�steczkami powietrza, tworz�c "ulew�" cz�stek
elementarnych. W tej chwili takie cz�stki przechodz� przez twoje cia�o w liczbie
kilku w ci�gu minuty i dodaj� si� do poziomu promieniowania naturalnego Ziemi. Ca�a
energia j�drowa po601 chodzi z ubytku masy. Ka�da zmiana stanu j�dra powoduje ma��
zmian� jego masy. Je�eli suma mas po zako�czeniu przemiany jest mniejsza ni� przed
przemian�, tak jak w procesie rozpadu (patrz wy�ej), r�nica mas ulegnie przemianie
w energi�. Istniej� dwa procesy (inne nii. rozpady a, ~ i y), kt�re wi��e si�
zwykle z terminem "energia j�drowa". S� to: rozszczepienie j�dra i reakcja syntezy
j�drowej (synteza termoj�drowa). C/j~ Rozszczepienie j�dra jest oU procesem
podzia�u du�ego j�dra na dwa (lub wi�cej) j�dr.v Promieniotw�rczo�� 227
mniejsze. Rozszczepieniu niekt�rych j�der towarzyszy wydzielanie si� energii. Aby
spowodowa� rozszczepienie innych, trzeba energi� dostarczy�. Najlepiej znanym
procesem, w kt�rym energia si� uwalnia, jest rozszczepienie uranu-235. Uran ten,
bombardowany powolnymi neutronami, rozszczepia si�. Wydziela si� przy tym energia w
formie energii ruchu Iragment�w, kt�re powsta�y r rozszczepienia. W�r�d nich
znajduj� si� r�wnie� nowo powut�c neutrony. Ka�dy z nich t~t~iie spowodowa�
rozszczepienic nast�pnego j�dra. Wynikiem tcpo procesu jest wydzielanie si�
~nrrt;ii tak d�ugo, na jak d�ugo Wy~lnrczy uranu-235. ~~? W wielu pa�stwach znaJ
czna cz�� energii e�e
l~tt~yeznej jest wytwarzana za po
wymiennik
ciepta t
~f~~l~yI~IN'lIW('
Wcaklor, w klarym zachodzi rozszczepienie.
moc� reaktor�w j�drowych. Reaktor dzia�a w nast�puj�cy spos�b. Uran znajduje si� w
pr�tach paliwowych o przekroju mniej wi�cej o��wka. Neutrony, kt�re powstaj� w
reakcji rozszczepienia, opuszczaj� sw�j macierzysty pr�t i s� spowalniane przez
wod� wype�niaj�c� przestrze� mi�dzy pr�tami. Po spowolnieniu neutrony te mog�
zapocz�tkowa� reakcj� rozszczepienia w innym pr�cie. Wynikiem wszystkich tych
reakcji jest ogrzanie wody, kt�r� wyprowadza si� rurami na zewn�trz reaktora. Woda
ta, kr��c w obiegu zamkni�tym, przep�ywa przez wymiennik ciep�a, oddaje w nim
ciep�o i wraca do reaktora. Drugi obieg wody odMera ciep�o od pierwszego i w
postaci strumienia pary wodnej nap�dza generator produkuj�cy energi� elektryczn�.
generator

n/~ Reakcja syntezy j�dro~V'~ wej jest procesem, w kt�rym z dw�ch mniejszych j�der
tworzy si� jedno wi�ksze. Najwa�niejsz� reakcj� syntezy jest tworzenieIljlll si�
helu z wodoru. Reakcja ta'!,'ii'''' stanowi �r�d�o zasilania w energi� dla S�o�ca i
gwiazd. T� w�a�nie reakcj� uczeni pr�buj� ujarzmi� w swych laboratoriach, tak�eby
mo�na jej by�o u�y� do produkowania energii elektrycznej. k�w, w jakich zachodzi
ona we wn�trzu gwiazd. Podejmowano pr�by ogrzewania wodoru i poddawania go
wysokiemu ci�nieniu przez spr�anie go w polu magnetycznym tak d�ugo, a� rozpocznie
si� synteza. Proces ten nazywano gor�c� syntez�. Na tej drodze wci�� jeszcze nie
uzyskano wydajnej samorzutnej kontrolowanej reakcji syntezy j�drowej. W 1989 r.
doniesiono 0 od
xrycm metoay zimnej sywezy ~�' drowej. Porzucono j� jednak, gdy n Pr�by ujarzmienia
reak- nie powiod�y si� pr�by odtworzeV ~ cji syntezy j�drowej zania do�wiadczenia
w innych labo cz�y si� od odtworzenia warun- ratoriach.
Optyka kwantowa
Nowoczesna optyka jest 606 optyk� kwantow�. W la tach pi��dziesi�tych
fizycy uwa�ali optyk� za zamieraj�c� dziedzin� bada�. Wydawa�o si�, �eszanse na
jakie� istotne odkrycianaukowe w tej dziedzinie wiedzys� raczej nik�e. Stopniowo
optykawypada�a z program�w uniwerj syteckich. Sytuacja zmieni�a si� wraz z
wynalezieniem lasera (patrz ni�ej). Aparatura badawcza nowoezesnej optyki zale�y
g��wnie od kwantowych w�asno�ci �wiat�a i dlatego optyk� t� nazywa si� optyk�
kwantow�, w odr�nieniu od optyki klasycznej, w kt�rej �wiat�o by�o traktowane
wy��cznie jako fala. Optyka kwantowa 229
C[~~ Laser jest skr�tem od vV pierwszych liter nazwy Light Amplification by
Stimulated Emission of Radiation (wzmocnienie �wiat�a przez wymuszon� emisj�
promieniowania). Zasada dzia�ania lasera jest nast�puj�ca. Zaczniemy od uk�adu, w
kt�rym wiele atom�w ma elektrony w stanie wzbudzonym. Kiedy w uk�adzie tym pojawi
si� foton, kt�rego energia jest dok�adnie taka sama jak r�nica energii mi�dzy
dozwolonymi stanami elektronowymi w atomie, to obecno�� tego fotonu wymusi
przej�cie elektron�w ze stanu wzbudzonego do stanu o najni�szej energii. Wi��e si�
to z emisj� nowego fotonu, kt�ry b�dzie mia� tak� sam� energi� jak ten pierwszy.
Drugi foton tak�e wymusi emisj� z nast�pnego atomu. W wyniku tych proces�w
pojedynczy foton spowoduje powstanie w materiale strumienia identycznych foton�w.
Na ka�dym z obu ko�c�w zbioru atom�w umieszcza si� zestaw zwierciade� r�wnoleg�ych.
Fotony uderzaj� w te zwierciad�a i po odbiciu od nich odbywaj� w materiale drog�
powrotn�. W ten spos�b ka�dy foton przebiega przez materia� tam i z powrotem
wielokrotnie, ulegaj�c na swej drodze wielokrotnemu wzmocnieniu. Jest przy tym
wa�ne, �e wewn�trz lasera pozostaj� tylko te fotony, kt�re poruszaj� si�
prostopadle do zwierciade�. Ka�dy foton, kt�ry uderzy w zwierciad�o pod
niew�a�ciwym k�tem, odbije si� kilka razy i opu�ci laser przez boczne �cianki.
Wynikiem ko�cowym tego procesu jest powstanie wewn�trz lasera strumienia
r�wnoleg�ych foton�w. Podczas ka�dego zderzenia ze zwierciad�em pewna liczba
foton�w przedostaje si� na zewn�trz i w�a�nie ten "przeciek" staje si� promieniem
lasera. C[~~ Lasery wymagaj� "pomvU powania". Kiedy nast�pi emisja foton�w na
zewn�trz urz�dzenia, tak jak to opisano powy�ej, uk�ad musi otrzyma� energi�, aby
elektrony zn�w znalaz�y si� w stanie wzbudzonym. Mo�na to zrealizowa� na kilka
sposob�w. Laser mo�e by� ogrzewany - atomy otrzymaj� wtedy dodatkow� energi� przez
zderzenia. Mo�na tak�e wprowadzi� �wiat�o z innego �r�d�a - w pewnych typach
laser�w jest to lampa b�d�ca odpowiednikiem lampy b�yskowej w aparacie
fotogralicxnym. Obecnie nie nale�y do rzad

ko�ci u�ycie jednego lasera do "pompowania" drugiego. Niezale�nie od tego, kt�ra z
metod pompowania zostanie u�yta, laser b�dzie wymaga� ci�g�ego dostarczania
energii. Lasery maj� wiele zasto609 sowa�. W latach sze��dziesi�tych by�y to
egzotyczne urz�dzenia konstruowane przez uczonych w laboratoriach, przeznaczone do
bada� podstawowych nad struktur� atom�w. Dzisiaj lasery s� u�ywane wsz�dzie, mi�dzy
innymi w medycynie (np. jako narz�dzia chirurgiczne), w miernictwie i w przemy�le.
Spotyka si� nawet zupe�nie b�ahe zastosowania - cz�sto podczas odczyt�w dostaj� do
r�ki laser, aby wskazywa� nim odpowiednie miejsca na slajdach. Jest to najlepszy z
przyk�ad�w, jak pozornie bezu�yteczna dziedzina bada� podstawowych mo�e w znaez�cy
spos�b wp�yn�� na gospodark�. L' [~ Laserami o najwi�k01 U szej mocy s� lasery
impulsowe. Osi�gaj� moc nawet do oko�o jednego miliona megawat�w. �wiat�ow�d mo�e
spowo611 dowa� zakr�canie �wiat�a: Kiedy �wiat�o przechod�i z o�rodka o wi�kszej
g�sto�ci optycznej do o�rodka o mniejszej (np. ze szk�a do powietrza), to �jawisko
za�amania przybiera niezwyk�y obr�t. Je�eli �wiat�o padnie na powierz�hni�
graniczn� mi�dzy dwoma takimi o�rodkami pod k�tem wi�kszym ni� tzw. k�t graniczny,
to nie wydostanie si� wcale do powietrza, lecz odbije si� i wr�ci do o�rodka, z
kt�rego przysz�o. Zjawisko to nazywane jest ca�kowitym odbiciem wewn�trznym.
�wiat�o, wprowadzone do wn�trza szklanego cylindra pod w�a�ciwym k�tem, nie mo�e
si4 z niego wydosta�, poniewa� za ka�dym razem, gdy pada na jego �ciank�, odbija
si� i wraca du szk�a. �wiat�o jest uwi�zione i mo�e odbywa� swoj� drog� wy��cznie
wzd�u� cylindra. Nie wydostanie si� przez boczne �cianki nawet wtedy, gdy ten
szklany cylinder jest w��knem wielokrotnie skr�conym i powi�zanym w sup�y. P�wy�ej
opisane zachowianie �wiat�a da�o pocz�tek nowej ga��zi techniki, tzn. optyki
cienkich w��kien, inaczej �wiat�owod�w. Optyka kwantowa 231
612 Za pomoc� �wiat�owod�w mo�na otrzyma� ob
rrz. Obraz na ekranie telewizora powstaje z bardzo wielu czarnobia�ych lub
kolorowych punkt�w, kt�re w naszym oku zlewaj� ai� w normalny obraz. �wiat�owody
mog� dzia�a� podobnie. du�a liczba cienkich w��kien stanowi wi�zk�. �wiat�o od
obiektu puda na jeden koniec wi�zki i ta cz�� wiat�a, kt�ra wpada do ItE~idego z
w��kien, przemieszcza si� bez zak��ce� na jego drugi k(c)niec. W ten spos�b na
odlegtym ko�cu wi�zki �wiat�owod�w p~kuzuje si� szereg punkt�w iwietlnych,
zlewaj�cych si� w na(r)zym oku w obraz obiektu. Mo�liwe, �e zetkniesz si� ze
�wiat�owodami w szpi
~lu. Dawniej, aby zobaczy�, co f~p dzieje w bol�cym kolanie, chir~
musia� je przeci��. Teraz~tareza ma�e naci�cie, w kt�reruwadza si� rurk� o �rednicy
Ewka. Rurka zawiera �r�d�o Tat�a i wi�zk� �wiat�owod�w. ~~nz wn�trza jest
przeniesiony sex �wiat�ow�d przetworzony ~ ohraz telewizyjny. W ten spo6�h chirurg
mo�e obejrze� wn�ttze kalana bez dokonania rozleg1)~�t~~ ci�cia. �wiat�owody s�
ez�s�a aW suwane ��cznie z zestawem miniaturowych narz�dzi, kt�re mog� by�
wprowadzone przez t� sam� rurk� co wi�zka �wiat�owod�w. Narz�dziami tymi manipuluje
si� z zewn�trz. 614 Gdy czytasz o operaeji ��kotki przeprowa
dzonej za pomoc� mikrochirurgii ortopedycznej, to z pewno�ci� przeprowadzono zabieg
za pomoc� �wiat�owod�w i zminiaturyzowanych narz�dzi. Kolano jest wyleczone bez
otwierania i pacjent, wprawdzie kulej�c, mo�e chodzi� ju� nast�pnego dnia, a w
ci�gu paru tygodni wr�ci do pe�nej aktywno�ci. 615 �wiat�owody s� stosowane w
��czno�ci. Dawniej,
kiedy rozmawia�e� przez telefon, tw�j g�os by� przetwarzany na sygna� elektryczny i
przesy�any zwyczajnymi przewodami miedzianymi. Takie przewody nie mog�y przekaza�
zbyt wielu sygna��w jednocze�nie. Teraz tw�j g�os mo�e by� przetworzony na sygna�
przenoszony przez �wiat�o w systemie �wiat�owodowym. Poniewa� d�ugo�� fali �wiat�a
jest

bardzo ma�a w por�wnaniu z d�ugo�ci� fali zwyczajnych sygna��w elektrycznych,
liczba informacji przenoszona przez kabel �wiat�owodowy mo�e by� wielokrotnie
wi�ksza. Obecnie w Stanach Zjednoczonych, zw�aszcza na wschodnim wybrze�u, wi�cej
po��cze� mi�dzy g��wnymi miastami realizuje si� za pomoc� kabli �wiat�owodowych ni�
przez prze wody miedziane lub po��czenia satelitarne.
W 1989 r. po�o�ono 616 na dnie oceanu pierwszy transatlantycki kabel �wiat�owodowy.
Rozmowy mi�dzy Stanami Zjednoczonymi a Europ� odbywaj� si� teraz t� drog�. Cz�stki
elementarne
617 odkryto setki cz�stek elementarnych. Zwykle
wyobra�amy sobie j�dro jako statyczny zbi�r proton�w i neutron�w. W rzeczywisto�ci
jest to miejsce, gdzie odbywa si� wieczny ruch. Wszystkie rodzaje cz�stek
przemieszczaj� si� wko�o, zderzaj�c si� ze sob�. Tworz� si� na nowo i niszcz�,
kiedy ich energia przekszta�ca si� w mas� i ich masa przekszta�ca si� w energi�.
Odkrycie i usystematyzowanie wszystkich tych cz�stek, kt�re �yj� ulotnym �yciem
wewn�trz j�dra, by�o g��wnym zadaniem fizyki cz�stek elementarnych. Po cz�wszy od
lat pi��dziesi�tych, odkryto ponad dwie�cie tych cz�stek. Sprawdzanie "elemen618
tarno�ci" cz�stek przypomina obieranie cebuli. Przez ostatnie dwa wieki
zdejmowali�my jedn� warstw� struktury "elementarnej" po drugiej, zawsze znajduj�c
pod ni� nast�pn� struktur�. Najpierw zeszli�my w dcil do atomu. Potem rozbili�my
atom i okaza�o si�, �e jest un zbudowany z cz�stek elementarnych. Dzi� uwa�amy, �e
te z nich. kt�re tworz� j�dro atomu, Lbucluwane z kwark�w. Powstaje tytunie, czy
dotarli�my do wn�tt~a tej cebuli, czy te� jest jeszcze ~~~;a warstw do odkrycia. 'o
Fizyka cz�stek elemen1 / tarnych jest uprawiana
"w pomoc� akcelerator�w, czyli ,~~rzy�pieszaczy" cz�stek elemenlarnych lub
zjonizowanych ato~�w. S� to urz�dzenia, w kt�lych clcktrony, albo protony, mo~q hy�
rozp�dzane nawet do pr�d~t~�ci bliskich pr�dko�ci �wiat�a 1 tiapicro wtedy
skierowane na Wyhi~ttny cel. Mog� nim by� in~~ Cz�stki elementarne lub j�dra
~1(r)n~uwe. 'n SSC (Superconducting L~ V Supercol6der) mia� by� wi�kszym
akceleratorem �wia ~, Jego budow� jednak wstrzymaNn razie najwi�kszymi ak~utorumi
cz�stek s� Fermi~�ltlonal Accelerator Laboratozlokalizowany pod Chicago,~t~�dunie w
Europejskim Cen_ ~t B~ida� J�drowych (CERN)~t= Genewie w Szwajcarii. SSC1 by�
monstrualnym urz�dze ~i~m. u srcdnicy ponad 80 km, ~~ukulixowanym na po�udnie od
~~Il~~s, Koszty jego budowy szapawm~ na blisko 8 miliard�w t1~�Iml~w. Mia� by� tak
du�y, �e T�jemnica 233
wewn�trz jego obwodu zmie�ci�oby si� sporej wielko�ci miasto. Urz�dzenie to mia�o
s�u�y� do badania unifikacji oddzia�ywa� fundamentalnych. Wyr�nia si� dwa pod621
stawowe rodzaje cz�stek elementarnych: cz�stki znajduj�ce si� wewn�trz j�dra i
cz�stki, kt�re istniej� poza nim. Cz�stki we wn�trzu j�dra, takie jak protony i
neutrony, s� nazywane hadronami (od greckiego s�owa oznaczaj�cego "silny"). Cz�stki
istniej�ce poza j�drem to leptony (od greckiego s�owa oznaczaj�cego "s�aby").
Przyk�adem lepton�w s� elektrony. Tajemnica
Dlaczego istniej� dodat622 kowe leptony? Opr�cz elektron�w istniej� jeszcze dwie
inne cz�stki podobne do elektronu, tylko ci�sze od niego. Oznacza si� je symbolami
~ i z. Dlaczego natura, stworzywszy elektron, zada�a sobie trud powtarzania tego
aktu jeszcze dwukrotnie'? - jest to jedno z zasadniczych pyta� fizyki.

Istniej� trzy rodzaje �ep623 ton�w zwanych neutrinami. Cz�stki te nie maj� masy ani
�adunku i poruszaj� si� z pr�dko�ci� �wiat�a. Jeden ze student�w zapyta� mnie
kiedy�: "Je�eli one nic nie wa�� i nic nie robi�, to sk�d wiadomo, �e istniej�?"
Dobre pytanie. �ci�le m�wi�c, istnienie neutrina by�o postulowane ju� w latach
trzydziestych, lecz potwierdzone zosta�o dopiero w latach pi��dziesi�tych, kiedy
zarejestrowano ich oddzia�ywania (bardzo rzadkie) ze zwyk�� materi�. Hadrony s�
zbudowane 624 z kwark�w. W 1964 r. dwaj naukowcy, Murray Gell-Mann i Fred Zweig z
Caltech, sugerowali, niezale�nie od siebie, �e cz�stki elementarne wcale nie s�
"elementarne", lecz s� zbudowane ze sk�adnik�w jeszcze bardziej elementarnych.
S�dzili wtedy, �e s� trzy takie sk�adniki, i nazwali je kwarkami. Nazw�
zaczerpni�to z ksi��ki Jamesa Joyce'a Finnegan's Wake. Obecnie wiemy, �e kwark�w
jest sze��, a nie trzy. Nazwy maj� fantazyjne: g�rny, dolny, dziwny, powabny,
spodni i wierzchni (dwa ostatnie kwarki nazywane s� czasem: pi�kny i prawdziwy).
625 Nikt nigdy nie widzia� kwarka, chocia� szuka
no ich wsz�dzie. W latach sze��dziesi�tych stanowi�o to dow�d przeciwko teorii
kwark�w. Dzisiaj teoretycy, z ich zwyk�� pewno�ci� siebie, obr�cili konieczno�� w
cnot� i stworzyli teori�, wed�ug kt�rej nie nale�y si� spodziewa�, �e kwarki
kiedykolwiek dadz� si� zaobserwowa�. Sedno tej teorii stanowi nast�puj�ca idea:
kwarki s� zamkni�te w cz�stkach, ka�da pr�ba ich rozerwania prowadzi� b�dzie do
otrzymania kolejnych cz�stek. Wygl�da to niemal tak, jakby kwarki by�y ko�cami
gumowej ta�my. Je�eli rozci�gniesz gum� i przcrwiesz j�, otrzymasz dwie kr�tkie
ta�my gumowe, a nie jeden koniec tej ta�my. Wszystko jest zbudowa626 ne z kwark�w i
lepton�w. Najpierw trzeba z��czy� ze soba kwarki, aby otrzyma� nukleony. Nast�pnie
nale�y po��czy� ze sob� nukleony, �eby otrzyma� j�d= ro. P�niej trzeba umie�ci�
elektrony na ich orbitach w celu skompletowania atomu. W ko�cu nale�y po��czy� ze
sob� ato my, by otrzyma� wszystkie suh stancje we Wszech�wiecie. Tajemnica 235
Wielu fizyk�w uwa�a, �e wraz z kwarkami i leptonami odkryli�my podstawowe sk�adniki
budowy materii. Kilku buntownik�w twierdzi jednak, �e kwarki tak�e file s�
"elementarne", lecz s� zbu~c~wane z jeszcze innych sk�adltike5w, kt�re oni nazywaj�
premami. ~'a jomnica
'~% Dlaczego jest tyle samo ~` I kwark�w co lepton�w? kwark�w jest sze�� i lepton�w
l~k�e cze�� (elektron, ,u, i i trzy tjeutrina). Wi�kszo�� nowoczesbyclt teorii
w��cza ten fakt jako ~t~clstawowe "dane" Wszech~wlutu, Iccz nikt nie wie, dlaczego
~ya� cz�stek jest akurat po sze�� ~It~crego jednych jest tyle samo ~t~ drugich.
~~ Na oznaczenie ponad dwustu cz�stek elemen
~1'nyeh u�ywa si� wielu r�nych ~trlnin�w. Kilka z nich jest om�~Yianych poni�ej.
r�rmicm --- cz�stka, kt�ra ma spin po��wkowy (stanowi�cy I,". ~/2. 5/2... cz��
jednostki p~ln;iwowej). Fermionami s� pmnny, elektrony i kwarki. Fermiony stanowi�
cegie�ki, z kt�rych jest zbudowana materu. Bozon - cz�stka, kt�rej spin jest liczb�
ca�kowit� (0 lub I, lub 2... jednostki podstawowej). Bozony uczestnicz� w
generowaniu si� wi��cych materi�. Barion - cz�stka zbudowana z trzech kwark�w.
Mezon - cz�stka sk�adaj�ca si� z dw�ch kwark�w.
629 Istniej� cztery oddzia�ywania podstawowe. Po
ni�ej podane s� w kolejno�ci od najsilniejszego do najs�abszego. Silne - wi��ce
cz�stki wewn�trz j�dra. Na g��bszym poziomie oddzia�ywania te wi�� ze sob� kwarki
wewn�trz cz�stek. Elektromagnetyczne - mi�dzy �adunkami elektrycznymi i magnesami.
S�abe - odpowiedzialne za niekt�re procesy rozpadu promieniotw�rezego. Jednym z
przyk�ad�w jest rozpad /3 neutronu. Grawitacyjne - si�a przyci�gania, z jak� jeden
fragment materii dzia�a na drugi. 630 Chocia� te cztery oddzia�ywania wydaj� si�
bar
dzo r�ne, fizycy uwalaj� je za

r�ne postaci jednego oddzia�ywania fundamentalnego. Kiedy si�y (jak elektryczno�� i
magnetyzm) s� traktowane jak jedna si�a, m�wimy, �e nast�pi�a unifikacja, i teorie,
kt�re ujawniaj� t� podstawow� jedno��, nazywamy teoriami unifikacji p�l.
Akcelerator w CERN (patrz wy�ej) ju� ujawni�, �e oddzia�ywania s�abe i
elektromagnetyczne podlegaj� unifikacji przy energiach, kt�re mo�na osi�gn�� w
naszych laboratoriach. Przy takich energiach, jakie s� uzyskiwane w tym urz�dzeniu,
znikaj� r�nice mi�dzy oddzia�ywaniami elektromagnetycznymi i s�abymi. Oczekujemy,
�e przyjeszcze wi�kszych energiach nast�pi unifikacja oddzia�ywa� silnych z
poprzednimi dwoma i w ko�cu wszystkie cztery oddzia�ywania b�d� podlega�y
unifkacji. Najlepsza obecnie teoria 631 cz�stek elementarnych nosi nazw� modelu
standardowego. Powsta�a w latach siedemdziesi�tych. Opisuje unifikacj� oddzia�ywa�
s�abych i elektromagnetycznych w �wiecie, w kt�rym wyst�puje sze�� kwark�w i sze��
lepton�w. Oddzia�ywania te, po unifikacji, nosz� nazw� elektros�abych. Model
standardowy po twierdzono do�wiadczalnie w laboratoriach akceleratorowych. 632
Wielka teoria unifikacji (GUT - Grand Unified
Theory) i teoria wszystkiego (TOE - Theory of Everything) s� obecnie kierunkami
najbardziej przysz�o�ciowymi we wsp�czesnej fizyce cz�stek elementarnych. GUT jest
to nazwa nadana teoriom opisuj�cym unifikacj� oddzia�ywa� silnych i elektros�abych.
R�ne wersje GUT osi�gn�y kilka sukces�w do�wiadczalnych, lecz ponios�y pora�k� w
jednym wa�nym punkcie. Przewidywa�y, �e proton, dotychczas uwa�any za stabilny,
b�dzie si� rozpada� z okresem po�owicznego zaniku o wiele rz�d�w wielko�ci d�u�szym
ni� czas �ycia Wszech�wiata. Rozpadu tego nie zaobserwowano. GUT znajduje si� wi�c
ci�gle w stadium sprawdzania. Fizycy badaj�cy cz�stki elementarne pr�buj� stworzy�
teori�, wed�ug kt�rej unifikacji b�d� podlega�y wszystkie cztery oddzia�ywania.
Zgodnie z TOE istnia�aby tylko jedna si�a dzia�aj�ca mi�dzy cz�stkami. �wiat sta�by
si� najprostszym z mo�liwych jeden rodzaj oddzia�ywa� i jeden rodzaj cz�stek. ;_~
~_
('huo,s 237
Chaos
633 System chaotyczny to taki, w kt�rym stan ko�
cowy jest bardzo wra�liwy na warunki pocz�tkowe. Trafnym przyk�adem systemu
chaotycznego jest bystrzyna w potoku. Kiedy w takie miejsce potoku wrzuci si�
kawa�ek drewna, wyp�ynie on za bystrzyn� w pewnym szczeg�lnym miejscu. Je�eli
teraz, prawie w tym samym miejscu zostanie wrzucony drugi kawa�ek drewna, to na og�
wyp�ywa on w miejscu bardzo odleg�ym od pierwszego. Efekt ko�cowy (pozycja kawa�ka
drewna) jest zatem bardzo wra�liwy na warunki pocz�tkowe (miejsce, od kt�rego
kawa�ki drewna zaczyna�y swoj� podr�). 634 Zachowanie system�w chaotycznych nie
jest
mo�liwe do przewidzenia, nie jest bowiem mo�liwe zmierzenie warunk�w pocz�tkowych
systemu r wystarczaj�co du�� dok�adno�ci�. Na przyk�ad pozycja kawa�ka drewna na
pocz�tku jego podr�y mo�e by� zmierzona tylko z tak� dok�adno�ci�, jak� mo�na
osi�gn�� za pomoc� najlepszej linijki. Je�eli ko�cowe pozycje drewna b�d� bardzo
odleg�e nawet wtedy, gdy pozycje pocz�tkowe r�ni�y si� od siebie o warto�� mniejsz�
ni� margines b��du pomiaru, to nie ma �adnego sposobu przewidzenia, gdzie drewno
wyp�ynie. Fizycy i pisarze cz�sto podkre�laj� t� cech� systemu, twierdz�c, �e
system chaotyczny jest nieprzewidywalny. Nie twierdz� jednak, �e znaj�c dok�adnie
stan systemu, nie mo�na przewidzie�, gdzie on si� znajdzie w jakim� momencie
przysz�o�ci - tego rodzaju przewidywania s� ca�y czas opracowywane przez
specjalist�w od modeli komputerowych. Twierdz� natomiast, �e poniewa� nigdy nie
b�dzie mo�na wykona� wystarczaj�co dok�adnych pomiar�w stanu pocz�tkowego system�w
chaotycznych, to ich stany ko�cowe nigdy nie dadz� si� przewidzie�. Pierwszy system
cha635 otyczny zosta� odkryty przez Edwarda I,orenra, specjalist� w dziediinic
n~etcorologii w MIT (MuISS~IChII,ctIs

Institute of Technology), kiedy by� zmuszony do przerwania d�ugich komputerowych
oblicze� stanu pogody. Zamiast zacz�� obliczenia od pocz�tku - wprowadzi� do
komputera wyniki po�rednie, kt�re sobie zachowa�. W ten spos�b komputer podj��
obliczenia w tym miejscu, w kt�rym przerwa�. Otrzymane wyniki wzbudzi�y wielkie
zdziwienie Lorenza, by�y bowiem bardzo r�ne od otrzymanych poprzednio, kiedy ca�e
obliczenia zosta�y wykonane od pocz�tku do ko�ca bez przerwy. Lorenz odkry�, �e
r�nice mi�dzy dwoma seriami oblicze� powsta�y wskutek niewielkich r�nic w
zaokr�glaniu liczb podczas normalnej pracy ci�g�ej w por�wnaniu z prac� przerwan�.
R�nice zaokr�glania liczb znajdowa�y si� na �smym miejscu po przecinku. By� to
pierwszy sygna�, �e wa�ne systemy w naturze mog� by� nadzwyczaj wra�liwe na ma�e
zmiany. 636 mownym narz�dziem badania chaosu s� kompu
tery. Wiele informacji dotycz�cych system�w chaotycznych
otrzymano buduj�c modele i �ledz�c, jak zachowuj� si� one w miar� up�ywu czasu.
Typowy problem badawczy m�g�by by� na przyk�ad taki. Zapisuje si� r�wnanie
opisuj�ce system i rozwi�zuje je za pomoc� komputera. Nast�pnie nieznacznie zmienia
si� warunki pocz�tkowe i obliczenia s� powtarzane. Je�eli otrzymane wyniki ogromnie
si� r�ni�, mamy do czynienia z systemem chaotycznym i poddajemy go dalszym,
szczeg�owszym badaniom. Systemy chaotyczne s� 637 nieliniowe. Chaos r�ni si� od
fizyki, do jakiej przywykli�my, poniewa� opisuj�ce go r�wnania s� nieliniowe. W
r�wnaniach liniowych (ten rodzaj r�wna� spotykamy najcz�ciej w fizyce) jedna
wielko�� zmienia si� wprost proporcjonalnie do innej; na przyk�ad w aparaturze
stereo, dwukrotnie przekr�caj�c ga�k�, otrzymuje si� dwukrotne zwi�kszenie si�y
g�osu. W systemie nieliniowym ta prosta relacja nie jest zachowana. Przypomina to
sytuacj�, kiedy aparatura stereo nastawiona zostanie zbyt g�o�no. Pojawiaj� si�
wtedy gwizdy, zniekszta�cenia i inne dziwne d�wi�ki. Rozwi�zanie r�wna� nielinio
Chaos 239
wych jest trudne i w wi�kszo�ci przypadk�w niemo�liwe bez komputer�w. Fraktale
stanowi� inny 638 fenomen, kt�ry pojawi� sig w systemach nieliniowych. S�owo
"fraktal" jest �ci�gni�t� form� terminu "fractional dimension" (rozmiary u�amkowe).
Fraktale mog� si� pojawi� w systemach nieliniowych. Poni�ej podano przyk�ad
fraktalu. Rozpocznijmy od tr�jk�ta, a nast�pnie w �rodku ka�dego boku tr�jk�ta
narysujmy inny tr�jk�t. Potem zrobimy to na ka�dym kawa�ku linii prostej. Jest
oczywiste, �e patrz�c na ka�dy fragment tego systemu, na ka�dym poziomie
powi�kszenia, mo�na zobaczy� dok�adnie to samo - prost� lini� z tr�jk�tem na niej.
Oczywiste jest r�wnie�, �e istnieje zwi�zek mi�dzy wygl�dem rzeczy w r�nych skalach
powi�ksze�. W�a� Powstawanie fraktalu.
dwie, jc�cli u tym pomy�lisz, stwierdzisz, �e nic moicsz dowiedzie�, patrz�c tylko
na linii;, i jakim powi�kszeniem musr du czyniema. 639 Jak d�ugie jest wybrze�e
Anglii? Tym
pytaniem Benoit Mandelbroit wprowadzi� fraktale do fizyki. Przedstawi� nast�puj�ce
rozumowanie. Je�eli spojrze� na wybrze�e Anglii z punktu widzenia tw�rcy mapy,
otrzyma si� okre�lon� jego d�ugo��. Spogl�daj�c na nie z samolotu, mo�na zobaczy�
ma�e zatoczki, kt�re nie by�y zaznaczone na du�ej mapie. Id�c wybrze�em piechot�,
znajdzie si� nieregularno�ci, kt�re nie by�y widoczne z samolotu. Jeszcze wi�cej
nieregularno�ci mo�na zobaczy�, patrz�c na to wybrze�e pod mikroskopem, a� do
poziomu pojedynczych atom�w. Nietrudno sobie wyobrazi�, �e linia brzegowa, jaka
powsta�a podczas ka�dej z tych opcrac.ji, h4dzie wygl�da�a podobni:. 'I';ik wi�c
linia brzegowa nn~lii jest przyk�adem ~cmoctrii fraktalnej.

Moja osobista opinia
ii ', Chaos by� przereklamowany. G��'', wnie dzi�ki wspania�ej ksi��ce Jar, ', mesa
Gleicka pt. Chaos dowiedziano si� o istnieniu chaosu i jego znaczeniu dla nauki.
Niestety, s�dz�, �e ca�a ta dziedzina wiedzy zosta�a potraktowana powa�niej, ni� na
to zas�uguje. Niekt�rzy ludzie odnie�li wra�enie, i� jest to ~i wielka rewolucja w
naszym my�leniu i zmieni ca�kowicie spos�b podej�cia do problem�w fizyki. S� jednak
w b��dzie. Jest bardzo prawdopodobne, �e teoria chaosu dostarczy mo�liwo�ci wgl�du
w zjawiska turbulencji i wzrostu system�w o�ywionych, ale prawdopodobie�stwo, �e
b�dzie mia�a co� do powiedzenia na temat wi�kszo�ci zjawisk fizycznych, jest
niewielkie. Pow�d jest prosty - te zjawiska ju� by�y badane i wiadomo, �e s�
sympatycznie liniowe i przewidywalne. Atom
n Atom jest najmniejsz� je~~V dnostk� ilo�ci materii zachowaj�c� sw� identyczno��
jako pierwiastek chemiczny. Nazwa pochodzi od greckiego s�owa oznaczaj�cego
"niepodzielny" i zosta�a zachowana, mimo �e wiemy ju�, i� atom jest zbudowany z
cz�stek jeszcze mniejszych. Nowoczesna teoria atomu datuje si� od Johna Daltona,
angielskiego fizyka (1766-1844), kt�ry opublikowa� w 1808 r. ksi��k� pt. New System
of Chemical Philoso phy. Przedstawi� w niej pogl�dy bardzo podobne do wsp�czesnych.
Twierdzi�, �e ka�dy pierwiastek chemiczny ma inny rodzaj atom�w i wszystkie
substancje (nazywane dzi� zwi�zkami chemicznymi) s� po prostu r�nymi kombinacjami
tych atom�w. Pierwszy nowoczesny 641 model atomu zaproponowa� w 1912 r. Niels Bohr,
m�ody du�ski fizyk. Model ten znamy Atom 241
jako "model atomu Bohra". Jego g��wna idea jest nast�puj�ca. Elektrony mog�
zajmowa� tylko orbity znajduj�ce si� w �ci�le okre�lonych odleg�o�ciach od j� _
dra. Orbity te zosta�y nazwane orbitami dozwolonymi lub orbitarni Bobra.Przej�cie
elektronu z ni�szej orbity na wy�sz� wymaga dostarczenia energii, kt�rej kosztem
zo stanie wykonana praca przeciwko sile przyci�gania, jak� j�dro wywiera na
elektron. W odwrotnym przypadku, je�eli elektron przechodzi z wy�szej orbity na
ni�sz�, powstaje nadmiar energii, kt�rej atom musi si� pozby�. Nale�y podkre�li�,
�e r�ne pierwiastki maj� r�ne orbity Bobra, poniewa� energia elektronu zale�y od
si�y, z jak� na elektron dzia�a j�dro i inne elektrony, a obie te si�y s� inne dla
ka�dego pierwiastka. Przej�ciom z wy�szej or642 bity Bobra na ni�sz� to
warzyszy emisja �wiat�a. Je�eli z jakich� powod�w elektron znajdzie si� na wy�szej
orbicie, to mo�e spontanicznie przeskoczy� w d� na ni�sz� orbit�. Kiedy nast�puje
taki przeskok, r�nica energii mi�dzy pocz�tkow� a ko�cow� orbit� opuszcza atom
wpostaci fotonu. W wyniku tego procesu atom cmitu.jc swicnlo i inne formy
promicniowar~i;i clcklromagnetycznego. Kiedy atom absorbuje 643 �wiat�o, elektron
priechodzi z ni�szej orbity Bobra na wy�sz�. Energia fotonu mo�e by� zaabsorbowana
przez atom i u�yta do przeniesienia elektronu z ni�szej orbity na wy�sz�. 644
Istnienie orbit Bobra wyja�nia, dlaczego r�ne
pierwiastki wysy�aj� �wiat�o o r�nych barwach. Elektron przenosi si� z jednej
orbity na drug�, emituj�c lub absorbuj�c dok�adnie okre�lon� ilo�� energii. To z
kolei oznacza, �e atom danego pierwiastka jest zdolny do absorbowania i emitowania
zawsze tych samych, �ci�le okre�lonych ilo�ci energii. Poniewa� energia fotonu jest
zwi�zana z d�ugo�ci� fali, a st�d i z barw�, ka�dy pierwiastek mo�e emitowa� i
absorbowa� tylko pewne barwy. Z tego powodu neon �wieci na czerwona, a lampy
uliczne, w kt�rych �wieca pary sodu, s� ��te. Atom absorbuje lo, co 645 emituje.
Absorpcja swiat�a przez atom milwi;ula prre

Mechanika kwantowa 243
"linie papilarne"
$wiat�o emitowane przez atom to jego "linie papilarne".
j�ciu elektronu w g�r� mi�dzy dwiema orbitami, podczas gdy emisja �wiat�a o tej
samej d�ugo�ci fali odpowiada przej�ciu elektronu w d� mi�dzy tymi samymi dwiema
orbitami. R�nica energii mi�dzy dwiema orbitami nie zale�y od kierunku skoku
kwantowego. Z tego wynika, �e je�eli atom mo�e emitowa� jak�� barw�, to r�wnie�
musi by� zdolny do jej absorbowania. Barwy emitowane przez 646 atomy danego
pierwiast
ka stanowi� jego atomowy "odcisk palca", poniewa� nie ma takich dw�ch pierwiastk�w,
kt�re mia�yby takie same orbity Bohra. Sta�o si� to podstaw� ga��zi nauki zwanej
spektroskopi�. Fakt, �e ka�dy pierwiastek emituje i absorbuje inny zestaw barw,
umo�liwia zidentyfikowanie jego obecno�ci w ma�ych pr�bkadr materia�u. Na rysunku
powy�ej przedstawiono szkic urz�dzenia, kt�re mog�oby s�u�y� do analizy �wiat�a
pochodz�cego z pr�bki. R�ne kolory �wiat�a, emitowane przez badan� pr�bk�, s�
rozszczepione przez pryzmat, tworz�c "odcisk palca" tej pr�bki na kliszy
fotograficznej lub (cz�ciej) w detektorze elektronicznym. Instrument taki nazywany
jest spektroskopem. "Odcisk palca" ka�dego pierwiastka i ka�dego zwi�zku
chemicznego jest inny. Spektroskopia pomaga 647 astronomom. Na pocz�tku XIX w.
Auguste Comte, tw�rca nowoczesnej socjologii, opublikowa� list� problem�w,
kt�rewed�ug niego nigdy nie b�d� roz-
wi�zane. Analiza sk�adu chemi-
e eznego gwiazd zaj�a na tej li�cie
wysok� pozycj�.
Tymczasem rozw�j spektro-
skopii w XIX w. umo�liwi� doko-
nanie w�a�nie takiej analizy. Ob-
serwuj�c �wiat�o emitowane
przez gwiazdy, mo�emy zarejest-
rowa� "odciski palc�w" pierwia-
stk�w znajduj�cych si� w gwie�-
dzie, mimo �e odleg�a jest ona od
nas o miliony lat �wietlnych i nie
_ dostaniemy z niej nigdy do r�ki
ani odrobiny materii.
dQWsp�cze�ni fizycy przed~~'V stawiaj� dziwny obraz atomu. O kwantowych cz�stkach,
takich jak elektron, my�li si� bardziej w terminach funkcji falowej ni� jako o
klasycznej cz�stce. Elektrony bardziej przypominaj� drgaj�c� chmur� otaczaj�c�
j�dro ni� planety na orbitach wok� S�o�ca. Elektrony z najwi�kszym
prawdopodobie�stwem znale�� mo�na w miejscach, w kt�rych chmury te s� najbardziej
zag�szczone. Mechanika kwantowa
Specyfika mechaniki 649 kwantowej. S�owo guantum jest pochodzenia �aci�skiego i
oznacza pewn� �ci�le okre�lon� ilo��. Wielko�ci fizyczne dotycz�ce j�der atomowych
i cz�stek elementarnych, takie jak masa, �adanek elektryczny, energia i p�d,
przyjmuj� tylko pewne okre�lone warto�ci. Mechanika kwantowa jest ga��zi� nauki
po�wi�con� opisowi ruchu obiekt�w w �wiecie wewn�trzatomowym. Ludziom maj�cym do
czy650 hienia z mechanik� kwantow� najwi�cej trudno�ci sprawia pod�wiadome
za�o�enie, �e obiekty b�d� si� tak samo zachowywa� w �wiecie kwantowym, jak si�
zachowaj� w otaczaj�cym nas �wiecie du�ych obiekt�w. Intuicja wskazuj�ca nam, jak
si� powinny iachowywa� przedmioty, jest oparta na naszym do�wiadczeniu z duiymi
obiektami, kt�re porusrajy si� z normalnymi pr~:dku�ciami. Nic

ma jednak powodu oczekiwa�, �e obiekty bardzo ma�e lub poruszaj�ce si� z ogromnymi
pr�dko�ciami b�d� si� zachowywa� podobnie jak te, kt�re znamy. W �wiecie kwantowym
nie 651 mo�na obserwowa� niczego, nie zmieniaj�c jednocze�nie stanu obserwowanego
obiektu: W medranice newtonowskiej zak�adamy, �e mo�emy co� obserwowa�, na przyk�ad
kul� bilardow� lub Ziemi�, nie zmieniaj�c tego obiektu. Za�o�enie to jest
usprawiedliwione, poniewa� energia �wiat�a, kt�re po odbiciu od kuli bilardowej
dociera do naszego oka, jest tak niesko�czenie ma�a, �e jeste�my pewni, i� nie
oddzia�uje ona na kul�. W �wiecie kwantowym natomiast jedyn� drog� obserwowania
elektronu jest doprowadzenie do zderzenia z nim drugiego elektronu lub podobnej
cz�stki. W procesie tym obserwowany obiekt ulegnie zmianie. Zasada nieoznaczono�ci
652 Heisenberga jest cz�ci� mechaniki kwantowej. Niemiecki fizyk Werner Heisenberg
pierwszy w pe�ni zrozumia� ukryte znaczenie natury obserwacji w mechani ce
kwantowej. Zasada, kt�ra nosi jego nazwisko, g�osi, �e poniewa� obiekty kwantowe
nie mog� by� obserwowane bez jednoczesnej ich zmiany, nie jest mo�liwe zmierzenie
pewnych wielko�ci jednocze�nie. Na przyk�ad, nie mo�na w tym samym momencie pozna�
po�o�enia i pr�dko�ci danego obiektu. Im dok�adniej poznaje si� warto�� po�o�enia,
tym mniej pewna staje si� jego pr�dko�� i odwrotnie. Zasada nieoznaczono�ci
Heisenberga jest wyra�ona nast�puj�cym wzorem: 4x~4v , h/4~m
gdzie: ~x - niepewno�� naszej wiedzy o po�o�eniu cz�stki, 4 v - niepewno�� naszej
wiedzy o pr�dko�ci cz�stki, h - wielko�� znana jako sta�a Plancka, m - masa
cz�stki. Z zasady nieoznaczono�ci 653 nie wynika, �e w �wiecie kwantowym dok�adne
pomiary nie s� mo�liwe. G�osi ona po prostu, �e je�eli wybierze si� dok�adnie
zmierzenie jednej wielko�ci, to trzeba zap�aci� za t� wiedz�, porzucaj�c wszelk�
nadziej� zmierzenia dok�adnie innej wielko�ci. Inaczej m�wi�c, je�eli chcesz zna�
dok�adnie pozycj� cz�stki, mo�esz wykona� to w taki spos�b, �e 4x (niepewno��
po�o�enia) b�dzie r�wna zeru. Zasada nieoznaczono�ci w tym przypadku spe�ni si�
wtedy, gdy 0 v (niepewno�� pr�dko�ci) b�dzie r�wna niesko�czono�ci - pr�dko�� nie
b�dzie mia�a w og�le �adnej warto�ci. Mo�na te� dok�adnie zmierzy� po�o�enie
obiektu. Mo�na dok�adnie zmierzy� pr�dko��. Mo�na zmierzy� jednocze�nie zar�wno
po�o�enie, jak i pr�dko��, ale z pewnym kompromisowym poziomem precyzji. Zgodnie z
zasad� nieoznaczono�ci nie spos�b z du�� dok�adno�ci� zmierzy� jednocze�nie obu
tych wielko�ci. Poniewa� obowi�zuje za654 Bada nieoznaczono�ci, firycy opisuj�
uk�ady kwantowo-mechaniczne w terminach prawdopodobie�stwa. Je�eli na przyk�ad nie
wiesz, czy cz�stka porusza si� r pr�dko�ci� 3 m/s, czy 6 m/s, to nie jeste� zdolny
z bardzo du�� dok�adno�ci� przewidzie�, gdzie ta cz�stka b�dzie za dziesi�� sekund.
Konsekwencj� tego jest konicczno�� opisywania zachowania cz�stki w terminach
prawdopodohic�stwa. Je�eli idzie o powy�szy przyk�ad, mo�esz powiedzie�, �e
n,ijwi�ksze jest prawdopodobie� stwo, i� cz�stka znajduje si� po dziesi�ciu
sekundach 45 m dalej. Jest tak�e pewna szansa, �e przebieg�a ona tylko 30 m, a jest
r�wnie� pewna szansa, �e przeby�a a� 60 m. W mechanice kwantowej wszystko jest
opisane za pomoc� wielko�ci nazwanej funkcj� falow�. Jak wskazuje sama nazwa,
funkcja falowa jest podobnym do fali opisem elektronu, fotonu lub innej cz�stki.
Warto�� amplitudy funkcji falowej w pewnym punkcie odpowiada prawdopodobie�stwu
znalezienia cz�stki w tym punkcie. Je�li wi�c masz funkcj� falow� z maksimum, z
szybko malej�c� warto�ci� amplitudy po obu jego stronach, wtedy powiesz, �e
prawdopodobie�stwo znalezienia cz�stki w maksimum jest najwi�ksze, a po obu jego
stronach znacznie mniejsze. Albert Einstein by� 655 wrogiem mechaniki kwantowej.
Wi�kszo�� ludzi wie, �e sp�dzi� swoje ostatnie lata jako nieprzejednany wrog
mechaniki kwantowej, mimu �e sam by� jednym zwielkich pionier�w tej dziedziny
wiedzy. Sw�j sprzeciw wobec probabilistycznego aspektu mc

chamki kwantowej podsumowa� m�wi�c: "B�g nie gra w ko�ci ze �wiatem". Opowiada si�,
�e Niels Bohr, d�ugoletni przyjaciel Einsteina, tak si� zirytowa� powtarzaniem tego
zdania, �e kiedy� odpar� z przek�sem: "Albercie! Przesta� m�wi� Panu Bogu, co ma
robi�!" Cz�steczki zachowuj� si� 656 jak fale - przyk�adem mo�e by� elektron.
Zwykle my�limy o elektronie jak o czym� pokrewnym pi�ce baseballowej,
zlokalizowanym kawa�ku materii, czyli czym�, co zazwyczaj uwa�amy za cz�stk�.
Obserwowano wiele sytuacji, w kt�rych elektron zachowywa� si� jak ma�y pocisk.
Jednak w pewnych okoliczno�ciach elektron mo�e ulega� interferencji i wtedy
zachowuje si� jak fala. Je�eli na przyk�ad skieruje si� strumie� elektron�w na
przes�on� z dwiema szczelinami, to na ekranie za przes�on� powstan� pasma o du�ym i
ma�ym nat�eniu na przemian, dok�adnie takie, jak pr��ki na ekranie po przej�ciu
�wiat�a przez szczeliny. W takich do�wiadczeniach elektron zachowuje si� jak fala.
~% Fale czasami zachowuj� ~~ / si� jak cz�stki. Istnieje a� nadto dowod�w na to, �e
�wiat�o jest fal�. Z drugiej strony, w zjawisku fotoelektrycznym �wiat�o zachowuje
si� tak jak cz�stka. Zjawisko to (wyja�nione przez Einsteina w 1905 r.) przebiega
nast�puj�co. Kiedy �wiat�o uderza w pewne metale, uwalnia z nich elektrony.
Elektrony te wybiegaj� z metalu bardzo szybko, tak �e mo�na to zmierzy� jedynie za
pomoc� najszybszych nowoczesnych instrument�w elektronicznych. Jedynym sposobem
wyja�nienia tak szybkiej emisji jest za�o�enie, �e �wiat�o zderzaj�ce si� z
elektronem dzia�a jak kula bilardowa, wyrzucaj�c elektron natychmiast, a nie jak
fala, kt�ra powoli zdejmuje elektron z atomu. 658 Rozci�g�o�� fotonu zwi�zanego ze
zwy
czajnym �wiat�em widzialnym wynosi oko�o 90 cm.
Graficzne przedstawienie fotonu.
659 Czy dualizm falowo-korpuskularny jest proble
mem, czy nie? Do�� d�ugo fizycy uwa�ali, �e wszystko musi by� albo cz�stk�, albo
fal�. Zachowanie cz�stek w �wiecie kwantowym wprawia�o ich w zak�opotanie. Wydawa�o
si�, �e spos�b zachowania, jaki ujawni elektron, zale�y od rodzaju przeprowadzanego
do�wiadczenia. Nazwali oni ten problem dualizmem falowo-korpuskularnym. Nie wydaje
si�, �eby dualizm stanowi� problem. Istnienie "paradoksu" m�wi nam po prostu, �e
przyj�li�my niew�a�ciwe za�o�enie. Zastosowali�my nieadekwatne poj�cia do nowej
sytuacji, poniewa� w �wiecie kwantowym nic nie jest ani cz�stk�, ani fal�.
Elektrony i fotony s�, czym s� - obiektami, kt�re czasami zachowuj� si� jak
cz�stki, a czasem jak fale i w rzeczywisto�ci stanowi� trzeci rodzaj obiekt�w,
kt�rych dot�d nie poznali�my dok�adnie. W nowoczesnej szybkiej elektronice mo�liwe
jest zaaran�owanie nast�puj�cej sytuacji. Cz�stk� wysy�a si� do wn�trza przyrz�du i
podczas gdy ona wci�� jeszcze jest w drodze, decydujemy, czy zostanie
przeprowadzony eksperyment "falowy", czy "korpuskularny". Decyzj� t� podejmuje si�
odpowiednio pi>�no, hy cz�stka nie mog�a si� "rozmy�li�". Kiedy taki eksperyment
GUSOIIIC Wykonany, otrzymamy wyniki przewidziane przez mechanik� kwantow� -
zachowanie "falowe" w do�wiadczeniach falowych i "korpuskularne" - w
korpuskularnych. Teoria jest w�a�ciwa, lecz jak mo�na wyobrazi� sobie elektron,
je�eli zachowuje si� tak, jak to zosta�o opisane? Dualizm falowo-korpus660 kularny
pozwala na wyja�nienie modelu atomu Bohra. Kiedy model atomu Bohra zosta�
przedstawiony po raz pierwszy, istnienie orbit dozwolonych by�o zagadk�. Teraz
rozumiemy, �e s� to jedyne orbity, dla kt�rych falowy opis elektronu jest zgodny z
korpuskularnym. Na orbicie "nie dozwolonej" elektron m�g�by by� na przyk�ad
stabilny, lecz traktowany jako fala nie mie�ci�by si� na niej ca�kowit� ilo�� razy.
Je�eli pasowa�by do tej orbity na przyk�ad jako fala, lecz jako cz�stka porusza�
si� za szybko, taki.c nie m�g�by zosta� na tej orbicie. Orbit� dozwolon� otrzynmmy
tylko wtedy, gdy oba tc punkty widzenia s� zgodne, trn. i cz~tstka jest stabilna, i
fala pasu,jc do or

Mechanika kraantowa 249
bity. Tak wi�c orbity Bohra s� to te orbity, dla kt�rych nie stanowi r�nicy, czy
elektron jest cz�stk�, czy fal�. ~` OO
Atom Bohra.
Pod koniec swojej kariery 661 Albert Einstein wymy�li� ki�ka paradoks�w, za pomoc�
kt�rych mia� nadziej� udowodni� kolegom, �e obrali z�� drog�. Jego ostatnia pr�ba
walki zosta�a podj�ta w 1935 r. Wraz z dwoma kolegami zaproponowa� co�, co teraz
nazywa si� paradoksem EPR (inicja�y pochodz� od nazwisk autor�w-Einstein, Podolsky
i Rosen). Paradoks ten jest nast�puj�cy. Je�eli j�dro rozpadnie si� na dwie
identyczne cz�stki, to musz� one odlecie� w przeciwne strony. Je�eli cz�stki te
wiruj� i je�eli ta, kt�ra pobieg�a na prawo, wiruje w kierunku zgodnym z ruchem
wskaz�wek zegara, to cz�stka, kt�ra odlecia�a w lewo, musi wirowa� w kierunku
przeciwnym do ruchu wskaz�wek zegara. Co si� stanie, je�eli pozwoli si� cz�stkom
odlecie� daleko od siebie, zanim ich spiny zostan� zmierzone, a potem zmierzy si�
spin tylko jednej z nich, na przyk�ad tej, kt�ra polecia�a w prawo? Einstein
twierdzi�, �e je�li oka�e si�, i� ta cz�stka wiruje zgodnie z ruchem wskaz�wek
zegara, to cz�stka, kt�ra odlecia�a w lewo, musi wirowa� w kierunku przeciwnym.
Twierdzi� tak�e, �e cz�stki te musz� tak w�a�nie wirowa� w trakcie ca�ej drogi,
niezale�nie od tego, czy ich spiny zostan� zmierzone, czy nie (w przeciwie�stwie do
mechaniki kwantowej, wed�ug kt�rej ta w�asno�� cz�stki powstaje dopiero w momencie
pomiaru - przyp. t�um.). Mia�o to dowodzi�, �e "w rzeczywisto�ci" cz�stki maj�
okre�lone w�asno�ci ca�y czas, a zasada nieoznaczono�ci jest skutkiem naszego braku
mo�liwo�ci zmierzenia tych w�asno�ci. Einstein g�osi�, �e prawdziwa teoria
opisuj�ca �wiat kwantowy nie b�dzie musia�a niczego wyja�nia� za pomoc�
prawdopodobie�stwa. 662 Twierdzenie Bella zamienia sp�r o realno�� me
chaniki kwantowej w problem mo�Gwy do rozstrzygni�cia przez do okre�lonego spinu,
cionciki nie jest on mierzony. Wydaje si� zatem, �e natura zdecydowa�a si� stworzy�
�wiat kwantowy inny ni� ten, do kt�rego przywykli�my. Mo�e si� nam to podoba� lub
nie, lecz w�a�nie taki jest stan rzeczy. 664 Je�eli chcesz uprawia� gry kwantowe,
musisz
przestrzega� kwantowych regu�. W tym celu trzeba zaakceptowa� na poziomie
intelektualnym fakt, �e mechanika kwantowa jest probabilistyczna. Pow�d, dla
kt�rego powinni�my to zrobi�, jest nast�puj�cy. W g��bi naszych serc wierzymy, �e
elektron naprawd� jest podobny do pi�ki baseballowej, nawet je�eli fizycy to
kwestionuj�. Twierdzenie Bella i jego do�wiadczalne potwierdzenie zmuszaj� nas do
zaakceptowania faktu, �e �wiat kwantowy jest fundamentalnie i nieodwracalnie r�ny
od tego, kt�ry znamy. Na poziomie kwantowym mamy do czynienia, poprzez r�wnania
matematyczne, z wielko�ciami, kt�rych nie mo�emy zaobserwowa� ani nawet wyobrazi�
ich sobie. Nie da sip zaprzeczy�, �e jest to dla ludzi trudne do przyj�cia - nawet
clla r;ihartowanych fizyk�w. - �wiadczenie. W 1962 r. szkocki _ fizyk John Bell
wykaza�, �e mo�na sprawdzi� do�wiadczalnie ide�, na kt�rej oparty jest paradoks
EPR, �ledz�c wielko�ci mo�liwe do zmierzenia (takie jak zale�no�� mi�dzy kierunkiem
poruszania si� cz�stki a kierunkiem jej spinu). Wykaza� on, �e istniej� mi�dzy tymi
wielko�ciami pewne zale�no�ci, kt�re b�d� spe�nione, je�eli cz�stka posiada spin w
czasie mi�dzy jej wyemitowaniem a pomiarem, lecz istniej� tak�e inne zale�no�ci
spe�nione tylko w przypadku, gdy cz�stka podczas tego przebiegu musi by� opisana za
pomoc� funkcji falowej (zgodnie z mechanik� kwantow� cz�stka nie ma okre�lonego
spinu w przypadku, gdy nie jest on mierzony). W latach siedemdzie663 si�tych kilka
r�nych laboratori�w na �wiecie przeprowadza�o do�wiadczenia, kt�re sugerowa� Bell.
Najbardziej znacz�ce z nich zosta�y wykonane w laboratorium Alaina Aspecta w
Pary�u. Stwierdzono, �e przewidywania mechaniki kwantowej, ��cznie z jej
probabilistycznymi elektronami i fotonami, by�y s�uszne; elektron nie posiada

Szcz�g�lna i og�lna teoria wzgl�dno�ci
665 Teori� wzgl�dno�ci rozumie wi�cej ni� kilkana
�cie os�b, wbrew powszechnemu przekonaniu, �e jest inaczej. Szczeg�lna teoria
wzgl�dno�ci jest wyk�adana na pierwszym i drugim roku ameryka�skich uczelni
technicznych i college'�w. Podstawy teorii wzgl�dno�ci s� tak�e wyk�adane na
wy�szych latach studi�w wydzia��w humanistycznych. Og�lna teoria wzgl�dno�ci jest
przedmiotem studi�w na ostatnich latach wydzia��w fizyki i astronomii. Podobnie jak
w przypadku wielu innych teorii w nauce - g��wna idea teorii wzgl�dno�ci jest
prosta, chocia� od czasu do czasu matematyka sprawia troch� trudno�ci. Wzgl�dno��
nie ma nic 666 wsp�lnego z relatywizmem, tzn. z niejasnym stwierdzeniem, �e
"wszystko jest wzgl�dne". W rzeczywisto�ci teoria wzgl�dno�ci skupia si� na tych
aspektach �wiata fizycznego, kt�re nie s� wzgl�dne, tzn. na tych, kt�re nie
zmieniaj� si�, kiedy ob serwator zmienia sw�j punkt obserwacji. Ma�o znanym faktem
jest, �e Albert Einstein wola� nazwa� swoj� teori� teori� niezmiennik�w ni� teori�
wzgl�dno�ci. Czu�, �e termin ten lepiej oddaje jego my�l. Gdyby go pos�uchano,
mogliby�my unikn�� zamieszania, jakie towarzyszy teorii wzgl�dno�ci od jej
pocz�tk�w. 667 Zgodnie z zasad� wzgl�dno�ci - prawa fizyczne s�
takie same we wszystkich uk�adach odniesienia i niezale�nie od tego, w jakim
miejscu Wszech�wiata si� znajdujesz, odkryjesz dzia�anie tych samych praw
fizycznych. Jest to prawdziwe nawet wtedy, gdy te same zdarzenia wygl�daj� r�nie
dla r�nych ludzi. Zasada ta g�osi, �e podstawy fizycznego obrazu �wiata stanowi�
prawa przyrody, a nie same zjawiska. Na przyk�ad, je�eli stoisz spokojnie, a kto�
przeje�d�aj�cy obok ciebie poci�giem rzuci pi�k� baseballow�, obaj podacie r�ne
Szczeg�lna i og�lna teoria wzgl�dno�ci 251
opisy tego, co widzicie. Osoba z poci�gu powie, �e pi�ka spad�a prosto w d�, ty
powiesz, �e spadaj�c porusza�a si� w kierunku ruchu poci�gu. Oba opisy zjawiska nie
zgadzaj� si� ze sob� i w tym sensie opis spadania pi�ki jest rzeczywi�cie wzgl�dny.
Je�eli jednak ty i ta druga osoba z poci�gu przeprowadzicie liczb� do�wiadcze�
wystarczaj�c� do odkrycia praw rz�dz�cych ruchami cia�, to ka�dy z was odkryje
dok�adnie te same prawa. Prawa s� sta�e, a zjawiska wzgl�dne - to jest g��wna idea
kryj�ca si� za teori� Einsteina. Szczeg�lna teoria wzgl�668 dno�ci i og�lna teoria
wzgl�dno�ci r�ni� si� od siebie. Pierwsz� z nich Einstein og�osi� w 1905 r. Wed�ug
niej prawa przyrody s� takie same dla wszystkich obserwator�w, kt�rych uk�ady
odniesienia poruszaj� si� wzgl�dem siebie ze sta�� pr�dko�ci�. W poprzednim
przyk�adzie obie osoby, i stoj�ca na ziemi, i jad�ca poci�giem, by�y takimi
obserwatorami, poniewa� poci�g porusza� si� ze sta�� pr�dko�ci�. Og�lna teoria
wzgl�dno�ci g�osi, �e prawa natury s� te same dla wszystkich obserwator�w, nawet
je�eli poruszaj� si� wzgl�dem sie bie ruchem przy�pieszonym. Tak wi�c og�lna teoria
wzgl�dno�ci zawiera w sobie szczeg�ln� teori�, lecz obejmuje znacznie wi�cej
zjawisk. Teoria wzgl�dno�ci 669 by�a najs�awniejszym dzie�em Einsteina, lecz nie za
ni� dosta� Nagrod� Nobla. Prawd� m�wi�c, konserwatyzm �rodowiska fizyk�w we
wczesnych latach naszego wieku by� tak wielki, �e przyznano Einsteinowi t� nagrod�
za jego prace nad zjawiskiem fotoelektrycznym. ~%n Teoria wzgl�dno�ci nie / V jest
sprzeczna z mechani
k� Newtona. Za pomoc� obu tych teorii mo�na przewidywa� wyniki do�wiadcze�.
Przewidywania te r�ni� si� od siebie, lecz r�nica jest znacz�ca tylko dla obiekt�w
poruszaj�cych si� z pr�dko�ci� blisk� pr�dko�ci �wiat�a. Dla obiekt�w poruszaj�cych
si� z normalnymi pr�dko�ciami przewidywania szczeg�lnej teorii wzgl�dno�ci i
mechaniki Newtona s� w istocie identyczne. Z tego powodu m�

wimy, �e szczeg�lna teoria wzgl�dno�ci zawiera w sobie fizyk� Newtona, a nie, �e j�
zast�puje. Powtarza ona wyniki uzyskane dzi�ki mechanice Newtona przy ma�ych
pr�dko�ciach, lecz zjawiska zachodz�ce z du�ymi pr�dko�ciami opisuje dok�adniej.
Zgodnie z teori� wzgl�d671 po�ci pr�dko�� wiat�a jest wielko�ci� specjaln�.
Pr�dko�� ta, oznaczana zwykle liter� "c", odgrywa szczeg�ln� rol� w teorii
wzgl�dno�ci, poniewa� jest wbudowana w r�wnania ' Maxwella. Jest to jedyna pr�dko��
wyr�niona w ten spos�b i jedyna, na jak� wszyscy obserwatorzy musz� si� zgodzi�,
je�eli zasada wzgl�dno�ci jest zgodna z prawd�. Przewidywania teorii 672
wzgl�dno�ci nie zgadzaj� si� z naszym codziennym do�wiadczeniem. Na przyk�ad je�eli
stoisz w wagonie poci�gu poruszaj�cego si� z pr�dko�ci� 30 km/h i rzucisz pi�k� w
kierunku ruchu poci�gu z pr�dko�ci� 20 km/h, oczekujesz, �e obserwator stoj�cy na
ziemi zobaczy pi�k� poruszaj�c� si� z pr�dko�ci� 50 km/h - tzn. pr�dko�ci� pi�ki
plus pr�dko�� poci�gu. Zamiast tego za��my, �e jedziesz poci�giem i wysy�asz
promie� �wiat�a w kierunku jazdy poci�gu. Wed�ug twoich obserwacji �wiat�o porusza
si� z pr�dko�ci� 300 000 km/s. Je�eli zasada wzgl�dno�ci jest s�uszna, to
obserwator stoj�cy na ziemi tak�e zmierzy pr�dko�� 300 000 km/s, a nie 300 000 km/s
plus 30 km/h. Je�eli osoba stoj�ca na ziemi zmierzy�aby inn� pr�dko�� ni� ty, to
r�wnania Maxwella nie mog�yby by� takie same dla obu obserwator�w i zasada
wzgl�dno�ci okaza�aby si� nies�uszna. Fizycy s� sk�onni zaakceptowa� tak dziwn�
propozycj� tylko dlatego, �e teoria wzgl�dno�ci jest tak dobrze potwierdzona
eksperymentalnie. 673 Teoria wzgl�dno�ci g�osi, �e poruszaj�ce si� zegary
chodz� wolniej. Proponuj� wyobra�enie sobie zegara, kt�ry pracuje tak, jak pokazano
na rysunku. Zapala si� lampa b�yskowa, �wiat�o w�druje do zwierciad�a, odbija si�
od niego i jest rejestrowane. Ca�a ta sekwencja b�ysk, odbicie, zarejestrowanie
odbitego �wiat�a - stanowi jedno "tykni�cie" zegara. Gdyby� obserwowa� taki zegar
umieszczony w wagonie jad�cego poci�gu, to droga �wiat�a wyda�aby ci si� podobna do
z�b�w pi�y, co wida� na rysunku. Zanim �wiat�o przebieg�oby do zwierciad�a i z
powrotem, ca�y aparat przejecha�by pewien odcinek drogi w prawo. �wiat�o w zegarze
poruszaj�cym si� przemieszcza�oby si� po drogach uko�nych, podczas gdy �wiat�o w
zegarze pozostaj�cym w spoczynku bieg�oby w g�r� i w d�. Je�eli w obu przypadkach
�wiat�o porusza si� z t� sam� pr�dko�ci�, jedno "tykni�cie" zegara pozostaj�cego w
spoczynku jest kr�tsze ni� jedno "tykni�cie" zegara, kt�ry si� porusza. Jest to
podstawa twierdzenia, �e wed�ug teorii wzgl�dno�ci poruszaj�ce si� zegary chodz�
wolniej. Paradoks bli�ni�t wcale 674 nie jest paradoksem. Powsta� dlatego, �e
zgodnie z teori� wzgl�dno�ci, je�eli jedno z dw�ch Szczeg�lna i og�lna teoria
wzgl�dno�ci 253
identycznych bli�ni�t sp�dzi swoje �ycie w rakiecie podr�uj�cej z pr�dko�ci� blisk�
pr�dko�ci �wiat�a, to po powrocie na Ziemi� b�dzie m�odsze od swego brata. Dzi�
wiemy, �e paradoks bli�ni�t jest zjawiskiem realnym (patrz ni�ej). Innymi s�owy,
zjawisko to nie powinno by� nazywane paradoksem bli�ni�t, lecz efektem bli�ni�t.
Zwalnianie chodu poru675 szaj�cych si� zegar�w mo�e by� sprawdzone do�wiadczaInie.
W 1960 r. grupa naukowc�w z Uniwersytetu Michigan ustawi�a zegary atomowe w
samolotach, kt�re lecia�y w podr� dooko�a �wiata. Kiedy zegary uko�czy�y swoj�
podr�, por�wnano ich wskazania z identycznymi zegarami pozostawionymi w
laboratorium. Wynik by� nast�puj�cy: podr�uj�ce zegary "tykn�y"

mniej razy ni� pozostawione w laboratorium. Oczywi�cie s� to zegary, kt�re mog�
zmierzy� czas z dok�adno�ci� do trzynastego miejsca po przecinku, a nie r�czne
zegarki, jakimi pos�ugujemy si� na co dzie�. Jedynie tak dok�adne zegary mog�y
potwierdzi� zasad�, �e czas jest wzgl�dny. 676 Opr�cz tego, �e poruszaj�ce si�
zegary zwalniaj�,
szczeg�lna teoria wzgl�dno�ci przewiduje, i� d�ugo�� obiekt�w poruszaj�cych si�
b�dzie mniejsza w kierunku ruchu, a tak�e obiekty poruszaj�ce si� b�d� ci�sze ni�
te, kt�re pozostaj� w spoczynku, oraz �e masa i energia s� r�wnowa�ne. Twierdzenie:
"Teoria 677 wzgl�dno�ci g�osi, �e nic nie mo�e porusza� si� z pr�dko�ci� wi�ksz�
ni� pr�dko�� wiat�a", jest nie ca�kiem prawdziwe. Zgodnie z teori� wzgl�dno�ci,
je�eli zaczmesz przy�piesza� jaki� obiekt, to stanie si� on bardziej masywny. Im
jego pr�dko�� b�dzie bli�sza pr�dko�ci �wiat�a, tym obiekt r�wnie� b�dzie
masywniejszy. Gdyby osi�gn�� pr�dko�� wiat�a, jego masa sta�aby si� niesko�czenie
wielka. Poniewa� przy�pieszenie nie
sko�czenie wielkiej masy wymaga niesko�czenie wielkiej si�y, wniosek, �e obiekt
nigdy nie mo�e osi�gn�� pr�dko�ci �wiat�a, wydaje si� s�uszny. W rzeczywisto�ci
argument ten znaczy tylko, �e nic, co teraz porusza si� wolniej ni� pr�dko��
�wiat�a, nie mo�e by� rozp�dzone do tej pr�dko�ci. Obiektami poruszaj�cymi si� z
pr�dko�ci� �wiat�a s� - z definicji - fotony. 678 Pewni naukowcy sugeruj�, �e mo�e
ist
nie� ca�a klasa cz�stek, kt�re zawsze poruszaj� si� z pr�dko�ci� wi�ksz� ni�
pr�dko�� wiat�a i nie mog� by� spowolnione do mniejszych pr�dko�ci. Nazywaj� oni
te cz�stki tachionami. Poszukiwania tachion�w nie zako�czy�y si� sukcesem, wi�c
dot�d nie wiemy, czy one istniej�, czy nie. Nawiasem m�wi�c, specjali�ci od
tachion�w nazywaj� normalne cz�stki tardionami (opiesza�e - przyp. t�um.). 679 E
met. Energia obiektu r�wna jest jego masie
pomno�onej przez pr�dko�� wiat�a podniesion� do kwadratu. Chemia 255
Qn R�wnowa�no�� masy ~VV i energii jest dobrze potwierdzona do�wiadczalnie.
Niewykluczone, �e elektryczno�� w �ar�wce, kt�rej u�ywasz do czytania tej ksi��ki,
powsta�a wskutek przekszta�cenia w reaktorze j�drowym masy w energi�. Mo�esz zatem
powiedzie�, �e fakt zapalania si� �wiat�a po przyci�ni�ciu w��cznika jest
do�wiadczalnym sprawdzeniem teorii wzgl�dno�ci. Przemian� energii w mas� obserwuje
si� w wi�kszo�ci akcelerator�w �wiata, gdy cz�stki s� przyspieszane do pr�dko�ci
bliskiej pr�dko�ci �wiat�a, a nast�pnie doprowadza si� do ich zderzenia. W
zderzeniach (yCh CY45C energii poruszaj�cych si� cz�stek jest przekszta�cana w
masy: i powstaje du�a liczba cz�stek, ktcirc nic istnia�y wcze�niej. Og�lna teoria
wzgl�dno1 �ci jest obecnie najlepsz�
pr�b� zbli�enia si� do teorii grawitacji. Aparat matematyczny og�lnej teorii
wzgl�dno�ci jest o wiele bardziej z�o�ony ni� szczeg�lnej teorii wzgl�dno�ci. Mimo
to wyniki og�lnej teorii wzgl�dno�ci wynikaj� z jej postulat�w z tak� sam�
bezlitosn� logik�, jak w szczeg�lnej teorii wzgl�dno�ci. Og�lna teoria wzgl�dno�ci
jest obecnie najlepsz� teori� grawitacji. Chemia
Chemia jest ga��zi� wie682 dzy, kt�ra zajmuje si� powstawaniem i w�asno�ciami cz�s
-teczek zwi�zk�w chemicznych. Zwi�zkami chemicznymi nazywa si� te substancje,
kt�rych cz�steczki zbudowane s� co najmniej z dw�ch atom�w r�nych rodzaj�w.
Cz�steczki jednoatomowe lub sk�adaj�ce si� z wi�kszej liczby atom�w tego samego
rodzaju tworz� pierwiastki chemiczne. Chemia zajmuje centraln� pozycj� w�r�d nauk
przyrodniczych i rozprzestrzenia si� na wszystkie inne dziedziny. Badamy na
przyk�ad oddzia�ywania chemiczne w gwiazdach, minera�ach, kom�r

kadr i w substancjach obecnych w �ywych organizmach.
Reakcja chemiczna za683 chodzi wtedy, kiedy atomy ��cz� si� ze sob�. W niekt�rych
reakcjach energia si� uwalnia, podczas gdy inne nie zajd�, je�eli energia nie
zostanie im dostarczona. Na przyk�ad ciep�o si� uwalnia, gdy tlen reaguje z w�glem
w ognisku, w kt�rym p�onie drewno. Nie mo�na natomiast upiec ciasta, nie
dostarczaj�c mu energii w formie ciep�a. Je�eli w reakcji energia si� uwalnia, jest
to reakcja egzotermiczna, je�eli reakeja potrzebuje energii, to jest ona
endotermiczna. Prawie ka�dy materia�, 684 z jakim stykasz si� w �y
ciu codziennym, jest zbudowany z kombinacji atom�w, a nie z pojedynczych atom�w.
Nawet powietrze, kt�rym oddychasz, sk�ada si� g��wnie z cz�steczek tlenu i azotu
(ka�da z nich zbudowana jest z dw�ch atom�w zwi�zanych ze sob�). Ubranie, jakie
nosisz, jedzenie, a tak�e twoje cia�o sk�adaj� si� z cz�steczek. Wszystkie
cz�steczki s� 685 utworzone z oko�o stu pierwiastk�w chemicznych. Kiedy w XVIII w.
rozpocz�to badania chemiczne w nowoczesnej formie, chemicy przekonali si� wkr�tce,
�e mog� roz�o�y� wszystkie zwyczajne materia�y na prostsze sk�adniki. Taka z�o�ona
struktura jak drewno mo�e by� roz�o�ona, w wyniku czego otrzyma si� w�giel (w
formie w�gla drzewnego) i r�ne gazy. Podczas wykonywania takich operacji chemicy
odkryli, �e istnieje podstawowa jednostka, poni�ej kt�rej substancja nie mo�e by�
roz�o�ona za pomoc� technik dost�pnych w owym czasie. Te "nierozk�adalne" sk�adniki
materii zosta�y nazwane pierwiastkami. Obecnie na li�cie pierwiastk�w jest ich
ponad sto. Atomy r�nych pierwias686 tk�w chemicznych r�ni� si� mi�dzy sob�.
Pierwiastki chemiczne r�ni� si� od siebie liczb� proton�w w j�drach i liczb�
elektron�w na orbitach. Je�li wi�c atom ma sze�� proton�w w j�drze i sze��
elektron�w na orbitach, jest atomem w�gla, je�li ma ich po osiem - atomem tlenu.
L~~/ Sk�onno�� atomu do od/ dzia�ywania z innymi ato
mami zale�y od sposobu, w jaki s� w nim rozmieszczone elektrony. Chemia 257
Kiedy atomy zbli�aj� si� do siebie, ka�dy z nich dostrzega najpierw zewn�trzne
elektrony partnera. To, czy atomy te zwi�� si� ze sob�, czy te� nie, zale�y od
tego, jak s� rozmieszczone elektrony na ich orbitach zewn�trznych. Okazuje si�
wi�c, �e to w�a�nie elektrony zewn�trzne decyduj�, czy atom we�mie udzia� w reakcji
chemicznej, czy nie. Elektrony na zewn�trznych orbitach atomu nosz� nazw�
elektron�w walencyjnych. Inaczej mo�na wyrazi� to nast�puj�co: w�asno�ci '
chemiczne pierwiastk�w zale�� od ich elektron�w walencyjnych. QQ Pierwiastki ci�sze
ni� ~V V uran zosta�y stworzone w laboratoriach. Naukowcy dokona6 tego w
odpowiednio zaplanowanych do�wiadczeniach. Pierwiastki te s� radioaktywne i maj�
kr�tkie okresy po�owicznego zaniku. Wi�kszo�� pierwiastk�w z dolnego rz�du uk�adu
okresowego zosta�a stworzona sztucznie. Podstawow� metod� tworzenia nowych
pierwiastk�w jest umieszczenie j�dra w akceleratorze, rozp�dzenie go i
doprowadzenie do zderzenia z innym j�drem. W wyniku takiej reakcji dwa j�dra czasem
ai� pol.(azy, tworz�c j�dro ci�sze, kt�re mamy nadziej� - zostanie zidentyfikowane,
zanim si� rozpadnic. Nazwy pierwiastk�w 689 chemicznych maj� r�ne pochodzenie. Na
przyk�ad wod�r ma tak� nazw�, poniewa� tworzy wod�. Niekt�re pierwiastki otrzyma�y
nazw� od koloru, jaki ich pary nadaj� p�omieniowi palnika gazowego. Ostatnio nadaje
si� im nazwy od nazwisk s�awnych uczonych (einstein, mendelew), a tak�e na przyk�ad
od miejsc (berkel od Berkeley w Kalifornii), gdzie pierwiastek zosta� odkryty. 690
W 1982 r. grupa uczonych z Darmstadt
w Niemczech odnios�a sukces, tworz�c jeden atom pierwiastka 106. Jest to najci�szy
pierwiastek, jaki znamy. Otrzymano go w ilo�ci zaledwie jednego atomu. [W 1994 r.
otrzymano pierwiastki 110 i Ill (przyp. red. nauk.)].

Wi�zania chemiczne 259
Uk�ad okresowy skand i german. Kiedy pierwias- w�oce najbardziej zewn�trznej tki te
odkryto, warto�� tablicy i dlatego maj� podobne w�asno�ci pierwiastk�w zosta�a
uznana. chemiczne.
Uk�ad okresowy pierwia691 stk�w zosta� stworzony przez rosyjskiego uczonego
Dmitrija Mendelejewa (1834-1907). Zauwa�y� on, �e je�eli pierwiastki b�d�
zestawione wed�ug rosn�cej masy atomowej, a potem rozmieszczone nast�puj�co: dwa
pierwiastki w pierwszym rz�dzie, osiem w drugim i trzecim, osiemna�cie w nast�pnym
itd., ujawni si� zdumiewaj�ca regularno��. Je�eli t� tablic� b�dzie si� odczytywa�o
kolumnami, to w ka�dej kolumnie pierwiastki b�d� mia�y podobne w�asno�ci chemiczne.
Na przyk�ad pierwiastki z pierwszej kolumny: wod�r, lit, s�d, potas (i dalsze), s�
nadzwyczaj aktywne chemicznie - �atwo wchodz� w zwi�zki z innymi atomami. W
przeciwie�stwie do nich pierwiastki z ostatniej kolumny: hel, argon, neon i inne,
s� bardzo stabilne i niech�tnie wchodz� w zwi�zki chemiczne. Kiedy Mendelejew
skompletowa� swoj� tablic�, odkry� w niej dwie luki, w kt�rych powinny si� znale��
pierwiastki, lecz ich nie by�o. Luki te odpowiada�y pierwiastkom znanym obecnie
jako o~ Budowa uk�adu okreso~llr wego pierwiastk�w jest odbiciem le��cych u jej
podstaw praw mechaniki kwantowej. W szczeg�lno�ci budowa ta wydaje si� manifestacj�
zasady znanej jako zakaz Pauliego. Zgodnie z t� zasad� dwa elektrony nie mog�
znajdowa� si� w tym samym stanie energetycznym. Na przyk�ad na orbicie najbli�szej
j�dra s� tylko dwa miejsca dost�pne dla elektron�w. Je�eli wi�c chcesz doda� trzeci
elektron, nie mo�e si� on znale�� na najni�szej orbicie, musi p�j�� na nast�pn�,
wy�sz�. Na drugiej orbicie jest miejsce dla o�miu elektron�w i na kolejnej tak�e.
Liczba mo�liwych do obsadzenia miejsc na orbitach dok�adnie odpowiada liczbie
pierwiastk�w w poziomych rz�dach uk�adu okresowego. Je�eli wi�c wype�niasz
elektronami orbity (lub "pow�oki" - jest to termin, jakim pos�uguj� si� chemicy),
to po wype�nieniu odpowiedniej pow�oki musisz rozpocz�� nowy rz�d, czyli okres.
Pierwiastki w tej samej kolumnie uk�adu okresowego maj� t� sam� liczb� elektron�w
na po Wi�zania chemiczne
Pierwiastki "lubi�" mie� 693 zape�nione pow�oki elektronowe, tzn. znajdowa� si� w
takiej sytuacji, w kt�rej wszystkie orbity s� wype�nione. Na przyk�ad s�d, maj�cy
jeden elektron na ostatniej orbicie znajduj�cej si� na zewn�trz pow�ok ca�kowicie
wype�nionych, "chce" ten elektron odda�. Chlor, kt�ry na ostatniej orbicie ma
siedem elektron�w, tzn. o jeden mniej ni� potrzeba do ca�kowitego wype�nienia tej
orbity, "chce" przy��czy� ten brakuj�cy elektron. Wi�zanie jonowe powsta694 je
wtedy, gdy jeden atom
pozbywa si� elektronu, a drugi przy��cza ten elektron. Na przyk�ad w czasie
tworzenia si� soli kuchennej (chlorek sodu) s�d pozbywa si� elektronu, a chlor go
przy��cza. Wskutek trwa�ego przej�cia �adunku elektrycznego z jednego atomu do
drugiego oba atomy bior�ce udzia� w reakcji staj� si� jonami, tzn. ka�dy z nich ma
sw�j w�asny �adunek elektryczny. Elektrostatyczne przyci�ganie si� tych dw�ch
�adunk�w wi��e atomy ze sob�, a wi�c tak�e utrzymuje substancj� w ca�o�ci. Powy�ej
opisany rodzaj po��czenia jest nazywany wi�zaniem jonowym. Wi�zania jonowe
wyst�puj� w zwi�zkach nieorganicznych i nadaj� spoisto�� kryszta�om. W wi�zaniu
kowalencyj695 nym jedna lub wi�cej par elektron�w nale�� mniej wi�cej w jednakowym
stopniu do obu atom�w po��czonych tym wi�zaniem. Najbardziej pospolitym
pierwiastkiem, kt�ry tworzy wi�zania kowalencyjne, jest w�giel maj�cy cztery
elektrony na pow�oce kowalencyjnej. Prawie wszystkie wi�zania spajaj�ce zwi�zki
organiczne to wi�zania kowalencyjne. Wyst�puj� one tak�e w tkankach twojego cia�a.
696 W,�zanie wodorowe jest odmian� wi�zania kowa
lencyjnego. Jego dzia�anie mo�na najlepiej zrozumie� na przyk�adzie cz�steczki
wody, kt�rej oba ko�ce s� na�adowane r�noimiennie. Takie rozmieszczenie �adunk�w
pozwala cz�steczce wody oddzia�ywa� si�ami elekt

rycznymi na inne cz�steczki, chocia� jej sumaryczny �adunek elektryczny jest r�wny
zeru. W�a�nie z tego powodu woda tak �atwo przyci�ga inne rodzaje cz�steczek, a
tak�e stanowi uniwersalny rozpuszczalnik. W metalach wszystkie 697 atomy s� ze sob�
po��czone, przy czym udzia�em ka�dego atomu we wsp�lnej strukturze jest jeden
elektron lub wi�cej. Elektrony te przemieszczaj� si� swobodnie wewn�trz metalu, a
wi�c metal to uk�ad jon�w dodatnich w morzu swobodnych elektron�w. Zasadniczo mo�na
sobie wyobrazi� wi�zanie metaliczne jako logiczne rozwini�cie wi�zania
kowalencyjnego - jest to wi�zanie, w kt�rym atomy metalu, zamiast jednej lub kilku
par elektron�w, posiadaj� wsp�lnie wszystkie elektrony. Wi�zanie van der Waalsa 698
jest najs�absze spo�r�d wszystkich wi�za� cz�steczkowych. Nazw� otrzyma�o od
nazwiska fizyka holenderskiego Johannesa D. van der Waalsa (1857-1918). Wi�zanie to
powstaje w nast�puj�cy spos�b. Kiedy dwa atomy zbli�aj� si� do siebie, chmura
elektronowa jed nego z nich odpycha chmur� elektronow� drugiego. W wyniku tego
przesuni�cia wzgl�dem j�dra i wzajemnego zniekszta�cenia chmur elektronowych
powstaj� mi�dzy dwoma atomami s�abe si�y elektryczne. Zale�nie od rodzaju wi�699
zania substancje mog� by� twarde lub mi�kkie, elastyczne lub sztywne. Na przyk�ad
kryszta� soli kuchennej jest twardy i sztywny, poniewa� sk�ada si� z jon�w sodu i
chloru po��czonych wi�zaniami jonowymi. Mo�na stan�� na skale i nie rozpadnie si�
ona pod ci�arem, poniewa� dzia�aj� w niej wi�zania jonowe, jedne z najsilniejszych
si� mi�dzyatomowych. Mo�na rozkruszy� glin� w r�ku, poniewa� si�y mi�dzy
przyleg�ymi warstwami cz�steczek w glinie s� si�ami typu van der Waalsa. Wiele
w�asno�ci materia�u mo�na zrozumie�, je�li si� rozwa�y, w jaki spos�b s� powi�zane
jego atomy. ~%n ~% Substancja jest cia�em / V V sta�ym, ciecz� lub gazem w
zale�no�ci od tego, jak oddzia�uj� ze sob� jej cz�steczki. W cia�ach sta�ych
oddzia�ywania mi�dzy cz�steczkami utrzymuj� je w sztywnej strukturze. W cieczach
cz�steczki znajduj� si� blisko siebie, lecz nie s� ze sob� zwi�zane - zachowuj� si�
jak szklane kulki w torebce. Popchni�cie jednej cz�steczki nie zmusza innych do
ruchu. W gazach cz�steczki znajduj� si� w du�ych odleg�o�ciach od siebie i
poruszaj� si� jak kule bilardowe na stole - czasem si� zderzaj�, lecz oddzia�uj� na
siebie tylko w minimalnym stopniu. P�azma mo�e by� trak
,u J 1 towana jako czwarty stan skupienia materii. Kiedy temperatura gazu jest
bardzo wysoka, zderzenia atom�w s� wystarczaj�co gwa�towne, by mog�o nast�pi�
oderwanie elektronu od atomu. W wyniku tych zderze� powstaje gaz sk�adaj�cy si� z
ujemnie na�adowanych elektron�w swobodnych i jon�w dodatnich. Ten stan skupienia
materii jest nazywany plazm�. Spotyka si� j� mi�dzy innymi w lampach
fluorescencyjnych i w gwiazdach. Chemia organiczna
~%n' Pocz�tkiem chemii orgaV l~ nicznej by�y badania
zwi�zk�w chemicznych wyst�puj�cych w �ywych organizmach.
Chemia organiczna 261
W tamtych czasach chemicy wierzyli, �e zwi�zki chemiczne znajduj�ce si� w
organizmach �ywych bardzo si� r�ni� od materii nieo�ywionej. Ten punkt widzenia
zmieni� si� w XIX w., kiedy z powodzeniem dokonano syntezy bardzo z�o�onych
zwi�zk�w organicznych. Przekonano si�, �e do materii o�ywionej i nieo�ywionej
odnosz� si� te same prawa. Terminu "chemia organiczna" u�ywa si� obecnie w stosunku
do zwi�zk�w zawieraj�cych w�giel i wod�r niezale�nie od tego, czy pochodz� one, czy
nie z organizm�w �ywych. Ten wi�c, kto podejuruje pr�b� wytworzenia benzyny
syntetycznej, zajmuje si� chemi� organiczn�, mimo �e materia�y wyj�ciowe, jakich
u�ywa do tej syntezy, nie pochodz� z �ywydr organizm�w. ~%n Chemia organiczna
jest / V ~ oparta na niezwyk�ych w�asno�ciach w�gla, kt�ry ma cztery elektrony na
zewn�trznej orbicie. Elektrony te mog� wi�za� w�giel z innymi atomami za pomoc�
wi�zania kowalencyjnego. Wa�no�� i niezwyk�o�� atom�w w�gla polega na tym, �e
tworz� one wi�zania ze sob� i w ten spos�b mog� powstawa� d�ugie �a�cuchy. �a�cuchy
w�g

lowe stanowi� podstaw� zwi�zk�w chemicznych, z kt�rych s� zbudowane wszystkie �ywe
organizmy na Ziemi. Dwa atomy w�gla mog� utworzy� ze sob� wi�zanie albo
uwsp�lniaj�c jedn� par� elektron�w - powstaje wtedy wi�zanie pojedyncze, albo
uwsp�lniaj�c dwie pary elektron�w - tworzy si� wtedy wi�zanie podw�jne [lub trzy,
co prowadzi do wi�zania potr�jnego - przyp. red. nauk.]. Oczywi�cie rodzaj
wi�zania, jakie tworzy si� mi�dzy w�glem a innymi pierwiastkami, zale�y od liczby
elektron�w na zewn�trznej orbicie tych pierwiastk�w. I~/(~ ,/ Najwa�niejsz� cech�
che
BUG amii organicznej jest tr�jwymiarowa budowa cz~steczek zwi�zk�w organicznych.
Cecha ta decyduje o mo�liwo�ci "dopasowania" ich do siebie w �ci�le geometrycznym
sensie, w taki spos�b, by mi�dzy odpowiednimi atomami mog�o powsta� wi�zanie. Dwie
cz�steczki zdolne do utworzenia ze sob� wi�zania mog� go nie utworzy�,je�eli nie s�
wzgl�dem siebie w�a�ciwie zorientowane w przestrzeni. Mo�na wyobrazi� sobie
cz�steczki jako z�o�one struktury z umieszczonymi na nich ma�ymi plamkami kleju -
je�eli ustawienie cz�steczki nie jest w�a�ciwe, plamki kleju nie b�d� si� pokrywa�y
i po��czenie cz�steczek nie nast�pi. Sposobem przedstawia705 nia struktury zwi�zk�w
organicznych za pomoc� rysunku rz�dz� okre�lone regu�y. Opracowano je dlatego, �e w
przypadku, gdy liczba atom�w w zwi�zku chemicznym przekracza dwadzie�cia,
trzydzie�ci lub wi�cej, mo�na si� ca�kowicie zagubi� w szczeg�ach. Chemicy u�ywaj�
nast�puj�cej notacji standardowej.
1. Wi�zanie jest reprezentowane przez lini� prost�.
2. W�giel nie jest zaznaczony na rysunku w postaci symbolu "C".3. Wod�r w
og�le nie jest umie szczany na rysunku.
Je�eli u�ywa si� tej notacji, skomplikowane rysunki znacznie si� upraszczaj�. Na
przyk�ad na lewym rysunku pokazana jest cz�steczka glukozy (jednego z podstawowych
cukr�w) ze wszystkimi jej atomami. Na prawym - ta sama cz�steczka jest
przedstawiona zgodnie z podanymi wy�ej regu�ami. Wszystkie rysunki w dalszej cz�ci
ksi��ki s� wykonane w�a�nie w ten spos�b. H\ /H H H\ /C~oH
\ C HO \C/ \O HO~ I I /OH H/
HO H
Terminy zwi�zk�w chemicznych 263
OH O HO
HO OH OH
Dwa sposoby przedstawienia cz�steczki glukozy.
S~owniczek termin�w chemicznych
Du�a liczba termin�w u�ywanych przez chemik�w sprawia k�opot tym, kt�rzy musz� si�
chemii nauczy�. W poni�szym rozdziale podane s� kr�tkie definicje kilku termin�w.
I~/(~1~/ Zasada. Zwi�zek chemiczny zdolny do przy��
czenia protonu podczas reakcji chemicznej. Zasada stanowi przeciwie�stwo kwasu.
Mocne zasady, jak �ug, s� r�wnie� silnie �r�ce. Terminy zwi�zk�w chemicznych
~%n Kwas. Zwi�zek chemicz/ V~ ny oddaj�cy podczas re
akcji proton (kation wodoru - przyp. t�um.) innemu zwi�zkowi. Kwasy stanowi�
przeciwie�stwo zasad. Bardzo mocne kwasy, jak na przyk�ad kwas w akumulatorze
samochodu, s� silnie �r�ce. s�/(~~ Estry i po�iestry. Estry s� zwi�zkami chemiczny
mi, w kt�rych dwie grupy po��czone s� wi�zaniem estrowym. Estry r�ni� si� mi�dzy
sob� grupami po obu stronach wi�zania. Estrom zawdzi�czamy wiele zapach�w. Na
przyk�ad kiedy w�chasz r��, to w�a�nie jaki� ester dzia�a na twoje powonienie. W
cz�steczce poliestru grupy atom�w po��czone s� wieloma
I 264 FIZYKA WSPӣCZESNA

I Grupa I - c /
~oI Grupa II Ester.
wi�zaniami estrowymi. Poliestry wykazuj� sk�onno�� do tworzenia d�ugich, cienkich
w��kien i dlatego znalaz�y szerokie zastosowanie w produkcji sztucznych w��kien,
takich jak dacron. ~%nQ Polimer. Cz�steczka po/ V l limeru utworzona jest przez
po��czenie ze sob� mniejszych cz�steczek. Przyjmuje posta� sznura lub bardziej
skomplakowane kszta�ty. Przyk�adami polimer�w s�: skrobia, celuloza, bia�ka i PCW.
~%%n Polipeptyd. Polimer, kt�/ 1 V ry powsta� z po��czenia aminokwas�w. Powszechnie
znanymi polipeptydami s� bia�ka. Wi�zania nasycone i nie711 nasycone. M�wimy, �e
zwi�zek organiczny jest nienasycony, gdy mi�dzy jego atomami w�gla wyst�puje
wi�zanie wielokrotne. W tej sytuacji dwa atomy w�gla b�d� dzieli� ze sob� dwie pary
elektron�w lub trzy i jedna z nich mo�e z �atwo�ci� zosta� rozdzielona i utworzy�
nowe wi�zania z obcymi atomami. Zwi�zek organiczny, kt�ry ma w �a�cuchu w�glowym
wi�cej ni� jedno wi�zanie wielokrotne nazywamy wielonienasyconym. Zwi�zek
organiczny jest nasycony, je�eli wszystkie wi�zania mi�dzy jego atomami w�gla s�
pojedyncze. W tym przypadku rozerwanie wi�zania, a wi�c przeprowadzenie reakcji
chemicznej, wymaga dostarczenia du�ej ilo�ci energii. Z terminami "nasycony",
"nienasycony" i "wielonienasycony" mo�na si� najcz�ciej spotka�, czytaj�c napisy na
etykietach artyku��w �ywno�ciowych. Specjali�ci od �ywienia na og� utrzymuj�, �e
t�uszcze nienasycone i wielonienasycone s� zdrowsze ni� nasycone. Na etykietach
nierzadko te� spotyka si� termin "uwodorniony". Oznacza to, �e do zwi�zku
organicznego, kt�ry pierwotnie by� nienasycony, dodano wod�r w celu zniszczenia
wi�zania podw�jnego. Zwi�ksza si� dzi�ki temu trwa�o�� produktu, lecz mo�e to
poci�ga� za sob� niepo��dane skutki dietetyczne (w wyniku procesu uwodornienia olej
jadalny jest przetwarzany w margaryn� - przyp. t�um.). Terminu mieszanin 265
Terminy reakcji chemicznych
~%1 ~ Katalizator. Substancja / 1 ir chemiczna, kt�ra u�atwia przebieg reakcji
chemicznej mi�dzy innymi zwi�zkami, lecz sama nie bierze w niej udzia�u. Jedynym
katalizatorem, z jakim mo�na si� spotka� w �yciu codziennym, jest platyna, kt�ra w
samochodzie u�atwia usuwanie zanieczyszcze� ze spalin. Katalizatorami w reakcjach
mi�dzy z�o�onymi zwi�zkami organicznymi s� enzymy. ~%%2 Utlenianie. Reakcja, 1 J w
kt�rej zwi�zkowi che
micznemu s� odbierane elektrony. Najcz�ciej spotykan� reakcj� utleniania jest
��czenie si� substancji z tlenem (st�d nazwa tej reakcji). Przyk�adem utleniania
mo�e by� spalanie drewna. W dzisiejszych czasach chemicy u�ywaj� terminu
"utlenianie" w szerszym znaczeniu, obejmuj�cym tak�e reakcje, w kt�rych tlen nie
bierze udzia�u. Redukcja. W przeciwie�714 stwie do utleniania jest reakcj�
dostarczania elektron�w. Historycznie termin ten odnosi� si� do reakcji, w kt�rych
tlen by� usuwany. Podobnie jak utlenianie nazwa "redukcja" jest obecnie u�ywana w
szerszym znaczeniu i mo�e odnosi� si� do reakcji, w kt�rych nie uczestniczy ani
wod�r, ani tlen. Terminy mieszanin
Destylacja. Metoda roz715 dzielenia mieszaniny dw�ch cieczy o r�nych temperaturach
wrzenia (metod� t� mo�na rozdziela� tak�e mieszaniny wielu cieczy - przyp. t�um.).
Na przyk�ad ogrzewaj�c mieszanin� alkoholu etylowego i wody do temperatury tu�
poni�ej 100�C, doprowadzi si� do wrzenia. Zawarto�� alkoholu w parze unosz�cej si�
nad ciecz� b�dzie o wiele wi�ksza ni� w cieczy. W tym przypadku destylacja zosta�a
wykorzystana do zwi�kszenia st�enia alkoholu. Proces destylacji odgrywa wa�n� rol�
w produkcji spirytusu rektyfikowanego. Rop� naftow� tak�e poddaje si� procesowi
wielokrotnej destylacji, w wyniku kt�rej otrzymuje si� r�ne produkty przemys�u
naftowego (benzyna, mazut itp.).

~%' Stop. Mieszanina dw�ch / 1 ~ lub wi�cej metali albo metali z niemetalami. Na
przyk�ad mosi�dz jest stopem cynku i miedzi. Koloid. Ma�e drobiny 717 substancji
(wi�ksze ni� cz�steczki) zawieszone w cieczy. Substancja nie jest rozpuszczona w
cieczy, lecz jej cz�stki s� tak ma�e, �e ca�y uk�ad zachowuje si� jak ciecz. ~%%Q
Emulsja. Mieszanina I 1 V dw�ch lub wi�cej cieczy. Jedna ciecz znajduje si� w
drugiej w postaci ma�ych kropelek. Przyk�adem emulsji mo�e by� mleko. Galeria
stawnych zwi~zk�w chemicznych
Izooktan. Z tym zwi�z719 kiem chemicznym spotykamy si� w czasie tankowania paliwa
do samochodu. Zwi�zek zawiera osiem atom�w w�gla (st�d "okt"). To, co nazywamy
benzyn�, jest zwykle mieszanin� wielu r�nych zwi�zk�w chemicznych. Kilka z nich,
jak zwyk�y oktan, sk�ada si� z prostych �a�cuch�w w�gla, natomiast izooktan ma
�a�cuch rozga��ziony (co pokazano na rysunku) i jest uwa�any za najbardziej
po��dane paliwo, poniewa� pali si� spokojnie. Schemat cz�steczki jest naryso wany
zgodnie z notacj� om�wion� w rozdziale Chemia.
Izooktan.
Paliwo sk�adaj�ce si� 720 wy��cznie z izooktanu ma liczb� oktanow� r�wn� 100,
podczas gdy paliwo sk�adaj�ce si� z innego w�glowodoru nazywanego heptanem (sie
Czarne charaktery 267
dem atom�w w�gla w �a�cuchu prostym) ma liczb� oktanow� r�wn� zeru i jest bardzo
niepo��danym paliwem - powoduje stukanie (spalanie detonacyjne). Paliwo o liczbie
oktanowej 90 ma w�asno�ci odpowiadaj�ce mieszaninie 90 procent izooktanu i 10
procent heptanu. Polichlorek winylu 721 (PCW). Podobnie jak wiele innych zwi�zk�w
chemicznych posiadaj�cych du�e cz�steczki polichlorek winylu jest wielocz�onowy -
to d�ugi �a�cuch utworzony z powtarzaj�cych si� cz�on�w. Znajduje szerokie
zastosowanie mi�dzy innymi w produkcji rur wodoci�gowych i innych cz�ci urz�dze�
hydraulicznych. a a a
Polichlorek winylu.
722 Morena. Oddzia�uje na jeden z receptor�w ko
m�rek nerwowych i uznawana jest za naturalny �rodek przeciw b�lowy. Heroina -
narkotyk szczeg�lnie �atwo prowadz�cy do uzale�nienia - stanowi pochodn� morfiny.
or,
Kwas salicylowy. S�aby 723 �rodek przeciwb�lowy. Blokuje powstawanie
neuroprzeka�nika. Kwas salicylowy.
Czarne charaktery
Tr�jnitrotoluen (TNT). 724 Podstawowy materia� wybuchowy stosowany do pro Morfina.

dukcji bomb konwencjonalnych. Ma w�asno�ci wybuchowe, poniewa� atomy tlenu, w
trzech grupach zaznaczonych na rysunku, s� bliskie uwolnienia. Wystarczy niewielkie
pobudzenie, aby oderwa�y si� one od cz�steczki i przereagowa�y z cz�ci� atom�w
wodoru i w�gla. W wyniku tego cz�steczka si� spala. Produktami reakcji s� dwutlenek
w�gla i woda. W�asno�ci wybuchowe TNT wynikaj� z faktu, �e powy�sza reakcja
rozprzestrzenia si� z ogromn� pr�dko�ci� w masie materia�u wybuchowego, daj�c tzw.
fal� uderzeniow�. o,"
No,
No,
TNT.
725 Cholesterol. Produkowany jest przez orga
nizm i zu�ywany do budowy b�on kom�rkowych. Zaburzenia jego przemianys� przyczyn�
mia�d�ycy i kamicy ��ciowej. u
Cholesterol.
Zwi�zki chemiczne obecne w naszym po�ywieniu
Alkohol etylowy. Aktyw726 ny sk�adnik napoj�w alkoholowych. Jego cz�steczka
rozpoznawana jest przez receptory kom�rek nerwowych. Kiedy alkohol zwi��e si� z
receptorem, utworzy si� kana�, przez kt�ry alkohol przedostanie si� do wn�trza
kom�rki nerwowej. Dlatego dzia�a na uk�ad nerwowy. W ten sam spos�b oddzia�uj�
�rodki uspokajaj�ce i dlatego bardzo niebezpieczne bywa ��czenie ich z alkoholem.
o" Alkohol etylowy.
Sacharyna. Nale�y do li727 cznej grupy sztucznych �rodk�w s�odz�cych. Smak jej
Zwictzki chemiczne istotne dla proces�w biologicznych 269 odczuwamy jako s�odki,
poniewa� dzia�a na receptory w kubkach smakowych naszego j�zyka w podobny spos�b
jak cukier: Nie jest jednak wykorzystywana przez organizm ani jako paliwo, ani jako
budulec. Odkryto j� w 1879 r., a zacz�to produkowa� od pocz�tku naszego wieku. 0
N" /s \
Sacharyna.
~%~Q Kofeina. �rodek pobulrV dzaj�cy obecny w kawie
i herbacie. Dzia�anie tej substancji na organizm cz�owieka wi��e si� z blokowaniem
enzymu hamuj�cego produkcj� ATP-zwi�zku chemicznego, kt�ry jest magazynem energii w
kom�rce. Kofeina dzia�a wi�c w ten spos�b, �e zwi�ksza si� ilo�� ATP. Bliska krewna
kofeiny, teobromina, jest �rodkiem pobudzaj�cym, kt�ry znajduje si� w czekoladzie.
o N \ N
o
Kofeina.
Zwi�zki chemiczne istotne dla proces�w biologicznych
Glukoza. Naturalny cu729 kier dostarczaj�cy ener
gii w wi�kszo�ci system�w biologicznych. Wyst�puje w dw�ch postaciach - jako
zwi�zek liniowy i jako zwi�zek pier�cieniowy. Warto zwr�ci� uwag� na podobie�stwo
funkcji pe�nionych przez glukoz� i izooktan b�d�cy g��wnym sk�adnikiem benzyny. Oba
zwi�zki s� paliwami i oba s� dla nas wa�ne, poniewa� dostarczaj� energii. I~/' [~
Chlorofil. Zwi�zek cheJU miczny, kt�ry odgrywa
g��wn� rol� w procesie fotosyntezy; jemu te� li�cie zawdzi�czaj� ziele�.

Adenozynotr�jfosforan 731 (ATP). Zwi�zek chemiczny odpowiedzialny za wymian�
energii podczas reakcji zachodz�cych w kom�rce. Jest zdolny do magazynowania
energii, poniewa� przy��czenie reszty fosforanowej, znajduj�cej si� na ko�cu
�a�cucha, wymaga dostarczenia energii. Cz�steczka ATP powstaje wi�c po przy��czeniu
reszty fosforanowej i pobraniu energii zwi�zanej z tym procesem. Cz�steczka ATP
przemieszcza si� do innych cz�ci kom�rki, gdzie nast�puje od��czenie reszty
fosforanowej i uwolnienie energii. nie mog�c d�u�ej pobiera� energii, sztywniej.
Wyja�nia to, dlaczego st�enie po�miertne nast�puje szybciej, gdy �mier� nast�pi�a
po walce lub umieraj�cy osobnik by� w najwy�szym stopniu przera�ony (w obu
przypadkach nast�puje wyczerpanie zapas�w ATP). Ta cecha st�enia po�miertnego jest
dobrze znana mi�o�nikom zagadek kryminalnych. R�nice ma�e, lecz wa�ne
I~/' Z Biedy zwierz� zdycha, ustaje proces syntezy
ATP w kom�rkach. Mi�nie,
Estradiol i testosteron. 733 Budowa tych dw�ch zwi�zk�w, przedstawionych na
rysunkach, jest bardzo podob o O o
HO I I-O-PI-O-II-O N NHi OH OH HO O /
N ' � HO N HO
R�nice male, lecz wa�ne 271
na. R�ni� si� one tylko budow� ostatniego pier�cienia z lewej strony i przy��czonym
do tego pier�cienia wodorem (lub OH). Ta ma�a r�nica wystarcza, aby powsta�o co�
ca�kiem innego. Cz�steczka pokazana na prawym rysunku to testosteron, podstawowy
m�ski hormon p�ciowy. Jego wydzielanie rozpoczyna si� w okresie dojrzewania
p�ciowego i ma wp�yw na wt�rne m�skie cechy p�ciowe. Ho
Cz�steczka przedstawiona na lewym rysunku, estradiol, jest podstawowym �e�skim
hormonem p�ciowym. Wydzielanie go rozpoczyna si� w okresie dojrzewania p�ciowego i
ustaje w okresie przekwitania. Hormon ten kontroluje �e�skie wt�rne cechy p�ciowe.
Powy�szy przyk�ad �wiadczy, �e niewielkie zmiany w budowie cz�steczki mog� wywo�a�
du�e zmiany w organizmie. Estradiol (z lewej) i testosteron (z prawej).
ATP.
oz
o~
Powstanie Ziemi
~%'~ Ziemia powsta�a w tym I J~ samym czasie co S�o�ce.
Kiedy nast�pi�a jego kondensacja z materii mi�dzygwiazdowej, na zewn�trz pozosta�a
niewielka ilo�� materia�u, kt�ra obraca�a si� wewn�trz dysku. Wed�ug naszej
aktualnej teorii ziarna py�u kr��ce w tym dysku zlepia�y si� w co�, co
astronomowie nazywaj� planetozymalami, tzn. kawa�kami ska� i zamarzni�tych cieczy o
�rednicy od kilku metr�w do kilku kilometr�w. Planetozymale przyci�ga�y si� i
��cz�c si�, utworzy�y planety z Ziemi� w��cznie. 735 We wczesnej fazie powstawania
Ziemia roz
grzewa�a sig i nast�powa� proces dyferencjacji (rozdzielania). Za ka�dym razem, gdy
nowo tworz�ca si� Ziemia przy��cza�a nowy planetozymal, jego energia kinetyczna
przekszta�ca�a si� w ciep�o i efekt by� taki, �e planeta si� topi�a. Podczas fazy
rozgrzewania ci�kie metale (jak �elazo) zanurza�y si� w g��b planety, w kierunku
jej �rodka. Lekkie materia�y (jak minera�y krzemianowe) wyp�ywa�y na wierzch. R�ne
materia�y rozdziela�y si�, podobnie jak sk�adniki majonezu, kt�remu pozwolono sta�
zbyt d�ugo. Geolodzy m�wi�, �e dyferencjacja Ziemi rozpocz�a si� we wczesnej fazie
jej istnienia. Radioaktywno�� wytwa736 rza�a ciep�o w nowo powsta�ej Ziemi. Gaz, z
kt�rego powsta� Uk�ad S�oneczny, zawiera� pewn� liczb� j�der pierwiastk�w
radioaktywnych. Cz�� z nich dosta�a si� do wn�trza Ziemi. Poniewa� ulega�y
rozpadowi promieniotw�rczemu, wydziela�o si� ciep�o. R�nica mi�dzy rozgrzewaniem
wywo�anym promieniotw�rczo�ci� a tym, kt�re nast�puje w wyniku uderzenia, polega na
tym, �e bombardowanie ko�czy si�, kiedy zostanie ju� przy��czona wi�kszo�� lu�nego
materia�u znajduj�cego si� w s�siedztwie planety, natomiast wydzielanie si� ciep�a
w procesach rozpadu promieniotw�rczego trwa a� do dzi� i b�dzie trwa�o, p�ki nie
ulegn� rozpadowi wszystkie j�dra nietrwa�e. ~%'~~% Ziemia ma budow� warstl J I
wow�. Schemat jej budowy zosta� przedstawiony na rysunku poni�ej. W �rodku znajduj�
si� materia�y najci�sze,
276 NAUKA O ZIEMI

w wi�kszo�ci �elazo i nikiel ta cz�� Ziemi nazwana jest j�drem. J�dro wewn�trzne ma
oko�o 1287 km �rednicy i znajduje si� w stanie sta�ym. Otacza je p�ynne j�dro
zewn�trzne grubo�ci 2092 km. Ponad j�drem rozci�ga si� prawie do samej powierzchni
warstwa p�aszcza grubo�ci �rednio 2997 km. Jest to obszar Ziemi zbudowany g��wnie z
materia�u w stanie sta�ym, tj. ze ska�. Kolejna warstwa zewn�trzna to skorupa
grubo�ci �rednio 50 km, zbudowana z l�ejszych ska�. Cz�ciami skorupy s� i
kontynenty, i dna ocean�w. Pod oceanami ma ona grubo�� 5-10 km, pod kontynentami
�rednio 40, a pod g�rami nawet 80 km. Materia�y, z kt�rych zbudowana jest Ziemia,
rozdzieli�y si� wed�ug ich g�sto�ci: najci�sze znalaz�y si� w �rodku, najl�ejsze -
na powierzchni. skompa
p�aszcz a ~y~
Budowa Ziemi.
~%2 Q J�dro ma cz�� sta�� / J V i cz�� ciek��, poniewa� zar�wno ci�nienie, jak i
temperatura rosn� z g��boko�ci�. Tak wi�c w zewn�trznym j�drze ci�nienie jest
ni�sze i �elazo z niklem mo�e ci�gle jeszcze by� p�ynne, ale bardziej w g��bi
ci�nienie jest tak wysokie, �e metale te mog� znajdowa� si� ju� tylko w stanie
sta�ym. Gdyby na Ziemi pro739 ces dyferencjacji zako�czy� si�, to w skorupie nie
by�oby w og�le metali ci�kich. W rzeczywisto�ci w skorupie pozosta�y niewielkie
ilo�ci metali ci�kich, kt�re wydobywamy dla potrzeb przemys�u. ~%/~n Im dalej
posuwasz si� / '~ V w g��b Ziemi, tym staje si� gor�cej. Z regu�y, pocz�wszy od 20
m pod powierzchni�, temperatura ro�nie o 5-70�C na ka�dy kilometr g��boko�ci.
Dok�adny przebieg zmian temperatury zale�y od struktur skalnych i rodzaju
minera��w. To dlatego g��bokie kopalnie (takie jak kopalnie z�ota) s� tak niemi�ymi
miejscami pracy - w nowo uruchomionych szybach temperatura prze Tajemnica 277
kraczaj�ca 55�C nie jest niczym niezwyk�ym.
741 Ciepto odp�ywa z Ziemi, poniewa� jej wn�trze jest
gor�ce. Ilo�� odp�ywaj�cego z Ziemi ciep�a stanowi tylko 2 procent energii, kt�r�
Ziemia otrzymuje od S�o�ca, wi�c nie ma to wp�ywu na �ycie na Ziemi, jednak jest
nadzwyczaj wa�ne w procesach geologicznych. Ilo�� energii, kt�ra opuszcza jeden
metr kwadratowy powierzchni Ziemi (przeci�tnie), jest wystarczaj�ca do zasilania w
spos�b ci�g�y dw�ch odbiornik�w telewizyjnych. Tajemnica
742 Sk�d to ciep�o pochodzi? We wn�trzu Ziemi s�
dwa �r�d�a ciep�a. Jedno z nich to ciep�o wytworzone podczas powstawania planety,
drugie to radioaktywno��. Geolodzy r�ni� si� w swych opiniach na temat tego, ile
ciep�a pochodzi z tych �r�de� - czy wi�kszo�� energii pozosta�a po rozgrzaniu na
wczesnym etapie istnienia Ziemi, czy pochodzi z radioaktywno�ci. Nie b�dziemy tego
wiedzie�, p�ki nie uzyskamy wi�cej informacji o szczeg�ach budowy wn�trza planety.
743 Uczeni potrafi� wytworzy� temperatury i ci�nie
nia wi�ksze ni� te, kt�re panuj� w samym �rodku Ziemi, za pomoc� urz�dze�
nazywanych diamentowymi komorami wysokich ci�nie�. Technika ta polega na
umieszczeniu pr�bki materia�u mi�dzy dwoma kawa�kami diamentu, a nast�pnie
�ciskaniu jej. Diamenty s� przezroczyste dla �wiat�a, wi�c na pr�bk� znajduj�c� si�
pod wysokim ci�nieniem mo�e by� skierowany promie� lasera, kt�ry j� rozgrzeje. W
ko�cu lat osiemdziesi�tych uczeni mogli ju� bada� pr�bki materia��w w takich
temperaturach i ci�nieniach, jakie panuj� w �rodku Ziemi. 744 Najg��bsze wiercenia
pr�bne s� prowadzone
na p�wyspie Kola na Syberii, gdzie Rosja ma geologiczn� stacj� badawcz�. Wed�ug
ostatnich doniesie� koronka wiertnicza min�a g��boko�� 12 km. Jest to g��boko�� ju�
do�� bliska granicy mo�liwo�ci technicznych.
278 NAUKA O ZIEMI

Wi�kszo�� naszej wiedzy 745 o wn�trzu Ziemi pochodzi z rejestracji fal
sejsmicznych. Je�eli gdzie� zdarzy si� trz�sienie ziemi, to przez ska�y, w kt�rych
wyst�pi�o, przemieszcza si� fala. Tego typu fale s� nazywane falami sejsmicznymi.
Przebiegaj� one przez wn�trze Ziemi i s� rejestrowane w odpowiednich laboratorfach
rozmieszczonych na ca�ej powierzchni Ziemi. Dane dotycz�ce miejsca, gdzie fale
osi�gn�y powierzchni�, i czasu, po jakim tam dotar�y, pozwalaj� specjalistom na
wyci�ganie wniosk�w co do w�asno�ci materia��w, przez kt�re przesz�a fala.
Wewn�trzn� budow� Ziemi poznaje si� g��wnie na podstawie tego typu danych. Ewolucja
atmosfery i ocean�w
Ziemia urodzi�a si� bez 746 atmosfery i bez ocean�w. Gdyby na nowo powsta�ej Ziemi
by�a para wodna i gazy atmosferyczne, to przypuszczalnie zmi�t�by je z Ziemi silny
wiatr s�oneczny z m�odego S�o�ca. Na pocz�tku Ziemia by�a kul� ze stopionej ska�y i
nie mia�a atmosfery.
Ziemia wesz�a w posiada747 nie atmosfery przez "odgazowanie". Za ka�dym razem,
kiedy wybucha� wulkan lub powstawa�o nowe gor�ce �r�d�o, na powierzchni� Ziemi
wydostawa�y si� gazy z jej skorupy i g�rnej warstwy p�aszcza. W�a�nie te gazy sta�y
si� pierwsz� atmosfer� Ziemi. Kiedy temperatura Ziemi opad�a poni�ej punktu wrzenia
wody, skropli�a si� zawarta w atmosferze para wodna i powsta�y pierwsze oceany.
Sk�ad pierwszej atmosfe748 ry r�ni� si� bardzo od obecnego. Wed�ug powszechnie
przyj�tej teorii pierwotna atmosfera sk�ada�a si� z metanu, amoniaku, dwutlenku
w�gla i pary wodnej - bez tlenu i bez azotu. Pocz�tki �ycia powsta�y z cz�steczek
takiej w�a�nie atmosfery. Pierwszymi istotami �y749 wymi na Ziemi by�y
prawdopodobnie sinice. Glony te w procesie fotosyntezy przekszta�ca�y dwutlenek
w�gla i energi� �wietln�, wydzielaj�c tlen jako zbyteczny produkt przemiany
materii. Jednocze�nie cz�steczki Tajemnica 279
wody w g�rnych warstwach atmosfery by�y rozk�adane przez S�o�ce i r�wnie� uwalnia�y
tlen. Sumarycznym efektem obu tych proces�w by�a zmiana sk�adu atmosfery, nazywana
Wielkim Przewrotem. Zdarzy�o si� to oko�0 2 miliard�w lat temu. Ziemia przesz�a
wtedy od swojej pierwotnej atmosfery do atmosfery bogatej w tlen, podobnej do
dzisiejszej. ~/~(~ Ca�kowita ilo�� wody na / ~J powierzchni Ziemi prawie si� nie
zmieni�a. Wi�kszo�� wody znajduj�cej si� teraz w oceanach spad�a z atmosfery w
pierwszym deszczu. Dzisiaj ucieka rocznie z Ziemi w przestrze� kosmiczn� mniej
wi�cej jeden basen p�ywacki pe�en wody i tyle samo przybywa z otwor�w
hydrotermicznych w skorupie ziemskiej na dnie ocean�w. Tak wi�c woda, kt�rej
u�ywasz dzi�, jest t� sam�, jakiej u�ywa�o wiele istot �ywych w historii naszej
planety. Ksi�yc jest zbudowany 751 z materia��w, kt�re w przybli�eniu maj� t� sam�
g�sto�� co p�aszcz Ziemi, ale w Ksi�ycu prawie nie ma �elaza. Ta fundamentalna
r�nica sprawia olbrzymi k�opot uczonym pr�buj�cym zrozumie�, jak ewoluowa� Ksi�yc.
752 W czasach, kiedy by�a w cenie teoria oderwa
nia Ksi�yca od Ziemi, s�dzono, �e niecka Pacyfiku jest dziur� pozosta�� po wyrwaniu
Ksi�yca - "blizn� po porodzie". Dzisiaj dzi�ki odkryciu p�yt tektonicznych wiemy,
�e niecka Pacyfiku jest tylko przej�ciowym ukszta�towaniem powierzchni Ziemi.
Tajemnica
Sk�d si� wzi�� Ksi�yc? 753 Istnieje kilka r�nych teorii na temat jego pochodzenia.
Pierwsza z nich to "teoria oderwania", zgodnie z kt�r� Ksi�yc zosta� kiedy� w
przesz�o�ci oderwany od Ziemi. Wyja�nia ona, dlaczego sk�ad Ksi�yca jest inny ni�
sk�ad Ziemi - oderwanie cz�ci p�aszcza nast�pi�o ju� po dyferencjacji materia��w na
Ziemi. Wed�ug innych teorii Ksi�yc powsta� gdzie indziej w Uk�adzie S�onecznym i
zosta� pochwycony
280 NAUKA O ZIEMI

przez Ziemi�. Teorie te tak�e wyja�niaj�, dlaczego Ksi�yc i Ziemia r�ni� si�
sk�adem, trudno�ci jednak nastr�cza przedstawienie szczeg��w pochwycenia. Przej�cie
jednego obiektu przez drugi okaza�o si� bardzo skomplikowane. Jeszcze inaczej
wyja�nia istnienie Ksi�yca "teoria wielkiego zderzenia". Wed�ug tego scenariusza
wielki meteoryt uderzy� w Ziemi� wkr�tce po jej powstaniu, ale ju� po oddzieleniu
si� ci�kich metali i ich przemieszczeniu do j�dra. W wyniku zderzenia na orbit�
wok� Ziemi zosta�o wyrzuconych mn�stwo od�amk�w materia�u z jej zewn�trznych
warstw. Materia� ten uformowa� si� w cia�o, kt�re nazywamy Ksi�ycem. Gdybym musia�
si� zak�ada�, postawi�bym pewn� sum� na teori� zderzenia, lecz nie by�aby to du�a
suma. Datowanie Ziemi
Datowanie jakiego� ma754 teria�u jest trudn� spraw� -ska�y nie maj� wskaz�wek w
rodzaju: "Powsta�a 10 milion�w lat temu". W geologii stosuje si� dwie podstawowe
techniki ustalania dat: wzajemne u�o�enie (prowadzi do okre�lenia wieku wzgl�dnego
ska�); datowanie metod� radiometryczn� (okre�lenie wieku bezwzgl�dnego ska�).
Je�eli na danym obszarze 755 nie by�o zaburze�, to ska�y g��biej le��ce w ziemi s�
starsze. Na przyk�ad warstwy na dnie Wielkiego Kanionu utworzy�y si� wcze�niej ni�
warstwy na jego g�rnej powierzchni. Ta prosta zasada prowadzi do ustalenia
wzgl�dnego wieku ska�. Na podstawie tak ustalonego wieku wiadomo, kt�ra warstwa
by�a wcze�niejsza, a kt�ra p�niejsza. Nie wiemy jednak, ile czasu up�yn�o, zanim
zacz�a powstawa� nast�pna warstwa, ani ile czasu trwa�o jej uk�adanie. Wiek
wzgl�dny ska� 756 okre�la si� r�wnie� na podstawie wyst�puj�cych w ska�ach
skamienia�o�ci przewodnich. Cz�sto zale�y nam na por�wnaniu wieku ska� w jednej
kolumnie z wiekiem ska� w innej kolumnie. Interesuje nas na przyk�ad odpowied� na
pytanie: "Czy okre�lona warstwa w Wielkim Kanionie powsta�a wcze�niej, czy p�
Datowanie Ziemi 281
niej ni� badana warstwa w Kalifornii?" Korelacj� mi�dzy r�nymi kolumnami ska� bada
si� za pomoc� skamienia�o�ci przewodnich. Zasada pomiaru jest prosta: je�eli jaki�
gatunek zwierz�t by� szeroko rozpowszechniony, lecz pojawi� si� tylko na kr�tko, to
mo�e stanowi� "skamienia�o�� przewodni�". Znalezienie skamienia�o�ci tych samych
zwierz�t w dw�ch warstwach ska� po�o�onych daleko od siebie �wiadczy, �e powsta�y
one w tym samym czasie. 7 ~% Homo sapiens b�dzie I ~ I wspania�� skamienia�o�ci�
przewodni�. Wcze�niej ni� kilkaset tysi�cy lat temu nie by�o na Ziemi
przedstawicieli naszego gatunku i w tym kr�tkim czasie rozprzestrzenili�my si� na
ca�ym globie. Je�eli zostan� zrealizowane nasze najgorsze sny i osi�gniemy sukces,
doprowadzaj�c ludzko�� do zag�ady, to mo�emy si� pocieszy� informacj�, �e przyszli
paleontolodzy, natrafiaj�c na pozosta�e po nas kopalne szcz�tki, b�d� dok�adnie
wiedzieli, kiedy one powsta�y. I~/~~ Datowanie metod� radioi metryczn� jest oparte
na
znajomo�ci okresu po�owicznego zaniku. W celu oszacowania t� metod� wieku obiektu
trzeba wiedzie�, ile by�o atom�w danego izotopu promieniotw�rczego w czasie, gdy
obiekt si� formowa�, a tak�e zna� okres jego po�owicznego zaniku i wiedzie�, ile
atom�w tego izotopu znajduje si� w obiekcie obecnie. Na przyk�ad je�eli w �wie�o
powsta�ym obiekcie by�o tysi�c atom�w, a teraz jest ich pi��set, to obiekt powsta�
tyle czasu temu, ile wynosi okres po�owicznego zaniku danego izotopu. Datowanie za
pomoc� 759 w�gla-14 jest najlepiej znan� technik� radiometryczn�. Zasada pomiaru
jest nast�puj�ca. Organizm �ywy stale pobiera z atmosfery w�giel i staje si� on
sk�adnikiem jego tkanek. W w�glu tym udzia� procentowy izotopu promieniotw�rczego
w�gla-14 jest sta�y. Kiedy �ywy organizm umiera, zaczyna si� rozpad
promieniotw�rczy w�gla-14. Okres po�owicznego zaniku w�gla-14 wynosi 5730 lat, wi�c
jest to idealny izotop do mierzenia czasu, jaki min�� od �mierci obiektu, kt�ry �y�
w ostatnich kilkudziesi�ciu
282 NAUKA O ZIEMI

tysi�cach lat. Metoda ta jest szczeg�lnie wa�na dla archeolog�w, poniewa� czas,
jaki up�yn�� od �mierci drzewa, umo�liwia oszacowanie czasu wykonania znalezionego
narz�dzia. I~/C(~ Do datowania czasu foroU mowania si� ska� stosuje
si� podobn� technik�. Powszechnie u�ywa si� do tego celu potasu-40, kt�ry ma okres
po�owicznego zaniku r�wny 1,3 miliarda lat. Produktem rozpadu promieniotw�rczego
potasu-40 jest argon-40. Wszystkie jego atomy, kt�re wykryto w skale, pochodz� z
rozpadu potasu pierwotnie znajduj�cego si� w skale. Zmierzenie ilo�ci argonu
wystarcza zatem do okre�lenia czasu powstania ska�y. Ta technika zosta�a u�yta do
datowania ska� przywie zionych z Ksi�yca przez astronaut�w misji Apollo.
~% 1 Wiek Ziemi wynosi oko1 �0 4,6 miliarda lat. Naj
starsze ska�y licz� prawie 3,9 miliarda lat, wi�c Ziemia musi by� od nich starsza.
Ska�y Ksi�yca i meteoryt�w (powsta�ych w tym samym czasie co Ziemia) maj� 4,6
miliarda lat. Ten w�a�nie wiek przyj�to jako wiek Ziemi. IyC~ Najstarsza ska�a na
Ziemi ma 4 miliardy lat
- a dok�adnie 3,96. Jest to ziarno cyrkonu znalezione w znacznie m�odszej skale w
Kanadzie. Najstarsza formacja ska� znajduj�ca si� w zachodniej Grenlandii jest
datowana na blisko 3,8 miliarda lat. Pyty tektoniczne
Powierzchnia Ziemi stale 763 si� zmienia. �a�cuchy g�rskie wznosz� si� i s�
niszczone przez erozj�, oceany pojawiaj� si� i znikaj�, wszystko to w skali
kilkuset milion�w lat. Nic nie trwa wiecznie.
764 Litosfera - g�rna warstwa Ziemi, z�o�ona ze
Plyty tektonic�ne 283
skorupy i cz�ci p�aszcza - jest zbudowana z p�yt b�d�cych w sta�ym ruchu. Teori� t�
nazwano tektonik� p�yt. Wyraz "tektonika" pochodzi od greckiego s�owa oznaczaj�cego
"budowa�" - ten sam rdze� znajduje si� w wyrazie "architekt". P�yty litosfery maj�
w przybli�eniu 50-100 km grubo�ci i rozmiary od kilkuset do kilkunastu tysi�cy
kilometr�w. Ruchem p�yt rz�dz� si�y dzia�aj�ce wewn�trz Ziemi, prawdopodobnie
pochodz�ce od konwekcji (patrz ni�ej). Powoduj� one ci�g�e zmiany ukszta�towania
powierzchni Ziemi. Tektonik� p�yt poprze765 du�a teoria dryfu kontynent�w, kt�r�
og�osi� w 1915 r. Plyty litosfery.
niemiecki geofizyk Alfred Wegener. Przedstawi� on dowody na ruch kontynent�w, ich
rozdzielanie si� i ��czenie. Nie potrafi� jednak znale�� przekonuj�cych przyczyn
tego ruchu, dlatego pod koniec lat trzydziestych uznano jego teori� za b��dn�
raczej, nie rokuj�c� nadziei na wyja�nienie ewolucji Ziemi. Tektonika p�yt jest
syntez�, wykorzystuj�c� mi�dzy innymi teori� dryfu. Kontynent powoduje za766
trzymanie si� p�yty litosfery. Cz�ci� niekt�rych p�yt litosfery jest l�d. Na
przyk�ad P�yta P�nocnoameryka�ska rozci�ga si� od grzbietu �rodkowoatlantyckiego do
zachodnich wybrze�y Ameryki P�nocnej. Po
284 NAUKA O ZIEMI

niewa� kontynent zbudowany jest z lekkich ska�, raczej nie mo�e by� wci�gany w g��b
p�aszcza Ziemi (a je�li ju� jego cz�� zostanie wci�gni�ta, to i tak zatrzyma dalsze
pogr��anie si� p�yty). Dlatego p�yta owa nie pogr��a si�, czyli nie ulega
subdukcji, na swoim zachodnim brzegu. Himalaje spi�trzaj� si� wskutek naporu P�yty
Indyjskiej na P�yt� Euroazjatyck�. Natomiast P�yta Pacyfiku nie zawiera �adnego
kontynentu-ca�a jest dnem oceanu, nie licz�c wysp. ~/~~/ Si�y utrzymuj�ce p�yty I w
ruchu powstaj� w wyni
ku pr�d�w konwekcyjnych w p�aszczu Ziemi. We wn�trzu Ziemi jest tak du�o ciep�a, �e
nie mo�e ono przedosta� si� do powierzchni za pomoc� procesu przewodzenia, a zatem
ska�y w p�aszczu Ziemi musz� podlega� konwekcji. Ska�y znajduj�ce si� w pobli�u
j�dra Ziemi w ci�gu kilkuset milion�w lat przemieszczaj� si� ku powierzchni,
oddaj�c swoje ciep�o, a nast�pnie zn�w id� na dno. P�yty przemieszczaj� si� zgodnie
z ruchem g�rnego pr�du poziomego kom�rek konwekcyjnych, a kontynenty - suchy l�d
jad� na p�ytach (na kom�rk� konwekcyjn� sk�ada si� pr�d wst�puj�cy, pr�d poziomy
g�rny, pr�d zst�puj�cy i pr�d poziomy dolny-przyp. t�um.). Powierzchnia Ziemi
wygl�da jak warstwa oleju na wrz�cej wodzie - wszystko jest w ci�g�ym ruchu.
Decyduj� o tym wydarzenia zachodz�ce g��boko we wn�trzu. ~/L~ Granice p�yt to
miejsca, 'v gdzie co� si� dzieje. Poniewa� p�yty s� grubymi warstwami sztywnej
ska�y, nie dzieje si� na nich nic specjalnego z wyj�tkiem miejsc, gdzie p�yty si�
sty `1 /' ~~~i;v~.:~.
., Granice mi�dzy p�ytami: konserwatywna (rysunek g�rny), dywergentna (�rodkowy) i
konwergentna (dolny). Piyty tektoniczne 285
kaj� - obszary te nazywamy granicami p�yt. Trz�sienia ziemi, wulkany i inne procesy
geologiczne skupiaj� si� w�a�nie w regionach granic p�yt. Rozr�nia si� trzy g��wne
typy granic mi�dzy p�ytami: konserwatywn� (neutraln�), dywergentn� (rozbie�n�) i
konwergentn� (zbie�n�). Przedstawiono je na rysunku. Nowa skorupa tworzy si� 769 na
granicy dywergentnej, gdzie gor�ca ska�a z p�aszcza wznosi si� ku powierzchni i
rozsuwa dwie p�yty. Je�eli granica dywergentna znajduje si� pod dnem oceanu, to
tworzy si� podwodny �a�cuch g�rski, na przyk�ad grzbiet pod Atlantykiem, kt�ry jest
najd�u�szym �a�cuchem g�rskim na Ziemi. Ci�gnie si� on od Islandii nieprzerwanie a�
do Antarktydy. Wzd�u� tego grzbietu rozsuwaj� si� p�yty P�nocnoameryka�ska i
Euroazjatycka, a Ocean Atlantycki staje si� szerszy o par� centymetr�w w ci�gu
roku. Je�eli granica dywergentna znajduje si� pod skorup� kon- tynentaln�, to
rozrywa si�, w miar� jak p�yty si� rozsuwaj�. Tenw�a�nie proces zachodzi terazw
Wielkiej Dolinie Ryftowejw �rodkowowschodniej i wschodniej Afryce. ~/~/[~ Na
granicach konwer/ ' U gentnych ulega zniszczeniu powierzchnia w miejscach, gdzie
jedna p�yta podsuwa si� pod drug�. Proces ten nazwano subdukcj�. O p�ycie, kt�ra
si� pogr��a, m�wimy, �e jest subdukowana, a obszar obj�ty tym procesem nazywa si�
stref� subdukcji. Materia� w p�ycie subdukowanej ulega stopieniu i jego pula atom�w
do��cza do innych, kt�re ju� znajduj� si� we wn�trzu Ziemi. Rozr�nia si� kilka
typ�w stref subdukcji. Je�eli dwie p�yty nie maj� na sobie kontynent�w w roli
pasa�er�w, to w wyniku subdukcji powstaj� g��bokie rowy oceaniczne. W ten w�a�nie
spos�b uformowa� si� R�w Maria�ski w pobli�u Filipin. Je�eli na jednej z p�yt jest
kontynent, to materia�, z kt�rego zbudowany jest kontynent, "zgniata si�" podczas
unoszenia nad stref� subdukcji i tworzy si� d�ugi �a�cuch g�r, czasem wraz z
przylegaj�cym do niego rowem oceanicznym. Przyk�adem takiego procesu, kt�ry nadal
trwa, s� Andy w Ameryce Po�udniowej. Je�eli na obu p�ytach s� kontynenty, to oba te
kontynenty "stapiaj�" si� ze sob�, tworz�c �a�cuch g�rski. G�ry Ural wyznaczaj�
miejsce, gdzie
286 NAUKA O ZIEMI

po��czy�y si� ze sob� Azja i Europa, a Himalaje - miejsce, gdzie subkontynent
indyjski przy��czy� si� do Azji. ~%~%1 Granice konserwatywne / / 1 (inaczej
nazywane uskokarm transformacyjnymi) mi�dzy p�ytami wyznaczaj� miejsca trz�sie�
ziemi, kt�re wyst�puj�, gdy jedna p�yta �lizga si� wzd�u� drugiej. Taki proces
zachodzi w uskoku San Andreas w Kalifornii i wyja�nia liczne trz�sienia ziemi
nawiedzaj�ce region San Francisco - Los Angeles. ~%~% ~ Teoria tektoniki p�yt jest
'I,I / / lr ujednoliconym obrazem ~', ~i~~,l~, proces�w zachodz�cych na naszej
planecie. Wykazuje ona, �e wszystkie d�ugoterminowe procesy geologiczne s� zwi�zane
z ruchem p�yt i �e ruch ten z kolei zale�y od ruchu ska� w p�aszczu Ziemi
spowodowanego przep�ywem ciep�a w jej wn�trzu. Planeta jest jak cudowna maszyna, w
kt�rej f`:' wszystkie cz�ci pasuj� do siebie i czerpi� energi� z tego samego
�r�d�a. ~%~%2 Dwie�cie milion�w lat te/ / J mu wszystkie l�dy na
i Ziemi tworzy�y ca�o��, kt�r� nazwano Pange� (ca�a Ziemia). Po tem jeden kontynent
podzieli� si� na dwa mniejsze: Gondwan� i Laurazj�. Dalsze rozszczepianie si�
doprowadzi�o kontynenty na miejsca, w kt�rych si� teraz znajduj�. W przysz�o�ci
nadal b�d� si� przemieszcza�. Kszta�t l�d�w b�dzie si� r�wnie� zmienia�, tak jak
by�o do tej pory. 774 Czapy lodowe i lasy deszczowe, �ci�lej
wilgotne lasy tropikalne, nie zawsze istnia�y na naszej planecie. Powsta�y wskutek
ruchu kontynent�w. Wi�ksze czapy lodowe pojawiaj� si� tylko wtedy, gdy na biegunie
p�nocnym lub po�udniowym s� kontynenty. Lasy deszczowe pojawiaj� si� tylko wtedy,
gdy l�dy ci�gn� si� w kierunku p�noc-po�udnie. Przez wi�ksz� cz�� swojej historii
Ziemia nie mia�a ani czap lodowych, ani las�w deszczowych i jej klimat bardzo si�
r�ni� od obecnego. ~/~ Istniej� bezpo�rednie
/e dowody potwierdzaj�ce ruch kontynent�w. W po�owie lat osiemdziesi�tych
astronomowie skierowali teleskopy w Europie Plyty tektoniczne 287
i Stanach Zjednoczonych na ten sam pulsar, a nast�pnie zmierzono r�nic� czasu
przybycia fal radiowych. W ten spos�b otrzymano nadzwyczaj dok�adny pomiar
odleg�o�ci mi�dzy teleskopami i zaobserwowano, �e w ci�gu roku odleg�o�� ta
zmieni�a si� o kilka centymetr�w. Stanowi to bezpo�redni dow�d na to, �e Europa i
Ameryka P�nocna odsuwaj� si� od siebie. ~/I~/C Ziemia jest najbardziej ' ~ v "�ywa"
ze znanych planet. Powierzchnia jej ulega ci�g�ym zmianom, mi�dzy innymi pod
wp�ywem si� dzia�aj�cych w jej wn�trzu. Wi�kszo�� innych planet i satelit�w jest
wzgl�dnie niezmienna. Wykryto jednak czynne wulkany na Wenus i na Io - ksi�ycu
Jowisza. Wulkanizm na Io, bardzo silny, jest skutkiem rozgrzewania podczas
przyp�yw�w. W przesz�o�ci wulkany dzia�a�y na Marsie i Ksi�ycu. ~%~%~% We
wsp�czesnej geoI I fizyce badanie "gor�
cych plam" jest pal�cym problemem (przepraszam za gr� s��w). Istniej� regiony,
gdzie b�ble lub pi�ropusze gor�cego materia�u z p�aszcza podnosz� si� ku skorupie,
niezale�nie od tego, jak s� po�o�one komory konwekcyjne. Mo�esz wyobrazi� sobie, �e
te gor�ce plamy s� analogiczne do przypadkowo powstaj�cych b�bli na wodzie tu�
przed momentem osi�gni�cia wrzenia. Kiedy materia� tworz�cy gor�c� plam� dosi�gnie
skorupy, wypycha j� do g�ry. S�dzi si�, �e po�o�enie gor�cych plam jest ustalone,
natomiast ponad tymi plamami przesuwaj� si� p�yty. Skutkiem jest powstanie �a�cucha
wysp wulkanicznych. Mariany i Hawaje to przyk�ady takich �a�cuch�w.
288 NAUKA O ZIEMI

Geologiczne uksztaltowanie '",'', '
powierzchni Ziemi I,
il 'i
G�ry
I~/I~/~ G�ry nie s� wieczne maj� nie wi�cej ni� kilka
set milion�w lat. Appalachy na wschodnim wybrze�u Stan�w Zjednoczonych s� niskie, o
zaokr�glonych kszta�tach i bliskie ko�ca swego �ycia. G�ry Skaliste natomiast,
powsta�e oko�o 65 miBon�w lat temu, s� urwiste i ci�gle jeszcze maj� wygl�d g�r
nowo narodzonych. Istnieje wiele mechanizm�w formowania g�r na powierzchni Ziemi -
ka�da g�ra lub �a�cuch g�rski ma swoj� w�asn� histori� do opowiedzenia. ~%~%o
�a�cuchy g�rskie o buI I l dowie fa�dowej. Appalachy uformowa�y si�, kiedy
aktywno�� tektoniczna spowodowa�a zderzenie z Ameryk� P�nocn� kontynentu, kt�ry
teraz jest Europ�. W wyniku tego ska�y kontynentu sfa�dowa�y si� jak obrus na
stole, tworz�c szeregi d�ugich, r�wnoleg�ych grzbiet�w rozdzielonych dolinami. Z
tego powodu drogi w takich miejscach jak wschodnia Pensylwania biegn� zazwyczaj w
kierunku z po�udniowego zachodu na p�nocny wsch�d, bo w takim w�a�nie kierunku
uk�adaj� si� doliny. ~%Qn Zapadliska i g�ry zr�bo/ V V we. W Newadzie i Utah
�a�cuchy g�r utworzy�y si� nast�puj�co. Du�e bloki ska� pogr��y�y si�, podczas gdy
inne bloki sta�y nadal. Wynikiem tego procesu jest powtarzaj�cy si� wz�r zapadlisk
i zr�b�w, kt�rych ostre kanty zaokr�gli�a erozja. Proces prowadz�cy do powstania
g�r zr�bowych zachodzi w�wczas, gdy si�y tektoniczne wywieraj� nacisk na
powierzchni�. Innym przyk�adem g�r tego typu s� Siewa Nevada w Kalifornii. ~%Q1
G�ry kopu�owe. Czasami V 1 ska�y s� po prostu wy
pchni�te spod ziemi, jak gdyby podnosi� je do g�ry t�ok. Tak mo�e si� zdarzy�,
je�eli na przyk�ad akurat pod tym regionem jest gor�ca plama. Proces wypi� Wulkany
289
trzania powoduje powstanie wzniesie� w przybli�eniu okr�g�ych i nie zwi�zanych z
innymi wzniesieniami. Przyk�adem takich w�a�nie g�r s� Black Hills w Po�udniowej
Dakocie. I~/~~ G�ry Skaliste s� bardzo z�o�onym tworem geo�o
gicznym i do ich powstania przyczyni�o si� wiele proces�w g�rotw�rczych. Cz�� z
nich powsta�a z pewno�ci� wtedy, kiedy ma�e kawa�ki materia�u kontynentalnego
zosta�y dzi�ki aktywno�ci tektonicznej doklejone na zachodzie Stan�w Zjednoczonych.
Inne cz�ci mog�y powsta� w wyniku fa�dowania lub wypi�trzania (niezale�nie od
doklejenia). Precyzyjne wyja�nienie geologicznego pochodzenia G�r Skalistych wci��
jeszcze pozostaje zadaniem dla wielu specjalist�w. Wulkany
~/~~ W wulkanach podnosi si� _ - / w g�r� gor�ca magma
z dolnej cz�ci skorupy i g�rnej cz�ci p�aszcza. Wulkany powstaj� w miejscach, w
kt�rych na skorup� jest wywierany silny nacisk. Mapa ziemskiej aktywno�ci
wulkanicznej uderzaj�co przypo mina map� granic mi�dzy p�ytami. Najlepszym
przyk�adem tego zjawiska jest "pier�cie� ognia" okalaj�cy Ocean Spokojny. Skutki
dzia�ania si� odpowiadaj�cych za powstawanie wulkan�w na granicy p�yt s� widoczne w
strefie subdukcji. Kiedy jedna p�yta wsuwa si� pod drug�, wskutek tarcia powstaje
dodatkowe ciep�o (radioaktywno�� w samych p�ytach tak�e jest powodem wydzielania
si� ciep�a), kt�re wznosi si� ku powierzchni i tworzy �a�cuch wulkan�w. Sznur wysp
zachodniego Pacyfiku od Aleut�w, przez Japoni�, do Filipin jest przyk�adem tego
typu wulkanizmu. 784 Znajomy sto�kowy kszta�t wulkanu po
wstaje wskutek erupcji centralnej. W tym procesie magma podchodzi do szczytu
wulkanu pojedynczym przewodem i jest nast�pnie wyrzucana. Sto�ek jest zbudowany z
popio��w opadaj�cych na ziemi� i z magmy, kt�ra stygnie i si� zestala. Krater
powsta�yw wyniku wybuchu nazywa si� kalder�. Przyk�adem jej jest Crater Lake w
Oregonie, podobnie jak ca�y obszar Parku Narodowego Yellowstone.
290 NAUKA O ZIEMI

Lodowce 291
~%Q Erupcja mo�e zachodzi� / U~ r�wnie� w szczelinach. W swojej najbardziej
ekstremalnej formie ten rodzaj erupcji powoduje powstawanie du�ych pokryw
bazaltowych, takich jak pola trapowe na styku stan�w Waszyngton, Idaho i Oregon.
Bazalty s� najpospolitsze w�r�d ska� magmowych wylewnych na powierzchni Ziemi. ~%Q
Legenda o zaginio/ V~ nym kontynencie, Atlantydzie, jest zapewne oparta na fatalnym
losie wyspy Thera, le��cej w pobli�u Krety na Morzu �r�dziemnym. W roku 1628 p.n.e.
olbrzymi wybuch wulkanu zniszczy� wi�ksz� cz�� tej wyspy. Dzisiaj jest to �uk
skalny po jednej stronie wielkiej, wype�nionej wod� kaldery. Uwa�a si�, �e wybuch
ten, wraz z towarzysz�cymi mu falami p�ywowymi, by� odpowiedzialny za zniszczenie
cywilizacji minojskiej. ~%Q ~% Najwi�kszy wybuch / V I w historii wsp�czesnej to
wybuch wulkanu na wyspie Krakatau obecnie nale��cej do Indonezji. W 1883 r. w
powietrze zosta�o wyrzuconych 18 km3 materia�u i znik�o trzy czwarte wyspy. Fala
wstrz�s�w od tej eksplozji obieg�a �wiat kilkakrotnie i by�a rejestrowana we
wszystkich laboratoriach Europy i Stan�w Zjednoczonych. Ostatnim wybuchem w USA (w
stanie Waszyngton) by� wybuch wulkanu Mount Saint Helens w 1980 r. Spowodowa� du�e
szkody lokalne, ale nie wywar� wi�kszego wp�ywu na reszt� kontynentu. Lodowce
QQ Lodowce to du�e nagroV V uradzenie lodu znajduj�
cego si� w ci�g�ym ruchu (w d�). Szacuje si�, �e pokrywaj� 10 procent powierzchni
l�d�w na Ziemi i wi�� 5 procent ziemskiej wody. Cz�sto le�� w wysokich g�rach, ale
g��wne pola lodowe Ziemi znajduj� si� na Antarktydzie i Grenlandii. Czapa lodowa
nad Antarktyd� ma miejscami oko�o 4700 m grubo�ci. �wie�o spad�y �nieg wyst�puje w
formie lu�nej, lecz w miar� jak Doskona�ym przyk�adem jest Dolina Bia�ej Wody w
Tatrach. Natomiast dolina wy��obiona wy��cznie przez wod� ma przekr�j podobny do
litery "V". W powstaniu wspania�ej rze�by doliny Yosemite, w �rodkowej Kalifornii,
bra�y udzia� lodowce. 791 Miejsce najdalszego zasi�gu lodowca cz�sto jest
zaznaczone przez moren�. Pe�zn�cy l�d transportuje zdzierany grunt i kawa�ki ska�,
kt�re kruszy na �wir i piasek. Lodowiec, powi�kszaj�c sw�j zasi�g - nasuwaj�c si� -
czasem pcha przed sob� zdzierane pod�o�e. Oba te mechanizmy powodowa�y, �e gdy
cofa� si� (zmniejsza� sw�j zasi�g) lub tylko zatrzymywa� swoj� ekspansj�, w
miejscu, do kt�rego dotar�, pozostawa�o wypuk�e nagromadzenie gruzu skalnego -
morena ko�cowa, zwana te�, raczej w przypadku dolin g�rskich, moren� czo�ow�. 792 W
niedawnej przesz�o�ci (w skali geologicznej) na
p�kuli p�nocnej rozwin�y si� ogromne l�dolody. Epoka ta, zwana lodow�, trwa�a od
600 000 do 10 000 lat temu, a �ci�lej - do 4000 lat temu, kiedy stopnia� l�dol�d
pokrywaj�cy Skandynawi�. Za osiada, zmienia si� w l�d ziarnisty, tzw. firn. Pod
wp�ywem ci�aru firn przekszta�ca si� w l�d lodowcowy, b�d�cy g��wnym sk�adnikiem
lodowc�w. L�d ten jest bardzo zbity. Czo�o lodowca topnieje, a jednocze�nie, wysoko
w g�rach, ilo�� lodu ro�nie wskutek nowych opad�w �niegu. Lodowiec cofa si� lub
nasuwa zale�nie od tego, czy w danym roku wi�cej �niegu przyby�o, czy si� stopi�o.
Lodowce p�yn� niemal 789 tak jak rzeki. Podobnie jak woda w rzece - l�d p�ynie
najszybciej w �rodku, a najwolniej przy brzegach i dnie z powodu oporu gruntu. L�d
w �rodkowej cz�ci lodowca pe�znie z pr�dko�ci� od 0,1 do 30 m na dob�, a w g��bi
lodowc�w kontynentalnych, czyli l�dolodu - od 9 do 20 m na rok. Czasem zdarza si�,
�e czo�o lodowca, bardzo powoli pe�zn�ce, zwi�kszy pr�dko�� i przesunie si� setki
metr�w w ci�gu dnia. Nazywa si� to szar��. Mo�e ona wyst�pi� tylko w takim lodowcu,
w podstawie kt�rego l�d topnieje. ~/~[~ L�d pe�zn�c nadaje prze/ U krojowi
poprzecznemu doliny kszta�t zbli�ony do Etery "U".
292 NAUKA O ZIEMI

si�g l�dolodu powi�ksza� si� i zmniejsza�; najwi�kszy by� oko�0 450 000 lat temu,
kiedy w Ameryce P�nocnej si�ga� po Saint Louis, Cincinnati i Nowy Jork, a w Polsce
opar� si� o Sudety i Karpaty. Kiedy lodowce rosn�, po793 ziom m�rz opada. Poniewa�
ca�kowita ilo�� wody si� nie zmienia, to im wi�cej wody zostanie uwi�zione w
lodowcach, tym mniej jej pozostaje do wype�niania basen�w oceanicznych. Tak wi�c w
okresach zlodowacenia poziom m�rz opada. Podczas ostatniego zlodowacenia wschodnie
wybrze�e Stan�w Zjednoczonych rozci�ga�o si� prawie 250 km dalej na wsch�d ni�
dzisiaj. Trz�sienia ziemi
~%o Trz�sienia ziemi s� wynil ~ kiem uwolnienia energii
zmagazynowanej w ska�ach - energia ta powstaje, gdy ska�y s� �ciskane lub
rozci�gane i reaguj� na to deformacj�. W ko�cu osi�gaj� punkt krytyczny i p�kaj�,
uwalniaj�c zmagazynowan� energi�. W�a�nie ona powoduje trz�sienia ziemi. Poniewa�
ska�y przemieszczaj� si� wzgl�dem siebie na granicach p�yt, tam najcz�ciej dochodzi
do trz�sie� ziemi. Dobrze znanym miejscem, gdzie cz�sto wyst�puj�, jest uskok San
Andreas reprezentuj�cy granic� mi�dzy p�ytami Pacyfiku a P�nocnoameryka�sk�. To
samo dotyczy obszaru w p�nocnej Turcji i na po�udniu by�ego Zwi�zku. Radzieckiego,
na granicy mi�dzy p�ytami Anatolijsk� i Euroazjatyck�. 795 Trz�sienia ziemi
powoduj� powstawanie fal sejs
micznych. Rozr�nia si� wiele rodzaj�w tych fal. Najwa�niejsze z nich to fale "S" i
"P" (nazwane od pierwszych liter s��w secundae i primae). Fale "P", podobnie jak
d�wi�kowe, s� pod�u�ne. "S" jest fal� poprzeczn�, w kt�rej ska�y poruszaj� si�
poprzecznie wzgl�dem kierunku przemieszczania si� fali. Oba rodzaje fal przebiegaj�
przez wn�trze Ziemi i s� g��wnym �r�d�em informacji o budowie naszej planety. Ma�e
podziemne wy796 buchy j�drowe s� r�wnie� wa�nym �r�d�em fal sejsmicznych. Wybuch
wypycha Pustynie 293
ska�y we wszystkich kierunkach i dlatego powstaj� g��wnie fale "P", natomiast
trz�sienie ziemi raczej tylko rozsuwa ska�y na boki i dzi�ki temu tworzy si� wi�cej
fal "S". Rodzi si� pytanie: jak ma�y musi by� wybuch, aby jeszcze da� si� odr�ni�
od naturalnego trz�sienia ziemi? Wielko�� trz�sie� ziemi 797 mierzy si� w skali
Richtera. Skala ta oparta jest na ilo�ci energii uwalnianej w trz�sieniu ziemi i
szk�d, jakie wywo�a�o ono na powierzchni. Utworzona jest tak, �e wzrost wielko�ci o
jeden stopie� odpowiada dziesi�ciokrotnie wi�kszej ilo�ci uwolnionej energii. Tak
wi�c trz�sienie ziemi odpowiadaj�ce sile wstrz�s�w 7 w skali Richtera jest sto razy
silniejsze ni� odpowiadaj�ce sile wstrz�s�w 5. Trz�sienie ziemi o magnitudzie 2
zostanie zauwa�one prawdopodobnie wy��cznie przez specjalist�w. Magnituda 5 nie
uszkodzi dobrze skonstruowanych budynk�w, lecz zawal� si� konstrukcje bardziej
kruche. Trz�sienie ziemi, jakie nawiedzi�o San Francisco 17 pa�dziernika 1989 r.,
wynosi�o 7, I w skali Richtera. Geolodzy obawiaj� si�, �e w niedalekiej przysz�o�ci
w rejonie uskoku San Andreas wyst�pi trz�sienie ziemi o sile 8. Je�eli tak si�
stanie, b�dzie to wielka kl�ska �ywio�owa. Wed�ug opinii geolog�w najwi�ksze
mo�liwe trz�sienie ziemi mo�e mie� si�� 9 magnitud, ska�y bowiem nie mog�
zmagazynowa� wi�cej energii. Pustynie
~%o Q Pustynie nie s� wieczne. l V Stanowi� regiony, na
kt�rych suma rocznych opad�w nie przekracza 25 cm. Du�e obszary pustynne na Ziemi
nie zawsze by�y pustyniami w przesz�o�ci i nie zawsze b�d� nimi w przysz�o�ci. Na
og� wyst�puj� w regionach o sta�ym, wysokim ci�nieniu atmosferycznym lub tam, gdzie
chmury deszczowe zatrzymuje pasmo wysokich g�r. Pustynia Mojave jest przyk�adem
regionu le��cego w "cieniu opadowym" g�r, a Sahara nale�y do pusty� o wysokim
ci�nieniu. I istnienie g�r, i po�o�enie kontynent�w zmienia si� wskutek ruch�w
tektonicznych. Dlatego pu
294 NAUKA O ZIEMI

stynie pojawiaj� si� i znikaj�. Istniej� na przyk�ad dowody na to, �e kilkaset
milion�w lat temu Sahara by�a pokryta lodowcem. G��wn� form� erozji na 799
pustyniach jest dzia�anie wiatru zwiewaj�cego gleb� i bardzo rzadkich deszcz�w,
kt�re j� zmywaj�. Nie ma zatem na pustyni proces�w niezwyk�ych, nie zdarzaj�cych
si� gdzie indziej. Je�eli chodzi o erozj�, pustynia nie jest niczym szczeg�lnym. I,
~[~(~ Pustynia to nie tylko wyUU dmy z piasku. Na wielu pustyniach mo�na spotka�
obszary piaszczyste nazywane ergami, ale o wiele cz�ciej ni� ergi wyst�puj�
niewielkie regiony sk�pej wegetacji, oddzielone po�aciami nagiej ziemi.Wydmy
piaszczyste tworz� si�i w wyniku procesu zwanego saltaa'.cj�. Je�eli nachylenie
zbocza wydmy jest ma�e, ziarna piasku b�d�f,',' podnoszone w g�r� przez wiatr,!"
przenoszone nad wydm� i spadn� po jej drugiej stronie. W ten spos�b wysoko�� wydmy
zwi�ksza si�. Je�eli nachylenie wydmy jest zbyt du�e, piasek b�dzie si� z niej '`
ze�lizgiwa� i obni�y j�. i I'i
!i
Pla�e
Qn1 Pla�e nie s� wieczne. RuU V 1 chy tektoniczne zmieniaj� po�o�enie basen�w
oceanicznych, a zmiany poziomu m�rz podczas okres�w zlodowacenia s� zjawiskiem
zwyczajnym. Tote� dzisiejsza linia brzegowa mo�e jutro znale�� si� pod wod� lub
daleko w g��bi l�du. Opr�cz tych proces�w d�ugoterminowych dzia�a wiele si�, kt�re
mog� spowodowa� zmian� po�o�enia pla� w ci�gu paru dziesi�tk�w lat (patrz ni�ej).
Pla�e s� zatem tworem przej�ciowym - ciesz si� nimi, p�ki mo�esz. Qn ~
Przemieszczanie si� piasV V ir ku wzd�u� pla�y. Ruch ten obserwuje si� tylko w
przypadku, gdy fale nap�ywaj� na pla�� pod pewnym k�tem, wtedy bowiem kierunek
nap�ywu fali nie pokrywa si� z kierunkiem jej sp�ywu. Nap�yw niesie ziarenko piasku
sko�nie w g�r�, a sp�yw - zgodnie z kierunkiem si�y grawitacji, czyli pionowo w d�.
W ten spos�b droga ziarenka piasku przypomina z�by pi�y. W ci�gu dni lub tygodni
pojedyncze ziarenko piasku b�dzie si� przesuwa�o wolno zygzakiem w g�r� i w d�
pla�y. Skaty i mineraly 295
Ka�da fala przesunie je tak�e o ma�y odcinek wzd�u� pla�y. Qn2 Sztormy odgrywaj�
wielV V J k� rol� w kszta�towaniu pla�y. Na og� nios� du�e fale, kt�re zabieraj�
piasek z brzegu. Kiedy morze jest spokojne, piasek jest na pla�� nanoszony. Zim�
zatem, gdy nadchodz� sztormy, pla�a sp�ywa do morza, natomiast latem jej przybywa.
~[~ ,/ Pr�by "ochrony" pla�y UG~ mog� by� zadaniem bar
dzo kosztownym i chybionym. Naciski na ochron� pla�, czyli powstrzymanie ich
erozji, s� kolosalne. Buduje si� falochrony w celu powstrzymania fal, a tak�e
ostrogi, aby powstrzyma� piasek. Tego typu dzia�ania nie uchroni� pla�. Falochrony
powstrzymuj� ma�e fale od nanoszenia piasku na pla��, ale nie zapobiegaj�
zabieraniu piasku przez du�e fale. Ostateczny efekt jest taki, �e pla�a za
falochronem znika. Doprowadza to do paradoksalnej sytuacji - kto� buduje dom, by
cieszy� si� pla��, nast�pnie buduje falochron w celu ochrony domu i okazuje si�, �e
znik�a pla�a stanowi�ca zach�t� do zbudowania domu. Drewniane kraty zapobiegaj�
zsuwaniu si� piasku w d� pla�y. Chroni si� w ten spos�b w�asn� pla�� kosztem pla�y
s�siada. Na przyk�ad Assateague National Seashore w Wirginii,
czterdziestokilometrowy pas naturalnych pla� i wydm, uleg� silnej erozji wskutek
po�o�enia krat zatrzymuj�cych piasek w s�siedniej miejscowo�ci wypoczynkowej Ocean
City w stanie Maryland. Skaty i minera~y
Qn Ska�y nie s� wieczne. VV~ Chocia� du�e ska�y wydaj� si� odporne i stabilne, to z
punktu widzenia geologa s� efemerydami. W ci�gu d�ugiego czasu ska�y powstaj�,
zaczynaj� wietrze� i w ko�cu zast�powane s� innymi. Ska�y s� niszczone i ulegaj�
erozji na wiele sposob�w. Przy
296 NAUKA O ZIEMI

k�adami tych proces�w jest dzia�anie bie��cej wody, abrazja przez wiatr nios�cy
piasek i py�, wyp�ukiwanie przez substancje chemiczne, wp�yw rozrastania si�
ro�lin. Qn Kiedy Ziemia powsta�a, V V ~ nie by�o na niej gleby. Dopiero gdy wskutek
wy�ej wymienionych proces�w ska�y zacz�y niszcze�, od�upa�y si� od nich ma�e
ziarenka. Dzisiaj te ziarenka ska� s� wymieszane z materia�em pochodzenia
organicznego, tzn. resztkami ro�lin i zwierz�t, a tak�e r�nymi rodzajami bakterii,
i wsp�lnie tworz� gleb�. Qn ~% Piasek na pla�y mo�V V / na traktowa� jako
przybli�ony obraz pierwszej ziemskiej gleby - pozosta�o�ci ska� z niewielk� ilo�ci�
materia�u organicznego. Kiedy nast�pny raz b�dziesz na pla�y, przyjrzyj si�
piaskowi. Zobaczysz, �e w jednej gar�ci piasku jest du�o ziaren r�nych kolor�w.
Ka�de z tych ziaren od�upa�o si� od ska�y innego rodzaju, ka�da z tych ska�
wyst�puje w g�rach w innym miejscu. Qn Q Ska�y klasyfikuje si� weV V V d�ug
sposobu, w jaki powsta�y, a nie wygl�du lub budowy. Rozr�nia si� trzy g��wne
rodzaje ska� - osadowe, magmowe i metamorficzne. ~[~(~ Oko�o 75 procent poU7
wierzchni kontynen
t�w stanowi� ska�y osadowe. Wi�ksz� cz�� reszty zajmuj� ska�y magmowe, a ska�
metamorficznych jest tylko kilka procent. Q~%n Ska�y osadowe powstaj� V 1 V
w�wczas, gdy materia� niesiony przez wod� osadza si� na dnie zbiornik�w wodnych. W
miar� up�ywu czasu warstwy detrytusu staj� si� coraz grubsze i w ko�cu mog� zosta�
zagrzebane pod nowymi warstwami. Ci�nienie powstaj�ce w wyniku tego procesu �ciska
ziarna materia�u, a substancje chemiczne niesione przez wod� podziemn� tworz�
rodzaj kleju, kt�ry skleja pierwotny materia� w ska��. Ska�y tworz�ce si� w ten
spos�b nazywamy osadowymi. Piaskowiec (utworzony z piasku, jak sama nazwa
wskazuje), wapie� (utworzony ze szkielet�w ma�ych organizm�w �
Skaly i mineraly 297
morskich) i �upek (z warstw mu�u i i�u) s� przyk�adami ska� osadowydr. 811 Ska�y
osadowe cz�sto mo�esz rozpozna� przez
okno samochodu. Je�eli jecha�e� kiedy� drog� wyci�t� w ska�ach i wygl�d ska�
skojarzy�e� z ksi��kami le��cymi jedna na drugiej, to patrzy�e� na ska�y osadowe.
Ich dzisiejszy wygl�d wskazuje wyra�nie, �e powstawa�y jako kolejne warstwy na dnie
zbiornika wodnego. 812 Ska�y osadowe na szczyfach g�r s� dowodem po
twierdzaj�cym teori� tektoniki p�yt. Cz�sto mo�na spotka� ska�y osadowe w wysokich
g�rach. Ska�y te musia�y si� zrodzi� na dnie oceanu, st�d wniosek, �e istnia�y
si�y, kt�re je wynios�y tam, gdzie si� obecnie znajduj�. Q' ~ Ska�y magmowe
powsta01 j� w wyniku ostygni�cia
stopionej magmy wyp�ywaj�cej z wn�trza ziemi - na przyk�ad z wulkan�w lub szczelin.
S� to ska�y "formowane w ogniu". Przyk�adami ska� magmowych s� granit, obsydian i
pumeks. 814 Ska�y metamorficzne tworz� si� wskutek prze
obra�enia istniej�cych ju� postaci ska� w wyniku proces�w geo�ogicznych. Kiedy na
przyk�ad ska�a znajdzie si� na wi�kszej g��boko�ci, zostaje wystawiona na dzia�anie
wysokich temperatur i ci�nie�, a tak�e aktywno�� chemiczn�. Te czynniki mog�
spowodowa� zmiany we wzajemnym u�o�eniu atom�w wzgl�dem siebie lub zast�pienie
jednych atom�w innymi (patrz ni�ej), co zmieni charakter ska�y. Na przyk�ad marmur
by� pierwotnie drobnoziarnistym wapieniem, kt�ry zosta� przeobra�ony wskutek
dzia�ania ci�nienia i temperatury. Z jakiego rodzaju skal jest zbudowane dno
ocean�w? Odpowied�: Dno oceaniczne tworzy si� przez wyp�yw magmy na granicach
dywergentnych mi�dzy p�ytami. Dno oceaniczne tworz� wi�c ska�y magmowe.
298 NAUKA O ZIEMI

Minera�y
Minera�y s� podstawo815 wymi sk�adnikami ska�. Minera� to nieorganiczne cia�o sta�e
o uporz�dkowanej budowie wewn�trznej i ustalonym sk�adzie chemicznym. Obecnie
poznano ponad trzy tysi�ce minera��w i ka�dy z nich ma swoj� nazw�. Q~% O budowie
minera��w deV 1 ~ cyduj� przede wszystkim rozmiary atom�w wchodz�cych w ich sk�ad.
Na przyk�ad kszta�t sze�cianu, jaki przyjmuje chlorek sodu (zwyk�a s�l kuchenna),
wynika z faktu, �e jony sodu s� o wiele mniejsze ni� jony chloru i mieszcz� si� w
przerwach przez nie pozostawionych. Na rysunku przedstawiono kryszta� soli z za
Kryszta� soli kuchennej. Du�e bia�e kulki oznaczaj� atomy chloru, a ma�e ciemne -
sodu. chowaniem w�a�ciwych proporcji mi�dzy rozmiarami atom�w chloru i sodu.
Kryszta�y to pospolite ro817 dzaje minera��w. Maj� regularne kszta�ty i s� pi�kne.
Tak jak w innych minera�ach - o ich geometrii decyduje spos�b, w jaki s� u�o�one
atomy wchodz�ce w ich sk�ad. P�aszczyzny symetrii kryszta��w s� odbiciem rozk�adu
atom�w w ich wn�trzu. Tak wi�c ziarna soli kuchennej b�d� sze�cianikami, poniewa�
rozk�ad atom�w jest w nich taki, jak pokazano na rysunku. Bardziej z�o�one kszta�ty
powstaj�, gdy rozk�ad atom�w jest nieznacznie zmieniony wskutek r�nic ci�nienia lub
temperatury podczas krystalizacji. Q1 Q Budowa minera�u mo�e V 1 V zosta� zmieniona
pod wp�ywem ci�nienia lub temperatury. Kiedy atomy s� �ciskane przez wysokie
ci�nienie lub wystawione na dzia�anie wysokich temperatur, mog� zmieni� swoje
rozmieszczenie w minerale bez zmiany sk�adu chemicznego. Zachowaj� now� orientacj�
nawet wtedy, gdy ci�nienie i temperatura wr�c� do warto�ci pocz�tkowych. Minera�y
mog� wi�c s�u�y� jako Wody Ziemi 299
wska�niki wyst�powania w przesz�o�ci wysokich temperatur i ci�nie�. Q%Q Ziarna
minera��w s� zbuV 1 l dowane z atom�w, a ska�y - z ziarn minera��w. Cz�sto ska�y s�
zbudowane z wi�cej ni� jednego minera�u. Dotyczy to zw�aszcza ska� osadowych, w
sk�ad kt�rych wchodz� ziarna wielu minera��w. Takim zlepkiem wielu ziarn r�nych
rodzaj�w minera��w jest piaskowiec. Wodv Ziemi
Q n Wody na Ziemi tworz� VZV obieg - cz�steczki wody znajduj� si� w ci�g�ym ruchu
poprzez atmosfer� ziemsk�, oceany i biosfer�. Dzi�ki procesowi parowania cz�steczki
wody opuszczaj� powierzchni� Ziemi i przechodz� do atmosfery, gdzie tworz� chmury.
Z chmur wracaj� na Ziemi� w postaci deszczu, �niegu lub lodu. Woda staje si� tak�e
przej�ciowo sk�adnikiem �ywych organizm�w lub jest magazynowana w zbiornikach
wodnych,jak na przyk�ad jeziora i oceany, lecz pr�dzej czy p�niej powr�ci zn�w do
obiegu. Zasoby wody kr��ce we wszystkich uk�adach na Ziemi uczeni c��sto nazywaj�
hydrosfer�. 821 Woda s�odka jest bogactwem naturalnym, ponie
wa� jej wi�kszo�� na Ziemi to s�ona woda w oceanach. W Stanach Zjednoczonych
zu�ywamy tylko oko�0 7 procent wody, kt�ra spada na powierzchni� kraju w postaci
deszczu, 71 procent wraca do atmosfery wskutek parowania, 22 procent trafia do rzek
i jezior, kt�re stanowi� wa�ne zbiorniki s�odkiej wody. Prawie ca�a woda, jak�
wykorzystujemy, pochodzi ze zbiornik�w podziemnych lub znajduj�cych si� na
powierzchni i dlatego s� w niej rozpuszczone sk�adniki organiczne i nieorganiczne.
Kiedy w wodzie znajduje si� zbyt wiele sk�adnik�w organicznych, ma ona niemi�y
zapach, z�y smak i jest siedliskiem bakterii.
300 NAUKA O ZIEMI
Oceany
Trzy czwarte powierzch822 ni Ziemi pokrywaj� oceany - Ziemia ogl�dana z kosmosu
wydaje si� sk�ada� g��wnie z wody. Przez wi�kszo�� historii cz�owieka oceany by�y
nieznanym obszarem. Dzi� jest to temat szerokich bada� naukowych. Oceanografia,
ga�� wiedzy po�wi�cona badaniu ocean�w, obejmuje wszystkie dziedziny nauki.
Przedmiotem jej zainteresowa� jest bilans energetyczny i reakcje chemiczne
zachodz�ce w oceanach (fizyka i chemia), a tak�e �ywe organizmy zamieszkuj�ce
oceany (biologia). Fizyczne i biologiczne procesy zachodz�ce w oceanach oddzia�uj�
na siebie wzajemnie i �aden z nich nie mo�e by� pomini�ty. Q~2 Wody w oceanach
kr��. VfrJ Ruch powierzchni wody w oceanie zachodzi g��wnie w ogromnych wirach.
Woda w wirach na p�kuli p�nocnej porusza si� zgodnie z ruchem wskaz�wek zegara, a
na p�kuli po�udniowej - w kierunku przeciwnym. Sk�adnikami wir�w, kt�re lepiej
znamy, s� wielkie pr�dy oceaniczne przemieszcza j�ce si� na zewn�trznych obrze�ach
tych wir�w. Na przyk�ad Golfsztrom, biegn�cy od Florydy do Europy przez p�nocny
Atlantyk, jest fragmentem wiru p�nocnoatlantyckiego. Golfsztrom niesie ciep�� wod�
z tropik�w do p�nocnej Europy i jemu te regiony zawdzi�czaj� klimat umiarkowany.
Zimna woda wraca do tropik�w wzd�u� wybrze�y Europy i Afryki P�nocnej jako Pr�d
Kanaryjski. Najcz�ciej im g��biej 824 pod powierzchni� oceanu, tym woda jest
zimniejsza. �wiat�o s�o�ca dociera tylko kilkaset metr�w poni�ej powierzchni
oceanu, wi�c jest to jedyna strefa oceanu maj�ca w�asne �r�d�o ciep�a. Na
g��boko�ci 1000 m temperatura wody cz�sto wynosi ju� 4�C lub mniej. Warstwa
przej�ciowa mi�dzy ciep�ymi wodami powierzchniowymi a zimnymi dennymi nazywana jest
termoklin�. Warstwa wy�sza, cieplejsza, to warstwa mieszana. Prawie ca�a
"produkcja" 825 oceanu odbywa si� w warstwie mieszanej. �wiat�o dostarcza energii
potrzebnej do procesu fotosyntezy w ro�linach, a ro Oceany 301
�liny stanowi� podstaw� �a�cucha pokarmowego zwierz�t. Ju� kilkadziesi�t metr�w pod
powierzchni� oceanu spada drastycznie zdolno�� oceanu do podtrzymywania �ycia.
Dlatego takie zbiorniki wodne jak zatoka Chesapeake, kt�ra ma nie wi�cej ni� 200 m
g��boko�ci, s� tak pe�ne �ycia. 826 Cyrkulacja w�d w g��bi oceanu nie jest zbyt
szyb
ka. Woda osi�ga najwi�ksz� g�sto�� w temperaturze r�wnej 4�C. Oznacza to, �e woda
na dnie oceanu ma t� w�a�nie temperatur�, a wy�ej mo�e mie� ni�sz�. Z praktycznych
wzgl�d�w g��biny ocean�w stanowi� ogromnych rozmiar�w zbiornik, kt�ry w bardzo
ma�ym stopniu wsp�dzia�a z reszt� Ziemi. Q~~% Zimna woda z p�l loUlr I dowych
Antarktydy i Arktyki sp�ywa na dno oceanu i tworzy wzd�u� dna powolny pr�d. Prawie
ca�a woda na dnie oceanu pochodzi z topi�cego si� lodu okolic obu biegun�w. Woda ta
nast�pnie toruje sobie drog� w kierunku r�wnika. ~~~ Przebieg cyrkulacji w�d
oceanicznych nie jest wie
czny, poniewa� w geologicznej skali czasu zmieniaj� si� same baseny ocean�w. Na
przyk�ad 50 milion�w lat temu oderwa�a si� od Antarktydy Ameryka Po�udniowa,
otwieraj�c dooko�a bieguna przej�cie, kt�re teraz jest nazywane Cie�nin� Drake'a.
Zdarzenie to pozwoli�o na ustalenie si�, zar�wno w atmosferze, jak i w oceanach,
pr�d�w podbiegunowych na p�kuli po�udniowej. Pr�dy te z kolei maj� ogromny wp�yw na
stan pogody bieguna po�udniowego. Niekt�rzy uczeni twierdz�, �e bez tych pr�d�w nie
by�oby na biegunie czapy lodowej. 829 W pierwszym przybli�eniu mo�na traktowa� dno
oceanu jako poziom� p�aszczyzn� na g��boko�ci 3800 m poni�ej poziomu morza.
Oczywi�cie wyst�puj� te� rowy, wzniesienia, podwodne grzbiety g�rskie itp. Ka�dy
kontynent jest [j otoczony szelfem kon
tynentalnym. Jest to cz�� kontynentu, kt�ra znalaz�a si� pod
302 NAUKA O ZIEMI

powierzchni� morza. Rozci�ga si� od kilkudziesi�ciu do kilkuset kilometr�w od
wybrze�a w morze. Woda nad szelfem jest p�ytka, wi�c regiony te s� bardzo
produktywne. Q'~~% Kiedy du�e ilo�ci osadu V J 1 zbior� si� na szelfie
kontynentalnym, to zsuwaj� si� ze stoku kontynentalnego w g��b oceanu. ��obi� wtedy
g��bokie podwodne doliny i rowy. W czasie sp�ywania osad�w w d� woda zawiera tak
du�o materia�u, �e przypomina papk�-ani ciecz, ani cia�o sta�e. Jest to tzw. pr�d
zawiesinowy. Poziom morza wcale nie 832 jest dok�adnie poziomy - nie jest p�aski
geometrycznie. Tam, gdzie pod dnem morskim znajduj� si� ogromne skupiska masy, si�a
grawitacji mo�e (i robi to) �ci�ga� powierzchni� wody w d�. Na przyk�ad w �rodku
Oceanu Indyjskiego istnieje d� o g��boko�ci oko�o 300 m. �rednica do�u wynosi
tysi�ce kilometr�w, nie mo�na go wi�c zaobserwowa�, p�yn�c po oceanie. Chemia
ocean�w
Morze jest s�one, �ecz nie 833 staje si� coraz bardziej s�one. Charakterystyczny
smak wody morskiej pochodzi od rozpuszczonych w niej wielkich ilo�ci chlorku sodu
(zwyczajnej soli kuchennej) wraz z innymi minera�ami. Kiedy� wyobra�ano sobie, �e
morze jest pasywnym kot�em, do kt�rego rzeki przynosz� z l�du minera�y i w kt�rym
koncentracja tych minera��w ro�nie wskutek parowania wody. Nie jest to prawda.
Dowody, jakie znale�li uczeni w starych pok�adach soli, przekona�y ich, �e oceany
przed milionami lat by�y nie mniej s�one, ni� s� dzisiaj. Q Atomy r�nych
pierwiasV~~ tk�w wpadaj� do morza, zostaj� w nim pewien czas, a potem s� usuwane z
wody w wyniku takich czy innych reakcji chemicznych. Na przyk�ad kiedy wap�
pochodz�cy z wietrzenia wapienia znajdzie si� w morzu, stanie si� cz�ci� szkielet�w
organizm�w morskich. Po �mierci tych organizm�w szkielety ich spadaj� na dno i
zaczyna si� tworzy� Atmosfera 303
nowy wapie�, kt�ry mo�e by� wzniesiony do g�ry i zn�w wystawiony na wietrzenie.
�aden atom nie pozostaje w morzu na zawsze. �redni czas pozostawania atomu danego
pierwiastka w oceanie nazywa si� czasem rezydencji. Czas rezydencji dla wapnia
wynosi 850 000 lat, podczas gdy dla sodu - 48 milion�w lat. ?~ U chlorze m�wi si�,
�e jego czas rezydencji
jest niesko�czony, lecz to prowadzi do nieporozumie�. W rzeczywisto�ci chlor
przedostaje si� do atmosfery w postaci rozpylonej soli i spada z powrotem do oceanu
z deszczem. Tak wi�c dany atom chloru nie musi pozostawa� w oceanie ca�y czas, mimo
�e ilo�� chloru w oceanie jest sta�a. Zasolenie oceanu 836 wprowadzi�o kiedy�
uczonych w b��d. Wierz�c, �e morza stawa�y si� coraz bardziej s�one, uczeni w XVIII
i XIX w. pr�bowali oszacowa� wiek Ziemi na podstawie pomiar�w ilo�ci soli
wprowadzanej do oceanu. Obliczali, ile czasu musia�o up�yn��, zanim morze osi�gn�o
obecny poziom zasolenia. S�dzili, �e otrzymali czas �ycia Ziemi wynosz�cy oko�o 100
milion�w lat. Dzisiaj wiemy, �e obliczali czas jednego obiegu materia��w, a nie
wiek Ziemi. Atmosfera, pogoda i klimat
atmosfera
Q ~% Atmosfera ziemska rozV ~ / ci�ga si� kilkaset kilomeIrdw w przestrze�, chocia�
trzy czwarte jej masy znajduje si� w warstwie rozci�gaj�cej si� na kilka kilometr�w
od powierzchni Ziemi. Atmosfera sk�ada si� obj�to�ciowo z 78 procent azotu i 21
procent tlenu. Pozosta�e gazy to:
304 NAUKA O ZIEMI

argon (0,9%), dwutlenek w�gla (0,03%) i zmienne ilo�ci pary wodnej wraz z py�em i
innymi zanieczyszczeniami. Ni�sza cz�� atmosfery, tj. ta cz��, w kt�rej sp�dzamy
wi�kszo�� naszego �ycia, jest nazywana troposfer�. Grubo�� jej wynosi od 6 do 8 km
w strefach biegunowych do 16-18 km nad r�wnikiem. Ponad ni� znajduje si� warstwa
znacznie bardziej rozrzedzonego powietrza, nazywana stratosfer�, kt�ra si�ga do
wysoko�ci oko�o 50 km. Temperatura w troposferze spada ca�y czas wraz z wysoko�ci�.
W stratosferze pocz�tkowo pozostaje sta�a, a nast�pnie wzrasta (wzrost temperatury
jest zwi�zany z poch�anianiem promieniowania ultrafioletowego przez ozon - przyp.
t�um.). Ponad g�rnym zasi�giem stratosfery rozci�ga si� w przestrze� warstwa o
coraz mniejszej g�sto�ci, by w ko�cu zla� si� z materi� mi�dzyplanetarn�. Na
wysoko�ci mniej wi�cej 60-300 km rozci�gaj� si� warstwy, w kt�rych �wiat�o
s�oneczne, a tak�e wysy�ane przez S�o�ce promienie ultrafioletowe i rentgenowskie
wytwarzaj� du�o jon�w. Warstwy te odbijaj� fale radiowe i odgrywaj� wa�n� rol� w
��czno�ci dalekiego zasi�gu. Ca�� sfer� od wysoko�ci 60 do 300 km nad powierzchni�
Ziemi nazywamy jonosfer�. Q'~Q Przyczyn� cyrkulacji atV J V mosfery jest fakt, �e
strefa tropik�w jest cieplejsza ni� strefa podbiegunowa. To wystarczy, aby powsta�a
klasyczna kom�rka konwekcyjna. Ciep�e powietrze podnosi si� na r�wniku i g�r�
przemieszcza w kierunku bieguna, podczas gdy zimne powietrze opada i przemieszcza
si� do�em w kierunku r�wnika. Gdyby Ziemia si� nie obraca�a, na p�kuli p�nocnej
przewa�a�yby wiatry wiej�ce w kierunku po�udnia, a na p�kuli po�udniowej -
odwrotnie, czyli w takim kierunku, w jakim przemieszcza�yby si� ch�odne masy
powietrza od biegun�w ku r�wnikowi. Q'~,o Przewa�aj�ce wiatry zaV Jl chodnie,
pasaty i tym podobne zjawiska powstaj� wskutek obrot�w Ziemi, kt�re spowodowa�y
powstanie na p�kuli p�nocnej (i po�udniowej) trzech kom�rek konwekcyjnych (inaczej
by�aby tylko jedna) - jednej w strefie tropik�w, drugiej w strefie umiarkowanej, a
trzeciej na biegunie. Obroty Ziemi tak rozci�gaj� te kom�rki, �e wiatry po
wierzchniowe wiej� na wsch�d i na zach�d. Blisko tropik�w wiatry powierzchniowe
wiej� na zach�d. Jest to obszar pasat�w (angielska nazwa - trade winds - wiatry
handlowe). Wykorzystywa�y je �aglowce zmierzaj�ce do Nowego �wiata. Na �rednich
szeroko�ciach p�kuli p�nocnej przewa�aj� wiatry nadchodz�ce z zachodu. Dlatego,
je�eli chcesz wiedzie�, jaka pogoda b�dzie za kilka dni na wschodnim wybrze�u
Stan�w Zjednoczonych, sprawd�, jaka jest na �rodkowym zachodzie. W trzeciej kom�rce
konwekcyjnej, w regionie p�nocnej Arktyki, wiej� wiatry nadchodz�ce ze wschodu.
Gdyby planeta obraca�a si� bardzo szybko, mog�oby powsta� wiele kom�rek
konwekcyjnych, na przyk�ad Jowisz ma ich jedena�cie. Q~n Na obszarach le��V'T V
cych na granicach kom�rek konwekcyjnych prawie nie ma wiatr�w wiej�cych r�wnolegle
do powierzchni - ca�y ruch powietrza odbywa si� w g�r� i w d�. W czasach iaglowc�w
unikano p�ywania w takich obszarach. Region stagnacji w pobli�u r�wnika Atmosfera
305
nazywany fest pasem ciszy i statki, kt�re do� wp�yn�y, mog�y by� pozbawione wiatru
przez d�ugi czas. Obszar stagnacji mi�dzy tropikami a stref� umiarkowan� by�
nazywany ko�skimi szeroko�ciami. Na temat pochodzenia tej nazwy kr��y wiele
opowie�ci. Ta, kt�r� s�ysza�em (i nie b�d� si� upiera� przy jej prawdziwo�ci), jest
nast�puj�ca. Zatrzymane w tych regionach statki �egluj�ce do Nowego �wiata musia�y
pozbywa� si� swojego �adunku, czyli koni, w miar� jak brak�o dla nich paszy, i
widok ko�skiej padliny na tych szeroko�ciach by� powszechny. Pami�taj�c, �e wody te
s� pe�ne rekin�w, potraktowa�bym t� histori� z przymru�eniem oka. Pr�d strumieniowy
od841 dziela zimne i ciep�e masy powietrza. Jest to szybki wiatr w g�rnej warstwie
troposfery. Ma posta� sp��szczonej rury d�ugo�ci kilku tysi�cy kilometr�w,
szeroko�ci 150 km lub wi�kszej i grubo�ci kilku kilometr�w. W przybli�eniu wyznacza
on granic� mi�dzy arktyczn� mas� powietrza a cieplejszym powietrzem
306 NAUKA O ZIEMI

szeroko�ci �rednich. Pr�d strumieniowy kr��y na p�kuli p�nocnej r�wnole�nikowo w
kierunku zachodnim. Tylko wtedy �w pr�d powietrza nazywamy strumieniowym, gdy
pr�dko�� w tzw. osi, czyli linii, gdzie jest najwi�ksza, wynosi 30 m/s lub wi�cej.
Zak��cenia w tym strumieniu mog� by� przyczyn� kaprys�w pogody. Na przyk�ad nag�e,
przed�u�aj�ce si� okresy zimna pojawiaj�ce si� zim� w Ameryce P�nocnej cz�sto s�
wynikiem przemieszcze� pr�du strumieniowego. Pr�d strumieniowy 842 odkryto podczas
drugiej wojny �wiatowej, kiedy samoloty wojskowe, zdolne do rozwijania pr�dko�ci
500 km na godzin� lub wi�kszej, pozostawa�y w pozycji stacjonarnej wzgl�dem Ziemi
nawet wtedy, gdy mia�y ca�kowicie otwarte przepustnice. Samoloty te niechc�cy
dosta�y si� w pr�d strumieniowy i pr�bowa�y lecie� "pod pr�d". Cyrkulacja atmosfery
843 jest odpowiedzialna za d�ugoterminowe zmiany pogody na Ziemi, poniewa� decyduje
o pokrywie chmur, deszczach i temperaturze na powierzchni. Chcia�bym stwierdzi�, �e
badacze dobrze rozumiej� cyrkulacj� ziemskiej atmosfery, ale nie mog�. Mamy bowiem
modele komputerowe nazywane GCM (general circulation models), kt�re potrafi�
przewidzie� znacz�ce �wiatowe trendy, lecz zawodz�, gdy trzeba opisa� ich skutki
dla danego regionu (np. suszy na �rodkowym zachodzie). Modele te nie s� jeszcze
wystarczaj�co dobre, aby m�c im ufa�. Pogoda i klimat
Pogoda dotyczy zjawisk 844 kr�tkoterminowych, klimat za� - d�ugoterminowych. Pogod�
okre�la dobowy stan takich parametr�w, jak temperatura, wilgotno��, opady. Klimat
to d�ugotrwa�e trendy tych samych wielko�ci. Front atmosferyczny jest 845 Cni�
podzia�u mi�dzy ciep�ymi i zimnymi masami powietrza. Przej�cie frontu z regu�y
oznacza zmian� pogody. Na przyk�ad zbli�aj�ca si� masa zim Pogoda i klimat 307
nego powietrza zaczyna si� w�lizgiwa� pod powietrze cieplejsze, podnosz�c je i
powoduj�c tworzenie si� chmur, z kt�rych prawdopodobnie spadnie deszcz lub �nieg.
Nadej�cie ciep�ego powietrza do obszaru zaj�tego poprzednio przez zimne mo�e zmusi�
ciep�e powietrze do wzniesienia si� uko�nie ponad klin, jaki stanowi skrajna cz��
ust�puj�cego zimnego powietrza, co przyniesie ,jeden lub dwa dni m�awki. 846 W
skali kontynent�w lub nieco mniejszej o ruchach
powietrza decyduje istnienie ob szar�w o wysokim i niskim ci�__ pieniu.
Powietrze odp�ywa z ob szar�w o wysokim ci�nieniu i nap�ywa do obszar�w o ci�nieniu
niskim pod wp�ywem si�y wywohmej r�nic� ci�nie�. Taki ruch powietrza decyduje o
zmianach zi �. pogody z dnia na d e
,/ I~/ Ci�nienie powietrza jest
Gu mierzone za pomoc� barometr�w. Barometr jest rurk� cz�ciowo wype�nion� ciecz�.
Je no rami� rurki jest otwarte na powietrze, a w drugim, zamkni�tym, nad
powierzchni� cieczy znajduje si� pr�nia. Wysoko�� s�upa cieczy (zazwyczaj rt�ci)
r�wnowa�y ci�nienie kolumny po wietrza nad otwartym ko�cem rurki i ro�nie lub
maleje wraz ze zmianami ci�nienia atmosferycznego. "Opadanie barometru" odpowiada
sytuacji, w kt�rej ci�nienie spada. Zwykle sygnalizuje to nadchodz�cy sztorm.
"Podnoszenie si� barometru" oznacza, �e ci�nienie ro�nie i nadchodzi dobra pogoda.
ci�nienie powietrza
pr�nia
l
.......... .
_.... _....................................
_ ........................................... Barometr.
,/ ~ Wzrost i spadek zawartoGE �ci pary wodnej w powie
trza jest wa�nym czynnikiem decyduj�cym o pogodzie. Je�eli z jakich� powod�w para
wodna w powietrzu ulega kondensacji (np. powietrze si� och�odzi), to w powietrzu
uwalnia si� energia.
308 NAUKA O ZIEMI

Je�eli natomiast woda w stanie ciek�ym paruje, to ciep�o jest z powietrza usuwane.
Oznacza to, �e zmiana stanu z cieczy do pary odpowiada zmianie energii. Proces ten
ma du�y wp�yw zar�wno na dobr� pogod�, jak i warunki sztormowe. I wiatry, i opady
na da849 nym terenie zale�� od ukszta�towania powierzchni. Przyk�adem mo�e by� tu
"cie� opadowy" g�r. Je�eli masa powietrza zbli�a si� do �a�cucha g�r, to musi si�
wznie��, aby je przekroczy�. Powietrze wtedy och�adza si� i zawarta w nim para
wodna ulega kondensacji, co powoduje opady deszczu. Po drugiej stronie g�r nie ma
ju� w powietrzu pary wodnej, wi�c opady deszczu s� niezwykle rzadkie. Wiele
ja�owych region�w na zachodzie Stan�w Zjednoczonych le�y w�a�nie w "cieniu
opadowym" r�nych odga��zie� �a�cuch�w G�r Skalistych i Sierra Nevada. Q n Powietrze
przep�ywa od V ~ V obszar�w o wysokim ci�nieniu do obszar�w o niskim ci�nieniu po
torach zakrzywionych. Jest to skutek rotacji Ziemi. Przypu��my, �e niskie ci�nienie
panuje w Miami, a wysokie w Nowym Jorku. Powietrze znad Nowego Jorku kieruje si� na
po�udnie. Podczas gdy jest ono w drodze, rotacja Ziemi przeniesie Miami dalej na
wsch�d, ni� by�o pierwotnie. Powietrze przemieszczaj�ce si� ku niskiemu ci�nieniu
b�dzie musia�o nad��a� za zmianami kierunku, w miar� jak Ziemia przenosi Miami
coraz dalej i dalej. Wynikiem tego jest tor, po kt�rym przemieszcza si� powietrze,
zakrzywiony przeciwnie do kierunku ruchu wskaz�wek zegara. Chocia� odchylenie od
toru prostoliniowego jest skutkiem ruchu obrotowego Ziemi, fizycy wyobra�ali sobie
dawniej, �e na powietrze dzia�a si�a. Nazwali j� si�� Coriolisa, od nazwiska
francuskiego uczonego Gasparda de Coriolisa (1792-1843). W jakim kierunku plynie
powietrze ku obszarowi niskiego ci�nienia na p�~kuli poludniowej? Odpowied�:
Zgodnie z ruchem wskaz�wek zegara. 851 Huragany s� wynikiem powstania obszaru nis
kiego ci�nienia nad oceanem. Cie
Pogoda i klimat 309
p�e, wilgotne powietrze znad powierzchni oceanu wp�ywa w obszar niskiego ci�nienia
i jest wypychane ku g�rze przez powietrze nadci�gaj�ce w �lad za nim. Podczas
wznoszenia nast�puje och�odzenie i kondensacja pary wodnej. Energia, jaka powstaje
w czasie tej transformacji, wystarcza na podtrzymanie ruchu huraganu. Huragany
"tucz�" si� na ciep�ych wodach i mog� si� rozbudowa� do imponuj�cych rozmiar�w. ~e
z Y ~..
Dlaczego nie ma huragan�w w Kansas? Odpowied�: Huragan mo�e si� przemieszcza� nad
l�dem tylko na niewielkie odleg�o�ci, poniewa� szybko wytraca energi�. Kansas jest
zbyt daleko w g��bi l�du. 852 Nadawanie nazw huraganom rozpocz�o
si� w Wojskowej S�u�bie Meteorologicznej podczas drugiej wojny �wiatowej.
Pocz�tkowo huragany otrzymywa�y imiona �e�skie - Abigail, Betty; Claudia itp. Walka
o r�wnouprawnienie kobiet sprawi�a, �e obecnie huragany maj� imiona m�skie i
�e�skie na przemian. Nie b�dziemy mie� nigdy huraganu Zelda (lub Zeke), poniewa�
rzadko si� zdarza, by na Atlantyku powsta�o wi�cej ni� tuzin huragan�w rocznie. ~~~
Huragany, tajfuny i monsuny to zupe�nie r�ne
wiatry. Sztorm, taki jak wy�ej opisano, jest nazywany huraganem, je�eli powstaje
nad Atlantykiem, a tajfunem, je�eli zdarza si� na Pacyfiku. Oba typy sztorm�w maj�
wsp�ln� nazw� "cyklony tropikalne". Monsun, wbrew podobie�stwu nazwy, nie jest
pojedynczym sztormem, lecz nazw� wiatr�w przynosz�cych por� deszczow� na
subkontynent indyjski. Tornada, podobnie jak 854 huragany i tajfuny, s� tak�e
zwi�zane z szybk� rotacj� powietrza, chocia� maj� o wiele mniejszy zasi�g (tornado
jest ameryka�sk� nazw� tr�by powietrznej -przyp. t�um.). Tworz� si� na styku
ciep�ej i zimnej masy powietrza, gdy ciep�a warstwa powietrza znajdzie si� pod
zimn�. Kiedy masy te pr�buj� zamieni�
310 NAUKA O ZIEMI

si� miejscami, powstaj� gwa�towne wiry powietrzne. Zwykle najpierw formuje si�
front burzowy, a nast�pnie tworzy si� charakterystyczny lej mi�dzy ciemn� podstaw�
chmur a Ziemi�. W Stanach Zjednoczonych tornada pojawiaj� si� najcz�ciej na
�rodkowym zachodzie podczas wiosennego "sezonu tornad". Pomimo r�nic w wygl�855
dzie wszystkie chmury sk�adaj� si� z pary wodnej, a niekiedy z kryszta�k�w lodu.
Para wodna w chmurach jest bardzo rozrzedzona. Typowa k��biasta, bia�a chmura -
cumulus, jak� mo�na zobaczy� w letnie popo�udnie, zawiera nie wi�cej ni� 100 do 150
litr�w wody - zaledwie tyle, ile trzeba do wype�nienia wanny, chocia� bywa, �e
chmura ta ma kilka kilometr�w �rednicy. Tworzenie si� chmur jest zwi�zane g��wnie z
ruchami wznosz�cymi powietrza. Kiedy ciep�e powietrze wznosi si�, osi�ga w ko�cu
wysoko��, na kt�rej temperatura jest tak niska, �e powietrze nie mo�e d�u�ej
utrzyma� zawartej w nim pary wodnej. W tym miejscu z kropelek wody zaczyna
powstawa� chmura. Ciep�e powietrze nadal si� wznosi i traci wilgo�, dop�ki nie
znajdzie si� w stanie r�wnowagi z otaczaj�cym powietrzem.
Dlaczego wydaje si�, �e danego dnia podstawa wszystkich chmur znajduje si� na tej
samej wysoko�ci? Odpowied�: Wszystkie pr�dy wznosz�ce ozi�biaj� si� do tej samej
temperatury na tej samej wysoko�ci. Jest to poziom kondensacji, kt�ry wyznacza
podstaw� chmur. 856 Istnieje wiele rodzaj�w chmur. Ka�dy z nich od
powiada innym warunkom pogodowym. Bia�e chmury k��biaste widoczne na niebie w letni
dzie� to cumulusy utworzone z kropelek wody w ciep�ym, wznosz�cym si� powietrzu.
Chmury warstwowe, obserwowane na niebie w pochmurny dzie�, nosz� nazw� stratus�w
(po �acinie oznacza to "rozci�gni�te") i powstaj�, gdy wyp�ywa do g�ry bardzo
rozleg�a warstwa powietrza. Pierzaste chmury wysoko na niebie to cirrusy. Zwykle
poprzedzaj� zmian� pogody i cz�sto sk�adaj� si� wy��cznie z kryszta�k�w lodu. Z
regu�y wyst�puj� na wysoko�ci powy�ej 9 km nad ziemi�. Ciemne, Tajemnica 311
b
U
3
� 3
Chmury.
k��biaste chmury burzowe - cumulonimbusy, mo�na zobaczy� przed burz� (patrz
rysunek). Warto zwr�ci� uwag�, �e chmury burzowe s� bardzo wysokie, ich podstawa
znajduje si� zwykle 1,5 km nad ziemi�, a szczyt ponad 10-18 km wy�ej. Chmury te
mog� przebija� g�rn� granic� troposfery. R�ne rodzaje chmur znajduj� si� na r�nych
wysoko�ciach, co zosta�o pokazane na rysunku. ~~I~/ Ludzie zacz�li nadau wa� nazwy
chmurom
dopiero w XVIII stuleciu. Obecnie znamy tysi�ce rozmaitych odmian podstawowych
rodzaj�w chmur (patrz rysunek). Odmiany te zosta�y ska talogowane w dwutomowej
publikacji pod tytu�em Mi�dzynarodowy atlas chmur. Tajemnica
Q Q W jaki spos�b nast�puje V ~ V rozdzia� �adunku elektrycznego w chmurze
burzowej? Od odkrycia przez Beniamina Franklina elektrycznej natury pioruna uczeni
pr�bowali, bez wielkiego powodzenia, pozna� budow� chmury burzowej. Istniej� na ten
temat dwie grupy teorii. Wed�ug teorii opadu rozdzia� �adunku w chmurze nast�puje,
gdy opadaj�ce pod wp�ywem si�y grawitacji cz�stki wody lub lodu, k��biaste
pierzaste warstwowe mieszane opad atmosferyczny
312 NAUKA O ZIEMI

os�ona warstwowa
nagromadzona wskutek �adunk�w promieniowania kosmicznego) +++++ �adunki pozytywne
____ �adunki negatywne
+++++ os�ona warstwowa
Budowa chmury burzowej.
zderzaj�c si� z l�ejszymi cz�stkarm (kt�re nadal s� zawieszone w chmurze),
wymieniaj� ze sob� �adunki w ten sam spos�b, w jaki tarcie wywo�uje rozdzia�
�adunk�w. Spadaj�ce krople otrzymuj� �adunek ujemny, podczas gdy te, kt�re
pozosta�y wy�ej, staj� si� dodatnie. Teorie konwekcji g�osz�, �e lekkie, dodatnio
na�adowane cz�steczki s� unoszone w g�r� przez pr�dy konwekcyjne w chmurze, podczas
gdy ci�kie, ujemnie na�adowane cz�steczki s� niesione w d� przez pr�d zst�puj�cy.
�adna z tych teorii nie t�umaczy w pe�ni z�o�onej budowy chmury burzowej.
Wi�kszo�� bada� chmur burzowych skupia si� obecnie na studiowaniu zderze� mi�dzy
cz�steczkami lodu o r�nych rozmiarach i przenoszeniu �adunk�w elektrycznych, kt�re
tym zderzeniom towarzysz�. 859 Rozdzia� �adunk�w w chmurze burzowej jest
przyczyn� powstawania piorun�w. Du�y ujemny �adunek w dolnej cz�ci chmury indukuje
na powierzchni ziemi �adunek dodatni. Tajemnica 313
W wyniku tego zjawiska powstaje pod chmur� na powierzchni Ziemi obszar �adunku
dodatniego. Kiedy �adunek w chmurze jest wystarczaj�co du�y, aby wytworzy� silne
pole elektryczne zdolne do zjonizowania powietrza, rozpoczyna si� wy�adowanie w
chmurze - powstaje kana� zjonizowanego powietrza, kt�ry nazywamy liderem. Poniewa�
zjonirowane powietrze w tym kanale jest dobrym przewodnikiem, �adunek ujemny
biegnie nim w d�. Proces ten przemieszcza si� w kierunku ziemi skokowo: co kilkaset
metr�w nast�puje chwilowe jego utrzymanie. Gdy lider dotrze do wysoko�ci oko�o 100
m, silne doclatnie pole elektryczne powsta�e nn wystaj�cych obiektach mo�e
wytworzy� wy�adowanie oddolnc, biegn�ce na spotkanie lidera. W wyniku spotkania
ujemnego lidera nadlatuj�cego z chmury z dodatnim wy�adowaniem odclulnym powstaje
bardzo dobrze przewodz�cy kana� mi�dzy ujemnym �adunkiem chmury a dodatnim
�adunkiem Ziemi. Nic ju� wlmly nie mo�e powstrzyma� prxcp�ywu dodatniego �adunku
cltt chmury, kt�ry neutralizuje jej Indunek ujemny. Skutki tego prr.ep�ywu widzimy
w postaci b�yskawicy. Energia, rozproszona w wyniku oporu zjonizowanego kana�u,
rozgrzewa powietrze i powi�ksza jego obj�to��. Powietrze ozi�bia si� i wraca,
powoduj�c grzmot. ~L[~ Ilo�� adunku roz�avU dowywanego w pioru
nie niejest bardzo du�a - prawie taka, jaka p�ynie w tosterze w czasie jednej
sekundy. Poniewa� jednak piorun trwa tylko ma�y u�amek sekundy, jego moc jest
ogromna. Typowy piorun wytwarza moc r�wn� kilkuset megawatom - tak du��, jak
reaktor j�drowy �redniej wielko�ci. 861 W wysokie drzewa i budynki pioruny
mog� uderza� wielokrotnie. Piorun uderza, gdy powstaje zjonizowana droga mi�dzy
chmur� a ziemi�, umo�liwiaj�ca wyst�pienie wy�adowania. Jest ono tym �atwiejsze, im
kr�tsza jest ta droga. Empire Stare Building w Nowym Jorku by� uderzony przez
pioruny setki razy. i '.,j/ /� / ,,, , , / ' i:
3I4 NAUKA O ZIEMI

~C~ Piorunochron wynaleziony przez Benjamina
Franklina to metalowy pr�t umie szczony na szczycie budynku i po��czony z
ziemi� przewodem przewodz�cym pr�d. Dzi�ki temupr�d po uderzeniu pioruna przep�ynie
przez ten przew�d, a nie', przez budynek. Klimat
Q 2 W r�nych okresach geoV~J logicznych klimat ziemski radykalnie si� zmienia�. W
d�ugich odst�pach czasu o klimacieIli. ' decydowa�y ruchy kontynent�w.W nieco
kr�tszej skali czasu przeI,;�omowe znaczenie dla klimatuI~ ', mia�y takie czynniki
geologiczne,jak powstawanie p�ytkich m�rz.I ' Wp�yw tych m�rz na klimat jestdu�y,
poniewa� wody absorbuj�wi�cej energii s�onecznej, podczasgdy l�dy wi�cej odbijaj�.
Dlatego65 milion�w lat temu, kiedy nazachodzie Stan�w Zjednoczonych rozci�ga�o si�
ogromne morze �r�dl�dowe, klimat AmerykiP�nocnej by� o wiele cieplejszyni� dzi�.
Zmienno�� S�o�ca r�w864 nie� mia�a wielki wp�yw na klimat. Uczeni s�dz�, �e zmia ny
jasno�ci S�o�ca - by� mo�e mniejsze ni� 1 procent - s� procesem powtarzaj�cym si�
regularnie. Zmiany tego rz�du powinny wywrze� znacz�cy wp�yw na klimat, chocia� na
razie jeszcze nie wiemy, jaki. 865 Kilka razy w historii Ziemi nast�powa�o raptowne
nadej�cie epoki lodowcowej. Nasze czasy w�a�ciwie te� s� epok� lodowcow�. Najnowsza
teoria g�osi, �e za zlodowacenia odpowiadaj� ma�e (lecz regularne) zmiany kszta�tu
orbity Ziemi i kierunku jej osi. Kiedy oba te ma�e efekty wzmocni� si� wzajemnie,
zaczyna gromadzi� si� wi�cej �niegu zim�, ni� topnieje latem. Gdy wi�cej �niegu
le�y w lecie, �nieg ten odbija wi�cej ciep�a, zim� zn�w go przybywa i coraz wi�cej
zostaje latem itd. Kiedy tak si� dzieje, powstaj� lodowe czapy na biegunach i w
wysokich g�rach, a nast�pnie pokrywaj� coraz wi�ksze obszary kontynent�w. Proces
ten jest nazywany cyklem Milankovi�a, od nazwiska serbskiego in�yniera, kt�ry
pierwszy go zrozumia�. Zaburzenie klimatu, zwa866 ne El Ni�o, nadchodzi
Problemy zwi�zane z klimatem 315
regularnie co 2 do 7 lat. Nazwa pochodzi od hiszpa�skiego s�owa oznaczaj�cego
"Dzieci�tko Jezus", poniewa� pogoda zaczyna si� zmienia� mniej wi�cej w czasie
Bo�ego Narodzenia. El Ni�o rozpoczyna si� ociepleniem w�d na zachodnim wybrze�u
Ameryki Po�udniowej i powoduje zmiany pogody na ca�ej p�kuli zachodniej. W latach
1982-1983, na przyk�ad, odnotowano du�e powodzie w Ameryce Po�udniowej i wielkie
sztormy na wybrze�u Kalifornii. Niekt�rzy uczeni twierdz�, �e przyczyn� susz w 1988
r. by� tak�e El Ni�o. Wed�ug najnowszej teorii za oscylacj� El Ni�o odpowiada ruch
wirowy w�d Oceanu Spokojnego, podobny do tego w twojej wannie. Kiedy woda ciep�a na
powierzchni nadp�ywa do Ameryki Po�udniowej, powstaj� takie wiatry, kt�re chc�
odepchn�� t� wod� na zach�d. W ich wyniku ciep�a woda przez pewien czas pozostaje w
miejscu. Po odp�yni�ciu ciep�ej wody nap�ywa zn�w zimna, kt�ra jest
charakterystyczna dla tego regionu, i pogoda wraca do normy. Cykl ten powtarza si�
ju� od dawna i wydaje si� trwa�� w�a�ciwo�ci� ziemskiego klimatu. Problemy zwi�zane
z klimatem
Q ~% Zawarto�� w atmosferze V ~ / dwutlenku w�gla i innych gaz�w odpowiedzialnych
za "efekt cieplarniany" jest tak�e czynnikiem decyduj�cym o klimacie. Gazy te s�
przezroczyste dla �wiat�a widzialnego, lecz absorbuj� podczerwie�. Wskutek ich
obecno�ci energia, kt�ra normalnie zosta�aby wypromieniowana z Ziemi w przestrze�,
pozostaje uwi�ziona w atmosferze, nadmiernie j� ogrzewaj�c. Uwa�a si�, �e Wenus
jest tak gor�ca w�a�nie w wyniku efektu cieplarnianego. Q Q Efekt cieplarniany jest
V~V wielkim problemem naszych czas�w. Ka�da jazda samochodem, ka�de zapalenie
piecyka gazowego to dodanie dwutlenku w�gla do atmosfery. Spalaj�c paliwa kopalne,
ludzie s� na dobrej drodze do wywo�ania nag�ego ocieplenia atmosfery ziemskiej.
Odpowied� na pytanie: "Czy ocieplenie klimatu ju� si� rozpocz�o?" - jest nadal
kwesti� sporn�, lecz rozs�dne wydaje si� rozumowanie, �e je�eli nadal b�dziemy
wypuszcza� do atmosfery
316 NAUKA O ZIEMI

dwutlenek w�gla i inne gazy, to w ko�cu ocieplenie nast�pi. Obecnie szacuje si�, �e
w wyniku efektu cieplarnianego temperatura wzro�nie przeci�tnie o kilka stopni
Celsjusza, prawie o tyle, o ile wzros�a temperatura po ostatniej epoce lodowcowej.
Znalezienie sposobu powstrzymania tego procesu jest dzi� zadaniem priorytetowym o
szczeg�lnej wadze. Nie mo�emy zmieni� termodynamiki atmosfery, wi�c podejmuje si�
wysi�ki, aby zmniejszy� emisj� dwutlenku w�gla i zapobiec niszczeniu las�w, kt�re
poch�aniaj� dwutlenek w�gla, przetwarzaj�c go w swoje tkanki. Wysoko w stratosferze
869 znajduje si� cienka warstwa ozonu, zwi�zku, kt�rego cz�steczki sk�adaj� si� z
trzech atom�w tlenu. Tylko warstwa ozonu poch�ania promienie ultrafioletowe S�o�ca,
wi�c jej istnienie jest nadzwyczaj wa�ne dla �ycia na Ziemi. Ostatnio emisja do
atmosfery zwi�zk�w chemicznych, znanych jako chlorofluorowe pochodne w�glowodor�w
(CFC), czyli freony, spowodowa�a reakcje katalityczne w stratosferze, w wyniku
kt�rych grubo�� warstwy ozonowej zmala�a. W 1984 r. badacze zaobserwo
wali znaczne zmniejszenie grubo�ci warstwy ozonowej nad Antarktyd� w czasie
miesi�cy wiosennych. Ta "dziura ozonowa" powsta�a wskutek kombinacji zdarze�
charakterystycznych dla polarnego regionu otaczaj�cego biegun po�udniowy i jest
zwi�zana z reakcjami zachodz�cymi na kryszta�kach lodowych w polarnych ob�okach
stratosferycznych, kt�re tworz� si� podczas miesi�cy ciemno�ci. W 1986 r. na
mi�dzynarodowym zje�dzie w Montrealu podj�to uchwa�� wzywaj�c� do zmniejszenia
zu�ycia CFC o 50 procent i dalszego podj�cia problemu ozonu w 1990 r. Postanowienia
o ca�kowitej eliminacji CFC zapadn� prawdopodobnie w najbli�szej przysz�o�ci.
Problem ozonu, w przeciwie�stwie do efektu cieplarnianego, mo�e zosta� rozwi�zany
wzgl�dnie ma�ym kosztem. Q~%n Kiedy spala si� w�giel, do V / V atmosfery s�
emitowane, opr�cz dwutlenku w�gla, r�wnie� zwi�zki siarki i azotu. Podobne
zanieczyszczenia znajduj� si� tak�e w spalinach samochodowych. W powietrzu zwi�zki
siarki i azotu ulegaj� reakcjom chemicznym, w wyniku kt�rych powstaje kwas i-~t:=
Problemy zwi�zane z klimatem 317
siarkowy i azotowy. Kwasy te spadaj� p�niej z deszczem. S� to tzw. kwa�ne deszcze,
odpowiedualne za wiele zjawisk szkodliwych dla �rodowiska. Powoduj� one niszczenie
las�w na p�nocnym wschodzie Stan�w Zjednoczonych i Kanady (chocia� o roli tych
deszcz�w na tym obszarze jeszcze si� ci�gle dyskutuje), a tak�e w zachodniej i
�rodkowej Europie, oraz niszczenie dom�w i pomnik�w na ca�ym �wiecie. Jedn� z metod
zwalczania kwa�nych deszcz�w jest usuwanie zanieczyszcze� z dym�w piec�w
spalaj�cych w�giel, a tak�e ze spalin samochodowych.
a
O O
"..r .
Gwiazdy
y' Gwiazdy, jak wszystko 1 inne, rodz� si�, �yj�
i umieraj�. Dopiero w XIX w. ludzie zorientowali si�, �e nie mog� one trwa�
wiecznie. Poniewa� wysy�aj� energi� w przestrze� w spos�b ci�g�y, energia ta musi
pochodzi� z jakiego� �r�d�a. Teraz wiemy, �e S�o�ce - podobnie _jak wi�kszo��
gwiazd - wytwarza energi�, zu�ywaj�c ("spalaj�c") wod�r w reakcji
termoj�drowej. .Iednak nawet w tak ogromnym ciele jak Slo�ce ilo�� paliwa jest
s~graniczona. S�o�ce - jak ognisko pod koniec wieczora - kiedy� przestanie p�on�� i
umrze. Podj�to kilka interesuj�cych pr�b wyja�nienia, sk�d si� bierze energia
wytwarzana przez S�o�cc. W XTX stuleciu uczeni wykaxali, �e gdyby S�o�ce sk�ada�o
si� i czystego antracytu (by�o to najIcpsze paliwo, jakie znano w owym czasie), to
przy tak wielkiej ilo�ci wysy�anej energii przez rwa�oby tylko 10 000 lat. 872
Zr�d�em energii gwiazd jest synteza termoj�dro
wa. G��boko we wn�trzu S�o�ca j,~clra wodoru wchodz� ze sob� w szereg reakcji,
kt�rych produk tem ko�cowym jest hel i pewien nadmiar energii. Proces syntezy
termoj�drowej rozpocz�� si� w S�o�cu wkr�tce po jego powstaniu i od tego czasu
S�o�ce zu�ywa wod�r z pr�dko�ci� 700 milion�w ton na sekund�. Wi�kszo�� gwiazd
wytwarza energi� w ten spos�b przez niemal ca�e swoje �ycie i dopiero po
wyczerpaniu wodoru przechodzi do innych �r�de� energii. Q~%2 Energia, jak� niesie V
I J �wiat�o s�oneczne wpadaj�ce teraz do twojego okna, powsta�a w j�drze S�o�ca 30
000 lat temu - wkr�tce potem, jak ostatni neandertalczyk znikn�� ze sceny.
Wi�kszo�� tego czasu �wiat�o zu�y�o na powolne torowanie sobie drogi poprzez
wielkie zag�szczenie atom�w wewn�trz S�o�ca. Potem odby�o jeszcze tylko kr�tki,
o�miominutowy sprint przez pust� przestrze�, by znale�� si� na Ziemi. �ycie gwiazdy
jest walk� / G~ mi�dzy spalaniem j�dro
322 ASTRONOMIA
wym a grawitacj�. Si�a grawitacji zawsze chcia�aby �ci�gn�� gwiazd� do punktu.
Przez pewien czas - dok�adnie tyle, na ile starczy paliwa-gwiazda mo�e zachowa�
nietrwa�� r�wnowag�, zu�ywaj�c energi� z reakcji j�drowych do zr�wnowa�enia procesu
kurczenia si�. �ycie ka�dej gwiazdy jest walk� mi�dzy tymi dwoma konkurencyjnymi
procesami. Paliwo musi si� kiedy� wyczerpa� i wtedy zwyci�y grawitacja. M�wi�c o
�mierci gwiazdy, mamy na my�li w�a�nie zwyci�stwo grawitacji. ~I~/C Nie wszystkie
gwiazdy s� ~' podobne do S�o�ca. Je�eli wyobrazisz sobie S�o�ce jako kul� o
rozmiarach pi�ki koszykowej, to rozmiary wszystkich innych gwiazd b�d� si� mie�ci�y
w granicach od ziarnka piasku do du�ego budynku. Gwiazdy r�ni� si� jasno�ci�, barw�
i wielu niezwyk�ymi cechami. W�r�d ca�ej tej r�norodno�ci S�o�ce jest gwiazd�
bardzo zwyczajn�. Ma przeci�tny wiek, sk�ad chemiczny i jasno��. Absolutnie nic nie
r�ni S�o�ca od jego wsp�braci w Drodze Mlecznej. Diagram H.-R.
Diagram Hertzsprunga-Russella (H.-R.), stworzony przez ameryka�skiego astronoma
Henry'ego Russella i norweskiego astronoma Ejnara Hertzsprunga, odzwierciedla
ogromn� r�norodno�� gwiazd. Na pionowej osi tego diagramu od�o�ona jest jasno��
gwiazd, a na osi poziomej - barwa gwiazdy lub temperatura. Ka�da gwiazda pojawia
si� na tym wykresie jako pojedynczy punkt-na prezentowanym poni�ej diagramie H.-R.
pokazano strza�k� przybli�on� pozycj� S�o�ca. Wi�kszo�� gwiazd znajduje si� na
linii biegn�cej od lewego g�rnego rogu do dolnego prawego. Lini� t� nazwano ci�giem
g��wnym, a gwiazdy na niej (jak np. S�o�ce) - gwiazdami ci�gu g��wnego. Gwiazdy
znajduj�ce si� w prawym g�rnym rogu diagramu H.-R. s� ch�odne, lecz wysy�aj� du�o
�wiat�a, s� to tzw. czerwone olbrzymy. Gwiazdy w lewym dolnym rogu diagramu maj�
ma�� jasno��, lecz s� gor�ce. Nazwano je bia�ymi kar�ami. Diagram H.-R. 323
wysoka niska
Temperatura ~
Diagram Hertzsprunga-Russella. Uwaga: temperatura zosta�a od�o�ona na osi poziomej
w odwrotnym kierunku ni� zwykle, tzn. od prawej do lewej. S�o�ce jest gwiazd� 876 w
�rednim wieku. Spalanie wodoru rozpocz�o si� oko�o 4,6 miliarda lat temu i prze�y�o
juz po�ow� przewidywanego czaau �ycia. Wiek, podobnie jak inne ccchy, czyni S�o�ce
gwiazd� typow�. Q~%~% Gwiazdy maj� tendencj� V I I do wyst�powania w sku
piskach. Mniej wi�cej dwie trzecie ~,wiazd, kt�re wida�, to gwiazdy pt~dw�jne,
czyli uk�ady dw�ch gwiazd obiegaj�cych wsp�lny srodck masy. W galaktykach kwiazdy
tak�e nie wyst�puj� poyedynczo, lecz tworz� wiele dui.ych skupisk licz�cych
kilkaset du kilku milion�w gwiazd. Q~%Q Jednostk� jasno�ci gwiaV / V zdy jest
"wielko�� gwiazdowa". Zanim wynaleziono teleskop, gwiazdy zosta�y pogrupowane
wed�ug ich jasno�ci widzianej z Ziemi. Najja�niejsze to gwiazdy pierwszej
wielko�ci, nast�pne z kolei nazwano gwiazdarni drugiej wielko�ci, a te o
najmniejszej jasno�ci, widzialne jeszcze go�ym okiem, by�y gwiazdami sz�stej
wielko�ci. Podzia� ten zachowali astronomowie tak�e po wynalezieniu teleskop�w.
Wzrost wielko�ci gwiazdowej o jednostk� odpowiada 2,5 raza mniejszej jasno�ci
gwiazdy. Tak wi�c gwiazda sz�stej wielko�ci ma jasno�� sto razy mniejsz� ni�
gwiazda pierwszej wielko�ci. Dzisiaj astronomowie, pos�uguj�c si�
324 ASTRONOMIA
nowoczesnymi teleskopami, obserwuj� na niebie obiekty dwudziestej czwartej
wielko�ci i nie jest to dla nich nic niezwyk�ego. Widoczna jasno�� gwiazdy zale�y
od tego, jak daleko jest ta gwiazda i ile energii wysy�a. W celu wyeliminowania
niejednoznaczno�ci zwi�zanej z odleg�o�ci� gwiazdy astronomowie zdefiniowali tzw.
jasno�� absolutn�, jako jasno��, kt�r� mog�aby mie� dana gwiazda, gdyby by�a
obserwowana z odleg�o�ci trzydziestu trzech lat �wietlnych. Jasno�� absolutna nie
zale�y od odleg�o�ci mi�dzy Ziemi� a gwiazd�, lecz jest miar� jasno�ci samej
gwiazdy. Historia �ycia gwiazdy
Q~%o Gwiazdy powstaj� z maV I l tern mi�dzygwiazdowej rozmieszczonej w ob�okach
gazowo-py�owych. Wskutek grawitacji ob�ok taki zaczyna si� zapada�. W miar� jak si�
kurczy, ro�nie jego temperatura. W ko�cu temperatura w centrum staje si� tak
wysoka, �e rozpoczyna si� reakcja termoj�drowa i s� to narodziny gwiazdy.
Astrofizycy ci�gle jeszcze tocz� spory dotycz�ce szczeg��w narodzin gwiazd. Wydaje
si� na przyk�ad, �e zap�on nie nast�puje od razu, gwiazda najpierw troch� si�
"j�ka", jak samoch�d w ch�odny poranek. Nast�puje przy tym wyrzucenie w przestrze�
du�ej ilo�ci materii. Wreszcie gwiazda osi�ga stan r�wnowagi, kt�ry trwa przez ca�e
dojrza�e �ycie gwiazdy. QQn Du�e gwiazdy �yj� kr�tV V V ko - umieraj� m�odo,
zostawiaj�c efektowne resztki. To mo�e wydawa� si� paradoksem, ale du�e gwiazdy,
maj�ce znacznie wi�cej paliwa, �yj� kr�cej ni� ich mniejsi r�wie�nicy. Przyczyna
jest do�� prosta. Im wi�ksza gwiazda, tym wi�ksza jest si�a grawitacji zmierzaj�ca
do wywo�ania kolapsu, czyli zapadania si� gwiazdy (patrz poni�ej). Im bardziej
grawitacja �ci�ga materi�, tym wi�kszej ilo�ci spalonego paliwa wymaga podtrzymanie
stanu stabilnego gwiazdy. Wynik ko�cowy jest taki, �e gwiazdy dziesi�� razy wi�ksze
od S�o�ca �yj� tylko 20 do 30 milion�w lat, podczas gdy gwiazdy o wiele mniejsze
ni� S�o�ce mog� �y� d�u�ej ni� 100 milion�w lat. QQ% Kiedy S�o�ce zu�yje woV V 1
d�r, zacznie spala� "popio�y" ze swego nuklearnego pie Historia �ycia gwiazdy 325
ca. Wod�r jest podstawowym paliwem gwiazdowym. "Popio�em" z nuklearnego spalania
wodoru jest hel. Kiedy wod�r w S�o�cu zacznie si� wyczerpywa�, co ma nast�pi� za 5
miliard�w lat, to nic ju� nie b�dzie mog�o r�wnowa�y� si�y grawitacji. Rozpocznie
si� proces kurczenia S�o�ca, a zatem rozgrzewanie jego wn�trza. Ten wzrost
temperatury spowoduje rozpocz�cie reakcji j�drowej spalania helu. Tak wi�c ka�dy
nast�pny etap b�dzie polega� na _ spalaniu popio��w poprzedniego.
~~Z S�o�ce stanie si� najpierw czerwonym olbrzymem,
a potem bia�ym kar�em. Pod koniec �ycia S�o�ca zewn�trzne jego warstwy zaczn� si�
rozszerza�. Po�kn� Merkurego i Wenus i wyhe�ni� p� nieba (patrz�c na to z 7.,iemi).
W tym momencie zniknic �ycie na Ziemi, a S�o�ce osi�gnie typ gwiazdy zwany
czerwoaym olbrzymem. Nast�pnie zn�w ,i� rozpocznie okres stygni�cia i kurczenia.
Tym razem temperatura ju� nie podniesie si� tak bardzo, by m�g� nast�pi� zap�on
rCakcji j�drowych. Ko�cowym produktem kurczenia si� jest gwiazda o �rednicy kilku
tysi�cy kilometr�w, zwana bia�ym kar�cm. Si�y grawitacji dzia�aj� na dal, lecz nie
mog� juz zmusi� elektron�w do wi�kszego zbli�enia si� do siebie. W ten spos�b
osi�gni�ta zostaje r�wnowaga wieczna. QQ2 Du�e gwiazdy umieraj� VVJ jako supernowe.
Kiedy w du�ych gwiazdach ko�czy si� spalanie wodoru i helu, nadal si� kurcz�,
temperatura ro�nie i zaczyna si� spala� w�giel, potem krzem, a� wreszcie powstaje
�elazo. �elazo jest popio�em ostatecznym. Nie mo�na otrzyma� energii ani z rozk�adu
�elaza, ani z jego syntezy z innymi j�drami. �elazo po prostu si� "nie pali". Tak
wi�c w du�ych gwiazdach staje si� ono g��wnym sk�adnikiem j�dra. Z chwil� ustania
reakcji j�drowych wewn�trz du�ej gwiazdy jej j�dro zapada si� pod wp�ywem
grawitacji. Zewn�trzne warstwy gwiazdy, kt�rym "usun�� si� grunt pod nogami",
zaczynaj� spada� ku centrum. Opadaj� na j�dro (kt�re uleg�o przemianie i sk�ada si�
teraz z samych neutron�w, ma wi�c ogromn� g�sto��) i odbijaj� si� od niego.
Rozp�tuje si� piek�o. Wynikiem tego jest eksplozja rozrywaj�ca gwiazd� dos�ownie na
kawa�ki i wysy�aj�ca w przestrze� ogromn� ener
326 ASTRONOMIA
gi�. Przez kr�tki okres supernowa wysy�a wi�cej energii ni� ca�a galaktyka. ,/
Spos�b, w jaki umieraj� l �gwiazdy, zale�y od ich
masy. Tylko masa gwiazdy decyduje, jakie b�dzie ostatnie stadium jej �ycia. Gwiazda
o masie S�o�ca, a nawet pi�� razy od niego ci�sza, przejdzie drog� od czerwonego
olbrzyma do bia�ego kar�a w spos�b, jaki opisano dla S�o�ca. Gwiazda osiem razy
ci�sza od S�o�ca stanie si� supernow�. Je�eli natomiast masa gwiazdy mie�ci si�
mi�dzy pi�cioma a o�mioma masami S�o�ca, to nie potrafimy przewidzie�, co si� z ni�
stanie, wiemy jedynie, �e p�jdzie kt�r�� z tych dw�ch dr�g. QQ Ostatni� supernow�,
jaVV~ ka pojawi�a si� w naBzym s�siedztwie, by�a supernowa 1987A. Supernowe nie s�
zjawiskiem rzadkim, pojawiaj� si� w wi�kszo�ci galaktyk kilka razy w ci�gu wieku.
Supernowa w Wielkim Ob�oku Magellana, le��cym blisko naszej Galaktyki, ukaza�a si�
w lutym 1987 r. Jest to pierwsza supernowa, kt�ra znajduje si� wystarczaj�co
blisko, by m�c j� obserwowa� za pomoc� wszystkich technik nowoczesnej astronomii.
Najwi�ksz� niespodziank�, jak� sprawi�a 1987A, by�o to, �e nie sprawi�a �adnej
niespodzianki. Zachowywa�a si� mniej wi�cej zgodnie z przewidywaniami. By� to
wielki triumf wsp�czesnej astrofizyki. QQ~ Gwiazda neutronowa to 0o jeden z
mo�liwych stadi�w ko�cowych supernowej. Podczas gdy supernowa zapada si�, elektrony
w jej j�drze wbijaj� si� do wn�trza proton�w. Reakcja ta prowadzi do przej�cia
proton�w w neutrony. Powstaje gwiazda neutronowa o �rednicy jedynie oko�o 16 km,
lecz niemal tak masywna jak S�o�ce. Gwiazda neutronowa jest stabilna, poniewa� si�y
grawitacji nie mog� zmusi� neutron�w do jeszcze wi�kszego zbli�enia. Wierzymy, �e
mamy dowody na istnienie wielu gwiazd neutronowych na niebie. QQ ~% Pulsar jest
gwiazd� neuV V / tronow� obracaj�c� si� wok� osi. Na powierzchni gwiazd
neutronowych jest mn�stwo gor�cych miejsc, kt�re emituj� fale radiowe. Je�eli
gwiazda obraca si� szybko, fale radiowe omiataj� przestrze�, podobnie Historia
�ycia gwiazdy 327
jak �wiat�o latarni morskiej omiata ocean. Na Ziemi odbieramy te fale radiowe jako
impulsy - jeden impuls za ka�dym przej�ciem wi�zki fal. Poniewa� sygna� nadchodz�cy
od tych gwiazd jest pulsuj�cy, nazwano je pulsarami. QQQ Regularne, przerywaUUU ne
sygna�y nadchodz�ce od pulsara s� bardzo podobne do pr�b porozumienia si� z nami
istot pozaziemskich. Kiedy zosta�y zarejestrowane przez astronom�w angielskich w
p�nych latach sze��dziesi�tych, �artobliwie nazywano je w obserwatorium sygna�ami
LGM - little green men (sygna�y pochodz�ce od "ma�ych zielonych ludzik�w"). QQo
Niekt�re pulsary zapewV V l ne s� kanibalami. Na niebie obserwuje si� ponad pi��set
pulsar�w. Oko�o tuzina z nich obraca si� z niewiarygodn� pr�dko�ci� prawie tysi�ca
obrot�w na sekund�. Astrofizycy s�dz�, �e te szybkie pulsary by�y kiedy� normalnymi
pulsarami obracaj�cymi si� z pr�dko�ci� trzystu obrot�w na sekund�, lecz nale�a�y
do uk�adu z�o�onego z dw�ch gwiazd. Silne pole grawitacyjne gwiazdy neutronowej
�ci�gn�o na ni� dotychczasowego partnera. Ta masa poch�aniana przez kanibala
opada�a spiralnie na powierzchni� pulsara, przy�pieszaj�c jego obroty do obecnej
pr�dko�ci. ~~[~ Czarna dziura jest innym U mo�liwym ko�cowym
stadium supernowej. Je�eli masa rdzenia supernowej jest dostatecznie du�a,
grawitacja mo�e zmusi� neutrony do jeszcze wi�kszego zg�szczenia i gwiazda zmienia
si� w czarn� dziur� - obiekt tak masywny i tak ma�y, �e nic, nawet �wiat�o, nie
mo�e opu�ci� jego powierzchni. Czarna dziura tak masywna jak S�o�ce mia�aby tylko 6
km �rednicy. Czarna dziura jest ostatecznym triumfem si� grawitacji nad materi�
gwiazdy. Nie ma �adnego przeko891 nuj�cego dowodu na istpienie czarnych dziur we
Wszech�wiecie. Zadziwia to wi�kszo�� ludzi, poniewa� czarne dziury zajuruj�
znacz�ce miejsce zar�wno w publikacjach naukowych, jak i w literaturze
fantastyczno-naukowej. Trudno je obserwowa�,
328 ASTRONOMIA
poniewa� - z definicji - �aden sygna� od nich nie mo�e do nas dotrze�. Jedynym
sposobem, by stwierdzi� istnienie czarnych dziur, jest obserwowanie ich oddzia�ywa�
grawitacyjnych, a to znaczy, �e musimy znale�� uk�ad podw�jny gwiazd, kt�rego
jednym ze sk�adnik�w jest czarna dziura. Astronomowie maj� p� tuzina kandydat�w na
systemy zawieraj�ce czarne dziury, lecz warto zapami�ta� uwag� fizyka z MIT,
Philipa Morrisona, dotycz�c� dowod�w na istnienie czarnych dziur: "Uwierz� w nie,
kiedy je zobacz�". Gwiazdy nowe to inne 892 obiekty ni� gwiazdy supernowe, chocia�
ich jasno�� r�wnie� nagle wzrasta. To, co teraz nazywamy now�, jest w
rzeczywisto�ci uk�adem podw�jnym, w kt�rym jedn� z gwiazd jest bia�y karze�.
Materia z du�ej gwiazdy opada na powierzchni� bia�ego kar�a dop�ty, dop�ki jej
warstwa nie osi�gnie grubo�ci oko�o 1 m. Wtedy, wskutek ogromnego ci�nienia i
temperatury, rozpoczn� si� reakcje termoj�drowe i dodatkowa masa ulegnie spaleniu.
W�a�nie ten proces obserwujemy na niebie jako wzrost jasno�ci gwiazdy. Ta sama nowa
mo�e rozb�ysn�� wielokrotnie. Typowy czas mi�dzy kolejnymi rozb�yskami wynosi oko�o
10 000 lat. 893 Gwia�dziste niebo jest przemijaj�cym stadium
ewolucji Wszech�wiata. W j�drach bia�ych kar��w nie zachodz� reakcje termoj�drowe,
lecz s� ci�gle jasne, poniewa� wysy�aj� promieniowanie kosztem zmagazynowanego we
wn�trzu ciep�a. Kiedy ciep�o to zostanie zu�yte, bia�y karze� przestanie �wieci�.
Stanie si� br�zowym lub czarnym kar�em - gwiazd� wypalon� na �u�el. Podobnie
pulsary w ko�cu wypromieniuj� w przestrze� ca�� swoj� energi�, przestan� si�
obraca� i stan� si� �u�lem innego rodzaju. Gdy to si� dokona, nie b�dzie ju� gwiazd
na niebie. Gwiazdy i chemia
Gwiazdy to fabryki, 894 w kt�rych s� produkowane ci�kie pierwiastki. W czasie
Wielkiego Wybuchu powsta� g��wnie wod�r i hel. Stanowi� one paliwo dla gwiazd.
Wszystkie inne pierwiastki chemiczne powstaj� w gwiazdach w wyniku reakcji
Galaktyki 329
syntezy termoj�drowej. W �cis�ym znaczeniu tego s�owa gwiazdy s� kot�ami, w kt�rych
wytapia si� materia Wszech�wiata. Je�eli pierwsze gwiazdy tworzy�y si� podobnie,
jak rodz� si� dzi�, to niekt�re z nich musia�y by� du�e. Gwiazdy te wypali�y si�
szybko, produkuj�c j�dra ci�kich pierwiastk�w. Umieraj�c, stawa�y si� supernowymi.
Rozproszone w przestrzeni mi�dzygwiazdowej pierwiastki sta�y si� sk�adnikami gwiazd
drugiej i trzeciej generacji. Tak wi�c, w miar� jak nasza Galaktyka starza�a si�,
r�s� zestaw ci�kich pierwiastk�w. S�o�ce i Uk�ad S�oneczny powsta�y do�� p�no i
wszystkie ci�kie pierwiastki wesz�y w ich sk�ad. ~[~~ Prawie wszystkie ci�kie
`m pierwiastki w twoim ciele zosta�y wyprodukowane gdzie� w supernowych. Wszystkie
pierwiastki ci�sze ni� �elazo i wi�kszo�� pierwiastk�w ci�szych ni� hel powsta�y w
gwiazdach supernowych i znalaz�y si� w przestrzeni mi�dzygwiazdowej po wybuchu tych
gwiazd. Tam musia�y czeka� a� do chwili, gdy zosta�y u�yte do utworzenia nowych
gwiazd i (by� mo�e) planet. 4,6 miliarda lat temu z takiego wzbogaconego gazu
powsta�o S�o�ce i Ziemia. Wap� w twoich ko�ciach, �elazo we krwi, w�giel w tkankach
powsta�y gdzie� wewn�trz gwiazd, najprawdopodobniej w supernowych. Galaktyki
896 We Wszech�wiecie nie ma samotnych gwiazd.
Kiedy patrzymy w niebo, widzimy gwiazdy zgrupowane w du�e zbiorowiska nazywane
galaktykami. Wcale nie musia�o tak by�. Gwiazdy mog�y by� roz�o�one r�wno miernie
albo wszystkie znale�� si� w jednej gigantycznej galaktyce lub przyj�� jaki�
rozk�ad po�redni. Dlaczego wi�c rozmieszczone s� tak, a nie inaczej? Na to pytanie
uczeni nie potrafi� na razie odpowiedzie�.
330 ASTRONOMIA
~~I~/ S�o�ce nale�y do Galak
~'tyki (niekiedy u�ywana jest inna jej nazwa: Droga Mlecz na). W sk�ad jej wchodzi
oko�o 100 miliard�w gwiazd. Najbardziej uderza ta jej cecha, �e jasne gwiazdy
znajduj� si� w spiralnych ramionach. Z daleka nasza Galaktyka wygl�da�aby jak
p�aski dysk o �rednicy oko�o 80 000 lat �wietlnych z czterema spiralnymi ramionami.
W centrum Galaktyki znajduje si� kuliste skupienie gwiazd nazywane j�drem. Nasze
S�o�ce jest po�o�one na jednym z ramion w odleg�o�ci blisko dw�ch trzecich jego
d�ugo�ci od j�dra. ~~~ W j�drze Galaktyki gwiazdy s� g�sto upako
wane. W okolicy S�o�ca po�o�one s� daleko od siebie - w odleg�o�ci kilku lat
�wietlnych. W j�drze Galaktyki odleg�o�ci mi�dzy gwiazdami s� znacznie mniejsze,
by� mo�e tylko kilka razy wi�ksze ni� Uk�ad S�oneczny. Gdyby� mieszka� na planecie
obiegaj�cej jedn� z tych gwiazd, nie mia�by� nocy. Nawet wtedy, gdyby twoja planeta
by�a odwr�cona ty�em do swojego s�o�ca, dociera�oby do niej mn�stwo �wiat�a od
s�siednich gwiazd. Droga Mleczna widziana 899 na letnim niebie to gwiazdy
znajduj�ce si� w dysku naszej Galaktyki. Nazwa pochodzi od jasnego pasma
sk�adaj�cego si� z tysi�cy widocznych gwiazd, ci�gn�cego si� przez ca�e niebo.
Je�eli wyobrazisz sobie Galaktyk� jako p�aski nale�nik, to ty wraz ze S�o�cem
znajdujesz si� wewn�trz niego, a Droga Mleczna jest ciastem wok� ciebie. Dlaczego
poza Drog� Mleczn� wida� o wiele mniej gwiazd? Odpowied�: Gdy patrzysz na Drog�
Mleczn�, patrzysz w p�aszczy�nie nale�nika. Gdy patrzysz poza Drog� Mleczn�,
wygl�dasz z nale�nika na zewn�trz. ~[j[~ S�owo galaktyka poVU chodzi od wyrazu gre
ckiego "galaktikos" oznaczaj�cego "mleczny". Zapewne widok Drogi Mlecznej
przypomina� Grekom mleko rozlane na niebie. Nasza Galaktyka, podoU 1 bnie jak
wszystkie inne,
ma z�o�on� budow�. Zbli�aj�c si�
Galaktyki 331
do niej z wielkiej odleg�o�ci, napotyka si� najpierw ma�e galaktyki "peryferyjne",
takie jak Ob�oki Magellana. Jeszcze bli�ej, spotyka si� kuliste gromady gwiazd,
sk�adaj�ce si� z setek tysi�cy do miliona gwiazd. Opuszczaj�c te gromady, trafia
si� na znajomy nale�nik i spiralne ramiona, kt�re wi�kszo�ci z nas kojarz� si� z
wygl�dem Galaktyki. W ko�cu docieramy do centramie umieszczonego skupiska gwiazd
stanowi�cego j�dro Galaktyki. Doda� trzeba, �e ca�a ta z�o�ona struktura jest
zamkni�ta w niewidzialnej sferze ciemnej materii (patrz ni�ej) i oka�e si�, �e
budowa galaktyk jest tylko pozornie prosta. W centrum naszej Galaktyki znajduje si�
prawdopodobnie czarna dziura. Badaj�c promieniowanie docieraj�ce do nas z centrum
naszej Galaktyki (w gwiazdozbiorze Strzelca), astronomowie doszli do wniosku, �e
dzieje si� tam co� bardzo dziwnego. Zaobserwowali du�� pust� przestrze� w �rodku, w
kt�rej nie ma gazu, lecz jest ona otoczona wiruj�cymi chaotycznie strz�pkami
materii. Na podstawie obserwacji tego ruchu materii uczeni wyci�gn�li wniosek, �e w
centrum Galaktyki musi si� znajdowa� obiekt kilka milion�w razy wi�k szy od S�o�ca.
Czarna dziura jest najlepszym kandydatem na taki obiekt. ~[~~ Spiralne ramiona,
kt�re kojarz� si� nam zwykle
z galaktyk�, s� jedynie jej niewielk� cz�ci�. Przekonani jeste�my, �e przynajmniej
90 procent, a mo�e i wi�cej, masy galaktyki, takiej jak nasza, stanowi ciemna
materia. Ciemna materia zajmuje kulisty obszar, ca�kowicie obejmuj�cy spiralne
ramiona galaktyki i rozci�gaj�cy si� daleko poza nie. Innymi s�owy, patrz�c na
galaktyk�, nie widzisz, czym jest ona naprawd�. 903 Chociai nie mo�emy obserwowa�
ciemnej mate
rii wprost, wiemy o jej istnieniu, poniewa� obserwujemy wywo�ane przez ni� zjawiska
grawitacyjne. Poza spiralnymi ramionami galaktyk przemieszczaj� si� pojedyncze
atomy wodoru, kr��ce wok� galaktyki jak mikroskopijne satelity. Potrafimy odbiera�
fale radiowe pochodz�ce od tych atom�w i wiemy, �e ich orbity s� kszta�towane przez
si�y grawitacyjne inne ni� te, kt�re pochodz� od materii przez nas obserwowanej.
Ciemn� materi� nazywamy w�a�nie �r�d�o tych dodatkowych si�.
332 ASTRONOMIA
Galaktyki
904 Istnienie innych galaktyk zosta�o potwierdzone do
piero w latach dwudziestych. Sta�y si� one tak wa�n� cz�ci� naszego obrazu
Wszech�wiata, �e trudno uwierzy�, i� jeszcze nie tak dawno samo ich istnienie by�o
przedmiotem dyskusji. Spierano si�, czy te plamy �wiat�a na niebie by�y innymi
"wyspami Wszech�wiata", podobnymi do naszej Galaktyki, czy po prostu chmurami gazu
nale��cymi do niej. Zagadnienie to rozwi�za� w ko�cu ameryka�ski astronom Edwin
Hubble za pomoc� stucalowego teleskopu na Mt. Wilson w Kalifornii. Przez teleskop
ten zaobserwowa� pojedyncze gwiazdy galaktyki zwanej Wielk� Mg�awic� w Andromedzie
- naszej najbli�szej s�siadki. Hubble potrafi� udowodni�, �e gwiazdy te dzieli od
nas odleg�o�� przekraczaj�ca 2 miliony lat �wietlnych. on S�awny niemiecki fiJ V ~
lozof Immanuel Kant pierwszy rozwa�a� mo�liwo�� istnienia innych galaktyk we
Wszech�wiecie i w�a�nie on nazwa� je wyspami Wszech�wiata. 906 Wi�kszo�� galaktyk
oko�o trzech czwartych
z nich - to, podobnie jak nasza, galaktyki spiralne. S� one p�askie, mniej lub
bardziej podobne do dysku, i maj� dwa lub cztery (czasami wi�cej) spiralnie
zakrzywione ramiona. Niekt�re z nich troch� przypominaj� ostrze pi�y tarczowej.
Opr�cz galaktyk spiralnych istniej� tak�e inne ich rodzaje. W�r�d tych, kt�re nie
s� spiralne, wi�kszo�� stanowi� eliptyczne. Jak sama nazwa wskazuje, s� to du�e
eliptyczne skupiska gwiazd, nie maj�ce jakiej� szczeg�lnej struktury. Galaktyki,
kt�re nie s� spiralne ani eliptyczne, stanowi� trzeci rodzaj - galaktyki "r�ne".
Nale�� do nich kar�owate i galaktyki nieregularne. on ~% Galaktyki tworz� si� J V /
w wyniku kondensacji chmur gazowych - jest to proces podobny do tego, kt�ry
doprowadzi� do powstania S�o�ca i Uk�adu S�onecznego. W ogromnej chmurze gazu s�
obszary, gdzie skupi�a si� (przypadkowo) wi�ksza masa. Te obszary o du�ej g�sto�ci
przyci�gaj� do siebie materi� znajduj�c� si� w s�siedztwie. W ten spos�b ich masa
ro�nie i s� zdolne do przyci�gania coraz Tajemnica 333
wi�kszej ilo�ci materii. Proces ten zako�czy si� podzieleniem wielkiej chmury na
oddzielne galaktyki, a wewn�trz ka�dej galaktyki doprowadzi do powstania
oddzielnych gwiazd. W miar� jak materia jest �ci�gana ku centrum galaktyki przez
si�y grawitacji, pr�dko�� jej obrot�w - niezale�nie od tego, kiedy by si� rozpocz�y
- musi wzrosn��. Jest to zjawisko podobne do piruetu �y�wiarki. Kiedy trzyma ona
ramiona blisko siebie, wiruje bardzo szybko. Kiedy roz�o�y ramiona szeroko,
szybko�� obrot�w spada. Podobnie z galaktyk� - gdy nast�puje kondensacja i
kurczenie si�, pr�dko�� jej obrot�w ro�nie. Dzisiaj nasza Galaktyka obraca si� wok�
swej osi raz na 250 milion�w lat. _ Rotacja galaktyk wyja�nia, dlaczego przyjmuj�
kszta�t dysku. Rotacja rozrzuca na zewn�trz materi�, z kt�rej s� zbudowane gwiazdy,
podobnie jak to czyni ko�o garncarskie z glin�. on Q Spiralne ramiona w galaV V
ktyce nie s� tym, na co
wygl�daj�. My�l, �e ramiona te powsta�y w wyniku rotacji, wydaje si� kusz�ca,
narzuca si� analogia do wzor�w widzianych na �mietance, gdy si� miesza kaw�. Jednak
to nie mo�e by� prawd�. Na przyk�ad nasza Galaktyka od czasu narodzin obr�ci�a si�
ju� wiele razy. Gdyby ramiona spiralne by�y podobne do �mietanki w kawie, ju� dawno
temu "owin�yby" si� na j�drze. Obecnie s�dzi si�, �e ramiona spiralne nie s�
miejscami, gdzie jest najwi�cej gwiazd w galaktyce, lecz miejscami, gdzie s� one
najja�niejsze (przewa�nie najm�odsze). Wygl�d galaktyki przypomina widok miasta w
nocy ogl�danego z g�ry - g��wna ulica mo�e by� bardzo jasna, co nie znaczy, �e
w�a�nie w tym miejscu jest najwi�cej ludzi. Tajemnica
909 Dlaczego galaktyki maj� spiralne ramiona? Przy
puszcza si�, �e fale ci�nienia przemieszczaj�ce si� dooko�a galaktyki mniej wi�cej
jak szprychy w kole, w miar� jak si� przemieszczaj�, rozpoczynaj� tworzenie gwiazd.
Dlatego mo�na sobie wyobra�a� jasne, spiralne ramiona jako miejsca, gdzie tworz�
si� gwiazdy.
334 ASTRONOMIA
Radiogalaktyki
910 Radiogalaktyki to obiekty bardzo gwa�towne.
Galaktyki podobne do naszej emituj� wi�kszo�� promieniowania w postaci �wiat�a
widzialnego, nasze S�o�ce r�wnie�. Istnieje jednak spora liczba galaktyk, kt�re
wysy�aj� bardzo silne sygna�y radiowe. Nazwane zosta�y radiogalaktykami. Galaktyki,
kt�re wydaj� si� jasne (tzn. galaktyki wysy�aj�ce silne promieniowanie w zakresie
widzialnym), okazuj� si� s�abymi �r�d�ami sygna��w radiowych, i na odwr�t. Kiedy
obserwujemy radiogalaktyki za pomoc� zwyczajnych teleskop�w, widzimy galaktyki, w
kt�rych panuje ogromne zamieszanie - wybuchy i inne rodzaje zachowa� nie
spotykanych we wzgl�dnie spokojnym miejscu, jakim jest nasza Galaktyka. W�a�ciwie
galaktyki dziel� si� na dwa rodzaje: galaktyki aktywne,jak na przyk�ad
radiogalaktyki, i stateczne, przytulne miejsca, jak nasza Galaktyka. Burzliwo��
radiogalaktyk jest tak wielka, �e patrz�c na nie, mo�esz widzie� ogromne d�ety
(w�skie strugi materii) wyrzucane ze �rodka galaktyki. D�ety te s� cz�sto
wielokrotnie wi�ksze ni� sama galaktyka - stanowi� uderzaj�ce zjawisko na radiowym
niebie. Kwazary s� przyk�adami 911 radiogalaktyk. Kwazar jest akronimem od quasi-
stellar radiosource (gwiazdopodobne �r�d�o radiowe). Nazwa wzi�a si� st�d, �e
chocia� �r�d�a te emituj� ogromne ilo�ci energii w zakresie radiowym, obserwowane
przez teleskop optyczny wygl�daj� jak pojedynczy punkt �wietlny, czyli jak gwiazda.
Teraz wiemy, �e kwazary to bardzo odleg�e galaktyki typu radiogalaktyk aktywnych.
Obecnie znamy ponad tysi�c kwazar�w. Kwazary to obiekty naj912 bardziej odleg�e i
najstar
sze. Astronomowie okre�laj� odleg�o�� kwazara, mierz�c przesuni�cie jego widma ku
czerwieni. Najbardziej odleg�y kwazar, znany jako 0051-229 (stan z 1992 r.),
znajduje si� w odleg�o�ci w przybli�eniu 16 miliard�w lat �wietlnych od Ziemi. Jest
to niemal sam skraj Wszech�wiata, kt�ry mo�emy obserwowa�. Poniewa� kwazary s�
daleko, �wiat�o docieraj�ce od nich do nas podr�owa�o bardzo d�ugo. Tote� kwazar
obserwowany przez nas dzisiaj mo Kosmologia 335
�e nie mie� nic wsp�lnego z obiektem istniej�cym obecnie w tym miejscu. Niekt�rzy
astronomowie s�dz�, �e kwazary s� wczesnym stadium ewolucyjnym rozwoju wszystkich
galaktyk. Gdyby tak mia�o by�, a ty by�by� astronomem stoj�cym na planecie w
obiekcie nazywanym 0051229, patrz�cym w kierunku naszej Galaktyki, to m�g�by�
zobaczy� nas jako kwazar, a siebie jako galaktyk� ca�kiem zwyczajn�, kt�ra przesz�a
ju� przez zawieruch� przemian. Tajemnica
Dlaczego w og�le istniej� 913 galaktyki? Wiemy o istnieniu innych galaktyk ju� od
przesz�o p� wieku, lecz ci�gle nie mo�emy wyja�ni�, dlaczego one istniej�. Z
wi�kszo�ci teorii wynika, �e nie powinno ich by�. G��wny problem jest nast�puj�cy.
Galaktyki nie powinny zacz�� gromadzi� si� pod wp�ywem grawitacji wcze�niej ni� po
up�ywie 500 tysi�cy lat po pocz�tku Wszech�wiata. Przed tym terminem ci�nieme
rozszerzaj�cego si�, po Wielkim Wybuchu, Wszech�wiata by�o na to zbyt du�e. Z
drugiej strony, po up�ywie tych 500 000 lat rozrzedzenie materii by�o ju� za du�e,
by mog�y si� utworzy� galaktyki o takich rozmiarach, jakie obserwujemy. Nikt
jeszcze nie wyliczy�, jak zmie�ci� d�ugotrwa�y proces powstawania galaktyk w tak
kr�tkim przedziale czasu. Pr�by obliczenia tego nie ustaj�, lecz jest to nadal nie
rozwi�zany problem wsp�czesnej kosmologii. Kosmologia
Wszech�wiat si� rozsze914 rza. Galaktyki odsuwaj� si� od siebie. Fakt ten zosta�
odkryty przez ameryka�skiego astronoma Edwina Hubble'a. Ob serwowa� on �wiat�o
wysy�ane przez odleg�e galaktyki i por�wnywa� je z emitowanym przez r�ne
pierwiastki w laboratoriach na Ziemi. Odkry�, �e fala
336 ASTRONOMIA
.,..,t:.y . y:;.:: ;. ,_...' .: . .;.,. ~~�`v.~,,j'~=...i .�..�._>:;~. -;s : ~a~�.
... ; s~,t @ ~ r,.'' :, ~,
i~. : '.; . `x~'y �.''~: : ~; ~ . . . jt v.
S,, / :1.. ...: v1.
., . .,
''`' .",~' ,,,t~ ~1
_1-.'._ ~.y '~ �.
Rozszerzanie si� Wszech�wiata. Galaktyki tworz� si� z lokalnych zg�szcze�
rozszerzaj�cej si� materii. �wiat�a z odleg�ej galaktyki mia�a wi�ksz� d�ugo��, ni�
oczekiwano - tzn. przesuni�ta by�a w kierunku czerwonego skraju widma.
Interpretuj�c to zjawisko jako wp�yw efektu Dopplera, Hubble stwierdzi�, �e
wszystkie galaktyki Wszech�wiata oddalaj� si� od nas i im dalej jest dana
galaktyka, tym szybciej si� oddala. Rozszerzanie si� Wszech915 �wiata nasuwa
wniosek, �e mia� on sw�j pocz�tek w czasie. Je�eli wyobrazisz sobie film o
rozszerzaniu si� Wszech�wiata puszczony "do ty�u", to zobaczysz, jak w miar� up�ywu
czasu �wiat staje si� coraz mniejszy, a� osi�gnie geometryczny punkt. Niew�tpliwie
oznacza to pewnego rodzaju pocz�tek, a czas zdefiniowany w ten spos�b nazywa si�
wiekiem Wszech�wiata (wiek Wszech�wiata jest r�wny odwrotno�ci sta�ej Hubble'a).
Wed�ug najlepszych oszacowa� wiek Wszech�wiata jest zawarty mi�dzy 10 a 20
miliardami lat. Obraz Wszech�wiata, 916 w kt�rym wszystko zaczyna si� od stanu
materii o wielkiej g�sto�ci i wysokiej temperaturze, a nast�pnie si� rozszerza,
nazwano Kosmologia 337
Wielkim Wybuchem. Termin ten jest u�ywany w opisie zar�wno ewolucji Wszech�wiata,
jak i zdarzenia, od kt�rego si� Wszech�wiat rozpocz��. Wielki Wybuch mo�na
najlepiej zaprezentowa� na przyk�adzie rosn�cego ciasta. Niech ka�da rodzynka w tym
cie�cie oznacza galaktyk�. Stoj�c na jednej z tych rodzynek, b�dziesz uwa�a�, �e
si� nie poruszasz, natomiast inne rodzynki, w miar� jak ciasto ro�nie, oddalaj� si�
od ciebie. Im dalej s� te rodzynki, tym szybciej si� oddalaj�, po prostu dlatego,
�e mi�dzy tob� a nimi jest coraz wi�cej rosn�cego ciasta. Kiedy Hubble przyjrza�
si� Wszech�wiatowi, zobaczy� analogiczne zjawisko. 1 I~/ Termin Wielki Wybuch
zosta� u�yty po
raz pierwszy w znaczeniu ironicznym. W latach czterdziestych istnia�o wiele
rywalizuj�cych ze sob� teorii dotycz�cych natury Wszech�wiata. Brytyjski astro(izyk
Fred Hoyle uku� termin Wielki Wybuch w celu skrytykowania konkurent�w.
Nieoczekiwanie termin ten znalaz� drog� do opinii publicznej jako nazwa teorii. (~1
~ Wielki Wybuch nie jest 7 j podobny do eksplozji. Po kusa wyobra�enia sobie
Wielkiego Wybuchu jako zjawiska analogicznego do eksplozji pocisku artyleryjskiego
jest ogromna. Przyk�ad ciasta z rodzynkami pokazuje, �e by�o inaczej. Powstaje i
rozszerza si� sama przestrze�, a galaktyki s� przez ni� unoszone. Obawiam si�, �e
my�l�c o Wielkim Wybuchu, zapl�czesz si� niemi�osiernie, chyba �e nagle uchwycisz
sedno. 919 Same galaktyki nie rozszerzaj� si�, a przynaj
mniej nie za bardzo. Chocia� ro�nie odleg�o�� od jednej galaktyki do drugiej,
rozmiary poszczeg�lnych galaktyk pozostaj� sta�e. W naszym przyk�adzie - rodzynki
si� nie rozszerzaj�, ekspansja jest wy��cznie w�asno�ci� ciasta. Do czego rozszerza
si� Wszech�wiat? Gdybym sporz�dzi� list� nurtuj�cych mnie pyta�, to w�a�nie takie
znalaz�oby si� na czo�owym miejscu. Nie lubi� go, poniewa� jest g�upie. W
rzeczywisto�ci jest ono przepastne. Powodem mojej niech�ci jest fakt, �e nie
znalaz�em satysfakcjonuj�cej odpowiedzi.
338 ASTRONOMIA
Wyra�enie idei naukowej w j�zyku codziennym jest t�umaczeniem z jednego j�zyka na
inny. J�zykiem nauki jest matematyka, a j�zykiem zwyczajnych rozm�w - na przyk�ad
angielski. Zazwyczaj, kiedy otrzymuj� pytanie, t�umacz� je z angielskiego na
matematyk�, znajduj� w tym j�zyku odpowied� i przek�adam j� na angielski. Problem,
jaki mam z pytaniem: "Do czego rozszerza si� Wszech�wiat", polega na tym, �e nie
mog� przet�umaczy� go na matematyk�. Przypomina mi to pytanie: "Co jest p�noc�
bieguna p�nocnego?" Je�eli pomy�lisz o tym przez chwil�, stwierdzisz, �e problem
nie polega na tym, i� nie ma nic p�nocnego na biegunie p�nocnym, lecz na tym, �e
nawet na biegunie p�nocnym nie ma nic p�nocnego. Frustracja, jak� teraz czujesz,
jest podobna do mojej, gdy jestem pytany, do czego rozszerza si� Wszech�wiat.
Ewolucja Wszech�wiata
M�odszy Wszech�wiat by� 920 gor�tszy. Wszelkie sub
stancje, kiedy s� spr�one, z regu�y s� gor�tsze ni� przed spr�eniem. Wszech�wiat
nie jest wyj�tkiem od tej regu�y. Kiedy by� m�odszy, by� gor�tszy i dlatego
zderzenia mi�dzy jego cz�ciami sk�adowymi by�y gwa�towniejsze. Im g��biej si�
cofn�� w czasie, tym wy�sza by�a temperatura Wszech�wiata i gwa�towniejsze
zderzenia. Ta uwaga jest kluczem do zrozumienia ewolucji Wszech�wiata. 921
Wszech�wiat ewoluowa� poprzez wiele "zamar
za�". Je�eli para wodna znajduj�ca si� w bardzo wysokiej temperaturze i pod wysokim
ci�nieniem nagle zostanie uwolniona, to rozszerzaj�c si� b�dzie stygn��. Kiedy
uk�ad osi�gnie temperatur� 100�C, zajdzie wa�na zmiana-nast�pi kondensacja pary
wodnej w wod�. Uk�ad nadal b�dzie si� rozszerza� i styg�, a� do nast�pnego
prze�omowego stanu, w kt�rym woda zamarznie w l�d. Mo�emy zatem scharakteryzowa�
ewolucj� pary wodnej jako jednorodne rozszerzanie si�, przerywane nag�ymi zmianami
stanu materii. W podobny spos�b mo�na scharakteryzowa� ewolucj� Wszech�wiata - jako
okresy ci�g�ego rozszerzania si� i stygni�cia, przerywane kr�tkimi okresami, w kt�
Ewolucja Wszech�wiata 339
rych zachodz� zmiany fundamentalne. Wyr�ni� sze�� takich zmian i nazw� je
zamarzaniem. 922 Wynll~iem ostatniego "zamarzania", kt�re na
st�pi�o oko�o 500000 lat po Wielkim Wybuchu, by�o powstanie atom�w. Wcze�niej nie
mog�o si� to wydarzy�, poniewa� ka�dy elektron, kt�ry spr�bowa� przy��czy� si� do
j�dra, by� usuwany z niego wskutek zderze�. Do tego wi�c czasu materia istnia�a w
stanie plazmy i dopiero p�niej powsta�y atomy. �wiat�o i inne promieniowanie
elektromagnetyczne nie mo�e pokonywa� w plazmie du�ych odIcg�o�ci, nie oddzia�uj�c
z materi,t. Dop�ki wi�c nie powsta�y ,nomy, Wszech�wiat by� nieprzezruczysty. Gdyby
zawiera� bry�� nuUcrii, by�aby ona bardziej nieprxciroczysta ni� otoczenie i
od~Ixiu�ywanie na ni� promieniowani;r plazmy by�oby silniejsze, co ~luprowadzi�oby
do rozproszenia rrr~rterii tej bry�y. Kiedy powsta�y atomy, Wszechswiat sta� si�
nagle przezroczysty i �wiat�o zosta�o uwolnione. Od teuu czasu oddzia�uje ono z
materiy bardzo s�abo. Oznacza to, �e ~nl~iktyki nie mog�y zacz�� si� tworzy�
wcze�niej, ni� Wszech �wiat "zamarz�" do tego stopnia, by mog�y powsta� atomy.
923 J�dra atom�w powsta�y w trzy minuty po Wiel
kim Wybuchu. Tyle czasu musia�o min��, zanim temperatura opad�a do tego stopnia, by
mog�y powsta� j�dra. Przed up�ywem tego czasu ka�da pr�ba po��czenia si� protonu z
neutronem i stworzenia najprostszego nawet j�dra musia�a si� sko�czy� ich
rozdzieleniem wskutek zderze�. Po up�ywie tego czasu mog�y ju� istnie� j�dra
lekkich pierwiastk�w. Tak wi�c trzy minuty (a dok�adniej trzy minuty i czterdzie�ci
pi�� sekund) to nast�pny znak na skali czasu �ycia Wszech�wiata. 924 Kiedy cz�stki
elementarne tworzy�y j�dra, musia
�y pracowa� z najwi�kszym po�piechem. J�dra nie mog�y zacz�� si� tworzy�, dop�ki
nie spad�a wystarczaj�co temperatura, lecz gdyby czeka�y zbyt d�ugo, to w wyniku
Hubblowskiego rozszerzania si� Wszech�wiata materia sta�aby si� tak rozrzedzona, �e
liczba zderze� by�aby bardzo ma�a i nie dosz�oby do powstania znacz�cej liczby
j�der. Te dwa silnie ze sob� zwi�zane zjawiska
340 ASTRONOMIA
pozostawiaj� bardzo niewiele czasu na tworzenie si� j�der. Dlatego w Wielkim
Wybuchu powsta�y tylko izotopy wodoru i hel wraz z niewielk� ilo�ci� litu-7
(kt�rego j�dro ma trzy protony i cztery neutrony). Wszystkie inne pierwiastki
Wszech�wiata utworzy�y si� p�niej. Po dziesi�ciu mikrosekun925 dach "zamarz�y"
kwarki. W okresie od dziesi�ciu mikrosekund do trzech minut materia istnia�a w
postaci cz�stek elementarnych. Po dziesi�ciu mikrosekundach temperatura
Wszech�wiata osi�gn�a tak� warto��, �e kwarki mog�y "zamarzn��" w cz�stki
elementarne. Przed up�ywem tego czasu materia istnia�a w formie kwark�w i lepton�w,
po tym czasie wyst�powa�a ju� w lepiej znanej postaci cz�stek elementarnych
(elektron�w, neutron�w, proton�w i innych). W czasie r�wnym 10-'0 926 sekundy
nast�pi�o pierwsze "zamarzanie". Cofaj�c si� od tego czasu a� do Wybuchu, mamy do
czynienia z "zamarzaniem" oddzia�ywa� zamiast ma i tern. Dziesi�ciomiliardowa cz��
sekundy po Wielkim Wybuchu oznacza punkt, w kt�rym nast� pufie unifikacja
oddzia�ywa� s�abych z elektromagnetycznymi. Zanim nast�pi� ten moment, istma�y
tylko trzy oddzia�ywania we Wszech�wiecie - silne, grawitacyjne i oddzia�ywanie
zunifikowane, kt�re fizycy nazywaj� elektros�abym. Po up�ywie tego czasu
Wszech�wiat mia� komplet czterech oddzia�ywa�. Q ~% Warunki, jakie panoJZ I wa�y we
Wszech�wiecie w 10-'� sekundy po Wybuchu, potrafimy odtworzy� w laboratoriach. P�
tuzina laboratori�w na �wiecie ma aparatur� przy�pieszaj�c� protony lub elektrony
niemal do pr�dko�ci �wiat�a. Cz�stki te nast�pnie zderzaj� si� ze sob�. W wyniku
tych zderze�, przez u�amek sekundy, na obszarze 0 obj�to�ci nieco mniejszej ni�
rozmiary protonu, temperatura podnosi si� do takiej warto�ci, jak� mia�a w�wczas,
gdy Wszech�wiat istnia� 10-x� sekundy. Chocia� wi�c opis Wielkiego Wybuchu
wprowadza nas w czasy bardziej odpowiednie dla bajek ni� powa�nej fizyki, mo�emy z
pewnym zaufaniem m�wi�, co si� dzia�o, poniewa� potracimy od Ewolucja Wszech�wiata
341
tworzy� w laboratoriach warunki, w jakich si� to zdarzy�o. O�wiadczenie to nie
dotyczy teorii, kt�re zostan� przedstawinne poni�ej. 928 Wielkie teorie unifikacji
opisuj� Wszech�wiat, jaki
powsta� W lO-33 sekundy po Wielkim Wybuchu. Teoria m�wi, �e w tym momencie rozpad�a
si� unifikacja oddzia�ywania silnego x clektros�abym. Przed t� chwil� istnia�y
tylko dwa oddzia�ywania wc Wszech�wiecie, po niej by�y Irxy. Teorie opisuj�ce to
przej�cie m tzw. wielkie teorie unifikacji lub GUT (grand unified theories).
i)hecnie nie potrafimy odtworzy� w laboratoriach warunk�w, jakie mccly panowa�y,
wi�c musimy r~la� si� na teori�. ~1~ Nieobecno�� antymaterii ,(r we Wszech�wiecie
jest
wyja�niona przez GUT. Zastosoweno nast�puj�c� metod�. Wielkn teoria unifikacji
zosta�a u�yta stu opisania reakcji, kt�re mog� hy� przeprowadzone przy wzgl�vlnir
niskich energiach, mo�liwych do osi�gni�cia w laboratorineh. Wor�wnanie opisu
teoretymnego i wynik�w do�wiadcze� pmwulilo na ustalenie warto�ci pewnych wielko�ci
odgrywaj�tych w teorii istotn� rol�. Wczesny Wszech�wiat opisujemy wi�c na
podstawie teorii, kt�rej parametry zosta�y wyznaczone do�wiadczalnie. Teoria
przewiduje, �e na ka�dy miliard antyproton�w tworz�cych si� we wczesnym
Wszech�wiecie powstawa�o miliard i jeden proton�w. W miar� up�ywu czasu protony i
antyprotony odnalaz�y si� i uleg�y anihilacji. Wszystkie cia�a sta�e we
Wszech�wiecie, z twoim cia�em w��cznie, s� zbudowane z tej odrobiny materii, kt�ra
nie uleg�a anihilacji. 930 Inflacja to termin zwi�zany z GUT. U�ywany
jest do opisania okresu, podczas kt�rego ekspansja Wszech�wiata by�a bardzo
gwa�towna. Podobnie jak woda rozszerza si�, kiedy zamarza w l�d, tak rozszerza si�
i Wszech�wiat, gdy "zamarzaj�" oddzia�ywania silne, lecz Wszech�wiat rozszerza si�
znacznie bardziej ni� woda pozostawiona w butelce na noc. Szacuje si�, �e czynnik
ekspansji wynosi oko�o 105�. Czynnik ten wystarczy, aby wychodz�c od czego�
mniejszego ni� najmniejsza cz�stka, osi�gn�� rozmiary grejpfruta. Gdyby� ty si�
rozszerzy� tyle razy, by�by� wi�kszy ni� ca�y Wszech�wiat!
342 ASTRONOMIA
931 W czasie 10'3 nast�pi�a ostateczna unifikacja. Pierwsze "zamarzanie", jak
prawdopodobnie oczekujesz, to unifi kacja oddzia�ywa� grawitacyjnych ze wszystkimi
innymi. Zdarzy�o si� to w tzw. czasie Plancka (nazwa pochodzi od nazwiska
niemieckiego fizyka Maxa Plancka, jednego z tw�rc�w mechaniki kwantowej). Przed
nadej�ciem tego czasu Wszech�wiat by� tak prosty, jak tylko m�g� by�-istnia� tylko
jeden rodzaj oddzia�ywa�, a materia sk�ada�a si� z jej najmniejszych sk�adnik�w. Od
tego okresu istnia�y ju� dwa oddzia�ywania zamiast jednego. Wszystko zacz�o si� od
czasu Plancka - lubi� tak m�wi� moim studentom. PRZE�OMOWE ZMIANY W HISTORII
WSZECH�WIATA
Czas od pocz�tku Co si� wydarzy�o
10~" sekundy grawitacja oddzieli�a si� od innych oddzia�ywa�10-3'
sekundyoddzieli�y si� oddzia�ywania silne
10-'� sekundy rozdzieli�y si� oddzia�ywania s�abe
i elektromagnetyczne
10 mikrosekund kwarki ��cz� si� ze sob�, tworz�c cz�stki elementarne3
minutypowstaj� j�dra lekkich atom�w
500 000 lat powstaj� atomy
Dowody na poparcie teorii Wielkiego Wybuchu
Pierwszym, nieodpartym 932 dowodem przemawiaj�ce za modelem Wielkiego Wybuchu
(innym ni� samo rozszerzanie sig Wszech�wiata) by�o odkrycie mikrofalowego
promieniowania t�a. Odkryli je w 1964 r. dwaj uczeni z Bell Telephone Labora tories
- Arno Penzias i Robert Wilson. W celu stworzenia bazy danych dla rodz�cego si�
przemys�u �rodk�w ��czno�ci wykonali oni, pos�uguj�c si� odbiornikiem mikrofal,
pomiary promieniowania mikrofalowego docieraj�cego z przestrzeni do Ziemi. Wykryli,
�e promieniowanie mikrofalowe dociera do Ziemi niezale�nie od tego, w kt�r� stron�
skieruj� aparatur� (odbierali je jako jednostajny gwizd). Dzisiaj interpretujemy to
tzw. kosmiczne promie Dowody na poparcie teorii Wielkiego Wybuchu 343
niowanie t�a jako "echo" Wielkiego Wybuchu. Jest to promieniowanie, kt�re uwolni�o
si� wtedy, kiedy powstawa�y atomy (patrz wy�ej), lecz ostyg�o od tego czasu. Teraz
jest ono charakterystyczne dla obiektu, kt�rego temperatura wynosi oko�o 3 stopni
powy�ej absolutnego zera. Takie promieniowanie jest charakterystyczne dla
rozszerzaj�cego si�, stygn�cego Wszech�wiata i dlatego jest uwa�ane za niezbity
dow�d na poparcie teorii Wielkiego Wybuchu. Kosmiczne promieniowanie t�a jest
zdumiewaj�co jednostajne. Wsz�dzie jest jednakowe z dok�adno�ci� do 0,1 procent
niezalc�nie od tego, w kt�rym kierunku obserwuje si� przestrze� (w 1992 r. Satelita
COBE - Cosmic Hackground Explorer - wykry� niewielkie zaburzenia jednorodm�ci
promieniowania t�a prryp. t�um.). Jednostajno�� promieniowania t�a jest jednym z
wielkich problem�w kosmologii. 933 synteza termoj�drowa stanowi inny dow�d na
poparcie teorii Wielkiego Wybuchu. Uow�d ten pochodzi z oblicic� dotycz�cych
powstawania Ickkich j�der po trzech minutach (patrz wy�ej). U�yto nast�puj�cej
metody: Z do�wiadcze� przeprowadzanych w laboratoriach wiemy, z jakim
prawdopodobie�stwem powstan� poszczeg�lne produkty w przypadku zderzenia dw�ch
lekkich j�der. Na przyk�ad mo�emy zmierzy� prawdopodobie�stwo powstania j�dra
deuteru (trwa�y izotop wodoru) podczas zderzenia dw�ch proton�w z okre�lon�
pr�dko�ci�. Podstawiaj�c do odpowiednich wzor�w te zmierzone wielko�ci wraz z
pr�dko�ciami spodziewanymi po j�drach znajduj�cych si� w temperaturze, jak� mia�
Wszech�wiat trzy minuty po Wybuchu, mo�emy obliczy� liczb� j�der r�nych
pierwiastk�w, kt�re powinny wtedy powsta�. Mo�emy zmierzy� nast�pnie ilo�ci ka�dego
z pierwiastk�w istniej�cych w obecnym Wszech�wiecie (z poprawk� na pierwiastki,
kt�re powsta�y w gwiazdach) i por�wna� te zmierzone warto�ci z przewidywanymi. W
wi�kszo�ci przypadk�w wyniki i przewidywania s� znacz�co zgodne. Na przyk�ad
rozpowszechnienie pierwotnego helu we Wszech�wiecie jest r�wne w przybli�eniu 25
procentom, co jest zgodne z oczekiwaniami. Gdyby ta liczba by�a tak du�a jak 28 lub
tak ma�a jak
342 ASTRONOMIA
931 W czasie 10" nast�pi�a ostateczna unifikacja. Pierwsze "zamarzanie", jak
prawdopodobnie oczekujesz, to unifi kacja oddzia�ywa� grawitacyjnych ze wszystkimi
innymi. Zdarzy�o si� to w tzw. czasie Plancka (nazwa pochodzi od nazwiska
niemieckiego bzyka Maxa Plancka, jednego z tw�rc�w mechaniki kwantowej). Przed
nadej�ciem tego czasu Wszech�wiat by� tak prosty, jak tylko m�g� by�-istnia� tylko
jeden rodzaj oddzia�ywa�, a materia sk�ada�a si� z jej najmniejszych sk�adnik�w. Od
tego okresu istnia�y ju� dwa oddzia�ywania zamiast jednego. Wszystko zacz�o si� od
czasu Plancka - lubi� tak m�wi� moim studentom. PRZE�OMOWE ZMIANY W HISTORII
WSZECH�WIATA
Czas od pocz�tku Co si� wydarzy�o
10`3 sekundy grawitacja oddzieli�a si� od innych oddzia�ywa�10-'3
sekundyoddzieli�y si� oddzia�ywania silne
10-'� sekundy rozdzieli�y si� oddzia�ywania s�abe
i elektromagnetyczne
10 mikrosekund kwarki ��cz� si� ze sob�, tworz�c cz�stki elementarne3
minutypowstaj� j�dra lekkich atom�w
500 000 lat powstaj� atomy
Dowody na poparcie tories - Arno Penzias i Robert Wilson. W celu stworzenia
bazyteorii WlelklegO danych dla rodz�cego si� przemys�u �rodk�w ��czno�ci
wykonaliWybuchu oni, pos�uguj�c si� odbiornikiem mikrofal, pomiary promieniowa p J�
cym za modelem Wielkiego Wybuchu (innym ni� samo rozszerzanie si� Wszech�wiata)
by�o odkrycie mikrofalowego promieniowania t�a. Odkryli je w 1964 r. dwaj uczeni z
Bell Telephone Labora Pierwszym, nieodpartym nia mikrofalowego docieraj�cego 932
dowodem rzemawia' - z przestrzeni do Ziemi. Wykryli, �e promieniowanie mikrofalowe
dociera do Ziemi niezale�nie od tego, w kt�r� stron� skieruj� aparatur� (odbierali
je jako jednostajny gwizd). Dzisiaj interpretujemy to tzw. kosmiczne promie Dowody
na poparcie teorii Wielkiego Wybuchu 343
niowanie t�a jako "echo" Wielkiego Wybuchu. Jest to promieniowanie, kt�re uwolni�o
si� wtedy, kiedy powstawa�y atomy (patrz wy�ej), lecz ostyg�o od tego czasu. Teraz
jest ono charakterystyczne dla obiektu, kt�rego temperatura wynosi oko�o 3 stopni
powy�ej absolutnego zera. Takie promieniowanie jest charakterystyczne dla
rozszerzaj�cego si�, stygn�cego Wszech�wiata i dlatego jest uwa�ane za niezbity
dow�d na poparcie teorii Wielkiego Wybuchu. Kosmiczne promieniowanie t�a jest
zdumiewaj�co jednostajne. Wsz�dzie jest jednakowe z dok�adno�ci� do 0,1 procent
niezale�nie od tego, w kt�rym kierunku obserwuje si� przestrze� (w 1992 r. Satelita
COBE - Cosmic Background Explorer - wykry� niewielkie zaburzenia jednorodno�ci
promieniowania t�a przyp. t�um.). Jednostajno�� promieniowania t�a jest jednym z
wielkich problem�w kosmologii. 933 Synteza termoj�drowa stanowi inny dow�d na
poparcie teorii Wie�kiego Wybuchu. Dow�d ten pochodzi z oblicze� dotycz�cych
powstawania lekkich j�der po trzech minutach (patrz wy�ej). U�yto nast�puj�cej
metody: Z do�wiadcze� przeprowadzanych w laboratoriach wiemy, z jakim
prawdopodobie�stwem powstan� poszczeg�lne produkty w przypadku zderzenia dw�ch
lekkich j�der. Na przyk�ad mo�emy zmierzy� prawdopodobie�stwo powstania j�dra
deuteru (trwa�y izotop wodoru) podczas zderzenia dw�ch proton�w z okre�lon�
pr�dko�ci�. Podstawiaj�c do odpowiednich wzor�w te zmierzone wielko�ci wraz z
pr�dko�ciami spodziewanymi po j�drach znajduj�cych si� w temperaturze, jak� mia�
Wszech�wiat trzy minuty po Wybuchu, mo�emy obliczy� liczb� j�der r�nych
pierwiastk�w, kt�re powinny wtedy powsta�. Mo�emy zmierzy� nast�pnie ilo�ci ka�dego
z pierwiastk�w istniej�cych w obecnym Wszech�wiecie (z poprawk� na pierwiastki,
kt�re powsta�y w gwiazdach) i por�wna� te zmierzone warto�ci z przewidywanymi. W
wi�kszo�ci przypadk�w wyniki i przewidywania s� znacz�co zgodne. Na przyk�ad
rozpowszechnienie pierwotnego helu we Wszech�wiecie jest r�wne w przybli�eniu 25
procentom, co jest zgodne z oczekiwaniami. Gdyby ta liczba by�a tak du�a jak 28 lub
tak ma�a jak
344 ASTRONOMIA
22, to teoria by�aby po prostu z�a i nie da�oby si� jej obroni� �adnym sposobem.
Dlatego rozpowszechnienie pierwiastk�w jest przekonuj�cym dowodem na poparcie
Wielkiego Wybuchu. jll Potraktowanie nukleo934 syntezy jako testu mode
i'' lu Wielkiego Wybuchu umo�liwia wykonanie bada� tu, na Ziemi. Na przyk�ad deuter
jest izotopemI, wodoru, kt�ry ma w swoim j�dIII rze jeden proton i jeden
neutron.Deuter nie pochodzi z gwiazdi dlatego ca�y deuter na Ziemimusia� powsta� w
Wybuchu. Mo'I �na zmierzy� rozpowszechnienie deuteru na przyk�ad w wodach
oceanicznych lub ska�ach i st�d otrzyma� informacj� o pocz�tkadr Wszech�wiata. Arno
Penzias nazwa� to tworzeniem kosmologii za pomoc� �opaty. Wielkie struktury
Wszech�wiata
Prawie ca�a materia 935 Wszech�wiata jest zawarta w supergromadach. Galaktyki s�
zgrupowane w gromadach, a gromady galaktyk - w su ' pergromadach. Droga Mleczna
nale�y do tzw. Grupy Lokalnej. Grupa ta sk�ada si� z nas, Wielkiej Mg�awicy w
Andromedzie, jeszcze jednej du�ej galaktyki, o kt�rej nigdy nie s�ysza�e� (w
gwiazdozbiorze Tr�jk�ta), i oko�o dwudziestu ma�ych galaktyk uwi�zionych przez pola
grawitacyjne ich wi�kszych s�siad�w. Wi�kszo�� galaktyk tworzy takie grupy. Wiele
galaktyk nale�y do gromad zawieraj�cych ich po tysi�c i wi�cej. Grupy i gromady
galaktyk s� z kolei skupione w supergromady. Na przyk�ad nasza Grupa Lokalna nale�y
do jednej supergromady wraz z wieloma podobnymi grupami i gromad� galaktyk w
gwiazdozbiorze Panny. Supergromady s� na og� d�ugie i w�skie. Gromady s� rozmiesz
Mapa rozkladu galaktyk w przestrzeni ujawniaj�ca organizacj� materii Wszech�wiata w
wielkiej skali. Ka�dy punkt na mapie oznacza galaktyk� lub gromad� galaktyk. Ziemia
znajduje si� w wierzcholku k�ta. Wielkie struktury Wszech�wiata 345
czone w nich jak koraliki nanizane na sznurek.
936 Wsz�dzie we Wszech�wiecie s� gigantyczne
"pustki". Pierwsza taka struktura zosta�a odkryta przez astronom�w w 1981 r. Jest
to ogromny obszar nie zawieraj�cy materii (lub prawie nie zawieraj�cy). Znalezienie
pustek zabra�o du�o czasu, poniewa� konieczne by�o odr�nienie galaktyk po�o�onych
za obszarem pustki od galaktyk le��cych bli�ej. Pierwsza z pustek, po�o�ona w
gwiazdozbiorze Wolarza, zajmuje obszar o �rednicy mniej wi�cej 250 milion�w lat
�wietlnych. W wyniku poszukiwa�, kt�re potem nast�pi�y, znaleziono wiele takich
pustych przestrzeni na niebie. Obecno�� obszar�w pustki w�a�ciwie nie powinna si�
wydawa� niespodziank�. Je�eli wi�kszo�� materii jest zawarta w supergromadach, to
gdzie� pomi�dzy nimi powinny by� i pustki. 937 supergromady i pustki to wsp�czesny
obraz Wszech
�wiata. Dopiero niedawno astronomowie zacz�li ca�o�ciowo bada� skomplikowany uk�ad
supergromad i pustych przestrzeni tworz�cych struktur� Wszech �wiata w wielkiej
skali. Obraz, kt�ry si� wy�ania, jest ca�kiem prosty. Wyobra�cie sobie, �e
przekroili�cie no�em g�r� mydlin. Na przekroju zobaczycie szereg pustych b�bli,
ka�dy otoczony przez warstw� myd�a. Wn�trze b�bli odpowiada pustkom i voila! - oto
Wszech�wiat. 938 Wszech�wiat sk�ada si� g��wnie z ciemnej mate
rii. W ci�gu ostatnich kilku lat astronomowie zorientowali si�, �e co najmniej 90
procent materii istnieje w takiej formie, kt�ra nie mo�e by� widziana. Typowa
galaktyka jest otoczona przez ciemn� materi� stanowi�c� wi�cej ni� 90 procent jej
masy. Opr�cz tego istniej� dowody, �e dodatkowa ciemna materia znajduje si� tak�e w
du�ych gromadach galaktyk. Ciemnej materii nie mo�na "zobaczy�", lecz jej obecno��
mo�e by� wykryta przez obserwacj� oddzia�ywa� grawitacyjnych. 939 Najwi�ksza
struktura Wszech�wiata(?). Wiel
ka supergromada galaktyk w gwiazdozbiorach Perseusza i Pegaza ma ponad miliard lat
�wietlnych d�ugo�ci i jest najwi�ksz� ze znanych supergala
346 ASTRONOMIA
ktyk. W 1989 r. astronomowie z Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics odkryli
inn� struktur�, kt�r� ochrzcili mianem Wielkiego Muru. Jest to zbi�r galaktyk
d�ugo�ci 500 milion�w lat �wietlnych, szeroko�ci 200 milion�w lat �wietlnych i
grubo�ci 15 milion�w lat �wietlnych. Z pewno�ci� czekaj� na odkrycie jeszcze
dziwniejsze rzeczy - wkr�tce o nich us�yszycie. Tajemnica
Jaki by� pocz�tek Wszech940 �wiata? Problem ten zajmuje centralne miejsce zar�wno w
kosmologii teoretycznej, jak i w literaturze. Wszystkie teorie przedstawione przez
kosmolog�w zak�adaj�, �e w pewnym punkcie przesz�o�ci budowa fizyczna Wszech�wiata
uleg�a zmianie. Wracaj�c do podanego wcze�niej przyk�adu ciasta dro�d�owego, wiemy,
�e je�eli b�dziemy obserwowa� je w czasie p�yn�cym wstecz, b�dzie si� ono kurczy�,
lecz nigdy nie skurczy si� do punktu geometrycznego. Skurczy si� tylko do tego
momentu, w kt� rym sk�adniki ciasta umieszczono w naczyniu i zmieszano. Podobnie
jak w tym przyk�adzie - kosurologowie s�dz�, �e czas nazywany zerowym nie
reprezentuje rzeczywistego zdarzenia fizycznego, lecz jest zaledwie ekstrapolacj�
wstecz obecnej ekspansji. Teoretycy r�ni� si� pogl�dami na temat pocz�tk�w
Wszech�wiata. Najbardziej rozpowszechnione teorie zak�adaj�, �e zanim rozpocz�a si�
ekspansja, Wszech�wiat by� niestabilny i �e ekspansj� zapocz�tkowa�o pewne
zdarzenie, takie jak kreacja masy. Aby doceni� warto�� tych teorii, nale�y
pami�ta�, �e: masa jest form� energii i dlatego mo�e by� traktowana jak inne formy
energii; w odr�nieniu od masy, kt�rej odpowiadaj� zawsze dodatnie warto�ci energii,
energia potencjalna grawitacji mo�e by� albo dodatnia, albo ujemna. Te fakty
znacz�, �e jest mo�liwe, aby dodatnia energia potrzebowa�a tworzenia masy do
zr�wnowa�enia ujemnej energii potencjalnej oddzia�ywa� grawitacyjnych mi�dzy
masami. Kreacja materii potrzebnej do stworzenia �wiata niekoniecznie potrzebuje,
�eby "co�" powsta�o z "niczego". To jest podobne do kopania do�u. Kiedy ju�
wykopa�e� d�, to masz Tajemnica 347
d� i g�r� ziemi, lecz nie jest tajemnic�, sk�d si� ta ziemia wzi�a. Je�eli jednak
widzisz tylko g�r� ziemi, kopanie ziemi mo�e wydawa� si� cudem - ziemia nagle
pojawi�a si� znik�d. W ten sam spos�b kreacja Wszech�wiata wygl�da cudownie,
poniewa� wydaje si� nam, �e masa nagle pojawi�a si� znik�d. W rzeczywisto�ci
materia jest t� "g�r� ziemi" Wszech�wiata i jest zr�wnowa�ona przez "d�" w formie
p�l grawitacyjnych. Tajemnica
941 J~ ~e koniec Wszech�wiata? Ka�dy, kto us�y
sza�, �e Wszech�wiat si� rozszerza, jest ciekaw, czy ta ekspansja kiedykolwiek si�
zako�czy. W j�zyku astronom�w pytanie to wyra�a si� nast�puj�co: "Czy Wszech�wiat
jest otwarty, czy zamkni�ty?" W otwartym Wszech�wiecie ekspansja b�dzie trwa�a
wiecznie. W �wiecie zamkni�tym potrwa przez jaki� czas, potem zwolni, a nast�pnie
si� odwr�ci. Na pytanie, czy Wszech�wiat jest otwarty, czy zamkni�ty, mo�na
odpowiedzie� na podstawie obserwacji. Je�eli we Wszech �wiecie jest dosy� materii,
si�a grawitacyjna zwolni rozbiegaj�ce si� galaktyki, zmusi do zatrzymania, a potem
�ci�gnie je z powrotem w akcie, kt�ry astronomowie nazywaj� Wielkim Kolapsem.
Je�eli we Wszech�wiecie nie wystarczy materii, aby tak si� sta�o, to Wszech�wiat
b�dzie otwarty i b�dzie si� rozszerza� wiecznie. Wszech�wiat na granicy mi�dzy
otwartym a zamkni�tym jest nazywany Wszech�wiatem p�askim. Je�eli w rachunkach
uwzgl�dni� tylko materi� wysy�aj�c� �wiat�o, tzn. materi�, kt�ra �wieci i mo�e by�
widziana, to Wszech�wiat ma mniej ni� 1 procent materii potrzebnej do zatrzymania
ekspansji. Mog�oby si� zatem wydawa�, �e �wiat jest otwarty. Astronomowie s�dz�, �e
ilo�� ciemnej materii we Wszech�wiecie stanowi co najmniej 30 procent masy
potrzebnej do powstrzymania ekspansji Hubble'a. Wielu z nich uwa�a, �e Wszech�wiat
jest w istocie p�aski i w przysz�o�ci zostanie odkryta jeszcze jaka� masa. Z teorii
inflacji wynika, �e masa Wszech�wiata jest dok�adnie taka, jaka jest konieczna, by
Wszech�wiat by� p�aski. By�oby wi�c mi�e, gdyby si� ta brakuj�ca
348 ASTRONOMIA
masa znalaz�a, zw�aszcza �e przewidywania teorii s� niedwuznaczne - Wszech�wiat,
aby by� p�aski, musi mie� t� mas� z dok�adno�ci� do jednej ameby na galaktyk�.
Je�eli wi�c brakuj�ca masa nie zostanie odkryta, to ekspansja Wszech�wiata nigdy
si� nie odwr�ci, b�dzie trwa�a wiecznie. Tajemnica
Dlaczego materia we 942 Wszech�wiecie jest tak "ziarnista", podczas gdy promie
niowanie t�a jest jednorodne? To nie jest zwyk�e pytanie, lecz pytanie nowoczesnej
kosmologii. Jednorodno�� promieniowania �wiadczy o tym, �e materia we Wszech�wiecie
by�a kiedy� roz�o�ona r�wnomiernie, lecz dzi� jej rozk�ad daleki jest od
r�wnomiemo�ci. Materia jest skupiona w supergromadach i brak jej ca�kowicie w
pustkach. Jak zatem przej�� od pocz�tkowej r�wnomierno�ci do obecnych skupisk, nie
tworz�c jednocze�nie nowego promieniowania mikrofalowego, kt�re powinno wprowadzi�
zak��cenia jednorodno�ci obecnie obserwowanego t�a? Uk~ad S~oneczny
Wst�p
Wieki obserwacji i dziesi�tki lat pracy z sondami kosmicznymi dostarczy�y mn�stwa
informacji o naszym uk�adzie planetarnym. Po kilku uwagach o og�lnej budowie uk�adu
om�wimy poszczeg�lne jego cz�ci, rozpoczynaj�c od powierzchni S�o�ca i poprzez
kolejne planety przechodz�c do najdalszych komet w przestrzeni. 943 Planety
powsta�y w tym samym czasie co S�o�ce
i s� zbudowane z tego samego materia�u. S�o�ce i planety utworzy�y si� z ob�oku
gazowo-py�owego oko�o 4,6 miliarda lat temu. Wewn�trz S�o�ca znalaz�o si� 99
procent masy ca�ego ob�oku. Zbi�r planet i innych obiekt�w znajduj�cych si� na
zewn�trz S�o�ca w Uk�adzie S�onecznym stanowi tylko drobn� cz�� jego masy. Rotacja
ob�oku gazowo-py�owego, z kt�rego powsta� Uk�ad S�oneczny, uformowa�a ca�y
materia�, kt�ry nie wszed� w sk�ad S�o�ca, w p�aski dysk. Planety i reszta Uk�adu
S�onecznego utworzy�y si� w tej p�aszczy�nie. Wyja�nia to, dlaczego wszystkie
planety (z wyj�tkiem Plutom) maj� orbity le��ce w jednej p�aszczy�nie i wszystkie
poruszaj� si� w tym samym kierunku (przeciwnie do kierunku ruchu wskaz�wek zegara,
kiedy obserwuje si� ten ruch znad bieguna p�nocnego). Uk�ad S�oneczny wygl�da jak
p�aski nale�nik z du�� wi�ni� (S�o�ce) w �rodku. Przyci�ganie grawitacyjne
podzieli�o dysk na poszczeg�lne planety. Miejsca w dysku o wi�kszej g�sto�ci
przyci�ga�y do siebie materi� z s�siedztwa i stawa�y si� coraz masywniejsze. By�o
to przyczyn� jeszcze silniejszego przyci�gania jeszcze wi�kszej ilo�ci materii i
dalszego wzrostu. W ko�cu po��czone bry�y utworzy�y planety. Uklad Sloneczny 349
944 Najwi�ksze planety Uk�adu S�onecznego zupehue
nie przypominaj� Ziemi. Kiedy tworzy� si� Uk�ad S�oneczny i S�o�ce si� rozgrzewa�o,
mi�dzy wewn�trzn� i zewn�trzn� cz�ci� Uk�adu powsta�a krytyczna r�nica temperatur.
W pobli�u S�o�ca by�o gor�co i pewna cz�� materia��w (takich jak metan i amoniak)
wyst�powa�a w postaci pary, podczas gdy dalej od S�o�ca przyj�a posta� lodu. Kiedy
w S�o�cu nast�pi� zap�on reakcji j�drowych, promieniowanie zmiot�o lotne materia�y
z wewn�trznej cz�ci Uk�adu, podczas gdy w dalszej cz�ci one pozosta�y i wraz z
gazowym wodorem i helem wesz�y w sk�ad planet. St�d planety bliskie S�o�cu s� ma�e
i skaliste, a dalsze od niego - du�e i gazowe. Skaliste planety wewn�trzne Merkury,
Wenus, Ziemia i Mars - s� nazywane planetami typu ziemskiego lub ziemiopodobnymi.
Do tej kategorii zalicza si� tak�e Ksi�yc, mimo �e, �ci�le m�wi�c, nie jest on
planet�. Planety zewn�trzne (Jowisz, Saturn, Uran i Neptun) nazwano gazowymi
olbrzymami lub planetami typu Jowisza. Planety te by� mo�e maj� ma�e, skaliste
j�dra (nieco wi�ksze ni� j�dra planet
350 ASTRONOMIA
ziemiopodobnych), lecz s� otoczone grubymi warstwami cieczy i gazu. Planety
jowiszowe maj� 945 budow� warstwow�. Cho
cia� nie mo�emy dotrze� do ich wn�trza, potrafimy w spos�b naukowy snu� domys�y na
temat ich budowy. Jedna z teorii g�osi, �e ka�da z tych planet ma j�dro z metalu i
ska� otoczone przez warstwy ciek�ej wody, metanu i amoniaku. Z kolei to ciek�e
j�dro jest otoczone przez warstw� spr�onych gaz�w - g��wnie wodoru i helu. IIIII
946 Wszystkie planety jowi"' Bzowe maj� pier�cienie.Pier�cienie Saturna s�
oczywi�cienajlepiej znane w Uk�adzie S�one' cznym, lecz w ostatnim dziesi� cioleciu
astronomowie odkryli, �e pier�cienie maj� wszystkie planety jowiszowe. Kilka
uk�ad�w pier�cieni odkryto prowadz�c obserwacj� z Ziemi, lecz szczeg�y ich budowy
otrzymano dopiero za pomoc� sond kosmicznych Voyager (patrz ni�ej). 947 P�uton to
nieco dziwna planeta. Przede wszyst
kim jest bardzo ma�a - oko�o 2 procent masy Ziemi - chocia� znajduje si� w tym
regionie Uk�adu S�onecznego, w kt�rym mo�na si� spodziewa� raczej gazowego
olbrzyma. Kilku astronom�w sugeruje, �e Pluton jest schwytan� komet�. Fakt, �e
planeta ma w�asny ksi�yc, przemawia raczej przeciwko temu punktowi widzenia. Jak
mo�e by� z�apana jednocze�nie planeta i jej ksi�yc? Pluton, czymkolwiek by by�, nie
jest w Uk�adzie S�onecznym do niczego podobny. ,/ ~ Przez cz�� swego lt "roku"
Pluton nie
jest planet� le��c� najdalej od S�o�ca. Orbita Plutom przebiega cz�ciowo wewn�trz
orbity Neptuna. A� do 1999 r. Pluton b�dzie si� znajdowa� bli�ej S�o�ca ni� Neptun.
949 Obecny wygl�d planet ziemiopodobnych zale�y
g��wnie od ich rozmiar�w. Kiedy ulega�y one kondensacji z ob�oku gazowo-py�owego,
zawiera�y du�� liczb� pierwiastk�w promieniotw�rczych roz�o�onych do�� r�wnomiernie
w ich wn�trzu. Podczas rozpadu tych pierwiastk�w wydziela si� ciep�o, kt�re dodaje
si� do ciep�a, jakie po Zewn�trzne warstwy Sdo�ca 351
wsta�o w procesie tworzenia si�
planety. Ciep�o to musi by� od-
prowadzone do powierzchni pla-
nety i wys�ane w przestrze�. Je�eli
t�a planeta jest ma�a, to ma niewiele
materia��w promieniotw�rczych,
tworz� si� wi�c ma�e ilo�ci ciep�a.
Ciep�o to mo�e by� odprowadzo-
ne z wn�trza do powierzchni za
pomoc� procesu przewodzenia
F=
i wypromieniowane z powierzch-
ni w przestrze�. Takimi planeta-
mi s� Merkury, ziemski Ksi�yc
i Mars. Kiedy ma�e planety uleg-
n� zestaleniu, ich powierzchnia przyjmuje posta� sztywnej, niezmiennej skorupy. W
du�ych pla`= netach jest zbyt du�o ciep�a, by~_ mog�o odp�yn�� w kierunku
powierzchni poprzez przewodzenie,a wi�c rozpoczyna si� proces konwekcji (patrz
rozdzia� dotycz�cyp�yt tektonicznych). W�r�d planet typu ziemskiego tylko
Ziemiajest wystarczaj�co du�a, �eby wytwarza� du�o ciep�a i wykazywa�aktywno��
tektoniczn�. 950 Gdyby Ziemia by�a troch� mniejsza, nie by�oby
nas tutaj. Je�eli ruch p�yt tektonicznych i towarzysz�ce mu zmiany klimatu
odgrywa�y wa�n� rol� w przebiegu ewolucji, to jest prawdopodobne, �e inteligcntne
�ycie istnieje na Ziemi przez przypadek - przypadek, dzi�ki kt�remu Ziemia jest
troch� wi�ksza ni� Wenus. Je�eli jest to prawda, to szansa znalezienia istot
pozaziemskich gdzie� we Wszech�wiecie jest o wiele mniejsza, ni� my�li wi�kszo��
ludzi. Zewn�trzne warstwy S�o�ca
951 Patrzenie w g��b S�o�ca przypomina troch� spo
jrzenie w g��b stawu wype�nionego brudn� wod�. W S�o�cu bowiem wida� co� do
g��boko�ci prawie S00 km, lecz nie g��biej. Zewn�trzna cz�� S�o�ca, kt�ra
odpowiada�aby powierzchni, gdyby to by�o cia�o sta�e, jest nazywana fotosfer�
(sfer� �wiat�a). Powy�ej fotosfery znajduj� si� dwie inne warstwy - chromosfera
(sfera barwy), kt�ra rozci�ga si� ponad fotosfer� na odleg�o�� kilku tysi�cy mil, i
korona s�oneczna. Wi�kszo�� aktywno�ci, jak� wi��emy ze S�o�cem, na przyk�ad plamy
na S�o�cu, protuberancje, bryzgi s�oneczne (patrz ni�ej), zachodzi w fotosferze i
chromosferze. Chromosfera otrzyma�a swoj� nazw� ze wzgl�du na to, �e zawie
352 ASTRONOMIA
ra gazowy wod�r, kt�ry emituje czerwone �wiat�o obserwowane przez teleskopy
s�oneczne ju� w XIX stuleciu. Tajemnica
II'I Dlaczego korona jest tak Iilii~,liil 952 gor�ca? W przeciwie�stwie do tego,
czego mo�na by si� spodziewa�, korona jest bardzo I,I
gor�ca - o wiele gor�tsza ni� ~Il,i fotosfera. Co wi�cej, staje si�
tymgor�tsza, im dalej znajduje si� odpowierzchni. Osi�ga temperaturyI!I maksymalne
rz�du kilku milioI';,' n�w stopni. Jest to zdumiewaj�ce- to tak jakby na szczycie
MountEverest by�o cieplej ni� na poziomie morza. Jedn� z pr�b rozwi�zania tej
zagadki jest teoria, �ekom�rki konwekcyjne, jakie powstaj� na powierzchni
S�o�ca,mieszaj� si� i tworz� fale d�wi�kowe, kt�re przemieszczaj� si�w chromosferze
i rozgrzewaj� j�.Inna teoria g�osi, �e rozgrzaniepochodzi z energii pola
magnetycznego. Mimo �e korona ma 953 tak nadzwyczajnie
wysok� temperatur�, m�g�by� zanurzy� w niej d�o� i nic nie poczu�. Atomy w koronie
maj� ogromn� energi�. Tak wielk�, �e wi�kszo�� z nich straci�a prawie wszystkie
elektrony. Atomy s� jednak bardzo rozproszone, wi�c w r�k� trafi�oby ich tylko
kilka i ca�kowita energia, jak� otrzyma�aby r�ka, by�aby niewielka. 954 Na S�o�cu
obserwujemy protuberancje i rozb�ys
ki. Najbardziej uderzaj�cymi zjawiskami, kt�re prawdopodobnie by� dostrzeg�, gdyby�
si� przyjrza� S�o�cu, s� wielkie �uki i p�tle p�on�cej materii, podnosz�ce si� z
jego powierzchni i opadaj�ce na ni� z powrotem. Te tzw. protuberancje pojawiaj� si�
zazwyczaj w pobli�u plam s�onecznych i s� zwi�zane z aktywno�ci� pola magnetycznego
S�o�ca. Na og� utrzymuj� si� przez kilka dni. Czasami nast�puje gwa�towny rozb�ysk
i w przestrze� s� wyrzucane strumienie bardzo szybkich cz�stek. Kiedy cz�stki z
wielkiego rozb�ysku s�onecznego osi�gaj� atmosfer� Ziemi, w�wczas przez kilka dni
zak��caj� ��czno�� radiow�. Tajemnica 353
955 Rozb�yski s�oneczne s� g��wnym zagro�e
niem dla astronaut�w. Mo�liwo�� pojawienia si� wielkiego rozb�ysku na S�o�cu w
chwili przebywania astronaut�w na orbicie wok� Ksi�yca by�a jednym z najwi�kszych
zmartwie� podczas misji Ap�llo. Nie os�oni�ty statek kosmiczny otrzyma�by wtedy
�mierteln� dawk� promieniowania. 956 Pole magnetyczne S�o�ca nie jest niczym nad
iwyczajnym. Jest tylko kilka razy
wiatr s�oneczny
pasy van
silniejsze ni� ziemskie, chocia� zmienia si� nieregularnie. Interesuj�c� cech� pola
magnetycznego S�o�ca jest to, �e rozci�ga si� daleko w przestrze�. S�oneczne pole
magnetyczne mo�na uzna� za struktur�, kt�ra wi��e ca�y Uk�ad S�oneczny. W tym
wszystko obejmuj�cym polu magnetycznym s� osadzone pola magnetyczne ka�dej z planet
(i zwi�zane z nim na sta�e). 957 S�o�ce stale emituje cz�stki, kt�re p�yn� przez
Uk�ad S�oneczny. Zjawisko to nazywa si� wiatrem s�onecznym. Mo�na sobie wyobrazi�,
�e cz�s fule magnetyczne Ziemi odksztalcone przez wiatr s�oneczny.
354 ASTRONOMIA
tki te �lizgaj� si� wzdhz� linii pola magnetycznego jak koraliki wzd�u� drutu.
Wiatr s�oneczny dociera do ka�dej planety i zniekszta�ca jej pole magnetyczne tak,
�e jest ono �ci�ni�te od strony skierowanej ku S�o�cu i rozci�gni�te od strony
przeciwnej. Powy�ej zosta� przedstawiony szkic ziemskiego pola magnetycznego
(magnetosfery) odkszta�conego przez wiatr s�oneczny. Opisuj�c pole magnetyczne,
astronomowie cz�sto u�ywaj� termin�w dotycz�cych p�yn�cej wody. Na przyk�ad
skupianie si� pola magnetycznego przed planet� nazywane jest fal� czo�ow� wskutek
podobie�stwa do wody gromadz�cej si� przed poruszaj�c� si� �odzi�. Planety
Poni�ej przedstawione s� wa�ne fakty dotycz�ce ka�dej z dziewi�ciu planet w
Uk�adzie S�onecznym. Na ko�cu umieszczono tabel� z odpowiednimi danymi. o Q
Merkury. Planeta najbli7~U �sza S�o�cu. Okres jej obiegu dooko�a S�o�ca wynosi
osiemdziesi�t osiem dni. Jest wi doczna z Ziemi jako gwiazda poranna i wieczorna.
Dawniej s�dzono, �e podobnie jak Ksi�yc, Merkury zwraca si� do S�o�ca zawsze t�
sam� stron�. Na ten temat napisano wiele cudownych utwor�w fantastyczno-naukowych.
Na nieszcz�cie dla autor�w planeta obraca si� i ka�da jej p�kula dostaje
przynale�n� cz�� wiat�a s�onecznego. Merkury nie ma atmosfery. Jego powierzchnia,
zeszpecona dziurami krater�w, wygl�da podobnie jak powierzchnia Ksi�yca. Wn�trze
planety jest nieco podobne do ziemskiego, z metalowym j�drem otoczonym warstw�
minera��w krzemianowych. W przeciwie�stwie jednak do Ziemi budowa Merkurego jest
sztywna, zestalona i nieruchoma. Wenus. Planeta najbar959 dziej podobna do Ziemi.
Temperatura na jej powierzchni jest wysoka - oko�o 470�C. Wierzymy, �e przyczyn�
tak wysokiej temperatury jest efekt cieplarniany spowodowany przez du�e ilo�ci pary
wodnej i dwutlenku w�gla w atmosferze Wenus. Planeta jest otulona wieloma warstwami
chmur, wi�c informacje o jej powierzchni by�y trudne do zdobycia tradycyjnymi
sposobami. Planety 355
Niema�o powie�ci napisano o bagnach na Wenus - dawniej wyobra�ano sobie, �e Wenus
przypomina Everglades na Florydzie, tylko jeszcze wi�ksze i bardziej bagniste.
Znaj�c temperatur� powierzchni, wiemy obecnie, �e jest to niemo�liwe. Mamy du�o
informacji o warunkach panuj�cych na powierzchni Wenus, poniewa� l�dowa�y na niej
radzieckie sondy kosmiczne i przes�a�y zar�wno obraz powierzchni, jak i wiele
innych danych. Obecnie mapy radarowe powierzchni Wenus zawdzi�czamy satelitom
umieszczonym wok� niej na orbicie. Na planecie wykryto wulkany, lecz jej aktywno��
tektoniczna wydaje si� znikoma. Pj)l`J
Dlaczego Wenus i Merkury sd widoczne tylko jako gwiazdy poranne lub wieczorne?
Odpowied�: Poniewa� nie mog� nigdy by� z ty�u za Ziemi�. Tylko w takim przypadku
mo�na by�oby je zobaczy� w �rodku nocy. 960 Uk�ad Ziemia-Ksi�yc. Ziemia jest
w�a�ciwie je
clyn� planet� w Uk�adzie S�onecr.nym, kt�ra ma aktywno�� tek toniczn�, jedyn�,
kt�ra ma ciek�� wod� na powierzchni, i jedyn�, na kt�rej istnieje �ycie. Ksi�yc
jest jedynym cia�em niebieskim, kt�rego wygl�d mo�na obserwowa� go�ym okiem.
"Twarz" Ksi�yca jest znana nam wszystkim od dzieci�stwa. Jego ciemne powierzchnie,
zwane mare (od �aci�skiego s�owa oznaczaj�cego morze), s� w rzeczywisto�ci dawnymi
wylewami bazaltu. S�dzimy, �e utworzy�y si� one wtedy, gdy Ksi�yc ostyg� na tyle,
by mie� skorup�, ale pod ni� by� ci�gle jeszcze p�ynny. Za�amanie skorupy i wyp�yw
lawy mog�y by� spowodowane uderzeniem du�ego meteorytu. W�a�nie zestalon� law�
widzimy teraz jako morza ksi�ycowe. Na Ksi�ycu s� r�wnie� wy�yny, ukszta�towane z
pier�cieni krater�w, oraz �a�cuchy g�rskie, takie jakie wyst�puj� na Ziemi.
Astronauci z misji Apolla pozostawili na powierzchni Ksi�yca przyrz�dy
umo�liwiaj�ce badanie ksi�ycowych "trz�sie� ziemi" i dzi�ki temu mo�emy mie� do��
dobry obraz wn�trza Ksi�yca. Chocia� nie wiemy dok�adnie, jak Ksi�yc powsta�,
wiadomo, �e sta�o si� to w tym samym czasie, kiedy powsta�a Ziemia. Z tego
356 ASTRONOMIA
powodu datowanie ska� ksi�ycowych przywiezionych przez astronaut�w z misji Apolla
jest wa�ne nie tylko dla oceny wieku Ksi�yca, lecz tak�e wieku naszej planety i
innych planet Uk�adu S�onecznego. Wiek ten wynosi, jak s�dzimy, 4,6 miliarda lat.
Mars. To najbardziej 961 odleg�a od S�o�ca planeta ziemiopodobna, o po�ow� mniejsza
od Ziemi. "Rok" Marsa jest r�wny dw�m latom ziemskim i mo�emy zaryzykowa�
twierdzenie, �e ma pory roku, poniewa� obserwuje si� powstawanie i znikanie czap
lodowych na biegunach. Czapy lodowe Marsa to nie zamarzni�ta woda, tylko dwutlenek
w�gla (suchy l�d). Mo�liwa jest te� obserwacja zmian pogody na Marsie w postaci
ogromnych burz py�owych. Mo�na si� spotka� z opini�, �e chocia� obecnie nie ma wody
na powierzchni Marsa, by�a tam w przesz�o�ci. Dowodem na to jest istnienie
zerodowanych twor�w, wygl�daj�tych jak doliny rzek utworzone przez p�yn�c� wod�.
Misja Viking�w dostar962 czy�a najlepszych informacji na temat warunk�w panuj�cych
na Marsie. 20 lipca 1976 r. ameryka�ski l�downik Viking I wyl�dowa� na Marsie. By�
to pierwszy obiekt, kt�ry znalaz� si� na innej planecie. Wkr�tce po nim wyl�dowa�
Viking II. Za ich po�rednictwem otrzymali�my niezapomniane obrazy r�owego nieba
Marsa. Przeprowadzono tak�e do�wiadczenia chemiczne, za pomoc� kt�rych poszukiwano
dowod�w istnienia �ycia na siostrzanej planecie. Nie otrzymano �adnych wynik�w,
kt�rych nie mo�na by�oby wyja�ni� jako prostych reakcji chemicznych mi�dzy
zwi�zkami nale��cymi do materii nieo�ywionej. 963 Na Marsie znajduje si� najwi�ksza
g�ra
w Uk�adzie S�onecznym. Olympus Mons, wygas�y (?) wulkan, ma 25 km wysoko�ci i
niemal 600 km �rednicy u podstawy. Jest tak du�y, �e rozci�ga�by si� od Bostonu do
Baltimore. Tej wielko�ci wulkan na Ziemi za�ama�by si� pod w�asnym ci�arem,
natomiast mniejsza grawitacja Marsa umo�liwia istnienie g�r o takich wysoko�ciach.
Nie ma kana��w na Mar964 sie. W latach osiemdzie
Planety 357
si�tych ubieg�ego stulecia w�oski astronom Giovanni Schiaparelli og�osi�, �e odkry�
na Marsie co�, co nazwa� canali. Po w�osku s�owo to znaczy�o r�w lub koryto rzeki,
ale zosta�o niefortunnie przet�umaczone na angielski jako kana�. Tymczasem kana�
jest tworem sztucznym, dzie�em istot inteligentnych. W pierwszych latach naszego
wieku ameryka�ski astronom Percival Lowell (1855-1916) przeprowadzi� rozleg�e
badania, na podstawie kt�rych stwierdzi�, �e powierzchnia Marsa jest poprzecinana
"kana�ami". Obserwowa� nawet zmiany ich koloru z br�zowego na zielony podczas
zmiany p�r roku. Obliczy� tak�e pr�dko��, z jak� wegetacja post�powa�a wzd�u� tych
kana��w w kierunku po�udniowym - z dok�adno�ci� do dw�ch miejsc po przecinku. 965
Na powierzchni Marsa nie ma tak�e �adnej twa
rzy. Ostatnio w prasie brukowej znalaz�em doniesienie o "twarzy" na Marsie-kilka
niskich wzg�rz, kt�re w pewnym o�wietleniu wygl�da�y jak twarz ludzka. Sam mo�esz
oceni� powag� tych doniesie�, kiedy dodam, �e mia�a to by� twarz Elvisa Presleya.
Co zobaczy� Lowell? 966 Niedawno dosta�em list od Clyde'a Tombaugha, jednego z
wielkich nestor�w spo�eczno�ci astronom�w i odkrywcy Plutom (patrz ni�ej). Tombaugh
wyja�ni�, �e mo�liwo�� obserwacji kana��w przez Lowella wynika�a ze sposobu jej
prowadzenia. Wskutek z�udzenia - nie po��czone ze sob� punkty wygl�da�y jak linie.
Lowell z pewno�ci� nie zmy�li� wynik�w swoich obserwacji, tylko sta� si� ofiar�
niew�a�ciwej kalibracji aparatury. i 967 Nie ma dowod�w istnienia �ycia na Marsie
ani
na �adnym innym ciele w Uk�adzie S�onecznym. Na Wenus, Ksi�ycu i Marsie - trzech
cia�ach niebieskich, kt�re odwiedzili�my (osobi�cie b�d� za pomoc� sond), nie
znaleziono �adnych dowod�w na istnienie �ycia. Okaza�oby si� to ca�kowit�
niespodziank� dla uczonych jeszcze w latach pi��dziesi�tych, kiedy wierzono, �e
przynajmniej Wenus i Mars by�y siedliskiem �ycia. Dzisiaj ci, kt�rzy chc� wierzy�,
�e �ycie jest powszechnym zjawiskiem we
358 ASTRONOMIA
Wszech�wiecie, przynaglaj� do wysy�ania wypraw na Marsa w poszukiwaniu
skamienia�o�ci. S� oni zwolennikami pogl�du, �e �ycie (podobnie jak ciek�a woda)
kiedy� tam istnia�o. o Q Pas planetoid. Pas planel~V toid jest du�ym zbiorem
lu�nego materia�u o rozmiarach od kamyk�w do cia� o �rednicy kilkuset mil. Pas ten
znajduje si� w przestrzeni mi�dzy orbitami Marsa i Jowisza. W przeciwie�stwie do
tego, w co ka�� nam wierzy� komiksy o Supermanie, pas planetoid nigdy nie by�
planet�, kt�ra rozpad�a si� na kawa�ki. Jest zbiorowiskiem bry�, kt�re nigdy
planety nie utworzy�y. Uczeni s�dz�, �e to grawitacyjne oddzia�ywanie Jowisza nie
dopu�ci�o do tego, by planetoidy po��czy�y si� w planet�. Jowisz. Najwi�ksza pla969
neta, Jowisz, obraca si� wok� swej osi z du�� pr�dko�ci�, jej "dzie�" trwa tylko
dziesi�� godzin. Wed�ug informacji, jakie posiadamy, g�sto�� Jowisza ro�nie z
g��boko�ci�. Pr�ba stania na nim zako�czy�aby si� tak jak pr�ba utrzymania si� na
powierzchni koktajlu mlecznego, poniewa� �adna z planet jowiszowych nie ma
"powierzchni" w sensie sta�ego gruntu. Wskutek szybkich obrot�w atmosfera Jowisza
jest rozdzielona na pasma o r�nych kolorach. W g��bi planety mo�e znajdowa� si�
ma�e skaliste j�dro o rozmiarach j�dra Ziemi. Q~%n Ksi�yce Jowisza. Jowisz J / V ma
wiele ksi�yc�w, wszystkie okr��aj� olbrzymi� planet� podobnie jak planety S�o�ce.
Cztery najja�niejsze nazwano ksi�ycami galileuszowymi, poniewa� odkry� je Galileusz
za pomoc� swego teleskopu. Liczba ksi�yc�w Jowisza stale ro�nie wraz z popraw�
jako�ci instrument�w pomiarowych - teraz znamy ich ju� szesna�cie. Niekt�re ksi�yce
Jowisza s� ca�kiem du�e i pod wzgl�dem budowy przypominaj� planety typu ziemskiego.
Oto kilka cech charakterystycznych. Callisto i Ganimedes s� prawdopodobnie
zbudowane z wody w stanie sta�ym. Powierzchnia Ganimedesa jest najbardziej zryta
kraterami w ca�ym Uk�adzie S�onecznym. Na Io zaobserwowano aktywne wulkany i z tego
powodu sta�a si� ulubionym obiektem bada� geolog�w. Planety 359
971 Patrz�c przez teleskop na Jowisza, mo�
na zobaczy� co�, co wygl�da jak du�e czerwone oko i przesuwa si� wraz z obrotem
planety. Jest to tzw. Wielka Czerwona Plama - gigantyczny cyklon, kt�ry trwa od tak
dawna, jak dawno obserwujemy t� planet�. To najbardziej niszcz�cy kaprys pogody
(je�eli to w�a�ciwe okre�lenie), jaki znamy. M�g�by� wrzuci� w ten wir ca�e Stany
Zjednoczone i nie powsta�aby na nim nawet zmarszczka. ~I~/Z Wulkany Io, pierwszy '
raz zaobserwowane
przez Voyagera, wyrzucaj� siark�, kt�ra stale na nowo pokrywa powierzchni� tego
ksi�yca. Ka�dy fragment powierzchni Io liczy sobie mniej ni� tysi�c lat! 973 Jowisz
o ma�o nie sta� si� gwiazd�. Jego ma
sa jest tylko osiemdziesi�t razy mniejsza, ni� potrzebna do osi�gni�cia
wystarczaj�co wysokiej temperatury, aby m�g� nast�pi� zap�on reakcji j�drowych.
Niewiele zatem brako wa�o, a Uk�ad S�oneczny mia�by dwie gwiazdy. Gdyby nast�pi�
zap�on Jowisza, prawdopodobnie nie powsta�oby �ycie na Ziemi, poniewa� dodatkowe
promieniowanie, nawet z ma�ej gwiazdy, lecz blisko po�o�onej, zak��ci�oby delikatn�
r�wnowag�, jaka umo�liwi�a powstanie �ycia. ~'~ Saturn. Saturn ze swoimi
pier�cieniami jest naj
bardziej efektowny. To gazowy olbrzym, podobnie jak Jowisz. Jest ostatni� planet�,
jak� mo�na ogl�da� go�ym okiem. Ma dwadzie�cia jeden ksi�yc�w, a jeden z nich,
Tytan, to najwi�kszy satelita w Uk�adzie S�onecznym i jedyny, kt�ry ma atmosfer�
(sk�adaj�c� si� z azotu, metanu i argonu). Temperatura powierzchni Tytana waha si�
w pobli�u 280�C. To czyni warunki panuj�ce na nim podobnymi do ziemskich w czasach,
gdy jeszcze nie rozwin�o si� �ycie. Powierzchnia Tytana mo�e wi�c by� pokryta
cz�steczkami organicznymi wszystkich rodzaj�w, unosz�cymi si� w ciek�ym metanie.
Pier�cienie Saturna przyci�gaj� najwi�cej uwagi. S� to w�skie pasma rumoszu,
najcz�ciej w po
360 ASTRONOMIA
stad ska� i lodu. Mi�dzy astronomami trwaj� do dzi� spory, czy s� to pozosta�o�ci
po satelicie, kt�ry zosta� rozerwany przez si�y grawitacji Saturna, czy, podobnie
jak pas planetoid, stanowi� materia�, z kt�rego satelita nigdy nie powsta�.
Pier�cienie Saturna 975 s� bardzo cienkie. Niekt�rzy astronomowie s�dz�, �e cho�
odbijaj� one mn�stwo �wiat�a, maj� nie wi�cej ni� 100 m grubo�ci. Innymi s�owy,
ca�y ten niebia�ski cud mo�e mie� grubo�� nie wi�ksz� ni� wysoko�� budynku w
�r�dmie�ciu. Uran. 13 marca 1781 r. 976 astronom William Herschel, mieszkaj�cy w
Bath w Anglii, zobaczy� przez sw�j teleskop co�, co nazwa� b��dz�c� gwiazd� lub
komet�. Okaza�o si�, �e jest to Uran i Herschel zyska� s�aw� jako pierwszy
cz�owiek, kt�ry odkry� now� planet�. Podobnie jak inne planety jowiszowe Uran ma
budow� tr�jwarstwow�. Planeta ta prawdopodobnie nie jest wystarczaj�co du�a, �eby
spr�y� swoj� warstw� wewn�trzn� do tego sto pnia, by mog�a si� sta� cia�em sta�ym,
jednak niekt�rzy uczeni s�dz�, �e j�dro Urana to g�sta, lepka ciecz. Uran ma
pi�tna�cie ksi�yc�w i wiele w�skich pier�cieni, nieco podobnych do pier�cieni
Saturna. Pier�cienie te odkryto w 1977 r., kiedy planeta przesz�a przed gwiazd�.
Zaobserwowano w�wczas zmniejszenie si� ilo�ci �wiat�a wskutek jego absorpcji przez
pier�cienie. o~%~% Uran obraca sig wok� l I I osi "le��c na boku". Wi�kszo�� planet
w Uk�adzie S�onecznym obraca si� wok� osi tak, �e w ci�gu doby obie p�kule planety
s� o�wietlone przez S�o�ce. Uran obraca si� inaczej, poniewa� "le�y na boku", tzn.
o� jego obrotu jest po�o�ona w tej samej p�aszczy�nie co jego orbita. Tak wi�c na
biegun po�udniowy Urana �wiat�o pada przez p� "roku", a przez drugie p� jest
o�wietlony jego biegun p�nocny. Gdzie zobaczylby� wsch�d Slo�ca, gdyby� mieszkal na
biegunie p�lnocnym Urana? Odpowied�: Na po�udniu. Planety 361
o~%Q Mi�dzyplanetarne pol I V le magnetyczne nie ma nic wsp�lnego z mann�. Czasem
studenci przychodz� z pomys�ami, na kt�re sam bym nie wpad�. Jest to jedna z
rado�ci nauczania. Kilka razy zapytano mnie o utwory Immanuela Velikovsky'ego, wi�c
w samoobronie przeczyta�em jego ksi��k� �wiaty w zderzeniach. Przedstawiona tam
zosta�a dziwna teoria dotycz�ca historii Uk�adu S�onecznego, wedhzg kt�rej Wenus
by�a wyrzucona z Jowisza i mijaj�c Ziemi� w swej drodze na obecn� orbit�,
spowodowa�a I spadanie manny na dzieci Izraela. Wszystko to ma by� w jaki� spos�b
zwi�zane z si�ami magnetycznymi i obraz sieci magnetycznych, o kt�rym m�wi�em
wy�ej, jest przytaczany na dow�d, �e tak mog�o by�. Niestety, si�y zwi�zane z
mi�dzyplanetarnym polem magnetycznym s� za s�abe (miliardy razy), by przemieszcza�
planety. Poza tym ciekawe jest, sk�d Wenus wiedzia�a, �e nale�y wstrzyma� deszcz
manny na czas szabasu-o takiej przerwie wyra�nie wspomina Biblia. Neptun. 25
sierpnia 1989 r. 979 przelot Voyagera obok Neptuna wyja�ni� wiele tajemnic, jakie
otacza�y t� planet�, dostarczy� jednak nowych �agadek. Podobnie jak inne planety
jowiszowe Neptun ma osiem znanych ksi�yc�w i uk�ad pier�cieni. Wiatry na jego
powierzchni osi�gaj� najwi�ksz� pr�dko�� w ca�ym Uk�adzie S�onecznym, dochodz�c� do
2400 km na godzin�. Neptun ma sw�j w�asny d�ugotrwa�y cyklon, nazwany Wielk� Czarn�
Plam� na podobie�stwo Wielkiej Czerwonej Plamy Jowisza. oQn Neptun by� pierwsz�
plaV V net� odkryt� po uprzed
nim wskazaniu jej po�o�enia. Obserwuj�c w XIX w. odchylenia orbity Urana od
przewidzianego toru, astronomowie obliczyli, jak du�a powinna by� i gdzie powinna
le�e� planeta, kt�ra spowodowa�a te odchylenia. Skierowali teleskopy w to miejsce i
23 wrze�nia 1845 r. odkryli Neptuna. Misja Voyager�w przy981 nios�a wi�cej
informacji o zewn�trznych planetach ni� wszystkie inne naukowe przedsi�
362 ASTRONOMIA
wzi�cia. Voyager I i II zosta�y wystrzelone w sierpniu i wrze�niu 1977 r. Ich misj�
zaplanowano tak, by wykorzysta� rzadk� okazj� korzystnego ustawienia planet,
pozwalaj�c� statkowi kosmicznemu w czasie jednej podr�y odwiedzi� wszystkie (opr�cz
jednej) planety jowiszowe. Voyager I odgrywa� rol� przewodnika, odwiedzaj�c Jowisza
i Saturna kilka miesi�cy wcze�niej ni� jego brat wyposa�ony w bogatsz� aparatur�.
Na podstawie danych z Voyagera I uczeni wiedzieli, jakich zagro�e� mo�na si� w tym
locie spodziewa�. Oba Voyagery min�y Jowisza w 1979 r., a Saturna w latach 1980-
1981. Voyager II kontynuowa� lot w kierunku Neptuna. Zbli�enie do niego nast�pi�o w
1989 r. Oto zestawienie wynik�w misji: Voyagery odwiedzi�y cztery gazowe planety,
dwana�cie du�ych ksi�yc�w, trzy uk�ady pier�cieni (zawieraj�ce tysi�ce pier�cieni
pojedynczych), przes�a�y 5 bilion�w bit�w danych, w tym 100 tysi�cy zdj��. Voyager
II opu�ci obszar wp�ywu pola magnetycznego naszego S�o�ca prawie za dwadzie�cia
lat. W 8571 r. minie Gwiazd� Barnarda, a w 296 036 r. - Syriusza, najja�niejsz�
gwiazd� na naszym niebie. pQ~ Pluton. Pod wieloma l Vir wzgl�dami to najdziwniejsza
z planet. Jest ma�a i ma ogromny ksi�yc, nazwany Charonem. Orbita Plutom jest
silnie eliptyczna, co powoduje zmiany "p�r roku" w tym sensie, �e kiedy planeta
znajduje si� blisko S�o�ca, ciek�y metan na jej powierzchni wrze, tworz�c co� w
rodzaju mg�y. Kiedy Pluton znajduje si� dalej od S�o�ca, zaczyna pada� �nieg ze
sta�ego metanu. 983 Na Plutonie wcale nie jest ciemno. Chocia�
znajduje si� w wielkiej odleg�o�ci od S�o�ca, jego powierzchnia jest prawdopodobnie
tak jasna jak Ziemia w ksi�ycow� noc. Przyczyn� tego zjawiska jest w�a�nie metan,
bia�y jak �wie�o spad�y �nieg. 984 Odkrycie Plutony nast�pi�a bardziej dzi�ki przy
padkowi ni� wskutek wcze�niejszych oblicze�. Ameryka�ski astronom Percival Lowell
przewidzia� istnienie dziewi�tej planety (nazwa� j� Planet� X), opieraj�c si� na
zak��ceniach ruchu Neptuna na jego orbicie. Dzisiaj ast Planety 363
ronomowie utrzymuj�, �e te "zak��cenia" nie by�y rzeczywiste, �e by� to wynik b��du
przyrz�du. Lowell przedstawia� tak�e obliczenia dotycz�ce miejsca, gdzie ta planeta
powinna si� znajdowa�. Warto wspomnie�, �e zmienia� te miejsca po kolejnych
przeliczeniach. W 1930 r. Clyde Tombaugh odkry� planet�, kt�r� teraz nazywamy
Plutonem, nie w jakim� wskazanym miejscu, lecz w wyniku systematycznego
przeszukiwania nieba. Przypadkowo pozycja, w jakiej j� znalaz�, by�a do�� bliska
ostatniej pozycji, jak� poda� Lowell. Czy by�o to po prostu szcz�cie? Nigdy si�
tego nie dowiemy. Kiedy Pluton zosta� 985 odkryty, zak�adano, �e ma mas� mniej
wi�cej tak� jak Ziemia. Od tego czasu obliczenia masy Plutony daj� malej�ce ci�gle
wyniki. Pewien astronom pokaza� mi podczas rozmowy wykres, na kt�rym przedstawiono
na jednej osi oszacowan� mas� Plutony, a na drugiej osi - dat� dokonania oblicze�.
Je�eli przez te punkty przeprowadzi� finf�, oka�e si�, �e w latach osiemdziesi�tych
masa planety powinna by�a osi�gn�� zero. Zaowocowa�o to artyku�em pt. O gro��cym
nam zniknigciu planety Pluton. ODLEG�O�CI
Je�eli za�o�ymy, �e Ziemia jest pi�ciokilogramow� pi�k� do koszyk�wki po�o�on� 30 m
od S�o�ca, to:Merkury jest wa��c� 0,25 kg pi�k� do baseballu 13 m od S�o�ca,Wenus -
czterokilogramow� pi�k� do koszyk�wki 23 m od S�o�ca,Mars - kantelup� (odmiana
melona) o wadze 0,5 kg 50 m odS�o�ca, Jowisz - siedmiometrow� ci�ar�wk� 170 m od
S�o�ca, Saturn - ma�ym samochodem 330 m od S�o�ca, Uran - kanap� wa��c� 75 kg 700 m
od S�o�ca,
Neptun - nieco ci�szy ni� Uran ponad 850 m od S�o�ca, Pluton - wa��c� �wier� uncji
pi�k� baseballow� 1300 m od S�o�ca.
364 ASTRONOMIA
Tabela d�ugo�ci "doby" i "roku"
Planeta Doba
Merkury 59 d�b
Wenus 243 doby
Mars I doba
Jowisz 10 godzin
Saturn 10 godzin
Uran 1 doba
Neptun 1 doba
Pluton 6 d�b
Rok 3 miesi�ce 7 miesi�cy
1 rok i 10,5 miesi�ca 12 lat
29,5 roku 84 lata 165 lat 248 lat
Warto zwr�ci� uwag�, �e Pluton od momentu odkrycia zdo�a� przeby� zaledwie 20
procent swej orbity i poprzednio by� na obecnej pozycji jeszcze przed wojn� o
niepodleg�o�� Ameryki. Ob�ok Oorta. Daleko na 986 zewn�trz orbity Plutom obiega
S�o�ce du�y zbi�r brudnych kul �niegowych - potencjalnych komet. Istnienie ich
pierwszy zasugerowa� holenderski astronom Jan Oort (st�d nazwa ob�oku). Od czasu do
czasu jedna z tych kul uwalnia si� i pojawia w wewn�trznej cz�ci Uk�adu S�onecznego
jako kometa. Wniosek o istnieniu tego ob�oku Oort wysnu�, gdy �ledzi� orbity
nadlatuj�cych komet wstecz a� do punktu, z kt�rego przybywa�y. Meteory i meteoryty
4Q~% Od�amki ska� spadaj� na l V / Ziemi� przez ca�y czas. S� to od�amki ska�
wszystkich rozmiar�w - od ziaren piasku a� do bry� wielko�ci g�ry. Z tego powodu
Ziemia staje si� ci�sza 0 20 ton dziennie.
Powszechnie znana "spadaj�ca gwiazda" lub meteor to �lad �wiat�a na niebie
pojawiaj�cy si�, gdy Meteory a meteoryty 365
bry�ka materii wielko�ci ziarnka piasku spala si� w atmosferze. Je�eli obiekt jest
ma�y, to spali si� ca�kowicie, zanim wejdzie g��boko w atmosfer�. Wi�ksze obiekty
pozostawiaj� wi�ksze �lady, mog� nawet przetrwa� przelot przez atmosfer� i spa�� na
Ziemi�. [~~~ Spadaj�ce cia�o, kt�re dolatuje do powierzchni
Ziemi, nazywane jest meteorytem. Wi�ksze obiekty maj� obtopion� zewn�trzn� skorup�,
lecz pozostaje w nich do�� materia�u, by mog�y dolecie� a� do powierzchni Ziemi.
Takie meteoryty mo�na ogl�da� w muzeach, gdzie �atwo je rozpozna� po wygl�dzie
obtopionej skorupy. Znajdowano meteoryty r�nych wielko�ci - od ziaren �wiru do
obiekt�w wa��cych dziesi�tki ton. ~~~ Uczeni w dawnych czasach z niech�ci�
przyjmowali pogl�d, �e obiekty mog� spada� z nieba. Na przyk�ad Edmund Halley
twierdzi� w 1718 r., �e szczeg�lnie widowiskowa "spadaj�ca gwiazda", widziana
niemal w ca�ej Europie, by�a w rzeczywisto�ci po�arem "palnych par siarki" w
g�rnych warstwach at mosfery. Nawet Thomas Jef ferson, gdy poinformowano go, �e
dw�ch profesor�w z Yale potwierdza upadek meteorytu w Nowej Anglii, podobno
stwierdzi�: "Pr�dzej uwierz�, �e dw�ch ameryka�skich uczonych k�amie, ni� �e
kamienie spadaj� z nieba". ~~(~ Krater meteoru w ArizoV nie powsta� w wyniku
uderzenia ogromnego obiektu. Krater w pobli�u Flagstaff w Arizonie jest
prawdopodobnie najlepiej na �wiecie znanym dowodem na uderzenie w Ziemi� du�ego
obiektu. Olbrzymia ska�a z materia�u bogatego w �elazo, wa��ca prawie 10 tysi�cy
ton, spad�a na r�wnin� Arizony blisko 25000 lat temu, wybijaj�c krater o �rednicy
oko�o 1700 m. W por�wnaniu z upadkami innych meteoryt�w ten by� do�� umiarkowany.
991 Wydarzenie, jakie nast�pi�o na Syberii nad Tun
guzk�, by�o upadkiem meteorytu. W 1908 r. meteoryt wszed� w atmosfer� nad Syberi�,
rozpad� si� na kawa�ki i uderzy� w ziemi� niedaleko rzeki Tunguzki. Katastrofa ta
po�o�y�a las na obszarze
366 ASTRONOMIA
setek kilometr�w i wywo�a�a w atmosferze fal� uderzeniow�, kt�ra przesz�a nad ca�ym
�wiatem. W trakcie p�niejszych poszukiwa� znaleziono kawa�ki stopionej ska�y z tego
meteorytu. Zdarzenie nad Tunguzk� mia�o swoje w�asne �ycie w legendzie. Win� za nie
mia� podobno ponosi� wybuch wulkanu, a nawet uderzenie "czarnej dziury". Przyczyna
tego zjawiska jest, niestety, o wiele bardziej prozaiczna. Na Ziemi znaleziono
po992 nad sto dwadzie�cia krater�w meteorytowych. Geolodzy odkryli ponad sto
dwadzie�cia miejsc, gdzie w przesz�o�ci upad�y meteoryty. Spotyka si� zar�wno
kratery maj�ce setki kilometr�w �rednicy, jak i dziury o �rednicy kilkuset metr�w,
z oryginalnym meteorytem jeszcze ci�gle na dnie. Mo�na zaryzykowa� twierdzenie, �e
wi�kszo�� krater�w nie zosta�a jeszcze odkryta. Pow�d jest prosty. Meteoryty
spadaj�ce na Ziemi� maj� trzy szanse na cztery, �e wpadn� do oceanu. Dno ocean�w
nie jest dok�adnie zbadane i nikt nie wie, co tam jeszcze si� kryje. Nawet na
l�dzie stare kratery, zw�aszcza te du�e, s� trudne do rozpoznania. Jak ka�da dziura
w ziemi, wype�ni�y si� wod� i sta�y si� jeziorami. P�niej stopniowo si� zamuli�y.
Dzisiaj te kratery stanowi� koliste pasmo wzg�rz o �rednicy 30-50 km, z p�ask�
r�wnin� mi�dzy nimi. Na przyk�ad Manacougan w prowincji Quebec, zaznaczony przez
pier�cie� jezior o �rednicy 100 km, jest rozpoznawalny jako krater tylko na
zdj�ciach satelitarnych. Wiemy, �e jeste�my cz�ci� Uk�adu S�onecznego, �e nasza
planeta jest jedynie sk�adnikiem ca�o�ci. Nie zaszkodzi jednak przypomina� sobie o
tym, gdy spadaj� nam na g�owy ska�y wielko�ci g�ry co kilkaset milion�w lat.
Istnienie du�ych krater�w to dow�d, �e Ziemia nie jest izolowana w przestrzeni. 993
Uczeni d�ugo nie chcieli zaakceptowa� idei, �e ja
kie� bry�y ska� spadaj� z nieba, ani te� nie chcieli pogodzi� si� z faktem, �e
spadaj�ce z nieba obiekty mog� zostawi� �lady na ziemi. Na przyk�ad a� do lat
pi��dziesi�tych krater meteorytowy w Arizonie by� uwa�any za wynik wydzielania si�
"baniek gazu" z ziemi. Jeden z meteoryt�w, kt�ry spad� w Argentynie i ci�gle le�a�
na dnie dziury, geologowie uwa�ali za dzie�o "prehistorycznych Indian, Meteory i
meteoryty 367
kt�rzy wykopali dziur�, a nast�pnie spalili w niej �wi�ty obiekt �elazny". We
wczesnej historii 994 Uk�adu S�onecznego deszcz meteoryt�w musia� by� o wiele
pot�niejszy ni� obecnie. Tu� po uformowaniu si� planet musia�o si� znajdowa�
mn�stwo r�nych odpadk�w na orbitach dooko�a S�o�ca. By�o to powodem znacznie
obfitszych ni� obecnie deszcz�w meteoryt�w, spadaj�cych na wszystkie planety (tak�e
na Ziemi�). Astronomowie niekiedy nazywaj� ten czas Wielkim Bombardowaniem. Ci�gle
jeszcze mo�emy zobaczy� kratery pozosta�e po tym bombardowaniu na Ksi�ycu, Merkurym
i innych obiektach w Uk�adzie S�onecznym, pozbawionych atmosfery. 995 Kratery na
Ksi�ycu ci�gle jeszcze s�, podczas
gdy na Ziemi ju� zwietrza�y. Prawdopodobnie na Ziemi we wczesnym jej okresie
powsta�y bardzo du�e kratery. Jednak od tej pory si�y erozji i wietrzenie
zniszczy�y prawie wszystkie. Wskutek tego nasza planeta (a tak�e Mars i Wenus, na
kt�rych r�wnie� zachodz� zmiany pogody) wydaje si� pozbawiona krater�w, podczas gdy
cia�a niebieskie bez atmosfery (a st�d tak�e bez zmian pogody), takie jak Ksi�yc i
Merkury, krater�w maj� pod dostatkiem. 996 Meteoryty przekazuj� wa�ne informacje o
po
cz�tkach Uk�adu S�onecznego. Poniewa� meteoryty nie znalaz�y si� we wn�trzu planet
wtedy, kiedy powstawa� Uk�ad S�oneczny, stanowi� "muzeum" materia��w, z kt�rych
zbudowane zosta�o S�o�ce i planety. Kr��y�y nie zmienione w przestrzeni przez
miliardy lat. Kiedy spadn� na Ziemi�, s� bardzo skrupulatnie badane przez chemik�w
i geolog�w, poniewa� zawieraj� w sobie informacje o pocz�tkach Uk�adu S�onecznego.
Badaniom tym przy�wieca my�l, �e �atwiej nam b�dzie dowiedzie� si�, jaka by�a
historia Ziemi, je�eli poznamy jej pocz�tki. 997 Cz�� meteoryt�w pochodzi z pasa
planetoid,
inne s� spalonymi kometami. Od czasu do czasu od�amki materii w pasie planetoid
zderzaj� si� ze sob�, co powoduje zmian� ich kierunku ruchu. Czasem nowy kierunek
ruchu prowadzi je do wn�trza orbity Ziemi. Okruch
368 ASTRONOMIA
skalny na takiej orbicie jest nazywany planetoid� typu Apolla. Co jaki� czas, na
zasadzie przypadku, obiekt taki trafia w Ziemi�. Drugim g��wnym �r�d�em meteoryt�w
s� komety z ob�oku Oorta. Kiedy kometa pierwszy raz pojawia si� w Uk�adzie
S�onecznym, ciep�o S�o�ca odparowuje z niej ca�y materia�, kt�ry mo�e by� stopiony.
Po wielu powrotach niemal ca�a kometa jest stopiona, tylko jej rdze� pozostaje w
postaci ska�y. Astronomowie oceniaj�, �e prawie po�owa du�ych obiekt�w, kt�rych
orbity mog� doprowadzi� do kolizji z Ziemi�, to wypalone komety. Jednym z
najbardziej 998 zdumiewaj�cych odkry� ostatnich kilku lat s� niezwykle rzadkie
meteoryty, kt�re zrodzi�y si� na Marsie lub Ksi�ycu. Wyja�nia si� to nast�puj�co.
Upadek du�ego meteorytu na jedno z tych cia� (tzn. na Marsa lub Ksi�yc) spowodowa�
wyrzucenie w przestrze� fragment�w ska� pochodz�cych z uderzonego cia�a. Od�amki te
wesz�y na r�ne orbity i niekt�re spad�y na Ziemi�. W tej chwili mamy mniej ni� p�
tuzina zweryfi kowanych meteoryt�w tego typu.
W innych meteorytach uczeni znale�li ma�e ziarna materia�u (g��wnie diamentu),
kt�ry wydawa� si� inny ni� materia� spotykany w Uk�adzie S�onecznym. Przypuszcza
si�, �e ziarna te powsta�y w supernowej na d�ugo przed powstaniem S�o�ca,
podr�owa�y w przestrzeni i w ko�cu zosta�y przy��czone do materia�u, z kt�rego
powsta�y planety. Antarktyda jest jednym 999 z najlepszych miejsc poszukiwania
meteoryt�w. Zwykle rozpadaj� si� one uderzaj�c w ziemi� lub pozostaj� tam, gdzie
upad�y, zakopuj�c si� w niej g��boko. Czasami jednak spadaj� na ogromne pola lodowe
Antarktydy. Meteoryt, kt�ry zag��bi� si� w lodzie, jest unoszony przez powolny
sp�yw lodowca. Na Antarktydzie s� takie miejsca, gdzie l�d wspina si� na stok
wzg�rza. Kiedy dostanie si� na szczyt, to wiej�cy wiatr powoduje "wyparowanie"
lodu, a meteoryty pozostaj�. Naukowcy mog� chodzi� wzd�u� grzbietu i je zbiera�. W
ten spos�b ca�e pole lodowe s�u�y bada Meteory i meteoryty 369
czom jako zbiornik i transporter meteoryt�w. Wiele niezwyk�ych meteoryt�w, jak te,
kt�re pochodz� z Marsa lub Ksi�yca, odkryto na lodowcach Antarktydy. ' /~(~n
Meteoryty s� �r�d�em 1V[j[j minera��w potrzeb
nych cz�owiekowi. Ziemia, gdy powstawa�a, przesz�a przez etap stopienia i wiele
ci�kich materia��w (jak �elazo) zanurzy�o si� w g��b planety. To, co pozosta�o na
powierzchni - co wydobywamy i zu�ywamy - jest zaledwie fragmentem wielkich rezerw.
Planetoidy nigdy nie przesz�y przez proces stopienia, poniewa� nigdy nie wesz�y w
sk�ad planet. Planetoidy s� wi�c bogate w materia�y, kt�re maj� dla nas du��
warto��. Obfituj� w �elazo, nikiel, kobalt, z�oto i inne metale ci�kie. Pewni
wizjonerzy wykazali, �e zawarto�� jednej planetoidy wystarczy�aby ludzko�ci na
setki lat, nawet przy obecnej szybko�ci konsumpcji. Z moich w�asnych oblicze�
wynika, �e handlowa warto�� minera��w w planetoidzie o �rednicy kilku kilometr�w
przekracza prawdopodobnie kwot� kilku bilion�w dolar�w. Kiedy�, w nast�pnych
wiekach, ludzko�� odkryje to niezmiernie bogate �r�d�o kr��ce w przestrzeni nad
naszymi g�owami i zacznie je eksploatowa�. Jednym z korzystnych nast�pstw tego
odkrycia b�dzie znikni�cie z powierzchni Ziemi kopalni odkrywkowych i ochrona, tu
na Ziemi, �rodowiska naturalnego. 1001 Gor�co polecam ci lektur� wielu wspa
nia�ych ksi��ek, kt�re mog�yby pog��bi� twoj� wiedz� na temat poruszonych tu
zagadnie� i poszerzy� horyzonty zainteresowa�. Nie zwlekaj! Czas ucieka!
Indeks 371
Indeks
Chromosomy zwi�zki chemiczne w �ywych organizmachliczba 359,

360241-243
Liczby przy hartach odpowiadaj� numerom budowa 249 251, 253podwajanie 356Cki
notek. cz�steczki 249 umiejscowienie 356 z�st
elementarne 617-621 628
pomiar liczby identycznych bia�ek 134 u ro�lin 2 model standardowy
631Aberracja chromatyczna 383synteza 266-274X 284odr�nienie od fal 394-395
Aborcja 91 w trawieniu 333
Y 284 Wielka Teo�a Unifikacji (GUT) 632Adaptacja, przystosowanie
171Biologia klasyczna 1-168Chrzhstki 51
� w mec
Adenozynodwufosforan (ADP) 303 ekosystemy 154-156 Chrzanice
kwantowej 649, 653-654, 656szcze 22C
� zerwonka 102
Adeaozyaotr�jfosforaa (ATP) genetyka klasyczna 108-119 Chwasty
9przerruana w energi� 303klasyfikacja istot �ywych 120-135Cia�o sta�e 700Dalton
John 640przemiana w �wiat�o 308organizmy jednokom�rkowe 95-107Ciecz 700nowoczesna
teo�a atomu 640w oddtki �
chaniu 309 i
92
94
y pocz� Cieplo Darwin Karol 172
Adhezja (przyleganie) 521 yc
a
-
rozmna�anie si� ro�lin I~ 140-141
jako energia 529 O powstawaniu gatunk�w drog� doboruAdrenalina
59rozmna�anie si� zwierz�t 72-84konwekcja 543lnatura
AIDS 298, 325 rozw�j ro�lin 8-13 proces�w promieniotw�rczych 736nego
118Datowanie
Akceleratory 619-620 zwierz�ta 14-31 promieniowanie 544metod� potasu-40
760AksonBi
55 l
i
l
k
l
2
y o przemiana energii elektrycznej w ciepio 457 metod�
radiometryczn� 758Akumulacja wypadk�w 90og
a mo
e
u
arna
41-366
Black Davidson 135
przemiana �wiat�a w ciep�o 375 metod� w�gla-14 759Alvarezome
215Bohr Niels 641
przep�yw 546 metod� wzajemnego u�o�enia 754Aminokwasy
249model atomu 641
przewodnictwo 542 Dawson Charles 221
Amoniak 11 orbity 64244
we wn�trzu Ziemi 740-742 Dezoksyryboza 261 Amper
455Bombikol 48'
Cie�nina Drake Destylacja 715
Ampere Andre Ma�e 455 Bozon 628 a 828
Ci�nienie 517 Deszcz 820-821, 849
Archimedes 520 "Brakuj�ce ogniwo" 818
atmosferyczne 518 cie� opadowy g�r 798
Aspect Alain 663 Proconsul 225
powietrza 518 kwa�ny 870
Astrologia 487 Brontozaur 205
wody 518 Diagram H.-R. 875
Astronomia 871-1000 Burza 858-859
w j�drze Ziemi 738 Dinozaury
Atlantyda 786
Comte Auguste 647 niewielka liczba skamienia�o�ci 205Atmosfera
837Cechy
Coriolis Gaspard de 850 wygini�cie 213-216Merkurego 958dominuj�ce
114 116
Crick Francis 179 zachowania spo�eczne 207Saturna 974recesywne
114
116
, Cukry proste 244-245 zwi�zek z ptakami 208Wenus 959Celuloza
246
Atomowy "odcisk palca" 646 Cezar Juliusz 471, 474 Cyrkon 762Diody 570CDNA
tokinin
152
Atomy Chaos 633fi37 y a dziedziczenie 263
absorpcja �wiat�a 643, 645 komputery w badaniu chaosu 636yCytoplazma 321
Cywilizacje pozaziemskie 967 funkcja 112
a w�asno�ci mate�a��w 516 turbulencje a chaos 639 Czarne dziury 501,
890, 891instrukcje rozwoju 85chemiczna identyczno�� 583Chemia 682-733
Czas mutacje 286
cz�stki elementarne w 618 ocean�w 833-836 Plancka 931pokrewie�stwo
organizm�w 134i
em organiczna 702-705 pocz�tek Wszech�wiata (czas zero)
940rekombinacja 289sja �wiat�a 642, 645�
j i
dro 579 k
i
� s rezydencji 834 replikacja 264-265
masa 579 own
cze
term
n�w 706-718
Chlorofil 730
wiek bezwzgl�dny ska� 754 rozplecenie 265przyci�ganie
641barwa 316
wiek wzgl�dny ska� 754-756 struktura 261rozmieszczenie 559w
fotosyntezie 315
wzgl�dno�� 675 w chloroplastach 337
Chlorofluorowe pochodne w�glowodor�w Cz�steczki (czasami w
znaczeniu zwi�zkuw chromosomach 356366
Bakterie (CFC) 869 chemicznego) ,
chlamydia 103 Chloroplasty 335 w genach 275-276, 280 283~
budowa tr�jwymiarowa 704 w genach recesywnychchorobotw�rcze
102Chmury 855-859 1I15
chlorofil 730 w mitochond�ach 337-338
Esche�chia coli 36 burza 858
cia�sta�ych 700 w pierwotnych kom�rkach 77halobakte�a
320k��biaste 855
cieczy 700 w retrowirusach 298
�ketsja 103 k��biaste burzowe 856 gaz�w 700 i
w w
symbiotyczne 96 pierzaste 856 lukoza 729 rusach 291-292D
b�
g o
wi��ce azot 11 157 teo�a konwekcji 858 kwasy nukleinowe 260-
262rnaturalny 118
170
w kt�rych zachodzi fotosynteza 104 tworzenie 855 lipidy 257-259,sztuczny
117
118
Barion 628 warstwowe 856 obecne w jedzeniu 72(r728 ,Barometr
847wysoko�� podstawy 855Dokumentacja paleontologiczna 193-194powszechnie u�ywane
719Doppler Johann Christian 401Beli John 662Chodzenie na dw�ch nogach 220
tworzenie si� 703 zjawisko Dopplera 401
twierdzenie Bella 662 Cholera 102
w�glowodany 24248 Dotyk 39
Bia�ka 710 Cholesterol 725
zasady 707 receptory 49
372 Indeks
Doyle Artur Conan 221 Drapie�niki 159, 168 Drewno biel 149 Dryf kontynentalny 765
Dwunukleotyd nikotynamidoadeninowy (NAD) 305
Dwupara 20 Dwudeaek w�gla
a efekt cieplarniany 867-868 a ro�liny 10
w atmosferze 156 w ekosystemie 156
w fotosyntezie 313, 318 Dyfuzja 527
Eddington Arthur Sir 495
Einstein Albert 368, 493, 496, 655, 657, 661, 666
Ekosystemy ekologia 154 kr��enie azotu 157 kr��enie w�gla 156 otwarty 155 przep�yw
energii 155, 159 zamkni�ty 155
Eld�ge Niles 178 Elektrolity 464 Elektromagnetyzm 434
indukcja 407 oddzia�ywania 406, 41625 w pr�ni 417
Elektrony a fale radiowe 423
a �adunek elektryczny 453 a mikrofale 423
a �wiat�o 372 deficyt 452 jako fala 387 nadmiar 452 orbity 687 promieniowanie X 423
walencyjne 687 w pierwiastkach chemicznych 687 w promieniowaniu ~ 588, 590
Elektryczno�� 44953 indukcja 408, 409 �adunek 559, 560 moc 408
napi�cie 411, 456 nat�enie 411, 455 obw�d 454, 463 op�r 457, 458 przesy�anie 411
si�y 451 Emb�ony 85-89 Emocje 57, 58 Emulsja 718 Energia
chemiczna 533, 537
ciep�o 529 gwiazd 872 ilo�� 534 jako�� 549 kinetyczna 530 laser�w 607 masa 940
mierzenie 797 nadmiar 641 potencjalna (rodzaje) 530 prawo zachowania 534 przemiana
529, 533 przep�yw w �a�cuchu pokarmowym 159 r�wnowa�no�� masy i energii 680
sprawno�� 549 uwalniana podczas trz�sie� ziemi 794 w fermentacji 306
w fotosyntezie 313
w kom�rkach 303-306, 309 w parowaniu 533, 555
w procesach promieniotw�rczych 591, 601 w procesie topnienia 555 w procesie
utleniania 533 w �wietle 643-645
w �wietle s�onecznym 873
w temperaturze zera bezwzgl�dnego 557 w w�glowodanach 244 wydatkowana 536 Entropia
547 Euzymy 250
represor 282 trawienne 35
w procesie "wklejania" gen�w 289 Estradiol 733
Estrogen 259 Estry 708 Ewolucja
adaptacja 171
a kreacjonizm 184-186 biologiczna 176 chemiczna 176, 187-192 cz�owieka 218-240
dob�r naturalny 170 gad�w 28 gradualizm 178 jako fakt 173 kr�gowc�w 23 p�az�w 27
p�etw w nogi 27 ptak�w 29 punktualizm 178 ro�lin 143-153 skrzyde� 175 socjobiologia
182 spory z teologami 184-185 teo�a 172
trwanie 171 Wszech�wiata 920-931 zwierz�t 17
Indeks 373
Fale absorpcja 402
a cz�stki 395, 656, 657 czarna plama 396 cz�stotliwo�� 393 d�ugo�� 393, 420-425
dualizm falowo-korpuskularny 659, 660 dyfrakcja 398
d�wi�kowe 401, 403 elektromagnetyczne 41718, 420 funkcja falowa 644 interferencja
394-396 odbite 399
poch�oni�te 399 pod�u�ne 392 poprzeczne 392 pr�dko�� 393 promienie X 416
przenoszenie energii 391 radiowe 416 ruch 392 sejsmiczne 795, 796 �wiat�o 367, 397
za�amane 399 zjawisko Dopplera 401 Faraday Michael 407 Femtosekunda 481 Fermentacja
306-311 Fermion 628 Fizyka klasyczna 367-558 wsp�czesna 559-733 Fosfor 10
Fotografia kolorowa 415 Foton 607
Fotosfera 951 Fotosynteza energia 313 faza ciemna 318 faza �wietlna 316 jako �r�d�o
energii 314 rola chlorofilu 315, 320 w glonach 138 w organizmach jednokom�rkowych
97 w sinicach 104
zmniejszona zim� 151 Fraktale 638, 639 Fraukliu Beajamiu 862 piorunochron 862
Fruktoza 245
Gady 28-30
"Era gad�w" 202 Galaktyki
aktywne 910 budowa 901, 902
Droga Mleczna 189, 897, 899 eliptyczne 906
j�dro 898, 901
kar�owate 906 kondensacja 907 kwazary 911, 912 nieregularne 906 obr�t 907
radiogalaktyki 910-912 rozszerzanie si� Wszech�wiata 914 r�ne 906 spiralne 906
stateczne 910 supergromady 935 tworzenie 907 Wielka Mg�awica w Andromedzie 904
Gamety 76
Gazy 700 G�bki 16 rozmna�anie si� 72
Gell-Mann Murray 624 Generatory elektryczne 409 Genetyka
klasyczna 108-119 molekularna 275-286
Geuy aktywno�� 279, 281 allel 111
dominuj�cy I14, 285 fenotyp 111
genomy 288 genotyp 111 homeotyczny 280 in�ynie�a genetyczna 290 kod genetyczny 263-
274 kodowanie bia�ek 275, 277 manipulowanie 287-290 mapowanie 287 mate�a�
genetyczny 283 oznaczenie sekwencji 288 recesywny 114, 115, 285 regulacja
aktywno�ci 281-282 stan spoczynku 279, 280 wklejanie 289 w rozmna�aniu bezp�ciowym
72 w rozmna�aniu p�ciowym 72, 74 w starzeniu si� 90 Gleick James 639 Chaos 639
Glony
sinice 97, 104, 105 Glukoza 244, 729
w fotosyntezie 319 Golfsztrom 823 Golgi Camillo 340
aparat Golgiego 340341 Gondwana 773
Gould Jay 178 G�ry
aktywno�� tektoniczna 779 Andy 770
Appalachy 779
374 Indeks
d�ugo�� ycia 778 fa�dowe 779 Himalaje 770 kopu�owe 781
na Marsie 963 podwodne 769 powstawanie 769-770 Siewa Nevada 780 Skaliste 782 Ural
770 zapadliska 780 zr�bowe 780
Granit 813 Grawitacja a p�ywy 48891
a powstawanie galaktyk 907 a szkielet SO
si�a 482
teoria grawitacji Newtona 48284 wp�yw na gwiazdy 874, 890 wp�yw na planety 496
Gru�lica 102
Grzegorz XIII, papie� 472 Grzyby 328
Guth Alan 502 Gwiazdozbiory Panny 935 Pegaza 939 Perseusza 939 Strzelca 901 Wolarza
936 Gwiazdy 871 Barnarda 981 barwa 875 bia�e kar�y 875 ci�g g��wny 875 czerwone
olbrzymy 875, 882 energia 872
hel w gwiazdach 881 jasno�� 875
jasno�� absolutna 878 neutronowe 886 nowe 892
paliwo 881 powstawanie 879 pulsary 887, 889 sk�ad chemiczny 647 spadaj�ce 989
supernowe 883, 885 �mier� 880, 883-884 temperatura 875 wielko�� gwiazdowa 878 wod�r
w gwiazdach 881 wp�yw grawitacji 874 Hadrony 621, 624 Halley Edmund 989
Halobakteria 320 Harvey Wilcam 79 Hawking Stephen 501 Kr�tka historia czasu 501
Heisenberg Werner 652 zasada nieoznaczono�ci 652 Hemofilia 115 Hemoglobina 67
Heptan 720
Hertz Hein�ch 418 Hertzsprung Ejnar 875 Hodowla
przez dob�r sztuczny 118 test krzy�owania 110 Homer Jack 207 Hominidy
(cz�owiekowate) 224 Australopitek 224
Cz�owiek z Cro-Magnon 224, 235 Cz�owiek rozumny (Homo sapiens) 222, 224, 235
Cz�owiek neandertalski (Homo neanderthalensis) 224, 233-237 Cz�owiek peki�ski
(Sinanthropus pekinensis) 135
Cz�owiek wyprostowany (Homo erectus) 224, 231
Cz�owiek z Piltdown 221
Cz�owiek zr�czny (Homo habihs) 224, 230, 231, 238
"Ewa" - pierwsza kobieta 239 jako skamienia�o�� przewodnia 757 "Luty" - najstarszy
cz�owiek 229 Ramapitek 224, 225 Hooke Robert 302 Hormony p�ciowe 733 Hoyle Fred 917
Hubble Edwin 914 Huragany 851-853 Hydrosfera 820 Indukcja elektromagnetyczna 40709
Instrumenty optyczne 381-390 Insulina 279, 290 Interferencja fale a cz�stki 395
wygaszanie 394 wzmocnienie 394 Interferon 290 Izomery 244 Izooktan 719-720 Izotopy
584-585 Jajniki 76 Jajo
rola w rozmna�aniu 79 zap�odnienie 81 Jaszczurki 43
J�dra 76 J�dro 34(r349 emisja cz�stek 586 j�derko 348
Indeks 375
rozpad promieniotw�rczy (a, ~, y) 586, 592, 596
rozszczepienie 602
Jednostki taksonomiczne (jednakowe w zoologii i botanice) gatunek 127, 128, 133
gromada 126 kr�lestwo 122
rodzaj 127 rodzina 126 rz�d 126 typ 124
Johannsen Wilhelin 112 Johansson Donald 238 Jonosfera 837 Jony 562 Jowisz 969
kom�rki konwekcyjne 839 ksi�yce 970, 972
obroty 929, 971 Joyce James 624
Kalendarz 468-473 egipski 469 gregoria�ski 472 julia�ski 471 Kambr 198
Kant Immanuel 905 Katalizator 712 Klasyfikacja
anatomiczna 130
DNA w klasyfikacji 134 filogenetyczna 132 gatunki 133
kladystyczna 132
podzia� istot �ywych 121-127, 129 Klimat 844, 863-870
efekt cieplarniany 867-868 El Ni�o 866
wp�yw S�o�ca 864 Klony 1
K��cza I Kodon 267 Kofeina 728
Kohezja (sp�jno��) 521 Koloid 717
Komety 986 Kom�rki 299, 322
btony kom�rkowe 257, 323-328 budowa 321-322
energia 303-306, 309 eukariotyczne 299, 309 funkcja 299
j�dro 299 krwi 67, 349 lizosomy 342-343 organelle 332-334 p�ciowe 284, 365 podzia�
354-366 potencja 88 powstanie 84 prokariotyczne 299, 366 przeznaczenie 88 receptory
324 rozmiary 301 rozw�j 87, 89
szkielet cytoplazmatyczny 329-330 �ciany kom�rkowe 302, 328 zr�nicowanie 85, 299
Kompas 427, 430 Kontynenty - ruch 775 Konwekcja
kom�rki konwekcyjne 838, 840 teo�e konwekcji 858
Kortyzon 259 Kosmologia 494 Kratery
kaldery 784 Manacougan 992 meteorytowe 992 na Ksi�ycu 994 Kreacjonizm 184 Krew
ci�nienie 66 filtrowanie 69, 70 kr��enie 64-65 krwinki 68 przep�yw 64-65 sk�ad 67
Kr�gowce 23--24 ewolucja 23 gady 28, 202 ptazy 27 ptaki 29-30 ryby 25, 26, 201
ssaki 31, 203 uk�ad wydalniczy 70 Krokodyle 28
Kr�lestwo Monera 95, 98, 101 aeroby 98
anaeroby 98
Kr�lestwo Prousta 95, 106-107 Kryszta�y 817
Krzem 566 Krzy�owanie 100, 128 Ksi�yc
a plywy 48990 bazalty wylewne 960 kratery 960 powstanie 753 przyci�ganie
grawitacyjne 475 ska�y 761
teo�a oderwania 752, 753 teoria pochwycenia 753 teoria wielkiego zderzenia 753
trz�sienia ziemi 960 Kwarki 624
Finnegan's Wake 624
376 Indeks
Indeks 377
Kwasy 706 Materia ' Model standardowy 631 roton 582azotowy 870ciemna
903'p
938 r
, Morena 791 w ie
mleko 306 311 ' wiastkach chemiczn ch 686
wY podstawowe sk�adniki 626 Morfina 722 P y
nukleinowe 242, 260-262 przewodzenie pr�du elektrycznego 559-566Morowitz
Harold 241sa&cylowy 723stany skupienia 700 701Mor�winy - oddychanie 62Oblok
Magellana 885, 901siarkowy 870we Wszech�wiecie 916 935M�zObtok Oorta 986solny
35w�asno�ci fizyczne 516-528budowa 57Obsydian 813Kwazary 911-912ziarnista
942cz�owieka 57Oceany 822Maxwell James Clerk 418kora m�zgowa 57chemia 833-
836Lamarck Jean-Baptiste 183M~~assak�w 31kr��enie wody 823Laplace Pierre-Simon
507klasyczna 506z�o�ono�� 44oceanografia 82258
Lasery 606, 607 kwantowa 64964 , rowy oceaniczne 829, 831pompowanie
608Meduza - uk�ad nerwowy 56Naczynia w�osowate 64temperatura 824, 826Me oza~
Nadprzewodniki jako elektromagnes 577Oczyzastosowanie 609j 365
L.auraz a 773 Mendel Gregor 109, 110 : cz�owieka 421= Nanosekunda
48081
Leakey, rodzina 238 Merku 944, 958 a Napi�cie nerw wzrokowy 42~'Y
Leeuwenhoek Amonie van 78 Merysystemy 147 elektryczne 456proste
40Lepiony 621Metabolizmpowierzchniowe 522rozr�nianie kolor�w 43Linneusz Karol 120,
132a sacharyna 727Narz�dy zmys��w 39-49z�o�one 40Lipidy 257-259u ptak�w
30NasionaOddycbaoie
Lizosomy 342-343 w stanie spoczynku 151 rola w rozmna�aniu 141energia w
oddychaniu 60Lodowce 788-793Meteory 988, 987rola ATP 303-304rozw�j 8
a poziom m�rz 793 kratery 990 992-993 ' stan spoczynku 8ryb 619
c kl Milankovi�a 865 Meteoryty 996 , uk�ad oddecho 60-61YNauka o
Ziemi~'Y
firn 788 jako przyczyna wymierania dinozaur�w aktywno�� tektoniczna
772Oddzia�ywania podstawowe 629776
szar�a 7g9 215 , Odgazowanie 747
atmosfera 746-748
Lorenz Edward 635 minera�y 1000 ca�kowita ilo�� wody 750Oersted Hans
Ch�stian 405Lowell Percival 964na Antarktydzie 999datowanie 754-762Og�lny Model
Cyrkulacji (GCM) 843L�d 186na Marsie lub na Ksi�ycu 998= dyferencjacja 735Okres
P~owicznego zaniku 596tunguski 991~ faza rozgrzewania 735w datowaniu
radiometrycznym 758�upek 810Metoda naukowa 515~ j�dro 738w izotopach
promieniotw�rczych 597�ysenko Trofim 183Meyer Franz 234kontynenty 766Oktan 719Mezon
628obr�t 440Optyka
Mi�czaki 16 ocean 822-829 klasyczna 367-390 Magma 813�t
i
7
rozmna plane kwantowa 606-b16
Magnetyzm 427 an zymale 734
e
6
ki
l
50
sz w p�aszcz 737 OrB~Y l~kom�rkowe 9107,
bieguny 42930 43233 e
et
Mi
�
i
� p�yty 764-772 121-122
energia potencjalna 531 n Monera 96-98 101-105 121-122epole
magnetyczne 44041
g�adkie 52
ferroma et ki 436 poprzecznie pr��kowane 52 powstawanie 734-735Prolisia
106-107, 121-122!m Y
kobalt jako magnes 438 Mikrofalowe promieniowanie t�a 932Osmoza 526skorupa
737
764
kompas 427 430 Mikrosekunda 481 , Ostrygi - rozmna�anie 81,
84trz�sienia ziemi 794-797
magnesy 429 Mikroskopy ukszta�towanie geologiczne 778-782Owady 21-22nikiel
jako magnes 438elektronow' `~1
387
paleomagnetyzm 443 y warst 737 �c~
prosty 386 wiek 6 oddychanie 61
paramagnetyki 439 skaningowy 388 Nefrony 70 szkielet 50pole magnetyczne
43436, 44041Mikrouk�ady scalone 572Nekton 105Ozon 869utrwalony w ska�ach
443Milisekunda 481Neptun 944979
Ziemia jako magnes 440-441 Miller Staaley 187 , pami�� 57�ksi�yce
979
l
e do�wiadczenie Millera-Ureya 187 odkrycie 980 Panazo jako magnes
438en 773
M
agnez 10 Minera�y 815-816 pier�cienie 971, 981 gMarcom Guglielmo
419budowa 816Pa~permia 179wiatry 979panspermia kierowana 179
Margulis Lynn 125 meteoryty 1000 Neut�na 623
Paprotniki - rozmna�anie 140
Marmur 814 wplyw ci�nienia 818 Newton Isaac 503-506 Paradoks EPR
661Mars 961wplyw temperatury 818prawa Newtona 508-513Parowanie 555generowanie
ciep�a 949Mitochondria 333
Nicienie 16 Pary Coopera 575
g�ry 963 Mitoza 361, 364-365 kr��enie 63
Parzyde�kowce 16
misja Viking�w 962 Moc 536 Nukleon P
y asteur Ludwik 94
pory roku 961 ko� mechaniczny 538, 540 neutrony 582 Penzias Arno
932powierzchnia 961, 965wat 538rozpad 590Pepsyna 35
378 Indeks
Perm 214 Piaskowiec 810 Pier�cienice 16 Pier�cie� ognia 783 Pierwiastlti chemiczne
685 radioaktywne 688 uk�ad okresowy 691
Pi�� kr�lestw 125 Fikosekunda 481 Planck Max 652, 931 Planetoidy 968 Planety gazowe
olbrzymy 944-945 orbity 943
pier�cienie 946
pole magnetyczne 978 powstawanie 734 ziemiopodobne 944 �ycie na planetach 967
Plankton 105 Plazma 444, 701 Pla�e 801-804 Pluton 947, 982
ksi�yc 982 odkrycie 984 P�azi�ce 16, 69 P�azy 27 P�e� 284 P�odozmian
12 Pluca
adaptacja, przystosowanie 61 uryb26
Ptyty Anatolijska 794
a ska�y osadowe 812 Euroazjatycka 769, 794 granice 768
na powierzchni Ziemi 764 Pacyfiku 794
P�nocnoameryka�ska 769 promieniotw�rczo�� 598 tektonika 764 I P�ywy
j kwadraturowe 490 l�d�w 489
i oceaniczne 488 i syzygijne 490 Pocz�tki �ycia 92, 191
samor�dztwo 93-94 Pogoda 844
fronty 845
I pr�d strumieniowy 841
I Polichlorek winylu (PCV~ 721 Poliester 708
Polimer 709 Polipeptyd 710
Polisacharydy (wielocukry) 248 Polon 587
Populacja granice wzrostu 166-168 wzrost wyk�adniczy 163-165 Potas - rola w
uk�adzie nerwowym 55 Powietrze
mikroorganizmy w powietrzu 94 przep�yw 850
Poziom morza 793, 832 Po�ywienie
�a�cuch pokarmowy 159, 161 poziomy troficzne 159-161 przetwarzanie 33
P�lprzewodniki 566-568 domieszkowanie 569 tranzystory 571typu "n" 569typu "p"
569Prawa
Archimedesa 520 biogenetyczne 86 Coulomba 451 fizyczne 667 Galileusza 514 Newtona
505 powszechnego ci��enia 482 przyczynowo�ci 508 termodynamiki 535 Pr�d elektryczny
405, 461 izolatory 564 nadprzewodniki 575-578 ogniwo 464 op�r elektryczny 457
p�przewodniki 566
przewodzenie pr�du elektrycznego 559-565 sta�y 461
strumieniowy 841 uziemienie 463 zawiesinowy 831 zmienny 461, 462 Produkcja alkoholu
306 alkohol etylowy 726
Produkty przemys�u naftowego 715 Promieniotw�rczo�� okres po�owicznego zaniku 596-
597 promieniowanie kosmiczne 600 przechowywanie odpad�w 598 rozpad 586 591-592 w
p�ytach 598 wytwarzanie ciep�a 736 Promieniowanie
fale elektromagnetyczne 41718, 420 galaktyk 910
Hawkinga 501 j�drowe (a, ~, y) 588 nadfioletowe 376, 422 podczerwone 422 poziom
promieniowania naturalnego Ziemi 600
Protoplazma 321 Przewodnictwo 541, 542
Prze�ywanie najlepiej dostosowanych 182 Przyspieszenie 510 Psy w�ch 47 wzrok 43
Pszczo�y - rozmna�anie 83 Ptaki 29, 30
ewolucja 175 metabolizm 30 uk�ad wydalniczy 71 zwi�zek z dinozaurami 208 Pulsary
88'7-889
pole magnetyczne 435 Pumeks 813
Pustynie 798 ergi 800 erozja 799 saltacja 800
Py�ek 5
Quantum 649
Rachunek r�niczkowy 504 Rad 587
Radarowe obserwacje orbit planet 496 Radon 595
Reakcje chemiczne 683 egzotermiczne 683 endotermiczne 683 katalityczne CFC 869 Redi
Francesco 93 Redukcja 714
Rekiny - rozmna�anie 80 Retikulum endoplazmatyczne 339 Retrowirus 298 RNA 260, 262
mRNA 269-271
rola w wytwarzaniu bia�ek 269, 273 rRNA 274
tRNA 273
w wirusach 291, 292 Robaki" 19
Ro�liny bulwy 1 chromosomy 2 dwuli�cienne 142 ewolucja 143-l53 jako �r�d�o energii
136 jednokom�rkowe 95 jednoli�cienne 142 kie�kowanie 8 k��cza 1 mutacje 1
naczyniowe 140 nagozal��kowe 141 nasiona 4, 5, 8, 141 Indeks 379
okrytozal��kowe 141, 142, 145 paso�yty ro�lin 13
przemiana pokole� 2 rozmna�anie bezp�ciowe 1-2 rozw�j 8-13 wielokom�rkowe 139
wytwarzanie energii 319 zap�odnienie 5 Rozmagnesowanie 437 Rozmaa�aaie bezp�ciowe
1, 72, 73 p�ciowe 1, 2, 72 74-75 podzia� kom�rek 1, 2 przemiana pokole� 2 rola jaja
76 ro�lin I-2 szczepienie ro�lin 3 zap�odnienie 81
Rozpuszczalnik uniwersalny 696 Rozszczepieniej�dra 601, 602 Rozumowanie 57 R�wnania
Maxwella 412
prawo powszechnego ci��enia 482 przekszta�cenie masy w energi� 591 zale�no�� masy
od energii 679 Ruch bezwiedny 52 brak 509 lodowc�w 788-789 nauka o ruchu 506-510
peryhelium 496 prawa 505
przewidywanie dalszego ruchu 510, 511 w czasie rozpadu
promieniotw�rczego598 wewn�trz atomu 649 wody w oceanach 823 zale�ny od woh 54
Russell Henry 875 Rutherford Ernest 580-582 Rybosomy 274
Ryboza 244 Ryby
jako pierwsze kr�gowce 24 kostnoszkieletowe 25 oddychanie 26, 61 rozmna�anie 81
Sacharyna 727 Satelity
Galileuszowe 970
Voyager, sonda kosmiczna 946, 981 Saturn 944, 974-975
Schiaparelli Giovanni 964 Schwartz Karlene V. 125 Serce
budowa 63 przep�yw krwi 646
380 Indeks
Indeks 381
",
Si�a wyporu 519 Spencer Herbert 182 uginanie 495 narz�dy
zmys��w 39-~9i,Skala Richtera (trz�sienia ziemi) 797socjologia ewolucjonistyczna
182widzialne 376nerwowy 54-59Ska�y 805Spr�ysto�� 523w�asno�ci kwantowe 372aksony
55I,datowanie 754-756, 760, 762Ssaki 31za�amane 383, 384, 400, 611autonomiczny 54!
Ierozja 805Stan spoczynku�wiattowodyneurony 55ksi�ycowe 761gen�w 279 280odbicie
�wiat�a 61 Iobwodowy 54magmowe 808, 813nasion 8 9, 151za�amanie �wiat�a
611o�rodkowy 54metamorficzne 808, 814Stanford Leland 182zastosowanie 612-
616somatyczny 54I iosadowe 808-812Starzenie si� 90synapsy 55wylewne
785StawonogiTachiony 678transmiter 55'
j I Skamienia�o�ci oddychanie 61 Tajfun 853 oddechowy 61'
a ewolucja 193 218 owady 16, 18 Tardiony 678 okresowy
pierwiastk�w 69192Idinozaur�w 205St�enie po�miertne 732Tektonika plyt 764-766,
772pokarmowy 33-38glony 196Stonogi 20granice p�yt 768-771S�oneczny 943Homo erectus
224, 231Stop 716Teleskopywydalniczy 69-70"
I "Lucy Stratosfera 837 Kecka 390 Uran 976-977229
I ' neandertalczyk 234 reakcje katalityczne CFC 869 reflektor
astronomiczny 389Uran-238 - rozpad 593oznaczanie wzgl�dnego czasu 756Struna
grzbietowa 124refraktor 389Urey Harold 187Proconsul 224, 225Strunowce
16wielozwierciad�owe 390Uskok San Andreas 771skamienia�o�� przewodnia 756, 757Stru�
29zwierciadlane 385Utlenianie, spalanie 713I'
I w wapieniu 206 Subdukcja 770 Temperatura
Ska�enia 162 Syfilis 102 oceanu 824 Van der Waals Johannes DI698
, I Sk�odowska-Cu�e Ma�a 587 Sylur 200 pracy nadprzewodnik�w
575.Velikovsky Immanuel 978
ji II Skorupiaki - uk�ad wydalniczy 69 Synapsy 55 termometry 39Volta
Alessandro 456Skrobia 246Synteza termoj�drowa 604w gwiazdach 875trawienie
247"gor�ca" 605w I�drze Ziemi 738Wakuole 345ISkrzela 61, zimna" 605wp�yw na
minera�y 818Wapie� 810I
i Skrzyd�a - ewolucja 175 Szelfy kontynentalne 195, 830wrzenia 556Wap�
10, 834I
S�o�ce Szkar�upnie 16 Wszech�wiata 920-921 Watt James 540a
p�ywy 490Szkieletzero bezwzgl�dne 557, 558Wa�ki 41bryzg 951cytoplazmatyczny 329-
331Teobromina 728W�trobaIhk
I ~I f
951
i c r�gowc�w 51 Teoria niezmiennik�w 666 rola w trawieniu 35,
334romos
era
j i fotosfera 951 mi�czak�w 50 Teo�a wszystkiego 632 Wegener
Alfred 765Ikorona 952-953stawonog�w 50Teoria wzgl�dno�ci 665-681Wenus 944 959Iplamy
445--048wewn�trzny 50, 51og�lna 665W�ch 39, 47, 48pole magnetyczne 956zewn�trzny
50pr�dko�� wiat�a 671W�g;elprotuberancje 951szczeg�lna 668kr��enie 156II ~I�wiat�o
380�ci�gna 53Termodynamika 529-558w chemii organicznej 703Uk�ad S�oneczny
943"�okie� tenisisty" 53Termoklina 824W�glowodany (sacharydy) 242, 244-248warstwy
zewn�trzne 951�ci�liwo�� 524Testosteron 259, 733dwucukry 245I
I' wiatr s�oneczny 957 �nieg 820 Tlea W�e 28
li zmienno�� 864 $wiat�o w atmosferze 837 Wiatry 839--840Sluch
39barwa 369 371, 374-377we krwi 64, 67cyklony tropikalne 853Ibudowa i
funkcjonowanie ucha 45bia�e 370, 380w oddychaniu 60-61El Ni�o 866umiejscowienie
46"czarne" 376w wodzie 62"ko�skie szeroko�ci" 840'
I Socjobiologia 179 czerwone 369 Tombau Cl de 966 IF~ Ymonsun 853
Soczewki emisja 372-374 Topnienie 555 na Neptunie 979' '
j oka 402 energia 643-645 Tornado 854 pasaty 839oka cz�owieka
382fale 396-397Transformator 410pas ciszy 840ogniskowa 381fioletowe 369Troposfera
837s�oneczny 957Iwkl�s�e 381fluorescencja 376, 701Tr�jnitrotoluen 724Wi�zad�a 51w
mikroskopach 386interferencja 397Truskawka 7Wi�zaniaw teleskopach 389nadfioletowe
376 422Trzustka 35chemiczne 693wypuk�e 381niebieskie 378-379Tyranozaur 205jonowe
694S�d - rola w uk�adzie nerwowym 55odbite 374, 377 611kowalencyjne 243S�l -
st�eniepodczerwone 422! Ukladymetaliczne 697Iw moczu 70pr�dko�� 417gwiazd
podw�jnych 877nasycone 711w wodzie 70 833, 836rozproszone 378;~ hormonalny
59nienasycone 711Spektroskopia 647t�cza 384~ krwiono�ny 636peptydowe 249
i
I 382 Indeks
i
i Spis tre�ci
van der Waalsa 698 Wydmy piaszczyste 800 w bia�kach
253Wymieracie
wodorowe 696 dinozaur�w 213
Widmo fal elektromagnetycznych 420 gatunk�w 211 Wielka
Dolina Ryftowa 769masowa zag�ada 213-216Wielka teoria uoiCikacji (GUT) 632przyczyny
211inflacja 930Wyrostek robaczkowy 174
Wielki Mur 939 Wytrzyma�o�� na rozci�ganie 525 Wielki
Wybuch 916Wzmacniacze 571
Wilson Edward O. 179 Wst~p
Wilson Robert 932
Wirusy 291-294 Young Thomas 397
1 Biologia klasyczna 11
choroby wirusowe 296 .
komputerowy 295 Zakaz PauGego 692 6%miejsce w s2Ewolucja
stemat
ce 123
y Zapalenie plut 296 .
y
rozmna�anie 292 Zaplodnienie 99
Wiry 823 ro�lin I 3 Biologia molekularna
W�oskowato�� 528 .
wewn�trzne 82
Woda 696 820 zewn�trzne 81 4 Fizyka klasyczna 14%s�odka 821
Zapylenie .
s�ona 821, 833-836 krzy�owe s 211
wod�r samoza 5 Fizyka wsp�lczesna
le
i
s
uwodornienie 711 py .
n
e
Zarodniki 2
w chemii organicznej 702 6 Nauka o Ziemi 273 i
i
696
w Zatoka Chesapeake 825 .
�zan
a
Wrotki 16
Wsp�lny przodek 239, 338 ~a % Astronomia 319Wszech�wiatumowy 675.
maser wodorowy 478
ciemna materia 938 �wietlny 673 in deks
l
8
ewo zwalnianie chodu 675
ucja
93, 920-931
koniec 941
Zielona rewolucja" 119
niemowl�cy 501-502
Zjawisko fotoelektryczne 368
plaski 941
Zweig Fred 624
pocz�tek 940
Zwierz�ta
pustki 936, 937
mi�so�erne 159
rozszerzanie si� 502, 914, 919 ro�lino�erne 159 zamkni�ty
941rozmna�anie 72-91
W~aay
sta�ocieplne 30, 62
a ska�y magmowe 784
uk�ady organ�w 32
kaldery 784
wszystko�erne 160
Krakatau 787
zmiennocieplne 30
Mount Saint Helens 787
Zygota 84-85, 87
na planetach 958, 959, 963
powstawanie 783
w kszta�cie sto�ka 784 ��wie 28
KONIEC

Trefil James - 1001 Spotkań Z Nauką

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Trefil James - 1001 Spotkań Z Nauką

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

tytu�: "1001 SPOTKAN Z NAUK�"

autor: James Trefil

Mojej Matce, Sylvii Elizabeth Trefil

Rozmna�anie si� ro�lin

Zwi�zki chemiczne organizm�w �ywych

102 BIOLOGIA MOLEKULARNA

106 BIOLOGIA MOLEKULARNA

108 BIOLOGIA MOLEKULARNA

110 BIOLOGIA MOLEKULARNA

112 BIOLOGIA MOLEKULARNA

114 BIOLOGIA MOLEKULARNA

116 BIOLOGIA MOLEKULARNA

118 BIOLOGIA MOLEKULARNA

120 BIOLOGIA MOLEKULARNA

122 BIOLOGIA MOLEKULARNA

124 BIOLOGIA MOLEKULARNA

126 BIOLOGIA MOLEKULARNA

128 BIOLOGIA MOLEKULARNA

130 BIOLOGIA MOLEKULARNA

132 BIOLOGIA MOLEKULARNA

W b�onie kom�rkowej 324 znajduj� si� receptory. S� to wi�ksze cz�steczki bia�ka

136 BIOLOGIA MOLEKULARNA

I38 BIOLOGIA MOLEKULARNA

140 BIOLOGIA MOLEKULARNA

142 BIOLOGIA MOLEKULARNA

144 BIOLOGIA MOLEKULARNA

146 BIOLOGIA MOLEKULARNA

I50 FIZYKA KLASYCZNA

152 FIZYKA KLASYCZNA

154 FIZYKA KLASYCZNA

156 FIZYKA KLASYCZNA

I58 FIZYKA KLASYCZNA

Powstawanie zjawiska Dopplera.

162 FIZYKA KLASYCZNA

164 FIZYKA KLASYCZNA

166 FIZYKA KLASYCZNA

168 FIZYKA KLASYCZNA

170 FIZYKA KLASYCZNA

172 FIZYKA KLASYCZNA

176 FIZYKA KLASYCZNA

178 FIZYKA KLASYCZNA

180 FIZYKA KLASYCZNA

182 FIZYKA KLASYCZNA

184 FIZYKA KLASYCZNA

186 FIZYKA KLASYCZNA

I88 FIZYKA KLASYCZNA

190 FIZYKA KLASYCZNA

194 FIZYKA KLASYCZNA

196 FIZYKA KLASYCZNA

I98 FIZYKA KLASYCZNA

202 FIZYKA KLASYCZNA

204 FIZYKA KLASYCZNA

206 FIZYKA KLASYCZNA

208 FIZYKA KLASYCZNA

Przewodzenie pr�du elektrycznego

214 FIZYKA WSPӣCZESNA

216 FIZYKA WSPӣCZESNA

218 FIZYKA WSPӣCZESNA

220 FIZYKA WSPӣCZESNA

222 FIZYKA WSPӣCZESNA

224 FIZYKA WSPӣCZESNA

224 FIZYKA WSPӣCZESNA

226 FIZYKA WSPӣCZESNA