You are on page 1of 346

1200 Question All Level

!_ gofF Pl;ofnL ztfAbL s'g @ d'n'sn] ;'? u/]sf 5g< ef/t / rLg
@_db/ 6]/];fn] slxn] gf]jn k'/:sf/ lht]sf] lyOg
;g !(&(
#_PkmPd /]l8of] aGbf ug]{ ljZjsf] klxnf] b]z s'g xf]<
gj]{
$_n08gl:yt lu|gljrsf] ;do gfKg] 3l8nfO s] elgG5
qmfgf]ld6/
%_k|ltlglw ;ef @)&$ sf] k|ToIftkm{sf] dtkqsf] /u+ s:tf] lyof]<
 Xl/of]
^_k|yd ljZjo'4df k|of]u ul/Psf] ljifn' Uof; s'g lyof] <
d:68
&_Pl;ofaf6 gf]jn k'/:sf/ lhTg] k|yd JolQm sf] x'g <
/ljGb|gfy 6]uf]/ ;g !(!#
*_d6/ 6]/];fn] slxn] gf]jn k'/:sf/ lht]sL x'g <
;g !(&(
(_/fhgLltdf ;a}eGbf a9L dlxnf ;xefuL ePsf] b]z s'g xf]<
l:j8]g

!)_ l6dsf] ;a}eGbf nf]slk|o / l;kfn' v]nfl8nfO{ s] elgG5


dfsL{ v]nfl8
!!_;+o'Qm /fi6«;+34f/f k|To]s aif{ ;fj{hlgs ;]jf lbj; slxn] dgfOG5
h'g @#
!@_ cfly{s aif{ @)&%.&^ df Ps g]kfnLsf] efudf ;/sf/L C0f slt
lyof]
#% xhf/ # ;o
!#_O08f] Kofl;lkms /0fgLlt s'g b]zsf] g]t[Tjdf ;+~rflnt sfo{qmd xf]<
cd]l/sf
!$_s'g r/fnfO kTgLj|tf r/f eg]/f lrlgG5
/fhwg]z
!%_cfj @)&^.&& sf] Jofkf/ tYofªscg';f/ k|d'v Jofkf/ ;fem]bf/L
ePsf] t];|f] d'n's s'g xf]<
O08f]gf]l;of
!^_g]kfndf cfot x'g] j:t'dWo] klxnf]df l8h]n kb{5 eg] % cf}F gDa/df
s'g kb{5
rfdn
!&_/fi6«klt z}lIfs ;'wf/ sfo{qmd slxn]af6 yfnlg ePsf] xf]<
@)&^.&&
!*_;]tf /Qmsf]if cfjZoseGbf a9L ePdf s'g /f]u nfUb5
No's]fldof
!(_ljZj :jf:Yo ;+u7gaf6 cd]l/sfn] cf}krfl/s ?kdf aflxl/Psf]
3f]ifgf slxn] u/]sf] xf]<
@)@) h'nfO ^
@)_g]kfnn] stf/ ;+uf slxn] >d ;Dem}ftf u/]sf] lyof]
;g @))% clk|n @!
@!_;a} lhNnfdf :jf:Yo ljdf nfu' ug]{ klxnf] k|b]z s'g xf] <
;"b'/klZrd k|b]z
@@_;g @)@) dfr{ * df slt cf}F cGt/fli6«o dlxnf lbj; dgfOof] <
!!) cf}F
@#_g]kfndf klxnf]k6s /fli6«o hg:jf:Yo ;j]{If0f slxn] ul/of] <
!((^
@$_;+;f/df ;a}eGbf a9L dflg;nfO{ /f]huf/L lbg] ;+:yf s'g xf]<
Eff/tLo /]n;]jf
@%_ dlGqkl/ifb\sf] lg0f{o s;n] k|dfl0ft u5{
d'Vo;lrj
@^_k|hftGqsf] x/0f slxn] ePsf] lyof]<
lj; @)!& /fhf dx]Gb|af6
@&_g]kfnsf] l;dfgf s[ltsf n]vs sf] x'g<
a'l4gf/fo0f >]i7
@*_uf]N8Dofg k'/:sf/ kfpg] k|yd Pl;ofnL sf] x'g<
dx]zrGb| d]xt
@(_ lhsf efO/; s'g hfltsf] nfdv'6\6]n] ;fg]{ ub{5 <
Pl8h hftsf]
#)_g]kfndf klxnf] cfly{s u0fgf slxn]af6 ;'? ul/Psf] xf]<
@)&% j}iffs @
#!_ljZj a}Fssf] ;xof]udf ;'? ePsf] va/ u/f}F !!$% cleofg s] ;+uf
;DalGwt 5 <
dlxnf lx+;f Go'lgs/0f
#@_g]kfnsf] ;a}eGbf a9L :yfgLo tx ePsf] lhNnf s'g xf]<
;nf{xL
##_Pl;ofg OGkmfO|:6{Sr/ OGe]i6G6d]G6 a}Fsdf g]kfnsf] ;]o/ nufgL slt
k|lt;t /x]sf] 5
)=)* k|lt;t
#$_waldometers sf cg';f/ ;f @)@) sf] cui6df hg;+Vofsf]
cfwf/df g]kfn ljZjdf slt cf}F :yfgdf /x]sf] 5 <
$(
#%_;femf k[YjL gfds s[ltsf n]vs sf] x'g<
dbg s[i0f >]i7
#^_ ax'cfolds ul/jL ;"r+sfs @)&$ sf] k|ltj]bg s;n] k|sflzt u/]sf]
xf]<
/fli6«o of]hgf cfof]u
#&_clkm|sfsf] ;a}eGbf 7'nf] b]z s'g xf]<
 cNh]l/of
#*_o'/f]ksf] ;a}eGbf 7'nf] e'kl/j]i7Lt /fi6« s'g xf]<
 a]nf?;
#(_ Pl;ofsf] ;a}eGbf ;fgf] e'kl/j]i7Lt /fi6« s'g xf]<
 cd]{lgof
$)_ efiffx?sf] lrl8ofvfg eg]/f lrlgg] b]z s'g xf]<
 ef/t
$!_ lqmi6f]km/ sf]nDa;n] cd]l/sf slxn] kTtf nufPsf lyP<
 ;g !$(@
$@_cNjf6{ tfn s'g dxfb]zdf kb{5 <
 clkm|sf

$#+_ljZjdf k|x/Lsf] ;'?jt s'g b]zaf6 ePsf] 5 <


a]nfot
$$_ lrgdf slxn] b]lv Ps ;Gtdf lglt nfu' ul/Psf] xf]
;g !(&(
$%_ g]kfnn] cfO l; l; af6 slxn] P;f]l;o6 /fi6«sf] dfGotf kfof]<
;g !((^

$^_Pl;ofjf6 klxnf] gf]an zflGt k'/:sf/ kfpg] JolQm sf] x'g <
nL 8s yf]
$&_g]kfn ISBN df slxn] cfa4 ePsf] xf]<
@)%^ df3 !@
$*_cGt/fli6«o k|dfl0fs ;do slxn] lgwf{/0f ul/Psf] xf]<
;g !**$ gf]e]Da/ !
$(_cS6f]a/ qmflGtsf] ;'?jt ul/Psf] 7fpF s''g xf]<
k]6f]«ufb
%)_cGt/fli6«o dfGotf k|fKt x'g] ul/ ljZjnfO{ sltcf]6f ;do If]qdf
ljefhg ul/Psf] 5 <
@$
for a living planet gf/f s'g ;+:yfsf] xf]<
WWF
%!_ g]kfnsf] s'g cfjlws of]hgfaf6 afta/0f If]qdf /sd ljlgof]hg
ug]{ yflnof]<
cf7fF }
%@_g]kfn ;/sf/ / Ol;df]8sf] cfof]hgfdf lxdfn ePsf b]zx?sf] k|yd
cGt/fli6«o ;Dd]ng slxn] eof]<
lj; @)^* r}q @#, @$
%#_ afudlt ;/;kmfO cleofg slxn]af6 ;'? ePsf] xf]<
@)&) h]i7 %
%$x]kf6fOl6; lj s] df ;+qmdg x'g] /f]u xf]<
sn]hf]
%%_ljgfz ljgfsf] ljsf;nfO{ s] elgG5 <
lbuf] ljsf;
%^_g]kfnn] /fli6«o ;Dkbf ;+/If0f sfo{lglt slxn] :jLs[t u/]sf] xf]<
;g !(** lj; @)$%
%&_sf]zL 6Kk' aGohGt' cf/If s] sf]nflu k|l;4 5<
cgf{

%!_;a}eGbf w]/} j8f ;+Vof ePsf] dxfgu/kfnLsf s'g xf]<


kf]v/f –n]vgfy ##
%@_df}/Lsf] dxdf s'g s'g le6fldg kfOG5<
le6fldg P,s]
%#_dfgj z/L/df ePsf] ;a}eGbf 7'nf] u|GyL s'g xf]<
sn]hf]
%$_ef/t cfpg] af6f] s;n] kTtf nufPsf x'g <
ef:sf] l8 ufdf

%%_6f«sf]df ,eGg] /f]u dfgj z/L/sf] s'g c+udf nfUb5 <


cfvfFdf
%^_dfgj z/L/sf] d]?b08df slt xf8 x'G5<
## j6f
%&_b'vfO dfkg ug]{ oGq
PNuf]ld6/
%*_|Ps} ljZjskdf ;jf{lws uf]n ug]{ v]nf8Lsf] x'gM<
h:6 kmG6]g km|fG; !# uf]n ;g !(%*
%(_l6 @) ljZjsk lqms]6 slxn]af6 ;'? ePsf] xf]<
;g @))& af6
^)_lqms]6sf] lkrsf] nDafO slt x'G5
@@ uh
^!_/]vf ul0ftsf] l;4fGt s;n] k|ltkfbg u/]sf lyP<
o'lSn8
^@_Pe/]:6 lk|ldod lnusf] ;''?jt slxn]af6 ePsf] lyof]<
;g @)!^
^#_elnjnnfO slxn] /fli6«o v]nsf] dfGotf lbOof]<
@)&$ h]i7 *
^$_hg;+Vof 3l8sf] k|of]u slxn]af6 ;'? ePsf] xf]<
@)&@ >fj0f !
^%_/fhf/fgL tfn s'g lhNnfdf kb{5 <
wgs'6fdf
^^_6Lsfk'/ sf08 slxn] 36]sf] lyof]<
@)&@ efb| &
^&_rLgdf Ps ;Gtfg gLlt slxn] vf/]h ul/Psf] xf]<
@)!^ hgfj/L !
^*_ljifn' UofF;af/] hfgsf/L lbg] oGqnfO{ s] elgG5 <
6f]lS;jfg
^(_g]kfnsf] df6f] a+unfb]zdf y'lk|P/ ag]sf] 6fk'nfO{ s] elgG5 <
Go'd'/ 6fk'
&)_g]kfnsf] ;a}eGbf k'/fgf] d"lt{ s'g xf]<
lj?kfIf
&!_@)&@ j}zfv !@ df uPsf] e'sDkdf kl/ sl/j slt hgfsf] d[To'
ePsf] lyof]<
*(^(
&@_dfgy{ g]kfnL gful/tf kfpg] rf}yf] JolQm sf] x'g<
sf]lng l:dy –k'tnL afh]
&#+_ef/tnfO slxn] v'Nnf lbzfd'Qm b]zsf] ?kdf 3f]ifgf ul/Psf] xf]<
;g @)!( cS6f]a/ @
&$_;tfAbL k'?if ;Todf]xg hf]zLsf] gfddf slxn] l;Ssf hf/L ul/of]
@)&^ efb| @$,!)),!))),@%))
&%_R5f]–/f]Nkf lxdtfn s'g lxdfnsf] km]bLdf /x]sf] 5 <
uf}/Lz+s/ lxdfn
&^_5f]/L ;'/Iff sfo{qmd s'g k|b]zdf k|f/De ePsf] xf]<
s0fnL k|b]z -@)&^ k'; !
&&_;a}eGbf kl5 v'Nnf lb;fd'Qm ePsf] lhNnf s'g xf]<
ef]hk'/
&*_klxnf]k6s Anfsxf]nsf] tl:j/ slxn] ;fj{hlgs ul/of]<
;g @)!( clk|n !)
&(_xfn g]kfndf slt efiff af]lnG5 <
!@( efiff
*)_g]kfnL efifdf k|sflzt klxnf] klqsf s'g xf]<
uf]/vf ef/t hLjg
*!_g]kfnsf] klxnf] Osf] l;6L s'g xf]<
lrtjfgsf] df8L
*@_;fs{ Ifo/f]u s]Gb| s'g b]zdf /x]sf] 5<
g]kfn
*#_g]kfndf xfltkf]nf] k|ltof]lutf slxn]af6 ePsf] xf]<
;g !(*@
*$_8fOgf];/ lhpbf] 5 s[ltsf n]vs sf] x'g <
ljdn lgef
*%_ d?e'lddf l;rfO{ ul/ v]ltkftL ug]{ ;lsg] pe{/ 7fpFnfO{ s] elgG5<
d?Bfg
*^_ljZjsf] ;a}eGbf w]/} hg;Vof ePsf] ;x/ s'g xf]<
6f]lsof] hfkg
*&_k]l/; ;x/sf] k'/fgf] gfd s] xf]<
No'6]l;of
**_Go'of]s{ ;x/ s'g glb lsgf/df /x]sf] 5 <
X8;g
*(_ci6]«lnof dxfb]zsf] ;a}eGbf ;fg' b]z s'g xf]<
gfp/
()_ g]kfndf gLlh If]qaf6 k|sflzt klxnf] k|lqsf s''g xf]<
Hffu/0f ;fKtlxs

(!_ wfg v]ltsf nfuL a9L pko'Qm df6f] s'g xf]<


kfFuf] df6f]
(@_ s'g gub]jfnLnfO{ jfl0fHosf] v}/f] sfuh elgG5 <
;gkf6
(##_g]kfndf pTkfbg x'g k|d'v bnxg afnL s'g xf]<
d';'/f]
($_ skmL lbj; slxn] b]lv dgfpgf yflnPsf] xf]<
lj; @)^! - d+lz/ ! _
(%_ g]kfndf /]Gaf] 6f|pg dfR5f kfngsf] ;'?jt slxn] af6 ePsf] xf]<
;g !(() g'jfsf]6
(^z'o{sf] k|sfz k[YjL;Ddf cfOk'Ugf slt ;do nfU5 <
 *ldg]6 @) ;]s]08
(&_ :sfONofj eg]sf] s] xf]<
 ;'o{sf] cWofg ug]{ klxnf] dfgj o'Qm cGtl/If ofg
(*_z'o{n] kl/qm|dg ug]{ sIfsf] s]Gb|nfO{ s] elgG5 <
 Uofn]lS6s ;]G6/
((_a'w u|xdf k9fOPsf] klxnf] cGtl/If ofg s'g xf]<
 d]l/g/ !)
!))_a'w u|xdf /x]sf] Ps 7'nf] vfN8f]nfO{ s] elgG5 <
 Sofnf]l/; af]l;g
!)!_ gful/s j8fkqsf] cjBf/0f Nofpg] JolQm sf] x'g<
hf]g d]h/ ;g !((!
!)@_6fn Hjfnfd'lv s'g b]zdf /x]sf] 5<
lkmlnlkG;
!)#_g]kfnsf] klxnf] afnd}qL ufpFkflnsf s'g xf]<
dgxl/ ufpFkflnsf ,dsjfgk'/
!)$_gLnd pkTosf s'g b]zdf /x]sf] 5 <
kfls:tfg
!)%_/fli6«o e'sDk ;'/Iff lbj; slxn]af6 dgfpgf yflnPsf] xf]<
@)%% ;fnaf6 df3 @
!)^_ ;g @)!( sf] zflGttkm{sf] gf]jn k'\/:sf/ s;nfO k|bfg ul/of]<
cfla cxdb cnL Oyf]lkofsf] k|wfgdGqL
!)&_ljZjsf] Oltxf;df kx]Fnf] qmflGt jf PNnf] l/ef]n';g eg]/f s'g
36gfnfO lrlgG5
;g !(*^ df lkmlnlkG;df ePsf] 36gf
!)*_afa'n] n]v]/ 5f]/fn] k"/f u/]sf] s[lt s'g xf]<
sfbDaf/L
!)(_cflbslj efg'eQm cfro{sf] klxnf] ;flxlTos s[lt s'g xf]<
afnsf08
!!)_lad]:6]ssf] ;+o'Qm ;}Go cEof;nfO{ s] gfds/0f ul/Psf] 5 <
dfOn]S; !*
!!!_:yfgLo k|zf;g P]g @)@* sf] klxnf] ;+zf]wg slxn] eof] <
@)#! ;fpg !*
!!@_ tf/fsf] hLjgsfnsf] cGTolt/sf] cj:yfnfO{ s] elgG5
Go'6«g :6f/
!!#_g]kfnsf] ;+;bLo Oltxf;df k|wfgdGqL;+uf k|ToIf k|Zgf]t/
sfo{qmdsf] ;'?jt slxn] ePsf] xf]<
@)&% df3 $
!!$_k]l/; ;Demf}tf cg'df]bg ug]{ klxnf] blIf0f Pl;ofnL d'n's s'g xf]<
dflNb;
!!%_;fOn]h k|ljlw s'g If]q;+uf ;DalGwt 5
kz'kfng Joj;fo
!!^_g]kfndf klxnf] s[lif u0fgf slxn] ul/Psf] lyof]<
@)!*
!!&_lrksf] cfGbf]ng s] ;+uf ;DalGwt 5
jg ;+/If0f
!!*_Jn' Knfg]6 cjf8{sf] k'/:sf/ slt /x]sf] 5 <
% s/f]8 hfkgL P]g
!!(_g]kfndf k|sflzt klxnf] b}lgs klqsf cfjhsf] klxnf] ;Dkfbs sf]
x'g<
l;l4r/0f >]i7
!@)_dfgj lj1fg;DalGw cWofg ug]{ lj1fgnfO{ s] elgG5
PGyf|kf]nf]hL
!@!_g]kfndf /fli6«o of]u lbj; slxn]af6 dgfpgf yflnPsf] xf]<
lj; @)&@
!@@_xfn} u|L;sf] /fi6«klt kbdf lgjf{lrt x'g] dlxnf sf] x'g,
Psft]l/gL ;fs]Nnf /f]k]nf]p
!@#_s0f{nL / ltnf glbsf] ;+ud:yfnnfO{ s] gfds/0f ul/Psf] xf]<
nfnflty{
!@$_g]kfnsf] klxnf] ;efd'v sf] x'g<
s[i0fk|;fb e6\/fO{
!@%_g]kfnsf] u'Dafsf] ;x/ elg s'g 7fpnfO lrlgG5 <
x]nDa'
!@^_e8\5f d]nf s'g ;d'bfo;Fuf ;DalGwt 5 <
yf? ;d'bfo
!@&_ci6]«lnog cf]kg @)@) df dlxnf Psntkm{sf] pklw s;n] lhTof] <
;f]lkmof s]lgg
!@*_ /fli6«o s/ lbj; slxn]af6 dgfpgf yflnPsf] xf]<
@)^( d+lz/ !
!@(_k|yd /fli6«o a]6L ;Dd]ng @)&% slxn] / sxfF ;DkGg eof]<
@)&%df3 @&—@( ,pbok'/ ufO3f6
!#)_/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf] klxnf] cWoIf sf] x'g <
gogaxfb'/ vqL
!#!_ljZj zf}rfno lbj; slxn] dgfOG5 <
gf]e]Da/ !(
!#@_/f]dg Dofu;]; k'/:sf/ s'g b]zsf] /fi6«kltsf] ;Demgfdf lbOG5 <
lkmlnlkG;sf] k"j{ /fi6«klt /f]dg Dofu;];
!##_g]kfndf gful/s j8fkqsf] ;'?jt slxn]af6 ePsf] xf]<
lj; @)%^
!#$_>L+nsfsf] /fli6«o km"n s'g xf]<
An' jf6/ lnnL
!#%_ o'/f]sk @)@$ s'g b]zdf cfof]hgf x'b}F5 <
hd{gL
!#^_jfl0fHo jfo' s'g lgod cg';f/ jxG5 <
km]f/nsf] lgod
!#&_pt/ cd]l/sfdf jxg] jfo'nfO{ s] gfdn] lrlgG5<
lrg's
!#*_df}gfnf]jf sxfF kb{5 <
cd]l/sf
!#(_ clkm|sf dxfb]zsf] ;a}eGbf xfrf] e' efu n]s c;fn s'g b]zdf
kb{5 <
lhj'6L
!$)_ g]kfndf ;a}eGbf klxnf :yfkgf ePsf] pBF]fu s'g xf]<
lj/f6gu/ h'6 ldn
!$!_ g]kfnn] WTO sf] ;b:otfsf] nfuL cf}krf/Ls ?kdf slxn] cfa]bg
lbPsf] xf]<
;g !((* ;b:otf k|fKt u/]sf] ;g @))$ clk|n @#
!$@_WTO ;+o'Qm /fi6«;+3sf] ljlzi6s[t ;+:yfsf] ?kdf dfGotf kfpg]
slt cf}F ;+:yf xf]<
!* cf}F
!$#_sf7df08f}F pkTTosf jflx/f v'n]sf] klxnf] SofDk; s'g xf] <
7fs'//fd sn]h lj/uGh
!$$phf{sf] k|d'v ;|f]t s] nfO{ elgG5 <
 z'o{
!$%_z'o{sf] ljls/0f gfKg] oGqnfO{ s] elgG5 <
 kf/fx]lnof]ld6/

!$^_ klZrdL lbk s;n] kTtf unfPsf x'g <


 lqmi6f]km/ sf]nDa;
!$&_clws aif{sf] cawf/0f s;n] NofPsf x'g <
 O/fG6]:y]lgh
!$*_blIf0f cd]l/sfsf] ;a}eGbf cUnf] lzv/ cf]sfGsfu'jf s'g b]zdf
kb{5 <
 ch]{lG6gf
!$(_ clkm|sfsf] ;a}eGbf 7'nf] b]z s'g xf]<
 cNh]l/of
!%)_ efiffx?sf] lrl8ofvfg eg]/f lrlgg] b]z s'g xf]<
 ef/t
_ lqmi6f]km/ sf]nDa;n] cd]l/sf slxn] kTtf nufPsf lyP<
 ;g !$(@

!%!__bf];|f] w]/} lhNnf;+uf l;dfgf hf]l8Psf] lhNnf s'g xf]<


 dsjfgk'/ ( lhNnf
!%@_uf}/Lz+sf/ lxdfnsf] prfO{ slt /x]sf] 5 <
 &!#$ ld
!%#_gfªkmf e~ofª s'g lhNnfdf kb{5 <
 bf]nvf
!%$_ dxfTd ufGwLsf] xTof slxn] eof]<
#) hgfj/L !($*
!%%_ g]kfndf P]ltxfl;s hgdt ;+u|x slxn] ePsf] lyof]<
@)#& j}iffs @)
!%^_g]kfndf pBf]u lbj; slxn] dgfOG5 <
dªl;/ ( ut]
!%&_ xfn;Ddf g]kfndf slt hgf lrlgofF /fli6«kltn] e|d0f u/]sf 5g <
# hgf
nL l;ofglgofg ,lhofg h]ldg ,l; lhglkª
!%*_g]kfnn] @)&^ df ylkPsf] ^ efiffdWo] /f0fyf? s'g lhNnfdf af]lng]
efiff xf]<
s~rgk'/
!%(_ef/tn] wf/f #&) slxn] vf/]h u/]sf] xf]<
;g @)!( cu:6 %
!^)_ kmf:6 6\ofssf] l8lkcf/ dlGqkl/ifbaf6 slxn] :jLs[t ul/Psf] xf]<
@)&^ ebf}F @
!^!_;j]{fTs[i6 lghfdtL ;]jf k'/:sf/ kfpg] k|yd JolQm sf] x'g<
;"o{k|zfb uf}td @)^*
!^@_nf]s ;]jfn] @)&^ sflt{s !( df a'emfPsf] k|ltj]bg cg';f/ ;a}eGbf
a9L b/vf:t lbg] lhNnf s'g xf]<
;nf{xL,;Kt/L,wg'iff,af/f ,dxf]t/L
!^#_xfn g]kfnsf] /fli6«o lqms]6 l6dsf] pksKtfg sf] x'g<
lbk]Gb| l;+x P]/L
!^$_;dlnª\uL ljjfxnfO dfGotf lbg] k|yd /fi6« s'g xf]<
g]b/Nof08
!^%_j}{b]lzs /f]huf/ ljefun] @)&^ df ;fj{hlgs u/]sf] tYofªs
cg';f/ ;a}eGbf a9L j}b]lzs /f]huf/sf nflu hfg] lhNnfx?
wg'iff,emfkf,l;/xf,dxf]t/L
;a}eGbf sd dgfª,8f]Nkf,x'Dnf,d':tfª,h'Dnf
!^^_s]kL cf]nLsf] hGd s'g lhNnfdf ePsf] lyof]<
t]x|y'd lj; @))* kmfu'g !!
!^&_lxGb' k/Dk/fdf leap Year nfO{ s] elgG5 <
dndf;
!^*_e"–dWo] /]vfdWo] slt k|lt;t :yndf kb{5
@!=# k|lt;t kfgL &*=& k|lt;t
!^(_ e" dWo] /]vfsf] nDafO slt /x]sf] 5 <
$))&% lsld
!&)_!# cf}F blIf0f Pl;ofnL v]ns'b sltj6f k|b]zdf ePsf] lyof]<
k|b]z @,#,$
!&!_sf7df08f}F lhNnfdf slt j6f :yfgLo tx /x]sf] 5 <
!!
!&!_lgkfx efO/; ;j{k|yd sxfF b]vf k/]sf] lyof] <
;g !((( dn]l;of
!&@_yellow corner notice s] sf] nflu lgsflnG5 <
x/fPsf] JolQmnfO{ vf]htnf; ug]{ hf/L ul/g] gf]l6;
!&#_Forbes kmf]A;{ k|lqsf s'g b]zaf6 k|sf;g x'G5 <
cd]l/sf ;g !(!&
!&$_xfn lzIfs ;]jf cfof]usf] cWoIf sf] /x]sf 5g<
tfgf uf}td
!&%_rnlrq If]qsf] ;a}eGbf 7'nf] k'/:sf/ cf]:sf/ k'/:sf/ slxn] :ykgf
ePsf] xf]<
;g !(@& k|bfg ;g !(#)
!&^_afudlt arfp cleofg s;n] rnfPsf lyP<
x't/fd a}B
!&*_cf=j @)&%.&^ cg;f/ JolQmut ?kdf ;a}eGbf a9L s/ ltg]{
s/bftf sf] x'g <
l;4fy{ zdz]/ hj/f
!&(_/fli6«o kl/ro kq ljt/0f s'g lhNnfaf6 ;'? ul/Psf] xf]<
kfFry/ bf];|f] r/0fdf !% lhNnf
!*)_dfgj z/L/df ;a}eGbf a9L lsl;dsf sfo{ ug]{ cªu s'g xf]<
sn]hf]
!*!_ bf]Snfd sxfFsf] ljjflbt If]q xf] <
rLg / e'6fg
!*@_ nf]s ;]jf cfof]usf] k|lts lrGxsf] pnn]lvt gf/f s] xf]<
of]Uotf,lgikIftf ,:jR5tf
!*#_g]kfnsf] klxnf] d'VodGqL sf] x'g<
8f]/d0fL kf}8]n
!*$_g]kfnaf6 gf]jn zflGt k'/:sf/sf] nflu 5gf]6 ePsf] JolQm sf] x'g<
lul/hfk|;fb sf]O/fnf
!*%_dlxnfnfO dtlwsf/ lbg] xfn ;Ddfsf] clGtd /fi6« s'g xf]<
;fpbL c/j
!*^_d]nDrL vfg]kfgL cfof]hgf s;sf] ;xof]udf ;+l~rflnt sfo{qmd xf]<
Pl;ofnL ljsf; a}Fs
!*&_ ljZjdf pT;h{g x'g] xl/tu[x Uof;sf] slt k|lt;t g]kfnn]
pT;h{g u5{ <
)=)@& k|lt;t rLgn] #) k|lt;t
!**_lxdglb ljz]if1 eg]/f s;nfO lrlgG5 <
8f l/hgeQm sfo:t
!*(_;]tf] k'tlnsf sf/0f pTkGg x'g] /f]u x'g xf]< \
;fk' /f]u
!()_/f/f tnaf6 lg:s]sf] v]nfnfO{ s] elgG5,
vTof8
!(!_lrtjfg lhNnfsf] ;a}eGbf 7'nf] tfn s'g xf] <
lj;xhf/L
!(@_lj:jdf klxnf] v'NNf ljZj ljwfnosf] :yfkgf slxn] ePsf] xf]<
!(^(
!(#_lx6n/sf] hGd s'g b]zdf ePsf] xf]<
cli6«of
!($_;a}eGbf sd ;fIf/tf ePsf] lhNnf s'g xf] @)^* sf] hgug0f
cg';f/
/f}tx6
!(%_sd/]8 zAb s'g efifaf6 cfPsf] xf]<
:k]lgz
!(^d'gf / dbg s[ltsf n]vs sf]
x'g <
hfgsL k|;fb l/dfn
xfF kb{5 <

tfKn]h'ª
!(&_g]kfnsf] s'g 7fpFnfO{ df6f]sf] ;x/sf] ?kdf lrlgG5<
Nxf]dfGyfª
!(*_rf]ef/ 8fF8fnfO{ k|lrg sfndf s] gfdn] lrlgGyf]{
sR5kfn lu/L
!((_ g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] l;4f u'kmf s'g lhNnfdf kb{5 <
tgx"F
@))_ df6f]nfO{ s;/L lhjGt /fVg] eGg] ;DaGwdf cWofg ug]{ ljifonfO{
s] elgG5<
d]l8l;g PGyf]kf];f]lks

@)!_ DofUgfsf6fdf slt bkmf /x]sf] 5 <


^# bkmf
@)@_cfw'lgs km|ofS6L« k4ltsf lktf elg s;nfO{ lrlgG5<
l/r{8{ cfs{/fO6
@)#_ km|fG;sf] /fHoqmflGtsf] k|d'v gf/f s] lyof]<
;dfgtf / eft[Tj
@)$_g]kfnsf] klxnf] hglgjf{lrt k|wfgdGqL sf] x'g<
ljlk sf]O/fnf
@)%_;'k]l/o/ tfn s'g s'g b]zdf km}lnPsf] 5 <
cd]l/sf / Sofg8f
@)^_;fs{ b]zdf g]kfn;+uf ;a}eGbf w]/} ;do cGt/ ePsf]
b]z s'g xf]<
ckmufg:yfg –1;15
@)&_cf]nlDks dfp6]G6 s'g b]zdf kb{5 <
cd]l/sf
@)&_xfnsf] dlGqd08n slxn] k'0f{u7g ePsf] lyof] <
@)&^ d+lz/ $
@)*_a+unfb]zsf] /fli6«klt cAb'n xldbn] slxn] g]kfn e|d0f ug'{ ePsf]
lyof<
@)&^ sflt{s @^—@(
@)(_ef/tn] xfn} gofF /fhlglts gS;f slxn] k|sflzt u/]sf] xf]<
;g @)!( gf]e]Da/ #
@!)_ljZjsf] ;a}eGbf cUnf] :yfgdf /x]sf] tfn s'g xf]<
s]lhg ;f/f n]s %@)) ld
dgfª lhNnfsf] rfd] ufpkflnsf
@!!_dfgj lgld{t ;a}eGbf 7'nf] tfn s'g xf]<
cf]gkmfN;
@!@_Psn k'?ifsf nflu j[4 eTtfsf] Joj:yf ug]{ :yfgLo tx s'g xf]<
x]nDa' ufpFkflnsf
@!#_l6 @) cGt/fli6«o lqms]6df ;ts k|xf/ ug]{ g]kfnL v]nf8L sf] x'g<
kf/; v8\sf l;+xk'/ lj?b|
@!$_g]kfnL lqms]6 l6dsf] SofK6]gdf 1fg]Gb| dNn slxn] lgo'lQm eP<
@)&^ sflt{s !#
@!%_;/sf/n] s'g lbgnfO{ /fli6«o j[If/f]kg lbj;sf ?kdf dgfpg] lg0f{o
u/]sf] xf]<
c;f/ !$
@!^_sf7df08f}F pkTosfdf ljB'lto j;sf] ;'?jt slxn]af6 ePsf]<
@)&^ efb| @#
@!&_sf7df08f} dxfgu/kflnsfnfO{ slxn] v'Nnf lb;fd'Qm 3f]ifgf ePsf]
ePsf] xf]<
@)&^ efb| @$
@!*_o'g]:sf]4f/f j:t'snfsf] /fhwflgsf] ?kdf 3f]lift ;x/ s'g xf]<
l/of] b h]g]l/of] – a|lhn
@!(_ elnjnsf] cflj:sf/ s;n] u/]sf x'g<
ljlnod h]D; df]u{g
@@)_ljZjdf ;a}eGbf a9L pVv' pTkfbg ug]{ b]z s'g xf]<
a|flhn
@@!_/utdf lrlgsf] dfq lgoGq0f ug]{ dxTjfk'0f{ xdf]{g s'g xf]<
OG;'lng
@@@_#(_g]kfnsf] klxnf] gub]jfnL s] nfO{ dflgG5<
lrof
@@#_uf}td a'4n] klxnf] pkb]z sxfF lbP<
ef/tsf] ;f/gfy
@@$_g]kfnsf] ;a}eGbf cUnf] :yfgdf /x]sf] dlGb/ s'g xf]<
d'lQmgfy
@@%_ ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] a8fkq xfn ;Ddf slt k6s ;+zf]3g ePsf] 5
<
% k6s
@@^_g]kfnsf] v]ns'b Oltxf;df ;a}eGbf sfnf] lbg slxn] dflgG5 <
@)$$ kmfu'g @(
@@&_g]kfnL efiff l;sfpg] k|of]hgsf nflu k|sfl;t ul/Psf] klxnf]
k':ts s'g xf]<
cIf+/fs lzIff
@@* Xfldn] b}lgs ?kdf vfg] g'gsf] /f;folgs gfd s] xf]<
;f]l8od Snf]/fO8{
@@(_;a}eGbf sd tfdqmddf pDng] tTj s'g xf]<
lxlnod
@#)_l;Ssf / kbssf] cWofg ug]{ lj1fgnfO{ s] elgG5 <
Go'ld:d]l6S;
@#!_uf]a/ Uof;df s'g Uof; x'G5 <
ldy]g Uof;
@#@_cf0fljs lzbfGt s;n] k|ltkfbg u/]sf lyP<
hf]g 8fN6g
@##_n'O k|fZr/n] 3fp kfSg] sf/s tTj JofS6f]l/of xf]
elg slxn] kTtf nufP<
;g !*^!
@#$_g]kfnsf] s'n e'efusf] slt k|lt;t ;+/lIft If]qn] cf]u6]sf] 5 <
 @#=$ k|lt;t
@#%_;j{flws h}ljs kbf{yx? S'g df6f]df ldl;osf] x'G5 <
 tn}of df6f]
@#^_nAwLvf]nf kmnfdvflg s'g lhNnfdf kb{5 <
 tgx'
@#&_ R5f]/f]Nkf lxdtfnsf] ulx/fO{ slt ld /x]sf] 5 <
 !#% ld
@#*_ DofUgfsf6fnfO{ cfa:os ;+;f]wg ;lxt slxn] k'0f{ k]; ul/of] <
 ;g !@@%
@#(_DofUgfsf6fsf] x:tIf/ ul/Psf] 7fpF s'g xf]L
 /lgd]8
@$)_xfn a]nfotdf DofUgfsf6fsf] slt k|lt ;'/lIft /x]sf] 5 <
$
@$!_ _;a}eGbf w]/} dtbftf ePsf] lhNnf s'g xf]<
 df]/ª
@$@_ s'lng ju{sf] ;b:o /xg] km|fG;]nL ;+;b sf] bf];|f] xfp;df slt
;b:o /xg] Joa:yf lyof]<
 @%* hgf
@$#_ ?l; qmflGt slt r/0fdf ;DkGg ePsf] lyof]<
 @ r/0f
@$$_bf];|f] ljZj o'4|sf] ;'?jt hdf{gn] s'g /fi6«dfly cfqmfdg u/]kl5
ePsf] xf]<
 kf]Nof08
@$%_dxfTd ufGwLsf] xTof slxn] eof]<
 #) hgfj/L !($*
@$^_c+u|]h ;/sf/n] ef/tdf g'g P[]g slxNo NofPsf] xf]<
 ;g !(#)
@$&_k|ltlglw ;ef @)&$ cg';f/ k|ToIftkm{ ljho x'g] dlxnfsf] ;+Vof
slt 5g <
 ^ hgf
@$*_k|ltlglw ;ef @)&$ sf] k|ToIftkm{sf] dtkqsf] /u+ s:tf] lyof]<
 Xl/of]
@$(_k|ltlglw ;efsf] klxnf] r/0fdf slt lhNnfdf lgjf{r0f ePsf] lyof]<
 #@
@%)_:yflgo txsf] lgjf{r0f @)&$ df ug]{ lg0f{o dGqL kl/ifbaf6
slxn] lg0f{o eof]<
 @)&# kmfu'g (
@%!_uf]/vfkq slxn]af6 b}lgs ?kdf k|sf;g x'gf yfn]sf] xf]<
lj; @)!& kmfu'g &
@%@_g]kfn / ;]G6 n'l;ofljr slxn] s'6gLlts ;DaGw sfod ePsf] xf]<
;g @)!( cu:6 @*
@%#_xhf/f}F tfnsf] b]z eg]/f s'g b]znfO{ lrlgG5 <
lkmgNof08
@%$_hxfF k|]d x'G5 Toxf hLjg x'G5, s;sf] egfO xf]<
dxfTdf ufGwL
@%%_;fnssf] j}1flgs gfd s] xf]<
kmf]ln8f]6f
@%^_k|ltlglw;efsf] ;b:odf pDd]/bf/ x'gf slt jif{ pd]/ k'/f ePsf]
x'gfk5{ <
@%&_ ;ftf}F 6L @) dlxnf ljZjsk lqm|s]6 @)@) sf] ljh]tf aGgf ;kmn
/fi6« x'g <
ci6«]lnof
@%*_ k|ltlglw ;ef @)^$ df ;a}eGbf a9L dt NofO ljho x'g]
pDd]/bjf/ sf] x'g<
s]kL zdf{ cf]nL
@%(_!* cf}F ;fs{ ;Dd]ngsf] gf/f s] lyof]<
zflGt / ;d[l4sf nflu uxg Pstf
@^)_ljZjdf ;a}eGbf w]/} b]zdf cGt/fli6«o p8fg ug]{ ljdfg sDkgL s\'g
xf]M<
6ls{; Po/nfOG;
@^!_;lxb :df/s P l8lehg lnu @)&^ sf] pkflw s'g l6dn] lht]sf]
lyof]<
dl5Gb| Snj
@^@_k'ln6\h/ k'/:sf/ s'g ljBf;+uf ;DalGwt 5 <
kqsf/Ltf,;flxTo / ;+lut
@^#_ :yfgLo ;/sf/ ;+~rfng P]g @)&$ cg';f/ ufpFkflnsf clwstd
slt j6f j8f x'G5g <
@! j6f Go"gtd % j6f
@^$_s'g} JolQm jf ;+:yf ^) aif{ k'u]sf] cj;/df s'g hoGtL dgfOG5 <
lx/s hoGtL
@^%_lzIf0f ljBfsf] gf]jn k'/:sf/ eg]/f lrlgg] k'/:sf/\ s'g xf]<
b Unf]jn l6r/ k|fOh
@^^_:yfgLo ;/sf/ ;+~rfng P]g @)&$ slxn] hf/L eof] <
@)&$ c;f]h @(
@^&_a]nfot Oo' af6 cf}krf/Ls ?kdf slxn] jflxl/Psf] xf]<
;g @)@) hgfj/L #!
@^*_/fli6«o hgu0fgf @)&* sf] nf]uf] slxn] ;fj{hlgs ul/Psf] xf]<
@)&^ sflt{s #
@^(_ blIf0f Pl;ofnL v]ns'b -;fu_ df k'?if km'6jnsf] pklw g]kfnn]
xfn ;Ddf slt k6s lht]sf] 5 <
$ k6s,!(*$,!((#,@)!^,@)!(
@&)_ rGb|dfdf pdfl/Psf] klxnf] lj?jf s'g xf]<
skf;sf] jLp
@&!_ ljZjsf] ;a}eGbf blIf0fdf /x]sf] ;x/ k'G6f P/]gf; s'g b]zdf kb{5
<
lrnL
@&@_g]kfndf 6]lnkmf]g ;]jfsf] ;'?jt slxn] ePsf] xf]<
lj; !(&#
@&#_vftf h}ljs dfu{ s'g /fli6«o lgs'Ghdf kb{5 <
alb{of /fgL
@&$_ljZjsf] ;jf]{Rr :yfgdf /x]sf] dfgj a:tL g]kfnsf] s'g lhNnfdf
/x]sf] 5 <
8f]Nkf ,wf] tf/fk
@&%_g]kfn;+uf ef/tsf] sltj6f k|b]zsf] l;dgf hf]l8Psf] 5 <
% j6f
@&^_g]kfn / rLg ljrsf] lxN;f gfsf s'g lhNnfdf kb{5 <
x'Dnf
@&&_sf7df08f}F dxfgu/kflnsfsf] 3f]ifgf slxn] ul/Psf] lyof]<
@)%@ d+ªl;/ @(
@&*_R5f]/f]Nkf tfnsf] g]kfnL gfs s] xf]<
km'6]sf] tfn
@&(_;u/dfy cf/f]xgsf] k|ofTg slxn]af6 ;'? ul/Psf] xf]<
;g !(@!
@*)_a]nfot ;/sf/4/f k|sfl;t ul/g] ;/sf/L l/kf]6{nfO{ s] elgG5_
An' a's
@*!_g]kfn ;+uf s'6lglts ;DaGw ePsf] bf];|f ;fs{ d'n's s'g xf]<
>L+nsf ;g !(%& h'nfO{ !
@*@_g]kfnsf] zflGt If]q k|:tfjnfO{ cd]l/sfn] slxn] ;dy{g u/]sf] lyof]
<
;g !(*# l8;]Da/ &
@*#_;+o'Qm /fi6«;+3sf] ;b:otfaf6 x6fOPsf] /fi6« s'g xf]<
tfOjg
@*$_;+o'Qm /fi6« ;+3sf] klxnf] cGt/fli6«o aif{ s'g xf]<
clkm|sg aif{ ;g !(^)
@*%_;+o'Qm /fi6« ;+3sf] kl5Nnf] ;b:o /fi6« s'g xf]<
blI0f ;'8fg
@*^_ k|b]z g # sf] /fhwfgL x]6}f8fF eGg] kIfdf slt dt lyof]<
!)% ,ljkIfdf #
@*&_klxrfg k'/:sf/ @)@) s;nfO{ k|bfg ul/of] <
vu]Gb| ;+|uf}nf
@**_n}+lus cGt/ ;'rsf+s @)!( cg';f/ g]kfn slt :yfgdf /x]sf] 5 <
!)! ;fs{df k|yd >L+nsf
@*(_!# cf} ;fudf g]kfnn] hDdf slt kbs lht]sf] lyof]<
@)^
@()_ pBf]u lbj; @)&^ sf] gf/f s] lyof]<
pBf]u / k'jf{wf/ ;d[l4sf] cfwf/
@(!_ljZj zf}rfno lbj; slxn] dgfOG5 <
Gf]fe]Da/ !(
@(@_s]kL zdf{ c]fnL slxn] bf];|f\] k6s k|wfgdGqL ePsf x'g
@)&$ kmfu'g #
@(#_a+unfb]zsf] /fi6«ktL slxn] g]kfn e|d0f ug'{ ePsf] lyof]<
;g @)!( gf]e]Da/ !@,!%
@($_ /fli6«o lzIff gLlt @)&^ slxn] hf/L ePsf] xf]<
@)&^ sflt{s @! +
@(%_ljkm/ lj?b|sf] vf]k s;n] kTtf nufPsf x'f<
P8j8{ h]g/
@(^_g]kfn 6]lnlehg e";'rgf k|0flndf slxn] cfa4 ePsf] xf]<
lj; @)%*
@(&_x]kf6fOl6; lj s] df ;+qmdg x'g] /f]u xf]<
sn]hf]
@(*_ljgfz ljgfsf] ljsf;nfO{ s] elgG5 <
lbuf] ljsf;
@((_g]kfnn] /fli6«o ;Dkbf ;+/If0f sfo{lglt slxn] :jLs[t u/]sf] xf]<
;g !(** lj; @)$%
#))_sf]zL 6Kk' aGohGt' cf/If s] sf]nflu k|l;4 5<
cgf{
#)!_jftj/0f If]qsf] gf]jn k'/:sf/ eg]/f s'g k'/:sf/nfO{ lrlgG5 <
Goldman environment prize
of] k'/:sf/ :ykgf ;g !(*( df ePsf] xf] eg] of] k'/:sf/
k|To]s dxfb]zaf6 !—! hgf ul/ ^ hgfnfO lbOG5 .of] k'/:sf/
/flz hglx &% xhf/ cd]l/ls 8n/ /x]sf] 5
#)@_ 5}7f}F /fli6«o s[lif u0fgf @)^* cg';f/ ;a}eGbf a9L s[lif of]Uo
e'ld ePsf] lhNnf s'g s'g x'g<
df]/ª,emfkf,;nf{lx,l;/fxf / ;'g;/L
gf]6 , To;}ul/ ;a}eGbf sd s[lifof]Uo e"ld ePsf] lhNnf
dgfª,d':tfª,8f]Nkf,/;'jf,x'Dnf / @)!* ;fnaf6 ;'? ul/Psf] s[lif
u0fgf x/]s !).!) aif{df ul/G5

#)#_ g]kfn slxn] v'Nnf lb;fd'Qm /fi6« 3f]ifgf eof] <


@)&^ c;f]h !#
@)^* ;fndf Ps 3/ Ps rkL{ ,gf/f ;lxt ;'? ul/Psf] cleofg
df @)^* c;f/ !) df sf:sL lhNnfnfO{ klxnf] v'Nnf lbzfd'Qm
lhNnf 3f]ifgf ul/of] eg] clGtddf @)&^ c;f]h $ df
ef]hk'/nfO 3f]ifgf ul/of]
#)$_ af:s]6andf slt hgf v]nf8L x'G5g <
% hgf
To;}u/L km'6andf !!,lqms]6df !!,elnjn ^,xSsLdf !!,vf]vf]df
( hgf
#)%_rLgsf] zf]s eg]/f lrlgg] glb s'g xf]<
xjfªxf] glb
g]kfn / ljxf/sf] zf]s sf]zL glb
#)^_ :yfgLo ;/sf/ ;+~rfng P]g @)^$ cg';f/ gu/kflnsfdf
clwstd slt j6f j8f x'G5g <
#% / Go'gtd (
To;}u/L ufpkflndf clwstd @! / Go"gtd % j8f x'G5g
#)&_cGt/fli6«o cf]nlDks sldl6- cfOcf]l;_sf] k|wfg sfo{no sxfF /x]sf]
5 <M
l:jh/Nof08df
:ykgf !*($ h'g @# df
x/]s jif{ h'g @# df cf]nlDks lbj; dgfOG5
o;sf] :ykgf lkof/] l8 sf]la{l6gn] u/]sf x'g / pgnfO cfw'lgs
cf]nlDkssf] lktf eg]/f klg lrlgG5
;g !*(^ d flu|;df klxnf] u|Lidfsflng / ;g !(@$ df km|fG;df
klxnf] zLtsflng cf]nlDkssf] cfof]hgf u/]sf] lyof] <
#)*_ @)&& ;fnsf] lghfdlt ;]jf lbj;sf] gff/f s] xf]<
:jfR5 / ;Ifd lghfdlt k|zf;g ,;d[l4 / ;'zf;g
@)&^ ;Ifd lghfdlt k|zf;g,ljsf; ,;d[l4 / ;'zf;g
@)^! ;'zf;g / k|bfg ul/g] ;]jfsf] k|efjsf/Ltf
@)^! ;fnaf6 dgfpgf yflnPsf]
#)(_ /fli6«o af3 u0fgf @)!* cg';f/ g]kfndf jo:s af3sf] ;+Vof
slt /x]sf] 5 <
@#%
/fli6«o af3 u0fgf @)!* cg';f/ lrtjgdf (#,alb{of *&,afs] @! k;f{
!* z'Snfkmf6df !^ j6f /x]sf] 5
#!)_sf]/f]gfsf] sf/0f ljZj :jf:Yo ;+u7gn] ljZjJofkL ;+ªsf6sfnsf]
3f]ifgf slxn] u/]sf] xf]<
;g @)@) hgfj/L #)
:jh/Nof08sf] h]g]efdf ljZj :j:Yo ;+u7gsf] cfktsflng
a}F7ssn] c;fwf/0f 36gf JoVo ub} ;+ªs6sfn 3f]ifgf u/]sf] xf]
o; clw ;g @))( df :jfOg km\n'
;g @)!$ df kf]lnof]
;g @)!$ df Ojf]nf
;g @)!^ df lhsf sf/0f ;+s6sfn 3f]ifgf ul/Psf]
#!!_ g]kfn e|d0f ug]{ klxnf] lrlgof /fi6«klt sf] x'g<
nL l;ofglrofg — ;g !(*$ dfr{ !(—@#
lhofg h]ldg — ;g !((^ l8;]Da/ $—%
l; lhªlkª — ;g @)!( cS6f]j/ !@—!#
#!@_@)&^ ;fn;Ddf slt hgfn] lghfdlt ;]jf ;jf]{Ts[i6 k'/:sf/ kfPsf
5g <
$ hgf
@)^* ;fnaf6 k|bfg ug]{ yflnPsf] of] k'/:sf/
@)^* ;fndf — ;"o{k|;fb uf}td
@)^( eujtLs'df/ sfkm\n]
@)&) 8f =efOsfhL ltjf/L
@)&# 8f = zfGt/fh ;'j]bL
#!#_ g]kfndf Ifltk"lt{;lxt gful/s a8fkqsf] ;'?jt slxn]af6 ePsf]
xf]<
@)&) a}iffs @
g]kfndf gful/s j8fkqsf] k|of]u @)%^
gful/s j8fkqsf] ;'?jt a]nfotaf6 !((! h'nfO{ @@ / cjBf/0f
Nofpg] hf]g d]h/ x'g
#!$_g]kfn slxn] ISBN df cfj4 ePsf] xf]<
International standard book number
2056 ;fndf
g]kfndf cfOP;ljPg k|bfg ug]{ cflwsf/Ls lgsfo lq=lj k':tsno
xf]
;'?df ( c+s lyof] / xfn !# c+s /x]sf] 5
#!%_ljZj :jf:Yo ;+u7gn] sf]le8 !( nfO{ ljZjJoflk dxfdf/Lsf] ?kdf
3f]ifgf slxn] u/]sf] xf]<
;g @)@) dfr{ !!
#!&_;a}eGbf nfdf] ;do cGtl/Ifdf ljtfpg] dlxnf sf] x'g
lqml:6gf sf]s
;g @)!( dfr{ !$ df cGtl/If ofqfdf lg:s]sL sf]s #@*
lbg kl5 ;g @)@) km|]j'c/L ^ df ;f]o'h gfds ofgdfkm{t
k[YjLdf cf]lnPsf] l5g
/ cGtl/Ifdf ;a}eGbf nfdf] ;do ljtfpg] ?;sf en]/L
kf]Nofsf]e /x]sf 5g pgn] $#& lbg ljtfPsf lyP
#!*_ljZjdf kf6]af3 pknAwtfsf] lx;fjdf g]kfn slt cf} :yfgfdf <
;g @)!) df ?;sf] ;]G6 lk6{;ju{df cfof]lht af3sf]
af;:yfg ePsf d'n'ssf k|d'vx?sf] klxnf] ;Dd]ngn] ;g
@)@@ ;Ddf af3sf] ;+Vof bf]Aa/ kfg]{ k|lta4tf AoQm ul/of] ,
o;} ;Dd]ngaf6 @( h'nfOdf af3 lbj; dgfpgf yflnof] .
;g @))( df !@! af6 xn @#% af3sf] ;+Vof k'u]sf] 5 xfn
ljZjdf !# b]zdf dfq kf6]af3 kfOG5
rLg,ef/t,a+unfb]z,e'6fg,yfONof08,leotgfd,?;,O08f]gf]l;of,
sDjf]l8of,dn]l;of,Dofgdf,nfcf]; / g]kfn /x]sf] 5 .g]kfn
af3 pknAwtfsf] lx;fjdf * cf}F :yfgdf /x]sf] 5
#!(_ g]kfn ;+uf b}fTo ;DaGw sfod /fVg] k|yd cfl;og /fi6« s'g xf]<
dn]l;of ;g!(^)
;a}eGbf k5L a'|gfO{ # km|]a'c/L !(*$

#@)_ljd]:6]ssf] k|yd ;Dd]ngdf g]kfnaf6 s;n] ;xeflutf hgfPsf]


lyof]<
z]/ jxfb'/ b]pjf

;Dd]ng ldlt :yfg g]kfn af6


;xefuL
klxnf] ;g @))$ h'nfO{ yfONof08 z]/ axfb'/
#! a}Fss b]pjf
cu:6!
bf];|f] ;g @))* gf]e]Da/ ef/t k'iksdfn
!# gofF lbNnL bfxfn

t];|f] ;g @)!$ dfr{ Dofgdf/ Goflk8 z'lzn sf]O/fnf


#,$

rf}yf] ;g @)!* cu:6 g]kfn sf7df08f}F s]kL zdf{ cf]nL


#),#!
kfFrf} @)@) >L+nsf

#@!_ g]kfndf k|yd cfly{s u0fgf slxn] ePsf] lyof]<


lj; @)&% j}ifs ! b]lv h]i7 #!
glhtf lj; @)&^ c;f/ !^ df ;fj{hlgs ul/Psf] lyof]
;a}eGbf a9L Jofj;flxs k|lti7fg ePsf] lhNnfx?
sf7df08f} ,emfkf,?kGb]xL,df]/ª ,;'g;/L /x]sf 5g
#@@_ dbg k'/:sf/ ljh]tf ljb]lz gful/s sf] x'g<
kmfb/ ljlnod as{ , ;xL zAb s[tL @)%! ;fn
#@#_xfn ;Ddf slt hgf dlxnfn] dbg k'/:sf/ lht]sf 5g <
$ hgf
kfl/hft-lzl/;sf] km'n_ @)@@
emds s'df/L l3ld/] –lhjg sf8f ls k'mn @)^&
/fwf kf}8]n – vnªu\df xdnf @)&)
lgnd sfsL{ of]udfof @)&$

#@$_ cfsf/sf] lx;fjdf 7'nf] af6 ;fgf] u|x u|xx?


j[x:ktL,zlg,c?0f,a?0f,k[YjL,z'qm,d+un,j'w
#@%_ ;flxTo tkm{sf] gf]jn k'/:sf/ 5gf]6 ug]{ lgsfo s'g xf]<
l:jl8; Ps]l8dL :6sxf]d l:j8]g
zflGt gj]{lhog gf]jn sld6L gj]{
cy{zf:q ,/;fogzf:q,ef}ltszf:q /f]on l:jl8; Ps]8]dL l:j8]g
lrls:;f:q sf/f]lnGsf OlG6Ro'6 :6sxf]d l:j8]g

#@^_ cf]:sf/ cjf8{ s'g ljBfdf lbOG5


rnlrq
uf|dL ;+lut
OdL 6]lnlehg
6f]gL /ª\udGr
#@&_ kmS; nfO6 eGgfn] s] nfO{ a'lemG5
aGohGt'af6 hf]lugfsf] nflu k|of]udf NofPsf] nfO6
#@*_kfls:tfg;+uf g]kfnsf] slxNo b}To ;DaGw sfod ePsf] xf]<
kfls:tfg !(^) dfr{ @)
ef>Lkf cadfe'
#@(_ ;j]{k|yd cGtl/Ifdf lx8g] JolQm sf] x'g
;j{k|yd cGtl/Ifdf k'Ug] AolQm o'l/ uful/g
klxnf] k6s cGtl/Ifdf lx8g] AolQm cn]lS; cfsf]{ler
;j{k|yd cGtl/Ifdf k'Ug] dlxnf Eofn]Gtf]ef t]/f]:sf]ef
##!_g]kfn ;/sf/n] klxnf]k6s s'g cfly{s aif{df /fli6«o uf}/jsf
cfof]hgf 3f]ifgf u/]sf] lyof] <
cf=j @)^*.^(
cf=j @)^*.^( df ;/sf/n] klxnf]k6s !& j6f cfof]hgfnfO{ /fli6«o
uf}/jsf cfof]hgfsf] ?kdf 3f]ifgf u/]sf] lyof] / xfn @$ j6f cfof]hgf
/x]sf 5g
##@_ dfgj ljsf; ;"r+sfsf @)!( cg';f/ g]kfn slt cf}F :yfgdf
/x]sf] 5
!$& cf}F :yfgdf
;dfj]z d'n's !*( , ;fj{hlgs ug]{ ;+:yf o'Pgl8kL
pRrf dfgj ljsf; ;"r+sfsf ePsf gj]{,l:jh/Nof08
,cfo/Nof08,hd{gL,xªsª
sd ePsf gfOh/,dWo clkm|sf u0ftGq,rf8,b ;'8fg,a'?08L
;fs{df >Ln+sf,dflNb;,ef/t,e'6fg,a+unfb]z,kfls:tfg,ckmufg:yfg
###_ Agend for peace s] xf]<
;g !((@ df 8f= a'qf]; a'qf]; 3lnn] k]z u/]sf] k|Ztfj xf]
334) Agenda for development s] xf]<
;g !(($ df 8f= a'qf]; a'qf]; 3lnn] k]z u/]sf] k|Ztfj xf]. o;
sfo{qmddf ljsf;sf] % cfodx? zflGt,cfly{s,;fdflhs Gofo,k|hftGq
/ jftj/0f
335)Action for peace keeping s] xf]
;g @)!* dfr{ @* df ljZj zflGt sfod ug]{ dxf;lrj PG6f]lgof]
u'6\/]hn] NofPsf] k|Ztfj xf]
##^_If]qkmnsf] cfwf/df ljZjsf] % 7'nf e' kl/j]li7t b]z
 sfh:tfg,d+uf]lnof,rf8,gfOh/,dfln
##&_If]qkmnsf] cfwf/df ljZjsf] % ;fgf e' kl/j]li7t b]z
 Eofl6sg l;l6 ,;fg dfl/gf],lnr]:6fOg,P08f]/f,nhfDau

##*_ljZjdf ;a}eGbf a9L af]lng] % efiffx?


rfOlgh,c+u|]hL,lxGbL,:k]lg;,/l;ofg c/]ljs
##(_ g]kfnn] slxn] b]lv ;]gfnfO{ zflGt ;]gfdf k9fpgf yfn]sf] xf]<
g]kfnn] ;g !(%* b]lv g]kfnL ;]gfnfO{ zflGt ;]gfdf k7fpgf
yflnPsf] xf] ,g]kfn k|x/LnfO{ ;g !((@ af6 / ;z:q k|x/LnfO{
;g @))# af6 k7fpg yflnPsf] xf] ,;+o'Qm /fi6«;+3sf] zflGt
;]gfnfO{ An' x]Nd]6; elgG5
#$)+_;o'Qm /fi6« ;+3sf] a8fkq xfn ;Ddf slt k6s ;+zf]wg ePsf] 5 ,
%
;g !(^# l8;]Da/ !&wf/f @#
;g !(^# l8;]Da/ !& wf/f @&
;g !(^# l8;]Da/ !& wf/f ^!
;g !(^% l8;]Da/ @) wf/f !)(
;g !(&! l8;]Da/ @) wf/f ^!
#$!_ k|yd ljZj o'4sf] cTodf ePsf] e;f{ON; ;lGw slxn] / sf] ;+uf
ePsf] lyof]<
ljh]tf /fi6«x?n] k/flht /fi6« ;+uf lgDgf cg';f/ ;lGw u/]sf lyP
hd{g ;g e;f{ON; !(!( h'g @*
j'Nu]/Lof ;+uf — Go"nL ;lGw @& gf]e]Da/ !(!(
6sL{ ;+uf ;]a|f]; ;lGw !) cu:6 !(@)
cli6«of ;+uf — ;]G6 hd{gsf] ;lGw !) ;]K6]Da/ !(!(
xu+/L ;+uf— l6|ofgf]g $ h'g !(@(
#$@_ Nxf]dL hfltsf] d'Vo dflg;nfO{ s] elgG5 <
lkDa'
;tf/ — dflemx8df
bg'jf/ —df~hg
u'?ª — lrjf
yf? — eNdG;f
#$#_pkTosfsf] rf/ ljgfosx? s] s] x'g <
hnljgfos – sf7df08f}F
rGb|ljgfos — sf7df08f}F
;"o{ljgfos — eQmk'/
czf]sljgfos —sf7df08f}F
#$$_k~r]jfhf cGt/ut{ s'g s'g jfhf kb{5g <
bdfx,6\ofDsf],;xgfO,emonL / g/l;ª
#$%_Ifo/f]u lj?b| s'g vf]k nufOG5
la=l;=lh
wg'i6sf/ — 6L=6L
Eofu't] —l8=lk=6L
kIf3ft— kf]lnof]
#$^_rfN;{ 8flj{gsf] ljsf;jfbL l;4fGt s] s] x'g<
cToflws ;Gtfgf]Tkfbg
kl/jt{g / j+zh
gofF hfltsf] pTklt
afRgfsf] nflu ;+3if{
k|fs[lts 5gf]6
#$&_ ;fs{ cft+sfjfb lj?b|sf] cle;lGwdf slxn] x:tIf/ ePsf] lyof]<
;g !(*& gf]e]Da/ @—$ ,t];|f] ;Dd]ngsf] cj;/df x:tIf]/
u/]sf] / !@ cu:6 !(** jf6 nfu' ePsf]
nfu'kbfy{ lj?b| ;fs{ cle;lGw ,kfr}Ff lzv/ ;Dd]ng @!—@#
gf]e]Da/ !(() df x:tIf/ ePsf] !% ;]K6]Da/ !((# b]lv nfu'
ePsf]
#$*_ cfl;ofgn] 3f]ifgf u/]sf] Zopfan sf] k"0f{ ?k s] xf]<
Zone of peace freedom and neutrality
3f]ifgf !(&! df
#$(_;+o'Qm /fi6«;+3sf] dxf;efsf] klxnf] a}7s slxn] ePsf] lyof]<
:yfkgf !($% cS6f]j/ @$ ,dxf;efsf] klxnf] a}7s ;g !($^ hgfj/L
!) df n08gsf] j]i6 ldlgi6/ ejgdf ePsf] lyof] , klxnf] a}7ssf]
cWoIftf ug]{ JolQm x]g/L kfpn :kfs j]lNhod n] u/]sf lyP
#%)_ sf7df08f}F pkTosfsf] $ eGHofªx?
k"j{ —;fufF eGHofª
pQ/ — kf6L eGHofª
klZrd— af0f eHHofª
blIf0f — rGb|lu/L eGHofª
#%!_ g]kfn ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] slt cf}F ;b:o /fi6« xf], g]kfn ;+o'Qm
/fi6«;+3sf] &@ cf}F ;b:o /fi6« xf] ,g]kfn ;u} ;b:o lng] ;fs{ /fi6«
>L+nsf xf] eg] cfl;og /fi6«x? sDaf]l8of / nfcf]; x'g
#%@_d'To'k|Zrft gf]jn k'/:sf/ s;s;nfO{ ljt/0f ul/of] ,
/fNkm pd :6]gDofg
Pl/s PS;]n
8ofu Xofd/;f]N8
#%#_ldnfgsf]nL #^% hgf ufos ,uflosf 4f/f ufPsf] afta/0f ;DalGw
r]tgfd'ns lut
#%$_;]k6Llkg g]kfn k|x/L 4f/f ;fj{hlgs oftoftdf x'g] dlxnf lx+;f
lj?b| ;~rfng ul/Psf] cleofg
#%%_Pn l/;r{ km];a'sdf b[li6ljlxgn] kmf]6f] / :6f6; b]Vgf ;Sg]
k|ljwL
#%^_;Ktu08sLsf] ;fxos glb – k'j{ af6 klZrd _
lqj''4 ddf;]sf
lq , lqz'nL
j' j'9L u08sL
b b/f}bL
d d:of{ªbL
df dfbL
;] ;]tL
Sf sfnLu08sL

#%&_ ;fs{ If]qLo s]Gb|x?


;fs{ s[ifL ;'rgf s]Gb| a+unfb]z
;fs{ Ifo/f]u tyf PrcfOeL P8; s]Gb| g]kfn
;fs{ phf{ s]Gb| kfls:tfg
;fs{ ;+:s[lts s]Gb| >L+nsf
;fs{ jfta/0f tyf k|sf]k Aoa:yfkg s]Gb+| ef/t
 ;fs{ lzv/ ;Dd]ng s'g b]zdf slt k6s
ef/t # k6s - @,*,!$ _
g]kfn # k6s -#,!!,!*_
a+unfb]z # k6s - !,&,!#_
dflNb; # k6s %,(,!&
>L+nsf # k6s -^,!),!%_
Kffls:tfg @ k6s - $,!@_
e'6fg ! -!^-
ckmufg:yfgdf xfn ;Ddf ePsf] 5}gf
#^!_ ;g @)!( df dgfPsf] ei6«rf/ lj?b|sf] cGt/fli6«o lbj;sf] gf/f
s] lyof]<
United against corruption
;+o'Qm /fi6«;+3sf] kxndf ;g @))% b]lv x/]s aif{ l8;]Da/ ( df
of] lbj; dgfOG5 / g]kfndf ;g @)!! af6 dgfpgf yflnPsf]
xf]<
#^@_ cGt/fli6«o dfgj clwsf/ lbj; slxn]af6 dgfpgf yflnPsf] xf]<
;g !($* l8;]Da/ !) df ;+o'Qm /fi6«;+3sf] dxf;efn] dfgj
clwsf/sf] ljZjJofkL 3f]ifgfkq kfl/b ul/Psf] lyof] / o;}
;Demgfdf ljZje/ ;g !(%) b]lv l8;]Da/ !) cGt/fli6«o dfgj
clwsf/ lbj; dgfOG5
of] aif{sf] gf/f Youth standing up for human right
#^#_ 8f+= l8NnL/d0f /]UdL cGt/fli6«o zflGt k'/:sf/ s;nfO{ k|bfg ul/of]
<
cd]l/ls gful/s 8f= PG6f]lgof Go"a/ -6f]gL_ nfO{
8f= l8NnL/d0f /fli6«o zflGt k'/:sf/ /fli6«o cflj:sf/ s]Gb|"|nfO{
k|bfg ul/of]
#^$_ g]kfndf c;f/ !% df wfg lbj; dgfpg] lg0f{o slxn] ul/Psf] xf]<
g]kfn ;/sf/n] @)^! d+l;/ @( sf] lg0f{ocg';f/ c;f/ !% df
wfg lbj; dgfpg] lg0f{o ul/Psf] xf]
@)&& df dgfPsf] !& cf]F wfg lbj;sf] gf/f wfg pTkfbgdf
j[l4 ,cfTdlge{/tf / ;d[l4 eGg] lyof]
#^%_ g]kfnsf] ;+ljBfg cg';f/ s'g s'g kbfdf lgjf{lrt,dgf]lgt jf
lgo'lQm x'gfsf nflu j+zhsf] cfwf/df g]kfnL gful/tf k|fKt u/]sf] x'g'k5{
/fi6«klt – /fli6«o ;efsf] cWoIf
pk/fi6«klt –k|b]z k|d'v
k|wfgdGqL –d'VodlGq
k|wfg GoofwL; –k|b]z ;efsf] ;efd'v
k|ltlglw ;efsf] ;efd'v – ;\'/Iff lgsfosf] k|d'v
#^^_ g]kfndf klxnf] /fli6«o dlxnf clwsf/ lbj; slxn] dgfPsf] xf]<
@)&^ h]i7 !^ / x/]s aif{ h]i7 !^ df of] lbj; dgfOG5
@)&^ sf] gf/f , n}Flus lje]bsf] cTo ,;d[4 g]kfnsf] uGtJo
@)&& sf] gf/f n}Flus lxF;f / lje]bsf] cTo ,cfly{s ?kGt/0f
cjfsf] uGtJo
#^&_ ;g @)!( df g]kfn cfpg] ko{6ssf] ;+Vofsf] cfwf/df pRrf %
b]z s'g s'g x'g <
ef/t,rLg,cd]l/sf,a]nfot,>L+nsf
k|lt k|o{6s ;/b/ j;fO{ !# lbg
#^*_cf=j @)&^.&& cg';f/ jfl0fHo a}Fssf] ;+Vof slt 5
jfl0fHo j}Fs @&
ljsf; j}Fs @#
ljQ sDklg @@
nu'ljt ljlto ;+:yf *(
k"jf{wf/ ljsf; a}Fs !
@@ k|lt;t hg;+Vodf ljdfsf] k|x'r
#^(_ ef/lto k"j{ /fi6«klt k|0fj d'vhL{sf] lgwg slxn] ePsf] xf]<
;g @)@) cu:6 #!
pgn] dgdf]xg l;+x k|wfgGqL x'bf cy{dGqLsf] sfo{ef/ ;Dxfn]sf]

#&)_ world Environment day 2020 sf] gf/f s] lyof] <


Bio – Diversity
x/]s aif{ h'g % df dgfOG5
cfb{z jfSo Time for nature
% h'g !(&$ df klxnf] k6s dgfPsf]
#&!_ cf=j @)&&.&* df s'n jh]6sf] slt k|lt;t rfn'tkm{ 5'6\ofPsf] 5
s'n ah]6 !$ vj{ &$ cj{ ^$ s/f]8
rfn'tkm{ ( vj{ $* cj{ ($ s/f]8 - ^$=$_
k'FhLut # vj{ %@ cj{ (! s/f]8 -@#=(_
ljlto Joj:yf ! vj{ &@ cj{ &( s/f]8 - !!=&_
#&@_ xfn;Ddf /f]dg Dofu;]; k'/:sf/ k|fKt ug]{ g]kfnsf JolQm jf
;+:yf slt 5g
dx]zrGb| /]UdL ;g !(&&
e/tbt sf]O/fnf ;g @))$
8f= ;'Gb's ?Ot ;g @))^
dxflj/ k'g ;g @))&
zlQm ;d"x ;g @)!#
#&#_ xfn;Dd ;a}eGbf a9L s'g ljBfsf] gf]jn k'/:sf/ ljt/0f ul/Psf]
5}gf <
zflGt @) aif{
;flxTo & aif{
ef}ltszf:q ^ aif{
/;fog/f:q * aif{
_ljZj v'l;ofnL k|ltj]bg @)!( cg';f/ g]kfn slt cf}F :yfgdf /x]sf] 5
<
!)) cf}{F
k|yd % /fi6«x? , lkmgNof08,8]gdfs{,gj]{,cfo/Nof08,g]b/Nof08
clGtd % /\fi6«x?
!%@-?j08f_,!%#-tfGhgLof_,!%$ ckmufg:yfg ,!%% ;]G6 clkm|sg
l/klAns ,!%^ blIf0f ;'8fg
;fs{ b]zsf] cj:yf
kfls:tfg ^&,e'6fg (%,g]kfn !)),a+unfb]z !@%,>L+nsf !#),ef/t
!$) / ckmufg:yfg !%$
#&%_hg;+Vofsf] cfwf/df ;a}eGbf 7'nf] ufpFkflnsf s'g xf]<
/fKtL;f]gf/L ufpFkfnLsf afFs]
gu/kflnsf —d]rLgu/
pkdxfgu/kflnsf —hgsk'/
dxfgu/kflnsf — sf7df08f}F
#&^_gu/kflnsf ljlxg lhNnf s'g s'g x'g <
/;'jf,dgfª,d':tfª,x'Dnf,k"jL{ ?s'd
ufpFkflnsf gePsf] lhNnf —sf7df08f}F,eQmk'/
#&&_ ;+oQm /fi6«;+3sf] dxf;efdf ;Daf]wg ug]{ klxnf] hglgjf{lrt
k|wfgdGqL sf] x'g <
;+o'Qm /fi6«;+3sf] ;fwf/0f ;efdf efu lng hfg] g]kfnsf] klxnf] k|ltlglw
d08nsf] g]tf r'8fk|zfb zdf{ x'g ,g]kfnn] ;+o'Qm /fi6«;+sf] dxf;efdf
;xeflutf hgfPsf] ;g !(%^ sf] !! cf]F} dxf;efdf xf] eg] ;+o'Qm
/fi6«;+3sf] dxf;efdf ;Daf]wg ug]{ klxnf] k|wfgdGqL ljlk sf]O/fnf x'g
!(^) df
#&*_ ;+o'Qm /fi6«;+3df xfn;Ddf slt hgf pkdxf;lrjx? ePsf 5g
;g !((* hgfj/L b]vL :yfkgf
!_n'O{; km|];6 -Sofg8f ;g !((* b]vL @))^
@_dfs{ df]n]h a|fpg -a]nfot @))^ b]vL @))&
#_ cf/f;f]h ldlu/f] tfGhgLog @))& b]vL @)!@
$_ hfg Olnof;g :j8]g @)!@ b]vL @)!^
%_ cldgf hf] df]xdb gfOh]/Lof @)!& b]vL xfn ;Ddf
#&(_ dbg k'/:sf/ ljh]tf ljb]lz gful/s ljlnod js{sf] lgwg slxn]
ePsf] xf]
@)&^ .*.@#
;xL zAb s[tLnfO{ @)%! ;fnsf] dbg k'/:sf/ lbOPsf] lyof]<
#*)_sf]/f]gf efO/; lj?b| ;fs{ cfktsfn sf]ifdf g]kfn ;/sf/n] slt
/fVg] 3f]ifgf ul/Psf] 5
;g @)@) dfr{ !%
ef/t Ps s/f]8 8n/
>L+nsf %) nfv 8n/
kfls:tfg #) nfv 8n/
a+unfb]z !% nfv 8n/
g]kfn / ckmufg:yfg !).!) nfv 8n/
dflNb; / e'6fg !.! nfv 8n/
Doing Business Report 2020 cg';f/ g]kfn slt cf}F :yfgdf
/x]sf] 5
;fj{hlgs — ljZj a}s
g]kfnsf] :yfg ($- !() _ b]z ;dfj]z
g]kfnn] k|fKt u/]sf] c+s ^#=@ ,!)) df
pTs[i6 % /fi6« Go'lhNof08,l;+xk'/,xªsª,8]gdfs{,b=sf]l/of
sdhf]/ % /fi6« ;f]dflnof,Ol/i6«of ,e]g]h'onf,odg,lnljof

;fs{ d'n'ssf] cj:yf —


ef/t,e'6fg,g]kfn,>L+nsf,kfls:tfg,dflNb;,a+unfb]z,ckmufg:yg

#*@_ ljZjJofkL k|lt:kwf{Tds ;+'r+sfsf @)!( cg';f/ g]kfn slt cf}F


:yfgdf /x]sf] 5
k|sfl;t ug]{ ;+:yf World Ecnomic Froum
g]kfn !)* :yfg - !$!_ b]z ;dfj]z
pRrf % /fi6« l;+xk'/,cd]l/sf,xªsª,g]b/Nof08 / :jfh/Nof08
sd Ifdtf ePsf rf8,odg,k|hftfGqLs s+uf] ,xfO6L,df]GhfjLs
;fs{ a9L af6 sd Ifdtf ef/t, >L+nsf,j+unfb]z,g]kfn
,kfls:tfg
world happiness index 2019 cg';f/ g]kfn slt cf}F :yfgdf
/x]sf] 5
!)) cf}{F
k|yd % /fi6«x? , lkmgNof08,8]gdfs{,gj]{,cfo/Nof08,g]b/Nof08
clGtd % /\fi6«x?
!%@-?j08f_,!%#-tfGhgLof_,!%$ ckmufg:yfg ,!%% ;]G6 clkm|sg
l/klAns ,!%^ blIf0f ;'8fg
;fs{ b]zsf] cj:yf
kfls:tfg ^&,e'6fg (%,g]kfn !)),a+unfb]z !@%,>L+nsf !#),ef/t
!$) / ckmufg:yfg !%$
#*$_ dfgj ljsf; ;"r+sfsf @)!( cg';f/ g]kfn slt cf}F :yfgdf
/x]sf] 5
!$& cf}F :yfgdf
;dfj]z d'n's !*( , ;fj{hlgs ug]{ ;+:yf o'Pgl8kL
pRrf dfgj ljsf; ;"r+sfsf ePsf gj]{,l:jh/Nof08
,cfo/Nof08,hd{gL,xªsª
sd ePsf gfOh/,dWo clkm|sf u0ftGq,rf8,b ;'8fg,a'?08L
;fs{df >Ln+sf,dflNb;,ef/t,e'6fg,a+unfb]z,kfls:tfg,ckmufg:yfg
#*%_ ljZj ef]sdf/L ;"r+sfs @)!( cg';f/ g]kfn slt cf}F :yfgdf
/x]sf] 5
g]kfn &# cf}F ,cl3Nnf] jif{ g]kfn &@ cf}F :ygdf lyof]
of] ;'lrdf Go'g ef]sdf/L ePsf] % /fi6«x? a]nf?;,af]l:gof xh{
uf]leof,a'Nu]/Lof,lrnL / sf]:6f/Lsf
a9L ef]sdf/L ePsf % d'n's dWo clkm|ls u0ftGq,odg,rf8,
hflDaof,xfO6L
;fs{ b]zdf /fd|f]af6 qmdz >L+nsf,g]kfn,a+unfb]z,kfls:tfg,ef/t
#*^_ ei6rf/ ;"r+sfsf @)!( cg';f/ g]kfn slt cf}F :yfgdf /x]sf] 5
k|sfzs — Transprancy International
g]kfn !!# cf}F :yfgdf cl3Nnf] aif{ !@$ :yfgdf
of] jif{ g]kfnn] k|fKt u/]sf] c+s #$
sd ei6frf/ x'g] d'n's GoflhNof08,8]gdfs{ lkmgNof08
,:jfh/Nof08,:j8]g
a9L ei6frf/ x'g] d'n's ;'8fg,odg,l;l/of,b=;'8fg,;f]dflnof
;fs{ sdjf6 a9L
e'6fg,ef/t,>L+nsf,g]kfn,kfls:tfg,dflNb;,a+unfb]z,ckmufg:yfg
#*&_ ;fs{ /fi6«x?sf]sf] /fli6«o r/f s'g s'g x'g
g]kfn — 8fFkm]
>L+nsf — n'OFr]
a+ufnfb]z — 8f]on
kfls:tfg — Rofv'/f
ef/t — do'/
e'6fg — /fe]g –- sfu h:t}
ckmufg:yfg — Golden eagle
#(!_ cf=@)&^.&& sf] kmfu'g ;Ddf aLdf sDkgL slt /x]sf] 5g <
$) j6f
hLjg aLdf sDkgL – !(
lghL{jg aLdf sdkgL – @)
k'g{aLdf sDkgL –!
@)&^ kmfu'g d;fGt;Ddf sl/j @@ k|lt;t hgtfdf aLdfsf] kx'Fr
k'u]sf] 5
#(@_+ cf=j @)&^.&& cg';f/ jfl0fHo a}Fssf] ;+Vof slt 5
jfl0fHo j}Fs @&
ljsf; j}Fs @#
ljQ sDklg @@
nu'ljt ljlto ;+:yf *(
k"jf{wf/ ljsf; a}Fs !
#(#_ cf=j @)&^.&& cg';f/ j}b]lzs /f]huf/df uPsf dWo] slt k|lt;t
dlxnf 5g <
k'?if — () k|lt;t
dlxnf — !) k|lt;t
bIf sfdbf/ — !=% k|lt;t
cw{bIf — @$
cbIf — &$=% k|lt;t
#($_ cf=j @)&^.&& cg';f/ pTkfbg k|d'v bnxg jfnLsf] lx:;f s:tf]
5
d';'/f] — ^% k|lt;t ,e6df; — ( k|lt;t ,df; — %
c/x/ — $ ,rgf — #
#(%_ s'g k|b]zn] g]kgnsf] s'n jgsf] ;a}eGbf a9L If]q cf]u6]sf] 5 ,
k|b]z g ! — !&=!^ k|lt;t
k|b]z g @ — #=(( k|lt;t
afudtL k|b]z — !^=%) k|lt;t
u08sL k|b]z — !@=#^ k|lt;t
k|b]z % — !$=&$ k|lt;t
s0f{nL k|b]z —!&=() k|lt;t
;"b'/klZrd k|b]z — !&=#$ k|lt;t
;g @)!( df g]kfndf ;a}eGbf a9L ko{6s cfpg] % d'n'sx?
 ef/t — @!=@ k|lt;t
rLg — !$=@ k|lt;t
cd]l/sf — &=* k|lt;t
a]nfot — %=! k|lt;t
>L+nsf — $=& k|lt;t
;g @)!( df g]kfn cfpg] ko{6ssf] k|d'v pb]Zo
dgf]/Ghg — ^% k|lt;t
kbofqf / kj{tf/f]xg —!& k|lt;t
tLy{ofqf — !$ k|lt;t
cGo — $ k|lt;t
#(*_ cf=j @)&^.&& kmfu'g ;Ddfsf] l:ytL cg';f/ g]kfn p8fg eg]{
cGt/fli6«o jfo';]jf sDkgLsf] ;+Vof slt 5
cGt/fli6«o p8fg eg]{ g]kfnL jfo';]jf sdgLsf] ;+Vof — #
g]kfndf p8fg eg]{ cGt/fli6«o jfo';]jf sDkgLsf] ;+Vof — #)
l4kIfLo xjfO{ ;]jf ;Dem}tf ePsf b]zx? — $)
#((_ sfnL08sL sl/8f]sf] nDjfO{ slt /x]sf] 5 <
$#% ls=dL
s0fnL sl/8f]/ — @*)

sf]zL sl/8f]/ — !^@

$))_ g]kfn 6]lnlehgsf] k|zf/gsf] kx'Fr slt k|lt;thg;+Vofdf k'u]sf]


5<

&@=) k|lt;t
/]l8of] g]kfnsf] k|zf/0f kx'r *&= k|lt;t
$)!_ xfn g]kfndf cf=j @)&^.&& kmfu'g d;fGt;Ddf lgoldt k|;f/g
x'g] 6]lnlehg slt 5g <
%!
Pkm=Pd /]l8of] lgoldt k|;f/ xg] ^&@
$)@_ slt k|lt;t hg;+Vofdf OG6/g]6sf] kx'Fr k'u]sf] 5
&% k|lt;t
$)#_;g @)@) h'g dlxgfdf Pl;ognL ljsf; a}Fsn] ;g @)@) df
g]kfnsf] cfly{s j[l4b/ slt k|lt;t k'Ug] kIf]kIf ul/Psf] 5
@=# k|lt;t ,a+unfb]z $=% ,e'6fg @=$ k|lt;t
$)$_ xfn lghfdlt ;]jfdf dlxnfsf] ;xeflus slt k|lt;t /x]sf] 5 <
@%=* k|lt;t
lghfdlt ;]jfnfO{ ;dfj]zL agfpgf cf=j @)^$.^% b]lv ;dfj]zL
knk"ltsf] Joj:yf ul/Psf]
$)%_ slt k|lt;t hg;+Vof dfem vfg]kflgsf] kx'Fr k'u]sf] 5
() k|lt;t
;t k|lt;t hg;+Vofdf cfwf/e"t ;/;kmOsf] kx'Fr k'u]sf]
$)^_ ;fd'bfos ljBfnodf dlxnf lzIfssf] cg'kft slt /x]sf] 5 <
#@=& k|lt;t ,;+:yfut tkm{ $^=& k|lt;t
s'n lzIfsdf dlxnfsf] cg'kft #(=) k|lt;t
$)&_ e'sDkaf6 Iflt ePsf dWo] xfn ;Ddf slt k|lt;t ljBfnosf]
k'glgdf0f{ ePsf] 5
;fj{hlgs ljBfno — &$=! k|lt;t
k'/ftfTjLs ;Dkbf — $#=&
:jf:Yo ;+:yf — %%=( k|lt;t
$)*_ ljZjdf dfgj clwsf/sf] k|yd b:tfj]h s] nfO{ elgG5 <
DofUgfsf6f{ a]nfolt gful/ssf] gful/s clwsf/ k|Tofe"t ug]{
klxnf] lnlvt b:tfj]h xf] .
!@!% h'g !% df j]nfot /fhf hf]g l4tLon] o;df x:tfIf/ u/]sf
lyP<
;g !@!^,!@!&,!@@% df ul/ # k6s ;+zf]wg ul/ /fhf hf]g
t[tLon] clGtd ?k lbPsf lyP
!@@% km|]j'cl/ !! sf] DofUgfsf6{nfO{ k'0f{ DofUgfsf6{ eg]/f lrlgG5
$)(_ 6+sk|zfb cfr{onfO lsgf lhpFbf] zxLb elgG5
lj; !((& df /f0fx?n] d[To'b08 lbg 3f]ifgf u/]sf] ;"rLdf
6+sk|zfb cfr{osf] gfd klg lyof] . t/f /f0fx?n] cfr{onfO
d"To' b08 lbPgfg pgnfO rf/kf6f d'8]/f h]x xfn] / pgL
@)!@ df3 !#df g]kfnsf] !( cf}F k|wfgdGqL ag] .zxLb lbj;
cf}krf/Ls ?kdf @)!@ df3 !^ af6 dgfpgf yflnPsf] xf].
$!)_ g]kfndf zlxb lbj; slxn] dgfOG5 <
lj; !((& df3df /f0fx?4f/f dfl/Psf $ hgf ;lxbsf]
;Demgfdf x/]s aif{ df3 !^ ;lxb lbj; dgfOG5
z'\qm/fh zf:qL— !((& df3 !) 6]s'
wd{eQm dfy]df —!((& df3 !# l;kmn
bz/y rGb| / u+ufnfn >]i7— !((& df3 !% ;f]ef eufjlt
$!!_ ul/j kl/rokq ljt/0f sfo{sf] ;'?jt s'g lhNnfaf6 eof]<
lj; @)&% c;f/ @( df ;j{k|yd slknj:t' lhNnfdf ul/j
kl/ro kq ljt/0f ul/Psf] lyof]<
$!@_ /f0fsfnLg lghfdtL bHof{gLqmddf ;a}eGbf pRrf bhf{df s] /xGy]{
;a}eGbf dflyaf6 a8fafhL,sfhL,;/bf/,ld/;'Aaf,;'Aaf,gfoj;'Aaf
d8Aaf,vl/bf/,l86\7f,d'lvof,alxbf/,/ gf}l;Gbf
$!#_ g]kfndf ;+/lIft 3;|g] jGohGt' s'g s'g x'g<
clhª\uf/,3l8ofn uf]xL,;'g uf]xf]/f]
$!$_ g]kfndf ;+/lIft k+IfLx? s'g s'g x'g <
sfnf] u?8, ;]tf]u?8,;f/;,rL/sfnLh,8fFkm],d'gfn, v/
d'h'/,;fgf] v/ d'h'/ ,/fh wg]z
$!%_ klxnf] ;+:s/0fsf] blIf0f Pl;ofnL v]ns'b k|ltof]lutf slxn] / sxfF
;DkGg ePsf] lyof]<
;g !(*$ ;]K6]Da/ !&— @# sf7df08f}F
;ft b]z ;xeflu hgfPsf lyP . klxnf] ;+:s/0fdf PYn]l6S;
,alS;ª,km'6an,l:jldª / ef/f]tf]ng ul/ % j6f v]n ;dfj]z
ul/Psf] lyof]
o; ;+:s/0fdf g]kfnn] $ j6f :j0f{ kbs k|fKt u/]sf] lyof]
$!^_ g]kfndf sf]/f]gf efO/; sf]le8 !( ;+qmd0faf6 klxnf] d[To' slxnf]
eof] <
@)&& h]i7 #
l;Gw'kfNrf]s af|xla;]sL @( aif{o ;fljq rfln;] x'g ,
$!&_ cGt/fli6«o cfTdxTof /f]uyfd lbj; slxn] dgfOG5
;]K6]Da/ !)
$!*_ /fli6«o afn lbj; @)&& sf] gf/f s] lyof]
lj; @)@! ;fn efb| $ ut]af6 dgfpgf ;'? ul/Psf] afn lbj;
@)^# af6 efb| @( df afn lbj; dgfOG5
@)&& ;fnsf] gf/f ,ljkbdf afn clwsf/sf] ;'lglZrtf xfdL
;a}sf] ;femf k|ltj4tf
$!(_cfl;ofgsf] ;+:yfks /fi6«x? slt 5g , yfOlkml;d
yfONof08,O08f]gf]l;of,lkmlnlkG;,l;+uk'/,dn]l;of
cGof ;b:o a'lenfDofs
a'|gfO{,!(*$,leoftgfd!((% ,nfcf]; / Dofgdf/ !((& sDjf]l8of
!(((
$@)_ljZj a}Fs ;d'xdf kg]{ % cf]6f ;+:yfx?
cGt/fli6«o k'0f{ lgdf0f{ tyf ljsf; a}Fs IBRD
:ykgf !($& gf] !$ g]kfn ;b:o !(^! ;]K6]Da/ ^
cGt/fli6«o ljsf; ;+u7g IDA
:ykgf @$ l8;]Da/ !(^) g]kfn ;b:o !(^! ;] ^
cGt/fli6«o ljt ;+:yf IFC
:yfkgf @) h'nfO{ !(%^ g]kfn ;b:o !(^! ;] ^
ax'klIfo nuflg k|Tofe'lt ;+:yf
:yfkgf !(** clk|n @@
Nfuflg ljjfb Joa:yfkgsf] nflu cGt/fli6«o s]Gb|
;g !(^^ cS6f]a/ !$
$@!_ cfl:6«of]nf]hLn] s] ;DalGw cWofg ul/G5 x8\8Lsf]
cWofg
+;fO6f]nf]hL sf]lzsf sf] cWofg
kf]df]nf]hL kmnkm'nsf] cWofg
kLl;sNr/ dfR5f kfng
OSyLof]nf]hL dfR5fsf] cWofg
$@@_ dfgj z/L/df ;fdfGo cj:yfdf slt km/]gxfO6 tfkqmd x'G5
km/]gxfO6 (*=^
l8u|L ;]lN;o;df #&
s]lNeg #!)=!%
$@#_ gfOn glb slt b]z eP/f aUb5
!! b]z
Oyf]lkof,;'8fg,b
;'8fg,OlhK6,o'ufG8f,sªuf],s]Gof,tfGhflgof,a'?08|L,?jf08f,Ol/l6«of
OlhK6nfO{ gfOn glbsf] j/bfg eg]/f klg lrlgG5
^^%) lsld nfdf] of] glb ljZjsf] ;a}eGbf nfdf] glb xf]
leS6f]l/of tfn o;sf] pbud :yn xf] eg] e"dWo] ;fu/df ljno
:yn xf]
$@$_ lxdf]9 eg]sf] s] xf]<
lxdglbn]] cfkmgf] dfu{df /x]sf r6\6fg pSsfpbf aGg] 7'n 7'nf
vfN8fnfO{ lxd;fu/ elgG5
lxdglbn] aufP/f NofPsf] df6f] ,afn'jf,9'ªuf,emf/kft cflb
kbfy{nfO{ lxdf]9 elgG5
lxdf]9 y'lk|P/f ag]sf] l9:sf]nfO{ P:sf/ elgG5
$@%_ljZjsf] % 7'nf e" kl/j]li7t /fi6«x? s'g s'g x'g
sfh:tfg,d+uf]lnof,gfOh/ ,rf8 ,dfnL
$@^_k[YjLsf] jfo'd08ndf /x]sf] k|d'v % Uof;x? s'g s'g x'g <
gfO6f«]hg—&*=)*$!
clS;hg—@)=($
cfu{g —)=(#$
sfa{08fOcS;fO8—)=)#!
lgof]g —)=))!*@
$@&_;+o'Qm /fi6«;+3n] slxn] g]kfnnfO{ cltsd ljsfl;t /fi6«sf] ;'lrdf
/fVof]{
;+o'Qm /fi6«;+3n] !(&@ df g]kfn ;lxt $* /fi6«nfO{
cltsd ljsfl;t /fi6«sf] ;"|lrdf /fv]sf] lyof] xfn of] ;"rLdf
xfn $& /fi6« /x]sf] 5g / clkm|sf dxfb]z ##, Pl;ofjf6
(,cf]l;ofg Ig]qaf6 $ / cd]l/ls If]qaf6 ! b]z /x]sf 5g
$@*_k|ltlglw ;efdf @)&$ df !) l;6 ePsf] lhNnf s'g xf]<
sf7df08f}F— !) l;6
df]/ª —^ l;6
emfkf,?kGb]xL,s}nfnL —% l;6
$ l;6 x'g] ( lhNnf
# l;6 x'g] & lhNnf
@ l;6 x'g] — @! lhNnf
! l;6 x'g] — #^
$@(_ :yfgLo txsf] lgjf{rgdf pDd]/bf/n] /fVg'kg]{ w/f}6L slt lyof]
j8f ;b:osf nflu — %))
j8f cWoIfsf nflu — !)))
cWoIf,pkfWoIf,k|d'v tyf pkk|d'v — !%))
gf]6, dlxnf blnt jf cNk;+Vos ;d"bfo jf cfly{s ?kdf
ljkGg pd]/bf/nfO{ dfly pNn]lvt ePsf] w/f}Fl6 /sddf %)
k|lt;t 5[6 kfpg]
$#)_ _xfn ;Ddf slt hgf dlxnfn] dbg k'/:sf/ lht]sf 5g <
$ hgf
kfl/hft-lzl/;sf] km'n_ @)@@
emds s'df/L l3ld/] –lhjg sf8f ls k'mn @)^&
/fwf kf}8]n – vnªu\df xdnf @)&)
lgnd sfsL{ of]udfof @)&$
$#!_ k|ltlglw ;ef k|ToIftkm{ @)&$ df ljhoL x'g] dlxnf pDd]/bfx?
slt 5g
sdnf /f]s k"jL ?sd
kDkmf e';fn nlntk'/
kljq lg/f}Fnf v/]n emfkf
ljgf du/ sGrgk'/
b'u{f kf}8]n Ko'7fg
kbd s'df/L cof{n :ofªhf
$#@_ ;+o'Qm /fi6«;+3sf] dxf;lrjdf o'/f]kaf6 klxnf] JolQm l6«Uj]nL x'g
eg] Pl;of af6 pyfGt,cd]l/sfaf6 x\ofleo/ k]/]h x'g eg] clkm|sf af6
klxnf] a'qf]; a'qf]; 3fnL /x]sf 5g

$##+_ /fp6] hftLsf] ljz]iftf s]— s] 5g


/fp6] h+undf sGbd'nf] vfP/f lhljsf ug]{ lkm/Gt] hflt
/fp6]sf] gfOs]nfO dfgjxfb'\ elgG5
/fp6]x? clq uf]qsf x'G5g ,
/fp6]sf y/ /fpt / ;fpt ul/ @ k|sf/sf x'G5
@)^* sf] hgu0fgf cg';f/ /fp6]x? ^!* hgf
lyP .
Xfn lolgx? Nf]fk x'b}F uO/x]sf 5g
d/]sf] dflg;nfO afFb/ dfg]{ hfn]n] nf;nfO a]/]/f uf8\b5g
$#%_ ljleGg /f;fogLs tTjx?sf] vf]h s;n] u/]sf x'g
xfO8f]«hg — x]g{/L s]e]l80;— ;g!&^^
lxlnod — nf]s]o/ ;g !*^*
gfO6f]«hg — 8]lgon ,?y/kmf]{8{ — ;g!&&@
clS;hg — h];]k lk|i6g
;f]l8od — x|km]/L 8]jL ;g !*)&
$#^_ gf]jn k'/:sf/ k|fKt ug]{ klxnf] dlxnf sf] x'g <
Dof8d So'/L
/]l8od kTtf nufP jfkt ef}lts z:qtkm{sf] So/L bDktLnfO{ !()#
df gf]jn k'/:sf/
/]l8od / kf]nf]lgod af/] cWofg u/] afkt ;g !(!! df /;fog
zf:qtkm{sf] gf]jn k'/:sf/ k|bfg
$#&_ :6]kmf]g xlsªnfO{ s'g /f]u nfu]sf] lyof]<
cdfOl6«s Nof6]/n :snf]/f]l;g
xlsªsf] hGd * hgfj/L !($@ df ePsf] lyof] eg] d[To' !$ dfr{
@)!* df ePsf] xf]
A brief history of time k|d'v k':ts xf] / o;df JNofs xf]n
af/]df pNn]v ul/Psf] 5
$#*_ rfN; 8flj{gn] ljsf;jfbL l;4fGtdf pNn]v u/]sf x'/fx? s] s]
x'g<
a9L ;Gtfg pTkfbg
afFRgfsf] nflu ;+3if{
k|fs[lts 5gf]6
;Gtfgx?df ljljBtf
jftj/0f cg';f/ ?kfGt/0f
$#(_ cGtl/Ifdf k|j]z ug]{ k|yd % /fi6«x? s'g s'g x'g <
?;,cd]l/sf,km|fG;,hfkg,rLg,ef/t
$$)_ 6]:6\6o'j a]aLsf] hGd s'g k|ljlwdf cfwfl/t x'G5
l/slDjg];g 8L=Pg P k|ljlw
g]kfnsf] k|yd 6]:66\o;j a]aLsf] gfd cf]dd0fL tdfª
@)^! kmfu'g @) cf]d c:ktfn
$$!_ qm|f]df]hd s] ldn]/f ag]sf] x'G5
k|f]6Lg / l8Pg
$$@_ d08]nfsf] cg'j+lzstfsf] lgodx? s] s] x'g <
k|jntfsf] lgod
;Gtfgx?sf] z'4tfsf] lgod
:jtGqtfsf] lgod
$$#_ s'g} klg a:t' kfgLdf t}/g] lgod s;n] kTtf nufPsf x'g<
cfls{ldl8h ,k]hsf] lz4fGt
$$$_cGtl/Ifdf lx8g] klxnf] JolQm s] x'g<
cn]S;L lnof]g]e ?; !* dfr{ !(^%
$$%_ o'/L uful/gn] slxn] cGtl/If k'u]sf x'g <
!@ clk|n !(^! ef]:tf]s ! ofgaf6 plg k|yd cGtl/If oflq x'g
$%^_ df]6/ sf/ s;n] cflj:sf/ u/]sf x'g<
x]g/L km]f8{
$$&_ cd]l/sfn] k|If]kg u/]sf] klxnf] hf;";L pku|xsf] gfd s] xf]<
sf]/f]gf , !* cu:6 !(^)
$$*_ s]xL k|d'v l;4fGtsf] k|ltkfbs sf]
k/df0f' l;4fGt / dlN6kn k|k;{gsf] l;4fGt — hf]g 8fN6g
tfksf] ultjfbL l;4fGt — s]lNeg
;"o{ s]Gb|Lo l;4fGt —lgsf]n; sf]klg{s;
k|sfzsf] ult — /f]d/
k|fs[lts rogsf] l;4fGt — rfN; 8flj{g
$$(_ ;f]leot ;+ª34f/f ;g !(%& gf]e]Da/ @ df :k'tflgs @ gfds
cGtl/If ofgdf ;j{k|yd k7fPsf] hgfj/ s'g xf]<
nfOsf gfds s's'/
$%)_ cGtl/Ifdf a;fOg] k|:tfljt ;x/sf] gfd s] xf]<
cf]Nuf
$%!_ xfn g]kfndf cfjfl;o /fhb'tjf; slt b]zsf] /x]sf] 5 <
@& ,g]kfnsf] eg] ljleGg #) b]zdf /fhb'tjf; /x]sf] 5
$%@_ ;fs{ lzv/ ;Dd]ngdf g]kfnsf] tkm{af6 ;a}eGbf a9L k6s efu
lng] JolQm sf] x'g<
lul/hfk|zfb sf]O/fnf -% k6s
/fhf lj/]Gb| $ k6s
$%#_ ljZj pkef]Qmf clwsf/ lbj; slxn] dgfOG5 <
dfr{ !%
;g !(^@ df tTsfnLg cd]l/sL /fi6«klt hf]g Pkm s]g]l8gn] dfr{
!% df cd]l/sL ;+;b ;dIf pkef]Qmsf] rf/ clwsf/ k]z u/L k]z
u/]sf] lbgsf] ;Demgfdf dfr{ !% df of] lbj; dgfOG5 ,
;g @)@) sf nflu of] lbj;sf] gf/f sustainable consumer
/x]sf] 5 / g]kfnsf nflu eg] pTkfbgdf u'0f:t/Lo ,pkef]udf
ljj]slzntf /x]sf] 5 6
$%$_ g]kfnsf] ;a}eGbf a9L :yfg kl/jt{g ug]{ glb eg]/f s'g glbngO{
lrlgG5 <
sf]zL
rLgsf] xjfªxf] kl5 ;a}eGbf a9L jfn'jf jf]Sg] glb / g]kfnsf]
zf]ssf] ?kdf klg o; glbnfO{ lrlgG5
$%%_g]kfn slxn] ISBN df cfj4 ePsf] xf]<
International standard book number
2056 ;fndf
g]kfndf cfOP;ljPg k|bfg ug]{ cflwsf/Ls lgsfo lq=lj k':tsno
xf]
;'?df ( c+s lyof] / xfn !# c+s /x]sf] 5

$%^_ xfn;Ddf /f]dg Dofu;]; k'/:sf/ k|fKt ug]{ g]kfnsf JolQm jf


;+:yf slt 5g
dx]zrGb| /]UdL ;g !(&&
e/tbt sf]O/fnf ;g @))$
8f= ;'Gb's ?Ot ;g @))^
dxflj/ k'g ;g @))&
zlQm ;d"x ;g @)!#
$%&_of]ubfgdf cfwfl/t ;fdflhs ;'/Iff of]hgf slxn]b]lv sfof{Gjfogdf
cfof] ,
@)&^ ;fpg !
>d,/f]huf/,tyf ;fdflhs ;'/Iff dGqfno cGt/ut{sf] of] of]hgf
@)&% d+ªl;/ !! ut] 3f]ifgf ePsf] lyof]
$%*_g]kfnsf] ;+ljBfgdf hgdt ;+u|x ;DaGwL Joj:yf s'g wf/fdf
pNn]v ul/Psf] 5 ,
wf/f @&%
$%(_g]kfndf klxnf] /fli6«o dlxnf clwsf/ lbj; slxn] dgfPsf] xf]<
@)&^ h]i7 !^ / x/]s aif{ h]i7 !^ df of] lbj; dgfOG5
@)&^ sf] gf/f , n}Flus lje]bsf] cTo ,;d[4 g]kfnsf] uGtJo
@)&& sf] gf/f n}Flus lxF;f / lje]bsf] cTo ,cfly{s ?kGt/0f
cjfsf] uGtJo
$^)_ ljZj cfly{s :jtGqtf ;"rsdf g]kfn slt cf}F :yfgdf kb{5 <
!)( cf}F :yfgdf
!^@ b]zdWo] g]kfn !)( cf}F :ygdf kb{5
Sofg8fdf /x]sf] km|];/ OlG;Ro'6sf] ;xsfo{df ;d[4 kmfp08];gn]
;fj{hlgs u/]sf]
k|yd % /fi6«x? xªsª,l;Fxk'/,Go'lhNof08,l:jh/Nof08,cd]l/sf
;fs{df >+Lnsf -*#_,e'6fg-(*_,ef/t!)%,g]kfn -!)(_,kfls:tfg -
!@(_,a+unfb]z-!##_
$^!_ /fli6«o k':tsno lbj; slxn] dgfOG5 <
x/]s aif{ ebf}F !% df dgfOG5
@)^% ebf} !% af6 of] lbj; dgfpgf yflnPsf] xf]
@)&& df !#cf}F k':tsn lbj; dgfOof] / h;sf] gf/f lyof] ;dfh
?kfGt/0fsf nflu k':tsno eGg] /x]sf] 5
$^@_ !* cf}F ;fs{sf] 3f]ifgf kq slt a'Fb] lyof]<
kGwf}F– $! a'Fb]
;f]x|f}F – #& a'Fb]
;qf}F – @) a'Fb]
c7f/f}F — #^ a'Fb]
$^#_;fs{ If]qLo s]Gb|x?
 ;fs{ s[ifL ;'rgf s]Gb| 9fsf a+unfb]z !(**
 ;fs{ Ifo/f]u tyf PrcfOeL P8; s]Gb| sf7df08f}F g]kfn !((@
 ;fs{ phf{ s]Gb| O:nfdjfb kfls:tfg @))^
 ;fs{ ;+:s[lts s]Gb| sf]nDaf] >L+nsf @))(
 ;fs{ jfta/0f tyfk|sf]k Aoa:yfkg s]Gb+| gofF lbNnL ef/t @)!$
$^$_g]kfn e|d0f ug]{ klxnf] dxf;lrj pyfGt x'g pgn] ;g !(^&
clk|ndf e|d0f u/]sf lyP eg] ;a}eGbf kl5 e|d0f ug]{ jfg ls d'g x'g
pgn] ;g @))* df e|d0f u/]sf lyP ,xfn ;Ddf % hgf dxf;lrjn]
g]kfn e|d0f u/]sf 5g
$^%_ ;o'Qm /fi6« ;+3sf] a8fkq xfn ;Ddf % k6s ;+zf]wg ePsf] 5 ,
;g !(^# l8;]Da/ !&wf/f @#
;g !(^# l8;]Da/ !& wf/f @&
;g !(^# l8;]Da/ !& wf/f ^!
;g !(^% l8;]Da/ @) wf/f !)(
;g !(&! l8;]Da/ @) wf/f ^!

$^^_g]kfndf k|sflzt klxnf] b}lgs klqsf s'g xf]<
cfjfh , lj; @))& ;fn kmfu'g * ut] l;l4r/0f If]i7sf]
;Dkfbgdf k|sflzt
g]kfnL efifdf k|sflzt klxnf] klqsfsf] ?kdf lj; !($# df]lt/fd
e6\6n] sfzLdf –ef/t_5kfPsf] uf]/vf ef/t hLjg dfl;snfO{
lnOG5
g]kfndf g} 5flkPsf] klxnf] klqsfrlxF lj; !(%% >fj0f dlxgfdf
k|sflzt ;'wf ;fu/ dfl;s k|lqsf xf]<
uf]/vfkqsf] :ykgf lj; !(%* a}iffs @$ ,;'?df ;fKtlxs ?kdf
k|sfzg
uf]/vfkq b}lgs ?kdf lj; @)!& kmfu'g & ut]af6 b}lgs ?kdf
k|sf;g
zf/bf klqsf lj; !((! df :ykgf ePsf] lyof]
g]kfndf k|sflzt klxnf] c+u|]hL efiffsf] klqsf g]kfn ulh{og-;g
!(%$_ xf]
$^&_ If]qkmnsf] cfwf/df 7'nf] af6 ;fgf] dxfgu/kflnsf] qmd
n]Vg'xf];
kf]v/f,e/tk'/,jL/uGh,lj/f6gu/,sf7df08f}F,nlntk'/
To:t} hg;+Vofsf] cfwf/df — sf7df08f}F
,kf]v/f,nlntk'/,e/tk'/,jL/uGh,lj/f6gu/
$^*_ g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] tfn s'g xf]<
/f/f tfn
nDafO{ %=@ lsld ,rf}F8fO{ @=$ lsld / ulx/fO{ !^& ld /x]sf] 5 /
;d'Gb| ;txb]lv @(() ld prfOdf /x]sf] 5
$^(_ g]kfn ;/sf/n] ;d[4 g]kfn,;'vL g]kfnL cleofgsf] k|efjsf/L
sfo{Gjfo0f ug]{ s'g cjlwnfO{ phf{ tyf hn;|f]t bzssf ?kdf
dgfpg] lg0f{o u/]sf] xf]<
lj; @)&%— @)*%
$&)_ ;fj{hlgs ;+:yfgsf] aflif{s l:ytL ;dLIff @)&& cg';f/
pRrtd gfkmf cfh{g ug]{ kfrF ;+:yfgx? s'g s'g x'g <
g]kfn ljB't k|lws/0f, g]kfn b"/;+~rf/ ,g]kfn cfon lgud,/fli6«o
jfl0fHo a}Fs,g]kfn gful/s p8\ofg k|lws/0f
$&!_g]kfndf afXo lxdfno eg]/f s'g kj{t >]l0fnfO{ lrlgG5
r'/] kj{t If]0fL
o;nfO{ lzjflns kj{tsf] gfdn] klg lrlgG5
sfG5f] lxdfno jf gljgtd kj{t eg]/f klg lrlgG5
o; If]qn] g]kfnsf] !@=& k|lt;t e' efu cf]u6]sf] 5
pt/ lxdfnob]lv blIf0f r'/] ;Ddf km}lnPsf] lhNnf l;Gw'kfNrf]s xf]
$&@_ ;flnu|d ;+u|xno s'g lhNnfdf lgdf0f{ ul/Psf] 5<
afUn'ª
$&#_ dlxnfnfO{ lg z'Ns ;]g]6/L Kof8 pknAw u/fpg] ljZjsf] klxnf]
/fi6« s'g xf]<
:s6Nof08
@)@) km|]a'c/L @% df :s6Nof08n] ;]g]6/L Kof8nfO{ lgz'Ns
agfPsf] xf]<
$&$_ g]kfnsf] ;jf]{RrdfgkbfjL g]kfn /Tg xfn ;Ddf slt hgfnfO{
k|bfg ul/Psf] 5 <
% hgfnfO{
g]kfn /Tg xfn;Ddf lhljt JolQmnfO{ k|bfg ul/Psf] 5}gf
u0f]zdfg lz+x —@)^&
lul/hfk|zfb sf]O/fnf—@)&!
dbg e08f/L —@)&#
ljkL sf]O/fnf —@)&$
k'iknfn >]i7—@)&%
$&%_lrgnfO{ ;fs{ ;+u7gdf cfjb| ug]{ k|:tfj ug]{ /fi6« s'g xf]<
 g]kfn
$&^_ cat Eyes eg]sf] s] xf]<
 /ftsf] ;dodf /fhdfu{df 6Nsg] aTtL
$&&_dlxnf ljZjsk k'm6ansf] ;'?jt s'g b]zaf6 ePsf] xf],
 rLg -;g !((!_
$&*_yf? hfltn] vfg] lbp;fsf] vfgfnfO{ s] elgG5 <
 ld+uL elgG5
$&(_g]kfndf klxnf] k6s ljdg b'3{6gf s'g 7fpdf ePsf] lyof]<
 Ef}/xjf
$*)_ s'g lxdfnnfO{ clkm|sfsf] 5fgf] elg lrlgG5 <
 lslndGh/f]
$*!_g]kfn ;/sf/n] :j:Yo ljdf sfo{qmd slxn]af6 ;'? u/]sf] xff]<
lj; @)&@ r}q @%
$*@_ :yflgo txsf] lgjf{rg @)&$ df ug]{ lg0f]{o dlGqkl/ifbaf6 slxn]
lg0f{o ePsf] xf]<
@)&# kmfu'g (
 :yflgo txsf] lgjf{rg ltg r/0fdf ePsf] lyof]
klxnf] r/0f —@)&$ a}zfs #! k|b]z #,$,^
bf];|f] r/0f — @)&$ c;f/ !$ k|b]z !,%,&
t];|f] r/0f —@)&$ c;f]h @ k|b]z @
$*#_ ;a}eGbf sd dtbftf ePsf] % lhNnfx? s'g s'g x'g <
dgfª,d':tfª,8f]Nkf,x'Dnf,d'u'
To:t},;a}eGbf a9L dtbftf—df]/ª,sf7df08f},?kGb]xL,;'g;/L,s}nfnL
$*$_ g]kfn clw/fHosf] ;+ljBfg @)!% lgdf0f{ ug]{ ag]sf] d:of}bf
;ldltsf] cWoIf sf] lyP<
eufjltk|zfb lz+x ,
g]kfnsf] ;+ljBfg @)!(sf] Clifs]z zfx lyP
$*%_lrsgu'lgofF /f]u g]kfndf slxn] b]vf k/]sf] lyof]<
;g @)!# df
Pl8; PlhK6fO gfds nfdv'6\6]n] 6]s]/f nfUg] /f]u xf]
ljZjsdf ;j{k|yd of] /f]u ;g !(%@ df tfGhflgofdf b]vf k/]sf]
lyof]
$*^_ Sof6f] k|f]6f]sn slxn]af6 ljZje\/ sfo{Gjfo0fdf cfPsf] xf]<
;g @))% km|]jcl/ !^
;g !((& df hfkgsf] Sof6f] ;x/df ljZjsf !$! /fi6«x?4f/f
xl/tu[x Uof;nfO{ s6f}tL ul/ o;n] hnjfo' kl/jt{gdf kg]{
k|efjnfO{ 36fpg] pb]Zon] of] k|f]6f]sn cg'df]bg ul/Psf] lyof]
$*&_ afnclwsf/ ;DalGw dxf;lGwdf g]kfn slxn] kIf/fi6« aGof]{
;g !(() ;]K6]Da/ !$
;g !(*( gf]e]Da/ @) df of] dxf;lGw ;+o'Qm /fi6«;+3sf]
dxf;efaf6 kfl/b ePsf] lyof] / o;df %$ wf/f /x]sf 5g of]
dxf;Glwn] !* aif{ d'lgsfnfO{ afnaflnsf eg]sf] 5
$**_ pk;efd'v 8f= lzjfdfof t'Dafxfªkm]n] cfkmgf] kbaf6 slxn]
/flhgfd lbOg
@)&^ df3 ^ ,;efd'v s[i0faxfb'/ dxf/fn] —@)&^ c;f]h !$
$*(_ ;fOn]h k|ljlw s] ;+uf ;lDalGwt 5 <
kz'kfng Jofj;fo
xl/of] 3f;nfO{ vf8ndf /fv]/f cldNofpg] k|ljlwnfO{ ;fOn]h elgG5
,o;nfO{ l;GsL h:tf] agfpg] x'bfF l;GsL 3fF; klg elgG5
$()_g]kfnsf] ;+ljBfg cg';f/ ;+j}wflgs kl/ifbsf] cWoIf sf] x'g]
Joj:yf ul/Psf] 5
k|wfgdGqL ,wf/f @*$ df of] Joj:yf ul/Psf] 5
$(!_ g]kfnsf] ;+ljBfg cg';f/ /\fli6«o ;'/Iff kl/ifbsf] cWoIf sf] x'g]
Joj:yf ul/Psf] 5 <
k|wfgdGqL ,wf/f @^^ df o;sf] Joj:yf ul/Psf] 5
$(@_ci6«]lnog cf]kg @)@) df k'?if Psn tkm{sf] pklw s;n] lhTof]<
gf]efs hf]sf]ljr ,dlxnf tkm{sf] —;f]lkmof s]lgg
$(#_ ;flxTo tkm{sf] gf]jn k'/:sf/ 5gf]6 ug]{ lgsfo s'g xf]<
l:jl8; Ps]l8dL :6sxf]d l:j8]g
zflGt gj]{lhog gf]jn sld6L gj]{
cy{zf:q ,/;fogzf:q,ef}ltszf:q /f]on l:jl8; Ps]8]dL l:j8]g
lrls:;f:q sf/f]lnGsf OlG6Ro'6 :6sxf]d l:j8]g
$($__pt/ cd]l/sf dxfb]zdf kg]{ s'g s'g % tfnnfO{ u|]6 n]s elgG5 <
;'k]l/o/,ldl;ug,6o'/]g,Ol//,
cf]G6fl/of
$(%_kf]df]nf]lhn] s] ;+alGw cWofg ub{5 <
kmnk'mn
$(^_g]kfnsf] ;+;lbo Oltxf;df k|wfdGqL;+uf k|ToIf k|Zgf]t/ qmfo{qmdsf]
;'?jt slxn] af6 ePsf] xf]<
@)&% df3 $
$(&_ 6fn Hjfnfd'lv s'g b]zdf /x]sf] 5
lkmlnlkG;
$(*_ v]Dkfn'ª u'kmf s'g lhNnfdf kb{5 <
;+v'jf;ef l;lnrf]ª ufpkflnsf
$((_ b]jgful/s lnkLnfO{ g]kfnL efiffsf] /fi6« efiffsf] ?kdf dfGotf
lbg] ;+ljBfg s'g xf]<
g]kfn clw/fHosf] ;+ljBfg @)!%

%)) _;fj{ef}d;tf g]kfnL hgtfdf lglxt n]lvPsf] klxnf] ;+ljBfg s'g


xf]<
G]fkfn clw/fHosf] ;+ljBfg @)$&
%)!_ g]kfnsf] k|d'v lxdfn h'g k'jf{ jf6 klZrddf s'g s'g kb{5g <
s~rgh+uf,dsfn',Nxf]T;],;u/dfy,rf]o',dfR5fKf'R5],
cGgk'0f{,wjfnflu/L
%)@_ Jofj;flxs ?kdf kfFrf} k':tf-5G-;]jfsf] ;+~rfng ug]{ /fi6« s'g
xf]<
 blIf0f sf]l/of
 blIf0f sf]l/ofsf] ;fd;'ª Onf]S6f]«lgS;n] gofF :df6{kmf]g ;Fu} ;g
@)!( clk|n % b]lv of] ;]jf ;'? u/]sf] xf]
%)#_ blIf0f Pl;ofsf] klxnf] cGt/b]zLo kfOknfOgsf] ?kdf s'g
kfOknfOgnfO{ lrlgG5
 g]kfn ef/t ljrsf] dxf]tl/ — cDn]uGh k]6f«]lnod kfOknfO{g
 g]kfnsf k|wfgdGqL s] lk zdf{ cf]nL / ef/tsf k|wfgwgqL g/]Gb|
df]bLn] ;+o'Qm ?kdf @)&% ebf}F @$ ;g @)!( ;]K6]Dj/ !) df
pb\3f6g u/]sf x'g
 kfOknfOg ef/ttkm{ #^=@ / g]kfn tkm{ #@=& ul/ s'n ^*=(
lsld /x]sf] 5
%)$_ n'lDagL ljsf; u'?of]hgfsf] l8hfOg/ sf] x'g <
s]Ghf] 6fªu]
gf/fo0flx6L b/af/ , ljkm{g
l;+xb/jf/ s'df/l;x /f0f
s0f{nL k'n , :6fog g]g
xjfO6 xfp; , h]D; x'jg
Olkmn 6fj/ , u':tfd Olkmn
%)%_ldnfgsf]nL s] xf]<
 #^% hgf ufos ,uflosf 4f/f ufPsf] afta/0f ;DalGw r]tgfd'ns
lut
 ;]k6Llkg, g]kfn k|x/L 4f/f ;fj{hlgs oftoftdf x'g] dlxnf
lx+;f lj?b| ;~rfng ul/Psf] cleofg
 Pn l/;r{, km];a'sdf b[li6ljlxgn] kmf]6f] / :6f6; b]Vgf ;Sg]
k|ljwL
 dfOn 6'l/hd , ;ef ;Dd]ng dfkm{t 6'l/hd
 k|f]6f]sn !*, dfga clwsf/
%)^_;Kt sf]zLsf] ;fxos glbx? s'g s'g x'g
tcb'lntf ;'O k'jf{ af6 klZrd
t tdf]/
c c?0f
b' b'wsf]zL
ln lnv'
tf tfdfsf]lz
;' ;'gsf]lz
O OGb|jtL
%)&_nIo eGbf a9L cflys a[l4b/ xfl;n u/]sf] s'g of]hgfdf xf]
 5}7f}+
 ;fj{hlgs ;+:yfgsf] gLlhs/0fsf] ;'?jt
 hgtfsf] Go'gtd cfj:otf k'/f ug]{
 jftj/0f ;+/If0f / e' ;+/If0f gLlt cªlu|sf/

%)*_ g]kfnsf] klxnf] lj1fg ;+u|xfno slxn]af6 ;+~rfngdf cfPsf] xf]<


 @)&^ a}iffs @* b]vL ,lqe'jg ljZjljBfnodf /x]sf] 5
%)(_ ;dlnª\uL ljjxfnfO{ dfGotf lbg] k|yd Pl;ofln /fi6« s'g xf]<
tfOjg ;g @)!( d] !&
ljZjdf k|yd /fi6« g]b/Nof08 /x]sf] 5
%!)_ ;+o'Qm /fi6«;+3sf] jftj/0f ;DalGw k[YjL k'/:sf/ @)!( k|fKt ug]{
g]kfnL sf] x'g<
;f]lgsf dfgGw/
%!!_ cGt/fli6«o xl:k6fln6L P08 6f«en cjf8{ @)!( af6 ;Ddflgt x'g]
g]kfnL sDkgL s'g xf]<
rGb|lu/L lxN; l/;f]6{
%!@__g]kfndf lrlgofF gful/snfO{ lkm| le;f lbg] lg0f{o slxn] ul/of]<
@)&@ k'; !)
%!#_ g]kfnL /fli6«o lqms]6 6f]nLsf] sKtfgdf 1g]Gb| dNnnfO{ slxn]
lgo'lQm ul/of] <
@)&^ sflt{s !# ,
k'j{ sKtfg kf/; v8\usfsf] /flhgfd lbPsf @)&^ c;f]h @*
%!$_;j{k|yd /fli6«o em08f s'g b]zn] k|rngdf NofPsf] xf]M
8]gdfs{ ;g !@!(
g]b/Nof08nfO{ klxnf s] gfdn] lrlgGYof]{
xNof08
%!%_ Jofj;flxs ?kdf kfFrf} k':tf-5G-;]jfsf] ;+~rfng ug]{ /fi6« s'g
xf]<
 blIf0f sf]l/of
 blIf0f sf]l/ofsf] ;fd;'ª Onf]S6f]«lgS;n] gofF :df6{kmf]g ;Fu} ;g
@)!( clk|n % b]lv of] ;]jf ;'? u/]sf] xf]
%!^_ blIf0f Pl;ofsf] klxnf] cGt/b]zLo kfOknfOgsf] ?kdf s'g
kfOknfOgnfO{ lrlgG5
 g]kfn ef/t ljrsf] dxf]tl/ — cDn]uGh k]6f«]lnod kfOknfO{g
 g]kfnsf k|wfgdGqL s] lk zdf{ cf]nL / ef/tsf k|wfgwgqL g/]Gb|
df]bLn] ;+o'Qm ?kdf @)&% ebf}F @$ ;g @)!( ;]K6]Dj/ !) df
u/]sf x'g
 kfOknfOg ef/ttkm{ #^=@ / g]kfn tkm{ #@=& ul/ s'n ^*=(
lsld /x]sf] 5
%!&_ g]kfnn] blIf0f Pl;ofsf] slt k|lt;t e' efu cf]u6]sf] 5 <
 g]kfnn] ljZjsf] s'n e'—efusf] )=)# k|lt;t Pl;ofsf] )=# k|lt;t
/ blIf0f Pl;ofsf] @=*@ k|lt;t e'— efu cf]u6]sf] 5
%!*_ cfOlkPn s'g b]zsf] lnu xf] <
 ef/t
 lqm|s]6 v]nsf] ;a}eGbf 7'nf] lnu xf] of] ;g @))* af6 ;'? ePsf]
xf]
 ;g @)@) sf] v]n !( ;]K6]Da/ b]lv !) gf]e]Da/ ;Ddf b'jO{df
%!(_ xfn} s;nfO{ /]8 kf08f ;+/If0f b"tsf ?kdf s;nfO{ lgo'Qm
ul/Psf] 5 <
bofxfª /fO{
%@)_/fli6«o ;'/lIft ue{ktg ;]jf lbj; slxn] dgfOG5
c;f]h !)
 lj; @)&@ af6 dgfpgf yflnPsf] of] lbj;
 @)&& sf] gf/f , ;'/lIft ue{ktg ;]jf k|ltsf] xfd|f] k|ltj4tf
sf]le8 !( sf] dxfdf/Ldf klg ;]jfsf] ;'lglZrttf
%@!_ ltgwf/] em/0f s'g lhNnfdf kb{5
sfe|f]knfGrf]s ,/f]zL ufpFkflnsf
%@@_ cGt/fli6«o of]u lbj; slxn] dgfOG5 <
h'g @!
;g @)!% af6 dgfpgf ;'? ul/Psf]
%@#_ g]kfn sDo'lgi6 kf6Lsf] :ykgf slxn] ePsf] lyfof] <
 lj; @))^ j}iffs ( snstfdf
 k|yd dxf;lrj k'iknfn If]i7
%@$_ Ps} l;hgdf @ k6s ;u/dfy cf/f]xg ug]{ dlxnf sf] x'g<
5'l/d z]kf{ ;g @)!@ d] !@ / !(
%@%_ g]kfnsf] k|zf;lgs Oltxf;df sk'/ k|0fnL eGgn] s]nfO{ a'emfpG5
<
sfo{no k|d'vnfO{ g} d'Vo n]vf clws[t agfpg] Joj:yf xf]
%@^_ n}ªlus lx+;flj?b| !^ lbg] ljZjJoflk cleofg slxn] ;+~rfng
ul/G5 <
 k|To]s aif{ gf]e]Da/ @% b]lv l8;]Da/ !) ;Ddf
 of] cleofg ;g !((! b]lv ;'? ePsf] xf]
 g]kfnn] lj; @)%& b]lv b]zJofkL of] cleofg ;+~rfng ub}
cfPsf] 5
 g]kfn ;/sf/ dlGqkl/ifbsf] @)&% sflt{s @( sf] lg0f{ocg';f/
x/]s aif{ d+lz/ ( df dlxnf lx+;flj?b|sf] cleofgsf] ?kdf
lnOG5
%@&_g]kfnaf6 gf]jn zflGt k'/:sf/sf] nflu 5gf]6 ePsf] JolQm sf]
x'g<
lul/hfk|;fb sf]O/fnf
%@*_ g]kfnsf] ;+ljBfg cg';f/ s'g s'g kbfdf lgjf{lrt,dgf]lgt jf
lgo'lQm x'gfsf nflu j+zhsf] cfwf/df g]kfnL gful/tf k|fKt u/]sf] x'g'k5{
/fi6«klt – /fli6«o ;efsf] cWoIf
pk/fi6«klt –k|b]z k|d'v
k|wfgdGqL –d'VodlGq
k|wfg GoofwL; –k|b]z ;efsf] ;efd'v
k|ltlglw ;efsf] ;efd'v – ;\'/Iff lgsfosf] k|d'v
%@(_eujg a'4sf] * pkb]zx? s] s] x'g<
;b\ljZj;,;blg:ro,;b\jrg,;Tsd{,;b\lhjLsf,;b\k|of;
,;b\ljrf/,;b\Wofg
%#)_ Man Booker prize sf] :ykgf slxn] ePsf] lyof]<
:ykgf !(^(
gf]jn kl5sf] ;flxTo If]qsf] 7'nf] k'/:sf/ xf]
k'/:sf/ /fzL %) xhf/ kfp08 /x]sf] 5
c+u]lh efiffdf n]lvPsf] / U.k k|sfzg ePsf]
%#!_ Man Booker International Prize sf] :ykgf slxn]
ePsf] lyof]<
:ykgfsf] 3f]ifgf ;g @))$ / k|yd k6s k|bfg @))%
/fzL %) xhf/ kfp08
h'g;'s} efiffsf] t/f c+u|]lhdf cg'jfb ePsf]
cg'jfb ug]{ / n]Vg]nfO{ a/fa/ k'/:sf/ lbOG5
klxnf @.@ aif{df lbOGYof]{ ;g @)!^ af6 k|To]s aif{ lbOG5
;g @)@) sf] k|bfg dfl/sf n'sf/ l/hg]j]N6- g]b/Nof08_
xfn ;Ddfsf] ;a}eGbf sd pd]/ @( aif{ -lb l8:sDkm6{ ckm
Olelgª gf]jn _
%#@_ ;fs{ ko{j]Ifs /fi6«x? s'g s'g x'g <
!_ ci6«]lnof @_ rLg #_ O/fg
$_ hfkg %_ sf]l/of ^_ Dofgdf/
&_ cd]l/sf *_ df}l/;; (_ Oo'
%##_ k|B>L ;flxTo k'/:sf/ @)&^ s;nfO{ k|bfg ul/g] ePsf] 5
;+~hLj pk|]tLsf] x+; pkGof;nfO{
:ykgf @)^@ / @)^# af6 ;'? ul/Psf]
k'/:sf/ /fzL # nfv /x]sf] 5
%#$_ ;+o'Qm /fi6«;+34f/f s'g lbgnfO{ ;kmf xfjf lbj; 3f]ifgf ul/of]
;]K6]Da/ &
;g @)!( l8;]Da/ !( df dxf;+3n] ;f] lbj; 3f]ifgf u/]sf]
gLnf] cfsfzsf nflu ;kmf lbjzsf ?kdf ;f] lbjz dgfpg] - ;g
@)@) jf6 _

%#%_ g]kfn ;/sf/n] s'g aif{nfO{ j[If/f]kg jif{sf] ?kdf dgfpg] 3f]ifgf
u/]sf] xf] <
cf=j @)&^.&&
j[If/f]kg jif{sf] c}krfl/s ;'?jt lj; @)&^ c;f/ !$ ut] u/]sf]
xf] . g]kfndf x/]s aif{ c;f/ !$ df of] lbj; dgfOG5
%#%_ cGt/fli6o dfgj clwsf/ lbj; s'g lbg dgfOG5 <
x/]s jif{ l8;]Dj/ !)
;g !($* l8;]Dj/ !) df ;+o'Qm /fi6«;+3sf] dxf;efn] dfgj
clwsf/ ljZjfJofkL 3f]ifgfkq kfl/b u/]sf] lyof] ,olx ;Demgfdf
of] lbj; dgfOG5
%#^_ ;
%#&_ ;g @)!( df g]kfn cfpg] ko{6ssf] k|d'v pb]Zo
dgf]/Ghg — ^% k|lt;t
kbofqf / kj{tf/f]xg —!& k|lt;t
tLy{ofqf — !$ k|lt;t
cGo — $ k|lt;t
%#*_;+ljBfgnfO{ b]zsf] d'n sfg'g dfGg] klxnf] ;+ljBfg s'g xf]<
 g]kfn clw/fHosf] ;+ljBfg @)!%
%#(_ g]kfn ;+uf b}fTo ;DaGw sfod /fVg] k|yd cfl;og /fi6« s'g xf]<
 dn]l;of ;g !(^)
;a}eGbf k5L a'|gfO{ # km|]a'c/L !(*$
%$)_ g]kfn slxn] Go"g dWod cfo ePsf] d'n'ssf] ;"rLdf plSnPsf]
xf]<
ljZj a}Fªsn] ;g @)@) h'nfO{ ! df ;fj{hlgs u/]sf] k|ltj]bg
cg';f/
ljZj a}Fªsn] ljleGg $ ju{df jlu{s/0f ul/Psf] 5 h'g o; k|sf/
5 ,!)#^ cd]l/ls 8n/ eGbf sd k|ltJolQm cfo ePsf] d'n'snfO{
Go"g cfo ,!)#^—$)$% cd]l/ls 8n/ k|ltJolQm cfo ePsf
d'n'snfO{ Go"g dWod cfo ,$)$% —!@%#% cd]l/ls 8n/
k|ltJolQm cfo ePsf d'n'snfO{ pRr dWod cfo / !@%#% eGbf
a9L cfo ePsf] d'n'snfO{ pRr cfo ePsf] d'n'sdf jlu{s/0f
ul/Psf] 5
;g @)!( df g]kfnsf] k|ltJolQm cfo !)() cd]l/ls 8n/ /x]sf]
5
o; ;"lrdf ;fs{ /fi6«df >Ln+sf pRrf dWod cfo ePsf] d'n'sdf
/x]sf] 5 / ckmufg:yfg Go"g cfo ePsf] d'n's / c? ;a} Go"g
dWo cfo ePsf] d'n'sdf /x]sf 5g
%$!_cfly{s aif{ @)&^,.&& df ;a}eGbf a9L cfot ePsf kfrF a:t'x? s]
s] x'g <
l8h]n,ck|zf]lwt kmnd tyf l:6n,k]6f«]n,Pnlk Uof;,rfdn
%$@_cfly{s aif{ @)&^/&& df ;a}eGbf a9L lgof{t ePsf kfrF a:t'x?
s] s] x'g <
kfd t]n,e6df;sf] t]n,un}Frf,pgL sk8f,h"6
%$#_ uf]kfn k|;fb l/dfn /fli6«o k|ltef k'/:sf/ @)&^ s;nfO{ k|bfg
ul/of]
gf6s— cle ;'j]bL
sljtf—wgZofd pkWofo sF8]n
%$$_ dxfslj b]jsf]6f k'/:sf/ @)&^
sljtf— df]xg l;6f}Fnf
lgjGw—k|f s]zj ;'j]bL
gf6s— kbfjlt l;+x
nf]s ;flxTo — dw";"wg lu/L
efiff ;flxTo — e}/j l/dfn

%$%_ ljZj :jf:Yo ;+u7gaf6 cd]l/sf cf}krfl/s ?kdf slxn]


aflxl/Psf] xf]<
;g @)@) h'nfO{ ^
%$^_ g]kfndf zf;lso ;'wf/ sfo{qmddf ;xof]u ug]{ cGt/fli6«o lgsfo
s'g xf]<
Pl;ofln ljsf; a}ªs
%$&_g]kfndf k]6f]«n / l8h]ndf :jfrflnt d'No k|0fnL slxn]af6 nfu'
ul/Psf] xf]<
lj; @)&! c;f]h !#
%$*_ g]kfndf klxnf]k6s KnfHdf y]/flk ljlwaf6 sf]/f]gf efO/;
;+ªqmldtsf] pkrf/ slxn] eof]<
@)&& ;fpg !* lqlj lzIf0f c:ktfn
ljZdf ;g !*() df klxnf] k6s of] ljlwsf] k|of]u ul/Psf] lyof]
%$(_ ;/sf/n] ;jf/Lrfns cg'kltkq nfO;]G;df :df6{sf8{sf] Joj:yf
slxn]b]lv u/]sf] xf]<
@)&@ d+lz/ !$

%%)_ y|L k;{g cflePkm k|ljlw dfkm{t klxnf] aRrf slxn] hlGdof]<
;g @)!& hgfj/L % o'qm|]gdf
k|f]g'lSno/ 6f«G;km/ k|ljlw af6
%%!_ ljZjsk km'6jn @)!* df ;a}eGbf w]/} uf]n ug]{ b]z s'g xf]<
a]lNhod !^ uf]n
%%!_ g]kfn lkmkmfsf] slxn] ;b:o ePsf] xf]<
g]kfn ;g !(&) df ;b:o ePsf] xf]
:ykgf ;g !()$ d] @! ,h'n]; l/d]6
;g !(#) jf6 ljZjsk km'6an ;'? ePsf] xf]
;g !((! af6 dlxnf ljZjsksf] ;'?jt ePsf] xf]
%%@_ xfn ;Ddf sltn] /fi6« ;fkm RoflDkogl;k pklw lht]sf 5g <
% /fi6«, ef/t -& k6s _ dflNb; @ k6s ,ckmufg:yg !,aunfb]z
!,>L+nsf !
%%#_ k|b]z ;efdf lgjf{lrt dlxnf slt hgf 5g<
!& hgf
k|b]z g ! — @ hgf
k|b]z @ — % hgf
k|b]z # — % hgf
k|b]z $ — @ hgf
k|b]z % —@ hgf
k|b]z ^ —)
k|b]z &— !
%%$_k|ltlglw ;ef@)&$ sf] r'gfjdf slt hgf dlxnf ljhoL ePsf
lyP<
sdnf /f]s k"jL ?sd
kDkmf e';fn nlntk'/
kljq lg/f}Fnf v/]n emfkf
ljgf du/ sGrgk'/
b'u{f kf}8]n Ko'7fg
kbd s'df/L cof{n :ofªhf
%%%_ lbuf] ljsf;sf] nIo cGt/ut{ g]kfnnn] slt k|lt;t 3/w'l/df
ljB't k'/\ofpg] nIo lnPsf] 5 <
(( k|lt;t
%%^_ ;a}eGbf a9L j8f ePsf] gu/kflnsf s'g xf]<
nxfg gu/kflnsf @$ j8f l;/xf
ufpFkflnsfdf k'yfpy/ªu\ !$ j8f ufpFkflnsf
%%&_ :yflgo ;/sf/ ;+~rfng P]g @)&$ cg'\;f/ lhNnfnfO{ slt
efudf ljefhg ul/Psf] 5
% efu
lxdfn|L,kxf8L ,t/fO{,leqL dw]z,sf7df08f} pkTosf
%%*_ lj; @!)).)! ;Ddf g]kfnsf] k|ltAolQm cfo slt k'Ug] nIo
lnPsf] 5 ,
!@!))
%%(_ a}Fs ckm lb Oo/ cjf8{ s;n] k|bfg u5{ <
lb a}s/ Dofulhg –a]nfot
;g @)!( df d]3f a}Fsn] k|fKtf u/]sf]
;g @)!&—@)!* PgPdlj a}Fs
%^)_ cflj:sf/sf] If]qdf g]kfn slt cf}F :ygdf /x]sf] 5<
!)* cf}F
%^!_ gf]jn k'/:sf/ kfKt ug]{ ;a}eGbf a9L pd]/sf] JolQm sf] x'g
hf]g lj u'8gfOkm (& aif{
cd]l/ls gful/s hd{g d'nsf
;g @)!( df /;fogzf:q tkm{
;a}eGbf sd pd]/sf] dnnf o';'kmhfO{
%^@_ gfu9'ªuf—l;:g]vf]nf ;'?ªudfu{sf] lznfGof; slxn] ePsf] xf]<
lj; @)&^ sflt{s $
k|wfgdGqL sf]kL zdf{ cf]lnn]
;'?ªsf] nDjfO{ @=& lsld /x]sf] 5

%^$_ g]kfn / cu|]h ljrsf] o'4df s'g o'4 If]qdf sf] sdf08/ lyP<
gfnfkflg -dxfsfnLkf/L b]x/fb'g_ aneb| s'Fj/ pgnfO{ g]kfnsf]
Oltxf;df vn+ufsf] gfos klg elgG5
dnfp— cd+/lx+x yfkf ,
b]pyn / ;"o{u9df —elQm yfkf
k;f{ dsjfgk'/ — /0fjL/l;+x yfkf
%^%_ afFb/d'9] 36gf slxn] ePsf] lyof]<
lrtjfgsf] afFb/d'9] vf]nfdf tTsfnLg ljb|f]xL dfcf]jfbLn] yfk]sf]
ljB'lto w/fkdf kl/ @)^# h]i7 @# df 7'nf] ;+Vofdf ;j{;fwf/0fsf]
d[To' ePsf] 36gf afFb/d'9] 36gf xf]
%^^_ kf]lndf]/ gf]6 slxn] lg:sfif0f ul/Psf] lyof]<
@)%( c;f]h !$ ? !) sf]
%^&_ vf;f ;lGw s] ;+uf ePsf] lyof]<
;g !&%% df g]kfn / ltJjt ljr ePsf] ;lGw vf;f xf],
%^*_ cGt/fli6«o of]u lbj; slxn] dgfOG5 <
h'g @!
;g @)!$ df g/]Gb| df]bLn] ;+o'Qm /fi6« ;+3df k|:tfj u/];Fu} ;g
@)!% af6 of] lbj; dgfpgf yflnPsf] xf]
%^(_ ;fwgf / uf]w'ln lhjg , s;sf] s[tL xf]<
8f=cªu'/afaf hf]lz
plg g]kfnsf] k|yd dlxnf SofDk; k|d'v x'g
%&)_ g]kfns} h'Dnfxf xftLsf] tl:j/ /flv Ps xhf/sf] gofF gf]6 slxn]
;fj{hlgs eof]<
@)&& ;fpg &
lt h'DNofx xfltsf] gfd /fd ,nIdf0f /x]sf]
%&!_ ;g @)@^ sf] ljZjsk km'6an sxfF cfof]hgf x'b}5
cd]l/sf,Sofg8f,d]lS;sf]
tLgcf]6f b]zdf cfof]hgf ul/g] of] ljZjskdf $* b]z ;xefuL
x'b}5g\
%&@_ /fli6«o k|ltef k'/:sf/ @)&& s;nfO{ k|bfg ul/of]<
;+:s[t —a'l4gf/fo0f If]i7
efiff ;flxTo —k|f=8f bof/fd If]i7
nlntsnf —Zofdnfn If]i7
;+ªuLt tyf gf6\o —;Togf/fo0f rf}wf/L
%&#_ a}ªs vftf 5f]/Lsf] ;'/Iff hLjgel/sf] sfo{qm|d s'\g k|b]zdf
;+~rflnt sfo{qmd xf]<
s0f{nL k|b]z
%&$_ ;a}eGbf pRrf hg;+Vof j[l4b/ ePsf] ;fs{ /fi6« s'g xf]<
ckmufg:yfg — @=## k|lt;t
;a}eGbf sd hg;+Vof j[l4b/ ePsf] ;fs{ /fi6«— >L+nsf —)=$@
k|lt;t
%&%_ g]kfndf ;fs{sf s'g s'g sfo{no /x]sf 5g<
;fs{ ;lrjfno
;fs{ Ifo/f]u tyf PrcfO{ leP8\; s]Gb|
;fs{ cfly{s ;+3sf] sfo{no
;fs{ cf}nf] /f]u pGd'ng s]Gb|
;fs{ ;efd'v tyf ;+;b ;+3sf] sfo{no
;fs{ lgjf{rg If]q sfo{no
%&^_ ;fs{ If]qn] ljZjsf] s'n e'efusf] @=* k|lt;t e'efu cf]u6]sf] 5
/ s'n hg;+Vofsf] @! k|lt;t ;fs{df a:b5g\
%&&_ ljd]:6]ssf] !$ j6f sfo{If]q dWo] g]kfnsf] efudf ul/jL lgjf/0f
/x]sf] 5
%&*_ klxnf] kN6 ANofsxfnsf] tl:j/ slxn] ;fj{hlgs ul/Psf] xf]<
;g @)!( clk|n !)
%&(_ !% cf}F cfjlws of]hgfdf slt j6f ?kfGt/0fsf/L of]hgf 5gf]6
ePsf 5g<
!* j6f
%*)_g]kfndf @)&^ ;fndf pklgjf{rg slxn] ePsf] lyof]<
@)&^ d+lz/ !$
#& lhNnfdf %@ kbsf nfuL
k|ltlglw ;ef —sf:sL
k|b]z;ef—eQmk'/,afUn'ª,bfª
%*!_ !# cf}F ;fudf klxnf] :j0f{ ljh]tf v]nf8L sf] x'g<
kfls:tgsL ;lxbf
g]kfnnfO{ klxnf] :j0f{ kbs lbnfpg] d08]sfhL >]i7 –s/ft]F
& /fi6« ;xefuL lyP ,ckmufg:yfg ;xeflu ePsf] lyPgf
%*@_ ;a}eGbf a9L ufpFkflnsf ePsf] lhNnf s'g xf]<
wflbª !! j6f
;a}eGbf a9L gu/kflnsf ePsf] lhNnf /f}tfx6 !^ j6f
;a}eGbf a9L :yfgLo tx ePsf] lhNnf —;nf{xL @) j6f
%*#_ 6f]«Osf k|Ztfj s] xf] / s;n] NofPsf] xf]<
;g !(^! df s+uf]sf] ;d:of ;fwfg ug]{ ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo zflGt
;}lgssf] vr{ lbg ?;n] c:jLsf/ ub} dxf;lrjsf] e"ldsfdf
cfnf]rgf ub} ! hgfsf] ;6\6f # hfgf dxf;lrj /fVg'kg]{ elg
/fv]sf] k|:tfjnfO{ 6f]«Osf k|Ztfj elgG5 ,of] k|:tfjnfO{ ;+o'Qm /fi6«
;+3n] c:jLsf/ u/]sf] lyof],
%*$_ ;+o'Qm /fi6«;+3sf] ;g @)@) hgfj/L ! b]lv ;g @)@! l8;]Da/
#! ;Ddfsf nfuL ;'/Iff kl/ifbsf] c:yfoL ;b:o /fi6«x? s'g s'g x'g <
gfOh/,leotgfd,6\o'lgl;of,O:6f]l/of,;]G6 le;]G6 P08 u|f]gf8fOh
%*%_ :yfgLo txsf] klxnf] r/0fsf] lgjf{r0f slxn] ;DkGg eof]<
 @)&$ a}fzs #! –k|b]z g#,$,^_bf];|f] cf;f/ !$-k|=g !,%,&_ t];|f]
c;f]h @ -k|=g @_

%*^_ xfn lzIfs ;]jf cfof]usf] cWoIf sf] x'g <


tfgf uf}td
nf]s ;]jf cfof]u —pd]z k|zfb d}gfnL
%*&_ s'g ljBfsf] ;g @)!* sf] gf]jn k'/:sf/ ;g @)!( df k|bfg
ul/Psf] lyof]<
;flxTo ljBf
%**_ k|b]z g+ % sf] /fhwfgL efn'jfª agfpg] k|:tfjsf] kIfdf slt dt
k/]sf] lyof]<
^(
ljkIfdf !# dt
%*(_xfn g]kfndf cflbjf;L hghfltsf] ;"lrs[t ;+Vof slt /x]sf] 5 <
^)

klxnf %( lyof] / @)&^ df3df /f0f yf? yk ul/ ^) k'u]sf] 5


%()_ ;fpbL c/jdf slxn] klxnf] k6s dlxnf ;}lgs ;]jfdf egf{
cfxjfg ul/Psf] xf]
;g @)!* km|]j'cl/ @^
%(!_ sf]leg !( lj?b| cu|kªltdf vl6Psf ;+;f/sf] pTs[i6 % dlxnfsf]
;'lrdf kg]{ ;kmn g]kfln lrlsT;s sf] x'g<
8f=?gf emf
%(!_ ;g @)@# sf] dlxnf ljZjsk s'g b]zdf x'b}5 <
ci6«]lnof / Go'lhNof08
;g @)@# sf] ljZjskdf #@ l6d ;xeflu x'g]5g xfn @$ l6d
;xeflu lyP

%(#_ sl:ds aif{ eg]sf] s] xf]<


z'o{n] cfsf; u+uf tf/fk'~hLo s]Gb|sf] Ps k6s kl/qmdf ug]{ nfUg]
;donfO{ sl:ds aif{ elgG5
of] ;do sl/a @% s/f]8 aif{ x'G5
%($_ z"o{u|x0f
k[YjL / z"o{sf] ljrdf rGb|df k5{ To;a}nf k[YjLdf cfpg]
k|sfznfO{ rGb|dfn] 5]Sb5 To; cj:yfdf z"o{u|x0f nfUb5{
of] cf};Lsf] lbgdf nfUb5
%($_ rGb|u|x0f
rGb|df / z'o{sf] ljrdf hjf k[YjL cfp5 To; ca:yfdf z\"o{sf]
k|sfz k[YjLn] 5]sL rGb|dfdf 5fof kb{5 To;nfO{ rGb|u|x0f
elgG5
of] k"l0f{dfsf] /ftdf b]vf kb{5
%(^_ ;+o'Qm /fi6«;+3sf] k"j{ dxf;lrj x|ofleP/ k]/]h b Sj]n/sf] lgwg
slxn] ePsf] xf]<
;g @)@) dfr{ $
k]?sf Sj]n/sf] lgwg !)) aif{sf] pd]/df ePsf] lyof]
pgL ;g !(*@ — !((! ;Ddf dxf;lrj ePsf lyP
%(&_ s'g kj{t lzv/nfO Savage Mountain elgG5
s]@ ,of] ljZjsf] bf];|f] cUnf] lxdfn xf] h;sf] prfO ^^!! ld -
@*@%!_ lkm6 /x]sf] 5 of] kfls:tfgsf] sf/fsf]/d kj{tdfnf
cGt/ut{ kb{5
%(* lrq dl:tisaf6 agfOG5 ,xftaf6 xf]Og of] s;sf] egfO xf]
dfOsn P~h]nf]
%((_ g]kfndf ;/sf/L sfdsfhsf nflu l8lh6n l;Ug]r/sf] ;'?jt
slxn]af6 ePsf] xf]<
lj; @)&@ d+lz/ !^
^))_ sf]sfsf]nfsf] pTkfbg slxn]af6 ;'? ePsf] xf]<
;g !**^ d] *
g]kfndf ;g !(^( af6 sf]sfsf]nfn] cfkmgf] sf/f]af/ ;'? u/]sf] xf]
^)!__/fhgLltdf ;a}eGbf a9L dlxnf ;xefuL ePsf] b]z s'g xf]<
 l:j8]g
^)@_ ljZjsf] ;a}eGbf 7'nf] b]z /l;ofn] ljZjsf] If]qkmnsf] !!=%
k|lt;t cf]u6]sf] 5
@)#_ g]kfnsf] lxdfnL k|b]zn] slt k|lt;t e' —efu cf]u6]sf] 5
!% k|lt;t
kxf8n] ^* k|lt;t
t/fOn] !& k|lt;t
^)$_ g]kfndf kfOg] Ct'x? s'g s'g x'g <
j;Gt Ct'— r}q ,j}zfs
u|Lid Ct' —h]i7 ,c;f/
jiff{ Ct' —;fpg ,ebf}F
z/b Ct' —c;f]h,sflt{s
x]dfGt Ct' —d+lz/,k';
lzlz/ Ct[—df3,kmfu'g
^)%_ ;g @)@) sf] gf]jn zflGt k'/:sf/ s;nfO{ k|bfg ul/of] <
ljZj vfB sfo{qmd
;g @)!( sf] cfjL cxdb cnLnfO{ k|bfg ul/Psf] lyof]
^)^_ Golden Globe Award s'g ljBfdf ljt/0f ul/G5
rnlrq / 6]lnlehg
;g !($$ af6 ljt/0f ug]{ ;'? ul/Psf]
cd]l/sfn] cfof]hgf ub{5 ]
^)&_ g]kfnsf] ;+ljBfgsf] bf];|f] ;+zf]wg ljBos slxn] k|ltlglw ;efaf6
kfl/b ePsf] xf]<
@)&& h]i7 #!
/fli6«o ;efjf6 @)&& c;f/ $
/fi6«kltaf6 k|dfl0fs/0f @)&& c;f/ $
cg';"lr # df lgzfg 5fkdf /x]sf] g]kfnsf] gS;f
^)*_ ;+o'Qm /fi6«;+3sf] &% cf}F dxf;efsf] cWoIftf sf] x'g
ef]Nsfg af]lHs/
gful/s — 6ls{
dxf;efsf] :yfoL b]zx?n] cWoIftf ug]{ kfpb}gfg
&$ cf}F dxf;efdf l6HhfgL d'xdb a08]
^)(_ ;+o'Qm /fi6«;+3sf] ;'/Iff kl/ifbsf] ;g @)@! hgfj/L ! b]lv ;g
@)@@ l8;]Da/ #! ;Ddfsf] nflu ;'/Iff kl/ifbsf] c:yfoL ;b:o /fi6«df
s'g s'g /fi6« lgjf{lrt ePsf] 5g
ef/t,cfo/Nof08,d]lS;sf],s]Gof,gj]{
^!)_ g]kfn ;/sf/n] gofF gS;f ;fj{hlgs ug]{ lg0f{o slxn] u/]sf] lyof]<
lj; @)&& h]i7 %
e"ld ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f dGqfnon] gofF gS;f ;fj{hlgs —
@)&& h]i7 &
^!!_ ;g @)@@ sf] stf/df x'g] ljZjsk slxn] x'b}5 <
;g @)@@ gf]e]Da/ @! l8;]Da/ !* ;Ddf
of] @@ cf}F ;+:s/0f sf] ljZjsk xf]
;g @)@^ sf] ljZjsk cd]l/sf,d]lS;sf] / Sofg8fdf x'b}F5
^!@_ 6f]lsof] cf]nlDkssf] v]n tflnsf slxn] ;fj{hlgs ul/of]
;g @)@) h'nfO{ !&
;g @)@! sf] h'nfO{ @# b]lv cui6 * ;Ddf x'b}F5
## v]ndf k|lt:kwf{ u/fOG5
^!#_ ;/sf/sf] gLlt tyf sfo{qmd slxn] kl/b ePsf] xf]<
@)&& h]i7 ^
^!$_ EU sf] ;++:yfks /fi6«x? s'g s'g x'g
a]lNhod,nShdju{,g]b/Nof08,km|fG;,O6nL ,hd{gL
^!%_ o'/f] d'b|f nfu' ug]{ clGtd /fi6« lny'cflgof xf] h'g @)!%
hgfj/L ! nfu' ePsf]
^!^_ gf6f]sf] :ykgf slxn] ePsf] xf]<
;g !($( clk|n $

k|wfgsfo{no — a]lNhod
^!& _c;+nUg cfGbf]ngsf kfFr /yLx?
hjf/nfn g]x? — ef/t
hf];]km| a|h l66f] — o'uf]:nfleof
udfn cAb'n gf;]/ — OlhK6
;'sfgf]{ —O08f]gf]l;of
Sjfd] Pg qm'df —3fgf
^!*_ g]kfndf k//fi6« gLltsf] k|at{s k[YjLgf/fo0f zfx x'g eg] cfw'lgs
k/fi6« gLltsf] k|a{ts /fhf dx]Gb| ^!!_lbbf/f]sf] ljZjsf]if slt r/0fdf
ePsf] lyof]<
ltg r/0f !&%!,!&^%,!&&@
^!(_lrksf] cfGbf]ng s] ;+uf ;DalGwt 5
jg ;+/If0f
o;sf] cleofGt ;'Gb/nfn ax'u'0f x'g
^@)_xfn} u|L;sf] /fi6«klt kbdf lgjf{lrt x'g] dlxnf sf] x'g<
Psft]/Lg ;fNs]N6f /f]k]nf]p
pgL u|L|;sf] k|yd dlxnf /fi6«klt x'g
^@!_ dfgkbfjLx? slt k|sf/sf x'G5g <
$ k|sf/sf
g]kfn /Tg,/fi6« uf}/j,/fi6«lbk,hg;]jf>L+
^@@_ ;+o'Qm /fi6«;+3n] dgfPsf] s]xL dxTjk'0f{ cGt/fli6«o aif{x? s'g
s'g x'g <
;g !(^) clkm|sg aif{
;g !(^* — dfgj clwsf/ jif{
;g !(() — cGt/fi6«o ;fIf/tf jif{
;g !((^ — ul/aL lgjf/0f aif{
^@#_ ;g !((@ df ePsf] k[YjL ;Dd]ngn] kfl/b u/]sf] rf/ ljifox? s]
s] x'g <
h}ljs ljljBtf
Ph]08f— @!
df};d kl/jt{g
jg ;+/If0f
^@$_ Ol;df]8sf] :ykgf slxn] ePsf] lyof]<
cG/fli6«o PsLs[t kj{tLo ljsf; s]Gb|sf] :ykgf ;g !(*# l8;]Da/
% sf7df08f}df ePsf] lyof] ,
;b:o /fi6«x?
ckmufg:yfg,kfls:tfg,a+unfb]z,g]kfn,ef/t,e'6fg,Dofgdf/,rLg ul/
* b]z /x]sf 5g
^@%_ Knfli6«s afNbf s'g Uof; pTkfbg x'G5 <
Snf]/f]km\nf]/f] sfj{g
^@^_ kfl/l:ylts lk/fld8sf] cfwf/df pTkfbg x'G5 eg] ;a}eGbf dfly s]
x'G5 <
t[lto pkef]Qmf
^@&_ lhjf0f' –Bacterial ;d'xdf kg]{ ;?jf /f]ux? s'g s' x'g <
nx/] vf]sL ,x}hf,Eofs't] /f]u ,s'i7/f]u,dl:tis
/f]u,Go'df]lgof,Ifo/f]u,wg'i7+sf/ Dofb] Hjf/f]
^@*_ x]kf6fOl6; aL s] df ;+qmd0f x'g] /f]u xf]<
sn]hf]
^@(_ cfl;ofgsf] ;b:o /fi6«x? !) j6f 5g
;+:yfks /fi6«x? , yfOlkml;d
yfONof08,O08f]gf]l;of,lkmlnlkG;,l;+uk'/,dn]l;of
cGof ;b:o a'lenfDofs
a'|gfO{,!(*$,leoftgfd!((% ,nfcf]; / Dofgdf/ !((& sDjf]l8of !(((
^#)_cfl;ofgsf] six major yfOlkml;d / leotgfd
^#!_cfl;ofgsf] jftf{ ;fem]bf/L % j6f
ci6]«lnof,Sofg8f,Go'lhNof08,hfkg cd]l/sf c

^#@_cfl;ofgsf] kl/j]Ifs /fi6«x


kk'jf Go'lugL / k'lj{ l6df]/
^##_lad:6]sfsf ;xof]usf If]qx? !^ j6f 5g
h;df ^ j6f ;g !((* df 9fsfdf ePsf] dlGq:t/Lo a}7saf6 kfl/b
ePsf],ykf & j6f ;g @))% df 9fsfd} ePsf] dlGq:t/Lo a}F7sn] yk]sf]
To:t} hnafo' kl/jt{g t];|f] ;Dd]ng af6 yk ul/Psf] / @ j6f ;g
@)!* g]kfndf ePsf] ;Dd]ng af6 yk ul/Psf] xf]
^#$_s'g Uof; sxfF w]/}
a|df08df xfO8«f]hg
k[YjLdf clS;hg
afo'd08ndf gfO6f«]hg
^#%_s0f{nL glbsf ;xfos gbL k'j{ af6 klZrd
z'q ;f7'd'lt x'a';]
;f , ;fgf] e/L
7' 7'nf] e]/L
d' d'u' s0f{nL
lt ltnf
x' x'Dnf s0f{nL
a' a'9L u+uf
;] ;]tL
^#&_g]kfn ;/sf/af6 k|bfg ul/g] lje"if0fx?dWo] ;a}eGbf pRrf
dof{bfqmddf /x]sf] lje'if0f dfgkbfjL xf] . dfgkbfjL $ k|sf/sf x'G5g ,
!_g]kfn /Tg @_ /fi6« uf}/j #_ /fi6«bLk $_hg;]jf>L
^#*_u|Ls efiffaf6 lnOPsf] Geography zAb ,O/fG6f]:y]lgh e'uf]nsf]
lktf x'g ,
^#(_dfgj e'uf]n / ;fdflhs e'uf]nsf] ljsf; !( cf}F ztfAbLdf ePsf]
xf] eg] ;fdflhs e'uf]n zAbsf] k|of]u ug]{ k|yd JolQm Pln; l/Sn'h x'g

^$) _e'uf]nsf] Oltxf;df !* cf} ztfAbLnfO{ gofF vf]hsf] o'u eg]/f


lrlgG5 / cfw'lgs e'uf]nsf] lktf eg]/f sfn{ l/6/nfO{ lrlgG5
^$!_ef}ule{s ?kdf sfG5f] tyf ljifdtf / ljljwtfsf] dxfb]z eg]/f
Pl;of dxfb]znfO{ lrlgG5 eg] eflifs ljljBtfsf] dxfb]z / e'dWo] /]vfn]
ljrdf sf6]sf] dxfb]z eg]/f clkm|sf dxfb]znfO{ lrlgG5
^$@_ cfl;ogsf] #^ cf}F lzv/ ;Dd]ng slxn] ePsf] xf]<
;g @)@) h'g @^ ,leotgfd
#& cf}F ;Dd]ng ;g @)@) gf]e]da/ !! df leotgfd df x'g]5
^$#_ ?;df kl5Nnf] k6s slxn] hgdt ;+u|x ePsf] lyof]
;g @)@) h'g @% b]lv h'nfO{ ! ;Ddf
;+ljBfg ;+zf]wgsf nfuL
;+;bnfO{ yk clwsf/ lbg] af/]
^$$_ ljZj jftj/0f lbjz slxn] dgfOg5
h'g %
;g @)@) sf] gf/f —Celebrate Biodiversity
;g @)@) sf] cfb{z jSo —Time for Nature
ljZj jftj/0f lbj; dgfpgf ;'? — ;g !(&$
;g @)@) sf] cfof]hs b]z —sf]nlDjof
^$%_ Ol;df]8sf] gofF dxflgb]{zs sf] x'g <
 k]df UofDT;f] ,e'6fgsf] gful/s
;g @)@) h'nfO{ @^ df lgo'Qm ePsf]
^$^_ Ol;df]8sf] :ykgf slxn] ePsf] xf]<
;g !(*# l8;]Da/ %
k|wfg sfo{no —nlntk'/
;b:o b]zx? ,ckmufg:yfg,e'6fg,rLg,ef/t ,Dofgdf/,g]kfn /
kfls:tfg
^$&_u+|dL cjf8{ s'g ljBfdf lbOG5
;+lut
^$*_ Fields Medal s'g ljBfdf lbOg] k'/:sf/ xf]<
Mathematics
^$(_ world Food prize 2020 s;nfO{ k|bfg ul./of] <
/tGg nfn – ef/t — cd]l/sf
^%)_ lnR5jLsfndf kGr ck/fw cGt/ut{ s] s] kbYof]
rf]/L,xTof,k/:qLx/0f,/fhb|f]x,ck/fw ;3fpg]
^%!_ lzjsf] wg'nfO{ lkgfs elgG5 eg] ch'{gsf] wg'nfO{ s] elgG5 <
ufl08j elgG5
s0f{sf] wg'nfO{ ljho elgG5
lai0f'sf] wg' —;f/ªu
lji0f'sf] rqm| —;'b;{g
^%@_ cf=j @)&&.&* sf] lj; @)&& h]i7 !% df ;fj{hlgs ul/Psf]
ah]6sf] rfn'tkm{ vr{ slt /x]sf] 5
hDdf !$ vj{ &$ cj{ ^$ s/f]8
rfn'tkm{ —^$=$ k|lt;t
k'FhLut tkm{ —@#=( k|lt;t
ljlto tkm{ —!!+=& k|lt;t
^%#_ cfly{s ;j]{If0f @)&^.&& cg';f/ slt k|lt;t gful/ssf] a}Fs tyf
ljlto ;+:yfx? dWo] s'g} Psdf vftf /x]sf] 5
^! k|lt;t
 @@ k|lt;t gful/sdf aLdfsf] kx"r k'u]sf] 5
j}b]lzs /f]huf/df hfg] ;lxt @^ k|lt;t gful/ssf] ljdfd kx"r
k'u]sf] 5
^%$_cIf+zsf] lx;fjdf — @^ l8u|L @@ ldg]6 b]vL #)
l8u|L @& ldg]6 pt/L c+Ifzdf kb{5
^%%_b]zfGt/sf] lx;fjdf —*) l8u|L $ ldg]6 b]lv **
l8u|L !@ ldg]6 k"lj{ b]zfGt/df kb{5 ,
^%^_pt/ lxdfnob]lv blIf0f dxfef/t;Ddf km}lnPsf] lhNnf wflbª xf]
^%&_pQ/ lxdfnb]lv blIf0f r'/];Ddf ;Ddf km}lnPsf] lhNnf —
l;Gw'kfNrf]s
!@ j08fn / !* v08fn ePsf] lhNnf — ;'v]{t
^%*_g]kfnsf] k|dfl0fs ;do u|LgjLrsf] ;do eGbf %
306f $% ldg]6 rnfv /x]sf] 5
g]kfnsf] ;do lgwf{/0f *^ l8u|L !% ldg]6 k"lj{
b]zfGt/nfO{ cfwf/ dflg lgwf{/0f ul/Psf] 5
of] ;do @)$@ a}iffs ! ut]af6 nfu' ul/Psf] xf]
^%(_lxdfno If]qsf] cUnf] kj{t — ;u/dfy ;f]n'v'Da'
dxfef/t kj{tsf] cUnf] kj{t—z}n'ª ,bf]nvf
r'/]kj{tsf] cUnf] kj{t — ufjf{ ,s}nfnL
^^)_;u/dfysf] k|j]z4f/ — gfDr] jhf/ ,;f]n'v'Da,
g]kfnsf] k|j]z4f/f — jL/uGh,k;f{
s0f+{nLsf] k|j]4f/ —jL/]Gb|gu/ ,;'v]{t
^^!_ rLgnfO{ 5'g] k|b]z — % j6f
ef/tnfO{ 5'g] k|b]z — ^ j6f
rLg / ef/t b'j}nfO{ 5'g] k|b]z—$
- k|b]z !,jfudtL,u08sL,;"b'/klZrd
rLgnfO{ dfq 5'g] — ! s0fnL
ef/tnfO{ dfq 5'g]—k|b]z @,%
rLg / ef/t Ps} ;fy g5'g] k|b]z —# j6f,
- s0f{nL k|b]z,k|b]z g @ ,k|b]z g %
^^@_ef/tnfO{ 5'g] lhNnf @& / ef/tnfO{ dfq 5'g] @%
rLgnfO{ 5'g] lhNnf !% / rLgnfO{ dfq 5'g] !#
rLg ef/t b'j}nfO{ g5'g]—#&
rLg ef/t b'j}nfO{ 5'g] —@ - tfKn]h'ª / bfh'{nf
^^#_g]kfnsf] ;a}eGbf k'/fgf] d"lt{ — lj?kfIf d"lt{
g]kfnsf] ;a}eGbf ;fgf] d"lt{ —lj:j?ksf] d"lt{
g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] 9'ªufsf] d"lt{ —a'9flgns07sf] d"lt{
^^$_sf7df08f}F pkTosfsf] $ eGHofªx?
k"j{df — ;fFuf
klZrddf—jf0f
pQ/df —kf6L
blIf0fdf —rGb|lu/L
^^%_g]kfnsf] k|l;4 rf/wfdx?
d'lQmIf]q —d'lQmgfy –d:tfª
?? If]q —l/l8 – u'NdL .kfNkf
kfz'kft If]q — kz'kltgfy ,sf7df08f}F
a/fxIf]q —a/fxIf]q - ;'g;/L
^^^_;a}eGbf w]/} lhNnf;+uf l;dfgf hf]l8Psf] lhNnf — l;Gw'nL -!)_
lhNnf;+uf
^^&_bf];|f] w]/} lhNnf;+uf l;dfgf hf]l8Psf] lhNnf —dsjfgk'/ - (
lhNnf_
^^*_ hgsk'/b]vL ef/tsf] hogu/;Ddf ;+~rfngsf nflu g]kfndf
slxn] @ j6f /]n NofPsf] xf]<
 @)&& c;f]h @
^^(_ ljleGg /f;fogLs tTjx?sf] vf]h s;n] u/]sf x'g
xfO8f]«hg — x]g{/L s]e]l80;—
lxlnod — nf]s]o/
gfO6f]«hg — 8]lgon ,?y/kmf]{8{ —
clS;hg — h];]k lk|i6g
;f]l8od — x|km]/L 8]jL
^&)_ gf]jn k'/:sf/ k|fKt ug]{ klxnf] dlxnf sf] x'g <
Dof8d So'/L
/]l8od kTtf nufP jfkt ef}lts zf:qtkm{sf] So/L bDktLnfO{
!()# df gf]jn k'/:sf/
/]l8od / kf]nf]lgod af/] cWofg u/] afkt ;g !(!! df /;fog
zf:qtkm{sf] gf]jn k'/:sf/ k|bfg
^&!_ :6]kmf]g xlsªnfO{ s'g /f]u nfu]sf] lyof]<
cdfOl6«s Nof6]/n :snf]/f]l;g
xlsªsf] hGd * hgfj/L !($@ df ePsf] lyof] eg] d[To' !$ dfr{
@)!* df ePsf] xf]
A brief history of time k|d'v k':ts xf] / o;df JNofs xf]n
af/]df pNn]v ul/Psf] 5
^&@_ ljZj ko{6g lbjz slxn] dgfOG5
;]K6]Dj/ @&
;g !(*) b]lv of] lbjz dgfpgf yflnPsf] xf]
^&)_ ;j{k|yd cf]:sf/ cjf8{ k|fKt ug]{ rnlrq s'g xf]<
ljª\;
;g !(@( df cf]:sf/ cjf8{ :ykgf ePsf] xf] / klxnf] kN6\f !(@(
df ljt/0f ul/Psf]
^&!_ t]hj tyf 3fts /;folgs kbfy{ -lgodg_ cWofb]z @)&& slxn]
hf/L ul/Psf] xf]<
@)&& c;f]h !@
^&@_ @)^* ;fnsf] hgu0fgf cg';f/ ;a}eGbf a9L hg;+Vof ePsf] %
;x/ s'g s'g x'g
sf7df08f}F,kf]v/f,nlntk'/,lj/f6gu/,e/tk'/
^&#_ ljZj /Qmbfg lbjz slxn] dgfOG5
h'g !$
g]kfnsf] klxnf] /Qmbftf boglj/ s+;fsf/ x'g
^&$_ cGt/fli6«o cf]nlDks lbj; slxn] dgfOG5
h'g @#
;g !($* af6 dgfpgf yflnPsf] xf]
k|wfg sfo{no l:jfh/Nof08df /x]sf] 5
^&%_ a'4 wd{sf] $ wfd / ltgsf] ljz]iftfx? pNn]v ug'{xf]; 1
n'lDjgL — a'4sf] hGd:yfn
af]wuof —a'4n] j'4Tj k|fKt u/]sf] 7fpm
;f/gfy —a'4n] k|yd k6s pkb]z lbPsf] 7fpm
s'zLgu/ –a'4n] dxfkl/lgjf{0f k|fKt u/]sf] 7fp
^&^_ a'4n] lbPsf] rf/ cfo{ ;Tosf] jf/]df pkb]z lbPsf lyP lt s] s]
x'g <
;+;f/df b'v 5 jf ;+;f/ g} b'v xf]
b'vsf] sf/0f 5g
b'vsf] lg/f]w x'gf ;S5
b'v ,lg/f]wsf] pkfo 5g
^&&_ ljZjdf /x]sf] s]xL k|d'v af}F4 ljxf/x?
:joDe' dxfljxf/ — g]kfn
tIflznf ljxf/ —kfls:tfg
:j0f{lzIff ljxf/ —yfONof08
ljqmdlznf ljxf/ — ef/t
tfd|lznf ljxf/ —>L+nsf
lqlk6s ljxf/ — ltAat
^&*_ s'g wd{sf] wfld{s u|Gy s]
O;fO{ wd{ — jfOjn
lzv wd{ —u'?u|Gy ;flax ,cflbu|Gy
ls/fFt wd{ — d'Gw'd
h}g wd{ — dxflj/ h}g
ofx'bL wd{ —s}jfn
tfcf] wd{ — tfcf] t]x lsª
^&(_ ufOsf] b'w,blx,uf]j/ g5'g] hflt s'g xf]<
s';'08f
^*)_ g]kfndf k]6f]«n / l8h]ndf :jfrflnt d'No k|0fnL slxn]af6 nfu'
ul/Psf] xf]<
lj; @)&! c;f]h #!
^*!_ cfªl/tf z]kf{sf] lgwg slxn] ePsf] xf]<
@)&& c;f]h %
^*@_ /fli6«o dfgjclwsf/ cfof]unfO{ slxn]af6 ;+j}wflgs cªusf] ?kdf
Joj:yf ul/Psf] xf]<
lj; @)^# df3 !
^*#_ kfOn6 hguggf eg]sf] s] xf]<
k|To]s JolQm ,kfl/jfl/s cfly{s ,;fdflhs kIf,JolQmsf] gfd
y/,lnªu ,pd]/,ju{,hflt,dft[efif,bf];|f] efiff,wd{,ck+ªutf,lzIff
,j;fO;/fO,k|hgg nufPtsf kIfdf ul/g] u0fgfnfO{ kfOn6
hg0fggf elgG5
^*$_ df]jfOn pKkfbg ug]{ ljZjsf] klxnf] sDkgL s'g xf]<
df]6f]/fnf cd]l/sf ;g !(&# clk|n
^*%_ g]kfnsf] gofF /fli6«o :jf:Yo gLlt slxn] ;fj{hlgs eof] <
lj; @)&^ c;f/ !^
^*^_ ;fs{ /fi6«dWo] cfkmgf gful/snfO{ O{ — kf/kf]6 pknAw u/fpg]
/fi6« s'g xf]<
dflNb; ;g @))&
^()_ k~rfzLnsf] lz4fGt s] xf]
;g !(%% clk|n !*—@$ df O08f]gf]l;ofdf c+;nUgf /fi6«x?sf]
;Dd]ngaf6 kfl/b l;4fGt g} k~rzLnsf] l;4fGt xf]
^(!_ ;a}eGbf w]/} b]z;+uf b}To ;DaGw sfod ePsf jif{x?
;g @)!& — !@ b]z
;g !(^) — !! b]z
;g !(&% — !) b]z
^(@_ lbuf] ljsf; - ;g @)!^ —@)#)_ ;Ddfsf nflu to ul/Psf] kfrF
:tDex? s] s] x'g
k'YjL,dfgj,;d[l4,;flGt ,;fem]bf/L

^(#_;g @)@) o'P; Psn tkm{sf] k'?if cf]kg 6]lg; s;n] lht]sf 5g<
 8f]ldlg; y]ldg
 dlxnf tkm{sf] gfc]ld cf]:sf n] h]t]sL x'g
 ;g @)@) sf] ci6]«lnog Psn k'?if tkm{sf] eg] gf]efs hf]s]lern]
lht]sf 5g /
 ci6]«lnog dlxnf tkm{sf] eg] ;f]lkmof s]lgg
^($_cf]kg 6]lg; ljz]iful/ $ j6f 5g
!_ ljaN8g cf]kg 6]lg; — :yfkgf ;g= !*&& ;a}eGbf k'/fgf]
6]lg;
@_ km|]Gr cf]kg —:ykgf ;g !*(!
#_ o'P; cf]kfg — :ykgf !**!
$_ ci6]«lnog cf]kg —:ykgf !()%

^(%_ljZj vfB k'/:sf/ @)@) s;nfO{ k|bfg ul/of] <


— /tg nfn ,ef/t —cd]l/ls gful/snfO{ k|bfg ul/of]
^(^_g]N;g d08]nf k'/:sf/ @)@) s;nfO{ k|bfg ul/of]
—df]l/;gf sf]o]6 / dfl/ofgf jflboflg;
—g]N;g d08]nf cG/flo6«o lbjz h'nfO{ !* df
^(&_b d'l:nd %)) klqsf n] Dofg ckm b Oo/sf] ?kdf s;nfO{ 3f]ifgf
u/]sf] 5
Od/fg vfg kfls:tfgsf] k|wfgdGqL / plg kfls:tfgsf] k"jf{ lqm|s]6
v]nfl8 klg x'g
^(*_Dofg j's/ OG6/g];gn k'/:sf/ ;g @)@) df s;nfO{ k|bfg ul/of]
—df]l/; n's; l/Hg]lNj6 –g]b/Nof8_
— b l8:;sDkm6{ Olelgª
— pgL of] k'/:sf/ k|fKtf ug]{ xfn ;Ddfsf] ;a}eGbf sd pd]/ -@(_
aif{
—:ykfg @))% df ePsf] xf] / ;g @)!^ af6 k|To]s aif{ lbOG5
,;g @)!^ eGbf cufl8 @—@ aif{df k|bfg ul/g] u/]sf] lyof]
—cGo efiff af6 cu|]lhdf cg'jfb ePsf] k'/:sf/nfO{ k|bfg ul/G5

&))_ul0ft If]qsf] gf]jn k'/:sf/ dflgg] Pj]n k'/:sf/ ;g @)@) df


s;nfO{ k|bfg ul/of]
—u|]ul/ df{u'ln; / lxn]n km'/\:6]gju{
—gj]{ ;/sf/
&!)_ dlxnfnfO{ lgz'Ns ;]g]6/L Kof8 pknAw u/fpg] ljZjsf] klxnf]
/fi6« s'g xf]<
:s6Nof08
;g @)@) km|]j'c/L @% df :s6Nof08n] ;]g]6/L Kof8 lg— z'Ns agfPsf]
xf]
&!!_ ;+o'Qm /fi6«;+3n] slxn] g]kfnnfO{ cltsd ljsfl;t b]zsf] ;'lrdf
/fv]sf] xf]
;+o'Qm /fi6«;+3n] ;g !(&@ df g]kfn ;lxt $* b]znfO{ cltsd
ljsfl;t b]zsf] ;"lrdf /fv]sf] lyof] ,xfn of] ;"lrdf $& b]zx?
/x]sf 5g hxfF clkm|sfaf6 ## ,Pl;ofaf6 (,cf]l;ofg If]qaf6 $ /
xfO6L /x]sf 5g ,cltsd ljsfl;t /fi6«af6 ljsf;zLn /fi6«df
:t/f]GgtL x'gfsf nflu ;+o'Qm /fi6«;+3n] # j6f dfkb08f lgwf{/0f
u/]sf] 5 ,k|ltAolQm cfob/,cfly{s hf]lvd ;"r+sfsf / dfgjLo
;Dklt ;"r+sfs /x]sf] 5 / lo # dWo] @ j6f dfkb08 k'/f u/]df
klg :t/f]GgtL x'gf ;lsg] k|jfwf0f /x]sf] 5
&!@_ g]kfnsf] k|zf;lgs Oltxf;df sk'/ k|0fnL eGgfn] s]nfO{ a'lemG5
sfo{no k|d'vnfO{ g} d'Vo n]vf clws[t agfpg] Joj:yf
&!#_ OG6/kf]nsf] d"ndGq s] xf]<
Connecting Police For a Safer World
of] ;+:yf ;g !(@# df :ykgf ePsf] xf] / g]kfn ;g !(^& df
;b:o ePsf] xf] g]kfn o; ;+:yfsf] !)) cf} ;b:o /fi6« xf]
,o;nfO{ ;g !(%^ af6 OG6/kf]n eGgf yflnPsf] xf]
&!$_ lbuf] ljsf;sf nIosf] Five ,p cGt/ut{ s] s] kb{5g
planet ,Peoples,prosperity ,peace ,partnership

&!%_ cfly{s aif{ @)&^.&& cg';f/ >d :jLs[t lnO{ g]kfnLx? j}b]lzs
/f]huf/df uPsf k|d'v b]z s'g s'g x'g
dn]lzof,stf/,;fpbL c/j,o"PO{ ,s'j]t /x]sf 5
h;dWo] !=% bIf ,@$=) cw{bIf / &$=% k|lt;t cbIf /x]sf 5g
&!^_ cf=j @)&%.&^ df s'n u|x{:y pTkfbgdf k|ylds,l4tLo / t[tLo
If]qsf] of]ubfg s] slt /x]sf] 5
k|ylds If]qsf] —@*=! k|lt;t
l4tLo If]qsf] —!$=% k|lt;t
t[lto If]qsf] —%&=$ k|lt;t
&!&_ cf=j &&.&* sf] !$ vj{ &$ cj{ ^$ s/]f8 ah]6sf] cDbfgLsf] s'g
If]qaf6 slt lx:;f /x]sf] 5
/fh:jf — ^! k|lt;t
j}b]lzs C0f —@) k|lt;t
clGt/Ls C0f —!% k|lt;t
j}b]lzs cg'bfg — $ k|lt;t
&!*_ ljZj ef]sdf/L ;+'rsf+s ;g @)@) df g]kfn slt cf}F :yfgdf
/x]sf] 5 ,
g]kfn &# cf}F :yfgdf /x]sf] 5
!)& b]z ;dfj]zdf g]kfn !(=% c+ssf ;fy &# cf}F :yfgdf /x]sf]
5
;fs{ /fi6«df >L+nsf ^$ :yfgdf 5 eg] ckmufg:yfg (( :yfgdf
/x]sf] 5
&!(_ ljgf ;+ª\3if{ s]lx klg ;'Gb/ x'b}gf of] egfO{ s;sf] xf]
Kn]6f]
&@)_g]kfn nfu"cf}iflw k|of]ustf{x?sf] ;j]{If0f @)&^ cg';f/ g]kfne/
nfu'cf}ifwL k|of]ustf{sf] ;+Vof slt /x]sf] 5
!#)$@$ hgf
u[x dGqfnon] @)&^ sflt{s !# b]lv d+lz/ !% ;Ddf ;j]{If0f
u/]sf] lyof] / @)&& c;f/ @# ;fj{hlgs u/]sf] xf]
k|of]ustf{dWo] #(=& k|lt;t a]/f]huf/L ,!%=( k|lt;t
Jofkf/L,!%=^ k|lt;t b}lgs Hofnfb/L,!! k|lt;t gf]s/L,*=&
k|lt;t cWofg ,$=! k|lt;t j}b]lzs /f]huf/ / # k|lt;t s[lif
If]qdf /x]sf 5g To:t} ;flyx?sf] ;+utn] ^&=& k|lt;tn]
nfu"cf}ifw k|of]u u/]sf] kfOof]
&@!_ a+unfb]zdf anfTsf/LnfO{ d[To'b08 lbgf ;Sg] sfg'g slxn] af6
nfu' eof] \
;g @)@) cS6f]a/ !#
&@@_ ;g @)@) cy{z:q tkm{sf] gf]jn k'/:sf/ s;nfO{ k|bfg ul/of]
kn cf/ ldnu|f]d / /f]j6{ aL ljN;g nfO{
&@#_ ;g @)@) sf] lrsfT;fzf:q tkm{sf] gf]jn k'/:sf/ s;nfO{ k|bfg
ul/of]
xfj]{ h] cN6\/
rfN; Pd /fO;
dfOsn xu6g
&@$_ xfn g]kfndf zx/L hg;+Vof slt /x]sf] 5
^@=@ k|lt;t
@)^* ;fndf !&=* k|lt;t lyof]
&@%_ ;g @)@# sf] dlxnf ljZjsk s'g b]zdf cfof]hgf x'b}5
ci6]«lnof / Go"lhNof08
of] ljZjskdf af6 #@ l6d ;xeflu x'b}5g / xfn @$ l6d ;xeflu
yP
&@^_ gIfqdf; eg]sf] s] xf]<
rGb|dfn] k[YjLsf] k'/f Ps kl/qm|d fug]{ @& lbg & 306f $# ldg]6
!!=% ;]s]08 ;donfO{ gIfqdf; elgG5

&@&_ s] df slt hf]8f s|f]df]hf]d x'G5


dflg; @# hf]8f
Eofs'tf] !# hf]8f
;Nnf !@ hf]8f
d';f @) hf]8f
pv' $) hf]8f
&@*_ s'g of}lus s'g s'g tTjx? ldn]/f ag]sf x'G5g
kfgL —xfO8f]«hg / clS;hg
lrlg — xfO8f]«hg , clS;hg / sfj{g
vfg] g'g — ;f]l8od / Snf]l/g
jfn'jf — l;lnsg / clS;hg

&@(_ g]kfndf slxn] sf] k|wfgdGqL
k|yd hglgjf{lrt k|wfgdGqL — aL=lk sf]O/fnf
k|yd ljZj o'4 x'Fbfsf] k|wfgdGqL—rGb| zdz]/
l4lto ljZj o'4 x'bfsf k|wfgdGqL—h'4 zdz]/
u0ftgq g]kfnsf] k|yd lgjf{lrt k|wfgdgqL —k'iksdfn bfxfn
;+ljBfg ;efjf6 ;+ljBfg 3f]ifgf x'\bfFsf k|wfgdGqL—;'zLn sf]O/fnf
;+ljBfg ;efjf6 ;+ljBfg 3f]ifgf k|Zrftsf] k|wfgdGqL —s]=kL zdf{
cf]ln
&#)_ @)&^ j}iffs !^ df /fhkqdf k|sflzt g]kfnsf] dof{bfqmd cg';f/
k|yd % kbx?
/fi6«klt,pk/fi6«klt,k|wfgdGqL,k|wfgGoflw;,k|ltlglw ;efsf] ;efd'v
&#!_ Pe/]i6 lk|ldod lnu slxn]af6 ;'? ePsf] xf]
;g @)!^ af6
^ l6d ;xeflu 5g
;g @)!^ sf] ljh]tf l6d k~rsGof t]h xf]
&#@_ s;nfO{ s] gfdn] lrlgG5
lxdfnsL 5f]/f] — kf;fª Nofd' z]kf{
lxpFsf] af3 — t]lGhª gf]u]{ z]kf{
lxdlrt'jf — cfªl/tf z]kf{
&##_ s]=kL zdf{cf]ln bf];|f] k|wfgdGqL x'bf slt dt k|fKt u/]sf lyP
@)* dt / ljkIfdf ^) dt

&#$_ ckmufg:yfg slxn] WTO sf] ;b:o ePsf] xf]


 ;g @)!^ h'nfO{ @( - !^$ cf}F ;b:o /fi6«
!^# cf]}F —nfOj]l/of
!^@ cf}F —sfhs:tfg

&#%_ s]xL dxTjk'0f{ sfo{sf] ;'?jt slxn]


 k|wfgdGqL /f]huf/ sfo{qmdsf] ;'?jt —@)&%.!!.!
 ;fdflhs ;'/Iff of]hgfsf] ;'?jt —@)&%.*.!!
 klxnf] k6s lel8of] sGkm|]G; dfkm{t dlGqkl/ifb j}7s
— @)&^.%.(
 g]kfn sfuh/lxt k]k/ n]; klxnf] kN6\ dlGqkl/ifb
a}7fs slxn] a;]sf] xf] —@)&%.$.!)
&#^_ o"P; a+ufn ljdg lqe'jg cGt/fli6«o ljdfg:yndf slxn] b"3{6gf
ePsf] xf]<
@)&$ kmfu'g @* ;g @)!* dfr{ !@
&#&_ klxnf] gf]jn zflGt k'/:sf/ s;nfO{ k|bfg ul/Psf] lyof]
x]g/L 8\o'gf / km]|8l/; kf;L
&#*_ s'g ;+ljBfgfdf slt df}lns xs
g]kfn clw/fHosf] ;+ljBfg @)!% —%
g]kfnsf] ;+ljBfg @)!( —&
g]kfn clw/fHosf] ;+ljBfg @)$&—!#
g]kfnsf] clGtl/d ;+ljBfg @)^#—@!
g]kfnsf] ;+ljBfg —#!
&#(_ g]kfndf c;f/ !% df wfg lbj; dgfpg] lg0f{o slxn] ul/Psf] xf]<
g]kfn ;/sf/n] @)^! d+l;/ @( sf] lg0f{ocg';f/ c;f/ !% df
wfg lbj; dgfpg] lg0f{o ul/Psf] xf]
@)&& df dgfPsf] !& cf]F wfg lbj;sf] gf/f wfg pTkfbgdf
j[l4 ,cfTdlge{/tf / ;d[l4 eGg] lyof]
&$)_ g]kfnsf] ;+ljBfg cg';f/ s'g s'g kbfdf lgjf{lrt,dgf]lgt jf
lgo'lQm x'gfsf nflu j+zhsf] cfwf/df g]kfnL gful/tf k|fKt u/]sf] x'g'k5{
 /fi6«klt – /fli6«o ;efsf] cWoIf
 pk/fi6«klt –k|b]z k|d'v
 k|wfgdGqL –d'VodlGq
 k|wfg GoofwL; –k|b]z ;efsf] ;efd'v
 k|ltlglw ;efsf] ;efd'v – ;\'/Iff lgsfosf] k|d'v
&$!_ g]kfndf pkdxfgu/kfnLsf /x]sf] lhNnfx? s'g s'g x'g <
;'g;/L — O6x/L ,w/fg
af/f —sn}of,hLtk'/—l;d/f
bfª — t'nl;k'/,3f]/xL
wg'iff —hgsk'/
dsjfgk'/ — x]6f}F8f
?kGb]xL —a'6jfn
afFs] — g]kfnuGh
s}nfnL — wgu9L

&$@_ s] sf] l8hfOg/ sf]
s0f{nL k'n —:6fogd]g sDkgL
rGb| gx/ —l8NnLh+u yfkf
gofF w/x/f — lji0f' kGyL
/fli6«o ;efu[x —u+ufw/ e6\6
n'lDagL ljsf; u'?of]hgf ,s]Ghf] 6fªu]
gf/fo0flx6L b/af/ , ljkm{g
xjfO6 xfp; , h]D; x'jg
Olkmn 6fj/ , u':tfd Olkmn
a]nLla|h , ljlnod 8L a]n
sf7df08f} dxfgu/kflnsfsf] cfw'lgs ejfg —k|]ds'df/ If]i7
&$#_ s]xL k|d'v JolQmsf] xTof slxn]
cj|fxd lnªsg — ;g !*^% clk|n !%
dxfTdf ufGwL — ;g !($* hgfj/L #)
OlGb/f ufGwL — ;g !(*$ cS6f]j/ #!
/fhf lj/]Gb| — lj; @)%* h]i7 !(,;g @))! h'g !

&$$_ k[YjLdf kfOg] /;fogLs tTjx?


cfO/g —#$=^ k|lt;t
clS;g — @(=% k|lt;t
l;lnsg —!%=@ k|lt;t
DofUg]l;od —!@=& k|lt;t
;Nkm/ —!=( k|lt;t
l66flgod — )=)% k|lt;t
&$%_ g]kfn ;+uf bf}To ;DaGw sfod ePsf] k|yd kfFr cfl;ofg
/fi6«x? s'g s'g x'g
dn]lzof —!(^) hgfj/L !
=lkmlnlkG; —!(^) km|]a'cl/ #
Dofgdf/ —!(^) dfr{ !(
nfcf]; —!(^) d] @)
&$^_ s] sf] ljz]if1 sf]
8f =d's]z rfln;] — afFb/ ljz]if1
8f++=x]d/fn a/fn —k+IfL ljz]if1
s/0f axfb'/ zfx — zl/;[k ljz]if1
l/hgeQm sfo:y —lxdglb.lxdtfn
&$&_ s'g j]bdf s] sf] AofVo ul/Psf] 5
CUj]b ;a}eGbf k'/fgf] j]b xf]
ufoqL dGq CUj]bdf /x]sf] 5
;+lutzf:qsf] d'n u|Gysf] ?kdf ;fdj]bnfO{ lnOG5
j}wzf:q tyf s[lif lj1fgsf] ljifodf oh'{]j]bdf pNn]v ul/Psf] 5
Jofkfl/sf nflu dxTjk'0f{ eg]/f cyj{j]bnfO{ lrlgG5

&$*_ s] sf] k|hgg s]Gb| sxfF


uf]xL — lrtjfg
xftL —d]3f}nL lrtjfg
;f/; — slkna:t'
xfj|] — ;Gb'sk'/ Onfd
&$(_ xfn;Ddf g/]Gb| df]bLn] slt k6s g]kfn e|d0f ug'{ ePsf] 5
$ k6s
 klxnf] k6s @)&! ;fpg
bf];|f] k6s @)&! d+lz/ ;fs{ ;Dd]ngdf
t];|f] @)&% j}iffsdf
rf}yf] @)&% efb|f ljd]:6]s ;Dd]ngdf

&%)_ s'g k|b]zsf] :yfoL /fhwfgL / gfd


k|b]z :yfoL /fhwfgL k|b]zsf] gfd gfd / /fhwfgL
tf]s]sf] ldlt
k|b]z % /fKtL pkTosf n'lDagL @)&& c;f]h @)
b]pv'/L
k|b]z # X]6f}F8f,dsjfgk'/ afudtL @)&^ k'; @&
k|b]z $ kf]v/f Uf08sL @)&% c;f/ !*
/fhwfgL ,c;f/ @@
k|b]z gfd
k|b]z & Uf]fbfj/L ,s}nfnL ;"b'/klZrd @)&% c;f]h !@
k|b]z ^ jL/]Gb|gu/ ,;'v]{t s0f{nL @)&$ kmfu'g !@
k|b]z ! lj/f6gu/ — @)&^ a}iffs @#
/fhwfgL

&%!_ gf]jn k'/:sf/ c:jLsf/ ug]{ JolQmx?


hh{ agf{8 zfF — ;g !(@%
af]l/; kf:t/gfs — ;g !(%( -pgn] :jLsf/ u/]/fgL lkmtf{ u/]sf]
hfF kn ;fq{ — !(^$
cn]Sh]08/ ;f]Nh]lgT;g — !(&)
nL 8s yf] — ;g !(&#

&%@_ k|ydk6s gf]jn k'/:sf/ ljh]tfx?


 zflGt —x]g/L 8'gfF / km|]8l/s kf;L- !()!_
 ef}ltszf:q — ljNx]d s] /f]G6h]g
 /;fogzf:q —Hofsf]J; Pr
 lrls:;fzf:q —Pldn P ef]g a]xl/u
 ;flxTo —;NnL k|f]w'd
 cy{zf:q —/fUg/ km|]Gr / h]g l6gjh]{g - !(^(_
&%#_ ljleGg efiffsf ;j{>]i7 ;flxTosf/x?
 cªu|]lh —;]S;lko/
 g]kfnL — efg'Qm cfr{o,nIdLk|;fb b]jsf]6f,n]vgfy kf}F8]n
 lxGbL — t'nl;bf;
 hd{g — u]6]
 a+ufnL —/ljGb|gfy 6}uf]/
 ;+:s[t —jfNdLls,b]jJof;,sflnbf;
 O6flnog — bFft]
&%$_ ljZj a}Fssf cg';f/ ;'zf;gsf] tTjx?
 kf/blztf
 pt/bflxTj
 hg;xeflutf
 cg'dfgof]Uotf

&%$_ o'Pgl8kL cg';f/ ;'zf;gsf] tTjx?


 gful/s ;ldTjf
 kf/blztf / pt/bflxTjf
 ;dtf
 s'zntf
&%^_ g]kfnL ;flxTodf lelqPsf] ljBfx?
 gf6s — afns[i0f ;dsf] d'6'sf] Joyf
 pkGof; — ?b|/fh kf08]sf] ?kdlt
 syf —u'?k|;fb d}gfnL gf;f]
 lgjGw —nIdLk|;fb b]jsf]6fsf] ciff9sf] kGw|
&%&_ xfn;Ddf slt hgfn] lghfdlt ;]jf ;jf]{Ts[i6 k'/:sf/
kfPsf 5g <
$ hgf
@)^* ;fnaf6 k|bfg ug]{ yflnPsf] of] k'/:sf/
@)^* ;fndf — ;"o{k|;fb uf}td
@)^( eujtLs'df/ sfkm\n]
@)&) 8f =efOsfhL ltjf/L
@)&# 8f = zfGt/fh ;'j]bL
&%*_ g]kfndf Ifltk"lt{;lxt gful/s a8fkqsf] ;'?jt slxn]af6 ePsf]
xf]<
@)&) a}iffs @
g]kfndf gful/s j8fkqsf] k|of]u @)%^
gful/s j8fkqsf] ;'?jt a]nfotaf6 !((! h'nfO{ @@ / cjBf/0f
Nofpg] hf]g d]h/ x'g
&%(_ g]kfnsf] ;+ljBfgsf] bf];|f] ;+zf]wgdf slt cf}F cg';"rL ;+zf]wg
ul/Psf] xf]<
cg';"rL # sf] g]kfnsf] lgzfgf 5fksf] gS;fsf] cfsf/ kl/jt{g
ul/Psf] xf]
bf];|f] ;+zf]wg —@)&&—)#—$
klxnf] ;+zf]wg @)&@—!!—!^
g]kfnsf] ;+ljBfdf ( j6f cg';"rL /x]sf 5g eg] cg';"rL ! df
g]kfnsf] /fli6«o em08f /x]sf] 5
&^)_ g]kfnsf] ;+ljBfg kfngf ug'{ k|To]s JolQmsf] st{Jo elg g]kfnsf]
;+ljBfgsf] slt wf/fdf pNn]v ul/Psf] 5
wf/f ! ,-@_ df of] s'/f pNn]v ul/Psf] 5 eg] wf/f ! -!_ df of]
;+ljBfg g]kfnsf] d'n sfg"g xf] . o; ;+ljBfg;+uf aflemg] sfg"g
aflemPsf] xb;Ddf cdfGo x'g]5

&^!_ g]kfnsf] ;+ljBgsf] efu ! df slt wf/f pNn]v ul/Psf] 5


( wf/f /x]sf] 5 / hDdf eg] #% efu #)* wf/f / ( cg';"rL /x]sf]
5
$_ jt{dfg ;+ljBfg cg';f/ s'g efiffnfO{ /fi6«efiffsf] ?kdf x]/]sf] 5
g]kfndf af]lng] ;a} efiffnfO{ /fi6«efiff x'g eg]/f wf/f ^ df pNn]v
ul/Psf] 5
&^@_ jt{dfg ;+ljBfgn] yk u/]sf] ;+j}wfgLs lgsfo slt 5g <
* j6f s'n !# ;+j}wfgLs lgsfo /x]sf] 5
&^#_ jt{dfg ;+ljBfgn] slt cfwf/df gful/tfsf] kl/sNkgf u/]sf] 5
% cfwf/ - j+zh,c+uLs[t,;Ddfgy{,If]qljno,u}/cfjfl;o ,
&^$_ g]kfnsf] k|To]s gful/ssf] klxrfg v'Ng] ul/ clen]v /fVg] Joj:yf
wf/f slt df pNN]v ul/Psf] 5
wf/f !% df

&^%_ jt{dfg ;+ljBfgn] slt j6f df}lns xsx? yk u/]sf] 5
!) j6f ;+VofTds ?|kdf t/f lj;'4 ?kdf yk u/]sf] df}lns xsx?
& j6f 5g wf/f !^,@!,#^,#&,$),$!,$$
&^^_ g]kfnsf] ;+ljBfgsf] wf/f %) df slt j6f lgb]{zs l;4fGtx?sf]
Joj:yf u/Psf]5
$ j6f
/fHosf] /fhg}lts pb]Zo
/fHosf] ;fdfhLs tyf ;+:s[tLs pb]Zo
/fHosf] cfly{s pb]Zo
/fHosf] cGt/fli6«o ;DaGw ;DaGwL pb]Zo
&^&_ /fHosf] lgb]{zs l;4fGt,gLlt / bflxTj sfo{Gjfogsf] jflif{s
k|ltj]bg g]kfn ;/sf/n] sf] ;dIf a'emfpg'kb{5
/fi6«klt ;dIf -wf/f %#_
&^*_ slt aif{ pd]/ k'/f ePsf] g]kfnL gful/sn] Ps lgjf{rg If]qdf
dtbfg ug]{ kfp5g
!* aif{ wf/f *$-%_
&^(_ /fi6«klt / pk/fi6«klt km/s km/s ln+usf] x'g'kg]{ Joj:yf wf/f
sltdf 5
wf/f &) df
&&)_ /fli6«o ;efdf slt hgf dlxnf ;b:o /xg] Joj:yf /x]sf] 5
@@ k|To]s k|b]zaf6 #.# hgf / /fi6«kltaf6 dgf]lgt ! hgf
&&!_ /fli6«o ;efdf s'n slt hgf blnt ;b:o /xg] Joj:yf /x]sf] 5
& hgf ,k|To]s k|b]zaf6 !.! hgf
&&@_ gful/ssf] st{Jo wf/f slt df pNn]v ul/Psf] 5
wf/f $* $
/fi6«k|lt lgi7jfg x'b} g]kfnsf] /fli6«otf,;fj{ef}d;tf / cv08fsf]
/Iff ug'{
;+ljBfg / sfg'gsf] kfngf ug'{
/fHon] rfx]sf] jvt clgjfo{ ;]jf ug'{
;fj{hlgs ;Dkfltsf] ;'/Iff / ;+/If0f ug'{
&&#_ s] s:tf] cfwf/df JolQmnfO{ lgjf/s gh/jGb /fVgf ;lsG5
g]kfnsf] ;fj{ef}d;tf ,ef}uf]lns cv08tf,;fj{hlgs zflGt /
Joj:yfdf tTsfn vnn kg]{ k|ofKt cfwf/ ePdf
ghaGbdf /fVg] clwsf/ k|=lh cdf /x]sf] 5
&&$_ /fHodGqL tyf ;fxos dGqLn] sf] ;d+If ;ky lng] Joj:yf /x]sf]
5
k|wfgdGqL wf/f *)
&&%_ gu/kflnsfsf] k|d',pkk|d'v,j8fcWoIf / ;b:o x'gfsf] nflu slt
jif{ pd]/ x'g'k5{
@! aif{
&&^_;+3,k|b]z / :yflgo tx ljrsf] ;dGjo wf/f sltdf lglbi6 5
wf/f @#%
&&&_ ;+ljBfg ;+zf]wg ;DaGwL Joj:yf wf/f sltdf /x]sf] 5
wf/f @&$ df
hgdt ;+u|x ;DaGwL Joj:yf wf/f @&%

&&*_ ;a}eGbf w]/} lhNnf;+uf l;dfgf hf]l8Psf] lhNnf s'g xf]<


l;Gw'nL - !)_ lhNnf;+ufF
pbok'/,l;/fx,sfe|f]kfnfGrf]s,dsjfgk'/ ,c]fvn9'ªuf,/fd]5fk,wg'iff
,dxf]t/L,;nf{xL,/f}tfx6
&&(_g]kfnsf] ;a}eGbf w}/} :yfgLo txePsf] lhNnf tyf k|b]zx?
;a}eGbf a9L :yfgLo tx ePsf] lhNnf —;nf{xL- !! gu/kflnsf /
( ufpFkflnsf
;a}eGbf w]/} ufpFkflnsf ePsf] lhNnf—wflbª -!! ufpFkflnsf _
;a}eGbf a9L gu/kflnsf ePsf] lhNnfx?—/f}tfx6- !^ j6f_
&*)_v; t/fO{ If]q ;d'G4 ;txaf6 slt ld6/ prfO{ ;Ddf /x]sf] 5
;d'Gb| ;txaf6 @)) ld6/ ;Ddfsf] prfO{df
o; If]qnfO{ cGggsf] e08f/ eg]/f klg lrlgG5
o;n] b]zsf] s'n e"—efusf] $ k|lt;t cf]u6]sf] 5
&*!_ cIf+zsf] lx;fjdf g]kfn — @^ l8u|L @@ ldg]6 b]vL #)
l8u|L @& ldg]6 pt/L c+Ifzdf kb{5
b]zfGt/sf] lx;fjdf —*) l8u|L $ ldg]6 b]lv **
l8u|L !@ ldg]6 k"lj{ b]zfGt/df kb{5 ,
&*@_pt/ lxdfnob]lv blIf0f dxfef/t;Ddf km}lnPsf] lhNnf wflbª xf]
pQ/ lxdfnb]lv blIf0f r'/];Ddf ;Ddf km}lnPsf] lhNnf —
l;Gw'kfNrf]s
!@ j08fn / !* v08fn ePsf] lhNnf — ;'v]{t
&*#_g]kfnsf] k|dfl0fs ;do u|LgjLrsf] ;do eGbf %
306f $% ldg]6 rnfv /x]sf] 5
g]kfnsf] ;do lgwf{/0f *^ l8u|L !% ldg]6 k"lj{
b]zfGt/nfO{ cfwf/ dflg lgwf{/0f ul/Psf] 5
of] ;do @)$@ a}iffs ! ut]af6 nfu' ul/Psf] xf]
&*$_lxdfno If]qsf] cUnf] kj{t — ;u/dfy ;f]n'v'Da'
dxfef/t kj{tsf] cUnf] kj{t—z}n'ª ,bf]nvf
r'/]kj{tsf] cUnf] kj{t — ufjf{ ,s}nfnL
&*%_;u/dfysf] k|j]z4f/ — gfDr] jhf/ ,;f]n'v'Da,
g]kfnsf] k|j]z4f/f — jL/uGh,k;f{
s0f+{nLsf] k|j]4f/ —jL/]Gb|gu/ ,;'v]{t
&*^_rLgnfO{ 5'g] k|b]z — % j6f
ef/tnfO{ 5'g] k|b]z — ^ j6f
rLg / ef/t b'j}nfO{ 5'g] k|b]z—$
- k|b]z !,jfudtL,u08sL,;"b'/klZrd
rLgnfO{ dfq 5'g] — ! s0fnL
ef/tnfO{ dfq 5'g]—k|b]z @,%
rLg / ef/t Ps} ;fy g5'g] k|b]z —# j6f,
- s0f{nL k|b]z,k|b]z g @ ,k|b]z g % _
&*&_ef/tnfO{ 5'g] lhNnf @& / ef/tnfO{ dfq 5'g] @%
rLgnfO{ 5'g] lhNnf !% / rLgnfO{ dfq 5'g] !#
rLg ef/t b'j}nfO{ g5'g]—#&
rLg ef/t b'j}nfO{ 5'g] —@ - tfKn]h'ª / bfh'{nf

&**_g]kfnsf] ;a}eGbf k'/fgf] d"lt{ — lj?kfIf d"lt{


g]kfnsf] ;a}eGbf ;fgf] d"lt{ —lj:j?ksf] d"lt{
g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] 9'ªufsf] d"lt{ —a'9flgns07sf] d"lt{
&*(_sf7df08f}F pkTosfsf] $ eGHofªx?
k"j{df — ;fFuf
klZrddf—jf0f
pQ/df —kf6L
blIf0fdf —rGb|lu/L
&()_g]kfnsf] k|l;4 rf/wfdx?
d'lQmIf]q —d'lQmgfy –d:tfª
?? If]q —l/l8 – u'NdL .kfNkf
kfz'kft If]q — kz'kltgfy ,sf7df08f}F
a/fxIf]q —a/fxIf]q - ;'g;/L

&(!_;a}eGbf w]/} lhNnf;+uf l;dfgf hf]l8Psf] lhNnf — l;Gw'nL -!)_


lhNnf;+uf
bf];|f] w]/} lhNnf;+uf l;dfgf hf]l8Psf] lhNnf —dsjfgk'/ - (
lhNnf_
;a}eGbf sd @ lhNnf;+uf l;dgf lhl8Psf] lhNnf—
emfkf,sGrgk'/,bfh'{nf

&(@_ hg;+Vofsf] cfwf/df 7'nf /\ ;fgf :yfgLo tx


 7'nf] sf7df08f}F dxgfu/kflnsf
;fgf] jL/uGh dxfgu/kflnsf
pkdxfgu/kflnsf
7'nf] hgsk'/ pkdxfgu/kflnsf
;fgf] hLtk'/ —l;d/f
gu/kflnsf
7'nf] d]rLgu/ gu/kflnsf
;fgf] 7'nL e]/L gu/kflnsf
ufpFkflnsf
7'nf] /fKtL;f]gf/L
;fgf] gfkm"{ ufpFkflnsf
&(@_ ;a}eGbf sd :yfgLo tx ePsf] lhNnf s'g xf]
?s'd –k"j{ # j6f /x]sf] 5

&(#_dxfn+u'x lxd z[ª\vvnf cGt/ut{ kg]{ k|d'v lxdfnx?


 ;u/dfy
 nf]T;]
 dsfn'
 rf]cf]o'
&($_ g]kfnnfO{ ljleGg ;dodf slt If]qdf ljefhg
 /f0f k|wfgdGqL jL/ zdz]/-!(%@_ — #% lhNnf
 led;]g yfkf —#( lhNnf
 !$ c~rn &% lhNnf —@)!* j}iffs !
 $ ljsf; If]qdf lj; @)@( c;f/ !
 % ljsf; If]qdf lj; @)#&
 & k|b]zdf ljefhg —@)&@ c;f]h #

&(%_ ;a}eGbf a9L k|ltlglw ;efdf lgjf{rg If]qx?


 k|b]z! — @*
 k|b]z@ —#@
 k|b]z#— ##
 k|b]z$— !*
 k|b]z% — @^
 k|b]z^ —!@
 k|b]z& —!^
hDdf !^% -k|ltlglw ;efdf k|b]z ;efsf] b'O{-8jn_ u'0f x'G5

&(^_ g]kfnsf] Oltxf;sf] clGtd /fhfx?


 zfxj+zsf] — 1g]Gb| zfx
 ls/ftj+zsf] —u:tL
 eQmk'/sf] — /0flht dNn
 uf]/vfsf] —k[YjLgf/fo0f zfx
&(&_ s] sf] k|lts lrGx s]
 ;]tf] k/]jf —zflGtsf] k|lts
 /ftf] qm; —8S6/L ;fxotf
 sfnf] em08f —lj/f]w
 ;]tf] em08f —cfTd ;dk{0f
 e'ms]sf] em08f —/fli6«o zf]ssf] k|lts
&(*_/fhf lj/]Gb|af6 @)#^ h]i7 !) df ax'blno Joj:yf jf ;'wfl/Psf]
k~rfolt Joj:yf eGg] hgdt ;+ux ug]{ 3f]ifgf u/]sf lyP
@)#& j}iffs @) df hgdt ;+u|x eof] / @)#& h]i7 ! df
kl/0ffd ;j{hlgs ul/of] h;df -^^=(@ k|lt;t dtbftf lyP
k~rfolt Joj:yfdf %$=&( / ax'blnosf] kIfdf $%=@!
k|lt;t dt v;]sf] lyof]
k~rfotn] %% / ax'bnn] @) lhNnf lht]sf] lyof] hgdt ;+u|x
x'bf ;"o{axfb'/ yfkf g]kfnsf] k|wfgdGqL lyP

k~rfot Joj:yfsf] lj?b|df cfGbf]ng x'gf yfNof] / @)$^ r}q


@^ df jx'blno k|hftfGqLs
Joj:yfsf] :ykgf eof]

&((_ @)^* ;fnsf] hgu0fgf


cfkmgf] :jfldTjf 3/df j;f]jf; ug]{ hg;+Vof— *%=@^ k|lt;t
;x/L If]qdf ef8fsf] 3/df j;f]jf; ug]{ kl/jf/—$)=@@
wf/f jf kfOkjf6 lkpg] kfgL pkef]u ug]{ hg;+Vof —$&=&*
vfgf ksfpgf sf7 .bfp/f k|of]u ug]{ hg;+Vof —^$ k|lt;t
PnkL Uof;sf] k|of]u ug]{ kl/jf/ —@!=)#
ljh'nL aTtL k|of]u ug]{ —&^=@^
6]lnlehg k|of]u ug]{ kl/jf/ —#^=$%
df]jfOn kmf]gsf] k|of]u ug]{ —^$=^#
cfkm" a:g] 3/df zf}rfno ;'ljBf cem}klg gePsf] kl/jf/ —#*=!&
kl/jf/df dlxnfsf] gfddf /x]sf] 3/hhUuf !(=&!
dlxnf 3/d"nL /x]sf] kl/jf/–@%=&#
s'g} g s'g} ckfªutf ePsf] hg;+Vof !=($
P;Pl; eGbf dflyNnf] tx plt{0f ug]{x? !)=@

*))_
pks/0fsf] gfd sfo{
NofS6f]ld6/ b'wsf] z'4tf gfKg] ofGq
Pld6/ ljB'tsf] s/]G6 gfKg] oGq
xfO8f«]ld6/ jfo' d08df ePsf] cfb|tf gfKg] ofGq
Plgdf]ld6/ Xfjfsf] ult gfKg] ofGq
dfOqmf]:sf]k ;':d a:t'nfO{ 7'nf] agfpg] oGq
6]ln:sf]k 6f9fsf] a:t' :ki6 x]g]{ oGq
cl8of]ld6/ Wjflg ;'Gg] Ifdtf dfkg ug]{ oGq
kf]lnu|km em'6f] kTtf nufpg k|of]u ul/g] oGq
kf/f] ld6/ pRr tfknfO{ gfKg] oGq

*)!_g]kfnsf] ljZj;+uf cfly{s ultljlw


g]kfn ;j{k|yd ;b:o ag]sf] ;+:yf Osfkmf] !($&
g]kfndf ;j{k|yd j}b]lzs ;xof]usf] ;+:yfut ;'?jt ;g !(%!
Hggfj/L @! cd]/Lsf
g]kfndf cfw'lgs a}b]lzs ;fxotf cg'bfg ;g !(&) b]vL
g]kfn ;fxotf ;d'xnfO{ xfn s] elgG5<
g]kfn ljsf; dGr -;g @))) jf6
g]kfn ;/sf/n] j}b]lzs C0f lngf ;'? cf=jf @)!&.!*

*)@_g]kfn ;/sf/n] dgfPsf] ko{6g aif{x?


 ;g !((* g]kfn e|d0f aif{
 ;g @))@.# g]kfn uGtAo aif{
 ;g @)!! g]kfn ko{6g aif{
 ;g @)!@ n'lDagL e|d0f aif{
 lj; @)&# cGtl/s ko{6g aif{
*)#_s'g /f]u s] sf] sldn] nfUb5
/f]u nfUg] sf/0f
;'s]gf; sfaf]{xfO8]«8 / k|f]l6gsf] sdL
km's]gf; k|f]l6gsf] sdL
/Qm cNktf xf]df]Unf]jLg / /Qmf sf]lifsfx?sf] sdL
/tGwf] le6fdLg P sf] sdL
:seL{ le6fdLg l; sf] sdL
l/s]6\; le6fdLg l8 sf] sdL
unuFf8 cfof]8Lgsf] sdL
a]/La]/L le6fdLg B1

*)$_ lbuf] ljsf;sf] cjBf/0f slxn] cfPsf] xf]<


;g !(*) sf] bzs - ;g !(*# sf] a'|6Nof08 cfof]u
g]kfndf cf7f}F k~rjifL{o of]hgfaf6
lbuf] ljsf;sf nflu g]kfndf nfu' ePsf] k|yd /0fgLlt /fli6«o
;+/If0f /0fgLlt -;g !(**_ xf]
*)%_ a'|6Nof08 cfof]u s] xf] <
gj]{sf] k"j{ k|wfgdGqL u|f] xn]{d a|'6Nof08sf] cWoIftfdf ;g !(*#
df u7g ePsf] cfof]u xf]
o; cfof]un] cfkmgf] k|ltj]bg ;g !(*& df a'emfPsf] lyof]
k|ltj]bgsf] gf/f xfd|f] ;femf eljio /x]sf] 5
o; cfof]un] lnPsf] lbuf] ljsf;sf] kl/efif—eljiosf lk9Lsf
cfjZotfnfO{ vnn gk'/\ofO{ jt{dfg lk9|Lsf cfj:otf kl/k"lt{ ug'{
g} lbuf] ljsf; xf]
#_ jftj/0f ;DalGw klxnf] cGt/fli6«o ;Dd]ng slxn] / sxfF eof]<
;g !(&@ h'g %— !^ :jL8]gsf] :6\sxf]d
*)#_g]kfnsf] s]lx lxdfn k"j{
af6 klZrd
s+~rgh+uf,
u0f]z lxdfn
dsfn'
dgf:n'
Nxf]T;]
cgk'0f{
;u/dfy
wjnflu/L
rf]o'
;}kfn
uf}l/z+s/
cflk
nfª6fª

*)$_ ;fs{sf] ;a}eGbf 7'nf] e'kl/j]li7t /fi6« s'g xf]


ckmufg:yfg
;fs{ ;a}eGbf ;fgf] e'kl/j]li7t /fi6« — e'6fg
;fs{sf] ;a}eGbf nfdf] glb a|dfxk'q xf]
;fs{sf] ;a}eGbf 7'nf] tfn —lrNsf
;fs{sf] ;a}eGbf 7'nf] d?e'ld —yf/

*)%_kfgLdf 3'Ng] le6fldg s'g s'g xf]


 B,C
kfgLdf g3'Ng] le6fldg —KEDA
af];f]df 3'Ng] le6fldg — KEDA
*)%_ Universal Donner eGgfn] s'g u'ksf] /utnfO{ hgfpG5
O Negative
Universal Acceptor — AB positive
*)^_g]kfnL ;lxTosf/ ltgsf] pkgfd
dxfslj —nIdLk|;fb b]jsf]6f
cflbslj — efg'eQm cfrfo{
slj lz/f]dl0f — n]vgfy kf}F8\]n
:jf/ ;d|f6 — gf/fo0f uf]kfn
o'uslj — l;l4r/0f If]i7
/fi6«slj — dfwj k|zfb l3ld/]
*)&_ljleGg hfthflt / ltgsf] gfr
;f]/7L —u'?ª,du/
;]nf] gfr — tfdfª
wfg gfr— lnDa'
r08L gfr —/fO{
3F6" gfr —u'?ª
sf}/f gfr — du/
em'd/f gfr —yf?
*)*_ gjf}F /fli6«o s/ lbj; @)&& sf] gf/f s] xf]
ljsf; ,;d[4L / ;'zf;g :jR5,kf/blz{ / k|ljlwd}lq s/ k|zf;g
lj; @)&^ gf/f —:jR5 s/ k|zf;g ljsf; / ;'zf;g
x/]s aif{ d+lz/ ! df dgfOG5
@)^( af6 dgfpgf yflnPsf]
*)(_ ljZjdf s|]|l86 sf8{sf] k|of]u ug]{ klxnf] /fi6« s'g xf]
cd]l/sf
g]kfndf Pl6Pd sf8{ — Pe/]i6 a}s
s|]l86 sf8{ —lxdfno a}s
OG6/g]6 a}+lsª — s'df/L a}+s ]
*!)_ljZjsf] ;a}eGbf nfdf] ;do k|wfgdGqL ag]sf JolQm sf] x'g
z]v vlnkmf lag cn vlnkmf
ax/fOgsf k|wfgdGqL
;g @)@) gf]e]Da/ !! df lgwg
*!!_ k'0f{— lgdf0f{kl5 /flgkf]vl/sf] pb3f6g slxn] ePsf] xf]
@)&& sflt{s %
*!@_ g]kfnL efiffsf] klxnf] klqsf — uf]/vf ef/t lhjg
g]kfnL efiffsf] g]kfndf g} 5flkPsf] klxnf] klqsf—;'wf ;fu/
g]kfnsf] klxnf] ;fKtlxs klqsf s'g xf] — uf]/vfkq
g]kfnsf] klxnf] b}lgs klqsf —cfjh
*!#_k|ltlglw ;ef k|ToIftkm{ @)&$ df ljhoL x'g] dlxnf pDd]/bfx?
slt 5g
sdnf /f]s k"jL ?sd
kDkmf e';fn nlntk'/
kljq lg/f}Fnf v/]n emfkf
ljgf du/ sGrgk'/
b'u{f kf}8]n Ko'7fg
kbd s'df/L cof{n :ofªhf
*!$_g]kfndf pkdxfgu/kfnLsf /x]sf] lhNnfx? s'g s'g x'g <
;'g;/L — O6x/L ,w/fg
af/f —sn}of,hLtk'/—l;d/f
bfª — t'nl;k'/,3f]/xL
wg'iff —hgsk'/
dsjfgk'/ — x]6f}F8f
?kGb]xL —a'6jfn
afFs] — g]kfnuGh
s}nfnL — wgu9L

*!$_ lbuf] ljsf;sf] cjBf/0f slxn] cfPsf] xf]<


;g !(*) sf] bzs - ;g !(*# sf] a'|6Nof08 cfof]u
g]kfndf cf7f}F k~rjifL{o of]hgfaf6
lbuf] ljsf;sf nflu g]kfndf nfu' ePsf] k|yd /0fgLlt /fli6«o
;+/If0f /0fgLlt -;g !(**_ xf]
*!%_ a'|6Nof08 cfof]u s] xf] <
gj]{sf] k"j{ k|wfgdGqL u|f] xn]{d a|'6Nof08sf] cWoIftfdf ;g !(*#
df u7g ePsf] cfof]u xf]
o; cfof]un] cfkmgf] k|ltj]bg ;g !(*& df a'emfPsf] lyof]
k|ltj]bgsf] gf/f xfd|f] ;femf eljio /x]sf] 5
o; cfof]un] lnPsf] lbuf] ljsf;sf] kl/efif—eljiosf lk9Lsf
cfjZotfnfO{ vnn gk'/\ofO{ jt{dfg lk9|Lsf cfj:otf kl/k"lt{ ug'{
g} lbuf] ljsf; xf]
*!^_ jftj/0f ;DalGw klxnf] cGt/fli6«o ;Dd]ng slxn] / sxfF
eof]<
;g !(&@ h'g %— !^ :jL8]gsf] :6\sxf]d
bf];|f] ljZj jftj/0f ;Dd]ng a|flhnsf] l/of] lb h]g]l/of]df ;g
!((@ h'g # —!$ df ePsf] lyof]
bf];|f] ;Dd]ngnfO{ k[YjL ;Dd]ngsf] gfdn] klg lrlgG5
*!&_ k[YjL ;Dd]ngn] kfl/b u/]sf] $ j6f 3f]ifgfkq s] s] x'g
Ph]08f @!
jftj/0f ;+/If0f
jg ;+/If0f gLlt
hnjfo' kl/jt{g
*!*_ g]kfndf jftj/0f ;+/If0f ;DalGw ljifosf] cjBf/0f s'g
of]hgfaf6 cfPsf] xf]<
5}6f}F of]hgf
jftj/0f ;+/If0f kl/ifbsf] :ykgf lj; @)%)
*!(_ lbuf] ljsf; Ph]08fsf k|yldstfsf If]qx? s'g s'g x'g
hgtf
k[YjL
;d[4L
zflGt
;fem]bf/L
*@)_ lbuf] ljsf;sf nIox? slxn] /fi6«;+3Lo dxf;efjf6 cg'df]bg
ePsf] xf]
;g @)!% ;]K6]Dj/ @%
nIox? !& j6f
dfgk of]Uo ;"rd nIox? jf lglbi6 nIo !^(
;"rsx? $#)
*@!_ g]kfnsf] k|ltlglw ;efn] h}ljs ljljBtf dxf;lGw nfO{ slxn]
cg'df]bg u/]sf] xf]<
 @# gf]e]Da/ !((#
 g]kfndf h}ljs ljljBtfsf] dxf;lGw @@ km]a'|cl/ !(($ -@)%)
kmfu'g (_ af6 nfu' ePsf] xf]
*@!_ jftj/0fsf zAbx? ;j{k|yd k|of]u ug]{ JolQmx?
 lbuf] ljsf; —afa{/f jf8{ - a|'6Nof08 cfof]u _
 h}ljs ljljBtf — Ocf] ljN;g
 h}ljs k|ljlw — sfn{ P/]nL
 ko{j/0f lj1fg —cg]{:6 x\ofsn
*@@_ jftj/0fsf ;j{k|yd cjBf/0f k|:t'tstf{
lbuf] ljsf; — a|'6Nof08 cfof]u
xl/t u[xsf] cjBf/0f Nofpg] —j]l/; hLg km]l/o/
xl/t u[x k|efj ePsf] elg kTtf nufpg] —cfly{g;
cDnf aif{sf] cjBf/0f —/j{6 Pªu; l:dy
cf]hg tx kTtf nufpg] JolQm — h];L km/Dofg
cf]hg tx kftflnb} uPsf] JolQm —z]/p8 /f]Nof08
*@#_ xl/t u[xdf kfOg] UoFf;sf] dfq
sfj{08fOcS;fO8 — %& k|lt;t
Snf]/f]km\nf]/f] sfj{g —@% k|lt;t
ldy]g —!@ k|lt;t
gfO6«;cS;fO8— ^ k|lt;t
;a}eGbf a9L xl/t u[x UFof; pTkfbg ug]{ b]z cd]l/sf / rLg
x'g
*@#_ ;a}eGbf a9L clS;hg pTkfbg ug]{ jg:ktL lkkn xf]
Pp6f jo:s ?vn] ;/b/ @=& s]lh clS;hg pTkfbg u5{
Pp6f dflg;nfO{ b}lgs !^ s]hL clS;hg cj:os k5{
lbg/ft clS;hg lbg] ag:ktL t'nl; xf]
*@$_ ck/fw cg';Gwgsf l;nl;nfdf k|x/Laf6 hf/L ul/g] ljz]if
;'rgf sf]8x?
 Red Corner Notic —Most wanted JolQmnfO{ kqmfp ug{
hf/L ul/g] gf]l6z
Yellow Corner Notic —x/fPsf] JoltmnfO{ vf]htnf; ug]{
hf/L ul/g] gf]l6;
Blue Corner Notic —s'g} klg ;+sfsf] 3]/fdf /x]sf] JolQmsf]
af/]df hfgsf/L lngfsf] nflu hf/L ul/g] gf]l6; \
Green Corner notic —s'g} Ps ck/fwLn] cGo s'g} d'n'sdf
ck/fw u/]sf] 5 5}gf egL a'emgf hf/L ul/g] gf]l6;
Orange Corner Notic—;b:o /fi6«nfO{ xftxltof/ tyf
lj:kmf]6s kbfy{-sf] af/]df hfgsf/L lbg ul/g] gf]l6;
United Nations Special Notice —s'g} klg ck/flws
JolQm jf ;d"xsf] af/]df UNO af6 k|fKt x'g] ;'rgf ,cn sfobf
Black Notic —;gfvt x'gf g;s]sf] zjaf/] hfgsf/L lbg
hfl/ ul/g] gf]l6;

*@%_g]kfnL dlxnf km'6andf klxnf] cGt/fli6«o uf]nstf{ sf] x'g<


 k]df 8f]df nfdf - ;g !((( lkmlnlkG; lj?b|
 !#cf}F ;fudf g]kfn pkljh]tf ePsf] lyof] ,ef/t ljh]tf
*@^_ ljleGg k|b]zn] ;'? u/]sf] ljleGg cleofgx?
 d cl3 a9\5' cleofg — k|b]z g !
 a]6L k9fpm a]6L arfpm cleofg— k|b]z @
 Ps g;{ Ps ljBfno —k|b]z # -afudlt k|b]z
 pHofnf] k|b]z cleofg —u08sL
 ;fg} 5' j9\gf b]pm,afnljaxf xf]Og k9\gf b]pm —
;"b'/lkZrd
 cuf{lgs cleofg —s0f{nL k|b]z
*@&_ xl/tu[x UofF;sf] pT;h{gsf] sf/0fx?
 pmhf{ cfk"lt{ —@%=% k|lt;t
 jg ljgf; — !&=$ k|lt;t
 oftoftsf] ;fwg —!#=! k|lt;t
 k|b'if0f kmf]xf/d}nf —@=* k|lt;t
 pBf]u — !(=$ k|l;t
 s[lif —!#=$ k|lt;t
 cfjlzo Jofkfl/s ejg —&=( k|lt;t
*@*_ slt cf}F /fli6«o v]n sxfFeof]
v]n ldlt :yfg
k|yd @)#* efb|f Sf7df08f}
bf];|f] @)$) r}q kf]v/f
t];f|] @)$@ kmfu'g k;f{ lj/uGh
rf]yf] @)%% r}q g]kfnuGh
kfFrf} @)^% r}q sf7df08f}F
5}6f}F @)^* kmfu'g Wfgu9L
;ft}F @)&# k'; lj/f6gu/
cf7f}F @)&^ a}iffs k|b]z g %
*@(_ dlxnf ljZjsksf] ;'?jt slxn] ePsf] lyof]<
 dlxnf ljZjsksf] ;'?jt ;g !((! rLg af6 ePsf]
xf]
 xfn ;g @)!( df cf7f}F ljZjsk k|mfG;df ;DkGg
ePsf] xf] / o;sf] ljh]tf cd]l/sf / pkljh]tf g]b/Nof08
xf]
*#)_ ;g @)!* sf] ljZjsk km'6andf ;]dL kmfOgn k'Ug] $
/fi6« s'g s'g x'g
 km|fG;,a]lNhod,qmf]Pl;of ,OªNo08
 ;g @)!* sf] ljZjskdf ^$ v]ndf !^( uf]n ePsf]
lyof]
 !@ cfTd3ftL uf]n ePsf] lyof]
 ljZjsksf] Oltxf;df klxnf] k6s lel8of] cl;:6]g
/]lkm|sf] k|of]u ul/Psf] lyof]
 ;g @)!* sf] ljZjskdf cfO;Nof08 / kfgfdf
klxnf]k6s ;xeflu hgfPsf lyP
 ;a}eGbf a9L uf]n ug]{ l6d a]lNhod !^ uf]n
*#!_ gf]jn k'/:sf/ k|fKt ug]{ klxnf] dlxnf sf] x'g <
Dof8d So'/L
 /]l8od kTtf nufP jfkt ef}lts z:qtkm{sf] So/L
bDktLnfO{ !()# df gf]jn k'/:sf/
 /]l8od / kf]nf]lgod af/] cWofg u/] afkt ;g !(!!
df /;fog zf:qtkm{sf] gf]jn k'/:sf/ k|bfg
*#@_ :6]kmf]g xlsªnfO{ s'g /f]u nfu]sf] lyof]<
cdfOl6«s Nof6]/n :snf]/f]l;g
 xlsªsf] hGd * hgfj/L !($@ df ePsf] lyof] eg]
d[To' !$ dfr{ @)!* df ePsf] xf]
 A brief history of time k|d'v k':ts xf] / o;df
JNofs xf]n af/]df pNn]v ul/Psf] 5
*##_;"o{nfO{ ;a}eGbf l56f] / l56f] ultdf a'w u|xn] kl/qm|df
ub{5 eg] ;a}eGbf l9nf] / l9nf] ultdf a?0f u|xn] kl/qmdf
ub{5
 ;}fod08nsf] ;a}eGbf 7'nf] pku|x Uoflgld8 xf] h'g a'w
u|x eGbf lg 7'nf] 5
 l66fg jf 6fO6g zlg u|xsf] ;a}eGbf 7'nf] pku|x xf] / of]
of] ;f}o{d08nsf] bf];|f] 7'nf] pku|x xf]
*#$_ caf g]kfndf af]lng] efiff !#! k'u]sf 5g yk ul/Psf]
efiffx? df/]v ofSvf / gfjf z]kf{ /x]sf] 5g
 @)^* ;fnsf] hgug0f cg';f/ !@# efiff lyP eg] @)&^
sflt{sdf ^ j6f efiff yk ul/Psf] lyof]
*#%_ ;a}eGbf 5f]6f] ;dosf] lbg ePsf] u|x j[x:ktL xf] eg]
;a}eGbf nfdf] ;dosf] lbg ePsf] u|x z'qm xf] ,z'qm u|xdf aif{
eGbf lbg nfdf] x'G5
*#^_ g]kfnsf] ;Ldf;DaGwL s]lx dxTjk'0f{ k':tssf n]vsx?
 a'4Lgf/fo0f If]i7 — g]kfnsf] l;dgf
 kml0fGb| g]kfn — g]kfn l6i6fb]vL ;tnh;Ddf
 lx/0onfn If]i7 — sfnfkflg / sfnLsf] d'xfg
 /tg e08f/L —cltqmd0fsf] rk]6fdf lnlDkofw'/f /
lnk'n]v
*#&_ l8Puf] Dof/f8f]gfsf] lgwg slxn] ePsf] lyof]
 gf]e]Da/ @% ;g @)@)
 pgsf] sKtfgLdf ch]{lG6gfn] ;g !(*^ sf] ljZjsk
lht]sf] lyof]
 Dof/f8f]gf / k]n]nfO{ ljZj km'6an dxf;+3n] ;g @))) df
zftfAbLsf] pTs[i6 km'6an/sf] ?kdf 3f]ifgf u/]sf] lyof]
*#*_ s'g /f]u s] sf/0fn]
 8]uF' —Pl8; PlhK6fO{ / Pl8; PNaf] lkS6; hftsf]
nfdv'6'6]sf] 6f]sfOaf6
 dn]l/of —Pgf]lkmN; nfdv'6\6]sf] 6f]sfOaf6
 xfltkfOn] —So'n]S; nfdv'6\6]sf] 6f]sfOaf6
 lhsf efO/; —Pl8; PlhK6fO nfdv'6\6]sf] 6f]sfOaf6 ;g]{
/f]u
 :jfOg km\n' —H1N1
*#(_ ljb]z hfgsf] nflu dlxnfsf] pd]/
 cd]l/sf dxfb]z ,o'/f]k dxfb]z hfg —!* aif{
 vfl8 d'n\'sdf 3/]n' sfdbf/sf ?kdf hfg] dlxnfx?sf]
Go"gtd pd]/ — @$
 Oh/fon s]o/lue/df hfg —@%
*$)_s] =kL zdf{ cf]ln g]kfnsf] slt cf}F k|wfgdGqL x'g
 $! cf}F klxnf x'bfF #* cf}F
 k|wfgdGqLdf lgo"Qm —@)&$ kmfu'g # - ;+ljBfgsf] wf/f
&^ cg';f/_
 kIfdf —@)* / ljkIfdf ^) dt
*$!_ g]kfn;+uf xjfO ;'Demf}t fug]{ clGtd /fi6«
 xfn;Ddf $) b]z;+uf xjfO ;Demf}tf ePsf]] 5
 $) cf}F d'n's —ci6]«lnof
 #( cf}F d'n's —sDjf]l8of
 #* cf}F d'n's —Go"lhNof08
 k|yd — ef/t
*$@_ ljZjsf] ;a}eGbf sd pd]/df k|wfgdgqL x'g] dlxgf
 ;fGgf dfl/g -#$_ lkmgNof08sf] k|wfgdGqL
*$#_ !@ cf}F /fli6«o hgu0fgf @)&* sf] gf/f
 d]/f] u0fgf d]/f] ;xeflutf
 @)&* h]i7 @% b]lv c;f/ * ;Ddf
 s]lGbo tYofªs ljefu4f/f

*$$_cf]kg 6]lg; ljz]iful/ $ j6f 5g


!_ ljaN8g cf]kg 6]lg; — :yfkgf ;g= !*&&
;a}eGbf k'/fgf] 6]lg;
@_ km|]Gr cf]kg —:ykgf ;g !*(!
#_ o'P; cf]kfg — :ykgf !**!
$_ ci6]«lnog cf]kg —:ykgf !()%
cf=j @)&^.&& cg';f/ jfl0fHo a}Fssf] ;+Vof slt 5
 jfl0fHo j}Fs @&
 ljsf; j}Fs @#
 ljQ sDklg @@
 nu'ljt ljlto ;+:yf *(
 k"jf{wf/ ljsf; a}Fs !
*$^_g]kfndf /fhkqsf] k|sf;g ;j{k|yd slxn] ePsf] xf]<
 @))* >fjg @# g]kfn uh]6
 @)@# df3 !& /fhkqsf] gfddf ;+zf]wg ul/of]
 of] g]kfn ;/sf/n] hf/L ug]{ cflwsf/Ls ;'rgf tyf
b:tfj]h xf]
 g]kfn /fhkqdf ^ efudf ljefhg ul/Psf] xf]
 efu ! —;+ljBfg jf ;+ljBfg ;/xsf] 3f]ifgfkqsf]
k|sf;g ul/g]5
 efu @ — P]g tyf cWofb]z
 efuf # — g]kgn ;/sf/n] hfl/ u/]sf] cfb]z
,clwsf/kq ,lgodx?
 efu $—;+ljBfg cGt/utsf lgo'lQm tyf ;'rgfnfO{
o; efudf ;dfj]z ul/g] 5
 efu % —P]g,lgod,jf cWofb]z cGt{/ut jf g]kfn
;/sf/sf] lg0f{o adf]lhd /fhkqdf k|sfl;t x'g] ;'rgf
 efu ^ — g]kfn kIf ePsf] ;GwL tyf ;Dem}tfx?
*$&_ lrlgofF /IffdGqLsf] g]kfn e|d0f
 j]O km]ªx]
 e|d0f —@)&& d+ªl;/ !$ - ;g @)@) gf]e]Dj/ @(
 b'O{ klIfo lxt tyf ;}Go ;xof]usf ljifodf 5nkmn
*$*_ :ykgfsf] cfwf/df ;a}eGbf k'/fgf] km'6jn sk s'g xf] –
 sf]kf cd]l/sf - ;g !(!^
 blIf0f cd]l/sfdf x'g] v]n t/f ;g @)!^ sf] sf]kf cd]l/sf
eg] klxnf]k6s blIf0f cd]l/sfaflx/f cd]l/sfdf ePsf]
lyof]
 ;a}eGbf a9L k6s pkflw lhTg] d'n's p?Uj] xf]
*$(_ :ykgfsf] cfwf/df ;a}eGbf k'/fgf] u|f08 :nfd x'g xf]<
 ljDjN8g -;g !*&&
 o'P; cf]kg —;g !**!
 ci6]«lnPg cf]kg —!*(!
 km|]Gr cf]kg —;g !()%
*%)_ Sof]6f] 3f]ifgfkq s]xf]<
 hfkgsf] Sof]6f]df ;g !((& l8;]Da/ !! df ;DkGg ljZj
;Dd]ngn] @& wf/fsf] wf]ifgfkq hfl/ ul/Psf] lyof] To;}nfO{
Sof6f] 3f]ifgfkq elgG5 . o;df Joj:yf ul/Psf d'Vo
ljifo
!_ cf}Bf]lus /fi6«x?n] jftj/0fnfO{ c;/ k'/\ofg] ^ lsl;dsf
xl/tu[x UofF;x? pTkfbg x'g] pBf]unfO{ lj:yflkt ug]{
k|lta2tf x'g'kg]{ afWosf/L Joj:yf ul/Psf]
@_ ;g @))* b]lv ;g @)!@ ;Ddfdf xl/tu[x Uof; pT;h{g
b/ ;g !(() sf] sf] bfhf]sf] lgDgfcg';f/ s6f}lt ug'kg]{
 cd]l/sf & k|lt;t
 hfkg ^ k|lt;t
 ci6]«lnof * k|lt;t
#_ ;g @)%) ;Ddfdf xl/tu[x UofF; pT;h{g &) k|lt;t
36fpg'kg]{
 Sof]6f] k|f]6f]sn sfof{Gjfogdf cfPsf] —;g @))%
km|]a'cl/ !^
*%!_ bL3{sfnLg /fli6«o nIo cGt/ut{ ;d[l4 tkm{ s] s] /x]sf]
5
 ;j{;'ne cfw'lgs k"j{wf/ Pj\d ;3g cGt/ cfj4ttf
 dfgj k'lhF lgdf0f{ tyf ;Defjgfsf] k"0f{ pkof]u
 pRrf / lbuf] pTkfbg tyf pTkfbsTjf
 pRr / ;dtfd"ns /fli6«o cfo
*%!_g]kfn /fhkqsf] ;'?jt slxn] ePsf] xf]<
 @))* >fjg @# g]kfn uh]6
 @)@# df3 !& /fhkqsf] gfddf ;+zf]wg ul/of]
 of] g]kfn ;/sf/n] hf/L ug]{ cflwsf/Ls ;'rgf tyf
b:tfj]h xf]
 g]kfn /fhkqdf ^ efudf ljefhg ul/Psf] xf]
 efu ! —;+ljBfg jf ;+ljBfg ;/xsf] 3f]ifgfkqsf]
k|sf;g ul/g]5
 efu @ — P]g tyf cWofb]z
 efuf # — g]kfn ;/sf/n] hfl/ u/]sf] cfb]z
,clwsf/kq ,lgodx?
 efu $—;+ljBfg cGt/utsf lgo'lQm tyf ;'rgfnfO{
o; efudf ;dfj]z ul/g] 5
 efu % —P]g,lgod,jf cWofb]z cGt{/ut jf g]kfn
;/sf/sf] lg0f{o adf]lhd /fhkqdf k|sfl;t x'g] ;'rgf
 efu ^ — g]kfn kIf ePsf] ;GwL tyf ;Dem}tfx?
*%!_ g]kfnsf] s'g ;+ljBfg slxn] 3f]ifgf ePsf] lyof]
;+ljBfg 3f]ifgf ldtL
g]kfn ;/sf/sf] j}wflgs sfg'g @))$ @))$ df3 !#
g]kfnsf] cGtl/d zf;g ljBfg @))& @))& r}q @(
g]kfn clw/fHosf] ;+ljBfg @)!% @)!% kmfu'g !
g]kfnsf] ;+ljBfg @)!( @)!( kf}if !
g]kfn clw/fHosf] ;+ljBfg @)$& @)$& sflt{s
@#
g]kfnsf] cGtl/d ;+ljBfg @)^# @)^# df3 !
g]kfnsf] ;+ljBfg @)&@ @)&@ efb| #)
kfl/b
@)&@ c;f]h #
nfu'

*%@_ :yfgLo txdf klxnf] ;a}eGbf w]/} 7fpdf s'g kfl6n]


lht]sf] lyof]
 g]skf Pdfn] —@($
 g]kfnL sfu|]; —@^^
 g]skf dfcf]jfbL —!)^
 ;+l3o ;dfhjfbL kmf]/d —#$
$%#_;+o'Qm /fi6«;+3n] s'g aif{nfO{ cGt/fli6«o dlxnf aif{sf]
?kdf dgfof]
 ;g !(&%
 ljZjdf n}ªlus pt/bfoL ah]6sf] ;'?jt — ci6]«lnof
 n}ªlus ptbfoL ah]6sf] ;'?jt —;g !(*$
 g]kfndf n}Fªlus pt/bfoL ah]6sf] yfngL — cf=j
@)^$.^%
$%$_ cfl;ogsf] k|d'v # j6f cªux?
 /fi6« tyf ;/sf/ k|d'vsf] a}7s
 ljb]z dGqLx?sf] a}F7s
 ;lrjfno
$%%_ 3fp lgsf] x'gfdf ;xof]u ug]{ le6fldg s'g xf]<
 le6fldg l;
 c08fdf kfOg] — P lj l8
 v';f{gLdf kfOg] le6fldg — le6fdLg ;L

*%^_ ;g @)!( df ljleGg b]zdf cfPsf cflwx?


 sfd'/L — ;g @)!( df l8;]Dj/df lkmlnlkG;df cfPsf]
cfwL
 n]lsdf — ;g @)!( cu:6df rLgdf cfPsf] cfwL
 xluaL; —;g @)!( cS6f]a/df hfkgdf cfPsf] cfwL
 a'na'n —;g @)!( gf]e]Dj/df a+unfb]z / ef/tdf cfPsf]
cfwL
*%*_s'g dxfgu/kflnsdf slt j8f
 sf7df08f} —#@
 nlntk'/ —@(
 e/tk'/ —@(
 kf]v/f n]vgfy —##
 lj/f6gu/ —!(
 jL/uGh —#@
*%(_ljleGg kj{sf] kf]n vf]Ng] JolQmx?
 #* ;fnsf] kj{ —pQ/Wjh vjf;
 e08f/vfn kj{ —ljho/fh kl08t
 ds} kj{ —/fdx/L clwsf/L / ef]h/fh hf]zL
 nfOa]/L kj{ —/fdrGb| clwsf/L

*^)_ s;sf] wg'nfO{ s] elgG5


 uf08Lj — ch'{gsf] wg'
 ;f/ª — lji0f'sf] wg'
 ;'bz{g — lji0f'sf] rqm|
 lkgfs — lzjsf] wg'

*^!_ 3f]lift ePsf] a}s tyf a}Fs ckm lb Oo/x?


 ;g @)!^ — g]kfn OGe]i6d]G6 a}Fs
 ;g @)!& — PgPdla a}Fs
 ;f @)!* — PgPdla a}Fs
 ;g @)!( — d]uf a}Fs
 ;g @)@) — PgPdlj a}Fs
*^@_ ;fs{sf] !$ cf} dxf;lrj
 >L+nsfsf] Pnf; lj/fs'g
 ;g @)@) dfr{ ! b]vL sfo{sfn ;'?
 sfo{sfn # aif{
 o;cl3 kfls:tfgsf cdhfb x';]g la l;ofn lyP
 klxnf] dxf;lrj ca'n cx;g
 g]kfnsf] tkm{af6 @ hgf dxf;lrj ePsf 5g –ofbjsfGb
l;njfn $cf}F / ch'{g j yfkf !@ cf}F
*^#_If]qkmnsf] cfwf/df ljZjsf] % ;fgf b]zx? qmdz ;fgf]
af6 7'nf]
 Eofl6sg l;l6 ,df]gfsf] ,gfp/ t'efn',;fgdfl/gf]
 % 7'nf b]z ?;,Sofg8f,cd]l/sf,lrg,a|lhn
,ci6]lnof,ef/t,ch]{lG6gf
*^$_ ljZjsf] s]lx k|d'v glbsf] pbud tyf ljno :yn

glb pbud ljno


gfOn leS6f]l/of tfn e"dWo] ;fu/
OGb; s}nf; kj{t c/j ;fu/
cd]hg Pl08h kj{t Kofl;lkms cf]l;g
ldl;l;kL Onf:s tfn d]lS;sg vfl8
a|dfxk'q Dfg;/f]j/ a+ufnsf] vfl8

*^%_ g]kfndf l;d;f/ If]qdf ;"lrs[t l;d;f/ If]qsf]


If]qkmn slt /x]sf] 5
 ^)%^! ju{ x]S6/ /x]sf] 5
 l;d;f/ lbj; km|]a'cl/ @ df dgfOG5
 ;g @)@) sf] gf/f l;d;f/ / h}ljjs ljljBtf /x]sf]
5 eg] ;g @)@! sf] nflu l;d;f/ / hnjfo' kl/jt{g
/x]sf] 5
 g]kfndf !) j6f If]qx? l;d;f/df ;"lrs[t 5g eg]
klxnf] ;"lrs[t If]q sf]zL6Kk' jGohGt' cf/If0f If]q xf]
eg] clGtd kf]v/f pkTosfsf ( tfnx? x'g
*^^_ g]kfn / rLg ljrsf k|d'v gfsf / cjl:yt lhNnf
 cf]nfªr'ªuf]nf —tfKn]h'ª
 sf]bf/L . tftf]kfgL —l;Gw'kfNrf]s
 of/L .lxN;f —x'Dnf
 gfªkf . nfdfau/ — bf]nvf
 s]?ª — /;'jf
*^&_ g]kfnsf] s]lx k|d'v tfn / cjl:ytL lhNnf
 /f/f tfn — d'u'
 kmf]S;'08f] tfn — 8f]Nkf
 OGb| ;/f]j/ — dsjfgk'/
 ltlnrf] — dgfª
 aL;xhf/L — lrtjfg
 5f]—/f]Nkf tfn — bf]nvf
 a]ugf; — sf:sL
 km]jf tfn — sf:sL
*^*_ s'g v]ndf slt v]nf8L ;+Vof x'G5
 lqm|s]6 ,km'6an — !!
 kf]nf] — $
 af:s]6an —%
 x]G8jn —&
 vf]— vf] — (
 sj\88L —&
*^*_;fs{ /fi6«sf /fli6«o v]nx?
 g]kfn — elnjn
 >L+nsf] — elnjn
 a+unfb]z — sa8\l8
 kfls:tfg — xsL
 ef/t — xsL
 e'6fg — wg'ifjf0f
 ckmufg:yfg —a':sf;L
 rLg — 6]jn 6]lg;
*^(_ dfgj z/L/df ;fdfGo cj:yfdf slt km/]gxfO6 tfkqmd x'G5
km/]gxfO6 (*=^
l8u|L ;]lN;o;df #&
s]lNeg #!)=!%
*&)_ g]kfn af6 ;a}eGbf a9L k6s ;fs{ ;Dd]ngdf efu lng
hfg] JolQm sf] x'g
 lul/hfk|;fb sf]O/fnf % k6s - ^,&,!),!$,!% cf}F
 /fhf lj/]Gb| $ k6s - !— $_ cf}F
 s[i0fk|;fb e6\/fO{ - % cf}
 dgdf]xg clwsf/L - * cf}
 nf]s]Gb|axfb'/ rGb| -( cf}F
 z]/jxfb'/ b]pjf - !! cf}
 ;"o{axfb'/ yfkf - !@ cf}F
 /fhf 1fg]Gb| - !# cf}F
 dfwj s'df/ g]kfn - !^ cf}F
 8f= afa'/fd e6\/fO{ — !& cf}F
 ;'lzn sf]O/fnf — !* cf}
;u/dfysf] gofF prfO{

 3f]ifgf —@)&& d+l;/ @# ,;g @)@) l8;]Dj/ *


 ;u/dfy lbj; d] @( df dgfOG5
 g]kfn / rLgn] ;+o'Qm ?kdf ;fj{hlgs u/]sf]
*&@_ lje"if0f
lje"if0f P]g @)^$ , nfu' ePsf] —@)^$—$—#@
lje"if0f lgodfjnL @)^%— k|f/De ePsf] @)^%—!!—!@
 /fli6«o lhjgsf ljleGg If]qdf ljlzi6 of]ubfg
k'/\ofpg] dxfg'efjnfO{ /fHosf] tkm{af6 sb/ tyf
;Ddfg:j?k k|bfg ul/g] dfgkbfjL,cn+sf/ tyf kbsnfO{
lje'if0f elgG5
!_ dfgkbfjL
g]kfn ;/sf/af6 k|bfg ul/g] lje"if0fx?dWo] ;a}eGbf
pRrf dof{bfqmddf /x]sf] lje'if0f dfgkbfjL xf] . dfgkbfjL
$ k|sf/sf x'G5g ,
!_g]kfn /Tg @_ /fi6« uf}/j #_ /fi6«bLk $_hg;]jf>L

 g]kfn /Tg / /fi6«uf}/jsf] >]0fL ljefhg ul/Psf] 5}gf ,

 g]kfnsf] ;jf]{RrdfgkbfjL g]kfn /Tg xfn ;Ddf slt


hgfnfO{ k|bfg ul/Psf] 5 <
% hgfnfO{
 g]kfn /Tg xfn;Ddf lhljt JolQmnfO{ k|bfg ul/Psf]
5}gf
 u0f]zdfg lz+x —@)^&
 lul/hfk|zfb sf]O/fnf—@)&!
 dbg e08f/L —@)&#
 ljkL sf]O/fnf —@)&$
 k'iknfn >]i7—@)&%
 g]kfnsf] ;j]{Rr dfgkbfjL g]kfn /Tg xf]
 /fi6«f]Tyfgsf] laGb' /fi6«k|]d , cfbz{ jfSo s'g
dfgkbfljdf pNn]v ul/Psf] 5 ,g]kfn /Tg
 dftf;dfg eft[e"dL, cfbz{ jfSo s'g dfgkbfljdf
pNn]v ul/Psf] 5 ,/fi6« uf}/j
 /fi6«elQm cd"No zlQm , cfbz{ jfSo s'g dfgkbfljdf
pNn]v ul/Psf] 5 ,/fi6«bLk
 ;]jf g} k/d wd{ , cfbz{ jfSo s'g dfgkbfljdf
pNn]v ul/Psf] 5 ,hg;]jf>L

*&#_ s'g cfGbf]ng sxfF ePsf] lyof] =


cfGbf]ngsf] gfd cfGbf]ng ePsf] b]z
Yellow Revolution lkmlnlkG;
Red Revolution ?;
Orange Revolution o'qm|\]g
Lotus Revolution OlhK6
Purple Revolution O/fs
Rose Revolution hlh{of

*&$_em08fsf] l:ytL
em's]sf] em08f /fli6«o zf]s
pN6f] em08f /fli6«o ljktL
/ftf] em08f vt/fsf] lrGx
Xl/of] em08f vt/f d'Qm
sfnf] em08f lj/f]w kb{zg
;]tf] em08f cfTd;dk{g

*&%_g]kfnn] lnPsf] ljleGg nIo / k'/f ug]{ ldtL


 afnljaxf cGTo ug]{ ;g @)@)
 xfltkfOn] lhjf0f'd'Qm ;g @)@)
 af3sf] ;+Vof bf]Aa/ ;g @)@@
 lasflzn /fi6« ;g @)@@
 ef]sdf/L cTTo ;g @)@%
 cf}nf] /f]u pGd'ng ;g @)@%
 ul/jL cGTo ;g @)#)
 dWod cfo ePsf] d'n's ;g @)#)
*&^_bacterial lhjf0f' ;d'xdf kg]{ /f]ux?
nx/] vf]sL x]}hf
Eofu't] /f]u Dofb] Hjf/f]
Go'df]gLof Ifof/f]u
Dl:tis h/f] wg'i6sf/

Virus ljiff0f' ;d'xdf kg]{ /f]ux?


ljkm/ /]ljh
x]k6fOl6; P bfb'/f
x]k6fO6L; aL xfF8]
7]pnf ?3fvf]sL
OGkm'nGhf

g]kfnaf6 ;fs{ /fi6«sf] ;do cj:yf


 ckmufg:yfg = -1;15 m
 dflNb; = -0;45 m
 kfls:tfg = - 0;45 m
 ef/t = -0;15m
 >L+nsf = -0;15m
 a+unfb]z = +0;15m
 e'6fg = +0;15m
*&(_ ufFhf xflgsf/s nfu"cf}ifw sf] ;"lrjf6 x6]sf] 5
 ;+o'Qm /fi6«;+3Lo nfu"cf}ifw ;DaGwL cfof]u –o"Pgl;Pg8L_
n] ufFhfnfO{ xflgsf/s nfu"cf}ifwLsf] ;"lraf6 x6fPsf] xf]
 ;g @)@) l8;]Da/ @ df ePsf] dbtfgdf x6fpg] kIfdf
dt lyof]
 dtbfgdf cfa4 %# ;b:o /fi6«dWo] @& n] x6fpg] kIfdf
dtbfg u/]sf lyP / g]kfnn] klg x6fpg] kIfdf dtbfg.
u/]sf] lyof]
**)_ s;sf] kbfjlw slt jif{sf] x'G5
 /fi6«klt — % aif{
 pk/fi6«klt —% aif{
 k|ltlglw ;ef— % aif{
 /fli6«o ;ef —^ aif{
 d'Vo ;lrj — # aif{
**!_ ljleGg efiffsf lnlkx?
 g]kfnL — b]jgfu/L
 g]jf/L — /Ghgf
 tdfª — tdlxu
 ef]hk'/L —s}yL
 d}lynL —lt/x'tf
 lnDa' — l;l/ªhf
 n]Krf — /f]ª
**@_ s'g o'4df s;n] lj/ult kfPsf x'g <
 sfhL sfn' kfF8] — sLlt{k'/sf] o'4df
 ;/b/ elQm yfkf — b]pynsf] o'4df
 ;/b/ uGbe{ /fgf — sfFu8f o'4df
 rf}tl/of x:tLbn zfx —cNdf]8f
**#_ g]kfnsf] s'g o'4df s;n] g]t[Tjf u/]sf] lyof]<
 h}yssf] o'4 —/0fhf]/ l;+x
 b]pynsf] o'4 —elQm yfkf
 cNdf]8fsf] o'4 —cd+/l;+x yfkf
 gfnfkflgsf] o'4 —ane|4 sFjf/
**$_ s'g lxdfnnfO{ s] gfdn] lrlgG5
 ;u/dfy —kGwf}F r'nL ,t];|f] w'|j
 dfR5fk'R5]« — s'df/L lxdfn
 uf}l/z+sf/ — kflye/f lxdfn
 cdfbAnd — n]l8h lks,6]lSgsn dfpG6]g
 dsfn' — hg' lxdfn
 sGrgh+ª\uf — g]kfn lks ,kfr r'nL
 wf}nflu/L — ;]tf] lxdfn ,5 r'nL
 h;Daf —kf;fª r'nL
**%_xfn ;Ddf stL hgf g]kfnLn] leS6f]l/of qm; kfPsf lyP<
 !# hgf
 k|yd ljZj o'4df — @ hgf ,s'nlj/ yfkf / s/0fjxfb'/
yfkf
 l4tLo ljZj o'4 — !)
 af]lgof] o'4 — ! /fdaxfb'/ lnDa'
**^_ ei6frf/ lj?b|sf] cGt/fli6«o lbj; slxn] dgfOG5
 l8;]Dj/ (
 ;g @))% b]lv dgfpgf ;'?jt
 g]kfnn] @)!! af6 ;+;baf6 cg'df]bg
 Recovery with Integrity
**&_/f]dg cªsx? n]Vgf slt cIf/x? k|of]u ul/G5
 I,V,X,L,C,D,M- 7
***_!* cf} Pl;ofnL v]n slxn] ;DkGg ePsf] lyof]
 ;g @)!* cu:6 !* — ;]K6]Dj/ @ OG8f]gf]l;of
 ;xeflu b]z —$%
 v]n — $)
 k|yd rLg,hfkg,b=sf]l/of,O08f]gf]l;of,pHh]ls:tfg
 g]kfn ## cf}F :yfgdf , ! /ht kbs k|fKtf u/]sf]
*()_ s'g glb ef/tdf k|j]z u/]kl5 s] gfdn] lrlgG5
 s0f{nL —3f3/
 dxfsfnL — ;f/bf
 sf]zL — bfdf]b/
 aaO{ — ;/o'
 d]rL — dxfgGb
*(!_ ;lt k|yfsf] s;n] cTo u/]sf lyP<
 rGb| zdz]/ lj; !(&&
 /f0fx?nfO{ A,B,C ju{df jlu{s/0f
 ldlnl6l/ c:ktfnsf] :ykgf
 g]kfnsf] gS;f 5kfPsf
 hgu0fgfsf] ;'?jt cflb
*(@_6fOd k;{g ckm lb Oo; @)@)
 cd]l/ls /fi6«klt hf] jfO8g / pk/fi6«klt sdnf x|ofl/;
 ;g @)!( sf] u|]6f ygju{
 ;g !(@& df :ykgf ePsf] xf]
*(#_xfn ;Ddf slt hgf JolQm /fli6«o ;efsf] cWoIf ePsf
5g
 # hgf
 a]gLaxfb'/ sfls{ lj; @)$*—@)%^
 df]xDb df]xl; lj; @)%^—@)%*
 u0f]z k|;fb ltlDnl;gf lj; @)&$— xfn;Ddf
*($_@)&$ sf] lgjf{rgdf slt bnnn] /fli6«o dfGotf k|fKt
kf6L{ ePsf] lyP<
 g]skf Pdfn]
 g]kfnL sªu|];
 dfcf]jfbL
 /fli6«o hgtf kfl6
 ;+ª3Lo ;dfhjfbL kmf]/d
gf]6 — /fli6«o kf6L{ x'gfsf] nflu k|ToIfdf ! l;6 /
;dfg'kfltsdf # k|lt;t Nofpg'kb{5
*(%_k|ltlglw ;ef @)&$ sf] :jtGqaf6 lgjf{lrt x'g] pDd]/bf/
sf] x'g <
 5Ss axfb'/ nfdf h'Dnf
*(^_ s'g kj{t s'g dxfb]zdf kb{5
 sf/sf]/d /]Gh —Pl;of
 cfNk; kj{tdfn — o'/f]k
 h'/f —o'/f]k
 P6n;\ — clkm|sf
 cN6fO{ —Pl;of
 /sL — pt/ cd]l/sf
*(&_ clkm|sf dxfb]zsf] ;a}eGbf ;fgf] b]z s'g xf]<
 ;];]N;
 Pl;of — dflNb;
 o'/f]k — Eofl6sg l;l6
 ci6«]lnof — gfp/
 b cd]l/sf — l6«lgbfb
 p cd]l/sf —;]G6 ls8\; P08 g]lj;
*(*_ cd]l/sfsf] 6«Dk k|zf;gn] cd]l/sf slxn] hnjfo'
kl/j{tg ;DalGw k]l/; ;Dem}tfaf6 aflxl/g] lg0f{o u/]sf] xf]
 ;g @)!( gf]e]Da/ %
cf}krfl/s ?kdf ;g @)@) gf]e]Dj/ $ af6 aflxl/Psf] xf]
*((_ s'g of}lus s'g s'g tTjx? ldn]/f ag]sf x'G5g
kfgL —xfO8f]«hg / clS;hg
lrlg — xfO8f]«hg , clS;hg / sfj{g
vfg] g'g — ;f]l8od / Snf]l/g
jfn'jf — l;lnsg / clS;hg
())_;g !((@ df ePsf] k[YjL ;Dd]ngn] kfl/b u/]sf] rf/ ljifox?
s] s] x'g <
h}ljs ljljBtf
Ph]08f— @!
df};d kl/jt{g
jg ;+/If0f

()!_ s'g Pl;ofnL v]n sxfF cfof]hgf x'b}F5


 klxnf] ;+:s/0f —;g !(%! ef/t
 !* cf}F — ;g @)!* O08f]gf]l;of
 !( cf}F —;g @)@@ rLg
 @) cf]F — ;g @)@^ hfkg
 @! cf}F — ;g @)#) stf/
 @@ cf}F — ;g @)#$ ;fpbL c/j
()@_ dfgj ljsf; k|ltj]bg @)@)
of] ;g @)!( sf] cj:yf xf]
 o'Pgl8kL n] ;fj{hlgs ug]{
 !*( b]z ;xefludf g]kfn !$@ -)=^)@ c+s _gDa/df
 ;g @)!* df g]kfn !$& :yfgdf
 lzif{ :yfgdf —
gj]{,cfo/Nof08,:jLh/Nof08,xªsª,cfO;Nof08
 ;fs{ /fi6«sf] l:ytL
 >Lnsf &@
 dflNb; (%
 e'6fg !@(
 ef/t !$!
 a+unfb]z !##
 kfls:tfg !%$
 ckmufg:yfg !^(
()#_ :yfgLo ;/sf/ ;+~rfng P]g @)&$ cg';f/ /fhkqdf
k|sfl;t ug'{kg]{ ;"rgfx? s'g s'g x'g <
!_ ufFpkflnsf tyf gu/kflnsf] ;+Vof / l;dgf lgwf{/0f tyf
;f]sf] x]/kmf]/
@_ ufFpkflnsf tyf gu/kflnsf] gfd tyf ;f]sf] x]/km]/
#_ ufFpkflnsf tyf gu/kflnsf] j8f ;ªVof ,rf/lsNnf v'n]sf]
;Ldgf lgwf{/0f ;f] sf] x]/km]/
$_ ufFpkflnsf tyf gu/kflnsf Ps cfk;df uflePsf]
%_ gu/kflnsf ,pkdxfgu/kflnsf tyf dxfgu/kflnsfsf]
3f]ifgf
()$_ lxGbs'z lxdfnodf kg]{ b]zx? s'g s'g x'g <
 g]kfn,ef/t,rLg,ckmufg:yfg,e'6fg,j+unfb]z,kfls:tfg
,Dofgdf/
()%_ e"dWo] /]vfn] sf6]/f hfg] b]zx? s'g s'g x'g <
 s]Gof,O08f]gf]l;of,sf]nlDjof,a|lhn,dflNb;,OSjf]8f]/,lsl
/jf6L,u]jg,;f]dflnof,u0ftGq s+uf=,k|hftGqLs u0ftGq
s+uf],o'uf08f,;fcf]6f]d P08 lk|G;]k
()^_ k|wfg dWofg /]vfdf kg]{ b]zx?
 a]nfot,a'lggf]kmf;f],:k]g,cNh]l/of,km|G;,dfln,3f6f,6f]uf]
()&_ dx]Gb| /fhdfu{sf] s'g v08fsf] s;sf] ;xof]udf
lgdf0f{ ePsf] lyof]
 d]rL – 9Ns]a/ — ef/t
 9Ns]a/ — kyn}of — ;f]leot ;+3
 kyn}of — x]6f}8f — g]kfn ;/sf/
 x]6f}F8f — gf/fo0f3f6 —Pl8lj
 gf/fo0f3f6 — j'6jfn —a]nfot
 a'6jn — sf]xnk'/ — ef/t
()*_ljleGg k|b]zsf] If]qkmnsf] cfwf/df 7'nf] / ;fgf] lhNnf
k|b]z 7'nf] lhNnf ;fgf] lhNnf
k|b]z g+ ! tfKn]h'ª t]x|y'd
k|b]z g @ ;Kt/L dxf]t/L
afudtL k|b]z l;Gw'kfNrf]s eQmk'/
U08sL k|b]z Uff]/vf kj{t
k|b]z g % bfª gjfnl/;L klZrd
s0f{nL k|b]z 8f]Nkf ?s'd klZrd
;'b'/klZrd aemfª a}t8L

(!)_:yfgLo ;/sf/ ;+~rfng P]g @)&$ , @)&$ c;f]h @( df


k|df0Ls/0f ePsf] xf] h; cg';f/ g]kfnsf] lhNnfsf] jlu{s/0f
 lxdfnL lhNnfx? —@!
 kxf8L lhNnfx—@*
 leqL dw]zsf lhNnfx? —&
 t/fO{sf lhNnfx? —!*
 sf7df08f} pkTosf —#
(!!_wfg,ds},ux",sfbf],hf} g]kfndf pTkfbg x'g] k|d'v vfB aflnx? x'g
 pv',cfn',t]nxg,h'6,dx k|d'v gub]jfnL x'g
 d';'/f],e6df;,df;,c/x/,uf|k;L k|d'v bnxg jfln x'g
 cb'jf,a];f/,n;'g,v';f{gL cflb k|d'v d;nf afnLx? x'g

(!@_g]kfnn] cGt/fli6«o v]ns'bdf ;g !(%! df ef/tdf ePsf] k|yd


Pl;ofnL v]ns'baf6 ;xeflu hgfPsf] xf]
 g]kfnsf] tkm{af6 cGt/fli6«o ;xeflutfdf klxnf]kN6f kbs
lhTg] v]nf8L lhtaxfb'/ s]=l; x'g pgn] ;g !(&# df
klxnf] Pl;ofg 6«ofs P08 lkmN8 RoflDkogdf sf:o kbs
lht]sf lyP

 g]kfnnfO{ cGt/fli6«o k|ltof]lutfdf :j0f{ kbs lhtfpg]


v]nf8L a}s'08f dfgGw/ x'g ,pgn] k|yd blIf0f Pl;ofnL
v]ns'bdf Dof/fyg tkm{ klxnf] :j0f{ kbs lht]sf x'g
 g]kfnn] ;g !(^$ df hfkgsf] 6f]lsof cf]nlDks v]ndf
klxnf] kN6 cf]nlDks v]ndf ;xeflu hgfPsf] xf]
(!#_ ;ft dxfb]zsf 7'nf lxdglbx?
 Pl;of — l;ofr]g lxdglb
 clkm|sf — lslndGh/f] lxdgbL
 p cd]l/sf — xjf8{ lxdgbL
 b cd]l/sf —k]/L6f] lxdgbL
 cG6fs{l6sf —nfDj6{ lxdgbL
 o'/f]k — e6\gfhf]s'n lxdgbL
 ci6«]lnof — x8{ cfONof08 lxdgbL
(!$_ yf]d; cNjf Pl8;g
 j}1flgsx?sf klg j}1flgs
 cflj:sf/sf lktf
 cfkmgf] gfd cfkm} e'Ng] j}1flgs
 sl/j !)(# cflj:sf/
 ;f !()$ df ef}ltsz:q tkm{ gf]jn k'/:sf/
 ljw't jNj,k|f]h]S6/,u|fdf]kmf]g,6fOk/fO6/ cflbsf]
cflj:sf/
 x]nf] zAbsf] k|of]ustf{
(!%_ c?0f u|xsf] ljz]iftfx?
 xl/of] u|x
 ;f}o{d08nsf] t];|f] 7'nf] u|x
 klZrdaf6 ;"o{ pbfpg]
 c;kmn tf/f
 ljlnod xz]{nn] kTtf nufPsf
 j[x:ktLsf] xh'\a'jf
 l66fgL ;a}eGbf 7'nf] pku|x -@&_
(!^_ cGtl/If ;DaGwL hfgsf/L
 cGtl/Ifdf ofg k|If]k0f ug]{ b]z qmdz= ?;
,cd]l/sf,km|fG;,hfkg,rLg,ef/t cflb
 cGtl/Ifdf k'Ug] k|yd ko{6s 8]lg; l66f]
 cGtl/Ifdf k'Ug] klxnf] JolQm o'l/ uful/g
 cGtl/Ifdf lx8g] k|yd JolQm cn]S;L lnof]g]e
(!&_ s'g le6fldgsf] /f;folgs gfd s]
 A = /]l6gn
 B1 = yfoldg
 B2 = /fO{af]km\nf]lag
 B3 = lgol;g
 C = P:sflj{s Pl;8
 D = s}lN;km]/f]n
 E = 6f]sf]kmf]/f]n
 K = lkmnf]sljnf]g
(!*_ s'g j:t'df s] /f;folgs tTj kfOG5
 ;'tL{ — lgsf]l6g
 lrof — 6]lgg
 slkm — Soflkmg
 ;"o{d'lv km"n — clS;g
 a];f/ — s's'/ldg
 aif{sf] kflg — le6fldg lj !@
 /S;L — OyfO{n cSsf]xn
 b'w — s]lhg
 pv' — ;'s|f]h

(!(_
 ;a}eGbf xn'sf wft' — lnlyPd
 ;a}eGbf xn'sf Uof; – xfO8f]«hg
 ;a}eGbf s8f kbfy{ — xL/f
 kffgLsf] z'4 ?k — jif{sf] kfgL
 ;a}eGbf s8f wft' —Kn]l6gd
(@)_g]kfndf kfOg] Ct'x? s'g s'g x'g <
j;Gt Ct'— r}q ,j}zfs
u|Lid Ct' —h]i7 ,c;f/
jiff{ Ct' —;fpg ,ebf}F
z/b Ct' —c;f]h,sflt{s
x]dfGt Ct' —d+lz/,k';
lzlz/ Ct[—df3,kmfu'g
(@!_cfl:6«of]nf]hLn] s] ;DalGw cWofg ul/G5 x8\8Lsf]
cWofg
+;fO6f]nf]hL sf]lzsf sf] cWofg
kf]df]nf]hL kmnkm'nsf] cWofg
kLl;sNr/ dfR5f kfng
OSyLof]nf]hL dfR5fsf] cWofg
g]kfnsf] ;+;b slxn] slxn] lj36g eof]<
(@@_ g]kfndf ;+;b lj36g slxn] slxn] eof]
 !_ @)!& k'; ! ljZj]Zj/ k|;fb sf]O/fnf
 @_ @)%! c;f/ @^ ut] lul/hfk|;fb sf]O/fnf
 #_ @)%@ dgdf]xg clwsf/L - @)%@ ebf}F !@ df
;j]{RRf cbfntn] cj}wflgs 7x/
 $_ @)%( h]i7 * z]/jxfb'/ b]pjf
 %_ @)&& d+l;/ % s]kL zdf{ cf]nL
(@#_ o'Pg8LkLn] ;g @)@) l8;]Da/df ;fj{hlgs u/]sf] dfgj
ljsf; ;"rs cg';f/ g]kfn ;fs{df slt cf}F :yfgdf /x]sf] 5
^ cf}F :yfgdf /x]sf] 5
 ljZjdf !$@ cf}F :yfgdf ,!*( b]z ;dfj]z
 >L+nsf,dflNb;,e'6fg,ef/t,a+ªunfb]z,g]kfn,kfls:tfg,
ckmufg:yfg
 g]kfnsf] cf}F;t cfo" —&)=* aif{
 ljBfno ljtfpg] ;do —!@=* aif{
 ul/aL hg;+Vofsf] lx:;f —#$
 /f]huf/ k|fKt hg;+Vofsf] lx:;f —*@=^
 s[lifdf cfwfl/t hg;+Vof —^% k|lt;t
 s'g /fli6«o cflDbflgsf] cfwf/df k|lQmJolQm cfDbfgL
#$%& 8n/ /x]sf] 5
(@$_g]kfnsf] s'g 7fpFnfO{ s] gfdn] lrlgG5
 g]kfnsf] d?e"dL — d':tfª
 g]kfnsf] agf/; —l/8L kfNkf
 g]kfnsf] tfhdxn —/fgLdxn kfNkf
 g]kfnsf] r]/fk'GhL —n'Dn] sf:sL
 g]kfnsf] l:jh\/Nof08 —lh/L bf]nvf
 g]kfnsf] slZd/ —h'Dnf
 g]kfnsf] dfpG6 km'hL —dgf:n'
(@%_ @)^* ;fnsf] hgu0fgf cg';f/ kl/jf/n] pkof]u u/]sf
;fwg tyf ;|f]qx?
 /]l8of] —%)=*@ k|lt;t
 6]lnlehg —#^=$%
 s]jn 6]lnlehg —!(=##
 sDKo'6/ —&=@*
 OG6/g]6 —#=##
 ljh'nL —^&=@^
 df]jfOn kmf]g —^$=^#
(@^_ax/fogsf /fhs'df/ ;]v df]xDdb xdfb df]xDdb cn
vlnkmfn] g]kfnsf] s'g s'g lxdfn slxn] cf/f]xg ug'{ef]
 /fhs'df/ !* hgfsf] 6f]ln ;lxt @)&& ebf} #) df g]kfn
cfPsf
 klxnf cf/f]xg ul/Psf] lxdfn n'j'r] @)&& c;f]h !&
 bf];|f] cf/f]xg ul/Psf] lxdfn dgf:n' @)&& c;f]h @(
ljxfg ^+=#) ah]
 uf]/vf r'dg'a|L ufpkflnsf ! ;dfufpjf;Ln] :yfgLo
x';'/8fF8fnfO{ /f]on ax/fog lks elg gfds/0f ul/Psf]

(@&_stf/sf] /fhs'df/ z]v df]xdb ljg cAb'Nn]


cf/f]xg u/] cdfbAnd lxdfn
 g]kfn cfPsf — @)&& sflt{s $
 cf/f]xg ul/Psf] lxdfn cdfbAnd -^*!$ld_
 cf/f]xg @)&& sflt{s @^ ljxfg !! ah]/f @)
ldg]6 hfbf
(@*_@)^* ;fnsf] hgug0f cg';f/ ;a}eGbf sd
hg;+Vof /x]sf]
 s';'08f — @&#
 g'/fª — @&*
 /fp6] — ^!*
 snf/ — !)&&
 nf]x/fª— !!%#

(@(_s'g k|b]zsf] :yfoL /fhwfgL / gfd


k|b]z :yfoL /fhwfgL k|b]zsf] gfd gfd / /fhwfgL
tf]s]sf] ldlt
k|b]z % /fKtL pkTosf n'lDagL @)&& c;f]h @)
b]pv'/L
k|b]z X]6f}F8f,dsjfgk'/ afudtL @)&^ k'; @&
#
k|b]z $ kf]v/f Uf08sL @)&% c;f/ !*
/fhwfgL ,c;f/
@@ k|b]z gfd
k|b]z & Uf]fbfj/L ,s}nfnL ;"b'/klZrd @)&% c;f]h !@
k|b]z ^ jL/]Gb|gu/ ,;'v]{t s0f{nL @)&$ kmfu'g !@
k|b]z ! lj/f6gu/ — @)&^ a}iffs @#
/fhwfgL
k|b]z — – —
@

(#)_ ljZj vfB lbj;


 x/]s aif{ cS6f]j/ !^ df dgfOG5
;g @)@) df $) cf}F vfB lbj; dgfOof]

(#!_ ci6]«lnof dxfb]zsf] ljz]iftfx?


 kftfn s'jfsf] dxfb]z
 cfwf efu d?e'ld /x]sf]
 cflbjf;Lx?nfO{ Pjf]/f]lhlgh eg]/f lrlgG5
 ljZjsf] ;a}eGbf w]/} pmg pTkfbg
 sªuf?sf] /fHo
(#@_s]lx ef}uf]lns pkgfd / b]zsf] gfd
 cd/ zlxbx?sf] ;x/ — /f]d
 ;"of]{bosf] b]z — hfkg
 gx/x?sf] b]z — g]b/Nof08
 r6\ofªsf] b]z —e"6fg
 dlGb/x?sf] ;x/ —sf7df08f}F
 ;]tf] xfltsf] b]z — yfONof08
 n8fs'x?sf] b]z — g]kfn
(##_ ;a}eGbf nfdf] ;d'b|L lsgf/f /x]sf] b]z
 !_ Sofg8f
 @_ OG8f]gf]l;of
 #_ /l;of
 $_ lkmlnlkG;
 %_ hfkg
Sofg O08f] /l; lkmhf
(#$_ s'g lxdfnnfO{ s] gfdn] lrlgG5
 dgf:n' — lsn/ dfp6]G6
 wf}nflu/L — ;]tf] lxdfn
 dfR5fk'R5] — s'df/L lxdfn
 uf}/Lz+sf/ lxdfn — kflye/f lxdfn
 ;u/dfy — kGwf}F r'nL
 h;Daf lxdfn — kf;fª Nofd' lxdfn

(#%_ jftj/0f ;DalGw dxTjk'0f{ lbj;x?


 ljZj jf3 lbj; — h'nfO{ @(
 ljZj h}ljs ljljBtf lbj; —d] @@
 ljZj jftj/0f lbj; — h'g %
 ljZj kfgL lbj; —dfr{ @@
 ljZj hg;+Vof lbj; — h'nfO{ !!
 cf]hg tx ;+/If0f lbj; —;]K6]Dj/ !^
 ljZj jg lbj; — dfr{ @!
(#^_ Ol;df]8 – cGt/fli6«o Ps[lst kj{tLo ljsf; s]Gb|_ sf]
:ykgf slxn] ePsf]
 ;g !(*# l8;]Dj/ %
 k|wfg sfo{no – v'nd6f/, nlntk'/ g]kfn
 lxGb|s'; kj{lto If]qsf] * b]zx?
 ckmufg:yfg,kfls:tfg,ef/t,g]kfn ,rLg,e"6fg
,a+unfb]z,Dofgdf/
(#&_zlg u|xsf] ljz]iftfx?
 kx]Fnf] u|x
 3]/fo'Qm u|x
 kflgdf pqg] u|x
 cf}F;t 3gTjf ;a}eGbf sd ePsf]
 Uoflnlnof]n] kTtf nufPsf
 bf];|f] 7'nf] u|x
(#*_sd ;fIf/tf /x]sf] lhNnfx? @)^*
 /f}tx6 —$!=&
 ;nf{xL —$^=#
 dxf]t/L —$^=$
 x'Dnf —$&=*
 l;/xf – %)=@
(#(_g]kfnsf] dlxnf ;fIf/tf sd ePsf] lhNnfx?
 /f}Ftx6 —#@
 x'Dnf — ##
 dxf]t/L —#^=^
 ;nf{xL —#^=^
 d'u" —#^=(

($)__ 3f]lift ePsf] a}s tyf a}Fs ckm lb Oo/x?


 ;g @)!^ — g]kfn OGe]i6d]G6 a}Fs
 ;g @)!& — PgPdla a}Fs
 ;f @)!* — PgPdla a}Fs
 ;g @)!( — d]uf a}Fs
 ;g @)@) — PgPdlj a}Fs
($!_g]kfndf ;fs{sf s'g s'g sfo{no /x]sf 5g<
;fs{ ;lrjfno
;fs{ Ifo/f]u tyf PrcfO{ leP8\; s]Gb|
;fs{ cfly{s ;+3sf] sfo{no
;fs{ cf}nf] /f]u pGd'ng s]Gb|
;fs{ ;efd'v tyf ;+;b ;+3sf] sfo{no
;fs{ lgjf{rg If]q sfo{no
($@_dbg k'/:sf/ @)&^ sf nflu 5gf]6
ePsf k':tsx?
 ofqfdf zf/bf zdf{
 df]xky nlnt lji6
 dxf/fgL rGb|k|sfz aflgofF
 hf]s/sf] aGb's ljdn lgef
 w;}{w;f{sf] rqmJo"x tLy{ >]i7
 kl/TofQm e'jg 9'Fufgf
 dxf/; lg3f06' v08 !—# of]uL wd{dxf/;

($#_cf=j @)&^.&& cg';f/ jfl0fHo a}Fssf] ;+Vof slt 5


jfl0fHo j}Fs @&
ljsf; j}Fs @#
ljQ sDklg @@
nu'ljt ljlto ;+:yf *(
k"jf{wf/ ljsf; a}Fs !
($$_cf=j @)&^.&& cg';f/ j}b]lzs /f]huf/df uPsf dWo] slt
k|lt;t dlxnf 5g <
k'?if — () k|lt;t
dlxnf — !) k|lt;t
bIf sfdbf/ — !=% k|lt;t
cw{bIf — @$
cbIf — &$=% k|lt;t

($%_ kf]v/f lk|ldo/ lnusf] ;'?jt slxn] ePsf] xf]<


 ;'?jt — ;g @)!*
 ;xefuL l6d ^
 ;g @)!* sf] ljh]tf — kf]v/f kN6\g
 ;f @)!( sf] ljh]tf — lrtjfg /fOgf]h
($^_;Ldf;DaGwL s]lx dxTjk'0f{ k':tssf n]vsx?
 a'l4gf/\fo0f >]i7 —g]kfnsf] l;dgf
 kmlbG4 g]kfn —g]kfn, l6i6fb]lv ;thn;Ddf
 lx/0onfn >]i7 —sfnfkfgL / sfnLsf] d'xfg
 /tg e08f/L —cltqmd0fsf] rk]6fdf lnlDkofw'/f
lnk'n]v

($&_ s'g lhjsf] s] ljz]iftf


 Pp6} k|l0fdf efn] / kf]ly b'j} cªu x'g] — u8\of}nf
 k]6df bft x'g] — u+u6f]
 ;a}eGbf w]/} cfvf x'g] — k'tln
 kv]6f gx'g] k+lIf — lsjL
 ;]tf] /ut x'g] — ;fªnf]
 lhj|f]af6 kl;gf lgsfNg] — s's'/
 vfgf vfPkl5 ?g] — uf]lx
($*_kmfOh/ jfof]PG6]s vf]knfO{ ljZj :jf:Yo ;+u7gn] slxn]
cg'dlt lbPsf] xf]<
 ;g @)@) l8;]Dj/ #!
$$(_sf]df]8f] 8«ofug s] xf],
 of] ljZjsf] ;a}eGbf 7'nf] 5]kf/f] xf] ,of] O08f]gf]l;ofdf
kfOG5 . of] ;g !(!@ df kTtf nfu]sf] xf] / of] #=& ld6/
;Ddf 7'nf] / !$) s]lh ;Ddf t}n x'G5
(%)_;+o'Qm /fi6«;+3n] ;g @)@! nfO{ s'g jif{sf] ?kdf dgfpgf
3f]ifgf u/]sf] 5 <
 pkrf/fTds jif{
(%!_s] xf] j'6\Nof08 cfof]u
 ;g !(*# l8;]Dj/df gj]{sf k"j{ k|wfgdGqL u|f] xd]{n
j'6\Nof08sf] cWoIftfdf u7g ePsf] cfof]u xf] .
 o; cfof]un] cfkgf] k|ltj]bg ;g !(*& df j'emfPsf]
lyof]
 k|ltj]bgsf] gfd xfd|f] ;femf elj:o eGg] lyof]
 k|ltj]bgdf ul/jL lgjf/0f / lbuf] ljsf; Ps csf{df
cGof]Gofl>t elgPsf] 5

(%@_;lhn};+uf gi6 gx'g] Knfl:6snfO{ Biopol elgG5


(%#_/fhf 1fg]Gb|sf] kfnfdf ePsf k|wfgdGqLx?
 lul/hf k|;fb sf]O/fnf
 ;'o{axfb'/ yfkf
 n]s]Gb|axfb'/ rGb|
 z]/jxfb'/ b]pjf

(%$_k[YjLsf nflu cfj:os kg]{ ;f}o{ tfkqmddf sld eO{


k[YjLsf] tfkqmd 36L dfgj j;f]jf;sf nflu cg"s'n gx'g] u/L
k[YjL clt lr;f] x'g] cj:ynfO{ Go"lSno/ pG6\/ elgG5

(%%_;d'Gb|df kfgLsf] k|jfxdf c:jfefljs ?kdf tfkqmd a9g]


,cltj[li6,cgfj[li6,af9L klx/f] cflb sf/0fn] hnjfo' c:jefljs
ag]sf] cj:ynfO{ Pn lgnf] elgG5
(%^_;+o'Qm /fi6« ;+3n] $) 8]l;dnsf] cfjhaf6 x'g] jftj/l0fo
c;/nfO{ zfGt dfg]sf] 5

(%&_xfldx?n] k[YjLsf] jftj/0f ;+/If0f ug]{ klxnf] Wofg


k'/\of{pg'k5{ clg c? sfd ug'{k5{ egL cd]/LsL o'jfx?4f/f
;+~rfng ul/Psf] cfGbf]nfgnfO{ cy{ km:6 gfd lbOPsf] lyof]

(%*_k|b'lift jftj/0fjf6 dfgj hfltnfO{ jrfpg hf]8 lbOPsf]


x]u 3f]ifgf !! dfr{ ,;g !(*( df g]b/Nof08df x]u ;x/df
ePsf] lyof]

(^)_ UNO sf] Oltxf;df ;a}eGbf ;kmn c+u s'g xf]<


 lhDdf hdfgL kl/ifb
 of] c+ªu ;g !(($ b]lv lg:s[o /x]sf] 5
(^!_ s'g v]n v]Ng] 7fpnfO{ s] elgG5 <
 km'6jn — u|p08
 af:s]6 an — sf]6{
 al;ª — l/ª\u
 a];an — 8fod08
 6]an 6]lg; — af]8{
 3f]8f bf}8{ — /]; sf];{

(^@_ s'g v]ndf slt v]nfl8


 l6d x\of08an —$
 cfO; xls — ^
 j6/ kf]nf] g]6jn — &
 sa8\l8 — &
 cfO; xls —^
 vf]vf] — (
 kf]nf] — $

(^#_ cf7f}F /fli6«o v]ns'b ljz]if


 v]n ;'? — @)&% r}q @&
 pb3f6g —@)&^ j}iffs % /fi6«klt af6
 d:s6,nf]uf] / lut ;fj{hlgs —@)&$ kmfu'g *
 d:s6 — xfltsf] 5fjf
 nf]uf] / d:s6 l8hfOg/ — ;Gtf]if lji6
 ;dfj]z v]n — #%
 ;xeflu l6d — !!
 ;a}eGbf w]/} :j0f{ kbs lhTg] — g]kfnL ;]gf sd
s0f{nL k|b]z
(^$_;u/dfy c/f]xg ug]{ k|yd % dlxnfx?
!_ h'Gsf] tfj]O — ;g !(&% d] !^ hfkg
@_ s'df/L kmfGtf]ª – ;g !(&% d] @& rLg
#_jf08f?lsljh — ;g !(&* cS6f]j/ !^ kf]Nof08
$_x]lgnf]/ l:dh – ;g !(&( cS6f]j/ @
%_a]r]Gb|L kfn — ;g !(*$ dfO{ @#
(^%_ sf]kf]ld; s] xf]<
 g]kfndf ;xsf/L ;+:yfx?sf] k|efjsf/L Joj:yfkgsf
nflu ;+~rfngdf NofPsf] cgnfOg ;km\6j]onfO{
sf]kf]ld; elgG5
 of] cgnfOg g]kfndf lj; @))$ df cfPsf] xf]<
(^^_ Pl;ofaf6 zflGtsf gf]jn zflGt k'/:sf/ kfpg] k|yd
JolQm sf] x'g <
 nL 8s yf] leotgfd – c:jLsf/ u/]sf]
 O;fs' ;ftf] hfkg
 d]gfr]d j]luª
 db/ 6]/];f
 bdfO{ nfdf
(^&_/fli6«o ;efdf slt hgf dlxnf ;b:o /xg] Joj:yf /x]sf]
5
 @@ k|To]s k|b]zaf6 #.# hgf / /fi6«kltaf6 dgf]lgt !
hgf
(^*_ /fli6«o ;efdf s'n slt hgf blnt ;b:o /xg] Joj:yf
/x]sf] 5
 & hgf ,k|To]s k|b]zaf6 !.! hgf
(^(_ gful/ssf] st{Jo wf/f slt df pNn]v ul/Psf] 5
 wf/f $* $
 /fi6«k|lt lgi7jfg x'b} g]kfnsf] /fli6«otf,;fj{ef}d;tf /
cv08fsf] /Iff ug'{
 ;+ljBfg / sfg'gsf] kfngf ug'{
 /fHon] rfx]sf] jvt clgjfo{ ;]jf ug'{
 ;fj{hlgs ;Dkfltsf] ;'/Iff / ;+/If0f ug'
(&)_ kfOn6 hguggf eg]sf] s] xf]<
 k|To]s JolQm ,kfl/jfl/s cfly{s ,;fdflhs
kIf,JolQmsf] gfd y/,lnªu ,pd]/,ju{,hflt,dft[efif,bf];|f]
efiff,wd{,ck+ªutf,lzIff ,j;fO;/fO,k|hgg nufPtsf
kIfdf ul/g] u0fgfnfO{ kfOn6 hg0fggf elgG5

(&!_ufFhf xflgsf/s nfu"cf}ifw sf] ;"lrjf6 x6]sf] 5


 ;+o'Qm /fi6«;+3Lo nfu"cf}ifw ;DaGwL cfof]u –o"Pgl;Pg8L_
n] ufFhfnfO{ xflgsf/s nfu"cf}ifwLsf] ;"lraf6 x6fPsf] xf]
 ;g @)@) l8;]Da/ @ df ePsf] dbtfgdf x6fpg] kIfdf
dt lyof]
 dtbfgdf cfa4 %# ;b:o /fi6«dWo] @& n] x6fpg] kIfdf
dtbfg u/]sf lyP / g]kfnn] klg x6fpg] kIfdf dtbfg.
u/]sf] lyof]
(&@_ _ _xfn ;Ddf slt hgf dlxnfn] dbg k'/:sf/ lht]sf 5g
<
 $ hgf
 kfl/hft-lzl/;sf] km'n_ @)@@
 emds s'df/L l3ld/] –lhjg sf8f ls k'mn @)^&
 /fwf kf}8]n – vnªu\df xdnf @)&)
 lgnd sfsL{ of]udfof @)&$
(&#_;+3sf] clwsf/ ;"lr slt j6f /x]sf] 5<
 #% j6f
 k|b]zsf] @! j6f
 ;+3 / k|b]zsf] ;femf @% j6f
 :yfgLo @@ j6f
 ;+3,k|b]z, :yfgLo ;femf —!% j6f
(&$_lbuf] ljsf; Ph]08fsf k|yldstfsf If]qx?
 hgtf
 k[YjL
 ;d[l4
 zflGt
 ;fem]bf/L
(&%_;f]n'v'Dj'sf] sfnfkTy/df s;sf] g]t[Tjdf
dGqLkl/ifbsf] a]F7s a;]sf] lyof]
 tTsfnLg k|wfgdGqL dfwa s'df/ g]kfnsf]
 lj; @)^^ d+l;/ !( df
 ;f]n'v'Dj'sf] sfnfkTy/df - %%$@ ld
prfO{
 hnjfo' kl/jt{gsf] c;/ jf/] ljZjnfO{
Wofgsif{g ug]{

(&^_dGqLkl/ifbsf] a}F7fs kfgL d'lg
 dflNb;df
 ;g @))( cS6f]j/ !^
 hnjfo' kl/jt{gsf] c;/ jf/] ljZjnfO{
Wofgsif{g ug]{

(&&_xl/tu[xdf k|efj kg]{ Uof;sf] lx:;f


 sfj{08fOcS;fO8 —%& k|ltzt
 Snf]/f]Knf]/f] sfj{g — @% k|lt;t
 ldy]g — !@ k|lt;t
 gfO6«; cS;fO8 — ^ k|lt;t
(&*_xl/tu[x Uof; pT;h{gsf sf/0fx?
 k|b'if0f / kmf]xf/d}nf — @=* k|lt;t
 phf{ cfk"lt{ — @%=%
 oftoftsf ;fwg — !#=! k|lt;t
 cfjl;o tyf Jofkl/s ejg —&=( k|lt;t
 pBf]u — !(=$ k|lt;t
 s[lif — !#=$
jg ljgf; — !&=$ k|lt;
(&(_/fhf 1fg]Gb|sf] kfnfdf ePsf k|wfgdGqLx?
 lul/hf k|;fb sf]O/fnf
 ;'o{axfb'/ yfkf
 n]s]Gb|axfb'/ rGb|
 z]/jxfb'/ b]pjf
(*)_z"o{ u|x0f
 z"o{u|x0f cf}l;sf] lbgdf dfq nfUb5 eg] z"o{
u|x0f nfUbf z"o{sf] klZrdL efu af6 ;'? u5{
,cf};Lsf] lbg hjf k[YjL / z"o{sf] ljrdf rGb|df
kb{5 To;a]nf z"o{sf] k|sf; rGb|dfn] 5]Sb|5
To;nfO{ z"o{ u|x0f elgG5
(*!_rGb| u|x0f
 k"l0f{dfsf] /ftfdf z"o{ / rGb|dfsf] ljrdf hjf
k[YjL kb{5 To; cj:yfnfO{ rGb|u|x0f rGb|
u|x0f elgG5 o;df z"o{sf] k|sf; k[YjLn] 5]Sbf
rGb|df ;Ddf k'Ub}gf ,rGb|u|x0f k"lj{ efuaf6
nfUgf ;'? ub{5

(*@_ g]kfnsf] tkm{af6 klxnf] cGt/fli6«o uf]n ug]{ JolQm


sf] x'g <
 jfOaL 3n] – odaxfb'/ 3n] – s'j]t lj?b|
 dlxnf — k]df 8f]Ndf nfdf –lkmlnlkG; lj?b|
(*#_ ;fg} 5' a9\gf b]pm, afnljjxf xf]Og k9gf b]pm s'g
k|b]zsf] cleofg x'g
 ;"b'/lkZrd
(*$_O/f6]:y]lghsf] of]ubfgx?
 k[YjLsf] k|yd a}1flgs gS;f
 clws aif{sf] cawf/0f
 k[YjLsf] kl/wL kTtf nufpg'
 z'o{ / k[YjL ljrsf] b'/L
 k[YjLsf] sIfsf] e'msfO kTtf nufP
(*%_clkm|sf dxfb]z
 cWofF/f] jf sfnf] dxfb]z,
 e'dWo] /]vfn] ljrdf sf6]sf] dxfb]z
 pRr ;d:ynLsf] dxfb]z
 eflif{s ljljBtfsf] dxfb]z
 gfOn glbsf] pbud:yn leS6f]l/of tfn
 ;+;f/sf] lrl8ofvfg cflb gfdn] lrlgg] dxfb]z
 ljZjsf] ;a}eGbf 7'nf] ;x/f d?e'ld ePsf] dxfb]z

(*^_g]kfnsf] h:tf] gS;f ePsf] lhNnf , afUn'ª


 g]kfnsf] h:tf] gS;f ePsf] b]z , kf]r'{un
 pt/ lxdfnob]lv blIf0f dxfef/t;Ddf km}lnPsf]
lhNnf , wflbª
 pt/ lxdfnb]lv blIf0f r'/] If]q;Ddf km}lnPsf] lhNnf ,
l;Gw'kfNrf]s
 ef/t h:t} :j?k ePsf] lhNnf ;+v'jf;ef

(**_jL/ zdz]/
lj; !($@ b]vL !(%& ;Ddf
cfkmgf sfsf /0f]4Lk l;+xsf] xTof u/]/f k|wfgdFqL ePsf
of]ubfgx?
 g]kfndf df]6/ r9\g] klxnf] AolQm
 306f3/,jL/ c:ktfn,gf/fo0flx6L b/jf/sf] lgdf0f{
 gfdsf] k5f8L ha/f n]Vgf ;'?
 b/jf/ :s'ndf ;j{;fwf/0fsf] 5f]/f5f]/L k9\gf kfpg] Aoa:yf
 dlxnf lzIffsf] ;'?jt

(*(_ko{6g k|j4{gsf nflu dgfOb} cfPsf] aif{x?


 g]kfn e|d0f aif{ !((*
 uGtJo g]kfn aif{ @))@.)#
 g]kfn ko{6g aif{ @)!!
 n'lDagL e|d0f{ aif{ @)!@
 cfGtl/s w'dlkm/ aif{ @)&#
 g]kfn e|d0f jif{ @)@) - :yflut

(()_;fs{ cjf8{
/fzL @% xhf/ cd]/LsL 8n/ / :j0f{ kbs
;fs{ cjf8{sf] 3f]ifgf ;g !((^
;fs{ cjf8{ kfpg] klxnf] JolQm lhofp/ /xdfg ;g @))%
gf]e]Da/ !@ df a+unfb]zsf] 9fsfdf !# cf}F lzv/
;Dd]ngsf] pb\3f6g ;df/f]xdf

((!_a]nfot Oo'af6 aflx/Lof]


 a]nfot ;g !(&# hgfj/L !df hgfdt ;+u|xaf6
Oo'df k|j]z u/]sf] lyof]
 a]nfot ;g @)!^ h'g @# df aflxl/g] jf ;+3df
g} a:g] eGg] ljifodf hgfdt ;+ux ePsf] lyof h;df
%!=( aflxl/g] eGg] kIfdf dtbfg u/]sf lyP<
 a]nfot ;g @)@) hgfj/L #! Df cf}krf/Ls
?kdf aflxl/Psf] 5 o; lbgnfO a]nfotn] BREXIT
day sf] ?kdf dgfPsf] 5
((@__ xfn;Ddf g]kfndf slt j6f nufgL ;Dd]ng ePsf] 5
 # j6f @)$(,@)&#,@)&%
((#_ g]kfndf xfltkf]nf] k|ltof]lutfsf] ;'?jt slxn]b]lv ePsf]
xf]<
 ;g !(*@
(($_ The Father of Water eg]/f lrlgg] glb s'g xf]<
 ldl;l;lk
((%_hg;+Vofsf] cfwf/df 7'nf /\ ;fgf :yfgLo tx
 7'nf] sf7df08f}F dxgfu/kflnsf
 ;fgf] jL/uGh dxfgu/kflnsf
pkdxfgu/kflnsf
 7'nf] hgsk'/ pkdxfgu/kflnsf
 ;fgf] hLtk'/ —l;d/f
gu/kflnsf
 7'nf] d]rLgu/ gu/kflnsf
 ;fgf] 7'nL e]/L gu/kflnsf
ufpFkflnsf
 7'nf] /fKtL;f]gf/L
 ;fgf] gfkm"{ ufpFkflnsf
((^_ cd]l/sfsf] 6«Dk k|zf;gn] cd]l/sf slxn] hnjfo'
kl/j{tg ;DalGw k]l/; ;Dem}tfaf6 aflxl/g] lg0f{o u/]sf] xf]
 ;g @)!( gf]e]Da/ %
 cf}krfl/s ?kdf ;g @)@) gf]e]Dj/ $ af6 aflxl/Psf] xf]
((&_ nlntk'/ dxfgu/kflnsfnfO{ x:tsnf gu/ 3f]ifgf slxn]
ul/Psf] xf]<
 @)&% sflt{s @*
((*_ /fgLkf]vl/sf] k"g —lgdf0f{ kl5 slxn] pb\3f6g ul/Psf]
xf]<
 @)&& sflt{s %
(((_ g]kfndf ;/;kmfO ;Ktfx slxn]af6 dgfpgf yflnPsf]
xf]<
 @)%^

!)))_g]kfnsf] sf] zflGt If]q k|Ztfj


/fhf lj/]Gb|n] g]kfnnnfO{ lj; @)#! kmfu'g !# ;g !(&%
km|]j'cl/ @% df zflGt If]q 3f]ifgf ul/of]; eGg] k|:tfj k]z
u/]sf lyP
rLg ,kfls:tfgn] tTsfn ;dy{g hgfPsf lyP eg]
p sf]/Lof ;g !(&% cu:6 !
b sf]/Lof ;g !(&% cu:6 &
a+unfb]z ;g !(&& l8;]Da/ !(
/ kl5Nnf] /fi6« cfo/Nof08n] ;g !(() dfr{ !* df ;d{yg
hgfPsf] lyof] ef/tn] ;d{yg hgfPsf] 5}gf . ;fs{ /fi6«df
;d{yg ghgfpg] /fi6« ef/t xf]

!))!_ ;g @)@! cg';f/ zlQmzfnL kf;kf]6{sf] ;'lrdf


g]kfn slt cf}F :yfgdf /x]sf] 5
 !)$ cf}F :yfgdf
 x]GnL kf;kf]6{ O08]S; @)@! cg';f/
 klxnf] b]lv qmdz hfkg,l;+xk'/,blIf0f sf]/Lof,
hd{g
 !!) clGtd :yfgdf ckmufg:yfg

!))$_hf]lvddf /x]sf] ;8s afnaflnsfnfO{ s0f{nL k|b]zn]


;+~rfngdf NofPsf] qmfo{qmdnfO{ s] elgG5 <
cfdf 3/
!))%_s]lx lrlr{t k':tsf n]vs
 ;]tf] ;+;f/ –vu]Gb| ;+uf}Fnf
 cfwf h'g – emns ;'j]bL
 qf;df O{Zj; –7fs'/ a]nfaf;]
 x/fosf] /fxfbfgL –o'jf/fh gof3/]

!))^_ b Dofg a's/ k'/:sf/ / b Dofg a's/


OG6/g];gn k'/:sf/
_b Dofg a's/ k'/:sf/ b Dofg a's/
OG6/g];\gn
 :yfkgf ;g !(^( ;g @))$ k|bfg @))%
 slt ;do x/]s aif{ x/]s aif{
 k|bfg ug]{ Dofg u'|k Dofg u'|k
 /flz %) xhf/ kfp08 %) xhf/ kfp08
 s;nfO{ lbOG5 c+u|]lh efiffsf] s[lt ;a} efiff

!))&_af}4 wd{sf] d'Vo ljxf/x?


 :joDa' g]kfn
 ljqmdlznf ef/t
 tIflznf kfls:tfg
 tfd|flznf >L+nsf
 :j0f{lznf yfONof08
 lqlk6s ltAat
!))(_af}4 wd{sf] kfFr /u+sf] cy{
lgnf] a'4sf] zl//
/ftf] a'4sf] /ut
;]tf] a'4sf] bft
sn]hL a'4sf] cGt/:s/0f
kx]Fnf] a'4sf] cl:t/wft'
!))*_;Ktu08sLsf] ;fxos glb – k'j{ af6 klZrd _
lqj''4 ddf;]sf
 lq , lqz'nL
 j' j'9L u08sL
 b b/f}bL
 d d:of{ªbL
 ;] ;]tL
 Sf sfnLu08sL
!))(_cUnf] :yfg
 lxdfno If]qsf] cUnf] kj{t — ;u/dfy ;f]n'v'Da'
 dxfef/t kj{tsf] cUnf] kj{t—z}n'ª ,bf]nvf
 r'/]kj{tsf] cUnf] kj{t — ufjf{ ,s}nfnL
!)!)_k|j]z4f/x?
 ;u/dfysf] k|j]z4f/ — gfDr] jhf/ ,;f]n'v'Da,
 g]kfnsf] k|j]z4f/f — jL/uGh,k;f{
 s0f+{nLsf] k|j]4f/ —jL/]Gb|gu/ ,;'v]{t

!)!!_k|b]zn] 5'g] b]z


 rLgnfO{ 5'g] k|b]z — % j6f
 ef/tnfO{ 5'g] k|b]z — ^ j6f
 rLg / ef/t b'j}nfO{ 5'g] k|b]z—$
- k|b]z !,jfudtL,u08sL,;"b'/klZrd
 rLgnfO{ dfq 5'g] — ! s0fnL
 ef/tnfO{ dfq 5'g]—k|b]z @,%
 rLg / ef/t Ps} ;fy g5'g] k|b]z —# j6f,
- s0f{nL k|b]z,k|b]z g @ ,k|b]z g %_

!)!@_ s'g hflt s'g :yfgaf6 cfPsf


 lnR5jL —ef/tsf] j}zfnL
xfo' — n+sf
lzv — k~hfj
;tf/ — emf/v08fsf] b'Dsf
s'dfn — u9jfnsf] s'dfn
!)!#_ u}/ cfjfl;o g]kfnL ;+3sf] :ykgf slxn] ePsf] xf]<
 ;g @))# cS6f]a/ !!
 g]kfndf k|jf;L g]kfnLx?sf] nufgL a9fpg] pb]Zon]
 klxnf] cWoIf — pk]Gb| dxtf]
 xfnsf] cWoIf — s'df/ kGt
!)!$_g]kfnsf] ;+ljBfgsf] wf/f @(@ cg';f/ ;+;bLo ;'g'jfO{
ug'{ kg]{ kbx?
 ;+j}wflgs kl/ifbsf] l;kmf/L;df lgo'Qm x'g]
k|wfgGofwL;
 ;j]{Rr cbfntsf] GofofwL;
 Gofo kl/ifbsf] ;b:o
 ;+a}wflgs lgsfosf] k|d'v jf kbflwsf/L
 /fhb'tx?
!)!%_nf]s ;]jf cfof]usf] k|lts lrGXdf pNn]lvt gf/f —
of]Uotf,lgikIftf,:jR5tf
!)!^_a]nfotL ;]gfaf6 u8{ ckm cg/ ;Ddfg kfpg] g]kfnL —
t'n axfb'/ k'g
!)!&_ dlxnfnfO{ dtflwsf/ lbg] klxnf] /fi6« Go'lhNof08 xf]
eg] xfn ;Ddfsf] clGtd /fi6« ;fpbL c/j
!)!*_g]kfnaf6 gf]jn zflGt k'/:sf/sf] nflu l;km/L; ePsf]
JolQm lul/hfk|;fb sf]O/fnf
!)!(_g]kfnsf] gful/tf kfpg] klxnf] s';'08f /fhfdfdf x'g, .
pgn] la; @)^# c;f/ #) ut] gful/tf k|fKtf ug]{
!)@)_ g]kfnsf] klxnf] d'VodGqL 8f]/d0fL kf}8]n – k|b]z g #
x'g
!)@!_g]kfndf cf/f]xgsf nflu v'Nnf u/]sf] lxdfn $!% j6f
/x]sf] 5g
!)@@_ &_;+ljBfg ;efjf6 ;+ljBfg hfl/ ug]{ klxnf]
/fi6« km|fG; xf] eg] g]kfn $$ cf}F /fi6« xf] / $# cf]F
/fi6« 6\ol' gl;of xf]
!)@#/fhf lj/]Gb|n] k]; u/]sf] g]kfnnfO{ zflGt |If]q 3f]ifgf
ul/of]; eGg] k|:tfj ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] ;'/Iff kl/ifbsf] %
/fi6«dWo] s'g /fi6«n] ;dy{g hgfPsf] lyPg
 ?;
!)@$_lxdf]9 eg]sf] s] xf]<
lxdglbn]] cfkmgf] dfu{df /x]sf r6\6fg pSsfpbf aGg] 7'n
7'nf vfN8fnfO{ lxd;fu/ elgG5
lxdglbn] aufP/f NofPsf] df6f] ,afn'jf,9'ªuf,emf/kft cflb
kbfy{nfO{ lxdf]9 elgG5
lxdf]9 y'lk|P/f ag]sf] l9:sf]nfO{ P:sf/ elgG5
!)@%_;fs{ If]qLo s]Gb|x?
 ;fs{ s[ifL ;'rgf s]Gb| 9fsf a+unfb]z !(**
 ;fs{ Ifo/f]u tyf PrcfOeL P8; s]Gb| sf7df08f}F g]kfn
!((@
 ;fs{ phf{ s]Gb| O:nfdjfb kfls:tfg @))^
 ;fs{ ;+:s[lts s]Gb| sf]nDaf] >L+nsf @))(
 ;fs{ jfta/0f tyfk|sf]k Aoa:yfkg s]Gb+| gofF lbNnL ef/t
@)!$

!)@^_ s'g lxdfn s'g lhNnfdf kb{5 <


 zflGt lzv/ — ;f]n'v'Dj'
 e}/j 6fs'/ —l;Gw'kfNrf]s
 r08L lxdfn — x'Dnf
 sfGtL lxdfn —d'u'
 ofnf lxdfn — /;'jf
!)@&_g]kfnsf] Oltxf;df dNn/fhfx?dWo] ;a}eGbf zlQmzfnL
sf] lyP<
 k|tfk dNn
 ;]tf] dlR5Gb|gfysf] hfqf rnfPsf
,blIf0fsfln,xg'dfg9f]sf / /fgLkf]v/Lsf] lgdf0f{ u/]sf lyP
!)@*_ s'g tfn s'g lhNndf kb{5 <
 lj/]Gb| tfn — uf]/vf
 d'h'/f tfn — lrtjfg
 /fgL tfn — s~rgk'/
 vKtf8 tfn — 8f]6L
 ?b| tfn — afUn'ª
!)@(_s;sf] jxfg sf] —
 nIdL — nf6f]sf;]/f]
 s'df/ — do"/
 b'uf{ — l;+x
 ;/:jftL — xfF;
 od'gf — s5'jf
 u+uf — uf]xL
!)#)_ k~r]afhf cGt/ut s'g s'g afhf kb{5g <
 bdfx,;xgfO{,6\ofDsf],em\ofnL,g/l;x
!)#!_vfgfdf /;folgs agf]6sf] cfwf/df jlu{s/0f
 sfaf]{xfO8]8 — zlQmsf] ;|f]t
 k|f]l6g — zlQm k|bfg
 vlgh tTjf —x8\8L alnof] agfpg]
 le6fdLg — /f]u;+uf n8g] zlQm
!)#@_ k|b]z g+ ! df kg]{ lhNnfx?
;'q— t]O; ah] cf]emfnfO{ ;'tfp / sk8f vf]ln df];f]
wkfp ef]
 t]x|y'd,Onfd,;+v'jf;ef,cf]vn9'ªuf,emfkf,;'g;
/L,tfKn]h'ª,vf]6fª,df]/ª,;f]n'v'Dj',wgs'6f,kfFry/,pb
ok'/ ,ef]hk'/
!)##_k|b]z @ df kg]{ lhNnfx?
;l; af / d ;u} k;n u/f}n F f wg]
 ;nfxL,l;/fxf,af/f
dxf]t/L,k;f{,;Kt/L,/f}Ftfx6,wg'iff

!)#$_s'g Nxf];f/ s;n] dgfpG5g


 td' Nxf];f/ — u'?ª
 UofNkf] Nxf];f/ —z]kf{ ;d'bfo
 ;f]gfd Nxf];f/ —tdfª ;d'bfo
!)#%_klxnf] ;+;lbo- k|ltlglw ;ef_ lgjf{rg lj; @)!% kmfu'g
& b]lv ePsf] lyof] / !)( If]qdWo] &$ sfu|];n] lht]sf] lyof]
!)#^_@)!^ h]i7 !# df ljlk sf]O/fnf g]kfnsf] klxnf]
hglgjf{lrt k|wfgdFGqL eP .s[i0f k|;fb e6\/fO{ klxnf] ;efd'v
tyf klxnf] cfd lgjf{rgdf ljho x'g] dlxnf 4l/sfb]lj 7s'/fgL
x'g
!)#&_/fhf dx]Gb|n] aLlk sf]O/fnfnfO @)!& k'; ! df ckb:t
ul/ k\'; @@ af6 k~rfolt zf;g ;'? u/] / /fhf dx]Gb|sf]
cWoIftfdf dGqLd08n u7g eof] k~rfolt Joj:yfsf] klxnf]
k|wfgdGqL ;"o{axfb'/ yfkf x'g eg] clGtd nf]s]Gb|axfb'/ rGb|
x'g –k~rfolt Joj:yf k'; @@ ,@)!&—r}q @)$^
!)#*_ k|wfgdGqL s] kL zdf{ cf]lnn] ;+o'Qm /fi6« ;+3sf]
&% cf}F dxf;efdf slxn] ;Daf]wg ug'[eof] <
 @)@) ;]K6]Da/ @%
!)#(_cGt/fli6«o ;fIf/tf lbj; slxn] dgfOG5 <
 cui6 *
 o'g]:sf]sf] kxndf ;g !(^& af6 dgfpgf
yflnPsf]
 ;g @)@) df %$ cf}F ;fIf/tf lbj; dgfOof]
 lj; @)&^ nfO{ ;fIf/ g]kfn aif{sf] ?kdf 3f]ifgf
ul/Psf]
!)$)_ g]kfnsf] xfn;Ddf slt b]z;+uf b}To ;DaGw sfod
ePsf] 5 <
 !^* b]z
 !^* cf]F b]z —3fgf —@)!( ;]K6]Da/ @%
 !&^ —;]G6 n'l;of —@)!( cui6 @&
 !^^ — O:jfltgL —@)!( d] (
!)$!_ ;g @)@) df dgfPsf] ljZj jftj/0f lbj;sf]
cfb{z jfSo s] /x]sf] 5
 Time for Nature
 Host Countery —Colombia
 2019 — Beat air pollution —China
 2018 — Beat plastic Pollution – India
 x/]s aif{ h'g % df of] lbj; dgfOG5
 ;g @)@) sf] gf/f — Bio Diversity
 g]kfnsf] /fli6«o gf/f ;'/lIft lhjgsf nflu h}ljs
ljljBtf
 ;g !(&$ af6 dgfpgf yflnPsf]

!)$@_ k[YjLsf nflu cfj:os kg]{ ;f}o{ tfkqmddf sld


eO{ k[YjLsf] tfkqmd 36L dfgj j;f]jf;sf nflu cg"s'n
gx'g] u/L k[YjL clt lr;f] x'g] cj:ynfO{ Go"lSno/ pG6\/
elgG5
!)$#_;d'Gb|df kfgLsf] k|jfxdf c:jfefljs ?kdf tfkqmd
a9g] ,cltj[li6,cgfj[li6,af9L klx/f] cflb sf/0fn] hnjfo'
c:jefljs ag]sf] cj:ynfO{ Pn lgnf] elgG5

;+o'Qm /fi6« ;+3n] $) 8]l;dnsf] cfjhaf6 x'g] jftj/l0fo


c;/nfO{ zfGt dfg]sf] 5
!)$$_xfldx?n] k[YjLsf] jftj/0f ;+/If0f ug]{ klxnf] Wofg
k'/\of{pg'k5{ clg c? sfd ug'{k5{ egL cd]/LsL o'jfx?4f/f
;+~rfng ul/Psf] cfGbf]nfgnfO{ cy{ km:6 gfd lbOPsf]
lyof]
!)$%_ k|b]z g # sf] lhNnfx?
/fwf/ dl;bf]en] sfg'g ;Dat lrnsf] l;sf/ u/]
 /fd]5fk,wflbª,/;'jf,dsjfgk'/,l;Gw'nL,bf]nvf,e
Qmk'/,sf7df08f}F,g'jfsf]6,lrtjfg,nlntk'/,l;Gw'kfN
rf]s,sfe|f]knfGrf]s
k|b]z $ —uf]kn / dt :ofd'sf Dofg af
 uf]/vf,kj{t,ndh'ª,dgfª,tgx'F,:ofªhf,d':tfª,
sf:sL,DofUbL,gjfnk/fl;,afUn'ª
/fwf/ dl;bf]en] sfg'g ;Dat lrnsf] l;sf/ u/]
 /fd]5fk,wflbª,/;'jf,dsjfgk'/,l;Gw'nL,bf]nvf,eQm
k'/,sf7df08f}F,g'jfsf]6,lrtjfg,nlntk'/,l;Gw'kfNrf]s,sf
e|f]knfGrf]s
!)$^_k|b]z $ df s'g s'g lhNnf kb{5g
—uf]kn / dt :ofd'sf Dofg af
 uf]/vf,kj{t,ndh'ª,dgfª,tgx'F,:ofªhf,d':tfª,sf:
sL,DofUbL,gjfnk/fl;,afUn'ª

!)$*_ Ps lbg] k|wfgdGqL


 lkmgNof08sL !^ alif{o Pef d'tf]{
 dlxnf clwsf/ k|jb{g ug]{ pb]Zon]
 ;g @)@) cS6f]j/ & df
!)$(_ Ps lbg] d'VodGqL
 ;[li6« uf}:jfdL
 ;g @)@! hgfj/L @$
 ef/tsf] pt/v08f /fHodf
!)%)_ g]kfn slxn] P Snf; sf] Pl;ofnL /fhdfu{;+uf
hf]l8Psf] xf] ,
 @)&& c;f]h !) ,g]kfn / ef/t hf]8g] d]lr
glbdfly rf/ n]gsf] k'n lgdf0f{ eP;Fu}
 g]kfnsf] k"j{klZrd /fhdfu{ / cl/lgsf] /fhdfu{
Pl;ofg /fhdfu{ cGt/ut{ kb{5g
 lo b'O{ /fhdfu{nfO{ l; Snf;sf] dfkb08 lbOPsf]
5
 P Snf;sf] dfkb08fsf nflu rf/ n]gsf] ;8s
x'g'k5{
 k"j{ klZrd /fhdfu{ Pl;ofg /fhdfu{sf] ?6 g+ @
df kb{5 eg] c/lgsf] /fhdfu{ ?6 g $@ df kb{5
!)%!_ljZj hnjfo' hf]lvd ;"r+sfsf @)@! cg';f/ g]kfn
slt cf}F :yfgdf /x]sf] 5
 !@ cf}F
 ljZjsf] ;a}eGbf sd hf]lvd d'n'sx?
cNalgof,ax/fOg,a]nf?;,e'6fg,rf8
 ;a}eGbf a9L hf]lvd ePsf] b]zx?
df]hflDas,lhDafa],axdf;,hfkg,dfln
 ;fs{df
ckmufg:yfg,ef/t,g]kfn,a+unfb]z,kfls:tfg,>L+nsf,dfl
Nb;,e'6fg
!)%@_ e'sDksf sf/0f elTsPsf] ljlk /fhdfu{ k"0f{
lgdf0{f kl5 hfkg ;/sf/n] @)&& df3 !% df g]kfn
;/sf/nfO x:tfgt/0f u/]sf] xf]
!)%#_ s'g of]hgfb]lv s] eof]
 Jofkf/ ljljlws/0f — kfFrf} of]hgf
 ;Gt'lnt ljsf;sf] cjBf/0f — kfFrf} of]hgf
 lglhs/0f ;'?jt — 5}6f} of]hgf
 nIo eGbf a9L cfly{s j[l4 xfl;n —5}6f} of]hgf
 ljs]lGbs/0fnfO{ cfTd;fy —;ftf} of]hgf
 ;'zf;gsf] cjfBf/0f — gjf}F of]hgf
!)%$_ g]kfnsf] ;+ljBfg cg';f/ s'g s'g kbfdf lgjf{lrt,dgf]lgt
jf lgo'lQm x'gfsf nflu j+zhsf] cfwf/df g]kfnL gful/tf k|fKt u/]sf]
x'g'k5{
 /fi6«klt – /fli6«o ;efsf] cWoIf
 pk/fi6«klt –k|b]z k|d'v
 k|wfgdGqL –d'VodlGq
 k|wfg GoofwL; –k|b]z ;efsf] ;efd'v
 k|ltlglw ;efsf] ;efd'v – ;\'/Iff lgsfosf] k|d'v
!)%%_ s] sf] l8hfOg/ sf]
s0f{nL k'n —:6fogd]g sDkgL
rGb| gx/ —l8NnLh+u yfkf
gofF w/x/f — lji0f' kGyL
/fli6«o ;efu[x —u+ufw/ e6\6
n'lDagL ljsf; u'?of]hgf ,s]Ghf] 6fªu]
gf/fo0flx6L b/af/ , ljkm{g
xjfO6 xfp; , h]D; x'jg
Olkmn 6fj/ , u':tfd Olkmn
a]nLla|h , ljlnod 8L a]n
sf7df08f} dxfgu/kflnsfsf] cfw'lgs ejfg —k|]ds'df/ If]i7
!)%^_ s]xL k|d'v JolQmsf] xTof slxn]
cj|fxd lnªsg — ;g !*^% clk|n !%
dxfTdf ufGwL — ;g !($* hgfj/L #)
OlGb/f ufGwL — ;g !(*$ cS6f]j/ #!
/fhf lj/]Gb| — lj; @)%* h]i7 !(,;g @))! h'g !
!)%&_cfly{s aif{ @)&&.&* sf] ah]6 36fOof]
 lj; @)&& df3 @&
 klxnf !$ va{ &$ cj{ ^$ s/f]8 lyof]
 cafsf] ah]6 !# va{ $$ ca{ ^* s/f]8 /x]sf] 5
h;df
 h'g s'n ah]6sf] (!=!( k|lt;t xf]
 rfn' vr{ —?( va{ !$ ca{
 k"FhLut tkm{ —? @ va{ *# ca{
 ljlto Joj:yftkm{ — ? ! va{ $^ ca{
ljlgof]hgt
 /fh:jf / cfGtl/s C0faf6 —!) vj{ &$ cj{ ^*
s/f]8
 j}b]lzs cg'bfgaf6 —? #% cj{
 j}b]lzs C0faf6 ? @ va{ #% cj{ ;|f]t
Joj:ygfkg
!)%*_ @)&* ;fndf x'g] lgjf{rg @ r/0fdf
 klxnf] r/0f —@)&* j}iffs !&, k|b]z g,@,u08sL
k|b]z,n'lagL / ;"b'/klZrdsf] $) lhNnf
 bf];|f] r/0f —@)&* a}iffs @& df s0f{nL,afudtL
/ k|b]z g ! sf #& lhNnfdf
 @)&& df3 @^ sf] dlGqkl/idbsf] lg0f{o
!)%*_ :yfgLo ;do eg]sf] s] xf]<
 lbgsf] lbs !@ ah] xfd|f] 6fpsfsf] l7s dfly x'Fbf
lgwf{/0f ul/g] ;do g} :yfgLo ;do xf]
 of] ;do lu|gljraf6 k|To]s ! b]zfGt/sf] cGt/df
$ ldg]6sf b/n] ;do km/s k5{
!)%(_ lu|gljrsf] ;do —
 ;+o'Qm clw/fHosf] k|dfl0fs ;do g} lu|gljrsf]
;do xf] ,of] z'Go b]zfGt/df cjl:yt n08g
glhs}sf] lu|gljrsf] cfwf/df tof/ ul/Psf] 5
!)^)_ k|dfl0fs ;do —s'g} b]zsf] ef}uf]lns cjl:ytLsf]
cfwf/df l7s ljrsf] s'g} :yfgnfO{ cfwf/ dflg s'g} b]zsf]
nflu lglZrt ul/Psf] ;do g} k|dfl0fs ;do xf]
!)^!_ xfn /fli6«o uf}/jsf cfof]hgf slt 5g <
 @$ j6f
 cf=j @)^*.^( —!& j6f
 cf=j @)&).&! —$ yk
 cf=j @)&%.&^— ! yk
 cf=j @)&^.&& — ! yk
 cf=j @)&&.&* — ! yk jh]6 jStJo dfkm{t
!)^@_ljleGg wfld{s u|Gysf] gfd
 lxGb' — j]b,k'/f0f,uLtf
 d'l:nd — s'/fg
 O;fO{ — afOjn
 af}4 — lqlk6s
 lzv — u'?u|Gy
!)^#_ ljleGg wd{sf] wfld{s :ynx?
 lxGb' — dlGb/
 lzv — u'?4f/
 d'l:nd — dl:hb
 lqmlZrof — lu{hf3/
 af}4 — laxf/
 h}gwd{ — h}gdlGb/
!)^$_@)&@ ;fnsf] e'sDkaf6 clt k|efljt !$
lhNnx?
 sf7df08f}  /;'jf
 eQk'/  dsjfgk'/
 nlntk'/  uf]/vf
 l;w'kfNrf]s  bf]nvf
 g'jfsf]6  /fd]5fk
 wflbª  l;Gw'kfNrf]s
!)^$_g]kfnsf] ;jf]{RrdfgkbfjL g]kfn /Tg xfn ;Ddf slt
hgfnfO{ k|bfg ul/Psf] 5 <
% hgfnfO{
 g]kfn /Tg xfn;Ddf lhljt JolQmnfO{ k|bfg ul/Psf]
5}gf
 u0f]zdfg lz+x —@)^&
 lul/hfk|zfb sf]O/fnf—@)&!
 dbg e08f/L —@)&#
 ljkL sf]O/fnf —@)&$
k'iknfn >]i7—@)&%
!)^^_;u/dfy cf/f]xg ug]{ k|yd % JolQmx?
 P8d08 lxnf/L ,t]lGhª gf]u]{ z]kf{ — !(%# d]
@(- lj; @)!) h]i7 !^ sl/j !!,#)
 Og]{6 l:d8 — !(%^ d] @#
 hh{ dfd]{6 —!(%^ d] @#
 8f]Nkm /]O6{ —!(%^ d] @$
!)^&_ g]kfnsf] k|d'v lxdfn k"j{ af6 klZrd
 s~rgh+uf,s'De{s0f{,dsfn',nf]T;],;u/dfy,rf]o',
uf}/Lz+sf/,nfª6fª,cGgk'0f{,wjnfuL/L,;}kfn,cflk –
z'q ss'dnf]; rf]uf} nfd cw ;}c _
!)^*_xfjfkflgnfO{ k|efj kfg]{ tTjfx?
 prfO{
 cIffz
 ;fd'lGb|s b'/L
 hldgsf] 9fn
 jg:kltsf] pknAwtf
 kj{tsf] pkl:ytL
 jfo'sf] jxfj
!)^(_Ct' kl/jt{gsf] sf/0fx?
 k[YjLn] ;"o{sf] kl/qmdf ug'{
 k[YjLsf] sIff c08fsf/ x'g'
 k[YjLsf] cIf sIfdf ^^=% l8u|Lsf] sf]0fdf
9Nsg'
 k[YjLsf] cIf ;dfGgt/ eO{ ;w} Ps} lbzfdf
9Nsg'
!)&)_ s]lhg ;f/f n]s —
 ljZjsf] ;a}eGbf cUnf] :yfgdf /x]sf] tfn
 dgfª lhNnfdf /x]sf] tfn %xhf/ @ ;o ld6/
prfOdf /x]sf] 5

!)&!_ ;fs{ If]qLo s]Gb|x?


 ;fs{ s[ifL ;'rgf s]Gb| a+unfb]z
 ;fs{ Ifo/f]u tyf PrcfOeL P8; s]Gb| g]kfn
 ;fs{ phf{ s]Gb| kfls:tfg
 ;fs{ ;+:s[lts s]Gb| >L+nsf
 ;fs{ jfta/0f tyf k|sf]k Aoa:yfkg s]Gb+| ef/t
!)&@_;fs{ lzv/ ;Dd]ng s'g b]zdf slt k6s
 ef/t # k6s - @,*,!$ _
 g]kfn # k6s -#,!!,!*_
 a+unfb]z # k6s - !,&,!#_
 dflNb; # k6s %,(,!&
 >L+nsf # k6s -^,!),!%_
 Kffls:tfg @ k6s - $,!@_
 e'6fg ! -!^
 ckmufg:yfgdf xfn ;Ddf ePsf] 5}gf
!)&#_:yfgLo ;/sf/ ;+~rfng P]g @)&$ , @)&$ c;f]h
@( df k|df0Ls/0f ePsf] xf] h; cg';f/ g]kfnsf] lhNnfsf]
jlu{s/0f
 lxdfnL lhNnfx? —@!
 kxf8L lhNnfx—@*
 leqL dw]zsf lhNnfx? —&
 t/fO{sf lhNnfx? —!*
sf7df08f} pkTosf —#

!)&$_ If]qkmnsf] cfwf/df ;a}eGbf 7'nf % dxfgu/kflnsf


!_kf]v/f n]vgfy dxfgu/kflnsf
@_e/tk'/ dxfgu/kflnsf
#_jL/uGh dxfgu/kflnsf
$_lj/f6gu/ dxfgu/kflnsf
%_sf7df08f} dxfgu/kflnsf
^_ nlntk'/ dxfgu/kflnsf
facebook page-new creative knowledge
!)&%_ If]qkmnsf] cfwf/df % 7'nf pkdxfgu/kflnsf
!_3f]/xL pkdxfgu/kflnsf
@_t'n;Lk'/ pkdgfu/kflnsf
#_hLtk'/ — l;d/f pkdxfgu/kflnsf
$_3gu9L pkdxfgu/kflnsf
%_x]6f}F8f pkdxfgu/kflnsf
!)&^_k~rzLnsf] l;4fGtfx?
 cv08tf,:jtGqtf,;fj{ef}d;tf ;Ddfg
 cx:tIf]k
 cgfqm|dg
 kf/:k/Ls ;xof]u
 zflGtk"0f{ ;xcl:tTjf
!)&&_ s] xf] 6]lnk|D6/ —
 ;fj{hlgs ;Daf]wgsf] qm|ddf jfStfnfO{ cfkmgf]
lnlvt dGtJo k|:t'ltdf ;xh k'/o\ fpg] k|ljwL
!)&*_ lnef So' — tfOjfg4f/f lgld{t ljZjsf] ;fgf] sDKo'6/
 km|]slng ?hj]N6sf cg';fg/ rf/ :jtGqtf s] s] x'g<
 wfld{s :jtGqtf,
 cleJolQmsf] :jtGqtf,
 ul/aLaf6 d'Qm,
 eojf6 d'Qm
!)&(_ ;u/dfy
 ;a}eGbf a9L k6s ;u/dfy cf/f]xg ug]{ JolQm —
sfdLl/tf z]kf{ - @$ _ k6s
 ;u/dfy ;a}eGbf a9L k6s cf/f]xg ug]{ dlxnf —
NxfSkf z]kf{
 *))) eGbf cUnf ;a} lxdfn cf/f]xg ug]{ k|yd
g]kfnL —ldªdf z]kf{
 g]kfnaf6 ;u/dfy cf/f]xg ug]{ k|yd dlxnf kf;fª
Nofd' z]kf{ @)%) a}ifs !)
 ;u/dfy lbj; d] @(

!)*)_ k[YjLsf] b}lgs ult eg]sf] s] xf]<


 k[YjLnfO{ cfkmgf] cIfdf Ps kmGsf] nufpgf @# 306f
%^ ldg]6 $ ;]s]08 nfUb5 o; cjlwnfO{ ;f}o lbg elgG5
 k[YjLn] cfkmgf] jl/k/L 3'Dbf 38Lsf] ljk/Lt lbzf
klZrdaf6 k"j{ lt/f 3'D5
 k[YjLn] cfkmgf] j/Lk/L 3'Dg] / ;"o{sf] j/Lk/L 3'Dg]
qmddf Psflt/f ;"o{sf] ls/0f kb{5 eg] To; efunfO{ lbg
elgG5 / h'g efudf ;"o{sf] ls/0f k'Ub}gf To;;nfO{ /ft
elgG5
 k[YjLsf] cIfLo utLn] ubf{ lbg / /ft b]lvg',;"o{ /
tf/fx|?sf] cjf:tjLs rfn b]lvg'
new creative knowledge
!)*!_ljZjdf # j6f b]z —n];f]yf],Eofl6s; l;l6 / ;fg dfl/gf]
s'g} Pp6f b]z leq /x]/f klg 5'6\6} b]zsf] dfGotf kfPsf] 5
n];f]ysf] jl/k/L blIf0f clkm|sfn] 3]/]sf] 5eg] Eofl6sg l;l6 /
;fg dfl/gf]nfO{ O6flnn] 3]/]sf] 5
!)*@_l;+xk'/,s'j]t,d]lS;sf] ,kfgfdf, U6f]dfnf b]zsf] gfds/0f
lt b]zsf] /fhwfgLsf] cfwf/df ul/Psf] 5
!)*@_ljZjsf] s]lx k|d'v em/0f / b]z
 PGh]n em/0f— e]g]h'Pnf
 6'h]n — blIf0f clkm|sf
 cf]nf]k]gf —cd]l/sf
 h]D; a'|; — Sofg8f
 a|fpg kmN; — Go"lhNof08
-!)*#_cf]l;og If]qsf] cltsd ljsfl;t /fi6«x?
 ls/Ljf6L
 ;f]nf]dg cfONof08;
 6"efn'
 efg'cft'
!)*$_ k|yd ljZj o'4sf] ;'?jt —
 @* h'nfO{ !(!$ b]lv !! g]fe]Da/ !(!*
 o'4 ePsf] ;do— 4 years ,3 month and 11
days,Total 1561 days

!)*%_ljh]tf /fi6«x?n] k/flht s'g b]z;+uf s] ;GwL ul/of]
hd{gsf ;fy el;{lnh ;lGw ,of] ;GwL @* h'g !(!( df
hd{g / ldq /fi6«ljr km|fG;sf] el;{lnh b/jf/df ePsf]
lyof]

 cli6«ofsf ;fy ;]G6 hd{g ;lGw


 a'Nu]/Lsf] ;fy Go'OgL ;GwL
 t'ls{sf] ;fy ;]a|]sf] ;lGw
!)*^_lbuf] ljsf;
 s] xf] lbuf] ljsf; — ljsf;,hg;+Vof / jftj/0f
ljrsf] ;Gt'ng g} lbuf] xf]
 j'6\Nof08 cfof]un] lbPsf] lbuf] ljsf;sf] kl/efiff —
elj:osf lkl9x?sf cfj:otfnfO{ vnn gk'/\ofO{ jt{dfg
lk9Lsf cfj:otf kl/k"lt{ g} lbuf] ljsf; xf]
 lbuf] ljsf;sf] cjBf/0f slxn] cfPsf] xf] — ;g
!(*) sf] bzsdf
 lbuf] ljsf;sf] cjBf/0f ;j{k|yd j'6Nof08 cfof]un]
NofPsf] xf] .
!)*&_ ;+3,k|b]z / :yfgLo txaLrsf] ;DaGw s] df cfwf/Lt
/xg] Joj:yf 5
 ;xsf/Ltf,;xcl:tTj / ;dGjosf] l;4fGt
!)**_:yfgLo txsf] Joj:yflksfsf] clwsf/ s;df lglxt x'G5
 ufpF ;ef / gu/ ;ef

!)*(_ !% cf}F of]hgfsf] bL3{sfnLg ;f]r ;d[4 g]kfn ;'vL


g]kfnL cGt/ut{ ;'v leq s] s] kb{5g
 kl/is[t tyf dof{lbt hLjg
 ;'/lIft ,;Eo / Gofok"0f{ ;dfh
 :jYo / ;Gt'nLt kof{j/0f
 ;'zf;g
 ;an nf]stGq
 /fli6«o Pstf ,;'/Iff ;Ddfg
!)()_ g]kfn / Oh/fon ljr slxn] >d ;Dem}ftf ePsf]
xf]<
 ;g @)@) ;]K6]Da/ #),@)&& c;f]h !$
 h;df g]kfnsf] tkm{af6 c~hfg ;fSo /
Oh/fonsf] tkm{af6 ufjL c:g]gfhLn] x:tIf/
ug'{ePsf]
!)(!_k|]; sfplG;n uf]kfnbf; kqsf/Ltf k'/:sf/ @)&&
s;nfO{ k|bfg ul/of]
 zDe' >]i7
 of] k'/:sf/sf] /flz ! nfv %! xhf/ /x]sf] 5
!)(@_cGt/fli6«o ;fIf/tf lbj; slxn] dgfOG5
 cui6 *
 o'g]:sf]sf] kxndf ;g !(^& b]lv of] lbj;
dgfpgf ;'? ul/Psf] xf]
 ;g @)@) df dgfPsf] %$ cf}F cGt/fli6«o
;fIf/tf lbj;sf] gf/f , ;fIf/tf / ;fdflhs
;r]tgfsf ;fy sf]le8 !( sf] ;+s6 / tTkZrftsf]
;Gbe{df ;fIf/tf lzIf0f tyf l;sfOdf lzIfssf]
e"ldsf

!)(#_g]kfnsf] ;a}eGbf k'/fgf] u|Gy k|1fk/ldtf xf]


 k|]d ljjxfsf] kf}/l0fs gfd uGwa{ lajxf xf]
 rGb| zdz]/n] a}ifs ! nfO{ gofF aif{sf] ?kdf
;'?jt u/]sf x'g
 ;+lutsf] pTktL ;dfj]baf6 ePsf] xf]<

!)($_uf}td a'4sf] dfjnL /fdu|d,a'4sf] 3f]8fsf] gfd
s07s,a'4sf] a:g] 3/ uGws'6L
 uf}td a'4n] klxnf] pkb]z lbPsf] 7fp ;f/gfy
ef/t
 a'4n] a'bTjf k|fKtf— af]wuof
 /fj0fn] l;tfnfO{ k~rj6Laf6 x/0f u/]sf lyP
 cfo'{j]{bsf] k|j{ts wGjGt/L xf]
 dxfb]jsf] # g]q eGgn] cUgL,z'o{ / rGb|nfO{
hgfpg]
 lx/0osfZok clwNnf] hGddf /fj0f lyP ,\
!)(%_ sk8fdf agfOg] lrqnfO{ kf}ef jf yfªsf lrq
dflgG5 ,ljz]if ul/ of] @ k|sf/sf] x'G5
!_ k6 lrq — b]jtf ljrdf x'g] j/Lk/L cGo ;fxos
b]jLb]jtf
@_d08k lrq —lrGX / j/Lk/L b]jtf x'g]
 km|G;sf] e;]{lnh b/jf/sf] cg's/0f u/L g]kfndf
agfPsf] b/jf/ l;+x b/jf/ xf]
 lj; %@) lt/ ag]sf] la?kfIfsf] d"lt{ g]kfnsf]
;a}eGbf k'/fgf] d"lt{ xf]
 l;+xb/jf/,s]z/dxn,aa/dxn o'/f]k]ln z}nLdf
lgdf0f{ ePsf x'g
 Kofuf]8f z}lndf lgdf0f{ ePsf] ;a}eGbf k'/fgf]
dlGb/ rfFu'gf/fo0f dlGb/ xf]
 3/ b]jfno agfpg] snfnfO{ :ykTo snf elgG5
 c7f/f k'/fg dWo] ;a}eGbf sfG5f] k'/fg cUgL
k'/fg xf]
 snfsf] lx;fjdf sf7df08f} v'Nnf ;+ufno dflgG5
 af}4sf] rf/ :t'k rf?dltn] agfPsf]
!)(^_ k|b]z cg';f/ :yfgLo tx
k|b]z ufpFkflnsf g=kf pk=dfgkf d=gkf hDdf
! ** $^ @ ! !#&
@ %( &# # ! !#^
jfudtL &$ $! ! # !!(
Uf08sL %* @^ ) ! *%
n'DjLgL &# #@ $ ) !)(
s0f{nL %$ @% ) ) &(
;"b'/klZrd %$ ## ! ) **
hDdf $^) @&^ !! ^ &%#
!)(&_ s'g k|b]zdf slt lgjf{r0f If]q
k|b]z g= k|ltlglw ;ef k|b]z ;ef
! @* %^
@ #@ ^$
JffudtL ## ^^
u08sL !* #^
n'lDjgL @^ %@
s0f{nL !@ @$
;"b'/klZrd !^ #@
hDdf !^% #@)

!)(*_ cGtl/Ifdf k|j]z ug]{ k|yd % /fi6«


 ?; —;g !(%& cS6f]j/ $
 cd]l/sf –;g !(%* hgfj/L #!
 km|fG; –!(^% gf]e]Dj/ @^
 hfkg —!(&) km]j'cl/
 rLg —!(&)
 ef/t —!(&% clk|n !(
!)((_s'g j}1flgssf] hGd s'g b]zdf ePsf]
 cfls{ldl8h —l;l;nf ,lu|;
 Uoflnnof] Uoflnln —lk;f O6fnL
 ;/ cfOHofs Go'6g — a]nfot
 dfOsn km/f8] — glju+6g a]nfot
 n'O{ kfZr/ — km|fG;
 Dof8d So'/L —af;f{ ,kf]Nof08
!!))_ ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] ko{j]Ifs /fi6«x?
 xf]lnl; / :6]6 ckm Kofn]:6fOg
 cfl;ofgsf] ko{j]Ifs /fi6« ,kk'jf Go'lugL / k"jL{
l6df]/
!!)!_ s]lx ;x/ tyf b]zsf] ef}uf]lns pkgfd
 lxGb| dxf;fu/sf] tf/f — df}l/;;
 lxGb| dxf;fu/sf] df]lt — >L+nsf
 Pl;ofsf] lj/fld — lkmlnlkG;
 o'/f]ksf] lj/fld — 6sL{
 clkm|sfsf] d'6' — a'?08L
 clkm|sfsf] d[t d'6[ —rf8
 uugr'DjL ;x/ —Go'of]s{ cd]l/sf
!!)@/fli6«o dfgj clwsf/ sfpgl;ndf g]kfn k'0f{
lgjf{lrt
 ;g @)@) cS6f]a/ !#
 g]kfnn] !%) e]6 k|fKt u/]sf]
 o;clw ;g @)!* b]lv @)@) ;Ddfsf] nflu g]kfn
lgjf{lrt ePsf] lyof]
!!)#_tf/fx?sf] cfkmgf] tfk / k|sfz x'G5 t/f u|xsf]
x'b}gf . z"o{ klg Pp6f tf/f xf] h'g k[YjLaf6 ;a}eGbf
glhs /x]sf] 5
 k[YjLaf6 z"o{kl5sf] glhssf] tf/f k|f]lS;df ;]G6'cl/ xf]
 ;a}eGbf rlDsnf] tf/f Sirius xf] o;nfO{ 8u :6f/
klg elgG5 – z"o{ afx]s _ eg] bf];|f] ;a}eGbf rlDsnf]
tf/f Sofgf]k; xf]
 Ol/; s] xf] —% hgfj/L @))% df vf]h ul/Psf]
o;nfO{ cfOPo" n] ;]K6]Dj/ !# ;g @))^ df k'8\s]
u|xsf] dfGotf lbof]
!!)$_z"o{ u|x0f
 z"o{u|x0f cf}l;sf] lbgdf dfq nfUb5 eg] z"o{
u|x0f nfUbf z"o{sf] klZrdL efu af6 ;'? u5{ ,cf};Lsf]
lbg hjf k[YjL / z"o{sf] ljrdf rGb|df kb{5 To;a]nf
z"o{sf] k|sf; rGb|dfn] 5]Sb|5 To;nfO{ z"o{ u|x0f
elgG5
!!)%_rGb| u|x0f
 k"l0f{dfsf] /ftfdf z"o{ / rGb|dfsf] ljrdf hjf

{ rGb|u|x0f rGb| u|x0f elgG5 o;df z"o{sf]


k|sf; k[YjLn] 5]Sbf rGb|df ;Ddf k'Ub}gf ,rGb|u|x0f
k"lj{ efuaf6 nfUgf ;'? ub{5

!!)^_ k[YjL cfkmgf] cIfdf ^^=% l8u|Lsf] sf]0fdf 9Ns]sf]


x'gfn] k[YjLdf lgDgflnlvt c;/ k/]sf] kfOG5
s_ e'dWo] /]vfdf afx]s cGo :yfgdf lbg / /ft j/fj/
g'x'g' jf slxn] lbg nfdf] /ft 5f]6f] / slxn] lbg 5f]6f] /ft
nfdf] x'g'
v_ k[YjLdf Ct'sf] kl/jt{g eO/xg'
u_;"o{sf] ls/0f hlxn] klg Ps} 7fpFdf nDa ?kn] gkg'{
3_;"o{ ;w}F Ps} 7fpFaf6 pbo gx'g' jf gc:tfpg'
ª_ ;"o{sf] dWofg a]nfsf] prfO{ lbg lbg} 36j9 eO/xg'
!!)&_cIf+zsf] k|efj
s_ ljZjsf] xfjfFkflgdf k|efj —cIf+z a9b}F hfbfF tfkqmd
36b}F hfG5
v_lbg / /ftsf] nDjfO{df k|efj,—cIf+z hlt a9\b} hfG5
plt plt lbg / /ftsf] nDjfO km/s kb} hfG5
u_gS;f lgdf0f{ / cWofgdf k|efj

!)*_>L+nªsfsf] kl/j{tLt Joj:yfklso /fhwfgL s'g xf]<


 >L+ hojw{g]k'/f
 sf]nDjf] — sfo{kfnLsf / Gofokflnsf /fwhfgL xf]
!!)(_dfbs kbfy{ ;]jfg u/] gu/]sf] hfFr ug]{ oGqnfO{ s]
elgG5
 a]|ynfOh/
 )=!# cªseGbf a9L cfPdf dfbs kbfy{ ;]jfg
u/]sf] eGg] a'lemG5
!!!)_OG6/kf]nsf] gf/f s] xf],
 sg]lS6ª k'ln; km/ P ;km/ jN8 – Ps ;'/lIft
ljZjsf nflu k|x/L ;+~hfn
 :ykgf —;g !(@# ;]K6]Dj/ &
 o;sf] d'Vofno km|G;sf] lnof]gdf /x]sf] 5
 g]kfn !(^& df -!)) cf}F ;b:o /fi6« ag]sf]
 xfn !($ ;b:o /fi6« 5g
 xfn o;sf] k|d'vdf blIf0f sf]l/ofsf] lsd hf]ª
ofª 5g ,
!!!!_xfn g]kfndf slt k|hfltsf] ;k{ kfOG5
 *#
 ;a}eGbf kl5 kTtf nfu]sf] z'Snfkmf6f /flg df
p7'jf nx/] ;fk
!!!@_;/sf/n] ;jf/Lrfns cg'dltkq nfO;]G; df :df6{
sf8sf] Joj:yf slxn]b]lv u/]sf] xf]
 @)&@ d+ªl;/ !$
!!!#_cfsf/sf] cfsf/df 7'nf] af6 ;fgf] u|xx?
 !_j[x:ktL, @_zlg ,#_c?0f ,$_j?0f, %_k[YjL
^_z'qm ,&_dªun *_a'w
!!!$_cGtl/Ifsf] k|yd % ko{6sx?
 8]lg; l66f] —@))!
 dfs{ ;6njy{ —@))@
 lu|u]/L cf]N;]g —@))%
 cg'z]x cG;f/L —@))^ -k|yd dlxnf
 rfN;{ l;of]GdL —@))&.(
!!!%_e'dWo /]vfnfO{ ) l8u|L cIf+z /]vf klg elgG5
 o; /]vfdf lbg / /ft j/fj/ x'G5
 of] /]vfsf] s'n nDjfO{ $))&% ju{ lsld 5
 o;sf] &*=& k|lt;t kfgL / !*=# k|lt;t
hldgdf kb{5
 e'dWo] /]vfdf ;a}eGbf uld{ x'G5
!!!^_@)!^ h]i7 !# df ljlk sf]O/fnf g]kfnsf] klxnf]
hglgjf{lrt k|wfgdFGqL eP .s[i0f k|;fb e6\/fO{ klxnf]
;efd'v tyf klxnf] cfd lgjf{rgdf ljho x'g] dlxnf
4l/sfb]lj 7s'/fgL x'g
!!!&_/fhf dx]Gb|n] aLlk sf]O/fnfnfO @)!& k'; ! df
ckb:t ul/ k\'; @@ af6 k~rfolt zf;g ;'? u/] / /fhf
dx]Gb|sf] cWoIftfdf dGqLd08n u7g eof] k~rfolt
Joj:yfsf] klxnf] k|wfgdGqL ;"o{axfb'/ yfkf x'g eg]
clGtd nf]s]Gb|axfb'/ rGb| x'g –k~rfolt Joj:yf k'; @@
,@)!&—r}q @)$^

!!!*_afnclwsf/ dxf;lGw !(*( nfO{ g]kfnn] slxn] cg'df]bg


u/]sf] xf] ,
 g]kfnn] @)$& ebf} @( ,;g !(() ;]K6]Dj/ !$
 @)^# b]lv x/]s aif{ ebf} @( df afn lbj; dgfOG5
 @)^# cl3 efb| $ df dgfOGof]
 lj; @)@! af6 dgfpgf yflnPsf]
!!!(_ n]vgfy kf}8\onfO{ slj lz/f]dl0fsf] pkflw slxn] k|bfg
ul/Psf] xf] ,\
 lj; @))*
 hGd lj; !($! — @)@@
!!@)_ sf7df08f} pkTosfdf @) aif{ k'/fgf ;fj{hgLs ;jf/L
;fwg rnfpgf slxn]b]lv /f]s nufPsf] xf]<
 @)&# kmfu'g !*
!!@!_sf]OnfnfO{ hLjz]if OGwg klg elgG5 / sf]OnfnfO{
jfikzLn kfby{ elgG5
!!@@_e'sDksf] pTktL,j]u,tLj|tf gfKg] oGqnfO{ l;:df]u|fkm
elgg5
 e'sDk pTkGg x'g] k[YjLsf] lelq s]Gb|nfO{ xfOkf];]G6/
elgG5
 xfOkf];]G6/af6 pTkg ePsf] sDk l;w} cfOk'Ug]
k[YjLsf] ;txsf] s]Gb\nfO{ Olk;]G6/ elgG5
!!@#_Pl;ofsf] ;a}eGbf 7'nf] d?e"ld s'g xf]<
 c/]laog d'?e"ld
 ljZjsf] ;a}eGbf 7'nf] anf}6] d?e"ld eg]/f klg
c/]ljog d?e"ldenfO{ lrlgG5
!!@$_ljZjsf] ;a}eGbf 7'nf] tfn — Sof;lkog tfn
 ljZjsf] ;a}eGbf 7'nf] tfhf kfgLsf] tfn —;'k]l/o/
tfn
 bf];|f] 7'nf] tfhf kfgLsf] tfn —leS6f]l/of tfn
 ljZjsf] ;a}eGbf ulx/f] tfn —a}sfn tfn
!!@%_ ljZjdf e'kl/j]li7t /fi6«x? —$*
 Pl;ofdf —!@
 clkm|sfdf —!^
 o'/f]kdf —!*
 b=cd]l/sf —@
 ;a}eGbf 7'nf] e'kl/j]li7t —sfh:tfg
 ;a}eGbf ;fgf] — Eofl6«sg l;l6
 bf]xf]/f] e'kl/j]li7t /fi6« —ph]ls:tfg / lnr]:6fOg
!!@^_ Ps} b]z ;+uf dfq e"kl/j]li7t ePsf b]zx?
 n];f]y —b =clkm|sfdf
 ;fg dfl/gf] —O6nL
 Eofl6s; l;l6 —O6nL
!!@&_ ;u/dfyf cf/f]xg k|yd % dlxnf
 h'Gsf] tfj]O{ —;g !(&% d] !^
 s'df/L kmfGt]ª — ;f !(&% d] @&
 jf08f?lTjlsh — ;g !(&* cS6f]j/ !^
 x]lgnf]/ — ;g !(&( cS6f]j/ @
 j]r]GbL kfn — ;g !(*$ d] @#
!!@*_ljZjsf] ;a}eGbf k'/fgf]
 cGg — e6df;
 v]n — kf]nf] –O/fg
 wft' — tfdf –OlhK6
 /fli6«o ufg — lsldofuf] –hfkg
 efiff — ;+:s[t
 cIf/ — lxGb'
 cIf/ — ) z'Go

!!@(_s;n] sxfF a:tL a;fn]sf x'g


 sflGtk'/ —u'0fsfdb]j
 lslt{k'/ —lzjb]j k|yd
 nlntk'/ — j/b]j
 uf]s0f{ — dfgb]j
 anDa' — c+z'jdf{
 yfgsf]6 — lzjb]j l4tLo
 xf8LFufpF — anb]j
!!#)_kz'kltgfysf] % d'vx?
 k"j{sf] d'v —tTk'?if – 1fg
 klZrdsf] d'v —;Bf]hft -;Dklt
 pt/sf] d'v – jfdg - bDktL
 blIf0ftkm{sf] d'v — c3f]/ - zq'gf;
 dflytkm{sf] — O;fg
!!#!_ljleGg efiffdf ag]sf] k|yd rnlrq
 zf]kf{ efiffdf ag]sf] k|yd —v8\uL
 g]jf/L efiffdf jg]sf] —lzn'
 lwdfn efiffdf ag]sf] — pgL
 /fO{ efiffdf ag]sf] — ;fOj'ª
!!#@__/f0f zf;gsf] cTo tyf k|hftGq :ykgf kl5 gful/s
:t/af6 klxnf] k|wfgdGqL x'g] JolQm dft[sfk|;fb sf]O/fnf
x'g pgn] @))* d+l;/ ! df dGqLd08n u7g u/]sf
!!##__ /fhf lj/]Gb|n] slxn] bnljlxg zAb tyf bndfly nfu]sf]
k|ltjGw km's'jf ug]{ lj1lKt hf/L u/]sf lyP
 @)$^ r}q @^ a]n'sL !! ah]/f !@ ldg]6
!!#$_sf]zL ;Dem}ftf
 g]kfn / ef/taLr @% clk|n !(%$ - @)!! a}iffs
!@ df k|wfgdGqL dft[sfk|zfb sf]O/fnfsf] kfnfdf
ePsf] xf] .
!!#%_u08s ;Dem}ftf
 g]kfn / ef/t ljr ;g !(%( l8;]Da/ $ df
k|wfgdGqL ljlk sf]O/fnfsf] kfnfdf ePsf] lyof] eg]
g]kfnsf] tkm{af6 x:tIf/ ;'j{0fzdz]/n] u/]sf x'g

!!#^_dxfsfnL ;GwL
 of] ;GwLdf !@ km|a'c/L !((^ df – lj; @)%@ df3
@( df x:tIf/ ePsf] xf] . of] ;GwL ubf{ k|wfgdGqL
z]/jxfb'/ b]pjf lyP eg] ;+;bn] @)%# c;f]h $ df
cg'df]bg u/]sf] xf] / of] ;GwL% h'g !((& b]lv nfu'
ePsf] xf]
!!#&_ jftj/0f ;DaGwL s]xL dxTjk'0f{ k|Zgx?
 ;lhn};+uf gi6 gx'g] jf un]/f ghfg] Knfli6snfO{
Biopol elgG5
 k[YjLsf] nflu cfj:os kg]{ ;f}o{ tfkqmddf sld eO{
k[YjLsf] tfkqmd 36L dfgj j;f]af;sf nflu cg's"n
gx'g] ul/ k[YjL clt lr;f] x'g] cj:yfnfO{ Go"lslno/
jG6/ -Nucelar Winter elgG5
!!#*_ s'g 7fpF s'g hgfj/sf nflu k|Voft 5
 u}F8f,3l8ofn uf]xL,gLnufO{ —lrtjfg /flg
 cgf{ —sf]zL 6Kk' jGohGt' cf/If
 s[i0f;f/ —albof{ /flg
 Wjf;] lrt'jf —dsfn' j?0f /flg
 emf/n —nfª6fª /flg
 af3 —lrtjfg,jlb{of,z'Snfkmf6,k;f{
!!#(_g]kfndf ;+/lIft k+IfLx?
 sfnf] u?8
 ;]tf] u?8
 ;f/;
 rL/ sfnLh
 8fFkm]
 d'gfn
 v/ d'h'/
 ;fgf] v/ d'h'/
 /fh wg]z
!!$)_ul/j kl/rokqsf] ljt/0f sfo{sf] ;'?jt s'g lhNnfaf6
ePsf] xf]<
 slknj:t'
 @)&% c;f/ @( df ;j{k|yd slknj:t' lhNnfaf6
;'? ePsf]
!!$!_ uf}/jdo qmflGt slxn] 36]sf] 36gf xf]
 ;g !^**
 /fHo zlQmnfO{ /fhfaf6 cnu u/fpg /fhf /
;+;bljr rn]sf] ;+3if{ g} uf}/jdo qmflGt xf]
 h;nfO{ /QmxLg qmflGt klg elgG5
!!$@_k"j{sf] uf];fOs'08f eg]/f tfKn]h'ªsf] ltDa'ª kf]v/LnfO{
lrlgG5 eg] k"js { f] dfsfdgfb]j eg]/f l5Gtfªb]jL ,wgs'6fnfO{
lrlgG5
!!$#_s'g em/gf s'g lhNndf
 hf]/kfgL —8f]6L
 krfn —sfnLsf]6
 ;'nLu8 —8f]Nkf
 ?K;] —DofUbL
 hnlj/] —lrtjfg
 gd:t] —wgs'6f
 cf]8/L vf]nfsf] em/0f —pbok'/
!!$$_s'g pkgfdn] s'g /fhfnfO{ lrlgG5
 hgtfsf /fhf — /fhf lqe"jg
 hLljt /fhf — of]ug/]Gb| dNn
 /fhgLlt1 /fhf — /fhf dx]Gb|
 cefuL /fhf —hok|sfz dNn
 ;fdflhs ;'wf/s /fhf — hol:yt dNn
!!$%_g]kfndf sf]le8 —!( dxfdf/Lsf sf/0f :ylut ePsf]
cfGtl/s p8fg slxn] af6 v'Nnf eof]
 @)&& c;f]h %
 g]kfndf @)&^ r}q !! ut]af6 /f]lsPsf] cfGtl/s
p8fg !&( lbgkl5 @)&& c;f]h %
 To;}u/L @)&& r}q $ af6 aGbf ul/Psf] cGt/fli6«o
p8fg eg] @)&& ebf}F !^ af6 lgoldt ?kdf v'Nnf
ul/Psf]

!!$^_ ( १९७७)
( १९८७)
?
  ॰
– ?
– ( १९०३ १२)
– ३८ ( १९३८)  ॰
– ( १९८८)  ॰
– ( १९९३)  ॰
1147)
?
 २०७५ ४ ॰
( २०७५ २९

 ॰)
!!$*_ ‘ फ ’
?
 २०१८ २६ ॰


– २०१८

!!$(_ (
२०१८–२०२२)
?
 २०७४ २८ ॰
–( २०१३–२०१७)
– २०२२ २४
, ; २०
, २७ १२

– ॰
1150) ?
 ॰
– १९६९ २०


– ,
१९६९ १६ ११ फ
२० ॰


– ११ २०२७
फ ॰
– १७ फ

1151) ?
१९६६ १९ ॰
– ३१ ४८ १९
६७ ॰
– फ ॰
– २०१५ १५.७ , १५.६
, ६.५ , ६.५ ५.८

1152) –
?

–( २०३८ ॰
1153) ?
८,८४८.८६ (२९,०३१.७ फ ) ॰
– २०७७ २३

– ॰
– ६५ ८,८४८ २९,२८.८७ फ

1154)
?
२०७५ २६ ॰

1155)
,
 ,( २०१६ २४ ) ॰

1156) ?
  ॰
(
, ,
,  ॰)
1157) ?
 १९६१ २९ ॰
– फ  ॰

 ॰
–  ॰

1158) ‘ ’
?
  ॰

1159) ?
 फ  ॰

१८२ (५९७ फ )  ॰
– २०१३ २०१८
 ॰
– फ  ॰

1160) औ
?
 ३०  ॰

1161) फ ( )
?
 २०१३ ॰
– . . २०७४ २५ ॰
२०७४ २९ फ ॰
– फ
फ ॰
1162)
‘ ’( )
?
 २०११ २० ॰
– , , , ,
फ , , ॰
– १५ ७५ ॰

1163) फ
?
 ( २०१७ २७) ॰
–( फ ॰ फ २०१८ १७
॰)

1164) ?
 ॰
– . . १९६८ ॰
– ( . . १९९८) ( )
(२००९÷११) ॰
– ‘ ’ . .
२०१८ ॰
– . . २०२८ ॰
1165) ?
 १९९६ ॰
– २०१६  ॰
–  ॰
1166)
?
 २४  ॰
1167) ( – )
‘ ’ ?
 २०२१

!!^*_ afO;] /fHox?


!_ ljnf;k'/ @_afh'/f #_af]u6fg $_ladsf]6 %_aemfª
^_h'Dnf &_hfh/sf]6 *_hxf/L (_b'Nn' !)_b}n]v
!!_bgf{ !@_bfª !#_8f]6L !$_yfn/f !%_?s'd
!^_;Nofg !&_un'n !*_v'd|L !(_/f;sf]6 @)_dfng]6f
@!_;fGgL @@_ c5fd
!!^(_g]kfnsf] xfn;Ddfsf] ;efd'v
 !_ s[i0f k|;fb e6\/fO{
 @_bdggfy 9'ªuf0ff
 #_/fdrGb| kf}8]n
 $_tf/fgfy /f0ffef6
 %_;'jf;rGb| g]Djfª
 ^_cf]d;/L 3tL{ du/
 &_ s[i0f jxfb'/ dx/\f
 *_ cUgLk|;fb ;fksf]6f
!!&)_ l6 @) ljZjsksf] klxnf] ;+:s/0fsf] cfof]hs /fi6« s'g xf]M
 blIf0f clkm|sf -@))&_
 ;g @)@! df ;ftf}F ;+:s/0f ci6]lnofdf cfof]hgf x'b}5
 j]i6 OlG8hn] @ k6s ljh]tf ePsf] 5 eg]
ef/t,kfls:tfg,OUnf08,>L+nsf !.! k6s ljh]tf ePsf] 5
!!&!_g]kfnsf] s'g ;+ljBfg xfn ;Ddf slt k6s ;+zf]wg eof]
 g]kfn ;/sf/sf] j}wflgs sfg'g -@))$_— nfu' ePgf
 g]kfnsf] cGtl/d zf;g ljBfg -@))&_ — ^ k6s
 g]kfn clw/fHosf] ;+ljBfg -@)!%_ —;+zf]wg ePg
 g]kfnsf] ;+ljBfg -@)!(_ — # k6s
 g]kfn clw/fHosf] ;+ljBfg -@)$&_ — ;+zf]wg ePgf
 g]kfnsf] cGt/Ld ;+ljBfg -@)^#—!@ k6s
 g]kfnsf] ;+ljBfg — @ k6s xfn ;Ddf
!!&@_ s'g s] kfOG5
 dl/r — kfOkl/g
 d]jf — klkg
 j]n — dfdf]{nf]l6;g
 d'nf — cfO;f];fOgf]6
 v';f{gL — SofK6fOl;g
 b'w — sf]lhg
 ;'tL{ — lgsf]l6g
 slkm — s]lkmg
 sf]sfsf]nf — yfof]a|]ldg
 ;"o{d'lv km"n —clS;g
 /S;L — OyfOn cNsf]xn
 lrof — 6]lgg
 6df6/ —tfOsf]k]g
 l:f:gf]n] kf]Nbf —kmld{s Pl;8
 sf|sf]sf] km]b — s's'/ lj6fl;g
 pv' — ;'qm|f]h

1173) ?
 २०७७ ६ ॰
– , ( )
 ॰
1174) २०७४ २५
?
 ५७ ॰
– ४९  ॰
– (६)  ॰
1175) ( ) ?
 १९८९ ॰
– १२ २१  ॰
–  ॰
– १९८९  ॰
1176) फ २०२० ?

–  ॰
– ‘ ’  ॰
1177) –२०७७ ?

– , १९८९ २०४७
२९ ( १९९० १४) . २०६३
२९  ॰
– . . २०२१ ४  ॰
1178)
( ÷ ) ?
 ( –१), ( –२), ( ), ( ),
( –५), ( ) ( )


– २०७६  ॰
– . . २०७१÷७२
 ॰
1179) ?
 २०२७ २६ ॰
– २०२७ २६ ऐ –२०२१

– २०३३ ६ ॰
1180) ?
 ॰
–(
॰)

!!*!_jg tyf e" ;+/If0f cfly{s ;j]{If0f @)&&—&*


 ljZjsf] s'n e'—efusf] #)=* k|lt;t jg If]qn]
cf]u6]sf] 5 ,hg;+Vofsf] cfwf/df ljZn]if0f ubf{ k|lt JolQm
)=^ x]S6/ jg If]q / $@@ j6f ?v kb{5g
 g]kfndf j'6\ofg / emf8Ln] $=$ k|lt;t e"—efu cf]u6]sf]
5 eg] $)=$ k|lt;t jg If]qn] cf]u6]sf] 5 ,k|lt JolQm
)=@ x]S6/ jg If]q / !!! j6f ?v kb{5g
1182) फ १०–१०
?
 ( )
–( १०
॰)
1183)
?
 २०७५ १८ ॰
– –२०७५ (८)
 ॰

 ॰

1184) ( १९७७)
( १९८७)
?
  ॰
– ?
– ( १९०३ १२)
– ३८ ( १९३८)  ॰
– ( १९८८)  ॰
– ( १९९३)  ॰

1185) ÷
‘ ’ ?
 ०.१३ ॰
1186) a
?
 २०१९ २७
(
 ॰

!!*&_rGb+| zdfz]/ lj; !(%* —!(*^ ;Ddf


 b]j zdz]/nfO{ gh/jGwgdf /fv]/f k|wfgdGqL ePsf
 lkm:6] dxf/fhf ,w't{ k|wfgdgGqL ,3/sf] af3 agsf] :ofn
 Ogsf] zf;g sfn g]kfnsf] Oltxf;df ;'Wff/ sfn dflgG5
 d]l6«s kf;-P;Pn;L_ ug]{ klxnf] /f0f k|wfgdGqL

/f0fx?nfO{ P,lj,l; ju{df ljefhg u/]sf


 P ju{ cGt/ut{ , ljjflxt If]qL k\6Lsf] h]7L
dxf/fgLaf6 hGd]sf z'4 ;Gtfgx? pgLx?
K|fwfgdGqLsf] /f]nqm|df x'Gy]
 lj ju{ cGt/ut{ , bf];|f] ljjflxt /fgLaf6 hGd]sf
;Gtfgx? pgLx?n] sf7df08f}sf] hg{{]n ;Ddf x'gf
kfpy]
 l; ju{ /vf}6L jf cljjflxt kTgLaf6 hGd]sf
;Gtfgx? pgLx? Sf7df08f}F aflx/fsf] hg]{n ;Ddf

!!**_@)&& kmfu'g d;fGt;Ddf cfly{s ;j]{If0f @)&& —&*


 jfl0fHo a}Fªs —@& -g]kfn OGe]i6d]G6 a}Fs /
lxdfnog a}Fs dh{ eO xfn @^ j6f
 ljsf; a}ªs —!(
 ljt sDkgL —@)
 nw'ljt ljlto ;+:yf —&^
 k"jf{wf/ ljsf; a}Fs !
hDdf !$@ j6f a}Fs tyf ljlQo ;+:yf
 xfn;Ddf &%) j6f :ygLo txdf jfl0fHo a}Fssf]
zfvf k'u]sf] 5 eg] wflbªsf] ?aL EofnL,hfh/sf]6sf] h'gL
rfb] / aemfªsf] ;fOkfndf k'Ugf afsL
 @)&& kmfu'g d;fGt;Ddf @#=$ k|lt;t hgtfdf
ljdfsf] kx"r k'u]sf] 5 ,j}b]lzs /f]huf/ / DofbL lhjg
ljdf ;d]t ubf{ @^ k|lt;t k'u]sf] 5

!!()_ ;d'Gb|df kfOg] s]xL d'Vo njfgx?


 ;f]l8od Snf]/fO8
 DofUg]l;od Snf]/fO8
 DofUg]l;od ;Nkm]6
 Sofnl;od ;Nkm]6
 kf]6fl;od ;Nkm]6
!!(!_ljZjsf] s]lx k|dv em/0fx?
em/0f b]z
 PGh]n — e]g]h'onf — (&( ld
 6'h]n — blIf0f clkm|sf — ($* ld
 So'gfg — e]g]h'onf —^!) ld
 ;'b/Nof08 —Go'lhNof08 — %*) ld
 tfsfsfjf — sf]nlDaof — %)# ld

!!(@_ $& cf}F G7 ;Dd]ng @)@! h'g !!—!# ;Ddf a]nfotdf


ePsf] lyof]
 Sofg8f,km|G;,hd{g,O6nL,j]nfot,cd]l/sf,hfkg ;b:o
/fi6« x'g
!!(#_ljleGg dxfb]zsf nfdf lxdglbx?
 Pl;of —l;ofr]g
 clkm|sf —lslndGh/f]
 p=cd]l/sf —xjf8{
 b=cd]l/sf—k]l/6f] df]l/gf]
 o'/f]k — e6\gf hf]s'n
 ci6]«lnof —x8{ cfONof08
 cG6fs{l6sf —nfDj8{
!!($_Pl;ofsf] cltsd ljsfl;t /fi6«x?
 (,g]kfn,e'6fg,a+unfb]z,ckmufg:yfg,nfcf];,Dofgdf/,
sDjf]l8of,Oi6 l6df]/,odg
!!(%_cfly{s jif{ @)&^.&& df ;a}eGbf a9L gfkmf sdfpg]
;fj{hlgs ;+:yfx?
 g]kfn cfon lgud
 g]kfn ljB't k|lws/0f
 g]kfn b"/;+~rf/ k|lws/0f
 jfl0fHo a}Fs
 s[lif ljsf; a}Fs

!!(^_ljZjsf] s]lx k|d'v 7'nf 6fk'x?


 lu|gNof08
 Go" lulgof
 af]lgof]
 d8fuf:s/
 jflkmg

!!(&_ljZjsk km'6an k'?if


 ;g !(#) af6 ;'? ePsf]
 x/]s $.$ aif{df cfof]hgf ul/G5
 bf];|f] ljZj o'4sf sf/0f ;g !($@,!($^ sf] @ j6f
ljZjsk x'gf ;s]g
 a|lhn ;jf{lws % k6s ljh]tf /fi6« xf]
 klxnf ljZjsksf] ljh]tf /fi6« p?Uj] xf] / klxnf]
cfof]hs /fi6« klg
 ;g @)@@ sf] stf/df x'b}F5
 ;g @))@ df Pl;ofsf] hfkg / b=+sf]/Lofdf cfof]hgf
ePsf] lyof]
 g]kfnn] ;g !(*^ sf] ljZjsksf] nflu klxnf] 5gf]6
v]n v]n]sf] lyof]

!!(*_ g]kfnn] s'g zlGwk|Zrft :jtGqtf /fi6«sf] ?kdf


cGt/fli6«o dfGotf kfPsf] xf]<
 g]kfn la|6]g lbuf] zflGt tyf d}qL ;lGw !(@#
l8;]Da/ @! df ePsf] xf] . o; ;lGwk|Zrft la|6]n]
g]kfnnfO{ :jtGqtf / ;fj{ef};Qf;DkGtf d'n's eg]/f
:jLsf¥of] ,o;} ;lGwsf cfwf/df g]kfn] :jtGqtf /fi6«sf]
?kdf cGt/fli6«o dfGotf kfPsf] xf],
!!((_xfn cf]k]ssf] ;b:o /fi6«x? slt 5g
 !$
 ;g !(^) df k]6f]«lnod kbfy{ lgof{t ug{ Psh'6
ePsf d'n'ssf] ;d"x – Organization of the
petroleum exporting countries _ OPEC df
;+:yfks % /fi6«x? – O/fg,O/fs,;fpbL
c/j,s'j]t,e]g]h'onf,_ / o;sf] k|wfg sfo{no leofgf
cli6«ofdf /x]sf] 5
!@))_ s'g 6]lg; k|ltof]lutfsf] sf]6{ s:tf] x'G5
 km|]Gr cf]kg 6]lg; —/]8 Snf] - /ftf] df6f]
 ljDaN8g 6]lg; — u|f; sf]6{
 ci6]«lnog cf]kg / o'P; cf]kg —xf8{ sf]6
!@)!_ z'Go jh]6df cfwfl/t k|s[lts v]ltsf] ;'?jt s'g
lhNnfaf6 ePsf] xf]
 @)^( df emfkfsf] ;'/]Gb|gu/af6
 ef/tLo s[lif cg';Gwftf ;'jf; kfn]s/n] ;g !((%
df k|ltkfbg u/]sf x'g z'Go jh]6df cfwfl/t k|s[lts
v]ltsf] ;'?jt
!@)@_g]kfnsf] ;a}eGbf klxnf :ykgf ePsf] bn s'g xf]<
 g]kfn k|hfkl/ifb
 lj; !((# h]i7 @) -!(#^ h'g @
 6+sk|zfb cfr{osf] cWoIftfdf u7g ePsf]
!@)#_g]kfnsf] k|yd ;lxb sf] x'g
 nvg yfkf
 nvg yfkfnfO{ !(## df d[To'b08 lbOPsf] lyof]
 lj; @)%^ kmfu'gdf ;lxb 3f]ifgf ul/Psf] lyof] eg]
@)&@ c;f]h # df ;/sf/n] g]kfnsf] k|yd ;lxb eg]/f
3f]ifgf u/]sf] xf]
1104) ?
 ,२०७३. .२४ ॰
ऐ २४
२०७३ ‘ ’
 ॰
१९५८ २४ ‘ ’
 ॰ ,
२०१७ फ ७
 ॰
1105) ?
 ,१९०१ ॰
– फ १९६८  ॰

 ॰
–  
1106) ?
१९६६ १९ ॰
– ३१ ४८ १९
६७ ॰
– फ ॰
– २०१५ १५.७ , १५.६
, ६.५ , ६.५ ५.८

!@)&_ ;g !@!% h'g !% df x:tIf/ ePsf] DofUgfsf6f
,:jtGqtfsf] dxfclwsf/kqn] a]nfotL hgtfnfO{ lgDgflnlvt
clwsf/sf] Joj:yf u/]sf] 5
 ;DktLsf] clwsf/
 JolQmut :jtGqtfsf] clwsf/
 hyfefjL ;hfo lj?4sf] clwsf/
 :jtGqtf / lgikIf k'k{Ifsf] clwsf/
 DofUgfsf6f{df x:tIf/ ul/Psf] 7fpF /lgd]8 xf] ,
 j]nfotL /fhf hf]g l4tLosf] ;dodf a]nfotsf kf]d
Ogf];]G6 t[tLo lyP
!@)*_km|fG;sf] /fHo qmflGtsf] k|d'v gf/f —;dfgtf,:jtGqtf /
eft[Tjf
 n'O{ !^ cf}F zf;gsfndf -!&*( _ sf] u[xo'4 g} km|fG;sf]
/fHoqmlGt xf]
 o;nfO{ af}l4s jf ljrf/sf] qmflGt klg elgG5
 !&% aif{ kl5 km|fG;sf] /fhfn] ;g !&*( d] % df
af]nfPsf] a}7ssf] gfd :6]6 hg/n xf]
 km|fG;sf] /fHoqmflGtsf] k'q dflgg] gf]kf]lnog ;g !&((
df ;Qfdf cfP
!@)(_bL3{sfnLg /fli6«o nIo cGt/ut{ ;'vL g]kfnLsf] nIox?
 kl/is[t tyf dof{lbt hLjg
 ;'/lIft ;Eo / Gofok"0f{ ;dfh
 :jf:Yo / ;Gt'lnt kof{j/0f
 ;'zf;g
 ;an nf]stGq
 /fli6«o Pstf ;'/Iff / ;Ddfg
!@!)_bL3{sfnLg /fli6«o nIo cGt/ut{ ;d[4 g]kfnsf] nIox?
 ;j{;'ne cfw'lgs k"j{wf/ Pjd ;3g cGt/ cfj4tf
 dfgjk'FhL lgdf0f{ tyf ;Defjgfsf] k"0f{ pkof]u
 pRr / lbuf] pTkfbg tyf pTkfbsTjf
 pRrf / ;dtfd"ns /fli6«o cfo
!@!!_ ;+oQ' m /fi6« ;+3sf] k"j{ dxf;lrj Xofleo/ k]/]hsf] lgwg
slxn] ePsf] xf],
 ;g @)@) dfr{ $
 k]?sf k]/]h !)) aif{sf] pd]/df d[To' ePsf] lyof]
 ;g !(*@ —!((! ;Ddf @ sfo{sfn dxf;lrj ePsf
lyP
!@!@_g]kfnsf] ;+ljBfgsf] efu @& df s'g s'g cfof]usf] Joj:yf
u/]sf] 5
 /fli6«o dlxnf cfof]u wf/f @%@
 /fli6«o blnt cfof]u wf/f @%%
 /fli6«o ;dfj]lz cfof]u wf/f @%*
 cflbjf;L hghftL cfof]u wf/f @^!
 dw]zL cfof]u wf/f @^@
 yf? cfof]u wf/f @^#
 d'l:nd cfof]u wf/f @^$
!@!#_ ;+ª\u / k|b]zlar tyf k|b]z k|b]zlar pTkGg /fhgLlts
ljbfb ;dwfg ug]{ u7g ul/g] ;+oGq s'g xf]
 cGt/ k|b]z kl/ifb -;+ljBfgsf] wf/f @#$ adf]lhd cGt/
k|b]z kl/ifb u7g x'G5
 k|wfgdGqL — cWoIf
 g]kfn ;/sf/sf] u[xdGqL —;b:o
 g]kfn ;/sf/sf] cy{dGqL —;b:o
 ;DaGwLt k|b]zsf] d'VodGqL — ;b:o

!@!$_;+j}wflgs kl/ifbsf] Joj:yf slt wf/fdf ul/Psf] 5


 wf/f @*$
 ;+j}wflgs kl/ifbsf] u7g
 k|wfgdGqL — cWoIf
 k|wfg GofwLz —;b:o
 k|ltlgwL ;efsf] ;efd'v —;b:o
 /fli6«o ;efsf] cWoIf —;b:o
 k|ltlgwL ;efsf] ljkIfL bnsf] g]tf —;b:o
 k|ltlglw ;efsf] pk;efd'v —;b:o
!@!%_g]kfndf lk5fl8Psf] lhNnfx? ( j6f /x]sf] 5g
 c5fd,ahfª,hfh/sf]6,8f]Nkf,sflnsf]6,d'u',x'Dnf,h'Dnf
afh'/f , z'q —ca hf8f] sfd' x'h'af
 xfn ;/sf/n] %& j6f :yfgLo txnfO{ lk5l8Psf]
If]q elg 3f]ifgf u/]sf] 5
 s'g k|b]zdf slt lk5l8Psf] If]q
 k|b]z ! — @
 k|b]z @ —$ j6f
 k|b]z # — @
 k|b]z $ —! –nf]dfGyfª uf=kf d':tfª
 k|b]z g % —! – t/}gfk'/ uf=kf –afFs]
 k|b]z g ^ —#)
 k|b]z g & —!&
!@!^_ w]/} hg;+Vof ePsf] % cNk;+Vofs hfltx?
 !_ snjf/ -)=$*
 @_ sfg' hflt-)=$&
 #_ s'dfn -)=$^
 $_ 3tL{ . e'h]n hflt-)=$%
 %_xhfd . 7fs'/ hflt -)=$$

!@!^_kz'kltgfydf s;n] s] agfP ,


 kz'kltgfysf] dlFb/ agfpg] —k|r08b]j
 e6\6 k'hf/L /fVg] —oIf dNn
 dxf:gfg — ceo dNn
 /fhdfGotf —c+z'jdf{
 ;'gsf] 5fgf r9fpg] —lzjb]j
!@!&_s'g /fhf sf] d[To' s;/L eof]
 of]ug/]Gb| dNn — tdfv'df ljif k/]/f
 k|tfk dNn —xl/l;l4sf] gfr x]bfx]b}F
 ceo dNn —e'sDkdf k/]/f
 efifs/ dNn —dxfd/Ldf k/L dg]{ /fhf
 e'kn]Gb| dNn —tLy{ ug]{ hfbfF af6f]df dg]{ /fhf

!@!*_s'g o'4df s;n] lj/ult kfP


 b]pynsf] o'4 —elQm yfkf
 gfnfkfgLsf] o'4— ane4 s'Fj/
 sflGtk'/ —t'nf/fd kfF8]
 sLlt{k'/ —sfhL sfn' kfF8]
 knf~rf]ssf] o'4 —cd+/l;=x yfkf

!@!(_ ljleGg kj{x? slxn]


 dftflty{ cf};L —j}iffs s[i0f cf};L
 a'4hoGtL —j}iffs z'Snf k'l0f{df
 uf]j{wg k'hf —sflt{s z'Snf k|ltkbf
 efOl6sf — sflt{s z'Snf l4tLof
 dxflzj/fqL —kmfu'0f z'Snf rt'b{lz
 tLh —efb| z'Snf t[tLof
 /fdgjfdL —r}q z'Snf gjfdL
 Clif k~rdL—efb| z'Sn k~rdL
!@@) _ljleGg dfg kbfjLsf cfb{z jfSox?
 g]kfn /Tg —/fi6«f]Tyfgsf] ljGb' /fi6«k|]d
 /fi6« uf}/j —dftf ;dfg dft{e"ld
 /fi6«lbk —/fi6«elQm cd'No zlQm
 Hfg;]jf >L—;]jf g} k/d wd{
!@@!_ ljleGg o'4 ePsf] ldlt
 cd]l/sL :jtGqtf ;+ªu|fd —;g !&&% —!&*#
 a]nfotsf] cf}Bf]lus qmflGt —;g !&^)—!*$)
 km|fG;sf] /fHo qmflGt —;g !&*(
 ?;L /fHoqmflGt —;g !(!&
 ef/lto :jtGqtf ;+ªu|fd —;f !*%&—!($&
 k|yd ljZj o'4 —;g !(!$ h'nfO{ @* —!(!*
gf]e]Da/ !!
 bf];|f] ljZj o'4 —;g !(#( ;]K6]Da/ ! —;g !($%
;]K6]Da/ @
!@@@_;+o'Qm /fi6« ;+3sf] xfn;Ddfsf] dxf;lrjx?
 !_ l6«Uj]nL –gj]{
 @_8\ofu x\ofd/ uf]N8- :jL8]g _
 #_pyfGt –jdf{
 $_s't{ jfON8 xfod- cli6«of
 %_x\ofleof/ k]/]h b sf]o/ –k]?
 ^_a'qf]; j'qf]; 3fnL-OlhK6
 &_sf]kmL cGgfg -3fgf-
 *_jfg ls d'g –blIf0f sf]/Lof
 (_PG6]lgof] u'6/]; -kf]r'{un
!@@#_ o'/f]k]nL ;+ª3sf] c+ux?
 o'/f]k]nL kl/ifb
 o'/f]k]nL cfof]u
 o'/f]k]nL Gofono
 o'/f]k]nL ;+;b
!@@$_cfl;ofgsf] % jftf{ ;fem]bf/L /fi6«x?
 cd]l/sf,Sofg8f,ci6]«lnof,Go'lhNof08,hfkg
 cfl;ofgsf] lqd'tL{ —O08f]gf]l;of,yfONof08,dn]l;of
!@@%_ljleGg /f]u lj?4 lbOg] vf]k
 Ifo/f]u —la=l;=hL
 wg'i6sf/ —l6=6L
 nx/] vf]sL,Eofs't] /f]u —l8=lk=6L
 kIf3ft — kf]lnof]
 x}hf —sn]/f EoflS;g

!@@^_ljleGg le6fldgsf] sldn] nfUg] /f]u


 /tGwf] — le6fldg P
 j]/Lj]/L —Vit,B1
 :seL{ —Vit C
 k]nu|f —Vit B3
 dflg;sf] d'vdf 3fp cfpg] —vit B
 km's]gf; –k|f]l6g
 ;'s]gf; —k|f]l6g / sfa]{fxfO8]8
 3fp lgsf] gx'g] —Vit c
 /ut a9L aUg] —Vit k
!@@&_ If]qkmnsf] cfwf/df % 7'nf e"kl/j]li7t /fi6«x?
 !_ sfhfs:tfg @_d+uf]lnof #_rf8 $_gfOh/
%_dfln
 If]qkmnsf] cfwf/df ljZjsf] % ;fgf e"kl/j]li7t b]z
!_Eofl6«sg l;6L @_;fg dfl/gf] #_lnGr]:6fOg
$_P08f]«/f ^_nhDju{
!@@*_ljZjsf] s]xL k|d'v Hjfd'vLx? s'g b]zdf k5{
 Psf]Gsfu'jf —ch]{lG6gf
 u'cfNnflt/L —lrnL
 sf]6Lk]S;L —OSj]8/
 nf:sf/ —lrnL
 cf]l/hfjf —d]lS;sf]
!@@(_;a}eGbf sd ;dosf] Ps lbg ePsf] u|x a[x:ktL xf] –
(306f %% ldg]6
 aif{ eGbf lbg nfdf] ePsf] u|x z'qm xf]
 ;a}eGbf l56f] ultdf ;"o{nfO{ kl/qmd ug]{ u|x j'w /
;a}eGbf l9nf] ultdf j?0f
!@#)_g]kfn / rLg ljrsf] s]lx Jofkfl/s gfsfx? / ltgsf]
lhNnfx?
 lsdfª\yfªsf —;+v'jf;ef
 l6+s/ —bfr'{nf
 gfDhfnf — d'u'
 of/L,lxN;f —d':tfª
 nfdfju/ —bf]nvf
 nfs]{ — uf]/vf
 Nxf]dGyfª —d':tfª

1231) ?
 ( १९८७ १८ )॰
– ११
छ॰
– , , ,
, , , , , , ॰

!@#@_ cfly{s ;j]{If0f @)&&.&* \


 cGt/fli6«o p8fg eg]{g]kfnL jfo';]jf sDkgL—#
 g]kfndf p8fg eg]{ cGt/fli6«o jfo';]jf sDkgL—@&
 l4kIfLo xjfO;]jf ;Dem}ftf ePsf] b]z —$)
 cfGtl/s p8fg ug]{ jfo';]jf ;+Vof —@)
 b]ze/ /x]sf] hDdf ljdfg:yn —%$
 ;a} df};ddf lgoldt ;+~rfng eO/x]sf]
ljdfg:yn—#%
!@#_ ;a}eGbf l56f] ;u/dfy cf/f]x0f ug]{ dlxnfsf] sLlt{df0f
 ;g @)@! d] @#
 XªsªsL ;fª oL xª
 @% 306f %) ldg]6
 k'?if tkm{ g]kfnL cf/f]xL ldª\df bf]r{ z]kf{ ^ 306f !
ldg]6
1234) २०७२

?
 २०७७ ५ ॰

 छ
॰ १९९०

1235)
?
 २०७५ १८ ॰
– –२०७५ (८)
 ॰

 ॰

!@#^_ Pl08h kj{tdfnf —


 ;a}eGbf nfdf] kj{tdfnf
 &@$@ ls=ld nDjfO{
 PsfGsf]u'jf-^(^@ ld_ ;a}eGbf cUnf] If]q
 e]g]h'onf,sf]nlDaof,OSj]8/,k]?,af]lnleof,lrnL /
ch]{lG6gf
 sfo{Gjfog ug]{ ;DaGwdf

1500 Question
!@#*_ dbg k'/:sf/ jf/]
 dbg k'/:sf/ kfpg] klxnf] pkGof; —dg
 dbg k'/:sf/ kfpg] klxnf] syf ;+ªu|x —gofF
;8ssf] uLt
 dbg k'/:sf/ kfpg] klxnf] lgjGw ;+ªu|x—
PA:6«ofs lrGtg ,Kofh
 dbg k'/:sf/ kfpg] klxnf] dxfsfJo —dfgj
 dbg k'/:saf/ k|fKt ug]{ klxnf] dlxnf —kfl/hft
 dbg k'/:sf/ k|fKtf ug]{ klxnf] ljb]zL gful/s —
kmfb/ jlnod as{
!@#(_;g !($$ sf] a|]6gp8 ;Dd]ngn] slt j6f
cGt/fli6«o ;+:yf :ykgfsf] kl/sNkgf u/]sf] lyof]
 #
 cGt/fli6«o Jofkf/ ;+u7g
 ljZj a}Fs
 cGt/fli6«o d'4|f sf]if

!@$)_ WTO :ykgf ug]{ lg0f{o Uof6sf] s'g jft{n] u/]sf]


xf]
 p?Uj] jft{ -cf7f}F jft{
 p?Uj] jft{ ;g !(*^df ePsf] xf]
 p?Uj] jftf{sf] lg0f{o cg'?k WTO sf] :ykgf !
hgfj/L !((% df ePsf] xf]
 WTO :ykgf ug]{ ;Dem}tfsf] gfd df/fs]; xf]
!@$!_ s;sf] kbfjlw slt jif{
 UNO dxf;lrj — % jif{
 ;fs{ dxf;lrj —# jif{
 cfl;ofg dxf;lrj —# jif{
 /fi6«klt .pk/fi6«klt —% jif{
 /fli6«o ;efsf] ;b:o —^ jif{
 cGt/fli6«o Gofofnosf] GofofwLz —( jif{
 d'Vo ;lrj —# jif{
 g]kfn ;/sf/sf] ;lrj — % jif{
 g]kfn /fi6« a}Fssf] ueg{/ —% jif{
 Gofo kl/ifbsf] ;b:o —$ jif{

!@$@_ slxn] ;Ddf s] of]hgf


 ;g @)@$ —l8lh6n g]kfn
 ;g @)@% —z"Go ef]sdf/L –lh/f] xª\u/
 ;g @)@% —ef]sdf/Lsf] cTo ug]{
 ;g @)#) —dWod cfo ePsf] d'n'sdf kl/0ft
ug]{
 ;g @)#) —hf]lvd d'Qm / ,;'/Iff o'Qm dfgj
ePsf] lbuf] ljsf;
!@$#_ lgjf{rg cfof]u4f/f g]skf Pdfn] / dfcf]jfbL
s]Gb|aLr ePsf] Plss/0f vf/]h ug]{ lg0f{o slxn] ePsf] xf]
 @)&& kmfu'g @%
;jf]{Rr cbfntsf] @)&& kmfu'g @# sf] km};nf

!@$$_s;sf u'? sf]


 b]jtfx?sf] u'? —j[x:ktL
 b}Tox?sf] u'? —z'qmrfo{
 uf]/vgfysf] u'? —dlR5Gb| gfy
!@$%_ s'g b]jtfsf] jxfg s]
 dxfb]j —gGbL -;fF9]
 s'df/ —do'/
 lji0f' — u?8
 ;/:jftL —xfF;
 u0f]z —d';f]
 kfj{tL — lj/fnf]
 zlg — lu4
 u+uf — uf]xL
!@$^_rf/ j]bx? S] s] x'g
 CUj]b,oh'j]{b,;dfj]b,cy{j]b
 Rff/ pkj]bx? —wg'j]{b,cfo'j]{b,uGwj{j]b,:yfkToj]b
!@$&_k|b]z g ^ sf] If]qkmnsf] cfwf/df ;a}eGbf 7'nf]
lhNnf
 8f]Nkf
 k|b]z ^ sf] hg;+Vofsf] cfwf/df 7'nf] —;'v]{t
 k|b]z ^ sf] hg;+Vofsf] cfwf/df ;fgf] —8f]Nkf
!@$*_ p:tf p:t}
 ;j{k|yd cGtl/If k'Ug] JolQm —o'l/ uful/g
 klxnf] k6s cGtl/Ifdf lx8g] JolQm —cn]S;L
cfsf]{ler lnof]gf]e
 cGtl/Ifdf ;a}eGbf w]/} ;do ljtfpg] JolQm—
uf]gfN8L kf8fNs
 klxnf] cGtl/If ko{6s —8]lg; l66f]

!@$(_ g]kfndf ePsf] jftj/0f ;DaGwL s]lx ;Dd]ngx?
 sfnfkTy/df dlGqkl/ifb a}F7s —@)^^ d+lz/ !(
 /f/ftfn ;Dd]ng —@)&! Sflt{s !#—!$
 cGt/fli6«o tfn ;Dd]ng —sf:sL g]kfn—@)&%
j}iffs @*—@(
 ljkb hf]lvd Go"lgs/0f ;DaGwL cGt/fli6«o
;Dd]ng —sf7df08f}F g]kfn —@)&% c;f/ $—%
 hnjfo' kl/jt{gaf/] /fli6«o ;Dd]ng —
l;Gw'kfNrf]s u'kmf8fF8f —@)&% k'; !^—!&
 h'Dnfdf hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL ;Dd]ng —
@)&$ c;f]h @(—#)
!@%)_ljZj dlxnf ;Dd]ng
 klxnf] ;Dd]ng —d]lS;sf] —!(&%
 bf];|f] ;Dd]ng —8]gdfs{ sf]kg x]ug —!(*)
 t];|f] ;Dd]ng —g}/aL —!(*%
 rf}Fyf] ;Dd]ng —a]Olhª—!((%
!@%!_ g]kfnsf] k|Zff;g ;'wf/sf] nfuL u7g ePsf]
cfof]ux?
 j'r sld;g lj; @))(
 cWoIf —Pg Pd j'r
 k|zf;g ;'wf/ cfof]u —@)@%
 cWoIf —b]jfgGb emf
 pRrf :t/Lo k|zf;g ;'wf/ cfof]u @)$*
 cWoIf —lul/hfk|;fb sf]O/fnf
 pRrf :t/Lo k|zf;g k'g{=;+/rgf cfof]u @)^%
 cWoIf —kDkmf e'iffn
 pRr :t/Lo k|zf;g cfof]u @)&)
 sfzL/fh bfxfn
!@%@_ km]a'|c/L dlxgfdf kg]{ lbj;x?
 ljZj l;d;f/ lbj; —@ km]a'|c/L
 ljZj SofG;/ lbj; —$
 /]l8of] lbj; — !#
 ljZj ;fdflhs lbj; —@)
 cGt/fli6«o dft[efiff lbj; —@!
!@%#_s'g of]hgfaf6 s] cjwf/0f
 s[lif uf0fgfsf] ;'? — bf];|f]
 hg;+Vof gLlt ;dfj]z—t];|f]
 j}b]lzs C0f lng ;'? — rf]}Fyf]
 ;Gt'lnt ljsf;sf] cjBf/0f —kfFrf}F
 gLlhs/0f —5}6f}F
 Osf] 6'l/hd cjBf/0f —5}6f}F
 lbuf] ljsf;sf] cjBf/0f —cf7f}F
 ;'zf;g cjBf/0f —gjf}F
 ljB'lto zf;gsf] cjBf/0f —P3f/f}F

!_ gfO{n glbsf] pbud :yn sxfF /x]sf] 5 <


 leS6f]l/of tfn
@_Pl08h kj{tdfn pt/df 6L«gL l4kaf6 ;'? eO{
blIf0fdf sxfF;Ddf km}lnPsf] 5
 :6fgg ;Ddf
#_ lgnufOnfO{ csf]{ s] gfdn] lrlgG5
 3f]8fuwf
$_ lut /]s8{ u/fpg] klxnf] g]kfnL ufoLsf sf] x'g<
 d]njf b]jL
%_ /f0fsfndf k|wfgdGqL kl5sf] d'Vo :yfgdf sf]
x'GYof]{
 sdf08/ ckm lrkm
^_lkmkmfsf] klxnf] dlxnf dxf;lrj sf] x'g <
 kmfltdf ;fDaf l8of]km –;]g]un
&_ ODhf lxdtfn s'g lhNnfdf kb{5
 ;f]n'v'Da'
*_ s'g ;lGwk|Zrft cd]l/sf cf}krfl/s ?kdf
:jtGqtf eof]<
 e;f{onsf] ;lGw
(_g]kfnsf] df}l4s gLlt s;n] lgwf{/0f u5{
 g]kfn /fi6« a}Fªs
!)_:jR5 jftj/0fsf nflu slt k|lt;t jgsf]
cj:otf kb{5
 $# k|lt;t

!!_ef]hk'l/ efiffsf] lnlknfO{ s] elgG5
 s}yL
!@_lrlgofF /IffdGqL j]O km]ªx]n] slxn] g]kfn e|d0f
ug'{ePsf] lyof]<
 @)&& d+l;/ !$
!@_ ljZdf ;a}eGbf a9L afn'jf af]Sg] glb s'g xf]<
 Xjfªxf] glb
 bf];|f] sf]zL glb ,
 sf]lz glb g]kfnsf] ;a}eGbf a9L :yfg kl/jt{g
ug]{ glb xf]
!#_ nIdLk|;fb b]jsf]6fnfO{ ;j{k|yd dxfslj n]Vg]
JolQm sf] x'g
 O{Zj/ j/fn
!$_ klZrd g]kfndf yf? ;d'bfodf b]vf k/]sf] /f]u
s'g xf]<
 l;sn;]g Plgldof
!%_ g]kfnsf] ;+ljBfg cg';f/ ;+j}wflgs kl/ifbsf]
cWoIf sf] /xg] Joj:yf 5
 k|wfgdGqL
!^_ g]kfndf P]ltxfl;s hgdt ;+u|x slxn] ePsf]
lyof]<
 @)#& j}zfs @)
!&_ /fhf lj/]Gb|n] k]; u/]sf] g]kfnnfO{ zflGt |If]q
3f]ifgf ul/of]; eGg] k|:tfj ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] ;'/Iff
kl/ifbsf] % /fi6«dWo] s'g /fi6«n] ;dy{g hgfPsf] lyPg
 ?;
!*_ c/j lnusf] :ykgf slxn] ePsf] lyof]<
 ;g !($% dfr{ @@
!(_ z}n]z yfkf If]qL g]kfnsf] slt cf} k|x/L
dxflg/LIfs x'g
 @* cf}F
@)_ ljZj :jf:Yo ;+ªu7gaf6 cd]l/sf cf}krfl/s
?kdf slxn] aflxl/Psf] xf]<
 ;g @)@) h'nfO{ ^
@!_ Dofgdf/df !^) hgf eGbf a9L d[To' x'g]ul/
slxn] Ps vflgdf klx/f] v:of]
 ;g @)@) h'nfO{ @
@@_ g]kfnsf] h'Dnfx xfltsf] tl:j/ /fvL Ps xhf/sf]
?kofFsf] gofF gf]6 slxn] ;fj{hlgs ul/of]
 @)&& ;fpg &
@#_ g]kfn /fi6« a}Fªsf] jt{dfg ueg{/ dxfk|;fb
clwsf/L slt cf}F ueg{/ x'g<
 !& cf}F
@$_ xfn g]kfndf zx/L hg;+Vof slt k|lt;t /x]sf]
5.
 ^@=@ k|lt;t
@%_ g]kfndf ;+;b lbj; slxn] dgfOG5 <
 c;f/ !^
@%_;dfa]lzs/0fsf] ;'?jt s'g b]zaf6 ePsf] xf]<
 :jLh/Nof08
@^_Eof6sf] b/ slxn] af6 !# k|lt;t agfOof]<
 @)^# df3 !
@&_g]kfnsf] klxnf] gu/kflnsf s'g xf]<
 nlntk'/
@*_n]vgfy k}f8f]nsf] klxnf] s[lt s'g xf]<
 >t[ af]wlg
@(_g]kfn / ef/t ljrsf] kf/jxg ;lGw slt slt aif{df
gljs/0f ul/g] Aoa:yf 5
 &.&
#)__/ljGb|gfy 6}uf]/n] s'g s[ltdf gf]jn k'/:sf/ lht]sf x'g
 lutfGhnL
#!_d?e'lddf l;rfO{ ul/ v]ltkftL ug]{ ;lsg] pe{/ 7fpFnfO{ s]
elgG5<
 d?Bfg
#@__;/sf/n] g]kfn ;+jtnfO{ /fli6«o dfGotf slxn] lbPsf] xf]<
 lj; @)^% sflt{s *
##__ v; dNn /fhfsf] ljv08g eO{ s'g /fHo ag]sf] lyP<
 afO;]
#$_x]kf6fOl6; lj s] df ;+qmdg x'g] /f]u xf]<
 sn]hf]
#%_afudlt ;/;kmfO cleofg slxn]af6 ;'? ePsf] xf]<
 @)&) h]i7 %
#^_g]kfndf xfn j'6\ofg If]q slt k|lt;t /x]sf] 5 <
 $=$ k|lt;t
#&_g]kfnsf] s'n e'efusf] slt k|lt;t ;+/lIft If]qn] cf]u6]sf]
5<
 @#=$ k|lt;t
#*__;j{flws h}ljs kbf{yx? S'g df6f]df ldl;osf] x'G5 <
 tn}of df6f]
#(__;a}eGbf w]/} dtbftf ePsf] lhNnf s'g xf]<
 df]/ª
$)__;j{k|yd ;'zf;g zAbsf] k|of]u ug]{ ;+:yfg s'g xf]<
 ljZj a}Fs
$!__;'rgfsf] xs ;DalGw cawf/0f s'g b]zaf6 cfPsf]xf]<
 8]gdfs{
$@__ dbg k'/:sf/ s'g s'g aif{ ljt/0f ul/Pgf
@)#!,@)##
$#_g]kfnsf] ;a}eGbf glhssf] dxf;fu/ s'g xf]<
 lxGb| dxf;fu/
$$_sfl~h/f]xf / l;:g] lxdfnsf] 5fofF s'g tfndf b]lvG5 <
 /f/f tfn
$%_g]kfndf If]qkmnsf] lx;fadf ;a}eGbf ;fgf] l;d;f/ If]q
s'g xf]<
 dfOkf]v/L
$^__let]kfqf] lgsfNg] rng s'g ;Eotfaf6 cfPsf] xf]<
 /f]dg
$&_g]kfnsf] kljq kxf8 eg]/f lrlgg] kxf8 s'g xf]<
 uf}l/z+s/ lxdfn
$*__ g]kfndf PkmPd /]l8of]sf] ;]jf slxn] af6 ;'? ePsf] xf]<
 lj; @)%@
$(__gful/s a8fkqsf] cjwf/0f Nofpg] AolQm sf] x'g <
 a]nfotsf] k|wfgdGqL hf]g d]h/ x'g <
%)_g]kfndf gful/s a8fkqsf] ;'? slxn]af6 ePsf] xf]<
 @)%^
%!__ a]nfot Oo"af6 cf}krf/Ls ?kdf slxn] aflxl/Psf] xf]<
 ;g @)@) hgfj/L #!
%@_ rGb|dfsf] k|sfz k[YjL;Ddf cfOk'Ugf slt ;do nfU5 <
 !=# ;]s]08
%#_ g]kfn ;/sf/n] s'g jif{nfO{ j[If/f]kg aif{sf] ?kdf dgfpg]
3f]ifgf u/]sf] xf]<
 @)&^—@)&&
 j[If/f]kg jif{sf] cf}krf/Ls ;'?jt @)&^ c;f/ !$ df
ul/Psf] xf]
%$_ ;+o'Qm /fi6«;+3n] s'g lbgnfO{ ;kmf xfjf lbj; 3f]ifgf
ul/of]
 ;]K6]Dj/ & - ;g @)!( l8;]Da/ !( df dxf;ef4f/f ;f]
lbj; 3f]ifgf
%%_ ef/lto lqm|s]6/ dx]Gb|l;+x wf]lgn] slxn] cGt/fli6«o
lqm|s]6af6 ;Gof;sf] 3f]ifgf u/]sf x'g <
 @)@) cu:6 !%
%^_ g]kfnsf] gofF gS;fsf] c+u|]hL ;+:s/0f slxn] :jLs[t eof] <
 @)&& ;fpg #)

%&_ ?;n] sf]/f]gf lj?b|sf] vf]k tof/ kfl/Psf] 3f]ifgf slxn]


u/]sf] xf]<
 ;g @)@) cu:6 !! - :k'tfgLs eL
%*_ km|fO8] km/ km\o'r/ sfo{qmdsf] cleofGt sf] xf] <
 u|]6f ygju{ - :jL8]g
%(_ g]kfnn] ko{6s bzssf ?kdf 3f]ifgf u/]sf] cjlw s'g xf]<
 ;g @)@) —@)#)
^)_ ljZjsf] ;a}eGbf cUnf] d"lt{ s'g xf]<
 :6\ofr' ckm o'lg6L –ef/t
!!_ cf=j @)&^.&& ;Ddf k|To]s g]kfnLsf] efudf slt ;/sf/L
C0f /x]sf] 5
 $@^))
^@_ xfn g]kfndf lk5fl8Psf] If]qdf ;"rLs[t :yflgo tx slt
/x]sf] 5
 %&
^#_ g]kfndf lgjf{rg lbj; slxn] dgfOG5
 kmfu'g &
^$_ ljifv]nf kj{ s'g hfltdf k|rlnt kj{ xf]<
 ;tf/
^%_ g]kfndf phf{ tyf hn;|f]t bzs elg s'g cjlwnfO{
3f]ifgf ul/Psf] 5
 lj; @)&%—*%
^^_ ljZjd} b]zsf] /fhwfgL ;x/af6 ;a}eGbf glhsdf /x]sf]
/fli6«o lgs'Ghf s'g xf]<
 lzjfk'/L /flg
^&_ cgnfOg u]d kAhLsf] l8hfOg/ sf] x'g<
 a]G8g lu|g
^*_ OG8f] Kofl;lkms /0flgtL s'g b]zsf] g]t'Tjdf ;+~rflnt
sfo{qmd xf]<
 cd]l/sf
^(_ #@ cf}F cf]nlDks v]n slxn] cfof]hgf x'b}F5
 ;g @)@! h'nfO{ @# — cu:6 * hfkg
&)_ sf]/f]gfsf] sf/0f ul/Psf] ns8fpg slxn]af6 cTo ul/Psf]
xf]<
 @)&& ;fpg & - @)&^ r}t !! af6 ;'? ul/Psf]
&!_ljZj :jf:Yo ;+u7gaf6 cd]l/sfn] cf}krfl/s ?kd}
aflxl/Psf] 3f]ifgf slxn] u/\of]{
 ;g @)@) h'nfO{ ^
&@_ ;nx ls/f slxn] g]kfn k|j]z u/]sf] lyof]<
 @)&& c;f/ !#
&#_ vf8L d'n'sdf 3/]n' sfdbf/df hfg] dlxnfsf] pd]/sf] xb
slt t]s]sf] 5 <
 @$ aif{
&$_ g]kfnn] >d ;Dem}tf u/]sf] klxnf] /fi6« s'g xf]<
 stf/
&%_ s'g efiffnfO{ tfhk'\/L efiff klg elgG5
 /fh+jzL
&^_ g]kfn /fhkqnfO{ ;/n Pj\d ;'nj agfpg NofPsf] df]jfOn
Pk s'g xf]<
 g]kfn uh]6
&&_ lzIffljb\ cªu'/afaf hf]zLsf] lgwg slxn] ePsf] xf]<
 @)&& c;f/ ^
&*_ g]kfndf klxnf]k6s /fli6«o hg:jf:Yo ;j]{If0f slxn] ul/of]
 ;g !((^

&(_ xfn /]l8of] g]kfnaf6 slt efiffdf ;dfrf/ k|;f/0f x'G5<


 @!
*)_;a} lhNnfdf :j:Yo ljdf nfu' ug]{ k|b]z s'g xf]<
 ;'b"/klZrd k|b]z
*!_n}ªlus lx+;flj?b| !^ lbg] cleofg slxn]af6 ;'? ePsf] xf]<
 ;g !((!
*@_ g]kfndf lrlgofF OG6/g]6 slxn]b]vL ;+~rfngdf cfPsf] xf]<
 @)&$ k'; @*
*#_ OlhK6sf] k"j{ /fi6«klt xf]:gL d'jf/ssf] lgwg slxn] ePsf]
xf]<
 ;g @)@) km]a'cl/ @%
*$_cfj:otfdf cfwfl/t pTk|]/0fsf] l;4fGtsf k|ltkfbs sf] x'g
<
 ca|fxd df:nf]
*%_ g]kfnsf] ;+ljBfgsf] bf];|f] ;+zf]wg slxn] ePsf] xf]<
 @)&& c;f/ $
*^_!% cf}F of]hgfdf sltj6f ?kfGt/0fsf/L cfof]hgf ;d]l6Psf]
5?
 !* j6f
*&_kfxfFr/] kj{ s'g hfltsf] k|rlnt kj{ xf]<
 g]jf/
**_g]kfn / ef/t ljr zflGt tyf d}qL ;+lGw slxn] ePsf] xf]<
 ;g !(%) h'nfO{ #!
*(_zflGtsf] ;'?jt d':sfgaf6 x'G5 , of] s;sf] egfO xf]<
 db/ 6]/]';f
()_ cf7f}F dlxnf ljZjsk km'6jn @)!( sf] ljh]tf /fi6« s'g
xf]<
 cd]l/sf
(!_ ANofs xf]nsf] tl:a/ klxnf]k6s slxn] ;fj{hlgs eof]<
 ;g @)!( clk|n !)
(@_g]kfnsf] klxnf]k6s ah]6 k]z ubf{ cy{dGqL sf] lyP<
 ;'j0f{ zdz]/ hj/f
(#_ljZjsf] ;a}eGbf pRrf efudf d'xfg /x]sf] glb s'g xf]<
 c?0f glb
($_g]kfndf slxn]b]lv /fli6«o ufg ufpgf yflnPsf] xf]<
 lj; !(^@
(%_ ufO{,l;ld|s ,8fFkm],nfnLu'/fF; slxn] /fli6«o k|lts lrGxsf]
?kdf 3f]ifgf ul/of]<
 lj; @)!( ;fn
(^_uf]/vfkq ax'efiffdf slxn]af6 k|sfzg ug]{ yflnof]<
 @)^$ c;f]h !
(&_g]kfn cfO l; l; af6 slxn] P;f]l;o6 /fi6«sf] dfGotf
kfof]<
 ;g !((^
(*_cG6{/li6«sf ;lGw slxn] ePsf] lyof]< slt /fi6«n] x:tIf/
u/]sf lyP<
 ;g !(%( ,!@ b]z
((_blIf0f cd]l/sfsf] cd]hg h+undf a;f]af; ug]{ cNk;ªVos
lk5fl8Psf] hfltnfO{ s] elgG5
 af/f]
!))_pt/ cd]l/sf dxfb]zdf kg]{ s'g s'g % tfnnfO{ u|]6 n]s
elgG5 <
 ;'k]l/o/,ldl;ug,6o'/]g,Ol//,cf]G6fl/of
!)!_k|yd /fli6«o v]ns'b slxn] ePsf] lyof]<
 @)#*
!)@_rDkf s;sf] s[lt xf]<
 nIdL k|;fb b]jsf]6f
!)#_ n]vgfy k}f8]nsf] klxnf] s[lt s'g xf]<
 >t[ af]wlg
!)$_lghfdlt ;]jf lbj; slxn] af6 dgfpg ;'? ul/Psf] xf]<
 @)^!
!)%_ljZj /fli6«o lgs'Ghf ;Dd]ng slt slt aif{sf] cGt/df
ul/G5 <
 !).!)
!)^_ ;j{k|yd P]g kfl/b ug]{ hg k|ltlglw sf] x'g <
 ;'jf;rGb| g]dfª
@(_Do or die s;sf] egfO{ xf]<
 dfxfTd uflGw
!)&_g]kfln efiffnfO{ ef/tn] slxn] ;+a}wflgs dfGotf lbof]<
 @)$(. !((@

!)*_ xfn;Ddf g]kfndf slt j6f nufgL ;Dd]ng ePsf] 5


 # j6f @)$(,@)&#,@)&%
!)(_ g]kfndf xfltkf]nf] k|ltof]lutfsf] ;'?jt slxn]b]lv ePsf]
xf]<
 ;g !(*@
!!)_ The Father of Water eg]/f lrlgg] glb s'g xf]<
 ldl;l;lk
!!!_ cd]l/sfsf] 6«Dk k|zf;gn] cd]l/sf slxn] hnjfo' kl/j{tg
;DalGw k]l/; ;Dem}tfaf6 aflxl/g] lg0f{o u/]sf] xf]
 ;g @)!( gf]e]Da/ %
 cf}krfl/s ?kdf ;g @)@) gf]e]Dj/ $ af6 aflxl/Psf] xf]
!!@_ nlntk'/ dxfgu/kflnsfnfO{ x:tsnf gu/ 3f]ifgf slxn]
ul/Psf] xf]<
 @)&% sflt{s @*
!!#_ /fgLkf]vl/sf] k"g —lgdf0f{ kl5 slxn] pb\3f6g ul/Psf]
xf]<
 @)&& sflt{s %
!!$_ g]kfndf ;/;kmfO ;Ktfx slxn]af6 dgfpgf yflnPsf] xf]<
 @)%^
!!%_ hLljt b]jL dflgg] s'df/Lsf] k|rng slxn]b]lv ;'? ePsf]
xf]<
 lnR5ljsfn
!!^_ g]kfnnfO{ ;j{k|yd cGt/fli6«o kbs lbnfpg] v]nfl8 sf]
x'g
 lhtaxfb'/ s];L
!!&_ g]kfndf ;'/lIft ue{ktgn] sfg'gL dfGotf slxn] kfPsf]
xf]<
 @)%( c;f]h !)
!!*_sf7df08f} pkTosfdf ljB'lto a; ;]jfsf] ;'?jt
slxn]b]lv ul/Psf] xf]<
 @)&^ ebf}F @#
!!(_ cd]{lgof / ch/j}hg ljr k'g o'4sf] ;'?jt slxn] ePsf]
xf]<
 @)@) ;]K6]Dj/ @&
!@)_t]hj tyf cGo 3fts /;folgs kbfy{ lgodg cWofb]z
@)&& slxn] hf/L ul/Psf] xf]<
 @)&& c;f]h !@
!@!_ ;fs{ /fi6«dWo] cfkmgf gful/snfO{ O kf;kf]6 pknAw
u/fpg] klxnf] /fi6« s'g xf]<
 dflNb; ;g @))&
!@@_ g]kfn ;/sf/4f/ x]nf] :jf:Yo sfo{qmdsf] ;'?jt slxn]af6
ul/Psf] xf]<
 @)^( sflt{s @(
!@#_hgsk'/b]lv ef/tsf] hogu/;Ddf rNgf g]kfndf slxn]
/]n NofPsf] xf]<
 @)&& c;f]h @
!@$_ cfªl/\tf z]kf{sf] lgwg slxn] ePsf] xf]<
 @)&& c;f]h %
!@%_g]kfnsf] ;+ljBfg lgdf0f{sf] qmddf slxn] hgtfsf] ;'emfj
;+sng u/]sf] lyof]<
 @)&@ >fj0f $ / %
!@^ g]kfnL efiffsf] k|yd k':ts s'g xf]<
 cIf/fs+ lzIff
!@&_g]x? k'/:sf/ k|fKt ug]{ k|yd g]kfnL sf] x'g<
 t'n;L df]x/
!@*_ufO{,l;ld|s ,8fFkm],nfnLu'//fF; slxn] /fli6«o k|lts lrGxsf]
?kdf 3f]ifgf ul/of]<
 lj; @)!( ;fn
!@(_;+ljBfgnfO{ b]zsf] d'n sfg'g dfGg] klxnf] ;+ljBfg s'g
xf]<
 g]kfn clw/fHosf] ;+ljBfg @)!%
!#)_b]jgful/s lnkLnfO{ g]kfnL efiffsf] /fi6« efiffsf] ?kdf
dfGotf lbg] ;+ljBfg s'g xf]<
 g]kfn clw/fHosf] ;+ljBfg @)!%
!#!_g]kfnsf] ;+ljBfg @)!( sf] af6 hf/L ePsf] lyof]<
 /fhf dx]Gb|
!#@_;fj{ef}d;tf g]kfnL hgtfdf lglxt n]lvPsf] klxnf]
;+ljBfg s'g xf]<
 G]fkfn clw/fHosf] ;+ljBfg @)$&
!##_;/sf/L sfdsfh g]kfnL efiffdf x'g'kg]{ Aoa:yf slxn]
ul/of]<
 lj; @)@! a};fs @
!#$_g]kfn ;/sf/ / dfcf]jfbL ljr a[xt, zflGt ;Dem}tf slxn]
ePsf] xf]<
 @)^# d+lz/ % ;/sf/sf] tkm{jf6 lul/hfk|;fb sf]O/fnf
/ dfcf]jfbLsf] tkm{af6 k|r08n] x:tIf/ u/]sf lyP<
!#%_g]kfnsf] gofF /fli6«o ufg slxn] ;fj{hlgs ul/of]<
 @)^$ ;fpg !*
!#^_uf]/vfkq ax'efiffdf slxn]af6 k|sfzg ug]{ yflnof]<
 @)^$ c;f]h !
!#&_ xfn ;Ddf ;a}eGbf sd pd]/df dbg k'/:sf/ k|fKt ug]{
JolQm sf] / pgsf] s[lt s] xf]<
 df]bgfy k|>Lt dfgj dxfsfJo
 @$ aif{sf] pd]/df
!#*_g]b/Nof08n] slxn] ;+dlnlu lajxfnfO{ dfGotf lbPsf] xf]<
 ;g @))) jf6
!#(_gf/L lbjz g]kfndf slxn] b]lv dgfpgf ;'? ul/Psf] 5
 lj; @)!^
!$)_ &% lhNnfaf6 && lhNnf agfpg] lg0fo{ dGqLkl/ifbaf6
slxn] wf]ifgf ul/of] <
 @)&$ ebf} %
!$!_t/fO{ k|b]zdf slt k|lt;t hldg v]ltof]Uo 5<
 ^!=( k|lt;t
!$@_ljZjdf k|x/Lsf] ;'?jt s'g b]zaf6 ePsf] 5 <
 a]nfot
!$#_ lrgdf slxn] b]lv Ps ;Gtdf lglt nfu' ul/Psf] xf]
 ;g !(&(
!$$_g]kfnsf] klxnf] hglgjf{lrt k|wfgdGqL sf] x'g<
 ljlk sf]O/fnf
!$%_g]kfnnfO{ zflGt If]q dfGotf lbg] cd]l/sL /fi6«klt sf] x'g
<
 /f]gfN8 /]ug
!$^_lj|l6; pklgj]zaf6 :jtGqtf ePsf] klxnf] b]z s'g xf]<
 3fgf
!$&_g]kfnn] klxnf] Pl;ofln v]ndf s'g v]ndf efu lnPsf]
lyof]<
 PYn]l6S;
!$*_ef/lto :jtGqtf ;+ufdsf] a]nf h]n kg]{ g]kfln sf] x'g <
 df]gdf]xg clwsf/L
!$(_lj1fgsf] ;lxb elg s;nfO{ lrlgG5 <
 luxfl8g j'|gf]
!%)_k|wfgdGqLaf6 ;ky lng] k|wfg Goflw; sf] x'g <
 lblnk s'jf/ kf}8]n
!%!_g]kfn ISBN df slxn] cfa4 ePsf] xf]<
 @)%^ df3 !@
!%@_cGt/fli6«o k|dfl0fs ;do slxn] lgwf{/0f ul/Psf] xf]<
 ;g !**$ gf]e]Da/ !
!%#_cS6f]a/ qmflGtsf] ;'?jt ul/Psf] 7fpF s''g xf]<
 k]6f]«ufb
!%$_cGt/fli6«o dfGotf k|fKt x'g] ul/ ljZjnfO{ sltcf]6f
;do If]qdf ljefhg ul/Psf] 5 <
 @$
155-for a living planet gf/f s'g ;+:yfsf] xf]<
 WWF
!%^_kf]df]nf]lhn] s] ;+alGw cWofg ub{5 <
 kmnk'mn
!%&_g]kfnsf] ;+;lbo Oltxf;df k|wfdGqL;+uf k|ToIf k|Zgf]t/
qmfo{qmdsf] ;'?jt slxn] af6 ePsf] xf]<
 @)&%4 df3 $
!%*_z'Go xf]d 8f]lnel/ cleofg ;+~rfng ug]{ klxnf] :yfgLo
tx s'g xf]<
 dflnsf uf+ kf u'NdL

!^)_ ;Todf]xg hf]zLsf] tl:j/ c+lst l;Ssf slxn] ;fj{hlgs


ul/of]<
 @)&^ ebf}F @$
!^!_ ljZjsf] ;a}eGbf 7'nf] ejg s'g xf]<
 Go' ;]Gr'/L Unf]an ;]G6/ - rLg_
!^@_ g]kfndf klxnf]k6s /fli6«o dlxnf lbj; slxn] dgfOof]<
 @)&^ h]i7 !^
!^#_ g]kfndf klxnf]k6s sn]hf] k|Tof/f]kg slxn] ul/Psf] xf]<
 @)&# dª\l;/ @@
!^$_ g]kfnsf] klxnf] aGohGt' c:ktfn sxfF :ykgf ul/Psf] 5
<
 ;f}/fx –lrtjfg_
!^%_ dxfef/t kj{tsf] dfly p7]sf] If]qnfO{ k|ltgtL elgG5 eg]
tnf efl;Psf] If]qnfO{ s] elgG5
 ;GgtL elgG5
 o; kj{t If]qnfO{ df]8bf/ kj{t klg elgG5
!^^_ ljZjdf % lh b"/;+~rf/ ;]jfsf] ;'?jt ug]{ /fi6« s'g xf]<
 blIf0f sf]/Lof
!^&_;g @)@) ;]K6]Dj/ !^ df hfkgsf] ;+;bn] k|wfgdGqLdf
s;nfO{ rog u/]sf] xf]<
 of]l;lxb] ;'uf
!^*_jftj/0f ;+/If0fsf nflu xl/t ;]gf u7g ug]{ b]z s'g xf]<
 ci6«]lnof
!^(_ sf7df08f}F dxfgu/kflnsfn] slxn]b]lv ljB'lto k||0fnLaf6
PsLs[t s/ lgwf{/0f tyf ;+sng ug]{ u/]sf] 5
 @)&& c;f]h !
!&)_ k|b]z g ! n] to u/]sf] k|b]lzs gf/f s] xf]<
 :jR5,;'vL / ;Dd'gt k|b]z
!&!_ ef/tsf k"j{/fi6«klt k|0fj d'vlhsf] lgwg slxn] ePsf]
xf]<
 ;g @)@) cu:6 #!
 g]kfndf ;j{k|yd x'nfs l6s6sf] k|sf;g slxn]
ul/of]<
 lj; !(#*
 /fi6«slj dfwj k|zfb l3ld/]sf] lgwg slxn] ePsf] xf]<
 @)&& ebf}F @
 k|b]z % ;/sf/n] k|b]z uf}/jsf cfof]hgf lgwf{/0f
;DaGwL dfkb08 @)&^ slxn] :jLs[t u/]sf] xf]<
 @)&^ kmfu'g @
!&%_ h+ªunL hgfj/af6 ;'/lIft x'gf nufOPsf] ljB'lto
tf/nfO{ s] elgG5
 PGhfOj/
!&^_c08f kfg]{ :tfgwf/L hLj s'g xf]<
 Kn]l6k;
!&&_dfOqmf];K6 slxn] b]lv ;+~rfngdf cfPsf] xf]<
 ;g !(&%
!&*_k[YjLsf] s'n If]qkmndf Pl;of dxfb]zn] slt k|lt;t e'
efu cf]u6]sf] 5
 *=& k|lt;t
!&(_lj:jdf klxnf] v'NNf ljZj ljwfnosf] :yfkgf slxn]
ePsf] xf]<
 !(^(
!*) _lx6n/sf] hGd s'g b]zdf ePsf] xf]<
 cli6«of
!*!_;a}eGbf sd ;fIf/tf ePsf] lhNnf s'g xf] @)^* sf]
hgug0f cg';f/
 /f}tx6
!*@_d'gf / dbg s[ltsf n]vs sf] x'g <
 hfgsL k|;fb l/dfn
!*#_;dfa]lzs/0fsf] ;'?jt s'g b]zaf6 ePsf] xf]<
 :jLh/Nof08
!*$_Eof6sf] b/ slxn] af6 !# k|lt;t agfOof]<
 @)^# df3 !
!*%_g]kfnsf] klxnf] gu/kflnsf s'g xf]<
 nlntk'/
!*^_n]vgfy k}f8f]nsf] klxnf] s[lt s'g xf]<
 >t[ af]wlg
!*&_g]kfn / ef/t ljrsf] kf/jxg ;lGw slt slt aif{df
gljs/0f ul/g] Aoa:yf 5
 &.&
!**_/ljGb|gfy 6}uf]/n] s'g s[ltdf gf]jn k'/:sf/ lht]sf x'g
 lutfGhnL
!*(_d?e'lddf l;rfO{ ul/ v]ltkftL ug]{ ;lsg] pe{/ 7fpFnfO{
s] elgG5<
 d?Bfg
!()_;/sf/n] g]kfn ;+jtnfO{ /fli6«o dfGotf slxn] lbPsf] xf]<
 lj; @)^% sflt{s *
!(!_ v; dNn /fhfsf] ljv08g eO{ s'g /fHo ag]sf] lyP<
 afO;]
!(@_x]kf6fOl6; lj s] df ;+qmdg x'g] /f]u xf]<
 sn]hf]
!(#_afudlt ;/;kmfO cleofg slxn]af6 ;'? ePsf] xf]<
 @)&) h]i7 %
!($_g]kfndf xfn j'6\ofg If]q slt k|lt;t /x]sf] 5 <
 $=$ k|lt;t
!(%_g]kfnsf] s'n e'efusf] slt k|lt;t ;+/lIft If]qn] cf]u6]sf]
5<
 @#=$ k|lt;t
!(^_;j{flws h}ljs kbf{yx? S'g df6f]df ldl;osf] x'G5 <
 tn}of df6f]
!(&_;a}eGbf w]/} dtbftf ePsf] lhNnf s'g xf]<
 df]/ª
!(*_;j{k|yd ;'zf;g zAbsf] k|of]u ug]{ ;+:yfg s'g xf]<
 ljZj a}Fs
 ;'rgfsf] xs ;DalGw cawf/0f s'g b]zaf6 cfPsf]xf]<
 8]gdfs{
 dbg k'/:sf/ s'g s'g aif{ ljt/0f ul/Pgf
@)#!,@)##
 g]kfnsf] ;a}eGbf glhssf] dxf;fu/ s'g xf]<
 lxGb| dxf;fu/
 sfl~h/f]xf / l;:g] lxdfnsf] 5fofF s'g tfndf b]lvG5
<
 /f/f tfn
 g]kfndf If]qkmnsf] lx;fadf ;a}eGbf ;fgf] l;d;f/
If]q s'g xf]<
 dfOkf]v/L
 let]kfqf] lgsfNg] rng s'g ;Eotfaf6 cfPsf] xf]<
 /f]dg
 g]kfnsf] kljq kxf8 eg]/f lrlgg] kxf8 s'g xf]<
 uf}l/z+s/ lxdfn
 g]kfndf PkmPd /]l8of]sf] ;]jf slxn] af6 ;'? ePsf]
xf]<
 lj; @)%@
 gful/s a8fkqsf] cjwf/0f Nofpg] AolQm sf] x'g <
 a]nfotsf] k|wfgdGqL hf]g d]h/ x'g <
 g]kfndf gful/s a8fkqsf] ;'? slxn]af6 ePsf] xf]<
 @)%^

ljz]if hfgsf/L
 g]kfnsf] ;a}eGbf k'/fgf] u|Gy k|1fk/ldtf xf]
 k|]d ljjxfsf] kf}/l0fs gfd uGwa{ lajxf xf]
 rGb| zdz]/n] a}ifs ! nfO{ gofF aif{sf] ?kdf
;'?jt u/]sf x'g
 ;+lutsf] pTktL ;dfj]baf6 ePsf] xf]<
 uf}td a'4sf] dfjnL /fdu|d,a'4sf] 3f]8fsf] gfd
s07s,a'4sf] a:g] 3/ uGws'6L
 uf}td a'4n] klxnf] pkb]z lbPsf] 7fp ;f/gfy
ef/t
 a'4n] a'bTjf k|fKtf— af]wuof
 /fj0fn] l;tfnfO{ k~rj6Laf6 x/0f u/]sf lyP
 cfo'{j]{bsf] k|j{ts wGjGt/L xf]
 dxfb]jsf] # g]q eGgn] cUgL,z'o{ / rGb|nfO{
hgfpg]
 lx/0osfZok clwNnf] hGddf /fj0f lyP ,\
 sk8fdf agfOg] lrqnfO{ kf}ef jf yfªsf lrq
dflgG5 ,ljz]if ul/ of] @ k|sf/sf] x'G5
!_ k6 lrq — b]jtf ljrdf x'g] j/Lk/L cGo ;fxos
b]jLb]jtf
@_d08k lrq —lrGX / j/Lk/L b]jtf x'g]
 km|G;sf] e;]{lnh b/jf/sf] cg's/0f u/L g]kfndf
agfPsf] b/jf/ l;+x b/jf/ xf]
 lj; %@) lt/ ag]sf] la?kfIfsf] d"lt{ g]kfnsf]
;a}eGbf k'/fgf] d"lt{ xf]
 l;+xb/jf/,s]z/dxn,aa/dxn o'/f]k]ln z}nLdf
lgdf0f{ ePsf x'g
 Kofuf]8f z}lndf lgdf0f{ ePsf] ;a}eGbf k'/fgf]
dlGb/ rfFu'gf/fo0f dlGb/ xf]
 3/ b]jfno agfpg] snfnfO{ :ykTo snf elgG5
 c7f/f k'/fg dWo] ;a}eGbf sfG5f] k'/fg cUgL
k'/fg xf]
 snfsf] lx;fjdf sf7df08f} v'Nnf ;+ufno dflgG5
 af}4sf] rf/ :t'k rf?dltn] agfPsf]

You might also like