Professional Documents
Culture Documents
Fjalor I Shëndetesisë - Vasil Miho
Fjalor I Shëndetesisë - Vasil Miho
Nje rezistence e krijuar si pergjigje ndaj nje ngacmimi me antigjen (nje agjent infektiv ose nje vaksine) dhe
zakonisht e karakterizuar nga prania e kundertrupave te prodhuar nga strehuesi.
Abortion (Dështim)
Dështimi është një procedurë kirurgjike ose mjekësore për të ndërprerë shtatzaninë, duke larguar fetusin dhe
placentën prej uterusit.
Accountability (llogaridhenie)
Detyrimi për ti bërë publike periodikisht drejtpërsëdrejti dhe tërthorazi, në detajet e duhura dhe në mënyrë
harmonike të gjithë palëve, parimet, qëllimet, procedurat, lidhjet, rezultatet, të ardhurat dhe shpenzimet e çdo
veprimtarie apo punë, në mënyrë që ato të mund të vlerësohen nga palët e interesuara.
Procesi me anë të të cilit një agjensi e autorizuar ose një organizatë tjetër vlerëson dhe njeh një institutucion
ose një individ sipas një seri “standartesh” të cilat përshkruajnë strukturat dhe proceset që kontribuojnë në
rezultatet e dëshirueshme për pacientin.
Në dallim me liçensimin e institucioneve të kujdesit shëndetësor, i
cili zakonisht është i detyrueshëm dhe i imponuar nga qeveria, akreditimi zakonisht është vullnetar dhe
kryesisht i administruar nga organizmat jo-qeveritare. Akreditimi ka dy tipare kryesore: parimin e kontrollit
të jashtëm dhe përdorimin e standarteve.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
përqindjeve të ndërshme ,pasi informacioni që ata kanë nuk është i disponueshëm nga siguruesit
.Informacioni në këtë rast quhet asimetrik.
Përkufizim plotësues: Një proces i cili ndodh kur individe të cilët
priten të kenë humbje të ndryshme, paguajnë të njëjtin premium për sigurimet shëndetësore, dhe ku ato që
priten të kenë humbje më të vogla dalin nga skema e sigurimeve shëndetësore, duke lënë aty vetëm individë
me humbje të pritshme të mëdha.
Përzgjedhja e keqe mund ta bëjë të vështirë ekzistencën e sigurimit privat.
Advocacy
Ngritje e zerit ne mbrojte te diçkaje apo dikujt.
Një shkallë e vdekshmërisë që modifikohet në mënyrë statistikore për të eleminuar efektet e shpërndarjeve të
ndryshme të moshave në popullata të ndryshme.
Një shkallë e vdekshmërisë për një grup-moshë të caktuar. Numëruesi është numri i vdekjeve në atë grup
moshe ndërsa emëruesi është numri i personave në atë grup moshe.
Agent (Agjent)
Një faktor si për shembull një mikroorganizëm, substancë kimike ose ndonjë formë e rrezatimit, prania , apo
prania e tepruar ose mungesa relative e te cilit është thelbësore për shfaqjen e problemeve shëndetësore.
Një kategori e gjere e sistemeve trajtuese (si për shembull kiropraktika, mjekesia me
bime, akupunktura, homeopatia, naturopatia dhe devocioni shpirteror) ose tradita te
bazuara ne kulture si shkenca Kineze dhe Kristiane. Karakterstika kryesore e tyre
eshte se nuk pranohet nga shkencat biomjeksore. Gjithashtu quhet edhe si mjekesi
plotesuese.
Ambulatory care (Kujdesi ambulator). Shih gjithashtu “Outpatient care” dhe “Primary/Secondary/Tertiary
health care”
Të gjitha llojet e shërbimeve që i ofrohen pacientit, të cilat nuk e detyrojnë atë të zërë
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Një medikament, i cili ndalon ose suprimon veprimtarinë e një retrovirusi si ai i HIV-
it. AZT-ja ishte medikamenti i parë antiretroviral që u përdor gjërësisht. Tani në treg
po dalin të tjera medikamente edhe të kombinuara. Antiretroviralet nuk është se e
kurojnë sëmundjen por ndihmojnë në menaxhimin e AIDS-it si një sëmundje kronike.
Appropriate(ness) (Përshtatshmeri ,të qënët siç duhet)
Flasim për përshtatshmeri ose të qënit siç duhet nëse një përfitim shëndetësor i
kapërcen pasojat e pritshme negative në atë masë sa të justifikojë procedurat e kryera
Applied epidemiology (Epidemiologji e aplikuar)
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Pa shënja klinike.Përdoret shumë kur flitet për HIV/AIDS, pasi i referohet mungesës
së shënjave klinike megjithë praninë e virusit në organizëm.
ATC classification of drugs (Klasifikimi ATC i barnave)
Një variant i shkallës së incidences, që zbatohet për një popullate të vogel dhe që
vëzhgohet për një kohe të kufizuar, si për shembull gjatë një epidemie.
Authorisation of Drugs Manifacturing (Autorizimi për Fabrikimin e Barnave)
Një dokument i lëshuar nga Ministri i Shëndetësisë çdo subjekti të interesuar për të
zhvilluar në Republiken e Shqipërisë veprimtari fabrikuese të barnave apo edhe për
operacione fabrikimi të pjesëshme si fraksionim, konfeksionim dhe prezantim të
barnave të destinuara për tu shitur në Shqipëri edhe për eksport
AZT (Retrovir dhe zidovudinë)
Nisma “Spitalit Mik i Foshnjave” është një program ndërkombëtar i OBSH-së dhe
UNICEF-it. Mbështetur në dhjetë hapat e ushqyerjes së sukseshme me gji, iniciativa
njeh spitale dhe shtëpi lindjeje të cilat kanë ndërmarrë hapa për të siguruar një
mjedis optimal për nxitjen, mbrojtjen dhe mbështetjen e ushqyerjes me gji. Ushqyerja
me gji njihet nga një numër jashtezakonisht i madh autoritetesh shëndetësore si
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
themeli i një shëndeti të mirë për foshnjat. Përveç kesaj, ushqyerja me gji ofron
mundësi të mira për shëndetin e gruas si dhe për shoqërinë në formën e pakësimit të
shpenzimeve të kujdesit shëndetësor. Që nga krijimi i saj në vitin 1991 kjo nismë ka
përfshirë rreth 15.000 spitale dhe shtëpi lindjeje në më tepër se 125 vënde, të cilët
kanë marrë çmimin e nderuar “Mik i foshnjave”. Edhe në Shqipëri ka dy spitale të
tilla, ai i Fierit dhe ai i Lezhës.
Baseline (Linja bazë, niveli bazë)
Një vrojtim apo një vlerë e cila përfaqëson nivelin bazë të një sasie të matshme, pra
një lloj pike referimi.Informacioni i linjes së bazës shpesh përdoret për të bere
krahasimin me të dhënat e reja, për të përcaktuar përparimin apo prapambetjen.
Basic needs (Nevojat bazë)
Një term i përdorur për mallrat dhe shërbimet bazë të nevojshme për një minimum
standart jetese si ushqimi, strehimi, veshja, higjena dhe arsimi,
BCG Bacille Calmette Guérin (Bacili Calmette Guérin)
Një ditë gjatë së cilës një person qëndron në shtrat dhe ku pacienti kalon një natë në
spital.
Ditë shtrat/për frymë ofron një mënyrë të maturi për të krahasuar
shfrytëzimin e spitalit,duke marrë në konsideratë shtrimet, daljet dhe ditëqëndrimet.
Bed occupancy (Shfrytëzim shtrati)
Një tregues që shpreh shkallën e përdorimit të një shtrati spitalor nga pacientët.
Benchmarking (Krahasim).Shih gjithashtu “Best practice”.
Një proces i matjes së produktit ose shërbimit të një organizatë tjetër sipas
standarteve specifike, në mënyrë që ta krahasosh atë me produktin apo shërbimin
tënd.
Standartet e specifikuara për krahasim shpesh përfaqësojnë standarte mesatare.
Përkufizim plotësues: Krahasimi është një metode sistematike e përshkruar si “ të
kërkuarit e praktikes më të mirë që do të çojë në një kryerje pune më të mirë” .
Krahasimi mund të bëhet brenda të njëjtës organizatë (krahasim i brëndshëm),jashtë
organizatës me një tjetër organizatë e cila prodhon të njëjtin produkt ose shërbim
(krahasim i jashtëm) ose duke iu referuar një funksioni ose procesi të ngjashëm në një
fushë tjetër (krahasim funksional)
Beneficiaries (Përfituesit)
Individet e mbuluar nga një plan shëndetësor, pra ata persona që përfitojnë prej këtij
plani
Kur themi përfitues mund ti referohemi si planeve shëndetësore publike ashtu
dhe atyre private. Shpesh në anglisht në sistemin publik përdoren me të njejtin
kuptim termi i siguruar në tre variante “insuree” (person i siguruar, pra si
emër),insured (i siguruar pra si mbiemer) dhe “member”(anetar) ndërsa në sistemin
privat më tepër përdoren termat “enrollee (i rekrutuar) dhe subscriber (i abonuar).
Benefit (Përfitim). Shih gjithashtu fjalën “Health benefit”
Në sigurimin shëndetësor, mund të jetë qoftë një pagesë me pará në dore që paguhet
për të plotësuar një pretendim, në kuadrin e kushteve të një politike të
dëmshpërblimit ose sigurimi i shërbimeve në natyre sipas një skeme të sigurimit
mjekësor.
Benefits package (Paketa e përfitimeve)
Seria e shërbimeve dhe avantazheve në pará apo natyre, të cilat i gëzon një person, që
plotëson disa kritere të caktuara.
Ndonjëherë quhet “katalogu” ose “shporta” e
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
përfitimeve.
Përkufizim plotësues:Në sistemin e sigurimit shëndetësor dhe social,
paketa e përfitimeve siguron të drejtën për një seri të shërbimeve të kujdesit
shëndetësor për të siguruarit, të cilët përcaktohen sipas kritereve të vendosura në
skemë.
Best practice (Praktika më e mirë). Shih gjithashtu “Benchmarking”
Devijimi i rezultateve nga e verteta ose procesi që çon në një devijim të tillë.Çdo
tendence në grumbullimin, analizen, interpretimin, publikimin ose rishikimin e të
dhënave që mund të çojë në konkluzionin se ato janë sistematikisht të ndryshme nga e
vërteta.
Biennal Collaborative Agreement-BCA (Marrëveshje Dyvjeçare e Bashkëpunimit)
Një mikroorganizëm, virus ose ndonjë lëndë tjetër toksike, e cila përdoret si armë
gjatë luftës.
Përdorimi në shkallë industriale i proceseve biologjike, më dukshëm në rastin e teknikave rikombinuese të
ADN-së, për të riprodhuar barna ose (nëpërmjet tharmë-timit) prodhime ushqimore në masë për njerëzit ose
kafshët, nganjëherë me anë të riqarkullimit të mbeturinave.
Biotechnology (Bioteknologji)
Bioterrorism (Bioterrorizëm)
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
popullsisë.
Block contracts (Kontrata në bllok). Shih “Contracts”
Një vend ku grumbullohet gjaku nga dhuruesit, ku përcaktohet grupi, ndahet në komponente,ruhet dhe
përgatitet për transfuzion
Nënkupton kontrollin laboratorik që i bëhet gjakut për të vërtetuar praninë e shkaktareve infektive,për
shembull për HIV-in etj.
Një formulë ose qumësht që jepet në vend ose si shtesë e qumështit të gjirit.
Shpenzimet shëndetësore dhe social-ekonomike që rrjedhin nga një gjëndje e caktuar shëndetësore apo një
sëmundje.
Capital (Kapital)
Një grumbullim i burimeve financiare që nuk duhet për konsumim ditor. Ky lejon një kontribut në drejtim të
veprimtarisë prodhuese, duke investuar në kapitalin fizik
(si ndërtesat) dhe në atë njerëzor (si edukimi dhe
trajnimi)
Shpenzimi që duhet për financimin e institucioneve dhe pajisjeve te përhershme ose gjysëm te përhershme si
ndërtesat etj..Shpenzimi kapital nënkupton gjithashtu dhe shpenzim investues ose jo rrjedhës.
Një pagesë fikse që i bëhet një ofruesi të shërbimit shëndetësor (për shembull një mjeku) për çdo person të
listes që i shërbehet për një periudhe të caktuar kohe
Termi përdoret gjithashtu për alokimin e parave për
frymë paguesve të një palë të tretë për shembull sigurimeve shëndetësore nga një fond i përbashkët.
Përkufizim plotësues: Një mekanizëm pagese ku një institucion merr një sasi fikse të paracaktuar parashë për
një periudhe kohe (për shembull një muaj, një vit) për çdo individ për të cilin ajo është përgjegjës për ti
plotësuar nevoja të caktuara shëndetësore (për shembull kujdesi parësor, kujdesi dytësor), pavaresisht nga
volumi i shërbimeve të kryera. Me fjalë të tjera, pagesat ndryshojnë sipas numrit të pacienteve të regjistruar,
por jo sipas numrit të shërbimeve për pacient. Anët e mira dhe të keqia të pagesës për frymë janë: parandalon
mbipërdorimein e shërbimeve, por në të njëjtën kohë kufizon shërbimet e nevojshme.
Carrier (Mbartës)
Një njeri ose kafshë pa sëmundje të dukshme, që strehon një agjent të një sëmundjeje infektive dhe që është i
aftë që të transmetojë këtë agjent tek të tjerët.
Case (Rast)
Në epidemiologji është një shembull i numërueshëm i një sëmundjeje të veçante, një çrregullimi apo një
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
gjëndjeje nën studim në një popullatë ose grup studimi. Ngandonjëherë i referohet edhe vetë personit me një
sëmundje të caktuar.
Case-based payment (Pagesë mbi bazën e rastit). Shih gjithashtu edhe “Payment “
dhe ”Diagnosis-related group”
Kur paguesit e një palë të tretë paguajnë mjekët/spitalet sipas rastit që ata trajtojnë, dhe jo sipas shërbimit ose
ditëve të shtratit.
Pagesa sipas rastit mund të bazohet në një përqindje të vetme për rast, por në shumicën e
rasteve bazohet në një skemë pagesash sipas diagnozës, shpesh e quajtur “grupet mbi bazën e diagnozës”.
Metoda e tjera përfshijnë Kategorite e Menaxhimit të Pacientit dhe Klasifikimi i Sëmundjeve.
Një studim në të cilin faktoret e riskut të njerëzve me një sëmundje krahasohen me ata pa sëmundje.
Zoonosis (Zoonozë)
Një sëmundje infektive që në kushte normale është e transmetueshme nga kafshët tek njerëzit
Një masë e impaktit të vdekshmërisë të parakohëshme në një popullsi, kalkuluar si shuma e diferencave
midis një minimumi të paracaktuar ose jetë të dëshiruar dhe moshës së vdekjes për individë që vdesin me
herët sesa mosha e paracaktuar.
Tarifate përdoruesit janë pagesa për mallra dhe shërbime që përdoruesi ose pacienti
duhet të paguajë.
Tarifat që vihen për shërbimet shëndetësore ose medikamentet
mund të përdoren për të frenuar koston e ofrimit të shërbimeve dhe të ndikojnë
kërkesën për këto produkte.Ato mund të përdoren gjithashtu me objektivin e
sigurimit të të ardhurave për investime shtetërore. Taksat e përdoruesit nuk
reflektojnë domosdoshmerisht koston. Termi zakonisht i rezervohet situatave në
mungesë të sigurimeve shëndetësore (ndryshe ato quhen bashkëpagesa)
Total expenditure on health (Shpenzimi total për shëndetin)
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Lëshim, kompromis. Pranimi i diçkaje më të keqe në një drejtim për hir të një të mire
në një drejtim tjetër
SWOT Analysis
Perfshin analizen e aneve te forta dhe te dobta (S=Strong dhe W=Weakness) dhe nje
analize te shanceve dhe te rreziqeve ( O=Opportunities-T=Threats)
Stewardship (Të përkujdesurit, kujdes në drejtim)
Formimi i një grupi në mënyrë që risqet individuale mund të ndahen midis shumë njerëzve.
Përkufizim
plotësues: Aktorë ku cilido prej te cilëve mund të përballet me humbje të medha, bien në ujdi për të
kontribuar me një premium të vogël në një shportë të përbashkët për ta përdorur për të kompensuar çdo
njërin prej tyre nëse ai pëson humbje. Kontributet duhet të mbulojnë humbjet plus shpenzimet
administrative.
PPP-të janë shkallët e konvertimit të valutës që barazojnë fuqinë blerëse për të gjithë serinë e mallrave dhe
shërbimeve që përmbahen në GDP-në totale të një vendi
PPP-ja është një mjet i dobishëm për kalkulimin e
GDP-së reale të një vendi. Ajo nuk pasqyron domosdoshmërisht fuqinë blerëse për shërbimet shëndetësore, e
cila është më e ulët nëse mallrat dhe shërbimet importohen nga vende me çmime më të larta. Përkufizim
plotësues: PPP-të janë shkallët e konvertimit valutor, të cilat eleminojnë diferencën në nivelin e çmimeve
midis vendeve.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
në llojin e institucionit. Për shembull poliklinikat ofrojnë kujdes parësor dhe spitalet dytësor
Përkufizim
plotësues: Kujdesi shëndetësor parësor është një kujdes shëndetësor esencial i arritshëm, me një kosto që
vendi dhe komuniteti mund ta përballojnë, me metoda që janë praktike, shkencërisht të bazuara dhe të
pranueshme nga pikëpamja sociale.
Premium (Premium,prim)
Informacion, zakonisht në formën e indikatorëve, që një vend mund të grumbullojë lidhur me shpenzimet
shëndetësore.
Indikatorët mund të përfshijnë shpenzimet totale shëndetësore, shpenzimet publike,
shpenzimet private, shpenzimet nga xhepi, ato nga taksat dhe shpenzime të tjera publike, shpenzimet për
sigurimet sociale, shpenzimet publike për shëndetin.
Një masë e frekuencës me të cilën një ngjarje si për shembull një rast sëmundje haset në një popullatë të
caktuar gjatë një periudhe të caktuar kohe. Emëruesi është popullata në risk dhe numurues është numri i
rasteve të reja që hasen gjatë periudhës së caktuar të kohës.
Rezistenca e një grupi ndaj invazionit dhe përhapjes së një agjenti infektiv, bazuar mbi rezistencën ndaj
infeksionit nga një proporcion i madh individësh, anëtarë të atij grupi
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Health care system (Sistemi i kujdesit shëndetësor). Shih gjithashtu “Health system” ,
“Beveridge/Bismarckian/Semashko system”, “Social health insurance”,“Contract/
Integrated model” Një strukturë zyrtare për një popullsi të c
aktuar, financimi, menaxhimi, shtrirja dhe përmbajtja e së cilës përcaktohet me ligj dhe rregullore.
Ai
siguron shërbime për njerëzit për të kontribuar në shëndetin e tyre dhe ofrohet në mjedise të caktuara si
shtëpi, institucione arsimore, vende pune, vende publike, komunitetete, spitale dhe klinika.
Sistemi i kujdesit
shëndetësor (ofrimi) i referohet shërbimeve të kujdesit shëndetësor që kryhen në sektorin e kujdesit
shëndetësor parësor, dytësor dhe tretësor. Është sistemi që merret me masat mjekësore dhe terapeutike që
synojnë të ruajnë dhe përmirësojnë kushtet shëndetësore të pacientit. Përkufizim plotësue: Një seri
elementesh dhe lidhjet e tyre në teresinë komplekse, të ngritur për ti shërbyer nevojave shëndetësore të
popullsisë.
Aleanca Globale për Vaksinat dhe Imunizimin (GAVI) është një koalicion ndërkombëtar partneresh. Ajo
përfshin qeveritë nacionale, organizatat ndërkombëtare si psh. Fondi i Kombeve të Bashkuara të Fëmijeve
(UNICEF), Organizata Botërore e Shëndetesisë (WHO) dhe Banka Botërore, Institucionet bamirëse, si psh.
Programi i Vaksinimit të Femijeve Bill dhe Melinda Gates dhe Fondacioni Rockfeler, sektori privat i
përfaqësuar nga Federata Ndërkombëtare e Shoqatave te Manifakturave Farmaceutike dhe institucionet
kërkimore dhe të shëndetit publik. Aleanca u krijua zyrtarisht në Davos të Zvicrës në Janar 2000.
Gatekeeper (Portjer)
Një mjek i kujdesit shëndetësor parësor (ose ndonjë ofrues tjetër) i cili është përgjegjës për mbikqyrjen dhe
koordinimin e të gjitha nevojave mjekësore të pacientit. Portjeri duhet të autorizojë çdo rekomandim të
pacientit tek një specialist ose një spital.
Me përjashtim të rasteve të urgjencës, ky lloj autorizimi duhet të
jepet përpara se të fillojë kujdesi shëndetësor. Funksioni i portjerit është një mënyrë për ta larguar pacientin
nga vetërekomandimi i panevojshëm drejt shërbimeve të specializuara të kushtueshme.
Fringe benefits:
Perfitime shtesë,suplementare
Përdorimi i ndërgjegjshëm, i qartë dhe i kujdesshëm i fakteve më të mira aktuale në marrjen e vendimeve
lidhur me kujdesin për pacientët individualë.
Praktika e mjeksisë të bazuar në fakte nënkupton integrimin e
ekspertizës klinike individuale me faktet klinike më të mira të disponueshme nga puna kërkimore sistematike
Përkufizim plotësues: Analiza sistemike e informacionit lidhur me efektin e trajtimit dhe përdorimit të tij për
të ofruar rezultate optimale shëndetësore.
Euro (EURO)
Me këtë emër njihet shkurtimisht Zyra Rajonale e Organizatës Botërore të Shëndetësisë për Evropën.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Themeluar në vitin 1945. Ka 158 vende anëtare. FAO kërkon të nxisë prodhimin bujqësor, pyjor, peshktarinë
dhe të përmirësojë shpërndarjen e tyre. Gjithashtu ajo i jep asistence teknike qeverive të vendeve anëtare për
përmirësimin e ushqyerjes. Qendra është në Romë.
Global Fund for HIV/AIDS, TB and Malaria (Fondi global për HIV/AIDS, TB dhe
Malarien)
U ngrit në janar 2002 si një instrument financiar, plotësues i programeve ekzistuese për këto sëmundje.
Qëllimi i Fondit Global është që të tërheqë, menaxhojë dhe nxjerrë burime shtesë përmes partneritetit
privato-publik. Kjo do të çonte në një pakësim të infeksioneve, sëmundjeve edhe vdekjeve të shkaktuara nga
këto tre sëmundje.
Governance (Qeverisje)
Të ushtruarit e autoritetit politik, ekonomik dhe administrativ në menaxhimin e punëve të një vendi në të
gjitha nivelet.
Që nga futja e fjales “stewardship”(të kujdesurit), termi “qeverisje” ndonjëherë reduktohet në
marrëdhënien midis pronareve dhe menaxhimit të një organizate, domethënë qeverisja e spitaleve private do
të ushtrohej nga pronarët e tij të interesuar për shembull që të nxjerrin përfitime, ndërsa roli “stewardship” i
qeverisë do të synonte sigurimin për shembull të aksesit, dhe kostove të pranueshme nga pikëpamja sociale.
Megjithatë si fjala “governance” ashtu dhe fjala “stewardship” nuk përkthen kollaj në gjuhë të tjera.
Vlera monetare e të gjitha mallrave dhe shërbimeve të prodhuara në një vend, në një ekonomi, gjatë një viti.
Vlera totale në pará e të gjitha mallrave dhe shërbimeve përfundimtare të prodhuara në një ekonomi gjatë një
periudhe kohe të caktuar (zakonisht një vit), plus të ardhurën neto nga prona prej investimeve jashtë shtetit.
Health (Shëndet)
Është një gjendje e mirëqënies së plotë fizike, mendore dhe sociale dhe jo vetëm mungesa e sëmundjes apo
të qënit i pamundur.
Çdo tip shërbimi që ofrohet nga specialistet ose paraspecialistet me një impakt në statusin shëndetësor.
Përkufizim plotësues: Mallra dhe shërbime që përdoren si impute për të prodhuar shëndet. Në disa analiza,
është koha dhe njohuritë e përdorura për të ruajtur dhe promovuar kujdesin shëndetësor, plus imput-eve të
kujdesit shëndetësor konvencional
Një institucion që ofron shërbime mjekësore dhe sanitare (ambulatore) për një grup specifik në një popullsi.
Idealisht ky shërbim duhet të përfshije a) kujdes mjekësor dhe sanitar (si parandalues ashtu dhe promovues
të shëndetit) për individe, familje dhe grupe të tjera specifike dhe shoqërinë si një të tërë b) kujdes mjeksësor
për pacientet si brënda qendrës shëndetësore ashtu dhe në shtëpi dhe c) shërbime rehabilituese bashkë me
institucionet e mirëqënies sociale. Në Evropen Lindore këto quheshin dispanseri dhe poliklinika. Në
perëndim mund të quhen praktikat e mjekëve ose qendrat e komunitetit.
Disiplina e ekonomisë e zbatuar në shëndetësi. Ajo përpiqet ti japë përgjigje pyetjeve të tilla si :Sa prej
burimeve të shoqërisë i dedikohen shëndetësisë ? Çfarë përparesie i jepet aspekteve të ndryshme të
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
shëndetesisë dhe shërbimeve shëndetësore? Për çfare shërbimesh shëndetësore njerëzit janë gati të paguajnë?
Cilat janë shpenzimet e drejtpërdrejta dhe terthore? Cili është impakti i shërbimeve shëndetësore në
ekonominë e vendit etj.
Një mënyrë e përgjithshme e të jetuarit e bazuar në ndërlojën midis kushteve të jetesës në kuptimin e gjërë
dhe menyrat idividuale të sjelljes të përcaktuara nga faktoret social-kulturore dhe karakteristikat personale.
Një pagesë fikse që i bëhet një ofruesi të shërbimit shëndetësor (për shembull një mjeku) për çdo person të
listes që i shërbehet për një periudhe të caktuar kohe
Termi përdoret gjithashtu për alokimin e parave për
frymë paguesve të një palë të tretë për shembull sigurimeve shëndetësore nga një fond i përbashkët.
Përkufizim plotësues: Një mekanizëm pagese ku një institucion merr një sasi fikse të paracaktuar parashë për
një periudhe kohe (për shembull një muaj, një vit) për çdo individ për të cilin ajo është përgjegjës për ti
plotësuar nevoja të caktuara shëndetësore (për shembull kujdesi parësor, kujdesi dytësor), pavaresisht nga
volumi i shërbimeve të kryera. Me fjalë të tjera, pagesat ndryshojnë sipas numrit të pacienteve të regjistruar,
por jo sipas numrit të shërbimeve për pacient. Anët e mira dhe të keqia të pagesës për frymë janë: parandalon
mbipërdorimein e shërbimeve, por në të njëjtën kohë kufizon shërbimet e nevojshme.
Case-based payment (Pagesë mbi bazën e rastit). Shih gjithashtu edhe “Payment “
dhe ”Diagnosis-related group”
Kur paguesit e një palë të tretë paguajnë mjekët/spitalet sipas rastit që ata trajtojnë, dhe jo sipas shërbimit ose
ditëve të shtratit.
Pagesa sipas rastit mund të bazohet në një përqindje të vetme për rast, por në shumicën e
rasteve bazohet në një skemë pagesash sipas diagnozës, shpesh e quajtur “grupet mbi bazën e diagnozës”.
Metoda e tjera përfshijnë Kategorite e Menaxhimit të Pacientit dhe Klasifikimi i Sëmundjeve.
Përbërja e pacienteve të trajtuar nga një spital ose një tjetër ofrues i shërbimeve
Shkalla e indeksit të
përbërjes së rasteve është një masë që mat kompleksitetin e rasteve.Një shkallë më e larte kompleksiteti
shoqërohet me një vlerë më të larte në këtë shkallë.
Catchment area (Zona e shtrirjes, zone deri ku mund të mbulojë një shërbim)
Një zone gjeografike e përcaktuar nga një plan shëndetësor dhe ku shërben një ofrues i shërbimit shëndetësor
Ndonjëherë quhet zona e shërbimit shëndetësor. Zona e shtrirjes është një zonë gjeografike që mund të
paraqitet në një hartë.
Charges (Pagesa, ajo ç’ka i ngarkohet dikujt të paguajë, çmim, ngarkesë paguese).
Shih gjithashtu edhe “Prices”
Një çmim që i vendoset mallrave ose shërbimeve. Një tip i veçante çmimi është çmimi i përdoruesit.
Raporte të hartuara në mënyrë sistematike për të asistuar mjeket dhe pacientet në vendimet e tyre lidhur me
kujdesin e duhur shëndetësor në rrethana klinike specifike. Direktivat klinike synojnë mbështetjen e
vendimeve klinike të profesionisteve të kujdesit shëndetësor (përfshirë ofruesit ) dhe
pacientëve/konsumatoreve lidhur me ndërhyrjet për kushte specifike klinike, duke dekurajuar praktikat jo të
përshtatshme dhe duke përmirësuar koordinimin midis ofruesve të ndryshëm.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Command and control economy (Ekonomia komando dhe kontrollo). Shih gjithashtu
“Semashko model”
Është një rregullim shtetëror i tregut të kujdesit shëndetësor përmes një plani të detajuar qendor dhe fiksimit
të çmimeve,sasisë dhe kapacitetit ose një rregullim prej shtetit i sistemit të kujdesit shëndetësor publik të
integruar përmes menaxhimit sipas direktivave, me qëllim planifikimin dhe menaxhimin e alokimit të
burimeve dhe ndjekjen e objektivave të efiçiences pa u mbështetur në treg ose konkurence.
Shembull tipik i
kujdesit shëndetësor është modeli Semashko
Përkufizim plotësues: Aty ku qeveria vendos sesa mallra duhet
të prodhohen, si dhe prej kujt,pra e kundërta e shëmbullit të “tregut të lire”, në të cilin çmimet vendosen
thjeshtë nga forca e kërkesës dhe ofertës. Në realitet, pak ekonomi veprojnë plotësisht si ekonomi tregu ose
plotësisht si të komandës. Në më të shumten e rasteve kemi të bëjme me tregje të planifikuara, tregje të
rregulluara ose të menaxhuara, me shkallë të ndryshme të përfshirjes së shtetit në operacionet dhe rezultatet e
tregut.
Sigurim shëndetësor nën një skemë publike të detyrueshme që zbatohet me ligj. Pagesa për një sigurim të
tillë bëhet përmes taksës. Detyrimi mund ti vendoset punëdhenësve për të paguar kontributet në emër të
punëmarrësve. Kontributet mund të varen nga sasia e të ardhurave dhe të jenë progresive. Zakonisht sigurimi
shëndetësor i detyrueshëm administrohet nga organizma publike.
Një masë me anë së ciles mund të merren të dhena apo vlerësime nga ana e konsumatorit lidhur me
shërbimet që ofrohen nga një institucion i caktuar. Në kontekstin e këtij fjalori do të ishin për shembull një
spital, një mjek ose një një ofrues i shërbimit shëndetësor.
Contract (Kontratë)
Marrëveshje midis paguesit dhe ofruesit, e cila përcakton që më parë shërbimet shëndetësore që do të
ofrohen, si dhe sasinë, cilesinë dhe çmimin e tyre.
Ka forma të ndryshme të kontratave të kujdesit
shëndetësor. Në terminologjinë e Mbreterinë së Bashkuar ato janë quajtur kontrata në bllok, kontrata kosto-
volum, dhe kontrata kosto për rast.
Përkufizim plotësues: Kontratat në bllok: bleresi paguan një shumë fikse
për shërbimet që do ti behen. Identifikohen nivelet e aktiviteteve,por nuk paguhet asnje shumë shtesë nëse
aktiviteti aktual është më i larte, por gjithashtu nuk paguhet mbrapsht asnjë pará nëse nivelet janë më të ulta.
Kontratat kosto-volum kërkojnë të ofrojnë stimuj dhe shpërblejnë përpjeket e marketingut, të cilat rezultojnë
në një rritje në kërkesë /rekomandim përtej limitit të vendosur në kontratë. Kontratat kosto për rast kërkojnë
të rikuperojnë pagesën për të mbuluar kostot e plota për çdo konsultim, procedure operative, kurse trajtimi
ose qëndrimin në spital.
Sistemi i ofrimit të shërbimit shëndetësor, i cili përfshin kontrata midis tre palëve të ndara: a) përfituesit ose
pacientët b) mbartësit e parave ose bleresit që veprojnë në emër të ketyre përfituesve dhe c) ofruesit e
shërbimeve
Përkufizim plotësues: Në një kuptim më të ngushtë, modeli i kontrates përdoret kryesisht për një
sistem pagesash direkte nën kontrate nga siguruesit ose palët e treta tek ofruesit për shërbimet e bera ndaj
pacientëve të siguruar (të cilët marrin përfitimet në natyrë)
Ky përkufizim i ngushtë është në kontrast me
modelin e rimbursimit të pacientit, i cili është për sigurimin shëndetësor të detyrueshëm ose vullnetar duke
përfshire rimbursimin me pará në dore të pacienteve për të gjithë ose për një pjesë të kostos për shërbimin
shëndetësor të përfituar.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Shërbime që kërkohen me kontrate nga një ofrues (shpesh një spital) me një ofrues tjetër të specialzuar (për
shembull lavanderi) që është në pronësi më vete.
Të kontraktuarit jashtë shpesh i referohet aktiviteteve për të
cilat është përgjegjes sektori publik, por që kryhen përmes kontratave private
Contribution (Kontribut)
Pará që i pagohen një shoqërie sigurimesh nga një person i siguruar ose pará të pagura në emër të tij për të
blerë një seri shërbimesh të caktuara (seria e këtyre shërbimeve njihet edhe si paketa e përfitimeve)
Kontributet zakonisht vendosen mbi bazën e një proporcioni fiks ndaj të ardhurave, e ashtuquajtura “shkalla
e të ardhurave” midis një niveli të ardhurash dysheme dhe tavan. Kontributet gjithashtu mund të jenë dhe një
premiun i njëllojte,mbi bazën e komunitetit (ndërsa një premiumi i diferencuar sipas moshes, seksit etj në
sigurimin shëndetësor vullnetar nuk duhet të quhet kontibut). Pagesa për kontributet mund të përfshijë të
drejtat për familjaret.
Cost(s) (Kosto)
Vlera e burimeve të përdorura në një aktivitet. Gjithashtu edhe benefitet që sakrifikohen përmes një
zgjedhjeje të veçante veprimi sesa një tjetre. Përkufizime plotësuese: Kostot oportune: Janë vlera e
përfitimeve të cilat kanë shkuar kot nga mos aplikimi i burimeve me alternativen më produktive të kostos.
Kostoja marxhinale:Eshtë ajo kosto ekstra që vjen pas rritjes me një njësi të rezultatit. Kosto varibel: Kosto
që ndryshojnë me ndryshimin e volumit të rezultatit Kosto fikse: Kosto të cilat nuk ndryshojnë me sasinë ose
volumin e rezultatit të pakten për një periudhe afatshkurtër.(për shembull qira për një hapsire)
Kosto direkte:
Të gjitha mallrat, shërbimet dhe burimet e tjera të cilat konsumohen gjatë ofrimit të një shërbimi të caktuar
ose fushe të caktuar (për shembull furnizimet spitalore)
përfshirë koston mjekësore (për shembull pagesën që
i bëhet mjekëve, materialet) dhe kosto jo mjekësore (për shembull transporti për në spital).
Kosto indirekte:
Shuma totale e kostos së sëmundshmërisë (mallrat dhe shërbimet që nuk u prodhuan si rezultat i të qënit të
sëmure të pacientit)
Kostoja e vdekshmërisë:Mallrat dhe shërbimet që një person mund të kishte prodhuar
nëse personi nuk do të ishte seëmurur ose nuk do të kishte vdekur.
Kostoja e produktivitetit: Kosto që lidhet
me humbjen e produktivitetit që erdhi për shkak se punëmarrësi e lë punën për të ndihmuar pacientin
Kosto
jo të prekshme:Zakonisht përdoret në vlerësimin ekonomik për të treguar veçori të tilla si dhimbja, ankthi
ose deshpërimi, të cilat nuk mund të maten direkt nga pikepamja monetare. Kostoja e burimeve: Janë
burimet e përdorura për mallra dhe shërbime
Kostoja e përdoruesit: Është kostoja e një përdoruesi për
blerjen dhe përdorimin e një produkti.
Coverage (Mbulim)
Ajo pjesë e popullsisë që gëzon të drejtën për përfitime të kujdesit shëndetësor(në natyre) në kuadrin e
programeve publike.
Përveç nocionit së mbulimi tregon sa njerëz përfitojnë, ai shpesh shpreh edhe llojet dhe
shtrirjen e ketyre përfitimeve. Kjo e fundit shpjegohet me tej në termin “paketa e përfitimeve”
Një
perkufizim tjetër ka te bëjë me vaksinimin. Zakonisht shpreh përqindjen e njerëzve ose familjeve të cilët
kanë përtituar një shërbim të veçante duke e krahasuar me ato të cilët kanë pasur nevojë për të, për shembull
mbulesa vaksinale.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Një studim i një popullate, ndoshta i stratifikuar sipas moshës, seksit, etnisë etj, por që bëhet në një moment
kohor të caktuar.
Hospital (Spital)
Një institucion qendrimi me pajisje për pacientë të shtruar për kujdes mjekësor dhe infermieristik 24 orësh,
për diagnonstikim, trajtim dhe rehabilitim të të sëmurit apo aksidentuarit, zakonisht për gjendje mjekësore
dhe kirurgjikale dhe i pajisur me të paktën një mjek. Spitalet mund të ofrojnë gjithashtu edhe kujdes për
pacientë të pashtruar.
Host (Strehues)
Një person ose një organizëm tjetër i gjallë që mund të infektohet nga një agjent infektiv në kushte natyrore.
Immunity (Imunitet)
Një rezistencë natyrore ose e fituar ndaj një semundje të caktuar. Imuniteti mund të jetë i pjesshëm ose i
plotë, mund të zgjase për gjithe jetën ose mund të jetë i përkohshëm. Ka dy tipa te imunitetit, pasiv dhe
aktiv. Imuniteti vërtetohet përmes pranisë së kundertrupave në gjak dhe zakonisht mund të percaktohet me
teste laboratorike
Incidence (Incidencë)
Numri i rasteve të reja të sëmundjes që hasen në një popullate të caktuar brënda një periudhë të dhënë kohe,
zakonisht në një vit.
Shërbimet mjekësore dhe paramjekësore për pacientë që janë shtruar zyrtarisht për diagnostikim, trajtim ose
tipe të tjera të kujdesit shëndetësor, me synimin për nxjerrjen e pacientit në të njëjtën ditë. Ndonjëherë njihet
si rastet ditore
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Kalimi i disa autoriteteteve administrative nga pushteti qendror tek zyrat lokale të ministrive qendrore.Në
këtë rast kemi kalim vetëm të autoritetit administrativ dhe jo politik në një ose me shumë nivele më të ulta.
Ky është quajtur modeli “ministror”
Për Ministrinë e Shëndetesisë kjo do të përfshinte në mënyrë tipike
njesite e niveleve administrative subnacionale (rreth,distrikt,lokale) të Ministrisë së Shëndetesisë duke marrë
përsipër detyra administrative që më parë kryheshin në nivel qendror, por duke mbetur nën vartesinë e
qeverisë qendrore (për shembull autoritetet shëndetësore në nivele prefekture apo rrethi, bordet e
menaxhimit shëndetësor etj)
Deductible (Një shumë që mbahet, që hiqet nga diçka). Shih gjithashtu “Cost-
sharing”
Ndarje e kostos në formën e një sasie fikse e cila duhet paguar për një shërbim ose e një kostoje totale që
lind gjatë një periudhe të caktuar nga një person i siguruar përpara se paguesi i një palë të tretë të mbulojë të
gjithë ose një përqindje të kostos që mbetet.
Sasia që duhet të paguhet nga një person i siguruar me një
kontrate të kujdesit shëndetësor përpara se përfitimet të bëhen të pagueshme. Në fakt është si një masë që
shmang mbipërdorimin e shërbimeve.
Ti japësh një autoriteti të drejtën për të planifikuar dhe zbatuar vendimet lidhur me aktivitete të veçanta pa
mbikqyrjen direkte nga një autoritet më i larte.
Përkufizim plotësues: Kalimi i përgjegjësive tek zyrat lokale
ose organizatat jashtë strukturës së qeverisë qëndrore si për shembull organizatat gati publike (jo-qeveritare),
por me ruajtjen e kontrollit indirekt nga qeveria qëndrore.
Çdo faktor,qoftë ngjarje, karaktetistikë ose ndonjë gjë tjetër e përcaktueshme, që sjell ndryshim në gjëndjen
shëndetësore.
I referohet një mekanizmi në të cilin ofruesi ose institucioni i kujdesit shëndetësor merr një pagesë fikse, të
paracaktuar për çdo rast të trajtimit të një individi me një diagnoze specifike.
Masa që synojnë jo vetëm parandalimin e shfaqjes së sëmundjes, si imunizimi ose kontrolli i vektorëve të
sëmundjes ose aktivitetet kundër duhanit, por gjithashtu ndalimi i përparimit dhe reduktimi i pasojave të saj
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Dispensary (Dispanseri)
Një institucion i specializuar ambulator, i cili mund të varet nga një spital ose të shërbejë si një institucion i
pavarur. Termi është përdorur më tepër për vendet e Evropes Lindore dhe ato në zhvillim
Përkufizim
plotësues: Një institucion që merret me grupe sëmundjesh të veçanta ose me nëngrupe popullsie (sipas
moshës ose gjendjes sociale). Përpjekjet kryesore të këtyre institucioneve synojnë parandalimin dhe
diagnostikimin përmes kontrollit dhe monitorimit sistematik të grupeve të pacienteve, shpesh me ndihmen e
fushatave masive, megjithëse këto institucione kanë gjithashtu edhe pajisje terapeutike.
Outsource
Eshte një praktikë kur një institucion, për shembull një spital kontrakton një kompani tjetër për të ofruar
shërbime ose produkte që po të bëheshin nga vetë institucioni do të ishin shumë të kushtueshme, të
ndërlikuara dhe që do të hanin kohë për institucionin. (Përkthimi fjalë për fjalë nënkupton nxjerrjen e
burimeve të tua jashtë)
Pandemic (Pandemi)
Sëmundje ngjitesë që dominon në një zonë shumë të gjërë gjeografike (për shembull AIDS-i është një
pandemi)
Peer Review (Kontroll simotër, rishikim simoter, rishikim prej të njëjtit rang)
Është një mekanizëm që siguron cilësinë e kujdesit shëndetësor brenda bashkësisë shëndetësore. Ky kontroll
i sigurisë kryhet nga specialistë të kujdesit shëndetësor (simotrat) për të siguruar se kujdesi shëndetësor i
ofruar dhe shërbimet e përdorura janë siç duhet. Ai mund të përdoret gjithashtu për të identifikuar
mashtrimet dhe abuzime të tjera të sistemit të pagesës në kujdesin shëndetësor
Pharmaco-vigilance (Farmako-vigjilencë)
Studimet sistematike të kontrolluara (të dokumentuara), të lidhura me përfitimet dhe rreziqet që vijnë nga
përdorimi i barnave që qarkullojnë në tregun farmaceutik.
Physician (Mjek)
Një person që ka kryer studimet në mjekësi në nivel universitar. Që të liçensohet legalisht për punë të
pavarur në mjekësi ai ose ajo në shumicën e rasteve i nënshtrohet trajnimit pas-universitar në një spital.I
quajtur gjithashtu doktor. Të dhenat lidhur me numrin e mjekeve, si nga burimet kombëtare ashtu dhe nga
ato ndërkombëtare duhen të trajtohen me kujdes. Shpesh është e paqartë nëse shifrat (kur janë të
disponueshme) i referohen mjekëve të kualifikuar, të regjistruar ose atyre që punojnë aktualisht.
Premium (Premium,prim)
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
prezente të një kostoje të pritshme, të cilen mund të shkaktojë një person i siguruar ose mbi bazë komuniteti.
Një studim në të cilin studjuesit planifikojnë dhe menaxhojnë ndërhyrjen për të cilën janë të interesuar në
grupe pacientesh që ata i zgjedhin vetë. Në momentin e fillimit të studimit ata nuk e dinë se cilat do të jenë
rezultatet e këtij studimi në kontrast me studimin retrospektiv.
Prevention (Parandalim)
Masat që synojnë promo
conin dhe ruajtjen e shëndetit me ndërhyrje të tilla si përmirësim i statusit të ushqyerjes, imunizim, furnizim
me ujë dhe higjienizim. Ky quhet edhe parandalimi parësor (primar). Parandalimi dytësor (sekondar)
përfshin masa që synojnë sigurimin e zbulimit të hershëm të sëmundjeve dhe infeksioneve. Ndërsa
parandalimi tretësor (terciar) merret me reduktimin e simptomatikes së sëmundjeve dhe paaftësinë.
Prevalence (Prevalencë)
Numri ose proporcioni i rasteve ose ngjarjeve ose gjendjeve shëndetësore në një popullatë të caktuar.
Kujdesi shëndetësor i bazuar në fakte është një përdorim i ndërgjegjshëm i fakteve më të mira aktuale në
marrjen e vendimeve lidhur me kujdesin për paciente individuale dhe ofrimin e shërbimeve shëndetësore.
Faktet aktuale më të mira nënkuptojnë informacionin nga një punë kërkimore përkatëse dhe e vlefshme
lidhur me efektet e formave të ndryshme të kujdesit shëndetësor, dëmin potencial nga ekspozimi ndaj
agjenteve të veçante, saktesinë e testeve diagnostike dhe forcën parashikuese te faktoreve prognostike
Përkufizim plotësues: Kujdesi shëndetësor i bazuar mbi fakte ndodh kur vendimet që ndikojnë në kujdesin e
pacientit, merren siç duhet mbi bazën e një informacioni të vlefshëm dhe përkatës.
Estimate
Vlerësim i përafërt
Eradication (Çrrënjosje)
Reduktimi i përhershëm në zero i incidencës botërore të infeksionit i shkaktuar nga një agjent i caktuar si
rezultat i përpjekjeve të synimshme. Nuk nevojiten më masa ndërhyrëse.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Qumështra në gjendje pluhuri (te përqendruara) ose produkte të sojës që shiten si zevendesues të qumeshtit
të gjirit. Ato përgatiten përpara përdorimit me ujë të zier të ftohur.
Një raport që shpreh numrin e vdekjeve midis fëmijeve nën një vit gjatë një periudhe të caktuar kohe
pjestuar me numrin e lindjeve të raportuar për atë periudhë kohe. Zakonisht shkalla e vdekshmërisë
foshnjore shprehet për 1000 lindje të gjalla.
Sigurim shëndetësor i detyrueshëm ose vullnetar ose një financim nga një palë e tretë në të cilin si sigurimi
ashtu dhe ofrimi i kujdesit shëndetësor ofrohet nga i njëjti institucion në një sistem të integruar në mënyrë
vertikale.
Në këtë model mjeket paguhen në mënyrë tipike nga rroga dhe spitalet dhe fondet jepen nga
buxheti global. Përfitimet i jepen pacienteve në natyre, shpesh falas. Versioni publik i këtij modeli përfshin
financimin shtetëror dhe ofrimin e kujdesit shëndetësor dhe shpesh fondet sigurohen kryesisht nga taksat e
përgjithshme. Përkufizim plotësues: Termi përdoret për sistemin e financës së shërbimeve shëndetësore dhe
menaxhimit, në të cilin, si financimi dhe ofrimi i shërbimeve shëndetësore ofrohen nga i njëjti institucion, pa
ndarje midis blerësve dhe ofruesve, pra ofruesit e kujdesit shëndetësor janë të punësuar direkt nga një palë e
tretë paguese dhe nga pikëpamja menaxheriale janë përgjegjës ndaj një serie organizmash qeverisëse. Ky
haset zakonisht në të ashtuquajturit shërbime shëndetësore kombëtare në sistemet e Beverixhit dhe
Semashkos.
Është ajo periudhë kur mikroorganizmi ndodhet në trup, por nuk shkakton shënja të sëmundjes. Quhet
shpesh edhe periudha e latencës.
Malnutrition (Kequshqyerje)
Çdo çrregullim i ushqyerjes. Mund të vijë nga ushqyerja e pakët, por edhe e tepërt dhe e pabalancuar.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Përdorimi i një menaxheri në kontrollin dhe shfrytëzimin e shërbimeve mjekësore dhe kontrollin e
shpenzimeve.
Shpesh bashkë me institucionet shëndetësore, forma të tjera të kujdesit të menaxhuar
përfshijnë kontrollin nga koleget, procedurat e miratuara që më parë në kirurgji, menaxhimin e rastit për të
sëmuret kronike, formulare që kufizojnë rimbursimin farmaceutik në një liste të miratuar, dhe oferta të tjera
të kontraktuara. Institucionet e kujdesit të menaxhuar e vendosin theksin në krijimin e strukturave që rrisin
kontrollin dhe menaxhimin e financimit dhe ofrimit të shërbimeve shëndetësore.
Një përfitim shtesë që merret duke konsumuar njësinë e fundit (atë të radhës) të një malli.
Shpesh, përfitimi
marxhinal është më i ulet sesa përfitimi mesatar, për shembull dita e fundit e qendrimit në spital nuk
kontribuon në rezultat aq sa një ditë tjetër gjatë këtij qendrimi. Megjithatë ngandonjëherë për shembull, nëse
nevojitet një shkallë e caktuar e imunizmit në komunitet, përfitimi marxhinal është më i madh sesa përfitimi
mesatar.
Përkufizim plotësues: Përfitimi shtesë (për shembull në njësi të rezultatit shëndetësor) që prodhohet
nga shtimi i një burimi (për shembull një ndërhyrje në kujdesin shëndetësor)
Është aftësia për të menduar dhe mësuar si dhe aftësia e një individi për të kuptuar dhe jetuar me emocionet
e veta dhe reagimet e të tjerëve. Shendeti mendor ështe një komponent i shendetit i lidhur ngushtë me
aspektet e tjera te shëndetit. Shëndeti dhe shëndeti mendor janë produkte te një serie dimensionesh te
ndërlidhura, përfshirë dimensionin fizik, emocional, social, kulturor dhe shpirtëror.
Monitoring (Monitorim)
Mbikqyrja e vazhdueshme e një aktiviteti për të ndihmuar në supervizionin e tij dhe për të parë nëse ai po
ecën sipas planit.
Përkufizim plotësues: Monitorimi përfshin përcaktimin e metodave për të matur
veprimtarinë, përdorimin e burimeve dhe përgjigjen sipas kritereve të caktuara.
Nurse (Infermiere)
Një person që ka përfunduar një program të edukimit bazë infermieristik dhe është kualifikuar dhe autorizuar
në vendin e tij për të zbatuar në praktikë infermieristikën në të gjitha mjediset, për promovimin e shëndetit,
parandalimin e sëmundjes, kujdesin për të sëmurin dhe rehabilitimin e tij.
Përkufizim plotësues: Të dhënat
lidhur me numrin e infermiereve duhet të trajtohen me kujdes. Si në burimet kombëtare ashtu dhe në ato
ndërkombëtare, shpesh është e paqarte nëse shifrat (kur janë të disponueshme) i referohen të gjitha
infermiereve të kualifikuara, të regjistruara ose atyre që punojnë aktualisht.
Përqindja e shtretërve spitalorë të zënë në një periudhe të caktuar kohe (ose një periudhë specifike)
Nëse
shkalla mesatare e shfrytëzimit nuk dihet, ajo mund të përllogaritet si më poshtë: pranimi për frymë herë
mesataren e kohëqendrimit, pjestuar për shtratet spitalore për frymë herë 365 .
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Janë infeksione që shaktohet nga agjentë infektive në kushte të dobësimit të sistemit imun të organizmit siç
ndodh në rastin e AIDS-it. Tek njeriu i shëndoshë ato nuk shkaktojnë sëmundje, ndërsa tek ai me AIDS ato
kërcënojnë jetën dhe çojnë në vdekje. Pneumonia nga Pneumocisti carinii, është një nga infeksionet më të
zakonshme dhe më vdekjeprurëse oportuniste që shoqërojnë HIV-in.
Outbreak (Shpërthim)
Përdoret shpesh si sinonim i epidemisë. Ndonjëherë preferohet sepse nuk krijon sencacionin e fjalës epidemi.
Gjithashtu përdoret në vend të një epidemie të lokalizuar
Parasite (Parazit)
Një organizëm që jeton brenda ose mbi një organizëm tjetër të cilit i merr ushqimin. Një parazit nuk mund të
jetojë në mënyrë të pavaruar. Infeksionet nga parazitet përfshijnë protozoaret (p.sh malarien), helmintët (p.sh
askaridin) dhe arthopodët
Pathogen (Patogjen)
Vdekjet fetale të vonshme (pas javës së 28 të barrës) plus vdekjet në javën e parë pas lindjes.
Physician (Mjek)
Një person që ka kryer studimet në mjekësi në nivel universitar. Që të liçensohet legalisht për punë të
pavarur në mjekësi ai ose ajo në shumicën e rasteve i nënshtrohet trajnimit pas-universitar në një spital.I
quajtur gjithashtu doktor. Të dhenat lidhur me numrin e mjekeve, si nga burimet kombëtare ashtu dhe nga
ato ndërkombëtare duhen të trajtohen me kujdes. Shpesh është e paqartë nëse shifrat (kur janë të
disponueshme) i referohen mjekëve të kualifikuar, të regjistruar ose atyre që punojnë aktualisht.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Premature (Prematur)
Public health care expenditure (Shpenzim për kujdesin shëndetësor publik). Shih
gjithashtu “Private health care expenditure”
Përfshin kujdesin shëndetësor të financuar publikisht si nga ofruesit publikë ashtu dhe privatë. Fondet
publike janë shteti, organizmat shtetërore rajonale dhe lokale dhe skemat e sigurimit social. Formimi i
kapitalit publik për shëndetin përfshin investimet e financuara në mënyrë publike në institucionet
shëndetësore plus transferimin e kapitalit në sektorin privat për ndërtimin e spitalit dhe pajisjen dhe
subvencionimin nga qeveria të ofruesve të kujdesit shëndetësor parësor. Ai përfshin fonde për të punësuar
shtetëror.
Shpenzimet për kujdesin shëndetësor publik plus shpenzimet për kujdesin shëndetësor privat janë
baraz me shpenzimet shëndetësore totale.
Purchaser-provider split
Ndarja e funksioneve te bleresit dhe ofruesit sherbimeve shëndetësore, pra tjeter institucion merret me
blerjen e sherbimeve dhe tjetër me ofrimin e tyre.
Purchaser (Blerës)
Një organizem i kujdesit shëndetësor, i cili vlerëson nevojat e një popullsie të caktuar dhe blen shërbime për
të plotësuar nevojat e ofruesve të kujdesit shëndetësor
Quarantine (Karantinë)
Izolimi i njerëzve, kafshëve, vendeve dhe efekteve që mbartin ose për të cilat dyshohet se mbartin sëmundje
të transmetueshme. Fjala e ka origjinën tek pritja 40 ditëshe në radë gjatë të cilët anijet nuk mund të
lejoheshin të shkarkonin pasagjërët ose ngarkesën e tyre në kohën kur murtaja dhe epidemi të tjera bënin
kërdinë.
Në statistike është diferenca midis vlerave më të mëdha dhe më të vogla në një shpërndarje. Në përdorimin e
zakonshëm është diapazoni midis vlerave më të vogla dhe atyre më të medha.
Rate (Shkallë)
Një shprehje e frekuencës me të cilën një ngjarje ndodh në një popullsi të caktuar.
Ratio (Raport)
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Reliability (Besueshmeri)
Flitet kur nese një studim do te perseritej ai do te arrinte te njejtat rezultate.
Reanimation (Reanimacion)
Kujdes intensiv. Kujdesi shëndetësor qe kerkon vemendje shumë te madhe dhe kujdes e mbajtje nen kontroll
te vazhdueshem.
Një taksë në të cilën i varfëri paguan një porcion më të madh të të ardhurës sesa i pasuri
Utilities
Jane sherbimet qe normalisht perfshijne elektricitetin, ujin dhe gazin.
Vaccine (Vaksinë)
Një suspencion i një agjenti infektiv (për shembull virus) ose i pjesëve të tija. Suspensioni jepet (zakonisht
me injeksion) në mënyrë që të japë rezistencë ose imunitet ndaj agjentit infektiv. Tani janë duke u studjuar
dhe zhvilluar tipe të tjera vaksinash si ato terapeutike.Vaksinat terapeutike mund të ndihmojnë në luftën ndaj
HIV-it
Vector (Vektor)
Një qënie e ndërmjetme në zinxhirin e transmetimit indirekt të një agjenti, që mbart agjentin nga rezervuari
tek strehuesi i ndjeshëm
Një sëmundje që transmentohet tek njerëzit apo kafshët nga një insekt si një mushkonjë ose ndonjë tjetër
arthopod.
Virus
Një mikroorganizëm jashtëzakonisht i vogël i përbërë nga fije AND-je (Ndonjëherë edhe ARN) e rrethuar
nga një membranë proteinike.Viruset janë organizmat më të vegjël infektive të njohur dhe nuk janë në
gjendje të jetojnë ose të shumohen jashtë qelizës strehuese. Viruset mund të shkaktojnë sëmundje infektive
(për shembull linë, polion, gripin, herpesin). Ka disa viruse që në kushte normale nuk shkaktojnë sëmundje
tek njerëzit por mund të behen kërcënues për jetën në rastin kur njeriu është i infektuar me HIV dhe ka
AIDS.
Contagious (Ngjitës)
I aftë të transmetohet nga një person tek një tjetër përmes kontaktit ose afërsisë së madhe.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Contigency plan
Rëndom përkthehet si plani i kontigjencës por që në shqip do te ishte “plani i rastisjes”. Pra është një plan i
cili përdoret kur kemi të bëjmë me rastisjen e një ngjarje.
Virulence (Virulencë)
Shkalla e patogjenicitetit te një mikroorganizmi që shfaqet me
gravitetin e sëmundjes
Shkalla e patogjenicitetit te një mikroorganizmi që shfaqet me gravitetin e sëmundjes
.
Sa i përgatitur është një person që të paguajë për mallra apo shërbime të caktuara.
Metoda e gatishmërisë
për të paguar, është një metodë e vlerësimit e përdorur për të përcaktuar sasinë maksimale të parave që një
individ është i gatshëm të paguajë për të marrë një përfitim të caktuar (për shembull për të marrë një shërbim
të kujdesit shëndetësor). Kjo metodë përdoret shpesh për analizen kosto-përfitm për të përcaktuar në mënyrë
sasiore përfitimet nga pikëpamja monetare.
Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim, Organizatë e posaçme e Kombeve të Bashkuara e
themeluar në 1945. Filloi punën në 1946. Në 1947 krijon lidhjet me OKB-në. Qëllimi i saj është që të nxisë
zhvillimin ekonomik të vendeve anëtare, duke dhënë kredi për projekte prodhuese dhe keshillim teknik.
Gjithashtu ajo promovon investime private të huaja dhe tregtinë
Është një ditë që kujtohet çdo 1 dhjetor që prej vitit 1988, që kur në atë ditë u mblodhën ministrat e
shëndetësisë nga e gjithë bota për të diskutuar mbi AIDS-n dhe ku u fol shumë për tolerancën dhe për
shkëmbimin e hapur të informacionit dhe përvojës lidhur me AIDS-in.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Është organizmi suprem vendim-marrës për OBSH-në. Përgjithësisht ajo mblidhet në Gjenevë në maj të çdo
viti. Në të marrin pjesë delegacione nga të gjithë 191 vendet anëtare.
Këto sëmundje përfshijnë herpesin, sifilisin, gonorenë, klamidjen, HIV/AIDS dhe të tjera. Ato e bëjnë më të
lehtë përhapjen e HIV nga një person tek tjetri nga dëmtimi që shkaktojnë në organet seksuale.. Aktualisht
përdoret termi infeksione të transmetuara seksualisht.(STI)
Stakeholders (Aktorë)
Grupe që kanë interes në organizimin dhe ofrimin e kujdesit shëndetësor si pacientet, paguesit, mjekët
praktikues
Sustainability (Qëndrueshmëri)
Aftësia për të plotësuar nevojat e së tashmes, pa demtuar aftësinë për të plotësuar nevojat e së ardhmes.
Target (Shënjestër)
Përfaqëson një lloj objektivi që duhet të arrihet. Është me specifik se një objektiv i zakonshëm dhe zakonisht
përcakton atë që duhet të arrihet nga pikëpamja sasiore dhe kohore. Përdoret në Shëndetin për të Gjithë. Për
shembull : Në të gjitha vendet në vitin 2015 konsumi i alkolit për frymë nuk duhet të kalojë 6 litra në vit.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Shih gjithashtu “Primary health care” dhe “Secondary health care” I referohet shërbimeve mjekësore dhe
shërbimeve që lidhen me to, që janë tepër komplekse dhe zakonisht me kosto të lartë.
Ata pacientë që cilët
rekomandohen prej kujdesit shëndetësor dytësor për diagnoze dhe trajtim që nuk mund ta bëjë dot në
kujdesin shëndetësor parësor dhe dytësor. Kujdesi shëndetësor tretësor zakonisht është i disponueshëm në
nivel kombëtar ose në qendra ndërkombëtare të referencës.
Triage (Triazh)
Një proces i ndarjes të të sëmureve ose të të plagosurve bazuar në nevojën e tyre për trajtim mjekësor. Një
spital triazhi zakonisht përdoret në urgjencë, ku stafi mjeksor vendos se kush duhet te trajtohet më parë
Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin. Themeluar në 1965. Fillon veprimtarinë në vitin 1969. Në
Shqipëri që prej 1991. Duke ndihmuar ndër të tjera në përmirësimin e cilësisë së jetës, kontribuon për një
shëndet me të mirë.
Aktiviteti në Shqipëri ka filluar nga fundi i 1991 dhe zyra në Tirane është hapur në
janar 1992. Aktiv në Shqipëri edhe në fushën e shëndetit. Fushat kryesore të
ndërhyrjes janë nxitja e tregut shëndetësor privat, partneriteti midis spitaleve,
shëndeti i grave etj
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Utilization (Shfrytëzim)
Taksa të cilat grumbullohen me qëllimin specifik për përdorimin e tyre për kujdes
shëndetësor
Economic analysis/evaluation (Analiza ekonomike/evaluacion)
Flasim për ekonomi të shkallëzimit kur kostoja mesatare për njësi ulet ndërsa
rezultati rritet..Ky përcaktim ka të bëjë me madhësinë aktuale të ndërmarrjes, e cila
ka tendencë të ketë kosto më të ulët nëse prodhon më shumë.
Përkufizim plotësues:
Kur kostoja e prodhimit të mallrave dhe shërbimeve ulet ndërsa numri i mallrave dhe
shërbimeve rritet.
Economies of scope (Ekonomi të shtrijes-përfshirjes). Në dallim me “Economies of scale”
Se sa një ndërhyrje, një procedurë ose një shërbim specifik arrin atë synim për të cilin
është menduar për një popullsi të caktuar.
Ka dy lloje efektiviteti, efektivitet efikas
dhe efektivitet mbi komunitetin. Shpesh fjala efektivitet përdoret për këtë të fundit.
Përkufizim plotësues: Sa shumë arrihen objektivat.
DPT
Vaksinë për parandalimin e difterisë, kolles së mirë dhe tetanozit. Për një mbrojtje të
plotë nga këto sëmundje femija ka nevojë për vaksinimin bazë me tre injeksione 2
muajsh, 4 muajsh, 6 muajsh dhe tre rivaksinime 24 muajsh, 6 vjeç, 15 vjeç.
Droplet spread (Përhapje me stërkla)
Transmetimi direkt i një agjenti infektiv nga rezervuari drejt një strehuesi të
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Një mjek i përgjithshëm ose mjek i familjes, i cili është pika e parë e kontaktit me
shërbimet shëndetësore për të gjitha rastet jo urgjente.
Goal (Qëllim). Shih gjithashtu “Objective”
Një synim i përgjithshëm drejt të cilit tentohet të shkohet Deklarim i një gjëndje ose
qëllimi të deshirueshëm për të ardhmen.
Një qëllim ndryshon nga një objektiv pasi ka
një afat më të gjatë dhe zakonisht është i gjërë. Brënda sektorit shëndetësor OBSH-ja
e ka përcaktuar qëllimin e “Shëndetit për të gjithë në vitin 2000” i cili thote se “ Si
minimum të gjithë njerëzit në të gjitha vendet duhet të kenë të paktën atë nivel të
shëndetit që ata të jenë në gjendje të punojnë në mënyrë prodhuese dhe të marrin
pjesë aktive në jetën sociale të vendit në të cilin jetojnë”. Përveç kesaj OBSH-ja
pranon se “ që të arrihet një nivel i tillë i shëndetit, çdo individ duhet të këtë akses në
kujdesin shëndetësor parësor dhe përmes tij në të gjitha nivelet e një sistemi të shtrirë
shëndetësor”.
Qëllimi shëndetësor: Qëllimet shëndetësore përmbledhin rezultatet e
shëndetit, që një vend apo një komunitet mund të shpresojë të arrije në një periudhe
të caktuar kohe nën driten e njohurive dhe burimeve ekzistuese.
Good (Mall)
Një seri hapash të cilat mund të ndërmerren në kryerjen e një detyre ose në zbatimin
e një politike dhe mënyra e bërjes së një gjëje të tillë.
Ngandonjëherë të quajtura
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
direktiva klinike, të cilat ofrojnë hapat dhe mjetet për një diagnoze dhe trajtim të
duhur.
Përkufizim plotësues: Udhezuesit janë mjete për të asistuar në një proces drejt
arritjes së rezultatit.
Health benefit (Përfitim shëndetësor)
Në ekonominë e shëndetit një përfitim shëndetësor është ai i cili siguron një përfitim
nga pikepamja e reduktimit të kostos ose përmirësimit të shëndetit.
Health determinants (Faktorë përcaktues të shëndetit)
Arritja nga të gjithë njerëzit e botës i një niveli të shëndetit që do ti lejonte ata të
bënin një jetë produktive nga pikëpamja sociale dhe ekonomike.
Health gain (Fitim në shëndet, përmirësim në shëndet)
Indikatori shëndetësor është një karakteritikë e një individi, popullate ose mjedisi i
cili matet (direkt ose indirekt) dhe mund të përdoret për të përshkruar një ose më
tepër aspekte të shëndetit të një individi ose popullsie (cilesinë, sasinë dhe kohën)
Health insurance (Sigurim shëndetësor)
Një mekanizem me anë të të cilit merret para për pagimin e shërbimeve shëndetësore
prej kontributeve. Pagimi mund të jetë vullnetar dhe i detyrueshëm. Kontributet e
sigurimeve shëndetësore mund të kombinohen edhe me pagesa për përfitime të tjera
sociale e në këtë rast ajo quhet një skemë e sigurimit social.
Health insurance fund (Fondi i sigurimeve shëndetësore). Shih “Sickness fund”
Janë ato sjellje që kanë shumë mundesi që të çojnë drejt një infeksioni si seks i
pambrojtur (anal,vaginal, ndonjëherë edhe oral) përdorimi i shiringave të
kontaminuara, renia në kontakt me lengje të trupit si gjaku, sperma, lëngu vaginal
dhe ndoshta edhe pështyma edhe pse jo e zakonshme.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Janë publikime përshkruese analitike mbi kujdesin shëndetësor të çdo vëndi. frut i një
bashkëpunimi të OBSH-së me disa vende Evropiane Përëndimore si dhe me vendin
përkatës. Për Shqipërinë ekziston një HiT i publikuar në 1999. Deri tani ata janë
vetëm në anglisht. Gjenden edhe në internet në faqen e OBSH-së.
Home care (Kujdes në shtëpi)
Janë ato infeksione që një pacient i merr në spital pas shtrimit në të. Përbëjnë një
shqetesim të madh pasi shumë prej tyre janë rezistent ndaj antibiotikëve
Host factor (Faktori i strehuesit)
Një faktor i brëndshëm (mosha, raca, seksi, sjellja etj) të cilët ndikojnë ekspozimin e
individit, ndjeshmërinë ose përgjigjen ndaj një agjenti shkaktar.
Impairment (Prishje, dobësim)
Një transmetim i një agjenti që mbartet nga rezervuari tek strehuesi i ndjeshëm,
përmes grimcave të pezulluara në ajër ose përmes qenieve të gjalla që shërbejnë si
vektorë ose atyre jo të gjalla që shërbejnë si mjete të trasportimit
Infant (Foshnje)
Infectivity (Infektivitet)
Procesi i përdorimit të të ardhurave me tepricë nga një seri shërbimesh ose pacientesh për të subvencionuar
shërbime të tjera ose grupe të tjerë pacientësh.
Nënkupton mekanizmin e kompensimit që një pjesë e popullsisë bën për një tjetër për sa i takon sigurimeve
shëndetësore. Më konkretisht për shembull të rinjte me punën e tyre mbajnë pensionistët.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
e shëndetësisë.
Nënkupton një spital që për nga zona mbulon vetem një rreth. Zakonisht numërojnë 100-200 shtretër dhe
ofrojnë katër shërbime bazë si sëmundjet e brëndëshme, pediatria, kirurgjia, obsteriko-gjinekologjia.
Studimi se si individet dhe shoqëritë zgjedhin alokimin e burimeve të kufizuara prodhuese midis
alternativave konkuruese dhe shpërndarjen e produkeve tek anëtaret e shoqërisë.
Përkufizim plotësues:
Ekonomia e mirëqënies (Wellfare economics) është disiplina e cila studion menyren sesi aktiviteti ekonomik
mund të rregullohet sa më mirë që të jetë e mundur për të arritur maksimumin ekonomik dhe mirëqënien
sociale.
Burri apo gruaja, femijet ose të afërm të tjerë të ngushtë të një personi i cili mbulohet nga një plan
shëndetësor por pa paguar taksa, kontribute dhe premuime shtesë. Përgjithësisht mund të quhen familjarët e
te siguruarit.
Disability (Paaftësi)
Në konteksin shëndetësor çdo kufizim ose mungesë e aftësisë për të kryer një aktivitet në një mënyrë ose
brënda atyre kufijve që quhen nomal për qëniet njerëzore.
Efficiency (Efiçienca)
Sa arrihen objektivat duke minimizuar përdorimin e burimeve.
Ka dy tipe të efiçiences, teknike dhe
alokative.
Përkufizim plotësues: Efiçienca është arritja e vlerës më të mirë të mundshme për burime të
përdorura. Efiçienca teknike nënkupton prodhimin më maksimal të mundshëm të output-eve nga një seri e
dhene imput-esh. Efiçienca alokative është kur burimet alokohen në mënyrë të tillë sa çdo ndryshim në
sasinë ose tipin e output-it që po prodhohet aktualisht do të sillte një gjëndje më të mirë se sa me parë.
Efiçienca alokative kërkon që një ekonomi ti sigurojë anëtareve të saj sasinë dhe tipin e mallrave dhe
shërbimeve që ata preferojnë më tepër.
Të pasurit të drejtë për diçka ,për shembull për të përfituar nga sigurimet shëndetësore
Reduktimi në zero i incidencës së një sëmundjeje në një zonë të caktuar gjeografike si rezultat i një përpjekje
të synimshme.Megjithate, ajo kërkon masa ndërhyrjeje te vazhdueshme.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Përfitimet në natyrë ose në pará, për të cilat përfituesit kanë të drejtë me ligj.
Environemental health (Shëndet mjedisor)
Ato aspekte të shëndetit njerëzor dhe sëmundjes të cilat përcaktohen nga faktore të
mjedisit. Ai përfshin si efektet direkte patollogjike të lëndeve kimike, rrezatimeve dhe
disa agjenteve biologjike ashtu dhe efektet shpesh indirekte mbi shëndetin dhe
mirëqënien e mjedisit të gjërë fizik, psikollogjik, social dhe estetik.
EPI - Shkurt në anglisht për “Expanded Programme on Immunisation“ (Programi i Zgjeruar i Imunizimit)
Program i filluar nga OBSH-ja në vitin 1974 për të luftuar me anë të vaksinimit
fillimisht gjashtë sëmundje si difteria, tetanozi, pertusi, fruthi, tuberkulozi dhe
poliomieliti. Ky program përbën një prej arritjeve me të medha të shekullit te kaluar
në shëndetin publik botëror.
Epidemic (Epidemi)
Shfaqja e sëmundjes në një numër shumë më të madh të rasteve të sesa ç’pritej, në një
zonë të caktuar ose midis grupeve specifike të njerëzve për një periudhë të caktuar
kohe.
Epidemic curve (Kurba epidemike)
Një histogram që tregon ecurinë e një shpërthimi të një sëmundjeje ose epidemie duke
paraqitur numrin e rasteve nga koha e fillimit.
Epidemic period (Periudha epidemike)
Një periudhe kohore gjatë së cilës numri i rasteve të një sëmundje të raportuar është
më i madh nga sa pritet.
Epidemiology (Epidemiologji)
Parimi i të qënit i ndershëm, i paanshëm ndaj të gjithëve në lidhje me një seri vlerash
të përcaktuara dhe të pranuara.
Në shëndetësi kjo nënkupton se në mënyrë ideale çdo
njeri duhet të këtë një shans të ndershëm ,duhet të arrije potencialin e plotë
shëndetësor dhe në mënyrë më pragmatike askujt nuk duhet ti pengohet arritja e këtij
potenciali, pra çdokush duhet të këtë akses gjeografik dhe financiar në burimet e
disponueshme të kujdesit shëndetësor
Ka dy lloje të ekuitetit: ai horizontal që është
parimi që thotë se ata që ndodhen në rrethana identike ose të ngjashme duhet të
paguajnë sasi të barabarta taksash (ose kontributesh) dhe duhet të marrin sasi të
ngjashme përfitimesh dhe, drejtesia vertikale që është parimi që thote se ata që
ndodhen në rrethana të ndryshme në raport me karakteristikat e këtij ekuiteti duhet
të trajtohen po në mënyrë të diferencuar, pra ata me mundësi më të madhe
ekonomike duhet të paguajnë më tepër dhe ata me nevoja më të mëdha duhet të
marrin më tepër shërbim
European Alcohol Action Plan (Plani Evropian i Veprimit i Alkolit)
Një plan i cili u hartua në vitin 1992 me synim stimulimin dhe ndihmën e vendeve
evropiane anëtare të OBSH-së për të parandaluar rreziqet që i kanosen shëndetit dhe
problemet sociale që rrjedhin prej alkolit.
Experience rating (Klasifikimi sipas përvojës)
Vendosja e një premiumi grup, bazuar mbi humbjet aktuale të përjetuara nga ai grup
gjatë një viti më parë ose gjatë viteve të mëparshme
Absorbation of radiation (Perthithja e rrezatimit)
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Uje shiu i cili ka nje permbajtje aciditeti me ph me te forte se ai normali prej 5.6 .Ai
fromohet kur dioksidet e squfurit dhe oksidet e azotit, si gazra apo grimca te imta ne
atmosfere, kombinohen me avullin e ujit dhe precipitojne si acid sulfurik ose nitrik ne
forme shiu, bore ose mjergulle. Format e thata jane gaze acidike ose lende grimcmore
Aerosol (Aerozol)
Lende grimcmore, e ngurte ose e lengshme, me e madhe se nje molekule por aq e vogel
sa te qendroje pezull ne ajer.Permasat zakonisht jane 0.01-10 mikron. Burimet
natyrore perfshijne grimca kripe nga deti, grimca pluhuri ose dheu si rezultat i
veprimit te motit mbi terren (shkembij , toke). Era i ngre keto larte. Por aerozolet
mund ta kene origjinen nga veprimtaria njerezore dhe ne keto raste ata shpesh quhen
ndotes. Aerozolet jane te rendesishem ne atmosfere si berthama per kondensimin e
pikave te ujit dhe kristaleve te akullit, si pjesemarres ne cikle te ndryshem atmosferik
dhe si thithes ose shperndares te rrezatimit diellor, duke ndikuar keshtu ne
barazpeshen rrezatuese te sistemit te klimes.
Albedo (Albedo)
Fraksioni i rrezatimit diellor i reflektuar nga nje siperfaqe apo nje objekt, shpesh i
shprehur si %. Per shembull siperfaqet e mbuluara me boke kane nje albedo me te
madhe. Albedoja e tokes shkon nga e madhe ne te vogel. Siperfaqet e veshura dhe
oqeanet kane albedo te ulet. Ndryshimi i Albedos se tokes varion kryesisht ne vartesi
te mbuleses me re, bore, akull, bimesi,
Annex I countries (Vendet e Shtojces I)
Konventa Kornize per Ndryshimin e Klimes i rendit vendet te cilat kane qene anetare
te OECD ne 1992, 11 nga vendet te cilet jane ne procesin e tranzicionit ne ekonomine e
tregut dhe ato te te Komunitetit Ekonomik Europian ne vendet e shtojces I.
Automatikisht vendet e tjera njihen si vendet Jo te Shtojces I. Palet e Shtojces I jane
te angazhuara te miratojne politika kombetare dhe te marrin masa per te zbutur
ndryshimin e klimes.
Atmosphere (Atmosfere)
Mbeshtjellesja e gazte rreth tokes. Atmosfera e thate konsiston pothuajse teresisht nga
azoti (78.1% ne volum) oksigjeni 19.2.9% ne volum) bashke me nje numer gazesh
gjurme si argoni (0.93% ne volum) heliumi, gazet rrezatuese aktive sere sic jane
dioksidi i karbonit (0.035% ne volum) dhe ozoni. Pervec kesaj atmosfera permban
avuj uji sasia e te cileve ndryshon shume por zakonisht eshte tek 1% ne volum. Pervec
kesaj atmosfera permban re dhe aerozole
Biomass (Biomasa)
Pesha apo volumi total i organizmave (te gjalla apo qe kane qene te gjalla vetem para
pak kohesh) ne nje zone apo volum te caktuar.
Biosphere (Biosfere)
Ajo pjese e sistemit te tokes qe perfshin te gjitha ekosistemet dhe organizmat e gjalla,
ne atmosfere, mbi toke (biosfera tokesore) ose ne oqeane (biosfera marine), perfshire
lenden organike te vdekur si mbeturinat, lenden organike te tokes dhe detritet
oqeanike
Carbone dioxide (Dioksidi i karbonit)
Nje gaz qe haset ne menyre natyrore por dhe nje nenprodukt i lendeve fosile dhe
biomases qe digjet dhe ndryshimeve ne perdorimin e tokes dhe proceset industriale.
Eshte gazi sere kryesor antropegjenik qe cenon barazpeshen rrezatuese te tokes. Eshte
gazi i referimit per te gjitha gazet e tjera sere.
Carbon dioxide equivalent (Ekuvalenti i dioksidit te karbonit)
Eshte sasia e nje gazi sere apo nje perzierje gazrash sere qe do te kishte te njejtin
potencial ngohes se e ka CO2 . Per shembull e thene me shkoqur le te themi se sa
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
metan dohet qe te shkatoje te njeten ngrohje sa shakton ta themi nje ton CO2.,duke
qene se gazra te ndryshem kane potencial te ndryshem ngrohes. CO2 merret si gaz
reference me potencial 1.
Carbone dioxide fertilization (Fertilizimi nga dioksidi i karbonit)
Kapja (thithja) dhe ruajtja e kabonit. Per shembull pemet dhe bimet thithin dioksid
karboni, clirojne oksigjen dhe ruajne karbonin. Lendet djegese fosile dikur ishin nje
biomase dhe vazhdojne te ruajne karbonin deri sa te digjen.
Chlorofluorocarbons (Kloroflurokarbonet)
Gaze sere qe mbulohen nga Protokoli i Montrealit qe prej vitit 1987 dhe qe perdoren
per ftohje, kondicionim te ajrit, paketim, izolim, si solvente ose si propelante aerozoli.
Meqe ata nuk shkaterrohen ne pjesen e e ulet te atmosferes, ata kalojne ne pjesene e
siperme te saj ku ne kushte te pershtatshme, ata shperbejne ozonin. Keto gaze po
zevendesohen nga perberes te tjere, perfshire hidorklorflurokarbon dhe
hidrofluerokarbonet, te cilat jane gaze sere qe mbulohen nga Protokolli i Kyotos.
Climate (Klima)
Gjendja e atmosferes me nje vend te caktuar gjate nje periudhe te gjate kohe (nga nje
muaj deri ne shume milion vjet, por pergjithesisht 30 vjet)
Klima eshte shuma e
elementeve atmosferike ( dhe variacioneve te tyre) si rrezatimi diellor, temepratura,
lageshtia ,rete dhe rreshjet (lloji, frekuenca dhe sasia)
Per specialistin e klimes ajo
perfshin jo vetem atmosferen por edhe hidrosferen, litosferen, biosferen dhe faktore te
tjere jashtetokesore si dielli.
Black carbon (Karboni i zi)
Qymyri i zi formohet nga djegja jo e plote e lendeve djegese fosile, lendeve djegese bio
dhe biomases. Qymyri i zi e ngroh planetin duke thithur nxehtesine ne atmosfere dhe
duke reduktuar albedon. Karboni i zi qendron ne atmosfere disa dite deri ne disa jave
ndersa Co2 qendron ne atmosfere per me teper se 100 vjet.
El Niño (nga spanjishtja e thone femijes, djalit te vogel)
Porcioni ose pjesa e emisioneve te lejueshme qe i caktohen nje vendi ose grupi vendesh
brenda nje kornize te emisioneve totale maksimale apo alokimeve te detyrueshme te
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Nje mase akulli shume vjecare me permasa te pakten 0.1 km2 e cila tregon shenja
levizjeje ne pergjigje te forces terheqese te tokes. Nje akullnaje mund te perfundoje ne
toke ose ne uje. Akullnajat jane rezervuari me i madh i ujit te embel ne toke dhe te
dytet mbas oqeaneve persa i perket te gjithe ujit. Gjendet ne cdo kontinent me
perjashtim te Australise.
GHG reduction potential (Potenciali i reduktimit te gazrave sere)
Eshte nje rritje mesatare e temeratures se atmosferes prane siperfaqes se tokes dhe ne
troposfere, e cila mund te kontribuoje ne ndryshimet e tabllose se klimes. Ngrohja
globale mund te ndodhe per nje seri shkaqesh, si natyrore ashtu edhe te shkaktuara
nga njeriu. Ne perdorimin e zakonshem i referohet shpesh ngrohjes qe mund te
ndodhe si rezultat i shtimit te emisioneve te gazeve sere nga aktiviteti njerezor
Greenhouse gas (Gazi sere)
Nje gaz qe thith rrezatimin me gjatesi vale specifike brenda spektrumit te rrezatimit
(rezatimi infrared) qe clirohet nga siperfaqja e tokes dhe rete. Efekti qe ndodh eshte
kapja lokale e energjise se thithur dhe nje tendence per te ngrohur siperfaqen e
planetit. Avujt e ujit ((H2O), dioksidi i karbonit (Co2), oksidi nitrik (N2O), metani
(CH4) dhe ozoni (O3) jane gazet paresore sere ne atmosferen e tokes.
Greenhouse effect (efekti sere)
Perbersa qe permbajne ose klor, brom ose fluor dhe karbon. Te tille perbersa mund te
veprojne si gaze te fuqishem sere ne atmosfere. Hidrokarburet halogjene qe
permbajne klor dhe brom jane te perfshire gjithashtu ne hollimin e shtreses se ozonit.
Hazard (Kercenim, rrezik potencial)
Mundesia ose potenciali qe nje fatekeqesi te ndodhe. Mund te shaktohen nga nje
fenomen natyror si termeti, cikloni etj, nga deshtimi i nje burimi energjie i shkaktuar
nga njeriu (reaksion berthamor) ose nga nje aktivetet i pakontrolluar njerezor
(konflit etj)
Hydrochlorfluorocarbons (Hidrokloroflurokarbure)
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Perbersa qe permbajne hidrogjen, fluor, klor dhe karbon. Megjithese jane substanca
qe pakesojne ozonin, ato jane me pak te fuqishme ne shkaterrimin e ozonit
stratosferik se klorfluorkarbonet . Ato u futen qe te zevendesonin perkohesisht
klorfluorkabrbonet dhe jane po ashtu gaze sere.
Hydrologic cycle (Cikli hidrologjik, ujor)
Rrezatim i emetuar nga siperfaqja e tokes, atmosfera dhe rete. Njihet gjithashtu edhe
si rrezatimi tokesor me vale te gjate. Rrezatimi infrared ka nje spektrum te qarte
(diapazon te gjatesise se valeve) qe drejtohet nga temperatura e sistemtit te atmosferes
se tokes. Spektrumi i rrezatimit infrared praktikisht eshte i dallueshem nga ai diellor
ose rrezatimi me vale te shkurter per shkak te diferences se temperatures midis diellit
dhe sistemit te atmosferess se tokes.
Intergovernamental Panel on Climate Change-IPCC- (Paneli nderkombetar per Ndryshimin e Klimes)
IPCC u krijua sebashku nga Programi i Kombeve te Bashkuara per Mjedisin dhe
Organizata Botereore e Meteorologjise ne 1988. Qellimi i IPCC-se eshte qe te
vleresoje informacionin ne literaturen shkencore dhe teknike qe lidhet me te gjithe
komponenten e rendesishem te ceshtjes se ndryshimit te klimes. IPCC mbeshtetet ne
qindra shkencetare boterore si autore dhe mijera eksperte si rishikues. Eksepertet me
te mire per ndryshimin e klimes dhe mjedisit, nga shkencat sociale dhe ekonomike nga
60 vende kane ndihmuar IPCC per te pergatitur vleresime periodike shkencore per te
kuptuar ndryshimin global te klimes dhe pasojat e tij. Me kapacitetin e tij per te
raportuar mbi ndryshimet klimatike, pasojat e tyre, dhe vleren e e masave pershtatese
dhe zbutese, IPCC-ja shihet edhe si nje organizem zyrtar keshillimor per qeverite e
vendeve te botes lidhur me gjendjen e shkences qe merret me ceshtje te ndryshimt te
klimes. Per shembull IPCC ka organizuar zhvillimin e metodave te kryerjes se
inventarit te emisioneve te gazrave sere , metoda keto te pranuara boterisht.
Kyoto Protocol (Protokolli i Kyotos)
Deklarate qe u miratua ne shtator te vitit 2000 nga 147 kryetare shtetesh dhe
qeverishe dhe nga 191 vende. Ajo flet per paqen, sigurine dhe problemet e zhvillimit
dhe permban disa objektiva qe lidhen me zhvillimin. Keto objektiva quhen Objektivat
e Mijevjeçarit dhe qe shtrihen 1990 deri 2025 jane:
• Pergjysmimi i varferise dhe urise
te skajshme • Arritja e nje edukimi universal primar
• Promovimi i barazse gjinore •
Pakesimi i vdeks\merise nen 5 vjeç me dy te tretat
• Pakesimi i vdekshmerise ametare
me tre te katertat • Ndalimin e perhapjes se HIV/AIDS ,malaries dhe tuberkulozit
•
Sigurimi i qendrueshmerise mjedisore. • Zhvillimi i nje partneriteti global per
zhvillimin me objektiv ndihmen, tregtine
dhe lehtesimin e borxheve.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Mitigation (Zbutja)
Ta beshe nje emergjence me pak intense, serioze ose te rende. Masat qe merren per te
reduktuar efektet e demshme te nje fatkeqesie duke u perpjekur per te kufizuar
impaktin e nje fatkeqesie mbi shendetin njerezor dhe infrastrukturen ekonomike.
Mount Pinatubo
Gaze qe perbehen prej nje molekule azoti dhe nje numer te ndryshem te molekulave
te oksigjenit. Oksidet e azotit prodhohen gjate emisioneve te gazeve te makinave dhe
nga centralet e prodhimit te energjise. Ne atmosfere oskidet e azotit mund te
kontribuojne ne krijimin e ozonit fotokimik (smog) , mund te dobesojne
shikueshmerine dhe te kene pasoja shendetesore. Keshtu qe ata konsiderohen ndotes.
No Regrets (Pa keqardhje)
Masa perfitimi prej te cilave eshte baraz ose e kapercen koston e tyre. (si permiresimi
i performances ose reduktimi i emisioneve te ndotesve lokale/rajonale, por qe
perjashtojne perfitimet nga mitigimi )
Ozone (O3)
Eshe nje forme treatomike e oksigjenit. Eshte nje gaz perberes i atmosferes. Ne
troposfere, ai krijohet si ne menyre natyrore ashtu dhe nga reaksionet fotokimike qe
perfshijne gaze qe vijne nga veprimtari njerezore (smogu fotokimik). Ne perqendrime
te larta, ozoni troposferik mund te jete i demshem per nje numer te madh
organizmash. Ozoni troposferik verpron si nje gaz sere. Ne troposfere , ozoni krijohet
nga nderveprmi midis rrezatimit diellor ulteravilotet dhe oksigjenin molekular Ozoni
stratosferik luan nje rol vendimtar ne barazpeshen e rrezatimit stratosferik. Pakesimi
i ozonit stratosferik , si pasoje e reaksioneve kimike qe mund te rritet permes
ndryshimt te klimes, con ne nje shtim te rrezatimit ultraviolet ne nivelin e tokes.
Ozone depleting substances (Substanca qe pakesojne ozonin)
Jane ato substanca te prodhuara nga njeriu te cilat dobesojne shtresen e ozonit ne
stratosfere. Ato perdoren gjeresisht ne frigorifere, kondicionim te ajrit, ne shuajtesit e
zjarrit, ne larjen me te thate, si tretesa per pastrim, pajisje elektronike dhe fumigante
bujqesore.
Perfshijne:
• Chlorofluorocarbons (CFCs) • Halon • Carbon tetrachloride,
Methyl chloroform • Hydrobromofluorocarbons (HBFCs) •
Hydrochlorofluorocarbons (HCFCs) • Methyl bromide • Bromochloromethane (BCM)
Ozone layer (Shtresa e ozonit)
Eshte shtresa e ozonit qe fillon afersisht 15 km mbi nivelin e tokes dhe hollohet ne nje
sasi pothuaj te paperfillshme ne rreth 50 km mbi nivelin e tokes. Ajo e mbron token
nga rrezatimi ultaviolet i diellit. Perqendrimi me i larte natyror i ozonit (rreth 10
pjese per milion per volum) ndodh ne stratosfere rreth 25 km mbi toke. Perqendrimi
stratosferik i ozonit ndryshon gjate vitit pasi qarkullimi stratosferik ndryshon sipas
stineve. Ngjarjet natyrore si vullkanet ose shperrthimet diellore mund te prodhojne
ndryshime ne perqendrimin e ozonit, por ndryshimet e bera nga njeriu jane
shqetesimi me i madh.
Particulate matter-PM (Lenda grimcmore)
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Numri i pjeseve te nje lende kimike ne 1 milion pjese te nje perzierje gazi, lengu ose
lende te ngurte.
Radiative forcing (Shtytja rrezatuese)
Nje mase e thjeshte per rendesine e mekanzimit te nje ndryshimi potencial te klimes.
Shtytja rrezatuese eshte crregullimi qe i nodh ballances se energjise te sistemit toke-
atmosfere (e shprehur ne Watt per m-2) per shembull pas nje ndryshim ne
perqendrimin e dioksidit te karbonit ose ndryshim ne rreezatimit te diellit. Sistemi i
klimes i pergjigjet shtytjes rrezatuese ne menyre qe te rivendose barapeshen
energjitike. Nje shtytje rrezatuese pozitive tenton ta ngrohe siperfaqen dhe nje shtytje
rrezatues negative tenton ta ftohje siperfaqen. Shtytja rrezatuese normalisht citohet si
nje vlere mesatare globale dhe vjetore. Nje perkufizim me i sakte i shtytjes rrezatuese,
sic perdoret ne raportet e Panelit Nderkombetar te Ndryshimit te Klimes, eshte
crregullimi i barazpeshes se energjise te sistemit te siperfaqe-troposfere, pasi
atmosfera riregullon nje gjendje ekuilibri global mesatar rrezatues (Shih kapitullin 4
te Panelit Nmderkombetar te Ndryshimit te Klimes 94) Ngandonjere quhet edhe «
shtytja klimatike »
Rapid needs assessment
Një shkalle per te matur madhesine e një termeti ose çrregullimet sizmike nga
pikepamja e energjise që leshohet. Një 2 ne kete shkalle tregon termetin me te vogël që
mund te ndjehet, 4.5 eshte një tereet që shkakton demtim te lehte dhe 8.5 eshte një
termet shumë i forte.
Scenario (Skenar)
Nje pershkrim i besueshem sesi mund te zhvillohet e ardhmja, bazuar ne nje seri
hamendesishem koherente dhe konsistente te brendeshme mbi lidhjet dhe forcat
shtytese qe veprojne
Stratosphere (Stratosfera)
Rajoni i atmosferes midis troposferes dhe mezosferes, qe ka nje kufi te poshtem rreth
8 km ne pole dhe 15 km ne ekuator dhe nje kufi te siperm prej 50 km. Ne vartesi te
gjeresise gjeografike dhe stines, temperatura ne pjesen e poshtme te straotosferes
mund te rritet, te jete isotermale ose madje te ulet me shtimin e lartesise, por
temepratura ne pjesen e siperme te stratosferes pergjithesisht rritet me lartesine per
shkak te thithjes se rrezatimi djellor nga ozoni
Thermocline
Cdo gaz i cili gjerndet ne atmosfere ne sasi shume te paket. Azoti, oksigjeni dhe argoni
permbejne me teper se 99% te atmosferess e tokes. Te tjera gaze si dioksidi i karbonit,
avujt e gazrave, metani, osdiet e azotit, ozoni dhe amonet konsiderohen si gaze
gjurme. Megjithese nga pikpamja e volumit absolut kondierohen te parendesishem,
ata kane efekte te rendesishem ne motin dhe klimen e tokes.
Troposphere (Troposfera)
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
ngjitesh
Cdo perberes organik i cili clirohet ne atmosfere nga bimet ose permes avullimit te
produkteve te naftes dhe qe eshte reaktiv nga pikepamja kimike dhe perfshihet ne
kimine e prodhimit te ozonit troposferik. Metani, edhe pse futet ne menyre stikte
brenda ketij perkufizimi konsiderohet vecmasi
Water vapor (avuj uji)
Gazi sere me i bollshem eshte uji i pranishem ne atmosfere ne forme te gazte. Avulli
eshte nje pjese e rendesishem e efektit natyror te gazit sere. Ndersa njerezit nuk jane
duke e rritur ndjeshem ate, ai prapeseprape kontribuon ne shtimin e efektit te gazit
sere sepse ndikimi ngrohes i gazeve sere con ne nje feedback pozitiv te avujve te ujit.
Pervec rolit te tij natyror , avujt e ujit luajne e nje rol te rendesishem ne rregullimin e
temperatures se planetit sepse rete formohen kur ka avull te tepert ne atmosfere qe
kondensohet per te formuar akull dhe pika uji dhe rreshje.
Weather (Mot)
Nje gjendje atmosferike ne nje moent te caktuar ne nje vend te caktuar. Ai matet nga
pikepamja e te tilla si era, temperatura, lageshtia, presioni atmosferik, rete dhe
reshjet. Ne shumicen e vendeve moti mund te ndryshoje nga ora ne ore, nga dita ne
dite dhe nga stina ne stine.
Weather extreem (Ekstrem moti)
Nenkuptohet nje ngjarje qe haset ralle por qe shkakton nje dem te madh si shembull
nje ciklon apo edhe nje ngjarje e vecante stinore si nje behar shume i nxehte. Pra fjala
ekstrem ketu nenkuton qe vlerat qe hasen shmangen relativisht shume nga norma.
Vulnerable population (Popullate vulnerabel)
Biome (Biome)
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Nje grupim i bashkesive te flores dhe faunes ne njesi peisazhi qe haset ne menyre
natyrore (apo rajoni i pushtuar/populluar nga nje komunitet i tille) i pershtatur ndaj
kushteve te vecanta ne te cilen ato ndodhen (p.sh tunder)
Biological hazard
Eshte një rrezik qe i imponohet njeriut nga mikroorganizma biollogjike ose nga lëndë
te prodhuara prej tyre. Kur flasim për sigurine ushqimore atehere kemi te bejme me
ekspozimin e ushqimit ndaj mikroorganizmave qe shkaktojne semundje apo toksinave
qe gjenden ne disa bime dhe peshq.
Black carbon (Karboni i zi)
Qymyri i zi formohet nga djegja jo e plote e lendeve djegese fosile, lendeve djegese bio
dhe biomases. Qymyri i zi e ngroh planetin duke thithur nxehtesine ne atmosfere dhe
duke reduktuar albedon. Karboni i zi qendron ne atmosfere disa dite deri ne disa jave
ndersa Co2 qendron ne atmosfere per me teper se 100 vjet.
Carbon cycle (Cikli i karbonit)
Facilitator (Lehtesues)
Afterbirth (Paslindje)
Një semundje me origjine te panjohur gjate te ciles floket bien papritmas, dule lene
njolla apo zona tullace ne koke. Ne gjysmen e njerezve floku rritet perseri brënda një
viti.
Amnion (Amnion)
Një qese e holle, e forte membranoze qe vesh embrionin ose fetusin. Ai eshte i
mbushur me një leng seroz ne te cilin qendron pezull embrioni ose fetusi..
Amniocentesis (Amnicentesis)
Leng i qarte qe ndodhet ne qesen amniotike ne te cilin rritet fetusi. Sherben si një
jastek për fetusin, lejon levizjet fetale, ndihmon zhvillimin e mushkrive, stabilizon
temperaturen e tij dhe ofron një barriere ndaj infeksioneve.
Amniotik fluid (Lengu amniotik)
Leng i qarte qe ndodhet ne qesen amniotike ne te cilin rritet fetusi. Sherben si një
jastek për fetusin, lejon levizjet fetale, ndihmon zhvillimin e mushkrive, stabilizon
temperaturen e tij dhe ofron një barriere ndaj infeksioneve.
Antigen (Antigjen)
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Nisma “Spitalit Mik i Foshnjave” është një program ndërkombëtar i OBSH-së dhe
UNICEF-it. Mbështetur në dhjetë hapat e ushqyerjes së sukseshme me gji, iniciativa
njeh spitale dhe shtëpi lindjeje të cilat kanë ndërmarrë hapa për të siguruar një
mjedis optimal për nxitjen, mbrojtjen dhe mbështetjen e ushqyerjes me gji. Ushqyerja
me gji njihet nga një numër jashtezakonisht i madh autoritetesh shëndetësore si
themeli i një shëndeti të mirë për foshnjat. Përveç kesaj, ushqyerja me gji ofron
mundësi të mira për shëndetin e gruas si dhe për shoqërinë në formën e pakësimit të
shpenzimeve të kujdesit shëndetësor. Që nga krijimi i saj në vitin 1991 kjo nismë ka
përfshirë rreth 15.000 spitale dhe shtëpi lindjeje në më tepër se 125 vënde, të cilët
kanë marrë çmimin e nderuar “Mik i foshnjave”. Edhe në Shqipëri ka dy spitale të
tilla, ai i Fierit dhe ai i Lezhës.
BCG Bacille Calmette Guérin (Bacili Calmette Guérin)
Njolla te perhershme kafe te lehte ,me forme te çrregullt tek i porsalinduri. Disa te
tilla te medha mund te flasin për neurofibromatoze, një çrregullim gjenetik. Pra nese
femija i ka këto njolla duhet te njoftohet mjeku.
Chlamydia (Klamidia)
Një test i hershem kontrolli gjenetik, zakonisht kryhet midis javes se 10 dhe 12 te
barres. Gjate kesaj proçedure disa qeliza qe veshin placenten, pra vilet korionike,
merren përmes qafes se mitres ose barkut me një gjilpere dhe një kateter dhe
shikohen për sindromin e Down ose çrregullime te tjera.
Colic ( Kolike)
Gjëndje kome ose dridhje te forta gjate ose menjehere pas barres, qe karakterizohet
me edeme, tension te larte dhe proteine ne urine.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Ectopic pregnancy ( Barre jo ne vendin e duhur, jashtë vendit te saj, pra jashtë mitres)
Kur veza e fertilizuar nuk futet dot ne miter por vendoset diku jashtë saj zakonisht ne
tubat e Fallopit. Mund te largohet ne mënyrë kirurgjikale për te parandaluar ndonjë
rupture apo ndonjë demtim.
Fallopian tubes (Tubat e Fallopit)
Cifti i tubave te ngushte ne barkun e nje gruaje qe transportojne vezet nga vezoret tek
mitra. Kur vezorja çliron nje veze te pjekur, tubi me i afert i Fallopit hapet dhe e
terheq brenda ate
Fetal presentation (Paraqitje e fetusit)
Pozicioni i fetusit ne barkun e nenes qe mund te jete me koke ose me vithet tek legeni.
Disa qe paraqiten me pozicionin me vithe mund te kthehen para lindjes nga mjeket ne
pozicionin me koke.
Fundus. .
Gonorrhea (Gonore)
Një nivel i ulet i sheqerit ne gjak. Simptomat tek te rriturit mund te flasin për diabet)
janë irritim, frymemarje e shpejte dhe letargji. Tek te porsalindurit hipoglicemia
mund te shkaktoje lindje te parakohshme ose peshe te vogel. Ajo gjithashtu mund te
flase për një infeksion, asfiksi ose semundje te bashkelindur te zemres.
In vitro fertilization (Fertilizim ne laborator):
Një procedure gjate se ciles një veze dhe një spermatozoit fertilizohen ne një pjate
Petri.(e njohur edhe si bebe ne epruvete) jashtë mitres dhe qe implantohen me vone ne
mitren e një gruaje për te ndihmuar ciftet jo fertile për te pasur një femije.
Lochia:
Sekrecion vaginal qe perbehet nga mukus, gjak dhe inde qe vazhdojne pas lindjes deri
ne gjashte jave. Zakonisht me ngjyre te kuqe te forte dhe po aq te shumta ose edhe me
te shumta sesa menstruacionet ne ditet e para pas lindjes dhe pastaj vijne duke e
pakesuar.
Measles(Fruth) :
E dala e pare jashte e femijes pas lindjes. Eshte e erret, ngjitese dhe zakonisht jeshile
ne te zeze dhe zgjat per pak dite te fillimit . Nese mekonimi eshte i dukshem ne lengun
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
amniotik perpara lindjes kjo eshte nje shenje qe femija eshte ne veshtiresi.
Meningitis (Meningjiti):
Eshte një infeksion bakterial ose viral i cipave dhe lengut qe rrethon trurin dhe palcen
e kurrizit. Simptomat perfshijne ne temperaturen, uljen e oreksit, irritim dhe ne
femije me te medhenj ngurtesim te qafes Trajtimi sa me i shpete ka shume rendesi.
Nderlikimet afatgjata perfshijne humbje te degjimit, krizat konvulsive dhe problem te
zhvillimit.
Morning sickness (Semundja e mengjesit):
Një seri simptomash qe lidhen me barren, perfshire nauzene, te vjellen dhe neverine
ndaj ushqimit dhe eres qe prek shumë gra vetem ne mengjes. Për shumë te tjere kjo
gjëndje zgjat gjate gjithe dites. Rreth 70% e grave shtatezane vuajne nga semundje e
mengjesit, e cila zakonisht fillon pas kater deri tete javesh dhe zbehet rreth javes se
14-te dhe 16-te.
Moro reflex (Refleksi Moro)
Një pergjigje automatike ndaj zhurmave te larta ose levizjeve te papritura gjate te
cilave i porsalinduri do te shtrinte krahet dhe kembet, do te perkulte kurrizin dhe
ndonjehere edhe do te qante. Te porsalindurit mund ta kene këtë reagim edhe ne
gjume, por pas pak muajsh ky zhduket.
Multiple sclerosis (Skleroza multiple):
Test mjekesor rutine për te pare çrregullime te qelizave te qafes se mitres. Eshte i
rendesishem për diagnozen e kancerit te qafes se mitres. Shumë mjeke rekomandojne
qe ai te bëhet çdo vit.
Pelvic adhesions (Ngjitje ne zonën e legenit):
Një ind i cikatrizuar qe mund ta kete origjinen nga nje procedure laparoskopie, një
lindje me operacion, një dilatacion apo një kyretazh apo nderhyrje te tjera
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
kirurgjikale ose semundje inflamatore te legenit ose infeksione te tjera te cilat mund
te bllokojne organet riprodhuese.
Poliomyelitis (Poliomyelit ):
Eshte nje semundje invalidizuese qe prek palcen kurrizore; shkaktohet nga nje virus.
Semundja mund te preke persona te paimunizuar te çdo moshe, por kryesisht ajo
prek femijet nen tre vjeç dhe shkakton paraliza ne nje rast ne çdo 200 deri 1000
infeksione. Parandalohet me vaksine.
Pre-term labor ( Lindja para afatit):
Eshte ato lindje e cila ndodh pas javes se 20-te kur fetusi konsiderohet jetues, dhe
para javes se 37 kur bebi konsiderohet te këtë mbushur kohen e duhur. Trajtimi i
menjehershem mjekesor herë herë mund ta ndaloje ose te shtyje lindjen e hershme,
duke permiresuar shanset e bebit për te mbijetuar.
Rubella (Rubeola):
Nje semundje e bute virale por shume ngjitese qe mund te shkaktoje difekte serioze ne
lindje nese gruaja shtatezane preket prej saj. Grate qe nuk e kane kaluar ate perpara
se te mbeten me barre duhet te imunizohen.
Sciatica (Shiatik):
Një semundje infektive e lekures shumë ngjitese qe shaktohet Sarcoptes scabiei e cila
leshon vezet nen lekure pasi germon ne te dhe pastaj organizmi reagon ne mënyrë
alergjike. Ajo perhapet permes veshjeve, çarcafeve ose nga kontakti i ngushte midis
njerezve. Trajtohet me pomada ose sapun.
Scarlet fever (Skarlatina):
Eshte një semundje akute me temperature dhe me njolla te kuqe qe shkaktohet nga
streptokoku .Eshte me e perhapur tek femijet mids 2 dhe 10 vjeç. Infeksioni trajtohet
me antibiotike
Shaken baby syndrome (Sindromi i foshnjes te tundur e shkundur):
Ky sindrom shkaktohet nga tundja e forte e një foshnjeje ose një femije duke e kapur
nga krahet, kembet, kraharori ose supet. Nje tundje e tillë e forte mund te çoje ne
demtime te trurit qe mund te çojne ne vonese mendore, paaftesi ne te folur dhe te
mesuar, paraliza, kriza epileptike, humbje te degjimit madje edhe vdekje. Ai mund te
shkaktoje hemoragji rreth trurit dhe syve qe mund te çoje ne verbim.
Shock (Shok):
Eshte një gjendje kronike jo normale e ruazave te kuqe te gjakut qe marrin formen e
draperit dhe hasen vetem ne popullatat me origjine afrikane. Nese grate me këtë
semundje monitorohen me kujdes, atehere ato mund te lindin femije te shendetshem.
Sitz bath (Banjo duke qendrua ulur):
Një banjo ne uje te ceket qe shpesh rekomandohet për te lehtesuar shqetesimet dhe
dhimbjen nga gjendje te tilla si hemorroidet ose kapset e epiziotomise. Fjala “Sitz
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Sperm allergy or sperm antibodies (Alergji ndjaj spermes ose kundertrupa ndaj spermes):
Një reaksion imun ndaj spermes qe e bën organizmin te prodhoje antitrupa qe e bejne
spermen te pavlere. Ne një perqindje te vogel grashe (me pak se 2%) kjo gjendje
mund te jete aq serioze sa te shkaktoje sterilitet (shterpesi). Edhe burrat mund te
zhvillojne kundertrupa ndaj spermes se tyre.
Spina bifida (Spina bifida):
Një difekt i lindjes qe vjen nga një zvillimi jo korrekt i palces se kurrizit qe e le këtë te
ekspozuar. Acidi folik e redukton mundesine e spina bifida. Prandaj grate keshillohen
ta marrin atë para dhe gjate barres
Stillbirth (Foshjne qe lind i vdekur, lindje e vdekur):
Vdekja e një embrioni pas javes se 20 te barres, por perpara lindjes. Ajo shkaktohet
kryesisht nga difekte te lindura, probleme me kordonin e kerthizes ose placenten ose
gjendje shëndetësore te nenes.
Stranger anxiety (Shqetesimi ndaj pranise te te panjohurve): .
Një mospelqyerje apo mosbesim i femijes ndaj njerezve jo familjare për te. Shpesh
fillon rreth muajit te tete apo te nente te jetes. Kjo mund te zgjase për një kohe te
shkurtër ose për shumë muaj. Disa foshnja nuk tregojne frike ndaj te huajve
Stretch marks (Shenjat e terheqjes):
Rreth gjysma e grave shtatezana do te shfaqin këto viza ngjyre roze ne te kuqe rreth
gjinjve, kofsheve ose barkut gjate barres pasi fibrat elastike tendosen dhe keputen.
Ndersa këto nuk mund te parandalohen , ato me kalimin e kohes pas barres zbehen.
Thrush:
Procesi i te mesuarit te nje femije sesi te kontrolloje urinen dhe ujet e trashe.
Toxoplasmosis (Toksoplazmoza):
Një infeksion parazitk, shkatari i te cilit mbartet ne feçet e maceve dhe ne mishin e
papjekur apo te pazier dhe qe mund te shkaktoje vdekje te embrionit ose deshtim kur
merret prej një gruaje shtatezane. Toksoplazma eshte e ralle. Vleresohet se një ne
1000 gra infektohen me te gjate shtatezanise.
Transducer:
Ne tekniken me ultratinguj eshte një pajisje qe emeton vale tingujsh dhe i transmeton
ato tek një kompjuter, qe japin një imazh te ultratingujve.
Ultrasound (Ultratingull): Një procedure qe perdor valet e tingujve për te krijuar imazhe ne levizje te
organeve te brendeshme. Perdoret për te diagnostikuar sterilitetin (shterpesine) si dhe probleme te tjera.
Gjate barres, ultratingulli perdoret si rutine për te monitoruar shendetin dhe zhvillimin e fetusit.
Një procedure qe perdor valet e tingujve për te krijuar imazhe ne levizje te organeve
te brendeshme. Perdoret për te diagnostikuar sterilitetin (shterpesine) si dhe
probleme te tjera. Gjate barres, ultratingulli perdoret si rutine për te monitoruar
shendetin dhe zhvillimin e fetusit.
Umbilical hernia (Hernie nga kerthiza):
Nje dalje e pjeseve te zorres se holle neper difektin e murit barkut rreth kerthizes qe
shfaqet me nje kercim te vogel. Zakonisht nuk eshte serioz dhe nuk kerkon trajtim
mjekesor.
Undescended testicles (Testikuj qe nuk kanë zbritur):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Kur një ose qe te dyja testikujt nuk zbresin qesken e tyre. Shumë herë kjo korrigjohet
vetevetiu, por ne disa raste nevojitet nderhyrja kirrurgjikale perndryshe mund te
kemi sterilitet (shterpesi) ose kancer testikular.
Vacuum extraction (Nxjerrja me vakum):
Njëri prej tubave qe çon spermen nga testikuli tek penisi. Kur nje burre ben
vazoektomi eshte pikerisht ky tub qe pritet.
Vernix caseosa (Verniksi, varak me pamje djathi):
Kjo substance si djathe apo si dyll qe vesh fetusin ne miter. Mendohet se mbron
lekuren nga ekspozimi ndaj lengut amniotik. Femijet premature kanë shume nga kjo
lende ndersa femijet qe lindin normale pothuaje se fare.
Vasectomy (Vazoektomi):
Nje procedure kirurgjikale gjate se ciles nje vas deferens e burrit pritet duke penguar
spermen te dale jashte. Megjithese thuhet qe procedura mund te jete e rikthueshme,
pergjithesisht ajo konsiderohet si nje menyre permanente e kontrollit te lindjes.
Vasography (Vazografi):
Nje test qe behet tek burrat per te percaktuar nese vas deferens e tyre eshte e bllokuar
dhe nuk lejon spermen te dale.
Vegan.
Nje diete edhe me kufizuese se ajo vegjetariane pasi perjashton perveç mishrave dhe
bylmetrat. Grate shtatezana qe duan te ndjekin kete diete duhet te konsultohen me
dietologun ne menyre qe te sigurohen se plotesojne nevojat e tyre ushqimore.
Tubal ligation (Lidhje e tubave):
Një procedure për sterilizim (shterpezim) me anë te se ciles tubat e Fallopit te gruas
priten dhe lidhen per te parandaluar barren.
Trisomy (18 Trisomi):
Një difekt i rende ne lindje i shkaktuar nga nje çrregullim kromozomik. Femijet me
këtë çrregullim mund te kene sy te vegjel, veshe me forme te çrregullt, probleme me
zemren, vonese te rëndë mendore dhe ralle e kalojne një vit jete.
Tonic neck reflex (Refleksi tonik i qafes):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Thrombophlebitis (Tromboflebit):
Nje infeksion bakterial qe zakonisht merret permes nje plage me çpim nga nje objekt i
ndotur. Ai mund te parandalohet me vaksine qe jepet bashke me ate te difterise edhe
kolles se mire.
Testicular torsion (Perdredhia testikulare):
Kur testet brenda qeskes se tyre pesojne perdredhje. Kjo ndodh zakonisht si pasoje e
ndonje demtimi te tyre. Mund te çoje ne sterilitet (shterpesi).
Tay-Sachs disease (Semundja Tay–sachs):
Nje çrregullim gjenetik qe mbartet nga afersisht nje ne 30 çifute evropiane. Bebet e
lindura me kete çrregullim kane mungese te nje enzime esenciale dhe vdesin ne
femirine e herhshme. Nje test para shtatezanise mund te vertetoje nese prinderit jane
mbartes te kesaj semundjeje.
Terbutaline:
Nje grua e cila mban femije për një cift tjeter Zakonisht nena zevendesuese
inseminohet artificialisht me spermen e një burri, por ka edhe reste kur tek ajo
implantohet embrioni.
Sudden infant death syndrome (Sindromi i vdekjes se papritur):
Vdekje me shkaqe jo te qarta i një foshnjeje midis 1-12 mujash. Vendosja e femijes ne
gjume me kuriz eshte pare se e ul rrezikun nga ky sindrom.
Sweat test (Testi i djerses):
Një test diagnostik standart për fibrozen cistike, i cili mat sasine e kripes ne djerse.
Një nivel i larte i kripes flet për fibroze cistike.
Stretch marks (Shenjat e terheqjes):
Rreth gjysma e grave shtatezana do te shfaqin këto viza ngjyre roze ne te kuqe rreth
gjinjve, kofsheve ose barkut gjate barres pasi fibrat elastike tendosen dhe keputen.
Ndersa këto nuk mund te parandalohen , ato me kalimin e kohes pas barres zbehen.
Strep throat (Fyt me strep):
Çdo crregullim qe lidhet me shtyllen kurizore perfshire spina bifida dhe skoliozen.
Stepping reflex (Refleksi i hedhjes se hapit):
Smegma (Smegma):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Konvulsion apo dridhje te fuqishme nga temperatura apo gjendje te tjera serioze si
epilepsia
Separation anxiety ( Ankthi i ndarjes):
Kur një foshnje ose një femije i vogel ndjen një shqetesim qe po i largojne personin
kryesor i cili kujdeset për te. Foshnjet mund ta kene këtë ndjenje nga muaji i shtate
por zakonisht kjo ndodh midis një viti dhe muajit te 18-te.
Rooting reflex:
Një sindrom i zakonshme ne femijet premature. Kjo ndodh sepse mushkrite e femijes
nuk janë te zhvilluara mire dhe ai nuk merr dot oksigjenin e nevojshem. Me trajtimin
e duhur rreth 80% te femijeve sherohen.
Rh incompatibility (Papajtueshmeria Resus):
Një gjëndje ne te cilen grupi i gjakut te femijes eshte i papajtueshem me atë te nenes.
Nese monitorohet dhe trajtohet me kujdes gruaja me faktor Resus te papajtueshem
me fetusin zakonisht lind një femije te shendoshe.
Rash (Skuqje):
Njolla te kuqe ne nje lekure te irrituar. Keto mund te shkaktohen nga nje semundje,
nje alergji dhe nga nxehtesia dhe zakonisht jane te perkohshme.
Secondary infertility:(Shterpesi dytesore):
Kur një grua nuk eshte ne gjëndje te mbetet shtatezane ose ta çoje barren deri ne
fund pasi ka pasur një femije me pare.
Sleep apnea (Ndalim i frymemarjes ne gjume):
Eshte shpesh një komplikacion i femijeve qe lindin para kohe. I referohet periudhave
gjate te cilave foshnja ndalon frymemarrjen
Solids (Te ngurte):
Ushqime për foshjnat ndryshe nga qumeshti i gjirit apo formulat zevendesuese te tij .
Ushqimet e ngurta zakonisht futen kur femija eshte rreth 6 muajsh.
Sexually transmitted diseases-STDs (Sëmundje të transmetuara seksualisht)
Janë ato semundje që përhapen përmes kontaktit seksual. Këto sëmundje përfshijnë
herpesin, sifilisin, gonorenë, klamidjen, trikomoniazën, papilomavirusin, HIV/AIDS
dhe të tjera. Aktualisht përdoret termi infeksione të transmetuara seksualisht.(STI)
Recommended daily allowances (Lejesa e rekomanduar ditore):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Quickening:
Levizjet e para fetale qe ndjehen nga një grua shtatezane, zakonisht midis javes se 18-
te dhe 22-te. Ato mund te ndjehen edhe duke filluar ng java e 14 dhe ngandonjehere
deri ne javen e 26-te.
Perperium:P
Periudha nga stadi i trete i porcesit te lindjes deri sa umitra e merr veten pas lindjes.
Kur procesi i lindjes nuk progredon drejt kanalit vaginal edhe mbasi kanë kaluar 18
ore nga fillimi i tij.
Prolapsed cord (Kordoni me prolaps):
Një ne 300 raste lindjesh kordoni kerthizor rreshqet tek qafa e mitres perpara bebit,
gje qe eshte e rrezikshme sepse tkurrjet e mitres mund te bllokojne rrjedhen e gjakut
ne te e si pasoje femija te mos marre gjak. Vetem nese qafa e mitres eshte hapur dhe
lindja eshte imimente, perndryshe duhet kaluar me lindje me operacion.
Prolactin (Prolaktin): Hormoni i cili aktivon gjendrat e prodhimit te qumeshtit te nenes. Nxjerrja e placentes
sinjalizon organizmin e gruas për te filluar prodhimin e prolaktines.
Kujdes mjekesor për një grua shtatezane dhe fetusin e saj gjate gjithe barres. Kujdesi
para lindjes eshte shumë i rendesishem për te kapur heret ndonjë problem potencial
ne mënyrë qe ai te monitorohet dhe te trajtohet.
Premature rupture of the membranes (Plasje e parakoheshme e membranave):
Plasje e qeses amniotike perpara se te filloje procesi i lindjes. Nese ajo ndodh ne javen
e 37-te ose me vone atehere mjeket e nxisin vete lindjen . Nese kjo ndodh me pare
atehere gruaja qendron ne rregjim shtrati.
Postneonatal mortality rate (Shkalla e vdekshmërisë postneonatale):
Një raport që shpreh numrin e vdekjeve midis fëmijeve nga dita e 28 e sipër por pa e
përfshirë vitin gjatë një periudhe të caktuar kohe, pjestuar me numrin e lindjeve të
gjalla të raportuar gjatë të njëjtës periudhe kohore. Zakonisht shprehet për 1000
lindje të gjalla.
Preeclampsia (Preeklampsi):
Eshte një gjëndje qe karakterizohet nga një tension i larte gjakut dhe proteine ne
uirine pas javes se 20 te barres. Eshte një gjëndje serioze e cila nese lihet e patrajtuar
mund te çoje ne nderlikime ose vdekje te nenes ose femijes. Dikur njihej si toksemia.
Phenylketonuria (Fenikketonuria):
Muskujt ne bazën e legenit qe janë një mbeshtetje për fshikzen e urines, vaginen, dhe
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
rektumin. Keta muskuj mund te perforcohen duke bërë ushtrimet e Kegeli-t te cilet
perfshijne shtrengimin dhe lirimin e ketyre muskujve.
Ovulation (Ovulim, pjekje e vezes):
Çlirimi i permuajshem i një veze te pjekur ne vezore drejt tubave te Fallopit .Një grua
ka periudhen me pjellore te saj menjehere perpara ovulimit ose diten e ovulimit.
Multiple gestation (Barre e shumfishte):
Një grumbullim mukusi shpesh i ngjyer me gjak qe bllokon qafen e mitres gjate
barres. Kur shkarkohet para procesit te lindjes njihet edhe si shfaqja e gjakte.
Perberja dhe sasia e mukusit ndryshojne nga një grua ne tjetren.
Moulding:
Eshte një infeksion bakterial ose viral i cipave dhe lengut qe rrethon trurin dhe palcen
e kurrizit. Simptomat perfshijne ne temperaturen, uljen e oreksit, irritim dhe ne
femije me te medhenj ngurtesim te qafes Trajtimi sa me i shpete ka shume rendesi.
Nderlikimet afatgjata perfshijne humbje te degjimit, krizat konvulsive dhe problem te
zhvillimit.
Membranes ( Membranat):
I njohur edhe si qesja e ujrave. Kjo qese e holle permban lengun amniotik dhe fetusin.
Membranat ose çahen vete gjate procesit te lindjes ose çahen nga mjeku për te
pershpejtuar procesin e lindjes.
Low birthweight (Peshe e ulet ne lindje):
Peshe e ulet ne lindje ose si shkak i nje rritjeje te dobet ne miter ose si shkak i nje
lindjeje te parakohshme. Femijet me peshe me te vogel se 2500 gram quhen me peshe
te ulet ne lindje. Gati 7 ne 100 te porsalindur jane me peshe te ulet. Shumica e ketyre
rasteve vijne si pasoje e konsumit te cigareve, alkolit dhe medikamenteve gjate barres
dhe mund te parandalohen.
Leukemia (Leuçemi):
Kancer i gjakut, me shpesh i diagnostikuar ne femije midis 1-14 vjeç. Leucemia eshte
shkaku me i zakonshem i vdekjeve nga kanceri tek femijet.
Lightening:
Kur fetusi zbret ne hapesiren e legenit. Ne grate qe lindin për herë te pare kjo
zakonisht ndodh dy deri kater jave para lindjes. Ndersa për grate qe kanë lindur një
herë kjo zbritje ndodh zakonisht vetem ne momentin kur fillon procesi i lindjes.
Linea nigra.(Viza, linja e zeze):
Pigmentimi gjate barres i linjes se bardhe qe mezi shihet dhe qe kalon neper mesin e
barkut deri tek maja e kockes pubike. Ky pigmentin zakonisht zbehet pas lindjes.
Layette.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Eshte ai push qe mbulon fetusin qe prej javes se 26-te dhe qe ndonjehere eshte i
pranishem edhe ne lindje. Një femije qe lind me kohe te plote zakonisht e hedh këtë
push nga fundi i javes se pare pas lindjes.
Laparoscopy (Laparoskopi):
Një procedure kirrugjilkale gjate se ciles një laparoskop, një mikroskop i holle me
drite, futet ne bark përmes një prerjeje te vogel për te pare organet e brendshme qe
ndodhen aty.
Labor ( Procesi i lindjes): Një proces i lindjes se femijes gjate te cilit tkurrjet ritmike te muskujve te mitres
hapin qafen e saj dhe lejojne femijen te linde.
Një proces i lindjes se femijes gjate te cilit tkurrjet ritmike te muskujve te mitres
hapin qafen e saj dhe lejojne femijen te linde.
Kegels:
Paaftesia për te kontrolluar fshikzen e urines ose zorret. Eshte një simptom i
zakonshme pas barres qe mund te ndihmohet te kaloje me anë te ushtrimeve Kegel.
Identical twins (Binjake identike): Formohen kur një veze e vetme e fertilizuar ndahet heret ne zhvillimin e
saj ne dy fetuse ku qe te dy kanë te njejten permbajtje gjenetike.. Keta binjake monozigote (pra nga një veze)
do te jene krejtesisht te ngjashem.
Formohen kur një veze e vetme e fertilizuar ndahet heret ne zhvillimin e saj ne dy
fetuse ku qe te dy kanë te njejten permbajtje gjenetike.. Keta binjake monozigote (pra
nga një veze) do te jene krejtesisht te ngjashem.
Hysterectomy (Histerektomi):
Hypospadias (Hipospadi):
Një difekt i lindur ne te cilin si uretra ku kalon urina ashtu edhe sperma, hapet ne
pjesën e poshtme te penisit dhe jo ne fund te tij. Pothuajse gjithmone i korrigjueshem
me kirurgji.
Himen (Cipa e virgjerise):
Hysterosalpinogram (Histerosalpinogram):
Një test qe perdoret për te vleresuar gjendjen e mitres dhe tubave te Fallopit, gjate te
cilit ne miter injektohet një substance me ngjyre dhe pastaj shikohet ne radiografi.
Kjo procedure mund te lokalizoje bllokime ose tumore qe mund te korrigjohen me
kirurgji ose mjekim.
Hysteroscopy (Histeroskopi):
Një procedure gjate se ciles mjeku perdor një endoskop për te pare gjendjen e mitres.
Hydrocephalus (Hodrocefali):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Hernia (Hernie):
Eshte një kercim apo dalje e ndonjë pjesë organi te brendshem pertej muskujve ne
zona te dobesuara muskulore. Ajo eshte eshte me e zakonshme ne murin e barkut tek
foshjnat. Janë me te shpeshta tek meshkujt ose tek femijet premature.
Handedness (Parapelqimi për te perdorur njeren dore me tepër se tjetren):
E quajtur gjithashtu semundja e Rhesu-sit ose eritroblastoza. Ajo vjen kur një grua
qe eshte Rhesus negativ (pra qe do te thote se ajo nuk e mbart proteinen Rhesus) ka
një fetus i cili eshte pozitiv dhe sistemi i saj imun prodhon kundertrupa kunder gjakut
te fetusit.
Hemoglobina (Hemoglobine):
Një tip proteine ne qelizat e kuqe te gjakut qe luan një rol kyc ne transportimin e
oksigjenit për ne indet e trupit.
Hemorrhoide (Hemorohide):
Jane fryrje te venave te anusit qe shkaktohet nga rritja e volumit te gjakut dhe
presioni nga mitra. Janë te zakonshme gjate barres. Edhe kapslleku mund ti
shkaktoje ( ose ngacmojne) ato.
Hepatitis B:
Një semundje qe shkaktohet nga një virus qe mbartet nga gjaku (për te cilin ka një
vaksinë) qe prek kryesisht melçine. Ashtu si dhe HIV fillimisht nuk ka simptoma. Ai
mund te kaloje nga nena tek femija gjate barres dhe mund te shkaktoje cirroze,
hepatit kronik aktiv dhe kancer te melçise.
Hemophilia (Hemofili):
Një çrregullim gjenetik i gjakut. Haset pothuaj gjithmone tek meshkujt tek te cilet
ruazat e kuqe te gjakut nuk mpiksen siç duhet si rezultat e një mungese te nje enzime.
Grasping reflex (Refleksi kapes):
Një refleks i te porsalindurit për te kapur një objekt. si gishti kur ai prek doren e tij.
Kapja e tij mund te jete aq e forta sa ai mund te terhiqet ne pozicionin ndenjur.
Refleksi zgjat deri sa femija bëhet 3-4 muajsh.
Gestation (Gjestacion, zhvillimi i embrionit dhe fetusitit):
Eshte gjithe periudha gjate se ciles bebi qendron ne miter. Gjestacioni eshte i plote
kur femija qendron midis 38-42 javeve. (Numerimi fillon nga dita e pare e
menstruacineve te fundit)
Fundal height (Lartesia e fundusit):
Distanca midis majes se mitres te nje gruaje me barre ( e quajtur fundus) dhe kockes
pubike. Matet per te pecaktuar moshen e fetusit.
Full term (Kohe e plote, afat i plote):
Kur nje femije qe lind midis javes se 38-42 te barres thuhet se ai ka lindur me kohe te
plote.
Fraternal twins (Binjake vllazerore):
Te lindur ne te njejten kohe por nga veze te ndyshme. Nuk jane më te ngjashem nga
pikepamja gjenetike sesa mund te jene dy femije te tjere qe kane lindur ne kohe te
ndryshme. Ndersa binjaket identike rezultojne nga nje veze e vetme.
Floppy infant syndrome (Sindromi i foshnjes se flashket):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Kur femija eshte i patonizuar nga pikepamja muskulore. Femijet shumë hipotonike
janë si një kukull prej lecke. Hipotonia mund te shkaktojne shumë probleme
neurollogjike ose muskulore.
Folic acid (Acidi folik):
Nje procedure para-lindjes gjate se ciles mjeku fut nje laparoskop (nje instrument te
vogel shikues) permes nje prerjeje te vogel ne barkun e nje gruaje shtatezane dhe ne
miter per te pare per çrregullime te fetusit. Mbart 5% rrezik per deshtim ose per nje
lindje te parakoheshme.
Fetus (Fetusi):
Emri qe i jepet femijes ne rritje pas javes se tete te zhvillimit. Perpara kesaj jave ai
quhet embrion.
Fetal alcohol syndrom (Sindromi fetal nga alkoli):
Sindrom i rende i nje femije nena e te cilit ka konsumuar alkol gjate shtatezanise.
Foshnjet mund te vuajne ne shkalle te ndryshme nga probleme te rritjes, vonese
mendore, difekte te zemres, koke te vogel, shtremberime te fytyres dhe probleme
serioze te sjelljes.
External cephalic version (Kthimi me pozicion me koke i nxitur nga jashte):
Një procedure gjate se ciles mjeku, duke perdorur ECO-n perpiqet me masazh për te
zhvendosur një fetus qe ndodhet ne pozicion me vithe për ne pozicionin me koke.
Epiglottis (Epigloti):
Inflamacion i epiglotit, asaj gjuheze qe varet ne fund te fytit dhe mbulon rrugen e
frymemarrjes kur hahet ushqimi. Zakonisht shkaktohet nga nje infeksion bakterial qe
mund te parandalohet me vaksinen e Hib (Një vaksinë qe jepet kunder tipit B te
Haemophilus Influenzae)
Epidural ( Epidural):
Flitet për anestezi qe i jepet një nene ne lindje ne hapesiren epidurale ne fund te
shtylles kurizore për te mpire pjesen e poshtme te trupit. Ajo e ul ose e zhduk
dhimbjen duke bërë te mundur qe nena te kurseje forcat per te shtyre femijen. Por ajo
mund ta mpije terresisht pjesen e poshtme te trupit dhe nena te mos ndjeje fare
dhimbjet e tkurrjes.
Engorgement (Fryrje):
Gjinj te fryre dhe te dhimbshem qe zakonisht fillojne nga dita e dyte deri ne një jave
pas lindjes kur fillon te vije qumeshti i nenes. Zakonisht simptomat zhduken mbas pak
ditesh, kur ushqyerja me gji eshte stabilizuar, por gjinjte mund te pesojne te njejten
gje gjate heqjes se gjirit, gjate një mastiti ose kur femija eshte i semure.
Embryo (Embrion):
Term qe perdoret për te pershkruar zhvillimin e një femije ne bark për tete javet e
para pas konceptimit. Pas javes se tete ai quhet fetus.
Endometriosis (Endometrioze):
Rritja e qelizave qe veshin mitren pertej saj, me shpesh ne ovare, tubat e Fallopit ose
fare jashtë saj. Rreth 10-15% e grave ne moshe pjellore kanë te tillë semundje, por
shumë prej tyre pa shenja.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Grumbullimi i lengjeve ne indet e organizmit, i cili shkakton një fryrje shpesh ne duar
dhe ne kembe. Eshte e zakonshme gjate barres si rezultat i prodhimt me te tepërt te
gjakut dhe presionit ne vëna cava nga një miter ne rritje, qe ngadaleson qarkullimin.
Effacement (Zhdukje,te humburit):
Hollimi (ndonjehere i quajtur edhe pjekja) i qafes se mitres kur bëhet gati për lindje.
Gjate kesaj faze qafa e mitres hollohet si një fije letre .
Dystocia (Distoci):
Kur procesi i lindjes nuk ecen. Për shembull flasim për distoci te mitres kur tkurrjet
nuk shpeshtesohen.. Flasim për distoci te shpatulles, kur femija ka nxjerre vetem
koken por shpatulla ka mbetur jashte.
Dysplasia (Displazi, rritje, formim i çrregullt):
Doula:
Një person i trajnuar posaçerisht për te ndihmuar gjate lindjes dhe pas lindjes se nje
femije. Mund te ndihmoje nenen e re ne dhenien e gjirit, gatim, pastrim dhe kujdesje
për femijet me te medhenj. Fjala vjen nga greqishtja qe do te thote grua
sherbetore,skllave.
Dopller untrasaound (Ekografi dopller ):
Nje vrime ne diafragem e cila lejon permbajtjen e barkut te shtyhet drejt hapesires se
kraharorit. Ne raste te renda, stomaku dhe një pjesë e zorreve te trasha mund te
zhvendosin zemren dhe mushkrite, duke kerkuar keshtu një nderhyrje kirurgjikale.
Delivery room ( Dhoma e lindjes):
Colostrum ( Kulleshter):
Mbrojte ndaj një sëmundje përmes kundërtrupave të prodhuar nga një tjetër qënie
njerëzore ose shtazore . Imuniteti pasiv është efektiv, por përgjithësisht mbrojtja
është e kufizuar dhe pakësohet me kalimin e kohës (zakonisht pas pak javëve ose
muajve).Për shëmbull kundërtrupat e nënes kalojnë tek femija përpara lindjes. Këta
kundertrupa mbrojnë përkohesisht foshnjën për 4-6 muajt e parë të jetës.
Administration (Route of administration)
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Një shoqate meshkujsh dhe femrash te cilet shkembejne pervojen, forcen dhe
shpresen e tyre me njeri tjetrin se ata mund ti zgjidhin problemet e tyre t eperbashkta
dhe mund te ndihmojne te tjeret te sherohen gna alkolizmi. Qellimi mprimar eshte
për te qednrua esell dhe për te ndihmaur alkolistet qe ta arrijne këtë gjëndje.
Cannabis.
Eshte dorga me popullore qe prodhohet nga bima e quajtur cannabis sativa. Eshte një
droge e bute qe bëhet me pjesë te thate te kesaj bime dhe perdoret me shpesh ne
formen e një cigarjeje. A soft drug consisting of the dried leaves of the hemp plant;
smoked or chewed for euphoric effect
Denial (Mohim refuzim):
Eshte emri i rruges për kokainen e purifikuar qe merret si tymues. Eshte shumë
adiktive dhe jo shumë e shtrenjte.
Fetal alkohol syndrom (Sindromi fetal nga alkoli):
Sindrom i rende i nje femije nena e te cilit ka konsumuar alkol gjate shtatezanise.
Foshnjet mund te vuajne ne shkalle te ndryshme nga probleme te rritjes, vonese
mendore, difekte te zemres, koke te vogel, shtremberime te fytyres dhe probleme
serioze te sjelljes.
Harm reduction (Reduktimi i demtimit):
Politika ose programe qe synojne reduktimin e demit qe vjen nga nje droge ose
perdorimi8 i alkolit pa eleminuar domosdoshmerisht subsancen baze. Nje shembull i
qarte eshte shkembimi i gjilperave dhe shiringave pe te redukatuar demin qe vjen nga
ndarja e shirignave dhe ageve te kontaminuara. Njihet gjithashtu edhe si minimizimi i
demit.
Residential facility (Institucion qendrimi):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
në një komunitet terapeutik ose në një spital gjatë një periudhe të caktuar të trajtimit
të tyre.
Substance dependence (Vartesia nga substanca) :
Një gjëndje e një demtimi te dukshem qe vjen nga perdorimi i një substance
psikoaktive e karakterizuar nga simptomat qe cenojne procesin e njohjes, sjelljes dhe
atë fiziollogjik perfshire perdorimin e vazhdueshem te substances pavaresisht
pasojaver negative fizike, psikollogjike dhe sociale. Po ashtu njihet si sindromi i
vartesise. Ndonjehere perdoret ne vend te adiksionit dhe ne rastin e alkolit për
alkolizmin.
Withdrawl (Terqeqja):
Eshte një seri e percaktuar qaerrte e reaksioneve fizike te matshme qe vijne si pasoje
e nderprejes ose uljes te dozes se droges ose lednes kimike qe perdorej me pare.
Ndonjehre eshte e veshtrie t eeprcaktohet nga pikepamja mjkesore. Efektet janë te
dnryshme për aktegori te ndryshme dorgash. Disa simptma perfshin edhibke te
trupit, te vjella, drithje muskulore, pagjumesi, djersitje, diarre, ngerce, dehidrim,
marrje mendhs, crregullime vizive dhe një renie e papritur e tensionit t egjakut.
Tolerance (Toleranca): Eshte ai fenomen qe shprej kerkesen gjithnje e me te madhe te alkolistit apo te atij qe
merr droge qe për te arritur te njetin efekt te shtoje dosen gjthenje e me teper.
Esell, i papire
Opiates: Ne thelb janë substanca kunder dhimbjes ose narkotike. Ato kanë një potencial te alrt eper abuzim
Disda opjate rrjedhin ga rezinat e opiumit te lulkuqes. Ky grup drogash perfshin opiumin, morfinen,
heroinen dhe kodeinen.
Ne thelb janë substanca kunder dhimbjes ose narkotike. Ato kanë një potencial te alrt
eper abuzim Disda opjate rrjedhin ga rezinat e opiumit te lulkuqes. Ky grup drogash
perfshin opiumin, morfinen, heroinen dhe kodeinen.
Maintenance therapy (Terapia e mbajtjese):
Nje trajim i varteise nga droga ne te cilen jepet nje forme me pak e rreezikshem te te
njetes droge ose nje zevendesue me vartesi dhe toleracne te kryqezuar.i cili eshte me
pak i demshesm
Illicit drug (Droge e paligjshme):
Nje substance psikoaktive prodhimi, shitja dhe perdorimi i te ciles jane te ndaluara.
Hangover:
Efektet e padeshirueshme nga perdorimi i drogave aftereffects from the use of drugs
(especially alcohol)
Fetal alcohol effects (Efektet fetale te alkolit):
Jane efektet e demshme qe peson fetusi kur nena shtatezane pi alkol. Foshnjat shpesh
mund te kene probleme me vemendjen, te mesuarit ne pergjithesi, reagim te shtuar
dhe problem ne te folur.
Demand reduction (Reduktimi i kerkeses):
Vartesi fiziollogjike dhe ose psikollogjike nga adiksioni ndaj nje substance, gje qe
ndodh nga perdorimi i perseritur i kesaj substance. Karakterizohet nga nga
ndryshime mendore dhe ose fizike te perdoruesit qe e bejne te veshtire ndalimin e
perdorimit
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Mopping up (Krehje)
Vaksinimi ndaj asaj pjesë të popullates që konsiderohet me risk të larte për të marrë
sëmundjen përkatesa. Për shembull vaksinimi shtepi me shtepi për polion praktikohet
pas Ditëve Kombetare të Imunizimit
National Agency of Environement (Agjensia Kombetare e Mjedisit)
Një periudha, gjatë të ciles një siguruesi mund ti kërkohet të pranojë çdo anetar të ri
ose abonent, pavaresisht nga risku i tyre.
Rekrutimi i hapur i pengon kompanite e
sigurimit nga “mbledhja e ajkes”,pra nga seleksionimi i pacienteve më të
shëndetshëm, në mënyrë që të nxjerrin përfitim më të madh.
Përkufizim plotesues:
Një periudhe në të cilen anetaret kanë mundesi të zgjedhin një plan shëndetësor
alternativ që u ofrohet.
Opportunistic Infections (Infeksione oportuniste)
Disaster:(Fatekeqesi):
Një ngjarje e paparashikuar shpesh e menjehershme që shkakton dem,shkaterrim dhe vuajtje njerezore te
mëdha. Megjithese shpesh te shkaktuara nga natyra, fatkeqesite mund te kene origjine njerezore. Per
shembull luftrat apo trazirat që shkaterrojne vende dhe çvendosin njerezit. Te tjera shkaqe mund te jene
rrezimi i një ndertese, një stuhi e forte, thatesira, epidemi, termet, shperthim, zjarr, permbytje, material i
rrezikshem ose një incident transporti, një incident berthamor ose vullkan. Perkufizimi i OBSH-se thote:Një
ngjarje që shkakton dem, çrregullim ekologjik, humbje te jetes njerezore, perkeqesim te shendetit dhe
sherbimeve shendetesore ne një shkalle te tille që kërkon një pergjigje te jashtezakonshme nga jashte zones
se komunitetit te prekur.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
gadishmerine. Pergatitja perfshin hartimin e sistemeve te paralajmerimit, planifikimin per evakuim dhe
vendosje ne nje vend tjeter, ruajten dhe magazinimin e ushqimit dhe ujit, ndertimin e strehave te
perkohshme, hartimin e strategjive te menaxhimit dhe organizimin e stervitjeve dhe ushtrimeve qe kane te
bejne me fatkeqesite. Response: Faza ne nje fatkeqesi kur ndodh lehtesimi, rimarrja e vetes dhe rehabilitimi.
Ajo perfshin gjithashtu ofrimin e sherbimeve, menaxhimin e veprimtarive dhe programeve te hartuara per te
trajtuar efektet imediate dhe afatshkurtera te nje emergjence apo fatkeqesie.
Famine:
Mungese e rëndë e ushqimit, qe prek pergjithesisht një zone te gjere dhe një numer te madh njerezish..
Shkaqet natyrore te saj perfshijne thatesiren, permbytjet, termetet, katastrofat nga insektet dhe semundjet e
bimeve. Shkaqet njerezore perfshijne luftrat, trazirat civile, rrethimet, shakterrimet e qellimshme te drithrave.
First responders:
Nje grup i trajnuar i personelit operativ me njohuri baze ne luftimin e zjarrit, ndihmen e pare,kerkimin dhe
shpetimin etj si policia, personeli i luftes kundra zjarrit, dhe personeli i urgjences mjekesore.
Absenteims:
Mungese e zakonshme nga punë (I një alkoliku)
Abstinence (Mungese):
Addiction (Adiksion):
Një deshire e madhe e pantrollueshme për perdorimindorin e një substance ose droge ose alkoli. Vartesia ne
këtë pikë eshte e tillë sa qe ndalimi eshte shumë i veshtire dhe shkakton reaksione fizike dhe mendore te
renda.
Alcoholism (Alkolizem):
Nje semundje qe perfshin deshiren e madhe per te pire alkol dhe e pire e vazhdueshme, megjithe probelemt e
perseritura qe lidhen me te si humbja e punes, pasja problem me ligjet. shenjat perfshijne deshirne e madhe
per te pire, kontroll te dobesuar, vartesi fizike dhe shtim te tolerances
Amphetamine (Amfetamine):
Një substance stimuluese e sistemit nervor qendror qe rrit energjine dhe ule oreksin.
Barbiturates:
Breathalyzer:
Një pajisja qe mat lendet kimike ne frymen e një personi.Perdoret vecanerisht nga polica për te kontrollaur
ngaresit e automjeteve për alkol.
Craving:
Një deshire shumë e madhe për alkol apo ndonjë droge tjeter.
Codependency (Bashkevartesi):
Një seri sjelljse te adaptimit te keq dhe te detyruara te mesuara nga anetaret e familjes për tembijetuar ne një
mjedis te dhimbshem dhe steseues ng apikepmaj emociomnale. Këto sjellje percillen nga një brez ne tjetrin
pavaresisht nese alkoli eshte apo jo i pranishem
Cirrhosis:
Një semundje kronike qe demton funksionet e melçise. Shaku kryesor eshte alkolizmi.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Hallucinogens:
Janë medikamente qe prekin perceptimin, ndjenjen, te menduarit, emocionet dhe ndergjegjen e një personi.
Disa prej tyre janë natyror ndersa disa te tjere si LSD-ja janë sintetike
Alkaline Phosphatase
Një tharm i melçisë që shtohen kur kemi një gjëndje bllokuese të melçisë
Blood smear
Një proçedurë laboratorike për ekzaminimin e një pikë të vogël të gjaskut të shperndare mbi një mbështetëse
prej qelqi.
Perdorimi i pijeve alkolike me teprice, ose ne raste individuale ose si një praktike e rregullt. Për disa individe
femije ose gra shtatezana për shembull çdo perdorim alkoli mund te quhet nga pikepamja legale një abuzim
ne vartesi te ligjeve gte vendit. Një abuzim I rëndë me alkolin mund te coje ne demtime fizike dhe vdekje
Alcohol (Alkol):
Eshte një leng pa ngjyre me një shije te forte djegese. Haset ne një seri pijesh si raki, vodke, xhin, whisky,
vere, birre, likuor dhe pije te tjera te distiluara. Një nga substancat kryesore depresive qe prek sistemin
nervor qendror.Efekti i tij eshte i ngjashem me një anestezik te pergjithshem.
Një nevoje fizike,psikologjike për një medikament ose substance ose jne lëndë kimike,pa te cile indviid to te
ndjehej shumë I shqeteesuar.
Drink-driving:
Te ngaret e makines i pire
Habit-forming.
Heroin:
Një narkotik qe konsiderohet si droge e forte.Eshte një derivat i morfines dhe shumë adiktiv.
Hemp plant:
Methadone (Metadon):
Një substance narkotike e ngjashme me morfinen por qe nuk mesosh aq shumë se morfina e perdoret për
trajtimin e adiksionit.
Marijuahna:
Një droge e bute qe prodhohet nga gjethet e thata dhe nga lulet e bimes cannabis sativa. Eshte dorga e
perdoror me tepër se çdo droge tjeter.
Narcolepsy:
Një çrregullim për gjumit për karakterizuar nga episode te papritura te pakontrollueshme te një gjumi te
thelle
Painkiller:
Anaelgjezik.medikament kundra dhimbjes
Prohibition:
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Rehabilitation (Riaftesim):
Porces i cili vjen pas fazes fillestare te trajtimit dhe qe perfshin një seri menyrash veprimi perfshire terapine
ne grup, prandalimin e rikthimit tek alkoli, grupet e ndihmes reciproke, trajnimin profesinal dhe pervojne ne
punë.
Stimulants:
Janë medikamente qe rrisin ndjenjen e vemdnjes dhe aktivitetit fizik.Disa njerez e perdorin ato për t
ekontrolluar peshen. Ose si kunderspeshe ndaj pergjumesise te shaktuar nga ilacet e gjumit, alkoili ose
valiumi apo libriumi
Një mjedisme strukturen e vet ne te cilin jetojne individet qe perdorin substanca psikoakltive ne mënyrë qe te
arrijne rehabilitimin. Këto verppje shpesh nen rregulla strikte dhe zakonisht adminsitrohen nga njerez te cilet
janë sheruar nga vartesia
Tranquilizer:
Një medikament qe pakeson stresin ose tensionin por pa ulur qartesine mendore
Substance abuse:
Prevention (Parandalim):
Eshte një term qe i referohet te gjitha aktivteteve te organizuara ne një komunitet për te parandaluar
perdorimin e dorges si dhe vonesat ose eleminimin e progrsit te perdorimit problemtik. Kjo gjithashtu
nenkupton një aplikim ne kohen e duhur te mjeteve për te promovuar mireqenien mendore te indivdeve dhe
te komunitetit, perfshire ofrimin e informacionit dhe edukimin.
Poppy:
Lulkuqe
Me teper njihen si grupe qe ndihmojne veten. Eshte nje grup ne te cilin pjesemarresit mbeshtesin njeri tjetrin
ne sherimin ose ruajten etij nga alkoli ose vartesi nga droga te tjera ose probelme ose nga efketete nje
vartesie tjeter pa terapi profesionale. Shembuj te gtupeve te tilla jane alkolikstet anonime, narkotistet
anonime etj.
Dual addiction:
Te mesuarit me dy droga
Drug (Droge):
Eshte një substasnce kimike qe prej natyres se saj prek strujturen ose funksionin e një individi. Gjithje e me
tepr droges I referohen si dicka qe perban substanc apsikoaktive.
Cocain:
Eshte një stimulant qe prek sistemin nervor qendror. Vjen nga bima e coca. Perdoret si anestezik ose për
kenaqesi.. Mund te behesh adiktiv.
Alcoholemia:
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Alcohlic beverage:
Pije alokolike
Advertising:
Reklame
Aftereffect:e
Absolute alcohl:
Alcohol-free:
Pa alkol
Alcoholic (Akolik):
Alcoholuria:
Prania e alkolit ne urine.
Një proteine qe prodhohet nga melçia e fetusit dhe qe mund te zbulohet ne gjakun e nenes më me saktesi
midis javes se 16 dhe 18 te barres. Nivele te larta te saj mund ti kemi ne rastin e një difekti te tubit neural te
quajtur spina bifida. Nivelet e ulta mund ti kemi gjate sindromit Down.
Kur femija shikon pjesën e pasme te pelvisit te nenen kur ndodhet ne miter dhe gjate lindjes.
Testi i pare qe bejne shumica e te porsalindurve (një minute deri ne pese minuta pas lindjes). Ai vlereson
pese tregues bazë te shendetit si frymemarrjen, pulsin, nivelin e aktivitetit, pergjigjen ndaj ngacmimeve dhe
pamjen.
Një e huaj qe jeton ne një familje për një vit dhe ne shkembim te një dhome dhe një pagese te vogel ndihmon
ne kujdesjen e femijeve dhe puneve te shtepise.
Asthma(Azem):
Një çrregullim kronik i mushkrive dhe frymemarrjes. Graviteti i saj qe nga fishkellima e bute deri tek
ngushtimi serioz i tubave bronkiale.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Temperatura e trupit menjehere pas zgjimit ne mengjes. Kjo temperature gjate ovulavionit (pjekjes dhe
çarjes se vezes) rritet me gjysem grade, gje qe eshte edhe një nga menyrat qe grate percaktojne se kur janë
fertile (pjellore).
Një vënd i caktuar dhe i pajisur për grate qe te lindin. Disa janë ne spitale, te tjera mund te jene te
institucione krejt me vete.
Bonding (Lidhje):
Kur prapanica apo kembet e femijes shikojne qafen e mitres ne kohen e procesit te lindjes. Tre deri ne kater
perqind e femijeve qe kanë mbushur muajte e plote ne bark vendosen ne këtë pozicion.
Tkurrje te çrregullata qe fillojne rreth muajit te tete dhe qe pergatisin mitren për procesin e lindjes. Mund te
jene te padhimbshme por te shpeshta. Braxton Kiks eshte emri i doktorit anglez qe i ka pershkruar për herë te
pare ne vitn 1872.
Bradycardia (Bradikardi):
Rrahje zemre e ngadalesuar, zakonisht me pak se 60 ne minute.
Blastocyst ( Blastocit):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Bed rest:
Regjim shtrati
Caput (Kaput):
Një edeme e rëndë e indeve te buta te kokes qe zhvillohet kur femija kalon neper kanalin e lindjes.
Cerclage (Serklazh):
Qepje qe i bëhet një qafe te dobet mitre ( e quajtur edhe qafe jo kompetente) për te ndimuar barren qe te
mbushi moshen e saj te plote. Eshte shumë e sukseshme për te ndaluar ndonjë abort apo lindje te
parakoheshme nese kryhet heret gjate barres, rreth javes 18-20.. Fjala vjen nga frengjishtja dhe do te thote qe
ta rrethosh dicka me një unaze apo me një fije apo një ligature.
Rritja jashtë normes e qelizave te qafes se mitres, zakonisht pa shkaktuar ndonjë simptome dhe qe lidhet me
semundje te transmetuar me rruge seksuale te shkaktuar nga papilomavirusi. Rastet e lehta te kesaj sherohet
vetevetiu, ndersa ato me te rendat kerkojne nderhyrje kirurgjikale.
Një gjëndje ne te cilen qafa e mitres, nen presionin e mitres ne rritje hapet perpara se barra te këtë arritur
moshen e saj te plote. Kjo gjëndje mund te shkaktoje deshtim ne tremujorin e dyte ose një lindje te
parakoheshme ne tremujorin e trete, por ajo mund te trajtohet me anë te një perforcimi kirurgjikal te
muskujve te qafes se mitres ( qe quhet serklazh)
Rrjedhje vaginale e cila ndryshon konsistencen ne vartesi te cilit menstrual te gruas dhe qe i ngjan te bardhes
se vezes gjate ovulacionit. Shumë gra e kontrollojne atë bashke me temperaturen bazale te trupit për te pare
se kur mund te mbeten me barre.
Abduct
Platelets
Acarus
Gropeze ne forme filxhani ne legen ku pushon koka e femurit, pra e kockes se kofshes
Abdomen
Barku
Abortifacient
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Achromia (Akromi)
Eshte nje qender specifike per pacientet terminale, ku ata marrin trajtim (qe njihet si
kujdesi paliativ), qe i ndihmon te lehtesojne dhimbjen dhe simptomat e tjera qe
shkaktojne shqetesime.
Sympton-Simptome, shenje e nje semundjeje
Një difekt i ralle ku femija shfaqet me një tru te vogel ose pa tru fare dhe një kafke
me keqformim.
Bag of water (Qesja e ujrave):
Qese e mbushur me leng amniotik ne te cilin rritet fetusi Ajo mund te çahet ne mënyrë
natyrore kur fillon procesi i lindjes ose mund te çahet qellimisht për te shpejtuar
procesin e lindjes.
Basal body temperature ( Temperatura bazale e trupit):
Eshte ai kanal qe perbehet nga qafa e mitres, vagina dhe vulva ne te cilin femija kalon
gjate lindjes
Birthing room (Dhome lindjeje):
Një vënd i caktuar dhe i pajisur për grate qe te lindin. Disa janë ne spitale, te tjera
mund te jene te institucione krejt me vete.
Breech position (Pozicioni podalik):
Kur prapanica apo kembet e femijes shikojne qafen e mitres ne kohen e procesit te
lindjes. Tre deri ne kater perqind e femijeve qe kanë mbushur muajte e plote ne bark
vendosen ne këtë pozicion.
Candidiasis (Kandidaza):
Një zonë hemorragjie nen një prej kockave te kokes qe duket si diçka e ngritur.
Cerclage (Serklazh):
Qepje qe i bëhet një qafe te dobet mitre ( e quajtur edhe qafe jo kompetente) për te
dimuar barren qe te mbushi moshen e saj te plote. Ehte shumë e sukseshme për te n
aluar ndonjë abort apo lindje te parakoheshme nese kryhet he et gjate barres, rr
eth javes 18-20.. Fjala vjen nga frengjishtja dhe do te thote qe ta rrethosh dicka me
një unaze apo me një fije apo një ligature.
Cervical dysplasia ( Displazi e qafes se mitres):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Një gjëndje ne te cilen qafa e mitres, nen presionin e mitres ne rritje hapet perpara se
barra te këtë arritur moshen e saj te plote. Kjo gjëndje mund te shkaktoje deshtim ne
tremujorin e dyte ose një lindje te parakoheshme ne tremujorin e trete, por ajo mund
te trajtohet me anë te një perforcimi kirurgjikal te muskujve te qafes se mitres ( qe
quhet serklazh)
Cervicitis (Cervicit):
Inflamacion i qafes se mitres qe mund te shkaktohet ose nga bakteriet dhe viruset ose
nga irritimi i qafes se mitres ose gjate lindjes ose pas nderhyrjeve kirugjikale.
Cervix (Qafe e mitres):
Circumsision (Synet) :
Zhvillimi i trurit dhe funksioneve te tija, perfshire perceptimin, kujtesen dhe dijet.
Një pjesë indi ne forme koni qe hiqet nga qafa e mitres për ta kontrolluar për pranine
e qelizave kanceroze.
Congenital health problems ( Probleme te lindura te zemres):
Mund te perfshijne difekte septale ventrikulare ( një vrime ne spetum) ose një
transpozim te eneve te medha te gjakut, ku arteria pulmonare dhe aorta janë te
transpozuara . Mund te korrigjohet me nderhyrje kirurgjikale menjehere pas lindjes
me një shkalle te madhe suksesi.
Diaper: Pelena
Diaphragm (Diafragem):
Date e vendosur nga doktori ose mamia dhe qe bazohet ne diten e pare te menstruacionit te fundit te gruas,
kur pritet qe te lindi femija. Por meqe caktimi i dates nuk eshte një shkence ekzakte, termi me i pershatshem
mjekesor ne këtë rast do te ishte data e duhur e pritshme (Expected due date)
DPT-
Vaksinë për parandalimin e difterisë, kolles së mirë dhe tetanozit. Për një mbrojtje të plotë nga këto
sëmundje femija ka nevojë për vaksinimin bazë me tre injeksione 2 muajsh, 4 muajsh, 6 muajsh dhe tre
rivaksinime 24 muajsh, 6 vjeç, 15 vjeç.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Një vaksinë qe te mbron kunder difterise, tetanozit, dhe kolles se mire. Jepet me një seri injeksionesh duke
filluar nga muaji i dyte. DTaP eshte një version me i ri i vaksines DTP dhe ka me pak mundesi për efekte
anesore.
Ejakulate (Derdhia):
Lengu qe del nga penisi dhe qe permban spermen.
Një test eksperimetal për difekte gjenetike te bera ne embrion perpara implantimit te tij duke perdorur
fertilizimin ne laborator (in vitro)
Encephalitis ( Encefalit):
Një inflamacion i trurit, me shpesh i shkaktuar nga virusi i herspesit ,por ndonjehere edhe prej lise se dhenve,
shytave dhe fruthit. Njerezit me raste te lehta sherohen brenda tre javeve ndersa raste e renda janë te ralla por
mund te lene pasoja dhe te çojne deri ne vdekje.
Endoscope (Endoscope):
Një çrregullim i sistemit nervor, zakonisht i karakterizuar nga kriza dridhese. Rreth 85% e njerezve me
semundje toke e kontrollojne veten me anë te medikamenteve.
Episiotomy (Epiziotomi):
Një prerje ne perineum (zona midis vagines dhe anusit) për te zgjeruar hapjen vaginale dhe për te
parandaluar shqyerjen gjate lindjes.
Një infeksion i lehte qe karakterizohet nga një temperature dhe skuqje e lehte ne faqe.
Rritje dhe zhvillim i ngadalte i bebit, i karakterizuar nga mos shtimi ne peshe, zhvillim i vonuar, mos deshire
per te reaguar, dhe probleme gatrointestinale. Kjo eshte pothuajse gjithmone rezultat i ushqyerjes jo te duhur
qofte nga lenia pas dore ashtu dhe nga semundja.
Kur mendohet se jeta e fetusit eshte ne rrezik, me shpesh nga qe ka shume pak oksigjen. Shenjat e kesaj
veshtiresie si rrahje e ngadalte e zemres ose mungesa e levizjeve fetale kerkojne lindje te menjehershme te
femijes.
Fetal maternal exhange ( Shkembim midis fetusit dhe nenes): Kalimi i oksigjenit dhe i
lendeve ushqimore nga nena tek fetusi dhe kalimi i mbeturinave nga fetusi tek nena.
Fine motor skill (Aftesi levizese te imta):
Kontroll muskulor qe duhet per te bere levizje te sakta apo te imta si per shembull per
te shtypur nje buton etj.
Fontanela (Fontanel):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Ajo pjese e lekures se penisit qe mbulon koken e tij. Ajo hiqet kur femija behet synet.
Formula ( Formule):
Nje alternative per qumeshtin e nenes., zakonish ka si baze qumeshtin por mund te
kete edhe sojen.
Galactosemia (Galaktozhemi):
Pra semundje e diabetit qe zhvillohet gjate barres. Mund te trajtohet dhe zakonisht
zhduket pas barres.
Gravida (Me barre):
Një i rritur te cilit i eshte dhene pergjegjesia legale për një te mitur ne vend te
prinderve biologjike
Hepatitis B vaccine (Vaksina e Hepatit B):
Vaksinë kunder hepatit B ketij virusi qe prek ne radhe te pare melçine. Janë tre
injeksione qe behen midis lindjes dhe javes se dyte, ne 2 muaj dhe 6 muaj. Mund te
shkaktoje irritim, temperature te lehte, dhimbje koke dhe dhimbje ne vendin e
injektimit.
High-risk babies (Foshnja me rrezik te larte):
Janë ato foshnje qe kanë mundesi me te madhe për te vdekur ose zhvilluar një
semundje gjate muajve te pare te jetes. Tek ta futen foshnjet me nena te infektuara
me HIV ose ato qe kanë vartesi nga droga ose alkoli.
High-risk pregnancy (Barre me rrezik te larte):
Një barre me rrezik me te larte për te zhvilluar nderlikime sesa normalja. Te tilla
barra perfshijne ato me me teper se një fetus ose ato me papajtueshmerine Rhesus
dhe kur nena ka probleme me mbajtjen e femijes ne bark, lindjen e parakohshme ose
placenta previa.
Hormone (Hormon):
Një numer telefoni qe ofron akses direkt ndaj një kompanie ose agjensie për
informacion, keshilla etj.
Human chorionic gonadotropin (Gonadotropina humane korionike):
Një hormon i prodhuar nga placenta gjate barres qe shkakton çlirimin e estrogjenit
dhe progesteronit. Pasi nxirret me urinen ai sherben edhe si një test për te zbuluar
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
barren.
Hypotonic (Hipotonic):
Nje sistem kompleks qelizash, organesh dhe indesh i organizmit pergjegjes per
luftimin e semundjeve. Funksioni i tij primar eshte identifikimi i substancave te huaja
ne organizem (bakterie, viruse, mykra ose parazite) dhe te zhvilloje mbrojtje ndaj
tyre. Kjo mbrojtje njihet me emrin pergjigja imune. Ajo perfshin prodhimin e
molekulave te proteinave te quajtura kundertrupa per te eleminuar mikororganizmat
e huaja qe pushtojne organizmin.
In loco parentis (Ne vënd te prinderve):
Kur muskujt e qafes se mitres janë tepër te dobet për te mbajtur bebin gjate barres.
Mund te vendoset një kapese ne hapjen e qafes për ta mbajtur atë . Shiko edhe fjalen
‘cerclage”
In utero surgery (Kirurgji ne miter):
Një aparat ne forme kutie ne te cilin vendosen bebet premature për tu mbajtur ne
temperature konstante dhe te pershatshme.
Intracytoplasmic sperm injection (Injektim i spermes brënda citoplazmes):
Rritje e ngadalte e fetusit ne miter duke çuar ndoshta ne një peshe te ulet te bebit
Cikle menstruale qe ndryshojne me teper se disa dite nga muaji ne muaj. Shumica e cikleve menstruale janë
rreth kater jave te gjate me një diapazon normal nga 24-35 dite.
Janë çrregullime te sistemit qe filtron lendet e panevojshme dhe prodhon urine. Ata mund te shkojne nga
infeksione te traktit urinar deri ne semundje me te renda si bllokimi renal.
Kyphosis (Kifoze):
Një perkulje e forte e shtylles kurrizore qe formon një gunge ne kurriz.
Një dhome qe sherben për te akomoduar një grua gjate lindjes dhe për rimarrjes e vetes.
Lactation. (Laktacion):
Prodhimi i qumeshtit qe zakonisht fillon midis dites se dyte dhe te shtate pas lindjes.
Lamaze
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Kur shikoni një grua ne lindje e siper duke shfryre me dhembe te shtrenguar ajo eshte duke praktikuar
pikerisht metoden Lamaze. Sot kjo metode eshte me teper se vetem nje respiracion. Ajo e kombinon
respiracionin me rilaksimin. E ka marre emrin nga një pioner i saj francezi Dr. Ferdinand Lamaze
Nje çrregullim i sistemit tretes gjate te cilit organizmi ka veshtiresi për tretjen e produkteve te bylmetit,
perfshire qumeshtin e lopes, gjalpin, dhe akulloren. Njerezit qe nuk e tolerojne laktozen pas ngrenies se saj
kanë dhimbje dhe te prera nga produktet e bylmetit.
Kur shtrihet me fytyren nga poshte një femije 3-12 muajsh do te perkule kurrizin e tij për te ngritur koken.
Një mami qe ka një pervoje ne lindje por qe mungon trajnimi mjekesor. Vetem pak shtete i lejone ato te
punoje dhe atehere vetem ne lindje shtepi.
Kur plumbi qe del nga renia e bojes se vjeter prej mureve kalon ne traktin tretes dhe sjell demtime. Ne doza
te larta, plumbi shkakton demtim te rëndë te trurit .Ne doza te vogla mund te ngadalesoje rritjen e femijes, te
shkaktoje veshtiresi ne te mesuar dhe te demtoje veshkat.
Lordosis (Lordoze):
Perkulje e forte e pjesës se poshtme te shtylles kurrizore.
Një procedure gjate se ciles lengu i shtylles kurrizore terhiqet nga kollona kurizore për tu kontrolluar nese ka
semundje, perfshire meningjitin.
Lupus(Lupusi):
Një semundje autoimune gjate se ciles organizmi sulmon indet e veta.
Një hormon qe prodhohet nga gjendra pituitare për te stimuluar hormone te tjera te sistemit riprodhues.
Mastitis (Mastit):
Një infeksion i rrugeve te qumeshtit ne gji. Me zakonisht ndodh midis 10-28 dite pas lindjes. Simptomat
perfshijne fryrje, dhimbje, skuqje dhe temperature. Trajtohet me antibiotike.
Një masë e fuqisë lidhëse midis një determinanti antigjenik (epitopi) dhe një vendi ku lidhet antikorpi.
Agglutination (Aglutinim):
Agregimi i antigjenit nga antikorpet .Aglutinimi mund të shihet tek ruazat e kuqe të gjakut si dhe në bakteriet
dhe kokërizat inerte të veshura me antigjen.
Antigenic shift :
Kalimi i një shtami të virusit të gripit A nga një specie tek njerëzit, për shembull nga pula tek njeriu. Kjo
ndodh nga shkëmbimi i materialit gjenetik midis dy shtameve. Në këtë rast ndryshimi është i fuqishëm dhe
virusi që lind zakonisht pritet të jetë shumë infektues dhe patogjenik dhe normalisht shkakton një pandemi.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Një vaksinë në të cilën virusi dobësohet përmes proçeseve kimike ose fizike, në mënyrë që të prodhojë
vetëm një përgjigje imunitare, por pa shkaktuar efekte të rënda të sëmundjes.
Biosafety :
Siguria nga ekspozimi ndaj agjenteve infektive 4 nilvele të bio-sigurisë janë: • Niveli1 – Ky nivel zbatohet
për agjente që zakonisht nuk shkaktojnë sëmundje tek njerezit. • Niveli 2 -- Ky nivel është i pershtatshem për
agjente që mund të shkaktojnë sëmundje tek njerëzit, por që potenciali i tyre për transmetim është i kufizuar.
Niveli 3 – Ky nivel vlen për agjente që mund të transmetohen me rruge respiratore, të cilët mund të
shkaktojnë infeksion serioz.. • Niveli 4 – Ky nivel përdoret për diagnozen e agjenteve ekzotike që paraqesin
një risk të larte për semundje kerecenuese për jetën, të cilet mund të transmetohen me rruge ajrore dhe për të
cilat nuk ka vaksinë apo terapi.
Biotechnology:
1.Përdorimi i organizmave të gjalla ose produkteve të tyre për të prodhuar apo modifikuar një substance.
Këto përfshijnë teknikat e rikombinimit të AND-se (Inxhinjeria gjenetike) 2. Zbatimi industrial i rezultateve
të një pune kërkimore biologjike, veçanërisht në fusha si rikombinimi AND-se apo prodhimi i hormoneve
apo enzimave sintetike, duke kombinuar materialet gjenetike nga specie të ndryshme.
Janë dozat shtësë të një vaksine që nevojiten përiodikisht për të përforcuar sistemin
imun. Për shëmbull për vaksinën e tetanozit dhe difterisë të cila rekomandohet për të
rriturit çdo dhjetë vjet.
Centers for Disease Control and Prevention (CDC).
Bashkimi i dy përbërsave, zakonisht e një proteine dhe një polisaharidi, për të rritur
efektivitetin e vaksinës.
Counterfeit:
Një fenomen gjatë të cilit mikrobi që ka fituar rezistencë ndaj një medikamenti,
përmes ekspozimit direkt me të , rezulton të këtë gjithashtu rezistencë edhe ndaj një
apo më shumë medikamenteve të tjerë me të cilët ai nuk ka pasur kontakt. Kjo lind
sepse mekanizmi biologjik i rezistencës ndaj disa medikamenteve është i njëjtë dhe
lind nga mutacionet gjenetike identike.
Droplets:
Stërkalat nga tështitja, kollitja apo të folurit, me anë të cilave virusi i gripit mund të
kalojë nga njeriu tek njeriu.
Early warning system:
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
qe te jete e mundur i nje shmangie te nje fenomeni nga frekuenca e zakonshme e tij.
Droppings:
Glasat, të cilat janë shumë infektuese pasi përmbajnë sasi shumë të mëdha të virusit te
gripit të shpendëve .
Enzyme-linked immunosorbent assay ( ELISA):
Një metodë diagnostikuese që në bazë të saj ka një enzimë, dhe që përdoret për
diagnostikimin e pranisë së kundërtrupave në gjak. Testi konsiston në një enzime që
lidhet me një kundertrup dhe nje substrakt me ngjyre përdoret për të matur
aktivitetin e enzimës se lidhur dhe si pasojë edhe sasinë e kundertrupit të lidhur.
Enzyme:
Një proteine qelizore forma e të cilës lejon mbajtjen pranë njëra tjetres të disa
molekulave të tjera. Në këtë mënyrë enzimat janë të afta të induktojnë reaksione
kimike në substanca të tjera me një shpenzim të vogël të energjisë dhe pa ndryshuar
vetë. Në thelb enzimat veprojnë si katalizatorë.
European Centre for Disease Prevention and Control:
Është një agjensi e re e BE-se që u krijua për të ndihmuar mbrojtjen e Evropës nga
sëmundje infektive si gripi, SARS dhe HIV/AIDS. Ajo ka filluar punë në 1 mars 2005
Fluorescent antibody:
Një antikorp i cili është lidhur me një ngjyrues fluoreshent dhe që përdoret me një
mikroskop me fluoreshencë për të zbuluar antigjene në qeliza, inde ose mikro-
organizma.
Hemaglutinin:
Bëhet fjalë për një lëndë sipërfaqësore të virusit të gripit. Me ndihmën e aglutininës
virusi njeh qelizat e sistemit respirator . Ajo ka vetinë që të lidhet tek këto qeliza
përmes një reaksioni me receptorët e qelizës. Membrana qelizore e qelizës strehuese e
rrethon virusin dhe e fut brënda në qelizë. Me t’u futur në qelizë, virusi shfrytëzon
organelat e qelizës për t’u shumuar. Viruset e rinj të sapokrijuar me ndihmën e një
tjetër substance sipërfaqësore, neuraminidazës , nxirren prej qelizës strehuese për të
shkuar në qeliza të tjera. Ndërsa viruset e gripit B dhe C kanë vetëm një lloj
aglutinine dhe një lloj neuroaminidaze, viruset e gripit A kanë deri në 15 aglutinina
dhe 9 neurominidaza . Sipas kombinimeve përkatëse të këtyre të dy substancave
sipërfaqësore të virusit A kemi edhe ndarjen në nënlloje të virusit A, për shembull
H1N1
H5N1 virus:
Është virusi i gripit që po haset kryesisht tek shpendët. Në fillim ai është izoluar tek
shpendët në Afrikën së Jugut në vitin 1961. Ky virus si të gjitha viruset e shpendëve
qarkullon në shpendet anembanë botës dhe është shumë ngjitës dhe vdekjeprurës .
Glycopotein:
Një proteinë e konjuguar në të cilën grupi jo-proteinik është një karbohidrat. Janë
substanca imunogjene, pra që nxisin imunitetin. Tek virusi i gripit janë
hemaglutininat dhe neuraminidazat.
Immunoglobin:
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
takim i dytë me të njejtin agjent shkakton një përgjigje të shpejtë dhe të fortë. Kjo
quhet kujtesa imunologike, e cila bën që një person të jetë imun ndaj një agjenti të
caktuar.
Inactive vaccine (Vaksine inaktive):
Një vaksinë e prodhuar nga viruse dhe bakterie që janë ngordhur përmes proceseve
fizike ose kimike. Keta mikro-organizma të ngordhur nuk mund të shkaktojnë
sëmundje.
Influenza (Grip):
Një infeksion viral tejet akut i shkaktuar nga virusi i gripit A (epidemi dhe pandemi),
B ose C (shpërthime sporadike tek fëmijët dhe tek rriturit e rinj) përmes traktit
resiprator. Karakterizohet nga të dridhura, temperaturë , dhimbje gryke, dhimbje
koke, këputje, dhimbje muskulare, rrjedhje hundësh. Për herë të parë virusi është
izoluar në vitin 1933.
Influenza pandemic:
Një shpërthim global i sëmundjes që haset kur një shtam i ri i virusit A të gripit
shfaqet ose del në një popullatë njerëzore, që shkakon sëmundje serioze dhe që
përhapet lehtësisht nga një person në tjetrin. Pandemitë janë të ndryshme nga
shpërthimet stinore ose epidemitë e gripit. Shpërthimet stinore shkaktohen nga
nënlloje të virusit të gripit tashmë ekzistuese në popullatë, ndërsa shpërthimet
pandemike shkaktohen nga nënlloje që nuk kanë qakulluar kurrë më parë mes
njerëzve ose që nuk kanë qarkulluiar për një kohë të gjatë.
Influenza Type A:
Viruset e gripit të llojit A mund të infektojnë njerëzit, shpendët, zogjtë, derrat, kuajt,
fokat, balenat dhe kafshë të tjera, por shpendët janë rezervuari natyror për këta
viruse. Viruset e gripit A ndahen në nënlloje bazuar në proteinat në sipërfaqe të
virusit. Proteinat quhen hemaglutinina dhe neuraminidiza. Ka 15 nënlloje të
hemaglutininave dhe 9 nënlloje të neuramonidazave. Janë të mundur shumë
kombinime të hemaglutininave dhe neuraminidazave. Vetëm disa nënlloje të virusit A
janë akktualisht në qarkullim e përgjithshëm . ( H1N1, H1N2, H3N2). Nënlloje të
tjera gjenden zakonisht në lloje të tjera kafshësh . Për shëmbull viruset H7N7 , H3N8
shkaktojnë sëmundje tek kuajt ose H5N1 tek shpendët. Nënllojet e virusit të gripit A
emërtohen sipas proteinave të tyre sipërfaqësore të hemaglutininës dhe
neuraminidazës. Për shembull virusi “H7N2 do të thotë se ky virus është një nënlloj i
virusit A me një proteinë HA 7 dhe NA 2.
Influenza Type B:
Normalisht viruset e gripit B gjenden vetëm tek njerëzit. Ndryshe nga viruset A të
gripit , këto viruse nuk klasifikohen sipas nënllojit . Megjithëse viruset e gripit B
mund të shkaktojnë epidemi tek njerëzit, ato nuk kanë shkaktuar pandemi.
Influenza Type C:
Viruset e gripit C shkaktojnë sëmundje të lehtë tek njerëzit dhe nuk shkaktojnë
epidemi ose pandemi. Këta viruse nuk klasifikohen sipas nënllojit .
Interpandemic period (Periudha ndërpandemike)
Faza 1: Asnjë nënlloj i virusit nuk është zbuluar tek njerëzit. Një nënlloj i virusit të
gripit që ka shkaktuar infeksionin tek njerëzit mund të jetë i pranishëm tek kafshët.
Nëse është i pranishëm tek kafshët, risku i kalimit të tij tek njerëzit është i vogël
Faza
2: Asnjë nënlloj i virusit nuk është zbuluar tek njerëzit. Megjithatë një nënlloj i virusit
qarkullues i kafshëve përbën një risk të rëndësishëm për sëmundjet tek njerëzit
Latency:
Periudha kur një mikroorganizëm infektues ndodhet ne organizëm por nuk shkakton
ndonjë shenjë klinike.
Live vaccine (Vaksine e gjalle):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Një vaksinë në të cilën viruset janë dobesuar përmes proçeseve fizike ose kimike, në
mënyrë që të shkaktojnë një përgjigje imunitare pa shkaktuar efekte të renda të
sëmundjes. Njihet gjithashtu si vaksina e dobësuar. Shëmbuj vaksinash të zbutura
janë ato të fruthit, shytave, rubeolës , polios, ethes së verdhe, varicelës.
Macrophage (Makrofag):
Një qelizë e bardhë gjaku e madhe, që e ka origjinën nga monocitet. Vetitë e tij
përfshijnë fagocitozën dhe paraqitjen e antigjenëve tek qelizat T. Makrofagët
përmbajnë kokriza ose paketa me lëndë kimike dhe enzima,. të cilat shërbejnë për
qellimin e gëlltitjes dhe shkatërrimit të mikrobeve, antigjenëve dhe substancave të
tjera të huaja. Makrofagët nuk gjenden ne rrjedhen e gjakut por në vende ku organet
e organizmit kanë kontakt me mjedisin ose rrymen e gjakut, për shembull ne mushkri
shpretkë , palcën e kocakve.
Memory Cell (Qeliza të kujteses):
Është enzima kyç në virusin e gripit. Bëhet fjalë për një proteinë e cila vendoset në
mbeshtjelkljne e jashtme të virusit. Me t’u futir virusi në rruget e frmemarrjes se
organizmit kjo enziem kujdeset që që ndodhetn në qelizat e mukozez tre shkterohen
Këto qelia mukozale janë të rendesihem për largimin e viruseve, bakterieve dhe
trupave t ehuaj etj. Përmes neuraminidazës praktikisht ata paralizohen. Në këto
mënyrë viruis deprton me lehtë në qelizë.
Pandemic alert period (Periudha e alarmit pandemik)
Faza 3: Infektimi i njeriut nga një nënlloj i ri virusi, por asnjë përhapje e infeksionit
nga njeriu tek njeriu ose më e shumta një përhapje e rallë tek një kontakt i ngushtë.
Faza 4: Grupe të vogla të infektuarish, me transmetim të kufizuar nga njeriu tek
njeriu, por përhapja është shumë e lokalizuar, gjë që flet se virusi nuk përshtatet mirë
tek njerëzit..
Faza 5: Grupe më të mëdha, por përhapja nga njeriu tek njeriu ende e
lokalizuar, gjë që flet se virusi po pershtatet gjithënjë e më tepër tek njerëzit, por nuk
mund të jetë plotësisht i transmetueshëm.
Passive immunity (Imunitet pasiv):
Mbrojtje ndaj një sëmundje përmes kundertrupave të prodhuar nga një tjetër qënie
njerëzore ose kafshë . Imuniteti pasiv është efektiv, por përgjithesisht mbrojtja është e
kufizuar dhe pakësohet me kalimin e kohës (zakonisht për pak javë ose muaj). Për
shëmbull kundertrupat e nënes kalojnë tek fëmija përpara lindjes. Këto kundërtrupa
mbrojnë përkohësisht foshnjën për 4-6 muajt e parë të jetes.
Polysaccharide vaccines (Vaksinat polisaharide):
Vaksinë që është aktive kundër shumë shtameve të virusit ose kunder disa
shkaktarëve .
Potency:
Poultry outrbreak
Radioimmunoassay (RIA):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Një teknikë e përdorur gjeresisht për matjen e ndërveprimit primar midis antigjenit
dhe antikorpit dhe për përcaktimin e nivelit të substancave të rëndësishme biologjke
në kampione të përzierë . Ajo shfrytëzon mundësinë që jep specificiteti i nderverpimit
antigjen-antikorp dhe që bëhet i dukshem përmes matjes se materialit radiokativ.
Reassortment:
Është një sëmundje akute respiratore e shkaktuar nnga infeksioni me virusin e SARS.
Shkaktari është një coronavirus i cili u identifikua në mars 2003
Shortness of breath:
Vështirësi në frymemarrje
Shtam i virusit
Safety box:
Një ene hermetike ndaj lëngjeve dhe që nuk çpohet nga objektet metalike të mprehta
apo prej qelqi të thyer, që perdoret për të ruajtur dhe eleminuar këto lloj objektesh.
Seropositive (Seropozitiv):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Shpreh numrin e popullsisë ose të një grupi, i cili është i infektuar me një shkaktar të
caktuar ne një moment të caktuar përmes testeve serologjike.
Shelf-life:
Tamiflu (Oseltamivir):
Është një medikament antiviral që mendohet se ka efekt edhe ndaj gripit të pulës kur
ai kalon tek njeriu. Ai i përket grupit të medikamenteve që frenojnë neuraminidazen.
Indikohet për trajtimin e rasteve me grip nga një vjeç e sipër të, cilët kanë simptoma
për jo me tepër se prej dy ditësh . Tamiflu sulmon virusin e gripit dhe e ndalon që ai
të perhapet në organizëm. Tamiflu sulmon vetë virusin dhe nuk është se vetëm
maskon simptomat. Përgjithësisht tolerohet mirë. Në 10 vetë, një mund të ketë nauze
ose të vjella. Duke e marrë atë me bukë, këto simptoma mund të reduktohen. Efekte të
tjera anësore më të paktë mund të jenë bronkiti, pagjumësia dhe marrja e mendve.
Tamiflu indikohet edhe në profilaksinë e gripit tek të rriturit dhe adoleshentët mbi 13
vjeç dhe më sipër. Në studimet e profilaksisë , efektet e papëlqyeshme janë shumë të
ngjashëm me ata gjatë trajtimit. Efektet më të shpeshta janë dhimbja e kokës, lodhje
dhe nauze. Çdo kapsulë e Tamiflu (gri lehtësisht e verdhë) përmban 75 mg të
medikamentit aktiv dhe duhet të merret nga goja.
Toxoid vaccine:
Kalendari i vaksinimit.
Silent reservoir:
Rezervuar i virusit të gripit që për shkak të faktit që shpendi mbartës nuk semuret,
quhet rezervuar i heshtur, siç është për shembull rasti i patave për gripin shpendëve.
Serosurvey (Studim serollogjik):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Një studim që mat riskun e një personi për të zhvilluar një sëmundje të caktuar.
Serotypes:
Çdo test i cili kryhet duke perdorur serumin e gjakut. Shpesh i referohet testeve që
behen për të përcaktuar praninë e antikorpeve ndaj antigjenëve si për shembull ndaj
viruseve.
Sentinel physicians:
Janë mjekë të cilët normalisht duhet të raportojnë në një qendër numrin total të
pacienteve që vizitojne çdo jave, duke raprotuar ata me shenja të ngjashme për gripin
sipas grup moshave etj.
Sample:
Recombinant (Rikombinues):
Flitet për material gjenetik apo qeliza të cilat bashkohen përmes një rikombinimi. Ky
material gjenetik prodhohet kur segmente të ADN-së nga burime të ndryshme
bashkohen për të krijuar një rekombinim.
Receptor:
Një molekulë në sipërfaqen e një qelize që shërben si vendi i njohjes apo lidhjes për
antigjenet, antikorpet ose përbërës të tjerë qelizorë ose imunologjikë.
Reactogenicity:
Themeluar në vitin 1924, kjo organizatë përcakton standartet shtazore për tregtinë
ndërkombëtare, keshillon shërbimet veterinare në vendet anëtare dhe synon të punojë
drejt çrrënjosjes të sëmundjeve me të rrezikshme shtazore dhe zoonotike.
Notification:
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Neutralizing antibody:
Një kundertrup që pengon që një virus të infektoje një qelize, zakonisht duke bllokuar
receptoret e qelizes ose të virusit.
National Influenza Centres (NICs):
Lifelong immunity:
Killed vaccine:
Jane vaksina që podhohen nga mikrobe ose viruse të ngordhur të cilët mund të shkaktojnë sëmundjen .
Vaksina të ngordhura në kalendarin e imunizimit të fëmijëve përfshijnë kollën e mirë dhe polion. Edhe
vaksina e tifos është e tillë.
Interferon:
Nje grup proteinash që paraqesin aktivitet antiviral dhe që jane të afta të shtojnë dhe modifikojnë përgjigjen
imunitare.
Isolate:
Në mikorbiologji, do të thotë të përftosh një shtam të pastër nga një kampjon klinikë, i cili mund të ketë qënë
pjesë e një kulture parësore të përzier.
Inoculation:
Innate immunity:
Imunitet jo specifik që ofrohet nga membranat mukozale, makrofagët, qelizat natyrore vrasëse.
Infection:
Gjendja në të cilën organizmi (ose një pjesë e tij) pushtohet nga një agjent infektiv ( për shembull
bakterie,myk ose virus) i cili pastaj shtohet në organizëm dhe jep efektin dëmtues (infeksion aktiv).
Immunotoxin: .
Një substance toksike që lidhet me një kundertrup dhe përdoret për të shkatërruar një qelizë të caktuar
shënjester
Immunoglobulin M:
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Është ajo klasë e antigjeneve që prodhohet në kontaktin e parë të organizmit me një antigjen. Për shembull
kur merret doza e dytë e një vaksine kemi prodhimin e IgG-ve dhe jo të IgM-ve.
Immunoglobulin G:
Është një antigjen aglutinues (që i koagulon qelizat bashkë). Gjatë barrës ai kalon nga nëna tek fëmija dhe e
mbron atë nga antigjent e ruazave të kuqa dhe të bardha të gjakut.
Immunoglobulin E:
Immunoglobulin D:
Një klase e antikorpeve që është e pranishme në sasi të vogla në serum. Funksioni i saj primar është të
shërbejë si një receptor i antigjeneve ne qelizat B të pjekura.
Immunoglobulin A:
Një klasë e antikorpeve që sekretohet në lengjet e trupit si pështyma . Ajo mbron siperfaqet mukoze të
organizmit nga infeksionet.
Immunogenicity:
Aftësia e një antigjeni apo vaksine për të stimuluar një përgjigje imune.
Immunogen:
Një substancë , gjithashtu e quajtur antigjen ose vaksinë, e cila stimulon një përgjigje imune.
Immunodeficiency:
Pamjaftueshmëri e sistemit imunitar, pra kur disa pjesë të ketij sistemi nuk funksionojnë. Kjo gjenjde e bën
një person me të ndjeshem ndaj semundjeve të caktuara.
Immunocompromised:
I referohet një sistemi imun i cili nuk është tërësisht në gjendje të luftojë infeksionet.
Immunoassay:
Një test që përdor kundërtrupa për të identifikuar dhe përcaktuar nga pikëpamja sasiore substanca të
caktuara. Shpesh antikorpi lidhet me një shënjues siç mund të jetë një molekule fluoreshente ose një
molekulë radioaktive ose një enzimë .
Immunocompetent:
I aftë për të zhvilluar një përgjigje imune.
Immune complex:
Humoral immunity:
Një imunitet që vjen si pasojë e pranisë dhe reagimit të antikorpeve specifike (imunoglobulinave) Antkorpet
qarkullojnë nëpër vazat e gjakut dhe të limfës. Kur gjaku centrifugohet, qelizat e kuqe të tij bien në fund të
tubit, duke lënë sipër një lëng me ngjyrë të verdhë që quhet serum. Antikorpet vendosen në serum.
Immuneglobulin (Imunoglobuline):
Një proteinë që gjendet në gjak dhe që lufton infeksionin. Njihet gjithashtu si gamaglobulinë .
Immune modulators:
Substanca që kontrollojnë përgjigjen imunitare.
Hemoglobin:
Përbërësi i qelizave të kuqe të gjakut që mbart oksigjenin.
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Globulins:
Proteina të thjeshta që gjenden ne serumin e gjakut, që përmbajnë molekula të ndryshme, që janë thelbi i
funksionit të sistemit imun.
Gammaglobulin:
Ai porcion i plazmës që përmban kundërtrupat .
Culling:
Vrasja, asgjësimin masiv i shpendëve kur shfaqet virusi midis tyre
Culler:
Punëtori që merret me asgjësimin e pulave apo shpendëve gjatë një gripi të shpendëve.
Culture medum:
Një substancë që përdoret për të mbështetur rritjen e mikro-organizmave ose qelizave të tjera.
Component vaccine:
Vaksinë që prodhohet duke përdorur komponente të veçantë të një mikrobi.
Bivalent vaccine:
Vaksinë që vepron ndaj dy shkaktareve menjëherë, siç mund të ishte ajo kundër fruthit dhe shytave.
Backyard farming:
Rritja e shpendëve në kopesht shtepie.
Avian influenza:
Është një sëmundje e shpendëve e shkaktuar nga virusi i gripit që është i lidhur ngushtë me viruset e gripit të
njerëzve. Këta viruse hasen në natyrë tek shpendet. Zogjtë e egër anembanë botës i mbartin këto viruse në
zorrët e tyre, por zakonisht nuk sëmuren prej tyre. Megjithatë ai është shumë ngjitës mes zogjve dhe mund të
sëmuri shumë dhe ngordhi disa zogj shtëpijakë si pulat, pulat e detit, rosat.
Avidity:
Fuqia lidhëse e një antikorpi për një antigjen
Aviremia:
Avian:
I shpendëve
Attenuated strain:
Asian flu:
Një emër i zakonshëm që i referohet pandemisë së gripit A (H2N2) që mori jetën e mbi një milion njerëzve
anembanë botës në vitin 1957
Attenuation:
Antiviral (Kundervirus):
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Një substancë ose proçes që shkatërron ose pengon shtimin e një virusit.
Antigenic determinant:
Një vënd i vetem antigjenik ose një epitop në një molekule ose në një pjesë antigjenike.
Amantadinë:
Në agjent antiviral që indikohet si medikament kundër gripit tek të rriturit dhe tek fëmijët mbi një vjeç dhe
për profilaksi pas ekspozimit ndaj virusit të gripit A. Ajo nuk ka efekt ndjaj virusit të gripit B
Një efekt i padëshiruar i shkaktuar nga dhënia e një medikamenti apo vaksina. Fillimi mund të jetë i
menjëhershëm ose të zhvillohet me kohë.
Adjuvant (Ndihmes):
Një substancë (për shëmbull kripa e aluminit) e cila i shtohet një vaksine gjatë prodhimit të saj për të rritur
përgjigjen imune të organizmit ndaj vaksinës.
Njihen si komponentët imune të sistemit imun që fitohen pas lindjes, pra përfshin përgjigjen ndaj antigjenëve
nga ana e limfociteve antigjeno-specifike, përfshirë zhvillimin e kujtesës imunollogjike.Gjithashtu njihet si
imuniteti i mësuar ose i fituar.
Prodhimi i kundertrupave kunder sëmundjeve specifike ose nga vetë sëmundja ose përmes vaksinimit. Pra
është një gjëndje në të cilën sistemi imunitar natyror i vetë organizmit stimulohet për të parandaluar marrien
e një sëmundje të caktuar. Ky lloj imuniteti mund të zgjasë për shumë kohë ose madje mund të jetë i
përhershëm.
Zakonisht imuniteti përmes vaksinave jepet në tre mënyra:
1. Duke injektuar një virus, bakter të
ngordhur ose toksoid që shkakton një sëmundje të caktuar (si për shembull difterinë, gripin, tetanozin dhe
kollën e mirë).
2. Duke injektuar një mikro-organizëm të dobësuar që shkakton një sëmundje të caktuar (si
në rastin e fruthit ose shytave)
3. Duke futur një virus të gjallë të dobësuar përmes një gërvishje në lëkurë si
në rastin e lisë . Disa vaksina si ajo e poliomielitit jepen përmes gojës.
Janë fenomenet e padesherueshme që hasen gjate imunizimit që mund të kenë, por edhe mund të mos kenë të
bejnë me vaksinën.
Alergy (Alergji): Një gjendje kur organizmi shfaq një përgjigje të ekzagjeruar ndaj
një substance (për shëmbull ndaj ushqimit ose një medikamenti). Njihet gjithashtu si
dhe mbindjeshmëri (hipersensivitet).
Antibody (Kundertrup):
Një proteinë që gjendet në gjak dhe që prodhohet si përgjigje ndaj një substance të
huaj (për shëmbull bakterie apo virus) , që futet në trup. Kundërtrupat e mbrojnë
organizmin nga sëmundja duke u lidhur me këto mikro-organizma dhe duke i
shkatërruar ato.
Antigen-binding site:
Antigen receptor:
Childhood immunizations:
Një seri imunizimesh që behen për të parandaluar semundjet që përbëjnë një rrezik për fëmijët .Kryesisht
bëhen për hepatiitn B, difterinë, tetanozin, kollën e mirë , Hemofilus influenzae tipi b, polio, fruth ,shytat,
rubeolën , hepatitin A etj
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Nënkupton një përqindje të lartë të popullatës se vaksinuar, në mënyre që të parandalohet përhapja e disa
sëmundjeve infektive. Në këtë rast madje edhe individë të pa vaksinuar (si të porsalindur ose ata me
sëmundje kronike) kanë një lloj mbrojtje sepse sëmundja ka pak mundësi të përhapet brënda komunitetit.
Njihet gjithashtu edhe si imuniteti në grup (herd immunity).
Cross-reactivity:
Aftësia e një antikorpi specifik për një antigjen, që të reagojë me një antigjen tjetër.
Depopulation (Çpopullim) :
Droplet transmission-
Transmetimi me anë të stërkalave i virusit të gripit.
Early warnings:
Paralajmerime te hershme
Emergence:
Genome:
Seria e të gjitha gjeneve të pranishëm në një qelizë , parazit apo virus.
Host cell:
Qelizë strehuese
Një sëmundje infektive akute e traktit respirator, e shkaktuar nga Bordetella përtussis. Sëmundja në stadin e
saj të vonshëm karakterizohet nga nga një kollë e thellë me një ton të lartë të veçante. Haset në të gjithë
botën në mënyrë periodike në epidemi. Shumica e rasteve hasen nën moshen pesë vjeç dhe sëmundja është
me serioze tek femijet me pak se një vjeç.
Diphtheria (Difteri)
Difteria është një sëmundje infektive akute e shkaktuar nga bakteri Corynebactrium diphtheriae. Shënjat
klinike janë të lidhura me veprimin e toksinës se prodhuar nga bakteri shkaktar. Ajo është shumë ngjitëse
dhe përhapet lehte në rruge aerogjene në mjedise me higjene personale të dobet, grumbullime njerezish dhe
ku kujdesi shëndetësor është i dobet.Vaksinimi pakëson ndjeshmerinë dhe egërsinë e sëmundjes.
Measles (Fruth)
Një sëmundje akute ngjitëse me temperaturë që shkaktohet nga një virus. Karakterizohet nga prania e
njollave të vogla të kuqe në sipërfaqen e lëkurës
Dikur ka qënë një prej sëmundjeve me të zakonshme të
femijerisë. Që prej prodhimit të vaksinës në vitin 1963, sëmundja është bere me pak e shpeshte. Nuk ka
trajtim specifik për sëmundjen. Sëmundja le imunitet. Kundërtrupat specifike kalojne nga nëna shtatzanë
(kur kjo e ka kaluar sëmundjen apo është e vaksinuar) tek femija.
Trombocite
Acidosis (Acidoze)
Aciditet i tepert i lengjeve te trupit si pasoje e grumbullimit te acideve sic ndodh tek
diabetiket ose te semuret me veshka
Amylase (Amilaza)
Nje enzime tretese pankreatike. Shtohet gjate pankreatitit ose demtimit te zorreve
Apheresis (Afereze)
Nje procedure ku i gjithe gjaku largohet nga trupi dhe komponentet e deshiruar sic
eshte plazma ose trombocitet ruhen dhe pjesa tjeter i kthehet perseri dhuruesit
Blood Smear
Nje procedure laboratori per ekzaminimin e nje pike te vogel gjaku te shtrire ne nje
lamele (plakeze) qelqi
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Stakeholder
Aktor
Tick
Rriqne
Nje pershkrim i pergjithshem per nje kampion gjaku te marre nga venat ose artereit.
Perbehet nga ruazat e gjakut, trombocitet dhe plazma.
Alpha-fetoprotein (Proteina e fetale alfa):
Një proteine qe prodhohet nga melçia e fetusit dhe qe mund te zbulohet ne gjakun e
nenes më me saktesi midis javes se 16 dhe 18 te barres. Nivele te larta te saj mund ti
kemi ne rastin e një difekti te tubit neural te quajtur spina bifida. Nivelet e ulta mund
ti kemi gjate sindromit Down.
Anterior position (Pozicion i perparshem):
Kur femija shikon pjesën e pasme te pelvisit te nenen kur ndodhet ne miter dhe gjate
lindjes.
Blastocyst ( Blastocit):
Tkurrje te çrregullata qe fillojne rreth muajit te tete dhe qe pergatisin mitren për
procesin e lindjes. Mund te jene te padhimbshme por te shpeshta. Braxton Kiks eshte
emri i doktorit anglez qe i ka pershkruar për herë te pare ne vitn 1872.
Breast pump (Pompe gjiri):
Një pajisje qe nxjerr qumeshtin nga gjiri i nenes ne mënyrë qe ajo te mund te ushqeje
femijen me anë te një shisheje. Pompat shkojne nga ato te lirat manuale deri tek ato te
industrializuara qe mund te thithin te dy gjinjte menjehere brënda pak minutave.
Cephalopelvic dispropotion (Disproporcioni koke-pelvis):
Kur koka e femijes eshte tepër e madhe për te kaluar legenin e nenes. Kjo eshte
pergjegjese për 5% te lindjeve me operacion.
Cerebral palsy ( Paralize cerebrale):
Një çrregullim i shkaktuar nga një difekt i trurit apo një demtim i tij gjate lindjes.
Karakterizohet nga veshtiresia për te kontrolluar muskujt e vullnetshem dhe ne disa
raste prapambetje mendore, paaftesi për te mesuar dhe kriza epileptike.
Cervical mucus method ( Metoda e mukusit te qafes se mitres):
Një mënyrë natyrore e kontrollit te lindjes qe bëhet duke pasur parasysh konsistencen
e mukusit. Nese ai eshte si e bardha e vezes atehere mundesia për te mbetur me barre
eshte me e madhe ndersa nese ai eshte i turbullt dhe i trashe atëhere mundesia eshte
me e vogel.
Chicken pox (Varicela ose lia e dhenve):
Një semundje e bute shumë ngjitese virusale qe shaktohet nga herpes varicella zoster
virus dhe qe karakterizohet nga fllucka te mbushura me leng ne fytyre dhe ne trup qe
kruhen dhe qe mund te çojne ne komplikacione nese ato infektohen. Ekziston një
vaksinë.
Club foof ( Kembe si çomange):
Një difekt i lindur ne te cilin kemba ose kavilja jane te deformuara. Eshte dy herë me i
shpeshte tek meshkujt. Një në 400 lindje eshte e tillë. Trajtohet ose me ushtrime fizike
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Një difekt i lindjes ne te cilen buza ose buza dhe qelleza nuk bashkohen. Mund te
riparohet me nderhyrje kirurgjikale, zakonisht brënda vitit te pare te jetes.
Colitis ( Kolit):
Inflamacion i zorres se trashe shpesh i shkaktuar nga një semundje primare e vete
zorres, irritim i zorreve, perdorimi i antibiotikeve ose ulceracione te ndryshme.
Simptomat mund te perfshijne dhimbje te barkut ose fryrje te tij, diarre, dehidrim,
dhe shtim te gazrave intestinale.
Conception (Konceptimi):
Kur sperma dhe veza bashkohen për te formuar një qelize te vetme, zakonisht ne
tubat e Fallopit. Pasi bashkohen veza e fertilizuar shkon ne miter ku implantohet dhe
fillon te shndërrohet ne embrion dhe pastaj ne fetus.
Comfort habit ( Zakone te rehatise):
Çdo muaj ne vezoret e një gruaje zhvillohen disa prej ketyre kaviteteve te vogla qe
permbajne.nga një veze te papjekur secili. Ovulacioni ndodh kur folikuili çahet dhe
leshon nje veze.
Acus
Nje i rritur i cili nuk ka pire asnjehere duhan, ose qe ka pire me pak se 100 cigare ne
jeten e tij
Bidi
Nje cigare e dredhur e vogel dhe e holle kryesisht qe perdoret ne Indi dhe ne disa
vende te tjera te Azise Juglindore.
Menopause: Menopauze
Një kalori eshte sasia e energjise qe duhet për te rritur temperaturen e një mililiter uji
me një grade
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Casualities (Viktima)
Çdo person i cili vuan demtim fizik ose psikologjik që çon ne vdekje, plagosje ose
humbje materiale.
Catchment area (Zona e shtrirjes, zone deri ku mund të mbulojë një shërbim)
Një zone gjeografike e përcaktuar nga një plan shëndetësor dhe ku shërben një ofrues
i shërbimit shëndetësor Ndonjëherë quhet zona e shërbimit shëndetësor. Zona e
shtrirjes është një zonë gjeografike që mund të paraqitet në një hartë.
Census (Numërim, regjistrim i popullsisë)
Një element jo metalik qe i perket halogjeneve. Njihet me mire si një gaz toksik
irritues i verdhe dhe qe perdoret për te pastruar ujin , si zbardhes apo dezinfektant.
Diabesity
Pleurodesis
Road safety
Siguria rrugore
Etiology
Ingestion
Te ngrenit
Infestion
Infestim, invadim nga mikroorganizam ose parazite.Perdoret zakonisht per siperfaqen e jashtme te trupit
Food chain
Zinxhiri ushqimor, pra rruga qe ndjek ushqimi nga prodhimi deri ne konsumimin e tij
Saprophyte
Nje organizem , vecanerisht nje kerpudhe, ose bakterie qe rritet dhe ushqehet ne lende e vdekur ose lende ne
kalbje e siper
Outreach
Shtrirje.Ne fakt eshte nje term qe perdoret kur flitet per shednetin paresor dhe nenkupton shkuarjen e stafit
shendetesor tek pacienti apo komuniteti
Antiretroviral (ARV)
Nosocomial (Nozokomial)
Qe ka te beje me spitalin
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]
Fjalor i shëndetesisë - Vasil Miho
Nosocomial infection
Infeksion spitalor, pra qe merret ne spital
Eshte sasia e gazrave me efekt sere qe clirohet nga nje fabrike, institucion, ngjarje, makine, njeri .Eshte term
qe perdoret ne fushen e ndryshimit klimatik
Eshte nje gaz qe kur clirohet ne natyre ka efektin ngrohes, vepron sikur te ishim brenda nje sere
http://fjalorishendetesise.com/[04.10.2020 11:34:55]