Professional Documents
Culture Documents
ROMANOS
(Y NO TAN
ROMANOS)
I
GAYO VERRES:
RETRATO DE
UN POLÍTICO
CORRUPTO
2
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
M. TVLLI CICERONIS: ACTIONIS IN C. VERREM SECVNDAE - LIBER V - QVI INSCRIBITVR DE
SVPPLICIIS
X [...] Cum autem uer esse coeperat -cuius initium iste non a Fauonio neque ab astro
notabat, sed cum rosam uiderat tum incipere uer arbitrabatur- dabat se labori atque
itineribus; in quibus eo usque se praebebat patientem atque impigrum, ut eum nemo
umquam in equo sedentem uiderit.
XI. Nam, ut mos fuit Bithyniae regibus, lectica octaphoro ferebatur, in qua puluinus erat
perlucidus Melitensis rosa fartus; ipse autem coronam habebat unam in capite, alteram in
collo, reticulumque ad nares sibi admouebat tenuissimo lino, minutis maculis, plenum
rosae. Sic confecto itinere cum ad aliquod oppidum uenerat, eadem lectica usque in
cubiculum deferebatur. Eo ueniebant Siculorum magistratus, ueniebant equites Romani, id
quod ex iuratis audistis1: controuersiae secreto deferebantur; paulo post palam decreta
auferebantur. Deinde ubi paulisper in cubiculo, pretio non aequitate, iura discripserat,
Veneri iam et Libero reliquum tempus deberi arbitrabatur. Quo loco2 non mihi
praetermittenda uidetur praeclari imperatoris egregia ac singularis diligentia. Nam scitote
oppidum esse in Sicilia nullum, ex iis oppidis in quibus consistere praetores et conuentum
agere soleant, quo in oppido non isti ex aliqua familia non ignobili delecta ad libidinem
mulier esset. Itaque nonnullae ex eo numero in conuiuium adhibebantur palam; si quae3
castiores erant, ad tempus ueniebant, lucem conuentumque uitabant. Erant autem conuiuia
non illo silentio populi Romani praetorum atque imperatorum, neque eo pudore qui in
magistratuum conuiuiis uersari4 soleat, sed cum maximo clamore atque conuicio;
nonnumquam etiam res ad pugnam atque ad manus uocabatur. Iste enim praetor seuerus ac
diligens, qui populi Romani legibus numquam paruisset, illis legibus quae in poculis
ponebantur diligenter obtemperabat. Itaque erant exitus eiusmodi, ut alius inter manus e
conuiuio tamquam e proelio auferretur, alius5 tamquam occisus relinqueretur, plerique ut
fusi sine mente ac sine ullo sensu iacerent, ut quiuis, cum aspexisset, non se praetoris
conuiuium, sed Cannensem pugnam nequitiae uidere arbitraretur.
XII. Cum uero aestas summa esse coeperat, quod tempus6 omnes Siciliae semper praetores
in itineribus consumere consuerunt7, propterea quod tum putant obeundam esse maxime
prouinciam, cum in areis frumenta sunt, quod et familiae congregantur et magnitudo seruiti
1 audistis = audiuistis.
2 Quo loco (“Llegados a este punto”, “En este punto”, “A propósito de esto”).
3 Es un pronombre indefinido aquí.
4 Puede traducirse sencillamente como ‘haber’, ‘existir’.
5 Este alius va en correlación con el anterior (ver entrada alius en diccionario Vox).
6 Puede entenderse como tempus quod.
7 consuerunt = consueuerunt, del verbo consuesco ‘acostumbrar’, ‘soler’.
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
M. TVLLI CICERONIS: ACTIONIS IN C. VERREM SECVNDAE - LIBER V - QVI INSCRIBITVR DE
SVPPLICIIS
perspicitur et labor operis maxime offendit8, frumenti copia commonet, tempus anni non
impedit: tum, inquam, cum concursant ceteri praetores, iste nouo quodam genere imperator
pulcherrimo Syracusarum loco statiua sibi castra faciebat. Nam in ipso aditu atque ore
portus, ubi primum ex alto sinus ab litore ad urbem inflectitur, tabernacula carbaseis intenta
uelis conlocabat. Huc ex illa domo praetoria, quae regis Hieronis fuit, sic emigrabat, ut eum
per illos dies nemo extra illum locum uidere posset. In eum autem ipsum locum aditus erat
nemini, nisi qui aut socius aut minister libidinis esse posset. Huc omnes mulieres quibuscum
iste consuerat9 conueniebant, quarum incredibile est quanta multitudo fuerit10 Syracusis; huc
homines digni istius amicitia, digni uita illa conuiuiisque ueniebant. Inter eiusmodi uiros et
mulieres adulta aetate, filius11 uersabatur, ut12 eum, etiamsi natura13 a parentis14 similitudine
abriperet, consuetudo tamen ac disciplina patris similem15 esse cogeret.16 [...]. Iste autem
Hannibal […] sic hanc Tertiam17 dilexit, ut eam secum ex prouincia deportaret.
XIII. [...] Hunc tu igitur imperatorem esse defendis, Hortensi18? Huius furta, rapinas,
cupiditatem, crudelitatem, superbiam, scelus, audaciam, rerum gestarum19 magnitudine atque
imperatoriis laudibus tegere conaris20? […] Di faciant21 ut rei militaris, ut belli mentionem
facere audeas! Cognoscentur enim omnia istius aera22 illa uetera, ut non solum in imperio,
uerum etiam in stipendiis23 qualis24 fuerit intellegatis.
8
offendit: ‘se hace evidente’, ‘salta a la vista’.
9 consuerat = consueuerat, del verbo consuesco, que ya ha salido antes, pero aquí lo hace con el significado
de ‘tratar’, ‘tener trato’, ‘tener relaciones’.
10 Tradúzcase en indicativo, como si pusiera fuit. El verbo va en subjuntivo porque en latín clásico es
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
II
JULIO CÉSAR:
(AUTO)RETRATO
DE UN GENERAL
GOLPISTA
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
Batalla de Ilerda: César contra los lugartenientes de Pompeyo en Hispania, Afranio y Petreyo
XLVIII. Accidit1 etiam repentinum incommodum biduo quo haec gesta sunt.2 Tanta enim
tempestas3 cooritur, ut numquam illis locis maiores aquas fuisse constaret.4 Tum autem ex
omnibus montibus niues proluit5 ac summas6 ripas fluminis superauit pontesque ambos,
quos C. Fabius fecerat, uno die interrupit. Quae res7 magnas difficultates exercitui Caesaris
attulit. Castra8 enim, ut supra demonstratum est9, cum10 essent inter flumina duo, Sicorim et
Cingam, spatio milium11 XXX, neutrum horum transiri poterat necessarioque omnes his
angustiis continebantur. Neque ciuitates quae ad Caesaris amicitiam accesserant frumentum
supportare neque ii qui pabulatum12 longius progressi erant, interclusi fluminibus, reuerti13,
neque maximi14 commeatus qui ex Italia Galliaque ueniebant in castra peruenire poterant.
Tempus15 erat autem difficillimum, quo neque frumenta in hibernis16 erant neque multum a
maturitate aberant, ac ciuitates exinanitae17, quod Afranius paene omne frumentum ante
Caesaris aduentum Ilerdam conuexerat; reliqui si quid18 fuerat, Caesar superioribus diebus
consumpserat; pecora, quod19 secundum20 poterat esse inopiae subsidium, propter bellum
finitimae ciuitates longius remouerant.
XLIX. At exercitus Afranii omnium rerum abundabat copia. Multum erat frumentum
prouisum et conuectum superioribus temporibus, multum ex omni prouincia comportabatur;
magna copia pabuli suppetebat. Harum omnium rerum facultates sine ullo periculo pons
Ilerdae praebebat et loca trans flumen integra, quo21 omnino Caesar adire non poterat.
redundante.
7 “Esta circunstancia”.
8 Recuérdese que es una palabra que se enuncia y declina en plural, pero se traduce en singular.
9 Es decir, que lo ha mencionado ya antes.
10 Para traducir mejor esta frase puede ponerse el cum al principio de la frase, antes de castra.
11 Son ‘millas’ en genitivo plural, lo mismo que el número que va después.
12 Forma del supino con valor de dirección-finalidad: “a forrajear”, “a buscar forraje (para la
caballería, claro…)”.
13 Es un infinitivo de presente: ‘regresar’.
14 Aunque es un superlativo, puede traducirse como ‘enormes’, ‘ingentes’, ‘voluminosos’, etc.
15 Aquí se refiere a la época o estación del año en que sucedían estos hechos.
16 Puede traducirse por ‘campamentos’ (en realidad, son los ‘campamentos de invierno’).
17 Se sobreentiende (aunque en realidad está al principio de la frase) el verbo erant.
18 si quid reliqui: “lo poco que había”, “lo poco que quedaba”.
19 Aunque en singular, concierta con el plural pecora; puede traducirse por un ‘que’.
20 Adjetivo; va con subsidium.
21 Valor relativo-adverbial: ‘adonde’ (“lugares a los que”).
C. IVLII CAESARIS DE BELLO CIVILI LIBER I
L. Hae permanserunt aquae dies complures. Conatus22 est Caesar reficere pontes, sed nec
magnitudo fluminis permittebat neque ad ripam dispositae cohortes aduersariorum perfici
patiebantur; quod illis prohibere erat facile cum23 ipsius fluminis natura atque aquae
magnitudine, tum quod ex totis ripis24 in unum atque angustum locum tela iaciebantur; atque
erat difficile eodem tempore rapidissimo flumine opera perficere et tela uitare.
LX. Interim Oscenses25 et Calagurritani26, qui erant cum Oscensibus contributi, mittunt ad
eum legatos seseque imperata facturos pollicentur. Hos Tarraconenses et Iacetani27 et
Ausetani28 et paucis post diebus Illurgauonenses29, qui flumen Hiberum attingunt,
insequuntur. Petit ab his omnibus, ut se frumento iuuent. Pollicentur atque omnibus undique
conquisitis iumentis in castra deportant. Transit30 etiam cohors Illurgauonensis ad eum
cognito ciuitatis consilio et signa31 ex statione32 transfert. Magna celeriter commutatio rerum.
Perfecto ponte, magnis quinque ciuitatibus ad amicitiam adiunctis, expedita re frumentaria,
extinctis rumoribus de auxiliis legionum, quae cum Pompeio per Mauritaniam uenire
dicebantur, multae longinquiores ciuitates ab Afranio desciscunt et Caesaris amicitiam
sequuntur.
LXXIV. Quorum33 discessu liberam nacti milites colloquiorum facultatem uulgo procedunt,
et quem quisque in castris notum aut municipem habebat, conquirit atque euocat. Primum
agunt gratias omnes omnibus, quod sibi perterritis pridie pepercissent: eorum se beneficio
como Calagurris: Calagurris Nasica (hoy Calahorra, en La Rioja) y Calagurris Fibularia (hoy Loarre, en
Huesca).
27 ‘Jacetanos’, los habitantes de Jaca (Huesca).
28 ‘Ausetanos’, los habitantes del Vicus Ausetanorum, hoy Vic (Barcelona).
29 Illurgavonenses o Ilercaones, los ‘ilercavones’ o ‘ilercaones’, habitantes de Ilergaonia o Ilercaonia, ciudad
1
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
C. IVLII CAESARIS DE BELLO CIVILI LIBER I
uiuere. Deinde imperatoris34 fidem quaerunt, rectene se illi sint commissuri, et quod non ab
initio fecerint armaque cum hominibus necessariis et consanguineis contulerint queruntur.
His prouocati sermonibus fidem ab imperatore de Petrei atque Afranii uita petunt, ne quod35
in se scelus concepisse neu suos prodidisse uideantur. Quibus confirmatis rebus, se statim
signa translaturos confirmant legatosque de pace primorum ordinum centuriones ad
Caesarem mittunt. Interim alii suos in castra inuitandi causa adducunt, alii36 ab suis
abducuntur, adeo ut una castra iam facta ex binis37 uiderentur; compluresque tribuni militum
et centuriones ad Caesarem ueniunt seque ei commendant. […]
LXXVII. Caesar, qui38 milites aduersariorum in castra per tempus colloqui uenerant,
summa diligentia conquiri et remitti iubet. Sed ex numero tribunorum militum
centurionumque nonnulli sua uoluntate apud eum remanserunt. Quos ille postea magno in
honore habuit: centuriones in priores ordines, equites Romanos in tribunicium restituit
honorem.
34 Se refiere a César: quienes quaerunt por su fides son los soldados pompeyanos que han venido a su
campamento.
35 Aquí no es pronombre, sino adjetivo indefinido que va con scelus.
36 Es la correlación alius ... alius.
37 ex binis: “de dos”, “a partir de dos [que eran antes, se entiende]”.
38 Está en nominativo de plural. Se puede considerar una prolepsis o “adelantamiento” del relativo.
pero no es ese adverbio (ni siquiera es adverbio aquí...); hay que buscar un poco más...
45 A partir de aquí tenemos un ejemplo claro de lo que tradicionalmente se denomina “estilo
indirecto”. Todas las frases, salvo la última del párrafo, van con el verbo en infinitivo: todas tratan de
recoger lo que (según César) dijo Afranio, por lo que, en realidad, todas deberían ir en la traducción
introducidas por “que”, aunque tampoco es imprescindible...
46 Buscar como suscensendum. Por cierto, va unido en una sola forma verbal al esse de poco antes. Es
2
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
C. IVLII CAESARIS DE BELLO CIVILI LIBER I
animo ignominiam ferre posse. Itaque se uictos confiteri: orare atque obsecrare, si qui48 locus
misericordiae relinquatur, ne ad ultimum supplicium progredi necesse habeant. Haec quam
potest demississime et subiectissime exponit.
LUCIO SERGIO
CATILINA:
RETRATO
DE UN
CONSPIRADOR
4
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
I. Omnes homines, qui sese student praestare ceteris animalibus, summa ope niti decet, ne
uitam silentio transeant ueluti pecora, quae natura prona1 atque uentri oboedientia finxit. Sed
nostra omnis uis in animo et corpore sita est: animi imperio, corporis seruitio magis utimur:
alterum nobis cum dis, alterum cum beluis commune est. Quo mihi rectius uidetur ingenii
quam uirium opibus gloriam quaerere et, quoniam uita ipsa qua fruimur breuis est, memoriam
nostri quam maxume2 longam efficere. Nam diuitiarum et formae gloria fluxa atque fragilis
est, uirtus clara aeternaque habetur. [...]
II. [...] Sed multi mortales, dediti uentri atque somno, indocti incultique uitam sicuti
peregrinantes transiere; quibus profecto contra naturam corpus uoluptati, anima oneri fuit.
Eorum ego uitam mortemque iuxta3 aestumo,4 quoniam de utraque siletur. Verum enim uero
is demum mihi uiuere atque frui anima uidetur, qui aliquo negotio intentus praeclari facinoris
aut artis bonae famam quaerit. […]
IV. […] Igitur de Catilinae coniuratione, quam5 uerissume6 potero, paucis absoluam; nam id
facinus in primis ego memorabile existumo7 sceleris atque periculi nouitate. De cuius hominis
moribus pauca prius explananda sunt quam initium narrandi faciam.
V. L. Catilina, nobili genere natus, fuit magna ui et animi et corporis, sed ingenio malo
prauoque. Huic ab adulescentia bella intestina, caedes, rapinae, discordia ciuilis grata fuere,
ibique8 iuuentutem suam exercuit. Corpus patiens inediae, algoris, uigiliae supra quam9
cuiquam credibile est. Animus audax, subdolus, uarius, cuius rei lubet10 simulator ac
dissimulator; alieni11 adpetens, sui12 profusus; ardens in cupiditatibus; satis eloquentiae,
sapientiae parum. Vastus animus inmoderata, incredibilia, nimis alta13 semper cupiebat. Hunc
post dominationem L. Sullae14 lubido maxuma15 inuaserat rei publicae capiundae;16 neque id
quibus modis adsequeretur, dum17 sibi regnum pararet, quicquam pensi habebat18. Agitabatur
1 OVIDIO, Metamorfosis I 84-86: pronaque cum spectent animalia cetera terram, / os homini sublime dedit [sc.
Prometeo] caelumque uidere / iussit et erectos ad sidera tollere uultus.
2 maxume = maxime.
3 iuxta: ‘por igual’, ‘en el mismo concepto’.
4 aestumo = aestimo.
5 Ojo, no es un relativo femenino aquí.
6 uerissume = uerissime.
7 existumo = existimo.
8 ibique: “y en ello, en tales asuntos”.
9 supra quam: “más de lo que”.
10 cuius rei lubet (o libet): “de cualquier cosa”, “de lo que fuera”.
11 Es genitivo neutro.
12 sui: “de lo suyo”, “de lo propio”.
13 Los tres adjetivos terminados en -a son neutros plurales. Se pueden traducir por conceptos en
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
magis magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia scelerum, quae
utraque iis artibus auxerat quas supra memoraui. Incitabant praeterea corrupti ciuitatis mores,
quos pessuma ac diuorsa19 inter se mala, luxuria atque auaritia, uexabant. [...]
XXV. Sed in iis20 erat Sempronia, quae multa saepe uirilis audaciae facinora commiserat.
Haec mulier genere atque forma, praeterea uiro, liberis, satis fortunata fuit; litteris Graecis,
Latinis docta, psallere, saltare21 elegantius22 quam necesse est probae,23 multa alia, quae
instrumenta luxuriae sunt. Sed ei cariora semper omnia quam decus atque pudicitia fuit;24
pecuniae an famae minus parceret, haud facile discerneres;25 lubido26 sic accensa, ut saepius
peteret uiros quam peteretur. Sed ea saepe antehac fidem prodiderat, creditum abiurauerat,
caedis27 conscia fuerat: luxuria atque inopia praeceps abierat.28 Verum ingenium eius haud
absurdum: posse uersus facere, iocum mouere, sermone uti uel modesto uel molli uel procaci;
prorsus multae facetiae multusque lepos inerat.29
Arenga de Catilina a sus soldados antes de iniciar la batalla definitiva (batalla de Pistoia), en
la que serán derrotados y ejecutados
LVIII. Compertum ego habeo, milites30, verba virtutem non addere neque fortem ex timido
exercitum oratione imperatoris31 fieri32. Quanta cuiusque33 animo audacia natura aut moribus
inest34, tanta in bello patere35 solet. Quem neque gloria neque pericula excitant, nequiquam36
21 Estos dos infinitivos, así como el multa alia que viene después, pueden entenderse también como
24 fuit: hay que traducirlo como si pusiera fuerunt, pues el sujeto es un neutro plural.
27 caedis, caedis: ‘crimen’ (se ignora a qué crimen anterior, cometido por otro u otros –Sempronia sólo
31 Habrá que recordar, como siempre, que en tiempos de Salustio aún no había “emperadores”. Con el
become ‘devenir’. Puede traducirse aquí como ‘convertirse’, ‘transformarse’, ‘hacerse’ ‘pasar a ser’, ‘llegar
a ser’, etc.
33 “de cada cual”, “de cada uno”.
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
hortere: timor animi auribus officit. [...] Quapropter vos moneo ut forti atque parato animo
sitis et, cum proelium inibitis37, memineritis38 vos divitias, decus, gloriam, praeterea39
libertatem atque patriam, in dextris40 vestris portare. Si vincimus, omnia nobis tuta erunt,
commeatus41 abunde, municipia atque coloniae patebunt42; si metu cesserimus, eadem illa
adversa fient43, neque locus neque amicus quisquam teget44 quem arma non texerint. [...] Cum
vos considero45, milites, et cum facta vestra aestimo, magna me spes victoriae tenet. Animus,
aetas, virtus vestra me hortantur, praeterea46 necessitudo47, quae etiam timidos fortes facit.
JUAN MALDONADO (c. 1485-c. 1554) DE MOTV HISPANIAE (c. 1530) Descripción moral,
o etopeya, de Antonio de Acuña, obispo de Zamora y uno de los dirigentes de la rebelión
comunera en Castilla (1518-1521)
36 Puede traducirse como si fuera una forma verbal: “es inútil que”.
37 Del verbo ineo, evidentemente compuesto de in + eo. Y, también evidentemente, no se puede
mantener el mismo tiempo verbal en castellano, lengua que en este caso emplea otro tiempo y otro
modo.
38 Del verbo defectivo memini. Tradúzcase en el mismo tiempo y modo del sitis anterior.
39 “además de”.
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
ulli credenda; honoris et gloriae ingens appetentia; habendi infinita cupido; periculorum
singularis despicientia; difficilium inceptorum aggressiones audacissimae; sed has omnes
virtutes in eo foedat inconstantia et in mutandis consiliis facilitas atque promptitudo58.
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
IV
ANÍBAL:
EL HOMBRE MÁS
TEMIDO Y
ADMIRADO POR
ROMA
9
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
TITI LIVII AB VRBE CONDITA LIBRI XXI-XXII
Plurimum audaciae ad pericula capessenda, plurimum consilii1 inter ipsa pericula erat.
Nullo labore aut corpus fatigari aut animus uinci poterat. Caloris ac frigoris patientia par;
cibi potionisque desiderio naturali, non uoluptate, modus2 finitus; uigiliarum somnique
nec die nec nocte discriminata tempora; id quod gerendis rebus3 superesset quieti datum;
ea neque molli strato neque silentio accersita; multi saepe militari sagulo opertum humi
iacentem inter custodias stationesque militum conspexerunt. Vestitus nihil inter aequales
excellens: arma atque equi conspiciebantur. Equitum peditumque idem longe primus erat;
princeps in proelium ibat, ultimus conserto proelio excedebat. Has tantas uiri uirtutes
ingentia uitia aequabant: inhumana crudelitas, perfidia plus quam Punica, nihil ueri, nihil
sancti, nullus deum metus, nullum iusiurandum,4 nulla religio. Cum hac indole uirtutum
atque uitiorum, triennio sub Hasdrubale imperatore meruit,5 nulla re quae agenda
uidendaque magno futuro duci esset praetermissa.
XXI. 35 El ejército cartaginés logra, tras grandes penalidades, alcanzar las cumbres de los
Alpes. Aníbal contempla el territorio italiano y se lo muestra a sus tropas
Biduum6 in iugo7 statiua8 habita9 fessisque labore ac pugnando10 quies data militibus;
iumentaque aliquot, quae prolapsa in rupibus erant, sequendo uestigia agminis in castra
peruenere. Fessis taedio tot malorum, niuis etiam casus, occidente iam sidere Vergiliarum,11
1 audaciae y consilii son genitivos partitivos dependientes de plurimum (literalmente: “‘muchísimo de...’
tenía [Aníbal]”, expresión quee no suena correctamente en castellano; en esta oración se
sobreentiende el dativo “posesivo” Hannibali). Por otra parte, el verbo esse (‘ser’) debe
sobreentenderse en varias frases de la parte media del texto.
2 modus, -i: ‘cantidad’.
3 gerendis rebus: “ de las tareas que debía llevar a cabo”
4 Se entiende que no mantenía ni respetaba ninguno...
5 Del verbo mereo: “servir” (en sentido militar, “a las órdenes de”)
6 Es aquí un complemento circunstancial de tiempo en acusativo (por tanto, indica duración).
7 Es una palabra muy polisémica en latín; para su significado aquí hay que tener bien en cuenta
statiua (con la elipsis de castra), surge el adjetivo sustantivado statiua, statiuorum (y ahora, a consultar el
diccionario).
9 Es el verbo principal, con el est elíptico; es decir, habita est; lo mismo sucede con el data posterior.
10 Lo cierto es que resulta un poco raro ver copulados un sustantivo y un gerundio, pero así era el
peculiar uso del latín por parte de Livio... (conviene recordar la condición de sustantivo verbal que
posee el gerundio y esta peculiaridad se entiende mejor). En la traducción se puede convertir el
gerundio en sustantivo.
11 occidente iam sidere Vergiliarum: “al ponerse ya, al declinar, la constelación de las Vergilias”. Hoy son
mucho más conocidas como las Pléyades, un bello cúmulo de estrellas en la constelación de Tauro.
10
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
TITI LIVII AB VRBE CONDITA LIBRI XXI-XXII
ingentem terrorem adiecit. Per omnia12 niue oppleta cum signis prima luce motis13 segniter
agmen incederet pigritiaque et desperatio in omnium uoltu emineret, praegressus signa14
Hannibal in promunturio quodam, unde longe ac late prospectus erat15, consistere16 iussis
militibus Italiam ostentat subiectosque17 Alpinis montibus Circumpadanos campos,
moeniaque18 eos tum transcendere non Italiae modo, sed etiam urbis Romanae; cetera plana,
procliuia19 fore; uno aut summum altero proelio20 arcem et caput Italiae in manu ac potestate
habituros21.
XXI. 41 Fragmento de la arenga del cónsul Publio Cornelio Escipión a las tropas romanas,
antes de la batalla del Tesino contra los cartagineses. Compara esta segunda guerra púnica
con la primera
“[...] Itaque uos ego, milites, non solum eo animo, quo aduersus alios hostes soletis,
pugnare uelim, sed22 cum indignatione quadam atque ira, uelut si seruos uideatis uestros arma
repente contra uos ferentes. Licuit23 ad Erycem24 clausos25 ultimo supplicio humanorum,
fame26, interficere; licuit uictricem classem27 in Africam traicere atque intra paucos dies sine
ullo certamine Carthaginem delere; ueniam dedimus precantibus28, emisimus29 ex obsidione,
12 Puede entenderse como si pusiera loca omnia. Este complemento de per va incluido en la oración
subordinada que introduce el cum posterior, el cual, a pesar de ir seguido de una palabra en ablativo,
no es preposición, sino conjunción.
13 signis motis: es un ablativo absoluto y una expresión propia del lenguaje militar; literalmente sería
“movidos los estandartes”, pero puede traducirse como “levantado –en el sentido de ‘recogido’,
‘quitado’– el campamento”.
14 Puede traducirse por ‘tropas’; en realidad, son de nuevo ‘los estandartes’, que abrían la marcha del
ejército.
15 Ojo, que a lo mejor el verbo no es prospectus erat, aunque “a primera vista” lo parezca...
16 ‘detenerse’, ‘que se detuvieran’.
17 Subiectos complementa a Circumpadanos campos y puede traducirse como ‘que están al pie de’.
18 Hay que entender que lo que sigue es la reproducción en estilo indirecto de las palabras que
Aníbal dirige a sus soldados; por tanto, se puede introducir alguna expresión como “y les dice que”.
19 plana, procliuia: son dos adjetivos unidos, pero en yuxtaposición
20 “en uno o, como muchos, en dos...” (luego resultó no ser tan fácil...).
21 Aunque parece un simple participio de futuro, es, en realidad, el tercer infinitivo de la arenga de
Aníbal.
22 non solum ... sed: ‘no solo …, sino también, incluso...’.
23 Puede traducirse como ‘pudimos’, ‘nos fue posible’ (y se sobrentiende: ‘pero no lo hicimos’).
Vuelve a salir después con el mismo significado [si bien se trata del perfecto del verbo (defectivo e
impersonal) licet cuya semántica está asociada a la idea de ‘lícito’].
24 Monte de Sicilia en el que se produjo un enfrentamiento entre romanos y cartagineses durante la
11
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
TITI LIVII AB VRBE CONDITA LIBRI XXI-XXII
pacem cum uictis fecimus, tutelae deinde nostrae duximus [...]. Pro his impertitis30 furiosum
iuuenem sequentes oppugnatum31 patriam nostram ueniunt. Atque utinam pro decore32
tantum33 hoc34 uobis et non pro salute esset certamen! Non de35 possessione Siciliae ac
Sardiniae, de quibus quondam agebatur36, sed pro Italia uobis37 est pugnandum. [...] Hic38 est
obstandum, milites, uelut si ante Romana moenia pugnemus39. Vnusquisque se non corpus
suum, sed coniugem ac liberos paruos, armis protegere putet; nec domesticas solum agitet40
curas, sed identidem hoc41 animo reputet, nostras nunc intueri42 manus43 senatum
populumque Romanum: qualis nostra uis uirtusque fuerit, talem deinde fortunam illius urbis
ac Romani imperii fore44”.
XXI. 43 Fragmento de la arenga de Aníbal a los cartagineses, antes de la batalla del Tesino
“[...] Hic uincendum aut moriendum45, milites, est, ubi primum hosti occurristis46. Et eadem
fortuna quae necessitatem pugnandi imposuit praemia uobis ea uictoribus47 proponit,
30 his impertitis: puede entenderse como his rebus impertitis y traducirse como ‘en pago –o ‘a cambio’–
de estas concesiones’. Lo que dice aquí se está produciendo ya en el presente, cuando Escipión
arenga a los soldados. No hará falta aclarar quién es para él ese furiosus iuuenis...
31 Este es el célebre supino; se traduce como una frase con valor final: ‘para’ + el verbo en
infinitivo.
32 Es de decus, -oris (no de decor, decoris) y aquí significa ‘el honor’, ‘la honra’.
33 Aquí es adverbio y significa ‘solo’, ‘solamente’.
34 Ojo, que aquí es adjetivo, no pronombre.
35 Puede traducirse como ‘por’ (y después también, pues vuelve a salir en la frase).
36 Aquí es impersonal. Puede traducirse como “se peleaba”, “se rivalizaba”, “se disputaba”
forma verbal est pugnandum (“se ha de luchar”). También es, por cierto, agente de la forma est
obstandum, que viene después.
38 Ojo, que aquí ni es adjetivo, ni pronombre.
39 Es preferible traducirlo en pretérito imperfecto, aunque esté en presente.
40 Puede entenderse como ‘tener en cuenta’, ‘preocuparse por’.
41 No va, como adjetivo, con animo. Se refiere, y anticipa por tanto, a la frase nostras ... Romanum, cuya
traducción, como buena oración de infinitivo, debe ir precedida por un ‘que’; por ello hay que
entenderlo como si hubiera dos puntos (:) tras reputet.
42 Del verbo intueor (‘estar pendiente de’).
43 Un curioso significado de esta palabra en latín (además del anatómico habitual) es este que suele
de más reflexionar sobre el carácter de ‘tiempo relativo’ que poseen las formas nominales,
especialmente los infinitivos.
45 Vincendum aut moriendum (est): conviene tener en cuenta el valor semántico añadido a esta peculiar
forma de la conjugación.
46 Conviene traducirlo en pretérito perfecto de subjuntivo.
47 El adjetivo tiene un claro matiz condicional; se puede traducir incluso como una oración
quibus48 ampliora homines ne ab dis quidem49 immortalibus optare solent. Si Siciliam tantum
ac Sardiniam, parentibus nostris ereptas, nostra uirtute recuperaturi essemus, satis tamen
ampla pretia essent: nunc quidquid Romani tot triumphis partum congestumque possident,
id omne uestrum cum ipsis dominis futurum est; in50 hanc tam opimam mercedem, agite
dum!: dis bene iuuantibus arma capite. Satis adhuc in uastis Lusitaniae Celtiberiaeque
montibus pecora consectando nullum emolumentum tot laborum periculorumque uestrorum
uidistis; tempus est iam opulenta uos ac ditia stipendia facere51 et magna operae pretia mereri,
tantum itineris52 per tot montes fluminaque et tot armatas gentes emensos53. Hic uobis
terminum laborum fortuna dedit; hic dignam mercedem emeritis stipendiis dabit. […]
Crudelissima ac superbissima gens54, sua omnia suique arbitrii facit; cum quibus bellum, cum
quibus pacem habeamus, se modum imponere aequum censet. Circumscribit includitque nos
terminis montium fluminumque, quos non excedamus, neque eos, quos statuit, terminos
obseruat:55 -“Ne transieris Hiberum; ne quid rei56 tibi sit cum Saguntinis”. -Ad Hiberum est
Saguntum? -“Nusquam te uestigio moueris”57. -Parum est quod ueterrimas prouincias meas,
Siciliam ac Sardiniam, ademisti? Adimis etiam Hispanias et, si inde cessero, in Africam
transcendes”. [...] Si hoc bene fixum omnibus destinatumque58 in animo est, iterum dicam:
vicistis! Nullum contemptu mortis telum ad vincendum59 homini ab dis inmortalibus acrius
datum est.
XXI. 60 Mientras Aníbal invade Italia, Roma envía a Hispania a Gneo Cornelio Escipión
(año 218 a.C.)
48 Es el ablativo que indica el segundo término de la comparación que hay en el neutro plural
ampliora.
49 ne ... quidem: ‘ni siquiera’.
50 Puede traducirse como ‘para lograr’, ‘para obtener’.
51 stipendia facere: ‘hacer una campaña militar’.
52 Es un claro ejemplo del genitivo llamado “partitivo”.
53 Va concertado con el vos de más arriba.
54 Aníbal se refiere a los romanos.
55 Aquí Aníbal reproduce una conversación entre Roma (o el romano) y Cartago (o el cartaginés), en
la que aquella trata de imponer sus condiciones. En realidad, en esa conversación se recoge la excusa
por la que se inició esta segunda Guerra Púnica: la toma de Sagunto por Cartago (no estaría de más
informarse sobre ello para entender bien el pasaje...). La primera frase, hasta Saguntinis, la diría Roma.
56 ne quid rei: ‘nada’, ‘ningún asunto’, ‘ningún trato’.
57 Ante la pregunta, lógica, de Cartago sobre la ubicación de Sagunto (lejos del Ebro, que era la
frontera que no podían pasar los cartagineses), el romano insiste de manera soberbia e irracional en
que el cartaginés ni se mueva de donde está. Lo que viene después ya serían interpelaciones de
Cartago a Roma.
58 destinatum: ‘decicido’.
59 Ordenar así: nullum telum ad vincendum contemptu mortis, donde este último sintagma es un ablativo
Dum haec60 in Italia geruntur61, Cn. Cornelius Scipio in Hispaniam cum classe et exercitu
missus62. Cum, ab ostio Rhodani profectus Pyrenaeosque montes circumuectus, Emporias63
appulisset classem, exposito ibi exercitu, orsus a Laietanis64 omnem oram usque ad Hiberum
flumen, partim renouandis societatibus, partim nouis instituendis, Romanae dicionis fecit.
XXII. 49 Batalla de Cannas (año 216 a.C.). Últimos momentos del cónsul Lucio Emilio
Paulo. Conversación de éste con el tribuno Gneo Cornelio Léntulo, que le ofrece compartir el
caballo para huir. Bajas romanas en la batalla
Parte altera pugnae Paulus, quamquam primo statim proelio65 funda grauiter ictus fuerat66,
tamen et occurrit saepe cum confertis67 Hannibbali et68 aliquot locis proelium restituit,
protegentibus eum equitibus Romanis, omissis postremo equis, quia consulem et69 ad
regendum equum uires deficiebant. […] Inde dissipati omnes sunt, equosque ad70 fugam qui
poterant repetebant. Cn. Lentulus tribunus militum, cum praeteruehens71 equo sedentem in
saxo cruore oppletum consulem uidisset, “L. Aemili72,” inquit73 “quem unum74 insontem75
culpae cladis hodiernae dei respicere debent, cape76 hunc equum, dum et tibi uirium aliquid
superest77 et comes78 ego te tollere79 possum ac protegere. Ne funestam hanc pugnam morte
consulis feceris; etiam sine hoc lacrimarum satis luctusque80 est.” Ad ea81 consul82: “Tu
segundo; o bien, traducirlos con fórmulas del tipo “no solo ..., sino también”.
69 et: aquí tiene el valor de ‘incluso’, ‘hasta’.
70 ‘para’.
71 “cuando pasaba por delante montado”.
72 Está en caso vocativo.
73 Buscar inquam en diccionario.
74 quem unum: “tú que eres el único al que”.
75 Ambos cónsules, Lucio Paulo Emilio y Marco Terencio Varrón, se alternaban en el mando del
14
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
TITI LIVII AB VRBE CONDITA LIBRI XXI-XXII
quidem83, Cn. Corneli84, macte uirtute esto85; sed caue86 frustra miserando exiguum tempus e
manibus hostium euadendi absumas. Abi, nuntia87 publice patribus88 urbem Romanam
muniant ac, priusquam uictor hostis adueniat, praesidiis firment; priuatim89 Q. Fabio L.
Aemilium praeceptorum eius memorem et uixisse adhuc et mori. Me in hac strage militum
meorum patere90 exspirare […]”.
Septem milia hominum in minora castra, decem in maiora91, duo ferme in uicum ipsum
Cannas perfugerunt, qui extemplo a Carthalone92 atque equitibus, nullo munimento tegente
uicum, circumuenti sunt. Consul alter [...] cum quinquaginta fere equitibus Venusiam
perfugit. Quadraginta quinque milia quingenti pedites, duo milia septingenti equites, et
tantadem prope ciuium sociorumque pars, caesi dicuntur93; in his ambo consulum
quaestores94, L. Atilius et L. Furius Bibaculus, et undetriginta tribuni militum. […] Capta eo
proelio tria milia peditum et equites mille et quingenti dicuntur.
justo antes de urbem. Con estas elipsis Livio refleja la necesaria rapidez del diálogo ante la inminencia
del enemigo.
88 Los senadores de Roma, llamados comúnmente los ‘padres’ (‘de la patria’).
89 Se contrapone al publice de más arriba y se sobrentiende nuntia; lo que debe nuntiare el tribuno
Léntulo a Quinto Fabio es la frase de infinitivo que empieza en L. Aemilium (el cónsul habla ahí de sí
mismo en tercera persona).
90 Es el imperativo de patior (aquí ‘dejar’, ‘permitir’).
91 Los romanos estaban en dos campamentos, uno mayor (castra maiora) y otro menor (castra minora).
92 Carthalo, -onis: Cartalón, oficial cartaginés que mandaba la caballería númida en el ejército púnico.
93 dicuntur: ‘se dice que’ (caesi sunt).
94 ‘cuestores’, ayudantes de los cónsules en la batalla.
15
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
V
DUEÑOS DEL
MUNDO:
CÉSAR Y SUS
SUCESORES
16
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
GAII SVETONII TRANQVILLI DUODECIM CAESARVM VITAE
Iulius Caesar
Fuisse traditur excelsa statura, colore candido, teretibus membris, ore paulo
pleniore1, nigris uegetisque oculis, ualitudine prospera, nisi quod tempore
extremo2 repente animo linqui3 atque etiam per somnum exterreri solebat.
Comitiali quoque morbo4 bis inter res agendas correptus est. Circa corporis
curam morosior, ut non solum tonderetur diligenter ac raderetur, sed
uelleretur etiam, ut quidam exprobrauerunt5; caluitii uero deformitatem iniquissime ferret,
saepe obtrectatorum iocis obnoxiam6 expertus7. Ideoque et deficentem capillum reuocare a
uertice8 adsueuerat, et ex omnibus decretis sibi a senatu populoque honoribus non aliud aut
recepit aut usurpauit libentius quam ius laureae coronae perpetuo gestandae9 (XLV)
Augustus
Conuiuabatur assidue [...] non sine magno hominum ordinumque dilectu. [...]
Cenam ternis ferculis10 aut cum abundantissime senis praebebat, ut non
nimio sumptu, ita summa comitate. Nam et ad communionem sermonis
tacentes uel summissim fabulantes prouocabat11, et aut acroamata12 et
histriones aut etiam triuiales ex circo ludios interponebat ac frequentius
aretalogos13 (LXXIV) [...] Vini quoque natura parcissimus erat.
Oculos habuit claros ac nitidos, quibus etiam existimari uolebat inesse quiddam
diuini uigoris14, gaudebatque si quis sibi acrius contuenti quasi ad fulgorem solis uultum
summitteret; sed in senecta sinistro minus uidit; dentes raros et exiguos et scabros15;
1 candidus color (= ‘pálido’), teretes membra (= ‘miembros bien “torneados”, bien formados,
párrafo.
8 Revocare a vertice (= ‘peinar desde la coronilla hacia adelante’, referido a cabello).
9 Obsérvese que estamos ante un gerundivo.
10 ferculum: ‘servicio de mesa’, ‘platos’.
11 provoco ad.
12 La acroasis es una especie de conferencia / disertación pronunciada por un erudito ante un
17
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
GAII SVETONII TRANQVILLI DUODECIM CAESARVM VITAE
Tiberius
Corpore fuit amplo atque robusto, statura quae iustam excederet. […] Colore
erat candido, capillo pone occipitium summissiore20 ut ceruicem etiam
obtegeret, quod gentile21 in illo uidebatur; facie honesta, in qua tamen crebri et
subiti tumores, cum praegrandibus22 oculis. [...] Incedebat ceruice rigida et
obstipa, adducto fere uultu, plerumque tacitus.. (LXVIII)
Claudius
Auctoritas dignitasque formae non defuit ei, uerum stanti uel sedenti ac praecipue
quiescenti, nam et prolixo nec exili corpore erat et specie canitieque pulchra, opimis
ceruicibus23; ceterum et ingredientem destituebant poplites24 minus firmi, et remisse quid
uel serio agentem multa dehonestabant: risus indecens25, ira turpior spumante rictu,
umentibus naribus, praeterea lingua titubantia caputque cum semper tum in
quantulocumque actu uel maxime tremulum (XXX).
[...] Historia in adulescentia, hortante T. Liuio, Sulpicio uero Flauo etiam adiuuante,
scribere adgressus est. […] In principatu quoque et scripsit plurimum et assidue recitauit
per lectorem. Initium autem sumpsit historiae post caedem Caesaris dictatoris, sed et
transiit ad inferiora tempora26 coepitque a pace ciuili, cum sentiret neque libere neque uere
sibi de superioribus tradendi potestatem relictam27, correptus sane et a matre et ab auia.
18
© Mª. Jesús Pérez Ibáñez-Pedro Conde Parrado-Mª. del Carmen Fernández Tijero
Departamento de Filología Clásica. Universidad de Valladolid. 2010
GAII SVETONII TRANQVILLI DUODECIM CAESARVM VITAE
Corpore fuit amplo atque robusto, statura eminenti, quae tamen iustam
non excederet (nam septem suorum pedum proceritatem eius constat
habuisse mensuram28), apice capitis rotundo, oculis praegrandibus ac
vegetis, naso paululum mediocritatem excedenti, canitie pulchra, facie
laeta et hilari. [...] Quamquam cervix obesa et brevior venterque
proiectior videretur, tamen haec ceterorum membrorum celabat
aequalitas. Incessu firmo totaque corporis habitudine virili; voce clara quidem, sed quae
minus corporis forma conveniret. Valetudine prospera, praeter quod, antequam decederet29,
per quattuor annos crebro febribus corripiebatur, ad extremum etiam uno pede claudicaret.
[…]
In cibu et potu temperans, sed in potu temperantior, quippe qui ebrietatem in
qualicumque homine, nedum in se ac suis, plurimum abominabatur. Cibo enim non adeo
abstinere poterat ut saepe quereretur noxia corpori suo esse ieiunia. Convivabatur
rarissime, et hoc praecipuis tantum festivitatibus; tunc tamen cum magno hominum
numero. Cena cotidiana quaternis tantum ferculis praebebatur. [...] Inter cenandum aut
aliquod acroama aut lectorem audiebat. Legebantur ei historiae et antiquorum res gestae.
Delectabatur et libris sancti Augustini praecipueque his qui De civitate Dei praetitulati sunt.
Vini et omnis potus adeo parcus in bibendo erat ut super cenam raro plus quam ter biberet.
Aestate post cibum meridianum, pomorum aliquid sumens ac semel bibens,
depositis vestibus et calceamentis, velut noctu solitus erat, duabus aut tribus horis
quiescebat.. Noctibus sic dormiebat ut somnum quater aut quinquies non solum
expergiscendo sed etiam desurgendo interrumperet.
Erat eloquentia copiosus et exuberans poteratque quicquid vellet apertissime
exprimere. Nec patrio tantum sermone contentus, etiam peregrinis linguis ediscendis
operam impendit. In quibus Latinam ita didicit ut aeque illa ac patria lingua orare sit
solitus; Graecam vero melius intellegere quam pronuntiare poterat.
La frase puede ordenarse así: nam constat proceritatem eius habuisse mensuram septem suorum pedum.
28
Aquí el verbo decedo está utilizado eufemísticamente por ‘morir’ (literalmente significa ‘retirarse’,
29