मुक्ती कोन पथे?

● मक्
ु ती कोन पथे?

लेखक -
डॉ.बाबासाहे ब आंबेडकर

•◆●◆•◆●◆•◆●◆•◆●◆•

(दिनांक ३१ मे १९३६, अखखल मुंबई इलाखा महार पररषि, रमाबाई नगर, नायगांव, मुंबई येथे

डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकरांनी केलेले ऐततहाससक भाषण)

•◆●◆•◆●◆•◆●◆•◆●◆•

मंब
ु ई इलाखा महार पररषिे चे अधिवेशन ता. ३० मे १९३६ रोजी है द्राबाि संस्थानातील प्रख्यात
पढ
ु ारी श्री. बी. एस. व्यंकटराव यांचे अध्यक्षते खाली मोठ्या थाटाने सरू
ु झाले. या पररषिें साठी
५० हजारावर लोक प्रशस्तपपो बसू शकतील असा प्रचंड शोसभवंत मंडप िािर नायगांव
नाक्यावरील ववस्तीणण मैिानावर उभारण्यात आला होता. या ववस्तीणण मंडपास महाट िरवाजा,
नासशक िरवाजा व रमाबाई आंबेडकर िरवाजा असे तान ववशाल िरवाजे करण्यात आले होते व
मंडपास 'रमाबाई नगर' असे नाव िे ण्यात आले होते. मंडपाचे आंत खालीलप्रमाणे उद्बोिक वाक्ये
असलेल्या पाट्या लाटकवण्यात होत्या. :-

माणुसकी प्राप्त करून घ्यावयाची असेल तर िमाांतर करा. संघटना करावयाची असेल तर िमाणतर
करा. सामर्थयण संपािन करावयाचे असेल तर िमाणतर करा. समता प्राप्त करावयाची असेल तर
िमाणतर करा. स्वातंत्र्य प्राप्त करून घ्यावयाची असेल तर िमाांतर करा. संसार सुखाचा करावयाचे
असेल तर िमाणतर करा. जो िमां तम ु कीला काही ककंमत िे त नाही त्या िमाणत तम्
ु च्या माणस ु ही
का राहता? जी िमण तम्
ु हाला िे वळात जाऊ िे त नाही त्या िमाणत तम्
ु ही का राहता? जो िमण
तम्
ु हाला पाणी समळू िे त नाही त्या िमाणत तम्
ु ही का राहता? जो िमण तम्
ु हाला सशक्षण घेऊ िे त
नाही त्या िमाणत तम्
ु ही का राहता? जो िमण तम
ु च्या नोकरीच्या आड येतो त्या िमाणत तम्
ु ही का
राहता? जो िमण तम
ु ची पिोपिी मानहानी करतो त्या िमाणत तम्
ु ही का राहता? ज्या िमाणत
माणसाशी माणस
ु कीने वागण्याची मनाई आहे तो िमां नसन
ू सशरजोरीची सजावट आहे . ज्या
िमाणत मायाकाची माणस
ु की ओळखणे अिमण मानता जातो, तो िमां नसन
ू रोग आहे . ज्या अतत
अमंगल पशूचा स्पशण झाला असताना चालतो पण माणसाला स्पशण चालत नाही तो िमण नसून
वेडगळपणा आहे . जो िमण एका वगाणने ववद्या सशकू नये, िनसंचय करू नये. शस्रिारण करू
नये असे सांगतो तो िमण नसून माणसाच्या जीवनाचे ववडंबन आहे . जो िमण असशक्षक्षतांना
असशक्षक्षत रहा, तनथणनांना तनिणन रहा, अशी सशकवण िे तो तो िमण नसून ती सशक्षा आहे . वाचेने
सवण भूती एक ईश्वर म्हणणारे आखण कृतीने माणसाला पशूतुल्य लेखणारे लोक िांसभक आहे त.
त्यांचा संग करु नका. मुंगयांना साखर घालणारे आखण माणसांना पाण्यावाचन
ू मारणारे लोक
िांसभक आहे त. त्यांचा संग करु नका.

आजवरी होती तुझे सत्तेखाली ।।

तोवरी केली बबटं बना ।।

व्यासपीठावर पाचशे वर मंडळी सहज बसू शकतील इतके ते ववस्तत

ृ होते. मंडपावर समतेचे
झंडे फडकत होते. सवण श्रोतस
ृ मि
ु ायास भाषणे ऐकण्यास सापडावीत म्हणन
ू मायक्रोफोन लावण्यात
आले होते.

सुभेिार ववश्राम सवािकर हे आपल्या समता सैतनक िलाच्या ५०० सैतनकासह मंडपात व्यवस्था
ठे वण्यात सज्ज होते. या िलाचा बॅड व पुण्याच्या समलीटरी पेन्शनरचा बँड श्री. बाबुराव पवारांनी
पुण्याहून पररषिे साठी मुिाम आणला होता.

अधिवेशनचा वेळ सायंकाळी ७ ची होती परं तू ४ वाजल्या पासूनच प्रतततनिीच्या व प्रेक्षकांच्या

सुमारे ३०/३५ हजार लोकांच्या समह
ृ ाने मंडप गच्व भरून गेला होता. या पररषिे साठी प्रत्येक
जजल्हातील महार पुढारी आपआपल्या जजल्हातील लोकांसह हजर होते. सातारा जजल्हातून में .
बलवंत सखाराम सावंत, वपराजी संभाजी खरात, आर. एन. नलावडे, गणेश हरी खरात, नासशक
जजल््यातून श्री. भाऊराव गायकवाड, अमत
ृ ा रणखांबे, श्री. िाणी, दट. एस. काळे , पुंजाजी जािव,
कुलाबा जजल्हातून बाबुराव भाताणकर, गणप तबव
ु ा जािव, कुडवलकर, गोववंिराव घरघरकर,
पुण्याहून मिाळे , सुभेिार घाटगे, भोसले, बाबुराव पवार नानासाहे व वाघमारे , नाथा महाराज (भंगी),
शांताराम उपशाम, कनाणटकााातून बळवंतराव वराळे , ए. के. माळगे, मारुतीराव जोतीराव रावण,
सोलापुरहून एन. दट बंिसोडे, जजवाप्पा एिाळे , उद्धव िोंडो सशवशरण, बापूजी सवणगौड, केरू रामचंद्र
जािव, माघाडे, है द्राबाि संस्थानचे ग. नी. गायकवाड, कांबळे , पवार, अहमि नगरचे पी. जी. रोहम,
सुयवंशी, शंकरराव साळवी, ठाणे जजल्हाचे सशवराम गोपाळ जािव, बी. व्ही. िोंिे , भाऊ हरी पंडडत
िामोिर हरी वसईकर, बी. डी. खंड,े पूवण खानिे शातील पुढारी िौलतरावजी जािव बरंबक सेनू
भालेराव, काळू ववठु तायडे, लक्ष्मण पा. भें ढे, नथरु ावजी लोखंडे, जगनाथ खंडोजी बडगे. काळोजी
तायडे, मोतीराम रावजी लोखंड,े सभकन गणुजी भैरुगे, सशवा रघुनाथ भास्कर, िमाणजी अहुजा
वारभुवन, पजश्चम खानिे शातून पुंडसलक तुकाराम बोराळे , व्ही. टी. जािव, महािे व गणेश ऐिाळे ,
सिाशीव लक्ष्मण गायकवाड, लक्ष्मणराव गज़सभव, ककसनराव वाघमारे , पाटोळे , मुंवईचे सशवतरकर
मास्तर, साळवी बोरघरकर वनमाळी, सोलंखी, वाळींज़कर, शंकरराव वडवलकर, ज़नावाई मोरे ,
सोनब
ू ाई सयाजी डावरे , भाधगरथीबाई तांबे, अनस
ु याबाईं व्हावळ, राजब
ु ाई लक्ष्मणराव गायकवाड,
समसेस सवािकर, बी. एस. सावंत, पी. एल. लोखंड,े पोलािकर सभ
ु यांचे बी. टी. तांब,े रत्नाधगरीचे
मुसाडकर बुवा, मोदहते मास्तर राजाराम भोळे , अजन
ुण राव साळवी, जी. ओ. सी. जंजजरा संस्थानचे
महािे व खैरे, भोर संस्थानचे गायकवाड, भालेराव सांगली संस्थानचे कांबळे , भोरे जत संस्थानचे
ऐिाळे , अकलकोटचे जािव, जव्हार संस्थानचे पवार, गायकवाड, जमखखंडाचे वाघचोर, खैरमौडे, आँि
संस्थानचे घाटगे, इंिरू हून नधगना नाईक, महूहून श्री. लोखंड,े करडक, तनळे , प्रससद्ध कीतणनकार
दिगंबर नागनाथ कांबळे , रघू सया डुबल, वसंतराव भातणकर, आर. एच. अडांगळे , जी. एस.
िारोळे , िािा पगारे मास्तर, रोकडे, संभाजी तक
ु ाराम गायकवाड, चांगिे व नारायण मोदहते, बाबाजी
ं े , रामचंद्र वाघचौरे , सोनु सजनाजी संदिरकर, वैगेरे मंब
सशि ु ई इलाख्यात सवण जजल्हातन
ू व
संस्थानातन
ृ पढ
ु ारी मंडळी आपआपल्या जजल्हातील लोकांसह पररषिे त हजर होते. सशवाय
पररषिे स िे वित्त नारायण दटळक, िे वराव नाईक, डड. व्ही. प्रिान, डॉ. समसेस चंपु ु्ताई प्रिान,
ित्तोपंत िे शपांड,े बाबज
ू ी कवळी, असयीकर वकील, वेिक वककल, वा. कद्रे कर, एम. के. कखणणक,
आँडव्होकेट, पाध्ये पी. जी. काणेकर, वापुसाहे ब सहस्रबुद्धे, अनंत हरी गद्रे ाे, बॅ. समथण, भास्करराव
जािवराव, कमलाकान्त धचरे, अनंतराव धचरे, गोपीनाथ प्रिान, शांताराम पोतनीस, सुरेन्द्रनाथ
दटपणीस, वगैरे मंडळी व सशख समाजातील सरिार सरिारे ईंश्वर ससंग, िरबार ससंग, केहर ससंग,
अमर ससंग वैगेरे सशख पुढारी मंडळी आपल्या सशख बांिवासह हजर होती.

पररषिे स सायंकाळी ६.३० ला अध्यक्ष व्यंकटराव व डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकर हे समता सैतनक
िलाची गाडण ऑफ आँनरची सलामी घेत पररषिे च्या मंडपात आले. येत असताना त्यांच्या नावाचा
प्रचंड जयघोष ने स्थानापन्न होईपयांत हात होता. सरु
ु वातीस स्वागत पद्यगायन झाले व पढ
ु े
स्वागताध्यक्ष रे वजाबव
ु ा उफण िािासाहे ब डोळस यांचे भाषण झाले.

स्वागताध्यक्ष िािासाहे ब डोळस यांच भाषण झाल्यावर पुण्याचे पुढारी श्री. राजाराम भोळे यांनी
अध्यक्षांना अध्यक्ष स्थान स्वीकारण्याची ववनंती केली. त्यास नासशकचे पुढारी श्री भाऊराव
गायकवाड यांनी व श्री. चांगिे व मोदहते आखण सुभि
े ार घाटगे यांनी अनुमोिन दिल्यावर अध्यक्ष
स्थानापन्न झाले. नंतर श्री. संभाजीराव्र गायकवाड यांना त्यांना पुष्पहार अपणण केले. नंतर दठक
दठकाणचे शुभसंिेश पररषिचे धचटणीस श्री. दिवाकर पगारे यांनी वाचले. त्यात श्री. रावजी िें गे,
रावमाहे ब पापण्णा ब सरिार केरससंग यांचे कडून आलेले संिेश प्रमुख असून त्या सवाणत िमाांतराचे
घोषणेस पादठं बा व प्रोत्साहन िे ण्यात आले होते.

तनयोजजत अध्यक्ष आ व्यंकटराव हे भाषण करण्यास उठताच टाळयांचा प्रचंड कडकडाट व डॉ.
बाबासाहे ब आंबेडकर व व्यंकटराव यांच्या नावाचा वातावरण िम
ु िम
ु ून टाकणाऱ्या गगनभेिी
गजणनेत जयजयकार झाला. हा जयजयकार थांबल्यावर अध्यक्ष व्यंकटराव यांना दहंिीत भाषण
केले.
• पररषिे मध्ये प्राप्त झालेले ठराव

ठराव १ ला -
(अ) मुंबई इलाख्यातील महार जातीचा हा पररषि पूणण ववचारांती असे जाहीर करते कक महार
जातीला समाजात समता, स्वातंत्र्य समळववण्यासाठी िमाांतर करणे हा एकच न्याय आहे . हा
पररषि आमच एकमेव परमपूज्य पुढारी डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकर यांना तनश्चयपूवक
ण असे
जाहीर आश्वासन िे ते की महार समाज सामुिातयक ररत्या िमाांतर करण्यास तयार आहे .

(ब) पव
ू त
ण यारी म्हणन
ू महार जातीने यापढ
ु े दहंि ू िे वतांची पज
ू ा अचाण करू नये. दहंिं च
ू े सण, व्रत
वैकत्ये, उपाषणे वैगेरे पाळू नयेत व दहंिं च्ू या कोणत्याही उत्सवात भाग घेऊ नयेत. ततथाणटने,
वैगेरे करू नयेत. अशी या पररववक्षा महार जातीला सच
ू ना आहे .

हा ठराव नासशकचे सुप्रससद्ध पुढारी श्री. भाऊराव कृष्णराव गायकवाड यांनी मांडला तर या
ठरावाला िारवाडचे श्रा. एस. एस. वराळे यांना अनुमोिन दिले आखण त्यानीं त्यानुसार आपले
ववचार प्रकट केले. या ठरावाला पादठबा िशणववताना अहमि नगरचे श्री. पी. जे. रोहम, जनाबाई
मोरे , कु. राजुबाई गायकवाड, सौ. सोनुबाई डावरे , कु. भाधगरथीबाई तांबे कुलाब्याचे प्रमुख पुढारी
श्री. ववश्राम गंगाराम सवािकर यांची भाषणे झाली

दि. ३१ में १९३६ रोजी अखखल मुंबई इलाखा महार पररषिे ला संबोधित करताना डॉ. बाबासाहे ब
आंबेडकरांनी पुढील भाषण केले.

• डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकरांचे भाषण

सिगह
ृ स्थ,
बांिवांनो आखण भधगनींनो,

ही पररषि मी केलेल्या िमाांतराच्या घोषणेचा ववचार करण्याकररता मद्द

ु ाम बोलावण्यात आलेली
आहे , हे तम्
ु हास कळून चक
ू ले आहे च िमाांतराचा ववषय हा माझ्या दृष्टीने अत्यंत जजव्हाळयाचा
आहे , इतकेच नव्हे तर तम
ु चे पढ
ु ील सवण भववतव्य माझ्या दृष्टीने त्याच्यावर अबलंबन
ू
असल्याकारणाने तो बबषय मला अत्यंत महत्वाचा वाटतो. हे महत्त्व तम्
ु हा सवाणना पटले आहे
असे म्हणण्यास हरकत वाटत नाही. असे नसते तर आज एवढ्या मोठ्या समुिायाने तुम्ही येथे
जमला नसता आखण म्हणून तुम्ही सवणजण जे या दठकाणी जमला आहात ते पाहून मला
अततशय आनंि वाटतो.

िमाांतराची घोषणा केल्यापासून अनेक दठकाणी लहान - मोठ्या प्रमाणावर सभा भरवून आपल्या
लोकांनी या बबषयावरील आपली मते व्यक्त केलेली सवाणच्या कानी आलेले आहे . परं तु सवाणना
एक दठकाणी जमवून ववचारववतनमय करून िमाांतराच्या प्रश्नाचा तनणणयात्मक चचाण करण्याचा
संिी आज पयांत आपल्याला प्राप्त झालेला नव्हती. तशा संघाची तुमच्यापेक्षा मला अत्यंत
जरूरी होती. िमाांतराची मोहीम सफ़ल होण्याकररता पूवत
ण याराची फारच आवश्यकता आहे . दह
गोष्ट तुम्ही सवाणना कबूल करावी लागेल. िमाांतर हा काही पोरखेळ नव्हे . िमाांतर मौजेचा बबषय
नव्हे . हा माणसाच्या जीववताच्या सफल्याचा प्रश्न आहे . जहाजातून एका बंिराकडून िस
ु ऱ्या
बंिराला नेण्याकररता नावाड्याला जेवढी पव
ू त
ण यारी करावी लागते. तेवढीच पव
ू त
ण यारी
िमाांतराकरीता करावी लागणार आहे . त्यासशवाय हा तीर सोडून पैलतीर गाठणे शक्य होणार
नाही. परं तु नावेत ककती उतारू येतात याचा अंिाज समजल्या खेराज नावाडा सामान सम
ु ान
जमववण्याच्या प्रयत्नास लागत नाही. त्याप्रमाणे माझी ही जस्थती आहे . ककती लोक िमाांतर
करावयास तयार आहे त याचा कयास लागल्यासशवाय मला िमाांतराची पूवत
ण यारी करण्याच्या
उद्योगाला लागणे शक्य नाही. परं तु आपल्या लोकांची कोठे तरी पररषि झाल्या सशवाय
लोकमताचा कयास घेण्याची संिी मला प्राप्त होणार नाही, असे जेव्हा मी मुंबईंच्या कायणकत्यां
लाकांस सांधगतले तेव्हा त्यांना खचाणची अगर पररश्रमाची सबब पुढे न करता पररषि भरववण्याची
ज़बाबिारी आपल्या अंगावर मोठ्या खश
ु ीने घेतली. ती जबाबिारी पार पाडण्याकरीता त्यांना
ककती कष्ट सोसावे लागले याची हकीकत आपले परमपूज्य पुढारी व स्वागत मंडळाचे अध्यक्ष
राजमान्य राज़श्री रे वजी िगडुजी डोळस यांनी आपल्या भाषणात सववस्तरपणे सांधगतली आहे.
इतक्या खस्ता खाऊन त्यांनी माझ्याकररता हा जो सभेचा घाट घडवून आणला त्याकरता मी
पररषिे च्या स्वागत मंडळींचा अत्यंत ऋणी आहे .

• नस
ु त्या महारांचीच पररषि कां?

माझी िमाांतराची घोषणा जर सवण अस्पश्ृ या कररता आहे तर मग सवण अस्पश्ृ यांची सभा का
बोलाववली नाही? नुसत्या महारांचाच सभा का बोलावण्यात आली असा आक्षेप काही लोक
घेण्याचा संभव आहे . ज्या प्रश्नांची चचाण करण्याकररता दह सभा बोलावण्यात आली आहे त्या
प्रश्नाचा खल करण्यापूवीं या आक्षेपाला उत्तर िे णे मला अनावश्यक वाटते. महारांचीच सभा का
बोलाववली व सवण अस्पश्ृ यांची सभा का बोलाववली नाही, याला अनेक कारणे आहे त.

पदहले कारण असे कक या पररषिे त कसल्या ही प्रकारच्या मागण्या मागावयाच्या नाहीत ककंवा
दहंि ू लोकांपासून काही सामाजजक हक्क मागावयाचे नाहीत. आपल्या जीववताचे काय करावयाचे,
आपल्या आयुष्यक्रमाची रूपरे खा कशा ठरवावयाची एवढाच प्रश्न या पररषिे पुढे आहे . तो प्रश्न
ज्या त्या जातीने स्वतंर ववचार करून सोडववणे बरे . ज्या कारणांकररता सवण अस्पश्ृ य लोकाची
सभा एकबरत करण्याची मला आवश्यकता वाटली नाहीं त्यापैकी हे एक कारण आहे .

नुसत्या महारांचीव पररषि भरववण्याचे िस

ु रे ही एक कारण आहे . िमाांतराची घोषणा केल्या
पासन
ू आज़ जवळ जवळ िहा मदहण्याचां अविी लोटलेला आहे . या अविीत लोक जामत
ृ ीचे
काम पष्ु कळसे झाले आहे . आता लोकमत अज़माववण्याचा वेळ आली आहे , असे मला वाटते. हे
एक सािे आखण सोपे सािन आहे . अशी माझी समजूत आहे . िमाांतराचा प्रश्न कृतीत उतरववण्या
करीता जो प्रयत्न करणे आवश्यक आहे तो प्रयत्न करण्यापूवीं खरे लोकमत काय आहे याची
खारी करून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे आखण माझी अशी समजूत आहे का, जाती जातीची
सभा करून आजमववलेल्या लोकमताबद्दल जशी खारी िे ता येईल तशी खारी सवणसािारण
अस्पश्ृ यांची सभा भरवन
ृ अजमाववलेल्या लोकमताबद्दल िे ता येणार नाही. कारण सवण अस्पश्ृ यांची
पररषि असे नाव िे ऊन ज़रा सभा बोलाववली तरी ती सवण अस्पश्ृ यांची प्रातततनधिक स्वरूपाची
सभा होऊ नये व लोकमताची खारी करून घेता यावी म्हणन
ू च नस
ु त्या महार लोकांचा सभा
भरववण्यात आलेली आहे . या सभेत इतर जातीचा समावेश न केल्यामळ
ु े त्यांचे काही नक
ु सान
होऊ शकत नाही. त्यांना िमाांतर करावयाचे नसेल तर त्यांचा या सभेत समावेश न केल्यामळ
ु े
त्यांना वाईट वाटण्याचे काही कारण नाही. त्यांना िमाणतर करावयाचे असेल तर या सभेत त्यांचा
समावेश करण्यात आला नव्हता म्हणुन त्यांच्या िमाणतरास कसली ही आडकाठी येऊ शकणार
नाही. ज़शी महार लोकांची सभा भरववण्यात आलेली आहे तशीच अस्मश्ृ यांतील इतर जातीना
आपापल्या जातीच्या सभा भरवून या ववषया संबंिाने अपले लोकमत व्यक्त करण्याची संिी
मोकळी आहे , व तशा सभा त्यांनी कराव्या अशी मी त्यांना सुचना करतो. व त्या कामी त्यांना
माझ्याकडून जी मित होण्यासारखी असेल ती भी अवश्य करीन. येथवर झाली ती केवल
प्रस्तावना झाली. आता मी आजच्या सभेच्या मुख्य ववषयाकडे वळतो.

िमाणतराचा ववषय जजतका महत्वाचा आहे तततकाच तो गहन ही आहे . साध्या माणसाच्या बद्ध
ु ीला
त्याचे आकलन होणे कठीण आहे . तसेच साध्या माणसाला िमाणतरासारख्या ववषयक समजत
ू
करून िे णे है काम काही सोपे दिसत नाही. तथावप तम्
ु हा सवाणची समजत
ू पटल्यासशवाय िमाणतर
कृतीत उतरववणे कठीण आहे . याची जाणीव मला पण
ू प
ण णे आहे आखण म्हणन
ू जजतक्या सल
ु भ
रीतीने या बबषयाची मांडणी मला करता येईल तततक्या सल
ु भ रीतीने मी ती करणार आहे .

• िमाांतराची ऐदहक कारणे

िमाांतराच्या ववषयावर िोन दृष्टीने ववचार केला पादहजे; तसाच ताजत्वक दृष्टीने ववचार केला
पादहजे. परं तु कोणत्याही दृष्टीने िमाांतराचा ववचार करू लागलो तरी प्रथमतः अस्पश्ृ यता दह
काय बाब आहे , ततचे खरे स्वरूप काय, याचा पुरता समज करून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे .
त्यासशवाय माझ्या िमाांतराच्या घोषणेचा तुम्हाला कळणे शक्य होणार नाही. अस्पश्ृ यता दह काय
बाब आहे , ततचे खरे स्वरूप काय, याचा तुम्हास आठवण करून िे णे आवश्यक वाटते. सरकारी
शाळे त मुले घालण्याचा हक्क सांधगतल्यामुळे, ववदहरीचे पाणी भरण्याचा हक्क सांधगतल्यामुळे,
वरात घोड्यावर नेण्याचा हक्क सांधगतल्यामुळे स्पश्ृ य दहंिं न
ू ी मारहाण केल्याची उिाहरणे नेहमीच
घडत असल्यामुळे जी सवाांच्या डोळयापुढे नेहमी असतात. परं तु मारहाण करण्याची िस
ु री अशी
अनेक कारणे आहे त कक ज्याचा उल्लेख केला असता दहंिस्
ु थानच्या बाहे रील लोकांना तरी त्याचा
ववस्मय वाटे ल. उं ची पोशाख घातल्यामुळे मारहाण केल्याचे उिाहरण िे ता येईल. पाणी आणण्या
कररता तांब्या वपतळे ची भांडी वापरल्यामुळे केल्याचे उिाहरण िे ता येईल. जानवे घातल्यामुळे
मारहाण केल्याचे उिाहरण िे ता येईल. मेलेली गरु े न ओढल्यामुळे व मेलेल्या गुरांचे मांस न
खाल्ल्यामुळे मारहाण केल्याचे उिाहरण िे ता येईल. पायात बूट व मोजे घालून गावातून
गेल्यामुळे, भेटलेल्या स्पश्ृ य दहंिस
ु जोहार न घातल्यामुळे, शौचास जाताना ताब्यात पाणी
नेल्यामळ
ु े छळ झाल्यामुळे उिाहरण िे ता येईल. पंचाच्या पंक्तीत चपाती वाटल्यामळ
ु े मारहाण
केल्याचे उिाहरण घडले आहे . वरील प्रकारचे जोरजल
ु म
ू झाल्याची व तम्
ु हाला अमानष
ु तऱ्हे ने
वागववल्याची अनेक प्रकरणे ऐककवात असतील, व तम
ु च्या पैकी काहींना तर त्याचा प्रत्येक्ष
अनभ
ु वही असेल, मारहाण करता येण्यासारखे नसेल तेथे बदहष्काराच्या शास्राचा तम
ु च्या ववरुद्ध
कसा उपयोग करण्यात येतो हे ही तम्
ु हास अवगत आहे च. मोलमजरु ी समळू घ्यायची नाही;
रानातन
ू गरु ांना जाऊ द्यायचे नाही; माणसाला गावात येऊ द्यायचे नाही वैगेरे सवण प्रकारची
बंिी करून स्पश्ृ य दहंि ू लोकांनी तुमच्या लोकास जेरीस आणल्याची आठवण तुम्हा पैकी पुष्कळांना
असेल. परं तु हे असे का घडते, याच्या मुळाशी काय आहे , दह गोष्ट माझ्या मते तुमच्या पैकी
फारच थोड्या लोकांना कळत असेल. ती समजून घेणे माझ्या मते अत्यंत आवश्यक आहे .

• दह वगण कलहाची बाब आहे

वर जी कलहाची उिाहरणे दिली आहे त ततच्याशी व्यक्तीच्या गुणागुणाचा काही संबंि नाही.
स्पश्ृ य आखण अस्पश्ृ य या िोन्ही समाजातील तो कलह आहे . एका माणसावर होत असलेल्या
आगळीकीचा हा प्रश्न नव्हे , एका वगाणने िस
ु ऱ्या वगाणवर चालववलेल्या अन्यायाचा हा प्रश्न आहे .
हा वगण कलह सामाजजक िजाण संबंिीचा कलह आहे . या कलहाची जी वर उिाहरणे दिली आहे त
त्यावरून जी एक बाब उघडपणे ससद्ध होत आहे ती दह कक तुम्ही वरच्या वगाणशी वागताना
बरोबरीच्या नात्याने वागण्याचा आग्रह िरता म्हणूनच हा कलह उपजस्थत होतो. तसे जर नसेल
तर चपतीचे जेवण घातल्यामुळे, जानवी घातल्यामुळे, तांब्या वपतळे च्या भांड्यात पाणी
आणल्यामुळे, घोड्यावरून वरात नेल्यामुळे तो वरच्या वगाणचे कोणाचे नुकसान करीत नाही.
आपल्याच पिराला खार लावतो. असे असता वरच्या वगाणला त्याच्या करणीचा रोष का वाटावा?
या रोषांचे कारण एकच आहे व ते हे च कक अशी समतेची वागवणूक त्यांच्या मानहाणीला
कारणीभूत होते. तुम्ही खालचे आहात, अपववर आहात. खालच्या पायरीनेच तुम्ही रादहलेत तर
ते तुम्हाला सुखाने राहू िे तील पायरी सोड़ली तर कलहाला सुरुवात होते, ही गोष्ट तनववणवाि आहे .
वरील उिाहरणांवरून आणखी एक गोष्ट ससद्ध हाते ती दह कक अस्पश्ृ यता हा नैसमजत्तक नसून
तनत्याची आहे . दह गोष्ट स्पष्ट भाषेत सांगावयाची म्हणजे हा स्पश्ृ य अस्पश्ृ य यामिील कलह
तनत्याचा आहे व तो बरकालाबाधित असा राहणार आहे . कारण ज्या िमाणमुळे तुम्हाला खालची
पायरी िे ण्यात आलेली आहे तो िमण वरच्या वगाणच्या म्हणण्या प्रमाणे सनातन आहे . त्याच्यात
कोणत्याही प्रकारचा कालमानानस
ु ार फेरबिल होऊ शकत नाही. तम्
ु ही आज जसे खालचे आहात
तसे तम्
ु ही नेहमी खालचे रादहले पादहजे, याचाच अथण असा का स्पश्ृ य व अस्पश्ृ य यांचे मिील
हा कलह कायमचा राहणार आहे . या कलहातन
ू तम
ु चा तनभाव कसा लागणार हा मख्
ु य प्रश्न
आहे व त्या प्रश्नाचा ववचार केल्या सशवाय तुम्हाला गत्यंतर नाही असे माझे मत आहे . तुमच्या
पैकी ज्यांना दहंिं ू लोक वागवतील त्याप्रमाणे वागावयाचे असेल, त्यांचा सेवा िमण पत्करून
जगावयाचे असेल, त्या लोकांना या प्रश्नाचा ववचार करण्याचे काहीच प्रयोजन नाही. परं तु त्यांना
स्वासभमानाचे जजणे आवश्यक वाटते, त्यांना समतेचे जजणे आवश्यक वाटते, त्यांना ्या प्रश्नाचा
ववचार केल्या खेरीज गत्यंतर नाही. कोणत्या तन्हे ने या कलहात आपला बचाव करता येईल
याचा ववचार करणे त्यांना आवश्यक आहे . या कलहातन
ू आपला बचाव कसा होईल? या प्रश्नाचा
ववचार करणे मला तरी मोठे से कठीण वाटत नाही, येथे जमलेल्या तुम्हा सवण लोकांना एक गोष्ट
कबल
ू करावी लागेल, व ती दह कक कोणत्याही कलहात ज्याच्या हाती सामर्थयण असते त्याज्याच
हाती जय असतो. ज्याला सामर्थयण नाही त्यात यशाची आशा बाळगावयास नको. दह गोष्ट
सवाणच्या अनभ
ु वाने ससद्ध झालेली आहे . ततच्या समथणनाथण परु ावा िे ण्याचे कारण नाही.

• प्रथम सामर्थयण समळवा

याच्या पुढील प्रश्न जो तुम्ही ववचारात घेणे आवश्यक आहे तो हा की या कलहातून सुटका
करून घेण्यास तुमच्या पिरी पुरेसे सामर्थयण आहे काय? मनुष्यमाराला तीन प्रकारचे सामर्थयण
अवगत असते. एक मनुष्यबल, िस
ु रे द्रव्यबल आखण ततसरे मानससक बल. या बलांपेकी कोणते
बल तुम्हाला उपलब्ि आहे असे तुम्हाला वाटते? मनुष्य बलाच्या दृष्टीने तुम्ही अल्पसंख्यक
आहात, दह गोष्ट तर उघडच आहे . मुंबई इलाख्यात अस्पश्ृ य वगाणची लोकसंख्या एक अष्टमांश
एवढाच आहे . ती ही संघदटत नाही. आपसातील जातीभेिामुळे ततच्यात संघशक्तीचा पूणण अभाव
आहे . संघदटत नाही ती नाहीच; पण एकबरत ही नाही. ती खेडोपाडी बबखरु ली गेलेली आहे . अशा
कारणामुळे असलेल्या अल्पसल्प संख्येचा िे खील प्रसंग ग्रस्त झालेल्या अस्पश्ृ य वगाणच्या वस्तीस
कोणत्याही प्रकारचा उपयोग होऊ शकत नाही. द्रव्य बलाच्या दृष्टीने पादहले तर तुमची तीच
गत आहे . तुमचा जवळ थोडे बहुत मनुष्यबल आहे असे म्हटले असता चालेल पण तुमच्या
जवळ द्रव्य बळ मुळीच नाही दह गोष्ट तनववणवाि आहे . तुम्हाला व्यापार नाहीं उिीम नाही, नोकरी
नाही आखण शतीही नाही. वरच्या वगाणचे लोक जो घासकुटका िे तील त्याच्यावर आज तुमची
उपजीववका आहे . तुम्हाला अन्न नाही. तुम्हाला वस्र नाहीं तुमच्या जवळ द्रव्यबल ते काय
असणार? अन्याय झाला तर कोटाणतून िाि मागण्या इतकी अवकाि आज तुमच्यात नाही.
तुमच्यातील हजारो लोक कोटाणचा खचण सोसण्याची ऐपत नसल्यामुळे दहंिक
ु डून होणारा रास,
ववडंबना व जोरजुलूम अगिी मुकाट्यामे सोशीत आहे त. मानससक बळाची तर याहीपेक्षा अधिक
उणीव आहे . शेकडो वषण त्यांना केलेला ववटं बना, तछ - थू तनमूटपणे सोसल्यामुळे उलट बोलण्याची
सवय, प्रततकाराची दहंमत नाहीशी झाली आहे . तुमच्यातील आत्मववश्वास, उत्साह व महत्वाकांक्षा
यांचा बबमोड झाला आहे . तम
ु च्यात सवण लोक हताश, िीनवाणे व तनस्तेज झालेले आहे त. तनराशेचे
व नामद्रम
ु कींचे वातावरण सवणर पसरले आहे . आपण काही करू शकू, अशा प्रकारचा ववचार
िे खील कोणाच्या ध्यानी मना येऊ शकत नाही.
• तुमचाच छळ का होतो?

वस्तुजस्थतीचे मी हे केलेले वणणन जर खरे असेल तर त्यापासून तनघणारा ससद्धांत तुम्हा सवाणना
कबूल करावा लागेल. व तो हा की तुम्ही तुमच्या सामर्थयाणवर अवलंबून, राहाल तर तुम्हाला या
जुलुमाचा प्रततकार करता यावयाचा नाहीं तुमच्यात सामर्थयण नसल्यामुळे तुमव्यावर जोरजुलूम
होतो याबद्दल मला काडीचा ही संशय नाहीं या इलाख्यात तुम्हीच अल्पसंख्यक आहात अशातला
काही भाग नव्हे . तुमच्या प्रमाणे मुसलमान िे खील अल्पसंख्यक आहे त ज्याप्रमाणे महारमांगांचा
िोन चार घरे गावात असतात त्याचप्रमाणे मुसलमानांची ही एक - िोनच घरे गावात असतात.
त्या मुसलमानांच्या वाटे स कोणीही जात नाहीं परं तु तुमच्यावर मार सारखा जुलूम चाललेला
असतो. याचे कारण काय? िोन मुसलमानांची घरे असून त्यांच्या वाटे ला गाव जात नाही. तुमची
िहा घरे असून ही गाव तुमचा छळ करतो. असे का होते? हा प्रश्न अत्यंत महल्वाचा आहे .
त्याची खोज तुम्ही चांगल्यां रीतीने केली पादहजे. माझा मते या प्रश्नाचे एकच उत्तर िे ता येईल
व ते हे कक त्या िोन मस
ु लमानांच्या घरांच्यासाठी साऱ्या दहंिस्
ु थानातील मुसलमान समाजाची
शक्ती व सामर्थयण उभे आहे , याची जाणीव दहंि ू लोकांना असल्यामुळे त्यां िोन मुसलमान घरांच्या
वाटे स जाण्याची कोणाही दहंिच
ू ी सहसा छाती होत नाही. त्या िोन घरांच्या वाटे स गेले असताना
पंजाब पासून के मद्रास पयणत मुसलमान समाज आपली शक्ती वेचन
ू त्यांचे संरक्षण करील.
अशी खारी असल्यामुळे ती िोन मुसलमानांची घरे तनभणयपणे आपला व्यवहार करीत असतात.
तम
ु च्या बाबतीत दहंि ू लोकांची खारी असते की, तम्
ु हाला कोणीही मित करणार नाहीं व
अधिकाऱ्यांची मित होणार नाही. मामलेिार व पोलीस हे त्यांचच
े असल्यामळ
ु े स्पश्ृ य अस्पश्ृ यांच्या
वािात ते जातीला जागतात कतणव्याला जागत नाहीत, याची त्यांना खारी असते. या तम
ु च्या
असहाय जस्थतीमळ
ु े च तम
ु च्याशी दहंि ू लोक जल
ु म
ु ाची व अन्यायाची वागप्पूक करतात. येथ वर
मी जे वववेचन केले आहे त्यावरून िोन गोष्टी ससद्ध होत आहेत. त्यापैकी पदहली गोष्ट ही की
सामर्थयण असल्या सशवाय तम्
ु हाला या जल
ु म
ु ाचा प्रततकार करता येणे शक्य होणार नाही. िस
ु री
प्रततकाराला अवश्य असलेले सामर्थयण आज़ तम
ु च्या पिरी नाही. या िोन गोष्टी ससद्ध झाल्या
बरोबर ततसरी एक गोष्ट आपोआपच ससद्ध होते आखण ती दह की हे अवश्य असलेले सामर्थयण
तुम्हाला कोठून तरी बाहेरून समलववले पादहजे. हे सामर्थयण तुम्हाला कसे समळववता येईल, हाच
खरोखरी महत्वाचा प्रश्न आहे , आखण त्याचा तुम्ही तनववणकल्प मनाने ववचार केला पादहजे.

• बाहे रून सामर्थयण आणले पादहजे

या िे शातील जातीभेि व िमणभेि यांचा लोकांच्या मनावर व नीततमत्तेवर एक ववलक्षण पररणाम

घडून आलेला मला तरी दिसून-येतो. या िे शात िख
ु , िाररद्र आखण क्लेश यांच्या कररता कोणाला
ही खेि वाटत नाही; व वाटलाच तर त्याच्या तनवारणाकररता कोणी प्रयत्न करीत नाही. आपल्या
िमण बांिवांवर ककंवा जातत बांिवांवर जा िख
ु ाचा, िाररद्राचा अच्छा जुलुमाचा प्रसंग ओढवला तर
त्याच्या तनवारणा कररता मार लोक सहाय्य करतात. हा नीततमतेचा दृष्टी ककती ही ववकृत
असली तरी ती जारी आहे , हे कोणी ही ववसरून चालता कामा नये. ज्या गावामध्ये अस्पश्ृ य
लोकांवर दहंि ू कडून जुलूम होतो त्या गावात इतर िमाणचे लोक नसतात अशातला काही भाग
नाहीं अस्पश्ृ यांवर होत असलेला जुलूम अन्यायकारक आहे ही गोष्ट त्यांना पटत नाही असेही
नव्हे . होतो हा अन्याय होतो असे वाटत असून ही ते त्यांच्या सहाय्यास िावून जात नाहीत.
याचे कारणे काय? तम्
ु ही आम्हाला का मित करीत नाही असा ज़र प्रश्न तम्
ु ही त्यांना केलात
तर तम
ु च्या वािात आम्हास पडण्याचे कारण काय? तम्
ु ही आमच्या िमाणचे असता तर आम्ही
तम्
ु हाला सहाय्य केल असते, हे असे उत्तर ते तम्
ु हाला िे तील. यावरून एक गोष्ट तम
ु च्या
ध्यानात येऊ शकेल कक कोणत्याही अन्य समाजाचा ऋणानब
ु ंि तम्
ु ही जोडल्या सशवाय कोणत्याही
अन्य िमाणत तम्
ु ही सामील झाल्या सशवाय तम्
ु हाला बाहरचे सामर्थयण समळू शकत नाही. याचाच
स्पष्ट अथण असा आहे की तम्
ु ही िमाणतर करून कोणत्या तरी अन्य समाजात अंतभत
ूण झाले
पादहजे. त्यासशवाय तुम्हाला त्या समाजाचे सामर्थयण प्राप्त होऊ शकणार नाही आखण जोपयणत
तुमच्या पिरी सामर्थयण नाही तोपयांत तुम्हाला व तुमच्या भावी वपढीला आजच्या दिनवाण्या
जस्थती मध्ये दिवस काढावे लागणार आहे त.

• िमाांतराची अध्याजत्मक कारणे

येथपयांत ऐदहक कल्याणाकररता िमाांतराची आवश्यकता काय आहे याचे दिगिशणन केले आहे
आता अध्याजत्मक कारणाकररता िमाांतराची कशी आवश्यकता आहे या ववषयीचे माझे ववचार
तुमच्या समोर मी मांडीत आहे . प्रथमत: िमण कशाकररता असतो? त्याचा आवश्यकता काय? हे
जाणून घेतले पादहजे. िमाांतराच्या अनेक व्याख्या अनेक लोकांना केलेल्या तुम्हाला सापडतील.
पण त्या सवाांमध्ये अथणपूणण व सवाणना पटण्यासारखी अशी एकच व्याख्या आहे . 'ज्याने सवण
प्रजेचे िारण होते तोच िमण. हीच ती खरा िमाणची व्याख्या होय. ही िमाणची व्याख्या मी केलेली
नसती तरी दह व्याख्या सनातनी दहंिच
ू े अग्रगण्य लोकमान्य दटलक यांनीच दिलेली आहे . तें व्हा
िमाणच्या व्याख्येबद्दल मखलाशी केल्याचा आरोप माझ्यावर कोणी करू शकणार नाहीं ही व्याख्या
जरी मी केलेली नसती तरी मी ती वािाकररता मान्य केलेली आहे अशातला भाग नाही, मला
ती कबूल आहे . समाजाच्या िारणेकररता घातलेली बंिने म्हणजे िमण, हीच माझी िे खील िमाणची
कल्पना आहे . ही व्याख्या वास्तववक दृष्टया अथवा ताजत्वक दृष्टया योगय अशी दिसली तरी
समाजाच्या िारणेकररता समाजाची बंिने कशा प्रकारची असावीत या प्रश्नांची या व्याख्येवरून
काहीच बोि होऊ शकत नाही; अथवा उलगडा ही होऊ शकत नाही. समाजाच्या योगय िारणेकररता
समाजाची बंिने कशी असावीत हा प्रश्न सशल्लक राहतोच. व हा प्रश्न िमाणच्या व्याख्येपेक्षा
फार महत्वाचा आहे . कारण िमण कोणता हे व्याख्येवरून अवलंबून नसून बांिण्याच्या हे तूवर व
स्वरुपावर अबलंबन
ू आहे .

ज्या बंिनांना समाजातील सवण प्रजेची िारणा होऊ शकते ती बंिने कशी असावीत, म्हणजे खऱ्या
िमाणचे स्वरूप कसे असावे, याचा ववचार करताना समाज आखण व्यक्ती यांचा ताजत्वक दृष्टया
संबंि काय व कसा असावा हा प्रश्न साहजजकपणेच उिभवतो. या प्रश्ना संबंिीने आितु नक
समाजशास्र व त्यांनी तीन प्रकारची मते प्रततपािन केलेली आहे त. काहीीँच्या मते व्यजक्तमाराला
सुख प्राप्ती व्हावी हाच समाज संघटनेचा अंततम हे तू आहे . काहींच्या मते व्यजक्तमाराला त्याच्या
अंगभूत गुणांचा व शक्तीचा ववकास करता येऊन त्याला पूणाणवस्थेस पोहोचववण्यास मित व्हावी
हाच समाज संिटनेचा अंततम हे तू असला पादहजे. व काहीच्या मते समाज संघटनेचा मख्
ु य हेतू
व्यक्तीची उन्नत्ती ककंवा व्यक्तीचे सौख्य हा नसन
ू आिशणभत
ू समाज तयार करणे हाच होय.
दहंिस्
ु थानी कल्पना या तीन ही कल्पनाहून अगिी तनराळी आहे . दहंि ु िमाणत व्यक्तीला काही
स्थान नाही. दहंि ु िमाणत रचना वगाणच्या कल्पनेवर केलेला आहे . एकाने िस
ु ऱ्याशी कसे वागावे
याची सशकवण दहंि ु िमाणत नाही. एका वगाणने िस
ु न्या वगाणशी कसे वागावे याची बंिने दहंि ु
िमाणत आहे त. ज्या अथाणत व्यक्तीला प्रािान्य नाही तो िमण मला स्वत:ला मान्य नाही.
व्यक्तीच्या जीवनाला समाजाचा जरी आवश्यकता असली तरी समाजाचा िारणा हे िमाणचे अंततम
ध्येय होऊ शकत नाही. व्यक्तीचा ववकास हे िमाणचे खरे ध्येय आहे असे मी समजतो. एक
घटक असला तरी त्याचा आखण समाजाचा संबंि; शरीर आखण अवयव, गाडा आखण त्याच चाक
याचा जसा संबंि आहे तसा नव्हे असे मी समजतो.

• समाज आखण व्यक्ती

ज्याप्रमाणे थेंब समुद्राच्या पाण्यात टाकला असताना त्याचा लोप होतो तसा माणसाला तो केवल
समाजात रादहला म्हणून त्याचा लेप होऊ शकत नाही. त्याचे जीवन स्वतंर असते. त्याचा जन्म
समाजाच्या सेवेकररता नसून आत्मोन्नती कररता आहे . ्या प्रकार कारणामुळे सुिारलेल्या
राष्रात एका माणसाला िस
ु ऱ्या माणसाशी आपला गुलाम करून जाता येत नाही, ज्या िमाणत
व्यक्तीला प्रािान्य नाही तो िमण मला मान्य होऊ शकत नाही. तमेच ज्या िमाणत एका वगाणने
ववद्या सशकावा िस
ु न्या वगाणने शस्र िरावे, ततसन्याने व्यापार करावा व चौर्थयाने नुसती सेवा
करावी, असे आहे तो िमण मला मान्य नाही. ववद्या िरे काला हवी. शस्राचा िरे काला जरुरी आहे .
पैसा सवाणना पादहजे. दह गोष्ट जो िमण ववसरतो व जो एकाला सज्ञान करण्याकररत्ता बाकीच्यांना
अज्ञानात ठे वतो तो िमण नसून लोकांना बौवद्धक गुलामधगरात ठे वण्याचा कावा आहे . जो िमण
काहींना िन संपािनाचा मागण मोकळा ठे वतो व बाकीच्यांना आपल्या जीववकेकररता िस
ु ऱ्यावर
अबलंबून राहाण्याचा अनुज्ञा िे तो तो िमण नसून ती स्वाथण परायणता आहे . दहंि ू िमाणतील
चातुवण्
ण यण हे असे आहे . त्याववषयी माझे मत काय आहे हे मी स्पष्टपणे मांडडले आहे . हा दहंि ू
िमण तुम्हाला दहताचा आहे की काय याचा तुम्ही ववचार करा. व्यक्तीच्या आत्मोन्नतीला पोषक
असे वातावरण उत्पन्न करणे ही िमाणची मूलभूत कल्पना आहे . हे जर मान्य केले तर दहंि ू
िमाणने तम
ु ची आत्मोन्नती किीही होऊ शकणार नाही. व्यक्तीच्या ववकासाला तीन गोष्टींचा
अनावश्यकता को, सहानभ
ु त
ू ी, समता आखण स्वातंव्य. दहंि ू िमाणतील या ततन्ही गोष्टी पैकी एक
तरी बाब तम
ु च्या कररता उपलब्ि आहे असे तम्
ु हाला म्हणता येईल काय?
• दहंि ू िमाणत तुम्हाला सहानुभूती आहें काय?

सहानुभूतीच्या दृष्टीने पादहले तर सवणर शून्यच आहे , असे म्हणावे लागेल. कोठे ही तुम्ही गेलात
तरी तुमच्याकडे आपुलकीच्या भावनेने कोणी ही पाहाणार नाही, याचा अनुभव तुम्हाला चांगलाच
आहे . आपुलकीचा भावना नाहीच नाही, परं तु दहंि ू लोकांकडून तुम्हाला परक्या पेक्षा परके
लेखण्यात येते. एकाच गावात राहणारे स्पश्ृ य आखण अस्पश्ृ य यांचा परस्पर संबंि कसा हे जर
पाहू लागले तर पुजारी शेजारी राहणार िोघे भाऊ असे कोणाला ही म्हणता येणार नाहीं छावणी
दिलेले हे िान परस्पर ववरोिी सैन्याचे तल आहे त असेच म्हणावे लागेल. जजतके मुसलमान
लोक दहंिं न
ू ा जवळचे वाटतात, त्यांच्याशी जेवढा त्यांचा स्नेहभाव असतो त्याच्या शत्तांशाने
िे खील तुमच्याशी दहंिं च
ू ा नसतो. दहंि ू मुसलमान हे लोकल बोडाणत, कायिे कौजन्सलात व्यापारात
एकमेकांना सहाय्यभूत होऊन वागतात; पण तुमच्याशी तसे सहानुभूताने दहंि ू लोकांना वागल्याचे
एखािे तरी उिाहरण िाखवून िे ता येईल काय? उलटपेक्षा त्यांचा तुमच्या ववरुद्ध नेहमीचा कटाक्ष
असतो, ही गोष्ट मार खरा आहे . दहंिच्ू या मनात तुमच्या ववरुद्ध असलेल्या कटाक्षाचा पररणाम
ककत्ता वविातक झाला आहे हे तुमच्या पैकी ज्या कोणाला िाि मागण्या कररता कोटाणत जाण्याचा
प्रसंग आलेला आहे तो आपल्या अनुपवाने सांगू शकेल. कोटण आपल्याला न्याय िे ईंल, पोलीस
आपल्याला मित करील असा तुम्हापैकी कोणा एकाला तरी ववश्वास वाटतो का? व तो जर
वाटत नाही तर तशा वत्ृ ती होण्यास काय कारण आहे ? माझा मते अशा अववश्वासाच कारण
एकच आहे व ते हे च की दहंि ू लोकांमध्ये तम
ु च्या बद्दल कोणत्याही प्रकारचा सहानभ
ु त
ू ी नसल्या
कारणाने ते आपल्या अधिकार सिप
ु योग करतील अशी आशा तम्
ु हाला वाटत नाही. हे जर खरे
आहे तर शरत्ु वाने भरलेल्या या वातावरणात राहून तम
ु चा काय उपयोग होणार आहे ?

• दहंि ू समाजात तुमच्या कररता समता आहे काय?

हा प्रश्न खरोखरीच ववचारावयासच नको. अस्पश्ृ यता हा मतू तणमंत असमानताच आहे . एवढी मोठी
असमानतेची जागती ज्योत कोठे च दिसावयाचा नाही. अस्पश्ृ यतेपेक्षा जास्त उग्र स्वरुपाची
असमानता जगाच्या इततहासात अन्य कोठे च सापडणार नाही. कमी अधिक भावामळ
ु े एकाने
आपली मुलगी िस
ु ऱ्याच्या मुलाला न िे णे, कमी अधिक भावामुळे एकाने िस
ु ऱ्याच्या बरोबर
सहभोजन न करणे अशा प्रकारचे असमानतेचे तनिशणक वतणन आपणास पाहावयास सापडले. परं तु
एका माणसाला िस
ु ऱ्या माणसाने न सशवण्या इतका पततत लेखण्याची प्रथा दहंि ू िमाण खेरीज
आखण दहंि ू समाजाखेरीज अन्यर कोठे तरी सापडेल काय? ज्याच्या स्पशाणने पाणी बाटते, ज्याच्या
स्पशाणन िे व बाटतो, तो प्राणी मानवाच्या कोटीत गणला गेला आहे असे कोणी तरी म्हणेल
काय? अस्पश्ृ य माणसाकडे पाहण्याची दृष्टी आखण रक्तवपतीने भरलेल्या माणसाकडे पाहण्याची
दृष्टी यात काय फरक आहे ? रक्तवपती भरलेल्या माणसाबद्दल लोकांच्या मनात ककळस जरी
असला तरी त्याच्याबद्दल लोकांच्या मनात सहानुभत
ू ी तरी असते! परं तु तुमच्या बद्दत्न सहानुभत
ू ी
तर नसतेच पण ककळस मार असतो. रक्तवपती भरलेल्या माणसापेक्षा िे खील तुमची जस्थती
हीन आहे . अजून दह खेडग
े ावात एखािा स्पश्ृ य माणूस उपास सोडीत असताना जर महाराचा
शब्ि त्याच्या कानावर पडला तर तो अन्न ग्रहण करीत नाही एवढा कलंक तुमच्या शरीराला,
एवढा कलंक तुमच्या शब्िाला आहे ! अस्पश्ृ यता दहंि ु िमाण वरील कलंक आहे असे काही लोक
म्हणत आहे त. पण त्या बतवाणीत खर म्हटले असता काही अथण नाही दहंि ू िमण कलंककत आहे
असे एक ही दहंि ू मानीत नाही. तम्
ु ही कलंककत आहात अपववर आहात असे मार बहुजन दहंि ू
समाज मानतो. दह िशा तम् ु हाला का प्राप्त झाली हे तम्
ु ही दहंि ु िमाणत रादहंल्यामळ
ु े ही िशा
तम्
ु हाला प्राप्त झाली आहे असे मला वाटते. तम
ु च्यातील जे मस
ु लमान झाले त्यांना दहंि ू अस्पश्ृ य
मानात नाहीत व असमान लेखीत नाहीत. तम
ु च्यातील जे खखस्ती झाले त्यांना दहंि ू अस्पश्ृ य
मानात नाहीत व असमान लेखीत नाहीत. नक
ु ताच रावणकोर येथे घडलेला प्रकार ववचारात
घेण्यासारखा आहे . तेथील धथया जातीतील अस्पश्ृ य लोकांस रस्त्यावरून चालण्याची मनाई आहे.
परवाच त्यांच्या पैकी काही जणांनी शीख िमण स्वीकारला, हे तुम्हास मादहत असेलच. अस्पश्ृ य
असताना ज्या लोकांस त्या रस्त्यावरून चालता येत नव्हते त्याच लोकांना शीख िमण जस्वकारल्या
बरोबर त्यांच्या वरची बंिी उडवली गेली. या सवण गोष्टीवरून एक गोष्ट ससद्ध होत आहे की
तुमच्या अस्पश्ृ यतेला व तुमच्या असमानतेला जर काही कारण असेल तर ते तुमचा आखण दहंि ु
िमाणचा असलेला लागाबांिा हे होय.

या असमानतेच्या अन्यायात सांत्वन करण्याच्या हे तूने काही स्पश्ृ य लोक अस्पश्ृ यांना सांगतात
की तम्
ु ही सशक्षण घ्या, म्हणजे तम्
ु हाला सशव!ू तम्
ु ही स्वच्छ राहा म्हणजे तम्
ु हाला सशव!ू आखण
समानतेने वागव!ू खरे म्हटले असता, अडातन महाराची िररद्री महाराची आखण अस्वच्छ महाराची
जी गत होते तीच गत सशकलेल्या महारांची, पैसव
ै ाल्या महारांची आखण स्वच्छ राहणाऱ्या महारांची
होते. हे तम्
ु हा आम्हा सवाणना अनभ
ु वाने माहीत आहे पण तो प्रश्न जरी बाजल
ू ा ठे वला तरी जर
सशक्षण घेतल्यासशवाय, हाती पैसा असल्या सशवाय, अंगावर पोशाख असल्या सशवाय, मान मान्यता
समळणार नाही तर साध्या महाराने काय करावे? ज्याला सशक्षण प्राप्त होऊ शकत नाही, ज्याला
पैसा समळू शकत नाहीं आखण ज्याला तनटनेटका पोशाख करता येत नाही त्या महाराला समानता
कशी समळणार? खखस्ती िमाणत, मुसलमान िमाणत जी समानतेची सशकवण िे ण्यात आली आहे
ततचा संबंि ववद्या, िन, पोशाख, पराक्रम अशा बा्य वस्तूंशी मुळीच नाही माणसाचे मनुष्यत्व
हीच महत्वाची गोष्ट आहे असे िोन्ही िमण मानतात्त व ते मनुष्यत्व सवाणना आिरणीय असणे
पादहजे. कोणी कोणाचा अपमान करू नये व कोणी कोणाला असमान मानू नये असे ते िमण
सशकवतात. दहंि ु िमाणत या सशकवणीचा पूणण अभाव आहे . ज्या िमाणत मनुष्याच्या मनुष्यत्वाला
व त्याच्या माणुसकीला काही ककमत नाही तो िमण काय कामाचा? आखण त्याला कवटाळून िरून
राहाण्यात काय हाससल आहे ? याला उत्तर म्हणून काही दहंि ू लोक उपतनषिाची साक्ष िे तात
त्यात ईश्वर सवणर भरता आहे , असे तत्त्व आहे म्हणून बढाई समरवतात. ववज्ञान आखण िमण या
िोन गोष्टी अिा तनरतनराळया आहे त. एखािी गोष्ट ववज्ञानाचे तत्त्व आहे कक िमाणची सशकवण
आहे याचा ववचार केला पादहजे. सवाणभूती एक ईश्वर हा ववज्ञानाचा ससद्धांत आहे . िमाणच्या
तत्वांचा वागणुकीशी संबंि असतो, ववज्ञानाचा नसतो. सवाणभूती एक ईश्वर हा िमाणची सशकवण
नाहीं हवं ववज्ञानाचे तत्त्व आहे दह गोष्ट, दहंि ू लोक त्याप्रमाणे वागत नाहीत ्या माझा
म्हणायाचा पुरावाच आहे . उलटपक्षी दहंि ू लोकांचा असा आग्रहच असेल का सवाणभूती एक परमेश्वर
आहे . दह गोष्ट तत्त्वज्ञानाचा ससद्धांत नसून त्यांच्या िमाणचा पाया आहे आखण म्हणून त्यांचा
िमण श्रेष्ठ आहे . तर त्यांना एंवढे च उत्तर परु े आहे की त्यांच्या इतके नीच लोक जगामध्ये िसरे
कोणीच नसतील मख
ु ाने सवाणभत
ू ी ईश्वर असा जप करणाऱ्या आखण कृतीने भत
ू माराची ववडंबना
करणाऱ्या लोकांचा 'मख
ु मेँ राम बगल में छुरी' 'बोलणे महानभ
ु ावाचे पण करणी कसाबाची' अशा
िष्ु ट लोकातच समावेश करावा लागेल. सवाणभत
ू ी एक ईश्वर मानणारे आखण आने माणसाला
पशत
ु ल्
ु य लेखणारे लोक िांसभक आहे त, त्यांचा संग करू नका. मगु यांना साखर घालणारे व
माणसांना पाण्यावाचन
ू मारणारे लोक िांसभक आहे त त्यांचा संग करू नका! त्यांच्या संगामळ
ु े
तुमच्यावर काय पररणाम झाला आहे ? तुमचा इज्जत नाहीशी झाली, तुमचा मान सम्मान नाहीसा
झाला. खरे म्हटले असता दहंि ू समाजातच तुम्हाला मान सन्मान नाही, हे म्हणणे वस्तुजस्थतीच्या
मानाने अपुरे पडते. तुम्हाला दहंि ू लोकच हलके मानतात असे नव्हे तर मस
ु लमान व खखस्ती
लोक िे खील तुम्हाला हलके लेखतात. खरे म्हटल असता मुसलमान िमाणत, खखस्ती िमाणत श्रेष्ठ
कतनष्ठ, उच्च नीच असा भेिभाव जागत
ृ करणारा सशकवण नाही असे असताना िे खील हे लोक
तुम्हाला कमी लेखतात. त्याचे कारण काय हे ्याचे कारण एकच. दहंि ू लोक तुम्हाला नीच
लेखतात म्हणूनच तुम्हाला मुसलमान व खखस्ती लोक नीच लेखतात. अस्पश्ृ याना जर आम्ही
समान लेखले तर दहंि ू लोक आपल्याला अस्पश्ृ याच्या इलकेच खालचे लेखतात. या भीतीमुळे
मुसलमान ब खखस्ती लोक तुमच्याशी दहंि ू प्रमाणेच अस्पश्ृ यता पाळतात. आम्ही दहंि ू समाजात
दहन गणले गेलो आहोत. हलकेच नव्हें तर दहंिच्
ू या असमानतेच्या वतणणुकीमुळे आम्हा सवण
दहंिस्
ु थान िे शामध्ये सवाांपेक्षा दहन गणले गेलो आहोत हा अपमानकारक पररजस्थती
टाळण्याकररता हा कलंक िव
ु ून काढण्याकररता नरिे हाचे चीज करण्याकररता, ज़र काणता एखािा
उपाय असेल तर तो एकच आहे व तो म्हणजे दहंि ु िमाणचा व दहंि ु समाजाचा त्याग करणे हाच
होय.

• दहंि ु िमाणत तुम्हाला स्वातंत्र्य आहे काय?

िरे क नागररकाला जेवढे कायद्याने व्यवसाय स्वातंत्र्य आहे , तेवढे व्यवसाय स्वातंत्र्य तुम्हाला
ही आहे , िरे क नागररकाला कायद्याने जजतके व्यजक्त स्वातंत्र्य आहे . तेवढे व्यजक्त स्वातंत्र्य
लुम्हाला ही आहे . असे काही लोक म्हणतील परं तु या म्हणण्यात खरोखर काही अथण आहे काय?
तो याचा खोल ववचार तुम्ही करायला पादहजे. ज्याला ज़न्म जात िंद्या सशवाय िस
ु रा कोणताही
िंिा समाज करू िे त नाही, त्या माणसाला तल
ु ा व्यवसाय स्वातंत्र्य आहे असे सांगण्यात काय
हाससल आहे ? ज्याला संपत्ती समळववण्याचे कोणत्याही प्रकारचे द्वार खल
ु े नाही त्याला तझ्
ु या
संपत्तीला कोणीही हात लावू शकणार नाही, तझ
ु ा संपत्ती उपभोगण्यास तू स्वतंर आहे स हे असे
सांगण्यात काय सत्य आहे ? ज़न्म जात अपववरतेमळ
ु े ज्याचा नोकरीत प्रवेश होऊ शकत नाही,
ज्याच्या हाताखाली नोकरी करण्याचा इतर लोकांना अपमान वाटतो अशा माणसात कोणत्याही
नोकरीवर हक्क सांगण्याचे तुला स्वातंत्र्य आहे , असे सांगणे म्हणजे त्याची थट्टा करणे आहे .
कायद्याने षुष्कळ हक्क दिले असतील पण समाज त्यांचा उपयोग करू िे ईल तरच ते खरे हक्क
आहे त, असे म्हणता येईल. अस्पश्ृ यांनी चांगला पोशाख घालून दहंडावे, असा हक्क कायद्याने
दिला आहे . पण दहंि ू समाज तसे कपडे वापरू िे त नाही, तर त्या हक्काचा काय उपयोग?
अस्पश्ृ याना तांब्या वपतळे च्या भांड्यात पाणी आणावे असा हक्क कायद्याने दिला आहे , पण दहंि ू
समाज अस्पश्ृ याना िातच
ू ी भांडी वापरु िे त नाहीत तर त्या हक्काचा काय उपयोग? अस्पश्ृ यांनी
आपल्या घरावर कौल घालावी असा हक्क कायद्याने दिला आहे , पण दहंि ू समाज त्यास कौल
घालू िे त नाही तर त्या हक्काचा काय उपयोग? अशी पष्ु कळ उिाहरणे िे ता येतील. परं तु सारांश
हा कक समाज उपभोगू िे ईल तर आपला हक्क असे म्हणता येईल. ज्या हक्काला स्रमाजाचा
आड काठी आहे , हरकत आहे तो हक्क कायद्याने जरी दिला असला तरी त्याचा काही उपयोग
नाहीं अस्पश्ृ य लोकांना कायिे शीर स्वातंत्र्यापेक्षा सामाजजक स्वातंत्र्याची जास्त जरुरी आहे .
सामाजजक स्वातंत्र्य जोपयणत्त तुम्हाला प्राप्त झाले नाही तोपयांत तुम्हाला कायद्याने ककती ही
स्वातंत्र्य दिले तरी त्याचा काहीही उपयोग होणार नाही. तुम्हाला शारीररक स्वातंत्र्य आहे असे
काही लोक सांगतील. तुम्हाला कायद्याची मनाई नसेल ततकडे जाता येते कायद्याचा मनाई
नसेल त्या प्रकारे बोलता येते हे खरे परं तु या स्वातंत्र्याचा काय उपयोग आहे ? मनुष्यमाराला
जसे शरीर आहे तसेच मन ही आहे . जजतकी शाराररक स्वातंत्र्याची आवश्यकता आहे तततकाच
मानससक स्वातंत्र्याची आवश्यकता आहे . नुसत्या शरीररक स्वातंत्र्याला काही उपयोग नाहीं महत्व
आहे ते मानससक स्वातंत्र्याला आहे . खरे म्हटले असता शरीर स्वातंत्र्य कशा कररता असते?
ज्याला त्याला मनसोक्त व्यवहार करता यावा एवढ्याच करता आहे . केद्याच्या पायातील बेड्या
काडून त्याला मोकळे करण्याचा मतलब काय? हे तू एवढाच की त्याने बा्य जगात मोकळया
मनाने वावरून आपल्या अंगी असलेल्या कतणबगारीचा पूणण फायिा घ्यावा म्हणून. परं तु ज्या
माणसाचे मन स्वतंर नाही त्याला असल्या बा्यात्कारी स्वातंत्र्याचा काय उपयोग? मानससक
स्वातंत्र्य हे च खरे स्वातंत्र्य आहे . ज्याचे मन स्वतंर नाही तो मोकळा असून गुलाम आहे , ज्याचे
मन स्वातंत्र्य नाहीं तो जरी तो कैिी नसला तरी तो तुरुंगात आहे . ज्याचे मन स्वतंर नाही तो
जजवंत असून मेला आहे . मनाचे स्वातंत्र्य हा जजवंतपणाची साक्ष आहे . परं तु मानससक स्वातंत्र्य
कोणाला आहे असे म्हणता येईल? जो आपली बुद्धी जागत
ृ ठे वून आपले हक्क काय, आपले
अधिकार काय व आपले कतणव्य काय याचा जाणीव करून घेतो त्याला मी स्वातंत्र्य म्हणतो.
जो पररजस्थतीचा िास झाला नाही जो पररजस्थतीला आपल्या क्यात आणण्यास ससद्ध असतो,
तो माणस
ू स्वतंर आहे, असे मी म्हणतो. जो रूढीच्या स्वािीन झाला नाही, जो गतानग
ु ततक
बनला नाही, ज्याच्या ववचारांचा ज्योत ववझली नाहीं तो स्वतंर आहे , असे मी म्हणतो. जो
परािीन झाला नाहीं, जो िस
ु ऱ्याच्या सशकवणीने वागत नाही, जो कायण कारणभाव ध्यानात घेतल्या
सशवाय कशावर ववश्वास ठे वत नाही, जो आपल्या हक्कांचा अपहार केला असताना त्याच्या
रक्षणाथण िक्ष असतो. जो प्रततकूल लोकमताला घाबरून जात नाही, िस
ु ऱ्याच्या हातचे बाहुले न
होण्या इतकी बुद्धी, स्वासभमान ज्याला आहे , तोच माणूस स्वातंत्र्य आहे , असे मी समज़तो. जो
आपल्या आयुष्याचे ध्येय व आपल्या आयुष्याचा व्यय िस
ु ऱ्याने घालून दिलेल्या आज्ञेप्रमाणे
ठरववत नाही, जो आपल्या बुद्धीनुसार आपल्या आयुष्याचे ध्येय काय असावे व आपले आयुष्य
कोणत्या कायाणत व कशा रीतीने व्यतीत करावे हे आपले आपण ठरववतो. सारांश जो सवणस्व
स्वािीन आहे , तो माणस
ू स्वतंर आहे , असे मी समजतो.

या दृष्टीने पादहले आता तुम्ही स्वतंर आहात का? तुमचे आयुष्य व तुमच्या आयुष्याचे ध्येय
तुमच्या स्वािीन आहे का? माझ्या मते तुम्हाला स्वातंत्र्य तर नाहीच पण तुम्ही िास आहात,
सेवक आहात, इतकेच नव्हे तर, तुमच्या िास्यत्वाला ससमा उरली नाही? दहंि ु िमाणत कोणालाही
ववचार स्वातंत्र्य असू शकत नाही. जो जो मनुष्य दहंि ु िमाणत रादहल त्या त्या माणसाला अपना
ववचार स्वातंत्र्याला ततलांजली दिल्या सशवाय गत्यंतर नाही. वागताना त्याने वेिाप्रमाणे वागले
पादहजे. वेिात तशी आज्ञा नसेल तर स्मत
ृ ातील आज्ञेप्रमाणे वागले पादहजे स्मत
ृ ीत तशी आज्ञा
नसेल तर महाजनांच्या पावलावर पाऊल ठे वून वागले पादहजे. दहंि ु िमाणत बुद्धीला ववचाराला
प्रािान्य तर नाहीच नाही पण बाब िे खील नाही. दहंिं न
ू ी कोणाची तरी गुलामधगरी केलीच पादहजे.
वेिाची गुलामधगरी केली पादहजे स्मत
ृ ीचा कास िरली पादहजे. अगर महाज़नांचे अनुकरण केले
पादहजे. ववचार शक्तीचा त्याने मुळीच उपयोग करता कामा नये. जोपयांत तुम्ही दहंि ु िमाणत
आहात तोपयांत तुम्हाला ववचार स्वातंत्र्य प्राप्त होऊ शकत नाही. यावर कोणी असे म्हणतील
कक दहंि ू िमाणने तम
ु चेच मानससक स्वातंत्र्य दहरावन
ू घेतले असे नव्हे तर दहंि ु िमाणला प्रमाण
मानणाऱ्या सवण जातीचे मानससक स्वातंत्र्य दहरावन
ू घेतलेले आहे . दहंि ु िमाणमळ
ु े सवणच बौवद्धक
गल
ु ामधगरीत सापडले आहे त हे खरे , पण त्यामळ
ु े ते समिख
ु ी आहे त असे कोणी समजू नये.
कारण या बौवद्धक गल
ु ामधगरीच िष्ु पररणाम सवाणना भोगावे लागत नाहीत. स्पश्ृ य वगाणच्या ऐदहक
सख
ु ावर या बौवद्धक गल
ु ामधगराचा कोणत्याही प्रकारचा अतनष्ट पररणाम होऊ शकत नाही. ते
जरी वेिांचे गल
ु ाम झाले, स्मत
ृ ीचे िास असले, महाजनांचे गतानग
ु ततक बनले तरी दहंि ू समाजाच्या
व्यवहारात त्यांना वेिांना, स्मत
ृ ानी व महाज़नांना उच्च पि दिलेले आहे , िस ु ऱ्यावर हुकमत
गाज़ववण्या कररता त्यांना अधिकार दिलेला आहे . सारा दहंि ू िमण वररष्ट वगाणच्या दहंिं न
ू ी वररष्ट
वगाणच्या दहंिं च्ू या संविणनाकररता रचलेला आहे , ही गोष्ट अगिी तनववणवाि आहे . ज्याला ते िमण
म्हणतात त्या िमाणत तुम्हाला गुलामांची भूसमका दिलेली आहै . इतकेच नव्हे तर या
गुलामधगरीतून तुमची सुटका होऊ नये. अश्या प्रकारची व्ययस्था हीं त्या िमाणत केलेली आहे ,
म्हणून दहंि ु िमाणतील ्या गुलामधगरीतून सुटका करून घ्यायघी तुम्हाला जजतकी जरुरी आहे
तततकी दहंिं ऩ
ू ा नाही. अश्या रीतीने ववचार केला असता. हा दहंि ु िमण तुम्हाला िोन्ही तान्हे ने
मारक झाला आहे . या िमाणने तुमचे मानससक स्वातंत्र्य दहरावून घेऊन तुम्हाला गुलाम केले
आहे ; व याच िमाणने तुम्हाला व्यवहारात गुलामधगरीच्या िशेत आणून टाकले आहे . तुम्हाला जर
स्वातंत्र्य हवे असेल तर तुम्हाला िमाांतरच केले पादहजे.
• अस्पश्ृ यातील संघटन आखण िमाांतर

अस्पश्ृ यता तनवारणाची जी आज चळवळ चालू आहे त्या चळवळीवर अशी टीका करण्यात येते
कक अस्पश्ृ य वगाणत ज्या तनरतनराळया जातीचा समावेश झालेला आहे , त्या जातीत ही परस्परांतील
व्यवहारामध्ये जातीभेि पाळण्यात येतो नव्हे अस्पश्ृ यता पाळण्यात येते. महार मांग एकमेकांच्या
हातचे खात नाहीत. िोघेही मुंगयासारख्या जातीला सशवत नाहीत व त्यांच्याशी अस्पश्ृ यता
पाळतात. परस्पर जातीभेि अस्पश्ृ यता पाळणाऱ्या लोकांना वरच्या जातीकडून तुम्ही जातीभेि
मोडा, अस्पश्ृ यता मानू नका, असे म्हणण्याचा काय अधिकार आहे ? असा प्रश्न नेहमी ववचारण्यात
येतो. तुम्ही आपसातील जातीभेि व अस्पश्ृ यता नाहीशी करा मग आमच्याकडे िाि मागाण्यास
या, असा साळसूिपणाचा सल्ला त्यांना िे ण्यात येत असतो. या दटकेच्या मुळाशी असलेल्या
किेत सत्य आहे , हे आपल्यापैकी सवाणना कबूल करावे लागेल. पण त्या दटकेत केलेला आरोप
मार खोटा आहे . अस्पश्ृ य वगाणत समाववष्ट झालेले लोग जाताभेि पाळतात व काही अस्पश्ृ यता
पाळतात, या गोष्टीचा इंकार करता येणे शक्य नाही, या मोष्टी मान्य करणे प्राप्त असले तरी
या अपरािाला तें कारणीभूत आहे त असे म्हणणे तनखालस खोटे आहे , जातीभेिाचा व अस्पश्ृ यतेचा
उगम अस्पश्ृ य लोकांपासून झालेला नाही. जातीभेिाचा व अस्पश्ृ यतेचा उगम वररष्ट वगीय
दहंिं च्ू या हातून झालेला आहे , जातीभेिाचा व अस्पश्ृ यतेचा उगम वर अस्पश्ृ य लोकांपासून झालेला
नाही, जातीभेिाचा व अस्पश्ृ यतेचा पायंडा त्यांनी घातलेला आहे . जातीभेि व अस्पश्ृ यता
पाळण्याचा िडा वररष्ट वगीयांनी दिलेला आहे . ही गोष्ट जर सत्य असेल तर जाताभेिाच्या व
अस्पश्ृ यतेच्या रुढीची जबाबिारी स्पश्ृ य वगाणवरच पडते, अस्पश्ृ य वगाणवर ती पडू शकत नाही
अस्पश्ृ य वगधच लोक जातीभेि व अस्पश्ृ यता पाळतात वरच्या वगाणतील लोकांनी दिलेला िडा
धगरवीत आहे त. तो िडा जर खोटा आहे तर त्याचे पाप ज्यांनी तो िडा दिला त्याच्यावरच येऊन
पडते. त्यांनी धगरवीला त्याच्यावर येऊन पडू शकत नाही. हे उत्तर जरी समथणक असले तरी या
उत्तराने माझे स्वत:चे समािान होऊ शकत नाहीं. ज्या कारणामळ
ु े अस्पश्ृ यता व जातीभेि हा
आपल्या मध्ये सशरला त्या कारणाला आपण जरी जबाबिार नसतो तथावप आपल्या मध्ये जो
जातीभेि व जी अस्पश्ृ यता नांित आहे ततचा धिक्कार न करणे, ती आहे तशीच चालू िे णे
आपल्याला इष्ट नाही. अस्पश्ृ यतेचा व जातीभेिाचा सशरकाव करण्यास जरी आपण जवाबिार
नसलो तरी ती घालवण्याची जबाबिारी आपल्यावर आहे . हा जबाबिारी आपण सवाणना ओळखली
आहे . याबद्दल मला समािान वाटते. माझी खारी आहे कक महार जातीत असा कोणीही पुढारी
नाही कक जातीभेि पाळावा असे तो म्हणतो. तुलनाच करावयाची झाली तर तो पुढाऱ्यांमध्येच
केली पादहजे. महारातील सशकला सावरलेला वगण घेतला आखण ब्राहाणातील सशकला सावरलेला
वगण ज़री घेतला व िोघांची तुलना केली तर अस्पश्ृ य वगाणतील सुसशक्षक्षत वगण जातीभेि मोडायला
जास्त अनुकूल आहे . दह गोष्ट कोणास ही कबूल करावी लागेलं. इतकेच नव्हे तर ती गोष्ट
कृतीने दह ससद्ध करून िे ता येईंल. महारातील सुसशक्षक्षत वगण या सुिारायला अनुकूल आहे हे
ससद्ध करून िे ता येईंल. आज़ महारांमध्ये असा एकही मनुष्य सापडायचा नाही कक जो महार
मांगात रोटी व्यवहार व्हावा याच्या ववरुद्ध असेल. आपल्यातील जातीभेि मोडण्याचा आवश्यकता
तुम्ही ओळखता या गोष्टीबद्दल मला मोठ समािान वाटते व मी तुमचे असभवािन करू इजच्छतो.
परं तु अस्पश्ृ यांतील जातीभेि मोडण्याचा प्रयत्न कसा यशस्वी करता येईल याचा तुम्ही ववचार
केला आहे काय? सहभोजने केल्याने ककंवा क्वधचत प्रसंगा सहवववाह केल्याने जातीभेि मोडू
शकत नाहीत. जातीभेि दह एक मानससक जस्थती आहे . एक मानससक व्यथा आहे . दह मानससक
व्यथा जडण्याचे कारण दहंि ु िमाणची सशकवण दह आहे . आपण जातीभेि पाळतो, अस्पश्ृ यता
पाळतो याचे मख्
ु य कारण ज्या दहंि ु िमाणत आपण आहोत तो िमण तसे करावयास सांगतो
म्हणन
ू . वस्तू कडू असेल तर ती गोड करता येईल. खारट असेल तर तरु ट असेल तर ततची
रूची बिलता येईल पण ववषाचे अमतृ करता येणार नाही. दहंि ु िमाणत राहून जातीभेि नष्ट करू
असे म्हणतो म्हणजे बबषाचे अमत
ृ करू असेच म्हणण्यासारखे आहे .

अथाणत ज्या िमाणत माणसाची घाण माणसाने मानली पादहजे अशी सशकवण िे ण्यात येत आहे
ल्या िमा िमाणत त आपण जोपयांत आहोत तोपयांत जातीभेि नाहीसा होणार नाही. आपल्या
मनातील जातीभेि ब अस्पश्ृ यता नाहीशी करावयाची असल्यास त्यांना िमाांतर करणे हा एकच
रामबाण उपाय आहे .

• नामांतर आखण िमाणतर

येथपयणत िमाणतराचा कारणमीमांसा तुमच्यापुढे मी मांडली आहे . दह कारणमीमांसा तुम्हाला

ववचार प्रवतणक होईल अशा मला आशा आहे . दह कारणमीमांसा ज्यांना खोल आखण गहन अशा
वाटत असेल त्यांना या ववषयाचा सहज समज पडावा म्हणन
ू मी काही सािे बालबोि ववचार
तम
ु च्या पढ
ु े मांडणार आहे . या िमाांतराच्या प्रश्नात नवे असे काय आहे ? खरे म्हटले असता
दहंिं च
ू ा आखण तम
ु चा सामाजजक संबंि काय आहे ? जजतके मस
ु लमान लोक दहंिप
ू ासन
ू सभन्न
आहे त तततकेच तम्
ु ही दह दहंिप
ू ासन
ू सभन्न आहात. खखस्ती समाज दहंिप
ू ासन
ू जजतका सभन्न
आहे तततकेच तम्
ु हीही दहंिप
ू ासन
ू सभन्न आहात. खिस्ती व मस
ु लमान यांच्याशी जसा दहंिं च
ू ा
रोटी बेटी व्यवहार होत नाही, तसा तम
ु च्याशी दह होत नाही. तम
ु चा आखण दहंिं च
ू ा समाज हे
आता सुद्धा तनरतनराळे , वेगवेगळे िोन समाज आहे त. िमाणतर केल्याने एका समाजाचे िोन तुकडे
करण्यात आले, असे कोणालाही म्हणता यावयाचे नाही व कोणालाही तसे वाटावयाचे नाही. आज़
जर तुम्ही तनराळे आहात तसेच िमाणतर केल्यामुळे तनराळे होणार आहात. िमाणतराने नवे असे
काही होणार नाही हे जर खरे आहे तर िमाणतराचा बाऊ कोणाला कां वाटावा हे मला समजत
नाही. िस
ु रे असे की िमाणतराचे महत्त्व तुम्हाला जरी पटले नसले तरी नामांतराचे महत्त्व तुम्हा
सवाणना पटले आहे ही गोष्ट तनववणवाि आहे . तुमच्यापैकी कोणालाही तुझी जात काय म्हणून
ववचारले तर तो चोखामेळा हररजन वेगैर सांगतो. पण महार हे नाव सांगत नाही. नामांतर
करण्याचा जरुरी पडल्या सशवाय कोणीही नामांतर करणार नाही. अशा प्रकारचे नामांतर करण्याचे
कारण अगिी सोपे आहे . अपररधचत अशा माणसाला अस्पश्ृ य कोण व स्पश्ृ य कोण हे सांगता
येणार नाही आखण म्हणून जोपयांत जात कळली नाही तोपयांत स्पश्ृ य दहंिं च्ू या मनात कोणत्याही
प्रकारचा िवू षत भावना उत्पन्न होत नाही. प्रवासात अपररधचत अस्पश्ृ य व स्पश्ृ य बंिभ
ु ावाने
वागत असलेले दिसतात. एकमेकांपासून ववडीपान घेतात. फळफळावळ घेतात. परं तु त्याच
माणसास ज्याच्याशी आपण व्यवहार करतो त्याचा जात कळली व त्याची जात अस्पश्ृ य आहे
असे समजले की त्याच्या मनात ततरस्कार उत्पन्न होते, त्याला ततडीक येत;े व आपल्याला
फसवले म्हणन
ू त्याला क्रोि येऊन प्रवासात ज़डलेल्या मैरीचे पयणवसान सशवीगाळीत व मारामारीत
होते हा अनभ
ु व पष्ु कळांना असेल, अशी माझी खारी आहे . हा असा प्रकार कां होतो, तें तम्
ु हा
सवाणस अवंगतआहे . तम्
ु हाला जी ही जातीवाचक नावे प्राप्त झालेली आहे त त्या नावांना इतका
िग
ु ि
ण ी लागलेली आहे कक त्यांचा उच्चार केला असताना िे खील स्पश्ृ य लोकांना मळमळून येत.े
आखण म्हणन
ू च तम्
ु ही स्वत:ला महार न म्हणता, चोखामेळा म्हणन
ु लोकांची फसवणक
ू करण्याचा
प्रयत्न करता, परं तु त्याने लोक फसत नाहीत याचा ही तुम्हाला अनुभव आहे च. कारण चोखामेळा
म्हटले काय ककंवा हररजन म्हटले काय जे समजावयाचे ते समज़तातच. तुम्हाला नामांतराची
आवश्यकता भासते हे तुमच्या वतणणुकीनेच तुम्ही ससद्ध केले आहे . मला तुम्हाला एवढे च
ववचारावयाचे आहे की नामांतर करणे हे जर तुम्हाला अवश्य वाटते तर मग तुम्हाला िमाांतर
करण्यास काय हरकत असावी तो िमाांतर हे एका दृष्टीने नामांतरच आहे . िमाांतराने होणारे
नामांतर हे तुम्हाला जास्त फायिे शीर पडेल. मुसलमान म्हणवून घेणे, खखस्ती म्हणवून घेणे,
बौद्ध म्हणवून घेण,े शीख म्हणवून घेणे हे िमाांतर आहे च पण नामांतर ही आहे , ते खरे नामांतर
आहे . या नामांतराला िग
ु ि
ण ी नाही. हे नामांतर आमूलाग्र आहे त्याचा शोि कोणी करू शकणार
नाही. परं तु चोखामेळा, हररजन या जुन्या नावाची घाण लागल्या सशवाय राहणार नाही. जोपयणत
तुम्ही दहंि ु िमाणत राहाल तोपयांत तुम्हाला या नामांतरापासून काही अथण नाही. नव्या नावाला
नामांतर करावेच लागेल. कारण नुसते दहंि ू म्हणवून चालणार नाही. दहंि ू हा कोणी मनुष्य प्राणी
आहे असे कोणीच ओळखीत नाही. महार अमे सांगन
ू भागणार नाहीं कारण त्या नावाचा उच्चार
केल्या बरोबर कोणी जवळ येणार नाही. असल्या मिल्या जस्थतीत घोटाळत राहण्यापेक्षा आज़
हे नाव, उद्या ते नाव, असे नामांतर करीत बसण्यापेक्षा िमाांतर करून कायमचे नामांतर तुम्ही
कां करू नये, असा तुम्हाला माझा प्रश्न आहे .

• ववरोिकांची भूसमका

िमाांतराची चळवळ सुरू झाल्यापासून अनेक लोकांना त्या चळवळीच्या ववरुद्ध अनेक आक्षेप
घेतलेले आहेत. त्या आक्षेपात ककती सत्य आहे याचा ववचार करणे आवश्यक आहे . काही दहंि ू
लोक िासमांकपणाचा मोठा आव आणून तुम्हाला अरे सांगत आहे त की "िमण हा काही उगभोगाची
वस्तू नव्हे . ज्याप्रमाणे आपण आज एक कोट घालतो, िस
ु ऱ्या दिवशी िस
ु रा घालतो त्याचप्रमाणे
िमाणत फेरबिल करता येणार नाही. दहंि ु िमाणला झग
ु ारून िे ऊन तम्
ु ही परिमाणत जाता तर जे
तम
ु चे पव
ू ज
ण इतके दिवस या दहंि ु िमाणत रादहले ते मख
ू ण होते कक काय?" हे असा प्रश्न काही
शहाण्यांनी उपजस्थत केला आहे . माझ्या दृष्टीने या आक्षेपात कोणत्याही प्रकारचे तर्थय नाही.
केवल पूवज
ण ांचा िमण म्हणूनच त्याला धचटकून राहावे हे म्हणणे एखाद्या मूखाणला शोभू शकेल.
कोणीही शहाणा माणूस अशा प्रकारची भूसमका घेऊ शकणार नाही. केवळ पूवज
ण ांचा िमण म्हणून
िमाांतर करू नये, असे म्हणण्याऱ्या लोकांनी इततहास वाचला नसेल असेच म्हणणे प्राप्त आहे .
पूवीचा आयाणचा िमण, ज्याला वैदिक िमण म्हणतात, त्यात गोमांस भक्षण करणे, िारु वपणे, स्वैर
वतणन करणे या तीन गोष्टीत मख्
ु यतः िमण साठववला होता. तो िमण हजारों वषण दहंिस्
ु थानातील
लोकांनी पाळला व अजन ू दह काही ब्रा्मण लोकांना त्या िमाणकडे जाण्याची हुक्की येते. केवळ
पव
ू ज
ण ांचाच िमण पाळायचा तर वैदिक िमण सोडून दहंिस्
ु थानातील लोकांनी बौद्ध िमण का नाकारला?
तो वैदिक िमण त्यांनी का नाकारला? या िमाणत आमचे पव
ू ज
ण रादहले दह गोष्ट खरी आहे . परं तु
ते लोक स्वसंतोषाने स्वखश
ु ीने रादहले असे मार माझ्याने म्हणवत नाही. या िे शात अनेक
कालपावेतो चातव
ु ण
ण य
ण ाची संख्या अव्याहत चालु होती या चातव
ु ण
ण य
ण ात ब्रा्मणांनी ववद्या सशकवी,
क्षबरयांनी लडाई करावी, वैश्यांनी पैसा समळवावा व शूद्रानी सेवा करावी असा तनयमबद्ध आयुष्यक्रम
बांिलेला होता. या आयुष्यक्रमात शूद्र लोकांजवळ ववद्या नव्हती, िन नव्हते आखण अन्न वस्र
नव्हते. अशा ववपर व तनशस्र जस्थतीत ज्या तम
ु च्या पूवज
ण ांना राहावे लागले त्यांना हा िमण
स्वसंतोषाने स्वीकारला असे कोणीही शहाण्या माणसास म्हणता येणार नाही. या तुमच्या पूवज
ण ांना
या िमाण ववरुद्ध बंड करणे शक्य झाले असते काय? याचा ववचार अवश्य करणे प्राप्त आहे .
त्यांना बंड करता आले असते व त त्यांना केले नसते तर हा िमण त्यांना स्वसंतोषाने पत्करला
असे म्हणता आले असते. परं तु खरी वस्तुजस्थती पादहली असताना त्यांचा तनरुपाय झाल्यामुळेच
या िमाणत त्यांना राहावे लागले, हा गोष्ट तनववणवाि आहे . या दृष्टीने पादहले असताना हा दहंि ू
िमण आमच्या पूवज
ण ांचा िमण नसून, तो त्यांच्यावर जबरिस्तीने लािलेली एक गुलामधगरी आहै .
त्या गुलामधगरीतून आपली सुटका करून घेण्याची सािने त्यांना उपलब्ि नव्हती म्हणून त्यांना
त्या गुलामधगरी ववरुद्ध बंड करता आले नाही व गुलामधगरीतच राहावे लागले. याबद्दल त्यांना
कोणी िष
ू ण िे णार नाही. कोणी झाली तरी त्याची ककवच करील. परं तु हल्लीच्या वपढीवर तशा
प्रकारची जबरिस्ती कोणालाही करता येणार नाही. त्यांना सवण बाबतीत स्वातंत्र्य आहे. त्या
स्वातंत्र्याचा उपयोग करून जर त्यांनी आपली स्वत:ची सुटका करून घेतली नाही तर त्यांच्या
सारखेच नाच, त्यांच्या सारखे अिमण व त्यांच्या सारखे परोपजीवी िस
ु रे कोणीच नाहीत, असे
मोठ्या कष्टाने म्हणावे लागेल.

• माणूस आखण पशूतील फरक

केवल पूवज
ण ांचा म्हणूनच त्याला धचटकून राहावे, हे म्हणणे मूखाणला शोभू शकते. कोणीही शहाणा
मनुष्य अशा प्रकारची भूसमका घेऊ शकणार नाही. ज्या पररजस्थतीत मनुष्य सापडला त्याच
पररजस्थतीत त्याने आज़न्म राहावे, हे सांगणे पशन
ू ा शोभेल माणसांना शोभू शकणार नाही.
माणसात व पशत
ू कोणत्या प्रकारची तफावत असेल तर ती हीच की पशु आपली प्रगती करून
घेऊ शकत नाही. माणस
ू अपली प्रगती करून घेऊ शकतो जस्थत्यंतर केल्या सशवाय प्रगती होऊ
शकत नाही िमाणतर हे एक प्रकारचे जस्थत्यंतर आहे आखण जर िमाणतर केल्या सशवाय प्रगती
होत नसेल तर िमाणतर करणे आवश्यक आहे . केवळ वडडलांचा िमण ही बाब प्रगती वप्रय
माणसाच्या आड येऊ शकत नाहीं

िमाणतराच्या ववरुद्ध आणखी ही एक मुद्दा सांगण्यात येतो. तो असा की, "िमाणतर हा एक प्रकारचा
पळपुटेपणा आहे . आज दहंित
ु ील अनेक लोक दहंि ु िमाणची सुिारणा करण्या कररता ससद्ध आहे त.
त्यांच्या सहाय्याने जातीभेि व अस्पश्ृ यता नाहीशी करता येण्या सारखी आहे . अशा समयी
िमाणतर करणे सवणस्वी अयोगय आहे . असे काहीचे म्हणणे आहे . दहंित
ू ील समाज सुिारकांबद्दल
कोणाचे काय मत असेल ते असो. माझ्या मनात त्यांच्या बद्दल अत्यंत ततटकारा आहे . मला
त्यांचा चांगला अनुभव आहे आखण या अिणवट लोकांचा मला अगिी ववट आला आहे . ज्या
लोकांना आपल्या जातीत राहावयाचे आहे , आपल्या जातीत मरावयाचे आहे. आपल्या जातीत
लगन करावयाचे आहे , त्या लोकांना "आपण जातीभेि मोडणार आहोत" अली खोटी वल्गना करावी
व त्या वल्गनेवर अस्पश्ृ य लोकांनी ववश्वास ठे वला नाही, म्हणून संतप्त व्हावे, दह गोष्ट मोठी
आश्चयाणची आहे . या लोकांच्या वल्गना ऐकल्या म्हणजे अमेररकेताल तनग्रो लोकांच्या सुटकेकररता
ज्या गोऱ्या अमेररकन लोकांना प्रयत्न केला, त्याची मला आठवण होते. एकेकाळी अमेररकेतील
तनग्रो लोकांची जस्थती दहंिस्
ु थानातील अस्पश्ृ य वगाण प्रमाणेच होती. त्यांची गुलामधगरी कायद्याने
प्रस्थावपत केलेली होती. तुमची गुलामधगरी िमाणने प्रस्थावपत कलेली आहे . एवढाच काय तो
फरक आहे . या तनग्रोंचा त्या गुलामधगरीतून सुटका करण्याकररता अमेररकेतील काही सुिारक
प्रयत्न करीत होते. पण दहंि ू समाज सि
ु ारणकांची आखण तनग्रोची सट
ु का करणाऱ्या अमेररकेतील
गोऱ्या सि
ु ारकांची तल
ु ना करता येईल काय? काळया सशद्दी लोकांनी गल
ु ामधगरीतन
ू सट
ु का व्हावा
म्हणन
ू आपल्याच रक्त मांसाच्या गोऱ्यांशी अमेररकन सि
ु ारणा वाद्यांनी तब
ंु ळ यद्ध
ु केले. त्यांना
गल
ु ामधगरीत ठे वावे असे म्हणणाऱ्या असंख्य गोऱ्या लोकांचे प्राण घेतले व आपल्या पैकी असंख्य
लोकांच्या प्राणाची आहुती दिली. त्या प्रसंगाचे वणणन इततहासातन
ू वाचले आखण आमच्या समाज
सि
ु ारकांचे धचर डोळयांपढु े ठे वले म्हणजे 'कहा राजा कहा पोतराजा' असेच म्हणणे भाग पडते.
सि
ु ारक म्हणन
ू म्हणववणाऱ्या दहंिस्
ु थानातील अस्पश्ृ यांच्या कैवाऱ्यांस असे ववचारणे प्राप्त आहे
की अमेररकेतील गोऱ्या लोकांनी तनग्रोच्या सुटकेकररता जी आपआपसात यािवी केली तशी
यािवी करण्यास तुम्ही ससद्ध आहात का? व ससद्ध नसाल तर सुिारणेच्या व्यथण वगलना करण्यात
काय हाससल आहे? दहंि ू मिले फार मोठ्यातले मोठे अस्पश्ृ यतें च्या उन्नतीकररता झटणारे म्हटले
म्हणजे महात्मा गांिी त्यांची मजल ककती लांब जाऊ शकते? इंग्रज़ सरकार ववरुद्ध तन:शस्र
प्रततकाराचा लढा लढववणारे महात्मा गांिी अस्पश्ृ य वगाणवर जुलूम करणाऱ्या दहंिं च
ू मन िे खील
िख
ु वावयाला तयार नाहीत. त्यांच्या ववरुद्ध सत्याग्रह करावयाला तयार नाहीं. इतकेच नव्हे तर
त्यांच्या ववरुद्ध कायिे शीर इलाज करावयाला िे खील तयार नाहीत. या सुिारकांचा काय उपयोग
आहे , मला कळत नाही.
• खरे चक
ू ते अस्पश्ृ यांचच
े

काही जण अस्पश्ृ यांच्या सभेत मोठ्या तावातावाने अस्पश्ृ यांना सशव्या िे तील; काही जण
अस्पश्ृ यांच्या सभेत येऊन मोठ्या आढ्यतेने अस्पश्ृ यांना सांगतील की बाबांनो, तुम्ही स्वच्छ
राहा, सशक्षण घ्या तुमच्या पायावर उभे राहा वगैरे. खरे म्हटले असता कोण आरोपी असेल तर
तो स्पश्ृ य वगण, कोणाचे चुकत असेल तर ते स्पश्ृ य वगाणच.े पण त्या स्पश्ृ य वगाणच्या सभा करून
त्यांची कान उघडणी करतील तर हराम आहे . दहंि ु िमाणतच राहून तुम्ही आपला लढा चालू ठे वा,
तुम्ही आम्ही समळून तो यशस्वी करू असे सांगणाऱ्या सुिारकांना िोन गोष्टीची आठवण करून
िे णे अनावश्यक वाटते. गेल्या महायुद्धात एका अमेररकन व इंजगलश माणसामध्ये लडाई संबंिाने
झालेला संवाि माझ्या वाचनात आलेला आहे . तो उिबोिक असल्या कारणाने त्याचा याप्रसंगी
उल्लेख करणे उधचत वाटते. संवााािाचा बबषय लढाई कोठपयणत चालू ठे वावयाची या संबंिाने
होता. त्या अमेररकन गह
ृ स्थाच्या प्रश्नाला उत्तर िे ताना इंग्रज़ माणसाने मोठ्या तोराने सांधगतले
कक शेवटचा फ़्रेंच माणूस ठार होईपयणत आम्ही दह लडाई लढू, दहंि ू समाजातील सुिारक जेव्हा
असे म्हणतात की, अस्पश्ृ यतेचा लढा दह आम्ही शेवटपयांत लढू. तेव्हा शेवटचा अस्पश्ृ य ठार
होईपयणत आम्हा लढू, असाच त्याचा अथण मी तरी तनिान करतो. िस
ु ऱ्याचे शीर तळहातावर घेऊन
युद्धाला तनघणाऱ्या योद्धयापासून ववजयश्रीचा आशा िरणे ककतपत रास्त आहे , हे ठरववणे तुम्हाला
काही अवघड जाऊ नये. आमच्या लढ्यात जर आम्हीच मरणार आहोत तर मग भलत्याच
दठकाणी लढा करण्यात काय हाससल आहे ? दहंि ु समाजाची सि
ु ारणा करणे हे आपले ध्येय नाही,
हे आमचे कायण नाही. आमचे स्वातंत्र्य समळववणे हे आमचे ध्येय आहे . या पलीकडे आम्हाला
कोणत्याही प्रकारचे कतणव्य नाही. िमाणतर करून जर आम्हाला आमचे स्वातंत्र्य समळू शकते तर
आम्ही दहंि ू समाजाच्या सि
ु ारणेचा लढा काय म्हणन
ू आमच्या अंगावर घ्यावा? व त्या लढ्यात
आमच्या सामर्थयाणची, शक्तीची व द्रव्याची आहुती काय म्हणन ू द्यावी? दहंि ू समाजाची सि
ु ारणा
करणे हा अस्पश्ृ यता तनवारणाच्या चळवळीचा मख् ु य हे तू आहे असा कोणीही आपला गैरसमज
करून घेऊ नये. अस्पश्ृ यता तनवारणाच्या चळवळीचा मख्
ु य हे तू अस्पश्ृ यांना सामाजजक स्वातंत्र्य
समळवून िे णे हाच आहे आखण ते स्वातंत्र्य िमाांतर सशवाय प्राप्त होणार नाही. हे दह तततकेच
खरे आहे . अस्पश्ृ यांना समतेची आवश्यकता आहे , दह गोष्ट मला मान्य आहे व समतेची प्राप्ती
हा खरोखरीच त्याच्या चळवळीचा हे तू आहे . परं तु दह समता प्राप्त करून घेण्याकररता त्यांनी
दहंि ु िमाणतच रादहले पादहजे, नाहीतर समता प्राप्त व्हावयाची नाही, असे कोणालाही म्हणता
येणार नाही. समता प्राप्त करून घेण्याचे िोन मागण मला दिसतात. दहंि ु िमाणत राहून समता
समळवावयाला ककंवा िमाणतर करून समता समळवावयाची. दहंि ु िमाणत राहून समता प्राप्त करायची
झाल्यास नुसती सशवासशव जाऊन कायणभाग होणार नाही. रोटी व्यवहार व बेटी व्यवहार घडला
तरच समानता प्राप्त होऊ शकेल. याचाच अिण असा कक चातुवण
ण य
ण ाचा बबमोड झाला पादहजे व
ब्रा्मण िमाणचा ववध्वंस झाला पादहजे. ही गोष्ट शक्य आहे काय? व ही जर शक्य नसेल तर
दहंि ु िमाणत राहून समतेच्या वागवणुकीची अपेक्षा करणे शहाणपणाचे होईल काय? व या प्रयत्नात
तुम्हाला यश येईल काय? त्या मानाने िमाांतराचा मागण ककती तरी सोपा आहे . दहंि ु समाज़
मुसलमान समाजाला समतेने वागववतो. दहंि ु समाज़ खिस्ती समाजाला समतेने वागववतो अथाणत
िमाांतराने सहजगत्या सामाजजक समता प्राप्त होऊ शकते. जर खरे आहे तर मग िमाांतरा
सारख्या साध्या सोप्या मागाणचा तुम्ही अवलंब का करू नये? माझ्या मते िमाांतराचा मागण हा
जसा अस्पश्ृ य लोकांना तसाच दहंिन
ु ा ही सख
ु ाचा होणार आहे . दहंि ु िमाणत राहाल तोपयांत
तम्
ू हाला त्यांच्याशी सशवासशवी कररता, पाण्या कररता, रोटी कररता, बेटी कररता भांडण करावे
लागेल. व जोपयांत हे भांडण चालु राहील तोपयांत तम
ु च्यात आखण त्यांच्यात बखेडा माजेल व
तम्
ु ही एकमेकांचे वैरी होऊन राहाल. िमाांतर केले तर भांडणाचे सवण मळ
ू नाहीसे होईल. तम्
ु हाला
त्याच्या िे वळावर हक्क सांगण्याचा काही अधिकार राहणार नाही व जरुरी दह राहणार नाही.
सहभोजन करा, सहवववाह करा वगैरे सामाजजक हक्काकररता भांडण्याचे काही कारण उरणार
नाही आखण हे भांडण जर समटले तर उभयतांमध्ये प्रेम वाढून सलोखा उत्पन्न होईल. आज
मुसलमान व खखस्ती समाजाचा व दहंि ू समाजाचा परस्पर जस्थती काय आहे हे पाहा. तुमच्या
प्रमाणे दहंि ू लोक मुसलमानांना अगर खखस्ती लोकांना आपल्या िे वळात घेत नाहीत. तुमच्या
प्रमाणे त्यांच्याशी रोटी व्यवहार करीत नाहीत. बेटी व्यवहार करीत नाहीत, असे असताना
त्यांच्यात आखण दहंि ू मध्ये जो आज सलोखा आहे तो तुमच्यात आखण दहंित
ु नाही हा जो फरक
आहे त्याचे मुख्य कारण हे च की, तुम्ही दहंि ु िमाणत रादहल्यामुळे दहंि ू समाजाशी सामाजजक ब
िासमणक हक्कांकररता तुम्हाला भांडावे लागते. परं तु ते दहंि ु िमाणतून बाहे र गेल्यामुळे त्यांना दहंि ू
लोकांशी िासमणक व सामाजजक हक्कांकररता लढा चालववण्याचे कारण पडत नाही. िस
ु रे असे कक
दहंि ू समाजात त्यांना कोणत्याही प्रकारचे सामाजजक हक्क नसले, म्हणजे त्याच्याशी रोटी व्यवहार
होत नसला व बेटी व्यवहार होत नसला तरी दहंि ू समाजात त्यांना असमानतेने वागवत नाही.
िमाणतराने ज़र समता प्राप्त होऊ शकते. िमाणतराने ज़र दहंि ू आखण अस्पश्ृ य यांच्या मर्थये
सलोखा उत्पन्न होऊ शकतो तर तो समतेचा सािा आखण सूखकर मागण अस्पश्ृ य लोकांनी का
स्वीकारू नये? अशा ररतीने पादहले असताना हा िमाणतराचा मागण खऱ्या स्वातंत्र्याप्रत नेणारा आहे
व त्यापासून खरी समता प्राप्त होणार आहे . िमाणतराचा मागण हा पळपुटेपणाचा मागण नाही, तो
एक शहाणपणाचा मागण आहे .

िमाणतराच्या आड आणखी एक बाब उपजस्थत करण्यात येते. जाततभेिाला रासून िमाणतर करण्यात
काही अथण नाही. असा युजक्तवाि काही दहंि ू लोक करतात. कोठे दह गेलात तर तेथे जातीभेि
आहे तच. खिस्तात गेलात तरी त्याच्यात दह जातीभेि आहे त असे दहंि ू लोक सांगतात. िि
ु ै वाने
दह गोष्ट कबूल करणे प्राप्त आहे कक दहंिस्
ु तानातील अन्य िमीय समाजामध्ये सुद्धा जातीभेिाचा
सशरकाव झाला आहे . पण या पापाचे िनी दहंि ू लोकच आहे त. मूळात हा रोग त्यांच्यातून
उद्भवलेला आहे . त्यांचा संसगण मग इतर लोकांना झाला आहे ही त्यांच्या दृष्टीने नाईलाजाची
गोष्ट आहे . खिस्ती व मुसलमान यांच्या मध्ये जरी जातीभेि असला तरी तो जातीभेि दहंित
ू ील
जाततभेिासारखा आहे . असे म्हणणे कोतेपणाचे लक्षण आहे असे म्हणावे लागेल. दहंि ू जातीतील
जातीभेि व मुसलमान व खिस्ती यांच्यातील जातीभेि या िोघांमध्ये मोठे अंतर आहे , पदहल्या
प्रथम दह गोष्ट ध्यानात घेतली पादहजे कक मुसलमान व खिस्ती यांच्या मध्ये जरी जातीभेि
असला तरी तो जातीभेि समाजाचे प्रमुख अंग असे कोणालाही म्हणता येणार नाही. "तू कोण?"
याला "मी मुसलमान आहे ", "मी खिस्ती आहे " एवढे उत्तर दिले असताना त्या उत्तरावरून
सवाांचे समािान होते. "तझ
ु ी जात काय?"असे ववचारण्याची कोणास ही आवश्यकता भासत नाही.
परं तु कोणीही दहंिल
ू ा "तू कोण?" असा प्रश्न ववचारला असताना "मी दहंि"ू अरे उत्तर दिले तर
तेवढ्याने कोणाचे ही समािान होऊ शकत नाही. "तझ
ु ी जात काय?" असा प्रश्न ववचारण्यात
येतो व त्यांचे उत्तर दिल्या सशवाय कोणालाही त्याच्या जस्थतीचा उमज पडत नाही यावरून दहंि ू
समाजातील जातीयता कसे प्रािान्य िे ण्यात आले आहे व मस
ु लमान व खिस्ती समाजात ततला
कसे गौणपि प्राप्त झाले आहे . हा मद्द
ु ा आपोआप ससद्ध होऊ शकतो. यासशवाय दहंित
ू ील व
इतरांमिील जातीभेि यामध्ये आणखी ही एक महत्वाचा फरक आहे . दहंित
ू ील जातीभेिाच्या
मुळाशी दहंिच
ू ा िमण आहे . मुसलमान व खिस्ती यांच्यातील जातीभेिाच्या मुळाशी त्याच्या िमाणचे
अधिष्ठान नाही. दहंिं न
ू ी 'जातीभेि मोडू' असे म्हटलं असता त्यांचा िमण त्यांच्या आड येईल. परं तू
खिस्ती व मुसलमान लोकांनी आपल्यातील जातीभेि मोडण्याचा उपक्रम आरं सभला तर त्यांचा
िमण त्यांच्या ववरुद्ध येऊ शकणार नाही. दहिं न
ू ा िमणनाश केल्या सशवाय जाती ववध्वंसन करता
येणार नाहीं मुसलमान व खिस्ती लोकांना जाततनाशन करण्याकररता िमणनाशन करण्याचे काही
कारण नाहा. जाततनाशनाच्या क्रमात त्यांचा िमण त्यांच्या आड येणार नाही. इतकेच नव्हे तर
त्यांच्या िमाणचा अशा कायाणला पार मोठा पादठं बा समळू शकेल. जातीभेि सवणरच आहे , असे जरी
कबूल केले तरी दहंि ु िमाणतच राहा, असा तनष्कषण त्यापासून तनघू शकत नाही, जातीभेि दह गोष्ट
ज़र अतनष्ट असेल तर ज्या समाजात गेले असताना जातीभेिाची तीव्रता ववशेष नाही ककंवा ज्या
समाजात गेले असताना जातीभेि लवकर, सहन व सुलभपणे मोडता येईल त्या समाजात जा,
हाच खरा तकण शुद्ध ससंद्धांत आहे असे मानावे लागेल.

"नस
ु त्या िमाणतराने काय होणार? तम्
ु ही आपली आधथणक जस्थती, शैक्षखणक जस्थती सि
ु ारण्याचा
प्रयत्न करा." असे काही दहंि ू लोक सांगत आहे त. या प्रश्नाने आपल्या पैकी काही लोक संभ्रमून
जाण्याचा संभव आहे आखण म्हणून त्या प्रश्नाचा ववचार करणे मला आवश्यक वाटते. प्रथमतः
प्रश्न असा का तुमचा आधथणक व शैक्षखणक जस्थती सुिारण्याचा प्रयत्न कोण करणार आहे ?
तुम्ही ककंवा तुम्हाला असा उपिे श करतात ते? दहंि ू लोक तुम्हाला असा उपिे श करतात ते
बोलण्या पलीकडे तुमच्या कररता काही करतील असे मला वाटत नाही व करण्याची त्यांची
तयारी ही मला दिसत नाही. उलट जो तो दहंि ू आपापल्या जाती पुरती दृष्टी ठे वून आपापल्या
जातीचा आधथणक जस्थती सुिारण्याकररता झटत आहे . ब्रा्मण लोक ब्रा्मण बायकांकररता
सुततकागह
ृ े , ब्रा्मण मुलांकररता स्कॉलर सशप, ब्रा्मण बेकारांना नोकऱ्या समलवून िे ण्याची सोय,
यामध्ये गुंतले आहे त. सारस्वत तसेच कररत आहे त. जो तो आपापल्याकररता व ज्याला कोणी
नाही त्याचा वाली परमेश्वर, अशी जस्थती आहे . तुमची उन्नती तुम्हीच करावयाची िस
ु रा कोणी
तुम्हाला मित करणार नाही अशी जर खरी जस्थती आहे तर या लोकांच्या म्हणण्याकडे लक्ष
िे ण्यात काय हाससल आहे ? नुसती दिशाभूल करून कालक्षेप करण्या पलीकडे यांचा िस
ु रा काही
हे तू दिसत नाही. तुमची जस्थती तुम्हीच सुिारावयाची, असेच जर या दहंि ू लोकांचे म्हणणे असेल
तर त्यांच्या तकणटांकडे लक्ष िे ण्याचे कोणाला काही कारण नाही व उपिे श करण्याचा त्यांना
कोणाला काही अधथकार दह नाही. तथावप एवढे च सांगन
ू हा प्रश्न सोडून िे ण्याचा माझा ववचार
नाही त्याचे खंडण करणे मला आवश्यक आहे .

• नुसत्या िमाांतराने काय होणार?

असे जे दहंि ू लोक ववचारतात त्यांच्या ववचार शन्

ू यतेचे मला मोठे आश्चयण वाटते. दहंिस्
ु थानातील
शीख, मस
ु लमान व खिस्ती हे पव
ू ाणश्रमीचे दहंिच
ू होते व तेही बरे चसे शद्र
ू व अस्पश्ृ य होते. ज्या
दहंि ू लोकांनी दहंि ू िमण सोडून शीख िमण स्वीकारला, ज्या दहंि ू लोकांनी दहंि ू िमण सोडून खिस्ती
िमण स्वीकारला त्यांचा काहीच अभयुिय झाला नाही, असे या दटकाकारांना म्हणावयाचे आहे
काय? व हे म्हणणे जर सत्य नसेल, िमाांतराने त्यांचा उत्कषण झाला आहे हे जर कबूल करणे
प्राप्त असेल तर मग िमाांतराने अस्पश्ृ यांचे काहीच कल्याण होणार नाही असे म्हणणे ककती
अन्यायाथण होईल याचा त्यांना अवश्य ववचार करावा. िमाांतराने काही होणार नाही या म्हणण्याचा
गसभणत अथण िमण हा अगिी कुचकामाची वस्तू आहे , असाच तनघु शकतो. िमण हा कुचकामाची
वस्तू आहे , ततच्यापासून काही लाभ नाही, हानी नाही असे त्यांचे म्हणणे आहे , त्यांनी अस्पश्ृ यांनी
दहंि ू िमाणतच रादहलं पादहजे असाच आग्रह का िरावा मला समजत नाही, त्यांना िमाणत काही
अथण नाही असे वाटते तर कोणता िमण सोडला आखण कोणता घेतला याबद्दल अशा लोकांनी
ववतंडवाि का करावा? नुसत्या िमाांतराने काय होणार असे जे दहंि ू लोक ववचारतात त्यांना
नुसत्या स्वराज्यापासून काय होणार, असे दहंिस्
ु थानातील लोकांना िे खील ववरारता येईल. प्रथम
आधथणक व शैक्षखणक प्रगती होणे आवश्यक आहे . हे ज़र खरे आहे तर नुसत्या स्वराज्याचा काय
उपयाग? आखण नुसत्या स्वराज्यापासून जर िे शाचा काही फायिा होत असेल तर िमाांतरापासून
अस्पश्ृ यांचा फायिा झालाच पादहजे. खोल ववचारांती सवाणस मान्य करावे लागेल जी जजतकी
स्वराज्याचा आवश्यकता दहंिस्
ु थानाला आहे तततकेच िमाांतराची आवश्यकता अस्पश्ृ यांना आहे .
िमाांतर आखण स्वराज्य या िोघांचा अंततम हे तू म्हणजे स्वातंत्र्य प्राप्ती आखण स्वातंत्र्य हे जर
मनुष्य माराच्या जीवनाला आवश्यक अशी वस्तू आहे तर ज्या िमाांतरापासून अस्पश्ृ यांना स्वतंर
जीवन प्राप्त होऊ शकते ते िमाांतर तनरथणक आहे , असे कोणालाही म्हणता येणार नाही.

• आिी उन्नती की आिी िमाणतर

या दठकाणी आिी आधथणक उन्नती की आिी िमाणतर या प्रश्नाचा ही ववचार करणे मला आवश्यक
वाटते. उन्नती आिी झाली पादहजे असे म्हणणाऱ्या लोकांचे मत मला ग्रा्य होऊ शकत नाती
आिी िमाणतर मग आधथणक उन्नती ककंवा आिी आधथणक उन्नती मग िमाणतर हा वाि आिी
राजकीय उन्नती कक आिी सामाजजक उन्नती या वािासारखा शुष्क आहे . समाजाच्या उन्नतीला
अनेक सािनांची आवश्यकता असते व ता सवणच सािने आपापल्या परी आवश्यक असतात.
त्यात अमुक एकाचा उपयोग प्रथम करावयाचा व िस
ु ऱ्याचा उपयोग नंतर व्यवस्था असा अनुक्रम
नेहमीच ठे वता येणार नाहीं परं तु तसा अनुक्रम ठे वावा असाच जो आग्रह असेल तर आिी िमाणतर
ककंवा आिी आधथणक उन्नती या प्रश्नाचे उत्तर आिी िमाणतर असेच या म्हणेन. जोपयणत
अस्पश्ृ यतेचा कलंक तम
ु च्यावर बसला आहे तोपयणत तम
ु चा आधथणक उन्नती कशी होऊ शकणार
हे च मला समजत नाही. िक
ु ानिारी करण्याच्या हे तन
ू े तम्
ु हापैकी कोणी जर एखािे िक
ु ान घातले
व िक
ु ानिार अस्पश्ृ य आहे असे कळले तर त्याच्यापामन
ू कोणी तम्
ु हापैकी ही माल घेणार नाही.
नोकरी समळवण्याच्या उद्देशाने जर तम्
ु हा पैकी कोणी एकाने नोकरीकररता अजण केला व अजणिार
अस्पश्ृ य आहे असे समज़ले तर त्याला नोकरा समळणार नाही. कोणाची शेती ववकावयाची झाली
व तुम्हा पैकी कोणी ती खरे िी करण्याचा ववचार केला व मागणी करणारा अस्पश्ृ य आहे म्हणून
समजले तर तुम्हाला ती जमीन कोणी ववकणार नाही. आधथणक उन्नतीचा कोणताही मागण तुम्ही
जस्वकारला तरी अस्पश्ृ यतें मुळे कोणताही मागाणस तुम्हाला यश प्राप्ती होणार नाही. अस्पश्ृ यता
दह एक तुमच्या उन्नतीच्या मागाणत कायमची िोड आहे . ता सरकववल्या सशवाय तुमचा मागण
सुकर होऊ शकत नाही व िमाांतर केल्या सशवाय हा िोड नादहशी व्हायची नाही. तुमच्यातील
काही तरुण लोक आज़ सशक्षणाच्या मागे लागले आहे त आखण या सशक्षणाकररता जजकडून पेसा
समळे ल ततकडून पैसा समळववण्याचा हे प्रयत्न करीत आहे त. या पेशाच्या लालधचमुळे ककत्येकच्या
मनात आहोत तेथेच,ं अस्पश्ृ यच राहून उन्नती करून घेण्याकडे प्रवत्ृ ती दिसून येते. परतुं आशा
तरुणांना मी असा एक प्रश्न ववचारू इजच्छतो कक सशक्षण घेतल्या नंतर तम् ु हाला तुमच्या
सशक्षणानुरूप नोकरी समळण्याचा मागण जो खल
ु ा झाला नाही तर तुम्ही सशक्षण घेऊन काय
करणार आहात? आपल्यातील सशकलेल्यां पैकी पुष्कळसे लोक बेकार आहे त त्याचे कारण काय?
माझ्या मते या बेकाराचे कारण पुष्कळ अंशानी अस्पश्ृ यता हे च आहे . अस्पश्ृ यतेमुळेच तुमच्या
गुणांचे चीज होऊ शकत नाहीं अस्पश्ृ यतेमुळेच तुमच्या लायकीचे लाज होऊ शकत नाही.
अस्पश्ृ यतेमुळेच तुम्हाला लष्करातून कडून टाकण्यात आले. अस्पश्ृ यतेमुळेच तुम्हाला पोसलसात
घेत नाहीत. अस्पश्ृ यतेमळ
ु े च तुम्ही पट्टे वाल्यांच्या जागा समळवू शकत नाही. अस्पश्ृ यतेमुळेच
तुम्ही कोना जागेला चढू शकत नाही. अस्पश्ृ यता हा एक प्रकारचा शाप आहे त्यापासून तुम्ही
िगि झाला आहात व तम
ु च्या गुणांची राख रांगोळी झाली आहे . अशा जस्थतीत तुम्ही गुण
संपािन ते काय करणार? व केले तरी त्याचा काय उपयोग होणार? तुमच्या गुणांचे काही चीज़
व्हावे, तुमच्या सशक्षणाचा काही उपयोग व्हावा. तम
ु च्या आधथणक उन्नतीची द्वारे खल
ु ी व्हावीत
अशी तर तम
ु ची इच्छा असेल तर तम्
ु ही आिी अस्पश्ृ यता घालववला पदहजे म्हणजेच िमाांतर
केले पादहजे.
• िमाांतर ववरुद्ध काही शंका

येथवर िमाांतर ववरोिकांनी जा कारणे पुढे केलेला आहे त त्या कारणांचा ववचार केला आहे . आता
िमाांतर ववषयी सहानुभूती असणाऱ्या काही लोकांनी ज्या शंका प्रिसशणत केलेल्या आहे त त्या
शंकांचे तनरसन करण्याचा प्रयत्न मी करीत आहे . पदहल्या प्रथम आमच्या महारकी वतनाचे
काय होईल, असा बऱ्याचशा महार लोकांना बाऊ वाटत आहे , असे माझ्या कानी आले आहे .
वररष्ठ जातीतील िमाांतर ववरुद्ध लोकांना तुम्ही िमाांतर केले तर तुमच्या महारक्या जातील,
अशी भीती गावोगावी महार लोकांना घातल्याचे माझ्या कानी आले आहे . महारक्या गेला तर
मला स्वत:ला कोणत्याही प्रकारचा खेि वाटणार नाही दह गोष्ट तुम्हा सवाणना मादहत आहे .
महारांना अघोगतीस नेणारी ज़र िलाली एखािी बाब असेल तर ती महारकी होय. हे माझे मत
गेल्या िहा वषाणपासून लोकांपुढे मी मांडीत आलो आले आखण ज्या दिवशी या महारकीच्या बेडीतून
तुमचा सुटका होईल ल्या दिवशी तुमच्या उद्धाराचा मागण मोकळा झाला असे मी समजेन. परं तु
ज्या कोणाला महारकी हवी असेल त्या लोकांना मी एवढे च आश्वासन िे ऊ शकतो कक िमाांतरामुळे
महारकी वतनाला कोणत्याही प्रकारचा िोका पोहचू शकत नाही. या बाबतीत सन १८५० खालच्या
कायद्याचा उल्लेख करणे आवश्यक आहे . त्या कायद्याच्या कलमाप्रमाणे कोणाही माणसाच्या
केवल त्याने िमाांतर केले तेवढयाच कारणामुळे वारसाच्या अगर मालमत्तेच्या कोणत्याही
अधिकारास बाि येऊ शकत नाही. ज्यांना कायद्याचा आिार पुरेसा वाटत नसेल त्यांना नगर
जजल््यातील पररजस्थती ववचारात घ्यावी. नगर जजल््यातील पष्ु कळ महार खिस्ती झाले आहे त
व काही दठकाणी तर एकाच घरात काही माणसे खिस्ती आहे त व काही महारच रादहले आहे त.
तथावप जे खिस्ती झाले आहे त त्यांचा वतना वरचा हक्क नाहीसा झाला नाहीं याचा िाखला
नगरचे महार तम्
ु ही सवाणना िे ऊ शकतील. तेव्हा िमाणतरापासन
ू महारकी वतनाला िोका येणार
आहे , अशी भीती कोणीही बालगू नये.

िस
ु री शंका राज़कीय हक्कासंबंिी आहे . िमाांतर केले तर आमच्या राजकीय हवकांचे काय होईल
अशी ही शंका पुष्कल लोकांकडून प्रिसशणत करण्यात येते. अस्पश्ृ य वगाणला मुळालेल्या राजकीय
हवकांचे महत्व मी ओळखीत नाही असे कोणालाही म्हणता येणार नाहीं, हे राजककय हक्क
समळण्याकररता जेवढी िगिग व िे वता पराकाष्ठा मी केली तेवढा िगिग व तेवढी पराकाष्ठा
इतर कोणीही केलेली नाहीं तथावप राजकीय हक्कावरच सवणस्व भर िे णे योगय होणार नाहीं, असे
मला वाटते. जे राजककय हक्क दिले आहे त ते काही यावश्चंद्र दिवाकरौ अशा अटीवर दिलेले
नाहीत. ते किी ना किी संपुष्टात येतील. इंग्रज सरकारने जो तनवाडा दिला होता त्या तनवाड्यात
आपणाला दिलेल्या राजकीय हक्कांची कालमयाणिा ववस वषाणचा उरववलेली होती. पुढे करारात
तशा प्रकारचा काल मयाणिा तनजश्चत केलेली नसली तरी त्यातील मि
ु त अमयाणि आहे , असे
कोणालाही म्हणता येणार नाहीं ज्यांचा राजकीय हक्कांवर भर आहे त्यांना हे राजकीय हक्क
गेल्यावर मग काय होईल याचा ववचार अवश्य करावा. ज्या दिवशी हे राजकीय हक्क जातील
त्या दिवशी आपल्याला आपल्या सामाजजक सामर्थयाणवर अवलंबन राहावे लागेल. ते सामथण
आपल्या अंगी नाही, हे मी वर सांधगतलेच आहे . ते सामथण िमाांतर केल्या सशवाय आपल्याला
प्राप्त होऊ शकणार नाही. हे दह या वर ससद्ध करून दिले आहे .

कोणत्याही माणसाने जवळचा ववचार करून भागणार नाही. तात्पुरत्या लाभाला लाभाला जाऊन
शाश्वत दहत कोणत्या गोष्टीत आहे याचा ववचार न करणे हे अंती िख
ु िायक होणार आहे . अशा
पररजस्थतीत कायमचा लाभ कोणत्या गोष्टीत साठववलेला आहे , याचा ववचार सवाणनी अवश्य
करावयास पादहजे. माझ्या मते शाश्वत दहताच्या दृष्टीने पादहले असताना िमाांतराचा उपाय हाच
खरा उपाय आहे त्याकररता राजकीय हक्कांचा जरी आहुती िे ण्याचा प्रसंग आला तरी त्याला
कोणीही भीक घालू नये. िमाणतराने राजकीय हक्कांस िोका नाहीं परं तु िमाणतर केले असता
आपल्या राजकीय हक्काला का िोका बसवा, हे च मला समजत नाही. तुमचे जे राजकीय हक्क
आहे त ते तुम्ही कोठे ही गेला असता तुमच्या बरोबर येतील. याववषयी मला कोणत्याही प्रकारची
शंका वाटत नाही. तुम्ही मुसलमान झालात तर तुमचे हक्क मुसलमान म्हणुन तुम्हाला समळतील.
तुम्ही शीख झालात तर तुमचे हक्क मुसलमान म्हणुन तुम्हाला समळतील. राजकीय हक्क हे
लोकसंख्येवर अवलंबन
ृ आहे त. ज्या समाजाची लोकसंख्या वाढे ल त्या समाजाचे राजकीय हक्क
दह वाढतील. आम्ही दहंि ू समाजातून तनघून गेलो तर आपल्या पंिरा जागा रादहलेल्या दहंिं च्ू या
वाट्यास जातील असा काणीही आपला भ्रम करून घेऊ नये. आखण मुसलमान झालो तर आमच्या
पंिरा जागा मुसलमान लोकांना ज्या हल्ली जागा प्राप्त झाल्या आहे त त्यांच्यात भरीला पडतील,
आम्ही खखस्ती झालो तर आमच्या जागा खखस्ती समाजाला ज्या जागा समळाल्या आहे त त्यांच्या
पण
ू त
ण ा जातील. एकूण आमचे राजकीय हक्क आम्ही जजकडे जाऊ ततकडे जातील. तेव्हा या
बाबतीत सभण्याचे असे काहीच कारण नाहीं उलटपक्षी आपण जर िमाांतर केले नाही व दहंि ु
िमाणतच रादहलो तर आपले हक्क राहतील काय, याचा ववचार तम्
ु ही अवश्य केला पादहजे. समजा
दहंि ू लोकांना अस्पश्ृ यता मानू नये व मानल्यास तो गन्
ु हा आहे , असा एक कायिा पास केला व
तसा कायिा पास केल्यांनंतर तम्
ु हाला असा प्रश्न ववचारला कक तम
ु ची अस्पश्ृ यता आम्ही
कायद्याने काढून टाकली आहे . आता तम्
ु ही अस्पश्ृ य रादहला नाहीत. फार तर तम्
ु ही गरीब व
िररद्री आहात. तुमच्या प्रमाणे इतर जातीत दह िररद्री आहे त. परं तु अशा िररद्री जातीना आम्ही
स्वतंर राजकीय हक्क दिलेले नाहीत. मग तुम्हाला का द्यावेत? या प्रश्नाला तुम्ही काय उत्तर
द्याल याचा तुम्हा पूणप
ण णे ववचार करावयास पादहजे. मुसलमान लोकांना खखस्ती लोकांना याचे
उत्तर सहज िे ता येण्यासारखे आहे . आमचा समाज िररद्री आहे , अज्ञानी आहे , मागासलेला आहे .
म्हणून आम्हास स्वतंर राजकीय हक्क िे ण्यात आले आहे त असे नसून, आमचा िमण तनराळा
आहे आमचा समाज तनराळा आहे आखण जोपयांत आमचा िमण तनराळा आहे तोपयांत राजकीय
हक्काचा वाटा आम्हास समळाला पादहजे, असे समथणक उत्तर ते िे ऊ शकतील. तुमचा समाज
तनराळा, तुमचा िमण तनराळा म्हणून तुम्हाला राजकीय हक्क समळाले पादहजे, अशा प्रकारची
भूसमका जोपयांत तुम्ही दहंि ु िमाणत आहात व दहंि ू समाजात आहात तोपयांत तुम्हाला घेता येणार
नाही. ज्या दिवशी तुम्ही िमाांतर करून दहंि ू समाजापासून स्वतंर व्हाल त्या दिवशी दह भूसमका
तुम्हाला घेता येईल. तोपयांत घेता येणार नाहीं आखण जोपयणत अशा स्वतंर भूसमकेवर राहून
तुमच्या राजकीय हक्काची मागणी तुम्ही करू शकत नाही. तोपयणत तुमचे राजकीय हक्क शाश्वत
आहे त. त्यास िोका नाहीं, असे समजून चालणे अत्यंत अज्ञान पणाचे लक्षण आहे असे मला
वाटते. या दृष्टीने पादहले असताना िमाांतर राजकीय हक्कांना ववरोिी नसून राजकीय हक्कांचे
संविणन करण्याचा तो एक मागण आहे असेच म्हटले पादहजे. तम्
ु ही दहंि ु िमाणत रादहले तर तम
ु चे
राजकीय हक्क जातील. तम्
ु हाला राजकीय हक्क बड
ु ू द्यावयाचे नसतील तर िमाांतर करा.
िमाांतराने ते कायम राहणार आहे त.

• समारोप

मी माझा तनजश्चत करून टाकलेला आहे . मी िमाांतर करणार हे तनजश्चत आहे . माझे िमाणतर
कोणत्याही प्रकारच्या ऐदहक लाभाकररता नाही. अशी कोणतीही गोष्ट नाहीं कक अस्पश्ृ य राहून
मला ती प्राप्त करून घेता येणार नाही. माझ्या िमाणतराच्या मुळाशी आध्याजत्मक भावनेसशवाय
िस
ु री कसलीही भावना नाही. दहंि ू िमण माझ्या बुद्धांला पटु शकत नाही. दहंि ू िमण माझ्या
स्वासभमानाला रुचू शकत नाही. तुम्हाला मार अध्याजत्मक तसेच ऐदहक लाभाकररता िे खील
िमाांतर करणे आवश्यक आहे . काही लोक ऐदहक लाभाकररता िमाांतर करण्याच्या कल्पनेस
हसतात व ततचा उपहास करतात. अशा लोकांना मूखण म्हणण्यास कोणत्याही प्रकारचा संकोच
मला वाटत नाही. मेल्यावरती आत्म्याचे काय होईल? हे सांगणारा िमण श्रीमंताच्या उपयोगाचा
असेल. फावल्या वेळी अशा िमाणचा ववचार करून मनोरं जन त्यांना करता येईल. जजवंतपणी
त्यांनी सौंख्य भोगले त्यांना आपण मेल्यानंतर आपणास सुख कसे समळे ल याचा ववचार ज्यात
प्रामुख्याने केला असेल तोच िमण असे वाटणे अगिी साहजजक आहे पण त्यांचा अमुक एका
िमाणत रादहल्यामुळे राख रांगोळी झाली आहे . जे अन्न वस्राला मौताज झाले आहे त. त्यांचा
माणुसकी नाहीशी झाला आहे . त्या लोकांनी िमाणचा ऐदहक दृष्टया ववचार करू नये तर काय
डोळे समटून आकाशाकडे पाहात राहावे? या गभण श्रीमंत ररकाम टे कड्याच्या वेिांताचा गोर गररबाला
काय उपयोग?

• िमण माणसाकररता आहे

मी तर तुम्हाला असे स्पष्ट सांगू इजच्छतो कक माणस

ू िमाणकररता नाहीं िमण माणसाकररता आहे .
माणुसकी प्राप्त करून घ्यावयाची असेल तर िमाांतर करा. संघटना करावयाची असेल तर िमाणतर
करा. सामर्थयण संपािन करावयाचे असेल तर िमाणतर करा. समता प्राप्त करावयाची असेल तर
िमाणतर करा. स्वातंत्र्य प्राप्त करून घ्यावयाची असेल तर िमाांतर करा. संसार सुखाचा करावयाचे
असेल तर िमाणतर करा. जो िमां तुमच्या माणुसकीला काही ककंमत िे त नाही त्या िमाणत तुम्ही
का राहता? जी िमण तम्
ु हाला िे वळात जाऊ िे त नाही त्या िमाणत तम्
ु ही का राहता? जो िमण
तम्
ु हाला पाणी समळू िे त नाही त्या िमाणत तम्
ु ही का राहता? जो िमण तम्
ु हाला सशक्षण घेऊ िे त
नाही त्या िमाणत तुम्ही का राहता? जो िमण तुमच्या नोकरीच्या आड येतो त्या िमाणत तुम्ही का
राहता? जो िमण तुमची पिोपिी मानहानी करतो त्या िमाणत तुम्ही का राहता? ज्या िमाणत
माणसाशी माणुसकीने वागण्याची मनाई आहे तो िमां नसून सशरजोरीची सजावट आहे . ज्या
िमाणत मायाकाची माणुसकी ओळखणे अिमण मानता जातो, तो िमां नसून रोग आहे . ज्या अतत
अमंगल पशच
ू ा स्पशण झाला असताना चालतो पण माणसाला स्पशण चालत नाही तो िमण नसन
ू
वेडगळपणा आहे . जो िमण एका वगाणने ववद्या सशकू नये, िन संचय करू नये. शस्र िारण करू
नये असे सांगतो तो िमण नसन
ू माणसाच्या जीवनाचे ववडंबन आहे . जो िमण असशक्षक्षतांना
असशक्षक्षत रहा, तनथणनांना तनिणन रहा, अशी सशकवण िे तो तो िमण नसन
ू ती सशक्षा आहे .

िमाणतराच्या बाबतीत जे जे काही प्रश्न उिभवतात त्या त्या प्रश्नांचा मा यिामती उहापोह
करण्याचा प्रयत्न केला आहे . या प्रश्नावरील माझे वववेचन किाधचत पाल्हाळीक झाले असेल ;
परं तु या ववषयाचा सांगोपांग ववचार करण्याचे मी पूवींपासून ठरववले होतें . िमाणतराच्या बाबतीत
ववरोिकांनी जे मुद्दे उपजस्थत केले आहे त. त्यांना उत्तर िे णे आवश्यक होते. िमाणतराच्या
घोषणेची साथणकता पटल्या सशवाय कोणीही िमाणतर करू नये, असे माझे मत आहे आखण त्यामुळे
कोणाची ही वत्ृ ती साशंक राहु नये व कोणात्याही मनात ककंतू राहू नये, एवढ्याकररता इतक्या
सववस्तरपणे या प्रश्नाचा ववचार मला करावा लागला आहे . माझे ववचार तुम्हाला ककतपत पटतील
हे मी काही सांगू शकत नाही. परं तु तुम्ही ते पूणप
ण णे ध्यानात घ्याल अशी मला आशा आहे .
रुचेल ते बोलावे अशा रीतीने लोकवप्रयता समळववणे हे व्यावहाररक माणसाला शोभते पण ते
पढ
ु ाऱ्याला शोभणार नाही, असे माझे मत आहे . लोकांचे बरे कशात आहे व वाईट कशात आहे हे
सांगणे माझे कतणव्य कमण आहे . ते तुम्हाला रुचले नाही तरी ते सांगणे मला भाग आहे . माझे
कतणव्य कमण मी केले आहे . आता या प्रश्नाचा तनणणय करणे हे कतणव्य कमण तम
ु चे आहे .
िमाणतराच्या प्रश्नाचे या मद्द
ु ाम िोन ववभाग केले आहे त. दहंि ु िमाणचा त्याग करावयाचा कक दहंि ु
िमाणत राहावयावें, हा त्याचा एक भाग आहे, त्याग करावयास झाल्यास कोणत्या ियाणचा जस्वकार
करावयाचा ककंवा नवीन िमाणची उभारणी करावयाची दह प्रश्नाचा िस
ु रा ववभाग आहे . मला फक्त
आज पदहल्या प्रश्नावरच तुमचा काय तनणणय आहे . ते जाणून घ्यावंयाचे आहे . पदहल्या प्रश्नाचा
तनणणय झाल्या सशवाय िस
ु ऱ्या प्रश्नाचा ववचार करावयास झाल्यास त्या बाबतीत तयारी करण्यात
काही अथण नाही. तें व्हा पदहल्या प्रश्नावर काही करावयाचे आहे ते ठारवा. तम्
ु हाला ते ठरववण्या
कररता िस
ु री संिी मला िे ता येणार नाही. आज या सभेत जे तुम्ही ठरवाल त्याप्रमाणे मग
पुढचा कायणक्रम मी ठरवीन. तुम्ही ज़र िमाांतराच्या ववरुद्ध तनणणय केला तर प्रश्नच समटला.
माझ्या स्वत: करता जे मला करावयावे असेल ते मग मी करीन. तुम्ही िमाांतराच्या तफेंचा
तनणणय जर केला तर त्या बरोबरच तुम्ही सवाांनी संघटीत रुपाने िमाणतर करण्याचे आश्वासन
दिले पदहजे, िमाणतराचा तनश्चय झाला तर वाटे ल त्याने वाटे ल त्या िमाणत जावे. अशा प्रकारची
फाटाफूट तुम्ही जर करणार असाल तर मी तुमच्या िमाांतराच्या कायाणत पडणार नाही. तुम्ही
माझ्या बरोबर यावे अशी माझी इच्छा आहे . ज्या िमाणत आपण जाऊ त्या िमाणत आपल्या
उन्नती वप्रत्यथण जे काही कष्ट व पररश्रम करावे लागतात. ते पररश्रम करण्यास माझी तयारी
आहे . परं तु मी सांगतो म्हणून िमाणतर केले पादहजे, या भावनेला वश होऊन काही करू नका.
तुमच्या बुद्धीला जर पटे ल तर त्याला होकार द्या. माझ्या बरोबर न येण्याचा तनश्चय तुम्ही
केलात तरी त्याबद्दल ही मला काही िख
ु होणार नाही. उलट माझ्यावरची जबाबिारी गेली म्हणुन
मला आनंि वाटे ल. हा तनवाणणीचा प्रसंग आहे . हे तम्
ु ही ध्यानात ठे वालच. तम
ु च्या भावी वपढीची
भववतव्यता तम्
ु ही ठरवाल त्याप्रमाणे ठरणार नाही. तम्
ु ही आज स्वतंर होण्याचा तनश्चय ज़र
केला तर भावी वपढी स्वतंर होईल. तम्
ु हा आज़ परािीन राहण्याचा तनक्षय केला तर भावी वपढी
सद्ध
ु ा परािीन राहील, म्हणन
ू तम
ु ची जवाबिारी अत्यंत कठीण आहे .

याप्रसंगी तुम्हाला काय सांगावे याचा ववचार करीत असताना भगवान बुद्धाने आपल्या सभक्षु
संघास मरण्यापूवीं जो उपिे श केला व ज्याचा 'महापररतनवाणण सुत्तात" उल्लेख केलेला आहे ,
त्याची मला आठवण होते. एकिा भगवान नु ु्कतेच िख
ु ण्यातून उठल्यामुळे ववहाराच्या छायेत
पसरलेल्या आसनावर बसले असताना त्यांचा सशष्य आयुषमान आनंि भगवंताकडे येऊन त्यास
असभवािन करुन एक बाजूस बसला आखण म्हणाला : "भगवंतास मी सुखात असताना पादहले
आहे व आजारी असताना असताना पादहले आहे . भगवंताच्या आजराने माझे शरीर सशशासारखे
जड झाले आहे . मला दिशाभ्रम झाला आहे . मला िमणही सुचत नाहीं परं तु त्यातल्या त्यात मला
एवढे समािान वाटते की, धथक्षु संघा ववषयी काही तरी सांधगतल्या सशवाय भगवंताचे पररतनवाणण
व्हायचे नाही." भगवान बद्ध
ु ांना उत्तर दिले कक, "आनंिा, सभक्षु संघास मजपासन
ू काय हवे आहे ?
आनंिा मी आत बाहे र काही न ठे वता िमोपिे श केला आहे . त्यात तथागताने आचायणसप्ू ती
मळ
ु ीच ठे वली नाही. तर मग आनंिा, तम्
ु ही दिव्या प्रमाणे स्वय प्रकासशत व्हा. पर्थ
ृ वी प्रमाणे
परप्रकासशत राहु नका. स्वत: वरच ववश्वास ठे वा, िस
ु ऱ्या कोणाच्या अंककत होऊ नका. सत्याला
िरून राहा! सत्याचाच आश्रय करा. व िस ु ऱ्या कोणाला शरण जाऊ नका." मी िे खील बद्धु ाच्याच
शब्िाचा आश्रय करून तम्
ु हाला असा तनरोप िे तो कक तम्
ु ही आपले आिार व्हा. स्वतःच्या बद्ध
ु ीला
शरण जा. िस
ु ऱ्या कोणाचाही उपिे श ऐकू नका. िस
ु ऱ्या कोणालाही वश होऊ नका. सत्याचा
आिार घ्या. सत्यास शरण जा. िस
ु ऱ्या कोणासही शरण जाऊ नका. हा भगवान बुद्धाचा उपिे श
तुम्ही या प्रसंगी ध्यानात ठे वाल तर माझी खारी आहे कक तुमचा तनणणय चुकीचा होणार नाही.

•◆●■ समाप्त ■●◆•

लेखक -
डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकर

िम्म प्रचारक, अनुवािक एवं संग्राहक -

यततन जािव (व्यवस्थापक एवं संचालक)
"दि बवु द्धस्ट सोशल नेटवकण ऑफ इंडडया"
जय सभम
जय भारत
नमो बुद्धाय

••¤••••¤••••¤••

एकिा नक्की भेट द्या.

• दि बुवद्धस्ट सोशल नेटवकण आँफ इंडडया
Www.FaceBook.Com/BSNETINDIA

• एक रार तनळया पाखराची

Www.FaceBook.Com/NILEPAKHARU

• यततन जािव फेसबुक अकाऊंट

Www.FaceBook.Com/UATINJADHAV789456123

• बुद्धभूमी फाऊंडेशन (आपले संकेत स्थळ)

Www.BuddhaBhoomi.Com

• मी भारतीय (आपले संकेत स्थळ)

Www.MiBhartiya.Com

• Yatin Jadhav :
9967065953 WhatsApp number

सािर The Buddhist Social Network Of India : WhatsApp Group वर Add व्हायचे
असल्यास मेसेजने संपकण करा.