Professional Documents
Culture Documents
158
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
159
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san...
Nudi ca d Ninh Binh chfla thflc sfl thanh nghe. Chu yeu
ngfldi Ninh Binh ebon hinh thflc tha ca va td chflc ban nudi
cd tinh cha't "tfl cung tfl cap" giai quyet trong gia dinh hoac
pham vi hep vung mien. Nhflng nam d i u eua TK XXI, nudi
tdm ca nflde ngot bfldc d i u chuyen dich tdi hfldng chuyen
canh va ban chuyen canh theo md hinh lfla - ea md ra hfldng
di mdi cho kinh te ndng nghiep cua tinh.
160
Mai Dfle Hanh - D6 Thj Bay
1. Con r i t giong nhU con hen, con vop nhiing rat nho, vo mong, gion. NgUdi
Kim Sdn thUdng luoc lay nildc, dai lay ruot de nau canh mong tdi. Con
rat song cl bai (nhU hen).
161
Cdng cu thu cong truyen thdng danh bat thuy nai san...
162
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
va ngudi Cdn Thoi chUa quen nudi gid'ng tdm nay. DUa tdm
su va tdm cang xanh vao vflng bai Cdn Thoi dang d thdi ki
flng dung bfldc d i u "vfla hoc vfla Iam" da thu dfldc ket qua
ban diu kha lac quan.
+ Cho den cud'i 2002, tren vung bai nay da ed 5 trai gid'ng
tdm eua (cua tfl nhan, dfldc nha nflde hd trd 1,6 ty ddng) di
vao boat ddng cung cap 70,3 trieu con gid'ng dam bao chat
lfldng, gia thanh ha cung cap cho khu vflc nudi tdm d bai bien
Cdn Thoi va toan tinh. Dd la mot tin hieu vui cho khu vflc
kinh te bien.
+ Thdi vu tha tdm gid'ng xud'ng d i m hd nudi la thing gieng
(thang hai dfldng lich) thu hoach vao thang tfl, thang nam
am lich. Thdi tiet, khi hau kha thuan Idi nen tdm phat trien
td't. Kha nang tiep thu va thflc hanh ki thuat nudi tdm ngay
cang tien bd. Viec tfl che bie'n thflc an cho tdm tfl nguyen lieu
dia phfldng (cam ngd, cam gao, dau, tdm, el Iep...) dam bao
chat Ifldng, gia thanh ha cang thuan tien cho nudi trdng.
+ Toan vung ed 24 ho lam dim. Nam 2000, dien tieh nudi
la 471 ha san Ifldng 130 tan; 2001 da la 1.226 ha cho san
Ifldng 514 ta'n; 2002 dien tich la 1.450ha san Ifldng 810 tan
va 2003 dien tich la 1580 ha va tai thdi diem thang 9 nam
2003 san Ifldng tdm da cho la 950 ta'n. H i u bet cac ho nudi
tdm deu cd lai nhieu ho lai tfl 50 - 70 trieu (dng Sdn - Kim
Ddng, dng Lai - Kim Hai, dng Hdng - Kim Ml, dng Tinh - Cdn
Thoi...). Nhieu md hinh nudi tdm nang suat eao xua't hien
nhfl HTX thuy san Kim Trung dat 2ta'n/ha, dng Sdn (Kim
Ddng) 2,5 ta'n/ha...
163
Cdng cu thd cong truyen thdng danh bit thuy bai san.
164
CHUONG IV
KINH NGHIEM
DANH BAT THUY SAN
165
Cdng cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san...
Nhflng vung nflde nhfl vay nen chon de tat vi, khuat gid
nhiet do cao hdn, beo bdng giflp ca ed chd dfla an toan lai
la chd tru ddng tranh ret li tudng cho eac loai ca nhat la ca
rd, ca chud'i.
Tat ea la cdng viec nang nhoc. De ed hieu qua nen tfl hoac
tim hieu mot vai meo vat nhfl tren de chon vung tat.
166
Mai Dfle Hanh - D6 Thj Bay
167
Cdng cu thd cong truyen thdng danh bit thuy hai san...
4. Sijf d u n g c u p d a n h b a t ca
Cup (xem cup) dfldc ngfldi Kim Sdn sfl dung ra't Iinh hoat,
sang tao thich hdp vdi nhieu hinh thflc danh b i t ea d vflng
bien nhieu ao dim, sdng ngdi, mfldng mang nhfl Kim Sdn.
4.1. Cup ddnh cd trong ao nhd: Vdi ngfldi Kim Sdn, day
la viec lam thfldng xuyen bdi nha nao cung cd ao, cd nha tdi hai
ba cai ao; ao de nudi ca hot (fldm ca gid'ng), ao de nudi ca thit chfl
yeu de "tfl cap" cho bfla an hang ngay cua gia dinh, mot khoan
"cung - ehi" chang "ba" nao hach toan trong sd chi tieu ca.
Danh ea ao nha, ngfldi ta dung cup ket hdp vdi vd keo tay.
Cup vfla dung de up b i t ea vfla de khua, dudi, ddn ea ve phia
dat vd de cat vd bat ca; bat nhflng con ea to ma vd khd bit
dfldc. Day la sfl ket hdp ra't cd hieu qua dap flng kip thdi yeu
d u sfl dung hang ngay eua gia dinh, nha't la nhflng lln ed
khach dot xua't.
168
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
+ Xac dinh vi tri de bd mdi de khi cup, cup chum gon vi tri
bd mdi d gifla cup, ca khdng cd cd hoi chay thoat.
+ Chon chd va vi tri bd mdi edn lien quan den xac dinh
khoang each ma ngfldi cup dung tdc do, tfl the lao xud'ng cup
sao cho thich hdp de ea khdng chay dfldc;
+ Xac dinh khoang d e h gifla cac diem cup de mdi l l n cup
khdng tao chan ddng lam ca d diem kia sd, chay.
b) Moi cup: Mdi cup Iam b i n g cam (cam nudi ldn), nhao
nhuyen vdi me chua va mot Ifldng da't set thich hdp de mdi
khdng bi tan nhanh, ca phai gam an lau hdn ma van thdm va
hap din chflng khien chung khdng bd di.
c - IJp mdi:
- Up mdi cd hieu qua thfldng vao budi sang (tfl 7 - 8 gid),
trfla (11 - 12 gid) hoac chieu (tfl 16 - 18 gid) la thich hdp. Mdi
lfldt flp khdng ban ehe ve sd' lln nhflng phai can dd'i thdi gian
ca cd the an het mdi.
- Caeh danh up: Khi da bd mdi xong d cac diem dinh danh
up, trd lai diem bd mdi d i u tien la da du thdi gian flp tfl l l n
up diu tien den lln flp cud'i cung ma chuan hi sd' Ifldng l l n
flp thich hdp.
Yeu d u kl thuat cua danh up mdi nhfl sau:
+ Tfl the cua ngfldi up mdi la tfl the s i n sang hai tay cam
ehle hai gong cup flp chum len vi tri da bd mdi. Dong tac
phai nhanh, manh, dflt khoat.
+ Sau khi cup da tiep da't, a'n gong cup cho diem cup chim
sau xud'ng bun, dung bung de gifl gong cup, hai tay md, an
169
Cong cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san.
lfldi, ddn ca ve mdt gde cup de sau dd, lln Ifldt ludn mdt tay
qua diem cup ma b i t ea. B i t ca nhd trflde, ca to sau. Neu la
rat to thi dflng ehinh lfldi cup de gifl ca, nha'c va lat ngfla cup
dem ca len bd.
Dung cup up mdi dfldc nhieu loai ca, tdm khac nhau nhfl
ea chep, ea rd, ca riec, ea rdi, ea trdi...
170
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
171
Cdng cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san...
172
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
5. Dung la s a n b a t oe nhoi
Ninh Binh la tinh cd nhieu ddi rflng. Nhflng nam 80 cua
the kl XX trd ve trflde, ddi cua Ninh Binh trdng ra't nhieu s i n
cay (mien Nam goi la cay mi, cu mi) ngfldi Ninh Binh cdn cd
ndi goi la sin tay de phan biet vdi s i n day. Ngoai cii - mot
loai cii Ifldng thflc, s i n cdn cho rau xanh cho ngfldi dan vflng
ddi. La sin hai de luoc, v i t khd cham mudi vflng, an vdi cdm
rat bfli hoac lam mdn dfla goi la dfla rau san.
Trflde day, ngfldi dan Gia Vien, Nho Quan, Yen Md - dan
ddng chiem - danh bat cua oc (oc nhdi) bang rd sue, giam danh.
Mua he thi nang ndng, mua ddng thi ret, gia, khdng phai lue
nao cung thuan ldi, sudn se. Ngfldi dan ddng chiem cd mot
each danh bat dc (de nhdi, de ao...) rat ddn gian, khdng ton
kem ea thdi gian va tien bac nhflng lai rat hieu qua. Dd la
each dung cay va la san tay de bat dc.
Caeh iam nhfl sau:
173
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy bai san...
6. C a u c a c h u o i
Ca chud'i la loai ca dfl va p h a m an. Tinh khdn, quyet liet
trong s a n mdi nhflng ngd ngech "rong chdi". Cau ca chud'i cd
nhieu each. O day chi xin ndi den kieu cau torn, cau nhac de
b a t ca chud'i.
Goi la cau tdm, cau n h a c la vi mdi mac vao lfldi cau (nhfl
cac loai cau ca chud'i khac) t h a mdi, nhac len, bd xudng nflde
k e u tae... tdm... N h a c len bd xud'ng deu deu, tieng keu nhae,
tieng goi. ' "'
174
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
Mdi cau nhac bing ngoe. Ngoe mlc vao lfldi cau, thi tha xud'ng
bd'n chan xoe ra nhfl con mdi dang tim each chay trdn. Ca
chud'i lao de'n "bap" ludn. Chd cho nud't "chfla khdi hong" mdi
giat. Lfldi cau ddng vao ham vao mang keo len ma bat la'y.
175
Cong cu thu cong truyen thdng danh bit thuy bai san...
Danh b i t tdm rao ddng cd mua vu. Thang tU, thang nam
thu chiem chuan bi cho lam mua, md cd'ng lay nflde vao ddng.
Trflng tdm cua ram, tdm rao con theo nflde vao ddng. Trflng
nd thanh tdm con, tdm con san mdi, ldn len. Xuan di he den,
thang nam, thang sau trdi nang, tdm vui minh xudng bun d
mat rudng, thung vung de tranh ndng. Chieu mat nha't la
nhflng chieu con nflde ldn, cd'ng md, nflde vao ddng. Nudc phu
sa mat rfldi, tdm thoat ra khdi chd an nap, tim theo ddng
nflde mat ma xudi, ma ngUdc. Tdm xudi thi it, "Tdm chang
vang, ca rang ddng", tdm ngUde mang eon, mang to, ra mUdng
ra ngdi vfldt cd'ng ma ra sdng. Ngfldi Trung Ddng dem giam
md (xem Giam md...) loai to chin mang ldn d thung vung ngdi
to, loai nhd chan mang nhd d rudng, d mfldng de bat tdm.
Chan tdm la chan ngflde, dit giam ngflde vdi chieu nflde,
mieng giam thi xudi theo ddng chay hfldng ve rudng dfldi.
Tdm rao, eua ram ngflde vao giam, bam lay nan giam, bd
ven theo giam vfldng vao hom giam lai bd ngflde lai, quan
quanh ma khdng ra dflde, chd ngfldi den nha'c bat. Nam,
mfldi phut mot lln nhae bat. Het me nay den me khac, mdi
me nam ba con, cd me mfldi mfldi hai eon, tfl chieu vang cho
de'n 19, 20 gid mdi ngay, danh bat khdng it. Vao 18, 19 gid la
thdi gian "Tdm chang vang" tdm di nhieu nhat!
Tdm rao ddng to va may (beo), an gdi hoac rang man an
cdm rat ngon.
176
CHUONG V
•1(1,jn .',
1. Niidc m a m
Chung tdi chi xin gidi thieu mot cd sd chuyen ehe bien cac
loai nflde mim dfldc coi la dac san cua dia phfldng Kim Sdn
ndi rieng, Ninh Binh ndi chung "Xi nghiep che bien hai san
Kim Hai":
De'n trung tam thi tran Phat Diem, di qua cd'ng Bien Nhi,
chd Nam Dan ven theo de sdng Vac (sdng Tri Chinh) qua ben
tau thuy (Phat Diem - Nam Dinh) khoang 400 met, nhin vao
phia trong de tha'y mot bien hieu mau diu diu:
Dd la xi nghiep che bien hai san tfl nhan cua anh ehi
Dat - Nhan d thi tra'n Phat Diem chuyen che bie'n cac loai
san pham thuy bai san, cac loai nflde mam cd truyen: mam
tdm, m i m rfldi, mam cay nen, mim tep chua, mim tep nen,
mim chfldp cao d p va tdm ca khd cac loai:
177
Cong cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san...
1. Lang Yen Ve thuoc xa Khanh An, huyen Yen Khanh each thi xa
Ninh Binh chflng 6km ve phia nam. Lang nim ven be) song Vac.
2. Xa Con Thoi d tieu khu IV huyen Kim Sdn nSm ven song Day, co
ciia Day va viing bai bien rat rong mua nidi (thang 9, thang 10)
CO rat nhieu nidi.
178
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
am lich), ngUdi dan Yen Ve ven sdng Vac, Cdn Thoi d bai
Binh Minh, Kim Sdn dung sam (xem sam rfldi), vdt hoac tay
de sam, de vdt rfldi. Ngoai hai ki rfldi ehinh, trong nam cdn
cd ki rfldi chiem vao thang nam (am lich). Rfldi chiem it, eon
nhd, it bdt.
Cung may la mdi nam chung tdi cung thu mua dfldc tren
dfldi chue tan du de cung cap cho khach trong va ngoai tinh -
chi Nhan cfldi va ndi vdi tdi. Chi dan chflng tdi ra xem khu be
chfla mim rfldi cua xi nghiep va gidi thieu quy trinh Iam
mam rfldi:
- Rfldi dfldc nhat sach van rac, ca vun, thay, gan het nflde
cho rfldi sach thi danh mudi. Ti le mudi va rfldi la 1/3 (1kg
mudi 3 kg rfldi). Danh tan mudi rap het rfldi thi ddng vao
chum vd, la'y vai bit, lay n i p day chat, lay bun thu vdi rdm
trat kin (nhfl cac cu trat vach) rdi dem phdi sfldng nang.
- Du 12 thang trd len thi mdi dfldc diing. Md nap chum mam,
dung vdt vdt het Idp vang ba xac rfldi tren mat cdn lai la nflde
mam. Nflde mam rfldi cd mau kem sfla dac, vang sdng sanh,
thdm phflc. Ddng vao chai, buih... de ndi thoang mat an dan.
Khi an phai chflng cho chin. Chflng den dau, an den day.
Chflng mam rfldi cho them la gflng tfldi thai chi hoac gflng eu
dap nhd, hanh va chut dt tfldi.
Mam rfldi la nflde cham nhieu dam, thdm va ngon khdng
phai d dau cung cd. Cho nen phin Idn khach de'n mua de
dung Iam qua bieu.
Vdng qua day chum kieu dflng mim rfldi, chi Nhan chi cho
chung tdi mot he thd'ng be lam mim cay. Mam cay cd m i m
179
Cdng cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san...
cay sdi, m i m cay nen. Mam cay sdi an ngay, mam cay nen,
nen lau de dfldc dai ngay.
Cay cd nhieu loai. Cay long, chan cd nhieu long, mai yem
cd mau nau dat; Cay trdn, mai chan, yem bdng hdng, chan
khdng ed ldng, iam mam an tanh, khai khdng ngon. Loai cay
Iam m i m thdm, ngon, nhieu dam la cay Idng. Cay long cd
mau nau dat, chan, cang nhieu ldng. ,. • i, •. . i:
Cd nhieu vung mien lam mam cay. Mdi vung cd each lam,
each an cd net khac nhau. Ngfldi Yen Md, Kim Sdn lam mam
cay tfldng dd'i gid'ng nhau:
Cay riia sach, xe ddi bd yem, gia nhd vdi mud'i cho vao lo
hay vai, tren cung, phu mot Idp mud'i diy mam de chdng rudi
nhang, ti le cay mud'i la 3/1 (ba cay mot mud'i). Dung vai bit
kin, phdi nang, sfldng mfldi lam hai mfldi ngay thi dung dfldc.
Day la Iam mam cay sdi.
Xi nghiep chflng tdi cung lam mam sdi, cung cap cho cac
dai li trong huyen la ehu yeu. Cae anh de'n cdng Da Ddng eua
nha thd Phat Diem se tha'y ngay.
Lam mam cay nen cung gin tfldng tfl nhflng chi khac la d
chd cay khdng phai gia, ehi xe ddi, bd yem, lfldt cay lfldt mudi
rdi dao deu tren dfldi, mud'i nga'm vao cay, ba de'n sau thang,
nflde cay chay ddn xud'ng dfldi day be, chat lay ddng vao chai.
N i m a'y la nflde m i m cdt. Thich mim trong thi gan la'y nflde
phia tren. Cd ngfldi thich mau m i m cd mau cua cay thi la'y
them hot cd't cay. Cd khach hang d u ki b i t ddng vao binh ca
con cay nguyen. Loai m i m nay cham rau khoai luoc thanh
"rau lang m i m cay" dac san. ., ,. ,^
180
Mai Dfle Hanh - Do Thj Bay
Ddi sd'ng kinh te ngay cang phat trien, con ngfldi "hien
dai" tim each "phuc hdi vd'n cd", mim cay trd thanh dae san
khdng ehi d thi xa thanh phd' ma d ndng thdn. Ngfldi dan
cung it cd dip dfldc an ngay ca d ndi trflde day dfldc coi la "td"
cay nhfl Cdn Thoi, Binh Minh, Kim Sdn, Yen Md...
Chi ndi nhfl tam sfl, tdi cung phai dat hang tfl trflde, vdi
cac ehu thIu thu mua d Yen Md, Yen Khanh, Kim Sdn va ca
Nga Sdn nfla mdi tam du, lai phai dfl phdng, tinh gdi dau
nam no nam kia cho chu ddng.
Ngfldi dan que Yen Md, Yen Khanh, Kim Sdn, Nga Sdn...
sau khi d y gat da xong, nflde sdng len to thi dan dng mang
giam di danh cay, nflde xudng can trat bd bai thi dan ba con
gai mang gid thudng (xem Gid, Thudng) ra bai ra bd dao bat
cay hoac cau cay (xem d n cau cay) ve lam mam de dung trong
gia dinh edn thi dem ban. Nhieu, it, ngfldi eua tdi thu mua ta't,
gom lai, vay ma ca ehue tan. Ngfldi khdn cua khd ma anh!
Khi kinh te thi trfldng bung ra, dan que khdng chi cd m i m
cay, an mam cay ma mam chfldp Kim Sdn, m i m Phfl Qudc,
Ba Mfldi... bay ban khap ndi. Cay khan hiem din, mam cay
trd thanh "dd cd" cao gia. Ngfldi ta khdng dam lam thi tdi
lam, an nhau la d chd dd!
Day la mam tep. Chi Nhan d m chai mam tep dd au tren
gia xud'ng ndi vdi chflng tdi. Mim tep ed mam chua an ngay.
Day la m i m chua. Cdn day la m i m nen de dflde lau.
Mim chua gia dap vdi mud'i va cdm ngudi, rdi cho vao lo,
vd hoac vai (neu nhieu)... Dem phdi nang (khoang mot tuin)
la dung dflde.
181
Cong cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san..
Khi dung, mim tep dd phai chflng len mdi an dfldc. An den
dau chflng den dd. Khi chflng chi d n cho them hanh, ehflt
gflng cu hoac la gflng, dun chin de an.
Mim tep an vdi cdm nhfl mot mdn thflc an man; hoac dung
de cham rau sdng nhfl rau riep, xa lach, rau mudng, rau cai...
an vdi cdm rat ngon. .'•'.'
Mam tep cdn cd the che bien thanh nhieu mdn an khac
nhfl mam tep rim ca rd, rim thit ba chi... Cho nen dan ddng
chiem mdi hat: "Mim tep chflng vdi la gflng, them thit ba chi
xin dflng quen nhau" la vay!
Cdn mam tep nen dflde coi la loai mam ngon va cao ca'p
nhat cua mot thdi "truyen thd'ng". Mam tep nen khdng khd
lam nhflng quy trinh chat che va ddi hdi phai rat d n than.
Tep cd hai loai anh a: con tep trang, to eon, kha phd
bie'n d cac vflng.Yen Khanh, Yen Md, nhat la Kim Sdn ta;
hai la tep rui. Tep rui la con tep sdng d vflng ao hd, ddng
rudng nhieu rong reu, beo ed bui ram thfldng cd nhieu d
Nho Quan, Gia Vien, mot p h i n cua Yen Md. Con tep nho
va ngan trdng nhfl hinh cai lfldi liem eat cd, cat lua, mau
xanh den nhfl mau rong reu. Tren sd'ng lflng cua nd cd mot
dfldng chi nau den chay sud't tfl d i u den dudi, nhin mat
thfldng cung rd. .. . ' ;
Trong hai loai tep a'y, tep rui lam mam ngon, thdm va ngot
nflde hdn. Tep nen lam ca con. Lfldt tep lfldt mud'i; la'y vi, gia
va da chan, de nen tep, phdi mfla ning, sfldng gid trong thdi
gian tfl ba de'n sau thang mdi dung. Thdi gian de cang lau
m i m cang ngon. Mim tep nen la loai mim ngon, cd do dam
182
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
cao, chan vdi cdm an rat td't, cd thit nae thai phay hay gid nae
ma cha'm thi that la tuyet.
Trung binh mot nam, xi nghiep eua chi d n bao nhieu ta'n
nguyen lieu? Nghe tdi hdi, ehi nhim tinh. Khoang ba den
nam tan anh a, chi ndi.
Chflng nhfl tha'y tdi ngae nhien chi tie'p:
Tdi dat ba tram d Nho Quan va Gia Vien, mot d Yen Md,
mot d Yen Khanh. Cdn d Kim Sdn thi mua d tai xi nghiep.
vay ma chflng ehi chflng ay cung la li tfldng rdi.
Xi nghiep eua tdi loai mim chfldp la loai chu lfle.
Ndi de'n san pham cua bien khdng the khdng ndi de'n nflde
mam. Bien Kim Sdn la bien bdi. Hai cfla cfla hai con sdng
Day (cfla Day) va sdng Can (cfla Can) dem phfl sa tfl thfldng
ngudn ve bdi dap cho mien dat nay. Mdi nam, da't lien tien ra
bien hang tram met.
Vdi dac diem nay, bien Kim Sdn cd san Ifldng danh b i t
khdng nhieu, chung loai hai san khdng that da dang phong
phfl va chat Ifldng cao nhfl d cac vung bien Hai Phdng, Quang
Ninh, Nha Trang, Phfl Qudc...
Tuy vay che bien nflde mam cua Kim Sdn cung dang dflde
quan tam. Nhflng nam tam mfldi cua the ki XX trd ve trflde
Kim Sdn cd nflde nam Hai Tien cua hdp tae xa Hai Tien. Hai
Tien la HTX danh bat hai san va che bien nflde mam - ddn vi
qud'c doanh duy nhat cua Ninh Binh td chflc danh bat va che
bien san pham thuy hai san. Hai Tien ed hai ed sd: ed sd mot
d xa Thfldng Kiem (canh chd Nam Dan) dat cua xi nghiep
183
Cong cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san..
anh Dat, chi Nhan bay gid. Cd sd bai dat d cfla Day. Ngoai
Hai Tien, ngudi Kim Sdn danh b i t va che bien hai san (trong
dd cd nUdc mam) nhd le gia dinh chu yeu mang tinh chat tU
cung tu cap trong "ndi bo". :,
Nudc mam eua Kim Sdn dUdc goi la mim ehUdp. NgUdi ta lay
quy trinh ehe bien ma goi, lau din thanh quen va thanh ten gpi.
Mam chUdp dUde che bien tfl cac loai ca nhan, khoai,
nhau, dd'i... (ea thap cam) eua vung Id mam bai bdi. Bien Kim
Sdn it e l cdm, thu, chu yeu la ea nhan, ca khoai. Mam lam
bang ca nhan, ea khoai cd do dam eao, thdm va ngon. Chfldp
mam de che ra:
Mdm rut: Mam rflt la nflde mam dflde rut ra tfl be mam
(mam cd't). Mam rut la mam nguyen chat, cd do dam cao,
trong va vang sanh nhfl mat ong, dae biet la cd mui rat thdm.
Loai nflde mam nay dflde coi la dac san.
Mdm chuap loai I, II, III: \a cac loai mam ehe (na'u) sau
khi da lay mam rut d eac mflc loai khac nhau cung cd the
khdng la'y mam rflt ma de ehe nflde m i m cac loai. Ba mim
thi dfla sang chan nudi (nudi ldn) rat td't.
Mam chfldp la loai nflde mam thdm ngon cua vung Kim
Sdn. Hien nay khdng edn cd sd qud'c doanh nao che bien mim
ma ehu yeu la tfl nhan. :u i
Anh Dat va chi Nhan trflde day vd'n lam nghe day hoe. Rdi
176* ra ddi, ca hai anh ehi xin ve mot lln de kinh doanh
vang bac d cdng Da Ddng nha thd Phat Diem. Khdng biet trdi
xui da't khien the nao, anh ehi lai bd nghe vang bac, bd tien
mua da't nay, dflng cd ngdi mdi vdi nhflng chum vd chai lo...
184
Mai Dfle Hanh - D6 Thj Bay
nay lam cai nghe ma anh chi van goi la "ehe bien hai san".
Khi gap lai the nay, tdi that sflng sd. Cd hdi, anh ehi cbi cUdi
"ed le la cai duyen trdi xe..." Chang vay ma khi ndi ve ea tep,
mim mud'i, anh chi, nha't la chi Nhan, bao gid cung sdi ndi va
ham hd lim...
Khi chia tay anh ehi tdi nhd mai ldi binh chan que "...cai
chua chua ngdn ngot thdm thdm eua rong reu ao chudm ddng
noi Nho Quan, Gia Vien cd trong con tep riu..." (tep riu la
nguyen lieu chinh de lam mam tep chua) cua chi Nhan khi
chi ndi ve cai ngon d mam tep chua - mot san pham cua xi
nghiep - mot cam nhan ma khdng phai nha kinh doanh nao
cung cd dflde. Hinh nhfl cd mot tinh yeu vdi cai mui "ngdn ngot
thdm thdm" cua ddng que sdng nflde Ninh Binh that la am ap
va sau lang trong long ngfldi chu doanh nghiep tre tudi nay.
1. Nitdc rdng: nU6c rong \k miic niJ6c cia song xuong rat thap. Trong mot
nSm khong co nhieu ngay na6c xuong thap nhU vay va thUdng co vao
miia dong ken.
2. Dap: Dap la mot cai bd d i p bing da't chin ngang mot con miidng, con
ngoi de ng5n niidc chay vao hoac ra cua con ngoi, mUdng nao do. Thao
d i p CO nghia la dung mai, mong de dao lay dat ciia con dap cho nudc
chay vao hoSc ra song. Thao dap la dao pha dap cho niJ6c chay tix trong
cac thCing viing cho n>i6c chay ra song cho can de tat b i t ca, tom...
185
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san.
cac thung vung d Quai Sanh, Canh Cheo, Gd'c Gao, Bai Cat
de bat tdm ca. An tfldi, phdi khd, khdng bet thi mudi.
Mudi ca la each "bao quan" de gianh cho nhflng ngay thflc
an khan hiem.
Ca dung de mud'i gdm tat ca cac loai ea nflde ngot khdng
ke to, nhd. Ca iam sach, de nguyen eon, fldp mud'i theo ti le 1/3,
xep vao vai (loai vai tfl 10 Kt trd len). Ldp tren cung rac mot Idp
mudi diy de chdng rudi nhang. Dung vai bit, nap day kin va dat
d ndi thoang mat. Mud'i dfldc mot thang thi cho thinh gao dao
deu cho thdm. Ca mud'i ba thang trd len thi dflng dfldc.
Ca mud'i khi lay ra dung van edn nguyen eon nha't la ca to.
Khi an phai dun chin (chflng). Khi chflng cho them gflng
(eu hoac la) dap nhd thai chi, hanh cu, dt tfldi...
Ca mud'i thit dd hdng. An chua chua, mam, thdm ndng. Nd
dung lam thflc an mam de an cdm, nflde dflng de cham rau
chud'i (chud'i cay thai nhd) sd'ng va rau thdm an rat ngon.
1. "Quai Sanh" la khu thiing viing nam sat chan de song Vac - mot doan de
d ben ngoai cong Trung Dong co hinh gio'ng nhii cai quai - con goi la tai -
cua chiec sanh dong ngay xiia. Theo cac cu ke lai, nam 1945, nif6c song
Vac rat 16n nen doan de nay bi v9, nii6c cuon than va chan de. De han
de ngUdi ta phai dap vong. Doan vong ay giong nhu cai tai (quai) cua cai
sanh dong, ngiidi Trung Dong gpi thung vung d day la khu Quai Sanh;
"Canh Cheo" la khu thung viing n i m sat chan de goc giao nhau ciia de
Dudng Quan va de song Vac. Ben ngoai de co mot khu ruong ciia lang
Tho Mat cheo vat nhU hinh tam giac nen ngUdi ta gpi la khu "Canh Cheo;
"Goc Gao" la diem tren de song Vac co trong mpt cay gao, each lang Trung
Dong khoang 800 met; tif Goc Gao men chan de xuo'ng khu bai rpng, cao
lam khu nghia dia ciia lang gpi la "Bai Cat". Day ciing la khu vUc co
nhieu thung viing rpng va sau.
186
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
187
Cong cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san.
de sfla ao t h a ca, cd dot tet b i n g gdi ca. Ong mdi ngdt 50 nhflng
da cd eon dau, con re, cd chau ndi, chau ngoai. Cd t h e m chflng
tdi ve dng vui l i m !
6 Kim Sdn, gdi tdm, gdi nhech dflde coi la dac san. Nhflng
cha ai d a m "ca quyet" cho mdn gdi ca. Cd le nhflng bai hoe ve
"rau sdng qua xanh" xa nay chang! Nhflng d a n nghien gdi
nhfl dng "Kha Xdm" d thi tra'n Binh Minh, dng cd T a n d Cdn
Thoi... bay t a m mfldi tudi v a n hdng hao, cfldng t r a n g dau cd
kem ai? Ngfldi k h u 4 Kim Sdn v a n t r u y e n r i n g :
1. "Ti vet" con ca khong co vet sflt see bam tim... khong ti vet bieu
hien ca khong c6 benh.
188
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
Ong eat dat cdng viee, rdi ngfldi nao viee nay chuan bi cho
bfla cd dot tet.
La khach, d i u nam rdi rai nen chflng tdi de'n sdm de giflp
bd'con dng lam gdi; cung la de "giam sat" do an toan cua mdn
an ma nhflng ngfldi hay "lo xa" nhfl chflng tdi. Gid xem ra,
anh em chflng tdi chi dfldc lam chan "quan sat vien" thfldng
hang ma thdi. Ong bao con pha tra, dem ra gd'c cay Hi cam'
ngay ben ao de cflng udng nflde cho tien viec "chi dao" lam gdi
cua dng.
Rd ca ban nay da dflde rfla sach bang nflde gieng, sau dd
la eac thao tae lam ca, thai gdi t u i n tfl. Nhflng viee ay, con
trai, con re dng nhfl da thudc ldng. Ca dfldc danh sach vay,
chat het vay vi, md bung, moc bd het mang, rudt ca va
mang ca rdi rfla b i n g nflde mud'i (20%), lau khd b i n g gia'y
bao hoac giay tham. Mdi con dfldc bao gdi gifl cho khd, cho
sach. Sau, dung dao phay mdng lfldi va sac, lang lay thit ea,
xfldng va d i u ca bam nhd de lam nhan me. Thit ca dfldc fldp
bdp vdi nflde chanh qua hoac nflde rieng khoang 5 den 10
phut, vat kiet nflde rdi lay bao hoac gia'y tha'm gdi lai chd
thai gdi.
Ong Dfldng ngdi udng nflde cung chflng tdi va chi dao cho
cac con Iam, chd nao khdng flng y, dng b i t Iam lai. Ca da
dfldc lang, fldp, gdi xong, dng bao con nghi tay udng nflde rdi
mdi cho thai ca.
Ong e hem - nhfl vi chu toa - rdi cham rai:
2. "Lai cam": cay hong xiem,ngiicfi Kim Sdn goi la cay lai cam.
189
Cong cu thu cong truyen thd'ng danh bit thuy hai san.
190
Mai Dfle Hanh - Do Thj Bay
Thinh chi trdn deu vdi ca gdi trflde khi an. Nd lam cho ca
tdi va rdi.
An gdi khdng ed me khdng goi la an gdi nfla. An gdi ca
khdng cd me chua, an mat ngon. Nau me cung phai dflng
each. Ong bao cd con dau mang vai me de trong bep ra cho
dng xem.
Trong khi chd, dng ndi vdi chung tdi: Tdi phai "rfl"' nd tfl
trong Tet "de rinh"^ cho de'n hdm nay. De cho nd nga'u ma
khdng khfl, khdng di tdi lay rieng eu thai lat bd vao. Bd rieng
vao me, me chua ngot va rat thdm. Cflng dd, cd con dau mang
vai me den, dng md ra. Qua that la mot vai diy, vang ong
nhfl cai rfldu, chua ma diu thdm. Ong bao con: Con dem danh
nhuyen rdi lay rd loe lay hot, bd cai me di, dun sdi rdi bd xfldng
ca da bam nhd vao ma dun cho that ki.
Ong cdn ndi vdi theo:
Hdi em xem d xfldng ea da cd hanh, dt chfla. Neu chfla thi
phai bd vao. Cho mud'i nfla. Nhd dflng bd dam, nhat mot ehflt,
ai mud'n thi them mud'i khi an con a.
Thing Hai dau, la thdm da hai du cha?
Da du rdi a! - Thing Hai nhanh nhau thfla - Chung con
hai, chi da rfla sach, de rao nflde rdi a.
1. "Rfl" la li cdm v6i cai me de cdm len men thanh me. Ngiidi dan
que nha't la cac viing ven bien thUdng dflng me de na'u canh chua
(nau giam) hoac lam me an goi tom, goi ca, goi nhech...
2. "Rinh" de rinh la danh lai de diing cho mot viec nao do, cl mot thdi
diem sau do.
191
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san.
192
Mai Dfle Hanh - D6 Thj Bay
vfla kheo khdng qua to de phai "ed' gang" khdng qua nhd de
thay thieu thieu...
Sau mot hdp rfldu sdng sanh thdm ndng, la mieng gdi vfla
chat, chua, man, dang, vfla ngot ngao mat me. Chflng boa vao
nhau lam nen cai hfldng vi cfla ddng que sdng nflde que hfldng.
Hfldng vi binh di ay khien ldng ta nao nao...
Tieng xuyt xoa bdi vi cay eua dt, vi ngot cua ca, thdm ndng
eua me, cua rfldu day dd cd hd de bung ra nhflng tam sfl ddn
nen thanh dn ao ngay sau dd.
An gdi khdng an mot minh. "Che tam tflu tfl", an gdi ddng
mdi vui. Rfldu vao nhdi ra! Trong bfla gdi dot tet hdm nay chflng
tdi dn lai ki niem khd, khd mudi mam, lay ldi ngay xfla rdi den
chuyen hdm nay. Toan la chuyen vui ngay Tet, chuyen tham
hdi, chuyen an Tet ddng vui d que day, que dd, chuyen hoc hanh
cua con chau, xay nha cua anh Sdn, mua xe cua thing ca... Ai
cung tha'y cd chiing dam nam nfla se cdn kha len trdng thay.
Ong Dfldng nhap mot nhap rdi quay sang tdi: cai khoan 10
nay the ma hay! Nd gd ra dfldc nhieu thfl. Dan cd an, de lam
hdn, dd sau mot. Day cfl nhfl cai ao dim cho dau thau thi rd.
Ca ra ea, tdm ra tdm, chang ai thflc ma dau ra day. Nha lau,
xe may khdng cdn la md mdng vien vdng nfla. Day anh xem
dfldng tfl cd'ng Ba Xuyen' ra Doan 500^ den ddn bien phdng
1. Cong Ba Xuyen nam tren true kenh tieu nU6c nim song song v6i
de Con Thoi (con goi la Binh Minh 1) tai diem nha ba Xuyen noi
de Con Thoi v6i con dUdng ra Doan 500.
2. Doan 500 la ten goi bo chi huy cong trUdng quai de Binh Minh 2
(thanh lap thang 9 - 1980).
193
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san..
104' hdi anh d day lau say bat ngan, gid nha l i u moc len cd
kem gi thi tran, thi xa. Nay mai, gidi cho, s i m xe hdi nfla
khdng chflng! Ong bam hd: Nao mdi cae anh ta can chen,
chflc cho nam mdi thang ldi. Ndi rdi dng ngiia cd len gidi,
danh fle mot cai udng can chen rfldu thdm ndng. Mat dng dd
hdng, m i t nhin xa xam ve phia be sang len. Ong nhin chflng
tdi, nhin vd con, nhin ma'y dfla chau, nhin ed ngdi ma dng
dang ed.
Ldng dng that la sung sfldng!
Gdi ea la mdn an dan gian cua ddng nflde Kim Sdn bao ddi
nay. Nd la mdn an dfldc che bien tfl san pham danh bat va
nudi trdng eua ngfldi dan. Cai hfldng vi ngot mat va am ndng
cua que hfldng trong mieng gdi nhfl lan ra menh mdng...
Tfl biet dng ra ve, ldng that thanh than, chflng tdi phdng
xe tren eon dfldng khdng edn d ga, d trau nhfl nhflng ngay
xfla nfla...
Ddng rudng, sdng bien Ninh Binh ed ba loai tdm chu yeu.
Mot la tdm tra, hai la tdm rao, ba la tdm vang.
- Tdm tra d dau cung cd. Tdm tra sd'ng d mdi trfldng nflde
ngot va nflde Id. Tdm tra la loai tdm tfl nhien. Ngfldi Ninh
Binh phan tdm tra thanh hai loai: tdm tra va tdm trflng. Tdm
tra la tdm dfle, d i u ra't to, cang cai Idn, chan to, gai nhon.
1. Don 104 la don bien phong so 104 tai cfla Day thuoc xa Kim Dong.
194
Mai Dfle Hanh - D6 Thj Bay
rau den va dai, than nhd, thit ehle, vd cflng, toan than cfldng
trang nhfl mot chang luc si. Tdm trflng la tdm cai "mang biu"
nang ne nhUng ehle chin. Tdm trflng dfldc cac ba ndi trd rat
quy men.
- Tdm rao la tdm tfl nhien, sd'ng d vflng nflde Id mam Kim
Sdn, mot phin eua Yen Nhan, (Yen Md) Khanh Cdng, Khanh
Thuy.. (Yen Khanh) va cac eon sdng nhfl sdng Day, sdng Can,
sdng Vac... Tdm rao cd dang cua tdm he, tdm hflm nhflng nhd
con thit chac va thdm, nhieu dam va lanh tinh. Tdm rao ed
the nudi d dim bai Cdn Thoi - Binh Minh. Tdm rao sd'ng d cac
thflng vung, ddng Ily thut ed nhieu nflde ra vao tfl nhien.
Tdm rao cung cd tdm ddng, tdm bai. Ngfldi ta phan ra each
goi ay la can cfl vao chat Ifldng cua tdm. Tdm ddng beo, ehle,
thdm thit, ngot va nhieu dam an ngon hdn tdm bai cd le do
mat do tdm mau thfla cua tdm tren vflng da't va chat Ifldng
thflc an khac nhau. Ngfldi ta nhan biet hai loai tdm nay rat
dl dang qua mau sac eon tdm. Dai the la the nay: Tdm ddng
thfldng ed mau nau, nau den hoac xanh den. Toan than sam
chac, khoe khuin, nhay bong; tdm bai thfldng cd mau nau
trang nhat, toan than nau trong, mem nhat (ngfldi ta goi la
tdm dp).
- Tdm vang la loai tdm sd'ng d bai bien Cdn Thoi - Binh Minh
con nhd va dai, mau t r i n g vang, gai d d i u to dai va nhon,
rau dd hdng, ed nhieu trflng vao khoang cudi thu diu he.
d Ninh Binh ra't it tdm he va tdm hum (cd the coi la khdng
cd). Gin day ngfldi ta dfla mot sd' loai tdm mdi cua trong va
ngoai nflde den nudi d cac dim trong va ngoai de bao Binh
Minh I va khu nudi tdm cdng nghiep Kim Trung nhfl tdm he
195
Cdng cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san..
chan trang cua Nam My, tdm cang xanh, tom su... cua mien
Nam nhflng ehua the ndi gi nhieu vi day cung chi la bUdc dau
thfl nghiem va ket qua chfla dn dinh.
San pham che bie'n tfl con tdm cua Ninh Binh cung kha da
dang. Chflng tdi ehi xin gidi thieu nhflng san pham cd tinh
"dan gian" ma ngfldi dan Ninh Binh che bien tfl con tdm san
pham lao ddng cua minh de tfl nang cao chat Ifldng bfla an
hang ngay cua minh de cae ban tham khao them.
1 - M a m torn: d Ninh Binh cd hai loai mam cflng dfldc goi
la mam tdm nhflng nguyen lieu, each che bien, thdi gian che
bien de cd dfldc mam khac nhau. Dd la mam tdm iam tfl con
moi cd mau tim sam dflng de an bfln dau phu, cham thit
chd... va mam tdm iam tfl con tdm tra la mam tdm ehua cd
mau dd hdng (nhfl mam tep chua) dung de an rau sd'ng, cham
rau luoc... nhfl mam tep chua. Tdm tra rfla sach, de rao nflde,
gia nhd vdi mud'i (ti le mot mud'i ba tdm), cdm nguoi (tac dung
lam men cho chua va cho mam cd mau dd hdng) hoac chao
gao (neu khdng kip ed cdm ngudi), ddng vao hu, vai (neu it)
eong vd (neu nhieu) bit kin de chdng rudi bo, phdi nang tfl 15
den 20 ngay thi cd the dung dfldc. De bao quan lau, ngfldi ta
ddng vao chai de d ndi thoang mat. Khi an, ngfldi ta chflng
nhfl chflng mam tep ehua, cho them la gflng tfldi hoac gflng
cu dap va thai nhd. Day la thfl m i m dfldc ngUdi Ninh Binh
rat Ua dung.
2 - Ruo'e tom: Tdm tra, tdm rao deu ed the lam dUde rude.
NhUng Iam rud'c tdm ngUdi ta thudng dung tdm rao vi tdm
rao nhieu thit, de lam va Iam nhanh hdn tdm tra. Caeh lam
rud'c tdm kha ddn gian ai cung iam dUde, nguyen lieu lai di
196
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
kiem, thich hdp vdi moi lfla tudi, de dflde lau khi biet each
bao quan.
Tdm chao qua nflde sdi, dd ra, de ngudi, bdc sach vd, bd chan
diu, dudi. Toan bd thit tdm dflde gia dap, fldp vdi nflde mim
chfldp ngon, mud'i rang nghien nhd, mi ehinh, hot canh (ehflt
nflde gflng cang td't) mfldi lam de'n hai mfldi phflt thi dem cho
vao chao xao vfla dfl khd. Sau khi xao vfla du khd thi dem gia
lai nhfl gia rude thit rdi xao that khd la dfldc. De bao quan
dung dfldc lau, ta dem ddng vao lo, hop day kin de d ndi
thoang mat.
3 - Canh tom:
Rdu tom ndu vdi rudt bdu,
Chdng chan vd hup gdt ddu khen ngon.
(Ca dao Viet Nam)
Tdm hoac dau, cang... tdm dem gia, loe va na'u nhfl na'u
canh cua rdc thi cd mdn canh tdm. De canh tdm ngon hdn, ta
nen cho them mam tdm (Iam tfl eon moi), canh ed mfli thdm
va nflde canh ngot hdn an ha'p d i n hdn.
4 - Tom h a p (sa h o a c c h a n h ) : Che bie'n mdn an nay
khdng khd khan, ai cung lam dfldc, am ngon, lanh nhieu
dam. Nd la mdn an dae san eua vung ven bien Kim Sdn. Tdm
dflde dflng de che bien mdn an nay la tdm rao. Con tdm rao
du tieu chuan xua't khau la tfl 50 den 60 con/mot kg. Nen
dung loai tdm nay de hap sa hoac bap la chanh.
Tdm rao rfla sach, dat tren la chanh hoac la sa cua vi ndi
ha'p. Tren cung cung cd mot ldp la sa hoac la chanh. Day vung
197
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san...
kin, dun sdi de'n khi tdm chin la dflde. Tdm chin bing bdi
nflde cd hfldng chanh hfldng sa rat thdm, thit tdm chin ma
khdng ma't chat nen an rat ngon, bd va ai cung dung dfldc.
5. Tom bdc n o n phofi k h o : Tdm bdc phdi khd la mot each
ehe bien va bao quan thflc pham tfl eon tdm ed tinh flu viet
cao. Khi dflng, ngfldi ta cd the rim vdi nflde mam thanh mdn
an mam, gia nhd de na'u canh, ngam vdi nflde ndng cho nd
cang, gia hoac bam, danh vdi trflng va thit bam nhd lam cha
ran, cho them mien, mde nhi, hanh khd gdi banh cha ran len
thanh cha da (cdn goi la nem Sai Gdn), nghien nhd thanh bot
pha vdi hot gao, hot dau... quay bdt cho tre nhd...
Ngoai ra, tdm edn che thanh tdm rang (d Yen Md, khi rang
tdm ngfldi ta cdn cho nflde ghem an dam va thdm), gdi tdm,
tdm nhflng...
Tdm la loai thflc pham tfldi sdng, an toan, nhieu dam, lanh
tinh va cd mat thfldng xuyen trong cac bfla an hang ngay ciia
ngfldi dan Ninh Binh.
Ngfldi Ninh Binh biet che ra cdng cu de danh b i t lai biet
ehe bie'n san pham danh bat dflde thanh nhflng mdn an de tfl
nang cao cha't Ifldng bfla an hang ngay. Day la thdi quen tfl
nhien, cung la each thflc trong cudc sd'ng eua ngfldi Viet Ninh
Binh mudn vfldt qua khd khan lam ehu ddi sd'ng eua minh.
Nd la y chi tfl Iflc tfl cfldng vd'n la truyen thd'ng tot dep ciia
ngfldi Viet ta.
198
CHU'ONG VI
LC)I KET
199
Cong cu thu cdng truyen thdng uanu uai muy nai sail.
Ninh Binh la mot p h i n nhd gdp vao pho sfl vang Dat Viet
ma mdi ngfldi chflng ta cd quyen tfl hao!
1. Tau Phi Ho la ten con tau chay tren song tif Hai Phong den cac tlnh trong
do CO Ninh Binh cua Cong ti van tai Bach Thai Budi thdi Phap thuoc.
200
Mai Dfle Hanh - Do Thj Bay
Con gai Nho Quan, Gia Vien hat rang: 'Lay chong em vdn
vd vong" bdi vi cd lam thi mdi ed an. La tinh cd nhieu dat
ddng chiem trung, rudng sau, nhieu hd, dim, sdng ngdi lai ed
201
S! a ^ f! f.
Cong cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san.
Cung chinh quan niem ay nen ngfldi dan Gia Vien n h i n nhii:
1. Niii Dinh tUc la nui Bai Dinh thupe xa Gia Sinh, huyen Gia Viin.
2. Nga ba Non Nu6c la ndi gSp nhau ciia hai con song Day va song Van
Sang ngay chan nui phia tay - bic mii Non Nu6c thi xa Ninh Binh.
202
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
1. Gio (co ndi gpi 1^ "tro", vimg Yen Mo gpi la "lo") bep dot tii rdm ra cay ciii...
2. Danh la mpt cong cu de diing dan bang tre kieu dan gio giong cai thung
nhUng khong co cap. Danh thUdng diing de ngam ma, ganh phan,
diing phan.
"Lay gio trang danh" nghia la lay gio bep lot xuong du6i day danh de
dung lay phan trau ve bon ruong cho phan khong bam vao danh viia
ban vita kh6 riia sach.
203
Cong cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san.
204
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
D a n g ludn dfldc ket hdp vdi dd. Dd cd dd loa bdp vdi ddng
chay m a n h de ke cfldm ngdi ldn, mfldng to. Vao ki mfla to gid
ldn t h a n g bay t h a n g tam, dat dd b a n g ngoai bai nflde len to
thi lut k h u a t , khi xud'ng can thi t h u gom tdm ca dem ve p h i n
thi de a n p h i n r a chd t h a n h h a n g hoa, t a n g t h u cho gia dinh;
dd hai hom b a t ca ngflde, tdm xudi d ruong ao, mfldng m a n g
quanh lang; dd tep d a t lfle chieu ta dd lfle vfla dem, ddn ca
con, tep dfla d rudng ma, m a n g mfldng khi dem len an m a u
an sfldng tren rudng, sang lui xud'ng ngdi sau de t r a n h nang;
dd chanh di tat; dd dflng dat d ngflde lan xudi ndi nflde chay
lflng Id, ca to ca nhd, tep tdm... vao ma khdng r a dfldc. D a n g
dd ket hdp Iam mot, t h a n h hang, ngflde xudi dai rdng, h a n g
trflde h a n g sau t i n g ldp "cfla sinh" cung la "cfla tii", vao ma
khdng dfldng ra. T h a t la h u y e n dieu.
205
Cdng cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san.
cdn con gai, hay d bd mfldng Iflc chieu ve. Mdi cho tdm tdp la
cam rang cho ehflt me thdm.
Chai thi chup keo, te day thi hflng ddn, dun, lfldi thi qu6t
vay, tha d rudng; d mfldng thi ludi nam lUdi ba, sau nhU Ddng
ChUdng, Yen Quang, d i m Cflt, sdng cai... cd lfldi 10, lfldi ba
man. Nflde can thi nam ba mfldi phan, sau ea met den hai,
t i m nao lfldi ay. Ca to mat to, ea nhd mat vfla. Gin thi dflng
tren bd, xa sau thi dflng thuyen nan thuyen gd, nem quang,
keo. Tha lfldi xong ngdi tren thuyen nhe dap denh sdng nflde,
gd vao man thuyen hay pheng pheng dudi ca. Nhieu ea tdm
cua cd gid, vit de dflng, thflng thuyen de sdng nhdt cho tfldi,
an ngon ban dfldc gia.
Dan ddng chiem Yen Md, Gia Vien danh ea bing ndm, dan
Kim Sdn chi quen dung cup. Ndm cup dung de up chup. Cup
chdm, vfldn xa, flp rdng. Lam me ldn, danh dan da cd dap.
Lfldi cup, lfldi dap mem mai ma dai ben, gong cup gong dap
cflng cap, ca nao cung khd pha. Ngay tfl ngay tet danh ca ran
kho. Chi can vd tay, cai cup hay ndm la du. Ddng chiem lam
rong reu, beo ngd lay rui de ma dun tep tren ddng, lay rui hdt
hat trong mfldng, trong vung, rong beo dat ra, chi tep vao rui
vao rui, sach va tfldi de phdi khd dfl trfl, lam m i m chua an
ngay, mam nen de danh den ngay tet, ngay gid vfla ngon bd
lai lanh. O ddng be (Kim Sdn) ao dim sach se danh tep bing
vd (vd tep) khi sang hay chieu hdm, bing riu lfldi nhe ma
thoang lfle sang dem hoac d i u dem khi ga vfla mdi len
chudng. Mdi ndi mdi each, mdi vung mdi tuc, khac nhflng
hieu qua.
206
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
207
Cdng cu thu cong truyen thdng danh bit thuy bai san...
Cai lfldi ben chang ban. Thfldng la bd'n, nam den tam mfldi
mot met eao. Vay ma cd lfldi ben "ba man" d Ki Phfl, Nho Quan
eao tdi m e t rfldi h a i met chia de'n ba t a n g d a n h b i t de dflng
d a n h ea d hd d i m nhfl hd Ddng Chfldng. Neu khdng "muc sd
thi" chang ai ed t h e tin la cd t h a t .
Cai ndm flp ca tfl B l e vao N a m ai cung biet. NhUng tfl cai
ndm t h a n h cai cup thi khdng p h a i d d a u cung r a n h . Chiec vd
t h i n ma dng T r i n Hdng va An Viet Dam (xem d p h i n p h u
luc) ke trong h u y e n thoai "Chiec vd t h i n " qua la linh dieu
208
Mai Dfle Hanh - Dd Thi Bay
nhflng cung chi de'n t h a vd, cat vd, dfldc nhieu ea, mang lai
ddi sdng d i y du cho con ngfldi. Cai cup cua ngUdi Kim Sdn
cdn "linh dieu" hdn. Cup vfla flp, chup nhfl ndm, d t nhfl vd,
ddn hflng nhfl te, nhfl xiee lai chdm khi d a n h chan, re ddn
chup ma ndm ma vd te xiee chac khdng Iam dfldc.
Giam d ddng chiem, cup d Kim Sdn d a n h mot, md ddi, rdi
td chflc nam bay chiec, t h a n h doan hai ba chuc cai dan h a n g
ngang t i n g ldp trflde sau, quay trdn ddn chan rdng nhfl hd
dam, bd bai ven bien, dai nhfl sdng ngdi deu dfldc. Caeh d a n h
bat ay khdng phai ndi nao cung cd dfldc.
Vdi ngddi ddn Ninh Binh thi "Cdi khd Id edi khdn". Nhdng
cong cu ddn gidn md cdc ki hieu qud dy Id sdn phdm vdt chdt
vd sdn phdm tinh thdn id gid cua con ngddi Ninh Binh. O dd
CO mo hoi nddc mdt vd cd mdu nda cua bao ddi, bao ngddi dn
chda trong cdi tho rdp gidn di den rdt binh thddng dy. Nd Id
tinh yeu cudc sd'ng sdu dam cda ngddi Ninh Binh md chung
ta cdn phdi trdn trgng vd gin gid.
Chi khi nao biet yeu cudc sd'ng, gan bd t h a thiet vdi m a n h
dat ma minh yeu thfldng, con ngfldi mdi lao dong sang tao,
mdi cd cai "Id" dd. (Ong Che Lan Vien da chang ndi la: "Khi
ta d chi la ndi da't d, khi ta di dat da hoa t a m hdn", la cai tinh
dat cua ngfldi!) Dd la cai "Id" cua nhflng con ngfldi khdng biet
sd gian khd, cai "Id" cua k h a t vong sd'ng dep sd'ng td't. Khat
vong ay t h a t gian di nhflng dep nhfl huyen thoai, cd tfch.
Mdi ngfldi dan Ninh Binh ludn nhac nhau:
H Em di! Anh bdo cm hay:
Mudn gidu em phdi cdy cdy sieng ndng.
209
Cong cu thu cdng truyen thdng danh bat thuy bai san.
210
Mai Dfle Hanh - D6 Thj Bay
Chflng tdi xin dUde them la "Trong dung ngUdi tai" (ngUdi
tai tfl ehinh sach thu hut).
3.2. De duy tri va phat trien cac nganh nghe danh bat thuy
hai san, Sd Ndng nghiep va phat trien ndng thdn can dieu
chinh, sip xep, td chflc mot each hdp li hdn n h i m khai thac
dam bao: vda ndng cao chdt lUdng ddi sdng hdng ngdy cua
ngUdi lao dgng, phdt trien vdng chdc vd hin vdng cdc ngdnh
nghi ddnh bdt, nuoi trdng, vda dng dung cong nghe nuoi
trdng, ddnh bdt, che bien tgi chd sdn phdm thuy hdi sdn xudt
khdu; khuyen khich eac td chflc, ca nhan trong va ngoai nflde
dau tfl, td chflc khai thac, ehe bien cd hieu qua cae san pham
thuy san (nflde ngot va Id mam) nha't la khai thac san pham
bien tgo nhiiu viec ldm vd tdng thu nhdp cho ngUdi lao ddng
dap flng yeu d u cdng nghiep hoa ndng nghiep va phat trien
ndng thdn ma tinh dat ra.
211
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san...
+ Chu ddng khai thac ngudn con gid'ng tfl nhien va san
xuat con gidng cd chat lUdng cao, gia thanh ha dam bao cung
d p cho san xua't tren dia ban tinh.
+ Diu tfl phat trien chfldng trinh "ehe bien", "bao tieu"
san phim cd tinh ben vflng d tren dia ban tinh, dn dinh "dau
vao" chu ddng "diu ra" cho ke hoach danh bat va nudi trdng
thuy hai san.
+ Ket hdp chat che, hdp li va khoa hoe gifla khai thac de
giai quyet viec lam cho ngfldi lao ddng; bao ve, duy tri, bd
sung va phat trien ngudn ldi thuy hai san, ban che eac
phfldng tien danh bat cd tinh buy diet (danh ca bing dien,
bang cha't nd, cac loai hoa cha't...) anh hfldng den mdi trfldng,
cac hinh thflc khai thac tap trung cd cfldng do khai thac cao
hoac cac phfldng tien danh bat khdng hdp li, khdng dflng
quy dinh.
212
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
bd tuy bien cua Ninh Binh khdng nhieu va khdng "giau ed"
n h u cac tinh ban. Ninh Binh da iam nhUng d quy md qua
nhd, hieu qua chUa cao, d i u tU ehUa hdp li. Day la van de d n
dUdc khao sat nghien cflu cac dieu kien td chflc k h a i thac va
hieu qua cd the cd dfldc de cd nhflng quyet sach thich hdp va
cd tinh "each mang" dot p h a de md ra hfldng di mdi cho khai
thac san p h a m bien mot "an sd d i y tiem nang" ma Ninh
Binh d n phai ed ldi "giai".
213
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san...
Sfl ket bdp nghe nudi trdng va danh b i t san pham tfl nhien,
sfl ket hdp cdng cu danh b i t thu cdng truyen thd'ng vdi cac
phfldng tien danh b i t bien dai la dieu bet sflc d n thiet va
nha't thiet phai lam de cd hieu qua cao trong nudi trdng va danh
bit. Dd la van de ma ngfldi Ninh Binh da lam nhflng cung la
va'n de edn tie'p tue dat ra dd'i vdi eac cap lanh dao va nhan
dan Ninh Binh trong sfl nghiep "chuyen dich cd ca'u kinh
te" ndng nghiep va ndng thdn d nhflng thap nien diu cua the
kiXXL
214
PHU LUC
215
I.
NGON NG0 CONG cu
DANH BAT THUY SAN
- Bdp la ddp. Ca chudi lao den ddp mdi nhanh manh, nflde
ban tung toe tao nen am 'bap" chac va gon.
- Bdm bdp mot dung eu lam bang ludng ed quai cam bang
cay song, may hoac day thep dung de danh giam cua, cay,
tdm ca...
- Cd bdng mot loai ea sdng d sdng, an chim. Ca bdng cd hai
loai: bd'ng mit mau den, minh trdn, ngan, xfldng mem, thit
thdm, an lanh va ca bd'ng trang mau trang nga hoac trang
nau tfldi, minh trdn, dau nhd va dai, thit thdm va lanh.
- Cd uc mot loai ca sdng d sdng, ed ba nganh, diu to bep,
da d sd'ng lflng mau xanh da, da bung mau trang, da trdn, an
d ting sau dfldi ldng sdng.
- Cd bb tfldng tfl ca fle nhflng to hdn.
- Cd chudi mot loai ea nflde ngot, sd'ng d nhiing ndi cd nhieu
rong beo, bui cay ram rap. Ca chud'i cd hai loai: chud'i hoa diu
nhd thon nhon, mieng rdng, minh thudn trdn, da cd hoa xanh
tring, nhieu thit it xfldng; chud'i sop da mau xam den, diu to
mieng rdng, m i t ldi it thit nhieu xfldng nhflng thit an thdm
va ngot.
217
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy bai san.
218
jtt
- I f .1 ^ /i^rti ! ' :\n> V Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
- Cdy hop mot cay ho nha tre, moc d bd ao chan ddi, cay
thon nhd, cao tfl 3 den 5 met, it canh la, khdng ed gai, thfldng
dflng lam d n cau, dan rd ra, dd Id...
- Cdy gidng gidng mot loai cay nhd, dai, than mem moc
nhieu d ddi rflng Tam Diep, Cflc Phfldng dflng de lam quang
ganh, dan vit lam vit md ea, vit tay bat lfldn ech...
- Con (Cdn Thoi) bai da't phu sa, bai cat... ndi len d ven
sdng, bien. Cdn Thoi la cdn da't phfl sa gidng hinh eon thoi.
Ngfldi dan lay dac diem a'y goi ten cho khu dat nay, sau
thanh ten xa Cdn Thoi cua huyen Kim Sdn.
- CUdm mot kieu danh bat tdm ca bang dang nfla, dd loa d
sdng ngdi vao cae thang 7 thang 8 am lich.
- Chanh \a am doc chech cua thanh (thanh thoat). Dd chanh
la mot loai dd loa nan nhd, dan diy khdng lot tep nhflng
thoat nflde td't. Dd chanh dflng de di tat tep.
- Ddnh mot dung cu de dflng, dan bang tre, nfla cd hinh
trdn, cao 35 - 40 phan dfldng kinh khoang45 - 50 phan
thfldng dflng de ngam ma, dflng, beo, ganh phan...
- Dap dinh mot ddng tac cua ngfldi ngdi tren thuyen nan
nhd an lie ben nay, ben kia cua thuyen tao nen sdng nflde va
tieng ddng de dudi ca eua nhflng ngfldi danh ca tren sdng.
- Ddt ro, rd, dd dflng nan de ken dan nd'ng ba (vdi rd ra)
ndng ba nd'ng bd'n (dd'i vdi dd, sdi..) de gifl cho ehle khdng cho
cac nan xe dich, ben theo mot dang hinh cua dung cu nao dd
(dat rd, ra la dat me rd me ra, dat sdi Id...)
- Ddi tip dung rd, ra loai van rac, da't san ra khdi tep.
219
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bat thuy hai san
220
Mai Dfle Hanh - Do Thj Bay
- Hdp (cay hop) mot loai cay thudc ho tre true, cay nhd t h i n g ,
it la canh, cd do d a n hdi td't, thfldng dfldc d u n g lam d n cau
ca chud'i, ehe n a n d a n cae d u n g cu nhfl dd Id, rd ra...
- Ke (ke cfldm) h i n h thflc dung cay tre. hdp lam t h a n h he
thdng coc, gia dd de cam dang, nep dd dang de dang dflng du
sflc chiu dflng ap Iflc cua ddng nflde chay va gio to trong he
thd'ng cfldm dang.
- Ken (ken dang) each lap ghep va gifl cac n a n dang song
song vdi n h a u theo mot cd m a u thfla n h a t dinh bang day xe
hoac day ben. D a n g dung de ehan, ke, cfldm dang dd.
221
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san.
- Keo re mot boat dong cfla ngUdi di cau ca, cau ech. Mdi
dUde nem ra xa rdi keo tren mat nUde, mat beo cai, beo tam,
ben mep nUdc... de nhfl cho ea, ech an mdi.
- Khuyen chi la vdn khuyen hinh sd' tam dd dfle bang chi
dung de lap vao d i u d n cau va rudn cfldc cua can cau vut,
cau chi.
- Loa (loa dd) bdng dd ed hinh cai loa cua anh linh
truyen tin.
- Md (ma ech) cai hang trfl eiia ech. Ve mua ddng, ech
thfldng tim cac Id eua bd khdng de vao trfl. Ld cua thfldng
nhd. Mudn vao ech phai choai, chui nen de lai dau nhan thin
hai ben va phia dfldi Id, mud'n n i m ech phai khoet rdng day
Id. Nd dung chan de quay dap dat thanh bun trao len mieng
Id tao thanh Idp bot tfldi mdi phu cfla Id. Bdt dat phu len
ngfldi, ech tru qua mua ddng. Ngfldi di bat ech dfla vao dd ma
tim ma bat ech.
- MUcfng (kenh) mot phfldng tien dfldc con ngfldi dao vet
sau hdn mat rudng, long rdng khoang 0,8 - 1,2m, hai ben cd
bd de dan nflde vao rudng qua cac mang hoac cdng nhd.
Ngfldi Ninh Binh goi la mfldng, ngfldi mien Nam goi la
kenh rach.
- Ndc (nfle rd...) mot hinh thflc keo, thit, budc cap rd, ra,
thflng, giu... de cap bam gifl chac me rd, ra, giu... bang may,
song. Nfle cd nfle ddn (mot vdng that budc) nfle ddi (hai vdng
that budc).
- Nhd la sdi day dfldc se bang gai (cay gai lam banh gai) dai,
ben, mem dung de Iam day cau hoac dflng de dan lfldi.
222
w^
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
223
Cdng cu thu cdng truyen thdng ddnh bit thuy bai san.
- Sg la eon ho nha cua cay sd'ng trong hang d ngoai bai bien
bdi Cdn Thoi, minh va chan dai khdng cd ldng, da mau xanh reu
xam da. Vd sa cflng q u a n h n a m , lot vao mot ngay 8 - 4 (ngay
B u t sinh B u t de) h a n g n a m . Cd ngfldi goi la eon sa sa.
- Sdm (sam thuyen) la each ngfldi ta dflng vd cay s i n rflng
va eu n a u gia nhd ngam ki de vit dap thuyen n a n de khdng
cho nflde rd n g a m vao hoac t h u n g (thflng cau ca) chay nflde
ra de dflng nhdt ca.
224
Mai Dfle Hanh - D6 Thj Bay
- Sat: mdt loai cay moc nhieu d ddi rflng Tam Diep, cay
nhd, cao, mdng minh, moc thanh bui. Ngfldi ta thfldng chat
ve che thanh ba hoac bd'n de dan gid (gid sat), keo re de
xoong ndi...
- Sdi: mot dung eu de dflng tdm, ca, cua... dan bing tre,
hdp, hinh qua nhdt, cd hom, dflng lam cdng cu danh bat cua
ca... nhfl Id ram, sdi dd ddm tdm.
- Tay tre la canh tre, canh hdp.
- Tay ludi ddn vi chi do dai eua mot cdng cu danh b i t ea
(tfl 60 - 80 met hoac 80 - 100 met). Tay lfldi cdn la mot bd
phan cua lfldi de ghim gifl vi tri d i u tien tha lfldi, tha, thu,
van chuyen va bao quan lfldi.
- Tay te: mot doan tre hoac hdp de nd'ng chdng va cd' dinh
cho cang te va Ifldi te cang thanh hinh cai te. Tay te de elm,
dinh hfldng, dinh do sau ndng, do nghieng... va eat te.
- Tdm vdng mot gid'ng tdm cd d bai bien Cdn Thoi, da trang
vang, diu ed gai to va dai, cd nhieu vao mua he.
- Tdm ron loai tdm nhd cflng lfla (tudi). Ngfldi lam dim thu
gom tdm ron iam gidng tha xudng d i m de nudi.
- Tung (tung vd) la phan Ifldi gifla de'n day de khi danh,
keo lfldi vd ed do rdng thoang cho ea khdng tim each di thoat.
Tung cd ndi goi la thit lfldi, thit vd...
- Trung (rudng triing) la sau, la thap. Rudng triing la ruong
thap, rudng sau, Ily sut.
- Trd (mang) trd cung la mang. Mang nflde, mang ao la chd
de cho nflde vao, ra, tat nflde (goi la mang tat).
225
Cong cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy bai san...
- To dia (cay td dia) la ho cua cay xau hd, la nhd trdn nhu
la rau rut, than nhd trdn, mem xd'p va nhe dflng lam phao
cau rat td't.
- Trum mot cdng cu lam b i n g tre de danh bat ca rd, ea nae
(trflm ca rd, trflm ea nae).
- Trum dd mot bd phan dflng tep cua dd tep dan bing nfla,
trdn, dai, ed chflc nang nhfl gid.
- Thd cd mua ca gid'ng tha xudng ao hd de ca ldn thi bit
ma khdng nudi. --'••'
- Thiing (thung dao thung da'u) hd' dao da't khdng rdng
nhflng sau (thflng vung).
- Vgn (Van chai) lang cua dan chai sinh sdng.
- Vanh dfldng cd hinh trdn dfldc ken dan bing may tre
(vanh ndm). -r-.!<<• ,:?.
- Viing (vung tat) hd' dao da't khdng rdng va ndng hoac mot
doan ngdi, mfldng dfldc d i p chan hai d i u de tat b i t ca.
- Vanh ndm dfldng cd hinh trdn dfldc ken dan bing may
tre. Vanh ndm cd vanh chan, vanh dd, vanh tay elm.
- Vau (cay vau) cay thudc ho nha tre, nfla, than nhd, ddt
dai rat it la, cay thang dai tfl 4 den 6 met. .
- Vet (vat tep, vet tep) mot hoat ddng danh b i t tep trong
tfl the cui khom, mot tay d m dd rd, mdt tay khum chum tat,
hat nflde, ca, tep tfl vflng tat vao rd.
- Vet (cay vet) mot loai cay chan sdng d ven bien cay thap,
la nhfl la cay si, chiu nflde.
226
n.
VAN HOC DAN GIAN NINH BINH
VOl CONG CU DANH BAT
^hiek o^ than
Sau mot tran ddng da't, gidng to ndi len rdi sam set ren
vang nhfl xe trdi, bdng nhien vflng Md Do ndi len hinh thu
mot con rdng da't cudn quanh mot gd'c da cd thu, ed gieng
nflde khdi trong vat. Tieng ddn rang cd gai nao tam dfldc
nflde gieng nay da se t r i n g hdng, dep nhfl tien giang tran.
Cac ed gai nfla tin nfla ngd keo den tam nhflng cha tha'y cd
nao dep Ien, ma khi ve nha cdn dm dau khdn khd. Ho sd qua,
chang ai dam tam nfla. Rdi lai cd tin ddn cai gieng ay ehinh
la cai mat rdng. Dam choc vao m i t rdng, chi dm khdng chet
cung la may. Nhflng tieng ddn dai nao nfle, rdng rai hdn la
mdm rdng. Mdm rdng hien nay dang ngam chat, se cd lfle ha
ra, ai cd ma cha, ma td, lfla dfldc lfle rdng ha mieng ra, tang
vao day thi se phat de vfldng, ea ho se mudn ddi hien vinh
phu quy. Tieng ddn lan di nhanh chdng thien ha dua nhau
dao ma dng, ma cha gdi vao mo cau, rdi cdm dum cdm nim,
227
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san...
gdi da't nam sfldng, chiu chflc sud't, de ddi rdng ha mdm. Khdi
ngfldi cam dm ma chet trong khi chiu chflc ddi rdng ha mieng.
Nhflng rdi chang bao gid rdng ha ra ca. Ddi mai chang dfldc
ho danh chdn ludn xfldng dng cha xudng chung quanh rdng,
hi vong vao hdi hfldng eua rdng vay. Vung nay tfl nhien bien
thanh ndi cd hang tram ma mdi.
Trong sd' ngfldi de'n day ed anh Thanh khdn ngoan hdn ca.
Thanh con cu Dat, mot si phu ed y thflc chdng lai quan tham,
hi chflng liet vao hang chdng dd'i, ngay dem theo ddi. Anh da
ed ngfldi yeu la cd Lien, dan chd dd d ben Md Do. Lien cung la
mot ed gai diu dang, ngoan net, duyen dang, dfldc nhieu ngfldi
yeu men. Hai ngfldi da dinh flde chi edn chd ngay cfldi.
Anh Thanh khdng tin vao chuyen dem ma dng ma td tang
ham rdng, nen anh chi den ndi xem binh tinh ra sao ma ho
ddn dai ghe the. Anh thay qua that khu da't nay cung khdng
phai da't thfldng. Tran ddng da't khdng nhflng tao thanh mot
dai hinh ra't gid'ng eon rdng ma khdng anh hfldng den cay da,
gieng nflde da cd tfl xfla. Anh xem xet khap ndi, met mdi, anh
nga lflng dfldi bdng mat ciia gde da rdi chdp mat di Iflc nao
khdng biet. Trong giae md, anh md thay mot con rdng bay
de'n bao: Anh khdn ngoan da'y khdng nghe ldi ddn dai ma dao
ma cha ma dng la dflng lam. Anh se dflde hfldng loe neu anh
giflp ta viec nay. Hien nay re cay da bd lan dang choc vao
mat ta, lam ta nhfle nhdi khd chiu Iam. Anh chat ho ma'y cai
re dang ru xud'ng gieng nflde dd, anh se dfldc den bfl xflng
dang nhflng nhd la khdng dfldc hfldng ngay dau. • ;, ,. .
Tinh day, anh nghi lai giac md, nhin len, qua cd ma'y chie'c
re da dang ru xud'ng gieng. Anh cung khdng tin vao dieu
228
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
mdng mi, nhflng san cd dao mang theo, anh treo len chat dflt
may cai re da va cudn nd vflt ra khdi gieng.
Sau dd anh bd vao rflng hai thud'c. Dang di anh thay mot
chuyen la, anh dflng lai theo ddi. Tren mdm da cao, mot con
cao dang nhe rang dinh ddp mot con chim boa mi cdn non, rdi
khdi td, chfla biet bay. Vd chdng chim hoa mi het ldi lay van,
xin tha cho con, nd cdn be bdng qua, ed tdi tinh gi ma chet
non. Con d o nha't dinh khdng nghe. Chan nd de ien con chim
non tdi nghiep. Vd chdng hoa mi danh bao, neu dng cfl nhat
quyet thi xin an thit vd chdng tdi ma tha cho chau, de vd
chdng tdi tha chau len td rdi xin xud'ng de dng an thit. Con
cao cfldi xoa: - Cha! Vd chdng mi lai dinh lfla ta hfl, ta khdng
lfla cac ngfldi thi thdi... may lai thit con nd mdi ngon mieng,
vd chdng mi gia rdi, thit dai ngoach. Xe ra! Ta boa kiep sdm
cho nd. Hai vd chdng hoa mi cfl dm lay con, danh nhe ca ba
cung chet. Con d o dien len, nd dang dinh ddp ca thi anh
Thanh da len de'n tfl trflde rflt dao chem con d o , nd hi thfldng
hoang hdn, cong dudi chay thang.
Vd chdng chim thoat chet, lai cflu dflde con, nd lay ta dn
anh Thanh va xin dflde den dn cflu mang. Nd vly anh di theo
nd den mot cai hang, chi cho anh mieng mot cai him. Anh
cay mot hdn da nhfl cai n i p h i m ra, thd tay xud'ng tha'y mot
cai vd nhd, vo trdn lai chi bing mot qua bfldi. Hoa mi tha'y
anh khdng vui, nd bao: j
- Day khdng phai la chiec vd thfldng dau, nd la cai vd than
day, nd nhd the nhflng kbi quang xud'ng bien nd se trai rdng
bing m l u rudng, nd lai tfl tiet ra mui thdm, hap din bon ca
229
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san...
den... anh cfl tha hd ma ... Vd chdng tdi xin bieu de den dn
anh da cflu eon tdi.
Anh Thanh cam dn vd chdng chim, nhet chiec vd vao tfli,
rdi di hai thud'c, cung cha tin vao ldi chim lam. May hdm sau
anh dem vd ra keo thfl, qua nhfl ldi boa mi ndi, anh keo dflde
nhieu ca vd ke, vfla ban vfla cho cung khdng het.
Tieng ddn anh Thanh dflde vd t h i n den tai Ba Chdp. Nd
ndi mau tham, rap tam chiem bang dfldc chiec vd thin.
Ba Chdp den Md Do nay tfl bao gid khdng biet, nhflng lao
cung la mot trong nhflng ngfldi giau nha't vflng, cung la mot
ten tham lam vd do, hdng bach, chuyen ap bflc ngfldi ngheo
khd. Han cdn ca'u ket vdi bon quan Tau, dfla vao chung de ha
hiep nhan dan, vet vd vang bac, cua cai cho bon T i u va lam
gilu cho minh. Han ndi vdi moi ngfldi la tat ca vung nay, tfl
T h i n Phu, Chinh Dai den hdn dao Ciia Ddn rdi de'n ca bien
cung la nha ban tudt. Ai danh ca, ddn cui, ca'y rudng deu
phai nop td, thue cho ban. Han cdn dfla dflde vao quan Tiu
nen dan cang sd. Han cd hang ehue vd, de cho han hang dan
lit nhit, nhflng toan con gai, ehi dfldc mot t h i n g eon trai
thi cdm nhom, xau xi, mat ldi, mdi sflt. Dan lang goi la cau
ea Sflt. Ho bao trdi ed m i t , day la nghiep chfldng cua nha
b i n . Dflng vay, ca Sflt mdi hdn chuc tudi diu ma da bet nhfl
bd', sud't ngay rong chdi, lung gai. Han da de mat den ai thi
khd ldng thoat dflde. Tuy b i n gay yeu, trdi ga ching ndi
nhflng ludn cd mot bon tay chan, ludn tay dao, tay thflde di
cung. Nhflng cd gai thoang tha'y b i n tfl xa la phai tim each
lui cho nhanh. • '• :/:• , .'"MJ • • .:•• *
230
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
Mdt hdm ban bi anh Thanh tri cho mdt me vi tdi toan lam
trd bay ba vdi eon gai ngay gifla dfldng, nen cho d Sflt mot
tran nen than, xeo ludn ca "cfla nd" efla nd de nd het dfldng
hiep dap dan ba eon gai.
Dflde ten tay sai ve bao, Ba Chdp cung ten quan Tau dang
danh chen vdi vang phi ngfla den. Thay thing eon dang nam
ngat xiu, mau me d i m dia, nd hoang sd khi biet ngfldi danh
eon minh la ai, nd dien mau quat hdi thi bon tay sai cho biet
anh da bie'n vao rflng.
Lao quan Tau venh bd rau de hdi:
- Thanh nao? Cd phai eon ten Dat, cai lao dang hi tinh nghi
chdng lai quan Tau khdng?
Ba Chdp gat d i u xac nhan. Nd bao:
- Phai diet ngay bd' con nha nd, khdng thi cd ngay nd se
giet chflng ta, xui dan ndi loan. Thay ma lam dfldc viec nay,
ta se xin vdi quan tren cat nhac thay Ien tri phu khdng chflng.
Ba Chdp sfldng rdn sup lay:
- Bam quan Idn dfldc nhfl the thi eon xin ddi dn quan ldn
van boi, quan ldn mud'n gi con cung xin vang het.
Ten quan T i u gat d i u ndi:
- Ta sang day da lau, xa phu nhan, ta mud'n efldi mot ngfldi
eon gai Viet Nam, ta mud'n dfldc con Lien chd dd ben Md Do.
Ba Chdp giat minh:
- Bam con ay chinh la vd chua cUdi eua t h i n g Thanh
da'y a.
231
Cdng cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san...
- Cang bay chfl sao, ta vfla dfldc vd, vfla tri dfldc thang
Thanh. Con Lien lay dfldc quan Tiu, h i n nd cdn thiet gi
thing khd rach.
Ba Chdp nghi khac, khdng bao gid eon Lien nd chiu. Va nd
cung la con be khdng vfla, dau de ep dflcic nd, nhflng lenh quan
T i u nd khdng dam cai, nd nghi den chflc tri phu nay mai.
Ca Sflt khdng chet nhflng nha Ba Chdp mat gid'ng, han
dien cudng ldng ldn, the se bam nat anh Thanh vflt cho qua
an mdi ha. Nd thue ngfldi di lung bat. Lien dflde tin vd cflng
lo ling sd chung b i t dflde anh. Cd d u Trdi kha'n Phat cho
anh dflng vi nhd ed ma ve day. Id ra thi khdn.
Sang hdm a'y, thuyen ed vfla ghe ben, bdng cd mot ngfldi
khach xud'ng dd. Ngfldi khach dang cdn tre ma ed bd rau dai
trdng that ngd, vai khoac tay nai. Lien ngd ngd... ngfldi khach
nhin trflde nhin sau, khdng cd ai, gd bo rau gia ra. Lien reo len:
- Anh Thanh!
Cd cung vdi nhin trflde nhin sau rdi ndi nhd:
- Chet that sao anh dam... chflng nd dang lung anh riet lam.
- Anh biet, nhflng anh nhd em qua, vdi lai tinh the nay
anh phai trdn di that xa, trflde khi di anh d n gap em de...
Thanh vfla ndi den da'y thi Lien phat hien tfl xa ed mot
chie'c thuyen dang lao nhanh de'n. Lien giat minh:
- Dflng thuyen Ba Chdp, lam sao bay gid anh?
Thanh toan nhay lao vao bd nhflng Lien ngan lai bao anh
deo rau vao va cfl ngdi dd, cd se chd thuyen lao nhanh vao bd.
232
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
233
Cong cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san...
Chdp dang chdi vdi nd khdng them cflu, cdn bao bd mac nd,
"san dfldc mdi de chd iam gi..". That dang ddi ten tay sai
ngu dot.
B i t dflde d Thanh va Lien, ten quan T i u mflng lam. Nd
giam mdi ngfldi mot ndi. Nd bat Lien khdng phai ve lam vd
ma edn dung vao mot viec quan trong hdn nhieu.
Sd' la nghia quan khap ndi dang ndi day, bon quan T i u d
nhflng vung xa kinh thanh rat lo sd. Chflng vd vet eiia cai
nhflng luc nay chuyen ve nflde thi chfla dfldc, dfla ve kinh
thanh thi bon quan tren an hdt, nd dang tim each chdn giau
de cho eon chau ve sau. Nd se dung Lien Iam t h i n gifl eua,
bdi vay nd cho an udng rat tfl te, khdng dfla nao dam ddng
den cd mac d i u dfla nao cung them mudn. Lien lo cho sd'
phan cua minh thi it ma lo cho Thanh nhieu hdn. Lien d m
ehle anh se bi tra ta'n, danh dap, cd khi chflng da giet anh
rdi. Neu vay cd cung se chet theo anh, khdng ddi nao chiu de
quan Tiu iam nhuc. Nhflng edn me cd, gid cd chet di me cd se
sdng ra sao... Cd oa Ien khdc, khdc mai.
Moi viee chuan bi xong, ten quan Tau bit mat, trdi Lien
dem den ndi giau cua. Nd an cu nhan sam vao mieng Lien,
gin tram dfldng rdi trdi dflng cd vao chie'c cot, da chdn san d
gifla hang. Rdi chung t h i p hfldng kha'n vai, la'p kin eiia hang,
xoa da'u vet, keo nhau ra ve. Tren dfldng ve toan bo so' quan
di theo ten quan Tau bi dau doc giet het de gifl kin viec Iam
cua nd.
Gia'u cua xong, nd nghi den viee thu tieu Thanh. Nd sai
trdi anh va ldi dung dem tdi trdi quang anh xudng bien. Tfldng
234
Mai Dfle Hanh - Do Thj Bay
anh se bi lam mdi cho ca, nhflng may qua, gifla lfle ay, mdt
chiec thuyen danh ea ra khdi ve mudn, thay tieng quay manh
tfldng la ca to, ho quang lfldi vdt dfldc anh len. Ho kien tri
cflu chfla, mai sau anh mdi tinh lai, nhflng hai mat da bi chflng
choc mu.
Thudc thang, an udng may ngay lai sflc, ho dfla anh den
nha me Lien, d gin Md Do, vi gia dinh anh da phai chay giac,
sau khi anh hi bat. Ba me Lien nhan ra Thanh, ba oa Ien
khde thfldng re lai thfldng eon gai khdng biet bay gid sd'ng
chet ra sao. Ho dau ddn nghi den viec Lien hi iam nhue khi
sa vao tay bon quan Tiu. Thanh mudn di cflu Lien nhflng hai
mat da mfl... Ba me cang that vong khde nfle len.
Gifla luc a'y ed tieng chim hoa mi hdt riu rit rdi mot eon bay
xudng, lao vao nha, cat tieng hdt: - Nha me Lien phai khdng?
Thay chim ndi dfldc tieng ngfldi, lai goi dung ten minh ba
me hoang sd. Nhflng Thanh da nhan ra tieng chim hoa mi
quen thudc, anh Ien tieng:
- Cd phai hoa mi da cho ta vd t h i n khdng?
Nhan ra an nhan cu, hai vd chdng boa mi mflng rd'i rit.
Thanh ndi: - Luc nay cae em hdi nha me Lien, day dung
nha me Lien cd chuyen gi the?
Vd chdng chim ke lai viec chflng di kiem mdi ve nudi eon,
chflng lao vao mot d i hang dudi theo ma'y con nhen nfli thi
tha'y mot ngfldi con gai hi trdi, da la di, mieng ebi fl d. Tha'y
mui thdm d mieng cd gai, chung moi an, the la cd gai theu
thao ndi dfldc. Biet chflng ndi dfldc tieng ngfldi. Lien nhd
235
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san...
chflng ve bao tin cho me, bao hay ging cflu minh. The la
chflng tim dfldc de'n day.
Thanh cho biet. Lien la vd chua efldi cua minh, chung mflng
qua giuc anh di cflu Lien mau.
- Nhflng ta lam sao di dflde - Thanh budn r i u ndi - Bon
chflng choc mu ca hai mat ta rdi.
Vd chdng chim xem mat anh rdi bao:
- Khdng lo, anh se khdi ngay thdi. The rdi chflng bay vut
di, lat sau cdng ve it la thud'c bao ba me gia nhd dit vao m i t
Thanh. Chi mot lat sau m i t anh lanh nhfl eu. Ba me va anh
mflng qua cam dn vd chdng chim rdi rit.
Vd chdng hoa mi giuc anh theo chflng di ngay cflu Lien
mdi kip.
The la Thanh theo vd chdng chim, de'n dfldc ndi gia'u cflu
Lien. Cd mdi chi bi la di. Sau khi hdi tinh, ho gap nhau mflng
mflng tui tui, cam dn vd chdng chim hoa mi va cung nhau Ien
ve nha me.
Ba me mflng qua, quen ca hiem nguy dang de doa, ba ban
vdi ho phai cfldi ngay. Thanh cfldi ndi cho ba rd hoan canh
cua ho hien nay. Ho phai trdn di, tim each diet het bon Tiu,
lfle a'y ho mdi dfldc sd'ng yen dn ma lo chuyen cudi dUdc. Ba
me hieu ra, ba sdt sang lo moi thfl cho ho va ngay dem dd ho
trdn khdi Md Do.
Lai ndi ve ten quan Tiu, sau kbi thu tieu Thanh va dung
Lien lam t h i n gifl cua, lai giet bet bon tay sai, y cho la moi
236
Mai Dfle Hanh - Do Thj Bay
viec da dn. TrUdc khi rdi da't nay, y cdn phai iam xong may
viec nfla.
Dat Md Do vfla ndi len con rdng da't, bao quanh gieng ngoe,
nhat dinh dat nay se phat de vfldng, ehi it cung nay sinh
nhieu van nhan, vo tfldng. De nflde nd phat nhieu nhan tai
thi lam sao de d i u cfldi cd nd dfldc. Phai yem cho mat linh
nghiem di. Cdn chie'c vd than cfldp dflde phai dem thfl xem
sad. Neu that sfl nhfl ldi ddn dai, thi phen nay ve nflde, ke
nao se gilu cd hdn ta dfldc. Nd nghi vay va lo iam bua yem,
dinh ngay ra khdi thfl vd.
Nd thfl vd trflde vi ndng long mud'n biet phep t h i n cua nd.
Nd chon mot ngay dep trdi, sdng yen be lang, chon may ten
thudc ha than tin nhat, cheo thuyen ra bien thfl vd. Nd dinh
thfl d ven bd, nhflng ma'y ten di theo bao la phai ra khdi that
xa mdi danh dfldc nhieu ca. Nd khdng ngd bon tay sai da cd
am mflu hai nd. Khi thuyen da ra tit ngoai khdi, lfla lfle bat
y, bon tay sai giet ludn ten quan T i u quang xac xud'ng bien
va doat lay chiec vd. Khi doat dfldc vd may dfla lai tranh
nhau, danh giet nhau cho den khi ebi edn mot dfla sdng sdt.
Thang sdng sdt mflng qua, the la nd da chiem tron cai vd
thin. Nd tung ludn vd xud'ng bien de thfl. Nhflng la chfla? Vd
vfla tung ra, vd khdng vung xud'ng bien de danh ca, ma lai
chup ngay vao thuyen, cudn lai dim ndt ke tham Iam xudng
bien. Bon chung chfla kip thflc hien am mflu yem dao, triet
ha vflng Md Do. Dflng la vd thin, nd chi dem lai sfl giau ed
cho nhflng ngfldi Ifldng thien, cdn nhflng ke tham lam tan
bao thi qua la "lfldi trdi ldng long".
237
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san...
Qflajnq. tieMt ea
Ngay xfla, ngay xfla... ed mot chang trai ten la Li Lam,
Iam nghe chai lfldi. Cha me mat sdm, chang sd'ng mot minh
trong mot tflp leu tranh d ehan hdn Non Nflde*. Chang rat
khoe manh, lai dep trai, Iam an cham chi ai cung yeu men
nha't la d e ed gai trong vflng, nhieu ed md flde dfldc chang
ket tdc xe td. Nhflng Li Lam chfla he de y tdi ai.
Mot lln, nhfl le thfldng, chang b i t ca d thuyen de di chd
ban, tha'y mot con ca nhd sdt lai mai tit trong khoang, mau
sic rat dep va la. Chang thich lam dem ve tha trong chiec
chau de d nha chdi.
Tfl hdm cd chau ca, Li Lam vui ban Ien, nha nhfl cd them
ngfldi than, khdng khi gia dinh them am cflng.
238
Mai Dfle Hanh - Do Thj Bay
Cfl dem dem sau kbi di lam ve, Li Lam lai ngdi ngoai san
cho ca an va vui dfla vdi ca, nha't la nhflng dem cd trang
sang. Nhflng ki la tbay, cfl mdi lln Li Lam thiu thiu ngu thi
tfl chau ca lai hien ra mot ngfldi con gai dep tuyet t r i n . Nang
dao quanh rat nhe nhang va phe phay quat cho Li Lam ngu,
nhflng he Li Lam tinh day. Nang lai hien nguyen hinh la con
ca bdi trong chau. Li Lam bdi hdi luyen tiec d n h trong md.
Mot hdm Li Lam dang say sfla vdi con ea thi Nhieu Hoac,
mot ten chfla dat cai quan vung Non Nflde de'n bat chdt de
ddi mdn nd lau ddi cua dng Li Lam de lai, han trdng tha'y
chau ca cd con ca dep, han ddi Li Lam nop cho nd, Li Lam
khdng nghe, the la dien ra mot tran gilng co, chiec chau ca
rdi xud'ng dat vd tan, ten Nhieu Hole chay theo vd eon ca, con
ca quay manh va cfl theo ddng nflde trfldn xud'ng sdng, thoat
khdi tay chfla da't. Li Lam tiec qua, anh dien cudng day nga
ten Nhieu Hole va lao xud'ng ddng sdng dudi theo con ca.
Con ca ma Li Lam bat dfldc, khdng phai la con ea thfldng.
Nd chinh la nang cdng chua, eon vua Thuy te, di dao chdi cha
may mlc vao lfldi cua Li Lam. Dfldc thoat khdi tay ten Nhieu
Hole, nang bdi ve thuy cung, gap lai cha me miing mflng tui
tui. Cha me nang cho md tiec an miing eon gai thoat nan trd
ve sau khi nghe nang ke chuyen.
Nhflng chi mot thdi gian sau, tha'y nhd tran gian, nhd Li
Lam qua. Trflde day chfla biet canh tran gian the nao, nang
cam chiu sd'ng cudc ddi te ngit d Thuy cung. Nhflng tfl khi
len tran d vdi Li Lam, mac d i u chi la trong giac ngu, nang
cung tha'y cudc sd'ng tran gian that la vui thfl, khac han vdi
thuy cung. Nang tha'y minh khdng the sd'ng d day dflde nfla,
239
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san.
240
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
Lai ndi den Li Lam tfl hdm mat con ca, chang bang khuang,
budn ba. Nay ngay hdi thieng lieng cua lang chai lai md. Li
Lam den dfl cho khuay khoa ndi long.
Nhflng ngay hoi nam trflde, tfl khi la mot chang trai, chang
den hdi lan vd hdi choi ca, cac cd gai lang chai va ca cac cd gai
thien ha cung ra't yeu men chang, nhieu ed flde ao dfldc nang
khan sfla tfli. Vi khdng nhflng chang khoe manh, dep trai ma
tinh tinh lai hien lanh, dang yeu.. Hdm nay chang de'n hdi,
dang dflng xen eac cd gai trflng nhflng con ca cua minh thi
chdt tha'y mot cd gai chen vao. Trdi di! sao lai cd ngfldi dep
nhfl tien the kia! Ca dam ddng tram trd. Li Lam cung ngan
ra, chang thay cd gai rat gidng ngfldi ma chang da md trong
dem trang, d con ca cua nang nfla. Thdi dich rdi! Con ea ma
chang da mat bao cdng sflc tim kiem, nd dang d trong tay
ngfldi con gai kieu diem kia. LI Lam quen ca le lang, chang
xdng vao chd cac cd gai, elm con ca Ien xem, nhflng cdng
chfla da giat lay nd rdi bd chay. Li Lam dudi theo. Tdi gin
chan nfli thi cdng chfla cung dflng lai. LI Lam say sfla ngam
nang. Trdi di, con ca eua tdi, chang thdt len!
241
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san...
242
Mai Dfle Hanh - Do Thj Bay
243
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy bai san.
eon da tim each cho cdng chfla trd'n di. Han lien bat giam
hoang hau va sai Tieu Yen dem thudc doc len t r i n bat cdng
chua phai tfl sat de chudc tdi. Lai sai tfldng thudng ludng, ba
ba keo quan di theo, neu cdng chua khdng chiu tfl xfl minh
thi dang nflde len giet bet dan lang chai ven bd sdng Day, bat
dfldc cdng ehua va LI Lam dem ve Thuy cung tri tdi.
Y lenh, Tieu Yen phai len t r i n va de'n gap cdng chfla. Hdm
ay, Li Lam dang vIng nha. Thay Tieu Yen len, cdng chfla ngd
ngang vfla mflng vfla lo. Nang khdng ngd cd cudc hoi ngo nay.
Hai ehi em dm nhau mflng mflng, tui tui. Sau mot hdi ban
huyen bd nhflng ngay xa each cdng chfla hdi:
- Tieu Yen! Em Ien gap ehi ed chuyen gi?
';. 'C
Tieu Yen rut re thfla:
Bam cdng nfldng, hoang hau...
Cdng chfla giat minh, vdi hdi:
- Sao? Me ta lam sao? Ndi mau di Tieu Yen?
- Bam cdng nfldng, Hoang hau dang bi td'ng giam vao
ngue tdi.
Cdng chfla thet len:
- Trdi di! Me di - nang tum la'y Tieu Yen - Tai sao me ta lai
den ndi nay?
Tieu Yen vdi vang ke lai moi chuyen d Thuy cung tfl khi
nang dflde me cho trd'n di va dfla nang gdi thud'c doe, nghen
ngao mai mdi thd't len dfl«3c Idi - Dfle vua, dfle vua b i t cdng
chua phai tfl xfl bing gdi thud'c nay, neu khdng ngudi se cho
dang nUde giet dan lang.
244
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
245
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy bai san.
246
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
1. Niii Non Nu6c la hon mii cao khoang 70 met n i m b phia tay - bic ciia
thi xa Ninh Binh.
247
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy bai san.
Dem a'y, Trfldng Tdn t r i n troe mai ma khdng sao ngu dfldc.
v a o d i u c a n h n a m , Trfldng Tdn met qua thiep di thi Trfldng
Tfl hien ve bao em r i n g :
248
Mai Dfle Hanh - Do Thj Bay
vao chai rUdu, rdi lot da de li anh minh. Dan lang tbay
TrUdng Tdn tra thfl dUdc cho anh lai cd mot nghe lam ke sinh
nhai nen da tim de'n anh xin dUde hoc. TrUdng Tdn day dan
lang lam dung cu va dung cdng cu de bat ran, bat ech. De
phdng ran can, TrUdng Tdn cdn bay cho moi ngUdi di kiem
cay san day dap dap la'y nUde, lay ba xoa vao tay chan, vao
ngUdi cho ran ngfli thay mui ma sd khdng dam cat d i u len,
bat dfldc de dang.
Vay la Trfldng Tdn khdng chi tra dfldc thfl cho anh ma edn
day cho dan lang nghe bat ran de kiem sdng. Ban d i u cd mot
vai nha sau lan ra d lang Binh Hoa rdi sang lang Thd Mat
rdi lang khac nfla, khap ea vflng Khanh Hdng, Khanh Nhac.
Rdi sau, nhan dan trong vung cdn tao ra nhieu cdng eu khac
de bat lfldn, bat trach...
Chang may chdc, Trfldng Tdn tudi da ve gia. Tudi gia sflc
yeu nen dng da qua ddi. Nhan dan trong vflng chdn ca't dng
rat la chu dao. De ghi nhd cdng dn cua dng, ngfldi dan lang
Binh Hoa da lap mot ngdi mieu nhd dfldi gde da cd thu cua
lang de hfldng khdi thd cflng ngfldi cd cdng truyen day nghe
cho dan lang.
Cho de'n ngay nay, ngdi mieu van cdn, ngfldi lang Binh
Hoa' cung v i n cdn gifl lai dfldc kinh nghiem bat ran rat la
hieu qua.
249
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bat thuy hai san.
250
Mai Dfle Hanh - Do Thj Bay
Con ca xinh dep vd'n la eon gai yeu cua Ddng Hai Long
Vfldng d dudi thuy cung ddi lot ca dao chdi ndi cfla bien gin
chan hdn Non Nudc ma vUdng vao ludi cfla chang trai.
Cam phuc va thfldng men chang trai, yeu thich cudc sdng
lao dong d t r i n the, hang ngay khi chang trai di bien, ca hien
thanh cd gai dep quet don bang mieu va cdm nflde cho chang.
Thay la, mot hdm chang trai vac lfldi ra di tfl sdm. Nfla
dfldng, chang quay trd ve va bat gap cd gai dang thu don trong
nha. Chang miing lam ddn dfldng, nam lay tay cd gai ma ring:
- Ta md edi tfl nhd, khdng nha efla, khdng cd ngfldi than.
Tfl lau, ta da ao flde cd mot gia dinh, sdng nflde la nha, ca
tdm la ngudn sd'ng cua ta. Neu nang khdng che ta ngheo khd
thi hay cung ta lam ban tram nam, ta quyet khdng de nang
phai khd.
Nghe xong, cd gai d m ddng lam! Nang nhan ldi ga nghia
tram nam cflng vdi chang trai chai lfldi.
Dfldc tin vui, dan xdm Van Chai xdn xao ban tan, ai cung
mflng cho chang trai ngheo, cho la vfla ddi phai lfla. Moi ngfldi
d u mong cho ddi lfla hanh phflc den d i u bac rang long.
Ddng Hai Long Vfldng biet tin eon gai trdn nha len dfldng
the lai lay mot chang trai ngheo chai lfldi thi gian lam, lap
tflc sai thuy t h i n len bat cdng chua ve. Nang kbfldc tfl lenh
vua cha, quyet d lai chung sd'ng cung chang trai.
Dflde tin ay, Ddng Hai Long Vfldng ndi gian sai thuy t h i n
gay mfla bao, dang nflde len cao bdi tdi... Nflde tran diy sdng
Van Sang, nflde cudn cuon ao vao ngap lut khien cho ca mot
251
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bat thuy hai san.
vung Gia Vien, Hoang Long ngap nhfl bien ca. Ddi trai gai
dUde dan lang Van Chai ehe chd, lai dUde Sdn T h i n d nfli
Non Nflde giflp dd, bao ve. Danh mai khdng dflde, quan eua
Ddng Hai Long Vfldng mdi met phai rflt ve. Nui Non Nflde hi
khoet ldm sau vao chan. Dd la da'u tich cua cudc chien ac liet
gifla Sdn T h i n Non Nflde, dan lang Van Chai vdi quan tfldng
cua Ddng Hai Long Vfldng.
Xdm Van Chai mflng vui khdn ta cflng nhau md hoi mflng
chien thang va chuc tung cho mdi tinh dep de cfla chang tieu
ngfl va nang cdng chfla con vua Thuy Te ben lau mai mai.
Tfl dd ddi vd chdng tre cung dan Van Chai chai lfldi tren
sdng, danh ca tren bien de kiem sd'ng. Ho sd'ng rat hanh phflc
trong canh thanh binh.
Ngfldi lang Van Chai truyen mai cau ca ve mdi tinh dep de
a'y cho den bay gid.
1. Ciia U n h la cong Ciia Linh lay nu6c tit song Vac va song Tri Chinh vho
song DUdng Quan tUdi va tieu cho toan bp dong ruong phia bic cac xa
ThUdng Kiem, Luu PhUdng, Tan Thanh, Yen Loc (huyen Kim Sdn), Yen
Nhan, Yen Lam (Yen Mo), gianh gidi giOa Yen Mo vk Kim Sdn ciing la
diem gap nhau cua hai song d hai huyen: song Vac (Yen Mo) va song Tn
Chinh (Kim Sdn).
252
Mai Dfle Hanh - Do Thj Bay
mdt ngUdi thuyen chai sinh sd'ng. Dan Van chai va quanh vung
goi ho la vd chdng nha Sam. Vai ba bd lUdi, mot chiec thuyen
con, vat va vdi sdng nUdc vd chdng nha Sam ebi dfl nudi nhau.
Ho sdng vdi nhau trong tup leu dfldi goc cay da to ngay canh bd
sdng, canh la xum xue bdng mat toa rdng mot vung. Nflde sdng
sdi vao goc da nen chi cdn qua nfla re da an vao ehan de.
Chi Sam la ngfldi phu nfl xinh dep, ngoan net, yeu chdng
rat mflc. Chi mong sdm ed mun eon de vui d n h ngheo. Anh
Sam ngoai chai lfldi cflng vd cdn nudi cua da. Cua da d sdng
Vac nhieu lam. H i m nudi eua da cua vd chdng anh an thdng
vdi sdng Vac. Hang ngay anh tha mdi cho cua an. Lau lau
thanh quen, cua d quanh khflc sdng theo ve tu tap rat nhieu.
Thinh thoang anh van bat dem ban d chd cflng vdi tdm ca ma
vd chdng chai lfldi dfldc.
Mot hdm cd viec, anh Sam phai vao lang, ehi Sam mot
minh cheo thuyen ra kbfle sdng no quang chai danh ca. Moi
lan khflc sdng rat ddng ban chai, vay ma hdm nay vIng ngit.
Linh tinh nhfl cd chuyen chang lanh nhflng da trdt ra den
day rdi!
- Chi chep mieng! Thdi thi quang vai me Ifldi kiem It con
rdi ve an.
Thinh linh, sdng sdng ndi len cudn cudn, trdi dat td'i den,
gid cud'n bui nflde mit mu. Mot ddng xoay nflde cao vut bat
ngd chup xud'ng thuyen, ldi chi xud'ng ldng sdng mat tam.
Sdng lai em dem trdi xudi, chi lenh benh tren mat sdng
nhflng van thuyen vd nat va chiec khan vudng ma anh Sam
mua cho chi ngay hai ngfldi cfldi nhau trdi dat vao bd.
253
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy hai san...
254
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
la cai ddng toan da thi den xi toa ra anh sang xanh le, khap
ndi deu cd ke di ngUdi lai binh thfl quai gd, n i m trong mot
khu rflng toan la ran ret den trang loang id vfla to vfla dai
anh chfla tflng thay bao gid. Dang lo khdng biet di dau thi
tha'y cd gai di den (ed gai ten la Thfldng bi bon thuy quai b i t
xudng day hoa thanh con cua da dan dfldng).
Nghe cd ke, anh mdi biet chi Sam hi ten Thuy quai dan bo
ha di tuin, tha'y chi mot minh lien bat ve nop cho chfla ddng.
Tha'y chi dep, ddng ehu ep cfldi chi iam vd. Chi khdng chiu, lo
sd nhflng khdng biet iam each nao thoat than, chi gia dm lam
ke hoan binh de chd ed hdi. Nhd Thfldng, anh Sam gap dfldc
chi Sam. Ho cung nhau ban dinh ke hoach chay trdn. Chi Sam
gia ddng y lay ehua ddng, hdm cfldi chudc rfldu cd thud'c me
ma giet chua ddng va bon quai quan trd'n khdi ndi nay.
Dfldc chi ddng y la'y Iam vd, chua ddng mflng llm, lien ra
lenh chuan hi tiec cfldi.
Ll cfldi cua chfla ddng td chflc rat linh dinh. Thfldng va chi
Sam chudc rfldu cho chfla ddng. Bon quai quan thi thi nhau
udng. Chua ddng efldi dfldc vd dep, lai dfldc chi Sam thu tiep
thi vui llm. H i n udng bet bat nay den bat khac, say mem
bat tinh. The la ngfldi cflng nhau chay trd'n.
Mot ten quai quan bi it thud'c me tinh day, doan biet am
mflu lien dung giao dam vao ngflc Thfldng rdi lao ve phia anh
Sam. Anh Sam dung cai xfldng ca dam xuyen len cd ten
ngfldi quai lam ban chet ngay rdi be Thfldng chay. Thfldng
t i t thd tren tay anh. Chi Sam than khdc tham thiet, anh
Sam bao chi:
255
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bit thuy bai san...
256
MOT SO HINH ANH
QUE HUONG, CON NGUOl NINH BINH
Sir DUNG C(')N(; CU THU CCWG TRUYEN THONG
DANH BAT THUY HAI SAN
Sudi Kenh ga
(Gia Viin)
m
Dang bai tren song Day
Hanh
Guam dang (ni long) a Kim Son
Danp pan
Nudi ca ldng ti en sdng Hoang Long
Dudng vao Tam Cdc
^/*m.^
••r-yt:. :• •
]
1
H
il u NUGi ioi H H f l H H H H H | |
BBS^^^^
Khu nudi tdm cdng nghiep a Kim Trung, huyen Kim Sorn
05
c
a
Q
• '. '\. :v Mai Dfle Hanh - Do Thj Bay
1 - Ca dao:
1. Ciia Can thuoc thon Yen Mo C^n, xa Yen Mac bay gid. XUa ndi day 1^
bien ca gan ciia T h i n Phu. Den the ki XV ndi day m6i thanh xom lang,
dan cU dong diic. Hien nay cl day vin con cac dia danh Ben NgU, Ben
T i m canh dong Be. 6 day con c6 hon niii co hinh nhU ong lao ngoi cau
ca nen dan gian gpi la La Vong sdn.
Dudi thdi Hau Tran, Tran Ngdi va Tran Quy Khoang tuyen ngoi Hoang
De dung lai VUdng Trieu nha Trin d da't Mo Dp nay va chuan bi cho
cupc khang chien chong Minh dau the ki XV.
257
Cdng cu thu cong truyen thdng danh bit thuy hai san...
258
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
259
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bat thuy hai san...
260
Mai Dfle Hanh - Dd Thj Bay
1. Phong Hoa nay thuoc xa Ninh Mi, Hoa Lu la ndi nuoi nhieu ngong,
ngong to, thit ngon.
2. Cam Gia thuoc xa Ninh Khanh, huyen Hoa Lu noi tieng nuoi ga nha't la
ga song thien co con nang ba bon kg.
3. Lien Thanh thuoc xa Ninh Mi, huyen Hoa Lu la ndi nuoi nhieu ca nhat
la ca ao nhU trim, chep, me, troi.
261
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bat thuy hai san.
1. Nui Dai, hang Mo thuoc xa Yen Thanh, huyen Yen Mo. Dan d day lau
din, nghiem thay c6 ch6p cl mii Dai, tha'y ning quai ol phia hang Mo thi
trdi s i p mUa to gio 16n.
2. Niii Bung d phia tay bic, niii L6 d phia tay nam xa Ninh Nh4't. NgUdi cl
day nghiem tha'y nhu vay. >- . >jn ,qario . n - i J -<>:'•• .T^ ;
262
TAI LIEU THAM KHAO
1. Nien bieu Ninh Binh ndm 2000, Nxb. Van hoa thdng tin.
2. Nien bleu Ninh Binh ndm 2001 - 2002, Nxb. Van hoa thdng tin.
3. Bdo tdng Ninh Binh, Sd van hoa thdng tin tinh Ninh Binh, 1995.
4. Cdng cugc khdn hoang thdnh lap huyen Kim San - Dao T6 Uyen -
Nguyin Canh Minh, Huyen uy - UBND huyen Kim Son, 1990.
5. Huyen thoai Thdn Phd, An Viet Dam - Tran Dinh Hdng - TSp I, Sd
Van hoa thdng tin Ninh Binh, 1996.
6. Bdo cdo tdm tdt ttnh hinh kinh te xd hgi ba ndm 2001 - 2003 cua
UBND tinh Ninh Binh (Tai lieu hdi nghi).
7. Ten ldng xd vd dia du cdc tinh Bdc ki, Ngd Vi LiSn, Nxb. Van hoa
thdng tin - Trung tam Unesco tu lieu VHVN - Ha Ndi 1999.
8. So' tay dia danh Viet Nam, Dinh Xuan Vinh - Nxb. Dai hoc qud'c
gia Ha Ndi.
9. Dgi Viet dia du todn bien, Phudng Dinh NguySn Van Sieu - Vien
Sir hoc va Nxb. Van hoa. Ha Ndi 1997.
10. NgU cu thil cdng chii yeu vd nghe cd d Kien Giang, Doan Nd, Nxb.
Van hoa thdng tin, 2003.
11. Vdn hod dm tliuc cua ngudi Ninh Binh, Dd Thi Bay - Mai Diic
Hanh, Nxb. Khoa hoc xa hoi, 2004.
263
MUC LUC
Trang
Loi md dau 5
264
"W^I^IWW""""
265
Cdng cu thu cdng truyen thdng danh bat thuy hai san...
Chuomg V. cut Bif N THUY HAI SAN VOl DCH SONG 177
1. Nudc mim 177
2. Mudi ca d Trung Ddng (Yen Nhan, Yen Md) 185
3. Gdi "ddt tet" 187
266
CONG CU THU CONG TRUYEN THONG
DANH BAT THUY HAI SAN
CUA NGtfdl NINH BINH
T" A T T'T^ M
SACH N H A NUOf^