Professional Documents
Culture Documents
Azerice Şifahi Sözlük
Uploaded by
emir trkOriginal Title
Copyright
Available Formats
Share this document
Did you find this document useful?
Is this content inappropriate?
Report this DocumentCopyright:
Available Formats
Azerice Şifahi Sözlük
Uploaded by
emir trkCopyright:
Available Formats
1 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فرهنگ شفاهی مردم
آذربایجان
رحیمه عباسی
/ 2فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
رحیمه عباسی
ناشر /آذرتوران و نباتی
تيراژ 1000ج /قطع /وزیری
تعداد صفحه / 580 /چاپ اول 1398 /
دیر 90000 /تومن
شابک 978-622-6063-78-4 /
مركز فروش :تبریزـ مابين سه راه طالقانی و تربيت ـ
مجتمع تجاری استاد شهریار طبقه زیر همکف
پالك 46ـ تلفن35547510 :
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 3 /
سرآغاز
فرهنگ عامه مردم یا ادبيات شفاهی آذربایجان ،از غنای بیمانندی برخوردار است كه هرچند
برای بررسی و تحقيقات گستردهتر ،امکانات آكادميک و علمی موجود نيست اما به عنوان بخشی
از فرهنگ مردم دالور و فرهنگدوست آذربایجان همواره مورد توجه بوده و بعد از انقالب اسالمی هم
صدها كتاب و هزاران مقاله و كولهباری گرانسنگ از مواد ادبيات شفاهی گردآوری شده است .بعداز
انقالب ،هر محققی به فراخور توان و عالقهی خود بخشی از این موارد را دستمایهی پژوهشهای علمی
– ادبی خویش ساخته ،حتی هيچ نشریه و مجلهای نبوده است كه صفحات و یا حتی ستونهایی از
نشریهی خود را به ارائهی نمونههایی از این ادبيات اختصاص ندهد .هر نشریهای از بایاتیها ،ضرب-
المثلها ،داستانها ،افسانهها و دیگر ماتریالهای فرهنگ مردمی گرد آورده و محققان بسياری به بررسی
آن نشستهاند .ادبيات عاشيقالر از اقبال باالیی برخوردار بوده و ضمن چاپ و پخش اشعار عاشيقها،
بسياری از منظومههای آنان نيز به صورت كتابهای جداگانه چاپ و منتشر شد و رویهمرفته آثار
گرانقدری در این زمينه پدید آمد .با همهی اینها ،میتوان ادعا كرد كه هنوز اینهمه ،در برابر عظمت و
گستردگی فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان بسيار ناچيز است.
در كشورهای همجوار و همزبان ما ،متخصصان بسيار گرانقدری هستند كه حتی تخصص هر
یک به بخشی از این ادبيات منحصر میشود .اساتيدی صرفاً نغمهها ،ترانهها و سروده های
آذربایجان را به بررسی مینشينند ،استادان دیگری به پردازش داستانها (حماسی و عشقی)
مشغولند ،عدهای هم علم و هنر خود را در زمينهی افسانهها و اعتقادات به كار میگيرند و عده-
ای دیگر ،موسيقی مردم را مورد مداقه قرار میدهند و همه ساله با استفاده از آخرین امکانات
علمی – آكادميک به نتایج گرانباری دست مییابند ،در حالی كه ما هنوز اندر خم یک كوچه-
ایم ،آنان هفت شهر عشق را گشتهاند .در این زمينه جالب است اشاره ای كنم به دانشمندان
كشورهای دیگر كه با برخورداری از امکانات دانشگاهی ،علم و ذكاوت ادبی ،در مورد ادبيات عاشيقی
آذربایجان ،آثاری گرانقدر و پر محتوا آفریدهاند كه در نوع خود بی همتاست و ما برای شناخت
عاشيقهای ایرانی ،نياز به چنين كتابهایی داریم .دستشان مریزاد! این امر ،بار مسئوليت را بر دوش
محققان ما سنگينتر میكند تا مبادا دست روی دست بگذاریم و چشم به دست آنان بدوزیم.
/ 4فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
در اینجا ضمن قدردانی و احترام به پيشکسوتان فرهنگ آذربایجان – محمد علی فرزانه،
سالماله جاوید ،بهزاد بهزادی ،صمد بهرنگی ،بهروز دهقانی و دیگران ،دستان هنرمند صدها و
هزاران هنرمند و ادیبی را كه با عشق و عالقه در راه اعتالی فرهنگ جامعهی ما تالش میكنند
میبوسم .همچنين فراموش نمی كنم زحمات بی دریغ دكتر محمدرضا كریمی را كه بدون
راهنمایی های ایشان این دفتر به سرانجام نمیرسيد .چنانچه بتوانم تنها گوشهای از غنای
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان را نشان دهم به هدف نزدیک شدهام.
رحیمه عباسی
5 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فهرست
فولکلور آذربایجان15...............................................................................................................................
تحليلی از فولکلور آذربایجان 18 ............................................ ................................ ................................ ................................
اساطير آذربایجان 30 ............................... ................................ ................................ ................................ ................................
عناصر اسطوره ای 37 .............................. ................................ ................................ ................................ ................................
افسانهی آفرینش 47 ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
داستانهای آذربایجان 52 ......................... ................................ ................................ ................................ ................................
نخستين داستانهای تركی 52 ................ ................................ ................................ ................................ ................................
داستان شو 54 ........................................... ................................ ................................ ................................ ................................
داستان اوغوز 55 ....................................... ................................ ................................ ................................ ................................
اما داستانی كه در نسخهی كتابخانهی ملی پاریس موجود است و حداقل به 700پيش از این مربوط ميشود
چنين آمده است60 ............................... ................................ ................................ ................................ ................................ :
داستان اوغوز خاقان 60 ........................... ................................ ................................ ................................ ................................
ماناس 76 .................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
آسنا 78 ....................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
دوققوز اوغوز ـ اون اویغور 79 ................. ................................ ................................ ................................ ................................
بوغوتگين و دختر آسمان 80 ................. ................................ ................................ ................................ ................................
داستان افراسياب 81 ............................... ................................ ................................ ................................ ................................
عناصر ملی ـ هنری در داستانهای ترك 93 ........................ ................................ ................................ ................................
نور94 ..........................................................................................................................................................
درخت94 .....................................................................................................................................................
معدن و اسامی معادن94 ..............................................................................................................................
بوزقورد95 ...................................................................................................................................................
اسب95 .......................................................................................................................................................
زن95 ..........................................................................................................................................................
آب و چشمه96 ............................................................................................................................................
موسيقی در داستانها96 ................................................................................................................................
منابع و مآخذ97 ...................................... ................................ ................................ ................................ ................................ :
فصل دوم99 .............................................................................................................................................
افسانهها101 .............................................................................................................................................
سمندر 101................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
ققنوس 102................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
/ 6فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
سيمرغ 102................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
مرغ یوسف نصيب 102............................. ................................ ................................ ................................ ................................
مرغ هدهد 102.......................................... ................................ ................................ ................................ ................................
مرغ شاناپيپيک 103................................. ................................ ................................ ................................ ................................
مرغ یاپاالق 103........................................ ................................ ................................ ................................ ................................
توراج 104................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
افسانهی پروانه 115................................... ................................ ................................ ................................ ................................
كوه آغری 116........................................... ................................ ................................ ................................ ................................
كوه آغری كوچک وآغری بزرگ 117.................................... ................................ ................................ ................................
نرگيز 117................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
قيز بویو 118............... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
الله و بنفشه 119...................................... ................................ ................................ ................................ ................................
ماه و دختر فقير 119................................ ................................ ................................ ................................ ................................
منابع و مأخذ121.................................... ................................ ................................ ................................ ................................ :
آداب و مراسم125 ...................................................................................................................................
مراسم سيغير 126..................................... ................................ ................................ ................................ ................................
مراسم شولن 126...................................... ................................ ................................ ................................ ................................
مراسم یوغ 126.......................................... ................................ ................................ ................................ ................................
نوروز 127.................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
مراسم چارشنبه سوری 128................... ................................ ................................ ................................ ................................
تکم چی 137............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
كوسا 137.................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
فال آچما 139............................................ ................................ ................................ ................................ ................................
مراسم مربوط به ازدواج 140................... ................................ ................................ ................................ ................................
ائلچی ليک 140......................................... ................................ ................................ ................................ ................................
حنابندان 141............................................ ................................ ................................ ................................ ................................
بئل باغالماق 141...................................... ................................ ................................ ................................ ................................
هدیه دادن از جهيزیه 142...................... ................................ ................................ ................................ ................................
آیاق آچدی 142........................................ ................................ ................................ ................................ ................................
ادبيات مرثيه در تاریخ ادبيات آذربایجان 143..................... ................................ ................................ ................................
مراسم سوگواری امام حسين (ع) 144.................................. ................................ ................................ ................................
شاخسئی 146............................................ ................................ ................................ ................................ ................................
شمائيل گشائی 148................................. ................................ ................................ ................................ ................................
مراسم روز تاسوعا 148............................. ................................ ................................ ................................ ................................
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 7 /
شبيه خوانی 150....................................... ................................ ................................ ................................ ................................
شبيه نامهنویسان 153.............................. ................................ ................................ ................................ ................................
تداركات زمستانی 155............................. ................................ ................................ ................................ ................................
منابع و مآخذ 156..................................... ................................ ................................ ................................ ................................
فصل چهارم157 .....................................................................................................................................
ادبيات عاشيقالر159 ...............................................................................................................................
گونههای ادبيات عاشيقی 161................ ................................ ................................ ................................ ................................
قوشما161 ...................................................................................................................................................
گرایلی 162 ..................................................................................................................................................
بایاتی162 ....................................................................................................................................................
تجنيس162 .................................................................................................................................................
اوستادنامه163 .............................................................................................................................................
مخمس164 .................................................................................................................................................
دئييشمه164 ...............................................................................................................................................
منظومه165 .................................................................................................................................................
آداب داستان سرایی 166........................ ................................ ................................ ................................ ................................
انواع آهنگهای عاشيقی 167................... ................................ ................................ ................................ ................................
«باغالما» یا «قيفيل بند» 170............... ................................ ................................ ................................ ................................
كنکاشی در ادبيات عاشيقی 171........................................... ................................ ................................ ................................
موسيقی عاشيقی 177.............................. ................................ ................................ ................................ ................................
زن در آفرینش عاشيقها 179.................. ................................ ................................ ................................ ................................
عاشيق قوربانی 182.................................. ................................ ................................ ................................ ................................
بنؤشهنی191 ...............................................................................................................................................
قيز الرین192 ..............................................................................................................................................
دئيرسن 192 ................................................................................................................................................
ائيلهدیم193 ................................................................................................................................................
منيم193 .....................................................................................................................................................
گلميشم194 ................................................................................................................................................
دؤنوبدو194 .................................................................................................................................................
آیری195 .....................................................................................................................................................
شاه ختایی195 ............................................................................................................................................
گوله ـ گوله196 ...........................................................................................................................................
/ 8فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
توفارقانلی عاشيق عباس 197................. ................................ ................................ ................................ ................................
توفارنلی عباس203 ......................................................................................................................................
خسته قاسم 229....................................... ................................ ................................ ................................ ................................
آشناليغی 235 ..............................................................................................................................................
ائيلر ـ ائيلر236 ............................................................................................................................................
ایشی 236 ....................................................................................................................................................
بللی دیر237 ................................................................................................................................................
تلسمه238 ...................................................................................................................................................
كيشی238 ...................................................................................................................................................
یاخشيدی239 .............................................................................................................................................
دونياسان239 ...............................................................................................................................................
دونيانين240 ................................................................................................................................................
گليب ـ گئدیب240 .....................................................................................................................................
ائيلر241 ......................................................................................................................................................
اوخوردو 241 ................................................................................................................................................
اوال242 ........................................................................................................................................................
ایندی242 ...................................................................................................................................................
گلدین سئوگيليم243 ...................................................................................................................................
گؤزه له244 .................................................................................................................................................
عاشيق واله و زرنگار 246 ..............................................................................................................................
ساری عاشيق 256..................................... ................................ ................................ ................................ ................................
منابع و مآخذ259.................................... ................................ ................................ ................................ ................................ :
منظومههای عاشيقالر265 .....................................................................................................................
داستانهای محبت 268............................. ................................ ................................ ................................ ................................
داستانهای دده قورقود 270..................... ................................ ................................ ................................ ................................
سيمای زن در كتاب دده قورقود 274.................................. ................................ ................................ ................................
دلی دومرول داستانی 281...................... ................................ ................................ ................................ ................................
كوراوغلو 289.............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
واریانت تركان عثمانی 300 ...........................................................................................................................
واریانت تركمنی 300 ....................................................................................................................................
واریانت تركان عراق301 ...............................................................................................................................
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 9 /
واریانت ارمنی301 ........................................................................................................................................
واریانت تاجيکی 301 ....................................................................................................................................
واریانت اوزبکی302 ......................................................................................................................................
واریانت بلغاری 302 ......................................................................................................................................
كوراوغلو در ضرب المثلها306 .......................................................................................................................
كوراوغلوی تاریخی306 ................................................................................................................................
كوراوغلوی اساطيری 307 .............................................................................................................................
سيمای زن در داستانهای كوراوغلو308 .........................................................................................................
كوراوغلونون استامبول سفری313 ................................................................................................................
قاچاق نبی 338.......................................... ................................ ................................ ................................ ................................
قاچاق كرم 342......................................... ................................ ................................ ................................ ................................
قوچاق ستار 347....................................... ................................ ................................ ................................ ................................
اصلی و كرم 350....................................... ................................ ................................ ................................ ................................
عاشيق قریب 359.................................... ................................ ................................ ................................ ................................
عباس و گولگز 366................................... ................................ ................................ ................................ ................................
شاه اسماعيل و گولزار 373..................... ................................ ................................ ................................ ................................
آپاردی سئلر سارانی 379........................ ................................ ................................ ................................ ................................
منظومهی قول محمود 384.................... ................................ ................................ ................................ ................................
منظومه ی غالم حيدر 387..................... ................................ ................................ ................................ ................................
منابع و مآخذ388.................................... ................................ ................................ ................................ ................................ :
فصل ششم391 .......................................................................................................................................
ناغيل الر393 ...........................................................................................................................................
فاطما باجيم 396..................................... ................................ ................................ ................................ ................................
امير ارسالن نامدار 402.......................... ................................ ................................ ................................ ................................
اسکندر پادشاهين ناغيلی 406............... ................................ ................................ ................................ ................................
اُوچان خالچا 413...................................... ................................ ................................ ................................ ................................
خئيره سؤیلهمز 419................................. ................................ ................................ ................................ ................................
شاه عباس و درویش حسين 421.......................................... ................................ ................................ ................................
قورد ناغيلی 436........................................ ................................ ................................ ................................ ................................
ایکينجی داستان 437............................... ................................ ................................ ................................ ................................
منابع و مآخذ438.................................... ................................ ................................ ................................ ................................ :
آتاالر سؤزو441 ........................................................................................................................................
بایاتی ها 448............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
/ 10فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
سایاالر 466................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
یاس سایاسی (آغی الر) 487.................. ................................ ................................ ................................ ................................
یاغيش سایاسی (چومچه خاتون) 493................................. ................................ ................................ ................................
یاغيش كسمه سایاسی ( سایای بند آمدن باران) 498...................................... ................................ ................................
سایاهای مجالس 499............................... ................................ ................................ ................................ ................................
سيناماالر 510............................................ ................................ ................................ ................................ ................................
آلقيشالر 513............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
قارقيشالر 513............................................ ................................ ................................ ................................ ................................
اشعار كودكان 514.................................... ................................ ................................ ................................ ................................
قاخيشالر 516............................................ ................................ ................................ ................................ ................................
آندالر 516................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
نازالماالر 517............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
الی الی الر 517....................................... ................................ ................................ ................................ ................................
تاپماجاالر 519........................................... ................................ ................................ ................................ ................................
حربه ـ زوربا 524....................................... ................................ ................................ ................................ ................................
دوعاالر 525................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
منابع و مآخذ526.................................... ................................ ................................ ................................ ................................ :
فصل هشتم 528 .....................................................................................................................................
پيرامون هجو ،طنز ،لطيفه و...و موضوعات مختلف530 ....................................................................
چهرههای كميک آذربایجان 531........................................... ................................ ................................ ................................
لطيفهها 534.............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
اعتقادات مردم 535................................... ................................ ................................ ................................ ................................
گياهان دارویی 537.................................. ................................ ................................ ................................ ................................
اندازه گيریها و مقياسها 538................... ................................ ................................ ................................ ................................
منابع و مواخذ 541 ...............................................................................................................................:
فصل نهم542 ..........................................................................................................................................
ماهنی الر544 ..........................................................................................................................................
قوی گولوم گلسين 550........................... ................................ ................................ ................................ ................................
گؤزهليم سنسن 551................................ ................................ ................................ ................................ ................................
ائولری وار خانا ـ خانا 552....................... ................................ ................................ ................................ ................................
نبی 552...................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
آنا جان 553................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
گيردیم یارین باغچاسينا 554................. ................................ ................................ ................................ ................................
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 11 /
چال ـ اوینا 554......................................... ................................ ................................ ................................ ................................
ساری بولبول 555..................................... ................................ ................................ ................................ ................................
گول اوغالن 556........................................ ................................ ................................ ................................ ................................
داغالردا چيچک 557................................ ................................ ................................ ................................ ................................
سونا بولبوللر 558...................................... ................................ ................................ ................................ ................................
ساری گلين 558........................................ ................................ ................................ ................................ ................................
اوچ تئللی دورنا 559................................. ................................ ................................ ................................ ................................
سودان گلن سورمه لی قيز 560............. ................................ ................................ ................................ ................................
آپاردی سئللر سارانی 561....................... ................................ ................................ ................................ ................................
آی بری باخ 561........................................ ................................ ................................ ................................ ................................
خمار اولدوم 562....................................... ................................ ................................ ................................ ................................
قاالدا یا تميش ایدیم 563....................... ................................ ................................ ................................ ................................
سوسن سونبول 564................................. ................................ ................................ ................................ ................................
آذربایجان مارالی 565............................... ................................ ................................ ................................ ................................
كوچه لره سوسپميشم 566..................... ................................ ................................ ................................ ................................
قارا گيله 566............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................
كتابنامه 570 ............................................................................................................................................
12 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 13 /
فصل اول
14 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 15 /
فولکلور آذربایجان
ادبيات هنر ســخن اســت .موضــوع آن حيــات و انســان اســت .شــاعر و نویســنده بـه عنــوان
آفرینندهی ادبيات واسطهای است كه احساسات ،اندیشهها و هيجانات انسانها را به قلم میكشد.
ادبيات ،ماهيت حوادثی كه در حيات اتفاق میافتد بررسی میكند ،علتها و نتایج آنرا نشان می-
دهد .حيات اجتماعی ،افکار ،آرمانها و ایدهها در هر دورهای ،انعکاس بــدیعی خــود را در ادبيــات
مییابد .ما به وسيلة ادبيات شفاهی است كه با دنيای معنوی مردم ،بينشها و طرز معيشت مردم
آشنا می شویم.
خادمان ادبيات هردورهای كاری را انجام داده اند كه با شمشير ،زور و مجادلــه نمــیتــوان بــه
انجام رساند .ادبيات با سخن و كالم سر و كار دارد .ادبيات بدیعی با توجه به جایگــاه خــود گــاه
سالح جنگی نيرومندی بوده ،گاه به روشنایی آفتابی تبدیل میشود كه ظلمت شــب را دریــده و
به روز روشن تبدیل كرده است .گاه دست كسانی را كه راه صحيح حيات و انسانيت را نمیدانند
گرفته و به راه راست كشيده است .ادبيات ،روابط ما بين حوادث و فاكتهــا را نشــان مــیدهــد و
مددكار انسان در درك حقایق عالم میگردد.
ادبيات همانند هر یک از فعاليتهای انسان ،دارای خصوصيات مشــخص ،قــوانين و پرنســيبهای
خاص خود است .ادبيات شناسی نيز علمی است كــه همــين خصوصــيات ،قــوانين و مشخصــات
ادبيات بدیعی را بررسی میكند .ادبيات شناسی سه عرصهی اصــلی را داراســت :تــاریخ ادبيــات،
نظریهی ادبيات ،نقد ادبی .اگر این ســاحهها متفــاوت از هــم بــوده باشــند در عــين حــال وجــوه
مشترك بسياری دارند.
تاریخ ادبيات ،عرصهای از ادبيات شناسی است كه راه رشدی را كه ادبيــات هــر ملتــی از ســر
گذرانده به صورت روند تاریخی تحليل میكند .در اینجا تاریخ ادبيات بدیعی هر ملتی بــا تــاریخ
ملّت آفرینندهی آن مورد بررسی و كنکاش و تطبيق قرار میگيــرد .در هــر دورهی جداگانــهای،
تاریخ پر فراز و نشيب ،علتهای سياسی و اجتمــاعی آن بررســی مــیگــردد .بــیتردیــد ،حيــات و
مبارزة ملت كه موضوع ادبيات بدیعی نيز هســت انعکــاس ایــن مبــارزه در تــاریخ ادبيــات دقــت
بسياری میطلبد.
در تاریخ ادبيات در دورههای مختلفی كه خالقان مختلف این ادبيات جای دارنــد راه آفــرینش
آنان و خصوصيات عقيدتی ـ بدیعی آثارآنان مورد توجه تدقيقگران تاریخ ادبيات قرار میگيرد.
/ 16فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
نظریه ی ادبيات ،اصول علمی نظریه ادبيات ،قوانين كلی رشد ،وضع و موقعيت آن در جامعــه
و وظایف آنرا مورد مداقه قرار میدهد .پردازندهی نظریهی ادبيات ،در ادعاهــای نظــری خــویش،
به نتایج بدست آمده توسل میجوید.
در ادبيات معاصر است كه بحث نقد ادبی پيش میآید و یــک اثــر ادبــی از تمــامی جوانــب
اثرگذار در حيات انسانها ،جامعه و آیندهی زندگی مردم مورد بررسی قرار میگيرد و نقاط مثبت
و منفی آن نشان داده میشود.
در آثار ادبی هر دورهای ،حيات انسانها ،بينشها ،طرز معيشت و افکار آن دوره نشان داده مــی-
شود .هيچ سند تاریخی ،هيچ زمينهی آفرینش قادر نيست به صورت كامل و همه جانبه دوره و
زمان را همچون ادبيات نشان دهد .خوانندهی معاصر با مطالعهی آثار خلق شده در گذشته و با
آشنایی با آن ها بهتر میتواند اوضاع زمان و انسانهای گذشته را دریابد .اوبه این طریق هــم یــاد
میگيرد و هم آموزش مییابد .خواننده با خوانندن آثار گذشتگان خواه ناخواه با فلسفه ،بينش و
عقاید گذشتگان آشنا شده و جنبههای مثبت آنرا از روی ميــل و عالقــه برگزیــده و از آن خــود
میسازد و بر معلومات خویش میافزاید.
ادبيات كالسيک آذربایجان با قطران تبریزی در قرن 11ميالدی آغاز میگردد و زیبایی هــای
بيان ،اعتقادات ،طبيعت و انسانهای این دوره در آثار او منعکس میگردد و در قرن 12بــا ظهــور
مهستی ،خاقانی ،نظامی ،ابوالعال گنجوی ،مجير الدین بيلقانی و دهها و صدها شاعر دیگــر ،هنــر
آذربایجانی پا میگيرد و همراه با رنسانس آذربایجان در این قرن ،آثار معماری ،خطاطی ،نقاشی،
موسيقی و شعر نضج میگيرد و عالمگير میگردد .از یک سو عمارات و قصرهای زیبا و بزرگ بــر
پا میگردد ،از دیگر سو صنایع دستی و هنری همهگير شــده ،موســيقی آذربایجــان وارد ميــدان
شده و حيات معنوی ـ اجتماعی مــردم را رشــدمی دهــد ،فيلســوفان بزرگــی چــون ســهروردی،
بهمنيار پا به عرصه مینهند و تکانی در اندیشه و افکار جهانيان ایجاد مــیكننــد ،آنگــاه مولــوی،
سلطان ولد ،یونس امره ،خواجه علی خوارزمی ،شياط حمزه ،احمد یسوی ،خواجــه احمــد فقيــه
تبریزی ،مصطفی ضریر ،قاضی احمد برهان الدین با ایدههای تازه ،افکار مردم را گســترش مــی-
دهند ،صفیالدین اردبيلی در عرفان ،صفیالــدین اورمــوی و عبــدالقادر مراغــهای در موســيقی،
اوحدی و شبستری در كالم و شعر ،دقت و توجه جهــان را بــه خــود معطــوف مــیدارنــد ،آنگــاه
عمادالدین نسيمی ،قاسم انــوار ،نــوایی ،حبيبــی ،كشــوری زمينــه را بــرای ظهــور ادبيــات غنــی
آذربایجان آماده میسازند تا حقيقیها ،خطــائیهــا ،فضــولیهــا و صــدها شــاعر ،عــالم ،خطــاط،
موسيقيدان ،معمار ،منجم و ...پا به ميدان نهند .آنگــاه بــه دنبــال آنــان صــادقی افشــار ،خليفــه،
فدایی ،باز هم زمينه را برای ظهور صائب ،تأثير و قوسی و صدها شــاعر دیگــر مهيــا كــرده و بــه
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 17 /
دنبال آنان واقف ،ودادی به همراه صدها شاعر تازه پرداز ،رنسانســی دیگــر در حيــات اجتمــاعی
آذربایجان پدید میآورند تا زمينهی رشد و استقالل پيش آید و اندیشمندانی در ســطح جهــانی
روی بنمایند و نخستين شرقشناسان از آذربایجان چهره بگشایند و فتحعلی آخونــدزاده ،تــوپچی
باشی ،محمد قليزاده و عبداهلل شائق به صحنه آیند و شهریارها بتوانند ادبيــات آذربایجــان را بــه
جهانيان بشناسانند و به دنبال او هزاران شاعر و ادیب در قرن بيستم به منصهی ظهــور درآینــد.
در كنار این گنجينهی ادبی غنی و زوالناپذیر آذربایجان ،جنبهی دیگر از ادبيات نيز بــا قــدمتی
بيشتر و كهنتر پيش چشم مجسم میشود و آن ادبيات شفاهی مردم آذربایجان است .در ایــن
عرصه ،نغمهها ،ترانهها ،بایاتیها ،افسانهها ،لطيفهها ،ضربالمثلهــا ،چيســتانها ،داســتانها ،آداب و
مراسم خود مینماید كه از نظر زیبائی ،كيفيت بدیعی ،رمز بزرگی و جاودانگی و دیر پایی مــردم
آذربایجان است .هزاران منظومهی عاشقانه و حماسی از ساختههای خنيــاگران بــزرگ جهــان ـ
عاشيقها و دیوان شعر این اوزانها گنجينهای دیگر است كه در ميان سایر ملتها نمیتوان نمونــه-
ای از آنان یافت .این ادبيات نيز با غنا و توانمندی خویش چشم جهانيان را خيره مــیســازد و از
خالل آن فرهنگ غنی مردم آذربایجان رخ مینمایــد .مــردم آذربایجــان دارای ادبيــات شــفاهی
بسيار كهن و پر باری میباشد .ادبيات مدون و كالسيک آذربایجان مدیون ایــن ادبيــات شــفاهی
است .نظامی گنجوی بدون داستانهای دده قورقود كــه در آن زمــان در ميــان مــردم شــایع بــود
نمیتوانست خمسهی خود را خلق كند و بدون ترانههای عاميانه نمــیتوانســت بزمهــا بيارایـد و
رزمها راه بيندازد .بدون ضربالمثلهای پر بار آذربایجانی نمیتوانست اشعاری بنویسد كــه امــروز
هر بيت از آنان چون ستارهای بر تارك آسمان ادبيات فارسی مــیدرخشــد و اینهــا همــه دینــی
است كه ادبيات فارسی بدهکار ادبيات شفاهی مردم آذربایجان است .ادبيــات مــدون آذربایجــان
نيز بر اساس غنای ادبيات شفاهی مردم سرافراز گشــته اســت .آثــار شــفاهی خلــق مــا در طــول
هزاران سال گذشته آفریده شدهاند مانند اســاطير ،افســانهها ،داســتانها ،ضــربالمثلهــا ،نغمــهها،
تاپماجاها ،لطيفهها و غيره در عين عبور از سدهها و نسلها صيقل و جال یافته و به شکل امــروزی
خود در آمده است .این ادبيات متفاوت از ادبيات مدون دهان به دهان گشته وبه صورت شفاهی
زندگی كرده است .هم چنانکه به صورت شفاهی خلق شده ،به همان صــورت نيــز پخــش شــده
است .بیهيچ تردیدی ،ادبيات شفاهی بعد از پيدایش ادبيات مدون نيز همچنان آفریده میشــود
و پخش میگردد و هرگز از انتشار و توسعه باز نمانده و نمیماند .این نمونههای ادبيات شــفاهی
بیتردید پاسخگو و ارضا كنندهی خواستهها ،اميال ،بينشها و افکار و اندیشههای مردم است و
همواره دوشاخهی ادبيات ـ مدون و شفاهی ـ دست در دست هــم خواهنــد توانســت خــدمتگزار
مردم باشند .بررسی منابع اوليهی آفرینش خلق ،كشف زمان ،محل و اینکه توسط چه كسی این
/ 18فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
آفرینش انجام گرفته است بسيار مشکل و دشوار است .به هر حال میتوان همراه با این دشواری
بررسی ،تخمين زد كه نخستين آثار شــفاهی بــا آغــاز حيــات آدمــی همــدوره اســت .نخســتين
اسطورهها از نقطهی آغازین تاریخ باز آمدهاند .نغمهها و ترانهها ،همگام اوليهی انســانها در زمــان
كار و تالش بودهاند .این نغمهها و ترانهها هماهنگ با كار و كوشش دستهجمعی انسانها به وجود
آمدهاند.
گروه دیگر از ترانههای نخستين ادبيات شفاهی نيز نغمهها و ســرودهایی اســت كــه در آیــين
دینی و مراسم عبادت انسانها به كار میآمده اســت .ایــن نغمــهها و ســرودهای عبــادی ـ دینــی
مردم ،تالشی در جهت شناخت طبيعت ،پدیدههای طبيعی و در تالش برای تبيــين رویــدادهای
طبيعی است .انسانهای ابتدایی از رویدادهای طبيعی مانند طلــوع آفتــاب ،رعــد و بــرق آســمان،
آمدن باران و برف ،فراوانی محصول درختان و طبيعت ،آیين و مراسمی پيــدا كــرده و بــه مــرور
آداب و مراسمی را جزو برنامه ی زندگی خود قرار دادهاند .انسانهای ابتدایی بــرای تــابع كــردن
طبيعت نسبت به خویش تالش كرده و سرودهایی آفریدهاند و به رقصــهایی دســت زدهانــد كــه
امروزه نيز به شکلی هنری برای ما باقی مانــدهانــد در حاليکــه در اصــل ایــن رقــص و آوازهــا،
اهداف بزرگتری بغير از شادیهای امروزی را پی میگرفتهاند.
تحلیلی از فولکلور آذربایجان
وقتی سخن از فرهنگ میرود و از مردمی كه دارای انسجام فرهنگی پذیرفتــه شــدهای باشــد
تمامی مشخصاتی كه در فرهنگ فولکلوریک آن مردم است بر تمامی انواع فرهنگــی ـ یعنــی در
ضرب المثلها ،ترانهها ،داستانها ،قصهها و حتی ادبيات كتبی آنان یکسان وجود خواهد داشت؛ به
عبارت دیگر میتوان مشخصات واحــدی را یافــت كــه كمــا بــيش در داســتانها وجــود دارد و از
داستانهای ملت دیگر ،انواع فرهنگ آن ملت نيز قابــل جســتجو و ریشــهیــابی اســت .در چنــين
صورتی میتوان هویت فرهنگــی آن ملــت را غنــی و توانمنــد یافــت .چنــين ملتــی در حــوادث
تاریخیاش نيز برخورد مشخصی خواهد داشت.
مردم آذربایجان در طول تاریخ با همسایگان خود متشکل از اقوام مختلف زندگی كــرده اســت
و روحياتی كه در تمامی برخوردها از خود بــروز داده كــم و بــيش منبعــث از فرهنــگ عمــومی
مردمش بوده است .میبينيم كه در طول تاریخ قهرمانانی چون افراسياب ،بومين خاقــان ،بابــک،
شاه اسماعيل ،ستارخان و دیگران بپا میخيزند و رهبری مــردم را در برهــههایی از تــاریخ بــه
عهده میگيرند .در همين زمان ،مردم آذربایجان همراه با دیگر اقوام ایرانی زندگی میكننــد امــا
در تمامی مبارزات این زمان از دیگر اقوام جلوترند یا رهبری را بر عهده دارند .حتی شاعران این
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 19 /
ملت نيز از این سلحشــوری و دالوری ســهمی دارنــد نســيمی ،نفعــی ،واقــف ،نابــدل و دیگــران
شاعرانی هستند كه همچون بابک در برابر دشمن ایستادهاند و با فــدای جــان خــویش از آرمــان
مردم خویش دفاع كردهاند .پس چنين روحيهای كه ســمبل آنـرا در قهرمانــان و اندیشــمندانش
میبينيم نمودی از روحية منبعث از فرهنگ مردم اســت .ایــن روحيــه را مــیتــوان در فرهنــگ
شفاهی مردم یعنی ترانهها یافت .مضــمون ترانــههایی در دفــاع كــه جملگــی دال بــر رشــادت و
حمایت از مردانگی است از این فرهنگ مایه گرفته است .در ضربالمثلها نيــز مــیتـوان چنــين
روحيهای یافت ،چرا كه در صدها ضربالمثــل از مــردی و مردانگــی ،جســارت ،وطندوســتی و...
تعریف میشوند .همينگونه است دیدی كه نســبت بــه زنــان وجــود دارد .بينشــی كــه در مــورد
اعتقادات ،حتی خرافات وجود دارد متمایز از ملتهای دیگر است.
ضرب المثل:
كئچمه نامرد كؤپوسوندن قوی آپارسين سوسنی ـ یاتما تولکو دالداسيندا قوی یئسين آسالن سنی
بایاتی:
مـن گــئـدیـرم آغـالمـا عــزیــزیـنـم آغــالمـا
نـامــرده بئــل باغــالمـا ! گئدیب گله بيلمه سم
در داستانهای آذربایجان میتوان به روحيات بوز قورد و نقش اســطوروی آن اشــاره كــرد كــه
سایههای اسطوره و یا بينش اسطورهای را مــیتــوان در داســتانها ،بایــاتیهــا ،اعتقــادات ،آداب و
رسوم مردم یافت .در همهی این موارد بوزقورد سمبلی از جسارت ،چاالكی و نيرومنــدی مــردم
است .او در اسطورهها ،بوجود آورندهی اوغوز خان است ،در داستانها نشان دهندهی راه است ،در
افسانهها با جسارت خاص خویش حتی قویتر از پلنگ و شير خود مینماید .مردم دست گرگ را
نگه میدارند تا بر پشت مریضی كه از ترس دچار بيماری شده است بکوبنــد و تــرس را از تــنش
بریزند.
اطالعات مطرح شده در فوق در شکل تمامی داستانهای ،تاریخی ،افسانه ،روایت تجسم یافتــه
است .در همهی اینها روح تركانهای از اخالق ،عشق ،خانواده و سرزمين و دولت متــرنم اســت و
عظمت معنوی تركان بازتاب خود را یافته و نسل به نســل منتقــل شــده اســت .در داســتانهای
ترك ،فرزندان ایل با یک روشنایی الهی زاده میشوند .دنيایی كه قاراخان میآفریند دنيای نور و
روشنایی است ،زنی كه از دریا بيرون میآید تخيلی نورانی است .زمانی كه اوغوززاده شد صورتی
نورانی داشت و همسرش از نوری كه از آسمان آمده بود به وجود میآید .بوزقوردی كه راهنمای
اوغوز میگردد گرگی است كه از نور زاده میشود .اوغوز خان نــام فرزنــدانش را خورشــيد ،مــاه،
ستاره ( گون ،آی ،اولدوز) میگذارد.
/ 20فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
عشق نورانی تركان به آب ،درخت ،آسمان و آتش نمادی از اعتقادات اوليه اوســت .اعتقــاد بــه
آفرینش 9انسان در زیر یک درخت 9شاخه و به دنيا آمدن فرزندان اوغــوز خاقــان بــه نامهــای
گؤی ،داغ و دریا كه در زیر درخت به دنيا آمده و فرزندی كه زیر درخت دیگری بــه دنيــا آمــده
باشد نام قبچاق مینهد و این رمز عالقه ی تركان به طبيعت است.
در داستانهای تركان فلزات قيمتی نيز مانند طال ،نقره ،آهن ،سرب ،قلع ،بــرنج ،فــوالد و غيــره
برنام انسانها نيز آمده است .تركان برای امرارمعاش خود به معدن كاوی پرداختــه و توانســتهانــد
فلزات قيمتی و محکم را استحصال كرده و از آن تجهيزات و یراق و سالح بسازند .وسایل شــکار
میسازند .انسانها را نيز به دودسته تقسيم میكردنـد .افــرادی در ســمت راســت خاقــان مــی-
ایستادند طال میناميدند و دست چپ خاقان را نقره نام مینهادند .آنان تير و كمان میســاختند
و از طال و نقره نه برای زینتآالت زنان ،بلکه وسایل زندگی میساختند.
در داستانهای آذربایجان اسامی قهرمانان به صورت آلتون ،قيزیل ،گوموش ،دمير ،تيمور آمــده
است .توضيحات قهرمانان با فلزات میآمده :تونج اوزلو ،دمير بيلک لی ،آلتون قلب لی ،گومــوش
بدنلی و غيره .همهی اینها گواهی میدهد كه تركان از ادوار بسيار قدیمی فلزات را كشف كــرده
و با معدنکاوی زندگی میكردهاند.
بوز قورد در داستانها ،سمبلی از جسارت و قدرت تركان به شمار مــیآمـد .او راهنمــای ایــل و
رها كنندهی آنان از گم شدگی بوده است از همين روست كه قهرمانان داستانها به گــرگ شــبيه
میشوند تا جایی كه این رسم در آثار نظامی گنجوی نيز خــود مــینمایــد و او خــود را از نســل
گرگ میشمارد:
پـدر بــرپدر مـر مـرا تـــرك بـود،
كه هر یک به نيرو یکی گرگ بود.
آری ،نظامی كبير نيز پدر و اجداد خود را در جسارت و چابکی چون گــرگ مــیدانــد .ناگفتــه
نماند كه گرگ در اسطورههای تركان -در داستانهای اویقور ،خدا به شکل گرگ ظاهر میشود.
در داستان ارگنهقون ،حاكم تركان بؤرته چنه یعنی بورقورد (گرگ خاكستری) ناميده مــیشــود.
در یکی از نخستين پرچمهای تركان ،سریک گرگ طالیی بعنوان ســمبل تركــان انتخــاب شــده
بود .این پرچم در پيشاپيش اردو حركت میكــرد و حتــی روی چادرهــای تركــان عکــس گــرگ
خاكستری كشيده میشده است.
همهی اینها نشانگر اینست كه گرگ در حيات تركان نقش بســزایی داشــته اســت .در همــهی
داستانهای تركان ،عالقه و حرمت بسيار واالیی نسبت به زنان ابراز میشود .زنی خيالی به نام آغ
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 21 /
آنا تانری دستور آفرینش دنيا را داده است .مادر اوغوز آی قاغان است كه از نوری آفریده شــده و
چون حوریان زیبا و سفيد بوده است.
در داستانهای تركان ،اسب نيز نقش ارزندهای دارد .او دوست وفادار قهرمــان داســتان اســت و
همچون سالح در پيش قهرمانان احترام دارد و چــون نــاموس قهرمــان مقــدس اســت .از دیگــر
مشخصات داستانهای تركان ،ادغام شعر و موسيقی با روایت و داستان است و اوزانها داســتانها را
با مهارت و هنر موسيقی ،آواز و رقص به اجرا در میآورند.
همهی این مشخصات گفته شــده در كــل فولکلــور آذربایجــان وجــودارد .قهرمــانی ،دالوری،
رشادت ،فداكاری جزو خصيصههای ملت آذربایجان به شمار میآید و در تمامی شئونات زندگی
او و در همهی انواع فولکلوریک ـ بالکل فرهنگ مردم آذربایجان نفوذ یافته است.
به این ترتيب ،نمونههای ادبيات شفاهی مردم آذربایجان در زمانهای بسيار دیرین و بر اســاس
اعتقادات ،آداب و مراسم دینی آفریده شدهاند ودر طول سدهها و هزارهها با گذشتن از نسلی بــه
نسل بعد صيقل یافته وجال داده شدهاند .امروزه این وظيفه ی ادبيات شفاهی را ،ادبيــات مــدون
از جمله شعر ،رمان ،رقص ،تأتر ،علم و هنر بر عهده دارند.
خصوصياتی هست كه ادبيات شفاهی را با ادبيات مدون مشترك ساخته یا متفاوت مــیســازد.
آنچه در این دو مشترك است خدمت آنها برای سعادت و خوشحالی انسانهاســت .همانگونــه كــه
گفتيم ادبيات شفاهی در زمانی كه هنوز نوشتن و الفبا در كاری نبــوده پدیــد آمــده اســت و بــه
همين خاطر این ادبيات به نامهای مختلفی شناخته شده است :ائل ادبياتی ،ائل ســؤزلری ،آغيــز
ادبياتی ،شفاهی ادبيات ،خالق ادبياتی ،فولکولور و غيره.
معلوم است كه كالم مدون بعد از كالم و سخن شفاهی پدیدآمده است و جالــب اســت بــدانيم
كه ادبيات شفاهی آذربایجان به طوری نجيبانهای بر ادبيات شفاهی خلقهای همسایه تأثير نهاده
است كه میتوان اسناد فراوانی از این جنبه ارائه نمود.
تنوع ادبيات شفاهی نيز موضوعی است كــه نمــیتــوان از آن رد شــد .ترانــهها ،ضــربالمثلهــا،
قصهها ،افسانهها ،آداب و مراسم ،ادبيات عاشيقها شامل موسيقی ،شعر و منظومـهها ،بایــاتیهــا،
الالییها ،اوخشاماها ،آلقيشها ،قارقيشها و غيــره آنچنــان گنجينــهای را آفریــدهانــد كــه بررســی
كوتاهی از آنها چندین مجلد خواهد بود .اما موضوعيت ليریک ،اپيک و دراماتيــک چيــزی اســت
كه مجموعهی فوق هر یک در یکی از این سه نوع جــای مــیگيــرد .در همــهی ایــن موضــوعها،
مضامين انسانی مطرح است و سادگی و همه جانبگی آن اساس اصلی این گنجينه است.
فولکلور یا ادبيات شفاهی مردم ،اساس و پایه فرهنگهــای ملــل مختلــف را تشــکيل مــیدهــد.
فولکلور سرچشمهی افکــار ،تجربــهها و اندوختــههای تــودهی مــردم اســت كــه نســل بــه نســل
/ 22فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
اندیشههای ارزشمند و گرانبهای خود را برروی هم ریخته ،عواطف و ذوق خود را بکــار گرفتــه و
گنجينهی زوال ناپذیری را بوجود آوردهاند .ادبيات شفاهی شامل ضربالمثلها ،قصهها ،افسانهها،
متلها ،عقاید ،آداب و رسوم ملت میباشد كه هر یک از انواع آن در شرایط خاصی بوجود آمــده
و روی هم رفته روحيات یک ملت را نشان میدهد و در حقيقت آئينهی تمــام نمــای تـاریخ و
اراده و روحيات آن ملت میباشد.
متفکران بزرگ دنيا از اوایل قرن نوزده بــه ارزش ایــن ادبيــات پــی بــرده و در نوشتههاشــان
مطالبی را در این مورد بيان كردهاند ،از آنجمله به نظر ماكسيم گورگی ،فولکلور برجستهتــرین و
كاملترین هنر مردم و شاهکار فرهنگ ملتهاست.
فولکلور گونههای متنوع و گستردهای دارد كه شامل ترانــههای عاميانــه ،داســتانها ،افســانهها،
قصهها ،ضربالمثلها ،متلها ،بازیهای كودكــان ،آیينهــا و مراســم دینــی ـ اجتمــاعی ،اعتقــادات و
باورها ،و ...می باشد كه شناخت ،گردآوری و بررسی هر یک از این گونهها ضرورتی انکــار ناپــذیر
است واز فوریت خاصی نيز برخوردار است.
ترانههای عاميانه از الالیی مادران ،مرثيه در عزای عزیزان از دست رفته ،نغمههای شــادی بــه
روز های سرور و ...تشکيل شده كه در عين حال قدیميترین كالم مــوزون بشــمار مــیرود .ایــن
شعر ابتدایی اگر از نظر وزن و قافيه و عروض دقيق نباشد ،امــا بســيار شــيواتر و دلچســب تــر از
اشعار شاعران رسمی است.
مضامين این ترانهها عمومی واجتماعی است ،چون دردو غم هر كسی در همين ترانهها نهفتــه
است و هر كسی كه آنرا میخواند احساس میكند خود آنرا سروده است؛ چون تمــام احساســات
و عواطف خود را درآن می یابد و اگر نقصی داشته باشد هنر و ذوق خود را در آن دخالــت مــی-
دهد .سرایندگان این ترانهها گمنام و در عين حال تمام مردم است .این ترانهها آواهای عميــق و
حساس انسانها و نمایندهی روح هنری آن ملت میباشد .ایــن ترانــهها در واقــع صــدای درونــی
ملت در تمام طول تاریخ است.
دلچسبی و شيوایی اشعار عاميانه در اینست كه ساختهی خود مردم است كــه عــرض ســالها و
قرنها زبان به زبان گشته و احساسات مردم زجر كشيده و ســتمدیده بــا تمــام حســرتها و اميــال
سركوفتهشان در آن مؤثر بوده و هر كسی بنا به مقتضای حال خود ،این اشعار را بطرزی كه بــه
جان نشيند ،زینت و آرایش داده و آراسته اند و بعيد نيست كه اینگونــه اشــعار بــرای عامــه ،بــر
اشعار ادیبان رجحان داشته باشد ،چون با احساسات و عواطف هزاران انسان ساخته شده است.
ادبيات توده ،پایه و اساس بزرگترین شاهکارهای هنری و ادبی جهان است .ترانــههای عاميانــه
نخستين اشعار ادبی است كه سينه به سينه نقل شده ،هر كسی از ذوق وهنر خــود بــرآن مایــه
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 23 /
گذاشته ،آنرا صيقل داده ،صافتر كرده و احساسات درونی خود را در آن زنده كرده است .ادبيــات
شفاهی آفریدهی مردمی است كه زندگی ،درد و غم ،رنج و حسرت ،مبارزه ،شادی و ســرور آنهــا
در قالب اشعار ،قصهها ،افسانهها و زبانشان تجسم یافته است.
داستانهای فولکلوریک نيز اكثراً نيازهای معنوی و روحی زمانی مردم را اقناع كرده و نسبت به
اوضاع زمان ،داستانهای متفاوتی بوجود آمده است .اگر داستانهای حماســی و رزمــی ،از وطــن و
آزادی و مردم دفاع میكنند ،زمانی بوجود آمدهانــد كــه كشورشــان در دســت بيگانگــان بــوده و
جنگ و جدالها ادامه داشته است ،اما داستانهای عشقی در زمان آسایش و راحتی خلــق آفریــده
شدهاند .در تمامی این داستانها آنچه مورد توجه بوده اینکه مردم خواستار آن است كه منــافع و
حقوقش پایمال نگردد .در داستانهای فولکلوریک اگر قهرمانی وجــود دارد ،قهرمــانی اســت كــه
برای استرداد حقوق توده قيام كرده است و حتی مردان بزرگ زمان بنا بــه اقتضــای دوران ،نــزد
مردم رنگ قهرمانی گرفته ،موضوع چکامهها و سرودهای عاميانه شدهاند و در توصــيف چهــرهی
وی ،افسانهها و حماسهها ساخته شده است.
افسانهها و داستانها پر معنیترین و عميقترین آفرینشهای هنری در دوران گذشــته اســت .در
ميان ملل مختلف جهان نيز افرادی هستند كه كارشان نقالی داستانهاســت .ایــن افــراد در واقــع
حافظ و منتقل كنندهی ادبيات شفاهی مردم هستند .این افســانهها و داســتانهای باســتانی را بــا
آب و تاب بيان میكنند و طرفداران و عالقمندان بسيار دارند .در ميان هــر ملتــی از ایــن گونــه
نقاالن یافت میشود .در آذربایجان عاشيقها این كار را برعهده دارند .آنها عالوه بر نقل داســتانها ،شــعر
میسرایند و آهنگ می نوازند .آفــرینش و خالقيــت ایــن نقــاالن ،بزرگتــرین حماســهها وداســتانهای
عشقی جهان را بوجود آورده است .ماكسيم گوركی در مورد این نقــاالن نظــر جــالبی دارد ،او كــه در
داغستان «عاشيق سليمان» را دیده و مدتها از زبان عاشيقها ترانهها و داستانها شنيده است ،آنها را بــا
«هومر» مقایسه كرده و عاشيقها را «هومرهــای عصــر» مــینامــد( 1.درحاليکــه بــرای شناســایی ایــن
شاعران ،خنياگران و نقاالن كارهایی كه در ایران صورت گرفته بسيار ناچيز است).
فولکلور از تجربهها سخن میگوید و این تجربههاست كه ضربالمثلها را بوجود آورده اســت و
هر كسی تجربهی خود را با جملهای گفته و دیگران در بوتهی آزمایش گذاشته ،نتيجه گرفتــه و
قبول كردهاند.
فرهنگ یک ملت یعنی سرمایهی مادی و معنوی آن ملــت اعــم از ادبيــات ،موســيقی ،آداب و
رسوم و ....میباشد كه اساس آنرا همين فولکلور تشکيل میدهد و بر تمام هنرهای مــردم تــأثير
مستقيم میگذارد .فولکلور ،بستگی به تاریخ و اوضاع زمان دارد ،چون بنا به خواســت زمــان هــر
1
الیاس افندیف ،پاشا ،آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،باكي،1970 ،ص .54
/ 24فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
یک از موارد فولکلوری ،زمانی اوج گرفته و زمانی سقوط كرده است .بنابراین مهمترین مسئلهای
كه میتواند وضع واقعی زمان را نشان دهد ،فولکلور است كه در دل مردم بوده و عامــهی مــردم
آنچه از اوضاع اطراف خود برداشت كرده ،در قالبهای ابتدایی شعر و افسانه ریخته اســت ،وآنچــه
بوجود آورده است از صداقت و احساسات او حاكی است و در حفظ احساسات خود صــادق بــوده
و سفارشات در آن ـ مثل ادبيات ـ دخالتی نداشته است.
ماهيت و چگونگی آفرینش داستانها و مضمون آنها بستگی تمام به علــل زمــانی دارد ،در هــر
زمانی نسبت به موقعيت مردم عامی و زحمتکش ،داستانهای متفاوتی با زمانهــای دیگــر ســاخته
میشود و از روی همين داستانها میتوان به روحيات مردم در زمان معين و تأثير عوامــل زمــانی
در زندكی و طرز معيشت مردم دست یافت .بدین خاطر باید فولکلــور هــر دوره از تــاریخ جمــع
آوری شود .از روی آن بهتر میتوان به مقاومتها و ارادهی مردم در مقابل ستمگران پی برد.
هر ملتی برای خود دارای فولکلوری است كه با فولکلور ملت دیگر متفــاوت مــیباشــد .از ایــن
لحاظ میتوان به روحيات و اخالق آن ملت پی برد .البته فولکلور هر ملتــی بســتگی بــه عوامــل
مختلف جغرافيایی ،تاریخی ،زبانی و نژادی ،جوی و ...دارد و هر یک از مــواد فولکلـور بــا عوامــل
مختلف بستگی پيدا میكند ،اما اینجا مجال ایــن بحثهــا نيســت و تنهــا بــه مســئلهی شــباهت
فولکلوری كه در ميان ملتها بچشم میخورد ،اشارهای كرده و نمونه ای ذكر میگردد.
از مقایسه قصهها و افسانهها و ...ملل مختلف چنين بر می آید كه بسياری ازآنها در ميان ملــل
دیگر و یا شبيه آنها یافت میشود ،مثالً قصههای ایرانــی بــا كمــی تغييــر در ميــان فرانســویها،
آلمانيها و ...وجود دارد ،یا ضربالمثلها كه اكثراً در ميان ملتها یک معنی واحــد داشـته ،ولــی در
قالبهای متفاوت بيان شده است ،یا اساطير ملل و قهرمانيهای آنها در بعضی شرایط ،شــبيه هــم
می باشند كه رویهم آثار كالسيک جهان را تشکيل دادهاند.
ال به چند تا از آنها اشاره میشود1:
این تشابه و مشاركت علل زیادی میتواند داشته باشد كه ذی ً
)1ریشهی بشری :منظور اعتقادات ،خرافات و آداب و سوم ابتدایی انسانهاست .انسان ابتــدایی در
مقابل حوادث طبيعی ضعف داشته و در مورد نيروی مافوق طبيعی عقاید و تفکراتی داشــت كــه
این عقاید با كمی اختالف در ميان مردم یکسان بوده است كــه رفتــه رفتــه ایــن عقایــد تکامــل
یافته ،تغيير كرده و یا از بين رفته است ،با اینحال معدودی از آنها باقی مانده اســت و در بعضــی
شرایط مخصوصأ در قالب مثلها ،آداب و رسوم ،عقایدمذهبی و خرافات به چشم میخورد كــه بــا
كمی ضعف و قدرت در ميان تمام ملل یافت میشود .اعتقاداتی همچون عقاید در مورد پيدایش
1م .كریمي ،ادبیات باستان آذربایجان ،تبریز ،انتشارات ایشیق ، 1358 ،ص .58
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 25 /
انسان و جهان و در مورد طبيعت ،خدا ،زمين ،خورشيد و...كه در ميان مردم هنوز باقی مانــده و
شباهتهایی در این مورد در ميان ملتها چشم میخورد.
)2دوستی ملتها :درطول تاریخ ملتها با هم روابط دوستانهای داشتهاند و ایــن دوســتی ممکــن
است به علل مختلف دینی ،فرهنگی ،اقتصادی و غيره بوده باشد .در هــر حـال ایــن دوســتیهــا
موجب نزدیکی ملتها به یکدیگر شده و در نتيجه از عقاید ،آداب و رسوم وكال فرهنگ یکــدیگر
تقليد كرده و بر هم تأثير گذاشتهاند.
) 3همزبانی و هم نژادی :ریشهی نژادی چند ملت همسایه اكثراً بــه یــک جــا مــیرســد .وقتــی
قومی از سرزمين اصلی خود بجای دیگر كوچ كرده و در آنجا بنای تمدن و فرهنــگ مــیگــذارد،
مسلماً این قوم موقع كوچ از وطن اصلی ،فرهنگی همراه خود دارد و قومهای دیگـری كــه بــدین
ترتيب از هم منشعب میشوند ،همه فرهنگ ابتدایی خود را از یک نقطه برداشتهاند و این وضــع
شباهتی را بين ملل همزبان و هم نژاد بوجود میآورد ،از این گذشه همزبــانی ملــتهــا هميشــه
موجب شده تا روابط حسنهای بين آن دو ملت برقرار شود و از فرهنگ و تمدن همــدیگر مطلــع
بوده كه تأثير و تقليد اینها اجتناب ناپذیر میباشد.
) 4ملتها زیر نفوذ یک نوع حکومت؛ زمانی فــاتحی كشورگشــا ،ســرزمين پهنــاوری را زیــر پــا
گذاشته و ملتها را زیر فرمان خود در آورده است .ملتهای مختلف از دست یک حکومــت ،یــک
نوع ستم و ظلم دیدهاند ،بنا براین تفکر آنها درباره ی این حاكم تا اندازهای شــبيه بهــم خواهــد
بود .افسانههایی كه درباره همان شخصيت پرداختـه مــیشــود وجــوه مشــتركی خواهــد داشــت
چنانکه افسانههای تاریخی بين ملتهای همسایه بسيار شبيه هم است.
)5وضع اجتماعی مشابه :ملتی زیر ظلم و ستم قرار میگيرد .ملت همسایهی وی قــبال چنــين
حالتی داشته و تجربهای اندوخته است .این ملت از اندوختهی همسایهاش مدد میطلبد و خــود
را برای مبارزه با وضع موجودآماده میكند و این وامی را كه از همســایه گرفتــه ،شــکل خــودی
میدهد و اینجاست كه شباهت فولکلور شدت مییابد.
مثالی كه اینجا میآوریم حماسهی «كوراوغلــو» داســتان آذربایجــانی اســت .ایــن داســتان بــا
گونههای مختلفی در ميان ملل مختلف از جمله ترك ،ازبک ،ارمنــی ،تاجيــک و تــركمن وجــود
دارد .در بررسی این داستان مهمتر از همه مسئله ،همزبانی جلب توجه میكنــد .چــون ریشــهی
زبانی این ملتها به یک جا منتهی میشود ،در نتيجه ،رابطهی فرهنگی نيــز داشــته و نســبت بــه
اوضاع ملتهای همزبان خود توجه داشتهاند و این خود یکی از عللی است كــه داســتان كوراوغلــو
در ميان ملل تركزبان رخنه كرده است.
/ 26فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
منظومههای كوراوغلو از آثار پرارزش ادبيات شفاهی مردم آذربایجان و یکی از غنیتــرین آثــار
فرهنگی جهان است .چون این داستان بر همگان شناخته شده است تنها به توضــيح مختصــری
اكتفا میكنيم .در قرنهای 16و ،17آذربایجان ميان اشغالگران ایران و عثمــانی تقســيم شــده و
هر یک برای كسب ثروت طبيعی این سرزمين در جنگ و جدال بودند و آذربایجان روز بــروز رو
به ویرانی می گذاشت ،بعد از روی كار آمدن شاه عباس صفوی این جنگهــا شــدت یافــت .مــردم
آذربایجان نيز نارضایتی نشان داده عصيان میكنند و آزادی سرزمين مــادری خــود را خواســتار
میشوند ،در این ميان چهرهی كوراوغلو نشانگر واقعی این عصيانهاست كه به نحوی درخشان در
فولکلور نيز با وسعتی وسيع گسترش یافته و سيمای قيام آن دوران را جلوهگر ساخته است.
منظومههای با شکوه كوراوغلو (تا حال 18قول یا داســتان از حماســهی كوراوغلــو گــرد آوری
شده است) 1در ميان تمام ملل جهان غوغایی بپا كرده است و یکــی از معتبرتــرین منظومــههای
حماسی مردم آذربایجان است كه از طرف محققين و منتقدین دنيا مــورد بحــث و بررســی قــرار
گرفته و به عنوان قهرمان ملــی آذربایجــان شــناخته شــده اســت .بــرای اولــين بــار داســتانهای
كوراوغلو بسال 1721م .بزبان تركی و با حروف ارمنی در تبریز نوشته شده است و بعــد از آن در
سال 1805م .عندليب قراجهداغی در مجموعهای از ادبيات شفاهی كه جمــعآوری كــرده اســت.
چند شعر از كوراوغلو را جمعآوری و نوشته است2.
كوراوغلو در آسيای ميانه ،در ميان ملل مختلف آن ،قهرمانی است كه با شخصيتی مبــارز ولــی
با نامها و مبارزات مختلف معروف و مشهور اســت 3.ایــن داســتان در ميــان مــردم تاجيــک بنــام
«گورگولی» معروف اســت .اســاس داســتان آن چنــين اســت كــه ســرزمين زیبــای «چــامبول»
سرزمينی است كه بين مردم مساوات و عدالت برقرار است .اشغالگران مختلف به این ســرزمين
هجوم میآورند .تمام مــردم چــامبول بــه دفــاع از ســرزمين خــود برمــیخيزنــد و در نتيجــه ی
همبستگی ،بر دشمن غلبه مییابند .گورگولی قهرمان و نمایندهی مردم زحمتکش اســت كــه از
ميان توده ی فقير برخاسته و فرزند قصابی بیچيز است و با اتحاد مردمــی ســاده و پاكــدل ،بــه
دفاع از حقوق مردم برمیخيزد.
در ميان مردم تركمن ،این داستان بنام «گوراوغلو» (گورزاد) معروف اســت .مضــمون داســتان
اینست كه «آدی بيگ» قهرمانی است كه بعد از مرگ ،صــاحب پســر مــیشــود و او را «روشــن»
مینامند و چون بعد از مرگ پدر بدنيا آمده ،كوراوغلو صدا مــیكننــد« .خــان» ،دایــی كوراوغلــو
یعنی «مؤمن» را میكشــد و چشــمان پــدر بــزرگش «جيغــالی بيــگ» را از حدقــه در مــیآورد.
1كور اوغلو ،پروفسور محمدحسین تهماسب ،كؤچورن :م .كریمي ،چاپ دوم ،تبریز ،اختر.1384 ،
2پاشا افندیف ،آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،باكي ،1970 ،ص .214
3م .كریمي ،كور اوغلو حماسهسي ،تهران ،اندیشه نو.1382 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 27 /
كوراوغلو از بچگی در كنار جيغالی بيگ و زن مؤمن ،بزرگ میشود .خان با یکی از ســركردههای
خود ،زن مؤمن یعنی «گل اندام» را دزدیده و با خود میبرد .كوراوغلو كه هنوز بــه ســن جــوانی
نرسيده ،برای انتقام آماده میشود و چهل مرد جنگی را دور خود جمع كــرده و بــر ركــاب اســب
افسانهای «قيرآت» مینشيند و دالوریها نشان میدهد .سپس با «یونس پری» ازدواج میكند امــا
صاحب فرزندی نمیشود و «اووز» پسر «پولدور» را به فرزنــدی مــیپــذیرد .از خصوصــيات ایــن
قهرمان در ميان مردم تركمن ،رشادت ،مردانگی و جنگاوری میباشد .داستان كوراوغلو در ميــان
ملت ترك نيز جلــب توجــه مــیكنــد .در ایــن داســتان دشــمنان اصــلی كوراوغلــو بازرگانــان و
ثروتمندان هستند .بدین خاطر كوراوغلو ،در سر جادهها ایستاده و از آنها باج میگيــرد .عــالوه از
روح قهرمانی ،در این داستان روابط عشقی نيز جلب توجه میكند.
در این داستان ،كوراوغلو چهل مرد جنگی را دور خود جمع كرده است ،اما در این جا مبــارزه-
ی سياسی و اجتماعی او عليه استثمارگران بچشــم نمــیخــورد و موضــوع اجتمــاعی و مســاوات
موجود بين مردم و قهرمانان دیده نمیشود و در حالــت كلــی اعتــراض او عليـه فئودالهــا ،مســير
ضعيفی را طی میكند.
در ميان مردم ارمنی ،گونهی دیگری از داستان كوراوغلو موجود است كه از دیگــر داســتانهای
ملل مختلف نسبت به كوراوغلوی واقعی آذربایجانی نزدیکتراســت .در داســتان ارمنــی كوراوغلــو،
موضوعات اسبهای قيرآت و دورآت ،دزدیده شدن قيرآت ،موضوع تفنــگ در پایــان ایــن مبــارزه،
كمک به فقيران و برقراری مساوات و شمشير مصری شباهت زیادی با داســتان آذربایجــانی دارد.
در گونهی ارمنی داستان ،كوراوغلو قهرمانی مبارز عليه فئودالها ،مــدافع حقــوق عامــه و قهرمــانی
وطنپرست شناخته میشود .ملت ارمنی نيز كه درآن زمان زیر استثمار اشغالگران بودنــد ،بــرای
تقویت روحيهی خود در مقابل ظالمان ،ایــن اثــر قهرمــانی را از فرهنــگ آذربایجــان بــه عاریــت
گرفتهاند و این جریان بخاطر موقعيت اجتماعی و وضع سياسی ـ اجتماعی مشابهی است كــه بــا
آذربایجان داشتند .این داستانها از طریق ترجمهی عاشيقها به زبان ارمنی بوجــود آمــده اســت و
همسایگی دو ملت و روابط فرهنگی توانسته است این مشابهت را بوجود بياورد.
داستان عشقی «اصلی و كرم» و «عاشيق قریب و شاه صنم» نيز از داستانهایی هســتند كــه در
ميان چند ملت مشهور بوده و هر ملت آنرا جزو فرهنگ و فولکلور خود بحساب مــیآورد ،مســلم
است كه دوستی ملتها در این مشابهت تأثير فراوان دارد.
فولکلور كه سرچشمهی فرهنگ هر ملتی است میتواند امروز در بارورتر ســاختن فرهنــگ هــر
ملت مؤثر باشد .با توجه به وسعت ،گسترش و شيوایی فولکلـور و ظرافــتهــایی كــه در آن بکــار
رفته ،ادبيات كتبی میتواند از این منبع سرشار استفاده كند.
/ 28فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ادبيات اصيل هر ملتی ،زمانی مورد توجه قرار میگيرد كه از قــدرت فولکلوریــک بــومی مــدد
جوید و از آن ملهم شود .میتواند با مایهای از قلمــرو ادب تــوده ،وارد زمينــهی اجتمــاعی شـود؛
چنانکه آزمایشهایی صورت گرفته و نتيجه ی ثمر بخشی داده است.
در ادبيات فارسی ،نظامی گنجوی یکی از شاعرانی است كه بــا وســعت بيشــتری از فولکلــور و
داستانهای مردمی استفاده كرده و وارد ادبيـات كتبــی كــرده اســت .نظــامی در خمســهی خــود
مخصوصاً «مخزناالسرار» داستانهای عشقی ،اخالقی ،اجتماعی و تاریخی را از زبان مردم گرفتــه
و بطرز هنرمندانهای ثبت كرده است.
میتوان با استفاده از زبان مردم و موضوع و ساختمان فولکلوری ،بهترین شــاهکارها را بوجــود
آورد ،این كار چندان زحمتی نيز نمیخواهد ،چنانکه امروز نمونهاش را در بعضی اشعار و كارهای
هنری كه از روی قصهها ،ترانههای عاميانه ،داستانها و ...ساخته شدهاند میبينــيم همــواره كــاری
جالب و ستودنی است و اگر چنين هنری تقویت شود ،مسلماً تأثير فوق العادهای خواهــد داشــت
كه اهميتش از حدود ادبيات نيز فزونتر میشود.
ادبيات شفاهی هر ملتی ،لوكوموتيو اصلی فرهنگ آن ملت است .مردم با این فرهنــگ تربيــت
شده و پرورش مییابند 1.هرچه فرهنگ شفاهی غنیتر باشد تأثير مستقيم آنرا در روابط انســانها،
جامعه و حتی علوم می توان یافت .این فرهنگ شامل گذشته و حال مردم است ،حوادثی كه در
گذشته از سر گذرانده ،مبارزاتی كه عليه بيداد و ستم پيش برده ،شادیها و پيروزیهایی كه كســب
كرده ،همچنين غمها و شکستهایی كه داشته است ،آمال و آرزوها ،آداب و رسوم ،طــرز معيشــت،
توانمندیهای یک ملت در ادبيات شفاهی آن متبلور است .ادبيات شفاهی مردم آذربایجــان بســيار
غنی ،گسترده و متنوع است و گنجينهای است فنا ناپذیر ،كه از آفــرینش انســان بــر روی كــرهی
خاكی تا به امروز ،فرهنگی بالنده و پویا برای ما به یادگار مانده است .تنوع و گســتردگی ادبيــات
شفاهی آذربایجان آن چنان زیاد است كه شاید در بين ملل دیگر نتوان نظيری بر آن یافت .ایــن
ادبيات شامل آداب و رسوم ،باورها ،اعتقادات ،اشعار ،ضرب المثلها و بسياری از انــواع بيــان اســت
كه در ميان همــهی ملتهــا وجــود دارد امــا آذربایجــان بــه دليــل قــدمت تــاریخی و گســتردگی
جغرافياییاش دارای آداب و رسوم گسترده و قدیمی است .از دیگر سو ،عاملی كه باید به صــورت
مجزا روی آن تأكيد كرد ادبيات عاشيقی است كه هر چند میدانيم در ميان ملتهــای دیگــر نيــز
دراویش ،نقاالن ،خنياگرانی وجود دارند كه كارشان داستانسرایی ،نقّالی و آهنگســازی اســت امــا
این طبقات در آذربایجان نيز وجود دارند و عاشيقها مجــزا از آنــان در طــول تــاریخ همــراه ملــت
1م .كریمي ،زبان تركي در بوته ی زبان شناسي تطبیقي ،زنجان ،1378 ،ص . 17
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 29 /
زندگی كردهاند و هزاران دفتر شعر ،داستان و آهنگهای متنوع موسيقی به وجــود آورده انــد كــه
خود در حد تاریخ ادبيات ملتی ارزشمند است.
در گردآوری فولکلور ،حجم كتاب به وجود آمده مطرح نيست و نباید با گــردآوری هــر بيــانی،
داستانی ،ضربالمثلی بر حجم آن افزود بلکه می بایست در اصالت آنچه گردآوری میشود دقــت
كافی به خرج داد تا موادی گردآوری شود كه از درون خود ملت جوشيده باشد و گرنه ترجمــه از
زبانهای دیگر و فرهنگ ملل دیگر ،غنای آنرا باال نمیبرد.
تالش در جهت گردآوری فولکلور در آذربایجان ،قدمتی كم و بيش 200ساله را داراســت هــر
چند كه علم فولکلورشناسی بيشتر از یک قرن عمر ندارد .بسياری از ترانههای عاميانه تحــت نــام
بایاتی در نسخههای خطی كتابهای كالســيک ـ در حاشــيه و مــتن كتابهــا استنســاخ یافتــهانــد.
بسياری از ضربالمثلها توسط شاعران كالسيک وارد ادبيات مدون و رسمی گردیــدهانــد .در ایــن
مورد حتی میتوان ادعا كرد كه بسياری از شاعران واالمقام ما كه آثارشان را به زبان غير مــادری
یعنی فارسی و عربی نيز نوشتهاند از ضربالمثلها و به طور كلـی از فرهنــگ شــفاهی مــردم وارد
كردهاند همچنانکه میدانيم نظامی گنجوی صدها ضربالمثل ،داستان از فرهنــگ خــودی را بــه
زبان فارسی وام داده است.
عندليب قرهجهداغی در قرن 18برخی از مواد ادبيات شــفاهی مــردم آذربایجــان را گــردآوری
كرده و در دفتر خویش نوشته است .در این اثر ،بایاتیها ،ترانههای عاميانــه و اشــعار مربــوط بــه
داستانها یا منظومههای حماسی و عشقی آورده شدهاند 1.در كتــاب «تجریــداللغات» اثــر آخونــد
ميرزا علی باكویی نيز ،بخشی از فولکلور مردم آذربایجان گردآوری شده است .ایــن اثــر در ســال
1246هجری قمری نوشته شــده و نخســتين چــاپ ســنگی آن در ســال 1314هجــری قمــری
( 1896م) در تهران انجام گرفته است« 2.امثال تركانه» نيز توسط عباسعلی مراغــهای گــردآوری
شده است كه بعدها چاپ گردید 3.از زمــانی كــه مطبوعــات در آذربایجــان و ایــران بــه راه افتــاد
همواره ادبيات شفاهی مردم آذربایجان جایگاه خاصی در آنها داشت .بعــد از ســال 1320و فــرار
رضاخان ،اوضاع كشور طوری بود كه نشریات تركی فرصتی برای عرض اندام یافتنــد از آن جملــه
مجلهی «وطن یولوندا» جای را برای انعکاس ادبيات مردمی باز كرد .در سال 1324كه حکومــت
ملی آذربایجان سر كار آمد نشر ادبيات شفاهی مردم نيز ميــدان یافــت و پــس از آن بســياری از
ادیبان توانستند ترانههای عاميانه ،ضرب المثلها ،چيستانها و غيره را گرد آوری كنند .این فعاليت
1آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،ص . 250
2میرزاعلي باكویي ،تجرید اللغات ،تهران. 1314 ،
3عباسعلي مراغه اي ،امثال تركانه ،تهران. 1334 ،
/ 30فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
حتی در سالهایی كه زبان تركی در ایران ممنوع بوده اســت تــداوم یافتــه و دفترهــای بيشــماری
گردآوری و نوشته شدهاند.
میدانيم كه اوزئيير حاجی بيگلی در زمان مشروطه ،نسبت به گــردآوری ترانــههای عاميانــه و
بایاتيها همت گماشته و بسياری از بایاتیهای شفاهی را گردآوری و منظم ساخته و در اوپراهــای
خود استفاده كرده است .پيش از انقالب اسالمی كتابهای چندی در ایــن زمينــه چــاپ و منتشــر
شد از آن جمله كتابهای صمد بهرنگی و بهروز دهقانی 1در این مورد حائز اهميت است .ایــن دو،
افسانههای آذربایجان را گردآوری كردند و به چــاپ ســپردند .آن دو چيســتانها را نيــز بــه چــاپ
رساندند .دكتر سالماهلل جاوید نيز در آن سالها بيکار ننشسته و آثــاری چنــد را تقــدیم جامعــهی
فرهنگی آذربایجان نمودند 2.در این سالها محمدعلی فرزانه نيز با چــاپ بایــاتيالر 3گــام محکمــی
برداشتند اما بعد از انقالب اسالمی صدها و بلکه هزاران كتاب از ضربالمثلها ،متلها ،چيســتانها و
بویژه داستانهای عاشيقها در شهرهای مختلف آذربایجان چاپ و منتشر شد و هنوز صدها كتــابی
كه در سالهای خفقان ستم شاهی نوشته شدهاند به تدریج به چاپ سپرده میشــوند .در اینجــا از
زحمات دكتر ح .م .صدیق ،حسين فيضالهی ،زهره وفایی ،منظــوری خامنــه ،محمــدعلی نقــابی،
دكتر هيأت و دیگران میبایست قدردانی كرد.
اساطیر آذربایجان
اساطير ملل همواره آميزهای از افسانهها و حقایقی از تاریخ است كه از خالقيت انســانها تــوان
گرفته و قهرمانانی خارق العاده آفریدهاند .قهرمانانی كــه در مزرعــهی تــاریخ پــرورش یافتــه و از
خالقيت تودهها چنان توانی یافتهاند كه از عهدهی مبارزه با موجودات پليد و شيطانی چون دیــو
و اژدها برآمده و از آمال و آرزوهای مردم دفاع كردهاند و آنان را به سوی خوبی ،نيکی ،شــادی و
نور رهنمون گشتهاند .اسطورهها نشانگر افکار و اندیشههای بلند مردمی است كه با آرمانهای واال
طلبی به مبارزه عليه پلشتیها و پليدیها برخاستهاند .میدانيم كه هيچ افســانه و داســتانی بــی-
معنی و بيهوده نيست ،بلکه دارای عناصری از حقایقند كه بــا گــذر زمــان در ذهـن و اندیشــهی
مردم زنده مانده است .در این داستانها مبارزهی دایمی نور با ظلمت ،خودی بــا بيگانــه ،خيــر بــا
شر ،عدل با ظلم ،راستی با كژی ،خوبی با بدی در جریان است .این آثار بازتابی از آرمانها و ایــده
1افسانههاي آذربایجان ،گردآوري صمد بهرنگي و بهروز دهقاني ،تبریز. 1347 ،
2دكتر سالمهللا جاوید ،آذربایجان فولكلوروندان نمونهلر ،تهران2 ،جلد. 1358 ،
3محمد علي فرزانه ،بایاتیالر ،تهران. 1344 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 31 /
آلهای مردمان سخت كوش و خيرخواه است .بیتردید شناخت این ميراث گرانقدر فرهنگــی ،راه
را برای شناخت صحيح تاریخ و ملل هموار میسازد1.
به جرأت میتوان گفت این داستانها حقایق تاریخیاند اما در هيچ منبع تاریخی اثــری از آنهــا
نيست .تاریخی است كه با چشم خلق قابل مشاهده و با روح خلق قابل لمس و احساس اســت و
مطمئنتر از هر كتاب تاریخی ،افکار ،عقاید و روحيات مردم را نشان مــیدهــد زیــرا از اغــراض و
امراض مورخان و دستور دهندگان آن در امان بوده ،سينهی مردم محل نگهداری آن بوده اســت
به طوری كه قریحه و خالقيت مردم ،آن را بارورتر كرده و تصویری شکوهمند از پيکار انسان بــا
نيروهای شر خلق كرده است.
اسطورهها سرمایهای فرهنگی و تجربهی بزرگ انسانی است .آثار شکوهمندی كــه همــواره در
آن خير بر شر چيره است و آرمانها و ایده آلهای انسانی تفوق دارد.
اساطير خلقها از همدیگر الهاماتی گرفتهه اند .افسانهی سام در شاهنامه را میتوان در افسانه-
ی «آسنا»ی تركی یافت .داستان رستم و سهراب را در افسانههای كوراوغلو مــیبينــيم ،داســتان
حضرت مریم را در «آالن قوا» به وضوح میبينيم .خویشاوندی اساطير یونانی بــا اســاطير تركــی
غير قابل انکار است و بسياری از افسانههای پارسيان شباهتهای زیادی با افسانههای تركان دارد.
تپهگؤز در دده قورقود با داستانهای هومر قابل قياس است و حتی ادعا شده اســت كــه هــومر از
داستانهای دده قورقود بهره گرفته است.در هر حال اگر این سخن صرفأ ادعا هم باشــد عناصــری
از حقيقت در آن نهفته است2 .
بی تردید اساطير هر ملتی نشأت گرفته از تــاریخ ،روحيــات ،فرهنــگ و آرمانهــای آن ملــت
است و چه بسا تاریخ خود آنان است كه پرشاخ و برگ گشته و چهرههــای تــاریخی بــه صــورت
اغراق آميز در اسطورهها تجسم یافتهاند .ما در این جا به بررســی برخــی از اســطورههای تركــان
آذربایجان مینشينيم.
اساطير آذربایجان نيز همچون تاریخ و فرهنگ آن چنان گسترده ،عميق ،پــر رمــز و راز اســت
كه برای شناخت آن می بایست با تمدنهای باستانی این منطقه از 7هزار سال پــيش تــا آمــدن
قبایل بعدی در هزارههای بعدتر و آمدن آریایيها و دیگر اقوام مهــاجم آشــنا شــد .ایـن بخــش از
فرهنگ آذربایجان آميختهای از فرهنــگ قبــایلی اســت كــه در ایــن ســرزمين ســکونت یافتــه و
تمدنهایی از خود به یادگار نهادهاند .آثاری كه در دست است نشان از تمدنی 7هزار ســاله دارد.
1
م .كریمي ،نگاهي به اساطیر آذربایجان ،امید زنجان ،شماره هاي .116 ،115 ،114 ،113 ،112 ،111
2
در این زمینه اشاره به دو كتاب ارزشمند از دانشمندان آذربایجاني ضروري است:
الف) رحیم رئیسنیا ،كوراوغلو در افسانه و تاریخ ،تبریز.1368 ،
ب) بهروز حقي ،جهان بیني حماسة كوراوغلو ،برلن.1367 ،
/ 32فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
كتيبههای به دست آمده در جای جای آذربایجان كه مربوط به سدههای سوم و چهارم پيش از
ميالد است به عنوان منبعی انکارناپذیر از غنای فرهنگی منطقه است .ادبيات شفاهی مردم ایــن
سرزمين با این گستردگی و غنایی كه در ادبيات جهان كم نظير است منبع صــدیق دیگــری بــر
این غناست .كتاب جاودانه و ارزشمند دده قورقود كه در ایران نوشته شده اســت یکــی دیگــر از
منابع پربار فرهنگ آذربایجان است .این اثر كه بالغ بر 12داســتان حماســی ،عشــقی اســت بــه
زندگی و مبارزات قهرمانان اسطورهای آذربایجان میپردازد و چهرههای زیبایی از عشق ،قــدرت،
خالقيت ،مبارزه و پيروزی حق بر باطل را نشان میدهند .این اثر در ميان آثار كالســيک جهــان
حایز اهميت چشمگيری است هر چند كه در سدهی پيشين به عالم ادبيات شناخته شده اســت
اما توجه همهی اندیشمندان و فرهيختگان فرهنگ و ادب جهان را به خود معطوف داشته است.
در كنار كتاب دده قورقود ،منبع عظيمی از اساطير آذربایجــان وجــود دارد و آن منظومــههای
آذری 1است .صدها منظومه آذری كه راویان توانمندی چــون اوزانهــا و عاشــيقها بــه ســرایش و
روایت آن پرداختهاند گنجينهی گرانبهایی است كه هنوز تحقيقات علمــی گســترده بــا امکانــات
دانشگاهی بر روی موضوعات و شخصيتهای آنها انجام نگرفتــه و هنــوز یــک از دههــا رمــز و راز
فرهنگ آذربایجان گشوده نشده است.
ما ابتدا به شناختی سطحی از چهرههای اســطورهای و داســتانهای حماســی مبــادرت نمــوده و
سپس به بررسی زوایای مختلف آن خواهيم پرداخت .پس سخن را كوتاه كرده به اصــل موضــوع
میپردازیم.
آذربایجان سرزمين رازها و شگفتیهاست .این شگفتی و راز در تاریخ و جغرافيای این سرزمين
نهفته است .سرزمينی پر از كوههای سر به فلک كشيده و پوشيده از برف ،با دامنههای سرســبز
و زیبا ،دریای جوشان و خروشان به همراه پهن دشت وسيعی با انواع عوارض و نعمــات طبيعــی.
اقليم جغرافيایی به ناچار بر فرهنگ مردم تاثير مــیگــذارد .قــرار گــرفتن آذربایجــان در ســر راه
جادهی ابریشم و محل تالقی آسيا و اروپا ،سبب تماس و برخورد فرهنگهای مختلف بوده اســت.
هر یک از این فرهنگها دارای اسطورههای خاص خود بوده اند و ایــن دیــار پلــی ميــان فرهنــگ
شرق و غرب بوده و پذیرای فرهنگ آنان نيز بوده است بنابراین غنای فرهنگی ایــن ســرزمين از
این نظرگاه قابل تبيين است.
اسطوره بخشی از فرهنگ مردم است كه به نگاه مردم نســبت بــه خــدایان و قهرمانــان ایــزدی
میپردازد و بستر تقویت و رشد باورهای مردمی است .این بخشی از اسطوره را تشکيل میدهــد.
باور مردم دربارهی آفرینش انسان و كائنات پایــههای اساســی اســطوره را مــیســازد .آذربایجــان
1م .كریمي ،منظومههاي آذري ،تهران.1354 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 33 /
خاستگاه گؤگتانری ،دین زردشت ،شامانيزم و ...بوده است .بیتردید دین و اساطير هــيچ ملتــی
جدا از بافت تاریخی آن قابل دریافت نيست و تاریخ هــر ملــت در بــاروری و پــرورش اســطورهها
نقش بسزایی دارد .اما تاریخ آذربایجان هنوز در هالهای از ابهام و تناقضگوییهای محققــان فــرو
رفته است .هنوز حقایق مورد قبول همگان نيست .بیشک با حالجی اسطورهها ،دین و فرهنــگ
مردم ،راه برای دریافت تاریخ حقيقی مردم این سرزمين گشوده خواهد شد.
آنچه امروز فرهنگ مردم آذربایجــان را در جهــان متمــایز مــیســازد قــدمت تــاریخی ،وســعت
گسترده و غنای آن است .آذربایجان منطقهی وسيعی است كه از كوههای قفقاز تا مركــز ایــران،
از خراسان تا آناتولی را در بر میگيرد و قسمت عظيم آن جزوی انفکاك ناپذیر از ایــران اســت و
با فرهنگ ایرانی مأنوس و آميخته است .از سوی دیگر زبان و فرهنــگ مــردم ایــن دیــار تركــی
است و با فرهنگ تركان جهان هم خانواده است لذا اسطورههای تركــان در آن بــیتــأثير نبــوده
است .از دیگر سو دین اسالم از همان دوران ظهــور بــا طيــب خــاطر توســط تركــان آذربایجــان
پذیرفته شده است و فرهنگ اسالمی جزء جداییناپذیر از فرهنگ آذربایجان اســت .بنــابراین بــا
توجه به عمق و وسعت و غنای فرهنگی ،بررسی اسطورههای آذربایجان نيز از پيچيدگی خاصــی
برخوردار است .عمق این فرهنگ را از زمان سومریان میبایست پیگرفت ،با دیــن گــؤگ تــانری
آشنا شد و آنگاه به حماسهها و اساطير این منطقه پرداخت .بنابراین از اطالهی كالم پرهيز می-
كنيم.
اسطوره یکی از مبهمترین ،ناشناختهترین و تاریک ترین عرصهی دانش و فرهنگ بشری است.
اسطوره و خاستگاه آن كه نهاد و نهال آدمی است حوزهای است پــيچ در پــيچ و بغــرنج و دارای
ابعاد گوناگون .از این رو ،كاویدن و پژوهيدن در این عرصه كاری است بس دشوار.
تأثير یافتهها و دریافتهای انسانهای دیرینه از جهان پيرامــون در ژرفــای جــان آدمــی ،خميــر
مایه و مصالح اوليه تکوین و تکامل اسطوره را پدید آورده است .اسطوره ،گونهی آغازین اندیشه-
ی بشری است و حاصل تالش و كوشش خود جوش انسانها،كه اقوام بشری در گذر زمان هالــه-
ای رازآميز از خواب و خيال و آرزوهای دور و دراز برگرداگــرد آن تنيــدهانـد .بــه عبــارت دیگــر،
اسطوره ،آئينهی تمام نمایی از آرمانهای جمعی انسانهاست كه به سان نهالی در مــتن خــاطرهی
قومی و ذهنيت اقوام كاشته و پرورده شده است و ســپس بــه درختــی تنــاور تبــدیل شــده و در
درازای هزارهها پایدار مانده و به مرور پاســخگوی نيازهــای انســان در راســتای شــناخت خــود و
تبيين جهان پيرامون و گشودن رازهای هستی شده است.
امروزه دوران تاریخی را از نظر جهان نگری به سه دوره تقسيم میكنند:
.1دوران جهانبينی اسطورهای
/ 34فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
.2دوران جهانبينی فلسفی (دینی)
.3دوران جهانبينی علمی.
طوالنیترین و دیرپاترین دوران ،دورهی جهان بينی اسطورهای بــوده اســت وروزگـارانی بــس
دراز ،جهان بينی اسطورهای ،دین و دانش بشری بوده است .روانشناسان براین باورند كه دوران
اسطورهای به دليل دیرپاییاش ،بيشترین تأثير را در شکلگيری منش و كنش انســان بــر جــای
گذاشته و ردپای این دوران را در تکوین عناصر پيدا و نهان شخصيت انســان امــروزی مــیتــوان
دید .بازتابهای جهان بينی اسطورهای در درونیترین الیههای ذهن تهنشين شده و بــه پوســتهی
خود آگاهی راه یافته است .روانشناسان معتقدند كه با آنکه انسانهای امــروزی قرنهاســت حتــی
مرحلهی دوم یعنی جهان بينی فلسفی (دینی) را پشت سرگذاشتهاند و امروز دوران خردگرایــی
یا جهان بينی علمی در جریان است هنوز جهان نگری اسطورهای كارایی خود را از دست نــداده
است و هنوز انسان در سایهی اسطوره زندگی میكند و در راه سفر بــه ســوی تعــادلی ،هنــوز از
اسطورهها الهام میگيرد:
تا چند دهه پيش با سادهانگاری و یک سویهنگری ،اسطوره را خرافه میپنداشتند و حتی برای
نابودی آن میاندیشيدند .اما امروز در سایهی بينش علمی بدین باور رسيدهایم كــه بــا پيــدایش
اسطورهها ،نخستين شالودهی فرهنگی بشر ،روند تکوینی خود را شکل داده و بــا بــاور بــه زنــده
انگاشتن همهی پدیدههای جهان ،انسان ،زندگی نيمه حيوانی را پشــت ســر نهــاده و وارد دوران
بينش اسطورهای شده است.
واقعيت اینست كه انسان از راه اسطوره به نشانهها و رد پاهایی از چشــمه ی جوشــان درونــش
می رسد و با توجه در اعماق وجود خویش ،پی مــیبــرد كــه درونــش نقطــهی اتصــال انســان و
خاستگاه عالم است و از همين نقطه است كه نخستين اسطورهها سرچشمه میگيرد.
انسان با بينش اساطيری ،خود را با دنيای پيرامون هم جوهر ،همسو و همسان میداند و بــرای
درك و دریافت پدیدههای طبيعت ،با آنان در میآميزد و فاصلهی بين خود و طبيعت را از بــين
میبرد .بنابراین ،انسان از درون به پدیدهها می نگرد و پدیده را شناسایی می كند و اعتقاد پيــدا
میكند كه انسان و جهان یکی است .بازتاب این باور اینست كه انسان همــه چيــز را از طبيعــت
بيجان تا گياهان ودرختان ،جانوران ،همه و همه را جاندار و با رفتاری انسانی تجسم میكند.
اسطوره را ،رؤیای مشترك یک قوم یــا یــک ملــت نيــز ناميــدهانــد 1.فرویــد اسـطوره را برآینــد
رؤیاهایی میدانند 2كه تبار انسان در درازای هزاران سال زندگی خویش داشته است .بیتردیــد،
1بتهاي ذهني و خاطره ازلي ،داریوش شایگان ،تهران. 1356 ،
2بهروز حقي ،همان ،ص .44
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 35 /
اساطير هر ملتی ،نشان دهندهی فرهنگ و نحوهی تفکر مردمان آن ملــت در دورانهــای كهــن اســت؛
زبان گویای تاریخی است از دورانهای پيش تاریخی؛ نمایندهی تداوم زندگی یک ملت است.
در فرهنگ اساطيری آذربایجان ،یا به عبارت صحيحتر تركان ،كل آفرینش در 12000سال كه بــه
چهار دورهی سه هزار ساله تقسيم میشود تبيين شده است .این چهار دوره به این ترتيب است:
1ـ سه هزار سال نخستين به دو قلمرو اورمزدی و اهریمنی ـ نور و ظلمت ،خير و شر...
تقسيم می شود.
2ـ سه هزار سال دوم ،پيش نمونههای گيتی آفریده میشوند.
3ـ سه هزار سـال سـوم با حـملهی اهـریمـن شــروع شــده و نخـستيـن زوج آدمتـــی پــا
بـه عـرصـه مینهد و رویدادها ،شکل تاریخی را آغاز میكنند.
4ـ سه هزار سال چهارم دین و علم تکوین مییابد.
در این تقسيمبندی 1پيدایش هر چيزی و تداوم هستی آن تبيــين مــیگــردد .شخصــيتهــای
اسطوره را موجودات مــافوق طبيعــی تشــکيل مــیدهنــد و هموارههالــهای از تقــدس ،قهرمانــان
اسطوره را فرا میگيرد .حوادث مطرح شده در اسطورهها همچون داستان واقعی تلقی میگردنــد
و نقّال دنبال منطق میگردد .دنبال منطق گشتن سبب میگردد اســطوره تکــوین یابــد و جــای
آنرا دین و بينش دینی فرا گيرد .رفته رفته اسطورهها شکل نيمه تاریخی به خــود مــیگيرنــد و
تحول و تکامل حوادث توسط انسانهای زورمند و تنومند پيش میرود و داستانها ساخته شــده و
به تدریج هالهای از تقدس دینی به دور قهرمانان حلقه میزند و جنبهی الوهيت پيدا میكند.
اسطوره را میتوان واكنشی از ناتوانی انسان دانست كــه در راه رســيدن بــه آرزوهــای خــود در
مقابله با در ماندگی ها و ضعفش به خلق آن میپردازد .به این ترتيب خدایان خلق مــیشــوند و
رفته رفته به قهرمانان و شهریاران زمينی تبدیل میشوند ،اما قهرمانانی كــه دارای ویژگــیهــای
خارقالعاده هستند .اسطوره را میتوان نشانهای از عدم شــناخت صــحيح انســان از علــل واقعــی
حوادث دانست و نخستين كوشش انسان برای شناخت طبعيت و حوادث آن به حساب آورد .در
اینجا تخيل انسان به یاری اش شتافته و تخيل را با واقعيت ها پيوند میدهد.
اساطير هر ملتی ویژگیهای خاصی دارد كه با مشخصات اساطير ملل دیگر متفاوت اســت ،امــا
ملتهای همجوار دارای اساطير شبيه هــم هســتند .ویژگــی عمــده اســاطير آذربایجــان همچــون
بسياری از دیگر ملتها ،ثنویت است و هميشه ـ در طول 12000سال نيروهای خير و شر ،نيکی
و بدی ،نور وظلمت در تقابل باهم هستند.
1
میرعلي سیدسالمت ،مقدمه اي بربررسي كتاب دده قورقود ،تهران. 1367 ،
/ 36فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
زردشت پيامبری است از اساطير تركان .او ،همچون دیگر آدميان دارای سه عنصر :فرّه ،فروهــر
و جوهر است .فره همان موهبت الهی است كه تجلی ظاهری آن در وجــود زردشــت نــور اســت.
فروهر در حقيقت روح اوست و نگهبان آدمی كه قبل از تولد موجود است و بعد از مــرگ او نيــز
باقی میماند .جوهر ،صورت مادی یا جسمانی آدمی است.
مادر زردشت دو غدو نام دارد .فره در لحظه تولد وارد بدن او میشود و درخشندگی خاصی بــه
او میبخشد .این نور با تولد زردشت ،از دو غدو به زردشت منتقل میشود .برای انتقال فــرو هــر
زردشت در آن جای میگيرد كه در باالی كوه اساطيری اسنوندی(سهند) میروید.
دو غدو ،مادرزردشت و پوروشسب ،پدر اوست .تولد زردشت ،پيشاپيش پيشگویی شده بــود .ســه
روز پيش از تولد زردشت ،خانهی پوروشسب را نور فرا میگيرد .زردشت در لحظه ی تولــد مــی
خندد .او را در آشيانه ی گرگ ماده ای كه بچههایش را كشتهاند قرار میدهند .زردشت با شــير
گرگ بزرگ میشود و از 15سالگی دوران كمال اندیشه آغاز میگردد و تا چهل سالگی همــواره
با اورمزد گفتگو میكند .اورمزد اسرار دین را بر زردشت آشکار میكند و او نيــز رســالت خــود را
اعالم میدارد .اهریمن در برابرش میایستد .جادو ،پزشکان ،حاكمــان بــه دشــمنی بــا او برمــی-
خيزند .زردشت اوستا ـ سرو هميشه سبز و آتــش هميشــه روشــن را بــه در بــار مــیبــرد ولــی
دشمنیها ،سرانجام زردشت را به زندان میكشاند ،وليکن بيماری گشتاسب و بهبودی او توســط
زردشت وسيلهای میگردد تا گشتاسب بدو ایمان آورد .زردشت در 77سالگی كشته میشود.
بعد از زردشت ،تركان به قام یا شامان میگروند .تفکر قام ـ شامان به پيدایش بيــنش اســطوره
ای ـ فلسفی میانجامد و بعد ها تکيه گاه بينش دینی میگــردد .در ایــن مرحلــه ،تفکــر مــذكور
محصول احساسی است از رو در رویی انسان با طبيعــت ،چگــونگی تــأثير بــر آن و درك محــيط
پيرامون توسط انسان .بينش این چنينی ،حس عالقه به طبيعت توسط انسان را قوت بخشيده و
در آفرینش یک نوع همبستگی بين انسان و طبيعت نقش مؤثری باز كرده است.
در اساطير آذربایجان همچون دیگر ملتها ،كوه ،درخت ،آب ،اسب و ...غالباً به صورت نيروهای
ما فوق الطبيعه «خدایان و الههها» ظاهر میشوند .این جهانبينی ریشه در اعصار و قرون دارد و
در این مقطع ،انسانها بنا به شرایط تاریخی به تقدس آنها باور دارند.
بسياری از داستانهای آذربایجان ،ساختهی دنيای اساطيری هستند كه در موقع نيــاز تــاریخی
برای اعتالی مبارزات مردم لباس اســاطيری از تــن در آورده و لبــاس تــاریخی مــیپوشــند و در
كسوت قهرمانان مردمی بروز میكنند ،از آن جمله میتوان كوراوغلو را نام برد كــه اصــوالً تمــام
مشخصات او با قهرمان و حتی حوادثی كه پيش پای او گذاشته میشود و نيروی خارقالعادهای
كه از خود نشان میدهد همه و همه مشخصههای اسطورهای هستند اما در تــاریخ مــورد نيــاز ـ
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 37 /
قرنهای 16و 17ميالدی كسوت قهرمانی و زمينی میپوشــد و همگــام مــردم ،آرمانهــای آنــان را
برآورده میسازد.
1
عناصر اسطورهاي
گفتيم انسان در دوران جهان نگری اسطورهای ،چون هنوز دالیل حوادث طبيعی را نمــیدانــد
برای انطباق خود با طبيعت ،هر شئیای را همچون خودش صــاحب روح و فکــر مــیدانــد .او بــا
جاندار شمردن كوه ،دریا ،جنگل ،رود ،باد ،آب ،درخت و ...سعی میكند این عناصر را بشناسد و
آنان را به خدمت خود آورد و همين است كه گاهی نقش بسيار برجستهتری بدانان محول می-
سازد و از اینجا الههها پدید میآیند .در این بينش ستارگان هر یک وظيفهای دارند ،خورشــيد و
ماه رسالتی را دنبال میكنند ،كوه به كمک انسان میآید ،درخت غذایش را تهيه مــیكنــد .گــاه
دریا و كوه ،باد طغيان میكنند یا به خشم میآیند و قربانی میطلبند.
افسانهها و داستانهای هر ملتی پر است از پریان و شاه پریانی كه همواره با دریا در ارتباطند و
گاه این موجودات در كنار استخرها و رودخانهها سکنی میگزیننــد و بــه هنگــام نيــاز ،در پيکــر
كبوتری به پرواز در می آیند و یا خلعت دختر زیبــاروی «پــری» ظــاهر مــیشــوند و بــه كمــک
قهرمان داستانها میشتابند ،حتی با زبان انسانها سخن میگویند و آنــان را در حــل مشــکالت
جزندگی یاری میرسانند.
آب حياتی كه خضر از آن مینوشد و عمر جاودانی مییابد ،همان آبــی اســت كــه اســکندر بــه
دنبال آن دنيا را زیر پا نهاده است ،همان آبی است كه كوراوغلو را روئين تن كرده است ،این آب
سرچشمهی جاودانهای است كه اسب بابک همهساله از آن بيرون آمده شيهه مــیكشــد و ســوار
میطلبد ،همان آبی است كه مادیان دریایی از آن بيرون آمده و قيرآت و دورآت كوراوغلو را بــه
دنيا آوردهاند.
این آب مقدس است و همچنان كه در ميان اكثر ملل مشخصات اســاطيری دارد در آذربایجــان نيــز
مورد تقدس قرار گرفته و در آداب و رفتار و سنتهای مردم این دیار اثر گذاشته اســت .همــين بيــنش
اسطورهای است كه آذربایجانيان در پگاه چهارشنبه سوری با پریدن از روی آب جویبارهــا و چشــمه-
ساران ،نغمههای اميد بخشی را می خوانند تا سال نيک بختی و پيروزی بر مشکالت فرا آید:
آیناتکين بخـتيم آچيل چـرشنبه آتـــــيل مـــــاتيل چـــرشنـبه
این آب ،دارای خصایل ميتولوژیکی است چرا كه قهرمانان را روئــين تــن مــیكنــد و بــه آنــان
سجایای نيک هدیه میكند تا برای پيروزی بر دشمنان مسلح باشند؛ حتی به قهرمانان ،اســبانی
1در این زمینه اثر «جهان بیني حماسه كوراوغلو» از بهروز حقي بسیار ارزشمند است.
/ 38فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
تيز پا هدیه میكند تا یار و مددكار قهرمان مردم شود .همهی اسبهای قهرمانــان تركــان چنــين
خصایلی دارند« .ما آدای قارا» اسب اساطيری آلتاییها از روح آب آفریده شده است .آلتاییها بر
این باورند كه اسب قهرمان شکست ناپذیرشان را آب آفریده است و خود مــاآدای قــارا از الهــهی
كوه به وجود آمده است1.
مقدس شمردن آب ،در آداب و رسوم آذربایجان به عيان آشکار است .مراسم بزرگداشت الههی
آب تا به امروز حفظ شده است .پریدن مــردم ازجــآب در چهارشــنبه ســوری و گذاشــتن آب در
سفرهی هفت سين نوروز ،نوعی مقدس شمردن آب به شمار میآید و نوعی ستایش الههی آب
است .یاری طلبيدن دختران دم بخت و هزاران زن و مــرد از آب چيــزی جــز بـاور و اعتقــاد بــه
تقدس آب نيست .این تقدس را در ادبيات شفاهی سومریان نيز مشاهده مــیكنــيم .در داســتان
كهن گيل گميش یا بيلقاميش بسياری از شباهتهای ریشهای بين ادبيات سومری و آذربایجــانی
قابل مشاهده است .نزدیکی افسانهی حضرت خضر با داستان بيلقاميش امــری تصــادفی نيســت،
بسياری از موضوعات افسانههای آذربایجان مانند درخت زندگی ،دنيای زیرین ،بــه آنســوی دنيــا
رفتن ،آب حيات و زندگی جاودانه در داستان بيلقاميش هم وجود دارد.
بيل قاميش شهر بزرگی میسازد با دليری و مردانگی خود با «انکيدو» كــه در ميــان حيوانــات
وحشی بزرگ شده است رفيق میشود .با هم به جنگل سدر رفته پيروزیهای زیادی كسب مــی-
كنند؛ اما به خاطر كشتن «قورخونج هوم بابا» مورد خشم خدایان واقع میشــوند و حکــم مـرگ
انکيدو از طرف خدایان صادر میشود .انکيدو پيش چشمان بيل قاميش میميرد .بيل قاميس در
غم و اندوه فرو رفته و مصمم میشود با غلبه بر عفریت مرگ ،انسانها را جاودانه سازد.
بيلقاميس یا بيلقاميش سفر دور و درازی را در پيش میگيرد و تا آنجایی كــه خورشــيد طلــوع
میكند ره میسپارد .در نهایت در آن سر دنيا با اوتناپيشتی كه به حيات جــاودان دســت یافتــه
است مالقات میكند .اما اوتناپيشتی به او میفهماند كه زندگی انسان نمیتوانــد جاودانــه باشــد.
ولی بيلقــاميس دســت بــردار نيســت و از او مــیخواهــد راز جــاودانگی را بــه او نيــز بيــاموزد.
اوتناپيشتی به او میگویدكه جاودانگی انسانها در خيرخواهی و عشــق بــه انسانهاســت .او جــای
«گل جوانی» را در ته دریا به او نشان میدهد .بيلقاميس با استقبال از سختیها ،گــل جـوانی را
به دست میآورد و چون میخواهد آنرا به مردم شهرش ارمغان ببرد خود از خــوردن آن امتنــاع
می ورزد .هنگام بازگشت ،ناگهان ماری گل را ربوده و خود صاحب حيات ابدی میگردد2.
1پروفسور میرعلي سیدوف ،قیزیل دؤیوشچونون طالعي ،باكي ، 1984 ،ص . 16
2بیلقامیس داستاني ،اي .ولي یف گنجلیك ،باكي. 1985 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 39 /
چنين داستان اسطورهای را در كتاب دده قورقود نيز می یابيم .نخست دده قورقود را میبينيم
كه سرنوشتی چون بيلقاميس دارد .او نيز به حيات جاودانه دست یافته بود كه قربانی مــار مــی-
شود.
پاسداری از آب و نيالودن چشمهسارها ،یادگاری از باور مردم به تقــدس آب اســت .تركــان بـه
پاس قدردانی از آب ،تندیس الههی زمين و آب را در چشمهسارها و در جاهایی كــه آب غلغــل-
كنان بيرون میآمد مینشاندند و بر این باور بودند كه جهان از عنصر آب تشــکيل شــده اســت1.
در اوستا آمده است « :ازبرای اهورامزدا از بــاد و بــاران و ابــر و تگــرگ چهــار اســب ســاخته ای
زرتشت از برای من از این چهار ،باران و برف و ژاله و تگرگ میریــزد» 2.در كتــاب دده قورقــود
نيز ،برای نشان دادن صفا و صميميت خود نسبت به یک قوم و قبيله مــیگوینــد « :گــؤرهكلــی
سویون قوروماسين» «آب زالل و صافت خشک نشود».
در داستان كوراوغلو نيز آب از ســجایای ميتولــوژیکی برخــوردار اســت« .قوشـا بــوالق» دارای
ویژگيهای اسطورهای است و كوراوغلو از آب این چشمه روئين تن مــیشــود .آلــی 3كيشــی ،بــه
فرزندش كوراوغلو چنين میگوید :پسرم در یکی از این كوهها دو چشمه «قوشــا بــوالق» وجــود
دارد كه به آنها قوشا بوالق میگویند .از هــر 7ســال یکبــار ،روز پنجشــنبه ســتارهای از شـرق و
ستارهای از غرب ظاهر میشود .این ســتارهها بعــد از حركــت ،از محــل اوليــهی خــود در وســط
آسمان با هم تصادم میكنند .در این زمان «قوشا بوالق» در اثر برخورد این دو ســتاره ،غــرق در
نور میگردد و چشمهی دوقلو كف كرده سر ریز میكند .در این فرصت هر كس بتواند از آب آن
بنوشد پيشگو ،رهبر و عاشيق و خيرخواه مردم میگردد .عالوه بر این سجایا ،صــاحب آن چنــان
صدای پر طنينی میشود كه شيران بيشه از وحشت آن صدا رم كــرده و پرنــدگان از پــرواز بــاز
مانده و اسبان و اشتران از ترس ،سم بر زمين میكوبند .پســرم ،اكنــون 7ســال مقــدر در حــال
تمام شدن است .لحظهی موعود فرا رسيده است .برو جستجو كن تا قوشا بوالق را پيــدا كنــی و
از آب كف آلود آن پيمانهای نيز برای من بياور4».
كوراوغلو بنــا بــه رهنمودهــای پــدرش بعــد از جســتجوی زیــاد ،قوشــا بــوالق ســحرآميز را در
چمنزاری كه بر فراز یک صخره بود پيدا كرد .در زیر یک درخــت كهنســال ،در وســط چمنــزار،
قوشا بوالق همچون چشمان دُرنا میدرخشيد و همچون سرشکی ســرریز و جوانــب خــود را بــه
بركه شير ماننده میكرد .كوراوغلو بعد از انتظاری ،لحظهی موعود كه دو ســتاره بــر فــراز قوشــا
1بهروز حقي ،جهان بیني حماسه كوراوغلو ،برلین ، 1367 ،ص . 136
2اوستا ،یشت ها ،پورداوود ،تهران ، 1337 ،ص 120
3برخی این را علی نوشته اند.
4محمد حسین تهماسیب ،كوراوغلو ،كؤچورهن :م .كریمي ،تهران ،1382 ،ص .34
/ 40فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بوالق با همدیگر تصادم میكنند قوشابوالق سرریز كرده حباب ـ كف سفيد به اندازاهی قــد آدم
باال آمد .روشن در این لحظهی سرنوشت ساز ظرفی را از كف ـ حباب پر كرده به سرش ریخــت
و یک ظرفی هم پر كرده نوشيد .وقتی از نوخواست ظرف آب را برای بردن بــه پــدرش پــر كنــد
دید .ای داد و بيداد ...از كف اثری بر جای نمانده است.
وقتی پيش پدرش برمیگردد و احوال را شرح میدهد آلی كيشی میگوید:
«فرزندم ماهها و سالها سپری میشود .نام تو از غرب تا شرق دنيا زبانزد همگان میشــود از آن
آب كفآلود قوشا بوالق بر بازوان تو قدرت و به خود تو اســتعداد شــاعری داده شــد ،بــه صــدا و
نعرهی تو آنچنان قدرتی داده است كه صور اسرافيل در پيش آن همچــون وزوز مگســی خواهــد
بود .بيگها و خانها و پاشاها با شنيدن اسم تو زانو به زمين خواهند گذاشت و این تا موقعی است
كه سوار بر اسب «قيرآت»« ،شمشير مصری» را بر كمربندی و جایگاهت «چنلــی بئــل» باشــد.
هيچ نيرویی بر تو چيره نخواهد گشت1».
در اینجا عالوه بر ســجيهی اســطورهای آب قوشــا بــوالق ،كيفيــت اســطورهای اســب قيــرآت،
شمشير مصری و چنلی بئل نيز معين میگردد .ایــن كيفيــات را در دیگــر داســتانهای حماســی
آذربایجان میتوان دید.
ستارگانی كه در این داستان با هم تصادم میكنند و رویداد خارقالعــادهای در چشــمه اتفــاق
میافتد ستارگانی هستند كه در اكثر داستاهای تركان جایگاه مهمی دارند چــه بســا بــا خــدایان
آسمانی برابری میكنند .بنا به باور شامانها ،آرستارته (زهره) ،نبو (زحل) ،نرقال (مــریخ) و آدار
(مشتری) جزو خدایان میباشند .بنا به تفکر آنان زحل خدایی به نام آرزونيک میباشــد .تركــان
به ستارهی عطارد كه در بين محلهای مشرق زمين به نــام كتــاب "اولــواالفالك" مشــهور شــده
«گؤیلرین كيتابی» میگفتند و به همين خاطر طبلهــای خــود را بــه نقــش خورشــيد و مــاه و
ستارگان مزین میكردند2.
اوغوزخان قهرمان اسطورهای تركان فرزندانی دارد به نامهای گؤی ،گــون ،آی و اولــدوز .اولــدوز
سمبل ستارگان بود و بر این باور بودند كه سيارات ،ستارگان و شهابها تيرهــایی هسـتند كــه از
طرف خدایان برای زدودن مرگ و فراری دادن شيطان پرتاب میشوند .آسمان در آیــين تركــان
هفت طبقه است و هفت ستاره وجود دارد .سرزمين تركان در سومين اقليم قرار گرفته و توســط
مریخ اداره میشود و به رنگ سرخ میباشد.
1همان.
2بهروز حقي ،حماسهي كوراوغلو ،برلن.1367 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 41 /
مشخصهی اساطيری آب را میتــوان در دیگــر داســتانهای آذربایجــان نيــز مشــاهده كــرد .در
داستان «ملک دوچار» با چشمهای روبرو میشویم كه كبوتران در آن فرود میآیند .ایــن همــان
آبی است كه جان قهرمانان را بیكرانه ساخته و زدایندهی هرگونــه آســيب و گزنــد اســت .ایــن
كبوتران تخمهی همهی گياهان را با آب دریا میآميزند و حيات را به وجود میآورند.
حيات جاودان بخشيدن آب در افسانهها و داستاههایی انعکاس مییابد كه در رابطه با تفکرات
و باورهای اساطيری ساخته شدهاند .همانگونه كه اوتناپيشتی بــه بيلقــاميش گفتــه بــود زنــدگی
انسان نمیتواند جاودانه باشد مگر با اعمال و كردار نيک .جاودانه بودن انسان ،تنها در رابطــه بــا
كردار اهداف مقدس جامهی عمل میپوشد .رمز جاودانگی حضرت خضر ،كوراوغلــو ،بابــک ،دده
قورقود و دیگر قهرمانان اسطورهای در همين نکته میباشد .این قهرمانان چه در اســطوره و چــه
در تاریخ مدافع نيروهای خيرخواه و بالندهی جامعه بوده و همواره بــا نادرســتی و مکــر و تزویــر
جنگيدهاند .اسطوره ،شناخت بينش اسطورهای مردمان است و در واقع گذشت پروسه ی پر رنج
و زحمت و در عين حال رو به تکاملی تاریخ پلی میشود بر روی درهی خيال ،تا انسان بتواند به
ساحل واقعيتهای تلخ و شيرین حيات بشری گــام بگــذارد .قوشــا بــوالق تنهــا در حماســهجی
كوراوغلو واقعيت نمییابد بلکه در داستانهای بــیشـمار از فولکلــور خلــق آذربایجــان مــیتــوان
شواهد زیادی آورد .زردشت در جوالنگاه اسرارآميز خود «كوه ساوآالن ـ ساواالن» با تمام وجــود
سعی میكند تا به اسرار كائنات پی ببرد و یا اگر خود نتوانســت ایــن بــذر پویــایی و خســتگی-
ناپذیری را در مزرعه سبز فلک بيفشاند تجربهای باشد برای نسلهای آینده تا تسليم بــیچــون و
چرای سرنوشت نباشند.
حيات جاودانه آرزوی ابتدایی بشر بوده است و در جهان گزندی بزرگتر از مرگ وجود نداشته
است .فرار از مرگ دده قورقود ،افسانهی او را ورد زبانها كرده است .خضر پيامبر ایــن آب حيــات
را نوشيده و امروز هم زنده است .قهرمانان حماسی خلقهای مختلف گویی آب حيــات را خــورده
اند .كوراوغلو مرگ نمیشناسد و در داستان ها ،گم شدن او را میدانيم امــا خبــری از مــرگ او
نيست .اگر بابک مثله شد اسبش همه ساله از آب دریاچه سـاوآالن (ســبالن) بيــرون مــیآیــد و
تداوم مبارزهی عدالتخواهانهی بابک را نوید میدهد .در كتاب دده قورقود قهرمان ایل اوغــوز ـ
دلی دومرول به جنگ عزرائيل میشود تــا شــر او را از ســر جوانــان كــم كنــد و دیگــر عروســی،
مادری ،پدری در عزای عزیزانش ننشيند.
ستارگان ،عناصر دیگری هستند كه خصایل ميتولوژیک دارند از آن جمله دان اولــدوزو ،اؤلکــر،
هالل در روز اول ماه و غيره كه خوش یمن بوده و چه بسا در دوران باستان مورد ستایش بوده-
اند و امروزه فقط خوش یمن به شمار میآینــد .نــور نيــز از عناصــری اســت كــه دارای خصــائل
/ 42فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ميتولوژیک میباشد .آالن قوا مادر مقدس مغولها از نور آبستن میشــود .او كـه در اتــاق خوابيــده
است مشاهده میكند كه نوری شبيه نور مهتاب وارد چادر شد و مدتی بعد آبستن گردید و فرزنــدی بــه
دنيا آورد .این داستان شبيه حضرت مریم و تولد حضرت عيسی است.
نوری كه از ستارگان ساطع میشود خوش یمن هستند .هر كس در آســمان یــک ســتاره دارد
كه به هنگام مرگش ،ستارهی او نيز افول میكند .به همين خاطر حتی امروز هم با فــرو افتــادن
ستاره چنين میاندیشند كه انسانی بدرود حيات گفت .محققينی كه در مورد اساطير آذربایجان
كار كردهاند بسيار از داستانهای اساطيری آذربایجــان را از ایــن دیــدگاه بررســی كــردهانــد از آن
جمله نام دده قورقود در رابطه با آتش و روشنایی مفهوم میرساند ،نام كوراوغلــو روشــن اســت،
آلی كيشی كه آل به معنی نور سرخ مفهوم مییابد .خسوف و كســوف در همــين رابطــه تبيــين
میشود .ماه و خورشيد گرفتگی را ،اسارت آنان در دست اهریمن میدانند و امروز نيز این عمــل
را بد شگون می دانند .شامانها به هنگام خسوف یا كسوف طبل می زننــد و ورد مــیخواننــد تــا
بتوانند این دو را از چنگال اسارت اهریمن رها سازند .این آداب امروزه هم در دین اسالم وجــود
دارد و در این مواقع نماز آیات میخوانند.
اسب در اساطير تركان از اهميت خاصی برخوردار است .مورخين بسياری اذعان كــردهانــد كــه
رام كردن اسب را نخستين بار ،تركان انجام دادهاند و تمام عمر بــر روی اســب بــه پيکــار و كــار
تداوم بخشيدهاند .اسب برای آنان سودرسان بــوده از شــيرش قميــز درســت مــیكردنــد و مــی-
نوشيدند .برای سفر و جنگ و غيره از اسب بهره میگرفتند .گوشتش نيز مصرف خــوراكی بــود.
اسب در ميان تركان بسيار مقدس و عزیز بوده است قهرمانان داستانهای حماسی اكثــراً اســب را
برتر از برادر و هم رزم میدانستند .در كتاب دده قورقود ،كوراوغلــو ،افســانههای ملــک محمــد و
غيره اسب همره خوبی برای قهرمان بوده ،او را از مشکالت نجات داده و در بيشــتر جاهــا ،دارای
خصائل ميتولوژیکی است .اسب بامسی بيرك در كتاب دده قورقود از مادیــان دریــایی اســت .در
داستانهای كوراوغلو نيز ،قيرآت و دورات از اسبان دریایی گرفته شدهانــد قاراقاشــقای بابــک نيــز
دارای چنين مشخصاتی است .این اسب سالی یکبار از دریاچهی اسب «آت گؤلو» واقع در قلهی
سبالن بيرون می آید و بابک زمان را فریاد میكشد و چون بابکی نمییابد دوباره در دریاچه گم
میشود .اسب كوراوغلو نيز ناميرا و جاوید است .كوراوغلو در پيری چون آمدن تفنگ را میبينــد
قيرآت را در صحرا رها میكند و خود نيز از دیدهها ناپدیــد مــیشــود .دیگــر دوران اســاطيری و
حماسی به سر آمده است .هر دو امروز هم زندهاند و هر زمان كه نياز باشد ،خلعت اســاطيری را
از تن به در كرده و لباس تاریخی خواهند پوشيد .اسب با مسی بيرك ،آتيال ،گؤگ اسب مربــوط
به بومين خاقان و دیگران از این گونه اسبها به شمار میآیند.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 43 /
در كاوشهای زیرزمينی مجسمههایی از اسبان بالدار كشف شده است و معتقــد بــودهانــد كــه اســب
دارای بال بوده و از آسمان بر زمين آمده است .قيرآت و دورآت در عين حالی كه از اســبان و مادیــان
دریایی هستند دارای دوبال میباشند اما اشتباه كوچکی از كوراوغلــو باعــث شــده اســت بالهــای ایــن
اسبان قابل مشاهده نباشند .اسب حضرت خضر نيز بالدار بوده ،اسب ملکمحمد نيــز در آســمانها بــه
پرواز درمیآید .اسب ملکمحمد حتی زبان آدميزاد را میفهمد و با او سخن میگوید.
آلی كيشی خطاب به فرزندش روشن میگوید :فرزندم به دقت گوش فرا ده كه چشمان مرا بــه
خاطر این دو كره اسب درآوردهاند و از این رو باید با كمک اینان ،انتقام خــود را بگيــریم ...ایــن
اسبان از اسبان دریایی به دنيا آمدهاند .طویلهی بزرگی درست كن كه از هيچ جــا نــوری بــدانجا
نتابد .این اسبها باید 40روز بدون اینکه چشمشان به بيرون بيفتد در آنجا بمانند .جــو و علوفــه
ی 40روزه ی آنها را به آخور 40خانه بریز و در بغل هر آخور چهار حوض كوچک درست می-
كنی كه آبش را از چشمهی زمرد باالی آبادی به آنجا می كشی .زنهار كه در این 40روز چشــم
هيچ انسانی به آنها نيفتد.
روشن گفتههای پدرش را به جــای آورد ولــی در نهایــت روز سـی و نهــم تحمــل نيــاورده و از
دریچهی كوچکی كه باز كرده بود به داخل طویله نگاه كرد .نخست به چشمانش باور نکرد ،زیــرا
در شانههای قيرآت 2تا بال وجود داشت .بالها همچون شعله سوزان و همانند طال میدرخشيد.
روشن چشمانش را ماليد و دوباره خواست تایک بار دیگر بالهای اسب را ببيند .این بار دیــد كــه
شعلهی بالها به آرامی رو به خاموشی است .روشن از كردهی خــود پشــيمان گشــت تــا خواســت
سوراخ را بگيرد متوجه شد كه بالها یواش یواش ذوب شده از بين رفتند .روشــن روز موعــود بــه
همراه پدرش پيش اسبان رفت و هيچ حرفی از آنچه رخ داده بود به ميان نياورد .پــدر بــا دیــدن
اسبان به روشن گفت:
پسرم از من كتمان مکن .من به تو میگویم كه چشم انسان به اسبها افتاده است و گرنه ایــن
اسبها میبایست بالدار میشدند....
میبينيم در زمانيکه كوراوغلو رخت اساطير كنده و در قرن 16و 17وارد مبارزات مردم مــی-
شود دیگر مردم قبول ندارند كه اسبی بالدار باشد .شواهد تاریخی بيــانگر اینســت كــه خلقهــای
ترك زبان از نخستين خلقهایی هستند كه به اهلی كردن و تربيت اسب پرداختــهانــد .در دولــت
هون ،اسب ـ تربيت و خرید و فروش آن ـ اساس اقتصادی دولت هون را كه چند سدهای قبل از
ميالد تأسيس شده بود تشکيل میداد.
تركان باور داشتند كه اسبها خدایی به نام «آپاستی» دارند و مقام اسب به حدی عزیز بود كه
مسکن آنها را در بركهی شيری كه در قسمت تحتانی كوه قاف قرار دارد میدانستند .كــوه قــاف
/ 44فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
نيز از عناصری است كه در اساطير آذربایجان جایی برای خود دارد .پشت ایــن كــوه آب حيــات
قرار دارد كه خضر از آن آب خورده و اسکندر به دنبال ایــن آب بــه قفقــاز آمــده امــا موفــق بــه
خوردن آب حيات نشده بلکه در ظلمات آن اسير گشته است.
افسانهای در آذربایجان وجود دارد كه نخستين آدم را از بهشت توســط اســب بالــداری بيــرون
كردند .آدم از ترس اینکه این اسب بالدار دوباره وی را به بهشت بر نگرداند بالهایش را قطع كرد.
آلتاییها معتقدند كه اسبان از آسمان ،از خورشيد فرود آمدهاند .ابوالرشيد آل باكویی نویسندهی
قرن 14و 15ميالدی مینویسد كه توققوز اوغوزها اسب را ســتایش مــیكردنــد 1.در داســتاهای دده
قورقود اسب بيرك كه بوزآت میباشــد دارای خصــایل اســاطيری اســت« .باســات» قهرمــان یکــی از
داستاهای دده قورقود قویتر از اسب تصویر شده است و نام اصلی اش «باس آت» مــیباشــد .یاكوتهــا
معتقد بودند كه نخستين انسان به صورت نيمه اسب و نيمه انسان از آسمان فرود آمده است2.
محققان بسياری هستند كه اهلی كــردن اســب را بــه تركــان منســوب مــیكننــد از جملــه د.
شميدت ،ف .فلور و كوپر و ...را میتوان نام برد معتقدند بعد از تركان چينيان از اســب اســتفاده
كردهاند و آنان نيز تربيت اسب را از تركان یاد گرفتهاند 3.اسب هنوز هــم مــورد احتــرام و ارزش
تركان است .هنوز هم ضربالمثلهای فراوانی وجود دارد كه اسب را محتــرم مــیشــمارد .گوینــد
خانهای كه در آن اسب نگهداری میشود جن و شيطان نمیتواند وارد آن خانه گردد .در ضرب-
المثلی میگویند :آت اؤلومو ،ار اؤلومو اولماسين.
در كتيبههای اورخون نام تعدادی از اسبهای معروف آمده است مانند تادی گينچور ،ایشــبارا
یا ماتور ،گئدیم ليک ،بایيرگان ،باشکو ،آلپ سایجی و اسبانی نيز هستند كه در تاریخ ذكر شــده
است از جمله اسب آتيال ،اسب ماناس و غيره ...در داستانها آمده است كه قيرآت (بخــاطر رنــگ
اسب كه قيری بوده) و دورآت (بوزآت) بعد از غيبت كوراوغلو ،بــه آســمان پــرواز كــردهانــد 4.بــه
روایتی قيرآت از هر 15روز در بازار شام فروخته میشود وبه روایتی دیگــر هــر مــاه بــه خانــهی
سقای فقيری رفته و بعد از یک ماه كمک به او از نظرها غيب میشود 5.گویند نفس اسب برخی
از بيماریها را شفا میدهد .كسيکه قبل از طلوع آفتاب هفت بار با اسب از درهای بگــذرد ســحر و
جادو بر او اثر ندارد.
اسب در داستانهای حماسی آذربایجان دارای حصایل ميتولوژیکی است .ماناس قهرمــان كهــن
قيرقيزها كه در زندان گرفتار آمده است توسط اسبش به نام چوپار نجات مییابد .اسب با وفــای
1بهروز حقي ،ص .162
2ك .ولي یف ،ائلین یادداشي ،باكي ،ص .19
3بهروز حقي ،همان ،ص .165
4ولي یف ،همان ،ص .21
5بهروز حقي ،ص .474
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 45 /
ملک محمد در افسانههای آذربایجان بارها و بارها قهرمان را از اسارت میرهاند .در همــهی ایــن
داستانها ،اسب مقــدس بــوده و شــهيهی آنهــا ســمبل اعتــراض و خيــزش نيــروی داد بــر عليــه
بيدادگران تاریخ است تا حدی كه كوراوغلو خطــاب بــه قيــرآت مــیگویــد :آت دئمــه رم ســنه،
قارداش دئيهرم.
نام اسب یا آت كه در پسوند اسامی قهرمانان اساطيری وجود دارد نيز مبــين احتــرام و تقــدس خــاص
اسب است مانند ارجاسب ،گشتاسب ،آتتارگيت تاه ،هورپ آتيال ،آت كال سو و غيره...
-برخی اعداد هستند كه امروزه نيز مقدس به حساب میآیند و در آداب و رسوم امروزی نيــز
كاربرد دارند از آن جمله میتوان اعداد 12 ،77 ،40 ،9 ،7 ،1و غيره را نام برد .در گذشــته ایــن
اعداد برخوردار از مشخصات ميتولوژیکی بودهاند .انسان باستانی برای اعــداد روحــی قائــل بــوده
است برخی را خوش یمن و برخی اعداد را بدشگون مــیپنداشــتند و بــا انجــام مراســم مختلــف
رضایت خاطر نيروهای خيررسان را جلب و نيروهای ضرررسان را دور میكردند .عــدد 15بــرای
معرفی بهترین سن انسان كاربرد دارد ،زرتشت در 15سالگی به دفاع از حقوق مظلومين بــه پــا
میخيزد ،كوراوغلو در 15سالگی به مبارزه شروع میكند و روئينتن میگردد ،تشترـ فرشــتهی
باران به صورت جوانی 15ساله ظاهر میشود .عدد هفت نيز جزو اعداد مقــدس اســت از هــر 7
ساعت یک بار اتفاق نویی میافتد ،از هر 7خواهران 7 ،دالور 7 ،طبقه آسمان ،هفت شهر عشق،
7كشور ،هفته 7روزه و دها و صدها مورد دیگر را میتوان برشمرد .عدد 12نيز مقدس است از
آن جمله یک سال 12ماه است ،هر 12سال یک دوره از حيات بشری است .امامان 12نفرند...
عدد چهل كه در داستانهای مختلف از جمله دده قودقود ،در همه داستانها قهرمان با 40دوست
نشان داده میشود .دختران با 40دختر كمر باریک بيرون میآیند .چهل سالگی دوران پختگــی
انسان ناميده می شود .چهلم مرده را با مراسم خاصی یاد میكننــد 72 .نيــز ماهيــت اســاطيری
دارد 72 .ملت 72 ،قلم.
-كوه نيز یکی از عناصر اساطيری محسوب میشود ،در كوه ساوآالن اســت كــه زردشـت بــه
پيامبری مبعوث می شود .آب حيات در قله یا پشت كوه قاف قراردارد .چنلی بئل به عنوان شهر
آرمانی كوراغلو در كوهها قرار دارد ،بابک قلعه بذ را بر باالترین نقطهی كوه برپا میســازد .كــوه
به آسمان نزدیک تر است.
-آتش نيز عنصر اساطيری است انسان در فصول سرد سال به آتش پناه برده ،هــم از گرمــای
آن و هم از نور آن استفاده كرده است .آتش را هميشه زنده نگه میداشتند و مایهی خوشبختی
و سعادت میدانستند .امروز هم با روشن كردن شمع بر مزار اوليــا از آتــش امــداد مــیخواهنــد.
شمع ،نماد زمينی خورشيد است و آذربایجان سرزمين آتش نام گرفته است.
/ 46فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
-ساز یا قوپوز نيز مقدس است .بیاحترامی بدو نابخشودنی است .ساز ،شــادی و خوشــبختی
میآورد و شيطان و مرگ را از خانه و كاشانه میراند .دده قورقود برای رهایی از مرگ ساز مــی-
زند .دو دشمن كه تشنهی خون همند با دیدن ساز ،دست از جنگ میشویند .موسيقی در بــين
تركان از آن چنان احترامی برخوردار است كه اختراع آنرا به خدایان و دانایــان خيرخــواه ایــل و
قبيله نسبت میدهند .صدای ساز كوراوغلو چنان پر طنين است كه از صور اســرافيل قــویتر بــه
نظر میآید و آرزوی اتحاد و یگانگی و پدیداری جهانی نو را در انسانها برمیانگيزاند .عاشــيق یــا
اوزان كه امروزه روز نيز خنياگر سادهای است در گذشته از احترامی خاص برخوردار بوده اســت.
دده قورقود عمر جاودانهای داشت .همه عاشيقهای دده ،به خــدایان وابســتهانــد و امــروز هــم در
داستانها میبينيم كه عاشيقهای حق ،از غيب برایشان كمک میرسد و كارهــای خــارقالعــاده را
میتوانند به انجام رسانند .عاشيقهای نامداری هستند كــه اعمالشـان در حــد معجــزه و كرامــت
شمرده میشود و توانا به انجام كارهای فوق بشر هستند ،قدرت پيشگویی دارند و از آینده خبــر
میآورند .عاشيق تنها نوازنده و خواننده نيست بله شاعری است چيرهدست و توانا .آنان سيمهای
سازشان را با غم واندوه ،سرور و نيک بختی ،با دردها و شوربختیهای خلق خود كوك میكننــد
و بدور از هرگونه ذهنیگرایی ،مردم را با واقعيتها روبرو میسازند .شعر و هنر عاشيقی در طول
سدهها و هزارهها ،تریبون پرتوان هنر مردمی بوده و تربيت زیباشناسانهی خلق ،وظایف سياسی،
اخالقی ،اجتماعی و فلسفی خود را انجام داده است .عاشــيقها مبلغـان اصــلی اومانســيم ،مــيهن
پرستی و در عين حال مدافعان ستمدیدگان و زحمتکشان هستند .خصــایل بــارز انســانی ماننــد
خيرخواهی ،وفاداری ،نوعددستی ،عدالت در هنر عاشيقی جای رفيعی دارد .آنـان در مجموعــهی
هنرهای عاشيقی چيره دستند ماننــد آهنگســازی ،شــاعری ،خواننــدگی ،رقــص و غيــره ویژگــی
سينکراتيسم 1وجود دارد.
داستانهای بسياری هستند كه دارای عناصر اساطيری می باشند مثالً همين كــور اوغلــو دارای
شمشيری است كه خصوصيت اسطورهای را داراست چرا كه از جــنس معمــولی نيســت بلکــه از
آذرخش پدید آمده و هــيچ شــئی در برابــر آن تــاب مقاومــت نــدارد .وقتــی شمشــير در دســت
كوراوغلو ست هيچ كس را یارای مقاومت در برابر او نخواهد بود .كوراوغلو یک اســطورهی تمــام
معناست چرا كه همهی عناصر اساطيری را دارد .قيرآت قادر به پرواز است ،كوراوغلو روئين تــن
است ،طنين صدایش لرزه بر كوه و صحرا میاندازد ،صدای سازش همه را بيدار و آگاه میســازد،
شمشيرش همتا ندارد ،چنلی بئل عاری از هر گونه ظلم و تعدی اســت .كوراوغلــوی اســطورهای
. 1سینگراتیسم مجموعه اي از هنرهاي مختلفي است كه در یك هنر نمایي عرضه ميشود.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 47 /
وقتی شمشير مصری بر دست و سوار بر قيرات در چنلی بئل باشد هيچ شاه و سلطانی را امکــان
غلبه براو ندارد .آری كوراوغلو یک اسطوره است اما در مقطعی از تاریخ كه مردم بدو نيــاز دارنــد
خلعت اساطيری را از تن در آورده و به كسوت سيمای تاریخی در مــیآیــد و در قــرن 16و 17
كه اوج مبارزات مردمی با بزرگترین امپراتوریهای جهان "صفویان و عثمانيــان" اســت در ميــان
مردم ظهور میكند و برای حيات بخشيدن به آرزوها و آمال و آرمانهای خلــق زنــده مــیشــود.
اینجاست كه چهره تاریخیاش نيز همواره در هالهای از اسطوره باقی می مانــد .جــا دارد كــه در
اینجا به تعدادی از روایات اساطيری آذربایجان اشاره شود .اسطوره را اگر تبيين آفرینش بـدانيم
داستان آفرینش در ميان همهی ملتها جــزو نخســتين روایـات اســطورهای بــه شــمار مــیآیــد.
اسطورهی آفرینش در ميان مردم آذربایجان نيز جدا از این مقولهی عمومی نيست.
1
افسانهي آفرینش
برخی از مـورخان ،تـركان را توتـــــــمپرســـت و
شامانيســت دانســتهانــد .ســمبل گــرگ ،عقــاب و
دیگـــــر حيـوانات را در روی پرچـم تركان دليلــی
بر توتــــــمپرسـتی آنان آوردهانـد .اما به نـظر راقم
این سطور ،مهـــــــمتـــرین مشخصــهی تركــان را
میبایست در ستایش خــــــــدای آســمان «گــؤگ
تانری» جُست .دیــن اساســی تركــــــــان برپایــهی
شناخت گؤگتانری بوده است .گؤگ تانری واالتــرین
موجودی اســت كــه خــالق كائنــات و دارای ماهيــت
آسمانی است .او ناظر بر همه چيز است اما به چشــم
قابل مشاهده نيست .مته خان كه در سال 176قبــل
از ميالد بر تخت امپراتوری چين مینشيند پيروزی خود را مدیون لطف گؤگتــانری مــیدانــد و
خاقان آوار در سدهی سوم ميالدی در معاهده ای كه بــا بيزانســيان مـیبنــدد بــه گــؤگ تــانری
سوگند میخورد و در سنگ نبشتههای گؤگ تورك در سدهی ششــم مــيالدی در یئنــی ســئی،
سلطنت گؤگ توركها خواستهی گؤگتانری و مقام خاقانی ،هدیهای از طرف گؤگتــانری اســت.
گؤگ تانری قادر ،ناظر ازلی و ابدی ،همه جا حاضر است .امروز كلمهی تانری در همهی زبانهــای
1م .كریمي ،نگاهي به اساطیر آذربایجان ،امید زنجان .شماره.113
/ 48فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
تركی از جمله تركی آذری محفوظ است و تاریخی هزاران ســاله دارد .تركــان هــر چنــد كــه بــه
ادیان مختلف گرویدهاند اما اسالم را با رغبتی فراوان پذیرفته و پرچمداران اصلی اســالم گشــته-
اند .مورخان و محققان دليل این حركت را ،شباهت و نزدیکی گؤگ تانری با اهلل مــیداننــد .امــا
افسانهی آفرینش در بين تركان بسيار جذاب و پرنکته است .زمانی كه به جز گؤگ تــانری نبــود
همه جا را آب فرا گرفته بود و در عالم چيزی جز آب نبود .تانری از این یکنواختی عــالم دلگيــر
شد .آب موجی زد و زنی به نام «آق آنا» به تانری گفت «خلق كن» و ســپس خــود در آب گــم
شد.
تانری ،موجودی شبيه خود آفرید و او را انسان ناميد .آن گاه انسان و تانری با هم به پــرواز
در پهنهی آسمان پرداختند .انسان میخواست باالتر از تانری پرواز كند .تانری خشمگين شــد و
قدرت پرواز از او بستَد ـ انسان بر آب افتاد و در حال خفه شدن بو دكه از تانری كمک خواست.
تانری او را نجات داد .چون روی آب آمد تانری خواست زمين را بيافریند تــا انســان در خشــکی
زندگی كند .به انسان دستور داد از قعر دریا خاكی بگيرد و بر كف دریا آورد .انسان به عمق دریا
رفت و خاك را آورد اما مقداری از خاك را در دهان خود نگاهداشت تا او هم برای خود جهــانی
بيافریند .آنچه با دست آورده بود به دستور تانری روی آب پاشيد .خشــکی پدیــد آمــد و زمــين
پدیدار شد و خاكی كه در دهان انسان مانده بود نيز شروع به رشد و بزرگشدن كرد .اگر تــانری
نجاتش نداده بود انسان خفه میشد .دستور داد تا خــاك را تــف كنــد و از خــاكی كــه از دهــان
انسان بيرون ریخت نيزار و باتالق پدید آمد .تانری كه از عمل انسان غضبناك شــده بــود او را از
دنيای نور به دنيای ظلمات فرستاد و او را شيطان ناميد .ســپس 9درخــت از زمــين روئيــد و از
شکم هر درخت انسانی بيرون آمد و اینان نيای 9نسل و 9نژاد انسانی شدند.
این انسانها خوب و پاكيزه بودند .شيطان در تالش بود تا آنان را به سوی خــود بکشــاند و اغــوا
نماید .تانری آنان را كه گول شيطان را خوردند به طبقــهی ســوم از خــاك فرســتاد .تــانری 17
طبقه عالم آفرید كه طبقات باال از نــور بــود .خــود تــانری از طبقهجــی 17بــه هــدایت انســانها
پرداخت و مالئکی نيز برای كمک به انسانها خلق كرد .گون آنــا در طبقــهی هفــتم و آی آتــا در
طبقهی هشتم ساكنند.
-نامگذاری روزهای هفته نيز برخاسته از اساطير است و هر روز هفته دارای ویژگــی خاصــی
است .اوغوز و شش فرزندش ایام هفته را به خود اختصاص دادهاند .اوغوز دارای شش فرزنــد بــه
نامهای گون ،آی ،اولدوز ،داغ ،دنيز و گؤی میباشد كه در اسامی ایام هفته ماندگار شدهاند .ایــن
نامگذاری نه تنها در زبان تركی بلکه در زبانهای دیگر نيز چنين است گونش گونــو در انگليســی
Sundayدر آلمــانی ، sonntagآی گونــو در انگليســی Mondayدر فرانســه Mundiو در
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 49 /
آلمانی ، Montagاولدوز گونو در انگليسی saturda yدر فرانسه ( mercrediگــوی) ایلــدیریم
گونو در انگليسی ،Thursdayآلمانی ، Donnerstagسوگونو یا دنيز گونو در فرانسه Mardiو
روز جمعــه یــا ائلچــی دوشــمک گونــو در انگليســی ، Fridayدر فرانســه Jeudiو در آلمــانی
Freitagناميده شدهاند1 .
-اهورا مَزدا نخست كيومرث ـ اوغوز را آفرید در هزارهی دوم از دورهی 12000سال ،شــش
بن را آفرید و روی زمين مثل بهشت گردید .آفرینش گاه اول ،اهریمن را به مدت سه هزار ســال
در گيجی فرو برد سپس گاه سوم آغاز شد .زمين محــل جنــگ و نبــرد اهــریمن و هرمــز شــد و
نهایت اهریمن مغلوب میگردد .ضربالمثلی میگوید «قورخان اؤلــدو» .بنــابراین اهــریمن از
شک آفریده شده و مرگ از ترس .انسان نخستين در جلو جهنم به گاه مرگ تخم انسان را می-
پراكند و ریشهی اساطيری ققنوس را می سازد .انسان كه در اول گاه سوم خلق شده است یعنی
در 7000سالگی آفرینش ،دارای بخشهای جالبی است .هفتمين هزاره خــود را در بایــاتی هــا ـ
بایات به معنی خدا ،ارباب ،انسان و خلق آمده است ـ خود مینماید و 7هجایی بودن بایاتی بــه
دليل آفرینش آن در هفتمين هزاره است .هر مصرع بایــاتی 7هجــا بيشــتر نيســت .امــا در گــاه
چهارم ،یکی از حوادث مهم آن به یغما رفتن خانمان قــازان خــان اســت .ســركردههای اهـریمن
موفق مــی شــوند خورشــيد ســرزمين روشــنایی ،رب النــوع گــاو (اوروز) و مــادر قــازان خــان و
بورالخاتون را اسير بگيرند .اوروز همراه گونش 16سال در اسارت میمانــد و آنگــاه خورشــيد از
اسارت اهریمن (قارا مليک) آزاد میشود .رقص اســطورهای «سـاری گلــين» وابســته بــه همــان
اسطورهی ميترائيسم و یادآور نجات خورشيد از اسارت اهریمن اســت .جالــب اســت بــدانيم كــه
دستور اهورا مَزدا بر كاشتن تخمها بر زمين ســياه و حصــار كشــيدن بــر آن در گــاه چهــارم ،در
موسيقی چارگاه و قطعهی حصار خود را نشان میدهد .در گاه اول« ،مقام»ها میماننــد .در گــاه
دوم ،دوگاه مقام ،بيات تورك ،زمين خارا (یئر یارانيشی) ،ماوراءالنهر (دنيز یارانيشی) موجودند.
در حوادث گاه سوم ،مقام سه گاه ،مویه ،مایه ،مبرقه (ایلدیریم و برق) ،یانيق كرم به صــدا در
میآید .در گاه چهــارم ،مقــام چارگــاه ،بســته نگار(اســارت خورشــيد) حيصــار (مواليــف ،نمــره)،
منصوریه مطرح میشوند.
-این اساطير نه تنها در دده قورقود بلکه در اصلی و كرم نيز خودی مــینمایــد .در اصــلی و
كرم صبحت از آهوی زخمی میرود كه نشانگر دوران شکار است .صــخرهها ،كــوه ،رود ،جنگــل،
راه و غيره به زبان میآیند و راه مینمایند .این نمونهها نشانگر گاههای نخستين آفرینش اســت.
1یادآوري این نكته خالي از لطف نیست كه چنین مفاهیمي در نامگذاري ایام هفته ،ماه و سال در میان اكثر ملتهاي جهان وجود
دارد.
/ 50فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
هنوز هم قصهها را چنين آغاز میكنــيم «بيــری وارمــيش ،بيــری یوخومــوش ،تانریــدان ســونرا
كيمسه یوخوموش» .این بيان ما را یکسره به نخستين گاه مــیبــرد .اصــلی و كــرم بعــد از ایــن،
چنين میآغازد« :نقل ائدیلير كی كئچميش زامانالردا ،گنجــه شــهرینده زیــاد آدلــی بيــر خــان
یاشارميش ،اونون چوخ گؤزهل خاصيتی واریميش .هــئچ كســی اینجيتمــهزمــيش ،كيمســهنــين
حقينی كيمسهده قویمازميش ،مختصرینی رعيتينی عدالتله ایداره ائدهرميش» 1زیادخان بنا بــه
بسياری از منابع تمثيلگر عدالت و خيرخواهی است و دقيقاً با خاصيت اهورا مَزدا مطابقت دارد و
قارا مليک 2در برابر او سمبل اهریمن است .صاحب فرزند شدن ایندو در داســتان از یــک ســيب
طالیی ،كه نيمی اصلی و نيمی كرم است پدید میآید و این ســيب در پایــان همــهی قصــههای
آذربایجانی موجود است كه به گوینده شنوندگان قصه هدیه میشود .این سيب از آســمان مــی
افتد .قارا مليک سمبل اهریمن ،اصلی را اسير كرده (اسارت خورشيد) و به هر جــایی كــه دلــش
میخواهد میبرد و كرم نيز به دنبال او تا روزی خورشيد را از دست اهریمن نجات دهد.
-اساطير مطرح شده در متون خلقهای ترك ،در اوستا و دیگر جهانبينیهــای قبــل از آن در
رابطه با «زروان» آمده است كائنات 12000سال طول كشيده است و ایــن 12000ســال یــک
دورهی كامل شمرده میشود .وقتی این دوره به پایان میرسد دورهی جدید شروع مــیشــود .در
پروسهی هر دوره ،مراحل مختلفی وجود دارد كه مهم میباشند .هر دورهای به هزارههــا تقســيم
میشود و هر سال هم سمبلی از یک دوره است بنابراین سال 12ماه و هــر دوره 12000ســال
است .با شروع هر دوره ،كائنات از نو آغاز میشود .چهارشنبهی آخر سال ـ چهــار شــنبه ســوری
كه روز آسمان خوانده میشود توفانها از آسمان شروع میشود و تا آخر ســال همــه چيــز پایــان
مییابد و سال نو با نوروز دوباره آغاز میشود .به همين خاطر نوروز به عنوان عيد ،جشن گرفتــه
میشود.
1ـ 12ماه هر سال ســمبلی از هــزارهی 12000ســاله اســت 12 .روز اول فــروردین نيــز
سمبلی از هر هزاره است و وقتی روز دوازدهم به پایان رسيد كائنات زیر و رو میشود به همــين
خاطر هيچکس روز سيزده فروردین زیر بام و سقف نمیماند و همه بيرون میروند.
- 2یک دوره ی كامل به چهار قسمت برابر تقسيم میشود و هــر دورهی 3000ســاله یــک
گاه یا گات ناميده میشود :گاه اول ،گاه دوم (دو گاه) ،گاه سوم (سه گاه) و گاه چهارم (چارگاه).
گاه اول با نام زروان میآغازد .بنا به اساطير ،زروان هم پدر و هم مادر خلقت است .حتی خلق
كلمه نيز منسوب بدوست گفته میشود« :زمانی كه هيچ چيز اصال وجود نداشت ،نه آسمان ،نــه
1محمد حسین تهماسیب ،آذربایجان محبت داستانالري ،باكي ، 1976 ،ص .71
2قارا ملیك پدر اصلي و چهره ي منحوس در منظومهي اصلي و كرم.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 51 /
زمين ،نه هيچ آفریدهی دیگری ،چه در آسمان ،چه در زمين » 1.در چنين زمانی «زروان ایستاد
و زمزمه كرد تا فرزندی داشته باشد »2.زروان 1000سال قربانی میكند تا صاحب فرزندی شود
و نطفه اهورا مزدا در زهدان مادر بسته میشود .پس از گذشت 700سال زروان به شک میافتد
آیا چنين جنينی در زهدان مادر وجود دارد یا نه ،از این شک اهــریمن در كنــار اهــورا مــزدا بــه
وجود آمد .زروان دایرهی ازلی است ،تاریکی و روشنایی و خير و شر در او بهم آميختهاند3».
« -بنا به اوستا ،دو نيرو بر جهان حکم میراند :خير و شر .با این اعتقاد ،ایــن نيــرو پــيش از
آفرینش انسان وجود داشته است .ابتدا ،خير و شر با هم حکومت میراندند .در سلطنت اولی بــر
روی زمين و سلطنت دومی بر آسمان ،یکی با دیگری تالقی نمیكرد ،زیرا بين آندو فاصــله بــود.
این دورهی نخست كه سه هزار سال طول میكشد هــر دو ســلطنت مــوازی هــم هســتند »4.در
ادامه «اهریمن ،نخست سلطنت روشنایی را میبيند ،بــدان نفــرت مــیورزد و مــیخواهــد بــرای
نابودی سلطنت هرمز آغاز كند .هرمز كه این وضع را مشاهده مــیكنــد اهــریمن را مــیترســاند.
3000سال مهلت میخواهــد .دورهی دوم میآیــد .در ایــن دوره ،هرمــز ،آســمان و زمــين ،آب،
گياهان ،حيوانات ،گاو نخستين و انسان اولين را میآفریند» در گاه اول «آفرینش روحانی اســت.
پس او به مينویی آن آفریدگان را كه (برای مقابله) با آن افزار در بابست فــراز آفریــد ،ســه هــزار
سال به مينویی ایستادند كه بیاندیشه ،بیحركت ،نــاملموس بودنــد » .5در گــاه دوم در مهلــت
گرفته شده ،بنا به روایت مختلف ،هرمز قبل از هر چيز گاو مقدس را آفرید« .در بند هشن مــی-
خوانيم كه نخستين جانور آفریده اهورا مزدا «ورز ا» بود 6».سپس شش بُــن خلــق مــیشــود .در
اوغوز نامه چنين میخوانيم« :تمام حيات اوغــوز پــر از معجزههاســت .روزی از روزهــا اوغــوز بــه
درگاه خدا دعا میكرد ،یکباره هوا را ظلمت فرا می گيرد ،شعاعی نورانی از آسمان میافتد ،ایــن
شعاع روشنتر از خورشيد و درخشانتر از ماه بود .اوغوز در داخل این شعاع دختری را مــیبينــد،
دختر آن قدر زیبا بود كه اگر میخندید كائنات میخندید و اگر گریه میكرد كائنــات بــه گریــه
میافتاد .اوغوز خان دل به عشق او میسپارد ،او را دوست میدارد و به زنی میگيرد .اوغــوز از او
صاحب سه پسر میگردد :گونخان ،آیخان ،اولدوزخان.
مدتی از این حادثه میگذرد .اوغوز برای شکار بيرون میرود .درختی را در ميان آب میبينــد
و در تنهی درخت دختر زیبایی نشسته است .چشمانش آبیتر از آسمان و زلفانش همچون موج
1زمز ،زروان هماي زردشتي گري ،ترجمه ي دكتر تیمور قادري ،ص . 89
2همان ،ص . 106
3گلي ترقي ،صورت ازلي زن یا اصل مادینه ،جلد پنجم الفبا ،ص . 88
4پاشا افندیف ،آذربایجان شفاهي خلق ادبییاتي ،باكي ، 1970 ،ص . 138
5گزارنده دكتر مهرداد بهار ،بند هشن ،ص . 33
6جلیل دوستخواه ،اوستا ،ج ، 2ص . 105
/ 52فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
دریاها و داندانهایش چون مروارید .اوغوز او را دوست می دارد و به زنی مــیگيــرد .از او صــاحب
سه پسر میشود :گؤیخان ،داغخان و دنيزخان1».
داستانهاي آذربایجان
ریشهی ادبيات تركی در عمق غنای داستانها نهفته است .داستانها ضمن اینکه ریشه در تــاریخ
دارند و از تاریخ الهام گرفته اند میتوان طرز معيشــت خلقمــان را حتــی در دورههــای پــيش از
تاریخ از داستانها به دست آورد .این داستانها منبع الیزالی برای هنرهای زیبا به حساب میآید .
داستانهای ائپيک اصوالً دارای روحيــهی حماســی هســتند .كلمــهی اپيــک از كلمــه «»epos
یونانی آمده است .اشعاری كه به قهرمانان میپردازد شعر حماسی گویند .شعر نيز انواع مختلفی
از شعر داستانی ،شعر حماسی دارد .محور اصلی ایــن نــوع شــعر ،قهرمــانی اســت .اشــعاری كــه
اصوالًدارای مضامين مربوط به داستانهای ساختگی یا طبيعی ،دالوری ،وطن دوســتی ،اعتقــادات
و اصطالحات مردمی است عنوان حماسی دارند .در تاریخ هر ملتــی حــوادث فراوانــی از جنــگ،
حوادث بزرگ اتفاق میافتد و خلقی كه این وقایع و اتفاقات را به داستان میكشــد قهرمانــان خــود را
میآفریند .این داستانها از باورهای ابتدایی و باستانی كه مربوط به دوران افسانههاست تــا زمانيکــه آن
ملت دارای حکومتهای مستقل و پایدار و قهرمانان تاریخی می گردد را در بر میگيرد.
گيل گميش یکی از كهنترین داستانهای تاریخ است .این داستان در حول محور گيل گميش
كه قهرمانی نيرومند و ظالم است در نينوا پایتخت دولت آشور در 12تابلو و شامل 3000ســطر
شناخته شده است .گيل گميش منبع اصلی بسياری از داستانها ی كهن خلقهای آناتولی و آسيا
بوده است .هر بخش آن برای نمایاندن 12ماه سال به 12قسمت تقسيم شده است.
گيل گميش قهرمان سومری است كه هزاران سال پيش در شهر اوروك حکومت میكرد و در
صفحات آتی بدان خواهيم پرداخت.
نخستین داستانهاي تركی
برای ورود به تاریخ تركان میتــوان از طریــق داســتانهای تركــی وارد شــد و بــرای شــناخت
پایههای تاریخ ترك با داستانهای باستانی راه جست .آنچه كه تا به امروز حيات تركــان را تــداوم
بخشيده و فرداها نيز زنده خواهد بود همانا داستانهای باستانی هستند .تــاریخ تــرك مشــحون از
قهرمانان بزرگ و داستانهای قهرمانان است .داستانهای پيش از اسالم و بعد از اســالم در گهــواره
خلقمان در طول هزارهها و سدهها زنده ماندهاند و ضمن در بر گرفتن باورها ،اعتقادات و نگرشها
1پاشا افندیف ،همان ،ص . 160
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 53 /
ی مختلف و پيش رو تا زمان ما باقی مانده اند .وقتی داستانها را بررسی كنيم میتوانيم بخشــی
از تاریخ اجدادمان و اندیشهها و باورهایشان را از آنها دریافت كنيم .دانشمندان بسياری از ملتهــا
از جمله ژرمنها ،اسالو ،فرانک و فينها داستانهای خود را از تركان گرفتهاند و بدین وسيله توجــه
همگان را به عالم داستانی تركان جلب و معطوف ساخته اند .داستانهای باســتانی تركــان را مــی
توان به چهار دسته تقسيم كرد:
)1داستانهای باستانی تركان
)2داستانهای هون
)3داستانهای گؤگ تورك
)4داستانهای اویقور
در ميان داستانهای باستانی می توان آلپ ارتونقا ،شو
در ميان داستانهای هون :اوغوز خاقان
در ميان داستانهای گؤگ تورك :ارگنه قون ،بوز قورد
در ميان داستانهای اویقور :داستان آفرینش ،كوچ نمونههای زیبایی هستند .داستانهایی كــه از
تركان آسيای ميانه معلوم شده اند قسمتهای اعظم آنرا نمیدانيم .پرورش انسان نخستين توسط
گرگ ،باور به تقدس گرگ ،آهنگری ،استادی در ساخت سالح ،جنگهای رهاییبخش از آســيای
ميانه به چهار گوشهی جهان منتشر شده است و توانسته است این نمادها را همراه خود به دنيــا
منتشر سازد .البته هر ملتی دارای داستان نيست ،ملتهایی را داستانهای فراوان و بزرگ است كه
در دورههای مختلف حيات خود حوادث سهمگين و فراموش نشدنی ،جنگهــای بــزرگ ،كوچهــا،
استيال ،تالشهای بزرگ در راه پدید آوردن تمدن و وطن از سرگذرانده باشند .انسانهای نخستين
در دوران ابتدایی از حوادث طبيعت به وحشت میافتادند ،دالیل بســياری از حــوادث طبيعــی را
نمیدانستند ،چرا آسمان میدرخشد ،چرا طوفان میشود ،جزر و مد دریا چرا اتفاق میافتد ،چرا
باران می بارد ،زلزله برای چيست؟ آذرخش آسمان چگونه پدید میآید .اما او با خيــال خــود در
صدد كشف دالیل آن ،برای هر موجودی الههای در نظرمیگرفت .الههی باران ،الههی كوه ،الهه-
ی خورشيد و ...و هر كدام كه موجب آزارش می شد فکر میكرد كــه الهــه مربوطـه خشــمگين
شده است .او چه كار كند تا از خشم آن الهه بکاهد؟ برای همين است كه در طغيــان رودخانــه،
دختری را قربانی میكرد تا خشم الههی آب بخوابد.
او نه تنها برای هر حادثهای دليل میتراشيد وبرای موجودات الههای تعریف میكرد قهرمانــان
و رهبران بزرگ را كه قادر به انجام كارهای بزرگ بودند تا حد خدایان بزرگ میكرد .برای ایــن
قهرمانان خصلتهای خدایی قایل می شد و بدین طریق داستانها آفریده میشدند.
اما با گذشت زمان داستانهای در ميـان بزرگـان وملتّها در مـيان بزرگــان و جـــهان دیــدگان
آن مـلت تـوسـط افراد خاص كه شاعر و راوی بودند حفظ میشــد و آنــان بـــه پـــردازش ایــن
/ 54فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
داسـتانها مــیپرداختند و بـدینوسيــله شاعران ملــت بــه عرصــه آمدنــد .آنــان توانســتند ایــن
داستانها را بـصورت منـظومه درآورنـد و شـاعـران پـا به عرصـه بنهند.
داستان شو
ایــن داســتان تــاریخی اســت كــه در رابطــه بــا زنــدگی
حکمران ترك در قرن چهارم قبل از مــيالد ســاخته شــده
است .او قهرمانی است كه در زمان حملــهی اســکندر بــه
آسيای ميانه ،رهبری مقاومت قوشــون تــرك را بــه عهــده
داشته است .این داستان از همان زمان به صورت شــفاهی
در زبان مردم زنده مانــده و نهایــت در قــرن 11مــيالدی،
محمود كاشغری در كتاب دیوان لغاتالترك بــه تحریــر در
آورده است .براساس ایــن داســتان ،هنگــامی كــه اســکندر
مقدونی با قوشون چند صد هزار نفری هجوم میآورد ،شــو
همراه با قوشون خود یکباره رهسپار طرف چين میگردد .اما 22نفــر همــراه بــا خانودههایشــان
نتوانستند برای سفر ،اسب و ارابه ای پيدا كنند و آن شب را در همانجا باقی مانده انــد .روز بعــد
در مورد این موضوع كه پياده بروند یا در همانجا اسکان یا بند تصميمگيــری مــیكردنــد كــه دو
نفر دیگر نزدشان میآیند .این دو نفر تازه وارد به آن 22نفر خبر آمدن اســکندر را مــیرســانند.
آن دو نفر چنين گفتهاند :مردان ،اسکندر فردی است كه میآید و میرود و كسی نيست كــه در
این سرزمين بماند ،ما نيز در سرزمين خود میمانيم .آنگاه آن 22نفر خشمگين شــده و بــه آن
دو نفر گفتهاند :قال آج!(،گرسنه بمان!) در دورههای بعدی نسل این دو نفر«قاالج» باقی مانــده و
به ترتيب به كلمه«خلج» تبدیل شده است.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 55 /
اسکندر به دنبال خاقان تركان ـ شو روانه گشته و در نزدیکـی طایفـهی اویغورها ،دو قوشــون
ـ اسکندر و شو ـ با هم رو در رو شده و جنگيدهانـد .سپـس اسـکنـــدر از در آشــتی بــا خاقــان
ترك در آمـده ،حتی شـهرهای بسيـاری رابرای اویغورها بر پا ساخـت و پـس از مــدتی اقامـــت
در آن محل ،بـه سوی پایتـخت خود روانـه شـد .آنگـاه شـو ،بـه طـرف باالسـاغون راه افـــتاده
و شهـر امـروزی«شــو» را ساخته اســت .ناگفتــه نمانــد كــه داستـــان شــو ،در عــين حـــال ،از
داستانهای ساكایی نيز به شمار میآید.
داستان اوغوز
برای داســتان اوغــوز ،دو گونــهی مختلــف داســتان
روایت و ثبت شده است یکی از این داستانها بــه دوران
پيش از اسالم مربوط میشود و دیگری رنــگ اســالمی
گرفته و در حقيقت بعد از اسالم روایــت گشــته اســت.
نخستين بار این داستان در قرن 13ميالدی بــا خــط و
زبان اویغوری به رشتهی تحریر در آمــده اســت .اوغــوز
خاقان جد تركان به حساب میآید و برخی از محققين
احتمال میدهند كه در سيمای حماسی او ،متهخــان ـ
خاقان هون تصویر شده است .تنها نسخه ی دستنویس
ایــن داســتان ،امــروزه در كتابخانــهی ملــی پــاریس
نگهداری میشود .محققين بزرگی از كشورهای مختلف بر روی این نسخه و داستان به تحقيق و
بررسی پرداخته و هر یک از زاویهای خاص به این داستان نگریسته اند .متن تركی این نسخه به
سال 1936توسط Bangو پروفسور رشيد رحمتی آرات در تركيــه منتشــر شــده اســت .شــکل
اسالمی این داستان بعد از قرن 13ميالدی به وجود آمده و در آثاری همچون جامعالتواریخ اثــر
فضلاهلل همدانی و شجرهالتراكمه اثر ابولغازی بهادرخان نقل شده است.
خالصهی داستان چنين است:
روزی از روزها چشم آی قاغا (مادر اوغوز خان) درخشيدن گرفت و صاحب فرزند پسری شــد.
صورت این پسر ،آبی ،دهنش سرخ ،چشمانش آبی ،زلف و ابروانش سياه بود .زیباتر از پریان زیبا
/ 56فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بود .نام اورا اوغوز نهادند .این پسر 40روزه بزرگ شد و راه افتاد ،سوار اسب شد و قهرمانی بنــام
گشت .درآن زمان جانوری مخوف در جنگل آسایش مردم را به هم زده و دامهای آنــان را مــی-
كشت و میخورد .اوغوزخان به جنگل رفته و آن جانور را نابود میكند و مردم را از شر چنين
حيوانی نجات میدهد .سپس شبی در راز و نياز با خدا ،نوری از آسمان فرود میآیــد و در ميــان
انوار آن دختری را میبيند .آن دختر آنچنان زیباروی بوده است كه چون میخندید ،آسمان نيز
میخندید و اگر گریه میكرد آسمان نيز به گریه میافتاد.
اوغوزخان با دیدن دختر ،عاشق او شد و او را به زنی گرفت .از این دختر صــاحب ســه فرزنــد
پسر شد ،نامشان را گون (آفتاب) آی (ماه) و اولدوز (ستاره) نهاد.
بار دیگر ،اوغوز خان برای شکار بيرون رفته بود ،در تنــه ی درختــی دختــری بســيار زیبــا
مشاهده كرد ،بر او عاشق شد و او را به همسری برگزید .از او نيز صاحب سه پسر شد نام آنان را
گؤی (آسمان) داغ (كوه) و دنيز (دریا) گذاشت .هر یک از 6پسر او صاحب 4پســر شــدند كــه
جمعاً 24نفر بودند .از فرزندان اوغوز 24 ،قبيله ی تركان پدید آمدند.
بعد از آن اوغوز خان به شکار رفت و مهمانی بزرگ راه انداخت .همــه بيگهــا و بزرگــان جمــع
شدند .اوغوز خان خطاب به آنان گفت:
بن سيــزلــرگــه بولدوم قاغــان
آاللـيـنـگ یـا تــاكی قـالقــــان
تـامـغا بيـز گـه بـولسون بـویان
گـؤگ بؤری بـولـسون قيــل اوران
تــمــور جـيــداالر بـول اورمــان
او یـــرده یــوروســــون مـــوالن
تــا كــی تــالـوی تـا كـی مـورن
كون طوغ بـول قيل گؤگ قاریـقان.
سپس فرستادگانی به چهار گوشهی جهان فرستاد و گفت :هــر كــس از او اطاعــت كنــد او را
دوست خود شمارد و هر كس اطاعت نکند دشمنش خواهــد بــود وبــر او هجــوم آورده از ميــان
برخواهد داشت.
در سمت چپ خاقانی بود به نام اوروم .او اطاعت اوغوزخان نکرد .اوغوز خان با لشکری گــران
بر او هجوم آورد و بعد از 40روز به دامنهی بوزداغی رسيد .در آنجا چادر به پا كــرد و مانــد .روز
بعد ،هنگام طلوع آفتاب ،انوار نور بر چادرش تابيد .از ميان شعاعهای نور گرگ نر بيــرون آمــد و
به اوغوزخان چنين گفت :ای اوغوز تو در فکر حمله به اوروم هستی ،من در خــدمت تــو خــواهم
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 57 /
بود .سپس گ رگ در پيش قوشون اوغوزخان راه افتاد و آنــان را راهنمــایی كــرد .گــرگ در كنــار
دریای ایتيل مورن ایستاد ،اوغوزخان در آنجا با قوشون اوروم خاقان نبرد كرد و براو غالــب آمــد.
سپس اوغوزخان همراه قوشون كنار رود ایتيل (ولگا) آمــد و در اندیشــه بــود كــه چگونــه از رود
بگذرد .در آنجا مرد عاقلی به نام «اولوغ اوردو» وجود داشت .درختان را برید و به همدیگر بافت،
از آنها قایقی ساخت و برروی آن رفت و از رودخانه گذشت اوغوزخان بســيار شــاد گشــت و او را
قيپچاق ناميد و او را حاكم آن منطقه تعيين كرد .سپس اوغوزخان همراه با قوشون با راهنمــایی
گرگ به راه افتاد .اوغوزخان اسبی داشت كه خيلی بدان عالقه نشان مــی داد .اســب از دســت او
رم كرد و بــاالی بــوزداغی رفــت .كســی نمــیتوانســت بــاالی آن كــوه پــر بــرف بــرود .یکــی از
سركردههای قوشون باالی كوه رفت و بعد از 9روز اســب را گرفــت و برگردانــد .ســر و روی آن
قهرمان پر از برف شده بود .اوغوزخان با مشاهدهی این جســارت اوراحــاكم آنجــا گردانــد و نــام
«قارلوق» بر او نهاد.
سپس در سر راه خود به خانهای رسيد .دیوار خانه از طال بود و پنجرههایش از نقره و سقفش
از آهن ،درِ خانه بسته بود .كليدی هم نداشت .در ميان قوشون ،فردی صــنعتگر بــود .اوغوزخــان
بدوگفت :قال ،آچ (بمان و بازكن!) .پس از آن نسل بعد از او بــه قــاالج و یــا خلــج معــروف شـد.
سپس در سرراهشان ،گرگ ایستاد .اوغوزخان دســتور داد در آنجــا چــادر بپــا كننــد ،خاقــان آن
منطقه كه چورچيت نام داشت تابع خاقان نشد .جنگ آغاز شد و چور چيت در این جنگ كشته
شد و غنائم فراوانی به دست قوشون اوغوزخان رسيد .یکی از قهرمانان قوشون ارابــهای ســاخت.
دیگران نيز به او نگاه كرده و ارابههایی ساختند ،غنائم را بر ارابهها زدنــد و بــه راه افتادنــد .آنــان
موقع بردن غنائم فریاد میكردند :قانقا ،قانقا (به معنی ارابه) .اوغوز خان با مشاهدهی این اوضـاع
آنان را قانقالوق یا قانقلی ائلی ناميد.
یکی از نزدیکان اوغوزخان ،ریش سفيدی بود به نام اولوغ تــوروك .شــبی از شــبها اوغوزخــان
خوابی دید كه كمانی طالئی از شرق به غرب كشيده شده و سه تير بــه ســمت شــمال در حــال
حركت است .اولوغ توروك پيش اوغوزخان آمد و خوابش را تعبير كرد و گفت :خــدای آســمانها،
دنيا را از شرق تا غرب مسخر تو خواهد كرد و امر به دست تــو خواهــد داد .اوغــوز خــان از ایــن
تعبير شادمان گشت و دستور داد كه روز بعدش فرزندانش به نزد او بيایند .بــه آنــان گفــت كــه
هوس شکاركرده ام امامن دیگر پير گشتهام .گون ،آی و اولدوز! شــماها بــه طــرف شــرق برویــد.
گؤی ،داغ و تنگيز (دنيز) شما هم به طرف غرب بروید .سه فرزند بزرگ به طــرف شــرق و ســه
فرزند كوچک به طرف غرب راه افتادند ،شکار فراوان به دست آوردند .و بــرای پدرشــان آوردنــد.
برادر بزرگتر در راه كمانی طالیی یافت ونزد پدر آورد .اوغوزخــان شــاد شــد و كمـان را بــه ســه
/ 58فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قسمت تقسيم كرد و بدانان داد و گفت :ای پسران بزرگ مــن ،كمــان ازآن شماســت .شــما هــم
همچون كمان ،تيرها را با كمان بيندازید.
برادران كوچک نيز در راه سه تير طالیی یافتند و برای پدرشان بردند .اوغوز خان شاد گشــت
و بدانان گفت :ای پسران كوچک من ،تيرها از آن شما بــاد! كمــان تيرهــا را افکنــد .شــما چــون
تيرها باشيد (براساس آداب و رسوم تركان ،كمان عالمت حاكميت و تير عالمت تابعيــت اســت).
سپس اوغوزخان كنگره ای بر پا ساخت و همه ایل آمدند و نشستند .اوغوزخــان بــه مشــورت بــا
آنان پرداخت سپس سه فرزند بزرگ در سمت راست و سه فرزند كوچک رادر سمت چــپ خــود
نشاند 40 .شبانه روز خوردند و نوشيدند و شادمانی كردند .سپس اوغوزخــان تمــام ســرزمينهای
زیر نفوذ خود را بين فرزندان خود تقسيم كرد و چنين گفت:
آی اوغولالر كؤپ مـن آشـدوم
اوروشقوالر كؤپ مـن گـؤردوم
جـيـدا ایـله كؤپ اوق آتدیم
آیـقـير بيرله كـؤپ یورودوم.
دوشـمـنلرینی ایغـال تور دوم
دوستالرومنی من كولتــورودوم
گؤگ تنگـریگه من اؤته دیـم
سـنلرگـه بـيره مـن یورتـوم
اما داستان اوغوز كه در كتابهای جامعالتواریخ و شجرهالتراكمه آمده اســت كمــی بــا داســتان
فوق متفاوت است .در جامعالتواریخ چنين آمده است:
« در تواریخ مسلمانان مذكور است و در تورات بنی اسرائيل مسطور كه نوح پيغمبر عليه الســالم
زمين را از جنوب تا شمال سه قسم كرد :اول را به حام از فرزندان خود داد كه پدر سودان بــود
و ميانه را به سام كه پدر اعراب و فرس بود و سوم را به «یافث» كه پــدر اتــراك بــود و او را بــه
جانب مشرق فرستاد ـ مغوالن و تركان نيز همــين ســخن مــیگوینــد ـ لــيکن تركــان ،یافــث را
ابوبجه خان (ابوالجه خان) خواندهاند و محقق نمیدانند كه این ابوبجه خان پسر نوح (ع) بوده یا
فرزند زادهی او .اال آنکه متفقاند بر آنکه از نسل او بوده و قریب العهد به وی .تمامــت مغــوالن و
اصناف اتراك از نسل وی اند و شرح برین موجب تقریر میكنند كه ابوبجه خان صحرانشين بود
و یایالق او در اورتاق و كرتاق كه كوههای عظيم و بلند است و در آن حــدود شهریســت اینــانج
نام ،و قيشالق او هم در آن حدود به موضعی كه نام او یورســوق و قاقيــان و قــرا قــوروم اســت و
شهرتالس و قاری صيرم در نزدیکی آن افتاده ...
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 59 /
ابوبجه خان را پسری بود بنام دیب باقوي یعنی بزرگ جمهور قوم ـ و این پسر به شوكت
و اسباب پاد شاهی زیادت از پدر بود و چهار پسر داشت نام ایشــان قراخان ،اورخان ،كرخان و
كزخان و مجموع آن اقوام كافر بودند .قراخان قائم مقام پدر شد و از و پسری در وجود آمد كه
سه شبانروز پستان مادر نمیگرفت و شير نمی خورد .بدان سبب مادرش می گریســت و تضــرع
میكرد و هر شب در خواب چنان دیدی كه آن بچه با وی گفتی كه ای مــادر اگــر خــدا پرســت
شوی و محّبت خدا گردی ،شير تو بخورم .آن زن بواسطهی آنکه شوهرش و تمامت اقوام ایشــان
كافر بودند ترسيد كه اگر اظهار خداپرستی كند او را با بچه هالك گردانند؛ پنهان بخدای تعــالی
ایمان آورده و به اخالص تمام محب خدا شد و آن بچه پستان مادر گرفته و شير خورده و چــون
یکساله شد بغایت پاكيزه و خوب صورت بود و آثار رشد و هدایت از ناصــيهی او بــر مــی تافــت.
پدرش چون آن معانی در وی دید ،گفت از قوم ما بدین شکل و صورت ،هيچ فرزندی در وجــود
نيامده و این پسر از ميان اقران و اكفا معظم و معتبر گردد و به مراتب كمال برسد و جهــت نــام
نهادن وی با خویشان مشورت كرد .بچه ی یکساله به آواز آمده و گفته كه نام من اوغوز نهيــد.
حاضران از آن حال بغایت متعجب شدند و بموجب سخن او كه اثر ارشاد حــق تعــالی بــود او را
اوغوز نام كردند ...چون بحد بلوغ رسيد پدرش قراخان از برادر زادگان خویش دختر كرخان كــه
در غایت خوبی و پاكيزگی بود جهت او بستد .اوغوز در خفيه بــا آن دختــر گفتــه كــه اگــر خــدا
پرست شوی و محب حق گردی ترا دوست دارم و با تو نزدیکی كنم .او اســتبعاد عظــيم نمــود و
آن نصيحت قبول نکرد ...اوغوز بدانسبب بوی التفات ننمود و چون پدرش دید كــه او را دوســت
نمیدارد دختر برادر دیگر ـ كزخان را جهت وی بستد چون او را به اوغوز تسليم كردنــد بــا وی
همان گفت ،دختر قبول نکرد و بخدای ایمان نياورد .اوغوز او را نيــز دوســت نداشــت و پــيش او
نمیرفت ...روزی اوغوز راز خود با دختر اورخان بگفت .دختر اورخان قبول كــرد و ایمــان آورد و
محب حق تعالی شد.
بعد از آن اوغوز او را بستد و دوست داشت .چون خدا شناس و با نياز بودی نخواســتی كــه
به پدر و اعمام آميزش كند چه ،ایشان كافر بودند ...روزی قراخان عروسان را طوی كــرد و حــال
آنها و اوغوز از آنها پرسيد و بر اسرار اوغوز آگاه گشت ...آنگاه با خویشان و امــرا مشــورت كــرد و
جمله بر قتل اوغوز اتفاق كردند ...اوغــوز مصــاف و محاربــه را مســتعد شــد و تمامــت نــوكران و
دوستان را خبر كرده پيش خواند و همــه در شــکارگاه بــه همــدیگر پيوســتند و پــدر و اعمــام و
خویشان به قصد او بر نشستند و از جانبين صفها بر آراستند و جنگ كردند و در جنگ قراخــان
را شمشيری رسيد و بدان زخم نماند ...عاقبت االمر اوغوز غالب آمــد و آن منــاطق را از تــالس و
صيرم تا بخارا بگرفت و آن ملک بر وی مسلم شد ...آنگاه خرگاهی زرین بزد و طوی بزرگ كــرد
/ 60فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
و همهی لشکریان را بنواخت و آن اقوام را كه با وی متفق شده بودند اویغور نام نهاد كه معنــی
آن بهم پيوستن و مدد كردنست و تمامت اقوام اویغور از نسل ایشانند و قوم دیگر را قنقلی نــام
كرد و اقوام قبچاق ،قلج ،قارلوق و آغاجري هم از ميان آن جماعت انــد كــه بــا اوغــوز متفــق
شده بودند و با اروغ او در آميخته...
این جماعت همواره با اوغوز بودند و در لشکر كشيهایش تا در بند همــراه او بودنــد .اوغــوز
تمامت ممالک ایران و توران و شام و مصر و روم و افرنج و دیگر والیــات بگرفــت و بعــد از آنکــه
جمله را مسخر گردانيده بود به اورتاق و كرتاق كه یورت اصلی او بود مراجعت نمود.
اوغوز شش پسر داشت و هر یک از ایشان چهار پسر داشته و اوغــوز دســت راســت و چــپ
لشکر بدیشان داده بدین تفصيل:
دست راست :گؤی خان ـ آی خان ..اولدوزخان ـ تایی بایات ـ یارز دوكــر ـ آوشــرقریق ـ
القراولی ـ قرا اویلی ـ دو دورغه ـ یایرلی ـ بيگدلی ـ قارقين
دست چپ :گؤگ خان ،طاق خان ـ دنيگيزخان ـ بایندور ـ بجنه ـ سلود ایمور ـ بيکدیر ـ
بوكدور ـ جاولدور ـ چينی ـ آالیو نتلی ـ اوركز بيوه قتيق.
بعد از وفات اوغوز بر وفق وصيت او گون خان بر تخت نشست و 70ســال پادشــاهی كــرد.
پدر او را نایبی بود نام او ایکيت ارقيل خواجه ،مشير و مدبر و وزیر گون خان بود .روزی با گــون
خان گفت مصلحت در آن باشد كه منصب و راه و نام و لقب هر یک عليحده معين و مقرر گردد
و هر یک را نشانی و تمغایی باشد كه فرمانها و خزائن و گله و رمه بدان نشان و تمغــا مخصــوص
گردانند .تا هيچکدام با یکدیگر مجادله و عناد نتوانند كرد ،و بدینسان 24قبيله ی اوغوز شــکل
گرفت .تركان بصورت قبيله ای زندگی میكردند و از راه دامداری زندگی مــیگذراندنــد و بــدین
خاطر صدها قبيله از یکدیگر منشعب شده یا با هم متحــد گشــته انــد و ایــن امــر كــار مــورخ را
مشکل ساخته است1.
اما داستانی كه در نسخهی كتابخانهی ملی پاریس موجود است و حداقل به 700پيش از این
مربوط میشود چنين آمده است2:
3
داستان اوغوز خاقان
متن كامل داستان اوغوز خاقان چنين است :
اولسون دئدیلر .اونون شکلی بودور.
) 1فضل هللا همداني ،رشیدالدین ،جامع التواریخ ،دكتر بهمن كریمي ،تهران ،1362 ،ص .342
2اوغوز ناغیلی ،رشید رحمتی آرات ،استانبول.1936 ،
3دكتر علي قافقازیالي ،ایران تورك ادبییاتي آنتولوژیسي 8 ،جیلد ،جیلد ،1ارزدوم.2002 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 61 /
بوندان سونرا سـئـویـنـج تـاپـدیـالر.
یئنه گونلرین بير گونو آی قاغانين گؤزلری یاریدی ،اوغلو اولدو.
بــو اوغـالنــيــن اوزو گـــؤی ایدی.
آغزی آتش كيمی قيرميزی ،گؤزلری آال،
ساچالری
قاشالری قارا ایدی.
گؤزهلليک ده ملکلردن ده
گؤزهل ایدی.
بو اوغالن آناسینين دؤشوندن آغيز سودونو
امدی .بوندان سونرا
بيرده اممهدی،
چــيــی ات ،آش ایــستــهدی
شراب ایستهدی ،دیل آچدی.
قــيــرخ گـــونــدن ســونــــرا
بـؤیـودو ،یـویـودو ،اویـنـادی.
اونون آیـاغی ،اؤكوز آیـاغـينا
بئلی ،قورد بئلينه
كورهیی ،سامور كورهیينه
كؤكسو ،آیی كؤكسونه بنزهیيردی.
بدنینين هر یئری،
سيخ توكله اؤرتولموشدو.
ایلخییا باخير،
آتالری مينير.
وحشی حئيوانالر اووالیيردی.
گونلر
گئجهلر اؤتدو ،او بير ایگيد اولدو.
او واختالر او یئرده بير اورمان واریدی
اوردان چوخلو ایریلی ـ خيردالی چایالر آخيردی.
اوردا وحشی حئيوانالر ،اوچان قوشالر چوخ ایدی.
/ 62فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
اورماندا نهنگ بير قيات یاشایيردی،
آتالری ،آدامالری یئييردی.
چوخ بؤیوك بير یيرتيجی ایدی.
او ،ائلين یاخشی گونون آلدی
آدامالری عذابا سالدی.
اوغوز قاغان جسور آلپ ایدی.
او ،بو قياتی
اووالماق ایستهدی.
گونلرین بير گونو اووا چيخدی
جيدا ،یای ،اوخ ،قيلينج ،قالخان گؤتوردو،
یـوال دوشـــدو.
بير مارال توتدو.
بو مارالی سؤیود چوبوقالری ایله بير آغاجا
باغالدی ،گئتدی.
سونرا ائرته سی گون ،دان سؤكولنده گلدی
گؤردو كی ،قيات مارالی آلـيـب گـئـدیـب.
یئنه بير آیی توتدو ،قيزیل كمری ایـلـه اونو
بير آغاجا باغالیيب گئتدی.
ائرتهسی گون دان سؤكولـنـده گلـدی.
گؤردو كی ،قيات آیینی آليب گئدیب.
یئنه هميـن آغـاجـيـن آلـتـيـندا گلدی،
آغاجين آلتيندا دوردو.
قيات گليب باشينی اوغوزون قالخانينا ووردو،
اوغوز جيدا ایله قياتين باشينا ووردو،
اونو اؤلدوردو.
قيلينجینی چکيب باشينی كسدی،
چيخيب گئتدی.
یئنه گليب گؤردو كی ،بير سونقار قياتين
قارنينی دئشيب،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 63 /
ایچ آالتينی یئييب دورور.
یای اوخو ایـله شـونـقـاری
اؤلدوردو ،باشينی كسدی.
شونقارین شکلی
بودور.
اوندان سونرا دئدی كی ،قيات
مارالی یئدی ،آیی یئدی.
جيدام
اؤلدوردو اونو ،دمير ده اولسا
قياتی شونقار یئدی.
یای اوخوم اؤلدوردو
كؤلک ده اولسا ،دئييب گئتدی.
قياتين
شکلی بودور.
یئنه گونلرین بير گونو
اوغوز قاغان بير یئرده دوروب تانریيا
یالواریردی.
قارانليق چؤكدو.
گؤیدن بير ایشيق دوشدو :
گوندن ایشيقلی
آیدان پارالق ایدی.
اوغوز قاغان یویودو ،گؤردو كی
بو ایشيغين آراسيندا
بير قيز دوروب ،یالقيز اوتوروب.
چوخ گوزهل قيزدیر.
اونون باشيندا آتشلی ،ایشيقلی
ائدهر
آلتون قازیق (قطب اولدوزو) تک
یانان بير خالی واردیر.
/ 64فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قيز او قدهر گؤزهل ایدی كی،
گولسه ،ماوی گؤی گولر،
آغالسا ،آغالیاردی.
اوغوز قاغان اونو گؤردوكده
اؤزوندن گئتدی ،قيزی سئودی ،آلدی.
اونونال یاتدی .دیلهیين آلدی.
قيز حاميله اولدو،
گئجهلر اؤتدو
یوكون یئره قویدو ،اوچ اوغالن دوغدو.
بيرینجیسينه گون آدینی قویدوالر.
ایکنجیسينه آی آدیـنـی قـویدوالر.
اوچونجوسونه اولدوز آدینی قویدوالر.
یئنه گونلرین بـيـر گـونـو
اوغوز قاغان اووا گئتدی.
گؤل اورتاسيندا بير آغاج گؤردو،
بو آغاجين اویوغوندا
بير قيز واردی ،یالقيز اوتورموش ایدی.
چوخ گؤزهل بير قيز ایدی.
اونون گؤزلری گؤیدن ده گؤی ایدی.
ساچالری دالغا كيمی،
دیشلری اینجی كيمی ایدی.
او قدهر گؤزهل ایدی كی ،اونو گؤرونجه ائل :
ـ آی ،آی ،آخ ،آخ ،اؤلـــــدوك دئـــــــدی.
او قدهر چـاشـدیـالر ،سـودو قـمـيـز ائـتـدیـلـر.
اوغوز قاغان اونو گؤردوكده اؤزوندن گئتدی،
اورهیينه اود دوشدو ،اونو سئودی
اونونال یاتدی ،دیـلـهیـيـن آلـدی.
قيز حاميله اولدو.
گونلر ،گئجهلر كئچدی.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 65 /
یوكون یئره قویدو ،اوچ اوغالن دوغدو.
بيرنجی سينـه گـؤی آدیـنـی قـویـدوالر.
ایکينجیسيـه داغ آدیـنـی قـویـدوالر.
اوچونجوسونه دهنيز آدینی قویدوالر.
بوندان سونـرا اوغـوز قـاغـان ،چـوبـوق یـوك
یيغناق قوردو ،ائل گونونه یارليق گؤندهردی.
ائل گون مصلحتلشدی ،گلدی
اوغوز قاغان
قيرخ ماسا ،قيرخ دا اوتورجاق دوزدوردو.
دورلو ـ دورلو آشالر ،دورلو ـ دورلو یئمکلر
یئدیلر،
دورلو ـ دورلو شيرینلر ،قميز ایچـدیـلـر.
یيغناقدان سونرا اوغوز قاغان بيگلرینه،
ائل گونونه یارليق وئردی.
دئدی كی :
ـ من سيـزلـره اولـدوم قـاغـان،
آلين اله یـای ،هـم ده قـالـخان
بـيـزه تـمـغـا اولـسـون یـویــان
بوز قوردو قوی اولسون اوران.
دميرجيدا ،بول اورمان
یئرده یویورسون چای ،دنيز.
گون بایراغيميز اولسون ،گؤی آالچيغيميز
ـ دئدی .یئنه بوندان
سونرا اوغوز قاغان دؤرد طرفه یارليق
گؤندهردی.
بيلدیریش یازدی ،ائلچیلرینه وئردی،
هر طرفه گؤندهردی.
بو بيلدیریشده دئييليردی :
/ 66فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
اون اویقورون قاغانی اولدوم
دونيانين دؤرد طرفينه ده قاغان اولماغيم گرهك
بودور سيزلردن دیلهیيم :منه اطاعت ائتمک.
اگر كيم منيم سؤزومه باخسا ،هدیه
وئریب اونو
اؤزومــــه دوســـت بــيـــلــــهرم.
اگر كيم منيم سؤزومـه باخـماسا،
غضبلهنيب قوالغين چـکـهرم،
تئزجه باسيب ،آليب ،یوخ ائدهرم
اونــو اؤزومـه دوشـمـن بــيـلـهرم.
یئنه او واختالر
ساغ طرفده آلتون آدلی
بير قاغان واردی،
بو آلتين قاغان
اوغوز خاقانا ائلچی گؤنده ردی.
چوخلو قيزیل ،گوموش ،قيمتلی داش ـ قاش
یاقوت گؤنده ریب ،اوغوز قاغانا
هـدیـه ائـتدی،
اونا تابع اولدو.
اوغوقاغان
اونو اؤزونه دوست توتدو.
سول طرفده ده اوروم آدلی بير قاغان واردی.
بو قاغانين سایـسـيـز ـ حـسابـسـيـز قـوشـونـو
چــوخـلـو شـهـرلــری واردی.
بو اوروم قاغان اوغوز خاقانين
یارليغینی سایمادی ،اونونال بيرلشمهدی.
اونون سؤزلرینه باخمارام دئييب،
امره تابع اولمادی.
اوغوز قاغان غضب له نيب ،قوشون چکدی،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 67 /
اونونال ووروشماق ایستهدی.
آتالندی ،قـوشون چـکـدی،
بایراغـيـنی آلـيـب گـئـتـدی.
قيرخ گوندن سـونـرا «مـوز داغ» دئـيـهن
داغين اته یينه چاتدی.
آالچيق الری قوردور دو ،ساكيت لشدی
یوخویا گئتدی.
دان سؤكولنده اوغوز قاغانين آالچـيـغينا
گون كيمی بير ایشيق دوشدو.
بو ایشيقدان گؤی توكلو
گؤل یئلکهلی بـؤیـوك
اركک بير قورد گئدیر.
بو قوردون آرخاسينا دوشوب
آردینجا گئتدیلر.
بيرنئچه گون سونرا
بوز توكلو ،بوز یئلکهلی بو بؤیوك
اركک قورد دایانيب دوردو.
اوغوز دا عسکرلری ایله دایانيب دوردو.
بو یئرده ایتيل چایی دئييلن بير چای واردی.
ایتيل چایی ساحيلينده ،قارا داغين اؤنونده
ووروش اولدو.
اوخ ایله ،جيدا ایله
قيلينج ایله ووروشدوالر.
قوشونالرین آراسيندا دؤیوش اوزون چکدی.
آدامالرین قلبينی چوخلو قایغو
گلدی آلدی.
بو ووروش ،بو چارپيشما
او قـدهر یـامـان اولـدو كی ،ایـتـيـل چـایـینـيـن
سوالری قيپ ـ قيرميزی ،سيپ سيغير تک اولدو.
/ 68فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
اوغوز قاغان دوشمنی باسدی،
اوروم قاغان قاچدی.
اوغوز قاغان اوروم قاغانين مملکتینی
ائل گونونو آلدی.
اونون دوشرگه سينه چوخلو جانلی
جانسيز غنيمت داخيل اولدو.
اوروم قاغانين
اوروس بيگ آدلی بير قارداشی واردی.
بو اوروس بـيـگ اوغـلـونـو
درین چای آراسيندا یاخشی
محکملندیر یلميش بير شـهـره گـؤندهردی.
تا اونا دئدی كی ،شهری قوروماق گرهكدیر
سن شهری ساخـالیيب ،ووروشـدان سـونـرا
قایيدیب گلرسن.
اوغوز قاغان بو شهرین اوستونه یوروش ائـتدی.
اوروس بيگين اوغلو اوغوز قاغانا چوخلو قيزیل ـ
گوموش گؤنده ردی.
دئدی كی :سن
منيم قاغانيمسان.
آنام منه بو شهری وئردی ،دئدی كی :شهری
قوروماق گرهكدیر.
سن شهری منه ساخالیيب
ووروشدان سونرا،
قایيت گل.
اگر سنه قارشی چيخيبسا
منی سوچلو بيلمه.
سنين یارليغينی
اؤزومـه بـؤیـوكـلـوگ ،بـيلگی كيمی بيلهرم.
بيزیم خوشبختليگيميز سنين خوشبختليگيندیر.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 69 /
بيزیم اوروغوموز
سـنـيـن اوروغ آغـاجـینـيـن تـوخـومــودور.
تانری سنه :یئر اوزونو آل ـ دئيه ،بویورموش.
من سنه باشيمی دا
خوشبختليگيمی ده وئـرهرم.
وئرگی وئریب دوستلوغومدان چيخمارام.
اوغوز قـاغـانـا ایگـيـدیـن سـؤزو
خوش گلدی ،سئویندی ،گولدو.
تا بئله دئدی :ـ منه چوخ قيزیل گؤندهریبسن،
شهری ده یاخشی ساخالیيبسان.
بونا گؤره ده اونا ساقالب آدینی وئردی،
اونونال دوستلوق ائتدی.
اوغوز قاغان اوردوسو ایله ایتيل چایينا طرف گلدی.
ایتيل چوخ بؤیوك بير چای ایدی.
اوغوز قاغان
بونوگؤروب ،ایتيلی نئجه كئچهك ـ دئيه
سوروشدو.
اوردودا یاخشی بير بيگ وار ایدی.
اونون آدی اول
اوغ اوردو بيگ ایدی.
باجاریقلی ،بيليکلی بير كيشی ایدی.
گؤردو كی ساحيـلـده چـوخـلـو تـال،
چوخلو آغاج وار.
بيگ بو آغاجالری كسدی،
سونرا آغاجالرین اوستونه اوتوروب
چایی كئچدی.
اوغوز قاغان سئویندی ،گولدو،
تا بئله سؤیلهدی:
ـ ای بورادا قال ،بورانين بيگی اول،
/ 70فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
سنه قيپچاق آدینی قویدوم.
اؤزو ایسه ایرهلی گئتدی ...بوردان سونرا
اوغوز قاغان بوز توكلو،
بوز یئلکهلی اركک قوردو گؤردو.
بو قورد اوغوز قاغانا دئـدی:
ایندی اوردو ایله یوال دوش!
ائل گونونو ،بيگلرینی یوال چيخارت.
من سنه یولو گؤستهرهرم.
دان یئری سؤكولنده
اوغوز قاغان گؤردو كی ،اركـک قـورد
اوردونون اؤنونده گئدیر.
اوغوز قاغان سئویندی ،ایرهلی گـئـتدی.
اوغوز قاغان بير خاللی آیقيرا مينميشدی.
بو آیقيری او چوخ سئویردی.
یولدا آیقير قاچيب گئتدی ،گؤزدن ایتدی.
او یئرده بؤیوك بير داغ واردی.
داغين اوستو سویوقدان بوزال اؤرتولموشدو.
باشی دا سـویـوقـدان آغ آپـپـاغـيدی.
بونا گؤره ده اونا بوز داغ دئييردیلر.
اوغوز قاغان آتی قاچيب همين موز داغا گئتدی.
اوغوزقاغان بوندان چوخ غصهلندی.
اونون اوردوسوندا
جسور بير بـيـگ واریدی.
هئچ نه دن قورخمـازدی.
یوروشده ،سویوقدا بير ار اوغلو اریثدی.
همين بيگ داغا قالخدی.
دوققوز گـونـدن سـونـرا،
آیقيری اوغوز خانا گتيردی.
موز داغ سویوق اولدوغوندان
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 71 /
بيگ قارال اؤرتولمـوشـدو ،آغ آپـپـاق ایدی.
اوغوز قاغان سئویندی ،گولدو ،بئله دئدی :
ـ سن بـورادا قـال ،بـيـگلـره اول بـاشـلـيق.
بونون اوچون هميشهليک آد اولسون سنه
قاغارليق.
اوغوز قاغان اونا قيمتلی هدیهلر وئردی،
یولونا داوام ائتدی.
یولدا بؤیوك بير ائو گؤردو
بو ائوین دامی قيزیلدان،
پنجرهلری گوموشدن
قاپيالری دميردن ایدی.
قاپيالر باغلی ،آچار یوخ ایدی.
اوغوز قاغانين اوردوسوندا بير یاراشيقلی.
كيشی واریدی.
اونون آدی اوستا توموردو ایدی.
اوغوز قاغان اونا امر ائتدی :ـ سن بورادا قال،
قاپينی آچ!
آچاندان سونرا دوشرگهیه قایيت.
بوندان سونرا اونا «قاالچ» 1آدینی قویدو.
یولونا داوام ائتدی.
یئنه بير گون بوز توكلو... ،
بورا بؤیوك بير یورد ،بؤیوك بير ائل ایدی.
بو ائلده چوخلو ایـلـخی ،اؤكـوز ،بـيـزوو
قـيـزیل گـومـوش ،قـيمتلی داش قـاش واریدی.
یئرده جورجيت قاغانين اوردوسو اوغوز قاغانا
قارشی گلدی.
ووروش ـ دؤیوش باشالندی.
اوخال ،قيلينجال ووروشدوالر.
1امروزه همان «خلج» ها هستند كه قومي از تركانند و بیشتر ساكن همدان و اطراف آن مي باشند.
/ 72فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
اوغوز قاغان
جورجيت قاغانی یئندی ،باسدی ،اؤلدوردو،
باشينی كسدی.
جورجيتين ائلينی اؤزونه تابع ائتدی.
ووروشدان سونرا اوغـوز قـاغـانـيـن
اوردوسونا ،عسگرلرینه ،ائل گونونه
او قـدهر چوخ غنيمت دوشدو كی
یوكلهنيب داشيماغا
آت
قاطير
اؤكوز
آزليق ائتدی.
اوغوز قاغانين اوردوسوندا
تـجـربـه لی ،اوسـتـا بــيــر كـيـشـی واریدی
اونون آدی بارماقلوق جوسون بيگ ایدی.
بو اوستا بير آرابا قایيردی.
آرابانين اوستونه جانسيز غنيمتلری قویدو،
جانلی غنيمت لری آرابایا قویدو،
دارتدیالر ،گئتدیلر.
عسگرلر ،ائل گون بونو گؤروب مات قالدی.
آراباالر دوزهلتدیلر ـ
قانغا ـ قانغا دئمکله
قانغا سؤزو بئله یاراندی.
بونون اوچون ده اونالرا « قانغا » آدینی قویدوالر.
اوغوز قاغان آراباالری گؤردو،
گولدو ،بئله دئدی :
ـ آرابا ایله جانسيز غنيمتی
جانلی غنيمت چکيب آپارسين.
قانغالوق سيـزه آد اولـسون
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 73 /
بيلگی نيز ده آرابا اولسون.
بوندان سونرا بو بوز توكلو
بوز بيلکهلی اركک قوردال سيندو ،تانقوت
شاغام طرفلره یوال دوشدو.
چوخ ووروشدان ،چوخ ساواشدان سونرا اوغوز قاغان
اونـالرا اوسـتـون گـلـدی ،بـاسـدی ،آلـدی ،اونـالری
اؤز یوردونا
قاتدی.
گؤی گيزلينده قالماسين ،هامييا
آشکار اولسون كی،
گونئی طرفده
باراكا دئيهن بير یئر واریدی.
چوخ رَنگين بير یورد ،چوخ ایستی بير یئریدی.
اورادا چوخلو وحشی حئيوان واریدی.
چوخلو قيزیل ـ گوموش ـ قيمتلی داش قاش واریدی.
آدامالرین بنيزی قاپ قارا ایدی.
اویئرین قاغانی ماسار آدلی بير قاغان دی.
اوغوز قـاغان اونـون اوستـونـه یـئـری دی.
یامان ووروش اولدو.
اوغوز قاغان یئندی ،ماسار قاغان قاچدی.
اوغوز قاغان اونو باسدی ،یوردونو آلدی ،گئتدی.
دوستالری چوخ سئویندی ،دوشمنلری
غمگين اولدو.
اوغوز قاغان غلبه چالدی،
سایسيز ـ حسابسيز وار ـ دؤلت ،ایلخی آلدی.
یـوخـودا ،ائـلـيـنـه طـرف دؤنـدو ،گـئـتـدی.
یئنه گيزلينده قالماسين ،بللی اولسون كی
اوغوز قاغانين یانيندا
آغ سافقاللی ،آغ ساچلی،
/ 74فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
اوزون تجربهلی ،قوجا بير كيشی واریدی.
خير خواه ،مدرك بير كيشی ایدی ،یوخو یوزان،
غيبدن خبر وئره ردی.
اونون آدی «اولوغ توروك» ایدی.
گونلرین بير گونو او ،یوخودا بير قيزیل یایال
اوچ گوموش اوخ گؤردو.
بو قيزیل یای گون دوغاندان گون باتانا جان
اوزانمـيـشـدی ،اوچ گـومـوش اوخ ایـسه
قــوزئــيــه طـرف قــانــاد النــمـيـشـدی.
اویاندیقدان سونرا اولوغ توروك یوخودا
گؤردوك لرینی اوغوز قاغانا بيلدیردی.
سؤیله دی :ـ آی قاغانيم،
سنين عؤمرون اولسون اوزون.
آی قاغانيم ،قوی عدالت اولسون سنه قانون،
گــؤی تـانـری مـنـه یـوخـودا بــيـلـدیـردی.
قوی یوخوم چين اولسون.
آلدیغين تورپـاغی سـنيـن
اوروغونا وئرسين.
اوغـوز قـاغـان اولـوغ تــوروكــون
سؤزونو بگندی ،اؤیودونو دیلندی،
اؤیودونو تـوتـوب عـمـل ائـلـهدی.
سونرا صاباح اولونجا ،بؤیوك قارداشالری
كيچيک قارداشالری چاغيریب ،گتيردی.
تا ،اونالرا بئله سؤیلهدی :كؤنلوم اوو ایستهیير.
قوجاليقدان یوخ داها منده طاقت
گوی ،آی ،اولدوز ،سيز گون دوغانا طرف گئدین
گؤی ،داغ ،دنيز ،سيز ده گون باتانا طرف گـئـدین.
بوندان سونرا اوچو گـون دوغـانـا
اوچوده گون باتانا ساری گئتدی.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 75 /
گون ،آی ،اولدوز چوخلو وحشی حيوان
چوخلو قوش اووالدیالر.
سونرا یولدان بير قيزیل یای تاپدیالر.
یایی گؤتوروب ،آتاالرینين یانينا گلدیلر.
اوغوز قاغان سـئـویندی ،گولدو،
اونو اوچ حيصهیه بؤلدو ،دئدی:
ـ آی بؤیوك قارداشالر
یـای سـيـزیـن اولـسـون.
اوخـالری گؤیلره آتين.
بوندان سونرا گؤی ،داغ ،دنيز
چوخلو وحشی حئيوان ،چوخلو قوش اووالیيب،
سـونــرا یـولـدان اوچ گـومـوش اوخ تــاپـدیـالر.
گؤتوردولر ،آتاالرینا وئـردیـلر.
اوغوز قاغان سئویندی ،گولدو،
اوخالری هر اوچونون آراسيندا بؤلوشـدوردو.
تا بئله دی :ـ آی كيچيک قارداشالر ،اوخالر
سيزین اولسون.
یای اوخو آتدی .سيزلر اولون
اوخالر كيمی.
یئنه بوندان سونرا اوغوز قاغان
بؤیوك قورولتای چاغـيـردی.
گلدیلر ،مصلحتلشدیلر ،اوتوردوالر ،دوردوالر،
اوغوز قاغان بؤیوك دوشرگهسينين
ساغ یانيندا،
قيرخ قوالج اوزونلوقدا آغاج اوجالتدیردی.
اونون باشينا بير قيزیل تویوق قویدوردو.
آیاغينا بيرآغ قویون باغالتدی.
سول یانيندا
قيرخ قوالجليق آغاج اوجالتدیردی.
/ 76فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
اونون دا باشينا بير گوموش تویوق قویدوردو.
آیـاغـيـنـا بـيـر قـویـون بـاغـالتـدی.
ساغ یاندا بؤیوكلری اوتـورتـدو
سول یاندا اوچوكالری اوتورتدو
قيرخ گون ،قيرخ گئجه یئدیلر،
ایچدیلر،
سئوینج تاپدیالر.
سونرا ،اوغوز قاغان یوردونو بؤلوب اوغولالرینا وئردی.
دئدی:
ـ آی اوغولالریم ،من چوخ یاشایيب
چوخ ووروشالر گؤردوم،
چوخ جـيدا ،اوخ آتـدیـم،
آیقيریمی چوخ چاپدیم،
دوشمنلریمی آغالتـدیم،
دوستالریمی
گولدوردوم.
گؤگ تانریيا من بورجومو اؤده دیم
وئردیم
سيزین اولسون بو یوردوم.
ماناس
ماناس كه بزرگداشت هزارهاش در جهــان برگــزار شــد
(سال 1977ميالدی از طرف سازمان فرهنگی یونســکو،
هزارهی مـاناس ناميـده شـــد و درهمـــهی كشـورهـــای
جـهــان مراسمی بــدین مناســبت برگــزار شــد) یکــی از
قهرمانان حماسی اسطورهای جهان ترك به ویژه قهرمــان
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 77 /
ملی مردم قيرقيـز است .پدرش یعقوب خان و مادرش جوریچـی است .ماناس بعد از 14سال از
ازدواج یعقوب خان به دنيا آمــــــد .هنگام تولد خون در مشتان خود داشت و ایــن را ســمبلی
بر این كه در آینده قهرمان بزرگی خواهد شد میدانستند .هنوز شيرخواره بود كه لب به ســخن
گشود.
از مناطق مختلف كه برای تبریک ميالد نوزاد به دیدنش میآمدند میدانســتند كــه در آینــده
قهرمانی به نام خواهد بود .طولی نکشيد كه با رشد حيرت انگيزش به قــد 5متــری رســيد15 .
ساله بود كه در پهلوانی رقيبی برایش متصور نبــود .او دشــمنان ملــت و كشــورش را بــه هــراس
انداخت و در این جنگها قهرمانیها از خود نشان داد .او اسبی داشت همشأن خود كه تير در تن
او كارساز نبود.
یعقوب خان كه از همان ابتدا پی به عقل و تدبير ،هوش و فراست ،قدرت و نيرویش برده بــود
برای حفظ جان او دوست و یاوری به نام «باكای» همراه او كرد.
قوی ترین دشمن ماناس« ،گوگچه» بود شرح جنگها و نبردهای این دو قهرمــان بنــای اصــلی
حماسههای ماناس را تشکيل میدهد .این داستان حماسی كه هم اینــک در دســترس جهانيــان
است شامل 12542مصرع میباشد كه در این اشعار ماجراهای هنگامهی جنگ ،مجالس شــادی
و سرور ،باورهای متأثر از شامانيزم ،آداب و رسوم مردم ترك و نقش كاهنان مذهبی بــه تصــویر
كشيده شده است.
ماناس یکی از چهرههای تاریخی و حماسی است كه چهــرهی داســتانی یافتــه و اســطورههای
تركان در سيمای او به تصویر درآمده است.
آنچه امروز تحت عنوان ماناس به صورت نوشته در دست ماســت درطــول ســدههای گذشــته
سينه به سينه ،دهان به دهان از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و ماناس سرایان مختلف آنرا بــا
وزن و آهنگ شعر ساخته و پرداختهاند و از فرهنگ شفاهی بدان رنگ و لعــاب داده انــد .اینــک
این منظومه در قالب هزاران بيت شعر از قهرمانیها ،وقایع خارقالعاده و در برگيرنــدهی ســنتها،
آداب ورسوم ،طرز معيشت و شرایط اجتماعی ـ تاریخی ،حتی فعاليت زنــان تــرك در یــک دوره
ی خاص تاریخی میباشد .در این منظومه نيــز ،رویــدادهای تــاریخی بــه همــت تخــيالت بــدیع
خنياگران با داستانهای اساطيری درهم آميخته و چنان سروده شدهاند كــه گــاه فــرق گذاشــتن
بين افسانه و تاریخ را دشوار میسازد .این داستان سراپا سرشــار از جنگهــای اســتقاللطلبانــهی
تركان و مقاومت در برابر هجوم بيگانگان و ایجاد وحدت و یگانگی بين ملت قيرقيزهاست .البتــه
این داستان از آن همهی تركان است اما سرزمين فعاليت ماناس همان سرزمينی بوده است كــه
/ 78فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
امروز ملت قيرقيز در آن سکنی گزیدهاند .این داستان همين امروز هم به همــهی تركــان تعلــق
دارد و مبلّغ دوستی و صلح بين خلقهای مختلف است.
این داستان با نيروی بدیع خنياگران ترك و بازتاب شــرایط اجتمــاعی تــاریخی مــردم و بــروز
مضامين اخالقی و فلسفی ساخته شده و یکی از نادرترین شاهکارهای ادبيــات تركــان بــه شــمار
میآید .داستان ماناس یکی از داستانهای جهــانی اســت زیــرا در آن آرمــان عــالی بشــر دوســتی
سروده شده است .در پایان داستان ،ماناس به همراه چهل تن از یاوران صدیقش كشته میشوند
و به یک تراژدی تبدیل میگردد در حاليکه اگر آنان گوش به سخنان مردم خویش مــیســپردند
دچار چنين سر نوشتی نمی شدند و نتيجهی داستان این است كه اگر قهرمان مردم به ســخنان
مردمش اعتنائی نکند با آنکه عليه ظلم و ستم میجنگد ،جانبداری و حمایت خلق را پشت ســر
خود نخواهد داشت و نتيجهجی آن شکست قهرمان خواهد بود .بشر دوستی ،پيام اصلی داستان
ماناس است .سيمای زنان در این اثر همچون داستانهای آذربایجان مثــل كوراوغلــو ،قابــل تأمــل
است ،زن در این جا صاحب عقل و ادراك واال ،شخصــيت انســانی و مســاوی بــا مــردان اســت و
بهترین مشاور و رفيق صدیق مرد هموست.
محققان بسياری بر روی این اثر كارهای تحقيقاتی انجام داده اند و امــروز كتــاب مانــاس در
حد كتابهای تورات و انجيل 1مقدس است .از دیگر محققين این كتــب ســترگ مــی تــوان ولــی
خانف را ذكر كرد كه در سال 1856داستان شفاهی آنرا از مانــاسســرایان شــنيده و بــه صــورت
مکتوب در آورده است .خدمات این دانشمند قزاقی بسيار ارزشمند است كه بــه دنبــال او دیگــر
عالمانی مانند و.و .رادلف.1،پتروسيان ،م .عوض اف پ .بير ،م .با گدانف و دیگــران درایــن ســاحه
فعاليت كردهاند .این اثر گرانقدر امروزه به اكثر زبانهــای زنــدهی دنيــا ماننــد آلمــانی ،انگليســی،
فرانسوی ،اسپانيولی ،فارسی و ...ترجمه شده است.
آسنا
چينيان تركان را توكيو ( )Tu – kyvمیناميدند .اجداد توكيوها در سواحل دریای غــرب كــه
چينيان بدان سیهایی میگفتند میزیستهاند .یکی از حکمداران كشــورهای همســایه بــر آنــان
یورش آورده زن و مرد ،پير و كودك ،همه و همه را از دم شمشير گذرانده و قتل عام مینمایــد.
از بين آنان تنها پسر بچهای ده ساله زنده میماند .دست و پای او را بریده ،تک و تنها در ميــان
نيزارها رها میكنند .این كودك زخمی زنده میماند .ماده گرگی پرستاری او را میكند .هــر روز
1
چنگیز آیتماتوف ،ماناس ،ترجمه ي فارسي از اسلم ادهم ،تهران. 1374 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 79 /
برای او تکه گوشتی می آورد و او را از مرگ میرهاند ،بــه طوریکــه بــين مــاده گــرگ و پســرك
دوستی و الفت برقرار میشود و گرگ پسرك دهساله را بزرگ میكند .زخمهای او التيام مییابد
و چون سنش باال می رود ماده گرگ از او حامله میگردد.
خاقانی كه اجداد پسرك را كشته بود از زنده ماندن پسر جوان مطلع میشود .دستور میدهــد
تا او را یافته و بکشند .او را مییابند و به حاكم خبر می دهنــد .حــاكم فــردی را مـأمور كشــتن
پسرك میكند .مأمور چون به نزدیکی پسرك میرسد در كنار او گرگــی یافتــه و مــیترســد .او
اقدام به كشتن هر دو ـ گرگ و پسرك میكند اما تانری ،جان هر دو را حفظ می كند .گرگ بــه
همراه پسرك به شرق دریای غرب رفته و در اطراف كوههای همجوار كائوچانگ بــه غــاری پنــاه
میبرند .پشت غار ،شکارگاه پر نعمتی وجود داشت .اطراف شــکارگاه را صــخرههای ســتيغی فــرا
گرفته بود .گرگ در آن غار و دشت پر از نعمــت 10بچــه از آن پســرك بــه دنيــا آورد كــه نــام
خانوادگی آسنا به خود گرفت .وقتی بچهها بزرگ شدند از غار بيرون آمدند و هــر یــک از ایــالت
اطراف دختری فراری داده و به غار آوردند و با آنان ازدواج كردند.
با گذشت چند نسل ،تعداد آنان فزونی گرفت .یکی از آنان به نام «آ ـ هی ئن ـ سه» رهبــر
آنان شد و از غار بيرون آمد .همگی به كوههای كين شان آمدند و ساكن شــدند و بــه تاتارهــای
چوچن پيوستند .آنان به دليل شباهت یکی از قلههای این كوه به تاكيا ،سرزمين و نــام خــود را
«توكيو» ناميدند .آنان برای آنکه اصل و نسب خود را حفظ كنند شکل سر گرگ را بر پرچمهای
خود نقش زدند.
1
دوققوز اوغوز ـ اون اویغور
افسانهی دیگر مربوط به انسانهایی میشود كــه از درخــت زادنــد .یکــی از خاقانهــای دوققــوز
اوغوزها دارای دو دختر بسيار زیبا بود .این دختران تنها الیق خدایان بودنــد .پدرشــان بــرای آن
كه آنان را از دیگران متمایز سازد معبدی ساخت و آنان را در آن جای داد و بــه دعــا بــه درگــاه
تانری مشغول شدند.
از دعای آنان «بوزقورد» ازآسمان آمد و با دختران ازدواج كرد .تانری از این دختــران صــاحب
دوققوز اوغوز و اون اویغور شد .اینان با گذشت زمان زیاد شدند.
نوادگان دوققوز اوغوز در سرزمينی به نام «كومالنچو» سکنی گزیدند .در این ســرزمين كــوهی بــه
نام هولين قرار داشت كه دو رود بنامهای تــوغال و شــلنکا از آن سرچشــمه مــیگرفــت .بــين ایــن دو
1م .كریمي ،نگاهي به اساطیر آذربایجان ،همان.
/ 80فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
رودخانه دو درخت وجود داشت به نامهای قایين و چام .شبی نوری از آسمان بر این درختان تابيــد و
با گذشت زمان شکم یکی از درختان بزرگ و بزرگتر شد و بعد از 9مــاه و 9روز و 9ســاعت دریچــه
ای از شکم درخت باز شد و از داخل آن پنج بچه با پستانکهای نقرهای بر دهان پدیدار شدند.
از زمان تولد این بچهها ،دایرهای نقرهای اطراف درختان را فرا گرفت .همواره صدای موســيقی
از درختان به گوش میرسيد .تركان دوققوز اوغوز تربيــت ایــن كودكــان را بــر عهــده گرفتنــد و
اسامی آنان را سونقور تگين ،كوتور تگين ،توقاق تگين ،اورتگين و بوغو تگين نهادنــد .چــون بــه
سن 15سالگی رسيدند نام و نشان و پدر و مادر خویش پرسيدند .مردم آنان را كنار دو درخــت
مذكور آوردند .آنان به ستایش درختان پرداختند و دورشان حلقه زدند .آنگاه درختــان بــه زبــان
آمدند و به دعای خير اوالد خویش پرداختند.
مدتی گذشت مردم جمع شدند و بوغوتگين را به خاقانی خویش برگزیدند .چرا كه بوغــوتگين
در عين باهوشی و درایت ،زبان همهی قبایل را می دانست و بر احوال همــه واقــف بــود .او ســه
كالغ داشت كه اتفاقات چهار گوشه ی جهان را به او خبر میدادند .بوغــوتگين شــبی پيرمــردی
ریش سفيد با لباسی سفيد بر تن و عصایی در دست در خواب دید .به بوغوتگين بشارت داد كــه
تركان بر اكناف جهان سلطه خواهند یافت.
بوغوتگین و دختر آسمان
شبی بوغوتگين در خواب بود .ناگهان پنجره باز شد و دختری زیبا از آسمان فرود آمد.
بوغوتگين چشمان خود را بست و خود را به خواب زد .دخترك تــالش كــرد تــا بوغــوتگين را
بيدار كند اما راه به جایی نبرد .قطع اميد كرد و از پنجره بيرون آمد و رفت.
شب دوم باز هم از آسمان پایين آمد .باز هم بوغوتگين خود را به خواب زد .این بار هم تــالش
دخترك برای بيدار كردن او فایدهای نداشت.
بوغوتگين میدانست كه آن دخترك باز هم خواهد آمد ،به فکر چاره افتاد و با خــود اندیشــيد
و مصلحت دید تا با وزیرش در ميان بگذارد .وزیر بدو گفت :فرزندم از این امر واهمه بــه دل راه
مده .امر خيری در این واقعه اتفاق خواهد افتاد .آمدن او برای آموختن علوم مفيد میباشد .فــردا
كه آمد بيدار باشيد ،آنگاه دليل آمدن را خواهيد فهميد.
شب سوم دخترك آمد .این بار بوغوتگين به استقبالش رفت ،بدو حرمت نهــاد .احتمــال وزیــر
صحيح بود .او حقيقتاً الههای بود كه از آسمان آمده بود .آمده بود تا دینی تازه بــرای بوغــوتگين
معرفی كند.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 81 /
دخترك ،بوغوتگين را همراه خود به «آغ داغ» برد و در آنجا افکــار و رســوم دیــن تــازه را بــه
بوغوتگين یاد داد .از آن روز ،دخترك پيش بوغوتگين میآمد و او را با خود به آغ داغ میبرد.
این وضع روزها و شبهای زیادی طول كشيد .بوغوتگين اصول و اسرار دین تازه را فرا گرفــت.
رسالت الهه پایان یافته و مسؤوليت بر گردن بوغوتگين میافتاد .دخترك هنگام وداع گفــت :هــر
چه در آسمان بود فرا گرفتيد .من دیگر نخــواهم آمــد .از فــردا بــه فــتح چهــار گوشــهی جهــان
بياغازید .در راهی كه نشانتان دادم عدالت را بگسترانيد حقایقی را كه به شما آموختم در سراسر
جهان پخش كنيد!
روز آن فردای
بوغوتگين برادران خویش
را فرا خواند .هر یک را به
رهبری اردویی برگزید و
برای فتح چهار گوشهی
جهان گسيل داشت .خود
نيز با لشکری گران به
سوی چين رهسپار شد.
همگی از عهده ی مأموریت خویش برآمدند.
1
داستان افراسياب
افراسياب قهرمان بزرگ تركان همـواره در مقابــل
دشمنان ،قهرمانیهای شــگفت انگيــزی نشــان داده
اســت .تركــان بــه او «آلــپ ارتونقــا» مــیگفتنــد و
داستان چنـين آغاز میشود:
آلپ ارتونقا دئيـهرلر بـيـر خـاقـان واریـدی
1ایران تورك ادبیاتي آنتا لوژیسي ،جلد .1
/ 82فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
اونـا یـــئـــر اوزو دار ،گـؤی اوزو داریـدی
توغ ائـلهمـيـشـدی گـؤی اوزونـه گونـشـی
بيلگـهلـيـکـده داخـلـی یـوخـدو بـير اشـی.
گؤگ تورك ،اویغور ،قارلوق و قاراخانلی،
داهـا نـئـجه تـوركلر،آدالری شـانلی.
اونـــو اؤزلـرینـه آتا ســایــدیالر
شؤهرهتينی دؤرد بوجاغا یایدیالر.
اوچماغا وارینجا اول اولو خاقان
یيخيلدی اوستلرینه گؤی قوریقان
آنجاق قانلی یاش تؤكوب یوخالدیالر
چــيغيریـشيب آغالدیالر ،آغالتدیالر ...
افراسياب قهرمان باستانی تركان است .نام تركی او آلــپ ارتونقــا اســت .آلــپ ارتونقــا در قــرن
هفتم پيش از ميالد ،خاقان كبير تركان سکا (توران) بوده اســت .او در جنگهــای ایــران ـ تــوران
شركت كرده و بارها ایرانيان را مغلوب ساخته است و در نهایت مغلوب كيخســرو شــده و كشــته
شده است .محمود كاشغری دانشمند بزرگ تركان ،هزار سال پيش در كتاب ارزشــمند «دیــوان
لغاتالترك» بارها از این قهرمان بحث به ميان آورده و سرود غمنامهای را كه در مرگ او سروده
شده است آورده است:
آلـپ ارتــونـقـــا اؤلـــدیـمـــو
عــزّت اوجــون قـالــدی مـــو؟
اؤد لـک اؤجيـن آلــدی مـــو؟
ایــمدی یـوره ك یـيـر تيلـــور.
یوسف خاص حاجب در اثر گرانقدر خود قوتادغو بيليک كه سه ســال قبــل از نگــارش دیــوان
لغاتالترك به رشتهی تحریر در آورده است این ابيات را دربارهی افراسياب قيد كرده است:
بو تـورك بـيـگلـرینده آتی بـلگولوك
آلپ آرتونقا ایردی قـووهتـی بـلگولوك
بروك بيـلـگی بـيـرله اؤكـوش اردی می؟
بيليکليک اوغوشلوق بوردون كودرمی؟
تــاجـيــکلــر یــيـر اونـی افـراسـيــاب
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 83 /
تـاالب1
بــو افــراســيــاب تـوتـدی ایلـلر
دربارهی افراسياب روایات مفصلی در كتاب «شاهنامه»ی فردوسی وجــود دارد .طبيعــی اســت
كه فردوسی روایاتی را منعکس كرده است كه بر خالف اميال تركان است.
پشنگ پادشاه توران وقتی خبر مرگ منوچهر ـ شاه ایران را دریافت میكنــد بــرای جنــگ بــا
ایران ،بزرگان ترك را گرد میآورد و میگوید« :شما خبر دارید كه ایرانيان چه بر سر مــا آورده-
اند .زمان انتقام گيری تركان فرا رسيده است ».در دل فرزندش آلپ ارتونقا شوق انتقام به غليان
آمد .روبه پدر كرد و گفت:
«من مردی هستم كه میتوانم با شيران بجنگم .باید انتقام خود از ایرانيان بگيــرم ».او قــامتی
سرو مانند و بازوانی چون شير داشت .همچون فيل نيرومند بود .زبانش برنده چون شمشير بود.
زمانی كه برای جنگ تدارك دیده میشد فرزند دیگر پادشاه ترك ـ آلپ آریــز ـ پــا بــه دربــار
نهاد و گفتجج« :پدر! بزرگترین شخص تركان هستی .منوچهر مُرد ،امــا ارتــش ایــران قهرمانــان
بزرگی دارد .عصيان نکنيم .اگر سر به شورش برداریم چه بسا كشورمان را بر باد دهيم ».پشــنگ
جواب پسرش را چنين داد« :آلپ ارتونقا در شکار چون شير است و در جنگ ،فيل جنگی است.
تمساحی دالور است .او باید انتقام پدران خود را بگيرد .تــو هــم همــراه او بــاش .هنگــام جنــگ
قشون را به طرف «آمول» بکشانيد .ایران را زیر سم اســبان لگــدكوب كنيــد .آب رودخانــه را بــا
خون آغشته سازید».
فصل بهار بود كه قشون ترك در زیر فرمان آلــپ ارتونقــا بــه طــرف ایــران حركــت كــرد .بــه
دهستان آمد .دو قوشون رو در رو شدند .بارمان از قهرمانان ترك به طرف ایرانيان حركت كرد و
حریف طلبيد .فرمانده ایران به لشکر نگریست .كسی از جوانان پيش نيامد .تنها برادر فرمانده به
نام قباد جلو آمد .اما از او سنی گذشته بود .برادرش بدو گفت« :بارمان ،جوانی شــير دل و ســوار
كار است .قامتش تا خورشيد باالست .تو سالخوردهای .اگر خون زلفان ســفيد تــرا آغشــته ســازد
ترس بر قشون مستولی میشود ».اما قبــاد گــوش نــداد و گفــت« :انســان شــکار اســت و مــرگ
شکارچی اوست» و وارد ميدان شد .بارمان بدو گفت« :سرت را به من میدهی .اگر كمی درنــگ
میكردی بهتر بود .زیرا زمان قصد جان تو كرده است ».قباد با گفــتن اینکــه «مــن ســهمم را از
دنيا گرفتهام» به مقابله برخاست و اسب را هی كرد .دو پهلوان از صبح تــا شــام بــا هــم گالویــز
شدند .در آخر بارمان ،قباد را مغلوب ساخت و پيروزمندانه پيش آلپ ارتونقا رفت .چــون قشــون
ایران چنين دید دست به حمله برد .دو قشون وارد نبرد شدند .جنگی درگرفت كه تا آنروز دنيــا
1ترجمه :
در میان بزرگان و شاهان ترك اقتدار آلپ ارتونقا معلوم و شناخته شده است او ضمن اینكه شاه بزرگي بود صاحب فضیلت
فراوان نیز بود .او فرمانروایي دانشمند و خردمند بود .تاجیك ها نام او را افراسیاب خوانده اند ،این افراسیاب جهان را گرفت.
/ 84فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
به خود ندیده بود .آلپ ارتونقا پيروز شد .ایرانيان تاب مقاومــت نيافتــه و ازهــم پراكنــده شــدند.
پادشاه ایران دو فرزندش را به سوی كشور روانه ساخته زنان را رهسپار كوه زاوه كرد.
دو قشون ترك و ایران بعد از دو روز اســتراحت ،روز ســوم آلــپ ارتونقــا جنــگ را آغــاز كــرد.
بزرگان ایران مردند و زخمی شدند و ميدان از اجساد آنان پر شد .شــب فــرا نرســيده بــو د كــه
ایرانيان مغلوب شدند .وقتی پادشاه ایران و فرماندهان اصلی چنين دیدنــد بــه قلعــهی دهســتان
پناه بردند .آلپ ارتونقا قلعه را تسخير كرد .پادشاه ایران دست از قلعه كشيد و پا بــه فــرار نهــاد.
آلپ ارتونقا اورا دنبال كرد و در نهایت دستگير ساخت.
«زال» قهرمان پادشاه كشور كابل كه تابع ایــران بــود بــه كمــک ایرانيــان شــتافت .نبردهــای
سنگينی براه انداخت و قشون ترك را مغلوب كرد .آلپ ارتونقا كه از این وضع عصبانی شده بــود
پادشاه ایران را كشت و میخواست كه اسيران را نيز بکشد .اما برادرش آلپ آریز او را از این كار
منع كرد .اسيران را به «ساری» فرستاده زندانی ساخت .خود نيز از دهستان بــه ری آمــد و تــاج
ایران را بر سر نهاد و پادشاه ایران شد .اما برادرش آلپ آریز را كــه باعــث فــرار زنــدانيان ســاری
شده بود به قتل رساند.
وقتی زو بر تخت ایران نشست دو قشون دوباره وارد جنگی 5ماهه شدند .در این اثنا قحطــی
فرا رسيد .باالخره دو قشون برای اینکه انسانيت از بين نرود آشــتی كردنــد .شــمال ایــران از آن
توران گشت.
اما قبل از مرگ زو ،آلپ ارتونقا دوباره به ایران لشکر كشيد .چون آلپ ارتونقا برادرش آلپ آریز
را كشته بود ،پدرش همه را بدو واگذار كرد .اما پادشاه جدید ایران نيز مرده و تخت شاهی ایران
خالی مانده بود ،در این اثنا ،پشنگ پادشاه توران خبر به آلپ ارتونقا فرســتاد .فرمــان داد از رود
جيحون گذشته بر تخت پادشاهی ایران بنشيند .ایرانيان چون از هجوم تركان با خبر شــدند بــه
زال پناه جستند .زال هم پيری و سالخوردگی خود را بيان كرده ،فرزندش رستم را به یاری آنان
فرستاده در مبارزه ی تن به تن بزرگان و رهبران دو لشکر ،رســتم غالــب آمــده و كيقبــاد را بــر
تخت شاهی ایران نشاند .در نبرد اصلی دو لشکر نيز ،رستم و آلپ ارتونقا رو در رو شدند .چيــزی
نمانده بود كه آلپ ارتونقا مغلوب گردد اما بهادران ترك او را نجات دادند .رستم در یــک حملــه
ی دیگر 1160قهرمان ترك را كشته و سبب شکست لشکر تركان گردید .از رود جيحون عبــور
كردند .آلپ ارتونقا نزد پدر برگشت .پدر را متقاعد به صلح كرد .صلح انجام گرفت.
بعد از بر تخت نشستن كيکاووس ،اعراب عصيان كردند اما كيکاووس كه بر آنان چيــره گشــته
بود در یک ضيافت مست كرد و از دنيا رفت .این خبر ایران را ملتهــب ســاخت .آلــپ ارتونقــا بــا
لشکری گران بر اعراب حمله آورد و آنان را منهزم ساخت .لشــکر تــرك برسراســر كشــور ایــران
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 85 /
مستولی شد و بسياری را اسير گرفت .ایرانيان باز دست بــه دامــن زال شــدند .زال ،كيکــاووس را كــه
اسير دست اعراب شده بود نجات داد و اعراب را به قشون خود اضافه كــرد و بــه طــرف تركــان روانــه
گشت .در یک جنگ خونين ،نيمی از تركان كشته شدند .آلپ ارتونقا شکست خورد و فرار كرد.
روزی رستم ـ قهرمان نامدار ایران ـ را مأموریت دادنــد تــا بــه تــوران رفتــه و آلــپ ارتونقــا را
دستگير نماید .به شکارگاهی كه در نزدیکی سرخس بود رفته و 7روز ماندگار شد .آلــپ ارتونقــا
چون این خبر شنيد همراه لشکر بدانجا رفت .در نبرد تن به تن ،قهرمانان ترك بر ایرانيان غالب
شدند و نوبت چون به رستم رسيد همراه 7پهلوان اردوی توران را در هم كوبيد .چيــزی نمانــده
بود كه خود آلپ ارتونقا نيز دستگير شود.
كيکاووس در ایران مجالس عيش و نــوش بــه راه انــداخت و چــون آلــپ ارتونقــا موقعيــت را
مناسب یافت با لشکری گران روی به ایران نهاد .این خبر به كيکاووس رسيد .فرزندش ســياوش
و رستم را عليه تركان فرستاد .ارتش ترك را مغلوب ساخته و قلعهی بلخ را به دست آوردنــد .در
این اثنا ،آلپ ارتونقا خوابی دید و چــون بــا دانشــمندان مشــورت كــرد و تعبيــر خــواب خــود را
خواست با ایرانيان صلح كرد .بخارا ،سمرقند و چاچ را به ایرانيان واگذار كرد و به گنگ برگشــت.
اما كيکاووس راضی به این صلح نشد و رستم و سياوش را مورد سرزنش و تنبيه قرار داد كــه در
این ميان رستم به شهر و زادگاه خود برگشت و سياوش به آلپ ارتونقا پناهنده شد .ســياوش بــا
احترام تمام تا شهر گنگ پایتخت توران آمد و محبوب مردم توران شد .حتــی بــا دختــر پيــران
یکی از قهرمانان برجستهی ترك و مدتی بعد با فرنگيس دختر آلپ ارتونقا ازدواج كرد .از دختــر
پيران صاحب فرزند پسر شد .اسمش را كيخسرو نهاد.
مدتی بعد ،دشمنان كه چشم دیدن سياوش را نداشتند به سعایت پيش آلپ ارتونقا پرداختند
و بين آن دو فاصله و كدورت انداختند .سياوش كشته شــد .بــه همــين خــاطر ،بــاز رسـتم وارد
معركه شد .در نخستين نبرد فرزند آلپ ارتونقا به نام «ساركا» را كشت .آلپ ارتونقا برای انتقــام
فرزندش حمله آورد .اما با پيروز شدن ایرانيان ،او را تا دریای چين عقب نشاندند .رستم هــر جــا
كه تورانيان را یافت از دم تيغ گذراند و بعد از 6سال ماندن در توران به كشور خویش برگشت.
آلپ آرتونقا چون شکست توران و كشته شدن تركان را شنيد خون گریه كرد .ســوگند خــورد
كه انتقام بگيرد .لشکر فراهم آورد و به ایران وارد شد .نبرد كرد و بر ایران حاكم گردید .قحطــی
پيش آمد و ایرانيان هفت سال گرسنگی كشــيدند و مردنــد .بــرای نجــات ایــران ،كيخســرو را از
توران فراری دادند .كيکاووس تخت را به نوه اش كيخسرو سپرد .كيخسرو برای گرفتن انتقــام از
آلپ ارتونقا به آماده كردن لشکر پرداخت .اما این لشکر پيش از روبرو شدن با آلپ ارتونقا از هــم
پاشيد .كيخسرو لشکر دیگری فرستاد .یکی از سركردگان تركان به نام بازور بـاز هــم بــه رســتم
/ 86فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گرویدند و او را به جنگ فرستادند .رستم بعد از نبردهای خارق العاده ،اردوی تــوران را شکســت
داد و خاقان چين را كه به تورانيان پيوسته بود دستگير ساخت.
آلپ ارتونقا با شنيدن خبر ،پریشانحال شد .بزرگان گرد آورد .اینان گفتنــد« :چــه كــار كنــيم!
لشکریان چين و سقالب شکست خوردند .برای لشکر توران چيزی نماند .گویی اینکــه مادرمــان
ما را برای مردن زایيده است» .آلپ ارتونقا به تجهيز نيرو پرداخت .پسرش «شــيده» ارادهی او را
محکمتر ساخت .برای این نبرد ،از طرف اردوی توران ،لشکری از چين به نام «پوالدوند» كــه در
كوهها اسکان داشت شركت كرد .او پهلوانان ایران را در هم كوبيد اما از رســتم شکســت خــورد.
بعد از آن لشکریان ایران و توران در هم آميختند .ایرانيان پيروز شدند .آلپ ارتونقا گریخت بعــد
از این ،كيخسرو بر دو سوم جهان حاكم گشت .در حاليکه در دربار شراب خورده بود ایرانيــان از
مرز توران گذشتند .خبر به آلپ ارتونقا رسيد كه لشکریان ایرانی بــر ســرزمينهای تــوران دســت
یافته و به اذیت و آزار كشاورزان میپردازند .سركردهی لشکر ایران بيژن بود .او سرگرم عــيش و
عشرت بود و با دختران نشست و برخاست میكرد و در این ميان به دختر زیبایی به نام منيــژه
دل بست .منيژه دختر آلپ ارتونقا بود .دل به هم دادند .منيژه او را به دربــار دعــوت كــرد .آلــپ
ارتونقا با شنيدن این خبر خشمگين شد .بيژن را در چاهی اسير كرد .دخترش را نيز بيرون راند.
پادشاه ایران چون از عدم برگشت از كردهی جوان با خبــر شــد رســتم را بــه دنبــال او فرســتاد.
رستم در لباس تاجران تا پایتخت تركان رفت .بيژن را از چاه نجات داد و به سوی دربار حركــت
كرد ،منيژه را نيز به ایران فرستاد .آلپ ارتونقا از نو لشکری فــراهم آورد و دســت بــه حملــه زد.
پشت لشکر ایرانيان بيستون بود .باز هم ایرانيان به همت رســتم پيــروز شــدند .آلــپ ارتونقــا تــا
قارلوق گریخت .به سران لشکرش گفت« :من وصيتم را میگویم .در زمان منوچهر ایران هرگــز
بر توران پيروز نشده بود .اما امروز ایرانيان در دربارم زنــدگی ام را تهدیــد مــیكننــد .بــر ایــن
اندیشه ام كه انتقامی سخت بگيرم .یک بار با هزار و یک لشکر ترك و چين حمله خواهم آورد».
شروع به تجهيز نيرو كرد .اما نخستين دور نبرد را كه آلپ ارتونقــا شــركت نکــرده بــود ایرانيــان
غالب شدند .پادشاه ایران فقط میخواست آلپ ارتونقا را از ميان بردارد .باز لشکر از همه جا گرد
آورد .آلپ ارتونقا بــار دو و ســوم لشــکر را گــرد آورد در شــهر «بيــگ كنــد» جلــوس كــرد .در
قرارگاهش چادرهایی از پوست شير وجود داشت .بر تختی جواهرنشان نشسته بــود .در پيشــش
پرچمهای قهرمانانش در اهتزاز بود .چون از شکست اردویــی كــه فرســتاده بــود بــا خبــر گشــت
خشمگين شد .سوگند خورد كه انتقام نگرفته بر نخواهد گشت .نيمــی از لشــکر را بــه فرزنــدش
«قاراخان» سپرد و راهی بخارا كرد« .شيده» (نام اصلی اش پشنگ بود)« ،جهن»« ،افراســياب»،
«گردگير» و «ایليا» از فرزندانش در این اردو بودند .اقوام چيگيل ،تاراز ،اوغوز ،قارلوق و تــركمن
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 87 /
ها جزو لشکریانش بودند .پيش از رودررویی دو لشکر ،ابتدا كيخسرو با فرزنــد آلــپ ارتونقــا كــه
شيده نام داشت ر وبرو شد .شيده مرد .آلپ ارتونقا تا خبر را شنيد زلف بــر آشــفت .روز بعــد ،دو
لشکر تا شب با هم نبرد كردند و شب هنگام از هم جدا شدند .روز سوم نيــز بــا هــم بــه مبــارزه
پرداختند .آلپ ارتونقا چون شير ژیان مــی غریــد .بســياری از پهلوانــان نامــدار ایــران را كشــت.
كيخسرو و آلپ ارتونقا رو در رو قرار گرفتند .اما پهلوانان ایران نمی خواستند او با پادشــاه ایــران
روبرو شود به این خاطر اسب او را گرفتند و عقب كشيدند .آن شب آلپ ارتونقــا از رود جيحــون
گذشت .سپس با لشکر قارخان به هم پيوستند و راهــی بخــارا شــدند .كمــی اســتراحت كردنــد.
سپس به پایتخت خود گنگ برگشت .این شهر چون بهشت بود .خاكش طال و كوههــایش نقــره
بود .لشکر از همه سو فرا خواند .در این اثنا خبر آوردند كــه كيخســرو از جيحــون گذشــته و بــه
سوی آنان می آید .كيخسرو وارد سغد شد .باز هم حمله آورد .تورانيان آب را بر ایرانيان بستند
و سپس لشکریان ایران را محاصره كرده و كشتند .كيخسرو نيز هر كه جلو میآمد -زن و بچه و
پير ،همه را میكشت .دو لشکر در كنار رود گلزاریون رو به رو شدند .باهم درآميختنــد .از اردوی
آلپ ارتونقا ترس و وحشت بر اردوی كيخسرو مستولی شد .عقب كشــيد و دعــا كــرد و از خــدا
كمک طلبيد .طوفانی شروع شد و اردوی توران زیر مه و غبار گم شد .تركان شکســت خوردنــد.
اما آلپ ارتونقا از فرار لشکریان جلو گيری به عمل آورد .آنان بر گشــتند و دوبــاره نبــرد كردنــد.
چون شب فرا رسيد دو لشکر از هم سوا گشتند .آلپ ارتونقا تمام نيــرویش را گــرد آورد تــا كــار
ایران را یکسره كند .كيخسرو از نيت او آگاه شد و دست به دامن رستم گردید .آلپ ارتونقــا وارد
شهری شد كه رستم در استراحت بود .كيخسرو رستم را آگاه كرد .در این شهر همــه جــا پــر از
حوضها و چشمهها و جویبارها بود .شهری آباد و چون جنت بود .آلپ ارتونقــا در پایتخــت خــود
گنگ ماند .با شاه چين نيز نامهای نوشت و از او كمک خواست .كيخسرو پيش رستم رفــت و بــا
هم متحد شدند .دور قلعه خندقها كندند .هيزم آوردند و آتش زدند .آلپ ارتونقا بــه همــراه 200
تن از قهرمان از كانالی مخفی از شهر بيرون رفت .نزد پادشاه چين رفــت .خاقــان چــين اردویــی
بسيار تجهيز كرده بود .تركان پس از با خبر شــدن از اوضــاع ،پــيش آلــپ ارتونقــا گــرد آمدنــد.
كيخسرو اردویی به گنگ فرستاد خود به رو در رویی آلپ ارتونقا رفت .روبرو شدند .آلپ ارتونقــا
نامه ای به او نوشت و از او خواست در منطقه به دور از مــردم ،بــه نبــرد تــن بــه تــن بپردازنــد.
كيخسرو در جلوی اردو خود خندقها كند .بخشی از نيرویش را به عقــب اردوی تركــان فرســتاد.
تركان شب هنگام حمله آورده و در خندقها افتادند .نيروهای پشت سرشان نيــز بــر آنــان حملــه
آوردند .لشکر تركان شکست خورد .كيخسرو به طرف گنگ برگشت .خاقان چين هــم ترســيد و
رسولی پيش كيخسرو فرستاد .كيخسرو و به شرط اینکه به كمــک آلــپ ارتونقــا نپردازنــد از در
/ 88فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
صلح در آمد .آلپ ارتونقا با شنيدن اوضاع پریشان حال شد و بيرون آمد .كنار دریای زره دریایی
بیانتها بود .آنجا كشتيبانی بود ،گفت« :ای پادشاه! نمی توانی این دریای عميــق را بگــذری78 .
سال دارم و تا حال ندیده ام از اینجا كشتی ای عبور كرده باشد ».آلپ ارتونقا گفت« :مردن بهتر
از كشته شدن است ».كشتیای ساختند .سوار شد و بادبان بر افراشتند .وارد شــهر «گانگيــدیر»
شدند .آلپ ارتونقا گفت« :گذشته را فراموش كنيم .طالع باز به سوی من مــیآیــد» و خوابيــد و
خوابش برد .كيخسرو از گذشتن آلپ ارتونقا از آب آگــاه شــد .آمــاده شـد و برخــی از شــهرها و
سرزمينهای را فتح كرد و به ساحل دریای زره آمد 7 .ماهه از دریــا گذشــتند .گانگيــدیز را فــتح
كردند .آلپ ارتونقا گریخت .كيخسرو وارد پایتخت توران ـ گنگ شد .از حال آلپ ارتونقا پرسيد.
كسی آگاه نبود .در حاليکه او در همين حوالی بی آذوقه میگشت .غاری در سينهی صــخرهها را
مأمن خود ساخت .در اینجا فردی معتکف به نام «هوم» میزیست .روزی صدایی از غــار شــنيد.
آلپ ارتونقا بود كه از طالع خود شکایت میكرد .هوم از شــنيدن كلمــات تركــی او را شــناخت و
دستگيرش ساخت .اما او گریخت و به آب پرید .كيخسرو این خبــر را شــنيد .آلــپ ارتونقــا را بــا
هزار حيله و مکر از آب بيرون آوردند و كشتند.
داستان دیگری " -موالن" ،اینک در دست است كه متاسفانه تنهــا بخشــهایی از آن بــاقی
مانده است .ولی به دليل حفظ اصالتهای تركی خود و تشابهات این داستان با مشخصات موجــود
در دیگر داستانهای حماسی تركان شایستهی دقت نظر است .ایــن داســتان بــه ســدهی چهــارم
ميالدی مربوط است .تركان در جنگ با چينیها به دليل نبود جنگاوران مــرد ،دختــری بــه نــام
موالن لباس مردانه میپوشد و به عنوان یــک ســرباز وطــندوســت عليــه دشــمن مــی جنگــد و
رشادتها نشان میدهد ،بهتر است این منظومه را با هم بخوانيم:
مـــوالن قــــاپـــی یــانــيــنــدا قــومــاش تــوخــویــور
دزگـــــاهـــيــن ســـهســی ائــــشـــيـدیــلـمـهیــيــــر
گـنـح قـيـزالریـن نـفـس آلـيـشـالری دویـولـور یـالـنـيــــز،
قـــــيــزا نه دوشــــــونـــدویـــونـــــو ســـوروشـــورام.
نــهیـی خــاطـيـرال دیـغــيـنـی ســوروشـورام قــيـــــزدان
قـــــيــــز بــــيـــر شــــــــئــــی دوشـــونـــمــــــور
قــــــيـــز بـــــيـــر شـــــئـــی خـــاطــيـــرالمــــــر
عــسـگـر گـونـدهریــلدیـگــيـنی گـــوردون دون گـئـجــــه.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 89 /
خـــاقــان بـــؤیــوك ســـفـر بــرلـيــک اعــالن ائــــتدی
عـــســـگری لـــيســـتــده اون ایـــکی پــــارچــادیـــــر
هــــــر لــيـــــســتــــده بـــابـــامـــيــــــن آدی دا وار
بـــابـــامــــيـن ســـا یئتـيـشـــمـــيــش اوغــلـو یــوخ.
مــــــوالنـــــيــــــن (منيـــم) آقــــابـــيـــــگی ســـی یـــــوخ
بـــازاردان بــيـر آت ،بـــيــــر َایَــــر آلـــماق ایــســتـــهیــيــــرم
بــــابــامــيـن یـــئـریــنــه جــبـهــهیــــه گـئـــده جـــه یـــم
دوغـــــو بـــــازاریــنــدان گــــوزه ل بـــيــر آت آلــدی.
بــــــاتـــی بـــــــازاریـــــنــــدان بــــيـر اَیَـــر آلـدی
گـــــــونــــــئـــی بـــازاریـــنـــدان بـيــر قــمه آلـدی
قــــوزئــی بــازاریــنـدان دا اوزون بـــيــر قـامـچـی آلـدی
صـابـاحالری آنـاسـيـنـا ـ باباسـيـنا وداع ائـدیب آیـریـلـــدی.
آخشام ســـاری ایـــرمـاغــيــن كـنـاریــنـدا دیـنـلـنـــدی
آرتيق اناسینين ـ باباسینين قيزالرین سسلرینــی ائشــيتمهیيــردی
سـاری ایـرمـاغـيـن چـاغـالیـيـشـيـنی دویـویـوردو یالنــيـز
صـابـاحـالریــن سـاری ایــرمـاغـا و داع ائـــدیب گـئـتـــدی.
آخــــشــــام هـــيـــشـان تـــپـــــهلـــریـــنــــده واردی
آرتيق آناسینين ـ باباسینين قيزالرین ســهســينی ائشــيتمهیيــردی
یئن ـ شان بربرلرینيـن آتالرینين كيشنهمهلری دویولــوردو یــالنيز
بـــيــنلـی قـــدهر یـایـا اوالراق جـــبــهـه یــه یـــورودو.
گــئچــيـدلـر لـه داغـــالردان اوچـــار كــيـــمی گـئـــچدی
قـــــوزئــی روزگــــارالری گــورولـتـولـــر گــتــيـریـــردی
قــــارالر دمـيــر الــبـســــه اوزه ریــنــــده پــاریــلـدیــــر
ســاواشدا اولـور ژنـرال و سـوبـایالریــــن یــوزلـرجـــهســی.
/ 90فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
عـــســـکــرلــــر اون ایــــــــل ســــونـــــرا دؤنــــــــور
خـــاقـــانـــيــن حـــضــــورونـــــا چـــيــخـــيـــــرالر،
اونـــــالرا خــاقـــان اون ایـــکــی روتــــبــــه وئــریـــــر
یــوزلـرجـه ،بـيـنلرجـه دن آرتـيق ارمـغـــانالر داغـيدیـــرالر
خـاقــان اونــالرا نـه آرزی ائــتـدیـــک لـریـــنی سـوروشـــور
مــــــوالن هــئــچ بــيــر شـئــــی ایــســــتـــه مـــيـــر
ایـــيـــی بــــيـــــر آت ایـــســتـيـــــر یــــالــنـــيــــز
خـــاقـان چـــوجـــوغـــو یـــوردونـــا گــؤنـــده ریــــــر.
عائلهسینين گلدیگيـنی دویویور كـيـــچيک ائركــک قارداشــی
پـيـچـاغـيـنی بـيـلـيـر ،قـویـونـــالرال دونــوزالرال گـئدیــــر
دوغـــــودا كــی آدامـيــــن قــاپـيــســيــنـــی آچــدیــــم
بــــاتـــيـــداكــی صــدریـــن اوزه ریــــنـــه اوتـــــوردوم.
ســــــاواش پـــــالـــتـارالریــــــمی چـــيـخــارتـدیـــــم
اسـکـی زامــانـالردا كـــی پــالـتـارالریـــمی گــئــيــدیــــم
پــنـجـرهنـيـن كنـاریـنـدا گـــؤزهل سـاچالریــــنی تــــارادی
آیـنـانـيـن قــارشـيـسـينـدا بــاشـيـنـا بـيـر گول تـاخـدی.
قــاپـيـدان چــيــخدی ،آرخـاداشــالریــنـی قــارشـيـالدی
آرخــــــــاداشــــــالری حــيــــرتــــــده قـــالدیــــــالر
اون ایــکـی ایـل بــيــر لــيــکـده كــئـچـيـرمــيشـدیـلـر
مــوالنـــيـن قــادیـن اولـدوغـونـو آنـالمـامــيــشــدیــالر.
ائــركک دوشـانـالریـن ایـاقـالری بـيـر ـ بـيـریــنـه چارپـــار
دیــشـی دوشـــانـالریـن گــؤزلـری شـــاشــقـيــن بـــاخار
دیـــــشــــی دوشـــــانـــالر یــــان ـ یـانـــا گـــئـــدهر
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 91 /
اركـک مـی ،قــادین می اولـدوغـوم نــئـجـه فرق ائـدیـــلير!..
/ 92فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
1
داستان آتیال
یکــی از داســتانهای برجســتهی تركــان در مــورد
آتيالست كه در قـرن پنجـم ميالدی ،نصـــف اروپــا
را تحـــت سلطـــهی خــویش گرفــت .مــا در منــابع
اروپایی نيز به اشـــعار زیـــادی بـــرمیخـــوریم كــه
هـونهـا در مـورد آتيـــال مــیخـوانـــدهانـــد ولـــی
هنـوز سـند و نسخـهی تـركـی آن تا به امـروز بــه
دسـت مـا نرسيده است .ایــن داســتانها در ادبيــات
ملتهای اسالو ،ژرمن ،فين و فرانســه موجــود اســت.
آتــيال در قــرن پــنجم سرزمينـــهای روس ،هلنــد،
مجارستان ،آلمان ،استراليا و سرزمينهـــــــای بــا
لکان را تسخير كرده بود.
در اسناد غرب ،اشعار مرثيهای كه درباره ی وفات جهانگير بزرگ هون ـ آتيال توســط شــاعران
ترك و هون در اطراف چادر بزرگ این قهرمان سروده و خوانده میشده است ثبت شدهاند.
در كتاب «شاعران ساز ترك تا آخر قرن »16میخوانيم:
«نخستين اطالعات تاریخی دربارهی شاعران و موسيقی شناسان تركان به نيمهی دوم سدهی
پنجم ميالدی یعنی دوران آتيال مربوط میشود .بر اساس این اطالعات از منابع غرب ،در اردوی
آتيال شاعران و موسيقی دانان وجود داشته است؛ اینــان در مهمــانیهــای او ،اشــعاری را كــه در
قهرمانیها و پيروزیهای او سروده بودند میخواندند .پر یسّکوس صحنههای چنين جشنی را بــه
تصویر كشيده است .در شامگاهان با روشن شدن مشعلها در چادر عظيمی كه از ابریشم ســاخته
شده است آمدن دو شاعر مشاهده شد؛ اینان در مقابل آتيال به زبان هــون اشــعاری را كــه خــود
تنظيم كرده بودند خواندند :این اشعار مربوط به قهرمانیها و فتوحات آتيال بــود ،آنانکــه در ایــن
مجلس بودند با شنيدن این اشعار به شوق و ذوق آمدند؛ چشمانشان میدرخشيد و چهرههاشان
حالتی ترسناك به خود میگرفت.
بسياری گریه سر میدادند ،جوانان اشکهای پر از آرزو و احتــراص و پســران نيــز اشـک درد و
تأسف میریختند».
1نهاد سامي بانارلي ،تورك ادبیاتي تاریخي ،استانبول ،جیلد ،2004 ،1ص.140
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 93 /
«در مراسم رحلت آتيال نيز موقعيت ممتاز شــاعران را مشــاهده مــی كنــيم :بــدان مناســبت
شاعران و محاربان بر اساس داستانهای جنگ ،مرثيههای خود را كه به زبان هون ســروده بودنــد
قرائت كردند .آداب Gothاین مرثيه را تا زمان gordanesحفظ كرده و مورخ نيز موفق شــده
است آنرا چنين بنگارد1 :
«آتيال حاكم جسورترین اقوام ،بزرگترین فرمانروای هونها و فرزند موندزوخ ،كــه قــبالً از او بــا
نيروی باور نکردنی تمامی سرزمينهای اسکاندیناوی و رژمن را صاحب گردید .او به شرط ضــبط
كردن بسياری از شهرهای ایــن كشــورها ،روم را بــه هــراس انــداخت؛ خــوف آن مــیرفــت كــه
سرزمينهای بيشتری اسير پنجههای وی گردد؛ روم توانست بــا خــواهش و تســليم در برابــر او و
دادن سالها باج بروی تسکين بيابد .بعد از انجام همه ی اینها به كمک خاص بخــت فــوت كــرد،
فوت او بخاطر دشمنان یا خيانت افراد خود نبوده است ،او در اوج قدرت و محبوبيــت خــاص در
ميان ملت خویش دار فانی را وداع گفت.
افراد قشون كه در پيرامون چادر ابریشمی كــه جنــازه ی آتــيال در آن نهــاده شــده بــود دایــره
تشکيل داده بودند این مرثيه و سرودههای درد را تکرار میكردند» .پریسکوسی كه در فــوق از
آن نام برده شد معلم خطيب و مورخ نامدار بيزانس است كه به عنوان سفير در پيش آتيال بــوده
است .در حاليکه نوشته تاریخی وی هنوز به دست نيامده است اما توسط gordanesكــه اصـالً
Gothمی باشــد مشــاهده شــده اســت .2بــه ایــن ترتيــب یادداشــهای مهمــی دربــاره آتــيال از
یادداشتهای پریسکوس وارد تاریخ gendanesشده است.
بنابراین به گفتهی پر یسکوس ،در چادر آتيال كه به سان قصری ابریشمين بوده است شاعران
و خنياگران به تأليف ،سرایش و روایت داستانها میپرداختند .این داستانها در واقع برای تشــویق
و به هيجان آوردن جنگجویان هونيان جهت كسب پيروزیهای تازهتر به كار میآمدند و پيرامــون
قهرمانیهای آتيال آفریده میشدند.
عناصر ملی ـ هنري در داستانهاي ترك
میدانيم كه محققان بســياری روی مشخصــات و ویژگــی هــای داســتانهای تركــان بررســی و
تحقيقات ارزندهای به انجام رسانده اند و عناصر برجسته آنرا شناختهاند از آن جملــه بــه عناصــر
زیر به طور مختصر اشاره میكنيم3:
1 ) Amedee Thierry , Histoir DAHiea , Paris , 1856 , P 144 , 230
)2حسین نامیق (اورخون) ،آتیال و اوغولالري ،استانبول ، 1933 ،ص . 115
3بهروز حقي ،حماسة كوراوغلو ،برلین / .1368 ،م .كریمي ،كوراوغلو حماسهسي ،تهران / .1382 ،م .كریمي ،اسطورههاي
آذربایجان ،امید زنجان ،شمارههاي مختلف.1373 ،
/ 94فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
نور
ن ور از عناصری است كه در بيشتر داستانهای تركی وجود دارد از جملــه آالن قــو وا از نــوری
كه در چادر به وی میتابد حامله میگردد .در داستان اوغوز خاقان نوری كــه از درخــت ســاطع
میشود تبدیل به دختری زیبا میگردد كه اوغوز خان با وی ازدواج میكند .خورشيد و مــاه نيــز
كه با نورشان شناخته میشوند در داستانهای آذربایجان نقش اساسی دارد و گــاه گــون آتــا وآی
آنا به عنوان الهه شناخته میشوند.
درخت
درخت به عنوان منشاء زندگی و حتی درخت عشــق در داســتانهای تركــان دیــده مــیشــود.
درخت كه انسان ابتدایی از ميوههای آن سير میشد برای او ارزش فراوان داشت و دارای تقدس
خاصی بوده است .در داستانهای آذربایجان همان اوغوز خاقــان كــه همســرش از شــکم درخــت
بيرون میآید یا درخت باالی قوشابوالق در داستانهای كوراوغلو درختی مقدس به شمار میآیــد.
تقدس درخت تا جایی پيش میآید كه حتی در اسالم نيز تقدس خاصی مییابد و شاعری چون
یونس امره ،آنرا از عناصر بهشتی میشناسد:
آلـتونـداندیر دیرهكلری
گوموشدندیر یارپـاقالری
اوزانـدیـقجا بــوداقـالری
بـيـتـر آلاله دیـيه ـ دیيه ...
و یا در كتاب دده قورقود نيز به تقدس درخت برمیخــوریم و حتــی در كتــاب دیــوان لغــات
الترك در ميان اشعار باقيمانده از دوران پيش از اسالم از مقدس بودن درخت بسيار سخن رفتــه
است.
معدن و اسامی معادن
معدن جزو عناصری است كه در داستانهای تركان از ویژگی خاصی برخــوردار اســت و جالــب
اینکه اكثر معادن و فلزات ،اســامی اصــيل تركــی دارنــد و در بســياری از داســتانهای كهــن نــام
«آلتون»« ،گوموش»« ،تامير» (همان دمير) به كار رفته است و كمانهــایی از طــال ،تيرهــایی از
نقره و پرههایی از آهن داشتهاند و جالب آنکه از زنگ زدن ابزارهایی كه از دمير بوده انــد ســخن
به ميان آمده است و این نشان میدهد كــه ذوب فلــزات و فلــز كــاری در ميــان تركــان قــدمت
طوالنی داشته است .ظروف خورد و خوراك از نقره بوده ،حتی نعل فوالدی كه بــر ســم اســبان
میزدهاند نشان از قدمت این فرهنگ و تمدن در ميان تركان دارد.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 95 /
بوزقورد
در اكثر داستانهای آذربایجان گرگ خاكستری از احترام خاصی برخوردار بوده و چنــين نمــی
شد مگر باورهایی كه تركان به كمک وی در پرورش و حتــی راهنمــایی اوغوزخــان داشــته انــد.
امروز هم جسارت و جرأت گرگ در ميان تركان زبــانزد همــه اســت و دســت گــرگ در خانــهها
نگهــداری مــی شــود و
مرضــی كــه از تــرس بــه
وجود آمده باشد و با زدن
دســت گــرگ بــر پشــت
مــریض ،او را شــفا مــی
دهند.
اسب
اسب از عناصر اصلی داستانهای تركان بویژه آذربایجان است .تربيت ،اهلــی كــردن و پــرورش
اسب را به تركان نسبت داده اند .تندیسهایی از اسبان بالدار كه نشان از اسبان آسمانی اســت در
سرزمينهای تركان در كاوشهای زیرزمينی به دست آمده است .در داستان كوراوغلو ،نشــانههایی
از بال اسب قيرآت دیده می شود.
اسب گؤگ توركان در تاریخ مانده است .اسب آتيال در تاریخ و افســانهها معــروف اســت .اســب
بومين خاقان ،بيلگه خاقان در كتيبههای یئنی سئنی نام برده شده اند .اسب بابک ـ قارا قاشقا و
اسب سفيد وی كه همه ساله ســراز دریاچــهی ســاواالن در مــیآورد در داســتانهای آذربایجــان
همچنان با قوت تمام باقی مانده است .حتی در افسانهها ـ مانند ملک محمد ،عالءالدین و غيــره
اسب ،زبان آدمی میداند و دوست و رفيقی شفيق برای قهرمان به شمار میآید.
زن
هيچ داستان تركی نداریم كه درآن چهرهی زن به خوبی بــرده نشــده باشــد و حتــی در هــيچ
داستانی ،زن از نظر ارزش اجتماعی در پلهای پایينتر از مرد قــرار نگرفتــه اســت و در خيلــی از
/ 96فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
موارد زن ،مقدستر ،محترم تر از قهرمان مرد شناخته شده است .هيچ رفتار و اخالق زشــتی بــه
زنان نسبت داده نشده است حتی در داستانهای ملل دیگــر كــه گــاهی از زن چهــره ای ریاكــار،
فریبکار ،حيله گر نمایانده شده است برعکس حتی یک مورد در داستانهای تركان به بيجوفــایی،
حيله گری ،مکاری و اخالقهای زشت در زنان اشاره نشده است بلکــه بــرعکس گــاهی قهرمانــان
حتی در شمشير زدن و اسب سواری از زنان خود عقب می مانند و ميدان را بــه دو مــیســپارند.
زن دلی دمرول زنی وفادار و فداكار اســت .ســالجان بــانو شمشــير زن و دالورتــر از قــان تــورالی
ترسيم میگردد ،زن قازان خان ،مادر بيرك ،مادر دیرسه خان ،همه و همه در دالوری ،انســانيت
و رفتارهای حسنه از مردان عقب نيستند بلکه در خيلــی از مــوارد بــویژه در زمــان گرفتاریهــا و
مشکالت با راهنماییهای خوب ،فداكاریها و دیگر رفتارهای حســنه ،مــردان ،پــدران و فرزنــدان
خود را از مخمصه میرهانند .در داستانهای دده قورقود از این چهرههــا فراواننــد .نمونــهی بــارز
این زنان را در داستانهای كوراوغلو و سيمای نگــار مــی بينــيم كــه مــادری مهربــان بــرای همــه
دالوران و همسری وفادار و از جان گذشته برای كوراوغلو ســت .هــر چنــد كــه كوراوغلــو دچــار
اشتباهات میگردد اما در اخالق ،رفتار و برخوردهای نگار حتی یک نکتهی ضعيف نمــی بينــيم
بلکه تمام ضعفهای كوراوغلو را متانت ،درایت و تدابير نگار میپوشاند.
آب و چشمه
آب و چشمه در اكثر داستانهای آذربایجان از تقدس خاصی برخوردار است .آب حيــات یــا آب
زندگی جاودانه در پشت كوه قاف قرار دارد كه بسياری از چهرههای افســانهای و تــاریخی بــرای
برخورداری از این آب راه آذربایجان را در پيش میگيرند .حضرت خضر پيامبر از این آب خورده
است و در بيشتر افسانهها و داستانهای آذربایجان به كمک قهرمانان میآید .آب كوثر آبی اســت
كه عاشيقهای حق در آذربایجان قدحی از آن را از دست شاه مردان علی (ع) مــی گيرنــد و مــی
آشامند و صاحب صدای خوب ،هنر شاعری و غيره مــی گردنــد .كوراوغلــو در آب قوشــا بــوالق
روئينتن میگردد و صدایش چنان رسا و بلند میباشد كه كوهها از نوای او به لرزه درمــیآینــد.
آب ،امروز هم در زندگی آذربایجانيان نشانهی روشنایی ،بخــت خــوب و دلگشــایی اســت .پشــت
مسافر آب می پاشند تا به سالمت بر گردد و...
موسیقی در داستانها
موسيقی از عناصر اصلی داستانهاست و نخستين اشعار تركی برای داستانها و با وزن و آهنــگ
دلنواز سروده شدهاند و نخستين شاعران آذربایجان خنياگرانی بوده اند كه قوپوزی در دست بــه
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 97 /
داستانسرایی پرداختهاند .غنای موسيقی آذربایجان را در همين قدمت آن بایست دانست كه بــه
هزارههای پيش از ميالد برمیگردد .نخستين شعرهای تركی دربارة قهرمانان داستانها و همــراه
با ساز و آهنگ سروده شدهاند .منبع اصلی شعر را میتوان همين داستانها ،بلکه بسيار پيشــتر از
آن در اسطورهها كه منبعی جز باورهای انسانهای اوليه ندارند جست .مراســم دینــی همــواره بــا
شعر و موسيقی برقرار میشده است لذا مراسم دینی باستان تركــان جــای بررسـی دارد .از ایــن
مراسم میتوان به سيغير ،شولن و یوغ اشاره كرد كــه در همــين مجلــد بــه ایــن آداب و مراســم
آذربایجان خواهيم پرداخت.
منابع و مآخذ:
)1الياس افندیف ،پاشا ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،باكی.1970،
)2م .كریمی ،ادبيات باستان آذربایجان ،تبریز.1358 ،
)3م .كریمی ،زبان تركی در بوته زبانشناسی تطبيقی ،زنجان.1378 ،
)4هفته نامههای اميد زنجان ،بهار زنجان ،فجر آذربایجان ،ارك .
)5ماهنامه پيک آذر ،فصلنامهی آذری .
)6ميرزا علی باكویی ،تجریداللغات ،تهران.1314 ،
)7مراغهای ،عباسعلی ،امثال تركانه ،تهران.1334 ،
)8بهرنگی ،صمد ،دهقانی ،بهروز ،افسانههای آذربایجان ،تبریز.1347 ،
)9جاوید ،دكتر سالماهلل ،آذربایجان فولکلوروندان نمونهلر ،تهران 2 ،جلد.1358 ،
)10فرزانه ،محمدعلی ،بایاتيالر ،تهران.1344 ،
)11م .كریمی ،نگاهی به اساطير آذربایجان ،اميد زنجان.1377 ،
)12رئيسنيا ،رحيم ،كوراوغلودر افسانه و تاریخ ،تبریز.1368،
)13حقی ،بهروز ،جهان بينی حماسه كوراوغلو ،برلن.1367 ،
)14م .كریمی ،منظومههای آذری ،تهران.1354 ،
)15شایگان ،داریوش ،بتهای ذهنی ،تهران.1356 ،
)16سيد سالمت ،ميرعلی ،مقدمهای بر بررسی كتاب دده قورقود ،تهران.1368 ،
)17سيدف ،پروفسور ميرعلی ،قيزیل دؤیوشچونون طالعی ،باكی.1984 ،
)18ولی یف ،ای ،بيلقاميس داستانی ،باكی.1985 ،
)19پورداود ،ابراهيم ،اوستا ،یشتها ،تهران.1337 ،
)20تهماسب ،پروفسور ،محمد حسين ،كوراوغلو ،كؤچورن م .كریمی ،تهران.1382 ،
/ 98فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
)21وای یف ،ك ،ائلين یادداشی ،باكی.1984 ،
)22تهماسب ،پروفسور محمد حسين ،آذربایجان محبت داستانالری ،باكی.1979 ،
)23زمز ،زروان های زردشتی گری ،ترجمه دكتر تيمور قادری ،تهران.1379 ،
)24گلی ترقی ،صورت ازلی زن با اصل مادینه ،الفبا ،جلد ،5تهران .1356
)25اوستا ،دكتر مهرداد بهار ،بند هشن ،تهران. 1367 ،
)26اوستا ،جليل ،دوستخواه ،تهران.1368 ،
)27قافقازیالی ،دكتر علی ،ایران تورك ادبياتینين آنتالوژیسی ،ارزروم 6 ،جيلد.2002 ،
)28بانارلی ،نهاد سامی ،تورك ادبيياتی تاریخی 2 ،جيلد ،استانبول.2004 ،
)29ناميق ،حسين ،آتيال و اوغولالری ،استانبول.1933 ،
)30ح .صدیق ،عاشيقالر،تهران.1355 ،
)31ح .صدیق ،سایاالر ،تبریز.1358 ،
)32یکانی زارع ،پرویز ،آذربایجان،ائل ادبياتينا بير باخيش ،تهران.1378 ،
)33م .كریمی ،ادبيات باستان آذربایجان ،تبریز.1358 ،
)34آذربایجان كالسيک ادبياتی كيتابخاناسی 20 ،جيلد ،باكی.1981،
)35ائلچين ،شوكور ،خالق ادبياتينا گيریش ،آنکارا.1993 ،
)36صفرلی،ائليار ،خليل یوسف اف ،قدیم و اورتا عصرلر آذربایجان ادبياتی ،باكی.1982 ،
)38بهادرخان ،ابوالقاضی ،شجره تراكمه ،محرم ارگين ،ترجمان 100تمل اثر ،استامبول.2002 ،
)39اسالم انسيکلپودیياسی ،آذربایجان ماده سی ،استانبول.1979 ،
)40هئيت ،جواد ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،تهران.1367 ،
)41م .كریمی ،مقدمه ای بر تاریخ تحوالت زبان تركی آذری ،زنجان.1367 ،
)42م .كریمی ،زبان تركی در بوته زبانشناسی تطبيقی ،زنجان.1378 ،
)43م .كریمی ،ادبيات باستان آذربایجان ،تبریز.1358 ،
)44تربيت ،محمد علی ،دانشمندان آذربایجان ،تبریز ،فردوسی.1357 ،
)45وليدی توغان ،اوغوز داستانی ،استانبول.1982 ،
)46اؤزدك رفيق ،توركون قيزیل كيتابی ،تبریز.1380 ،
)47اؤزدك ،رفيق ،تورك لرین آلتين كيتابی ،استانبول.1980 ،
)48سلمان ممتاز ،آذربایجان ادبياتی قایناقالری باكی.1986 ،
)49كؤچرلی ،فریدون،آذربایجان ادبياتی تاریخی ،باكی.1978 ،
)50كوميسيون ،آذربایجان فولکلورو آنتالوژیسی ،باكی.1996 ،
)51كاپالن ،محمد ،تورك ادبياتی اوزه رینه آراشدیرماالر ،استانبول.1987 ،
)52حاجيف ،واله ،آذربایجان فولکلور و عنعنه لری ،باكی.1992 ،
)53حاجيف ،عباس ،ادبيات شناسليق اساسالری ،باكی.1999 ،
)54ارگون ،نزهت ،خلق ادبياتی آنتالوژیسی ،استانبول.1938 ،
99 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فصل دوم
100 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 101 /
افسانهها
افسانههای آذربایجان آن چنان غنی ،گسترده و متنوعاند كه دستهبندی كــردن آنهــا نيــز بــه
درازا میكشد ولی چارهای جز این نيست .برای سهولت امر ،افسانهها را به دو گروه اصلی تقسيم
می كنيم گروه اول افسانههایی هستند كه سعی دارند علت وجودی موجودات را توضيح دهنـد
و به آفرینش اشيا میپردازند و افسانههای دستهی دوم كه بعداً بدان خواهيم پرداخت خــود بــه
گروههای مختلفی تقسيم می شوند .در این گروه افسانههای مربوط بــه موجــودات خــارقالعــاده
مانند جن و پری ،دیو و اژدها و اعمال خارقالعادهی قهرمانان مانند سخن گفتن بــا حيوانــات یــا
به جلد جانوران در آمدن و یا سخن از عالم زیرزمينی و آسمانی و ...می آیند كه در جای دیگــر
بدان میپردازیم.
اما افسانههایی كه باور مردم را در مورد چگونگی پيدایش اشــياء مختلــف و جــانوران توضــيح
میدهند بالفرض مردم در داستانهای كوتاهی میگویند ميمون انسانی بوده است كه دست خود
را نَشُسته در حاليکه قبالً با دستش شپش كشته بوده دست به نان زده و به صــورت ميمــون در
آمده است .یا خرس انسانی بوده است دست به دزدی زده و عسل همسایه را دزدیده و به شــکل
خرس در آمده است .و همين طور است افسانههایی در مورد پرندگان و دیگــر جــانوران؛ كــه در
اینجا به مواردی اشاره میكنيم.
1
سمندر
گویند سمندر در كشورهای پر از برف و بوران ـ سرد زندگی میكند .او مرغ افســانهای اســت
كه منقارش از فوالد ،چنگالهایش از سنگ چخماق و بالهایش از پنبه است .سمندر دو بچه می-
آورد .جوجههایش یک ساله به پرواز در میآیند .سمندر وقتی پرواز جوجههایش را مــی بينــد از
خوشحالی همه چيز را فراموش میكند و چنگالهایش را بهم می زند از بهم خوردن چنگالهایش
جرقه توليد میشود و پرهایش آتش میگيرد ومیسوزد و به خاكستر تبدیل میشود.
1آنچه در این جا آمده است در میان مردم به همین گونه معروف و مشهور است و بسیاري از ادیبان آذربایجان ،آنها را از زبان
مردم گرد آوري كرده اند.
/ 102فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
1
ققنوس
ققنوس نيز مرغی افسانهای است ،وطن خویش و النهاش را بسيار دوست مــی دارد وقتــی بــه
وظایف خود عمل كرد در آشيانهاش آنقدر بــال مــیزنــد كــه آتــش مــیگيــرد و مــیســوزد و از
خاكسترش ،جوجههایش متولد میشوند.
سیمرغ
سيمرغ در قلهی كوه قاف زندگی میكند .او از هر 500سال یکبار به پــرواز در مــیآیــد و بــه
مصر میرود تا به معبد خورشيد وارد شود ،اما هرگز نمیتواند وارد آنجا شود چــون بــه محـض
ورودش او را گرفته آتش میزنند.
سيمرغ از آتش و شعله نمیترسد ،هر بار كه آتش می گيرد بــاز از دل خاكســتر بلنــد شــده و
چهل روز در مصر باقی مانده و سپس به هندوستان سفر میكند.
مرغ یوسف نصیب
گویند یعقوب دو پسر داشت .یعقوب ،یوسف را بيشتر دوست داشــت .روزی دیــر وقــت شــد و
یوسف به خانه نيامد .یعقوب دو تن از نوكرانش را صدا زد و گفــت :فــوراً برویــد ،یوســف را پيــدا
كنيد و نزد من آورید.
نوكران همه جا را گشتند خبری از یوسف نيافتند .از پيران خواهش كردند كه دو بــال بــدانان
بدهد تا پرندهای شده ،یوسف را بيابند .آنان پرنده شدند و به آسمان پــرواز كردنــد و بــه دنبــال
یوسف گشتند .اسم آنان یوسف نصيب شد .اینک هميشه یکی فریاد میزند «یوسف» و دیگــری
پاسخ میدهد«نصيب!» یکی صدا میزند و دیگری جواب میدهد و هنوز دنبال یوسف هستند.
مرغ هدهد
دو برادر یوسف و نصيب ،خواهری به نام فاطمه داشتند .زلفان فاطمه مادرزادی شانه زده شــده
بود .هر یک از برادران اسبی داشتند .روزی از روزها اسبشان را گــم كردنــد و بــه فاطمــه خبــر
دادند :خواهر جان ،ما برای پيدا كردن اسبها میرویم ،تا آمدن ما آش شير حاضر كن ،تا آمدیم
بخوریم .زود برمیگردیم.
یوسف و نصيب به دنبال اسبها بيرون رفتند .فاطمه آش شــير آمــاده كــرد .زمــان گذشــت و
شب شد ،از برادران خبری نشد .هر چقدر منتظر ماند برادرانش نيامدند .او گریســت .در نهایــت
به جنگل رفت و در پی آنان بسيار گشت و برادران را نيافت.
1آذربایجان ادبیاتي كتابخاناسي ،جلد ،1همان.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 103 /
آرزو كرد كاش پرندهای میشد به آسمان پرواز میكرد و زودتر برادرانش را مییافــت .فاطمــه
به یک پرنده تبدیل شد .نامش را هدهد گویند .فاطمه به آسـمان برخاســته و دنبــال بــرادرانش
میگردد و همواره چنين می خواند :هوپ هوپ ،گل تاپ .یوسف ـ نصيب ،سودلوآش....
بعد از پرنده شدن فاطمه ،تمام مال و ثروت پدرش خاك گشت و نابود شد و اینک هر گاه
از هدهد می پرسی كه:
ـ هدهد ،مال و ثـروت پدر چه شـد؟
او منقار به خاك می مالد و می گوید:
ـ مال و ثـروت پدرم این خـاك شـد.
مرغ شاناپیپیك
شاناپيپيک عروس شده بود .روزی موهایش را شسته و داشت شانه میزد پــدر شــوهرش وارد
میشود ـ عروس خجالت میكشد .به درگاه خدا التماس میكند:
ـ ای خدا ،پدر شوهرم موهایم را دید ،از خجالت نمیتوانم بــه رویــش نگــاه كــنم ،مــرا یــا
سنگ كن یا پرنده.
عروس به پرنده تبدیل میشود و شانه بسر میماند و شاناپيپيک میگردد .شــاناپيپيک هــر
چندكه در صحرا زندگی میكند اما از شهر زیاد فاصله نمیگيرد ،آخه چشمش به دنبال شــوهر
محبوبش است و چشم به خانه دارد....
مرغ یاپاالق
در زمانهای گذشته خواهر و برادری بودند .زن پدر ظالم ،این دو بچــه را اذیــت مــی كــرد.
روزی از روزها زن پدر به آنان گفت:
ـ گاو را ببرید و در صحرا بچرانيد .اگر بالیــی ســر گــاو بيابــد ســرتان را زیــر (دیبــک)1
گذاشته له خواهم كرد.
بچهها گاو را به صحرا بردند .موقع برگشتن ،گاو را گم كردند .خواهر در بيشه ماند و بــرادر
گریه كنان به خانه آمد و ماجرا را گفت .زن پدر او را مفصل كتک زد و گفت:
ـ بروید ،گاو را بيابيد و بياورید .اگر پيدا نکنيد چشم هر دوتایتان را در میآورم.
پسر برگشت و احواالت را به خواهراش گفت .آنان دنبال گاو گشتند اما نيافتند .از ترس هــم
برنگشتند .رو به آسمان كردند و آرزو كردند كاش پرندهای مــیشــدند .هــر دو بــه مــرغ یاپــاالق
1
دیبك وسیله اي چوبي است كه وسط آن را گود كرده و در آن گوشت و حبوبات خرد و له مي كردند.
/ 104فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
تبدیل شدند .آنها پرواز میكنند یکی میگوید «یافتی؟» آن دیگری میگوید «نــه» و هنــوز هــم
دنبال گاو می گردند.
توراج
توراج به فارسی همان دُراّج ناميد میشود .در زمانهای گذشته دختــری بــه نــام تــوراج در
خانه ی خانی ظالم كلفتی میكرد .خانم خانه او را كتک میزد و بسيار اذیت میكرد .او نــان بــه
حد سيری به توراج نمیداد و لباس هم بدو نمی داد .روزی از روزها خانم او را صدا زد و گفت:
ـ ای دختر ،فوراً آب گرم كن تا سر و تنم را بشویم.
دختر رفت و آب را گرم كرد .اما هر چه گشت شانه را پيدا نکــرد ،نمــیدانســت شــانه را كجــا
گذاشته .صدای خانم در آمد كه:
ـ تکه تکه بـشـوی ،پس چـی شد؟
توراج هر چه گشت شانه را نيافت.
وقتی صدای پای خانم به گوشش رسيد شروع به گریه كرد و گفت :چه میشد اگر پرنده مــی-
شدم ،وقتی خانم چماق به دست وارد خانه میشود میپریدم .همينطور هم شد .یک باره یادش
آمد كه شانه روی تاقچه توی بوقچه است .پرید و بغل پنجره نشست و گفت:
ـ خانم تاقچا دا ،بوقچادا! هنوز هم توراج چنين میخواند :خانم ،تاقچادا ،بوقچادا!
نمیتوان برای به وجود آمدن آثار فولکلوریک و از آن ميان افسانهها و قصــهها تــاریخ معينــی
قيد كرد ،خلق آن ها از دوران حيات ابتدائی بشر و دگرگونی زندگی می آغازد و تا امــروز ادامــه
دارد 1یعنی از دوران تحول حيات ،دورههــای گــردآدوری خــوراك ،شــکارچیگــری ،گلــهداری و
كشاورزی تا عصر رادیو و تلویزیون.
طبيعت ملموس برای انسان ابتــدائی پيوســته منبــع الهــام و سرچشــمهی تلقينــات و كتــاب
آموزش بوده است .لطف و قهر طبيعت ،گردش مرتب شب روز و ماه و سال و حــوادث گونــاگون
طبيعی هميشه فکر و اندیشه و خيال او را به سوی خود كشيده و وادارش ساخته كه پدیدههای
طبيعی و دیدههای خود را تبيين كند و به خلق افسانهها كــه در حقيقــت تــوجيهی از حــوادث
مختلف دنيای اطرافش و معنایی از رویدادهای طبيعت اســت ،بپــردازد .از مهمتــرین جنبــههای
شاخص افسانههای آذربایجان ،توجه به حيوانات است .و این طبيعی است ،زیرا حيوانــات از دیــر
1
صمد بهرنگي ،مجموعه مقاله ها ،تبریز.1347 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 105 /
باز با حيات و سرنوشت بشری وابسته بودهاند و گذشــته از آن ،برخــی افســانهها را بایــد فســيل
هایی ازابتداییترین حيات در روی زمين دانست.
حيوانات در افسانههای آذر بایجــان ،در دو بخــش عمــده جــا مــیگيرنــد :حيوانــات زیانکــار و
حيوانات سود رسان.
حیوانات دستهي نخست ،بيشتر در بيابانجهــا ،زیــرزمينهــا و نقــاط ســخت و صــعبالعبــور
زندگی میكردند و گاهی به ميان تودههای مردم آمده باعث ناراحتیها میشدند.
مردم این گونه جانوران را ـ كه پيوسته برایشان سرچشمهی وحشت و هــراس بــوده انــد ـ بــه
صورت های مبالغه آميزی در قالب افسانهها ریختهاند .اژدهای عظيمالجثــهای كــه چنــدین ســر
دارد ،آدمهای غولپيکری كه دارای شاخ و دمند و تنی حيوانی دارند ،دیــوان ،اجنــه ،شــياطين،
حيوانات جادویی و غيره كه عموماً سدّ راه و مانع قهرمانان افسانهها هستند و نبــردی ميــان آن
ها و قهرمانان درمیگيرد كه منتج به چریدن نيروی جسمی و فکری قهرمانان بر آنها میشود.
مثال اژدها كه اغلب سرچشمه میخوابد و شهری یا منطقهای را بیآب میگذارد ،و این بيشتر
در «قارانليق دونيا» یعنی جهان تاریکی رخ میدهد و سرانجام «ملک محمد» یا «آیغير حســن»
یافت میشود و او را از ميان برمیدارد و مردم را از چنگش میرهاند .یا برخی آهوان كــه بيشــتر
خدمتکاری دیوان و پير زنان جادو و قلعههای طلسم شده را دارند .همچنــين گرگــان و خوكــان
كه به دست جادوگران به شکلهای گوناگون در میآیند و قهرمانان را ناآسوده میكننــد یــا او را
فریب داده به قلعههای جادو میكشند ،قلعههایی كه گاهی «در ميان هفت كــوه» و زمــانی «در
آن سوی كوهجها» قرار دارند.یا بعضی كبوترها كه در اصل جادویی هستند و جلد كبـوتر مــی-
گيرند و با حرف ها و حركاتی قهرمانان را گمراه میكنند.
اما دستهي دوم ،جانوران سود رسانی هستند كه زمانی نيروی بشر بر آنان چربيد و بــه اهلــی
كردنشان آغازید.
انسان ،اینگونه حيوانات را كه سدهها و هزارههای متمــادی هــر كــدام بــا وفــاداری و صــداقت
بنحوی برایش سود رســاندهجاند ،بنــابراین «پدیــدهها و عوامــل طبيعــی» زاینــدهی قســمتی از
افسانههای فولکلوریک هستند 1.به دیگر سخن ،علت زایش ابتدائیترین افسانهها ،همانا حــوادث
عالم و رویدادهای طبيعت ملموس بوده است.
اما رفته رفته كه حيات انسانی دگرگون شد و جامعهها و اجتماعات تشکيل گردید ،آفــرینش
هنری انسان ،در مســير تــازهیــی افتــاد و منبــع الهــام دیگــری یافــت كــه از آن بــه «عوامــل و
رخدادهای اجتماعی» تعبير میشود.
1ح .صدیق ،داستانهاي آذربایجان ،تهران.1351 ،
/ 106فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
این قسمت از افسانهها ،عظــيمتــرین بخـش گنجينــهی فولکلــور اســت و مــدت هاســت نظــر
دانشمندان دنيا را به خود جلب كرده است و در تدوین تاریخ اجتماعی ،فرهنگــی ،اقتصــادی و
غيره بنحو شایســتهای از آنهــا ســود مــیجوینــد و افســانهها را منــابعی غنــی و پــر ارزش در
پژوهشهای جامعه شناسی تلقی میكنند .زیرا در این نــوع از افسـانهها ،بوضــوح تمــام ،فــراز و
نشيبها و جریانهای اجتماعی ،جنگهای گروهی و قبيلهیی و تمام حوادثی كــه در اجتماعــات
بشری رخ داده ،به دست خود مردم تصویر شده است.
افسانههای مورد بحث این مقاله از نوع افسانههایی كه ســبب زایــش و آفــرینش آنهــا حــوادث
اجتماعی بوده اند لباس خدایی و ایزدی پوشانده اســت .و در مقابــل حيوانــات زیانکــار را عوامــل
جهان تاریکی و دیو و اهریمن انگاشته است.
در اوستا ،از كهنسالترین گنجينه عظيم اسطورههای ملل شــرق ،ایــن جــانوران سـودمند ،در
پنج دسته شناسانده شدهاند.
در یسنا 8 : 71مینویسد ...« :همهی جــانوران آبــی ،زیرزمينــی ،پرنــده ،رونــده و چرنــده را مــی-
ستایيم ».و همين سخنان را بنحوی دیگر در نخستين كرده ویسّپرد تکرار میكند و چندین بــار هــم
در جاهای دیگر ،و از جمله در فروردین یشت از این «جانوران سودرسان پنجگانه» نام برده میشود.
و «یشتها» را بگيریم كه هر كدام در ستایش حيوان و عنصر سود رسانی سروده شدهاند .مــثالً
یشت نهم ویژهی ستایش DRaSPاست .این كلمه از دو جزء تشکيل شده DRVa :كــه همــان
«درست» ASPكه همان «اسب» اســت .و رویهــم یعنــی دارنــده ی اســب درســت و ســالم .در
«گاتها» قدیمترین بخش اوســتا ،فرشــته و ایــزد «گئــوش اورون» GEUSh – URVaیعنــی
«روان جانداران» یا خدای گاو به گونهی ایزدی كه طرف توجه اهورا مزدا خــدای ایــزدان اســت،
جلوهگر شده است.
در افسانههای آذربایجان این حيوانات سود رسان عموماً كه اغلب به صورت مبالغهآميزی هــم
تصویر میشوند ـ به خالف جانوران دستهی نخست ،یار و یاور وفــادار و همــراه فــداكار قهرمــان
افسانه در مصائب و مشکالت و موانعی كه پيش روی او قــرار دارد هســتند ،و ایــن دشــواریهــا،
معلول مبارزاتیاند كه ميان قهرمان و نيرومندان صورت می پذیرد.
این نيرومندان ،گاهی نيروهای موهوم و مافوقالطبيعه و دیوان و پریانند .ولی اغلب انسانهــای
قدرتمند و جاه طلب و برتری جویی هستند كه سد راه و مانع آسایش قهرمانند .و در هــر حــال
عوامل جهان تاریکی و دروغ به شمار میروند .در مقابل ،قهرمانــان افســانهها وابســته بــه جهــان
روشنایی و راستی هستند .و در واقع افسانههای آذربایجان بيان كنندهی ادامهی نبــرد آشــتی-
ناپذیر «سپنته مائينيو» (خرد مقدس ـ اهورامزدا) و «انگره مائينيو» (خرد ناپاك ـ اهریمن) هستند.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 107 /
قهرمان افسانهها ،در این مبارزات ،فقط از دوستان بیزبان خود یعنی حيوانــات ســود رســان و
مظاهر نيک طبيعت» چشم یاری دارد و به عناصر طبيعی و نيروهای خير پناه میبرد.
یکی از قهرمانان این گونه از افسانههای آذربایجان« ،كچل» است.
كچل ،بطور كلی در افسانههای آذری ،جای ویژهای دارد .این قهرمــان عمومـاً زیــرك ،عاقــل،
كاركن ،دوراندیش و بسياردان توصيف میشود و گــاهی در برخــی از افســانهها بجــای قهرمــانی
مضحک و كوميک مینشيند .چنين افسانههایی در عين حال كه برای خنداندن مردم به وجــود
میآیند ،خود مبين حقایق عميقی از حيات اجتماعی مردمند1.
این افسانهها ،بطور كلی در ردیف «افسانههای طنزی» قرار میگيرند.
در افسانهها گاهی حيوانات جای قهرمانان اول را میگيرند كه از آن ميان میتوان «روبــاه» را
نام برد كه اغلب مظهر تظاهر به دینداری و بسيار عاقل ،نابکار و فریفته نشدنی است.
روباه در نيرنگبازی و كاردانی آنچنان استاد است كه میداند چگونه گرگ و شتر را ،پلنــگ و
شغال را ،شير و استر را ،و بسياری حيوانات دیگر را به جــان هــم انــدازد و آنهـا هــم بــا دســت
خودشان همدیگر را بکشند و آنگاه مشغول شود به خوردن تن گرم هر دوتاشان .و یا میداند كه
چسان با تظاهر به دینداری ،ساده لوحی چون خروس و مرغ و كبک وكالغ و گرگ را بفریبــد و
خوراك خود سازد .اما كالغ سياه هميشه برای او بالیی است .درست است كه فریبش را خــورده
به چنگش میافتد ولی از روباه استادتر است و هميشه با حقهای از دســتش در مــیرود و دمــاغ
سوختهاش میگذارد .در برابر آن ،شير با آن همه نيرو و توانایيش هميشــه طعمــهی وی اســت.
روباه حتی میتواند این سلطان حيوانات را ـ كه از خرد بینصيب است با همهی هفــت بچــهاش
فریب داده بخورد .گاهی از غرور و تکبرش استفاده میكند و زمانی از بی عقليش .این بی عقلــی
و غرور ویژهی شير نيست .گاهی در گرگ و شغال ملک دار و گاو فرماندار نيز یافــت مــیشــود و
مسلم است كه همهی آنها با چنان صفاتی هــر انــدازه هــم نيرومنــد باشــند ـ طعمــهی كوچــک
روباهند .گذشته از آن ،این بسياردانی روباه است كه در همه حال میتوانــد شــکم خــود را ســير
كند .حتی در ته چاهی كه با شير و گرگ و شغال و مار و خروس محبوس است .در این چاه هر
هفت حيوان نامبرده چند روز گرسنه میمانند و راهی هم ندارند .فکر میكنيد چه باید بکننــد؟
زیاد هم تعجب نکنيد اگر گفته شود روباه بتدریج همهی آنها را میخورد و سد جوع میكند.
روباه همچنان كه دغلباز و بســياردان اســت ،تيــرهدرون نيــز هســت .او حتــی بــر اتحــاد و
همدستی و دوستی گاوها نيز رشک میبرد و آنها را با جدا كردن از هم یک یک نابود میكنــد و
میخورد .گاهی گرگ را میفرستد پيش شتر كه از او «حق چرا» گيرد و بــه نزاعشــان وا مــی-
1
ح .م .صدیق ،هفت مقاله پیرامون فولكلور و ادبیات مردم آذربایجان ،تهران.1356 ،
/ 108فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
دارد .كدام مغلوب میشود شتر یا گرگ؟ هر دو! و شکم روباه را با گوشت خود ســير مــیكننــد.
زمانی هم لک لک را چنان میترساند كه بيچاره با دست خودش بچههایش را مــیانــدازد پــائين
برای خوردن روباهک .اما این بار هم كالغ پيدایش میشود .و لک لک در برابــر روبــاه بــه عتــاب
میخيزد و عصيان میكند .روباه هم میداند كه این كار باید از آن كالغ باشد .و دنبالش را مــی-
گيرد .این هر دو كه «صدتا كل را كاله و صدتا كور را عصایند» اینک روبروی همند .گاه او و گاه
این فریب میخورد ،اما سرانجام باز كالغ میرهد و میگریزد .برای روباه این حادثه و واقعــههای
گذشته ،درس و تجربه است .وقتی میبيند گرگ با چاپلوسی نکردن بــرای شــير بــه چــه حــالی
افتاد ،فوری متنبه میشود و رفتاری دیگر در پيش میگيرد .شاید هم گــرگ را او یــاد داده بــود
كه در برابر شير به عصيان برخيزد .كه میداند؟ آخر به این دم بریده هر وصــلهای ببنــدی جــور
میآید.
اما این همه دغلبازی ،این همه فریبکاری و نادرستی سرانجام نيکو ندارد .درست است كه
مدت زمانی كاميابش میكند ،ولی باالخره فریفتگان بيدار مــیشــوند ،حتــی طبيعــت هــم تــاب
نياورده مقهورش می كند .سرانجام گرفتار مردی میشود كه هــر شــب مرغهــایش را مــیبــرد و
میخورد ،و مرد دق دلش را باز میكند و قصاص رفتهها را میگيرد .این روباه بســياردان گــاهی
همهی نيروی خود را با وفا و صداقت در راه شخصی بيکس و مظلوم مینهــد و اندیشــهاش را در
راه درست و راست بکار میاندازد .شوم بختی را كه ماری از قفــس آزاد كــرده بــود و اینــک مــار
میخواست نيکی او را با بدی عوض دهد یاری میكند و از دست مار میرهانــد .ولــی تــوی ایــن
دنيا هميشه پاسخ نيکی ،بدی است .شاید هم روباه دانا بهمين جهــت عــادت بــه دغلبــازی دارد.
همچنانکه آخر سر به دست همو به دام شکارچی میافتد و در محاصرهی تازیهــا مــیمانــد .یــا
اینکه از پسر رانده شدهای كه به فرمانروایی رسانده بود ،بی حرمتی عجيبی می بيند .اما او مــی
داند آدميزاد عاقبت نيکی ندارد و براینست چنان حقهای سوار میكند كه وقتی میميــرد ،بــا دم
و دستگاه دفنش میكنند!
همه به دانایی او باور دارند حتی دیوها .هر گاه جایی گير كردند ،پشت خميده و دست بــه
سينه به درش میروند و از او درس میگيرند.
از این ها كه بگذریم ،جالب توجهترین نکتهی افسانهها جایی است كه به جای پــای آداب
و رسوم كهن مردم برمیخوریم .آیين هایی كه انسان به درخت ،آب ،خاك ،آتــش ،بــاد و نظــایر
آن مقام الوهيت می داد و آنان را در حيات خود بهترین یاور و رهبــر خویشــتن در مبــارزهی بــا
تاریکی می شمرد.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 109 /
آمدهاند1. این بخش ها تحت تأثير «اوستا» و «كتاب دده قورقود» به وجود
ال در اوستا عناصر چهارگانه بعنوان خدا و ایزد پرستيده مــیشــوند و در مبــارزات مــردم عليــه
مث ً
تاریکی ،مستقيم ًا بدانان یاوری مینماید و حيات پر سر ی برای آنان ارمغان میبينند.
انسان عصر زرتشت ،عناصر چهار گانه را به كثافت نمی آالید كه هيچ ،مجدانــه مــیكوشــد
كه آن ها را از خود راضی نگهدارد .مثالً خدای خاك را با آبادانی ،كشــت و ورز ،افشــاندن تخــم،
پروراندن گاو وگوسفند ،كندن جوی و كاریز و تخم و شيار از خود خوشنود میكند ودر ســتایش
او «زامياد یشت» ترتيب میدهد و سرود میسراید .در فقرهی 9از كرده نخست فروردین یشــت
میگوید:
«ما میسـتـایيم زمـين فراخ پر فروغ و فررا كه بسی
چيـزهای خـوب از جـاندار و بـيجان و كوههای بـلند
دارای چراگاههای پهناور و آب فراوان در آغوش دارد»
و یا «وایو» خدای باد ،بغ بانو «اردو یسور اناهيتا» خدای آب ،و آذر یا «آتــر» خــدای آتــش كــه
عميقاً ستوده و پرستيده می شوند.
و یا در «كتاب دده قورقود» مثال در داستان «به یغما رفتن خانهی ســالور قــازان» دومــين
داستان كتاب؛ «اوروزخان» به درختــی كــه مــی بایــد او را از آن بياویزنــد ،ســخن مــیســراید و
«قازان» به رود ،گرگ و سگ میگرید و خبر خانهاش را میگيرد .وی گرگ را چنــين مخاطــب
قرار میدهد:
«ای كه در شبان سياه خورشيد زرینت طالع می شود!
ای كه مـردانـه در بـرابـر توفان و بـوران می ایـستی!
اســــبــان از وحــــشـت تــــو شيهه می كـشـند
و شـــتــران از بــــيــــمـت مــــی نــالـــنــد؛
اگـــــر از اردویــــم خـــبــر داری ،بـــر گـومــرا
سـر ســـيـاهـــم فـــدای تــــو بــــاد ای گــرگ!»
در افسانهها هم ،عناصر چهارگانه بخواهش قهرمان افسانه و بخاطر پيروزی او بر جــادو ،بــه
او یاری میكنند :ابر زمين را آب میپاشد؛ باد ،بالهایش را باز میكند و جارو مــیكنــد؛ درختــان
یکی یکی میریزند و راه میروند ،رود به قهرمان راه میدهد كه رد شود و جــادوگر را مــیبلعــد؛
درها حرف دیوان را گوش نمیكنند و بسته نمیشوند؛ سگ و اسب بخاطر نيکییــی كــه از قهرمــان
1بهروز حقي ،همان.
/ 110فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
دیدهاند نيز از فرمان دیوها سر میپيچند ،مشکهای آب یکی یکی پر میشوند و به راه مــیافتنــد و
مانند آن كه نشانهای بارزی هستند از فرهنگ اوليهی قومی و معتقدات ابتدایی مردم.
چنين افسانهها ،پيوسته به خرمی و پيروزی میانجامند و روشنایی بر تاریکی غلبه میكند
كه از ایمان و باور عميق مردم این سرزمين به پيروزی حق و راستی و شکست ناحق و ناراســتی
سيراب میشود.
یکی دیگر از نکات جالب افسانهها ،افتادن دختری شجاع و دلداده ،پی معشوق خــود و تــن
در دادن به هر بال و سختی در راه وصل است.
اصوالً دفاع از ارزشهای مثبت حيات ،از فراخ ترین زمينههای افسانهها است و هواخواهی و
دفاع از حيثيت زن ،از بارزترین جنبههای آنهاست.
میدانيم كه در محــيط هــای فئوداليتــهی قــرون وســطی و در جامعــههای آذری پــس از
سدههای هفت و هشت ميالدی ،گستاخی در پائين آوردن ارزش زن در حيات تا جــایی رســيده
بود كه وجود دختر بيشتر را در خانه ،وبال سر افراد خــانواده انگاشــته انــد و كســی را كــه پســر
نداشته« ،ابتر» نام دادهاند .چنانکه فیالمثل در خانوادهای كه دختر زیــاد متولــد مــیشــد ،اســم
یکی را میگذاشتند« :بستی» كه یعنی بس است دیگر!
علی رغم این تلقينات ،مردم میگویند «شير ،نر و ماده نــدارد ».و دختــر آذربایجــانی شــير
زنی است كه وقتی عاشق میشود ،برای نوشيدن شربت و صل ،تن به هر بال و سختی میدهــد،
از راههای صعبالعبور میگذرد؛ به حيوانات درنده و آدمخوران دو پا برمــیخــورد ،بــه جادوهــا و
طلسمها گرفتار میشود ،ولی سرانجام به خواست خود میرســد ،البتــه تنهــا یــاور ایــن شــيرزن
آذربایجانی در اینهمه حوادث و مصائب ،اسب اوست .حتی در بيابان به كســی و چيــزی اعتمــاد
نمیكند و سر طنابی را كه با آن به ته چاه میرود ،به گردن این یار وفادار و صدیقش میبندد.
در چنين مواردی ،مادر بخصوص تا آخرین مرحلهی پرستش كشــانده مــیشــود .مــیتــوان
گفت كــه ســتایش از محبــت شــکوهمندانهی مــادر ،یکــی از بــارزترین زمينــههای افســانههای
آذربایجان است.
و باز از این جهت میگوئيم كه این افسانهها از آبشخور حيات عشایری ابتدایی مردم ســيراب مــی-
شوند و شاید یادگار از زمانی باشند كه نسبت انسان از سوی مادر میرسيده است.
گاهی اعضاء این مادران به دست ظالم و نامردم انسان هایی بریده میشود و قهرمان باز به
عناصر و مظاهر طبيعت پناهنده میشود :گياه مخصوصی اعضای بریده شده را شفا می بخشد.
و چنين حوادث امکان میدهد معتقد باشيم كه این نوع افسانهها ،نشانه هایی از زمــانهــایی
دارند كه انسان كم كم به وجود گياهان شفابخش پی برده بود .همچنانکه به ميان كشيده شدن
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 111 /
پای حيوانی نظير اسب ،گاو ،گوسفند و غيره كه اغلب با صفات خارقالعادهای هــم وصــف مــیشــوند،
حکایت از این دارند كه انسان رفته رفته به گلهداری و اهلی كردن جانوران میپرداخته است.
مسألهی مورد بحث دیگر افسانههای آذربایجان مسألهی دیــوان اســت .ایــن دیــوان ،گــاهی
حتی اسمشان هم سخت شبيه اسامی دیوانی ـ است كه در اوستا و دیگر متون كهن موجودند.
در این خصوص ،آوردن چند نام را برای نمونه كه در افسانههای آذربایجان به چشم خــورده،
بی فایده نمیدانم.
مثالً كلمهی كوبود Kobudكه نام دیوی است نزدیک است با نام kaputیــا Pehinنــام
گرگی كه در مينو خرد 27،50آمده اســت .همچنـين هشــش دئــو بــا Aeshmaدیــو خشــم،
دیغادئو Druiیا دروغ ،كامان دئو با Aka marnaیا بد نهاد ـ دیوی بر ضد و هومناه ،آردان دئو
با Indraروح گمراه كننده ،در اوستا و وداها نزدیک اند .عالوه بر شباهتهــای لفظــی ،اوصــاف
آنها نيز گاهی به همدیگر همانندند.
این دیوان در افسانههای آذربایجان ،نر و ماده و پير و جوان دارند و در مکان های سخت و
صعبالعبور میزیند و زندگی عجيب و پر تجملی را دارا هستند .و اغلب بالدار هــم هســتند و در
یک لحظه میتوانند به هر جا كه الزم است خود را برسانند.
گاهی این دیوان ،برخی از حيوانات را به خدمتکاری خود میگمارنــد كــه بــه وســيلهی آنــان
قهرمان را گمراه كنند .از این دسته حيوانات ،میتوان «كبوتر» را نام برد.
كبوتر ،بطور كلی در افسانههای آذربایجان ،چهار چهرهی متضاد دارد:
یا در اصل دیوی و جادویی است كه جلــد كبــوتر مــیگيــرد و بــا حــرفهــا و حركــاتی
قهرمانان را گمراه میكند ،و یا خدمتکار آنان است باز با همان شخصيت.
یا آنکه یاور و دلسوز قهرمان است كه پيوسته در روی درختها و تخته سنگها ســر راه او
سبز میشود و به زبان انسانی او را از خطرات احتمالی آگاه میسازد .یــا درمــان دردش را مــی-
گوید و از زیر بال خود برگی یا پری میاندازد كه شفا بخش است و خواص بسيار دارد.
تصویر سوم ،دختر پریای است كه در باغی با قهرمان آشنا میشود برای پيروزی به او یاری
می كند ،و وقتی هم یک انسان است كه برای نجات و فرار از ظلم بــه جلــد كبــوتر در مــیآیــد.
زمانی هم این كبوتر ،جان و عمر دیو را در خود نگهداشته است و با كشته شدن وی دیــو نيــز از
بين میرود.
گفتيم بيشتر افسانهها نشانههایی از صورت ابتدائی و بــدوی قصــه ســازیانــد .از آن جملــه
است توصيفهای مبالغه آميز اسبان «چيل مایدان» «قارا آت»« ،یئــل آتــی» او را تــا از طویلــه
/ 112فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بيرون می كنی روی هوا میایستد .هم اسب است ،هم مرغ .آنچنان ظاهری ترســناك دارد كــه
یک سپاه عظيم تا او را میبينند ،پا به فرار میگذارند.
همين گونه اسب «چيل مایدان» آنچنان وحشی و رام نشدنی است كه میبایــد قهرمــان افســانه
در كنار دریایی كه او هست سنگر گيرد و پنهانی دو مشک شراب غليظ بر استخری كــه او از آن
آب می خورد ،بریزد .تازه وقتی «چيل مایدان» این دو مشک شراب را مینوشــد و مســت و بــی
حال می افتد ،باز هنگامی كه قهرمان به چابکی زین را پشتش گذاشته رویش میپرد ،نــاآرامی و
جست و خيز میكند و اجازهی سواری نمیدهد .اما وقتی نيـرو و شــجاعت و مردانگــی ســوار را
میآزماید برای او دوستی میشود دلسوز و نزدیکتر از برادر .و در راه او حاضر اســت خــود را بــه
هر مهلکهیی بزند و با هر بالیی برخورد كند.
«چيل مایدان» تمام اسبها و اسبی چون «گؤی آت» را پشت ســر مــیگــذارد كــه هــيچ،
حتی دیوهایی هم كه بال گرفته به آسمان می روند ،نمی توانند به گرد او برسند.
قهرمان افسانه به اميد «چيل مایدان» ،به قلعههای جــادویی ،بــه مکــان هــای دیــوان ،بــه
جایگاه اژدها و مادران و به دره و تپههایی كه گذر از آنها حتی در ذهن آدميزاد نمــیگنجــد ،راه
پيدا می كند ،به كارهای خارقالعاده دست میزند ،صندوق را از دســت مــار و اژدهــا مــیگيــرد،
بالش را از زیــر ســر «دئــو قاریســی» بيــرون مــیكنــد ،حتــی «دف جــادویی» را هــم از دســت
«گؤبوددئو» میرباید ،و تا روی چيل مایدان میپرد ،فرسنگها از این مکانها دور میشود.
همين گونه است «یئل آتی»ی مذكور .در داستان خنده آوری كه آمده است ،ایــن اســب
برای قهرمان ترسو و بزدل اما كوميک و مضحک و دغلباز ،تا پای جان یاری میكنــد كــه مبــادا
مشتش باز شود .او را با هفت الی طناب مختلف روی اسب میبندند« ،یئل آتی» به هوا مــیرود
و در یک پرواز پيش سپاه دشمن میرود.
این قهرمان مضحک از ترس با دست به درختی عظيم ،كه سيصد سال عمر دارد ،میچســبد.
«یئل آتی» با یک حركت آن درخت را از جای میكند و میپراند به ميان سپاه.
البته این «یئل آتی»ها یکی دو تا نيستند .ممکن است خيلی جاها پيدا شوند ،امــا تــا چــه
كسی را یاری كنند .مثالً اسب نامبرده در «ایلخی» فرمانروا بود و كسی جرأت نزدیک شــدن بــه
او را نداشت .لکن وقتی مظلوميت و ستمدیدگی قهرمان افسانه را دید ،به او نزدیــک شــد« :غــم
مخور! به پرروی من ،به تمام آرزوهایت میرسانم! »...و با این حرف عليرغم همهی مردمی كه بــا
زور و ستم و شقاوت قهرمان افسانه را از خود میراندهاند ،او را جان در كــف دوســتی كــرد ،بــا
تمام چابکی و مهربانی او را از همهی موانع گذراند ،حتی وقتی دید به سهو و فریب سر برده كــه
از آب جادویی بنوشد ،به زبان انسانی هشدارش داد .قهرمان افسانه او را چنــان مهربــان و قابــل
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 113 /
اعتماد و به خود نزدیک یافت كه در هر مشــکلی از او مــدد جســت ،خطــاب بــا او گریــه كــرد،
چشمهایش را بوسيد و راه چاره خواست .راه چاره ای برای رهایی از شقاوتهای انسانها .انسان-
هایی كه قدرت و زور و تمول چشمانشان را كور میكند ،و چنانچه نمیتوانند ببيننــد و بفهمنــد
كه قهرمان ما هم انسان است ،همان گونه نيز در نمییابند كه او تنها نيســت و دوســتش «یئــل
آتی» با وفاداری و صداقت او را به تمام سوراخ سنبههای قضيه آگاه میكند و راهی را كــه بایـد
برود وكاری را كه باید بکند تا پيروز گردد ،برایشان شرح مــیدهــد .البتــه وظيفــهی خــود را در
همين جا پایان یافته نمیبيند ،بلکه دوست خود را تا آخرین دم پيروزی همراه و یاور است.
گاهی مشتی از خاكی كه پای سم «یئل آتی» بدان نخورده است درمان كوری چشم اســت
و این خاك كنار اجاقی است در دژی جادوئی كه به دور وبر آن اگر حتی پرندهیــی پــرواز كنــد،
بالش می سوزد ،احياناً اسبی قدم گذارد ،سمش میافتد .لکن «یئــل آتــی» از ایــن بالهــا نمــی-
ترسد ،بخاطر اینکه قهرمان افسانه را پيروز گرداند و از بند و زنجير آزادش كند؛ حتــی بــه كنـار
آن دژ هم میرود ،دیوها را میكشد ،طلسمها را میشکند ،جادوها را نابود میكند و سرانجام بــا
دوست خود پيروز برمیگردد.
میبينيم این اسب ها گاهی در دریا میزیند .روی هم رفتــه اســب دریــایی طــرف توجــه
افسانهها است ،میدانيم كه دو اسب معروف «كوراوغلو» نتيجهی آميزش اسبان فرازمينــی بــوده
اند .گاهی اگر انسانی در شير مخلوط چهل تای از آنها تن خود را بشوید ،اگــر پنجــاه ســاله هــم
باشد ،پانزده ساله خواهد شد .لکن چه كسی قادر است این اسبان را یکجا جمع كند و شيرشــان
را بدوشد؟ اگر فرمانروایی ،قهرمان افسانه را دنبال این كار میفرستد ،بیگمان داستان را میبــرد
كنار دریا و شير چهل مادیان را برای او حاضر میكند ،لکن راضی نيست فرمانروای ســتمکار در
این شير تن خود را بشوید ،چرا كه او دوســت مــردم اســت و دوســت قهرمــان مــردم و دشــمن
سرسخت كسانی كه ستم و زور به مردم روا می دارند .به همين جهت به زبان انسانی به قهرمان
افسانه میگوید كه اول خود او در این شير تنش را بشوید و دوم بار شخص معهود ،تا مــیافتــد تــوی
دیگ شير ،سوخته و خاكستر میشود زیرا كه «قيزیل آت» از آب دهانش انداخته بود توی شير.
این اسب گاهی در كنار درهها و تپهها و دژهای دور افتاده جا گرفته و از مــردم چــاپلوس و
بی مایهی روزگار بدور است و كسی را به خود راه نمیدهد ،جز اینکه جوانی مظلــوم و پاكــدل و
رانده شدهای به او راه یابد و برایش بگوید كه بخاطر نجات دادن هزاران مردمــی كــه در طلســم
جادوییاند به او پناه آورده ...آنگاه است كه این «قارا آت» با صحبت به او یاری میكنــد و تمــام
وسایل و راههای پيروزی را در اختيارش می گذارد .و حتی پس از پایان كار چند تار مــو از یــال
/ 114فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
و دمش به او می دهد كه هر وقت الزم شد آن ها را به آتش گيرد و او را حاضر كند .این حادثــه
بیشباهت نيست به احواالت سيمرغ ،وگاهی مورچه ای و كبوتری همچنين قدرتی دارند.
گاهی این اسب خاصيتی عجيب دارد .زنی به اشتباه از پيشاب او كه در گودالی جمع شده
است ،میخورد و پسری را كه پس از او به دنيا میآید ،افســانه سـاز بــا نيرویــی شــگفتانگيــز و
خارقالعاده وصف میكند .او در هفــت ســالگی جــوانی اســت تنومنــد و در ده ـ دوازده ســالگی
مبارزی برایش در ميان آدميزادان كه هيچ ،در بين تمام مخلوق جهــان هــم یافــت نمــی شــود.
همين جمله برای وصف این «آیغير» بس است .بعالوه او دلی هم دارد پــر محبــت و جوشــان ،و
بی اندازه درستکار و وفادار است و بطوركلی ،از هر لحاظ با تمام انســانهــایی كــه او را بــه چــاه
انداخته بودند و نقشههای مرگ برایش كشيده بودند ،بزرگوارانه و با نهایــت ســخاوت و پاكــدلی
میبخشد .و بدون اینکه نظری و ادعایی داشته باشد ،اژدهایی را كه جلوی چشمهی آب خوابيده
سرزمينی را بیآب گذاشته بود و هر روز برایش دو سه دختر زیبا به قربانی میآوردند ،میكشــد
و هم بچههای سيمرغی را از دست ماری ظالم نجات میدهد .البته در برابر این نيکی ،نيکی هم
میبيند .چنانکه مردم همان كشور گرد آمده تمام خواستهای او را بجا میآورند و سيمرغ هــم
وی را با فداكاری عجيب به (جهان روشنایی) میبرد.
این «آیغير» تمام صفات «انسانی» را كه تنها در قالب آرزوها و اميدهای خلق جا میگيــرد
و این خود نهایت توجه مردم آذربایجان را به اسب نشان میدهد.
همچنانکه در بسياری افسانهها پسری به دنبال دختری میافتد و برای پيدا كردن او به هر بال
و سختی گرفتار میشود ،گاهی هم دختری شجاع و دلداده این كار را میكنــد ،چــرا كــه عشــق
این سو و آن سو نمیخواهد .بادهی وصال مینوشد معشوق خود را میگيرد ،از راههای صــعب-
العبور میگذرد ،به حيوانات درنده و آدمخواران دو پا بر میخورد ،گرفتـار جادوهــا و طلســمهــا
میشود ولی سرانجام به خواست خود میرسد.
در برخی از این گونه افسانهها نظر افسانه ســاز بيشــتر معطــوف اســت بــه وصــف دليــری،
چاالكی و سواركاری قهرمان افسانه .مثالً در افسانهای كه برادر كوچک ســه روز متــوالی بــا ســه
اسب گوناگون در مسابقههای اسب دوانی پيروز میشود .بیگفتگوست كه نيروی اسبها چندان
در نظر نبوده ،بلکه خواست افسانه ساز وصف چابک سواری بوده اســت .چنانکــه شــاید بــرادران
دیگر قادر نمیشدند با آن سه اسب پيروزیها به چنگ آورند .البته این گونه افسانهها را بایــد از
متأخرترین افسانهها به شمار آورد لکن افسانههایی كه كم و بيش تحليل آنها گذشت ،بیگمــان
نشانهایی دارند از دوران ابتدایی.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 115 /
با این اوصاف ،پيداست كه تحقيق و بررسی و تدوین افسانههای عاميانــه تـا چــه حــد بایــد
عاجالنه و به بایستگی انجام پذیرد تا بتوان آنها را دستموزهیی سالم در تدوین تاریخ اندیشــهها
و اجتماعات قرار داد.
خوشبختانه در كشورمان اقدامات گرانبهائی در این مورد شده اســت ،امــا هنــوز خيلــی را ه
داریم تا به كاروان پيشتاز جهانی برسيم .در بعض جاها ،كار تدوین فولکلور بــه انجــام رســيده و
مجموعههای فولکلوریک با پژوهشهای دقيق مکرر چاپ شده است.
افسانهي پروانه
دختری بود به نام پری .او از خانوادهای ثروتمند بود و بسيار هم زیبــا .پســری او را بســيار
دوست میداشت .چنان دوستش داشت همچون زندگیاش .دختــر نيــز پســر را از صــميم قلــب
دوست میداشت .پسر نمیتواند شبها از درد دختر بخوابــد .روزی بــه خواســتگاری دختــر مــی-
فرستد ،پدرش دختر را نمیدهد .زیرا تمامی مردم آن ایالت در غم و درد بودند زیرا مــدتها بــود
كه طایفههای دشمن كه از طرف یانار داغ حمله كرده بودند اجاق این ایــالت را خــاموش كــرده
بودند .اینک از هيچ اجاقی دودی به هوا برنمیخاست .در چنين موقعيتی عروسی به یــاد كســی
میافتد؟ اما محبت با هيچ چيزی طرف حساب نيست.
پسر دست از محبت خود نمیكشد .روزی كه دوباره به خواستگاری رفته بــود پــدر دختــر
می گوید :اگر پسر بتواند از آتش یانار داغ تکهای به ایالت بياورد و اجاق این ایل را روشن كنــد،
دخترش را به او خواهد داد.
شرطی كه پدر دختر گذاشته بود بسيار سنگين بــود .پســری تنهــا بــدون هميــار و قشــون
چگونه میتوانست از دست دشمن آتش بگيرد .اما پسر لحظهای هم تردید به دل راه نمــیدهــد.
به این فکر میكند كه اگر شجاعت به خرج دهد هم ایل به آتش دست پيدا میكند و هم او بــه
سوگلیاش میرسد.
پسر آهسته و از راههای مخفی به باالی كوه یانارداغ میرود .وقتی مــی خواهــد آتــش را
بردارد او را میبينند و میشناسند .او را به محاصره میاندازند .پسر وقتی چنين میبيند خــود را
به آتش میزند ،آتش میگيرد و جلو میآید .همه فرار میكنند ،همه در حيرت فرو رفته ،راه را
بر او باز میكنند .پسر در حاليکه میسوزد به طرف ایل خود راه میافتد و در لحظات پایانی بــه
اجاق ایشان میرسد و آنرا روشن میكند .اجاقها آتش میگيرند اما پسر هالك میشود.
وقتی دختر میشنود كه پسر به خاطر عشق و محبت او چگونه خود را به آتش زده و آنــرا
به اجاق ایل آورده است رو به آسمان كرده و از خدا میخواهد مرا چنان جانی ده كه تمام عمر
/ 116فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
در آتش سوگلیام گرم شوم ،بسوزم و دور آتش او بچــرخم .آســمانها بــه آرزوی او پاســخ مثبــت
میدهند و او تبدیل به پروانه میشود.
به همين خاطر ،پروانه همواره در آتش سوختن را شرف و حيثيت خود مــیدانــد .پــری
نيز از آن روز دیوانهی محبت سوگلی خود و پروانهی اوست....
1
كوه آغري
بنا به افسانهها كوههای آغری و قارنی یاریق دو برادر بوده اند .كوه آغــری بــرادر بزرگتــر و
قارنی یاریق برادر كوچکتر بوده است .برادر كوچک بخاطر صميميت ،دالوری و محبــت بــيش از
حد ،برادر بزرگتر را دوست میداشت .حاضر بود در راه او كشته شود .اما برادر بزرگتر نسبت بــه
برادر كوچکتر سرد مزاج و بیتفاوت بود.
روزی برادر كوچکتر عاشق دختری میشود .دختر نيز او را دوست مــیدارد .بــرادر كــوچکتر
اصو ًال بدون مشورت برادر بزرگتر كاری انجام نمیداد .این بار نيز چنين میكند .امــا بــرادر بــزرگ بــا
دیدن سوگلی برادر كوچک ،دل بدو میبندد .برای رسيدن به آرزویش دنبال راه میگردد.
در حالکيه همهی مردم خاطر برادر كوچکتر را میخواستند نسبت به بــرادر بــزرگ بــی-
تفاوت بودند و حتی با وی مخالف بودند .روزی از روزهــا مــیشــنوند كــه دشــمن بــه روســتای
همسایه آمده و مخفی شده است و میخواهد برادر بزرگ را بکشد .برادر كوچکتر برای یــافتن و
نبرد با او میرود .برادر بزرگتر كه برادر كوچک را به جنگ دشــمن مــیفرســتد خــود بــه پــيش
دختر رفته و او را برداشته و فرار میكند.
برادر كوچک با دشمن جنگيده و پيروز میشود و انتقام برادر خود را میگيــرد .شــاد و
خوشحال به ده خویش برمیگردد .اما نه از برادرش خبری پيدا مــیشــود و نــه از ســوگلی اش.
سرانجام مردم ده حقيقت را میگویند و به او خبر میدهند كه برادرش در غياب او سوگلی او را
برداشته و فرار كرده است .برادر كوچکتر كه سالها عشق دخترك را در سينه پرورده بــود اینــک
نمیتواند آرام بگيرد ،دلش میجوشد و پاره میشود و تبدیل به كوهی مــیگــردد كــه بــدو كــوه
قارنی یاریق میگویند .امروز هم به زیارت این كوه مقدس میروند.
این خبر به گوش برادر بزرگتر میرسد .بعد از مرگ برادر كوچکتر ،دنيا بر او تنگ میگــردد .در
قلب او دردهای وحشتناك سر میگيرد .او نيز تبدیل به كوه می شود
او را كوه درد (آغری) مینامند .بخاطر مناسبت سرد برادر بزرگتــر ،همــواره ســينهی كــوه
آغری پردرد و همواره پر از سرما و برف است.
1آذربایجان ادبیاتي كتابخاناسي 20،جلدده 1 ،جي جلد ،باكي.1981 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 117 /
كوه آغري كوچك وآغري بزرگ
كوه آغری چندین قله دارد كه همواره با هم رقابت داشتهاند و هميشه بحث میكردهاند كــه
سر كداميک بلندتر از دیگری است.
گویند چوپانی بود كه دختر ارباب خود را دوست میداشت .نام دختر بسدی بود .بسدی نيز
پسرك چوپان را دوست داشت .چوپان هر روز گله را به باالی كوه میبرد و آنها را مــیچرانيــد و
خود نی بر لب مینهاد و نغمههای سوزناك میخواند و نی میزد .همــه ،از عشــق دختــر و پســر
آگاه بودند .چوپان روزی گله را به این كوه و روز دیگر به كوه دیگر میبرد.
چوپان هر روز نی میزد و از زیباییهای سوگلیاش بسدی ترانه میخوانــد .ایــن خبــر بــه
گوش ارباب میرسد .خشمگين میگردد .فوراً دستور میدهد نوكرانش به دامنه ی كوه ســرازیر
شوند و چوپان را بيابند و تکه تکهاش كنند .چوپان به كوه پناه مــیبــرد و نــوكران بــه دنبــال او.
چوپان گاه به كوه بزرگ پناه میبرد و گاه به كوه كوچک .اما كوهها همچنان ســرگرم مباحثــهی
خود بودند و صدای چوپان پناه جو را نمیشنيدند .وقتی چوپان میبيند كه دیگــر او را دســتگير
خواهند كرد رو به آسمان كرده آرزو میكند كه كاش سنگ میشــد .دعــای او مســتجاب شــده
خود و تمامی گله تبدیل به سنگ میشوند .امــروز هــم ایــن چوپــان و گلــهی ســنگ شــدهاش
همچنان در دامنهی كوه آغری موجود است.
به هر حال ،میگویند دو كوه كوچک و بزرگ آغری كه سرشان به رقابت در شــهرت گــرم
شده بود متوجه میشوند كه دیگر صدای نی و ترانهی چوپان نمیآید ودیگر صدایی در دامنــهی
كوه منعکس نمیشود .میبينند كه چوپان و گله اش سنگ شدهانــد .از یکــدیگر ناراحــت مــی-
شوند و به همدیگر پرخاش میكنند و چون گناهکار بودند نفرینشان نســبت بــه هــم مســتجاب
میگردد .كوه كوچک ،كوه بزرگ را نفرین میكند كه سرش هميشه پر از برف و ســرما باشــد و
مه و توفان قطع نگردد وكوه بزرگ ،كوه كوچک را نفرین میكند كه همواره سينه و سرش پر از
مار باشد .همين نيز میشود.
امروز هم هيچ وقت برف و بوران از سر كوه بزرگ كم نمیشود و كوه كوچک نيــز همــواره
پر از مار و مارمولک است.
نرگیز
همان گل نرگس است .گویند نرگس پسری زیبا بوده است .تمامی دختــران ،حتــی الهــهها
نيز به محض دیدن او ،یک دل نه ،بلکه صد دل عاشق او میشدند .اما هيچ دختری مورد پسند
نرگس واقع نمیشد.
/ 118فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بنا به افسانهها ،حتی الههی زیبایی نيز مفتون نرگس میشود .اما نرگس او را نيز دوســت
نمیدارد .الههی زیبایی كه از این امر مکدر شده از شدت هيجان آتش میگيرد و تبدیل به یــک
سنگ سياه میگردد و دیگر از او در دنيا نه نامی میماند نه صدایی.
بنا به گفتهها ،نرگس كه روزی در كنار استخر صورت خود را می شست عکس خود را در
آب میبيند .او بی آنکه بداند عکس خود اوست به آن عکس كه داخــل آب اســتخر بــود عاشــق
میشود .او چنين می اندیشد كه عاقلترین فرد عالم از داخل آب بدو مینگــرد ،در ایــن نگــرش
معناهای بزرگ در مییابد .به نظرش چنين میآید زیباترین فــرد عــالم بــدو مــینگــرد ،در ایــن
نگرش همه چيز زیباتر میگردد .شاخههای غرور بالفاصله برگ و بار میدهد .چنين بــه نظــرش
می آید كه قویترین و سحر انگيزترین فرد دنيا به دو مــینگــرد ،بــا ایــن نگــرش هــر چيــزی حتــی
حشرات ضعيف نيز در خود قدرت فيل میبينند .بدین صورت نرگس زیبا ،عاشق روی خود میشــود.
او نمیداند چکار باید بکند و میخواهد عکس خود را در بغل بگيرد .خود را به روی عکــس انداختــه
و در آب استخر غرق میشود .از آن روز ،همه ،نتيجهی مفتون خود شدن را میبينند.
قیز بویو
این هم شکوفه و گلی زیباست ،گلی به رنگ زرد و بسيار ظریف .گویا این گل ابتدا دختــری
بوده است كه او را نامزد پسر عمویش كرده بودند .قيز بویو نيز عاشق چوپان پدرش بــوده اســت
اما والدین او به هيچ وجه راضی به این امر نبودند .عشق چوپان قيز بویورا دیوانه میكند.
قيز بویو خوب درك میكند كه عشق پاك او را هيچ كس درك نخواهد كرد .او بسيار مــی-
اندیشد و خيلی از راهها را امتحان می كند اما نمی تواند راهی برای وصال با چوپان پيــدا كنـد.
ناچار مانده به فکر خودكشی میافتد .یکباره به خاطر میآورد كه چوپان همواره در كوه ،دشــت،
صحرا و چمنزارها و در آغوش گلها و شکوفههاست.
قيز بویو سر به بيابان نهاده و از خانه و دست ظلم فرار میكند .در چمنزاری زیبا نشسته و
رو به آسمان دعا میكندكه او را شکوفهای رنگارنگ و معطر تبدیل كند و در چمنزاری برویاند،
بلکه از این طریق به چوپان برسد.
قيز بویوی زیبا تبدیل به شکوفهای میگردد و از آن وقت در چمنزارها میروید .چوپان كه از
بوی عطرش ،سوگلی خود را میشناسد هر روز عطر دختر را میبوید و دل بدو میسپارد.
از سوی مردم نيز ،شکوفه ی قيز بویــو دوســت داشــته مــی شــود و او را در چمنزارهــا مــی-
پرورانند.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 119 /
الله و بنفشه
بنفشه دختری بود و الله هم پسری .آنها همدیگر را دوست میداشتند .آنان عهد میبندند
كه روز اول بهار در یک چمنزار آفتابی ،پر از گل و شکوفه و پر از نغمه همدیگر را مالقات كنند.
بنفشه به موقع به سر مالقات میآید ،اما هر چند كه روز نخست بهار بود ،در چمنزار نــه آفتــابی
دیده می شود ،نه شکوفهای و نه نغمهای .در عوض بنفشه را بــرف و بــوران و ســرما مــیزنــد ،از
سرما كبود میشود .چون وعده كرده بود ،از حرف خود برنمیگردد .بغل بوتــه ای كــز كــرده در
حاليکه گردنش را كج كرده در سوز و سرما منتظر سوگلی اش الله میماند .او میدانــد كــه هــر
كجا باشد باالخره خواهد آمد.
الله روز پر آفتاب ،پر شکوفه و پر نغمهای را انتظار میكشد .تا وقــت وعــده چنــين نشــده و
تأخير میكند .وقتی خود را به قرارگاه میرساند بنفشــه را مــیبينــد كــه از ســرما كبــود شــده،
گردنش خم شده و زیر بوتهای نشسته و انتظار سوگلی اش را میكشد .الله نمــیتوانــد تحمـل
بیوفایی را بکند ،آتش میگيرد و میسوزد ،خون دلش بر رخسار میآید ،بنفشه نمــیتوانــد ســر
بلند كرده و به روی او نگاه كند ،از بخت خود میرنجد.
از آن موقع به این گلها بنفشهی گردن شکسته و اللهی خونين دل میگویند.
ماه و دختر فقیر
این داستان نيز سخنها دارد و ملهم از اعتقــاد و باورهــای مردمــان نخســتين اســت .در ایــن
داستان دختركی به تصویر در میآید كه در یک روز سرد زمستانی برای آوردن آب از چشمه بــه
سوی كوه روان میشود .تن نيمه عریان و پاهای بیپوشش او از یخ و ســرما ورم كــرده ،شــکمی
گرسنه و چشمانی پر از اشک دارد.
ماه از آسمان محو تماشای دخترك می شود .دلش به حال او میسوزد و چنين مــیاندیشــد
كه حتماً نامادریش بدو ظلم میكند .ماه اسبی را از آسمان میفرستد تا دخترك را سوار كرده و
پيش ماه آورد .چون دخترك رهسپار آسمانها شده و پيش ماه میرسد ماه دل به عشق دخترك
میسپارد و از آن روز چهرهاش رنگ به رنگ گشته ،هر روز شکلی دگر میگيرد .این تغيير رنــگ
و شکل ماه ،نتيجهی عشق او به دخترك فقير است .در آن شبهای نخست ،ماه نيــز جــان مــی-
گيرد و به بدر میرسد .هر گاه كه دخترك به سرای ماه سر میزند و به دیدار ماه مــی آیــد مــاه
شاداب و سرحال شده و چون دخترك سری به سرای ماه نمیزنــد مــاه از هجــر یــار و ســوگلی
خویش ضعيف میگردد و به هالل تبدیل میشود.
/ 120فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
اما ماه در این سودا و عشق تنها نيست .او رقيبی سرسخت دارد .خورشيد نيز دل به عشق
دخترك بسته است و این دو در جنگ و گریزند تا دل دخترك را به دست آورند .در ایــن ميــان
مبارزه ماه 25،روز طول میكشد ،اما سه روز آخررا كه مغلــوب شــده از تــرس خورشــيد مخفــی
میشود.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 121 /
منابع و مأخذ:
)1بهرنگی ،صمد ،مجموعه مقالهها ،تبریز.1347 ،
)2ح .م .صدیق ،داستانهای آذربایجان ،تهران.1351 ،
)3حقی ،بهروز ،جهان بينی حماسه كواوغلو ،برلين.1367 ،
)4قافقاز یالی ،علی ،ایران تورك ادبيياتی آنتالوژیسی ،ارزروم.2002 ،
)5آذربایجان ادبياتی كيتابخاناسی ،جلد ،1باكی .1981
)6فرمانبر جهادی ،شهين ،افسانههای عاميانه آذربایجان ،تبریز ،تالش.1373 ،
)7گئورك بوركهارت ،گيل گميش ،ترجمه داود منشی زاده ،تهران.1378 ،
)8یکائی زارع ،پرویز ،آذربایجان شفاهی ائل ادبياتينایر باخيش ،تهران.1277 ،
)9فر آذین ،جوانشير ،پژوهشی در اسطوره ددهقورقود ،تبریز.1381 ،
)10فضل اهلل رشيد الدین همدانی ،اوغوز ،چئویرن ر.م .شوكوراووا ،تبریز ،انتشارات ائلدار.1382 ،
)11م .كریمی ،ادبيات باستانی آذربایجان ،تبریز.1358 ،
)12بهادرخان ،ابوالقاضی ،شجره تراكمه ،محرم ارگين ،ترجمان 1001تمل اثر ،استانبول.2002 ،
)13الچين ،شوكور ،خلق ادبياتينا گيریش ،آنکارا.1993 ،
)14هئيت ،جواد ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،تهران.1377 ،
)15م .كریمی ،مقدمهای بر تاریخ تحوالت زبان تركی آذری ،زنجان.1378 ،
)16كوميسيون ،آذربایجان فولکلور و آنتالوژیسی ،باكی.1996 ،
)17اؤزدك ،رفيق ،تورك لرین آلتين كيتابی ،استانبول.1990 ،
)18اؤزدك ،رفيق ،توركون قيزیل كيتابی ،تبریز.1381 ،
)19وليدی توغان ،اوغوز داستانی ،استانبول.1982 ،
)20حاجيف ،واله ،آذربایجان فولکلور و عنعنه لری ،باكی.1992 ،
)21حاجيف ،واله ،آذربایجان فولکلورونون افق لری ،باكی.1991 ،
)22حاجيف ،عباس ،ادبيات شنا سليغين اساسالری ،باكی.1999 ،
)23ارگون ،نزهت ،خلق ادبياتی آنتالوژیسی ،استانبول.1938 ،
)24پاشایف ،س ،آذربایجان خلق افسانه لری ،باكی.1985 ،
)25آلپ تگين ،علی برات ،خلق حيکایه لری نين موتيف یاپيسی ،آنکارا.1997 ،
)26افندیف ،پاشا ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،باكی.1970 ،
)27جنوبی آذربایجان ادبياتی آنتالوژیسی 4 ،جيلد ،جيلد ،2باكی.1994 ،
/ 122فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
)28قوجاتورك ،وصفی ماهير ،تورك ادبياتی تاریخی ،آنکارا.1964 ،
)29عنان ،عبدالقادر ،ماناس داستانی ،استانبول.1992 ،
)30چنگيز آیتماتف ،ماناس ،تهران.1381 ،
)31ح .م .صدیق ،هفت مقاله پيرامون فولکلور و ادبيات مردم آذربایجان ،تهران.1356 ،
123 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فصل سوم
124 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 125 /
آداب و مراسم
آذربایجان سرزمين كهنی است كه مراسم خاصی را نيز داراســت .گــردش ایــام و تحــوالت
طبيعی در مراسم و آداب مردم تجسم یافته و نخستين آیينها و آداب در این سرزمين پا گرفتــه
و سدهها و هزارهها در این دیار ریشه دوانيده و برخی از این سنن تا امروز نيز باقی مانده اند .در
صفحات نخستين این كتاب ،از دوران 12000ساله سخن گفتيم كه این 12000سال بــه چهــار
دورهی 3000ساله تقسيم می گردد و آفرینش در طــی ایــن دوره تکــوین یافتــه اســت .ســمبل
دورهی 12000ساله را در 12روز اول فروردین می بينيم و روز 13كه روز انهدام كائنات اســت
با مراسم سيزده به در برگزار میشــود .عــدد 12جــزو اعــداد مقــدس در ميــان تركــان و مــردم
آذربایجــان بــه شــمار
میآید .هر 12ســال از
عمــر بشــر نيــز خــود
دورهی خاصی به شمار
مــیآیــد 12ســال اول
عمـــر ،دوران كـــودكی
اســــــت ،دور دوم 12
ســــاله ،یعنــــی از 12
الــی 24ســالگی دوران
جوانی به شمار میرود ،دور سوم 12ساله یعنی 24الــی 36ســالگی دوران پختگــی و كــاردانی
انسان میباشد ،دورهی چهارم یعنــی از 36تــا 48ســالگی دوران تکامــل انســان بــوده و دورهی
پنجم یعنی از 48الی 60سالگی دوران ميانسالی و از 60الی 72سالگی نيز دوران پيــری انســان
به شمار میآید.
تقویم حيوانی 12ساله نيز منتسب به تركان است و هر سالی به نام حيوانی مشخص میگردد كه ســال
موش ،گاو ،پلنگ ،گربه ،اژدها ،مار ،اسب ،بز ،ميمون ،خروس ،سگ و خوك به ترتيب نــام ســالهای یــک
دورهی 12ساله را تشکيل می دهد .قدمت این تقویم به هزارههای قبل از ميالد مربوط میشود .جالــب
آنکه هر سال نيز 12ماه است .هر روز به 12ساعت و هر شب هم به 12ساعت تقسيم شده اســت .امــا
در طول یک سال كه 365روز می باشد برخی از ایام مقدس شمرده مــیشــوند و دارای مراســم و آداب
خاصی هستند كه به برخی از این آداب و مراسم مختص روزها اشاره میشود.
/ 126فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
1
مراسم سیغیر
مراسم سيغير در واقع مراسم مذهبی تركان بوده است .این مراسم مربوط به زمانی است كه
توتم یا اونگون در ميان تركان مورد پرستش قرار میگرفــت و «تــانری» ناميــده مــیشــد .البتــه
تانری یا الهه به عنوان سمبلی از خدای قابل مشاهده در نظــر گرفتــه مــیشــد .تــوتم نيــز یــا از
حيوانات یا نباتات بودند .گرگ خاكستری توتم تركان كهن بــوده اســت یادرخــت «آننــه آغــاج»
مدتی توتم برخی قبایل ترك بوده است .سيغير نيز توتمی است در ميان تركــان .تركــان ســالی
یک بار برای شکار بيرون ميجآیند و طی مراسمی به شکار مــیپردازنــد .ایــن مراســم خــاص در
زمانهای باستانی اجرا میشده و همراه با شعر و موسيقی بوده است.
2
مراسم شولن
این مراسم نيز از آداب خاصی است كه در ميان تركان اجرا میشده است و جزو مراســم دینــی
آنان محسوب میشد .تركان به مراسم جشنی كه در دوران باستان اجرا مــیكردنــد دو نــام داشــتند:
مراسم و جشنهایی كه جنبه مذهبی نداشته و صرف ًا با خوراك و نوشيدنی جشن میگرفتنــد «تــوی»
میناميدند و اما جشنهایی كه جزو مراسم دینی به حساب می آمد شولن می گفتند.
تركان حيوانی را كه توتم می دانستند شکار نمیكردند و تنها سالی یک بــار از آن حيــوان
قربانی میكردند و در بقيه مواقع از خوردن گوشت آن جلوگيری میكردند .در روزی كه تــوتم را قربــانی
میكردند مراسمی كه برای آن برگزار میشد مراسم شولن میناميدند .در مراســم شــولن شــاعران ســاز،
اشعار و سرودهی خود را میخواندنــد و هيجــان معنـوی در برگــزار كننــدگان بــه وجــود مــیآوردنــد و
بدینوسيله موسيقی نيز در این مراسم جای خود داشت.
یوغ3
مراسم
یوغ به معنی گریه سر دادن بود و این مراسم بيشتر
در ميان تركان آسيای ميانه اجرا میگشـت .یوغـجـی
اسم فردی بود كه مراسم گـریه را رهـبـری مـیكـرد و
مرثيه میخواند .در این مـراسـم كه برای درگـذشـت
مردم برقرار میشد اگر سـرداری یا امـيری میبود
معموالً شـركت كنندگـان در ایـن مـراسم (یوغ) بـــا
1بانارلي ،تورك ادبیاتي تاریخي ،استانبول،2002،ص.45
2همان .
3همان.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 127 /
هم ،همقسم میشدند تا انتقام او را از دشمن بگيرند.
رهبری این مراسم ،به عهدهی كسی بود كه یوغچــی ناميده میشد و گفتههای خود را با شــعر
و آهنگ ادا میكرد.
معموالً با مرگ فرماندهی یا حاكمی ،مراسم یوغ برگزار میشد ،شعر و سرود با آهنگ و ساز
اجرا میشد و معموالً بالبالهایی درست میكردند و در اطراف مقبــرهی مــرده قــرار مــیدادنــد.
بالبال مجسمههایی را گویند كه خيلی دقيق نيستند بلکه سمبلی از نيروهای دشمن مــیباشــند
كه با بر پا كردن این بالبالها معتقدند دشمن را تسليم و گرفتار كردهاند.
اشعار سروده شده در ماتم را سيغير یا ساغو نامند .امروز از این «ساغو»ها فــراوان در دســت
داریم .هر چند كه این اشعار به دست آمده یا از منابعی است كه بعد از اسالم ساخته شده انــد و
یا اگر مربوط به دوران پيش از اسالم باشــد معمــوالً از منــابع ملــل همجــوار از جملــه چينيـان،
ژرمنها و دیگر ملل ترجمه شدهاند .در دیوان لغاتالترك (نوشته شده در قرن پــنجم هجــری یــا
11ميالدی) بسياری از این اشعار از جمله دربارهی آلپ ارتونقا موجود است .مرثيــههای مربــوط
به آتيال نيز كه از طرف شاعران سروده شده است از طرف پریسکوس و جوردانس ثبــت و ضــبط
شده است .در این اشعار غمناك كه برای قهرمان فوت شده سروده شده اند عالوه بــر غمنــاكی،
دارای روحيهی قهرمانی نيز میباشند.
نوروز
نوروز ،یکی از اعياد خاص تركان و مردم آذربایجان و ایران است .سال جدید با نوروز آغــاز
میشود و تا روز 12فروردین ادامه دارد كه همين 12روز ،خود سمبل 12ماه یک سال است و
روز 13كه روز انهدام كائنات می باشد مردم زیر سقف نمیمانند و بيرون میرونــد .عيــد نــوروز
مراسم خاصی دارد كه از آن جمله میتوان سفرهی عيد نوروز كــه پارســيان ســفره هفــت ســين
پهن می كنند مردم آذربایجان ســفرهی نــوروز مــیچيننــد و در آن انــواع شـيرینیهــا ،آجيــل،
حبوبات و غذا میگذارند .البته گذاشتن سبزه ،گل و ميوه نيز مرسوم است بــویژه موقــع تحویــل
سال ،غذا در حال پختن و غلغل باقی میماند از جمله معتقدند دلمــهی در حــال پخــت ســمبل
بركت و نعمت است.
زنان خانه دار معموالً از هفتهها قبل به استقبال نوروز میروند به این ترتيــب همـه جــا را
جارو میكنند و غبارروبی انجام میدهند .فرشها ،پردهها را میشویند در ظرفی سبزه مــیكارنــد
تا در سفرهی نوروز سبزی تازه داشته باشند .همهی خانواده هنگام تحویــل ســال ،لباســهای نــو
میپوشند و منتظر میمانند .قرآن یا دعا میخوانند و آرزو میكنند تا سالی خــوب و پــر بركــت
/ 128فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
داشته باشند .بعد از تحویل سال همهی اهل خانواده پولی را كه قبالً در الی قــرآن گذاشــتهانــد
برمیدارند و به عنوان سفته نگه میدارنــد و معتقدنــد كــه تــا زمــانی ایــن ســفته را نگــه دارنــد
جيبشان بیپول نمیماند .همهی اهل خانه عيد را به همدیگر تبریک میگویند و رو بوسی مــی-
كنند .سپس به دیدار بزرگترها میروند تا عيد نوروز را تبریک بگویند .معموالً از مهمانان نيــز بــا
شيرینی ،آجيل و ميوه پذیرایی میكنند و اصوالً به كوچکترهــا عيــدی مــیدهنــد .نــوع عيــدی
بستگی به فردی دارد كه عيدی میدهد و یا میگيرد .معموالً به بچهها پول ،تخم مــرغ ،جــوراب
و غيره میدهند .اما به تازه عروسها و تازه دامادها هدیههایی را مــیدهنــد كــه از قبــل گرفتــه و
آماده كردهاند .عيد نوروز معموالً برای جوانهایی كه نامزد هستند بسيار شــيرین و خــاطرهانگيــز
است زیرا عيدی دختر و یا پسر را از قبــل آمـاده كــرده و بــه در منــزل مــیفرســتند .گــاهی بــا
«خونچه» این هدایا را میفرستند.
روز اول عيد معمو ًال به دیدن خانوادههایی میروند كه كسان نزدیکشان در یک ســال پــيش فــوت
كرده است روز اول عيد ،چنين خانوادههایی در خانه میمانند و از ميهمانانی كه بــرای تســليت مــی-
آیند پذیرایی میكننند .پذیرایی این خانوادهها معمو ًال با خرما ،شکر ،پنير و حلوا است.
مراسم نوروز و دید و بازدید ممکن است در هر یک از شهرهای آذربایجــان بــا دیگــر شــهرها
اختالفهای جزئی وجود داشته باشد اما اصلشان یکی است.
مراسم چارشنبه سوري
آخرین چارشنبه ی سال یکی از با شکوهترین روزهای مردم آذربایجــان اســت .در ایــن روز،
بيشتر روستائيان به شهر آمده و از بازار خرید عيدشان را انجام میدهند .عصر چارشنبه معمــوالً
مراسم اصلی این روز برگزار میشود .خرید عيد در بعد از ظهر این روز انجــام مــیگيــرد .آجيــل
چارشنبه نيز خریداری میشود كه شامل آجيل شيرین ،باسليق و ...میباشد .غروب نيز معمــوالً
آتش روشن میكنند و از روی آن میپرند و میخوانند:
آتــــيـل مـــاتـيـل چـــرشــنـبـه
آینـا تکين بخـتيم آچـيل چــرشنـبه
مراسمی مانند آویــزان كــردن شــال از دریچــهی پشــت بــام از كهــنتــرین مراســم مــردم
آذربایجان بوده است .معموالً خانوادهای كه جوانی شال از دریچهی اتاقشان آویــزان كــرده باشــد
عيدی او را به شال بسته و برایش میفرستند .این مراسم از پر احساسترین حركتهای نوجوانان
و جوانان به شمار میآید .اصوالً به افراد خانواده سفارش میشود كــه عصــر چارشــنبه حرفهــای
خوب زده شود چرا كه عدهای از جوانان نيت كرده و فال گوش میایستند .بــه ایــن ترتيــب كــه
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 129 /
آچار یا كليدی را زیر پا نهاده و پشت در میمانند و به سخنانی كه رهگــذران بــا هــم رد و بــدل
می كنند گوش فرا می دهند و بر اساس گفتههای آنان فال میگيرنــد .اگــر رهگــذران حرفهــای
شادمانه بزنند فال كسيکه گوش ایستاده است خوب خواهد بود وگرنه نيت آنان با پاسخهای بــد
داده میشود .قاشقزنی در آذربایجان رسم نبوده است اما ترقه تركاندن در بســياری از روســتاها
وجود داشته است اما روشن كــردن آتــش بســيار مرســوم اســت .همــهی ایــن مراســم در شـب
چارشنبه یا سه شنبه شب انجام میگيرد اما صبح روز چهارشنبه اهل خانه به كنار رودخانــه یــا
بركه میروند و از آب آن به صورت میزنند و دختران دم بخت با قيچی آب را قيچی میكنند.
از مراسم بسيار كهن مردم آذربایجان می توان نوروز و چهارشنبه ســوری را بــر شــمرد .ایــن
مراسم با زردشتیگری ،اسالميت و در دورههای بعدتر نيز رابطه داشته و محققان بسياری را بــه
خود مشغول داشته است .عيد نوروز در طول سدهها و هزارهها عيد ملتها تلقی گشته و منحصــر
به مردم آذربایجان نمانده است و بسياری از خلقهای مشرق زمين در تالشند تــا در ایــن رابطــه
مراسم ،افسانهها ،روایات و آداب خاصی را پيدا كننــد .تركــان نيــز ایــن مراســم و اعيــاد را جــزو
فرهنگ خود میشمارند .بررسی بنيادهای آن در ميان اسطورهها ،آداب و رسوم و غيــره نشــانگر
گوشههایی از فرهنگ و مدنيت ملت ماست .از دوران كهــن ،عناصــر چارگانــه آب ،بــاد ،خــاك و
آتش در حيات مردم ما نقــش بســزایی داشــته انــد .خــاك كــه پرورشــگاه گياهــان و آذوقــه ی
انسانهاست برای باروری خود نياز به آب و گرما و هوا دارد و در رابطه با این چهار عنصــر آداب و
آئينهای خاصی در ميان تركان اجرا میشده است 40 .هفته مانده به عيــد نــوروز ایــن آئينهــا و
اعتقادات اجرا میشود و چهار چهارشنبه آخر سال با عنصر در رابطه بوده و اجدادمان تصورات و
باورهای خود را به اجرا در میآوردهاند و هر چهارشنبهای در رابطه با یکی از عناصــر چهارگانــه،
شادیها و جشنها برگزار میشد.
چهار عنصر مقدس آب ،خاك ،باد و آتش كه حيات بخش انسانها به شمار مــیآمــده انــد
چهار چهارشنبهی آخر سال را با مراسم خاصی جان بخشيده و تا به امروز نگه داشته اند .چهــار
چرشنبهی مقدس كه هر یک با مراسم خاصی جشن گرفتــه مــی شــود نخســتين چهارشــنبه را
«سو چرشنبهسی» ناميدهاند .آب در فرهنگ اسطورهای مردم آذربایجان ارج و قرب خاصی دارد.
سوژههای بسيار كهنی در رابطه با آنان و ناهيد الهــهی آب در ميــان مــردم پخــش شــده اســت.
احترام به آب و مقدس دانستن آن تا امروز در ميان مردم ما جــاری اســت .آنجــا كــه صــبح روز
چهارشنبه آب كف آلود از چشمه بيرون میزند درمان دردهاست و بــه احتمــال زیــاد حضــرت
خضر آب حيات را در همين چرشنبه صبح نوشيده اســت ،همانگونــه كــه آب قوشــابوالق بــرای
كوراوغلو بركت آور بوده ،اورا روئينتن ساخته و بدو هنر شاعری و شمشيرزنی عطا كــرده اســت.
/ 130فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
در مراسم آذربایجان به كسانيکه غم و دردی رخ داده آب صبحگاهی می نوشــانند و بســياری از
بيماریهایی از آب چهارشنبه سوری بهبود مییابد .تمام مراسمی كه در سرچشمه ،كنار رودخانــه
اجرا می شود نشانگر قدسيت آب در ميان مردم آذربایجان است .نغمــههای مخصــوص ایــن روز
نيز امروزه نيز در یادها مانده است.
مراسم خاص چهارشنبه ی آب بدین ترتيب است كه نخســتين چهارشــنبه كــه یــک مــاه
مانده به عيد نوروز است صبح زود به كنار چشمهای ،رودخانهای ،آســيابی رفتــه و درد و كــدر را
در آب میریزند .روی همدیگر آب میپاشند .دست و صورت خود را در آب میشــویند و از روی
آب میپرند و معتقدند تمامی خستگی ،درد ،بيماری و گناهان به آب افتاده و آب آنها را میبــرد
و دور میسازد .برای همين است كه امروز مردم بــه آب قســم مــیخورنــد .مراســم بــا خوانــدن
ترانههای زیر به پایان میرسد:
سـئل چاپار ،سوچـاپار
بير گـوناه ایشلتدی آی یار،
گـل اونــو تـوت آپـار
سئل چاپار ،سو چاپـار
گـل آپـار ،گـل آپــار...
با آب روز چرشنبه فال میگيرند بدین ترتيب كــه از چشــمهای ،رودخانــهای آب را پــر كــرده و
بدون آنکه با كسی صحبت كنند به خانه میآورند .آب را در چندین پياله نگهــداری مــی كننــد.
شبانگاه دختران گرد میآیند و هر كسی انگشتری را به زلــف خــویش ماليــده و داخــل آب مــی
اندازد و فال گرفتن آغاز میشود .وقتی انگشتر را به داخل پياله یا كوزه مــیانــدازد از وقتيکــه از
دهانه وارد شده تا در كف كوزه یا پياله فرونشيند چندین بار به دیوارهها برخورد مــیكنــد و بــر
اساس تعداد برخوردهای انگشتر به دیواره ی پياله ،مشخص میكنند كــه چنــد ســال دیگــر بــه
خانه ی بخت خواهد رفت.
فال گرفتن دیگری نيز با آب چارشنبه انجام میدهند و آن بدین ترتيب است كــه هــر دختــری
برای اینکه معلوم شود آیا به سوگلی خود خواهد رسيد یا نه دو سوزن را برداشته و در طــرف ســوراخ
آن پنبه می پيچد و سپس آنرا در پياله ی آب می اندازد .اگر سوزنها در آب پياله بــه یکــدیگر برســند
عالمت وصال دو سوگلی خواهد بود و اگر هر یک از سوزنها از هــم فاصــله بگيرنــد و روی ســطح آب
باقی بمانند نشانة آنست كه به وصال یار دیگری اميدوار باشند و اگر سوزنها سریع ًا به ته پيالــه برســند
آن آب را «الل سو» میدانند .آب چارشنبه چنين خاصيتی دارد.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 131 /
افسانه ی اسطوره مانندی نيز در مورد آب و گرگ وجود دارد .گویند اوغوز اوغلو كــه بــا اوالد
خویش در بيشه زاری زندگی میكرد با گرگی روبرو می گردد .گــرگ راه را بــر او بســته و مــی-
گوید :ای فرزند اوغوز! من دختری دارم كه دیروز شکارچيان شکم او را پاره پاره كردنــد .اینــک
انتظاری از تو دارم .فردا صبح از آب بوز بوالغی آبی برداشــته و بــه زخمهــای دختــرم بمــالی تــا
بهبود یابد .م نيز مدیون تو میمانم و نسل اوغوز را ابدیت میبخشم.
دل فرزند اوغوز جوشيد و صبح زود به سرچشمه رفت و دید كه مــردم صــبح زود ،دور آب
چارشنبه(یا چرشنبه) گرد آمدهاند .دست و روی خود را شست و ظرفی پر از آب كرد و نزد بچه
گرگ آمد .با آب زخمهای او را شست .بچه گرگ چشمانش را گشــود ،زخمهــایش بهبــود یافتــه
بود .گرگ از بهبودی فرزندش خوشنود گشت و دخترش را به اوغوزاوغلو داد و گفت :این وصلت
برای تو ،حيات و قدرت ابدی خواهد بخشيد و از فرزند تو هفت فرزند به دنيــا خواهــد آمــد كــه
خاقان قدرتمند هفت كشور خواهند شد.
دومين چهارشنبه از چهار چارشنبهی سال ،چارشنبه آتش است كه مردم بدال اوسگو چرشــنبه،
اوسگو گئجهسی ،اودلو چرشنبه می گویند .اودچرشنبه سی در رابطه با ستایش انسان به آتش،
خورشيد و حفاظت از آتش به وجود آمده است .این آداب و مراسم به دوران پيش از زردشت بــر
میگردد .آتش به عنوان سمبلی از خورشيد بر روی زمين نمادی مقدس بخشيده اســت .جالــب
است بدانيم كه آتش به انسانها گرمی و حررات میداده است بنابراین ســتایش درخــت از ســوی
انسان از این نقطهی نظر نيز جالب توجه است.
از مراسم آذربایجانی است كه در چهارشنبهی دوم از چهار چارشنبهی آخر سال ،مــردم بــر
پای تپهای گرد آمده و آتش روشن میكردند و تا شب شادی میكردند تا وقتی كه طلوع آفتاب
را ببينند و آنگاه از تپه پایين آمده و به دنبال كار روزمرهی خود میرفتند.
با طلوع آفتاب ،سرود قودوخان را میخوانده ،دور آتش میگشتند و سپس مشــعلی از ایــن
آتش روشن كرده و به اجاق خانهی خویش میبردند .ترانــهی قودوخــان كــه بــر دور آتــش مــی
خواندند چنين است:
قـودوخـان قـودوخــان
سؤنـدورمـه اودو ،خـان
آت اوسته قـود گـتـيـر
اولـــوسـا اود گــتـيـر
سـؤزو بـال قـودوخــان
اؤزو آل قـــودوخـــان
/ 132فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قــودوخـان دالـدادیر
آل آتـی یــالــدادیر
دون تـيکـک قـودویا
آخ چـکک قــودویــا
سـؤزو بال قـودوخان
اؤزو آل قـــودوخـان
قــودویـــا آت آپــار
داليـنـجا تــات آپـار
یالـينــدا یــات آپــار
قان تــره بــات آپــار
سؤزو بـال قـودوخـان
اؤزو آل قـودوخـان.
قـودوخـان یــولـدادیـر
الـــلــری بــالــدادیـر
بـســاطــی دالــدادیـر
ســؤزو بـال قـودوخـان
اؤزو آل قــــودوخـــان
قودوخان گؤی خاندیــر.
قـودوخان داغ خاندیر
قـودوخان آغ خانـدیر
سـؤزو بـال قـودوخان
اؤزو آل قــودوخـان.
از دیگر مراسم اود چرشنبه در ميان اجداد مــا ،بــردن قربــانی بــرای آفتــاب بــوده اســت .در
زمانهای بسيار دیرین اسب كهر را كه سوار برآن بود به باالی تپه برده و فردی دیگر با تبــری در
دست انتظار آنان را میكشيد و با طلوع آفتاب ،این اسب را قربانی میكردند .معتقد بودنــد كــه
این قربانی ،سعادت و خوشبختی برای مردم ایل میآورد .این مراسم بر روی تصاویر صــخرههای
آذربایجان مرسوم گشته است.
گویند در آغکند آتشگاهی هست كه داستان زیر را بر پيشانی دارد .گویند «اود بابا» نگهبانب
شبانهی آتشگاه را به دختری میسپرد".گؤزه ل شاه " یکی از این دختران جسور ایــل بــود كــه
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 133 /
چون نوبت بدو رسيد آن چنان آتشی بپا كرد كه همه جانوران گرم گشتند .نيمــه شــب كــه اود
بابا برای سركشی بدانجا آمده بود از شدت نور و گرما دچار حيرت شــد و پرســيد :دختــرم اگــر
هيچ هيزمی نداشته باشی چه میكنی؟ گفت :خــودم را در آتــش مــی انــدازم تــا ایــن آتشــگاه
خاموش نشود .اودبابا از پيشانی او بوسيد و قدرت و زیبایی بیمانندی بدو بخشيد.
گویند روزی حاكم آز ،بر سرزمين آنان یورش آورد و آتشگاهها را ویــران ســاخت .چــون بــه
آتشگاه گؤزهل شاه رسيد با قدرت این دختر نگهبان روبرو شد بطوریکه از دهان گؤزه ل شاه نيز
آتش می بارید و بدین نحو ،او و لشکریانش را نابود كرد .حاكم آز هــر چــه التمــاس كــرد كــارگر
نيافتاد و نهایت بدان نتيجه رسيدند كه حاكم آز به ازای هر آتشگاهی كه ویران ســاخته بــود دو
آتشگاه بر پا كند و آنگاه از آن منطقه دور گردد.
گویند هنوز هم گؤزه ل شاه و و اودبابا در آن كوههــا مــی زینــد و هــر چهارشــنبه آتــش بــه
آتشگاه قوناقکند می آیند و مردم را در مراسم آن روز مشایعت میكنند.
سومين چهارشنبه از چهار چهار شنبهی آخر سال«یئل چرشنبهسی» نام دارد كه در مناطق
مختلف به نامهای كولک اویادان ،یئل چرشنبه ،حيدر چرشنبه ناميده میشود .به اعتقـاد مــردم،
در این روز ،باد همهی عرض زمين را میچرخد و آب و خاك را از خواب بيدار می سازد وزیــدن
این باد ،آمدن بهار را بشارت میدهد .به باور مردم ،چهار نوع باد وجود دارد كه هر یک وظيفهی
خاصی دارد و هر یک به لباسی خاص خــود مــی نمایــد .ایــن بــاد ،سراســر دنيــا را مــیچرخــد.
ترانههای عاميانهی بسياری امروز در زبان مردم ترنم میگردد كه اعتقاد مردم به ایــن مراسـم را
نشان میدهد .تعدادی از این اشعار چنين است:
یـئللی بـابـام یـئل بابام
یـئـللی بـابـام یئل بابام
ائيلم ـ گونوم یاتدی گل
چر پلنگيم چاتدی گـل
تـکنهده قـالدی آشـيم
یاتدی دیـيـرمان داشيم
یـئلـلی بـابام یـئل بابام
گول پرینين آرپـاسی
خـان مرادین یارماسی
نـوبـاتـدا دالدا قـالدی
/ 134فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
چيگنيمه دوشدی باشيم
تياتدی دیيرمان داشيـم
یـئللی بـابـام ،یـئل بابام
گـوللو توتدو ساواشيم
تـکنه ده قـالدی آشيم
چيگنيمه دوشدی باشيم
یاتدی دیيرمان داشيم...
تئللی بـابـام ،ئـتل بابـام
دردیمی گـل بـيل بابـام
گل بابام ،آی گل بابـام!
آخرین چهارشنبهی سال نيــز تورپــاق چرشــنبه اســت .آنــرا تورپــاق چرشــنبهســی ،یئــر
چرشنبهسی یا چرشنبه سوری مینامند .معلوم است كــه در ایــن چارشــنبه زمــين از آب بيــدار
میشود و برای رویش و خلق حياتی دیگر به پا میخيزد .ایــن آخــرین چهارشــنبه بــا مراســمی
خاص اجرا میشود كه تا امروز نيز باقی است و حتــی ملتهــای همســایهی آذربایجــان نيــز ایــن
مراسم را به ودیعه گرفتهاند .مراسم این چهار شنبه از روز سه شنبه آغاز میگردد و تا آخر شــب
چارشنبه تداوم مییابد و هر ساعتی و وقتی از آن مراسم خاصی دارد .خرید چهار شنبه ســوری،
بویژه خریدن اسباب بازی برای كودكان ،خریدن آجيل شيرین و خوردن آن ،روشن كردن آتش
و پریدن از روی آن در شامگاه چرشنبه ،فال گرفتن آچار ،آویزان كــردن شــال بيــگ از باجــهی
پشت بام ،فرستادن خونچه از خانهی داماد به خانهی عروس و غيــره از مراســم خــاص ایــن روز
است.
در این چهارشنبه سری به قبرستان زدن و فاتحهای برای اموات خواندن نيز جزو مراسم
مردم آذربایجان است .عصر هنگام وقتی از روی آتش میپرند چنين میخوانند:
آغير ليغيم ،اوغورلوغوم گئت
قـادا ـ بـاال بيزی تـرك ائت...
شال انداختن دیگری هم در برخی از مناطق آذربایجان رسم است و آن اینکه پسری جوان كه
خواستار دختری از یک خانه باشد شال را باز كرده و پس میفرستند و پسر مطمئن میگردد
كه میتواند خواستگاری برود .پختن سمنو نيز برای نوروز در همين روز آغاز میگردد و تدارك
آنرا میبينند.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 135 /
یادآوری میشود دهها و صد ضرب المثل ،آند ،قارغيش ،تاپماجا در پارهی این مراسم و
اعياد چارشنبه وجود دارد كه محقق آذربایجانی آزاد مولود اوغلو آنرا گرد آورده است.
و
جشن چهاشنبهی آخر سال
را از عيد نوروز مهمتر میشمارند .و در این روز:
* حيوانات خود را صبح زود به چشمه می-
برند كه از آب صبح چهارشنبه بنوشند.
* یال و دم اسب و دیگر حيواناتش را میزنند.
* بکسی علف و مایهی پنير و ماست نمیدهند.
شب بچهها از باالی بام خانــه قورشــاق
یا شــال مــیاندازنــد و اهــل خانــه مجبورنــد
عيدی آنان را بــه ســر قورشاقشــان ببندنــد،
عيدی معموالً از تخم مرغ ،جوراب ،دستمال
و نظایر آن تجاوز نمیكند.
اما دولتمندان در موارد مخصوص ،گوسفند و جز آن نيز میبخشند
* تا ظهر هيزم و بوتهی الزم را جمع آورده انبار میكنند كه شب آتش به پا كنند.
* شب از روی آتش میپرند و همان حرف ها را كه هنگام پریدن از جوی آب میگفتند ،میخوانند.
* اگر آن روز هدهد و شانه سر (بوببو) به ده بياید ،نشانهی آن است كه اگر كســی تــا آن وقــت
نتوانسته است روغن تهيه كند ،دیگر تا آخر سال خانواده اش بیروغن خواهد ماند.
* سعی می كنند كه به مسافر خانه نروند و اگر در سفر باشند میكوشند تــا آن روز بــه خانــهی
خود بر گردند.
* در خانه جمع میشوند وكشمش چهارشنبه میخورند.
* دوچوب به دست میگيرند و به هم میزنند و به در خانهها میروند و این را میخوانند:
قـيـشـدان چـيـقـدیـق ،یازا گـيردیک،
وئرین ،وئرین ،بـولوتالرا كؤینک آالق.
از آداب عید نوروز
* در بعد از ظهر آخرین روز سال ،مردم ده یکجا جمع میشوند و به در خانــهی كســانی كــه در
آن سال متوفائی داشته اند میروند و میگویند،
/ 136فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
سـون غـمـيـنـيـز اولسـون
گلن گونلریز خير اولسون
* صبح نخستين سال نو در قبرستان دهکده جمع میشوند و پس از فاتحه خواندن ســال نــو را
به یکدیگر تبریک میگویند:
«ـ بایرامين موبارك اولسون!
ـ سنلن بئله!»
و بالفاصله برای سال جدید ،چوپان ،گله بان ،ميراب ،قوروقچی و جزآن را تعيين میكنند
و حق و مزد آنان را هم تعيين مینمایند .این كار ،گاهی تا ظهر طول می كشد.
* در هر حال اغلب تا نزدیکی های ظهر به خانه برمیگردند و با یک كله قند ،انار و ماننــد
آن دسته جمعی به خانهی بزرگترها میروند .ظهر در خانهی خود ناهار مــیخورنــد و بالفاصــله
راهی دهات نزدیک میشوند كه محترمان از آنها نرنجند.
* روز دوم سال فرصــت پيــدا مــیكننــد كــه بــه خــانواده و بســتگان خــود برســند و چــه
شکوهمندی و صميميتی در این روز به چشم میخورد.
* در این روز تا غروب آفتاب به هر جا كه میروند ،حق دارند هر چه كه دلشان مــیخواهــد،
بردارند و بخورند و صاحبخانه نمیتواند اعتراض كنــد و بــه همــين ســبب در ایــن روز در اكثــر
خانهها ،ماست ،شير ،شيرینی ،نان و مانند آن فراوان است.
* تا سيزده بدر عيد است و به همين علت هر روز زن ها در خانه گنــدم برشــته مــیكننــد و
شب ها كه از كار روزانه فراغت حاصل میكنند و دور هم جمع می شــوند ،آن را مــی خورنــد و
پس از سيزده بدر دیگر از گندم برشته خبری نيست.
* با برشته كردن هفت چيز «قاورقا» درست می كننــد .آن چيزهــا عبارتنــد از :نخــود ،جــو،
گندم ،مرجی ،دارچين و جز آن كه روی هم «یئدی لؤم" " Yeddi Loom " -می خوانند
و مخصوص شب عيد است كه پس از خوردن مشتی به عنوان «تاراز» یــا (طــراز) برمــیدارنــد و
توی دستمال میپيچند و به كنار ظرفی كه در آن كره درست میكنند (یعنی :نئهره ـ )Nehra
میبندند تا عيد دیگر .صبح روز اول هم سه سنگریزه از چشمهی دهکده برمیدارند و میآورند
و میاندازند توی تاراز و كمی هم اسپند را با آن قاطی میكنند و به آن میدوزند.
هر وقت از سال كه آسمان بغرد ،هر كس بقدر استطاعت خود مقداری گندم جدا مــیكنــد و
میریزد نزد تاراز و میگوید( :بير ـ بئله یاغيميز اولسون!) یعنی :روغنمان این قدر باشد!
این چیزها آمد نیامد دارد
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 137 /
كبوتر نگهداشتن ،قاشق چوبی گرفتن ،پياز كاشــتن ،پنيــر از شــير گــاو گــرفتن ،نقــل مکــان
كردن ،سبز كردن گندم و تهيهی سمنو برای جشن بهــار ،دیــدن جغــد روی دیــوار منــزل ،وارد
شدن شخص تازه مانند عروس و داماد به جمع خانواده ،خواندن مرغ ،سکونت اختيار كردن یک
غریبه در ده1.
2
تکم چی
یکی از مراسم نزدیک عيد نوروز مربوط به تکهچی میباشــد .روزهــای آخــر ســال و نزدیکــی
عيد ،تکم چی به در خانهها میآید ،او تکم تکم میخواند و با آهنگ مخصوصی كه با زدن چوب
تکم به وجود میآورد بشارت آمدن عيد و بهار را میدهد و از مردم پول ،قند ،چای و غيره جمع
میكند .تکمچی از پارچههای رنگارنگی كه سر یک چوب میبندد مجسمهای مانند بــز درســت
میكنند و با رقصاندن آن آواز میخواند .ضمن رقصاندن تکم ،گویی با آن آهنگ نيــز مــینــوازد
اشعاری مثل شعرهای ذیل میخواند:
تــکــه گلـير هــاوادان قـانـادی یــئــل قــاوادان
تــکهنـين پایـين گـتير خـانيـم ،ائـــویــن آوادان.
ائـولـری گــزهر تـــکـــه بو تـکـه نـظــر تــکــه
چؤلـمهیـيـنـه چئزهر تکـه. گـــزهیــن آروادالریـن
بـو تـکهنـين فـندی وار چوخ كسسکجلی كنددی وار
بير بئله كی قندی وار. هـر قـاپــيـدا اوینـاسـا
واژهی تکم Takamاز دو بخش «تکه» و «م» تشکيل یافته كه به معنی تکهی من است.
كوسا
یکی از مراسمی كه همراه با رقص و نمایش اجرا میشد مراسم بود كه بی شباهت بــه پيــک
نوروزی نبوده است این مراسم كوسا اویونی (كوسه بر نشين یا كوسه گردانــی) نــام داشــت .واژه
كوسا برگرفته از كوسان یا همان گوسان به معنی خنيــاگران و نوازنــدگان دوره گــرد اســت .و از
سوی دیگر كوسا در زبان آذربایجان به مردمی گفته می شود كه فقط در زنخش موی روئيــده و
1
محمدزاده صدیق ،حسین .هفت مقاله پیرامون ادبیات مردم آذربایجان ،تهران،دنیاي دانش ،1355 ،ص .127 – 123
2
براي بحث تكمچي و كوسا و . . .رجوع كنید به مقاله "تکم،تکم" در هفته نامه ی "امید زنجان" شماره .1372 ،37
/ 138فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گونههایش بدون مو باشد .چون این مراسم را فردی كوسه اجرا میكــرده اســت ،ایــن نــام را بــر
بازی نهادهاند.
مراسم كوسه بر نشينی در عهد كهن چنين بوده است :مردی كوسه بر خــری مــینشســته و
كالغی در یک دست و بادزنی در دست دیگر گرفته كه با آن خود را باد می زده و در شهر مــی-
گشته است .این نمایش یا بازی پيش از فرا رسيدن سال نو و در اواخر زمستان اجــرا مــیشــد و
چون كوسه در فصل سرما خود را باد میزد این عمل او برای مردم خندهدار بود .از سوی دیگــر،
كوسه با عمل خود نشان می داد كه زمستان به پایان میرسد و بهار در راه است و در واقع گرما
و حرارت زندگی دوباره به سراغ طبيعت میآید كوسه در مقابل این كار خــود از مــردم پــول یــا
تحفه میگرفت.
نمایش «كوسا اویونی» بعد از ورود اسالم به آذربایجان نيز بــا تغييراتــی ادامــه یافــت شــعر و
آوازی را كه در این نمایش خوانده میشد اغلب به سایاچیها ربط میدهند.
كوسا با صدای بلند خبر تمام شدن فصل زمستان و آمدن بهار را میداد و از مردم انعــام مــی
خواست مردم نيز چون او را پيک بهار میدانستند و آمدنش را به فال نيک مــیگرفتنــد در حــد
توانایی خود با او كمک میكردند.
با گذشت زمان در "كوسا اویونی" تغييراتی بوجود آمد بدین صورت كــه بــازیگر نقــش كوســا
صورتک بز به صورت میزد و یا كالهی از پوست بز بر سرش مــیگذاشــت كــه اگــر رنــگ كــاله
سفيد بود بازی را «آق كوسا» و اگر سياه بود «قره كوسا» میگفتند.
گاهی كوسا با زن و بچههای خود به در خانهها میرفت و به رقص و پــایکوبی مــیپرداخــت،
اشعاری مربوط به ایام نوروز و مبارك بودن این ایام میخواند و به كمک همراهانش یعنــی زن و
بچههایش شيرین كاریهایی انجام میداد و اهل خانه را به وجد میآورد و در مقابــل هــدایائی از
اهل خانه می گرفت و آنگاه در حق آنها دعا میكرد.
گـلـيـب سـالم وئـرميـه ای كوسا كوسا گـلميـه
كـوسانی یـوال سالســانا چـمچهنی دولدورسـانا
بچهها و مردم كوچه و بازار وقتی كوسا را میدیدند به دنبال او راه میافتادند و دست زنان
و شادیكنان او را هر كجا كه میرفت همراهی میكردند كوسا خود یک دایره زنگی یا نقــاره در
دست داشت كه آن را میزد و میخواند گاهی عدهای بعنوان سازچی (نوازنده) نوا زندگی كوســا
را انجام میدادند و او را یاری میكرد .سازچیها اغلب سرنا و طبل و نقاره یا دایره میزدند.
در نوع دیگری از "كوسا اویونی" شخصيت نمایشی دیگری نيز وجود داشت كه آنرا صــنم یــا
گلين میخواندند .معموال یک پسر نوجوان نقش این صنم و گلين را بــازی مــیكــرد كــه لبــاس
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 139 /
عروس بر تن میكرد ،خودش را مانند زنان بزك میكرد و روبند بــر چهــرهاش مــیزد و همــراه
كوسا در كوچهها راه میافتاد و شيرین كاریهایی را با هم انجام مــیدادنــد ایـن بــازی را «كوســا
گلين اویونی» میگفتند.
در قسمتهای شمالی آذربایجان كوسا اویونی بصورت تــک نفــری و شــکلی متفــاوت نيــز
اجرا می شده است .در این نوع بازی ،كوسا لباسی وصله دار و رنگارنگ میپوشــيد و بــر ســرش
كاله مخروطی شکلی میگذاشت و بر خودش یک جارو میبســت و گـاهی خــود را بــه صــورتی
مضحک بزك میكرد با نقاره یا دایرهی زنگی كه در دست داشت میزد و میخواند وكوچــهها و
جلوی مردم می رقصيد این نوع بازی در برخی از روستاهای آذربایجان هنوز هم متداول است.
كوسا اویونی عنوانهای گوناگونی به خود گرفته كه هركــدام بــه منطقــهای اختصــاص دارد
مانند :كوسا گلين ـ ناقالی كوسا ـ كوسا چوبان ـ آق كوسا ـ قره كوسا و....
عليرغم اسم های متفاوت ،موضوع اصلی همه آنها یکی است و هــدف از اجــرای آنهــا هــم
ایجاد سرور و شادی در مردم در آستانهی سال نو است.
این مراسم از دوران كهن تا دهههای اخير در اكثر نقاط به شکلها اســمهای گونــاگون رایــج
بوده است و یکی از ابتداییترین نمایشها بشمار میآید .سير تحولی كوسا اویونی باعث پيــدایش
گونههای دیگری از مراسم و نمایشهای نوروزی در آذربایجان و سرزمينهای همسایه شده است.
فال آچما
از مراسم مخصوص اعياد مذهبی از جمله غدیر خم انداختن «مونجوق» (دانهی مروارید) در
خمره است .معموالً این مراسم مخصوص زنان است .یک روز مانده به عيد غدیر خم ،هر یــک از
زنان ،منجيق یا انگشتر یا اشيایی شبيه آن در یک خمره میریزند تا فــردای آن روز كــه همــان
عيد غدیر خم است در یک خانه گرد میآیند و شادی میكنند یکی از زنان مسئول اینست كــه
تک به تک منجيقها یا انگشترها را بيرون می آورد در هر بار كه انگشتر یا منجيق بيــرون آورده
میشود زنی ـ هر كس میتواند باشد آنچه به دهنش میآید مانند بایاتی ،قوشما یا حتی ضرب-
المثل را به زبان میآورد و صاحب آن منجيق یا انگشتر با توجه به نيتی كه كرده بود ایــن شــعر
كوتاه را برای نيت خود تفسير و تعبير میكند.
این گونه فال ،بایک تسبيح و به نوبت بایاتی خواندن تک تک خانمها نيز رایج بوده اســت و آخــرین
دانهی تسبيح و آخرین بایاتی در حقيقت فالی است كه نيت كننده باید آنرا تفسير نماید.
/ 140فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
مراسم مربوط به ازدواج
ازدواج از امور بسيار مهم در زندگی هر فردی است و به همين خاطر مراسم مربــوط بــدان
از گستردگی خاصی برخوردار است و زمان نسبتاً طوالنیای را به خود اختصاص میدهد مراســم
عروسی بستگی به وضع مالی عروس و داماد (خانوادهی آن دو) دارد .این روزها ایــن مراســم تــا
حد امکان كوتاهتر شده و با یک جشن یکی ـ دو روزه خاتمه مــی یابــد در حاليکــه در گذشــته
چهل شبانه روز ادامه داشت از نامزدی تا عروسی گاهی از چند ماه تا چند سال طول میكشد.
هميشه چنين بوده است كه دختری را بــرای پســری مــیپســندیده و انگشــتر بــه انگشـت
عروس میكردند و دختر نامزد میشد و اجازه نداشت خواستگار دیگری را بــه خانــه راه دهــد و
پسر به دنبال آماده كردن خرج عروسی میرفت در این دوران گاه اجازه داشتند دختر و پسر بــا
هم دیداری بکنند و همدیگر را بهتر بشناسند.
در قدیم رسم «گؤبک كسدی» نيز رسوم بوده است بدین معنی كه گاهی موقع به دنيا آمدن
دختری ،او را نامزد پسر بچهای از فاميل میكردند و منتظر میماندند تــا وقتــی آن دو بــه ســن
ازدواج رسيدند با هم عروسی كنند.
ائلچیلیك
خواستگاری رفتن از مراسم اصلی عروسيها ست معموأل مادر و خــواهر دامــاد هســتند كــه
دختر را شناسایی كرده و برای پسر یا برادر خود انتخاب مــیكردنــد ابتــدا قبــل از خواســتگاری
رسمی ،مادر ،خاله یا زنی از طرف داماد به خانهی عروس میروند تا با خانوادهی عــروس آینــده
آشنا شوند .وقتی مادران پسر و دختر توافق كردند موعدی را مشخص مــیكننــد تــا خــانوادهی
پسر برای خواستگاری رسمی به خانهی دختر برود .در این خواستگاری ،معموالً از افراد نزدیــک
پسر ،همچنين دختر در مجلس حاضر میشوند تا طرف مقابل را بسنجند و جــواب «بلــه» را در
همان جلسه یــا در روزهــای نزدیــک آینــده مــیگيرنــد و پــس از آن نوبــت پــدرها مــیرســد و
خواستگاری اصلی زمانی است كه پدر پسر ودختر ،صحبت را تمام كنند و به توافق برسند.
بعد از آن نوبت عقد عروس و داماد (كبين كسمک) فرا میرســد در عقــد دختــر و پســر كــه
معموالً در خانه ی دختر صورت میگيرد بزرگان و نزدیکان دو خانواده شركت میكنند و شــاهد
عقد آن دو میباشند بعد از عقد ،دختر و پسر ،محرم همند و می توانند بــه راحتــی رفــت وآمــد
داشته باشند و با اخالق و روحيات همدیگر آشنا شوند این دوران ،آداخلیليق یا نامزدی ناميــده
میشود كه ممکن است از چند ماه تا چند سال نيز طول بکشد .وقتی امکانات عروس مهيا شــد،
دو خانواده خود را برای برگزاری جشنهای عروسی آماده میكنند.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 141 /
فراموش نکنيم كه در دوران نامزدی ،هدیههای مخصوص ایام عيد ـ مانند نــوروز ،چارشــنبه،
قربان و غيره بين دو خانواده رد و بدل میشود و دو طرف سعی میكنند احترام طرف مقابــل را
به جای آورند .چند روز مانده به عروسی معموالً جهيزیــهی دختــر آمــاده مــیشــود و فاميلهــا و
همسایگان برای دیدن جهيزیه دعوت میشوند .جهيزیهی هر دختــری بســتگی بــه اســتطاعت
مالی خانواده دارد .بعد از دیدن جهيزیه ،معموالً به خانهای كه عروس بعــد از ازدواج در آن بســر
خواهد آورد میبرند .قدیمترها جهيزیه را توسط خونچا برها می بردند و كاروانی از این افراد بــه
راه میافتاد.
حنابندان
یک شب مانده به شب عروسی ،حنابندان در خانه ی داماد و عروس ،بطور جداگانه انجام می
گيرد و معموالً آخر شب یک كاسه حنا به همراه هدایایی به خانهی عروس میبرند تــا پاســی از
شب رقص و آواز ادامه مییابــد و بــا مراسـم خاصــی ســاغدوش ،ســولدوش انتخــاب مــیشــوند
ساغدوش معموالً از فاميلهای نزدیک یا دوستان بسيار صميمی عروس و داماد پذیرفته میشــوند
ساغدوش داماد معموالً فداكارترین دوست دامــاد و همــواره در طــول زنــدگی یــاور و مــددكار او
خواهد بود.
بئل باغالماق
شب عروسی در قدیمترها در خانهی عروس و داماد بطور مجزا صورت میگرفت و نصف شب
خانوادهی داماد برای بردن عروس میآمدند در خانهی عروس ،معموالً برادر كوچکتر داماد كمــر
عروس را میبندد و آنرا به دست داماد می سپارد پسری كه كمر عروس را می بندد این شــعر را
نيز میخواند:
گـلين گـلين قـيـز گـلين ایـنـجـیلرین دوز گلين
یـئـدی اوغـالن ایستهرم سون بئشيگين قيز گلين.
سپس عروس را به خانهی داماد میبرند و تــا پاســی از شــب رقــص و آواز ادامــه مــییابــد.
معموالً برای بدرقهی عروس ،تنی چند از زنان عروس «یئنگه» می روند اما مادر و پــدر عــروس
در خانه میمانند .
فردای عروسی «دواق قاپدی» اجرا میشود .این مراسم كامالً زنانه اســت و در منــزل دامــاد
برگزار میشود .دختران و زنان هر دو فاميل گرد میآیند (معمــوالً عصــر) و پســر بچــهای 7ـ 8
/ 142فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ساله از طرف خانوادهی پسر آمده و روسری عروس را میدزدد .مراسم بــه ایــن ترتيــب صــورت
میگيرد كه پسر بچه دو چوب كوتاه با دو دست روی سر عروس میگذارند و میگوید:
قاپيم ،قاپمایيم
یکی از زنان حاضر در مجلس :قاپما ،بخته وردیر.
پسر :قاپيم ،قاپمایيم؟
ـ قاپما ،اوغالن دوغاجاق.
برای سومين بار پسر میگوید :قاپيم ،قاپمایيم؟
ـ قاپسان ،سنه خلعت وئریلهجک.
در اینجا پسر بچه ،روسری عروس را برمیدارد و فرار میكنــد ســپس بــه پســر هدیــهای داده و
روسری را میگيرند.
هدیه دادن از جهیزیه
دو ـ سه روز بعد از دوواق قاپدی ،خانوادهی پسر ،از جهيــزی كــه از خــانوادهی دختــر آمــده
است خلعتها را برداشته و به خانوادههای نزدیک میفرستند.
آیاق آچدي
این رسم نيز از مراسم اصلی عروســی اســت .چنــد روز پــس از عروســی ،خــانواده ی دختــر،
عروس و داماد را برای مهمانی مفصلی دعوت مــی كننــد و در ایــن مراســم بــه عــروس و دامــاد
هدیهای میدهند و از آن پس ،عروس و داماد به عنوان یــک خــانوادهی مســتقل مــیتواننــد بــا
خانوادهها رفت و آمد برقرار كنند.
از ترانههای بسياری میتوان نام برد كه معموالً مرسوم است كه در عروسيها میخواننــد از آن
جمله میتوان ماهنیهای زیر را نام برد:
دولـدور شــربــتـيـلـه جـامی قــونــاقــالرا وئـــر سـالمـی
سـاغ اولــسون اوغــالن آدامی تـویـالر مـوبارك ،مـوبارك بادا
هــامــی دئـســيـن اورهكدن: اوغـالن ایـگيد ،قـيـز قـشنـگ
اوغــــالن تــویــون مـوبـارك. آی قـــيـز تــویـون مـوبـارك
بــــوسـوغـانـی ،اوســوغـانـی بـــازاردان آلـدیــم سـوغـانـی
تویون مـوبارك ،مـوبارك بـادا. یـاشـاسـيـن اوغـالن دوغـانـی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 143 /
او مــکهنــی ،بـو مـکـهنــی بـــازاردان آلــدیــم مـکـهنـی
تویون مـوبارك ،مـوبارك بـادا. یــاشـاسـيـن اوغـالن اكـهنـی
بـازار دان گــليـب آیـنـاســی اوسـتـونـده وار نـيـشـانـاسـی
ددهسینــيــن بــيـر دانـاسی نــنـهسـینـيـن ارك ـ نــازی
ای گـول ریحان ،مـوبارك بـادا.
بــازاردان آلـدیم سـيــنـینـی اوســينینـی ،بــوسـيـنـینـی
یـاشـاسـيـن آقـــاقـئـيـینـی تـویـون مـوبارك ،مـوبارك بادا.
قـوی گـلـين ائـوده یـئریـسين شـوقـی دونـيـانـی بـوروســون
دوشـمنـيـن گؤزی چـوروسـون تـویـون مـوبارك ،مـوبارك بادا.
ادبیات مرثیه در تاریخ ادبیات آذربایجان
مردم آذربایجان مردمی مذهبی با اعتقادات راسخ و شيعهی 12امــامی هســتند .در طــول
تاریخ نيز ،مذهب در تمام شئونات زندگی و مبارزات این مردم نفوذ كرده و جزو فرهنگ عامــهی
مردم گشته است .برگزاری بزرگداشت ائمه بویژه شهادت امام حسين (ع) بــا شــکوه خاصــی در
تمامی شهرها و روستاهای آذربایجان بر پا میگردد و در همين زمينــه ،ادبيــاتی بســيار غنــی و
گسترده چه به صورت ادبيات مدون و چه بــه صــورت ادبيــات شــفاهی وجــود دارد .بســياری از
شاعران واالمقام آذربایجانی ،ذوق و احساس ،علم و دیانت خود را در خلق ادبيات مرثيه بــه كــار
گرفته و دیوانها ترتيب دادهاند 1.موالنا محمد فضولی بزرگترین شاعر سه زبانهجی آذربایجان ،بــا
خلق اثر گرانقدر حدیقــه الســعدا در رثــای امــام حســين (ع) و ســرودن اشــعار فــراوان در ایــام
سوگواری امام حسين (ع) ،بنای عظيم ادبيات عاشورایی را استوار ساخته است و پس از او ،اكثر
شاعران بزرگ آذربایجان ،بخشی از خالقيت ادبی خود را بــه ایــن امــر اختصــاص داده و اشــعار
سوزناكی در شهادت ائمه اطهار سرودهاند كه بررسی این شاخه از ادبيــات ،خــود چنــد مجلــد را
شامل میگردد .در ادبيات شفاهی نيز ،مردم آذربایجان صاحب فرهنگ غنی و اعتقــادات اســتوار
1م .كریمي ،مرثیه ادبیاتي ،امید زنجان ،شمارههاي مختلف سال .1373
/ 144فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
در این زمينه اند بطوریکه با جرأت می توان گفت ادبيات مرثيه در حفــظ فرهنــگ و زبــان ایــن
دیار نقش بسزایی ایفا كرده است .در خفقان ترین دوران سلطنت پهلــوی عليــه زبــان ایــن مــرز
وبوم ،نوحههای تركی كه برخاسته از باورهای دینی و استواری مردم به فرهنگ اسالمی ـ تركی
بوده است زبان تركی را در این سرزمين از هر گونه گزندی محفوظ ســاخته اســت بطوریکــه در
دوره ی رضاخان ،برخی از مسئوالن پی به این واقعيت برده و دســتور داده بودنــد كــه مــردم در
عزای عزیزان خود نيز به تركی مرثيه نخوانند .اما قضيه ی امام حسين (ع) با ایــن مســئله فــرق
میكرد بطوریکه مردم مسلمان آذربایجان در ایام محرم بویژه تاســوعا و عاشــورا از خانــه بيــرون
آمده و حرف دل سوخته خویش را به زبان مادریشان فریاد میزدند .همين امر در طول سالهای
ستم شاهی ،زبان تركی را زنده نگه داشت و تمــام نيــروی مــردم آذربایجــان بــرای حفــظ زبــان
متوجه ادبيات مرثيه شد و از این طریق بود كه ادبيات مرثيهی آذربایجان بــه اوج خــود رســيد.
مرثيهسرایی در سالهای خفقان ،ميدان مبارزه عليه نظام سلطنتی بوده است و بــه همــين دليــل
شيواترین ،روانترین و زیباترین مرثيهها و نوحهها در این دوران سروده شدهاند و دههــا و صــدها
نوحه سرا در این زمان به عرصه رسيدند و صدها دیوان نوحه تقدیم جامعــه كردنــد .بســياری از
نوحهها و مرثيههای شاعران كالسيک نيز ورد زبان مردم گشت و جــزو فرهنــگ عامــهی مــردم
شد .مراسم ایام محرم در آذربایجان با شکوه خاصی به اجرا در میآمد بطوریکه احساس می شد
مردم ائمه را در مقابل ستمهای شاهنشاهی قرار دادهاند و به همين خاطر با پــرچم اســالم عليــه
شاه و دارو دستهاش قيام میكردند .شور وشوق مردم در این ایام به قدری بود كه عوامــل نظــام
نيز توانایی مقابله با آنرا نداشتند .در هر كوی و برزن ،در هر دهکده و روستایی عالوه بر تشکيل
دستههای عزاداری ،به اجرای شبيه خوانی نيز میپرداختند و بدین ترتيــب نمایشــهای مــذهبی
پيشرفت و رونق مییافت .این امر به حدی غنی و گسترده بود كه بسياری از مردم مناطق دیگر
ایران برای تماشای آن به آذربایجان مسافرت میكردند .و به تماشای این مراسم مــیپرداختنــد.
پرداختن به ادبيات مرثيه آذربایجان ،آنچه به صورت مدون می باشد بسيار گسترده خواهد بــود
زیرا صدها شاعر با صدها دیوان و گستردگی مضامين آن ،خود ادبيات مســتقلی را تشــکيل مــی
دهد كه در اینجا فقط اشاره ای كوتاه به این ساحه از ادبيات كرده و خواهيم گذشت.
مراسم سوگواري امام حسین (ع)
مراسم سوگواری امام حسين (ع) بيشتر به صورت دستهروی و مویهگری شــروع شــد و در
دورههای مختلف از سنتهای محلی و بومی در نحوه ی اجــراء آن بهــره جســت و در یــک ســير
تکاملی قرار گرفت در دوره حکومت صفوی ،این تکامل به اوج خود رسيد چون شــاهان صــفوی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 145 /
شيعه مذهب بودند و نسبت به امامان شيعه ارادات خاصی داشتند و در تجليــل از مقــام آنــان و
بخصوص برپائی مراسم سوگواری و تعزیهی اما حسين (ع) به كوشش جانانه برخاستند و در این
دوران هنر سخنوری ،نوحهسرائی ،نقالی ،جملهخوانی و حماسهخوانی به اوج شکوفایی رسيد.
پس از دروان صفوی ،این روضهخوانیها و نوحهسرائیهــا تبــدیل بــه نــوعی شــبيهخــوانی
(احتماالً تک و یا دو نفره) شد و شاید بتوان گفت كه تجارب اوليــهی شــبيهخــوانی درایــن دوره
بدست آمد و در یک روند تکاملی در دورهی قاجاریه شکل نمایشی كاملتری پيدا كرد.
در این دوره گروههای شبيه گردانی متعددی تشکيل یافتند وهمزمان با اینهــا تکایــایی بــه
منظور تعزیه و اجرای شبيه بوجود آمد .مهمترین این تکایا ،تکيهی دولــت بــود كــه بــه دســتور
ناصرالدین شاه قاجار در تهران ساخته شد.
شبيه را نباید با تئاتر مقایسه كرد .شبيه ،تئاتر نيست؛ شبيه ،یک نمایش مذهبی و ســنتی
است كه ذوق و سليقهی بومی در شکل اجرائی شبيه به خوبی دیده میشود متأســفانه بــا نفــوذ
افکار فرنگی و اشاعه ی تئاتر و نمایش به شيوهی اروپائی در ایران ،شبيه خوانی در شکل ســنتی
خود باقی ماند و فرصت رشد و تکامل نيافت.
مراسم عزاداری در آذربایجان از پيشينه ای طوالنی برخوردار است .همانگونــه كــه گفتــيم،
عزاداری برای امام حسين (ع) و یارانش در دوران حکومت آل بویه در ایران بصورت رسمی برپــا
شد و از همان زمان تعزیه و عزاداری بــرای ســرور شــهيدان در منــاطق مختلــف رایــج شــد .در
آذربایجان با آنکه این مراسم در ابتدا شکل و نظم معينی نداشــت ولــی بتــدریج شــکل كامــل و
جامعی بخود گرفت و بخصوص در شهرهای اردبيل ،تبریز و ...از رونق خاصی برخوردار شد.
عزاداری با تشریفات خاصی شروع میشود .چنــد روز قبــل از مــاه محــرم ،مراســم طشــت
گذاری در محالت اصلی و شعبات آن بر پا میشود .كه در گذشته برای ایــن مراســم از رؤســای
ادارات و علما و تجار شهر بوسيلهی نامه دعوت به عمل میآوردند و بصورت یک مراسم رســمی
اجرا میشد« .طشت گذاری معموالً بعد از ظهرها یا شب ها اجرا میشد .در ایــن مراســم دســته
سينه زنان و زنجير زنان به همراه ریشسفيدان محله طشتهای بــزرگ مســی یــا برنجــی را بــر
دوش گرفته و به طرف مسجد راه میافتادند و پيشاپيش آنها نيز علمــا و ســالخوردگان حركــت
میكردند .چون طشتها به مسجد میرسيد .همهی حاضران در مســجد بــرای احتــرام بپــا مــی-
خاستند و حاملين آنها و مشایعين یکی دوبار در داخل مسجد دور میگشتند و نوحــه خــوانی و
عزاداری میكردند آنگاه طشتها را در جای مخصوص خود كه غالبأ طاقچه بزرگ با سقف ضــربی
/ 146فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بود میگذاشتند و بالفاصله آنها را پر از آب میكردند و شروع به نوحه خوانی و زنجير یــا ســينه
زنی میكردند1».
طشت و آبی كه در آن است معنی مقدسی برای مردم داشته و دارد .این طشت مظهــری
از مظلوميت امام حسين (ع) و یاران با وفایش در جریان نبرد خونين كربال است كه بــرای دفــاع
از حق و حقيقت قيام كردند و عطشان و تشنه لب شهيد شدند .طشت عزاداری به اعتقاد مــردم
یکی از مراكز توسل به ائمه اطهار و مخصوصاً ساالر شهيدان اســت و بــه خــاطر همــين مســئله
قرائت فاتحــه كنــار طشــت از تشــریفات مخصــوص برخــوردار اســت .در روزهــای عــزاداری كــه
دستههای سينهزن یا زنجيرزن از محلهای به محله دیگر میروند چون وارد مسجد محلــه مــی-
شوند گروه موزیک و طبال دسته ،در بدو ورود جلوی محل طشتها میایستند و برطبــل مــی-
زنند و همه باهم میخوانند :السالم ،السالم ،ای شهنشاه عالم تشنه لب حسين .و بعد از چند بار
تکرار به سوی دیگر مسجد میروند و دسته عزادار پشت سرآنها وارد مسجد میشوند.
بعداز مراسم طشتگذاری عزاداریها بصورت رسمی در محــالت شــروع مــیشــود بــازار و
كاروانسراها و خيابانها نيز همانند مساجد و تکایا سياه پوش میشوند معمــوالً شــبها ،دســتههای
عزادار در مسجدها جمع میشوند و طبق برنامه از پيش تعيين شده به محالت دیگری میرونــد.
گروه موزیک دسته عزاداری را همراهی میكند .گروه موزیک محلهها معموالً از یک طبل بزرگ،
چند طبل كوچک ،سنج و شيپور و یانی تشکيل میشود كــه بــا آهنــگ عــزا و گــاهی حماســی
دستههای سينه و زنجير زنی را همراهی میكنند حركت دستهها در شهر از شــب اول تــا شــب
تاسوعا یعنی به مدت 9شب ادامه مییابد.
رفته رفته در حول و حوش مراسم اصلی عزاداری یعنی سينهزنی ،زنجيرزنی ،نوحــهخــوانی
و روضهخوانی مراسم فرعی نيز به منظور بال و پر دادن به عزاداری سيد الشهدا (ع) بوجود آمــد
كه بيشتر جنبه نمایشی دارد.
شاخسئی
یکی از این مراسم مربوط به شاه حسينیها «شاخسئی چی» هاســت .شاخســئی مراســمی
بود كه قبل از ایــام محــرم در خيابانهــا و ميــدانهــای شــهر توســط مــردان اجــرا مــیشــد واژه
«شاخسئی» برگرفته از «شاه حسين» است كه در هنگام اجرا آنرا «شاخسئی» تلفظ میكردند.
كارهای مقدماتی مراسم شاخسئی حدوداً 15روز قبل از ماه محرم شــروع مــیشــد .دســته
شاه حسينی (یا همان شاخسئی) از مردان و جوانان محله تشکيل میشد و این افراد توسط یک
1ر.ك .به اردبیل در گذرگاه تاریخ ـ بابا صفري ـ جلد ّ
دوم ـ صفحات 127و 128
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 147 /
نفر ریش سفيد یا رهبر دسته تمرین داده میشدند .در این ایام كــه دســته شاخســئی در حــال
تمرین بودند عدهای دیگر از افراد این دسته مسئول جمعآوری و تداركات مراســم بودنــد چــون
مراسم هنگام غروب و بعد از آن اجرا میشد ،ميدان یا محل اجــرا مــیبایســت روشــن مــیشــد.
روشنایی دسته توسط مشعلهای بزرگ آهنی تأمين مــیشــد .خــود ایــن مشــعلها بــا آتــش زدن
موادی مثل پارچههای كهنه ،تپاله و نيز هيزم و چوب به محيط روشنایی میبخشيد .افرادی كه
مسئول تداركات دسته بودند در طی 5روز یا یک هفته در محله میگشتند و با صــدای بلنــد از
مردم كمک میطلبيدند .هر خانوادهای به تناسب توان خود برای بر پایی این مراسم كمک می-
كرد و از كبریت و نفت گرفته تا هيزم و تپاله برای ایجاد روشنایی به این افراد میداد.
بعد از این مدت ،حدود 10روز مانده به محــرم مراســم شاخســئی همــه روزه تــا اول مــاه
محرم اجرا می شد .هنگام غروب جوانان و مردان محله در ميدان محله یا جلــوی مســجد جمــع
میشدند هر یک از آنها چوبدستی بلند و محکمی در دست داشتند و بــه دســتور رئــيس دســته
صف میبستند و چوبدستیها را همانند شمشير در دست راست میگرفتنــد و دســت چــپ را از
پشت بركمر نفر سمت چپ خود قرار میدادند و با نظم خاصی حركت میكردنــد در ایــن موقــع
مشعلهایی را كه آماده كرده بودند روشن میكردند در پرتو نور آن صف مــردان بصــورت محــيط
دایره بزرگی در آمده بدور مشعل میگشت افراد در صف و حركت خودشان پاشــان را بــه ریــتم
خاص و هماهنگ جلو و عقب میبردند و چوبدستی ها را بر باالی ســر خــود مــیبردنــد و مــی-
چرخاندند و نوك آنرا بر زمين میآوردند و یا این چوبدستیها را بصــورت نيــزه در دســت مــی-
گرفتند و حركتی دیدنی و مهيج از خود ارائه میدادنــد تمــامی ایــن حركــات بصــورت رزمــی و
حماسی بود و ضمن حركت سر دسته اشعاری را میخواند و تمامی دسته جواب آنــرا بــا صــدای
بلند و محکم میگفتند كه خود این شعر و حركت آن دارای یک ریتم و ضــرباهنگ بــود اشــعار
سردسته بيشتر جنبه حماسی داشت و آمادگی افراد را بــرای فــداكاری در راه امــام حســين (ع)
میخواست وقتی سردسته با ریتم كنــد شــعر مــیخوانــد دســته بــا ریــتم كنــد جــواب مــیداد:
«شاخسئی ،شاخسئس» و با باال بردن ریتم شعر دسته نيز حركت خود را تندتر انجــام مــیداد و
با هيجان و شور حال بيشتری جواب میداد و در این حين حركت موزون پای افــراد نيــز تنــدتر
میشد.
گاهی چند طبال و سنج زن نيز این دسته را همراهی میكردند و با حركــات آنهــا آهنــگ
رزمی و حماسی مینواختند وقتی دو دسته شاخسئی به همدیگر میرسيدند و مــیخواســتند از
كنار همدیگر رد شوند صدای طبلها به اوج میرسيد ودو دسته بصورت پرســش و پاســخ ضــمن
انجام حركت خودشان این شعر را برای همدیگر بصدای بلند میخواندند:
/ 148فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
شيعه لرون حضرت عباسی وار هانسی گروهين بئله موالسی وار
شاخسئی گویا یک تمرین و مشق نظامی بوده كه از دورهی صفویه متداول شده است .این
مشق نظامی برای آمادگی بيشتر قزلباشها صورت میپذیرفت در اوایــل ،در ایــن مراســم ،بجــای
چوبدستی از شمشير استفاده میكردند .اكنون هم مراسم شاخسئی در شهرهای آذربایجان مثل
تبریز متداول است.
شمائیل گشائی
شمائيل گشائی یکی از مراسم پرشور و هيجان عزاداری در آذربایجان است كه معمــوالً در
شبهای آخر دهه اوّل محرّم یعنی در شبهای هفتم به بعد معموالً دیر وقت و در اواخــر عــزاداری
در مساجد اجرا میشود معموالً اكثر مساجد تابلوی نقاشی بزرگی دارند كه تمام حوادث عاشــورا
در آنها نقاشی شده است و در روزهای عادی پردهای سفيد یا سياه روی آنرا پوشــانده اســت .در
شبهای خاص عزاداری وقتی با نوحهخوانی و ذكر مصائب ،شور و هيجان دوستداران حســين بــه
اوج میرسد ،چراغهای مسجد را خاموش میكنند و آنوقت بوسيله طنابی كــه بــر پــرده متصــل
است طی مراسم نوحه خوانی ویژه ای پرده را بتدریج باز میكننــد تــا زمــانی كــه تمــام تــابلوی
نقاشی دیده شود .بادیدن صحنههای دردناكی كه در تابلو از مصائب حسين (ع) و یارانش نقــش
بسته عزاداران به سر و صورت و سينه میكوبند و اشک وآه و فریــاد چنــان بــاال مــیگيــرد كــه
خيلیها غش میكنند .این مراسم را به زبان تركی «شمائيل آشماق» میگویند در مسجد نمهلر
اردبيل تابلوئی وجود دارد (هنوز هم) كه حوادث دهه محرم 61هجری از زمان حركت حضــرت
حسين از مکّه تا ظهر عاشورا ،لحظه به لحظه نقاشی شده است 1ایــن پــرده گویــا بصــورت لولــه
شده نگهداری میشود و به طریق افقی (یعنی از یک سمت به ســمت دیگــر) بــاز مــیشــود كــه
صحنهها یکی یکی ظاهر میگردد و نوحه خوانان هر صحنه را با طول و تفصيل بيان میكنند.
مراسم روز تاسوعا
در روز تاسوعای حسينی عزاداری دستههای سينهزنــی و زنجيرزنــی مثــل روزهــای قبــل
صورت نمیگيرد در این روز مردم ،بخصوص افرادی كه نذر دارند ،شمع بر میدارنــد و پيــاده در
شهر می گردند و در چهل مسجد شمع روشن میكنند یکی دیگر از مراسم مختص به ایــن روز
خيمه زدن است برخی از محلهها در روز تاسوعا اقدام به بر پائی چــادر و خيمــه گــاه در مســير
دستههای عزاداری میكنند این چادرهــا و خيمــهها كــه نشــانه ای از خيمــههای حضــرت امـام
1
اتابك نادري ،سیر نمایش در اردبیل ،اردبیل 1374 ،ص . 56
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 149 /
حسين (ع) و اهل بيت و یارانش در كربالست سابقاً صورتی ساده داشت و شامل یک خيمه سبز
رنگ بزرگ و چند چادر سفيد كوجک بود .كه در ظهر روز عاشورا توسط اشقيا به آتش كشــيده
میشد امروزه در محالت به همت جوانان و راهنمایی ریش سفيدان ،ایــن مراســم بــا تشــریفات
بيشتری برگزار میشود تعزیه گردانان محالت چادرهای با شکوه و بزرگی را به رنگهای مختلــف
در وسط خيابان و مسير دستههای عزاداری برپا میكنند این چادرها از نظر اندازه و رنگ با هــم
تفاوت دارند مثالً خيمه حضرت امام حسين (ع) چون خيمه فرماندهی و والیت و امامــت اســت
نسبت به سایر خيمهها مجلّل تر و بزرگتر ساخته میشود و رنگهای تيره در آن به كــار مــی-
رود .سایر چادرها در یک اندازه و تا حدودی در یک رنگ و كوچکتر از چادر فرمانــدهی ســاخته
میشوند و در یک ردیف وسط خيابان ،قرار میگيرند در ميان آنها یک چادر از ســایرین متمــایز
است و آن چادر حضرت قاسم تازه داماد است كه بصورت حجله عروس و اتاق تازه داماد تــزیين
میشود رنگ این چادر روشنتر و شادتر از دیگر چادرهاست ،مدخل چادر را پــرده تــوری مــی-
كشند و آستانه آنرا با دستههای گل تزئين میكنند.
چادرها را با وسایلی دیگر نيز تزئين میكنند مثالً سپر و شمشير و نيزه بــه داخــل و بيــرون
آنها می آویزند یا در مقابل خيمه حضرت امام حسين (ع) طشت پر از آب میگذارند ،قمقمه (یا
مشک) خالی آب را در آستانه خيمه حضرت ابوالفضل (ع) آویزان میكنند و....
گهواره گردانی كه به زبان تركی «بئشيک گزدیرمک» گفته میشــود از مراســم دیگــر روز
تاسوعاست كه مختص بچهها و دختر بچههاست یک دسته دختر بچــه جمــع مــیشــوند و یــک
گهواره چوبی كوچک را كــه روی آن پــرده تــوری كشــيده شــده و داخــل آن یــک تکــه پارچــه
سبزرنگ قرار دارد ،بر روی سر میگذارند و پياده در خيابانها و مسير دستههای عــزادار و مــردم
سياه پوش به راه می افتند .یک نفر بعنوان سر دسته گهواره ای را باالی ســر خــود مــیگيــرد و
اشعاری را با صدای بلند میخواند ،دختر بچهها نيز جوابش را میدهند اشــعاری كــه آنهــا مــی-
خوانند زبان حال حضرت علی اصغر و حضرت رقيه كودكان معصوم امام حسين (ع) خطــاب بــه
عمّه شان حضرت زینب عليهالسالم است .نمونه ای از اشعاری كه دختر بچهها می خوانند:
بـــانـــو بــــــانـــو مـدیـــنـه
بــس نــئـيـلـهسـون ســکـيـنـه
بير بو گئجه اكبردی سنه یار سکينه
صبّاح اوالجاق شمره گرفتار سکينه
عــمّــه دو چــراغــی یــانـــدور
بـــو خـــــرابــــهنـی دوالنــدور
/ 150فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
آخـــتـاریم تــاپــيـم بــابــامـی
گـــؤرسـهدیـــم اونــا یـــارامـی
وقتی دسته گهواره گردانها جلوی طشتهای مساجد مــیرســند ادای احتــرام مــیكننــد و
فاتحه میخوانند و آنگاه به مسير خود ادامه میدهند .مردم در برخی موارد بر پارچهی سبز این
گهوارهها اسکناس را بعنوان نذری سنجاق میزنند گاهی همه بچهها گهــواره در دســت و بــاالی
سر میگيرند و برای تزئين بيشتر اسباب بازی و پارچههای الوان و حتی عروسک در داخل ایــن
گهوارهها میگذارند این مراسم فقط در روز تاسوعا اجرا میشود.
نوع دیگری از تعزیه كه در روزهای بعد از عاشورا اجرا میشود تعزیهی دســته یــا قبيلــهی
بنی اسد است .قبيلهی بنیاسد تنها قبيله نزدیک به محل جنگ خونين كــربال بــوده اســت كــه
چند روز (احتماالً 3روز) بعد از واقعه كربال با بيل به طرف محل شهادت یاران امام حســين (ع)
میروند تا پيکرهای پاك شهدا را دفن كنند .معموالً در روز سوم بعد از عاشورا عده ای با بيــل و
كلنگ« ،لبيک یا حسين» گویان در شهر راه میافتند و محله به محله میگردند گویا این تعزیــه
را تعزیه گردان معروف اردبيل ،مش جبار ،با شکوه تمام در عالی قاپو به راه می انداخته است .او
حتی بيل و كلنگهای كوچکی نيز ساخته بوده كه به دست كودكان خردساالن مــیداده و آنهــا
را نيز در اجرای این مراسم سهيم میكرده است.
شبیه خوانی
برای شبيه خوانی در آذربایجان ،تاریخ مشخصی را نمیتوان ارائه داد ولی با توجه به اظهــار
نظر برخی از محققان ،و روایاتی كه در چند سفرنامه از سياحان فرنگی وجود دارد ،ایــن مراســم
مذهبی از دیر باز اجرا میشده است .آدام اولئاریوس یک سياح آلمانی است كه به همــراه ســفير
آن كشور در عصر حکومت صفوی از راه روسيه به ایران ســفر كــرده اســت .ایــن هيــأت آلمــانی
مدتی را در ایام ماه محرم در آذربایجان سپری كرده و آدام اولئاریوس فرصتی یافته تــا مراســم
عزاداری برای ساالر شهيدان را در اردبيل مشاهده و در سفرنامه خود نقل كند.
اولئاریوس كه درسال 1636ميالدی برابر با محرم سال ( 1056هـ .ق) در اردبيل بوده در
بخشی از شرح و تفصيل مراسم عزاداری چنين نوشته است:
« ...اسبها و شترهایی را كه بر پشت آنان پارچه نيلی رنــگ انداختــه بودنــد در شــهر بــه
گردش در آوردند در پارچههای یاد شده تيرهایی فرو كرده بودند كه به نظر مــی رســيد بــر اثــر
تيراندازی به بدن چارپایان فرو رفته باشد و نمایانگر تيرهایی بود كه دشمن به بدن امام حســين
(ع) فرو نشانده بود .بر پشت اسبها و شتران پســر بچــههایی نشســته بودنــد (اســرا) و در مقابــل
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 151 /
خویش تابوتهایی داشتند كه با كاه و پوشال پر شده بود اینها تمثيلی از فرزندان وحشــت زده ی
خاندان امام حسين (ع) بودند بر روی چند اسب دیگر دستاری زیبا ،شمشــير ،كمــان و تيردانــی
پراز تير به چشم میخورد كه نشان دهندهی اسلحه امام حسين (ع) بود1».
بازسازی واقعه روز عاشورا بشکل نمایشی ساده اعم از تزئين اسب و شــترها و نوحــهخــوانی
توسط اسرا در واقع مقدمهای بر اجرای شبيه خوانی اردبيــل در آن دوران بــوده اســت كــه ایــن
سياح فرنگی آنرا از نزدیک دیده است.
در واقع شروع تعزیه گردانی و شبيهخــوانی بــه شــکل امــروزی را بایــد از دوره ی قاجــار
دانست در این دوره است كه ساخت انواع تکایا و حسينيهها برای اجرای شــبيه و برپــائی تعزیـه
در اكثر شهرهای ایران معمول میشود .در این زمان ،اردبيل به عنوان یکی از شهرهای مــذهبی
در تعزیه گردانی و شبيه خوانی پيشگام می شود و شبيه خوانان و شبيه گردانان برجســتهای در
این شهر ظهور میكنند كه از نظر نحوه اجرا و بر پائی تعزیه و راه انــداختن انــواع نمــایشهــای
مذهبی و شبيه گردانی در منطقه شهرتی بهم میرسانند.
یکی از چهرههای معروف تعزیه و شبيهگردانی در اردبيل فــردی بــود مشــهور بــه «مــش
جبــار» (عاالقــاپونون جبــاری)2كــه نــام اصــلی اش جبــار فيــاض بــوده اســت 3وی در محلــه
عاالقاپی(عالی قاپودروازه معروف بقعهی شيخ صفی بود كه بعدها آنرا به كلی خراب كردنــد ولــی
نام آن هنوز برروی محله مانده است) سکونت داشته و در جنب مسجد محله صاحب چنــد بــاب
مغازه بوده و یک كارگاه جوراب بافی نيز داشته است مش جبار در سال ( 1322هـ .ش) وفــات
یا فته و گویا هنگام مرگ هفتاد و چند سال داشته است .مــش جبــار در اجــرای شــبيه و تعزیــه
گردانی دارای سبکی خاص بود و شگردهای تازهای بکار می برد كه دليل شهرت او در بين سایر
شبيه خوانان نيز همين نوآوریهایش در نمایش شبيه بوده است او نيز همانند سایر تعزیهگردانان
عالقهی وافری به خاندان عصمت و طهارت داشت و در برپائی هرچه باشــکوهتر مجــالس عــزا و
سوگواری ساالر شهيدان تالش میكرد.
نقل است كه یک ماه قبل از شروع عزاداریها و سوگواریها وی لباس فــارتوق 4مــیپوشــيده
است و شمشيرها و نيزهها و سایر اسباب شبيه خوانی و تعزیه را تميز میكرده ،روغن جــال مــی
داده و برای استفاده حاضر میكرده است محل اجرای شبيههای مش جبــار ميــدان عــالی قــاپو
1سفرنامه آدام اولئاریوس ـ ترجمه احمد بهپور ـ ص 117و . 118
2مردم مي گفته اند« :اوج تو كانون اتالري ـ سرچشمه نون طبّالي ـ عاال قاپونون جبّاري» یعني كه جبّار از مشاهیر تعزیه
اردبیل بوده است .عاال قاپا به معنی عالی قاپو بوده است.
3برخي از مهمترین نام خانوادگي وي را ابراهیم زاد مي دانند كه بنا به اظهار حاج محمد تعلیمي ،یكي از معاصرینش ،این نام
خانوادگي متعلّق به برادرش بوده است.
4نوعي لباس كارگران بود كه بصورت پیش بند یك سره تا زیر زانو درازا داشت.
/ 152فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بوده است شبيههایی كه او اجرا می كرد ،عالوه بر وقایع كربال ،داستانهای دیگری را نيــز شــامل
میشد كه از آن جمله شبيه سلطان قيس و رهایی این شاه هندی از چنگ شــير درنــده توســط
امام حسين (ع) بود كه در آن زمان برای مردم اردبيل تازگی داشت و باعث حيرت آنان میشــد
در این نمایش ،یک شير زنده نيز حضور داشت كه بــرای نشــان دادن آن از ماســک و عروســک
استفاده میشد عروسکی كه در اجرای این شبيه به كار میرفت از یک ماسک (نقاب) و یک تــن
پوش پوستی تهيه شده بود .بازیگری به نام مصيب معصوم زاده این لباس را میپوشــيد و نقــش
شير را اجرا میكرد تهيه و ساخت نقاب شير بر عهده مش جعفر معمار و استاد اَبيش بود.
بدرستی كه مشخص نيست كه مش جبار نسخههای شبيهخــوانی را از كــدام منبــع تهيــه
میكرد ولی به گفتهی برخی از سالمندان اردبيل ،او یک كتاب قدیمی دستنــویس داشــته كــه
مجالس شبيه را از آن استخراج میكرده است 1.مش جبار عالوه بر اجرای شبيه در ميدان عــالی
قاپو ،نوعی شبيه سيار نيز در شهر میگردانيد كه داستان و شــکل اجرائــی آن نيــز بــرای مــردم
تازگی داشت .یکی از شبيههای سياری كه توسط مش جبار اجرا میشــده داســتانی مربــوط بــه
مسيحيان و اهميت واقعه كربال در ميان آنان بوده است .برای اجرای این شبيه سيار یک گــاری
را تزئين میكردند به این ترتيب كه در وسط گاری یک ناقوس را همانند برج كليسا نصب مــی-
كردند و در اطراف این برج و بر روی گاری چند مرد با هيأت راهبــان مســيحی مــیایســتادند و
سوگواری میكردند آنها كاله و ردای مخصوص روحانيون مسيحی را میپوشــيدند و اشــعاری را
در رثای امام حسين (ع) و عظمت واقعه كربال میخواندند و مردم را برای سوگواری این مصيبت
آل علی (ع) دعوت میكردند2.
بعد از مش جبار در دورهجهای بعد دستههای شبيه خوان ،اجرای شــبيه خــوانی ســيار را
ادامه دادند اینان صحنهجهای مختلفی را در روی چندین گاری بازسازی میكردند و این گاریهــا
پشت سر هم در مسير عزاداران روز عاشورا حركت میكردنــد بــر روی یــک گــاری صـحنهای از
غنایم جنگی را نشان میدادند و بر روی گاری دیگــر ،آزار و اذیــت اســرا ـ شــادكامی و عــيش و
نوش لشگر كفار ـ مداوای بيماران جنگ و ...كه هر كدام از این صحنهها در واقع تابلوهــای غــم-
انگيزی از وقایع كربال بود كه بشکل بسيار چشمگيری برای مردم نمایش داده میشد.
شبيه خوانانی كه مش جبار را در تدارك این شبيهها یــاری مــیكردنــد ،بــا اســم مســتعار
مشهور شده اند مثل :ميرزا رحيم ـ شمر حسين و ...جبار شبيه خوانهایی را نيز از جاهای دیگــر
1این كتاب احتماالً یكي از دو كتب مرجع و قدیم براي شبیه خوانان در آذربایجان یعني «قمري» اثر میرزا علي تاجر دربندي و
«دخیل» اثر مال حسین مراغهاي بوده است.
2این لباسها را چند تن از ارامنه آن دوران اردبیل بنامهاي بارون سیمون و بارون شامیل در اختیار شبیه خوانان قرار مي دادند ـ
بنا به گفته رحمت الهي .
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 153 /
برای همکاری دعوت میكرد مثالً بالتاچی فردی بود كه مــش جبــار بخــاطر رنــگ موهــا و فــرم
چهره اش او را برای اجرای نقش عمر سعد از تالش به اردبيل دعوت می كرد و در مدت اقامتش
از او پذیرایی مینمود.
آنچه مسلم است اینکه جبار فياض عناصر نمایش را به خوبی میشناخته است و بـا ذوق و
قوه ابتکار خویش توانسته بود صحنههای زیبای نمایشی خلق كنــد كــه پــس از چنــدین ســال،
خاطرهی بازسازی صحنههای حماسه كربال توسط او در اذهان مردم زنده و باقی مانده اســت .او
در طول حيات خود خدمات زیادی را در راه بر پائی تعزیه و سوگوارههای ساالر شــهيدان انجــام
داد و در این زمينه طرحهای نوئی را نيز ارائه و اجرا كرد دو طرح وی بــرای شــبيه خــوانی ،كــه
موفّق به اجرای آنها نشد ،یکی تعبيه كانالی از دكانهای كنار مسجد به وسط ميــدان عــالی قــاپو
بود كه میخواست در یکی از شبيهها ـ كه اجنّه به یاری امام میآیند ـ جّنها را از طریــق آن از
زمين بيرون بياورد .دیگری منجنيقی بود كه میخواست بوسيله آن مالئکه را برای یاری امــام از
پشت بام مسجد عالی قاپو به وسط ميدان نازل كند.
شبیه نامهنویسان
از نگارندگان شبيه نامهها در آذربایجان اسناد معتبری در دست نيست .گــو اینکــه اردبيــل
مهد شعرای دلسوخته و مداحان پرشور آستان ابا عبداهلل الحسين (ع) بوده است كه در رثای آل
پيامبر دیوانها و كتابها نوشتهاند ،امّا شبيه نامهای از آنان دیده و شــناخته نشــده اســت در مــوزه
مذهبی واتيکان بيش از هزار نسخه دستنویس شبيه خــوانی از ایــران موجــود اســت كــه چنــد
نسخه از شهر اردبيل هم در آن موزه به ثبت رسيده است تاریخ تحریر اغلب آنها به بيش از نــيم
قرن پيش میرسد اسامی محرران و كاتبانی نيز ذكر شــده اســت كــه در واقــع گــرد آورنــدگان
نسخهها بودهاند این مجالس چنين ذكر شدهاند1:
مجلس :عبداهلل عفیف با ورود به كوفه (تركی و فارسی) :ورود به مدینه ـ وفات فاطمه
(س)
محرر وكاتب :عزت علی عبداللهی ـ ميرزا احمد ولد مالعيسی الوندی ـ ذبيح اهلل ولد مرحوم مال
ابراهيم الوندی ـ الحاج نقی ولد كدخدا محمد علی ـ ميرزا محمد علی عبداللهی ـ بــا توجــه بــه
دست نوشتههای مشهدی حبيب اهلل و رمضان زهرائی.
مجلس :شهادت حر (تركی و فارسی)
كاتب :ميرزا احمد ولد مالعيسی الوندی ـ ذبيح اهلل مال ابراهيم الوندی ـ مشهدی حسن علی.
مجلس :هاییل و قابیل (تركی)
1فهرست توصیفي نمایشهاي مذهبي ایراني ـ گردآورنده :انریكو َچرولي ـ ترجمه ي دكتر جابر عناصري ،انتشارات موسسه
فرهنگي گسترش هنر ـ صفحات 273تا 279ـ سال 1368
/ 154فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
مجلس :شهادت حمزه (تركی)
مجلس :شهادت علی اكبر بافدائی خود (یعنی) غالم ترك (تركی)
مجلس :حضرت مسلم بن عقیل ـ طفالن مسلم ـ حضرت معصومه (س)
مجلس :شهادت علی اكبر
مجلس :وهب نصاري «وصیت وهب به مادر خود» ـ «شهادت عباس» ـ «شهادت امـام
حسین (ع) » ـ «فرد شیطان و ابن سعد در مجلس وهب نصاري»
عالوه براجرای شبيهخوانی و تعزیه در ایام ماه محرم ،بنا بــه گفتــهی برخــی از ســالمندان،
شبيه گردانان اردبيلی شبيههایی را با مضامين اخالقی ـ اجتماعی به اجرا مــیگذاشــتند .نمونــه
این نوع شبيهخوانی در اردبيل كه اصطالحاً «گوشه» گفته میشود ،شبيه «عاق والــدین» اســت
موضوع این مجلس در خصوص احترام فرزندان به پــدر و مــادر و مســائل اخالقــی و تربيتــی در
خانوادههاست كه هر چند سال یکبار ،در غير ایام سوگواری و در مناسبتهایی برای عموم اجــرا
میشده است .شبيه خوانان و شبيهگردانان اردبيل ،در راه تکامل این هنر مردمــی و برپــایی هــر
چه با شکوهتر نمایش شبيه خوانی فداكاریها و جانفشانی های زیادی از خودشان نشــان دادهانــد
حتی در سال 1299كه برگزاری تعزیه ممنوع اعالم شده بود ایــن شــبيهخوانــان در روســتاهای
اطراف شهر به صورت مخفيانه دست به اجرای شبيه میزدند از جمله ایــن افــراد ســخت كــوش
علی عناصری ریشسفيد محله معمار بود .كه در بدترین و دشوارترین شرایط حاكم بــر اجتمــاع
از برپائی تعزیه و اجرای شبيه دست بر نمی داشت.
شبيه گردانان و شبيه خوانانی نيز بودهاند كه در راه زنده نگه داشتن یــاد و خــاطره وقــایع
كربال و جانفشانیهای حسين (ع) و یارانش ،از هيچ كوشش و تالشی مضــایقه نکــردهانــد نظيــر:
مرتضی دلجو ـ بابا امانی ـ شمر حسين ـ ميرزا علی اكبر ـ مصيب معصوم زاده ـ ميرزا یوســف
و ميرزا رحيم ـ مازان قاسمی ـ اكبر پورباقری ـ درویش كریم ـ ایــروان نخجــوانی ـ ميــر یــونس
راشدی و ...یاد همگی گرامی باد.
شبيه خوانی یک نمایش مردمی است و در اجرا و تدوین و تنظيم آن نيز روحيهی گروهی
و مردمی كامال احساس میشود محل اجرای آن از آغاز ساده ،بی پيرایه و در ميــان مــردم بــوده
است بطوری كه همنفسی شبيهخوان با تماشاگر باعث زنده بــودن ایــن نمــایش گردیــده اســت
معموالً مجالس شبيه در ميدانهای جلوی مساجد یــا محوطــههای وســيع محــالت بــه نمــایش
گذاشته میشد بعدها كه تکایا و حسينيههایی برای عزاداری و سينه زنی در اردبيــل بوجودآمــد،
مجالس شبيه خوانی نيز به آنهــا منتقــل شــدند از جملــه :حســينيهی وكيــل در كــوی طــوی ـ
حسينيه حــاج اســماعيلی در كوچــه مالهــادی ـ حســينيه ميــرزاده خــانم در محلــه حســينيه،
حسينيهی اوچ دكان در كوی ابراهيم آباد و....
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 155 /
مهمترین و بزرگترین این اماكن كه از نظر معماری و قدمت تاریخی نيــز برتــر از ســایرین
است ،حسينيه مجتهد (یا مجتهد زاده) ،منسوب و متعلق به حاج ميرزا محسن مجتهد اردبيلــی
است .او یکی از چهرههای برجسته مذهبی و روحانی قرن ســيزدهم هجــری قمــری در اردبيــل
بوده كه در زمينه برپائی مجالس تعزیه و شبيهخوانی اقدامات شایانی انجــام داده اســت .احــداث
این حسينيه ،تهيه وسایل و اسباب تعزیه ،پرداختن به شبيه خــوانی بصــورت جـدّی و دائمــی و
حمایت از این هنر نمایشی از جمله كارهای او بوده است1.
بعد از مرگ حاج ميرزا محسن ،این حسينيه و وســایل آن توســط فرزنــدان و نوادگــانش
تکميل و نگهداری شده است حسينيه مجتهد ،دارای تــاالر و محوطــهی وســيعی بــرای تعزیــه،
همچنين وسایل و لباسهای مختلف و مجهز برای اجرای شبيه خوانی و برپــائی مجــالس تعزیــه
است .بنای حسينيه مجتهد ،قدمتی بيش از 130سال دارد و در نوع خود از بناهــای بــی نظيــر
تاریخی در اردبيل بشمار می رود آقای یوسف محسن اردبيلی در توضيح ایــن ســاختمان چنــين
گفته است:
« ...این ساختمان با تبعاتش در زمينی به مساحت یک هزار و چهارصــد مترمربــع احــداث
گردیده كه یکی از شاهکارهای معماری عصر ناصری در اردبيل میباشد .حيــاط آن در حــدهای
شرقی و جنوبی و غربی با ایوانهای دو طبقه محصور شده كه ایوانهای طبقــه اول بــا ســقفهای
چوبی و ایوانهای طبقه دوم كه بوسيله داالنهای ميانی كالً به همدیگر ارتباط دارنــد بــا طاقهــای
ضربی ساخته شده است كه در موقع اجرای شبيه این ایوانها با محوطه حيــاط و ســقف بامهــا و
ساختمانهای شمالی در حدود چهار هزار تماشاگر را در خود جای میدادند بانوان از درب عقــب
حياط وارد ساختمان شده از پلهها باال رفته در ایوانهای فوقانی جا میگرفتند و آقایــان از درب-
های شمالی و جنوبی وارد محوطه شده و در ایوانهای طبقه...؟
تداركات زمستانی
زمستان ،و تداركات مایحتاج جزو فرهنــگ مــردم آذربایجــان اســت كــه در فصــول قبــل از
زمستان ،به تدارك مایحتاج زمستانی همت میگمارند مثالً هيزم ،زغال برای گرمــایش زمســتان
را در تابستان و دیگر فصول سال فراهم میكنند .این امر نيز از فرهنگ و ادبيــات مــردم نشــأت
1حاج میرزا محسن آقا مجتهد اردبیلي ـ در هفدهم ربیع االول سال ( 1219هـ .ق) در اردبیل متولد شد خانواده پدري و مادري
او پدر و پدر پیشه تجارت داشتند ـ پدرش حاج عبدهللا از تجار نامي و خیّر اردبیل بود .وي تحصیالت خود را در شهرهاي
زنجان ،قزوین و اصفهان به پایان رسانید و به اردبیل مراجعت كرد .حاج میرزا محسن به هنگام درگذشت پانزده پسر و ده دختر
در قید حیات داشت كه شش تن از پسرانش در كسوت روحانیت بوده اند كه چهار نفر آنان مرحومان :حاج میرزا لطفعلي آقا ـ
میرزا علي اكبرآقا ـ آقا میرزا یوسف آقا ـ آقا میرزا عبدهللا از مجتهدین بنام دوران خود شمرده مي شدند .حاج میرزا محسن در
سال ( 1294هـ .ق) وفات كرد .وي در بخشي از وصیت نامه خود به فرزندانش چنین گفته است « :اوصبكم یا اوالدي :مبادا
مبادا از حرمت این شاه شهداء فرزند فاطمه (س) دست بكشید و مبادا در تعزیه داري این مظلوم كوتاهي بنمائید .بحمدهللا جمیع
اسباب تعزیه داري؛ من خودم درست كرده جابجا نمودم دیگر براي شما مخارجي نگذاشتم كه در صرف او كوتاهي نمائید االّ
مخارج شما اشك چشم است براي این مظلوم»...
/ 156فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
می گيرد .هنوز هم در بسياری از روستاها و حتی شهرها در هر خانــهای تنــوری اســت كــه نــان
زمستان را پخته و در گنجههایی نگهداری میكنند یا رشته درست كرده و در ظروف مخصــوص
برای آش و پلوی زمستانی نگهداری میكنند .ترشيجات ،انگوری كه از سقف آویزان میكنند تــا
خشک شود ،قورمه كه در پایيز معموالً گوسفندی را ذبح كرده ،گوشتش را قورمــه مــیكننــد در
خمرههایی برای زمستان نگه میدارند ،پنير و قاورقا برای زمستان تهيه و نگهداری میكنند.
برای سيستم گرمایی هنوز در روستاهای آذربایجان به غيــر از گــردآوری هيــزم ،از علفهــای
خاردار مانند چالی ،آغ چالی ،یولقون ،قالقان ،تيکــان ،ســوتلوین و از یاپبــا ،كرمــه و تيـغ كــه از
فضوالت دامهاست استفاده میكنند .تهيهی زغال نيز از مواردی است كه روستائيان اقدام مــی-
كنند و از خاكهی آن نيز كونده درست كرده و استفاده میكنند.
منابع و مآخذ
)1بانارلی ،نهادسامی ،تورك ادبياتی تاریخی ،استانبول.2004 ،
)2محمدآقا محمدی ،فرهنگ مردم ابهر ،زنجان.1374 ،
)3یکانی زارع ،پرویز ،آذربایجان شفاهی ائل ادبياتينا بير باخيش ،تهران.1377 ،
)4محمد خانی ،حسين (گونئيلی) ،مئشين كندینين تاریخی ـ دبلری ـ گليریولالری
و ،...تهران.1370 ،
)5ناصری بيله سوار ،احد ،دشت مغان در گذرگاه تاریخ ،بیجا ،بی تاریخ.
)6محبوبی ،جمشيد ،نگاهی به تاریخ و جغرافيای مياندواب ،تکاب و شاهين دژ ،تهران.137 ،
)7آذربایجان كالسيک ادبياتی كيتابخاناسی 20 ،جيلد ،بيرینجی جيلد ،باكی.1981 ،
)8مولود اوغلونبییف ،آزاد ،ایل آخير چرشنبه ،كؤچورن بهرام اسدی ،اروميه.1382 ،
)9قافقازیالی ،علی ،ایران تورك ادبياتی آنتولوژیسی ،بيرینجی جيلد ،ارزروم.2002 ،
)10نبی یئف ،آزاد ،ائلين عزیز گونلری ،باكی ،معاریف نشریاتی.1999 ،
)11هئيت ،جواد ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،تهران.1378 ،
)12افندیف ،پاشا ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،باكی.1970 ،
)13ولی یئف ،واقيف ،آذربایجان فولکلور و ،باكی.1985 ،
)14جنوبی آذربایجان ادبياتی آنتا لوژیسی 4 ،جيلد ،باكی.1994 ،
)15ميرهدایت حصاری ،آذربایجان فولکلوروندان نمونهلر ،تهران.1370 ،
157 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فصل چهارم
158 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 159 /
ادبیات عاشیقالر
ادبيات شفاهی مردم آذربایجان بسيـــــــار غنی و
پربـار اسـت در این ميـان عاشيـقها با خـلق اشـعار،
موسيقی ،هنر نقّالی ،خلق داستان و غيره از اهميت
خاصی برخوردار هستند عاشيقـها دارای تاریخـی
چند هزار سالهاند .1نخستين مجسمهی پيدا شده در
ميان گنجينههای سومری ،تصویری حک شده بر
سنگ است كه در آن اوزانی قوپوز به دست گرفته
است .این مجسمه به هزارهی چهارم پيش از ميالد
مربوط می شود و نشان میدهد كه اوزان یا عاشيق
در آن زمان به عنوان خنياگر زبردست ،نامــــی و
نشانی داشته است .از آن زمان تا به امــروز ،سلســله وار هــزاران هنرمنــد تحــت عنــوانين اوزان،
یاشاق و در نهایت عاشيق به ميدان آمده و با خلق اشعار مردمی و داستانهای حماسی ،عشــقی و
روایت هنرمندانهی آن همراه با ساز و سُرنا ،به عنوان خالق بخش مهمی از تاریخ ادبيات تركــان
فعاليت كرده اند .ميراث غنی شعر و ادب آذربایجان بر دوش هزاران هزار اوزان در طول هــزاران
سال حمل گشته و امروز گنجينهای پر بار در دست است كه در مقایسه با ادبيات ملّتهای دیگــر،
غنای بیچون وچرای خود را نشان میدهد.
اوزانها یا همان عاشيقها بخاطر هنر شعر و موسيقی همچون هنرمندان زبردستی از احتــرام
خاصی در ميان ملت آذربایجان برخوردار بوده و در هر مجلسی كه حضور یابند بر صدر نشــينند
و قدر بينند 2.در اشعار و داستانهای عاشيقها ،زندگی تودهی مردم ،محروميتهــا ،مظلوميــتهــا و
ایام فاجعهآميز خلق ،همچنين عشق ،محبت ،ایثار ،قهرمانی ،ایام فتح و ظفر ،شــادی و عروســی
مردم ترنم میگردد و شاید صادقتر از ادبيات مکتوب میتوان با تکيه بر ادبيات عاشيقی اوضــاع
زمان را ارزیابی كرد .چون در داستانهای عاشيقی ،قهرمــان رفتــار انســانی دارد و ایــن قهرمانــان
ساختهی همين اوزانهایی هستند كه خود جزوی از تودهی مردماند .اینطور نيســت كــه در بــرج
عاج نشسته باشند و با تخيالت به آفرینش بپردازند بر عکس ،خالقيت اوزانها كامالً رئال و واقعی
1براي تهیهي مطالب این بخش از تحقیقات گستردهي پاشا افندیف استفاده كردهام.
2آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،ص .232
/ 160فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
است و قهرمانان در همين جامعه زندگی میكنند .بنابراین تــاریخ ،اوضــاع و احــوال مـردم را بــا
تکيه بر این ادبيات میتوان به طور كامالً صحيح فرا چنگ آورد .در اشعار و داستانهای عاشــيقها
اصالت ،امانت ،صداقت ،رفاقت ،جسارت ،مردانگی ،فضایل انســانی ،شــان و شــرف ،علــم ،صــلح و
صفا ،صميميت و دوستی ،عشق و محبت به شکل بدیعی و واقعی ترسيم مـیگــردد .اوزان تنهــا
روایتگر سادهی ميراث فرهنگی ما نيست بلکه بسياری از ایــن اوزانهــا خــود خــالق آثــاری بــی-
بدیلند1.در طول تاریخ صدها و هزاران اوزان خــالق پــا بــه عرصــهی وجــود نهــاده و یادگارهــای
فراموش نعاشدنی از خود به یادگار نهادهاند.
تردیدی نيست كه ادبيات عاشيقها بخشی از ادبيات مکتوب آذربایجان محســوب مــیشــود
مثالً دیوان عاشيق قوربانی و امانی ،خسته قاسم ،عاشيق علسگر ،عاشيق عبــاس تــور فارقــانلی را
نمیتوان از ادبيات مدون آذربایجان كنار گذاشت .چــون ایــن عاشـيقها از اســاتيد بــی همتــایی
هستند كه خود خالق دیوان شعر هستند و در تاریخ فرهنگ مردم ما تأثير گــذار بــودهانــد 2.هــر
چند مورخان ادبيات آذربایجان دیوان امانی را جزو ادبيات عاشيقها میدانند ولی آیا مــی تــوان
غزليات اورا از ادبيات مدون جدا ساخت؟ یا قوشماهای زیبای قوربانی را جــزو ادبيــات محســوب
نداریم؟ این عاشيقها در زمان خود جزو افراد تحصيل كرده بودهاند كه مدارج علمی را تا عــالی-
ترین ردهی آن گذر اندهاند .خسته قاسم خود فقيهی عالم و عابدی دانــا بــوده و اشــعارش بــوی
غليظ عرفان اسالمی را دارد.
در زمان سلجوقيان ،اوزانها در تشکيل و حفظ حکومت اوغوزها مشاركت داشــتهانــد .در
دربار هونها ،اوزانها گردآمده و در شادیهای دربار شــركت مــیكــردهانــد .عاشــيقها در ميــان
همهی تركان جهان وجود دارند ،در ميان تركان آسيای صــغير ،عاشــيقها فعــال بــودهانــد .تنهــا
اختالفشان در نام آنهاست كه نامهای مختلف قام ،شــامان ،بخشــی ،عاشــيق و غيــره داشــتهانــد.
قوپوز یا سازشان اختالف اندكی باهم دارند اما جالب توجه آنکه بسياری از داستانهای اصلی ایــن
اوزانها در تمام دنيا به هم نزدیکند مثالً كوراوغلو در ميان همــهی تركــان روایــت مــیشــود امــا
چهرههای متفاوتی دارند.یا داستانهای اصلی و كرم ،عاشــيق قریــب و غيـره تنهــا بــه آذربایجــان
منحصر نمیگردد بلکه واریانتهای مختلف از آنها در ميان همهی تركان وجود دارد و اوزانها بــا
سليقه و بيان خاص خود به تعریف آنان میپردازند.
1ح .صدیق ،عاشیقالر ،تهران.1355 ،
2م .كریمي ،عاشیقالر ادبییاتي ،پیك آذر ،1381 ،شمارههاي مختلف.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 161 /
گونههاي ادبیات عاشیقی
ادبيات عاشيقی گونههای فراوان دارد كه همه تحت قوانين طبيعی زبــان بــه اوزان هجــایی
سروده میشوند مانند قوشما ،گرایلی ،تجنيس ،دئييشمه ،باغالما ،اوستادنامه ،قيفيل بنــد ،ســایا،
تاپماجا ،قوشایارپاق ،حربه -زوربا و غيره .ما در جلــد دوم تــاریخ ادبيــات بــه برخــی از فرمهــای
شعری آذربایجان پرداخته ایم و نياز به این نيست كه در اینجا دوباره تکرار كنيم اما روی برخــی
از این فرمها كه مخصوص ادبيات عاشيقی است تأكيد خواهيم كرد.
آهنگها و هاواهای عاشيقی نيز بسيار متنوع و گسترده است .یادآوری این نکتــهی ابتــدایی
ضروری است كه برخی از آهنگها مانند كوراوغلو ،مصری ،اورتا دیوانی در خواندن اشعاری به كار
میرود كه موضوع آنها حماسی است و در آن سخن از دالوری ،جســارت بــه ميــان مــیآیــد ،در
آهنگهایی همچون قمرجانی ،گؤزههللمه ،گؤیچه گولو ،احوال و روحيــهی نشــاط و ســرور مطــرح
است و در آهنگهایی مثل دیلغم ،یانيق كرم ،تجنــيس ،احساســات محبــتآميــز و عاشــقانه و یــا
موتيوهای غصه و حسرت مد نظر میباشد .به هر حال در هر زمينهای هنر خاصی به كار میرود
و نياز به شناخت تک به تک این هنرها احساس میگردد.
قوشما
رایجترین فرم شعری ادبيات عاشيقی است كه در سدههای 18به بعد وارد ادبيــات كتبــی
نيز گردیده و امروزه یکی از بهترین فرمهای شعری ادبيات آذربایجان است .قوشما شعری اســت
كه دست كم متشکل از سه بند و حداكثر 7بند میباشد و هر بند نيز دارای چهار مصــرع مــی-
باشد و اصوالً قافيهبندی قوشما مهم است به این ترتيب كه در بند اول ،مصرع دوم و چهارم هــم
قافيه بوده و همان قافيه در مصرعهای چهارم هر بند تکرار می شود ،بعالوه اینکه از بند دوم بــه
بعد مصرعهای اول و دوم و سوم نيز با هم تشکيل قافيه می دهند بنابراین ردیف قافيهها را مــی
توان چنين نوشت:
a – b – c - b , d – d – d – b , e – e – e – b , f – f – f – b ….
در بند آخر هر قوشما میتواند تخلص شاعر یا عاشيق ذكر شود .آنچــه مهــم اســت اینکــه
قوشما در اوزان هجایی میباشد و تعداد هجا میتواند تا 17تا باشد امــا هرچــه تقطيــع داخلــی
هجاها یکسان و زیبا باشد به همان مقدار آن شعر دلنشــين و آهنگــدار خواهــد بــود و ایــن امــر
نکتهای است كه شاعران بدان توجه دارند و عاشيقها توجهشان به این امر كمتر است اما در هــر
/ 162فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
حال عاشيقهای بزرگ نيز این امر را رعایت میكنند و جای گالیه اســت كــه متأســفانه شــاعران
تازهی ما به این امر كمتر توجه دارند .قوشما از زیباترین و روان ترین فرمهای شعری آذربایجـان
است كه واقف این فرم شعری را وارد ادبيات رســمی كــرد و پــس از او شــاعران نامــداری چــون
ودادی ،ذاكر ،نباتی ،مدینه گولگون ،باالش آذراوغلو ،صمد ورغون و حتی شهریار از آن اســتفاده
كرده و شاهکارها آفریدهاند.
گرایلی
گرایلی نيز از رایجترین فرم شعری ادبيات عاشيقی است كــه نمونــههای آنــرا مــیتــوان در
ادبيات رسمی آذربایجان حتی در دیوان شاعران بزرگی چون نسيمی ،ختــایی و دیگــران یافــت.
آنچه در گرایلی مهم است اینکه تعداد هجاهای هر مصرع فقط 8تا خواهــد بــود و از ایــن نظــر
محدودیت دارد اما همچون قوشما میتواند تعداد بندها از سه و بيشتر باشد و هر بند نيــز چهــار
مصرعی است .ردیف و قافيههای گرایلی نيز همچون قوشما از فرمول زیر تبعيت میكند:
… A – b – c – b , d – d – d – b , e – e – e –b , f – f – f – b ,
بایاتی
میدانيم كه بایاتی ،كهنترین و رایجترین فرم شعری آذربایجان است .هر بایــاتی تنهــا از 4
مصرع تشکيل میشود اما تعداد هجاهای هر مصرع فقــط 7تاســت .بایــاتی ،قــدیمیتــرین فــرم
شعری است و دارای ارزش دینی ـ مذهبی و اسطورهای میباشــد .برخــی از محققــان معتقدنــد
بایات عالوه بر آنکه نام یکی از بزرگترین قبيلههای ترك است به معنای خداوند نيز آمده است و
این جنبه بدان رنگ تقدس میبخشد .نخستين بایاتیهــا در حقيقــت دعاهــا یــا اشــعار عبــادی
بوده[اند .برخی محققين در بررسی جنبه ی اساطيری بایاتی به این تأكيد دارند كه انســان بعــد
از شش بُن پا به عرصه[ی حيات نهاده است بنابراین هفتمين بُــن آفــرینش مــیباشــد و تعــداد
هجای هفت بدان دليل برای بایاتی مقرر گشته است.
تجنیس
عاشيقها در اشعار خود از هنرهای مختلفی سود مــیجوینــد از آن جملــه بــه كــار گــرفتن
جناس در قافيهها شعر او را به تجنيس تبدیل میكند .به عبارت دیگر تجنيس شعری است كــه
در آن جناس به كار رفته باشد.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 163 /
این جناسها یا قافيههای همصدا طوری انتخاب میشــوند كــه معــانی عميــق و متنــوعی از
آنان مستفاد گردد و از این طریق ،بسياری از عاشيقهای مــاهر اندیشــههای دقيــق ،اســرار مگــو،
معانی عميق را در لباس جناس پوشانده و در فرم تجنــيس مــیســرایند .تجنــيس را بيشــتر در
دیوان عاشيقهای بزرگی چون عاشيق عباس توفارقانلی ،خسته قاسم ،عاشيق علســگر و دیگــران
میتوان یافت و هر عاشيقی قادر به خلق آن نمیباشد.
تجنيسها از 3یا بندهای بيشتر تشکيل میشوند و خود به انواع مختلفی نيز تقســيم مــی-
گردد از جمله انواعی مانند جيغالی ،دوداق دیمز وجود دارد كه سرودن آنها مشکلتر میباشــد و
در سرودن آنها باید از ظرایف زبان تركی استفاده كرد مثالً حروف صامتی را به كار گرفت كه در
تلفظ آنها ،لبها بهم برنخورند و اشعاری متشکل از كلماتی ساخته شده از این حــروف در آن بــه
كار رفته باشد.
اوستادنامه
عاشيقها معموالً هنر خود را با اوستاد نامه آغاز میكنند و یا هر داســتان و منظومــهای كــه
شروع میگردد با ذكر اوستاد نامه ممکن میگردد .در اوستادنامه ،در حقيقــت عاشــيق ،مــردم را
مورد خطاب قرار داده و به پند و اندرز روی میآورد و از نيکی و خيرخواهی و احترام بــه آداب و
سنن ،بزرگان و عالمان سخن میراند و در حقيقت اوستادنامهها حــاوی اشــعار پنــدآموز و دارای
مضامين اخالقی ،فلسفی و اجتماعی است و در مقدمــهی همــهی داســتانهای آذربایجــان وجــود
دارد و گاهی نه تنهــا از یــک اوســتادنامه ،بلکــه از دو یــا ســه اوســتاد نامــه اســتفاده مــیشــود.
عاشيقهایی كه روایت داستان را آغاز میكنند الزم نيست از اوستاد نامههای خود بخواننــد بلکــه
از اشعار استادهای سلف خود می خوانند زیرا اوستادنامه را عاشـيقی مــی ســراید كــه در ميــان
مردم دارای موقعيت برتر بوده و حرفش مورد پذیرش مردم باشد و فیالواقع مردم احساس نيــاز
به نصيحتهای او داشته باشند.
موضوع اوستادنامهها بسيار متنوع است و عاشيق با توجه بــه مجلســی كــه در آن بــه هنــر
نمایی میپردازد موضوع آنرا انتخاب میكند .در این اوستاد نامهها برخــی موضــوعات اســاطيری
وجود دارد و یا از فلسفهی حيات ،از آفرینش ،خلقت كائنات و انسان و جز اینها سخن بــه ميــان
میآید.
/ 164فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
مخمس
مخمس در ادبيات رسمی نيز موجود است و دیگر فرمهای شــعری كــه در ادبيــات رســمی
موجود است در ادبيات عاشيقی نيز كاربرد دارد ،حتی عاشيقهای معروف و توانمند توانستهاند از
اشعار عروضی مانند غزل در ساز و نواهای خود بهره گيرنــد .مخمــس نيــز فــرم شــعری ادبيــات
رسمی و عاشيقی است كه هر بند آن پنج مصرع میباشد .گاهی عاشـيقها هنگــام خوانــدن ایــن
مخمسها هر مصرع را تقطيع كرده و به صورت دو پاره میخوانند كــه ایــن هنرهــا بســتگی بــه
مهارت موسيقی عاشيق دارد .ما در اینجا از دیگر فرمهای شعری كه در ادبيات رسمی متداولتــر
است بحث به ميان نمیآوریم.
دئییشمه
دئييشمه یا مناظره از هنرهای خاص عاشيقهاست و عاشيقها در هنرنمایی در برابر یکدیگر
از این هنر استفاده میكنند .طبق سنت كهن ،عاشيقها بــه مبــارزه بــا هــم مــیپردازنــد ،گــاهی
عاشيقی از یک شهر به شهر دیگر می رود تا با عاشيق آن شهر مبارزه كند و شرط میبندند كــه
اگر عاشيقی باخت و نتوانست در مناظره با شعر و موســيقی ،پاســخ ســؤالهای عاشـيق مقابــل را
بدهد ساز خود را تحویل دهد و حتی از كار عاشيقی دست كشد .حتی در داستانها مــیشــنویم
كه وقتی عاشيقی میبازد مدتها اجير عاشيق برنده شده ،بــرای او كــار مــیكنــد .در داســتانها و
منظومههای زیادی به روایاتی برمی خوریم كه فی المثل سلطانی معمایی مطرح میكند كه هــر
عاشيقی توانست آنرا حل كند دخترش را بدو میدهد و یا اگر بتواند با عاشيق دربــار او منــاظره
كرده و پيروز شود مقام و منصبی را بدو می دهد .در این دئييشــمههای بــين عاشـيقها ،از انــواع
فرمهای شعر عاشيقی مانند تجنيس ،قيفيل بند ،باغالما ،حربه ـ زوربا و غيره استفاده میكنند و
هر عاشيقی گنجينهی علومی را كه در ســينه دارد و تــالش مــیكنــد طــرف مقابــل را در برابــر
موضوعات قرآنی ،واژگانی ،موسيقایی و غيره به زانو در آورد .در ایــن مواقــع معمــوالً عاشـيقهای
ماهر و كار كشته وارد كارزار میشوند ،عاشيقهایی كه بتوانند فیالبداهه شعر بسازند و در اشــعار
او از معلومات دینی ،اساطيری ،ادبی ،تاریخی ،علمی و غيره استفاده كرده و از رقيب ســؤاالتی را
بپرسند كه او را عاجز نمایند یا چنان معلوماتی داشته باشند تا پاسخ سؤالهای رقيــب را بدهنــد.
دئييشمههای بسياری از عاشيقهای معروف آذربایجــان گــردآوری و چــاپ شــده اســت از جملــه
خسته قاسم با لزگی احمد ،شاه اسماعيل با عرب زنگی ،واله با زرنگار و دیگران.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 165 /
منظومه
مهمترین بخش هنر عاشيقی را منظومه تشکيل میدهــد .منظومــههای آذربایجــان بســيار
گسترده ،متنوع و از نظر حجمی بسيار دارای اهميت هستند .منظومــهها در حقيقــت رمانهــایی
هستند كه به صورت نظم و نثر توسط عاشيقها روایت میگردند .عاشيقها معموالً بخشهای نثر را
با هنرهای خاصی ماننــد نقــاالن روایــت كــرده و قســمتهای نظــم را كــه اصــوالً گفتگــوی بــين
شخصيتهای منظومه میباشد در ریتمها و آهنگهای مخصوص عاشيقی میخوانند .نظم و نثر در
این منظومهها مکمل همند.
منظومههای آدربایجان به دو نوع اصلی تقســيم مــی شــوند 1 :ـ منظومــههای حماســی و
قهرمــانی 2ـ منظومــههای عاشــقانه .در منظومــههای حماســی ،زنــدگی و مبــارزات قهرمانــان
اساطيری و تاریخی روایت میشود و مبــارزات مــردم عليــه ظلــم و بيــداد ،موضــوع اصــلی ایــن
داستانهاست .موضوع داستانهای عاشقانه ،محبت و دلدادگی بين عاشــق و معشــوق و مشــکالتی
است كه در سر راه وصال آن دو پيش میآید .اما نوع سومی از منظومهها نيز وجود دارد كه هــم
حماسی است و هم عاشقانه .به این ترتيــب كــه در مبــارزات قهرمانــان ،موضــوعات عشــقی نيــز
چاشنی داستان میگردد یا به عبارت دیگر داستانی عاشقانه است كه قهرمــان بــرای وصــال بــه
معشوق ناچار از دست بردن به شمشير و مبارزه با دشمنان میگردد.
داستانهای حماسی آذربایجان مانند 12داستان كتاب دده قورقود و دهها واریانــت دیگــر
آن ،داستانهای كوراوغلو با تنوع و گســتردگی فــراوانش ،داســتانهای قاچــاق نبــی ،قاچــاق كــرم،
ستارخان و غيره .داستانهای عاشقانه مانند اصلی و كرم ،عاشيق قریب ،عبــاس و گــولگز و دههــا
منظومهی دیگر .منظومههای حماسی ـ عشقی مانند شاه اسماعيل ـ گلــزار ،اســماعيل ـ عــرب
زنگی و غيره.
عاشيقها در نقّالی و یا نقل داستانها هنرهای خاصی را از خــود بــروز مــیدهنــد و بــا تکيــه
كالمهایی زیبا ،توجه خوانندگان را روزها و هفتهها و ماههــا بــه خــود جلــب مــیكننــد و محــل
داستانسرایی را مملو از جمعيت مشتاق شنونده نگه میدارند .در این گفتگوها و بيانها زیبــاترین،
دلنشينترین تعبيرات و تشبيهات را به كار میگيرند و رغبت مردم را بجان میخرند .محل نقــل
منظومهها معموالً ،جشنها ،عروسيها ،مجالس شادی و سرور ،قهوه خانهها و جاهای تجمع مــردم
است ،كه تعریف هر منظومهای ممکن است ماهها طول بکشد .ما به بررسی چنــدین منظومــهی
معروف كه ارزش ادبی ـ تاریخی ـ اجتماعی دارند خواهيم پرداخت.
/ 166فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
آداب داستان سرایی
یکی از هنرهای عاشيقها ،منظومهگویی در جمع مردم است .عاشيق مــیبایســت ســالها در
پيش عاشيق استادی شاگردی كند تا به رمز و رمــوز عاشـيقی و منظومـهســرایی واقــف شــده و
امتحانات سختی را پشت سر نهاده تا بتواند اجازهی منظومهسرایی در جمع را بگيرد .طرز بيــان،
نوع ایفاگری ،نوازندگی ،صدای رسا :گرم كردن مجلــس و غيــره از جملـه مهارتهــایی اســت كــه
عاشيق میبایست در طی سالها و اجرای برنامههای متنوع كسب كند و توانمندی خود را نشــان
دهد .تازه ،داستان را چگونه آغاز كند ،مجلس را آماده سازد ،با آهنــگ توجــهها را جلــب كنــد و
بعد از یک سری مقدمهچينیها بتواند داستان را گفته و در نهایت بــه نتيجــهی دلخــواه برســد.
معموالً عاشيق وقتی ساز را از قاب آن بيرون میكشد در پــردهی «شـورختائی» آغــاز كــرده بــه
آهنگ «باش دیوان» رسيده و «اوستاد نامه» میخوانــد .عاشـيق از «پــس» آغازیــده بــه طــرف
«زیل» رفته و نوازندگی را پی میگيرد ،به عبارت دیگر ،عاشـيق از «پــس» یــواش ـ یــواش بــه
«زیل» میرود و صدا را منتظم میسازد .شروع عاشيقها از «شورختائی» در حقيقــت احتــرام بــه
شاه ختائی ـ شاه اسماعيل صفوی است كه در تاریخ بيشترین حمایــت را از عاشـيقها بــه عمــل
آورده و عاشيقها ،امروز هم به پاس احترام وی با خواندن اشعاری از شاه ختایی ،كار و هنر خــود
را آغاز میكنند.
عاشيق بعد از « باش دیوانی» ،دومين تجنيس را میخواند .تجنيس در شکلگيری صــدای
عاشيق مهم است و رفته رفته صدای عاشيق باز میشود .او در سومين مرحله «ائل هاواســی» را
میزند و مجلس را به شورو شوق میآورد .بطور كلی با این سه آهنگ مجلس را آمادهی شنيدن
داستان میكند .سپس با مجلس در مورد نقل كدامين داستان به مشورت می پــردازد تــا بدانــد
ذوق مجلس كدام داستان را میپسندد .در انتهای داستان نيز ،آهنگ مورد استفاده ،مهــم تلقــی
میگردد .اصوالً داستانی را كه در آخر با شادكامی قهرمانان به پایان میرسد همچنانکه ابتــدا بــا
«باش دیوانی» یا «اوستاد نامه» آغاز شده بود با یک مخمس «دوواق قاپما» پایان میپذیرد .امــا
داستانهایی كه با فاجعهی مرگ قهرمانان به اتمام میرسد مانند اصــلی و كــرم ،قربــانی و غيــره،
دیگر از آهنگهای شاد خبری نيست .در عين حال در پایان داستانهای حماسی و قهرمانی نيــز از
«جهان نامه» استفاده میشود.
طرز منظومهگویی عاشيق نيز حایز اهميت است .گاهی كه میخواهد از روایت بــه آهنـگ
برسد از عبارات زیر استفاده میكند« :این را نمیتوان به سخن گفت ،باید با ساز سرود!» یــا« :او
ساز را گرفت و چنين سرود» و یا :گرفت ،ببينيم چه پاسخ داد .من عرض كنم و شــما بشــنوید»
و ...ضمناً در روایت داستان نيز از كالم قافيهدار و تعبيرهای بومی چنين استفاده میكنــد« :اگــر
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 167 /
دریاها مركب شود و جنگلها قلم ،نمیشود شمار دارایی او را نگه داشت!» یا «هفت قلــم آرایــش
كرد و مثل ماه شب چهارده زیبا شد و رو در روی او ایستاد» و یا «سخاوت خالق جوشيده بود و
هنگاميکه پخش زیبایی میكرد نخستين خط را از آن این دختر كرده بود» و یا «از سرپوشيد و
در پا قفل كرد ،از پا پوشيد و در سر قفل زد و....
باالخره ،در منظومهها كه از نظر فرم ،سلسله قطعاتی به هم پيوسته از نثر و نظم میباشــد
اصل داستان نشان دادن رفتار قهرمانانی است كه یا در راه وطن ،مــردم جانفشــانی مــیكننــد و
شخصيتهای ارزشمند برای وطن و ملت هستند و یا قهرمانــانی كــه بنــا بــه اصــل فــداكاری و از
خودگذشتگی ،صداقت ،محبت و عشق به انسانها ـ در لباس یار ـ نشان مــیدهــد و بــا قــدرت و
هنر خود نيروهای شر و مانع در راه به هــم رســيدن دلــداگان را افشــا مــیكنــد .عاشـيق خــود
قهرمانی است .داوری است كه در جبهه ی تقابل خير و شر ،به كمک نيروهای مثبــت ،بالنــده و
انسانی میآید.
انواع آهنگهاي عاشیقی
غنای ادبيات عاشيقی تنها به شعر بستگی ندارد ،بلکه موسيقی نيز در این بالنـدگی و غنــا،
رل معينی ایفا میكند .همچنانکه هر فرم شعری از قوشما ،گرایلی ،تجنيس ،قيفيل بنــد و غيــره
در جای خود استفاده میشود ،در بخش موسيقی نيز ،آهنگهای مختلف هر یــک جایگــاه خــاص
خود را دارد .آهنگهای موسيقی عاشيقی در روند و پروسه تکامل خود از مراحل مختلفی گذشته
و امروز با دارا بودن صدها آهنگ كه تحت عنــوان «عاشـيق هــاواالری» مــیشناســيم موســيقی
آذربایجانی را از گنجينه ای زوال ناپذیری برخوردار ساخته است.
آهنگهای عاشيقی در موقعيتهای مختلفی خلق شده و بویژه در مجالس یا در ضــمن روایــت
منظومه ،آهنگهای خاص در موقعيت های خاصی ایفا میگردد و با توجه به شخصيت قهرمانــان
كه می تواند دارای روحی حماسی ،ليریک ،نصيحت آموز یا ساتيریک و كُميک باشــد آهنــگ آن
نيز بایستی دارای چنين خصوصيتهایی باشد .مــثالً آهنگهــای «كوراوغلــو»« ،مصــری» و «اورتــا
دیوانی» را در زمانی كه به توصيف روحيات مردانگی ،جسارت و شهامت قهرمان میپردازد مــی-
نوازد و آهنگهای «قمرجانی»« ،گؤزه هلل مه» و «گؤیچه گولو» را در موقع شادابی و زمان عــيش
و عشرت و «دیلغم» و «یانيق كرم» و «تجنيس» را در زمان احساسات ليریک ،غصــه و حســرت
مینوازند .تعداد آهنگهایی كه عاشيقها در موقعيتهای مختلف استفاده میكنند بسيار زیاد است.
مثالً «ائل هاواسی» از جمله آهنگهای قدیمی و شادی است كــه بــه نامهــای «قـاراچی» و
«درویشی» نيز خوانده میشود .برخی از آهنگها به دليل اینکه در منظومهی خاصی به كار رفتــه
/ 168فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
است اسم قهرمانان آن منظومه بر آهنگ نهاده شده است مثالً آهنگ «آلی خان» آهنگی اســت
كه به خاطر اینکه در داستان «آلی خان و پری خانيم» نواخته شــده اســت چنــين نــامی بخــود
گرفته است.
آهنگ ساز «بایرامی» به نامهای «پرده سيز» و «گوالیی»« ،قاراكهری» نيــز ناميــده شــده
است به عبارت دیگر این آهنگ در ميان عاشيقهای مناطق مختلف به این اسامی خوانده شــده-
اند.
سازها نيز كوك میشوند .در طول تاریخ ساز بــه شــکلهای مختلــف و بــا تعــداد ســيمهای
مختلف مورد استفاده قرار گرفته است و امروز هم سازهایی كه در آذربایجان اســتفاده ميجشــود
با ساز ملتهای ترك زبان دیگر متفاوت است و تعداد سيمها نيز متفاوت است .بد نيســت بــدانيم
كه كوك بيش از 100آهنگ عاشيقی در آذربایجان در 6كوك ذیل تنظيم میشود:
3ـ چوبان بایاتی سی 2ـ مصری 1ـ شاه پرده
6ـ دیلغم 5ـ عرفانی 4ـ آیاق دیوانی
پردههای مختلف ساز نيز با توجه به موقعيت شعر و به مناســبت روحيــهی مجلــس وجــود
دارد .در ميان پردههای ساز« ،شاه پرده» پردهی اصلی به شمار مــیآیــد و فــرم شــعری قوشــما
دقيقاً در آهنگ این پرده است ،به عبارت دیگر «شاه پرده» همزاد قوشماست .باالتر از شاه پــرده
«پس» و پایين تر از آن «زیل» میباشد .پردههای دیگری بخاطر تخصصی بودن مســئله ،جــای
بررسی اش در كتابهای تخصصی است.
در موسيقی عاشيقی آذربایجان بالغ بر 100آهنگ وجود دارد كه در تطابق با فرم شعری مــورد
استفاده با قوشما یا بایاتی باشد .در اینجا برخــی از آهنگهــای معــروف در مطابقــت بــا فرمهــای
شعری ذكر میگردد1:
الف) آهنگهاي گرایلی
1ـ آتلی كوراوغلو2 ،ـ آیاق جليلی3 ،ـ آزافلی دو بيتی یا توووز دوستی 4 ،ـ باش ساری تئل ،گه
وری ،
5ـ باغداد دوبيتی6 ،ـ بورچالی دوبيتــی7 ،ـ وان آغــزی ،فخــری ،تــوراجی ،االچينــی 8 ،ـ قــازاخ
دوبيتی ،ذوالفقاری ،ميرزه دوبيتی9 ،ـ ایــران دوبيتــی10 ،ـ محمــد حســينی ،حيــدری ،كــوردو
گرایلی11 ،ـ نخجوان گولو12 ،ـ مولال جومه دوبيتی ،شکی دوبيتی13 ،ـ اورتا ساری تئــل14 ،ـ
پاشاكؤچدوآذربایجانی15 ،ـ كوراوغلو بحری سی16 ،ـ گرایلی17 ،ـ مينا گرایلی ،ایمران گرایلــی،
1
صمد چایلي ،دیللن سازیم ،تبریز.1378 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 169 /
18ـ پيشــرو19 ،ـ ســالالما گرایلــی ،جيغــالی گرایلــی20 ،ـ صــيادی21 ،ـ تــرس گرایلــی 22 ،ـ
تجنيس23 ،ـ حجاز گولو24،ـ شيرین قاال25 ،ـ شاهسون26 ،ـ شمکر سارایی.
ب) آهنگهاي قوشما
1ـ آغير شریلی،گؤزهللـهمه سی2 ،ـ عبــاس شکســته ســی3 ،ـ داســتانی ،عاشــيق حســينی4 ،ـ
بهمنی ،بوزوغو 5 ،ـ بایرامی ،قاراكهری ،پــرده ســيز6 ،ـ بــادامی شکســته7 ،ـ قوبــا كرمــی 8 ،ـ
غربتی كرم9 ،ـ قهرمانی10،ـ قافيه11 ،ـ قارا گئــز12 ،ـ قارابــاغ قایتــاغی13 ،ـ قمرجــانی14،ـ
دؤیمه كرمی15 ،ـ دؤشه مه كوراوغلو16 ،ـ دول هجران17 ،ـ دیلغمی18،ـ دوراخانی19 ،ـ ائــل
هاواسی ،قاراچی درویشی20،ـ زارینجی ،كوهنه زارینجی21 ،ـ ایــران كرمــیســی22 ،ـ ایــروان
چوخورو23 ،ـ یانيق كرمی24 ،ـ یونگو شریلی 25 ،ـ یورد یئری26 ،ـ كــرم كؤچــدو27،ـ كــرم
شکستهسی28 ،ـ كوراوغلو بوزوغو29 ،ـ كوراوغلو قایتارماسی 30ـ كوراوغلــو ربــاعی ســی31 ،ـ
كئشيک اوغلو32 ،ـ گوللو قافيــه33 ،ـ گؤیچــه گولــو34 ،ـ اران گوزهلـــلهمهســی35 ،ـ گویچــه
قایتارماسی36 ،ـ گيله نار37 ،ـ ميصری 38 ،ـ منصوری 39ـ ميخهیی40 ،ـ ميرزه جانی41 ،
ـ شقایی42 ،ـ نجفی43 ،ـ نخجوان 44 ،ـ عثمــانلی بوزوغــو45 ،ـ اووشــاری (افشــاری) 46 ،ـ
اورتا جليلی 47 ،ـ سالالما كرمی48 ،ـ سلطانی49 ،ـ سـئيرانی 50 ،ـ ســمندری 51 ،ـ ســاری
تورپاق 52،ـ عرفانی 53 ،ـ هجران كرمیسی 54 ،ـ جنکی كوراوغلو 55 ،ـ شــيروان كــؤچری-
سی 56 ،ـ شيروان شکستهسی 57 ،ـ شئشنگی.
ج) آهنگهاي بایاتی
3ـ چوبان بایاتیسی ،قایا باشی 2ـ كؤچ بایاتی ،آت اوستو 1ـ ائل بایاتی
د) آهنگهاي تجنیس
2ـ جيغالی تجنيس 1ـ تجنيس
هـ ) آهنگهاي ترانههاي مردمی
3ـ گؤده ك دونو ،آیدینی 2ـ قاراباغ شریلیسی 1ـ واقف گوزههللمهسی ،واقفی
4ـ تاهاری ،ابراهيمی ،قارا تئللی
و) آهنگهاي دیوانی
/ 170فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
1ـ آیاق دیوانی ،عثمانلی دیوانی ،ميدان دیوانی 2ـ باش دیوانی ،شرختائی ،مجليس دیوانی.
ز) آهنگهاي مخمس
2ـ كوراوغلو مخمسی ،كوراوغلو گــوزههللمــهســی 1ـ باش مخمس
4ـ جيغالی مخمس 3ـ اورتا مخمس
«باغالما» یا «قیفیل بند»
دو عاشيق در یک مسابقه یا مناظره از همدیگر سؤال میپرسند و طرف مقابل باید جــواب
دهد .اصوالً عاشيقی كه ادعای استادی دارد نخست میپرسد اگر عاشيق مقابل پاسخ صحيح داد
و جواب ،مورد قبول حضار قرار گرفت اینک او اجازه دارد كه سؤال بکند و ایــن بــار عاشـيق اول
باید پاسخگو باشد .این مسابقه تا جایی ادامه مییابد كه یکی از عاشيقها در پاســخ بمانــد .بــرای
نمونه به یک سؤال و جواب ساده نگاه میكنيم .این باغالما از كتــاب «آذربایجــان فولکلورونــدان
نمونه لر» از دكتر سالم اهلل جاوید آوردهایم:
منـدن سـالم اولـســون عاشيــق حـسيـنه سؤال:
او نهدیر كی«عؤمری بير ایل» یـاشـار هئی؟
نـه كـالمــدی مـركـبســيـز یـا زیــالر؟
او نه دیر كی گوندن گونـه جـوشـار هئـی؟
آل جوابـين دئـييـم آی كـشيش قـيـزی پاسخ:
سمندردی عؤمری بيـر ایل یـاشـار هئی.
او كؤنـولـدو مـركـب ســيـز یــازیـــالر
عشق دریاسی گوندن گونه جـوشار هئی.
سؤال:
او نـهدی كی نــفسـی وار ،جـانـی یــوخ؟
او نـهدی كـی بـدنـی وار قـــانـی یـــوخ؟
او كيمدی كی اونون دیـن ـ ایمانی یــوخ؟
او نهدی كی اود آتـش سـيـز داشـارهئی؟
پاسخ:
او كـؤروكـدو ،نـفسـی وار ،جـانی یـوخ.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 171 /
او آیـدی كی بــدنـی وار ،جـانی یـوخ.
او شيـطانـدی دیـنی ـ ایـمـانـی یـوخ،
اوزهرریکـدی او آتـش سيز داشار هــئی.
همانگونه كه میبينيم عاشيق میبایست اطالعات و معلومات خوبی داشته باشد ،همچنــين
تاپماجاهای زیادی بداند تا بتواند پاسخ این سؤالها را بدهد .ممکنست در این پرســش و پاســخها
گاهی موضوعات مذهبی ،گاه اجتماعی ،گــاه علمــی مطــرح گــردد و بســتگی دارد بــه معلومــات
عاشيقی كه سؤال میكند و برای اینکه عاشيق مقابل بتواند پاسخگو باشد مــی بایســت در همــه
زمينهها دارای معلومات كافی باشد.
كنکاشی در ادبیات عاشیقی
یکی از پربارترین شاخههای ادبيات آذربایجان و غنی ترین بخش ادبيات شفاهی مــردم در
این خطه و در جمع در كل ملل ترك زبان ،ادبيات عاشيقی است .كهن ترین اشــعار بــه یادگــار
مانده برای ما مربوط به اشعار كوتاهی است كه سرایندگان آنها مردم هستند و بازگوكننــدگان و
خوانندگان آنها اوزانها میباشند .قدیمیترین اثری كه راجع به موسيقی بــه دســت آمــده اســت
عبارتست از سنگی كه روی آن اوزانی حک شده كه قوپوزی در دست دارد .این مجسمه مربــوط
به دوران سومریان یا حداقل 4هزار سال پيش از ميالد میباشد .همين امر نشان می دهــد كــه
در این برهه از تاریخ اوزانها در ميان مردم حضور داشتهاند .اگــر قوپــور تقدســی نداشــت و اوزان
قابل احترام نبود تصویرش بر روی سنگ حک نمیشد .داســتانها و حماســهها از طریــق همــين
اوزانها نسل به نسل انتقال یافته و امروزه گنجينهای فناناپذیر از این گونه ادبيات در اختيار ملت
ماست.
اگر خالق ادبيات شفاهی را بحق ،مــردم بــدانيم در رأس آنــان اوزانهــا یــا بــه زبــان امــروز
عاشيقها ایستادهاند .ادبيات عاشيقها در عين غنا و گران سنگیاش ،وزنهای قابل توجه در ادبيات
مدون به شمار می آید .هر چند كه از این تاریخ چند هــزار ســاله ،شــاید تــاریخ چنــد ســده بــه
صورت نوشته و مدون به دست ما رسيده باشد اما تاریخ كهن و ارزشمند آن قابل انکار نيست.
گستردگی و حجم این ادبيات نيز آنچنان قابل توجه و تأمل است كه بسياری از برجســته-
ترین ادیبان و منتقدان ادبی جهان در برابر این وسعت و غنا نتوانستهاند حيــرت خــود را پنهــان
دارند از آن جمله ماكسيم گورگی چنان از مالقــات بــا عاشـيقها و توجــه و بهــرهگيــری از هنــر
عاشيقی شگفت زده میشود كه عاشيقها را هومرهای عصــر مــینامــد و هــومر را كــه بزرگتــرین
داستان سرای یونانی است با هر عاشيقی قابل مقایسه میداند .در واقعيت هم عاشيق خنيــاگری
/ 172فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
است كه هم ساز میزند و هم میخوانــد و گــاه بــه رقــص نيــز در مــیآیــد .ســرودها را بيشــتر
عاشيقهای ماهر ،خود میسرایند ،داستانهای حماسی و عشقی روایت مــیكننــد و گــاه بــا ایــن
روایتهایشان تاریخ را زنده نگه میدارند .بنابراین حق را به ماكسيم گورگی میدهيم كه عاشيقها
را هومر عصر بداند.
از دهه ی سوم قرن بيستم در آذربایجان شــمالی تــالش مضــاعف بــه عمــل آمــد تــا آثــار
عاشيقی و شرح احوال عاشيقها گردآوری و دیوان هر یک تدوین گردد .این تالشها بســيار مثمــر
ثمر افتاد و صدها عاشيق شناسایی و دیوانهایشان تدوین گردید .از جمله بزرگانی كه بــه همــين
امر خطير همت گماشتند میبایست از پروفسور محمد حسين تهماسب ،همت عليزاده ،اهليمان
آخوندوف نام برد كه كارهای ارزندهی آنان ،راه را برای تــدوین تــاریخ ادبيــات عاشـيقالر همــوار
ساخت .تدقيقات ارزندهی پروفسور تهماسب و پروفسور حميد آراسلی نياز به بررسیهای عميــق
دارد و در این زمينه علم ،هنر و متدهای ادبی این بزرگواران چــراغ راه آینـدگان اســت .در ایــن
سالها در جمهوری آذربایجان بالغ بر صدها اثر (دیوان عاشيقی) به نگارش درآمد ،صدها عاشـيق
كه فقط نام و نشانی از آنها در زبان عاشيقهای معاصر وجود داشت مورد تــدقيق و بررســی قــرار
گرفت و در نهایت زندگی و آثارشان به دست آمد و شناخته شدند .در همان حال صدها عاشـيق
پا به عرصه نهادند و به خالقيت ادبی ـ هنری گرویدند .نيمه ی دوم قرن بيســتم در آذربایجــان
دوران شکوفایی ادبيات عاشيقی است كه آثار بسياری تدوین و چاپ شــد كــه از مهمتــرین آنهــا
میتوان به «عاشيق یارادیجيليغی» 1اثر پروفسور آراسلی و پروفسور تهماسب« ،عاشيق شعرینده
رئاليزم» 2از منتقد بزرگ آذربایجــان پروفســور ميــرزه ابراهيمــف نــام بــرد و دیــوان عاشـيقهای
معروفی چون عاشيق قوربانی ،عاشيق علسگر ،عاشيق شمشير ،مولال جومه ،خياط ميرزه ،ســاری
عاشيق ،عاشيق پناه ،عاشيق احمد ،عاشيق ميرزه و دیگــران كــه در ســالهای اخيــر تعــداد ایــن
عاشيقها و دیوانهای چاپ شده ،دیگر از شمارش بيرون است3.
چنين تحقيقات و تدقيقاتی در تركيه نيز اوج گرفت و ادبيات اوزانی بالندگی خــود را بــروز
داد و صدها اوزان پا به عرصه نهاد و در سطح آكادميک به بررسی ادبيات عاشيقها پرداخته شد.
اما در ایران ،تحقيقات در زمينهی عاشيقها را نویسندهی فقيد صمد بهرنگی آغــاز كــرد .او
در مورد برخی از عاشيقهای معروف تاریخ از آن حمله ساری عاشيق مقاالت ارزنــدهای نوشــت و
1آراسلي ،حمید ،م.ح .تهماسب ،عاشیق یارادیجیلیغي ،باكي.1960 ،
2میرزه ابراهیماف ،عاشیق شعرینده رئالیزم ،باكي. 1966 ،
3عاشیق علسگر ـ گؤزهللیك نغمهكاري ،ایكي جیلد ،باكي. 1963 ،
ـ عاشیق شمشیر ،باكي .1963 ،ـ عاشیق پناه ،باكي . 1966 ،ـ عاشیق احمد ،باكي . 1965 ،ـ عاشیق میرزه ،باكي . 1968 ،ـ
خیاط میرزه ،باكي . 1966 ،ـ مولال جوما ،باكي. 1966 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 173 /
جرقهی اصلی را زد 1.بعد از او میبایست از استاد محمدعلی فرزانه و استاد ح .م .صدیق نام بــرد
كه اوّلی در سال 44با انتشار بایاتيالر 2زمينه را باز كــرد و بعــدها كتــاب دده قورقــود را منتشــر
ساخت 3.ح .م .صدیق در دههی پنجاه با نگارش چندین مقاله و گردآوری ایــن مقــاالت در یــک
كتاب 4و در سال 1355بخشهایی از «آذربایجان شفاهی خالق ادبياتی» از افندیف و پاشــایف را
تحت عنوان «آشيقالر» 5به چاپ رساند .در همين سالها ،م .كریمی اثر «منظومــههای آذری» را
تأليف كرد كه در آن داستانهای حماسی و عشقی عاشيقها را گردآوری و مورد بررسی قرار داد6.
ناگفته نماند كه كتابهای كوراوغلو ،اصلی ـ كرم و عاشيق قریب جزو پرفروشــترین كتابهــای
تركی در ایران به حساب میآید .در عين حال عاشيقها در دوران پيش از انقالب اسالمی تا فجــر
انقالب در جشنها و سرورها ،قهوهخانهها و گاهی دانشگاهها به ارائه هنر عاشيقی مشغول بودنــد.
در بحبوحه ی انقالب ،تنها هنر موسيقی كه توانست در كانون این انقالب خــودی بنمایــد همانــا
عاشيقها بودند .اما بعد از انقالب صدها جلد كتاب در شعر و منظومههای عاشيقها چاپ و منتشر
شد و امروز هزاران كتاب عاشيقی در ایران نوشته شده است .تأثير شعر عاشيقی در ایران امــروز
(ادبيات و شعر معاصر آذربایجان) چنان قوی است كه بسياری از شاعران معاصر مــا در فرمهــای
شعری عاشيقها به شعر سرایی میپردازند .همهی اینها نشانگر بالندگی ایــن ادبيــات اســت .دور
نيست آن روزی كه با رسميت یافتن كرسی زبان و ادبيات تركــی در كشــور اســالميمان ،شــاهد
بررسی عالمانه و علمی این ادبيات به صورت آكادميک و امکانات دانشگاهی باشيم.
عاشيقهای امروز ،وارث گنجينهای فناناپذیر از هنــر و ادبيــات تــاریخی اســالف خویشــند و
سرودههای ماهرانه و داهيانهی آنان ،با ایدههای بشر دوستانه و هنر موسيقی جــذاب خــویش در
ميان مردم رواج یابد و هنر موسيقی جانی دوباره گيــرد .امــروزه نــه تنهــا در روســتاها بلکــه در
شهرها نيز مجالس جشن و عروســی بــا حضــور عاشـيقها شــکل مــیگيــرد و هــر روز ترانـهها و
منظومههای دلنشين خلق میشود.
عاشيق كه تداوم گر راه اوزان در هزارههای پيشين است ساز یا قوپوز 7مینوازد.
1صمد بهرنگي ،مجموعه مقاالت تبریز( 1347 ،یادآوري این نكته ضروري است كه زندهیاد صمد بهرنگي ،مقاالت خود را در
هفته ي نامهي ادبي هنر و اجتماع ،ضمیمة مهد آزادي چاپ ميكرد و سپس در اثر مستقل مجموعة مقاالت ،چاپ و منتشر شد.
2بایاتیالر ،گردآوري محمد علي فرزانه ،تبریز.1344 ،
3دده قورقود كتابي ،به همت محمد علي فرزانه ،تهران.1358 ،
4ح .صدیق ،هفت مقاله پیرامون فولكلور و ادبیات مردم آذربایجان ،تهران.1355 ،
5ح .صدیق ،عاشیقالر ،تهران.1355 ،
6محمدرضا آذرلو ،منظومههاي آذري ،تهران.1354 ،
7ساز یاقوپوز آلتي است شبیه تار ،مركب از 9سیم .همراه عاشیق ساز زن كه كار خوانندگي را نیز انجام ميدهد معموالً یك
باالبانچي و قاوالچي نیز مشاركت دارند.
/ 174فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
اوزان یا عاشيق به عنوان خنياگری چيره دست كه با سازی در دست و سينهای پر از ســخن و
هنر شعر و موسيقی رهبری ایل را بر عهده مــیگيــرد و در طــول هزارههــا و ســدهها بخــوبی از
عهدهی رسالتی كه به گردن گرفته بر آمده است .عاشيق ،داستانسرایی است كه با هنر شعر بــر
شيوایی داستانهایش میافزاید و با تنوع آهنگهایش رفتار مردمش را هــدایت مــیكنــد .او ،رهبــر
سياسی ـ مذهبی ایل بوده و در جشنها و شادیها ،جنگها و نبردها یار و مــددكار ایــل بــوده و در
انتهای هر كارزاری به جمعبندی تجربيات و تحليل و تفسير رویدادها پرداخته و تاریخ را با شعر
و روایتش به داستان كشيده است.
تصویر حک شدهای بر روی سنگ از یــک اوزان مربــوط بــه هزارههــای پــيش از مــيالد از
آذربایجان به دست آمده است .اوزان از زمان سومریان در طول حکومتها و مــدنيتهای مختلفــی
در ميان مردم ارزش و اعتباری داشته است .اوزان كه بعدها به عاشيق و بــه نظــری بــه عاشــيق
تبدیل شده است هنوز نظریات مختلفی را دور خود جمع كرده است .برخی از اســاتيد معتقدنــد
كلمهی عاشيق در لوحههای سومری به صورت Ashuxكه مركــب از دو جــزء Ash :از مصــدر
Ashmaxبه معنی خنياگری و جوش و خروش و uxپسوند اتصاف تركی باســتانی بــه معنــای
سرود ساز و كالم گو و در مجموع Ashuxبه معنی كسيکه با پيغام موزون خود نشاط و شــادی
می آفریند .اما همين كلمهی عاشيق در دورههای بعدتر و منسوخ شدن الفبای سومری ،گــؤگ-
تورك و اویقوری كه دوران پذیرش الفبای عربی میرسد كلمهی عاشـيق بخــاطر همصــدایی بــا
عاشق كه از عشق گرفته شده است تغيير معنی میدهد و همواره به صورت عاشيق نوشته شــده
است .البته بسياری از ادیبان و منتقدان آذربایجان هنوز عاشيق را بر عاشق عربی تــرجيح مــی-
دهند و از آن معنای خنياگری و نه عشق ورزیدن را در مییابند.
اما آلت موسيقی كه امروز «ساز» ناميده میشود قبالً قوپوز نام داشــت قوپــوز را نيــز از دو
جزء قوپ از مصدر Xopmaxبه معنای سروده و نظم و كلمه ی Uzبرگرفته از كلمهی اوغوز ـ
جد اساطيری تركان میدانند .اوزان و قوپوز هر دو ،عضو یک مقوله هستند و به نظر بســياری از
دانشمندان كه عمری را در بررســی اســاطير خلقهــا بــه ســر آوردهانــد معتقدنــد كــه آن مقولــه
عبارتست از آفرینش و ساماندهی چرخهی حيات .اوزان ،نوازندهی قوپوز است كه بی آن معنایی
ندارد و قوپوز بدون اوزان نيز از ایفای نقش خود باز میماند .داســتان ســاختن قوپــوز در كتــاب
باستانی دده قورقود چنين آمده است:
دده قورقود میخواست سازی بسازد كه با آن بتواند تمامی ملودیها را بنوازد ولــی تقــالی
او به نتيجه نمیرسيد .روزی در جنگل كه در پی یافتن درخت مناسب برای ساختن ساز بود بــه
شياطين برخورد .شياطين از او خواستند سازی را كه مقرر بود بسازد به آنان نشـان دهــد .ولــی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 175 /
دده قورقود به بهانهی خروج از جنگل ،از موضوع طفره رفت و بعد پشت درختی پنهان شد و به
صحبتهای آنان گوش داد و شنيد كه شياطين در مورد جنس ساز به صــحبت مشــغولند ،بــدین
قرار :اگر دده قورقود بخواهد چنان سازی بسازد جنس آن از هر چوبی مقدور نيست بلکه چــوب
آن باید از درخت لوگ ژیت باشد كه آنرا چوپان وحشی شکسته است و پوست آن باید از پوست
دل شتر و تارهای آن از موی دم اسب سفيد باشد و او آنها را روی كدو تنبل محکم كنــد و بعــد
تارهای آنرا با مادهی چسبندهای بمالد تا ساز خوبی مهيا گردد1 .
البته این درخت باید همان درختی باشد كه قاراچيق چوبان در داستان «یغمــای خانمــان
سالور قازان» از زمين بركنده است .آقایار شوكور اُف معتقد است درخــت در مفــاهيم اســاطيری
نماد 8جهت و رمز كيهان است و درخت بیمرگی و جاودانگی است .شتر نماد عالم اثيری (بين
ناسوت و ملکوت) ،اسب سفيد عالم نور و الهوت است و كدو تنبل نشانهی خرد و زمينــی بــودن
است .پس ساز دده قورقود چهار عنصر نمادین دارد .این نمادهای زمينــی ،اثيــری و الهــوتی در
ساز جمع شده اند .شکستن درخت ،نشان گذر از عالمی به عالم دیگر معنــا مــیشــود و اســکلت
قوپوز كه از آن درخت ساخته شده پس قوپوز نقش تحویل و تحول در آفرینش را بر عهــده دارد
و یا به عبارت دیگر وحدت مبداء و مقصد است.
این عالم نيز «قوپوز» را از دو جزء قو و پوز میداند كه قو به معنی صدا ـ همانگونه كــه در
كلمهی قوالق به معنی صداست و پوز به صورت فعل امر پوزماق ،یعنی در هم ریختن مــیباشــد
بنابراین معنای آن «اعالم كننده» یا «صدا پراكن» نوشــته شــده اســت .قــو بــه معنــی صــدا در
ضربالمثل «قو وورورسان قوالق توتولور» به كار رفته است.
تفسير دیگر از كلمهی قوپوز آنست كه این كلمه را از دو جزء قوپ +پوز از مصدر قوپمــاق
و پوزماق دانسته اند .امروز معنای نقش آفریدن صدا و حتی به معنی ســاز آفــرینش نيــز مــورد
قبول قرار گرفته است.
در داستانهای دده قورقود كه اصوالً میتوان جزو نخستين محصوالت ادبيــات عاشـيقی بــه
حساب آورد ،میتوان مفاهيم اساطيری مردم ترك را یافت .در تک تک این داســتانها اســطوره و
مفاهيم اساطيری نهفته است كه هرچند در دنيا روی این موضوع بسيار كار شــده اســت امــا در
كشور ما هنوز موضوعی ثقيل و دیر هضم به حساب میآید.
ادبيات عاشيقی شامل آثاری چون داستانها ،دیوان اشــعار ،آهنگهــای موســيقی اســت كــه
عاشيقهای بزرگ در طول هزارهها آفریدهاند و این داستانها ،اشعار و موسيقی ،بخــش عظيمــی از
فرهنگ ملت ماست و آنچنان غنی و پر بار است كه در ميان دیگر ملتها چنين غنــایی را نمــی-
1
آقایار شوكوراف ،دده قورقود میتولوژیسي ،باكي ، 1999 ،ص 35ـ . 34
/ 176فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
توان یافت .زندگی و خالقيت عاشيقها نيز جزو این ادبيات به شمار میآید .با ایــن توصــيف مــیتــوان
گفت كه ادبيات عاشيقی ملت آذربایجان ،خود مدنيتی قابل توجه و درخور افتخار و باليدن است.
بیتردید داستانهای باستان تركان همچون داستانهای آلــپ ارتونقــا ،گــؤگ تــورك ،ارگنــه
قون ،ماناس و غيره و مهمتــر از همــه داســتانهای اســطورهای كتــاب دده قورقــود جــزو ادبيــات
عاشيقی است كه جز كتاب اخير ،بقيهی داستانها به صورت پراكنده به دست ما رســيده اســت و
كتاب دده قورقود كه به احتمال بسيار زیاد نگارش آن به سدهی پنجم هجری مربــوط مــیشــود
موضوع آن نشانگر بينشهای اساطيری مردم آذربایجان است و مسلماً بــه دوران پــيش از اســالم
مربوط میگردد.
امروز در گوشه و كنار آذربایجان صدها عاشيق به خالقيت ادبی و هنری مشغولند و مالــک
گنجينهای عظيم هستند كه با روحيه و ایدههای بشر دوستانه و بــا الهــام از زنــدگی ،طبيعــت و
مدنيت غنی مردم آذربایجان بخشی از فرهنگ ملت بزرگــوار مــا را تشــکيل مــیدهــد و ادبيــات
عاشيقی نه تنها در جشنها و عروسيها ،بلکه در ميدان كار و تالش نيز لحظه به لحظه بــا زنــدگی
مردم ما عجين شده است .امروزه نه تنها در روستاها ،بلکه در شهرها نيز جشــنی بــدون حضــور
عاشيقها و بدون موسيقی اصيل آن برگزار نمیشود .عاشيقها در مجالس مختلف عالوه بر ســاز و
نغمههای شادی آفرین ،با سخنان حکمت آمــوز و پنــد و نصــيحتهای مانــدگار بــا منظومــههای
دلنشين نيز مردم را به شوق می آورند.
عاشيق معموالً تنها نيست بلکه همراه با دو ـ سه نفر دیگر تحت عناوین باالبانچی ،قاوالچی
و زیرناچی ،اركستر كاملی را تشکيل میدهند و گاه با رقص و پایکوبی ،برنامهی خــود را تکميــل
میكنند .منبع الهام عاشيقها همين زندگی و كار و تالش مردم عادی است كــه زوایــای همــين
زندگی در سرودهها و ساختههای عاشيقها با مهارتی استادانه به تصویر كشيده میشوند .غمهــا و
شادیها ،آداب و رسوم تودههای مردم ،گسترهی اصلی و اساسی هنر عاشيقی است كــه از اعمــاق
سدهها سر برآورده و به روزگار مــا رســيده اســت .ایــن ادبيــات را جــزو ادبيــات شــفاهی مــردم
آذربایجان میشناسيم چرا كه تا سدهی اخير بيشتر این ميراث به صــورت شــفاهی و ســينه بــه
سينه نقل شده و به صورت مدون به دست ما نرسيده اســت .تنهــا در ســدهی اخيــر اســت كــه
هزاران كتاب ارزشمند در ساحهی این ادبيات گردآوری شده است .البته طوری هــم نيســت كــه
تمامی این ادبيات شفاهی باشد بلکه در خالقيت عالمان و شاعران كالسيک آذربایجان ،بســياری
از هنرهای عاشيقی موجود است و حتی برخی از كالسيکهــای بزرگوارمــان همچــون نســيمی،
ختایی و دیگران در این شيوه و سبک به خالقيت ادبی پرداختهانــد حتــی روایــت و ذكــر رفتــه
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 177 /
است كه شاه ختایی عالوه بر قوشماها و گرایلیهایی كه در دیوان خود جای داده است ساز نيــز
میزده است.
در مرحلهبندی ادبيات عاشيقی میتوان رستاخيز ادبی شــاه ختــایی را نقطــهی عطفــی در
ادبيات عاشيقی دانست چرا كه در متون پيش از آن همواره نام عاشـيق بــه صــورت اوزان بــرده
شده و ساز همواره قوپوز خوانده شده است اما از زمان قره قویونلو ،آق قویونلو و بــویژه صــفویان
نامهای عاشيق و ساز همه گير شده است.
اگر سر منشاء ادبيات تركی را آسيای ميانه بدانيم ،ادبيات عاشيقی نيز از همين خطــه ســر
بر آورده است .داستانهای موالن كه به صورت «موالن توركوسو» در منــابع چينــی زنــده مانــده
است جزو نخستين منظومههای عاشـيقی اســت كــه متأســفانه عــدم تصــاحب مــا و حمایــت از
فرهنگ خود ،امروز موالن به عنوان یک رزمندهی چينی معرفی شده است كــه عليــه هونهــا بـه
مبارزه برخاسته است! 1این در حاليست كه در منابع چينی ،موالن دختر مبارزی است از هونهــا
كه عليه سلسلهی چينيان میجنگد.
موسیقی عاشیقی
عاشيق داستان سرا ،نقال ،خواننده ،نوازنــده و شــاعر مردمــی آذربایجــان اســت و در كنــار
موسيقی آذربایجان ،خود گنجينه ای سرشار و منبع تغذیهی موسيقی ملی و رســمی آذربایجــان
است .همچنانکه میدانيم موسيقی در ميان مردم آذربایجان از قدمتی كهــن برخــوردار اســت .از
حکاكیهای روی دیوارهای غار تا به دست آمدن مجسمهای سنگی در حاليکه اوزانــی قوپــوز در
دست مربوط به هزارههای پيش از ميالد ،نشانگر قدمت موسيقی در ميان مردم آذربایجان است.
ادبيات آذربایجان همانند بسياری از ملتهای دیگر با ادبيات داستانی آغاز شده اســت و موســيقی
در ادبيات داستانی ،همزاد شعر است ،زیرا داستانها همواره به زبان نظم و آهنگدار بوده و اصــوالً
این داستانها به صورت شعر و همراه با آالت موسيقی روایت میگردید .داستانهای مربوط به آلپ
ارتونقا ،آتيال ،اوغوز و دیگر قهرمانان مردم ترك زبان همــواره بــه شــعر و همــراه موســيقی بــوده
است .نظامی گنجوی برخی از روایتها و نقل داستانها را در كتابهای خود ترسيم كــرده اســت .بــا
توجه به قدمت تمدن در آذربایجان شواهد تاریخی مانند طرح روی دیواره ی غارهــا ،ظرفهــا و...
تجربههای موسيقی بشر را در این دیار به دوران پيش از ميالد میرسد .محققان تأیيد كرده انــد
1داستان این دختر قهرمان هون از طرف شركت ...آمریكایي به صورت كارتون ساخته شده و به اكثر زبانهاي دنیا نیز دوبله
گشته است كه در آن ،موالن كه خود از هونهاست داراي ماهیت معكوس ساخته شده و علیه هونها شخصیت پردازي شده است!؟
/ 178فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
كه تجربههای اوليه بشر در ایجاد و تركيب اصوات و به وجود آوردن ابزار و آالت موسيقی هم در
این منطقه ،زودتر از دیگر جاها انجام گرفته باشد.
داستانهای دده قورقود ،شاهدی بر غنای موسيقی در این دیار اســت امــا بــا آمــدن اســالم،
تعریف دیگری از موسيقی وارد ميدان گردید .محدودیت اسالم در موسيقی شامل حال درباریان
و جلوگيری از خوشگذرانيها و لهو و لعب شــاهان و اشــراف مــیگردیــد در صــورتيکه موســيقی
آذربایجانی رنگ شدید و تند مذهبی و آیينی داشته است بطوریکه موسيقینوازان آذربایجــان از
جمله عاشيقيها ،رهبری مذهبی مردم را نيز بر عهده داشتهاند.
اما در قرنهای سوم و چهارم هجری ،موسيقی از نظر علمــی مــورد بحــثهــای دانشــمندان
آذربایجانی قرار گرفت .ابوالحسن بهمنيار كه در فلسفه از پيــروان معلــم اول بــه شــمار مــیآیــد
كتابی در باب موسيقی تأليف كرده و كارهای علمی ابوریحان بيرونی را در باب موســيقی تــداوم
بخشيده است .محققان معتقدند بهمنيار در قــرن پــنجم هجــری پایــههای علــم موســيقی را در
آذربایجان محکم كرد 1.قطران تبریزی در دیوان اشعارش به موسيقی و آالت موسيقی پرداختــه
است .خاقانی شروانی هم از فعاليت نوازندگان در آذربایجان یاد میكند ،نظامی گنجوی نه تنهــا
از نوازندگان و مغنیهای مرد بلکه از نوازنــدگان و رقاصــان زن نيــز در آذربایجــان مــینویســد و
نهایت موالنا فضولی از جمله شاعران واال مقامی است كه با تار و چنگ نوازندگی میكرده اســت.
سازی بادی به نام دودك نام میبرند كه اوليا چلبی اختراع آنرا به خواجه نصــير طوســی نســبت
میدهد و خواجه نصير آنرا در آذربایجان اختراع كرده و مورد استفاده قرار داه اســت و محققــان
معتقدند همان توتک كه امروز مردم بدان اطالق میكنند همان دو دوكی است كه خواجه نصير
ساخته است.
در دورهی سلجوقيان ،موسيقی آذربایجان رشــد قابــل تــوجهی یافتــه و پــرداختن بــه فــن
موسيقی مورد حمایت قرار گرفته است در این دوره ظهور صفی الدین اورموی ،نقطهی اوجی در
این هنر به شمار میآید و نگارش چند جلد كتاب در باب موسيقی دارای اهميت خاصــی اســت.
در سدهی بعدی ،دیگر موسيقيدان بزرگ آذربایجان ـ عبدالقادر مراغهای هم عصر اميرتيمــور پــا
به ميدان نهاده و موسيقی این سرزمين را رشــد داده اســت .مــورخين ،دوران اوزون حســن را از
دورههای رونق موسيقی آذربایجان به شمار میآورند2.
موسيقی عاشيقی در زمان قرهقویونلوها و آغقویونلوها به اوج هنر خــود رســيده اســت و در
زمان شاه اسماعيل صفوی اوج شکوفایی موسيقی آذربایجانی ـ عاشيقی را شــاهدیم و بــه تأیيــد
1روح اله عباس خاني ،سیر تطور هنر در آذربایجان ،تهران ، 1381 ،ص . 268
2سیر تطور هنر در آذربایجان ،ص . 969
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 179 /
همهی محققان این موسيقی در زمان صفویان ،عالقهی تودهی مردم را جلب كرد و موســيقی در
قهوه خانهها ،كاروانسراها ،ميادین شهرهای آذربایجان اجرا میگردیــد و عاشـيقها مــورد احتــرام
قرار میگيرند .عاشيق هنرمندی است كه هم شاعر ،هم نوازنده ،هم خواننده و هــم داســتانگــو
میباشد .ویژگی مهم موسيقی عاشيقی با داشتن خاستگاه مردمی ،با غمها و شادیهای مــردم بــه
وجود میآید و از گذشتههای دور تاكنون به طور شفاهی و غير رسمی ســينه بــه ســينه منتقــل
شده و باقی مانده است .رسالت عاشيق در این بوده است كه ایــن ویژگــی را حفــظ كــرده و در
بند ابتذال و بیمحتوایی نيفتند.
زن در آفرینش عاشیقها
سيمای حقيقتی زن در آذربایجان را میتوان در آفریدههای فولکلوریک مردم مشاهده كرد
زیرا در این آفریدهها زن را به گونهای كه مردم دوست میدارند زینت دادهاند و بــدان گونــه كــه
میپسندند میآفرینند .در هــر ســه گونــه از منظومــههای آذری (حماســی ،حماســی ـ عشــقی،
عشقی) سيمای زن هماهنگ با مضمون منظومه خلق شده است .در منظومهی حماســی زنــانی
چون بانو چيچک ،سالجان خاتون ،نگار ،هاجر و...در كنار زیبایی سحر انگيز خویش از شجاعت ،
دالوری و جنگاوری برخوردارند و در راه آزادی وطن و ایل خویش به مبارزه روی مــیآورنــد .در
منظومههای حماسی ـ عشقی ،زنانی چون عرب زنگی ،رعنا خانيم و ...زیبایی و محبت از یکســو،
جنگ و دالوری از دیگر سو چاشنی زندگی پر تالطم و هيجان قهرمانان منظومههاســت .امــا در
منظومههای عشقی ،زنان منظومه چون اصلی ،گولگز ،پری ،سارا و ...در راه وصال به عاشق خــود
به رفتارهای انسانی چون وفاداری ،صداقت ،پاكی ،نجابت ،فداكاری و تحمـل دردهــا و رنجهــای
دوران متوسل میشوند .ناگفته نماند هر یک از این گونههای منظومــه ،بــه زمــان خاصــی تعلــق
دارد؛ از جمله داستانهای حماسی ددهقورقود به دوران پيش از اسالم مربوط میشود ،داستانهای
كوراوغلو به قرن 15و قاچاق نبی به سدهی پيشين منســوب اســت ،همــين گونــه منظومــههای
دیگر در سدههای مختلف رخ داده و آفریده شدهانــد .بــیشــک در آفــرینش منظومــهها ،اوضــاع
اجتماعی ـ سياسی ـ فرهنگی دوران ،همچنين محيط آفرینش در روند شــکلگيــری شخصــيت
قهرمانان و پروسه ی منظومه تأثير داشته است.
مضمون اصلی منظومههای عاشــقانه ،دوری و جــدایی ،آرزوی وصــال و قصـهی حرمــان و
حسرت است .در منظومهی عاشيق قوربانی ،پری دختر زیبا و وفاداری است كــه در راه ســوگلی
خویش به انتظاری طوالنی و تحمل دردها و مصيبتهای فراوان طاقت مــیآورد( .عاشـيق قربــانی
نخستين عاشيق آذربایجانی كه دیوان كاملش به دستمان رسيده است و در دربار شاه اســماعيل
/ 180فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ختائی در مجالس شعر شركت داشته است) شاه صنم در منظومهی عاشيق قریــب 16ســال در
انتظار برگشت یار خویش صبر میكند .هرچند كه خواستگاران فراوان دارد اما به عاشيق قریــب
فقير و بیكس اما دالور و عاشق دل بسته است و به این عشق وفــادار مــیمانــد .عاشـيق قریــب
برای تهيهی جهيزیه سنگينی كه برای شاه صنم مقرر كردهاند 16سال در دیار غربت از طریــق
خالقيتهای هنری تالش میكند و با دهها حادثه روبرو میشود .گولگز دختر زیبــایی اســت كــه
دل به عاشيق عباس توفارقانلی (عاشيق بزرگ آذربایجان در زمان شاه عباس صــفوی اســت كــه
دیوانش امروز در دست است) سپرده است هرچند كه زیبائی خيره كننده اش شاه ستمگر ایران
ـ شاه عباس كبير! را واداشته است او را به دربار شاهی ببرند و در حرمسرا طعمه شــاهانه اش ســازند
اما این سوگلی پاك و نجيب ،عاشيق عباس را بر شاه ترجيح میدهد؛ چرا كــه عاشـيق عبــاس نيــز
دل در گرو او دارد و برای وصال به یار خویش با ساز و سخن به جنگ شاه غدّار میرود.
از توفارقان تا اصفهان همراه كاروان به راه میافتد و در سرای شاهی با هنر ساز و سخن بــه
مقابله با حيلههای شاه عباس مینشيند و سوگلی خویش را در این مبارزه تن به تن از شاه می-
ستاند و به ایل خویش برمیگردد.
زمينه ی خالقيّت این منظومهها ،نشان دادن حرمانها ،حسرتها ،رنج و عــذاب زنــانی اســت
كه در آن دوران تحمل میكردهاند .سيمای این زنان مبيّن اوضاع نابسامان اجتمــاعی ـ سياســی
است و در هر اوضاع و احوالی ،سيمای زنان این منظومه ،مجســمهی پــاكی و وفــاداری ،عشــق و
محبت ،حسرت و درد است و بيانگر ستمی است كه بر زنان میرفته است و زنان این منظومهها
از نجابت ،عشق ،صداقت حماسهها آفریدهاند.
حوادث این منظومهها بسيار اندك است اما عاشيقها كه راویان داستانهایند هفتهها و ماههـا
با ساز و شعر ،قصه را دنبال میكنند در حاليکه ميجبينــيم كــل داســتان را مــی تــوان در چنــد
دقيقه تعریف كرد .عاشيقها از این روایتهای طوالنی چه انتظاری و چه هدفی دارند؟ هدف یکــی
است و آن نشان دادن صــميميت ،صــداقت ،پــاكی ،نجابــت ،فــداكاری ،محبــت و ...اســت و جــا
انداختن سيمای دوست داشتنی زنی كه این همه را در خود دارد.
جا دارد ،نظری كوتاه به داستان سارا داشته باشيم :سارا دختر زیبا روی و ســادهی یکــی از
روستاهای آذربایجان است .زمان وقوع این داستان به دوران معاهدهی گلســتان و تــركمنچــای
برمیگردد كه بين دولت روس و ایران بسته شده و آذربایجان به دو قسمت تقسيم شــده اســت
كه یک قسمت آن زیر سلطهی روس رفته است .سارا دختر زیبارخ و سادهای كه مادر خویش را
در دوران كودكی از دست داده و تنها با پدر خویش «سلطان» بزرگ شده و اینک دل به جــوانی
ساده از روستای خویش داده اســت كــه او نيــز كــار ســادهای چــون شــبانی دارد .چوپــان بــرای
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 181 /
چرانيدن گوسفندان به یيالق میرود ،در این حين ،خانی از آن سوی ارس به روستای آنان می-
آید و زیبائی سارا چشمان هيز او را خيره میكند .تصميم میگيرد به هر قيمتــی شــده ،ســارا را
یار خود سازد و تهدید می كند كه اگر سارا را بدو ندهند به زور ستانده و تمامی روستا را زیــر و
رو خواهد كرد .هر چند كه سلطان ،پدر سارا در برابر او مقاومت میكند اما سارا به ظــاهر مــی-
پذیرد كه لباس عروسی خان را بر تن كند تا از خونریزی و قتل و غــارت روســتائيان جلـوگيری
كند .لباس عروسی بر تن میكند و رهسپار ایل خان كه در آن ســوی ارس اســت مــیشــود امــا
موقع گذر از پل رودخانه ،خود را به جریان رود خروشان می اندازد تا دست نامحرم بدو نرسد.
آری داستان سارا به همين سادگی است اما دنيایی محبت ،صداقت و عشــق در آن نهفتــه
است و از آن رازی بزرگ ساخته است بطوریکه عاشيقها ماهها به روایت آن ادامــه مــیدهنــد تــا
بتوانند عظمت ،صداقت ،وفاداری و فــداكاری ایــن دختــر ســادهی آذربایجــانی را نشــان دهنــد.
پرداخت این داستان در دل روستائيان ساده آذربایجانی و زبان شيوای عاشـيقها صــورت گرفتــه
است .این حادثه در زمان خــود چنــان انعکــاس در اكنــاف آذربایجــان یافــت كــه شــاعر بــزرگ
آذربایجان ،ابولقاسم نباتی با تخلص«خان چوبان» شــعری زیبــا در بيــان صــداقت و پــاكی ســارا
سرود و ترانه معروف «آپاردی سئللر سارانی» در این زمينه ورد زبانها شد .یــادآوری ایــن نکتــه
ضروری است كه هر بيت از شعر او بيانگر مسائل سياسی ـ اجتماعی آن دوران است و به همين
خاطر چون در ابهامی بزرگ باقی مانده است و در حقيقت رمــز و رازهــای سياســی ـ اجتمــاعی
آذربایجان است كه در دوران پنجاه سالهی خفقان پهلوی كسی را یــارای پــرداختن بــدان نبــود.
سيّاليّت و عشق زالل از یک سو ،خفقان سياسی از سوی دیگر ،هالهای از ابهام دور این منظومــه
كشيده است.
/ 182فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
1
عاشیق قوربانی
قرن دهم هجری ،دوران شکوفایی فرهنــــگ و ادبيات
آذربایـجان به شـمار میآید 2.در این ســـده ،توسعه و
رشـد هنرهـای مخـتلفی مـاننـــد نقـاشـی ،خـطاطی،
موسيـقی و نيـرومندی روابـط ســياسـی ـ اجتماعی
سبب پيدایش ادبياتی غنی و بالنده در ایــن دوران
شد .در همين قرن دهها دیوان شعر بوجود آمد ،اوج
غزل تركی و بزرگترین غزلسرای آذربایجان ،موالنا
فضولی با 19اثر جاودانه وارد عرصه شد ،نسخههای
چندی از عظيمترین یادگار تركان ـ كتاب دده
قورقود ـ در این دوره استنساخ گردید ،دربار صفوی جمعی از بزرگترین شعرای تركیگوی را
پيرامون خود گردآورد ،هنر عاشيقی توانست در كانون توجه دولت و ملت قرار گيرد ،عالوه بر
آنکه عاش يقهایی مثل محمد امانی و قوربانی در دربار و در كنار شعرای بزرگ جای گرفتند در
ميان تودهی مردم نيز این هنر طالبان فراوان یافت.
كلمهی عاشيق در این دوره بر زبانها افتاد اما باید به خــاطر داشــت ایــن عنــوان یــا لقــب
حداقل دو قرن پيش از این زمان نيز برای شاعران بزرگــی ماننــد عاشـيق پاشــا ،یــونس امــره و
دیگران به كار رفته بود ،هر چند كه پيشتر از این دوره عنوان اوزان مطرح بــوده اســت .عاشـيق
آنچنان بين مردم رایج گشته بود كه حتی محمد امانی كه یکی از شاعران بلنــد مرتبــهی دوران
نهضت ختایی است با عنوان عاشيق بين مردم معروف گشته بود.
در هر صورت ،ادبيات عاشيقی آذربایجان را همواره بعد از دده قورقود كه با عنــوان اوزان از
او یاد میگردد ،عنوان عاشيق نيز با عاشيق قوربانی وارد ادبيات گشــته اســت .ادبيــات عاشـيقی
بخشی قابل مالحظه از ادبيات شفاهی مردم آذربایجان است ،بنــابراین اشــعار ،داســتانها و دیگــر
آفریدههای عاشيقی سينه به سينه ،نسل به نسل ،دیار به دیار گشته و در قرنهای متمــادی ،گــاه
توسط عالقمندان گردآوری و ثبــت شــده و گــاه در گوشــه و كنــار نسـخههای خطــی از دیــوان
شاعران بزرگ نيز تحریر گشته است ،اما گردآوری جــدی و علمــی ایــن آثــار از اواخــر قــرن 19
1براي تهیهي شرح احوال عاشیق ها كه به ترتیب خواهیم آورد از دو كتاب پر ارزش «آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي» پاشا
افندیف استفاده شده است.
2م .كریمي ،تاریخ ادبیات آذربایجان ،جلد ،2زنجان.1384 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 183 /
شروع شده است و در اندك مدتی وارد تاریخ ادبيات ملت ما شده است .پروفسور حميد آراســلی
در نشر نخست «تاریخ ادبيات آذربایجــان» بــه ســال ،1943از روابــط صــميمی شــاه اســماعيل
صفوی و عاشيق قوربانی سخن گفته و از شعر:
مـرشد كامليم ،شيخ اوغلـو شاهـيـم
بير عرضيم وار قوللوغونا شـاه منــيم
عزیز باشين اوچون ،اوخو یـازیـمـی
آگـاه اول حالميدان گاه با گاه منيم.
چنين مستفاد شده است كه عاشيق قوربانی هم عصر شاه اسماعيل بوده و درد دل خود را
با شاه در ميان نهاده است .حميد آراسلی با دیگر شعر تازه به دست آمدهی قربانی:
من حق عاشيقی یام حق یوال مایل
كيتابيم قرآندیر ،اولـموشـام قایـل
ای مـنيم سلطانيم ،شاه اسمـاعيـل
دردیمين الـينـدن فـریـادا گـلدیـم.
با قاطعيت تمام از معاصر بودن این دو شخصيت دفاع میكند .به دنبال او ،پروفسور محمد
حسين تهماسب نيز دربارهی شخصيت قربــانی و رابطــهاش بــا شــاه اســماعيل بــه نوشــتهی ح.
آراسلی استناد میكند 1.در این ميان نخستين اطالعات دقيق و جامع را مــدیون ســلمان ممتــاز
هستيم كه حداقل 20سال جلوتر از نشر تاریخ ادبيات آذربایجــان ،بــا تــدقيق و بررســی عميــق
اشعار قربانی و داستانهای منسوب بدو دریافته بود كه در زمان شاه اسماعيل صــفوی ،هــر چنــد
كه قربانی را دست بسته به حضور شاه میبرند .اما قربانی در این زمان شخصيت شناخته شدهی
عالم علم وادب بوده است و نشان میدهد كه در این زمان سنی از او گذشته بوده است .از سوی
دیگر عاشيق قوربانی اشعاری دربارهی وفات شاه اسماعيل سروده است و حتی در مراسم تــدفين
شاه اسماعيل شركت داشته است با این تفصيل ،عاشيق قربانی پيش از شــاه اســماعيل بــه دنيــا
آمده و بعد از او نيز زیسته است2.
قوربانی در اشعار خود ،از دست وزیر پيش شاه شکایت میبــرد و او را كــه دســت بســته از
روی پل آراز گذراندهاند و به حضور شاه آمده اســت تــالش مــیكنــد شــاه عــادل را از اوضــاع و
چگونگی وضع آگاه گرداند 3و با صراحت از اینکه آسوده خاطر در دیــار و خانــهی خــود نشســته
بوده است او را در بدر و آواره كرده اند ،سخن میراند:
1آراسلي ،حمید ،آذربایجان ادبیاتي تاریخي 2 ،جیلد ،1960 ،باكي.
2م .كریمي ،عاشیق ادبییاتي ،پیك آذر.1381 ،
3عاشیق قورباني ،دیوان ،باكي.19 ،
/ 184فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بـولبولایدیم ،آیری دوشدوم گولومدن
فـلـک ووردو جـدا سـالدی ائـلميدن
قـوربـانــییــم قـارا وزیــر الـيندن
شيـخ اوغـلـونـا شـيکایته گـلميشم.
با این شعر ،معلوم میگردد كه قوربانی به دربار شاه اســماعيل راه یافتــه و از ایــن فرصــت
بهره جسته تا از وزیر او شکایت كند .در این زمينه ادیبان بزرگ آذربایجان مانند ميــرزا ابــراهيم
اف ،محمدحسين تهماسب و دیگران تدقيقات را به عمل آورده و اوضاع زمان را از نظر اجتماعی
و سياسی به بررسی نشستهاند .آنان در بررسیهای خود از بيــنشهــای مترقــی عاشـيق قربــانی
دفاع كرده است در یک دورهی پرآشوب ،دشمنان این شاعر مردمی ،او را به مخالفــت بــا دیــن و
مذهب متهم ساخته و دستگير ساختهاند .او در این مقطع تاریخی صاحب نظر و اندیشه بــوده و
بين تمام مردم از موقعيت خوبی برخوردار بوده و طرفدارانی داشته است .دشــمنان بــا اتهامــاتی
واهی او را اسير دست مأموران میسازند و به صورت دست بسته از پل خدا آفرین گذرانده و بــه
محکمه و دیوان شاه اسماعيل میآورند .او كه موفق به حضور در دیوان شــاه اســماعيل شــده از
فرصت استفاده كرده و حقایق را به گوش شاه و مرشد كامل میرساند.
همين ادیبان به این نتيجه نيز رسيدهاند كه این دیدار دو شخصــيت برجســتهی ادبيــات
آذربایجان ،نخستين دیدار نبوده و آندو قبالً با هم آشنا بودهاند 1.در تاریخ خواندهایم كه در ميان
قشون شاه اسماعيل و در پيشاپيش طليعهداران لشکر او ،عاشيقها با ساز و آواز در تهيج سربازان
عليه دشمن فعاالنه شركت داشته و خود شاه اسماعيل ساز میزده و اشعار مردمــی مــیســروده
است .بنابراین عاشيق قوربانی در چنين موقعيتی میبایست از ارزش و احتــرام خاصــی در دربــار
برخوردار بوده باشد كه نظر ادیبان نيز چنين بوده است .بين این دو شخصيت اختالف مذهبی و
بينشی نيز منتفی دانسته شده است مگر اینکه دشــمنان قوربــانی ،بــا اســتفاده از بــل بشــوهای
احتمالی در مناطق دور از مركز ،چنين شخصيت واالیی را بــه بهانــههای واهــی دســتگير كــرده
باشند كه قوربانی نيز با استفاده از هنر و موقعيت خود ،در راه رفع چنــين محــدودیتهایی زبــان
گشوده است.
در اشعار عاشيق قوربانی نشان داده شده است كه عالوه بر اینکه شاه اســماعيل بــه عنــوان
پيرو مرشد او به حساب آمده ،وی آماده بوده است جان خود را در طبق اخالص نهاده و تقدیم
شاه جوان بکند .او وقتی میگوید« :آگاه اول حاليمدان گاه به گاه منــيم» (گاهگــاهی از احــوال
من خبردار شو) نشان میدهد كه رابطه ی قبلی با شاه داشته و از او مــیخواهــد كــه از وضــع و
1آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،ص .141
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 185 /
حال او بی خبر نباشد و گاهگاهی از احوال او خبر بگيرد .مسلماً ایــن آشــنایی بــه خــاطر شــاعر
بودن خود شاه اسماعيل نيز بوده است.
دهها شعر از دیوان عاشيق قوربانی ،در موقعيتهای متفاوت در رابطه با شاه اسماعيل مــی-
باشد و نشان میدهد كه دیدار ایندو زود به زود تازه می شده و باهم و به هم عالقــه داشــتهانــد.
عاشيق قوربانی مرثيهای تحت عنوان «گئتميش ایدیم مرشدیمه ،دردیمــه دوا قــيال» بــه وفــات
شاعر منحصر كرده است نشان میدهد كه از دیدار آن دو زیاد نگذشته است .زیرا شاه اسماعيل
را در بهار آن سال مالقات كرده بود و در این شعر نشان میدهد كــه همــراه حســن بيــگ خــان
شکی در گرجستان بوده و سپس از آنجا به اردبيل آمــده و بــا شــاه مالقــات كــرده و ســپس بــه
(دیری) روستای عاشيق قوربانی برگشته بوده است و باز مجبور بوده است به دالیلی كه هنوز بر
ادیبان روشن نشده به تبریز بياید كه با خبر مرگ شاه اسماعيل روبرو میگردد .عاشيق قوربــانی
در شعری دیوانی كه به وفات شاه نوشته است آشکارا چنين میگوید:
فـلک ،سـنـله ووروشماغـا بير قابـل مـئيـدان اوال
توت اليمی فـورصت سنين ،كاش بئله احسـان اوال
گـئـتميـش ایدیم مـرشدیمه ،دردیـمـه دوا قيـال
من نه بيليم من گلينجه خاك ایـلـه یـکسـان اوال.
م.ح .تهماسيب با استناد به شعر:
عـزبـدن یــوز اوچ كـئـچــنـده
اجـل جـاميـن ایچـدی شاهـيـم
بــو دونيـا دان كؤچـدو شاهـيم.
با استفاده از ماده تاریخ به حساب ابجد كلمهی عزبدن» سال 827را نشان میدهد كه بــه
گفتهی خود شعر 103سال بدان اضافه گردد ســال 827+103=930دقيقـاً ســال وفــات شــاه
ختایی است و سال 827نيز سال پوست كندن عمادالدین نسيمی كه برای شاعر مبداء تــاریخی
به حساب آمده است.
اما دیوانهایی كه در زمان شاه اسماعيل برگزار میشد مورد اعتراض شدید عاشيق قوربانی
است و بسياری از دستگير شدگان به اتهامات واهی صورت میگرفته است .نمونــهای از اعتــراض
عاشيق قوربانی را به چنين دیوانهایی در ذیل میخوانيم:
كــوفــه اهــلـی ،بـیحيـاالر ،حيا شـرمـی ـ آتـدیـالر
آرام اوالن یـولـدان چـيخيب ،بـير ـ بــيرین آلداتدیـالر
قــاضی شـرعـه رشـوت وئریب ،شرعی بـاطل ائـتـدیلـر
/ 186فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بو دیـوان كی ،دیـوان دگـيل ،عـدالت دیـوان گـره ك.
آخشام اولجاغين مشـرقـده باتدی شمـس ،دوغـدو قمر
یـئـر اوزونــه غــلـغـلـه دوشــدوكی تـا اولـدو سـحر
عـاقليم ایـتـيـردیم ،اليم تـيترهر ،گـؤزم آغـالر سراسر
پيـریم گيریب اول نقـابه گئتمهلیایـدی جوان گـرهك.
گــرهك بـيـچاره قـوربـانی ،سـن بـوجـبـره دؤزهسـن
ال اوزالـدیب او یـاسـمن بـاغـدان بـيـر گـول اوزهسـن
یـاشين یـئـتيردین اللـی یه ایـندی اوز تـوت یـوزهسن
اصلـيمـيـز تـرابــداندیــر ،مـسکنيميـز كـان گرهك.
در این شعر میبينيم كه اعتراض اصلی عاشيق به دیوانها و اینکه قاضی شرع رشوه میگيــرد
و شرع را باطل میكند نشان میدهد .از دیگر سو ،وفات شاه اســماعيل زمــانی بــوده اســت كــه
عاشيق مورد نظر ما 50ساله بوده است با این حساب عاشيق قوربانی در سال 880به دنيا آمده است.
عاشيق قوربانی ،شاعر مردمی آذربایجان دارای دید وسيع سياسی ـ اجتمــاعی بــوده اســت و بــیخــود
نيست كه با دربار رفت و آمد دارد و در پيش شاه اسماعيل دارای احترم و اعتبــار اســت .آنچــه از دیــوان
عاشيق قوربانی و دیگر شاعران این دوره میتوان دریافت اینست كه بعد از مرگ شاه اســماعيل ،كليــهی
اميران ،قاضيان و صاحبان شریعت كه تحت نظارت شاه اسماعيل بــوده انــد بعــد از وفــات وی ،دســت و
بالشان باز شده و از فرصتهای پيش آمده برای منافع خود بهره برداری كــرده انــد ،چنانکــه دیگــر شــاعر
این دوره ،موالنا حيرتی از رشوه خواری مفتيان و قاضيان سخن به ميان میآورد:
بـلـکه ده دیـوان مالـيندان پـول یـئيرلـر هـر بـيری
سربه سر ،بول ـ بول سویور قال صاحبی ،پول صاحبی1.
از حوادث مهم زندگی عاشيق قوربانی میتوان ،دستگير شــدن او را كــه از پــل خــداآفرین
گذرانده و به دیوان شاه آورده بودهاند كه این حادثــه را خــوب از ســر گذرانــده و بــر خــالف ،در
آگاهی شاه از اوضاع نابهنجار كشور خدمت كرده است و شــاه او را بــه عنــوان دوســتی قــدیمی
مورد پذیرش قرار داده است.
ذكر این نکته ضروری است كه به نظر برخی محققان ،عاشيق قوربانی بعد از وفات شــاه
اسماعيل از طرف مأموران عثمانی دستگير شده و از خدا آفرین به سوی كشور عثمان برده شده
1آذربایجان ادبیاتي تاریخي ،ص . 545
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 187 /
است .باز ،اختالف نظری بين محققان در ایــن مــورد وجــود دارد و آنــان معتقدنــد كــه عاشـيق
قوربانی ،نه بعد از وفات شاه اسماعيل ،بعد از جنگ چالدران ،توسط مأموران عثمانی دســتگير و
به كشور آنان تبعيد شده است واینک بعد از ده سال (جنگ چالدران 1524م) به ایران برگشــته
و موفق به دیدار شاه گشته است1.
در دیوان عاشيق قوربانی ،بازتاب اوضاع زمان به زیبایی و روشنایی تمام به تصـویر كشــيده
شده است شعر زیر نمونهای از آنهاست:
هجران گئجهلری قایـغی چـکمکـدن
اليف قـدیـم اگـری یـایــا دؤنـوبـدور
بـد اصيلين آتـشين تک ســؤزلریـن
یقين ائتدیم عـؤمروم زایـا دؤنـوبـدور
دونيادا قـالـمایـيب ذرهجه حـؤرمت
قارداش قـارداشـيـنـا ائـيلر خيانـت
گـداالر بيـگ اولور ،بيگلر رعــيـت
آغ پولالر چـؤنوب ربایه دؤنـوبــدور
اوچوشور دورناالر ،سـکير تـيهــوالر
نامرد آدام غالبلـيـگـيـن آرزیــالر
بوالندی دریاالر ،هم جوشـدو سوالر
قایناقسيز بوالقـالر ،چـایـا دؤنوبدور2.
قوربانی از محروميتهایی كه داشته است سخن به ميان مــیآورد و بــه جــرأت مــیتــوان
گفت اوضاع اجتماعی سياسی دوران را بهتر و دقيقتر از هر شاعر دیگری ترسيم كرده است:
دوست یولوندا یاخا یرتدیم ،باش آچدیـم
گئجه ـ گونـدوز داد و بـيداد ائـيـلهدیـم
اؤز الـيـمـلـه یـيـخـدیـم اؤزوم ائـویمی
مـدعـیلـر ائــویـن آبــاد ائـيـلـهدیـم.
1دیوان عاشیق قورباني ،باكي.
2همان.
/ 188فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
شاهين ـ شونقار بيگ اوغلونون قولـونـدا
سئيراغـيـبالر هم ساغـيـندا ،سـولـوندا
قـوربانی دیـر :بـيـر نـامـردین یولوندا
حایيف ،جوان عؤمروم بر باد ائيلهدیـم».
البته میدانيم كه شاه اسماعيل در دوران حيات خود ،یکپارچگی امپراتوری را حفظ كرده،
حتی یک وجب از خاك را به دشمن نسپرد ،حتی بعد از شکست چالــدران ،مــردم بــا توجــه بــه
عالقهای كه به شاه جوان داشتند آنچنان در برابر عثمانيان ایســتادند كــه آنــان یــک ســال هــم
نتوانستند در تبریز بمانند و راه خود را كشيدند و رفتند .شاه اسماعيل نفوذ و حاكميــت خــود را
بر سرتاسر امپراتوری حفظ كرد عاشيق قوربانی نيز تا آخرین درجه از صداقت و ایمان ،نسبت به
شاه جوان وفادار ماند همچنانکه شکایتهایش نيز ،شکایت مردم است.
با وفات ناگهانی شاه اسماعيل ،پسر ده سالهی وی شاه تهماسب بر جای او نشست .بــی-
تردید بسياری از هرج و مرج طلبان در ایــن زمــان از فرصــت اســتفاده كــرده و توانســته انــد از
موقعيت و مقام خود به نفع منافع شخصی و به زیان كشور عمل كنند .بر همين اصل ،جنگهــای
خانوادگی نيز در این زمان پا گرفته و فرصت را برای حملههای مکــرر عثمانيــان بــه آذربایجــان
فراهم آوردهاند .اما چيزی نگذشته است كه شاه تهماسب به ســن 20رســيده و توانســته اســت
نظام را استحکام بخشيده و دست اراذل و اوباش را از غارت كشور و ملت كوتاه كند.
آنچه از دیوان عاشيق قوربانی مستفاد میشود اینکه در اواخر عمر ،زمانی كه هفتاد ســاله
بوده است به موطن خود «دیری» برگشته و با آسودگی و طيب خاطر و امنيت زندگی گذارنــده
است.
دیری ـ زادگاه عاشيق قوربانی در كنار رود ارس و در قسمت شــمالی آن قــرار دارد كــه در
زمان خود مركز منطقه به شمار میآید و خان آن مناطق كسی نبود جز عموی عاشيق قوربــانی.
عموی قوربانی به نام حسينعلی خان و نام پدرش ميرزاعلیخان بوده است .البته نمیتــوان بــی-
تفاوت ماند كه در برخی از داستانها و اشعار عاشيق قوربانی ،او خود را اهل قرهداغ میشناســد از
آن جمله:
اسميم قوربانیدیر ،كندیم دیریدیر
قـارا داغـدان قـارابـاغا گـئدیرم
و یا در یک داستان وقتی از او موطنش را میپرسند میگویــد« :قــاراداغلییــام ،آی بيــگ،
آدیم دا قوربانیدیر!» همچنين در مصرعی گفته است:
قوربـانی دئيـيـر :اصليم داغلیدیر.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 189 /
شاعر حق دارد خود را قاراداغلی نيز بداند و چه بسا عمرش را در آنجا سپری كــرده اســت
اما در بسياری از داستانها و اشعارش روستای زادگاه خود را «دیری» ناميده و امروزه قبرش نيــز
همانجاست« .دیری» روستایی آباد ،پر از گلهای وحشی و منطقهای سرسبز و زیباست .اطــرافش
باغات مختلف ميوه ،دشتهایش پوشيده از الله و بنفشه ،مزارعش سبز و پر بــار ،آبهــایش زمزمــه
كنان و زالل .امروز وقتی اشعار قوربانی را میشنویم دقيقاً ما را با این طبيعت زیبا آشنا میكنــد
و چنين فکر میكنيم كه بارها در آن باغها گشتهایم و به سياحت پرداختهایم .این از هنــر شــعر
قوربانی است.
روانی بيان ،سادگی گفتار به همــراه تصــاویر زیبــایی از طبيعــت و انســانهای پاكــدل دور
شاعر ،از مشخصات شعر قوربانی است .ما صراحت لهجه و جرأت اعتراض این شــاعر مردمــی را
كمتر در ميان شاعران دیگرمیبينيم .اگر شاعران برای بيان اوضــاع ناهنجـار دوران زبــان مــی-
گشایند در هزار توی شعر و واژگان پنهان میسازند اما عاشيق قوربانی با صــراحت تمــام چنــين
میگوید:
حق ،دیلهگين یئتيرمهسين! وزیــر سـنـی قـارغایيرام
بيرین سندن اؤتـورمهسـين! گؤیدن مين بير بال یئنـه
نفرینی این چنين آشکار ،نمونهای ندارد و یا در اشعار مختلف به صراحت تمام میگوید:
اوغلو اؤلموش وزیر قـضـا ائيــلـهدی
وزیـر ده منيم تک كامين آلمـاسيـن
بـاشيم اوسـته قانيم ایـچن جـالدیم
شاعر دلبستهی تمام عيار مردم وطن خویش است .غربت ودوری از وطن دل حساس شاعر را به
درد میآورد:
باغریم دليک ـ دليک ،سينهم پيکاندی
منيم اوزوم گولمز وطندن آیـری.
او هر چند كه عمری در غربت به سر برده ،اما منتظر روزی است كه خبر خوشی بياید و بتوانــد
به سوی وطن پرواز كند:
نـه اوال ،بـيـر شـادلـيـق خبری گله
یـوكلنه بـار خـانام ائـلـلره دوغـرو!
زیباییهای بدیعی و هنری اشعار عاشـيق قوربــانی ،شــعر او را درعــين ســادگی و مردمــی
بودنش ،قابل مقایسه با اشعار شاعران كالسيک ادبيات آذربایجان میكند ،در شعر او بنفشــههای
دشتهای دیری و اللههای سرخگون آن طراوت و زیبائی خود را نشان میدهند ،عطــر خوشــایند
/ 190فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گلها با نسيم مالیم سحری ،احساس لطيف هر خوانندهای را برمــیانگيــزد و اشــعار ليریــک وی،
زخمهای است بر تارهای دل هر انسان عاشق پيشه:
سحرین دان یئـلـی كـيـمی
اسمه ،قاداسيـن آلدیـغـيم!
مـنـيـم صـبـر و قــراریـمی
كسمه ،قاداسيـن آلدیغيـم!
و یا:
دوروم ،دوالنـيـم بـاشينا
عاشيقيندن كوسن دیلبر!
گؤزلرینی تيک گؤزومـه
نه من دینيم ،نه سن دیلبر!
هنرهای بيانی عاشيق حد و انتهایی ندارد ،او به زیبایی تمام از زبان مــردم ،ضــربالمثلهــا،
اصطالحات و فرهنگ مردم استفاده كرده و اشعاری را خلق كرده است كــه امــروز از 500ســال
پيش همچنان در زبان مردم زمزمه میشود و حاوی مضامين عميق اجتماعی نيز هست:
مـثـلدیر دئـيـهرلـر :قــورد قوجاالنـدا
تولکلو مئيدان آچيب ،دووشان گولرميش.
همانگونه كه در اول مقال گفتيم اشعار او ،هر چند كه بــه صــورت دیــوان مــدون در ابتــدا
نوشته نشده است اما اشعارش در یاد داشتها و جنگهای مختلف ذكر و ثبت شده است قدیمیتر
از آن ،در یک نسخه ی مربوط به سال 1775م اشــعاری از قوربــانی ثبــت شــده اســت 1.اشــعار
متنوعی از قوربانی در جنگهای سدهی 18و 19ثبت شده است ،حتی در جنگهای فارسی نيــز،
ضمن آوردن اشعار تركی وی «شعری فارسی» نيز بدو نسبت دادهاند و گویا تنهــا شــعر فارســی
است كه منسوب به عاشيق قوربانی باشد2 .
در «جنگ بياض» مربوط به ميرمهدی خزائی كه در آرشيو دولتی آذربایجان حفــظ مــی-
شود و مربوط به قرن 19ميالدی است از اشعار قوربانی آمده است .اما نخستين كار علمــی روی
اشعار قربانی توسط سلمان ممتاز صورت گرفتــه اســت .ایشــان در ســال 1927بــا نشــر كتــاب
ارزشمند «ائل شاعيرلری» ،كار تحقيق و نشر آثار قوربانی را شروع كردند 3.در همان سالها دیگر
محققان آذربایجان همچون محمد راحيم ،ج رســتم و ســپس آخونــدف داســتانهای مربــوط بــه
1پروفسور غضنفر كاظم اف ،قورباني ،كؤچورن ناصر احمدي ،تبریز ،1380 ،ص . 45
2همان ،ص . 47
3سلمان ممتاز ،ائل شاعیرلري ،باكي.1927 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 191 /
قوربانی را گردآوری و چاپ كردند .در این داستانها بسياری از اشعار عاشيق قوربانی ذكــر شــده-
اند .داداش زاده در سال 55 ،1972شعر قوربانی را با همين نام منتشر ســاخت و ســپس كتــاب
«آذربایجان عاشيقالری و ائل شاعيرلری ،درسال ،1983تعداد 74شــعر او را منتشــر ســاخت».
ناگفته نماند كه تحقيق دربارهی آثار قوربــانی بــا گســترهی وســيعی در ميــان ســالهای 1970ـ
1930در جمهوری آذربایجان با جدیت ادامه داشته است و انعکاس آنها را می توان در مقــاالت
نویسندگان آذربایجان در ایران (با توجه به ممنــوع بــودن زبــان و ادبيــات آذربایجــان در دورهی
ستم شاهی) همچون صمد بهرنگی ،ح .م .صدیق و دیگران یافت.
بنؤشهنی
بـاشـيـنا دؤنـدوگوم ،آی قشـنگ پـری
عـادتدیـر ،دررلـر یـاز بــنـؤشــهنـی.
آغ نـازیک أللـرلـه در ،دسـتـه بـاغـال!،
تــر بـوخـاق آلتينـدا دوز بـنـؤشـهنی.
تانری سنی خـوش جـماال یـئتيرمـيـش
سنی گؤرهن عـاشيق عاغلين ایتيرميـش
ملکلرمی درميش ،گـؤیدن گـتيرمـيش
حـئـيـف كی ،دریــبـلـر آز بـنؤشـهنـی.
بـاشــيـنا دؤنـدوگـوم ،بـاغـا گل بـاغـا
او گـؤزل حـسـنونـدن بـاغـا نـور یـاغـا
دستـه ـ دسـتـه دریـب تـاخـار بـوخاغا
بنـؤشـه ،قـيز ایـگـلـر؛ قـيـز بنؤشـهنی.
سحـر اولـجاق شئيدا بـولبول اوخـوشـدو
حکـم اولـوندو سليـمانالر یـئـریــشـدی
سرت قيش گلدی،گولون واختی سوووشدو
داهــا ایـگـلهمـيـریـک بـيـز بـنؤشـهنی.
قوربانی دئير« :كؤنلوم بوندان سایریدیر
نه ائـتمـيشم یـاریـم مـندن آیریدیر؟
آیـریليقمی چکيب بـویـنو أگریدیـر؟
هـئچ یئرده گؤرمهدیم دوز بـنؤشهنی!»
/ 192فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قیز الرین
آخـشامـدان یاغان قـار چيخيبدیـر دیـزه
كـسـيـليـب بـوالقـدان یـولـو قـيزالرین
سـنـهگـيـن دولـدوروب قــویـانـدا دوزه
اوشـودو بــارمـاغـی ،ألـی قـيــزالریـن.
گـؤزهللر یـيغيلـيب هـامـيـسی كـنـده
سـنـهگـين دولـدوروب بـوردان اؤتـنده
شـاماخـی شـدّهلی ،گـردنـبـند تـنـده
أگـریمجهدن گـئـچر بئـلی قيـزالریـن.
قـوربـانی دئــر« :بـو دردلـری بـيلـهسـيـز
قـوهـوم ـ قـارداش یـيـغيلـيبان گـلهسـيز
آدیــنــه آخـشامينـدا واخت قـویـاسـيــز
كـسـيـلـه غـوغـاسـی ،قـالـی قـيزالریـن»
دئیرسن
قـاصـد گـئـدر اولـسـان یـارین یـانـينـا
مـنـيـم عـرض ـ حاليم یـارا دئـيـرسـن.
اگـر خـبـر آلــسا یــار احـــوالــيـمـی
كـؤنـلـوم شـکسـت ،گونوم قارا دئيـرسن.
گـئتـسن ،اؤلـکـهسـينده بير زمـان یـوبـان
گـؤرســه ،خــبـر آالر او شــيـریـن زبـان
ســن اوالسـان سـنـی شـــاه خـــراسـان
نـئـجـه كـی گـؤررســن ،اؤیـلـه دئـيرسن.
گـئـدرسن پــریـميـن خـاك راهـيــنـا
كـؤنول سجـده قـيـلير حـق در گـاهـينا
قـصرینـدن چـيخـاندا سـئيـرانـگـاهـينا
یــار یــانـيـنـدان وارا ـ وارا دئـيـرسـن
آرا لـيـقدان حـق گـؤتـورســون خـایينـی
خـایـيــن اوالن حـقـدن آلـماز پــایيـنـی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 193 /
طـيـفـيل«قـوربانـی»نين عرض حـالـينـی
یــالـوارا ـ یــالـــوارا یـــارا دئــيـرســن.
ائیلهدیم
دوست یولوندا یاخا یيرتدیم ،بـاش آچدیـم
گـئـجـه ـ گونـدوز داد ـ بـيـداد ائـلـهدیم
اؤز الـيملـه یـيـخــدیــم اؤزوم ائــویـمی
مــدّعــيـلــر ائـویـن آبــاد ائــيـلـهدیـم.
دوست یولوندا اوز قویوبان بـاش كسدیم
آغـالماقدان بو دیدهمدن یـاش كسدیـم
شيـرین اوچون بيستوندان داش كسدیم
مـنـاسب آدیـمـی فــرهـاد ائــيـلهدیم.
شاهين ـ شـونقـار بـگ اوغـلونون قولونـدا
سـئير اغـيـبـالر هـمـی سـاغ ـ سولـوندا
قوربـانـی دئـر« :بـيـر نـامردین یـولـونـدا
جـوان عمـروم حـئـيف بـر باد ائـيلهدیم!»
منیم
مـورشـود كامليم ،شـيخ اوغـلـو شاهيم
بـير عرضيم وار قوللوغـونا ،شـاه ،منـيم
عـزیـز بــاشـين اوچـون اوخـو یازیـمـی
آگـاه اول حـاليـمـدان ،قـبلـه گاه منـيم!
دریــن ـ دریــن دریــاالری بــویــالدی
خـنـجـر آليب قـارا بـاغـریـم پئـيلـهدی
اوغـلـو اؤلـموش وزیـر قــضـا ائـيـلـهدی
گــئـتـمز دامـاغـيمدان دود ـ آه مـنيـم.
شـاعـيـر اوالن درسيـن آالر پـيریـندن
بـاش آچمـادیم سـئيراغيـبين سرّیندن
قـولـو باغلی كـئچــدیم خـدآفـریندن
اوزوم گـولمـز هـئچ آچيـلماز ،آه منيم!
قـوربانی دئر« :باهار اولور گليـر یـاز
گـؤللـره اوزوشـور اؤردك ایـله غـاز،
/ 194فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
سریـم تــولّیدیر ،اوزوم پــای انـداز
یوخدو بوندان غيری بير ماتاه منيم!»
گلمیشم
دیــری داغـالریندان ،اوزاق یولـالردان
الـبـتـه كـی بـيــر مـرادا گـلـميـشم
عـشقيـن ستمندن ،چرخين ألينـدن
بـير شـاهيـم وار ،اونـا داداگـلـميـشم.
فـراغـت ائـویـمـده اوتـدوغــوم یـئــرده
اوخـویـوب علمـيمه چـاتـدیغـيم یئــرده
بير شيریـن یـوخـودا یـاتـدیـغيـم یئرده
ایچـيـریبـلــر مــنـه بــاده گـلمـيـشم.
بـولبول ایدیم ،آیری دوشدوم گولومـدن
فـلـک ووردو ،جـدا سالـدی ائـليـمـدن
«قوربـانـی»یـم قـارا وزیــر ألــيـنــدن
شيـخ اوغـلـونـا شـکـایـتـه گـلمـيـشم.
دؤنوبدو
هـجـران گئجهلری قایـغـی چـکمـکـدن
الــف قــدّیـم اگــری یــایـا دؤنــوبـدو
بـد اصـيلين ائـشيـدن تـک سـؤزلـریـن
یقيـن ائتـدیم عمــروم زایــا دؤنـوبــدو.
دونيـادا قــالـمایـيـب ذرّهجـه حؤرمت
قــارداش ـ قـارداشينا ائـيـلـر خـيـانت
گــداالر بــگ اولـوب ،بـگـلـر رعـيـت
آغ پـولالر چئـوریليـب ربایـه دؤنـوبـدو.
اوچـوشـور دورنـاالر ،سـکير تـئيهـوالر
نـامرد آدام غـالب لـيـگـيـن آرزیــالر
بـوالنـدی دریـاالر ،هم جـوشدو سوالر
قاینـاقسيـز بـوالقـالر چـایـا دؤنوبـدو.
بـيزده قونـاق اولـدوق قارصلی عثمانا
یـونـس تک الپ دالدیـن قـعر عمـّانا
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 195 /
قـوربـانی دئر« :دؤنـسـون بـئـله زامانا
گـؤیده كـی اولـدوز الر آیا دؤنوبـدو».
آیري
سـحـر بـولـبـولـلری نـه فـغــان ائـيـلر
دوشــرسـه گــذاری چـمـندن آیــری!
سـحر ـ سـحر غونچـا سـينـدان آیریالن
شـقایقلــر گـولـمـز سـمـنـدن آیـری!
یانـيـنـدا دایـانــان یـولـداشـالرین وار
سيرینی سـاخـالیان سيـرداشـالرین وار
سنين ائليـن ،گـونـون ،قارداشالرین وار
منيم كيـمسهنم یوخ ،یـار ،سندن آیری.
دئـدیـم ،پـری نــه ائــلرسـن ،مـه پاره
منيم حسـرت گــؤزوم هئچ اویماز خاره
بـير قطـره یاش تؤكدون ،بـيـرده دوباره
عـقيـقدن ،یـاقـوتدان ،یـمندن آیری!
قوربـانی دئـــر« :مـگر آخـر زماندی؟!
سئوگی سئوگيسينـدن آیـری یامـاندی.
باغریم دليک ـ دليک ،سينهم پيکاندی
منـيـم اوزوم گولـمـز وطـندن آیــری!»
شاه ختایی
گــؤزل شــاهـيـم شــيـخ اوغـلـودور
شـــــاه خــتــایـی ،شـاه خـتـایـی!
شـــاه مـــردانــا بــا غــلــيـــدیـر
شـــاه خــتــایـی ،شـــاه خـتـایـی!
بــو دنـيـادا بــيــر حـــق دیـــوان
او دنـيـــادا جـــنّـــت مـــکــــان
قــوی وار اولــسـون تــوركـو زبــان
شــــاه خــتـایـی ،شـاه خـتــایـی!
«قــوربــانــی» تک قـول پـنـاهــی
قــــبـــلـه عـالـمــيـــن مـاهــی
/ 196فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
او جــــهـانـيــن قـــبــلـه گـاهـی
شـــاه خــتــایـی ،شـاه خـتـایـی!
گوله ـ گوله
گـيـردیم یــاریـن بـاغـچـاسـيـنـا
دئـدیــم دردیــم گـولـه ـ گـولـه
مـــن اونــــا ائـلـه مـوشـتــاقـام
نئــجــه بــولبول گـولـه ـ گـولـه.
نــاشی بــاغـبــان ،ســاتـمــا گــولــو
حـــرامــدی بـــاغــچــاســی ،پـولــو
كـوســدوردون شــئـيـدا بـــولـبـولــو
داهـــا گــلـمـــز گـــولــه ـ گــولــه.
«قــوربــانــی»یــم ائــرمــهميــشم
یــار قــصرینــه گـيـــرمــهمـيـشـم
بـــئــلــه جــلّاد گــــؤرمـهمـيـشم،
آلـدی جــانــيـم گــولــه ـ گــولــه.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 197 /
توفارقانلی عاشیق عباس
بیتردیــد عاشـيق عبــاس توفارقــانلی از معروفتــرین
عاشيـقهـای زمان خود بوده كه اشعارش مایهی پرورش
شعر و داستان در دست عاشــيقهای بعــد از خــود بــوده
است .داستان عباس و گولگز را ،عاشـيقهای بعـــدی بــا
توجـه به زنـدگی و اشـعـــار عاشـيق عبــاس ســاخته و
پرداختهاند بطوریکه در طــول 400ســال گذشـــته،
این منظومه هـــمواره مجـــالس زیـــادی را رونـــق
بخشيده و هنر عاشيقی را پویا و بالنــده نگهداشــته
است.
عاشيق عباس سرایندهی بسياری از شــعرهای
زیبا و آهنگداری است كه از همان زمان حيات خویش در بين عاشيقها راه یافته و تا امروز زنــده
مانده است .اشعار عاشيق عباس از اواخر قرن 19گردآوری شده و شاید نخســتين بــار مجموعــه
اشعار وی شامل 27شــعر توســط .1داداش زاده در بــاكو توســط انتشــارات گنجليــک در ســال
1973چاپ گردید .اما داستان «عباس و گولگز» در دهههای پيش از این بارها چاپ شده بــود.
از آن جملــه در جلــد دوم اثــر «ائــل شــاعيرلری» در ســال ،1928ســپس در اثــر «آذربایجــان
عاشيقالری» سال 1935و بعد در كتاب «عاشيقالر» به سال 1957چاپ گردیده است .در ایــن
كتابها به قسمتی از اشعار دیگر عاشيق نيز اشاره شده است .داســتان «عبــاس و گــولگز» در اثــر
گرانقدر «آذر بایجان خالق داستانالری» در سال 1961به طول كامل چاپ گردیــد .در ایــن اثــر
حدود 100صفحه به این داستان اختصاص یافته بود .اثــر دیگــر ،كتــاب 6جلــدی «آذربایجــان
داستانالری» است كه در سال 1966چاپ گردید كه داستان مورد نظــر در جلــد دوم آن چــاپ
گردیده است .بررسی این داستان توسط ادیبان بزرگ آذربایجان بارها صــورت گرفتــه و از همــه
جوانب مورد تدقيق قرار گرفته است از جمله در كتاب «آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی» از پاشا
افندیف و پاشایف مورد بررسی عالمانهای قرار گرفته است.
اما این داستان در ایران توسط عاشيقهای بسياری روایت گردیــده و یکــی از منظومــههای
معروف در ایران است .این داستان بارها به نوار كاست ضبط شده و از رادیو تبریــز پخــش شــده
/ 198فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
است .اما گفتنی است راقم این سطور در سال 1354بخشی از كتاب «آذربایجان شــفاهی خلــق
ادبياتی» را به فارسی ترجمه و چاپ كرد كه این داستان نيز در آن بررسی شده اســت و بــه نــام
«منظومههای آذری» چاپ گردید .دكتر ح .م .صدیق در سال ،1355كتاب عاشـيقالر را كــه از
همان كتاب اقتباس شده بود منتشر ساختند و زندگی عاشيق عباس را مورد بررسی قرار دادند.
الزم به یادآوری است بعد از انقالب در ایران آقــای عبــاس مهيــار ،واریانــت هــایی از ایــن
داستان را در مجله ی وارليق به چاپ سپردند و آقــای عبــد الکــریم منظــوری خامنــه در ســال
1369كتاب مجزایی تحت عنوان «عباس و گولگز» در تبریز زیر چاپ بردند ،باز عاشيق حسين
ساعی اثر «توفارقانلی عباس» را در سال 1381در تبریز چاپ كردند .بیتردید در صدها كتــابی
كه از عاشيقها و ادبيات عاشيقی در ایران چاپ شده است اشــارهای بــه ایــن عاشـيق برجســته و
داستان مورد نظر شده است.
1
داستان از تو فارقان (آذرشهر كنونی) در نزدیکی تبریز آغاز میشود كه خواجه مایل نامی
در این شهر دو فرزند داشت كه فرزند كوچکش عباس نــام ،از كــودكی صــاحب فراســت و عقــل
بوده است .او را در مکتبی پيش مال فرستادند .زمانی كه مال در مکتــب نبــود بــه تشــویق هــم-
مکتبیهایش اشعار عاشقانه را با آواز خوانده و مال او را به فلک بسته بود .لــذا عبــاس دیگــر بــه
مکتب نرفته بلکه دنبال ساز عاشيقی رفته و در اندك زمانی به عاشيقی پر آوازه تبدیل میشود.
روزی با دوستان به باغی رفته ،پــس از مــدتی گشــت و گــذار دراز كشــيدند و اســتراحتی
كردند و همه را خواب برد .پس از مدتی هم بيدار شدند اما عباس همچنان در خــواب بــود .هــر
چه كردند بيدار نشد .او را در خواب با خود برداشتند و به خانهشــان بردنــد .رمالهــا ،فالگيرهــا را
آوردند ،هر كسی چيزی گفت ،پير زنی گفت :او به خواب عشق فرو رفته است.
به راستی هم او در خواب ،شاه مردان را دیده و قدحی از دست وی ستانده خــورد و از وی
بوتا 2گرفت .معشوقهی او خواهر باتمان قيليج ،پری خانم بود.
سه روز بعد ،عباس از خواب بيدار شد .و دید دور و بر او جمع شدهاند.
مادرش گفت :بالیت بجانم ،چرا سه روز از خواب بيدار نشدی؟
عباس گفت :سازی برایم بياورید تا دردم را بگویم.
ساز آوردند و او چنين خواند:
آغـــاالر آغــاسـی ،آغــاالر خـاصـی
آنـا ،مـووالم مـنـه بـوتـا وئـریــبـدی
دولــدولــون صـاحـيبی ،قنبر آغاسی
1عاشیق حسین ساعي ،توفارقانلي عباس ،تبریز.1380 ،
2بوتا آلماق :پیر را در خواب دیدن و از او نشانه هایی دال بر آینده و سوگلی را شناختن است که در داستانهای آذربایجانی وجود
دارد.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 199 /
آنــا ،مـووالم مـنـه بـوتـا وئـریـبـدی.
حاجا گـئده ر حاجی الرین حاجیسـی
بيلين اولماز شيرین آغـزیـم آجـیسـی
منيم یاریم مجـمـز بيگيـن بـاجیسـی
آنـا ،مـووالم مـنه بــوتــا وئـریـبــدی.
مــنـيـم آغـام شـاه مــردان عـلـیدی
حؤكم ائيلهسـه ،دوشمن باغـرین اریدی
عبـاس دیـيـهر :یـاریــم آدی پـریدی
آنـا ،مــووالم مـنـه بـوتــا وئـریـبـدی.
بعد ،از پدر و مادر اجازه خواست تا دنبال پری به شهر تبریز برود .چارهی دیگری نبــود .او
را بدرقه كردند اما در راه بردهای را آزاد كرد و او غالمش شد و همواره بــا عبــاس در راه بــود .در
تبریز ،سازی خرید كه هر كسی از عهدهی نواختن آن بر نمیآید .سپس با چند عاشيق منــاظره
كرد و برنده شد .پس از آن گذرش از كوچــهی پــری افتــاد و او را دیــد و دو عاشــق و معشــوق
همدیگر را شناختند.
اما باتمان قيليج حاكم عدالت پرور تبریز بود كه در دربارش بيش از 40عاشيق جمع می-
شدند و مشاعره میكردند .عاشيق عباس كه آوازهاش در تبریز پيچيده بود به دربار باتمان قيليج
دعوت شد و از مناظرهها سربلند بيرون آمد و به با تمان قيليج گفت كــه بــرای خواســتگاری از
خواهر او آمده است .باتمان قليج با این ازدواج موافقت كرد اما قرار شد عاشيق عباس بــه پــدر و
مادرش خبر دهد و باتمان قليج هم به مأموریتی از تبریــز دور شــد .فرامــوش نکنــيم كــه وزیــر
باتمان قليج ،پری را برای پسرش میخواست بنابراین سعی میكند بين ازدواج عباس و پــری را
بگيرد .چندین حيله به كار برده ،ولی موفق نشده بود تا اینکه پيش شاه عباس رفته و آن چنــان
از گولگز پری تعریف میكند كه آب دهن شاه عباس راه افتاده و به دلی بجان دســتور مــیدهــد
به تبریز رفته و گولگز پری را به اصفهان بياورد.
دلی بجان به همراه آلاله وئردی خان به تبریز آمده و به خانــه محمــد بيــگ باتمــان قلــيج
میروند .دلی بجان مادر پری را صدا كرده و میگوید :ـ دستور شاه عباس است كه باید پــری را
به اصفهان ببرم.
مادر پری :دختر من نامزد دارد.
دلی بجان :زیاده حرف نزن ،وگرنه ترا هم به دم اسب میبندم و تا اصفهان میبرم.
/ 200فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
مادر پری :میبری هم ببر ،من نيرویی ندارم ،قشون نــدارم ،امــا ایــن را بگــویم كــه پســرم
برمیگردد این قصاص را رو زمين نمیگذارد.
در این ميان پری خانم خشمناك میگوید :هيچ كس نمی تواند مرا ببرد.
اما دلی بجان به زور وارد خانه شده و پری را به زور با خود می برد.
پری ،موقع خداحافظی چنين میسراید:
اگـر عـبـاس گــلـر اولــسـا بــورایــا
سؤیـله گـيـلن داليـميز جا گلمهسيـن
اؤلــدورهرلــر ،ایـــتـــيــرهرلــر آرادا
نـا حـق قـانی اوسـتـومـوزه سالماسين.
آی آنـا جـان ،بـو درد مـنـده قـالينـجا
ایـنـجهلـيـنـجه ،سارالينجا ،سـولونـجا
او مـنـيـمدی ،مـن اونـونـام اؤلـونـجـا
مـنـن غـيــری اؤزگـهلری آلـماسـين.
مـن پـری یـم ،الــيــم یـاردان اوزهلی
یـازیـق جـانــيــم بـو دردلـره دؤزهلی
یـئـتـيـشسين دادیـمـا مـرتـضی علی
اوز چــئـویـریب اصـفهانـا گلمهسـين.
قنبر ،دوست عاشيق عباس با اطالع از اوضاع راهی توفارقان میشود تا خبــر را بــه عبــاس
برساند .عباس با شنيدن خبر راهی تبریز ميجشود .اما كــاروان شــاه عبـاس كــه گــولگز پــری را
همراه خود میبرد خيلی از تبریز فاصله گرفته بود .عباس راه پنج روزه را یک روزه طی میكنــد
و به كاروان میرسد .سينه اش پر از درد است و با خواندن و ســرودن ،گــولگز را از وجــود خــود
آگاه می كند:
بـاشـينا دؤندویوم ،قوربـان اولدوغـوم
قـویـما ،دلی بئجــان یاریـم آپـاردی.
آليشيـب اودونـا بـوریـان اولـدوغــوم
قویما ،دلی بـئـجـان یـاریـم آپـاردی.
شـاه عـباس حؤكميـله نامهنی یازیر
قـوروب كـجـاوهنـی اولوبدور حاضير
اصـفـاهاندان گـلـدی او ظاليم وزیر
قـویمـا ،دلی بئجان یـاریـم آپاردی.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 201 /
من عباسام ،هئچ واخت سؤیلهمم یاالن
ائـليمـه ،اؤلـکـهمـه سـالـدیالر تـاالن
خـوجـا ،دلی بئجان ،آلاله وئـردیـخان
قـویما ،دلی بئـجـان یـاریـم آپــاردی.
دلیبجان نيز از آمدن عاشيق عباس باخبر شده ،او را دستگير و بــه چــاهی كــه در ســر راه
بوده میاندازد و روی چاه را میبندد و كاروان به راه خود ادامه میدهد .جالب آنکه صاحب چــاه
آمده و چون در چاه را با سنگی بزرگ بسته مییابد به ده برمیگردد تا چند نفری با خود بياورد
و در چاه را باز كند .در این زمان عاشيق عباس به راز و نياز میپردازد و شاه مــردان او را از چــاه
بيرون میآورد در حاليکه عاشيق عباس در خواب بوده است .هنوز عاشـيق در خــواب بــوده كــه
خوابی میبيند و شاه مردان به كمکش میآید و او را در اصفهان بر زمين مینهد .او بيــدار مــی-
شود و خود را در اصفهان می یابد .در این شهر در قهوه خانهای به شاگردی مشغول میشود.
40روز بعد كاروان به اصفهان میرسد و مجالس شادمانی آغاز میگــردد .دلــی بيجــان در
نگاه اول عاشيق عباس را میبيند و در حيرت میماند .رو به وزیر ـ آلالهوئردی خان مــیكنــد و
میپرسد :وزیر ،ما عباس را در نزدیکی تبریز توی چاه نينــداختيم؟ چگونــه اســت كــه او از چــاه
بيرون آمده و زودتر از ما به اصفهان رسيده است؟
عاشيق عباس ساز بر سينه میكوبد و آمدن خود را خبر میدهد .حيرت وزیر و دلی بجــان
زمانی بيشتر میشود كه میشنود او چهل روز است كه در اصفهان به سر میبرد .كــاروان پــيش
شاه عباس می آید ودلی بجان می گوید :قبله ی عالم زنده باد! پری را آوردیم امــا نــامزد او هــم
آمده است.
شاه عباس گفت :این چه حرفی است؟ یعنی چه؟
ـ شاه به سالمت باد! پری نامزدی به نام عباس دارد .او به دنبال مــا راه افتــاده و تــا اینجــا
آمده است .ما در راه او را در چاهی زندانی كردیم و رویش سنگی گذاشــتيم كــه ده نفــر بــه زور
می توانستند جابجا كنند .تازه ،چهل روز است كه در اصفهان به سر میبرد.
شاه دستور داد عباس را پيش او آورند .وقتی به حضور شاه رســيد شــاه عبــاس پرســيد :ـ
ببينم ،اینان ترا در چاه انداختهاند .تو چگونه از آنجا نجات یافتی؟
عاشيق عباس گفت :شاه ،اگر به زبان بگویم ،زبانم خشک میشود بگذار با ساز بگویم.
آنگاه آنچه بر سرش آمده بود به شعر و آواز بيان كرد .شاه خشمگين گشــت و فریــاد زد :ـ
اینها چه حرفهایی است كه میزنی؟ االن من ترا در چاهی پر از زهر میاندازم تا ببينــيم چگونــه
نجات مییابی؟
/ 202فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
تدبير شاه ،دلی بجان و وزیر را خوش آمد و از هر سو فریاد« :شاه بــه ســالمت بــاد! تــدبير
خوبی است» ! به گوش میرسيد .عاشيق عباس دوباره ساز بر سينه كشيد و خواند:
بـيـر سـؤز دئـيـيم سنه ،غـضبه دولما
نـامــردیـن الـيـندن هــئچ بـاده آلما
سـئـيـر اغـيب آدامال اوتـوروب دورما
بـيـر گون ائـيلر سنی پوچ ،آدام اوغلـو.
عباس دیيهر :جسم نهدی ،جان نهدی
عــرصـاتدا گـدا نـهدی ،خـان نـهدی
ظـولمکار پادشاها دیـن ،ایمان نـهدی
قـویوبسان كو فرودن تـاج ،آدام اوغلـو.
خشم شاه بيشتر شد و دستور داد او را در چاه پر از زهر بيندازند .سپس خود پيش گــولگز
پری رفت.
از آن طرف باتمان قيليج به تبریز برگشت و خبر را شــنيد فــوراً گروهــی بــرای گــردآوری
اطالعات به اصفهان فرستاد و خود به تجهيز ساز و برگ جنگ پرداخت.
اما عباس به مدد بوتا ،زنده ماند ،زهر چاه به گالب مبــدل گشــت و چــاه بــه اتــاقی زریــن.
پيش پری پيرزنی بود به نام «بگيم» او زنی رحمدل و مهربان بود .بگيم و پری باالی چاه آمدنــد
و مطمئن شدند عاشيق عباس سالم است.
عاشيق عباس به خواب رفت و شاه مردان او را نجات داد .عباس وقتــی بــه خــود آمــد بــه
سوی باغ گولگز پری به راه افتاد .دلی بجان او را دید و دستگير كرد و یکسره پيش شــاه عبــاس
برد .شاه عباس تعجب كرد و گفت :عباس ،چه شد كه در چاه زهرآلود نمــردی و نجــات یــافتی؟
عاشيق با ساز جریان را تعریف كرد .شاه عباس او را دوبار دیگر بــه روشــهای دیگــری مــورد آزار
قرار داد اما كارگر نيافتاد .سرانجام وزیران و وكيالن را پيش خود خواند و گفت :عبــاس عاشـيق
حق است .اگر سوگلی او را از دستش بگيریم ممکن است بالیی بر ما نازل شود .او از امتحانها به
سالمت گذشت .میخواهم پری را به او بازگردانم .همه با این پيشــنهاد موافقــت كردنــد .گــولگز
پری و عاشيق عباس را به دربار خواندند و دست آن دو در دست هم نهادند.
باتمان قليج به دروازه ی اصفهان رسيده بود .شــاه عبــاس بــا شــنيدن ایــن خبــر ،او را بــه
اصفهان دعوت كرد ،احترام به جای نهاد و پــری و عبــاس را بــدو ســپرد .او نيــز ازدواج آن دو را
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 203 /
جشن گرفت و با هم به تبریز برگشتند .عباس و پری تــا آخــر عمــر در پــيش هــم بــه خوشــی
زندگی كردند1.
توفارنلی عباس
بــيـر بــــئـله گـــــشــتـه وارانـــدا،
عـــجـب یـــایــالق مـــــزه داغـــی.
اللـه ســی ،گـولــو ،ســونــــبـولــو،
بــــنــؤوشــه ســـی تــــزه داغــی.
مـــــزه داغــی گــــؤیــچک اوالر،
اوســتـو دولـــــو چــــيـچـک اوالر،
آغ اوزده تــئـل بــــير چــــک اوالر،
آز قـــــــــاالر كــــــی ازه داغـــی.
ســـوناالر اوچــــدو گــؤلــــونـدن،
آیــریــلدیم اولــوس ائـــلـيـمـدهن،
«عـبـاس» قــوشـالریـن الـيـنــدن،
قـان یــاش تــؤكوب گـــزه داغــی.
***
گؤزهلـليگين تـکدیر مه جــبان دلـبـر،
بـاشـيـنا دوالنـــيـم نـه زیـان ائـيـلر.
قـاشـالرین تــرسانی دینه گـــتـيـرهر،
گـؤزلـریـن تــرسانی مسلمـان ائــيـلر.
گـرفـتـارام اوزونــده كـی خــالـيـنـا،
قـونـاق ائيـله دوداغــيـنـين بـالـينـا،
جـاوان جانيم قـوربان اولسون جانيـنا،
عشقينه دوشن كـس نـه طوفان ائـيلر.
من قوربانام یارین چشـمی مـستينه،
جـالد اولوب گيردی جانيم قـصدینـه،
«عباس» دئييـر منيم قنبریم اوستونه،
زولفلرین آچ گـؤزهل گول افشان ائـيله.
1عباس و گولگز ،به همت منظوري خامنه اي ،تهران.1358 ،
/ 204فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
***
بـــــوشـال گـــــلــسين تـــرالنـيـمی،
ایـــــنـجـيـده ر الـــلــرین ســــنـيـن.
تــــؤكــولــوبـــدور دؤرد طــــــرفـــه،
اوســــــيـاه تــــئـللـــریــن ســنـيـن.
سـنی گـــــؤره ن مـــنی نـــــئـيـلـر،
دیــــــلـيم حـــــقيقتـی ســــؤیـلـر،
گــــئده نـــی یــــولونـدان ائــــيـلـر،
او شــيریـن دیــــللــریــن ســـنـيـن.
«عــباس» دئــيير بــوردا قــــــاليــم،
قــــولـومـو بــــو یــــنونـا ســـالـيـم،
قــــــورخا ـ قــــورخـا خـــبر آلــيـم،
نـــئـج اولــــوب ائــــللرین ســــنين؟
***
بـاشـينا من دؤنــوم ای مــلک سـيـما،
مــگر هـر ســيـرری ده یـادا دئـيـهرلر.
سـوروشارالر اونـون عـاغلی كـامـاليــن
یــئـتيریـبـن بـيـل اوستـادا دئيـهرلـر.
هـر مـفـرغ اوالنـا زر دئــمک اولــمـاز،
مــيداندا گــزه نـه نـر دئـمـک اولـماز،
یـئریندن قالخـانـا ار دئــمک اولــمـاز،
ار اوالنـا اصـــيــل زادا دئـــيــهرلـــر.
دونــيـا رحم ائـلـمـز پـــيـره جـــوانـه
گـولگزین عــشـقـينده مــنـم دیــوانـه
اگـر یــولوز دوشـسه مــولـکی ایــرانــه
عـباس كـيمـی نـــوجـوانی دئـــيـرلــر
***
ســحری گــــولشن ســــــئيریــنـده،
بـو گـــلن یــــارا مـــن قـــــوربــان.
شــــکر یــــــاغيـر دوداغـــــيـنـدان،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 205 /
نـــازلی نــــگارا مــــن قــــــوربــان.
ایــچيبـدی بـــــاده مـــست اولــــوب،
قــيزیـل گـــوله پـــــيوست اولــــوب،
تـــازه مــن ایــــلـه دوســـت اولـــوب،
چــــشم خــــومــارا مــــن قــــوربـان.
«عـباسام» چـــــيخـدیـم شـــــيـکـارا،
وورولــــمــوشــام نـــــازلـی یــــــارا،
یـــولــونــدا چـــــــکـسـه لـــــر دارا،
او چــــــوبـی دارا مـــــن قــــــوربـان.
***
نــــاگـهــانــدان بــئـلــه بـــــاغــا،
گــــلـن عـــــؤمـرو تــــزهلـهنــيــر،
قــــول بــویـــنـونـا ،لـب دهــــانــا،
ســـاالن عــــــؤمـور تــــزهلـهنـيــر.
تـيـرمـهنـی چـــکيـب دیــــزیـنــه،
ســورمهنـی چـــــکيـب گـــــؤزونــه،
تــــــرشئـح نــم دوشــــوب اوزونـــه
ســـــيلـن عـــــؤمـرو تــــزهلـهنـيـر.
«عـبـاس» دئــيــير ائــلدن ائـلــه،
بــــولـبول مــایيل اولـوب گـولــه،
بــــو قــيـزیـنـان بـئـلـه ـ بـئـلـه،
گــولـن عـــؤمــرو تــــزهلـهنــيـر.
***
اوغــــرون یــــولالرا بـــاخــماقـدان،
بــــاغـریم قــان اولـــدو یـار گــلـمـز.
آغـــالمـــاقـدان گـــــؤزوم یـــاشــی،
ســــئل عـــمّـان اولـــدو یــار گــلمـز.
مــــنـيـم یــاریـم بــــویـو بــــسـتـه،
دردیـــــندن اولــــموشـام خـــــسـتـه،
یــــقين چــــيـخيبدی تـــخت اوســته،
/ 206فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ســــلـيمـان اولـــــدو یــــار گـــلـمـز.
داغـــالریـن قـــاری ســـؤكـــولـدو،
آخــــدی چـــایـالرا تـــؤكـــولــدو،
«عــباس» دئـــيـيـر بــئـل بوكولـدو،
قــد كــمان اولـــدو یــــار گـــلمـز.
***
من گـئـدیردیم تـو فارقانين ائــليـنه،
یــولوم دوشـدو اوبـاســينا پــریميـن.
ســالم وئردیم ،عـليک آلـدی سالميـم،
قــوناق اولــدوم باباسـينا پــریمـين.
پــریم تکليف ائـتدی اوردا دوشمهیه،
سو ایستهدیم شربت وئردی ایـچمهیه،
كــؤنلوم قـوشو پرواز النيب اوچــماغا،
اوچـوب قــونار یاخـاسـيـنـا پریمين.
دال گـردنه تــؤكولوبدور هؤرمهلـر،
مـينا كمر ایــنجه بـئلی دورمهلـر،
اطلس قوفتا اوسته قـيزیل دویمهلر،
دوزولــوبدور یا خـاسـينا پــریمين.
«عـباس» ایدیم گـلدیم بوردا قالمـغـا،
ســاراليبان هـئـيوا كيـمی ســولمـاغا،
جــفا چــکيب بــئـله گـؤزهل آلماغـا،
عــجب دوشــدوم سئـوداسينا پریمين.
***
كـــــؤنـلومون بـــو مـــلول چــــاغی،
بـــو دور یـــار گـــلـدی یــار گــلدی،
عـــــاشـيـقيـن چــــشمی چـيراغــی،
بــــودور یــار گـــلـدی یــار گـلـدی.
ســئـيـراقــــيبالر بــــاشيم قــاتدی،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 207 /
ســـــؤزوم درجــــهیـــه چـــاتــدی،
اوزونـــــــدن نــــقابی آتــــــــدی،
بــــو دور یـــار گــلدی یـار گــلـدی.
من «عـباسـام» چـــــکمـم آهـــی،
گـــؤردو گـــؤزوم گـــؤزه ل مـــاهی،
اولـــمـو شـام یــــــارین مــــدّاحی،
بــــودور یـــار گـــلدی یــار گــلدی.
***
بـــاشينا دوالنـــيم گـئدهن مـــعلّيم،
مــــعـلّيـم دردیـــمی یـارا یـاز یــارا.
آلــيشيب اودونــا بــریـان اولــمـوشام،
مــعـلّـيـم دردیـمی یـــارا یــاز یــارا.
اوزو قــيـزیل گولدن الپ اولـوب تــزه،
ســؤزلـری شـکردیر دیــلیدیـر مــزه،
گـؤزوم دوشوب پـاشا قـيـزی گـولگـزه،
مـــعـلّيم دردیمـی یــارا یــــاز یــارا.
عالم بــيـلير اؤز ایـشيمده دوغــرویـام،
قــلينجيم وار سـئيراغـيـبی دو غـرویام،
آدیم «عـبـاس» ممّد تـاجيـر اوغـلویـام،
مـعـلّـيـم دردیــمـی یـــارا یــاز یــارا.
***
مـن قــوربـانـام سـنی چـکـن نـقـاشـا،
یـــئـتـيـردیــن الــيمی دامـانا گـولگز.
خـدام قـــلم چـکـيب مـه قـلم قــاشـا،
یــئـتـيـر دیــن الـيـمی دامـانا گـولگز.
هـئـچ ایـش دئيـيل واهلل سـنه قـاداغـا،
جــاوان جـانـيم اولــسون سنه صاداغـا،
گـل وئـرهك لب ـ لبه ،دوداق ـ دوداغـا،
/ 208فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بـو ســيـنهم ـ سيـنهنـه دایانا گولـگـز.
سن منـی قـورتـاردیـن آالودان اوددان،
«عباسين» سئوگیسی اویـان غفلتدن،
اؤزه نــگـيـن تـو تـارام گولـگزیم آتالن،
اؤزومــوزو چـاتـدیـراق ایــرانـا گـولگـز.
***
یــاتـمـيـشـدیــم بــئـی زمــيـنـده،
قـــــــوالغــــــيــمـا نـدا گــــلـدی.
اویـــــانـدیـم خـــــواب غـــفـلـتدن،
قـــــوالغـــــيـمـا صــــدا گــــلـدی.
دریــــن دریــــــا یــــا دالـميشدیم،
كؤنـول ظـــولماتا ســـالـمـيـشـدیـم،
هــامیدان دالـــدا قــــالــمـيشدیـم،
دادیــما بـــــير خـــــدا گـــلدی.
اؤزوم دوغــــــرو ســــؤزوم دوز دور،
بــــدن بـيـردی یـــــارا یـــوزدور،
«عـبــاس» دئـيـيـر نــورلــو اوزدور،
او ائــــشـيــتـدی دادا گـــــلـــدی.
***
بــــاشينا من دؤنــوم مــنيم اؤز آقـام،
یـــئـتيـر مـــنی یـارا آب و تــابينـان.
بير دسته گول ایدی چيخدین بهشتدن،
تــــوتموشـدون الـينده آب و تـابينـان.
سنه قوربان اولـوم ای حسـن قاضـی،
قویوبـسـان دونـيـایا ميـزان تــرازی،
داوودا وئــریـبـسن نـه خـوش آوازی،
اوخــور سـسی گلـر آب و تـــابـينان.
سـنه قــوربـان اولـوم ای حسن بـابـا،
گـئجه گوندوز هئی با خـارسان كتابـا،
یـکشنبه گـونونده دوزهلــدی كـعـبـه،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 209 /
قــویدو الر بيـناسيـن آب و تــابيـنان.
«عباس» سؤزون سؤیلر روز ازل باشدان،
عـلی نظر سالدی سـو چيخدی داشدان،
مـحمـّد الـمصطفی ائـندی مـعـراجدان،
یــئـره قـــدم قــویـدو آب و تــابينان.
***
دومــان گـل گـئت بـو داغـالردان،
بــهار گـــلدی قـــــار أگـلنـــمز.
ســـئوگـیسی گـؤزهل اوالنــيـن،
كــــؤنـلونـه غـــــبار أگلنـــمز.
گـؤزلــری قــــاشی قــــارا دیــر،
بـایـقونون مــئـيـلی هــــارا دیـر،
بــو دونـيــا كــــاروانســرا دیــر،
هـــر گــلـن قـــونـــار اگلنــمـز.
«عـبـاس» دئـيـيـر حـج اوالنــدا،
كــعـــبــه ده مــعــراج اوالنــدا،
دوغـــرو یـولــدان كــج اوالنــدا،
نــامـوس گــئــدهر عــار أئتمــز.
***
مـن اولـمـوشام دردی غـمين باركشی،
غـمدن تيکدیرميشم نـه قــاالمينـدی.
ایسـتـهدیـم كـی یـارا بـير نامه یـازام،
نــه مركب تــاپـدیم نـه قـلم ایـندی.
لـيلی مـجنون مـسکنينی داغ ائـتدی،
سينهم اوستون دویون ائتدی داغ ائتدی،
فــلک ووردو لــشکریمی داغــيتدی،
لشکریم قــالمادی نـه قـاالم ایـنـدی.
بير عرضيم وار من ده دئييم شاهانا،
ایـالهییـه شوكر ائـيلهرم شاها ،نه،
قـورخـورام كی نازلی یـاری شاه آنا،
/ 210فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
نـه غوغایام ایـندی نه قـاالم ایندی.
كــتابالر اوخـودوم جـمادا گــئـتـدی،
مــحمّد مــعـراجا جومادا گــئـتـدی،
«عباس» آغالر گولگـز جومادا گئتدی،
پــریسـيز دونــيادا نـه قاالم ایـنـدی.
***
گلدیم گؤردوم پریم كؤچوب یوردوندان،
یایالق یئری چمن اولموش آی اولموش.
بوندان بـئله مـن ساغـليغی نـئيلهرم،
رقيبلر بدگمان اولموش آی اولموش.
یـئنه یـاتدی مـن فاغـيـرین عــلمی،
چــرخی فـلک تـرسه چـالدی قـلمی،
گــؤز یـاشينا غـرق ائـيلهرهم عـالمی،
قطره سوالر عمّان اولموش ای اولموش.
مــجـليسيمه صـراحیلــر دوزولـدو،
گـؤزوم یاشی گؤزلریمدن سـوزولـدو،
آغـال «عباس»! الين یـاردان اوزولـدو،
پبوگون آخيرزمان اولموش آی اولموش.
بــاشـيـنا دوالنــيم گــولاوزلـو عـمی،
مـنيم عـرضـيم گئدیب خـانا یـئتيشـر.
قـاشالری لـعـل اولـسا یـوخدور قيمتـی،
اودا من تـک بــزیـرگــانـا یــئـتـيـشر.
مـجـلـيـسـيـمه صراحـیلر دوزولــر،
آال گــؤزلـر خــومارالنـيـب سوزولـر،
بـير تـوكـو اوزولـسه جـانيم اوزولــر،
زلزلهســی آل عـثـمـانـا یـئـتـيـشر.
«عباس» دئـيير یـاریم نـقابين آتــدی،
جـمالين گـؤرستدی گـونـو یـوبـاتـدی،
آغ اوزده خــالــالری مـثلی نـــباتـدی،
سککيز جـنّت بـيـر رضـوانـا یــئـتـيشر.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 211 /
***
آرادیـم عـثـمـانـی گـزدیـم عجـمـی،
صری ،اوسـتانبولی ،شـامی گؤرموشـم.
هـاردا آدی بـلـلی گـؤزهل واردیـســا،
آرایـيب آخـتاریـب هـامی گؤرمـوشم.
مـنـه یاریـن هر ستـمی گــؤزهلـدی،
اوره یـيـمده دردی غـمـی گـؤزهلدی،
پریم قشنگ گؤزهل ،نـامی گؤزهلـدی،
سراسر او پـری نـــامـی گـؤرمـوشـم.
من «عـباسام» سـؤزلریمدیر دیل ازبر،
حک اولوب سينهمده دردیم بيـر دفتر،
شاهيم سيزین اولسـون مسجد و منبر،
من گــؤزومله مـصلّامـی گــؤرموشـم.
تـکـبّر ائــيلهیــيب الف ائتمه كؤنول،
بـو بـير چـؤلدور اهل ایمانالر ایتيبدی.
خـــاليقی بـــيـلمهین مــکانا یئتمز،
بو بير چؤلدور چـوخ كاروانالر ایتيبدی.
قـيزیل گول غنچهسين طرح ائـتدی آیا،
خـدادان ســالـگـينان بـاشيـنا سـایــا،
اوغـــــولالر آتـــایـا قــيـزالر آنـایــا،
عــاق اولــوبان دیـن ایـمانالر ایـتيبدی.
« عـباسام» آغـالرام اودالرا بـاخيب،
بـو جاوان جانـيمی اودالرا یـاخـيب،
یـولوما گـؤرورسن اوچ جادا چيخيب،
منـيم كـيمی سخن دانـالر ایتيبدی.
***
ازلـدن سن منه یـار ـ یار دئيهردین،
ایـندی اؤزگـهلره باخ ،آیدین اولسون.
من جان سؤیلهینده جانجان دئيهردین،
/ 212فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
جـانيمی اودالرا یاخ ،آیـدین اولسون.
ایندی سن اؤزگه یه دوروب باخيبسان،
جــاوان جــانی آتـشلره چــاخيبسان،
گــؤرورم الــلـره خـيــنـا یـاخيبسان،
یاخگينان سئوگيليم یاخ آیدین اولسون.
من« عباسام » گئجه گوندوز آغالرام،
سينه م اوسـتون دویونلهرهم داغالرام،
كـيمه گـئدیب كـيمه اومود باغالرام،
سئوگيليم گؤزلرین چوخ آیدین اولسون.
بـــاد صـــبا بــير مـــویـونـو اوزونده،
سـن مـنيم جـانـيمی اوزهرسـن یاریـم.
جـاوان جـانيم قوربان اولـسون جـانـينا،
بــو درده دئــگـيلن دؤزهرسن یــاریـم.
چـؤلده گـزن بير مارالسان آهـوسان،
گؤزهل دئسن گـؤزهللرین شاهیسان،
آه چکرم سـن یاریـنين آهــیسـان،
بـاهـم اولوب یـارال گـزهرسن یـاریم.
من « عـبـاسام » حـقـيقتی بـيلهرم،
مــعـریــفتی طــریـقـتی بـيـلـهرم،
یـارادانـــدان مــــورادیـمی دیلهرم،
انـشاءاهلل دردلــره دؤزهرسن یـاریـم.
***
درس آلمادی ،آچدی كتاب اوخودو،
محتاج دئييل هئچ اوستایا قاشالرین.
تـزه چــيخيب كماندارین الـيندن،
بنزهر اوچ گـئجهليک آیـا قاشالرین.
اووچــو اوالن دورار داغ دامانيـنـدا،
دردلـی اوالن دورار دردلی یانـيـندا،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 213 /
نه دوروبـسان سگ رقيبين داليندا،
وئریـبدی عــؤمرومو ضایا قاشالرین.
بير خالين بزیرگان ،بيرخالين خوجا،
خمس ـ زكـاتينی وئـر من تک آجا،
من « عـباسام » ائيـلهمـزدیم التجا،
مـنی گتـدی الــتـجایـا قـاشـالرین.
نـه آغـــالرســان نـه ســيــزالرسان؟
بــيـر دردی بــئـش اوالن كــؤنـلـوم.
آخـــــيـــردا وَرَم بـــــاغــالرسـان،
غـــمـه یــولـداش اوالن كـــؤنـــلوم.
«عـباس» آغالر عـارسـيز ـ عـارسـيز،
دونـيـا سـن سـن اعـتــبـارســـيــز،
دئـيــيـردیـن دؤزهرم یـــارســيــز،
دؤز بــاغــری داش اوالن كــؤنـــلـوم.
***
دومـــان گــل گـئــت بـو داغـالردان،
داغـــــالر تـــزه بــار ائيــلـهســيـن.
نــه گـــؤزلــریـم ســنـی گــؤرسـون،
نـه كــؤنــلوم غـبـار ائــيــلـهســيـن.
حاشـا ســـئــودیــجـه یـيـم ،حــاشـا،
یــــاز یـــالنـــالر گــلــدی بــــاشـا،
بــيــر یـــانــدان اؤزون بـــاس داشــا،
بــيــر یـاندان ائــل جـار ائـيـلهسـيـن.
قــوی « عــبـاس » زندانـدا قـالـســين،
مـــوالســيـنـدان درســيـن آلـسـيــن،
نــه گــولـگـز بــاشــيـنـی یــارسـيـن،
نـه طـبــيـب تــيـمـار ائــيـلـهســيـن.
***
آی آقاالر بـيـر زامـانـا گـلـيـبـدی،
/ 214فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
آال قـارغا شـوخ تــرالنـی بهیهنمير.
اوغــولالر آتــانـی ،قــيـزالر آنـانی،
گلـيـنلـرده قـایـنـانـانی بـگنـمـير.
آدام واركی گئـتـمـهیهسن ایـشيـنه،
آدام واركـی دوالنـاسـان بـاشـيــنـا،
آدام واركی آیــران تــاپـمـيـر آشينا،
دیـنـدیریرسن یـاغی نـانی بگنـميـر.
آدام وار ایـنـيـنه گـئـيهنـمـيـر دری،
آدام وار دونــيـادا گــزیــر سـرسـری،
آدام وار مـعـرفـتدن یـوخـودو خبـری،
دیـندیریرسن یول اركـانـی بـگنـمـير،
آدام وار چــؤلـلـری گـزیـر كالهـی،
آدام وار تـانيـميـر او بـيـر آلال هـی،
آدام وار كی بـيـلمير او بسم آلالهـی،
آدام واركی دیــن ایـمـانی بـگنـمير.
آدام وار دوالنــار صــحــرانــی دوزو،
آدام وار دوشــورهر گـولـو نـرگـيـزی،
آدام وار گـئـيمهیه تاپـانـمـير بئـزی،
آدام واركی آل تـا فــتــانـی بگنـميـر.
آدام وار چــوخ ایــشـلر ائــيـلـر اراده،
آدام واركی یــئــتـه بيـلـمـز مــرادا،
آدام واركی چـؤرهك تـاپـمير دونيـادا،
مين نـعـمـتـلی بير سوفرانی بگنميـر.
آدام واركی آدامـالریـن ناخشیدیـر،
آدام واركی آنـالمـازدی نــاشیدیـر،
آدام واركی حيوان اوندان یاخشیدیر،
دیندیریرسن هئچ انسانی بهیهنـمير.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 215 /
آدام وار دسـتـيـنـه وئـرهسن گوللـر،
آدام وار گـؤزونه چکمهسن مـيـلـلـر،
«توفارقانلی عباس» بـا شينـا كوللـر،
نـه گوندهسن یاریـن سنی بـگنميـر.
***
حـکمت مجليـسـينده ایـله شن عالـيم،
قال ها قال سالماینان بيردهن ائده جوش
خــبـر آلـدیم اصـول دیـن نـئـچهدیـر،
عرب خمس و فارسی پنج و توركو بئش.
دوزولوبدور صف صـف اولـوب یـکایـک،
صـرّاف گـله قـيـمت قــویار یــکایـک،
أیلهشـيـبـدی صف صف اولوب یکایـک،
عرب سينان ،فـارسی دندان ،توركو دیش.
نـامردینـن سن گـل اولـما آشـيـنــا،
بـيـرگـون اوالر زهر قـاتـار آشــيـنـا،
«عباس» دئيير ساليم شاهين بـاشينا،
عرب حجر ،فارسی سنگ و توركو داش.
***
پيس اوالدی ازل بـاشـدان تـانـيـرام،
چؤر چؤب یـيغار یاد اوجاغين یاندیرار.
سحر دورار عار و نـامـوس گـؤزلـهمـز،
سـویـوتؤكر اؤز اوجـاغين سـؤنـدورهر.
اولغون جوشا گلسه كؤپوك یاغ اولمـاز،
سـؤیـود بـار گتـيرسه باغچا باغ اولماز،
زیبيل تـپـه اولسا كـوللوك داغ اولمـاز،
یـئـل اسـنـده آلـچـاقـالرا یـئـندیرهر.
«عـبـاس» بـو سؤزلری دئيهر سریندن،
/ 216فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
آرخی وورون سـویو گـلسيـن دریندن،
سـؤز بير اولسا داغ اویـنادار یـئریندن،
ائـل بير اولسا ضربی كرهن سيـنـدیرار.
***
كـؤنول مجـنون كـيـمی یایيـل داغـالرا،
ایـيل بـو اللـهنـيـن بـوداغـيـنـدان اؤپ.
پــروانـا تـک دوالن یـاریــن یـاشـيـنـا،
آراال تـئــلـلـریـن بـوخـاغـيـنـدان اؤپ.
آلـماق اولماز نـانـجـيـبـيـن قيزینی،
چکمک اولمـاز بـداصـيـلين نازینـی،
او اوزونــو ،بـو اوزونــو ،گـــؤزونــو،
دیليندن ،دیشيندهن ،دوداغيندان اؤپ.
بـاغـچـاالر تـيـترهشـير باردان اؤتری،
آلمادان هـئــيــوادان نــاردان اؤتری،
عـبـاس آغالیـيـردیـن یـاردان اؤتری،
دور شـاهی مـردانين آیاغـيـندان اؤپ.
***
باشــيـنـا دوالنـــيـم آالگـؤز پـــری،
آپاردیـن عاغـلـيـمی آی بـویـانـدادور.
عاغـيـل بـاشدا دئـيـيل روحدا بدنـده،
ائـيـلـهدیـن تار و مار آی بـویـانـدادور.
حااللدانـدیر مایام بـولونـماز حارام،
قيرخالر مجليسينده من اوردا وارام،
سـگ رقـيب آدامال هئچ اولماز آرام،
شيطاندیر فعليندن آی بویاندا دور.
«عـباسام» دورانـيم آی بئله كئچدی،
دوالنـدی روزگار آی بـئله كـئچـدی،
سالالندی بيـر پریم آی بئله كئچدی،
اوسبـبـدن دئـدیـم :آی بـویاندا دور.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 217 /
***
اؤزونـدن كيـچـيگی بـویورمـا ایـشـه
سـؤزون یئره دوشن ،هئچ مقدار اولماز.
هر نه كی ،ایش توتسان اؤز الينله توت
انـسان اؤز ایـشيـنده جـفـاكـار اولـماز.
اؤزونـنن بـؤیـو گـون ساخال یولـونی
دوشن یـئرده سوروش عرض حالينی
امـانــت ،امانـت قـونـشو مـالـيـنـی
قـونشو یوخ ایستهین اؤزو وار اولـماز.
سوروشون ،قول عباس ،حالين نئجهدی؟
گوندوزلریم آی قـارانـلـيـق گئجـهدی
سرو آغـاجـی هـر آغــاجـدان اوجادی
اصـلی قيتدی ،بـوداغـيـندا بـار اولماز.
***
پوچ اولسون ،نامردلر ساراليب سولسون.
بـد اوالدی ازهل بـاشــدان تـانـيــرام
چؤر ـ چؤپ یيغار یاد اوجاغين یاندیرار
سـحر دورار ،اؤز اوجاغـين سؤندورهر،
اولغون جوشا گلسه ،كؤپوك یاغ اولماز
سـؤیـودبـار گتيرسه ،باغچا باغ اولماز
زیبيل تپه اولـماز ،گوللوك داغ اولماز
یـئـل اسـنـده آلـچـاقــالرا ائـنـدیـرهر
عـباس بو سـؤزلری دئـيـهر سـریـنـنن
آرخـی قـازیـن ،سویو گلسين دریـنـدن
ائـل بـير اولـسا ،داغ اویـنـادار یئریندن
سـؤزبـير اولسا ،ضـربی كرهن سيندیرار!
***
سحر ـ سـحر سرچـشمهلـر بـاشـيـندا
گون كـيـمـی عـالمه یـایـيالن پـریم!
هر كيم مندن سنه یـامـان قـاندیـرسا
/ 218فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
یا عـقرب دیشلهسين ،یا ایالن پریم ـ!
قـوومـا درگـاهـيـنـدان شيـرین نؤكری
گـئـيـمـهرم هـر شـالـی ،هـر قلمکاری
هـجران خـستـهسییـم یـئـمم شکری
قویـنـونـداكـی نـارا مـائـيـلم پــریـم!
گؤتور سورمهنی چـک قاشينا گـلسين!
چال اگری چـالمـانی بـاشينا گـلسين!
عباسين سـؤزلـری خـوشونـا گـلسين!
حوریلر قـيـزیـنـان سـایـيالن پـریم!
***
آی آغـاالر ،گـلـيـن سـيـزه سـؤیـلهیيم
اوزولـمـه سـيـن الـدن الـی بو بـيگيـن!
جـــنــت اعــالده ،بــاغـی بـهـشـتده
خــوش نشان دؤشنسين یئری بو بيگين!
اگـنينه گـئـيـيبدی زر ایـلـه خـاردان
خـدام غـنـی ائـدیـب دولـت و واردان
نـفسـی كـسگينـدی او ذوالـفـقـاردان
كمرین قورشاسين "علی" بـو بيـگين!
شـاهـالرین شـاهينان چـيـخایدی اووا
قـدرت شمشـيـرینی گـتيرسين سـووا
گـئـجه ـ گوندوز عباس ائيلهسين دوعا
حـقـدن اوزون اولسون عمرو بو بيگين!
***
كـؤنـول بـيـر جـانـانين سئوداسيندادی
جـــسـمـده انــسانـدی ،مــاه انــوردی
بـــویـونـو آرزوالر بــاغـچادا بـولـبول
بــيــلـمـيرم ســوسـندی ،یـا صـنوبردی
سئودیگيمين حسنو قـریـشين نـوری
كنـعانين یــوسفی ،چـيـنين فغفوری
دئـيـيـرلـر بهشتده چـوخ اولور حوری
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 219 /
اونالردا كـهـنـهلـيـب ،یار تـزه تـردی.
چـوخـو عـاشيقليقی آسان شئی ساندی
جـفـاسينی گـؤردو ،چـوخ تئزاوسانـدی،
عـباس بـيـر پـرینـيـن اودونـا یـاندی
گـؤرهنلـر دئـدیـلـر :بـاخ سـمــنـدردی.
***
آی آغاالر ،گـلين سـيزه سؤیلهیيم،
یـالقوز داشدان اولماز دیوار ،دئيهرلر
بزیرگانسان ،آچ ماتاحين ،خورد ائله
آالنـالر یـوكـونده نـه وار ،دئيـهرلر.
بـيـگلـر اوالن ساخالر آليجی قـوشـو
صـراف اوالن سـئـچهر قيـمتلی داشـی
بــيـر اوغـول آتـادان آرتيرسـا ایـشـی
خـلـق ایـچـينده اونـا وار اول ! دئيهرلر.
اسـکندر آتـالندی چـيخدی ظولوماتدن
خـضر پـيغمبر ایـچـدی آب ـ حـياتدان
سؤز دوشدو ایگيددن ،قيلينجدان ،آتدان
سـيـر فـانی اونـالردان سـيوار دئـيهرلـر.
بــيـر بـاغچـانـين اگـر بـاری اولماســا
آلـمـاسی ،هـئـيواسی ،نـاری اولماســا
ایـگـيـدیـن دونــيـادا واری اولــمـاسـا
خـلـق ایـچـيـنـده اونا سفيل دئيـهرلـر.
تـيفارقانلی عـباس گـئجهلر یـاتـمـاز
پيغمـبر قـارغـایيـب مخـنـث آرتـماز
هر نه وئـرسـن حـقـين یـولوندا باتماز
مين جورقادا باشـدان سووار ،دئـيهرلر.
***
آی آغاالر ،گـلـيـن سـيـزه سـؤیلهیيم
كـسيـب قـارا بـاغـریم گـؤزه توتـارالر.
ازهلـدن بــئـلهدی دونيـانـين ایـشـی
/ 220فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قـيـامـت پــرده سـيـن اوزه توتـارالر.
یـئـریـير مایاالر دالـينـدا كؤششـک
دونـيـایـا گـلنلر بـيرگون كؤچهجک
وارلی یاالن دئسه ،یوخسولالر گئرچک
یـوخـسولون سـؤزونو سـؤزه توتارالر.
عـباس ،گرهك دوستون ذاتين بيلهسن
خـنجر كيمی بـاغرین بـاشين بؤلهسن
قارا وزیــر ،یـوز ایل قـازانـج ائـلهسن
آخـيردا بـئش آرشـيـن بـئزه تـوتارالر.
***
بـاشـينـا دؤنــدویــوم آال گؤز پــری
تـانـریسنی مـننن آیـری سالماسين!
حق گـؤتـورسـون بـو قـارینـی آردان
نـشـانـهسی قــيــامـتـه قالمـاسين!
گـئـدهنـيـن گلمهسين ،یاتانين اؤلسـون!
فـلک الی دئـيـسـيـن ،دؤرانين دؤنسـون
فـرشـتـهلـر وورسـون ،آغـزی ایيلـسيـن
سـنـيـن بـيـر دردیـنی بـيلن اولماسين!
سـوروشمـادیـن یـازیـق عـباس حالينی
مـن سـنـه نـئيلـهدیم ،تـانری ظاليمی؟!
عزرائـيـل دونــونــدا آلـيـم جــانـيـنی
اوسـتـونـده بـير خشير قوران اولماسين!
***
پــــری ســـنــين او گــــؤزلـریـن
هـئــچ بـــيـلــمـيـرم نـهیـه بــنزهر
بـــيــری یــــاســيـن سـورهسـینه
بـــيــری الـف ـ بـــئـــيــه بـنـزهر.
بـيـری مـيـم دی ،بـيـری جـــيمدی
ونــالریخــلــق ائـــدن كــيمدی!
بيــری ســحــر دوغموش گـونـدو،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 221 /
بـــيــری بــــدیــــر آیـا بــنـزهر.
بــيــری آالخـــاتـــيــن آلـماســی
بــيــری بــاغــدادیــن خـــورماسی
بــيــری شــکــریـــن خــيـرداسی
بــــيـــری شـــامـــامـــایـا بــنزهر.
مــن عــباسـام ،آغـليـم چاشيـر
قـولـالریـم بــویـنـومـدان آشـيـر
قيزیل تـخـت اوسـتده بـویـالشير
بــيــر جـوت شهـزادهیـه بـنـزهر.
***
پـایـيـز اولـجـاق بـاغـالر تـؤكر خزهلی
بـاهـار اولـجاق باغـچـامـيـزا بـار گلير.
بـيـر ایـگيدین اولـسا بـاخـتی ،اقـبالی
جــنـت بـاغـچـاسـينان اونا نار گـلير.
من بو یـئرده نـه آشنایام ،نـه یـادام
یار یانيندا نـه غـمگينم ،نـه شـادام
آی جــمـاعــت ،نه باللی صـيـادام
تور قورورام طرالن اوچون ،سار گلير.
عـبـاس دئـيهر :گنجين اوستو بدندی
قـارا بـاغـریم دهليـک ،زدن ـ زدندی
آی حـضـرات ،هـئچ بيلميرم نـهدندی
عـالـمـه گئـن دونيـا منـه دار گـلـيـر.
***
بـاشـيـنـا دؤنـدویـوم ،آی اسمر خانيـم
نـه گـؤیـچـک یـارادیـب یارادان سنـی
مـنيم مـئيـليم سننن بئله كی ،خوشدو
ایـسـتـهمم گـئـدهسن بــورادان سنـی.
***
بـاشينا دؤنــدویــوم آالگـؤز پــری
/ 222فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گـئينميش یـاشيلی ،آلينان اویـنـار.
جــواهــر مــتــاعی ،درُ خریداری،
تـوتـوبـدو دسـتيـنده لعلـنن اوینار.
سـئـودیگيـم اگـنـينه گـئيبدی آغی
چـکـيـبـدی سـينـهمـه دویونو ،داغی
زولـفـون نئـجـه بـينی نئـيلر مزاغی
آغ اوزده مــنـور خـاليــنـان اویــنا ر.
عباس دئيهر :پرینين بوچپ ایـشلـری
یورغون مارال كيمی خوش باخيشـالری
ایـنـجیدن ،صدفـدن ،درُدن دیـشلری
قـایـماق دود اقـالری بـالی نـان اوینـار.
***
دومـان ،گتـل گــئـتت بــوداغـالردان
داغــالر تـــزه بـــار ائـــيــلـهسـيـن
نــه گــؤزلــریــم ســنـی گــؤرسـون
نــه كــؤنـلــوم غــبـار ائـيــلـهسـين
یاشـا سـئـدیـجـيـگــيــم ،یــاشــا
دئـيــيــلــنلـــر گــلـدی بـاشــا.
بـيــر یـانــدان اؤزون تـــوت داشــا
بـيـر یـانـدان ائـل جـار ائـيـلهسيـن.
عــــبــــاس آغــــــالر زاری ـ زاری
گــئـــتــمـز كــؤنـلـونــون غـبـاری
ایــلـقـاریـــنـــنـــان دؤنـــن یـاری
تــانــری تــئــز بـازار ائـيـلـهسـيـن.
***
قـاصـد گـلـدی ،یـاردان خـبر گتيـردی
نـئـجه چـکـيـم بــو فـراقی ،گـئتـدیلر
عـاشـيـق معـشوقـينی قـهره یـئتيردی
چـکـدیـلـر سـيـنـهمه داغی گـئتدیلـر.
مـال و مـلکو وئریـب آخـچـا آلدیالر
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 223 /
ایــلـقـاری وئـردیلر ،بـوخـجاآلدیـالر
بـاری تـرك ائـتـدیـلـر ،باغچا آلدیالر
پـریـشان قـویدوالر بـاغـی گـئـتدیلر.
عـباس ،جوان عمرون سن وئردین بادا
گـونـو گـونــنـن دردیـن اولـدو زیـادا
یـئـدیـلـر ،ایــچـدیـلـر فـانی دونيادا
آلـدیـالر بــئـش آرشين آغی گئتدیلر.
***
صدا گـلدی منـه جـانـان ائــلـينـدن
اویـانـدیـم یـوخـودان بـو صاباحالری.
بولبول آیری دوشوب غنچه گـولوندن
گـؤروم آچـيلـماسين بـو صـاباحالری.
***
دیــنـدیــرمــهیــيـن ،قــان آغــالرام
آرتــيـبــدی فــراغـــيـم مـــنــيــم.
دوروب بــاش آلـــيـــب گـــئـــدهرم
تــوتــدوقــجــا آیـاغـيـم مــنــيــم.
فـــــلــک مـنـی ســالـيــب لـنـگــه
دوشــمــوشــم غــوغــایـه ،جــنــگـه
گـــئـــدهرم هـــنـــده ،فـــرنـــگــه
هــئــچ گـــلـمـز سـوراغـيـم مـنـيـم.
عـــبـــاس غــــربـــت ائـــلـه وارسـا
مــحـــنــتدی گـئــتـری قــالــســا
دئـــيــيــلــنلـر گـــئـرچــک اولـسا
ســؤنـــوبـــدو چـــراغيــم مــنــيـم.
***
نــه آغـــالرســان ،نــه ســيزالرسـان
بــير دردیبــئــش اوالن كـؤنــلــوم!
آخــيــــردا زونـــار بـــاغـــالرسـان
/ 224فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
غــمـه یــولــداش اوالن كـــؤنـلـوم!
یــاریـم گــئـــدیـــب اوبـــاسـيـنـنان
آلــيـــم دردی ـ بـــالســـيـــنـنـــان
چـــرخ فـــــلــک بــــاداســيــننــان
ایـچـيـب سـرخـوش اوالن كــؤنـلـــوم!
دویــمــامـيــشـام گــؤز قـاشـيـنـنـان
عـــالــم یـــانـــار آتـشـيــمـــنـــان
هــئچ دومــان گـئـتـميـر بـاشـيـمـنان
بـــاهــاریقــيــش اوالن كـؤنــلـــوم!
عـبـاس آغــالر عـارسيـز ـ عـارسـيـز
دونــيـا ،سـنسن اعــــتــبـارســيــز
دئـيــيــردیـن دؤزه رم یــارســـيــز
دؤز ،بــاغــری داش اوالن كـؤنـلــوم!
***
مــن اولـمـوشام درد و غمين بار كـشـی
غـمـدن تـيـکدیرميشم نه قاالم اینــدی
ایـسـتـهدیـم كی ،یـارا بـير نامه یـازیـم
نـه مــركـب تـاپـدیم ،نـه قـلم ایـنـدی.
ليلی مـجـنـون مـسکـنـينی داغ ائتدی
سـينهم اوستون دویون ائتدی ،داغ ائتدی
فــلـک ووردو ،لـشـکریمی داغـيتـدی،
لـشکـریـم قـالمادی ،نـه قـاليم ایندی؟
بير عرضيم وار ،من ده دئـييم شاهـانا
ایالهییه شـوكـور ائـيلـهرم ،شاهانـه؟
قـورخورام كی ،نـازلی یـاری شـاه آنـا
نـه قووقایـام ایـندی ،نه قاالم ایـنـدی.
كـتـابـالر اوخـودوم ،جـيماده گـئـتدی
مــحـمـد مــعـراجـا جـومـادا گئـتدی
عباس آغالر ،گـول گز ،جـومادا گئـتدی
پــری سـيـز دونــيـادا نه قالـام ایندی؟
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 225 /
***
بـاشيـنا دؤنـدویوم ،قـوربان اولـدوغـوم
قــویما ،دلی بـئـجان یـاریـم آپـاردی!
آليشـيب اودونـا بـوریــان اولــدوغـوم
قـویـما ،دلی بــئـجان یـاریم آپـاردی!
شـاه عـباس حؤكم ایله نـامهنی یازیر
قـوروب كـجـاوه نی اولوبـدور حاضيـر
اصــفـاهـاندان گـلدی او ظاليم وزیـر
قــویـمـا ،دلی بئجـان یـاریم آپاردی!
من عباسام ،هئچ واخت سؤیلهمم یاالن
ائلـيـمه ،اؤلـکهمـه سـالدیـالر تـاالن
خوجا ،دلی بئجان ،آللـه وئردی خـان
قـویما ،دلی بـئـجان یـاریـم آپـاردی
***
بـئـجـان ،سـن ائـلـه مه قـدیمی كامان
عـاشـيـقه ،مـعـشـوقه چـکدیـرمه آمان
سن اوالسان او دوز -چؤرك ،نمک ـ نـان
آیــيـرمـا عـبـاسدان ،ظـولمـودو مـنه.
پــری درد اليـنـدن یـئـتيـشدی جـانـا
اولـدوم یـار عـشيـقـيندن دهلی ،دیـوانـا
غـفـلـه ـ قـاطـير ایشلـر اول تيـفارقانـا
آیــيــرمـا عـبـاسدان ،ظـولـمـودو منه.
***
آی آغـاالر ،گـئـدهنـه بـاخ ،گـئـدهنه
مـنـی گـؤزویـاشلی قویوب ،یار گئدهر
یــوكلـهنـيـبـدی قـاطـيـر ،بـارخانا،
سانـاسان كی ،كل عـالم وار گـئـدهر.
بـيـزیـم یـئرین بـئـؤوشهسی بيتيبدی
حـئـيـف ،جـوان عـمروم باشا یئتيبدی
كـجـاوهسی گـئـدیب گؤزدن ایتيبـدی
/ 226فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
دهوه بوزالر سـاروان آغـالر ،نـر گئدهر.
گـزدیـم آلـچاقـالری ،گـزدیم اوجـانی
گـؤروم یـولـدا قالـسين دلی بـئـجانی
یار یـولـونـدا قـویـوم بـو شيرین جـانی
عـبـاس آغـالر ،پری كـيمی یار گـئدهر.
***
قــــالـدیـم غــــــریــب زمــيـنــده
گـوشـــيـــمـه بــيــر نـــدا گـلـدی.
اویــــانـدیـم خـــواب غــــفـلـتــدن
قـــــوالغــــيــمــا صــدا گـلـــدی.
دریــن دریـــایـــا دالـــميـشـدیــم
كــؤنــول ظــولماتــا سـالـميشـدیـم
هـــامـيـدان دالــدا قــالـمـيـشـدیـم
دادیـــمــا بــــيــر خـــدا گـلــدی.
اؤزوم دوغــــرو ،ســــــؤزوم دوزدو
بـدن بــــيـردی ،یـــــارا یـــوزدو
عـبـتاس دئــيـهر :نــــورلــو اوزدو
او ائــــشيــتــدی ،دادا گـــلــدی.
***
بـاشـيـنـا دؤندو گـوم آال گـؤز پــری
گـاهـدان آغـال ،گاهدان یادا سال منی
قارا باغریم شان ـ شان اولدو ،دهليندی
گـاهـدان آغال ،گاهدان یادا سال منـی.
باغبان اولـدوم ،بـاغـيم تـغایيـر اولـدو
گـؤزوم گـؤردو ،آغـلـيم تـغـایير اولـدو
خـوریــات الی دگـدی ،تـغایيـر اولـدو
گـاهدان آغال ،گاهدان یادا سـال منـی.
من سـنـه جان دئدیم ،سن ده منه جان
آلـيـش عـشـق اودونا ،مـنيم كيمی یان
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 227 /
آدیم عاشيق عباس ،یـئـریم تـيفارقان
گاهدان آغـال ،گـاهدان یادا سال منی.
***
دوروم دوالنــيــم بـــــاشـــيـــنـــا
آال گــــــؤزلــــو یـــــار ،اؤلــــورم.
اؤلــــســم ،بـویــــونـــا صــاداغـــا
تـــــامـام ،انــــتـــظــار اؤلــــورم.
مـــردایــلــه ائــــيــلـه الـــفــتـی
چـــکـمـه نـــامــرددن مــــنــتـی
بـولـبـول كـيـمـی گــول حـســرتی
قــــيـــشی ،یـــــازی ،زار اؤلـــورم.
عـبـاس دئــيــهر :گول فــصـلـیدی
بــونـدان آرتـيـق درد هــانـسـیدی
آیـــــریـــلـيـغـيـن وعــدهسـیدی
گـــل كـــؤنـــلــومـو آل ،اؤلـــورم.
***
بـاشـيـنا دؤندویـوم گـول اوزلـو جـوان
حالل ـ هـمت ائيله ،گـل اوننان آیریل!
بـيــلمهزایدیم بــئـله هجران دردینـی
لـطـف ائـله ،اوزومه گول ،اوننان آیریل!
قــاصـد گــلـدی ،قـصداً خبر گتيردی
اليـف اوالن قـدیـم داال یـئــتــيـردی
آخـدی چـشـميم یاشی ،اوزوم گؤتوردو
عينيم ،دامجيالرین ،سيل اوننان آیریل!
عــشـقين آتــشیدی سـينهمده دفـتـر
گـئـجـه گـوندوز سنسن دیليمـده ازبـر
سـن اول بــو پــرییـه بـوتـا وئـرنلـر ،
قـولونـو بـویـنـوما سال ،اونـنـان آیریـل!
/ 228فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
***
بـاشـينا دؤنـدویوم ،قـوربان اولـدوغوم
هارا گـئـتدی بـخـتی قـارا ،گـلمهدی؟
بـولبول اویـدو ،سولدو گولون یارپاغی،
قـسـمت اولـدو غـنچه خـارا ،گلمهدی.
شاه حکمویله یار اوسـتونـه خان گئـتدی
آغـالر دیدم ،یاش یئرینـه قـان گـئـتدی،
قول بوشالدی ،دیل دوالشدی جان گئتدی
آخــيــر آپــاردیــالر دارا ،گــلـمهدی.
عباس دئـيـهر :بـو آد یـامـان آد اولـدو
جـسميم آتـش ،قـوینـوم دولو اود اولدو
مندوستدئدیم ،دوستالر مننن یاد اولدو
ایــنـدی اوزاق دوشـدو آرا ،گـلمـهدی.
***
كـؤنـول ،مـجنون كـيمی یـایيـن داغـالرا
اگيـل بــو اللــهنــيـن بـوداغـيندان اؤپ!
پــروانــه تــک دوالن یـاریـن بـاشـيـنـا
آراال تــئـللـرین ،قــابـاغــيــنـدان اؤپ!
آلمـاق اولمـاز نـانـجـيـبيـن قـيزیـنـی
چـکـمک اولـمـاز بـداصـيـلين نـازیـنی
او اوزونـــو ،بـــواوزونـــو ،گـــؤزونـــو،
دیـلـيندن ،دیـشيندن ،دوداغـيندن اؤپ!
كـتـابـدا اوخــونـان سينـا یاخشيدی
سگ رقيب گـردنی سينا یـاخـشيدی
من دئدیم :اؤپمهیه سينه یـاخـشيدی
كـؤنول ها یـالواریر بوخاغـيندان اؤپ.
باغـچـاالر تـيـتـره شـير باردان اؤتـری
آلــمادان ،هـئـيـوادان ،نـاردان اؤتــری
عــبـاس ،آغــالیـيردین یاردان اؤتـری
دور شـاه مـردانـيـن آیـاغـيـندان اؤپ.
***
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 229 /
خسته قاسم
ادبيات عاشـيقی ،اوج تکامــل خــود را در قــرن
دهــم هجری به انجام رساند و نهضت شاه ختائـــی،
زمـيـنه را برای رشـد و بالـنـدگـــی ایــن ادبـيـــات
فــراهـــم آورد و شــاعران مردمــی تحــت عنــوان
«عاش ـيقالر» مــورد حمایــت قــرار گرفتنــد و دههــا
عاشيق پا به عرصــه نهـــــــاد كــه از جملــهی ایــن
شاعران میتوان عاشيق قوربانی و عاشيـــق امانی را
نام برد .در تداوم این نهضت در سدههای بعــدی نيــز
عاشيقهای بزرگی وارد عرصه شدند از جمله عاشـيق
عباس توفارقانلی را میبایست نام برد و در ادامــه بــه
دیگر عاشيق برجسته ی آذربایجــان ـ خســته قاســم
برمی خوریم .در اشعار این شاعر واالمقام میتوان به وضوح تبيــين اندیشــههای واال و بينشــهای
اجتماعی ،فلسفی و هنــری را مشــاهده كــرد .فلســفه ی عشــق و حيــات الهــی و نــور فناناپــذیر
برخاسته از دنيای معنوی شاعر در بيت بيت اشعار او ترنم میگردد و مرده ریگ ميــراث ادبــی ـ
فرهنگی وی ،گنجينهای ارزشمند برای تاریخ ادبيات آذربایجان محسوب میشود1.
خسته قاسم ،عاشيقی تحصيل كرده ،روزگار دیده و اهل فکر و اندیشه است كه در ادبيــات
شفاهی مردم آذربایجان ،جای خاصی را گرفته اســت .وی بــه ســال 1081هجــری شمســی در
تيکمه داش ـ 78كيلومتری تبریز به دنيا آمــد 2.او دوران كــودكی را در روســتای تيکمــه داش
گذرانده و تحصيالت سنتی را در نزد مکتب مال به پایان برد و برای ادامهی تحصيل بــه اردبيــل
رفته و در مسجد شيخ صفی تحصيل كرده و از همــين ســالها نيــز بــه آفــرینش ادبــی ـ هنــری
پرداخته است .بعد از اتمام تحصيل در اردبيل ،برای تکميل درس فقاهت به شــهر قــم و ســپس
نجف میرود و 14سال تمام در عتبات عاليات تحصيل كرده و سپس به موطن خویش مراجعت
1منظومه هاي آذري ،ص .86
2عاشیق داستانالري ،خسته قاسم ،تبریز ،انتشارات زرنگار.1380 ،
/ 230فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
نموده ،به راهنمایی و ارشاد مردم خویش همت گماشته است تا اینکــه در ســال 1157هجـری
شمسی در سن 76سالگی بدرود حيات گفت و در زادگاه خــود تيکمــه داش دفــن گردیــد 1.در
سالهای اخير مقبرهی این شاعر و عاشيق واالمقــام در حــال ســاخت اســت كــه مســلماً مایــهی
مباهات خواهد بود2.
خسته قاسم در اردبيل با طریقت شيخ صفی آشنا گشته و وارد خانقاه شيخ صــفی شــده و
مدتی در چله نشسته است تا به «وحدت وجود» واصل گردد .خسته قاســم شــاعری واالمقــام و
فقيهی بزرگ بوده است كه به نوشتهی خویش ،باده از ساقی كوثر گرفته و مست الست گشته و
به قول عاشيقها از حضرت علی «بوتا» گرفته است .خود او گوید:
خسته قاسم دئـيير :دست دست اولـدوم ،
شاه اليـندن بـاده ایـچـيـب مست اولـدوم،
سایلی قيرخ گون شيخ صفیده بست اولدوم
اونـدا بــيان اولــدو دؤرد كتــاب مــنـــه3.
میدانيم كه در آیين و سنت عاشيقها ،عشق به حضرت علی (ع) باعــت مــیگــردد بعــد از
طی منازل عرفانی و گذشت از مراحل مختلف طریقــت بــه كشــف شــهود نایــل گــردد و بعــد از
خوردن باده از دست شاه مردان «محو و فانی» می شود .این امر را میتوان از تـاًثيرات متقابــل"
تصوف و عاشيقليق" به شمار آورد ،آنکه از حضرت علی «بوتا» میگيرد بر تمام علوم مالک می-
شود .در برخی از شعرهای خسته قاسم از تاًثير متقابل این دو ـ تصوف و عاشـيقی ـ ســخن بــه
ميان آمده است ،نزدیکی وی به اهل طریقت را نشان میدهد:
یـاتـمــيشـدیــم خــوابــيــن ایــچـيــنـده
گــــؤردوم «یـــاهـــو» دئــيــيــر ســــرور
ســوروشـدوم ـ شــاهــا ســن كــيـم ســن؟
ـ بـــيــل مـــنـم شـــيــــر غـــضنـفـــر!
در اشعار دیگرش از رسيدن وی به حق با عبارت رسيدن به كوه قاف و ســيمرغ ـ تــانری ـ
سخن به ميان میآورد.
داستانهای چندی دربارهی احــواالت خســته قاســم و مناظرههــای وی بــا عالمــان و دیگــر
عاشيقهای نامدار آذربایجان در دست است كه از آنها نيز میتوان به حيات شاعر پیبرد .از جمله
در داستان «سفر خسته قاسم به داغستان» معلوم میگردد خسته قاسم وقتی به تبریز میرســد
1محمدعلي نقابي ،خسته قاسم ،تبریز.1373 ،
2حسین سیامي ،خسته قاسم ،تبریز.1373 ،
3عاشیق داستانالري ،همان.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 231 /
او را مورد شناسایی قرار داده و برای محاكمه نزد عالمان زمان میبرند و او بــا آنــان بــه بحــث و
مناظره نشسته و با ابراز معلومات حيرت انگيز خسته قاسم ،در حيرت ماندهاند.
مسلم اینست كسيکه مکتب مال را در روستا و شهر خود به پایان برده ،در اردبيل ادامــه ی
تحصيل داده و 14سال در عتبات عاليه بویژه نجف مشغول تحصيل بوده است حتماً به درجــات
عاليه ی فقه و اصول دست یافته و مجتهد گشته است و از طرف دیگر او حافظ ،قــاری و مفســر
قرآن بوده است همچنانکه خود میفرماید:
یـوز اون دؤرد سوره نـی معنا ائـيلهرم
من ازبـردن قرآن خوانام ،سن نهسن؟1
و در شعر دیگری گوید:
ازل آدمدن خـاتمه صـاحب ایمان منـم
آلتی مين آلتی یوز آیه ،قاری قرآن منم2.
كسيکه 114سوره ی قرآن را معنا و تفسير كند نمیتوان در اجتهاد وی تردید كرد .از آن
گذشته تسلط كافی و وافی بر سه زبان دنيای اسالم عرب و فارس و تورك داشــته و خــود مــی-
گوید:
عــرب ،عــجـم ،فارس ،سریان دیلی لـه
عــالم ایــچــره اهل عرفـان ،مـنـم ،من!
و بر اساس شعر زیر:
تام بـيلهرم ترسـه «ابـجـد»« ،هـوّزی»
ایسـتهسم یـازارام مـيـن قـاتـار سؤزی
عالم بر علم جفر ـ اعداد بوده است و در بسياری از اشعارش وقوف وی را بر حروف و اعداد
مسلم می دانيم و از این هنر بارها و بارها در اشعار خود استفاده كرده است .آیا میتوان در علــم
و اجتهاد وی شک كرد؟ شهود فراوان در این زمينه در دیوان خسته قاسم موجود است كه برای
پرهيز از اطاله ی كالم ،بدان نمی-پردازیم.
اما تخلص او «خسته قاسم» است ،لقب خسته بنا به نظــر بســياری از ادیبــان و منتقــدین
آثارش میتواند در سه نظریهی كلی جمعبندی گردد:
1ـ عداه ای معتقدند قاسيم بيمار بوده و از طریق حضرت علی (ع) شفا یافته و لذا همــواره
خود را «خسته» ناميده است.
1عاشیق حسین ساعي ،همان.
2همان.
/ 232فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
2ـ دسته ی دیگری معتقدند او تخلص «خسته» را برای نشان دادن اوضاع نامناسب زمــان
برای خود برگزیده است همانگونه كه مسکين آبدال ،قول عباس ،دیلقم و دیگران كردهاند.
3ـ گروه دیگر نيز معتقدند او خود را خسته ی عشق ناميده است از جمله ی ایــن ادیبــان
فولکلورشناس سترگ " سد نيک پاشایف" است كــه مــی نویســد شــاه ختــایی نيــز بــا تخلــص
«خسته» اشعاری سروده است و عاشيق قاسيم بنا بر احترام شاه ختایی این تخلص را برای خود
برگزیده است1.
خسته قاسم در عين عاشيق بودن ،اهل عرفان و تصوف است و چهار مرحله ی تصــوف را پشــت
سر نهاده است .این چهار مرحله عبارتند از :شریعت ،طریقت ،معرفت و حقيقت .خسته قاسم در
اشعار مختلفش به این مراحل اشارهها دارد:
حـقـيـقت ،مـعـرفت حاقدیـر قـانـيرام
طـریـقت ،شـریـعت قـوشـا یـازیـلدی.
و یا:
حـقـيـقت بـحرینـده غـواصـام دئـيهن
غـواص سانسا گـيـر دریـایـا اوزهـا اوز!
بررسی كنندگان زندگی و آثار این عاشيق معتقدند كه خسته قاســم كــه معاصــر نادرشــاه
افشار بوده است همواره مناسبتی مخالف و منفی با وی داشته است و عليه تضــادهای اجتمــاعی
كه در زمان او بخاطر عملکرد خودسرانهی حاكمان و ماًموران وی به وجود آمــده بــود همچــون
شاعری مبارز به پا خاسته و نفرت و خشم خود را عليه ظلم و تعدی او ابراز نموده است2.
نادرشاه كه حکومت رسمی وی از سال 1114آغاز گردد عليه مذهب صــفویان شــوریده و
فرهنگ دو قرن پایدار در ایران را زیر سئوال برده و باعث گشته بود ميدان برای تشيع و عالمــان
شيعه و اهل طریقتها محدود گردد و بسياری از عالمان از این وضع ناراضی بودهاند .از آن جملــه
خسته قاسم نيز در این دوران همچون عالمی فرهيخته اعتراض خــود را عليــه حکومتيــان ابــراز
داشته است .او در عالم سياست مداخله میكرد و در برابر ناهنجاریهای اجتماعی ـ سياسی می-
ایستاد:
اؤزلـــریــن دریــــــا بــــيـــلـــنلــر
مــنــی پـــيـادا بـــيـلـــســيــنــلـر.
1آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي.
2محمد عبادي قاراخائلو ،خسته قاسم ،تبریز ،1384 ،ص .30
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 233 /
ســيــاســتـــدن دالـــی قـــــالــسـام
مـــنـی افـــتــاده بـــيــلــســيــنـلـر.
در تاریخ می بينيم كه نادر شاه در جنگهای داغستان دچار خسارت فــراوان شــد و بعــد از
برگشت از آن منطقه مردم را تحت فشــار قــرار داده و مالياتهــای ســنگين از آنــان مــیگرفــت و
بخاطر حفظ حکومت چند روزه ی خــود دمــاغ و گــوش بســياری را بریــد و چشــم از حدقــه ی
بسياری از نزدیکانش از جمله پسرش در آورد و این سياست شوم باعث خيزشــهای عصــيانگرانه
عليه حکومت نادر شاه شد .بنابراین خسته قاسم در چنين اوضاع و احوال نمــیتوانســت موافــق
سياستهای دوران باشد.
خسته قاسم خطاطی ماهر نيز بوده است و برخــی از محققــان وی نوشــتهانــد كــه آثــار او
توسط ماًموران نادرشاه در رودخانه ی«ینو» واقع در تيکمه داش انداخته شده است 1.تحقيقــات
انجام گرفته نشان میدهد خسته قاسم در دورانی كه به مکتب میرفــت بــا دختــری كــه دختــر
حاكم تيکمه داش بود آشنا شده و دل به عشق وی سپرده است :
بـيــر نــازنين سـئـودیم مکتـبخانـادا
حــق كـالمـيـن دیــل ازبردن اوخوردو.
اليـنـه آلـميشدی عتشقيـن كيـتابـيـن
مــنـيـم درسـيم بيل ازبـردن اوخـوردو.
در داستانهای مختلفی كه دربارهی خسته قاسم است نظرات مختلف در مــورد همســر وی
نوشتهاند برخی همسر او را «الچين خانيم» دختر حاكم تبریز ،برخی دیگر او را دارای دوزوجــه
به نامهای گول اندام و خرامان دانستهاند ،برخی دیگر معتقدند سوگلی زیبایی به نام صنم داشته
است و دیگران سلبی خانيم اهل اورميه را همسر او دانستهاند .اما نتيجهی تحقيقات اینست كــه
خسته قاسم یک همسر بيشتر نداشته و نام او سلبی خانم بوده است و دارای یک دختر بــه نــام
خرامان و یک پسر به نام احمد بوده است .از دیوان خسته قاسم در مییابيم كه نام پــدرش نيــز
ابراهيم بوده است2.
خسته قاسم تسلط كامل بر ادبيات عربی و فارسی و تركی داشته و بـویژه شــاعران بــزرگ
آذربایجان را میپسندیده است .او در یک شعرش به نسيمی اشاره میكنــد ،در چنــدین شــعر از
شاه ختایی به احترام یاد كرده و فضولی نيز شاعر مورد پسند وی بوده اســت و حتــی خــود را از
نسل او میداند:
1ح .م .صدیق ،عاشیقالر.
2دیوان خسته قاسم ،تبریز.
/ 234فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
او مـحـتـشم فــضـولـینيـن نـسلـییـم
بـحـرلــرده مـن عــمانـام ،سن نـه سن؟
یــوز اون دؤرد سـورهنی مـعنا ائـيـلـهرم
مـن ازبـردن قـرآن خـوانام ،سن نه-سن؟1
بیتردید خسته قاسم دیوانی كامل و مشتمل بر غزل و قصيده و مثنوی داشــته اســت كــه
مقدار بسياری كمی از آنها به ما رسيده است .مناظرههای وی با احمــد لزگــی بســياری معــروف
است .اشعار او توسط بسياری از عاشيقها در طول سدههای گذشــته بــا ســاز و آهنــگ عاشـيقها
خوانده شده است و تأثير قابل مالحظهای بر عاشيقهای ســدههای بعــدی نهــاده اســت از جملــه
عاشيق آلی ،دوللو مصطفا ،عاشيق علسگر ،عاشيق حسين بوزالقانلی ،عاشيق حســين شــمکيرلی،
بر اشعار او نظيرهها ساخته و بر او احترام نهاده اند .ناگفته نماند كه استاد شهریار نيــز بــر شــعر
«یاالن دونيا»ی خسته قاسم نظيره نوشته است2.
هنر خسته قاسم بسيار ارزشمند بوده است .هنرهای بدیعی بسياری میتــوان در دیــوان او
سراغ گرفت در ادبيات عاشيقی نخستين « دؤشلهمه » از ابداعات او شمرده شده است .نخستين
نمونههای «دوداق دیمز» نيز به نام او ثبت شده است و بسياری دیگر از صنایع شعر عاشـيقی را
بدو نسبت داده اند .ناگفته نگذاریم برخی قيفيــل بنــدها و باغالماهــای او هرچنــد كــه از طــرف
عاشيقهای بزرگی مانند عاشيق علسگر ،نورس ایمان ،عاشيق بهمن گویچــهلــی ،حســن پروانــه و
دیگران حل شدهاند اما برخی نيز همچنان حل ناشده باقی مانده است.
خسته قاسم شاعری به تمام معناست .روانی شعر ،سادگی بيان و مضامين اخالقی تربيتــی
وی بیهمتاست:
ای آقــاالر گــلـيـن سـيـزه سـؤیلهیـيم
ازل یـاخــشی اوالر یــار آشـيـنـالـيـغی
سن سئوهسن یـاریـن سـنی سـئـومهیـه
اوالر بـولـبـول ایـلـه خـار آشنـالـيغی.
عشق وطن در شعر او جای واالیی دارد :
یــــئـــنــــه وطـــن یــــادا دوشــدو
بــيــز اولـــدوق ائــــلـلر آیـــریــسـی.
یـاریــم بـــيــر گــــونــه دؤزمــــزدی
1دیوان خسته قاسم ،تبریز.
2كلیات استاد شهریار ،به همت پروفسور دكتر حمید محمدزاده ،تهران 3 ،جلد.1367 .
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 235 /
ایــنــدی قــال ایـلــلـــر آیـــریــسـی.
بهره گيری وی از ضربالمثلها ،تکيه كالمها ،اصطالحات عاميانه و فرهنگ مردم بر شــعر او
جذابيت و سادگی و زیبایی خاصی بخشيده است.
دربارهی او تا امروز داستانهای مختلفی روایت شده است كه میتوان نمونههای زیــر را نــام
برد:
) 1سفر اردبيل خسته قاسم
) 2سفر اورميه خسته قاسم
) 3سفر داغستان خسته قاسم
) 4علی یار و معصوم
) 5خسته قاسم و ملک سيما
) 6جمال و عبداهلل
) 7سفر مشکين خسته قاسم و...
اشعار خسته قاسم اگر چه به صورت مــدون و یکجــا بــه دســت مــا نرســيده اســت امــا در
جنگهای مختلف در سدههای گذشته ،برخی از اشعار او آمده است .در اواخر قــرن 19نخســتين
بار دیوان اشعار خسته قاسم توسط م .محمود بیاف چاپ شده است .نشریهی «كاسپی» شــماره
137در سال 1895نيز داستان مال قاسيم را چاپ كرده اســت .پروفســور ســدنيک پاشــایف در
سال 1975در باكو دیوان مستقل و كامل او را چاپ كرد .در ایران نيز اشعار خسته قاسم بارهــا
به چاپ رسيده است از آن جمله محمدعلی نقابی در سال 1373مجموعه اشعار خسته قاسم را
در تبریز به چاپ رساند .حسين سيامی در سال 1373ضمن چاپ اشعار او در تبریــز ،معلومــات
و تحقيقات خوبی درباره ی حيات و آثار خسته قاسم ارائه داده است .عاشيق حســين ســاعی در
سال 1380كتابی تحت عنوان «خسته قاسم و عاشيق داستانالری» در تبریز به چــاپ ســپرد و
در نهایت مجموعهای بسيار نفيس از اشعار خسته قاســم بــا مقدمــهای عالمانــه از طــرف محمــد
عبادی قاراخانلو (آليشيق) در سال 1384در تبریز به چاپ رسيد.
آشنالیغی
آی آغالر گـلين سـيـزه سـؤیـلـه یـيم،
ازل یـاخـشـی اوالر یـار آشـنـالـيـغـی.
سن سئـوهسن ،یارین سنی سـئـومهیه،
اوالر بولبـول ایـلـه خـار آشـنـالـيـغـی.
باغبـان اودور زحـمـت چـکه الـلـشـه،
/ 236فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
سالـدیـغـی بـاغ چيـچکلشه گوللشه،
اگر گوجـسوز گوجـلـو ایـله گـولشه،
اوالر تـرالن ایـلـه سار آشـنـالـيـغی.
«خسته قاسم» غـم الينـدن مـسـت اوال،
اهل درویش خرقه سينده 1پوست 2اوال،
بير آدام كی لـقـمـه ایـلـه دوست اوال،
اوالر یــاغـيـش ایـلـه قـار آشنـاليغی.
ائیلر ـ ائیلر
ائله بير كـيشـینـيـن تـوت اتـگيندن،
بيل سنه ایـمـدادی اول ائـيـلر ـ ائيـلر.
ذرّه داش گؤتورسن لعل ائيلر ـ ائـيـلـر.
یئردن داش گؤتورسن لعل ائيلر ـ ائـيلر.
بؤهتان دئمه ،بـؤهـتـان تـوتـار آدامـی،
قــول ائـيـلــر ،بـازار دا ساتـار آدامـی،
جــهنّــم اودونــدان بـــتـــر آدامـی،
یوخسوللوق یاندیریب ،كول ائيلر ـ ائيلر.
عـاقل اینسان دئمز هـر گـؤردوگونـو،
دالداالر دوشماندان وای دئدیـگيـنـی،
گؤرمز سن ناكسين پای وئـردیگـينی،
وئرسه ده منّـتـين بول ائـيلر ـ ائـيلر.
«خسته قاسم» دئـير سؤزون بو باشدان،
پای اومما قوهومدان ،یاردان ،یولداشدان،
اؤزون امک چکسن سو چيخار داشدان،
اریـدر داغـالری یـول ائـيـلـر ـ ائـيـلـر.
ایشی
آدام واركـی اؤزگــهلـره الغ ائــيـلـر،
فيکير وئرسن عـيبهجـردی هر ایشی.
هر مجليسده اؤز یـئـرینی تانـيـمـاز،
1خرقه :درویش لر گئین پالتار.
2پوست :دري ـ درویشلر ریاضت اوچون دریدن پالتار تیكیب گئیرمیشلر.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 237 /
ائـل یـانيندا اولـمـاز اونون ارزیشـی.
نامـرد جـهـدی اونـو مـرده یـئـتيرمز،
قوناق گلسه پـارا چــؤرهك گـتـيـرمز،
اوت كؤك اوسته بيتر ،اصلين ایتيرمـز،
اینانميرسان ائـيـلـه گـيلن تفتيـشـی1 .
یاالن سـؤز بعضينه شوكتدی ،شاندی،
آخشام سؤز دانيشير ،سحر پئشماندی،
یئير نان و نمک گــئـدر دوشـماندی،
ائـلـه آدام نـه آرواددیـر ،نـه كـيشی.
«خسته قاسم» سن دوشمانين آتگينان،
مـتاحـيـنـی خـریـدارا ساتـگـيــنـان،
شاهـی مـردان دامـنـيندن تـوتگيـنان،
آلالهی سن چاغـيـر ائـتمه تـشویشی2.
بللی دیر
آی آغـاالر سيزه تـعریـف ائيلهیـيم،
گلن آیـين گليشـيـنـدن بلـلیدیـر،
كيمی قونار ،كيمی كؤچر یوردوندان،
فـلکـيـن ده گردیشـيندن بـلليدیـر.
نـامـرده اوز سالـمـا اوزون گـؤتـورمـز،
نامرد قـونـاغـيـنا چــؤرهك گـتيرمـز،
اوت كؤك اوسته بيـتر اصلين ایـتيرمز،
بد اصـيل ده یئریـشـيـنـدن بـلـلیدیر.
هر كيم قـاپيسيندا بئـش كـئـچی ملر،
تـکـبّـر ائـيـلـه یـيـب مجـليسـه گلر،
گؤزو كلّه سينـده هـر جـایـی 3گـولـر،
هر جـایی ده گـولوشوندن بـلـلـیدیـر.
صاباح مـحـشر گـونـو قـورارالر سـانی،
كيمسه ساال بيـلـمـز قـصـری ائيوانی،
1تفتیش :آختاریش ـ تحقیق.
2تشویش :اضطراب.
3هر جایي :آوارا ،سرسري.
/ 238فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
كـئيوانی1. هـر آنـالمـاز دئـيـيـر مـنم
كـئـيوانی دا تـيـکيـشـدن بـلـلیدیر.
«خسته قاسم» سؤزون سالما دریـنـه،
عاشيق ،مـعشوق ایـلن گـرك سورونه،
مرد آنـد ایـچر ایستکلـيـنـين سرینه،
ایـستکلی ده با خـيشينـدان بـللیدیر.
تلسمه
فـلک كـمند آتـيـب سنی ده یـيـخـار،
دلـی كــؤنـول دؤلـت وارا تــلـسـمـه.
باجارسان هـميـشه یـاخـشيـليق ائيله،
خــایــيـن دوشــر آهـی زارا تـلسـمه.
بـختين گـر یار اولسا سـنـی اوجـالدار،
بـئـفر قوهـوم قـانـا نـالری قـوجـالدار،
ظالم دونـيا بـير گون سنی گيـجـلـدر،
بـارسيـز بـاغـالر یـئـتـر بـارا ،تـلسمه.
بـختين گـتـيـرمهسـه داغـالرا قاچـما،
بـختين گـتيرنـده یـئتـنـی سانـجـما،
« خسته قاسم » نادانالرا سـير آچـمـا،
قـانـانـا وار اومـيــد چـــارا تلـســمه.
كیشی
ار 2اودوركی ائـل بـاشـيـنی ساخـالیا،
البته اؤزباشـين سـاخـالر هـر كيـشی.
دوشمان باریـشـدیـرا ،قـانالر بـاغالیا،
اودور ائل ایـچينـده مـعـتـبـر كيشی.
نـامـردیـن چـؤره گی قـارین دویورماز،
ایکی قـانلـی بير ـ بـيریـنـدن آیيرماز،
یـوز نامرد یـيغيشا بـير ایش قایيرمـاز،
الـبـتـه كی ایـش دوزلـدر نـر كيشی.
1كئیواني :كدخدا ،خان.
2ار :ایگیت.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 239 /
من «خسته قاسمـام» هم كمر بستــــه،
كيشیلـر یارانـيـب بـيـر نـئـچـه دستـه،
كيشی واركی داغـی قـویـار داغ اوسـتـه،
سـؤیـلـه یـرلـر اونـا پــرهـنـر كـيـشی.
یاخشیدي
دلـی كـؤنـول مـنــدن سـنـه امانـت.
دئـمه بو دونـيـادا قـالـيم یـاخـشيدی.
بير گون اوالر قوهوم قـارداش یاد اوالر،
دئـمه اولوسوم وار ائـليـم یاخـشـيدی.
بـيـر یـئـره گـئدنده اؤزونـو اؤیـمـه،
شيطانا باج وئریب ،كيمسهیه سـؤیمه،
قوتلی اولسانـدا ،یـوخـسـولو دؤیـمـه،
دئمه كی زورلویام قـولوم یاخشـيـدی.
قوچاقدان اولوبسان قوچاق اولگـينـان،
قـادادان بـاالدان قـاچـاق اولـگـينـان،
ال آچيق اول ،مرد اول ،آلچاق اولگينان،
دئمه واریم چوخدور ،پولوم یاخشـيدی.
«خسته قاسم» كيمه قيلسين دادینی،
جانی چيخسين اؤزو چکـسين اودونـو،
یاخشی ایگـيت یـامان ائـتـمز آدیـنی،
چون كی یامان آددان اؤلوم یاخشـيدی.
دونیاسان
نه قدر زحمت چکيب حؤرمت ائـيلهیم،
آخـيـر دا گـؤرورم یـاالن دونـيــاسـان.
یارانمـيـشـالر اولـمـاز سـندن ایراضی،
قـانـانـا بـيـر كلـمـه تـاالن دونياسـان.
كيمينين آليرسان نـاموسون عـاریـن،
گـولوستان اوالندا گؤرمهدیـم بـاریـن،
/ 240فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
مين ایل عؤمر ائدهنين دؤولتين وارین،
گـؤز یوموب آچينجا آالن دونـيـاسان.
گـلن گـئـدیرسن كی هـله قاليرسان،
گونده بيزه مـيـن بير هـاوا چاليرسان،
«خسته قاسم» دئير :دائـم دولورسان،
اول نوحی نـبیدن قـاالن دونـيـاسان.
دونیانین
چرخ فـلک مـنلـه یـامان بـاشـالدی،
نه چـوخوموش آهـی زاری دونيانـين.
باغبان اولدوم گـيردیم دونـيـا باغينا،
حئييف كی یوخوموش باری دونيانين.
ازلـدن دوسـت ائـتدی منی قانـدیردی،
یـاالن سـاتدی اوره گـيـمی یـاندیردی،
دردمـنی چـولقادی 1بوش دوالنـدیردی،
هـئچ یـوخویموش اعـتباری دونيـانين.
«خسته قاسم» دئـير :اوزوم گولمهدی،
حکيم لـقمان درده درمان بـيـلمهدی،
گؤزومون یاشينی كـيمسه سيلـمهدی،
تـؤكولدو باشـيـمـا ناری 2دونيـانـيـن.
گلیب ـ گئدیب
قـوجـا دونـيا سـنـی گـزیـب دوالنان،
نئچه ـ نئچه رستم زال گليب ـ گئدیب.
ایالنين آغـزیـنـدا زهـری مـار اولـوب،
آری نين آغزیندا بال گليب ـ گـئدیب.
قوجالدیب ایللری قـوجـالـدیب آیی،
قـوجالدیب باهاری قـوجالدیب یایی،
هم عمی قوجالدیب همده كی دایی،
كيمی ده دونيایا الل گليب ـ گئدیب.
«قـاسيم» دئـيـر كيم كی سنه وورولدو،
1چولقادي :بورودو.
2نار :اود ،آتش .
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 241 /
سنه بـاخـيـب داهی عـؤمـرو یورولـدو،
عؤمور گـردیـشيميـن ایـپی قـيریلدی،
كيمينين أینينده آل گلـيب ـ گـئدیب.
ائیلر
آی آقــاالر گــلــنــه بــاخ گلـنــه،
ائـيـلهسـه دردیـمـه بـو درمان ائـيلر.
بير درده دوشموشم یوخـدور عالجی،
نه افـالطون درمـان ،نه لـقـمان ائيـلر.
مـن تـانـيـرام جــانـيـم اودا یـاخـانی،
قيزیل هـئـيکل 1دال گـردنـه تـاخـانی،
قـایـداسیدیــر بــو گــؤزلـه بـاخـانی،
نه چـينلی ،نه خـویلو ،نه یامان ائـيلر،
قـيـرخـالر مجليسينده ساقی اولدوغـوم،
دوشـمان مـيدانـيندا یـاغی اولـدوغـوم،
یار قـاپـيندا من دوسـتـاغی اولـدوغـوم،
نه قـانون باغـيـشـالر نـه فـرمان ائـيلر،
«خسته قاسم» دئـيير :بـئـله یارالرین،
ظـولم وسـتم ائدیر غـمگـسار الریـن2،
مـن اؤلــرم خـوریـاد 3درسه نـارالیـن،
اونـدا بـو كـؤنلـومـو پـریـشان ائـيـلـر.
اوخوردو
بـيـر نـازنـين سئـودیم مـکـتـبخانـادا،
حق كالمـيـن دیـل از بـردن اوخـوردو.
الينه آلـميشدی عـشقـيـن كـيتابـين،
منيم درسيـم بـيـل از بــردن اوخوردو.
من تـا نـيـرام اؤز یــاریـمـی نـفـسدن،
اول سـببدن كـؤنول دوشمـز هـوسـدن،
طاووس كـيمی صـدا وئــرهر قـفـسدن،
1هئیكل :حمائیل ،گردنبند .
2غمگسار :غمخوار ،وفالي دوست.
3خوریاد :آلچاق و پیس آدام .
/ 242فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بولبول كـيمی خـوش دفـتردن اوخوردو.
«خسته قاسم» كـؤمک دیـلر خدادان،
نـاز ،غـمـزهسی عـاشـيقالری آلدادان،
حـيـا ایــلـه ،حـجـاب ایلـه مـلّـادان،
گـاه یاواشدن ،گـاه بـتـردن اوخـوردو.
اوال
تـاماشا1، بـيـر گـؤزهل سـئـوهسن بویو
گـؤرهن كـيمی كـؤنـول اونـا بـنـداوال.
گـؤزهلليگی ،گـول جـمالی بـيـر یـانا،
دیل دوداغــی شـکــر اوال ،قـنـد اوال.
بـيـر گـؤزهل سـئوهسن قـامتی بـستـه2،
گـؤره نده عـاشـيغی ائـيـلـهیه خـستـه،
چـوخدان آخـتـاریـرام بير ائـله كـسده،
اشـــاره آنـــالیــــا ،دردمـــنـــد اوال.
من «قاسيمام» ال گـؤتـورمم جاناندان،
جانان قارشی گلسه كـئچهرم جانـدان،
رنگی آرتيق اوال گـولدن ـ ریـحانـدان،
زولـفلـری بـویـنـومـا بـيـر كمند اوال.
ایندي
نه مـد تّـدیـر حسـرتيـنـی چکيـردیـم،
زنخـدانـی 3ائـتـدیـن منه آل 4ایـندی.
تاالن سالميش هنـده ،بـلـخه ،حبـشـه،
اوقاش ایندی ،او گؤزایندی ،خال ایندی.
5
مجليـسـيـنـده آل شـرابالر ایچـيـليـر،
بوخاغيندان گـوللـر عـطری ساچـيـليـر،
دیـندیرنـده دهـانـيـنــدان آچـيـلـيـر،
شکر ایندی ،نبات ایـندی ،بـال ایـندی.
1تاماشا :اوجا بویلو آغاج آدیدیر.
2بسته :بیر قدر آلچاق.
3زنخدان :چنه ده و یا یاناقدا اوالن چوخور.
4آل :حیله ،كلك.
5آل :قیرمیزي.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 243 /
قــوربـان اولـوم اولــوســونــا ائـلينـه،
زر نيـشـانـلـی شلتـه سالميش بئليـنه،
پـای انـدازدی نـازلـی یـاریـن یـولونـا،
بو باش ایندی ،بو جان ایندی ،مال ایندی.
یتر گـئيـدیگی اطـلس 1ایـله خارادی2،
مــنــی قــویــوب اؤزگـهلـره وارادی،
آی آغــاالر مـنـيـم بـاختيـم قـارادی،
كيتاب آچدیم بـئله گلدی فـال ایندی.
«خسته قاسم» دوست كویانا وارانالر،
ناموس آنالر ،غيرت آنالر ،عـارآنـالر،
حرف ایچينده الـيف ایدیم یـارانالر3،
فلک أیدی قـددیم اولدو دال ایندی.
گلدین سئوگیلیم
قـدم بـاسدیـن دیـده لـریـم اوسـتـونـه،
سن خوش گلدین ،صفا گلدین سئوگيليم.
قـوربان اولوم سـيـاه چـشمين مسـتينه،
نه عجب انصـافـا گـلدین سـئـوگيـلـيم.
صـابـاحـادك دیـده لـریـم اویـمازدی،
سئيراغيـبالر 4قانـيميزدان دویـمازدی،
او ظالـيـمـلر سـنی مـنـه قـييمازدی،
سن ائـيلهدین وفا گـلدیـن سئوگيلـيم.
عـنـدليب تک آیـير دیـالر گـولومدن،
آه چـکـيـرم اورهگـيـمدن دیـليـمدن،
اغـيار طـعـنهسيـندن مـنيم ائليمدن،
چکدین جـورو جفا گلدین سئوگيـليم.
یـار یـانـيـندا یـاسـالتارام من یـوز ایل،
سن تزه غـنـچهسن من شـيدا بـولبـول،
بــو درد مـنی اؤلدورردی یـقـين بـيـل،
1اظلس :ایپك پارچا.
2خارا :ناخیشلي ایپك پارچا.
3یارانالر :یولداشالر.
4سگ رقیبلر
/ 244فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
سن دردیمه شفا گـلـدیـن سـئـوگـيليم.
من «قاسيمام» سينهم حاققين كالمی،
شوكور حاقـقـا یـار ائـشيدیـب ناالمی،
جمالين شعـلـهسی بـاسـميش عالمی،
دوشوب قافدان ـ قافا گلدین سئوگيليم.
گؤزه له
گزه ـ گـزه بير حيکمـته توش اولدوم،
عجب قارشی گـلدی گؤزهل ـ گؤزهله.
آتدی كيرپيکلریـن یـاخدی جانـيمی،
بيلمم نه سـؤیـلهدی گـؤزهل ـ گؤزهله.
تـغـایـر 1اولـمـوشـام آزایـله چـوخـال،
سـاخـال نـظـریـنده سن مـنی یـوخال،
لـطف ائـيله بير گـئجه قوینوندا ساخال،
بو سينيق كـؤتـلـومو گـؤزهل ـ گؤزهله.
بـئـلـه جـبرلره من چوخ دؤزمـوشوم،
گؤزهل جماليـنين وصـفين یازميشام،
بـيـچـاره «قـاسيمام»دونـيا گزميشم،
گـؤرمهدیم سنين تک گؤزهل گؤز آال.
1تغایر :دَییشیكلیك.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 245 /
عاشيق واله
اگر از زندگی عاشيق واله اطالعات دقيقی در دست نداریم بر اساس منظومهی معروف واله و
زرنگار میتوان گوشههایی از زندگی و آثار ادبی اورا به دست آورد .آنچه از این مجموعــه بــه
دست می آید اینکه او ،یکی از عاشيقهای قرن 18ميالدی است كه در قره باغ به دنيا آمــده
و تحصيالت كاملی را به انجام رسانده و شاگردان بسياری را تربيت كرده است .او ،تحصيالت
دینی را به پایان رسانده و به ادبيات سه زبان فارسی ،عربی و تركــی تســلط كامــل داشــته و
دیوان شاعران بزرگی چون حافظ و نوایی ،فضولی ،نظامی ،جــامی ،ســعدی را مطالعــه كــرده
است .از لحن اشعارش چنين بر میآید كه او مــرگ واقــف شــاعر بــزرگ آذربایجــان را درك
كرده است زیرا در شعری از مرگ او سخن می گوید و تأسف خود را از نبود او بيان میكنــد:
هـانـی مـولـال پــنـاه ،بـی وفـا جــهـان
تــخـلـوصــو واقـف ،نظمی در افـشان
ایـندی ائـلـهیيسن حق ایــله یکسان
تا پماق اولماز او كــمالـدا ،جـاهانی؟1
واله عالوه بر مسائل دینی و ادبی ،واقف به مسائل تاریخی ،فلسفی بــوده و تســلط كامــل بــر
مسائل روز داشته است .آنچه از مرده ریگ ميراث واله مــیتــوان اســتنباط كــرد كــه وی ،دارای
اطالعات كافی و بينش عميق در مسائل اجتماعی بوده است.
هيچ دیوانی از عاشيق واله در دست نــداریم فقــط برخــی از اشــعار اورا در داســتان «والــه
وزرنگار» میتوان یافت .این داستان در طول چند سده توسط دههــا عاشـيق روایــت گردیــده و
اشعار واله در آن گنجانيده شده است .این منظومه بيشتر شــکل منــاظره بــين عاشـيقها را دارد.
میدانيم عاشيق واله استادی به نام عاشيق صمد دارد كه واله خــود در بســياری از اشــعارش بــه
احترام تمام از او نام میبرد .در عين حال شاگردی هم به نام صمد دارد.
شاگردش عاشيق صمد ،روزی رو در روی استادش واله قرار میگيرد وكار به جــدایی مــی-
كشد .عاشيق صمد به تنهایی به هنر عاشيقی میپردازد و آوازهی نيگارخانيم بــه گــوش او مــی-
رسد .نگار دختری بود زیبا و سخندان كه شرط بسته بود اگــر عاشـيقی پيــدا شــود كــه او را در
مناظره ( دیيشمه ) ببرد همسر او خواهد شد .عاشيق صمد با ایــن آرزو كــه نگــار را در منــاظره
برده و با وی ازدواج خواهد كرد راهی سرزمين نگارخانيم میگردد اما مغلوب شــده و بــه زنــدان
می افتد .نگار خانيم از زبان عاشيق صمد ،نام و نشان عاشيق واله را یاد میگيرد وطی نامــهای او
1واله و زرنگار ،به همت جواد در بندي ،تهران.1380 ،
/ 246فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
را به مبارزه دعوت میكند .عاشيق واله چون نامه را دریافت می كند تصميم می گيرد تا به ایــن
مناظره بپردازد .از نامزدش صنم جدا شده و در سر راه با چنــد عاشـيق روبــرو گشــته و همــه را
مغلوب می سازد تا پيش زرنگار خانم میرسد چندین بار با هم به مناظره میپردازنــد و هــر بــار
عاشيق واله او را مغلوب می سازد ،اما او دیگر نمی تواند با زرنگار ازدواج كند زیرا خــود نــامزدی
زیبا دارد و نسبت بدو وفادار است از طرف دیگر بعد از این مناظره ،عاشيق واله باعث مــیگــردد
همه ی چهل عاشيقی كه زندانی زرنگار شده بودند آزاد گردند ،جوانی دیگر بــه نــام قــره خــان،
زرنگار را دوست میداشت و عاشيق واله كه برنده ی این ميدان بود دســت زرنگــار را در دســت
قرهخان میگذارد و با هم ازدواج میكنند و خود به سرزمين مــادریاش قــرهبــاغ بــر مــیگــردد.
اینست داستان عاشيق واله و زرنگار .آقای جواد در بندی این داستان را بر روی كاغذ آورده و در
سال 1380در تهران به چاپ سپرده است.
عاشیق واله و زرنگار
نئچه پادشاهالر گـلدی صاحب جنگ،
جـمشيد جـم ،نـوشيروان و هوشنگ،
دقيانوس ،هالكو ،چـنگيز ،تيمورلنگ،
اونـالردان بـيـرجـهسی بوزامان هانی؟
هـانی خـسرو ،شيرین ،یـوسف ،زليخا،
هــــانی اصــلی ،كــرم وامق و عذرا،
شيخ صنعان سئوميش ایدی بير ترسا،
اونالرین ،بـيـرجـهسی بو زامان هانی؟
حــافـظ و نـوائـی ،فـضـولـی ،جـامـی،
شـيخ سـعـدی ،هـاللی ،عـرفی نـظامی
دونـيـا سـنـده گـشت ایـلـيـب ،تمامی،
فـردوسی تـک نـطقی درخـشان هـانی،
هانی؟ مـولـال پـنـاه ،بـيـوفـا جـهـان،
تـخّـلـوصـو ،واقـف نـظمـی در افشان.
ایـنـدی ائـلهميسـين حق ایله یکسان.
تـاپـمـاق اولـمـاز اوكـامالدا ،جـاهانی؟
***
ایــتـيـرمـيــشــم مــارالـــيــمـی،
بــيــر ســيـنـهسـی یـــارالــيــمـی:
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 247 /
گـــونــدوز ،صـــــــبـر و قــراریـمی،
گـــئـجـه یـوخـوم ،كـسـن دیــلــبـر.
بـــــونـــه عـــادتـــدیـر انـســانـدا،
اخـــتـــيــار قـــویـمـادیـن جـانـدا،
بــو ظــــلـم اولــمـاز مــسـلـمــانـدا،
كــافـيـرمـیسـن؟ نـهسـن دیـــلـبـر؟
***
چــهار عــنـصردهن ،شش جـهتدن،
بـير قـطـره ،مـنیدن اولموشوز پيدا،
عـدم دریـاسـيـنـدا قالدیم آلتی آی،
قـــدرت قـادر و خـــالـق اشـــيـاء،
رحم ایـچـينده اوّل بنياد اولدو دیل،
ایکی نـقـطـه گـؤزوم اولدو مـقـابل،
بير داماق بـيـر جيگر اولوندو حاصل،
دو قـقوز گونده تامام اولدو بو اعضاء1،
***
سـالـالنــا ،سـالـالنا ،بــاغـا گـلنـده،
سرو قــامــتـيـندن ،خـجـالت چـکر،
اللـه ،یـانا قالردان ،نرگس ،گـؤزوندهن
غـنـچه ،گـولوشـونـدهن ،ندامت چکر،
نـسـترن ،بـنـفـشـه ،چاليشسا ،یوزایل،
چتيندیر ،غـمزهنه ،یئتيشسين ،موشگول،
مـگر زولفـلریـندهن بحث ائـدر سونبول،
دوشـــر ایـــاقــالرا ،غــرامـت چـکـر.
والهین بـاغـریـنی ائيـلهدین بـریـان،
یـاندیـردیـن یـولوندا ای ابـرو كمان!،
بـير تـک من دگيلم حسنونه حيران،
حـسـرتــيـنـی كّـل والیــت چـکر.
1
آذربایجان تاریخینه بیر باخیش ،دوقتور جواد هیأت تهران ، 1358 ،جلد اول صفحه .154
/ 248فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گـــؤرهن دئـــيـر نــه آغــالرســان،
هـــر دردی ،بـــاش اوالن كــؤنـول!،
آخــيــردا ،زونّــــار بـــاغــالرسـان،
غـــمـه یـــولـداش اوالن كــؤنـول!،
دؤیـــمــادیـم مــن ،گـؤز قـاشيـندان،
یــانـدیـم عـــشـقـيـن ،آتـشــيـندان،
گــئـتـمـز دومـان هــئـچ بــاشـيندان،
بـــاهــاری قـــيـــش اوالن ،كـؤنــول.
والـــه دئـــيــر :گــولـلـو خـارسـان
بـــيـوفــا ،بـــی اعــتــبــارســـان
دئــدیـــم بـــلـکه ،دؤزهن یــارسان،
گــول بــاغــری داش اوالن كـؤنـول.
***
جـنّـت شـهـریـنــه وارد اولـمـوشـام،
بـيـلميرم یـار ایـچون ،نه ائدیم ایندی.
زولفون لشگر چکميش گنجين اوستونه،
نـه بـيدق گــؤرونـور ،نه عـالم ایندی،
تـوكـنـمز زولفولرین ها ،سای ائـلهدیم،
موسانـيـن دسـتينده ،عصـای ،ائلهدیم،
بـيـر بـدخـو طـرالنا ،هـاسای ائـلهدیم،
نـه مــنـه ،رام اولـدو ،نـه الـه مـيندی
والـه :ایـنـان سگ رقـيـبدیر بد انسان،
كؤنول برك آلمادین خـالدان بد انسان،
نه قدهركی جان چيخمایيب بدین ،سان،
كـسيلمز « یـئـنیدهن ،نه عالم ایـندی.
***
آدم آتــا ایـــچـون فــرمـان ائنــنده،
یئتـميش ایکی ميلّت ،سؤیلر آمان هی!
بــيـر پـادشـاه ،قـائـيم اولـسا یئرینده
سـاقی سی ،صهباسی ،سؤیلر آمان هی!
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 249 /
آق قـار آنـدا ،قـاطيـر آنـدا ،آت آنـدا،
اوخــو تـيـتـرهك اووچـو ،اوون آتـاندا،
حـالج مـنـصـور ،پـامـوغـونـو آتــاندا،
توخماق دئيهر :كيریش سؤیلر آمان هی!
خسته واله ،مين سمندین ،سور ،یئری،
قيـامتـده سـالـيـنـاندا ،صور ،یـئـری،
غوغا گـونو ،مين اؤكوزون ،سور ،یئری.
كـوتان دهگر داشا ،سؤیلهر ،آمان هی!
***
یـول گـئـيچـيـبـن زیـارتـه گـئدهنـلر،
بـيـر یـتيمی ،سـئویندیرسن یاخشيدیر.
نه الزیمدیر زحمت چکيب یول گئتمک،
آج ،چيلـپاقی گـئـيندیرسن یـاخشيدیر.
من بيليرم شـهـرت اوچون گئدیرلر،
اوزون یـولالریـنی ،گؤدهك ائدیـرلر،
آخـيـر گـلـيـب فــقرانی ،دیدیرلر،
دوز انسانين خيرین دئسن یاخشيدیر.
مـن واله ام ،دوز دور مـنيم ایـلـقاریم،
هئيچ كيمسه یه یوخدور منيم آزاریم،
مــنـه قـسـمت اولـسـا او زرنـگاریـم،
او یـار قـولـلوغوندا دورسان یاخشيدیر.
***
دِئ نــئـجـه شـاداولوم بـو عالمده من
دنيا فـانـی ،انـسان مـهمان دگيل می؟
اون سگـيزمـين بؤیؤك سيرلی دریاالر،
بـاشدان باشا دولو آل قـان دگيـل می؟
تـریـخيـن جـریـانی بـيزه یان وئـریر،
ظـالـيـمه ،جـالدا ،قووّت ،قان وئـریـر،
فـقـيـر فـقراالر ،واختسيز ،جان وئـریر،
زامـانـا یوخسوال دوشـمان دئگيل می؟
/ 250فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ظالـيـمی شـاه ائـدهر بی مروت فـلک
ظــولـمـونو گـؤرنده :دئـيـير؛ مـبارك
قویمویور عالمده ،بيزده گون گـؤره ك
انسانـا ظـولم ائـدن ،انسان دگيل می؟
والـه نـئــجه دؤز سون بـئـله محـنته؟
طـریــق اهــلی دوچـار اولوب مـهلـته
نـئچــه پــيــرانــهلـر گلـيـب ـ منته
قامچی آلتدا ،جسمی عریان دگيل می؟
***
بــاشـيـنـا دوالنـيم ای عـاشـيـق والـه،
اگر عاشـيـق سـنسـن؟ بو مـيدانه گل!
یـا عاشـيقليق آدین گـؤتور اوستوندهن،
یا سـور ،سـمـندیـنی بـو مـئـيدانه گـل،
دیـليمدهن چـيخيـبدیر ،بير بئله ایلقار.
كـيم ،مـنـی بـاغـالسا ،اوالم اونـا ،یـار،
عـاشـيقالر بـاشـيندان تيکدیررهم منار،
قييار اولسان سن ده ،شيـرین جانه گل.
بـير نئجه عـاشغی ائـلهمـيشم بـنـد،
ایـاغـيندا كـونـده ،بـو یـنو ندا كمند،
آدیـم زرنـگـار دیـر ،مـکانـم دربـنـد
آالر اولسـان سن ده داغــسـتـانا گـل
***
دو ،دئيــيــبن قره بـاغدان ،گـليـرهم
مـندن داوطلـبی ،وارسـا ،دئ گلسين!
بـــودونـيــادا جـهنّمی ،گـؤرسهدیم،
هانسی بنده ،گـوناهکارسا ،دئ گلسين.
مــيــدانــا ،گـيـرهرم ،دیـوانه ،نسبت،
پـــهـلـوانـم ،ابول مـرجـانـه نسبــت
فــضـولـی ،فـردوسی ،نـظامی نسبت،
اوالردان دا ،خـبر وارسـا ،دئ گلسيـن.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 251 /
والـــهام مــوالم تک گـيـرهرم جنگـه،
نئجه كی ،مرحبی ،سالميشدی ،تـنگه،
مــن ده گللم ،دمـيـرقـاپی دربـنـده،
اؤزوندهن اوستـادی ،وارسا دئ گلسين.
***
تـوی ائـویـندهن گـلن قـيزالر گلينلر!
تویونوز دان عـجب ـ حـاللی گليرسيز،
عاشـيق اؤلـدورمگه واردی قصدی نيز،
فيکر ائيـلـهیيب ،نه خياللی گليرسيز.
بير بيرین چاغيریر ،نه شيرین باجی،
بير درده ،دوشموشم ،یوخدورعالجی،
نه واخـتدیـر ،دهانـيم ،دادیـر آجـی،
هر اوچـووز ده ،لبی بـاللی گليرسيـز.
عـيـنيوی ،عينيمدهن سن سالما ایراق،
تـؤكـولـور چشـميمدهن او قانلی فراق،
بـير واله ،بـيـر صنم ،بير خـلوت اوتاق،
حایيف اولسون قيل و قاللی گـليرسيز.
***
سنی گؤردوم ،هوش اوینادی ،سریمدن،
بير اود سالدین شيرین جانه گئدیـرم.
آتـشـيـن دن ،اود دوتـوبان آلـيشدیم،
پـروانـه تک یــانــا یــانـه گـئدیرم.
شيدا بولبول جوت دوالنير گولشاندا،
یـعـقوب تک آغالرام دائـم كـنعاندا،
چـون شاگردیم ،صمد قاليب زنداندا،
قــوتـار ماغا ،داغـسـتـانـه گئدیـرم.
گؤزونـون یـاشينين ،فداسی اولوم،
گئدرسم ،گلهرم سن گوزله گولوم.
دميرقـاپی دربـنده ،دوشوب یولوم.
شـاگردیم ،آلماغا ،داغستانه گئدیرم.
/ 252فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
***
بـــاشـــــيــنــا دؤنـــدیــوم آنــا،
حـالل ائــيــلــه ،هـمــّت ائــيــله،
سـودون امــدیـــم قــانـــا قــانــا،
حـالل ائـــيــلــه هـمـت ائــيـلـه!
گـــئــدیــرم مــن دوزلـریـــلـه،
ویــداعــــالشـمـام سيـزلـریــلـه،
یـئـنـی یـئـتمـه ،قــيـز الرایــلـه،
حـــالل ائـيــله هــمّت ائــيــلـه!
سـوسـنلـی ،ســونـبـولـلـو داغــالر،
حــالل ائــيــلـه هـمــّت ائـيــلــه،
بــنــووشــه لـی ،گــولــلو بــاغالر،
حـالل ائــيــلـــه ،هـمّـت ائــيلـه!...
گــؤی چـمـنلـی دوزلـــری ایـــلـن،
دؤوران ســـوردوم ،ســـيـزلــر یــلـن،
یــئــنــی یــئــتـمـه ،قـيـزالریـالن،
حــالل ائـــيــلـه ،هـمــت ائــيـلـه!...
والـــــه گــئـدیـــر بـــيــر مــورادا،
ســيـغــيــنـــار ،قـــادر اوســـتــادا،
یــا گـــلـيـم ،گـــلـمـی یــيم ،یـادا!
حـــالل ائــيـلـه ،هــمّـت ائــيـلـه...!،
***
بـيـر قـيـز ایـله ،بير گـلينين بـحثی وار،
گـلـيـن دئـير :بـوگـون یدان منـيم دیر.
قـيـز دئـيـيـر :آچيـلماميـش غـنـچهیم
فـصل بـاهـار :بـاغ ـ ریـحـان مـنيمدیر.
گلين دئيـير :اؤردگيم وار ،غازیم وار.
شيرین ـ شيرین صحبتيم وار ،سازیم وار.
سـالـالناندا ،یـوز قـيـز قــدر ،نازیم وار.
حـيا ،ایـمـان ،ادب ،اركـان منيـم دیـر
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 253 /
قـيـز دئـيـيـر :من اوخشاميشـام آنـاما،
لعـل و مـرجـان دوزولـوبدور ،تـانـامـا،
ال وورسـاالر ،سيـنـدیـر ارالر شـاماما،
ال دیـمهميش تاغ و بـستان منيمدیر.
گلين دئـيير :گل قـيز دوشـمه آرایـا،
گــر مـن اؤلـسم ،عـالم بـاتار قـارایا،
بـزهنــهرك ،سالـالم ،ســنـی بـالیا،
شوق ساالن ،جمال وجـان مـنيمدیر،
والـه دئـيـير :ایکينـيـزه من قـوربـان،
یـولـونوزدا ،مـن قـویموشام ،باشالجان
ائيلـهمـهیـين بـو غـریبی خسته جان،
سـيزدن اؤتـرو چـشم گریان منيمدیر.
***
آال گـــؤز بــيـر جوت سـونـانــيــن.
هـــانــسينـا قــوریــان مــن اولـوم،
عــشوه سـاتــيــپ جـان آالنــيــن.
هانــسی نـــا قــوربــان مــن اولـوم.
قــــــدی ،قـامـــتــی دونــــيــادا،
مـــاشــا آلـــاله چـکن اوســـتـــادا
هـــر ایـــــکــيـــسـی ،مــلـکـزاد!
هــانـسـينـــا قــوربــان مـن اولـوم.
بــــيــــری مـــــاه مــنـــوردی،
بــيـــری شـمـس ایـلـن قـمـردی،
هـر ایــکـسـی چــوخ گـــؤزهلدی،
هـانــسـينــا ـ قـوربـان مـن اولـوم.
واله دئيــيـر :بــاغ ایــچـيــنــده،
شــامــامــاالر ،تـاق ایـــچــيـنـده،
بــير خـلـوت اوتــاق ایــچـيــنـده،
هانـسـيـنـا ،قــوربــان مــن اولـوم؟
/ 254فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ایــکی تـــازه نـــــوجــوانـــيــم،
غـمــزهلــری تــــؤكــور قــانــيـم،
والــه دئـيــر :بـــيــرده خــانـيــم؟
هـانــسـينـا قــوربـان مــن اولــوم؟
***
بــوردا ،بـيـر گــؤزهله ،نـابـلد اولدوم.
بـيـر سؤز دئدیم .قورودیله بوكولموش.
خــطـائی نی گـؤرجک ،خطا ائلهدیم،
دُررگـوهـر سـر مـندیله بـوكولـموش.
یـولوم دوشدو ،قـوناق اولـدوم بـونالرا،
گـئـينيب ،بزهنـيـب یـاشيـل آلالرا،
قيـزیل ،قـولـباق لؤلؤ شمشاد قولالرا
گـوموش كمر اینجه بـئله بوكولموش.
قــوربـان اولوم ،آال گـؤزون مـستيـنـه،
بـال تـؤكولوب ،آل دوداغـيـن شستينه،
آلـيم قـویوم ،تـرسـينـهنين اوسـتيـنه،
دار چـيـنـه ،ميخهیه ،هـله بوكولموش.
قـــوربـان اولـوم ،اودومـــونـا ،سویونـا،
ميـنـا گـرد نـيـنـه ،اوجـــا بــویـونـا،
دیــوانه والههی سـن آل قــویــنـونــا،
گـؤرَن دئسين بولبول گوله بوكولموش.
***
بـاشـيـوا دوالنـيـم آی زنـبور چـایـی
گليب سندهن نئجه جانالر گئچيبدی،
چای منی اؤلدورسه،سن اولدون قانلی
نـئچه نئچه قهـرمـانالر گـئچيـبدی.
اوجــا داغـــالر آرامـيـزی آلـماسـيـن،
فلک مـنی داهی گـؤزده ن سـالماسين،
ایستيرسن كی ،سئوگيم آغالر قالماسين،
چوخ عاشيقالر چوخ عومانالر گئچيبدی.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 255 /
والـه دئـيير اعتبار یـوخ بــئـش گـونه،
رحمين گـلسين ،من فـاغـيرا ،مسگينه،
شاهـالر شاهـی ،شـاه مردان عشـقيـنه،
والــه كـيـمی نو جـاوانالر گـئچـيبدی.
***
قـارابــــاغـــدان سـفـر ائـــتـدیـم،
مـولــک شـيـــروانــا ،مـن گـلدیم،
مـجنـون تـک دوشـدوم صـحـرایــا،
دلـی ،دیـــوانـــه ،مــن گــلـدیـم.
شامـانــی شــهـریـنــه یـئـتـدیــم.
عــجــائــب ،ســيــئـرلــر ائـتـدیم،
داش كــسن ،گـــــدییـی ،اؤتــدوم،
هــانــسی رضـوانــه مــن گــلـدیـم.
خـــوشــدو ،جـاوانــی ،یـــایــالغی،
ســـویــــوق ســوالر ،تــر بــوالغی،
بـــاهـــار فـــصلــی ،گولون چـاغی،
عـجــب خـنــدانــا ،مـــن گــلدیم.
مــن والــــــــه ام زرنــــگـــارا،
ســيـغـيـنــدیـــم پـــــروردگـارا،
جـانـــيــمــی ســــالــدی اودالرا،
مـثــل پـــــروانــه مـن گــلـدیم.
/ 256فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ساري عاشیق
ساری عاشيق یکی از عاشيقهای نامدار و برجستهی ادبيـات آذربایجــان اســت كــه دیــوان
اشعارش حاوی بهترین بایاتیهای عاشقانه میباشد .آنچه از دیوان وی به دست میآید اینکــه او
یکی از معروفترین عاشيقهای قرن 11هجری است .مقبرهی وی در روستای «گوله بورد» كشف
شده است كه تصویر سازی بر روی سنگ قبر وی كنده شده است .ایــن مقبــره در ســال 1927
كشف شده و بر اساس ایــن یافتــه ،تحقيقــات ارزنــدهای صــورت گرفتـه و آثــار ایــن عاشـيق از
جنبههای مختلفی مورد بررسی قرار گرفته و مقاالت ارزشمندی به چاپ رسيده است .نخســتين
بار دیوان كامل وی به همراه اطالعات قابل توجه دربارهی زندگی و بررسی آثارش توســط ادیــب
گرانمایه ـ سلمان ممتاز چاپ گردید .این دیوان در سال 1934نيــز چــاپ شــده و مــورد توجــه
ادیبان قرار گرفت و در سالهای بعد توسط بسياری از ادیبان ،مقاالت ارزنــدهای در مــورد ســاری
عاشيق و منظومــههایی دربــارهی زنــدگی وی نوشــته شــده و جــای خــود را در تــاریخ ادبيــات
آذربایجان باز كرده است .بسياری از محققــان و اســاتيد ادبيــات شــفاهی آذربایجــان تالشــهای
عالمانه ای را در بررسی بایاتیهای ساری عاشيق به كار بستند از آن جمله نویسندگان «ادبيــات
شفاهی مردم آذربایجان» ساری عاشيق را به خوبی شناسانده و در آثــارش تــدقيق الزم بــه كــار
بردهاند.
در ایران ابتدا صمد بهرنگی در مقاله ای مفصل این عاشيق را معرفی كرد ،سپس دكتــرح.
م .صدیق در كتاب «عاشــيقالر» او را معرفــی كــرد ،در همــان ســالها ،راقــم ایــن ســطور در اثــر
«منظومههای آذری» به بررسی آثار و زندگی عاشيق همت گماشت كــه تــداوم ایــن بررســيها را
می توان در دوران بعد از انقالب در نشریات مختلف از جمله اميد زنجان دید1.
ساری عاشيق در یکی از روستاهای اهر به دنيا آمده و دوران جوانی و باروری هنــری خــود
را در قــاراداغ بــه ســر آورده و ســپس بــه «زنگــه زور» واقــع در نخجــوان رفتــه و در روســتای
«قاراداغلی» مسکن گزیده است .مقبرهی وی در روستای گوله بورد از توابع زنگــهزور در تپــهای
به نام عاشيق یایالغی كشف شده است و بر روی مقبرهاش گنبدی به سبک معماری آذربایجــان
در دوران صفوی بنا گردیده است .اما بر روی سنگ قبر وی عالوه بر تصویر ساز ،جهت قبــر وی
نيز رو در روی قبر معشوقهاش «یاخشی» قــرار گرفتــه اســت .دليــل چنــين دفنــی را ـ ســاری
عاشيق رو به روی یاخشی ـ شعر ذیل می دانند:
من عاشــيق تــرسـيــنــه قــویــون
1صمد بهرنگي ،مجموعه مقاالت ،تبریز.1347 ،
ـ ح .م .صدیق ،عاشیقالر ،تهران .1355 ،ـ محمدرضا آذرلو ،منظومه هاي آذري ،تهران .1354 ،ـ م .كریمي ،ساري
عاشیق ،امید زنجان ،شماره .1374 ،75
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 257 /
تـر تــنـی ،تـــر ســيـنـه قــویـون
یاخشـینــيــن قــيـبـلـهســيــنـه
عاشـــيـقی تــرسيــنـه قـــویـــون.
امروز بایاتیهای بسياری در زبان عاشيقها و مردم عادی زمزمه مــیگــردد كــه آگاهــان بــه
ادبيات عاشيقی ،این بایاتیها را از آن ساری عاشيق دانستهاند ،به نمونــههایی از ایــن بایــاتیهــا
توجه كنيد:
عاشــيـــق یــامـانــا گـــلــــه
دردیـــن یـــامـانــــا گــلــــه
یـاخــشـی یــاخـشـيـيـا گـئـده
یــامــــان یـــامـانــا گــــلــه.
مــن عاشـــيق بـــوداغ ایـلـن
گول سـيـنميش بــوداغليـن
ســنـه یــاخـشی دئمــزلـــر
مـن اؤلــسم بــو داغ ایـلـن.
دایرةالمعارف آذربایجان ،جلد ،1زیر عنوان عاشيق چنين نوشته اســت« :آذربایجانــدا ائــل
شاعيری ،چالقيچی ،بسته كار ،مغنی ،عاشيق یارادیحيليغی ،ادبييات ،موسيقی ،ایفاچيليق ،رقص
و تئاتر المنتلرینی اؤزونده بيرلشدیرهن چوخ جهتلی ،سينکرتيک صنعتدیر .عاشيق هم شعر و
هاوا قوشور ،هم ده ساز چاال ـ چاال اوخویوب اوینایير.»-
جای تردید نيست كه همانگونه كه كه خود ساری عاشيق به خلق پيوسته اسـت بایــاتی-
های او نيز قاطی بایاتیهای خلق شده است .به نمونههای دیگری از بایاتی های او توجه كنيد:
عاشــيــقام بـــاغــــــدا دارا
زولـــــفــونـو بــاغـــدا دارا
وفالی بـير دوســت اوچـــون
رومـــوگــــــز ،بـغــداد آرا.
مـــن عاشيـقــام قـانــلی گــول
قـانلـی سـئویش ،قــانـلی گـول
یــئمـيـش بـولبـول بـاغریــنـی
چـيـخميـش آغزی قــانـلی گول.
بــــو عاشــيق اودا یــانـــدی
اود دوتـدو اودا یـــــانــــدی
/ 258فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
یـار چـکدی من یــئریــدیـم
مـن چـکدیـــم او دایـانــدی.
در منظومهای كه بعد از مرگ ساریعاشيق ،دربارهی او ساختهاند و عاشـيقها در مجــالس
مختلف به نقل آن میپردازند ،ماجرای عشق «یاخشی» و مخالفت برادر او «یامان» كــه همــواره
سد راه وصال این دو دلداده بوده است داستان را پراز اضطراب و هيجــان ســاخته اســت .وصــف
ماجرای دلدادگی و تحمل رنج و عذابهای آندو ،تم اصلی منظومــهی ســاری عاشـيق را تشــکيل
میدهد .بنا به همين داستان ،یاخشی در جوانی فوت كرده و مرگ نابهنگام وی تأثير عميقی بــر
دل شاعر نهاده است و ساری عاشيق اكثر بایاتیهای جانسوز خود را به او منحصــر ســاخته و در
مرگ او سروده است.
ساری عاشيق از هنرمندان برجستهی عصر خود بوده و امروزه نيز مقبرهی وی عالوه بــر
آذربایجانيان زیارتگاه دیگر ملل همسایه نيز میباشد و بایاتیهای او در ميان ارمنیها و گرجیها
نيز مشهور است .محققان ،بایاتیهای ساریعاشيق را بــه دو دســته تقســيم كــردهانــد :دســتهای
شامل ترنم احساسات نجيب انسانی ،عشق و محبت است كه در آنهــا ،عاشـيق بــادلی عاشــقانه،
هيجانات ،اضطرابات و جدایی و هجران دلدادگان سخن میگوید و حسرت وصــال را بــه شــکلی
جاندار و طبيعی وصف میكند.
دستهی دیگر از بایاتیهای ساری عاشيق حــاوی مضــامين اجتمــاعی و سياســی دوران خــویش
است.
ساریعاشيق در بسياری از اشعارش ،نام دلبر خویش را میآورد:
قـاراقاشين اوخدور ،گير پيگين الماس
هـارامـدان اوخـالسان یـارام ساغالماز
گئدهر بو گـؤزهلليک سـنـه ده قالماز
اگـر چه سرخـوشان ،آیـيل آیاخـشی.
منی سنـه عـاشـيـق ائـتـدی یـارادان
سـگ رقـيـبی حق گـؤتورسون آرادان
ایـستهیيرسن خبر توت گيـل سارادان
یولـالریندا مـنـم سـایيل ،آیـا خشی.
او در قوشمایی دیگر ،باز ردیف یاخشی را به كار بسته است:
گـؤزوم گـؤرجک سنی ،ایستر كام آال
بـورقهیين یـوزوندن داغيدیر یاخشی.
فلک قـویماز كـيمسه یئتسين كاماال
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 259 /
باخما بوكـج رویين داغيدیر یـاخشی.
در اشعار عاشقانهی ساری عاشيق ،معشوقه ی شاعر چنان توصيف میشود كه گویی زلــف
او چون زنار است و سينهاش سجاده ،رخ زیبایش قشنگتر از پریان افسانهای و زیباتر از حوریــان
بهشتی است .در شعرهای ساری عاشيق ،اندیشهها و احساسات عاشــقانهی وی صــریح و روشــن
بيان م شود و شکستن دل انسان ،بویژه انسانی كه پای بنــد عشــق اســت بــه معنــای نــابودی و
شکست مهرورزی است:
مـن عاشـيـق ،یـوز قـانـــدی
اللی قــاندی ،یـوز قــانــدی
كـعـبه یـيـخماق بيـر ائـودی
اورهك سـيـنـدی یوز قـاندی.
شکوه و شکایت نيز در اشعار ساریعاشيق جای خاصی دارد .ساری عاشيق از كوچهای بی-
امان و اجباری سخن به ميان آورده و از غربت ناليده است .معلــوم اســت كوچهــای اجبــاری یــا
تبعيد مردم آذربایجان توسط شاه عباس صفوی و یا به اسارت افتادن مردم در جنگهای بیخــود
ميان صفوی و عثمانی ،مضامين اساسی شعر او را به خود معطوف ساخته است.
اما در غم عاشقانهی ساری عاشيق ،بار معنایی اجتماعی نيز موجود است .او در بســياری از
اشعار خود ،از شور بختی و بد طالعی مردم هم روزگار خود سخن میگوید:
من عاشـيــقــام ،گوله نــاز
بــولـبول ائـدیر گــوله نـاز
دونـيا پـيـس بيـردونيـادیـر
آغــالیــان چوخ ،گولـن آز
منابع و مآخذ:
) 1افندیف ،پاشا ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،باكی.1970 ،
) 2ح .صدیق ،عاشيقالر ،تهران.1355 ،
) 3م .كریمی ،عاشيقالر ادبياتی ،پيک آذر.1381،
) 4چایلی ،صمد ،دیللن سازیم ،تبریز.1378 ،
) 5بهرنگی ،صمد ،مجموعه مقاالت ،تبریز.1347 ،
) 6فرزانه ،محمد علی ،بایاتيالر،تبریز.1344،
) 7دده قورقود ،به همت محمد علی فرزانه ،تهران.1358 ،
/ 260فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
) 8ح .صدیق ،هفت مقاله ،تهران.1355 ،
) 9محمد رضا كریمی (آذرلو) ،منظومههای آذری ،تهران.1354 ،
) 10شوكوراف ،آقایار ،دده قورقود ميتولوژیسی ،باكی.1999،
) 11عباسخانی ،روح اهلل ،سيرتطور هنر در آذربایجان ،تهران.1381 ،
) 12م .كریمی ،تاریخ ادبيات آذربایجان ،جلد ،2زنجان.1384 ،
) 13آذربایجان ادبيات تاریخی ،باكی.1960 ،
) 14عاشيق قوربانی ،دیوان ،باكی.1984،
) 15كاظم اف ،پروفسور غضنفر ،قوربانی ،كؤچورن ناصر احمدی ،تبریز.1380 ،
) 16ممتاز ،سلمان ،ائل شاعيرلری ،باكی.1927،
) 17عباس و گولگز ،به همت منظوری خامنه ،تهران.1358 ،
) 18عاشيق داستانالری ،خسته قاسيم ،تبریز،انتشارات زر قلم.1380 ،
) 19نقابی ،محمد علی ،خسته قاسيم ،تبریز.1373 ،
) 20سيامی،حسين ،خسته قاسيم ،تبریز.1373 ،
) 21سجادی قاراخانلو ،محمد ،خسته قاسيم ،تبریز.1384 ،
) 22كليات استاد شهریار ،به همت پرو فسور دكتر حميد محمدزاده ،تهران،
3جلد.1367،
) 23واله و زرنگار ،به همت جواد دربندی ،تهران.1380،
) 24جواد در بندی ،عاشيقالردونياسی ،تبریز.1383 ،
) 25هئيت ،دكتر جواد ،آذربایجان ادبياتی تاریخينه بير باخيش ،تهران.1358 ،
) 26م .كریمی ،سيمای زن در فرهنگ و ادب آذربایجان ،تهران.1382 ،
) 27م .كریمی ،كوراوغلو حماسه سی ،تهران.1382 ،
) 28دقوقی ،ابراهيم ،كركوك بایاتيالری.1984 ،
) 29حقی ،بهروز ،جهان بينی حماسه كوراوغلو ،برلن.1367 ،
) 30رئيس نيا ،رحيم ،كوراوغلو در افسانه و تاریخ ،تبریز.1368،
) 31مجله تورك ادبياتی ،نمره ،110استانبول.1986،
) 32منشی ،اسکندربيگ ،عالم آرای عباسی ،تهران.1362،
) 33پتروشفسکی ،دولت صفویه در سدههای 16و.17
) 34تاریخ آذربایجان ،آكادمی علوم آذربایجان ،باكی.1980 ،
) 35تاریخ عثمانی ،اسماعيل حقی اوزون چارشيلی ،آنکارا ،جلد.1954 ،3
) 36تهاسيب ،محمد حسين ،كوراوغلو ،كؤچورن :م .كریمی ،تهران.1382 ،
) 37م .كریمی ،قاچاق نبی ،زنجان.1369 ،
) 38عاشيق داستانالری ،قاچاق نبی ،تبریز ،انتشارات زر قلم.1380 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 261 /
) 39قاچاق كرم ،تهران،انتشارات شيرازه ،تهران.1380 ،
) 40روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان ،تهران ،سازمان اسناد ملی
ایران.1369 ،
) 41عيوضعلی ،قاچاق كرم ،باكی.1976 ،
) 42بامداد ،مهدی ،تاریخ رجال ،تهران( ،بی تا) ،انتشارات زوار.
) 43امير خيزی ،اسماعيل ،قيام آذربایجان و ستارخان ،تبریز.1356 ،
) 44آذربایجان قهرمانليق داستانالری ،باكی.1980 ،
) 45سيروس قمری ،اصلی و كرم ،تبریز ،كتابخانه فردوسی ،بدون تاریخ.
) 46اصلی و كرم ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
) 47سيد سالمت ،مير علی ،اصلی و كرم ،تهران.1384 ،
) 48سيروس قمری ،عاشيق قریب ،تبریز ،كتابخانه فردوسی ،بدون تاریخ.
) 49م .كریمی ،نظامی گنجوی ،تهران.1382 ،
) 50آخوندف ،فتحعلی ،تمثيالت ،ترجمه قره جه داغی ،تهران.1353 ،
) 51م .كریمی ،شاه خطائی ،تبریز.1359 ،
) 52عاشيق داستانالری ،شاه اسماعيل ،تبریز ،انتشارات زرقلم1380 ،
) 53م .كریمی ،آپاردی سئللر سارانی ،روزنامه ارك ،تبریز.
) 54فصلنامه آذری ،ماهنامه پيک آذر ،هفته نامههای اميد زنجان ،بهار زنجان.
) 55امير ارسالن نامدار ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
) 56امير ارسالن ،تبریز ،كتابخانه فردوسی ،بدون تاریخ.
) 57ساعی ،عاشيق حسين ،امير ارسالن ،تبریز.1382 ،
) 58حسين كوردشبستری انتشارات زرقلم ،تبریز.1380 ،
) 59اسکندر پاشاهين ناغيلی ،فریدون پور حسين ،تبریز. 1370 ،
) 60یکانی زارع ،پرویز ،آذربایجان ائل ادبياتينا بير باخيش ،تهران.1378 ،
) 61یزدانی ،عزیز ،عاشيق علسعگر ،تبریز.1380 ،
) 62عزتی ،سخاوت ،عاشيقالردان ،تبریز.1380 ،
) 63بزرگ امين ،اكبر ،یازا عاشيقام (عاشيق شعرلری) ،اروميه.1379 ،
) 64فيض الهی وحيد ،حسين ،آذربایجان معاصر عاشيقالری ،تبریز.1369 ،
) 65بزرگ امين ،عباس ،گؤزه لليک نغمه كاری2 ،جيلد ،تهران.1370 ،
) 66عثمان افندی ،كتاب دده قورقودون فلسفی ادراكی ،كؤچورن امير عقيقی
بخشایشی ،قم.1380 ،
) 67آذربایجان عاشيق داستانالریندان،توپالیان :بهرام اسدی ،قنبر حقيری ،اروميه.1382 ،
) 68آذربایجان قهرمانليق داستانالری ،بهروز سلطا نپور ،تهران.1369 ،
/ 262فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
) 69سيد سالمت ،مير علی ،مقدمه ای بر بررسی كتاب دده قورقود.
) 70سيد سالمت ،مير علی ،اصلی و كرم ،تهران.1384 ،
) 71جنوبی آذربایجان ادبياتی آنتالوژیسی 4 ،جيلد ،باكی.1994 ،
) 72ادریسی ،حبيب ،آذربایجان عاشيقالری و ائل شاعيرلری ،تهران.1358 ،
) 73جعفر زاده ،عزیزه ،آذربایجانين عاشيق و شاعير قادینالری ،باكی.1991 ،
) 74فيض الهی وحيد ،حسين ،اللی عاشيق ،اللی نغمه ،تبریز.1370 ،
) 75پروفسور مرسل حکيم اف ،عاشيق شعری نين نوع لری ،باكی.1987 ،
) 76محراب ،محمد ،آدليم بایاتيالر ،استانبول.1995 ،
) 77قاسم اف ،ح ،بایاتيالر ،آذرنشر ،باكی.1956 ،
) 78م .كریمی ،كوراوغلو حماسه سی ،تهران ،اندیشه نو.1382 ،
) 79اوزون ،انور ،كوراوغلو ،استانبول.1997 ،
) 80فواد ،محمد ،كوراوغلو ،استانبول.2001 ،
) 81یاغجی ،اؤنر ،كوراوغلو ،یاشایيشی و شعرلری ،استانبول.2000 ،
263 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فصل پنجم
264 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 265 /
1
منظومههاي عاشیقالر
منظومه 2در ادبيات آذربایجان شامل داستانهای مشتمل بر نظم و نثر است .عاشيقها در مجــامع
عمومی همچون جشنها و عروسيها ،قهوهخانهها و غيره به بــاز گــویی آن مــیپردازنــد و در ایــن
داستانسرایی از هنرهای خاص خود ،ساز و آواز و حتی رقص بهره میگيرند .منظومــههای آذری
دارای وسعت ،گستردگی و غنای خاصی است و هر عاشيقی دهها و شاید صدها از این داســتانها
را از حفظ دارند و با هنر داستانسرایی برای مردم بــاز گــویی و هنــر آفرینــی مــیكننــد 3.تــاریخ
منظومه گویی در آذربایجان با تاریخ ملــت آذربایجــان یکــی اســت چــرا كــه اوزان ـ ســراینده و
گویندهی این منظومهها از زمان پيــدایی جوامــع انســانی ،در درون جامعــه بــوده و بــا موقعيــت
اجتماعی و رسالت تاریخی ،رهبری اجتماعی ـ مذهبی جامعه را به عهــده داشــته و بــا ســرودن
قهرمانیهای دالور مردان ایل و تبار خود ،به حفظ ماتریالهــای تــاریخی پرداختــه و بــا ســرایش
قهرمانی روح شجاعت و دالوری در مردم دميده است و بدین گونه حماسهها را جاودانه ســاخته
است .منظومهها ساخته و پرداختهی اوزانها و به دنبال آن عاشيقهاست كه در طول سدهها زبــان
به زبان ،سينه به سينه و ایل به ایل گشته و برای ما به یادگار مانده اســت .از تــدوین نخســتين
منظومهها بيش از 5 -6سده نگذشته است .اما امروزه صدها منظومه از زبان عاشيقها روی كاغذ
ثبت گشته و به ادبيات مدون تبدیل شــده اســت .منظومــههــای آذری بــه دو گونــهی اساســی
حماسی و عشقی تقسيم گشته اســت .در منظومــههای حماســی ،دالوری ،قهرمــانی و فــداكاری
قهرمانان در راه وطن و ایل تعریف و تمجيد میگردد و در منظومههای عاشــقانه ،رفتــار محبــت
آميز قهرمانان به تصویر در میآید .منظومههای دیگری هــم وجــود دارد كــه در آنهــا قهرمانــان
برای رسيدن به محبوب خویش ،شجاعت و از خود گذشتگی نشان داده و دست به شمشير نيــز
برده و برای وصال به مبارزه بر میخيزند .در منظومههای حماسی ،دفــاع از وطــن ،جانبــازی در
راه سعادت و آزادی مردم ،مبارزه برای برقراری در جامعه ،مضمون اساسی منظومههاست .هدف
عاشيق از سرودن این داستانها نيز بــه وجــود آوردن روحيــهی جنگــاوری ،از خــود گذشــتگی و
آزادی وطن از یوغ بيگانگان و آزادی ملت و مردم است .داستانهای دده قورقود ،كوراوغلو ،قاچان
1م.کریمی ،منظومه های آذربایجان ،امید زنجان.1373 ،
2محمدرضا آذرلو ( م .كریمي ) ،منظومههاي آذري ،تهران.1354 ،
3افندیف،پاشا ،آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي،همان.
/ 266فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
نبی از این سری داستانهاست .در تمامی 12داستان دده قورقود میتوان این ســيمای قهرمانــان
را مشاهده كرد .آنان برای حفظ و پاسداشت ارزشهای ملت به پا میخيزند و بــه جنــگ دشــمن
میروند و از ارزشهای ایل و تبار و خانواده دفاع میكنند .جنگ دومرول با عزرائيل بــرای نجــات
مردم خویش از مرگ و هالكت بيان میگردد .او هر چند كه بــا نيروهــای خــارقالعــاده درگيــر
است امّا روح سلحشوری و حماسی خود را در راه آزادی و سعادت بشر به كار مــیگيــرد .بيــرك
برای دفاع از وطن ،رهسپار دیار غربت گشته و به دفاع از مردم خویش بــه مبــارزه بــا بيگانگــان
شمشير می كشد .اوروز ،باسات ،بوغاچ و دیگر قهرمانان كتاب دده قورقود بــرای نجــات مــردم و
حفظ كانون خانواده وحراست از ناموس جامعه با دشمنان مبارزه میكننــد و چــون در ایــن راه،
هنرو قدرت خود را ابراز میدارند دده قورقود برایشان نام میگذارد و داستانشان را میســراید تــا
برای همهی ایل و برای آیندگان سر مشق باشد .داستانهای كوراوغلو حماسی اســت و در آن نــه
تنها كوراوغلو ،بلکه دیگر قهرمانان چنلیبئل عليــه ظلــم و ســتم خانهــا ،ســالطين و پادشــاهان
مبارزه میكنند و خزانهی آنها را به دست آورده و در ميان فقيران تقسيم میكننــد .چنلــیبئــل
جایگاه و مسکن دالور مردانی است كه با آگاهی از راه و رسم مبارزهی كوراوغلو به آنجا آمدهانــد
و از این پایگاه برای گسترش عدالت و نابودی ظلم وجور عليه دشمنان قيام میكننــد .كوراوغلــو
نيز هر جا سر كردهای ،مبارزی مییابد او را به چنلی بئل مــی آورد و وارد دســتهی پارتيزانهــای
خود میكند .دشمنان اصلی كوراوغلو ،خانها ،پاشاهای عثمانی ،بيگها و شاهان ایرانی است .او به
دفاع از روستائيان و شهریان آذربایجــان بــه پــا خاســته و مــردم را در مقاومــت برابــر شــاهان و
سالطين یاری میكند .در داستانهای كوراوغلو در عين حاليکه قهرمانان شمشير میزنند و نبــرد
ها میكنند روابط عاشقانه ای نيز دارد؛ زیرا چنلی بئل فقط به مردان تعلق ندارد .شير زنانی نيــز
مردان را در این مبارزه یاری میكنند حتی دختر خانها و پاشاها با آگاهی از مبــارزهی كوراوغلــو
و دوستانش با طيب خاطر و با همکاری قهرمانان چنلی بئل به آنجا راه می یابند و با ایــن دالور
مردان ازدواج می كنند و كوراوغلو را در رسيدن به اهداف عالی خود كمک مــیكننــد .بنــابراین
قهرمانان زن همدوش با جوانمردان مرد در این كارزار شركت میكنند و عشق و سرزندگی را در
چنلی بئل زنده نگه میدارند .این زنان هيچ كسری از مردان ندارند و همانند آنــان شمشــير بــه
دست میگيرند و در راه مردم و وطن مبارزه میكنند و چه بسيار خطاهــای مــردان را تصــحيح
میكنند .عشق و محبت بين مردان و زنان در جریان است و كوچکترین خطائی در چنلــی بئــل
متصور نيست .پاكی ،صداقت ،نجابت ،صميميت ،فداكاری و شــجاعت از خصيصــههای مــردان و
زنان كوراوغلوست .از دیگر داستانهای حماسی آذربایجان داستانهای قاچاق نبی است .او نيــز در
راه آزادی مردم خویش با خانها و بيگها در تمــامی روســتاها و شــهرهای كوچــک آذربایجــان از
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 267 /
تبریز گرفته تا دربند و گنجه و دیگر شهرهای قفقاز در جنگ و نبرد است .مبارزه ی او تا جــایی
باال گرفته است كه تــزار روس دســتههای مختلفــی را بــرای ســركوب حركــت قاچــاق نبــی بــه
آذربایجان میفرستد امّا او یک جا نمیماند و با حركتهای پارتيزانی هر جا كه مناسب مییابد بر
دستههای نظامی تزار ضربه میزند .شاهان قاجار ایران نيز با تزار در سركوبی نبی همکاری می-
كنند .در مبارزهی نبی نيز جوانان و دالور مردان از سراسر آذربایجان خود را به گــروه وی مــی-
رسانند و با او همکاری میكنند .زنان و دختران نيز همدوش نبی مبارزه مــیكننــد بــویژه هجــر
خانيم سمبلی از زنان از جان گذشته و جنگاور آذربایجان به شــمار مــیآیــد .او ،همــدوش نبــی
جنگيده ،حتی بعد از مرگ وی نيز ،تفنگ از كف بر زمين ننهــاد و همچنــان عليــه ظلــم وجــور
مبارزه كرده است .ستارخان نيز قهرمان منظومههای چندی از این نــوع ميجباشــد .عاشـيقها بــا
توجه به دالوریها و رشادتهای بیمانند وی در انقــالب مشــروطيت و مبــارزات بــیامــانش عليــه
شاهان قاجار و دفاع از مردم مبارز و حق طلــب ،داســتانها ســروده و در ميــان مــردم زنــده نگــه
داشتهاند.
در داستانهای عاشقانه ،روابط عشقی و محبت آميز بين عاشق و معشوق بيان میگــردد كــه
هرچند بسياری از این داستانها به صورت مدون توسط شــاعران كالســيک بــه رشــته تحریــر در
آمده است .عاشيقها نيز این داستانها را با هنرساز و آواز و روایت خــاص خــود پــرورش دادهانــد.
هرچند كه داستانهای عاشقانهی ملل خاور نزدیک مانند ليلی و مجنون ،خسرو و شيرین و غيره
در ميان مردم آذربایجان نيز شایع و جاری است داستانهای عاشقانهی مردم آذربایجان حالوت و
شيرینی خاص خود را دارد از آن ميان اصلی و كرم ،عاشيق قریب و شاه صنم ،عباس و گــولگز و
صدها داستان دیگر رنگ و بوی فرهنگ مردم این دیار را دارد .برخی از این داســتانها درادبيــات
كتبی نيز به صورت آثار گرانقدری موجودند همچون ورقا وگلشا ،كه چندین شاعر آنــرا بــه نظــم
كشيده اند و از آن ميان ورقا وگلشای شيخ ركنالــدین مســيحی جــزو آثــار جاودانــهی ادبيــات
آذربایجان به شمار میآید .ورقا وگلشای عاشيقها نيز طــراوت و زیبــایی خــاص خــود را دارد .در
این داستان عالوه بر اشعار زیبا و متنوع عاشيقها ،سخنوری و هنر موسيقی عاشـيقها نيــز اضــافه
می گردد و خود داستان نيز در طی سدههای مختلف بــا روح و خواســتهی مــردم تغييــر یافتــه
است .در منظومههای عاشقانه مضامين جدایی ،حسرت ،حرمان ،فقر و نــداری در تــرنم اســت و
قهرمانان برای وصال با انواع پليدیها ،دوروییها و رفتارهای ناشایست مخالفان مبارزه می كنند و
گاه به مراد نيز نمیرسند .از آن جمله كرم در داستان اصلی وكرم بــا دورویــی و تزویــر مــذهبی
روبروست .البته این داستان برای دوستی بين دو ملت مسلمان و ارمنی ساخته شده است و پدر
اصلی كه كشيش ارمنی است با انواع حيل و ریا ها مانع از وصال دو جوان مــی باشــد .امــا رونــد
/ 268فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
داستان معتقد است كه اختالف دین و مذهب نمیتواند مانع عشق و محبت بين انســانها باشــد.
در گونه ی سوم از این منظومهها كه به عنوان داستانهای حماســی عشــقی از آن نــام مــیبــریم
قهرمانان برای وصال ،دست به شمشير هم برده و دشمنان را با دالوری و شجاعت از سر راه بــر
میدارند .از این گونه داستانها میتوان داستانهای مربوط به شاه اسماعيل را نــام بــرد كــه بــرای
رسيدن به معشوق با كی از مبارزه در ميدان ندارد و با فداركاری و از جان گذشتگی معشوق نيز
همراه است.
داستانهاي محبت
داستانهای محبت یا به عبارت دیگر عاشقانه ،بخــش دیگــری از داســتانهای شــفاهی مــردم
آذربایجان است كه عاشيقها همراه با ساز و نوا و شعر و رقص در مجالس برای مــردم نقــل مــی-
كنند .اگر داستانهای حماسی از وطن ،آزادی ،عدالت و مردم دفــاع مــیكننــد زمــانی بــه وجــود
آمدهاند كه در كشور جنگ و فالكت ،اشغال ميهن وجود داشته است امــا داســتانهای عشــقی در
دوران آسایش نسبی مردم امکان رشد و خالقيت یافته اند كه در اینجــا صــداقت ،محبــت ،وفــا،
دوستی و رفاقت ،انساندوستی و عشق جای واالیی برای خود دارد.
داستانهای محبت در واقع رمانهای خلقند كه در آنها عاشق و معشــوق در راه رســيدن بــه
یکدیگر از موانع راه میگذرند و بعد از عبور از راههای سخت و حل مشکالت عدیده به یکــدیگر
میرسند و زندگی سعادتمندی را آغاز میكنند .در آذربایجان تعداد اینگونه داستانها كم نيســت
كه معروفترین آنها عبارتند از :اصلی و كرم ،عاشيق قریب ،عباس وگولگز ،قوربانی ،شاه اسماعيل
و گلزار ،علی خان و پری خانيم ،ورقا و گلشا و ...
در این سری از داستانها ،قهرمان برای رسيدن به یار و معشوق خود گــاه از قــدرت بــازو و
زور شمشير و از طریق مبارزه با قلدران ،خانها و بيگها استفاده میكند و به وصال یار میرســد و
گاهی با توسل به قدرت معنوی از جمله هنر عاشيقی بهره جسته و بــه دلــدار خــود مــی رســد.
چنين موضوعی را میتوان در داستانهای عاشيق قریب ،قوربانی ،عباس و گولگز مشاهده كرد.
در داستانهای محبت ،قهرمان اصلی ،بيشتر همــان عاشــيق اســت كــه بــا ســاز و آواز و هنــر
عاشيقی به مبارزه می پردازد و بيشتر مواقع مدافع حقوق مــردم نيــز مــیباشــد ،در عــين حــال
قهرمانی است كه آرزوها و آمال مردم را تمثيل می كند و برای آمال و آرزوهای خلق جانفشــانی
میكند .او به مردم و آرمانهایش ایمان دارد و در راه سعادت مردم خود را به آب و آتش میزنــد.
معشوق او جزوی از این مردم و تمثيل گر همان آرزوهاست .چنين هدفی را در داستانهای ليلــی
و مجنون ،شيرین و فرهاد ،اصلی و كرم ،ورقا و گلشا و ...میتوان دید.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 269 /
داستانسرایی و هنر عاشقی دارای مقدمات و اصول خاصی است .در مقدمه ی هر منظومــه
ی عاشقانه معموالً استاد نامههایی گنجانده میشود .این اســتاد نامــهها مملــو از پنــد و انــدرز و
نصيحتهایی است كه عاشيقها برای نيوشندگان خود باز گو می كنند و در همين اســتاد نامــهها،
معموالً عاشيق را وی از استاد خود نام میبرد و احترام بــدو را فرامــوش نمــیكنــد و ســعی دارد
بدین طریق نام استادش را جاودانه سازد .در این استاد نامهها ضرب المثلها نيــز بــه كــار گرفتــه
میشوند و بيشترین موضوع آنها ،هدایت مردم به راه راست و تربيت و پرورش جوانان است :
هميـشـه اليـنده اخـتـيار اولماز فـرصت الده ایکن یـاخشـيـليق ائيله
مـاال ـ مولکه ،عمره اعتبار اولماز. گل گووهنمـه دولـتيـنه ـ مــالـيـنـا
در یک بند از شعر زیر یا چهار مصرع ،از چهار ضربالمثل استفاده شده است :
سـؤیود بار گتيرسه ،باغچا ـ باغ اولـماز اولغون جوشا گلسه كؤپوك یاغ اولماز
یــئل اسـنـده آلـچاقــالرا ائـنـدیــرهر. زیبيل تپه اولـسا ،كولـلـوك داغ اولماز
/ 270فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
داستانهاي دده قورقود
اســطورهی دده قورقــود ،یکــی از
ميراثهای فرهنگی مهــم كهــن و جــزو
آثار كالسيک جهان می باشد .بی هيچ
تردیــدی كيتــاب دده قــور قــود یکــی از
شگفتی های ادبيات جهان است كه مایــه
ی مباهات و افتخار ملــت آذربایجــان نيــز
به شمار می آید.
شــواهد و آثــار بــر جــای مانــده
نشان میدهد كه در دورههای پيش از
اسالم ،كتــب زیــادی بــه زبــان تركــی
نوشته شده است از آن جمله میتــوان
داستان چستانی بيگ متعلق به سده-
ی چهــارم مــيالدی و كتــاب آلتــون
یــاروق دربــاره زنــدگی بــودا كــه در
قرنهای پنجم و ششم ميالدی نوشــته
شدهاند نام برد .هــر چنــد كتيبــههای
یئنی سئی و اورخون جزو آثار ادبی ـ تاریخی همهی تركان به شمار مــیآیــد (نوشــته شــده در
قرن هفتم و هشتم ميالدی) امــا كتــاب دده قورقــود را مــیبایســت جــزو نخســتين آثــار تركــی
آذربایجان ناميد چرا كه چنين اثر بزرگ و ارزشمندی در ميان ادبيات ملتهای كهن دنيــا كمتــر
نظيرهای دارد .این كتاب از هر لحاظ سند تاریخی و اسطورهای ملت كهنســال آذربایجــان اســت
كه میبایست خلق آنرا در سدههای پيش از اسالم دانست هرچند كه نسخههای به دست آمــده
مهر سدههای بعدی را بر پيشانی دارد .اما بــه جــرأت مــیتــوان گفــت ایــن كتــاب ،كهــنتــرین
وارزشمندترین داستانهای حماسی ،تاریخی و فولکلوریک مــردم آذربایجــان اســت كــه از لحــاظ
زیباییشناختی ،شيوهی ادبی ،جلوه و شکوه صــحنهها ،اصــالت و انعکــاس باورهــای اســطورهای
آذربایجان قابل مقایسه با ماندگارترین آثار جهان میباشد .هر چند نخستين نسخههای تــدوینی
آن هنوز به دست ما نرسيده است اما قدیمیتــرین نســخهی نوشــتاری آن تــاریخ 444هجــری
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 271 /
قمری را بر پيشانی دارد .داستانهای آن كــه مشــتمل بــر 12داســتان مســتقل و در عــين حــال
داستانهای در پيوند با یکدیگر هستند به زمانهای اساطيری مردم آذربایجان و باورها و پندارهای
اسطورهای آنان مربوط میگردد .در این اثــر ســترگ ،رویــدادها و مســائل پيچيــدهی تــاریخی و
منطقهای محفوظ مانده است و تحقيقات انجام گرفته نشان میدهد كه این اثر بزرگ در زمــانی
بس طوالنی وطی مــدتهای متمــادی و در شــرایط اجتمــاعی ـ تــاریخی گســتردهای در زنــدگی
نسلهای متوالی مردم آذربایجان شکل گرفته و صيقل یافته است و اوزانهــا طــی قــرون متمــادی
این اساطير را حفظ كرده و در روزگاران متأخرتر به صورت نوشتار در آمده است .این اثر را مــی
بایست باورها و اعتقادات نياكان كهن مردم آذربایجــان دانســت و خوشــبختانه از طــرف ادیبــان
سراسر جهان مورد مداقّه قرار گرفته است.
بیتردید داستانهای دده
قور قــود دارای قــدمت و
اصالت فوقالعادهای می-
باشــند كــه امــروزه نيــز
ســــادگی و صــــراحت
صميمانهی خود را حفظ
كـــردهانـــد .نشـــانههای
اعتقادات باستانی اجــداد
ما در ایــن كتــاب حفــظ
شــده اســت .نيروهــای
ماوراءالطبيعه و مظاهر طبيعی آن مــورد احتــرام مــردم درآن وجــود دارد .ویژگــیهــای زنــدگی
حماسهآميز و سلحشورانه ،بعالوهی ارزشهای با ستانی درآن باز تاب خود را دارنــد در هــر ســطر
آن ،نحوهی بيان ،گفتگوی قهرمانان ،پيمانها و سوگندها ،رنگ ویــژهی اســطورهها را دارد .مــی-
دانيم كه در جهان اساطيری ،نام اشيا ،حيوانات و انسانها دارای بارهای نمادین و رازنــاك اســت،
اسامی قورقود ،اوغوز ،قازان خان ،قازليق ( نام اسب) بوغا (گاونر) ،تپه گؤز ،باسات ،بامسی بيــرك
و دیگر اسامی مناطق ،كوهها ،رودها ،قبائل ،قهرمانان ،همه و همه به گونهای تلویحی به زمانهای
اساطيری مربوط میگردد .اعمال و رفتارها نيز دقيقاً اساطيری است .رویدادها و حوادثی كــه در
داستانها اتفاق میافتد ویژگیهای خاص انسانهای كهن و دیــرین ســال مــردم آذربایجــان را بــه
تصویر میكشد .داستانها ما را با انسانهایی كه دوران شکار را میگذرانند ،ســپس بــه دامــداری و
كشاورزی روی میآورند و سپس از وطن و ملت خویش جانانه دفاع میكنند ،شيوهی زنــدگی و
/ 272فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
توليد مردم را درآن زمان نشان میدهد .اشارات كتاب حاكی از آن اســت كــه جــانورانی ماننــد
گرگ ،گاو ،شير و برخی پرندگان هنوز جنبهی توتمی totemnدارند .بنابراین باز تاب نگرشهای
آیينی قهرمانان به همراه اسلوب و ویژگیهای بدیعی بيان به زیبــایی و صــميميت خــاص خــود
آشکار میگردد .وجود شواهدی مانند نيزههای چوبين ،كمانهای سنگين ،ناشناخته بودن فلزات،
تولد رازناك تپه گؤز ،نقــش زنــان در دامــداری و كشــاورزی و اســتفاده از گياهــان در بهبــودی
بيماران ،تقدس جانورانی مانند گرگ و گاو ،قدمت این اثر را به دوران دیرینتری میرساند.
این كتاب بخاطر حفظ رگههایی از باورهای دیــرین ،همچنــين برخــورداری از موضــوعات
نمادین و سمبليک ،در ردیف كهنترین وارزشمندترین آثار حماسی ـ اساطيری جهان قرار می-
گيرد .متأسفانه درونمایههای اسطورهای این اثر در ایران به خوبی مــورد بررســی و تحليــل قــرار
نگرفته است.
این داستانها ،ميراث فرهنگی ارزشمندی از اساطير وباورها و آیينهــای كهــن را در خــود
نهفته دارد تا جایی كه میتوان گفت مقدم بر آیينهای ميترائيسم ،زردشت و مانویــت مــیباشــد.
اینان مولود دوران معينی از تحوالت روحی و ذهنی بشر و شيوهی خاصی از نگرش به پدیــدهها
و تغير آنها ،همچنين باز تابی از عوالم درونی انسانهای نخستين و تجلــی نــا خودآگــاه جمعــی و
خاطرهی ازلی در شعور اجتماعی و حاصل شکل بندیهای اقتصادی ـ فرهنگی و شــرایط اقليمــی
و اجتماعی است.
بیتردید شجرهنامهی اوغوزخان و شــش فرزنــدش گــون ،آی ،اولــدوز ،گــؤی ،داغ و دنيـز
ادغامی از بينشهای آنميستی ،توتویستی ،آنتروپومورمنيستی با جهان نگری اساطيری میباشد و
یا به عبارت دیگر میتوان گفت سرگذشــت حماســی اوغوزخــان و فرزنــدان اوســت كــه دنيــای
اساطيری بر آن سایه افکنده است .تک تک داستانها نشان میدهــد كــه انســان در ایــن مرحلــه
هنوز به دوران اهلی كردن حيوانات نرسيده است .سمبل گرگ و تقدس آن زمانی ممکــن مــی-
گردد كه انسانها هنوز به دامداری نرسيدهانــد زیــرا پــس ازآن ،ســگ بــه عنـوان نگهبــان گلــه و
ممانعت از حملهی گرگ همراه انسان میگردد و گرگ چهرهای خونخوار و دشمن مییابد .و یــا
مبارزهی بو غاچ با گاو نر ،حتی نه تنها در این داستان ،بلکه داســتانهای دیگــر نيــز نشــان از آن
دارد كه هنوز انسان قادر به اهلی كردن گاو نشده است .هرچند رونــد همــهی داســتانها چنــين
نيست قاراجا چوبان در داستانهای بعدی نشان می دهد كه آنان موفق به اهلی كــردن حيوانــات
شده و گلهداری را آغاز كردهاند و یا در داستان بگيل ،اسب و گاو در كنار گرگ ،مقدس شــمرده
شدهاند .محققان هر یک از قهرمانان این كتاب را به عنوان ربالنــوع شــناخته انــد مــثالً قــازان
خان ربالنوع اسب ،مادر او ،ربالنوع شتر ،بورالخاتون ربالنوع گوزن ،اوروز ربالنوع گاو ،خــود
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 273 /
دده قورقود ربالنوع گرگ ،قاراجا چوبان ربالنوع سگ و ســالجان ربالنــوع خورشــيد شــناخته
میشوند .اسارت سالجان در حقيقت به عنوان اسارت آفتاب و روشنایی در دست اهریمن قلمداد
میشود و همه عوامل مثبت و ربالنوعها برای رهانيدن خورشيد از چنگــال اهــریمن بــه تــالش
میافتند
ربالنوع گرگ یعنی قورقود دارای قدرت فوق العاده ای است .او رهبری اردوی اوغوز خــان
را به عهده میگيرد و وجود او همواره با تجلّی نور همراه است .گــرگ كــه جنبــهی تــوتمی دارد
این واقعيت را به اثبات میرساند كه هنوز الزامات شيوهی توليد شبانی و دامپروری مهيــا نشـده
است و گرنه سيمای مطلوب گرگ به جانوری درنده و دارای جنبههای منفــی حملــه بــه گلــه و
نابودی حيوانات اهلی تبدیل میگشت .این امر نشانگر قدمت اساسی این كتاب است .همانگونــه
كه در دین زردشت و آیينهای آن ،گرگ چهرهای اهریمنی مییابد و در برابر سگ رنگ میبــازد.
در اوستا میبينيم كه گرگ توسط گرشاسب هالك مــیگــردد و ســگ دارای حقــوقی همچــون
انسان میشود و بزرگترین حافظ منافع انسانها میباشد.
كاوشهای باستانشناختی در آلتون تپهی تركمنستان و كشف مجسمهی طالیــی از گــرگ
نشان میدهد كه در آن روزگار ،گرگ مورد تقدس بوده است .مجسمههای كشف شده از گــرگ
در زیگورات نيز ،نشان داده است حدود 5000سال پيش گرگ در ميان سومریان نيز از تقــدس
بر خوردار بوده است و در دورههای بعدتر سر گاو طالیی جای آنرا گرفتــه اســت و گــاو ،حيــوان
مقدسی به شمار آمده است .همچنين كشف معبد اسب در شــيز نشــانگر تقــدس اســب در ایــن
مرحلهی تاریخی است و امروز كشف مجسمهی طالیی دده قورقــود در زیگــورات حــائز اهميــت
فراوان است.
1
نام قورقود به صورتهای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است بســياری قــور را بــه معنــی
آتش و قود را به معنی گرگ و برخی به معنی سعادت گرفتهاند و معنی مستفاد از دده قور قــود
به صورت «گرگ آتشين» و «آتش مقــدس» مــورد شــناخت بــوده اســت .در آیينهــای مختلــف
امروزهم این مرده ریگ باستانی مورد استفاده قرار میگيرد .در معالجهی پارهای از بيماریها كــه
معتقدتد از ترس بر جان بيمار افتاده است پنجهی گرگی را كه در برخی از منــازل هنــوز حفــظ
كردهاند بر پشت بيمار زده و «قادا باال» را از تن بيمار بيرون میرانند .گرگ آتشين و یــا همــان
قورد امروزه در آیينها و ضربالمثلهای مـردم آذربایجــان زنــده اســت مــث مــیگوینــد «فالنــی
قورددی ،هئچ زاددا قالماز!» یعنی مثل گرگ است و از عهدهی هر كاری بــر مــیآیــد و یــا عمــر
طوالنی گرگ را مثال میآورند و میگویند «قوردونان قيامته قاالجاق» یعنی همراه گرگ تــا روز
1آنار ،سیزسیز ،دده قورقود دونیاسي ،باكي. 1980 ،
/ 274فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قيامت زنده خواهد ماند .دركتاب دده قورقود ،وقتی دده قورقود از پيش قاجار دیوانهسر بر مــی-
گردد میپرسند گرگی یا بره؟ البته قورقود به معنی آتــش مقــدس ،امــروزه در آذر خــش یــا بــرق
آسمانی در نــام «گورگــور
بابــا» هنــوز بــاقی مانــده
است.
سخن آخر آنکــه تمــامی
عوامـــل از جملـــه دده
قورقــود ،اوغوزخاقــان و
شـــش پســـرش بـــا آن
نامهای اســاطيری گــون،
آی ،اولدوز ،گــوی ،داغ و
دنيز همچنين مبــارزهی
دومــرول بــا عزرائيــل،
داستان باسات ،تپه گــؤز
و غيــره و غيــره نشــانگر
اینســت كــه كتــاب دده
قورقـــود و موضـــوعات
اســـــاطيری آن بـــــه
هزارههای پيش از ميالد
مربوط میشود و حتی در نسخههای نوشته شده و حتی روایات موجــود در بــين مــردم نشــانگر
قدمت چندین هزار سالهی این كتاب است و به جرأت میتوان آفرینش آنــرا بــه پــيش از اوســتا
نسبت داد.
سیماي زن در كتاب دده قورقود
افسانهی بزرگ طبيعت همانا «حيات» است و حقيقت حيــات در هالــهی غليظــی از ابهــام
فرورفته است .از سوی دیگر بدیهیترین شکل حيات در وجود آدمی تجسم یافته است .حقيقــت
بدون حيات متصور نيست و بیحيات ،حقيقی وجود ندارد و انسان راز نهائی این حقيقت و ایــن
حيات است .هدف هستی انسان است .اوست كه حيات را معنی میبخشد .او شعله ایست كه بــر
كائنات نور می افشاند و ابدیت میآفریند .باغبان باغ حيات ،انسان است .اوست كــه ایــن مشــعل
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 275 /
فروزان را در دست دارد وآن را جاودانه روشن نگه میدارد .در سينهی وسيع او شعلهای قد می-
كشد كه خورشيد همتای اوست و با سوختنش ابدیت نور میگيرد.
آنچه آمد در شروع كتاب «دده قورقود» آمده است كه تماماً در تعریف وجود آدمــی بــویژه
ارزشمندتر انسان یعنی زن است؛ بویژه مادر كه خالق حيات است و انسانها همگــی از مــادر زاده
شده اند .انسانها در دامن مادر بزرگ شدهاند پس دایهی انسانيت نيز هم اوست اما سيمای دیگر
زن نيز به عنوان همسر مرد مطرح است .در این جا زن به عنوان نيمه ی انسان و همطراز مرد ـ
نه چيزی كمتر و نه بيشتر مطرح است .كتاب دده قورقود قدیمیتــرین ســند از فرهنــگ تركــی
است و سيمای زن در هر یک از 12داستان آن از هر حيث جالب و زیباست .در ایــن كتــاب در
كنار قهرمانان مرد ،زنان قهرمان وجود دارند .اصوأل سيمای زن در این كتاب ارزشــمند و مثبــت
است و خالی از لطف نيست نگاهی هر چند كوتاه به داستانها بيندازیم:
دومرول قهرمان یکی از 12داستان این كتاب اســت .او كــه مــردی نيرومنــد اســت روزی
شاهد ناله وزاری ،شيون و فریاد كاروانی بود كه در نزدیکی اوتراق او خيمه زدهاند .دليل این ناله
و افغان را جویا میشود .میگویند عزرائيل به امر حق تعالی از آسمان فــرود آمــده و جــان مــرد
جوانی را گرفته است ،مادر پير و همسر جوانش بدان دليل میگریند .دومرول از این خبر برمی-
آشوبد و سراغ عزرائيل را میگيرد .از حق تعالی میخواهد تا عزرائيل را بــدو نشــان دهــد تــا بــه
جنگ او رفته و انسانها را از شرّ او برهاند تا جان زنان و مردان از گزند او در امن مانــد .امــا ایــن
سخن دومرول به درگاه ایزد متعال خوش نيامده و به عزرائيل امر كرد جان او را بگيرد و نفسش
را ببرد .كه عزرائيل سر میرسد .آمدن او را نه نگهبان فهميد و نــه جــارچی خبــر داد .از هيبــت
عزرائيل رنگ از رخسار دومرول پرید و زبانش بند آمد .عزرائيل خود را معرفی میكند .دومــرول
خشمگين میشود و فریاد برمیآورد كــه تــویی كــه جــان جوانــان و عروســان را مــی ســتانی و
عروسان و پير زنان را به گریه میاندازی؟ پس این همه ناله و شــيون از دســت توســت .بيــا كــه
مشتاق مبارزه با توام .تویی كه چشمها را گریان ،دلها را داغدار و سينهها را سوزان میكنی .باید
كه قصاص پدران و مادران سپيدگيسوی داغدار و چشمان گریان یتيمان و تازه عروسان را از تــو
بستانم .تویی كه حسرت هزاران آرزو را به دلها مینهی .ترا در آسمانها میجســتم در زمــين بــه
چنگم افتادهای .سپس شمشير میكشد و چون شــاهينی حملــه مــیآورد .عزرائيــل بــه صــورت
كبوتر در آمده و از پنجره بيرون میپرد .دومرول خوشــحال و ســر خــوش از ایــن پيــروزی كــه
عزرائيل از ترس او چون پرندهای از سوراخ پریده است.
روزی دیگر دومرول سوار بر اسب در شکار گاه بود كه ناگاه اسبش فرو میغلتد و بر زمــين
میافتد .در همين هنگام عزرائيل برسينهاش مینشيند تا جانش بگيرد .دومرول بــه عجــز والبــه
/ 276فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
میافتد كه چرا دزدانه جان میگيری؟ نمیدانم اگر خالق جانها خداست تو چرا جان میستانی؟
و با خدا به راز ونياز می پردازد كه ای خدایی كه نه در آسمانهایی و نه در زمين ،بلکــه در قلــب
مؤمنان هستی! ای خالق جانها اگر جان میستانی خود بستان و به عزرائيــل وا مگــذار! ســخنان
دومرول خدا را خوش آمد و به عزرائيل فرمان داد :به جای جــان او ،جــان یکــی از عزیــزانش را
بگير و او را رها كن .عزرائيل امر خدا را به دومرول ابالغ كرد .دومرول عزرائيل را نزد پدر برد تــا
شاید پدر با دادن جان ،فرزندش را نجات بخشد ،پدرش از دادن مال و منــال دریــغ نورزیــد امــا
راضی به دادن جان نشد .پيش مادر رفتند مادر نيز رفتاری همچون پدر داشــت و از دادن جــان
دریغ ورزید .دومرول گفت كه كسی را ندارد و اجازه خواست تا از همسر و فرزندانش وداع كنــد.
همسرش چون حکایت بشنيد تحمل نتوانست كند و آماده شد كه تا جان فدا ســازد و همســر را
از مخمصه برهاند اما دومرول نپذیرفت .نهایت تصميم گرفتند هــر دو بــا هــم بميرنــد .امــا ایــن
تصميم زن و مرد و نيروی الیزال عشق و محبت ،اراده خداوندی را تغيير داد و خدای متعال بــه
عزرائيل امر فرمود هر دو را ببخشد و جان دیگری را بگيرد.
راستی در این داستان ـ هر چند كه با معيارهای افسانه و اسطوره قابل تبيــين اســت نقــش
زن چه زیبا و دوست داشتنی است .در این داستان زن از پدر و مادر نيز نزدیکتر شمرده شـده و
صداقت و وفای او را نشان میدهد .هموست كه در نامالیمات در كنار همسر خویش مــیمانــد و
او را یکّه و تنها نمی گذارد .براستی كه چنين سيمایی را در ادبيات جهان كمتر سراغ داریم.
در داستان دیگری از كتاب دده قورقود ،قانتورالی قهرمان داســتان در پــی انتخــاب همســر
شایسته همه جا را زیر پا مینهد .او زنی میخواهد كه قبل از او از خواب برخيزد .پيش از او بــر
دشمن حمله برد و پيش از او و بيش از او رشادت و دالوری نشان دهد.
الحق سالجان دختری با این مشخصات است .او دختر سلطانی اســت كــه پــدرش او را بــه
كسی میدهد كه سه حيوان وحشی را در ميــدان مبــارزه بــه قتــل برســاند و قهرمانــان زیــادی
دراینراه سر به باد دادهاند و جان باختهاند .قانتورالی وارد چنين مبارزهای میشود و پيــروز مــی-
گردد و سالجان را تصاحب میكند و در راه بازگشت ،قانتورالی به خوابی عميق میرود.
در این اثنا سالجان لباس رزم میپوشد و نگهبان همسر میشود .چون دشــمنان فـرا مــی-
رسند قهرمانانه بر آنان حمله میآورد و رشادتها نشان میدهد چنانکه قانتورالی انگشــت حيــرت
به دهان میماند.
در این داستان نيز سيمای زن به عنوان همســر ،جالــب و زیباســت چــرا كــه او عــالوه بــر
زیبایی و لطافت ،شجاعت و دالوری نيز دارد ودر تمامی مشکالت زنــدگی شــریک مــرد خــویش
است .حتی در ميدان جنگ و در رویارویی با دشمنان چيزی از مرد كــم نمــیآورد .او در عقــل ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 277 /
متانت ،دور اندیشی و انتخاب نيکیها به خــوبی و ســرافرازی از امتحــان بيــرون مــیآیــد .عليــه
پليدیها و زشتیها مبارزه میكند .چنين سيمایی از زن در كتابهای ادبی جهان كمتر دیده شــده
است .ارزش چنين شخصيتی زمانی بيشتر می گردد كه داستان بر گرفتــه از فولکــور یــا ادبيــات
شفاهی مردم باشد و كتاب دده قور قود از چنين مشخّصهای برخوردار است.
زن خالق و مادر انسانها و به عنــوان نيمــی از حيــات از احتــرام خاصــی در ميــان تركــان
برخوردار است .آنچه در داستان ها ،افسانهها و ادبيــات فولکوریــک مــردم آذربایجــان در شــأن و
شرف زن آمده است شاهد این مدعاست .كتاب ارزشمند دده قورقود بعنوان نخستين و قدیمی-
ترین اثر مدون آذربایجان ـ كه تاریخ آفرینش آن به دوران آغازین پدر ساالری مربوط میشــود،
نشان میدهدكه زن از نظر موقعيت اجتماعی ارزشی همانند مرد دارد .در ایــن اثــر ،زن ســيمای
برجستهای دارد و كانون اصلی خانواده و قبيله را تشکيل میدهد و مرد به عنوان رئيس خــانواده
و قبيله همواره با مشورت و همياری زن قادر به انجام وظيفــهی رهبــری اســت .ســيمای زن در
تمامی داستانهای این اثر قابل تأمل و تفکر است.
در داستان «بوغاج» دیرسه خان صاحب فرزندی نيست .او ضمن مشورت با همســرش بــرای
بچهدار شدنش نذر و نياز میكنند .آنان معتقدند كه باید یتيمان را تيمار كرد ،گرسنگان را ســير
ساخت ،برهنگان را پوشاند و ...تا خدا بچه ای بدانان ارزانی دارد .چنين مــیكننــد و چنــان نيــز
میشود .فرزندشان در 15سالگی رشادتها از خود نشان میدهد و به خــاطر مبــارزهاش بــا یــک
حيوان وحشی لقب «بوغاج» از دده قورقود میگيرد .اما حاسدان پيش پدرش سعایت مــیكننــد
كه :بوغاج نسبت به مظلومان و فقيران ظلم می كند ،به مال دیگران دست درازی میكند ،چشم
به ناموس دیگران دارد و ...دیرسه خان ناراحت از رفتار فرزند به مــرگ وی راضــی مــیشــود در
نهایت در شکار گاه بر بوغاج زخم میرسانند.
اما مادر به محض اطالع بر بالين فرزند زخم خوردهاش در بيابان حاضر میشــود از ملغمــه
شير خود و گياهان صحرایی مرهمی میسازد و زخم فرزندش را بهبــود مــیبخشــد و بـه دور از
چشم پدر به تيمار او میپردازد .كافران بيکار ننشسته و میخواهند دیرسه خان را نيــز از ميــان
بردارند لذا او را نيز دستگير كرده و با خود میبرند.
مادر بوغاج كه او را دور از چشم پدر پرستاری كرده و بهبودش حاصل شده بــود .فرزنــدش
را ترغيب میكند تا پدرش را از دست دشمنان برهاند .بوغاج برای رهایی پدر به جنــگ دشــمن
میرود وبا غلبه بر آنان ،پدر خویش را نجات میدهد.
در این داستان ،مادر بوغــاج در عــين حــال كــه مــادری دلســوز ،مهربــان ،عاقــل ،دالور ،و
دوراندیش است همسری مهربان ،صادق ،وفادار و فداكار نيز اســت .او ماننــد پــدر فریــب ســخن
/ 278فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
دیگران در حق فرزندش را نمیخورد بلکه به قلب مادرانه اش رجوع می كند و مرتکب اشتباهی
نيز نمیشود .او برای همسرش دیر سه خان نيز مشاوری خوب است .در حل مشکالت یار و یاور
شوی خویش است .او نمونهای از همسر و زن وفادار و فداكار و مادری دالور و مهربان است.
در داستان سالورقازان ،قازان خان برای دور كردن تنبلی از تــن و جــان ایــل خــود مــدتی
همراه مردان ایل به شکار میروند .دشمنان كه مترصّد فرصت بودند بر دیــار آنــان حملــه آورده،
زنان و كنيزان را اسير كرده با خود میبرند و اموال و احشام را نيز به غنيمت میگيرند .دشــمن
سر خوش از این پيروزی بزم میآراید و مجلسی به پا میكند و میخواهد بورالخاتون شــهبانوی
ایل ،ساقی مجلس باشد و برقصد .اما كنيزان همه خود را بورالخاتون معرفی می كنند و دشــمن
از شناخت بورالخاتون واقعی عاجز میماند و به حيلههای مختلف متوســل مــیشــود .آخــر ســر
تصميم میگيرند اوروز فرزند بورالخاتون را شکنجه كنند و چون مـادرش تحمــل نخواهــد كــرد
خود را عيان خواهد ساخت .اما اوروز به خاطر حفظ ناموس همه زجرهــا و شــکنجهها را تحمــل
كرده ،خم به ابرو نمیآورد .در این اثنا ،خبر به قازان خان میرسد و او حمله آورده ،دشــمنان را
از هم میپاشد و زنان را نجات میدهد.
در این داستان ،بورالخاتون در عين حالی كه نمونه مــادری دلســوز ،مــدبر و مهربــان اســت
سيمای خوبی از همسری وفادار ،عاقل و فداكار است.
داستان دیگری كه در آن به بررسی سيمای زن میپردازیم داستان «اوروز» فرزند قازان خان
است .اوروز 15ساله شده و هنوز رشادتی و هنری از خود نشان نداده است كه الیق نام باشــد و
دده قورقود به او لقبی دهد ولياقت جانشينی پدر را داشته باشد .پدر تصميم میگيــرد مــدتی او
را به شکار برد تا اسب سواری و تيراندازی و هنرهای رزمی را بيــاموزد .دشــمن بــر آنــان حملــه
میآورد و هر چند كه مجبور به عقب نشينی می شوند اوروز را دستگير كرده و با خود میبرنــد.
پدر پيش خود چنين میاندیشد كه فرزندش از ميدان جنگ گریخته است و لــذا لياقــت لقــب و
عنوان را ندارد .لذا به ایل خود برمیگردد اما بور الخاتون همسر قــازان خــان ســراغ فرزنــدش را
میگيرد .پدر فرزندش را كه فکر میكرد از ميدان گریخته و به ایل خود پنــاه آورده اســت نمــی
یابد ،به جستجو میپردازد و جسدش را در ميان كشته شدگان نمییابد .صــفها مــیآرایــد و بــر
دشمن حمله میآورد و فرزند خود را اسير مییابد .اما دشــمنان او را نيــز زخمــی و اســير مــی-
سازند .از سوی دیگر بورالخاتون بالفاصله لباس رزم میپوشد و سوار بــر اســب شــده بــه همــراه
چهل كنيز خود به دنبال فرزند و همسر بر دشمن حمله را شروع مــیكننــد و بعــد از غلبــه بــر
دشمن ،قازان خان و اوروز را نجات داده؛ پيروزمندانه به ایل خود برمــیگردنــد .قــازان خــان بــه
ميمنت این پيروزی ،جشن به پا می سازد و غالمان و كنيزان زیادی را آزاد میسازد.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 279 /
در این داستان ،قهرمان اصلی بورالخاتون است .بورالخاتون از چهرههــای زیبــای كتــاب دده
قور قود ،نمونه خوبی از یک مادر مهربان و عاقل و همسری فداكار حماسه میسازد .او به خــاطر
فرزند و همسرش لباس رزم میپوشد و با كينهای عميق بر قلب دشمن حمله مــیآورد .ســيمای
زنان در این داستان بسيار خوب تصویر شده است آنان همچون مردان برای دفاع از حریم ایــل و
دیار خویش دست از جان شسته ،جان فدای ملت و كشور خود میسازند .آنان همانند مردان در
اسب سواری ماهرند ،در شمشير زنی دلير و بیباكند .در تير اندازی چابک و زرنگند .همچنانکــه
به فرزندان و همسران خویش عشق می ورزند عليه دشمن نيز نفــرت دارنــد .ســيمای خــواهران
اوروز نيز همچون دیگر زنان ایل ،زن كارزارند و زن خانه و دشــت .در حاليکــه از نعمــت زیبــایی
برخوردارند ،رفتارشان كبک و آهو را بياد می آورد به گاه كارزار چون شير و ببر میغرّند.
در كتاب دده قورقود زنان منزلتی ارجمند و ستایش آميز و همطراز مردان دارند .زن بازیچــه
دست قدرتمندان یا ابزاری برای خدعه و نيرنگ نيست بلکه زنان دده قورقود بانی و عامل مردان
و باال بردن شخصيت و پرورش شخصيت مردانند.
لياقت و صداقت مردان ،جسارت و شهامتشان آنان را الیق زنان می نماید .مرد نــاالیق ســزاوار
نزدیکی و داشتن زن و همسر نيست .زن بــا تمــام عواطــف انســانی ،شــهامت ،عــزت اخالقــی و
موقعيت برتر مادری جلوه مینماید.
اینک به بررسی سيمای ارزشمند زن در یکی از شيرینترین داســتانهای كتــاب دده قورقــود
میپردازیم كه در عين حال رد پای این داستان را در بسياری از آثــار كالســيک ملتهــای جهــان
میتوان یافت .این داستان به نام «بامسی بيرك» معروف است .بيرك یکی از قهرمانان بیبــاك
و بهادر بنام ایل اوغوز است .او را در طفوليت طبق عادت اوغوزان با دختر عمویش بــانو چيچــک
نامزد میكنند .بيرك چون به سن جوانی میرسد چنان رشادتهایی در دفاع از ميهن و ایل خود
نشان میدهد كه همه ایل اوغوز از خرد و بزرگ با احترام بدو می نگرند و اسب خاكســتری را از
طرف ایل بدو هدیه میدهند؛ تا اینکه روزی در دشت با حریفی روبرو میگــردد كــه كســی جــز
دختر عموی خود او نيست هرچند كه همدیگر را نمی شناسند .بــانو چيچــک اجــازه نمــیدهــد
جوان وارد منطقهای گردد كه حفاظت آن را خود به عهــده دارد .بــه مبــارزه روی مــیآورنــد در
اسب سواری به رقابت میپردازند .در تيراندازی هنرنمایی میكنند و سرانجام كشتی مــیگيرنــد
هر چند كه در همه مسابقات بامسی بيرك پيروز میگردد اما بانو چيچک نيز رقيبــی اســت كــه
واهمه در دل بيرك مینشاند و چون نسبت به یکدیگر لياقت دارند با هــم نــامزد مــیشــوند امــا
برادر بانو چيچک اجازه نمیدهد خواهرش با هر جوان از راه رسيدهای ازدواج كند مگر اینکــه از
آزمون برادر نيز سربلند بيرون آید .بيرك لياقت خــود را در ایــن آزمــون نيــز نشــان مــیدهـد و
/ 280فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
موافقت حاصل میگردد .اما دشمنان در شب عروسی حمله كرده و بيرك را دستگير میكننــد و
بسياری را به قتل میرسانند.
ماهها میگذرد و خبری از بيرك نمیآید .تمامی ایل اوغوز سياه میپوشند و در ســوگواری
بيرك فرومیروند .سالها گذشت بانو چيچک به دنبال بامسی بيرك میرود و نمییابد 16 .ســال
بدین منوال میگذرد .دیگر همه نااميد میشوند .یالتاجوق را مأمور میكنند تا آخرین كاوشها را
از زنده یا مرده بودن بيرك انجام دهد و او به دروغ خبر مرگ بيرك را شایع میســازد .ایــل بــر
این اساس تصميم میگيرند و خانواده چيچک به ازدواج دخترشان با یالتاجوق رضایت میدهند.
اما از سوی دیگر خانواده بيرك نيز به كاوشهای خود ادامه میدهند تا اینکه روزی بازرگانان
اوغوز در سرزمين كفار بيرك را در واقعه پاراسا بایبورد اسير و در زنجير مییابند .بازرگانان خبــر
ازدواج چيچک با یالتاجوق را به بيرك میرسانند بيرك بعد از 16سال از زندان میگریزد و بــه
ایل خود برمی گردد .او لباس اوزانها (عاشيقها) را میپوشد و بعد از پشــت ســر نهــادن حــوادثی
چند به مجلس عروسی راه مییابد و بانو چيچک او را میشناسد و تمامی ایل و تبــار بــه دورش
گرد میآیند و یالتاجوق رسوا میشود .بعد از آن ایل اوغوز بر دشمن حمله كرده ،دوستان بيرك
را نيز از زندان نجات میدهند و جشن عروسی بيرك و چيچک را برپا میسازند.
بانو چيچک ،چهرهی بسيار زیبایی از دختــران ایــل اوغــوز اسـت .او خــود شــوهر خــود را
انتخاب میكند و شوی انتخابی او بایستی از هــر حيــث :وفــاداری بــه ایــل و دیــار ،جــوانمردی،
بهادری ،جسارت ،و توانایی آزموده شده باشد .او خود اسب سواری چابک ،تيــر انــدازی مــاهر و
شمشير زنی بیباك است .چون نامزدش اسير می گردد خود سالها به عشق خود وفادار میماند.
او نمونهای اسطورهای از زنی وفادار ،فداكار و بهادر است .تمامی زنان ،دختران و خواهران تصویر
شده در این داستان چهرههای زیبا و دوست داشتنی دارند ،گویی در ميان آنان نيرنــگ و فریــب
مفهومی ندارد.
در دیگر داستانهای كتاب دده قورقود ـ یگنگ ،باس آت ،ایمــران ،ســيگرگ ،رهــایی قــازان،
یورش اوغوز درونی ،سيمای زن همانی است كه در داستانهای قبلی آمده است و همان چهرههــا
با همان اعمال و كردار در این داستانها نيز تکرار شده است.
هرچندكه دنيای قهرمانی دنيای مردهاست اما در كتــاب دده قورقــود ،زنــان نيــز فرامــوش
نشده اند .به طوركلّی در تمامی داستانهای دده قورقود زنــان بــا مــردان دارای مقــام و مــوقعيتی
همطراز هستند زنان به عنوان مادر مورد ستایش و حرمت فراوان قرار گرفتــه و بــه عنــوان زن ،
مورد عالقه و احترام واقع میشوند آنان اغلب مشاوران خوبی برای شوهرانشان هستند .دیرســه
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 281 /
خان (در داستان بوغاج) و بگيل (در داستان ایمران) از ورطــههای بحرانــی بــدان لحــاظ ســالم
بيرون میآید كه نصایح مدبرانه زنان خود را به كار میبندند.
اكثر محققان كتاب دده قورقود معتقدند كه این كتاب در اوایل ظهور اســالم درآذربایجــان
آفریده شده و در آن آفرینش دسته جمعی بر ابداع فردی تفوق دارند.
اجتماعی كه داستانهای این كتاب بر بستر آن خلــق شــده اســت ،نشــانگر جامعــهای نيمــه
عشيرتی است و هر چند كه نشانگر دوران پدر ساالری است اما زنــان هنــوز نقــش عمــدهای در
روند تشکيل حوادث دارند .تعداد قهرمانان زن در این اثر كمتر از مــردان نيســت چــرا كــه اســم
بيست و چهار زن قهرمان در این كتاب آورده شــده اســت كــه از ميــان آنــان چيچــک خــاتون،
سالجان خاتون ،بورالخاتون شخصأ در نبرد عليه دشمن درگير شده و پيروز هم میشوند.
در این اثر تعدّد زوجات وجود ندارد .یکی از شيوههای مرسوم در انتخاب همسر ،هــم آورد
بودن دختر و پسر در فنون كشتی ،اسب سواری ،تير اندازی و شمشيرزنی است.
1
دلی دومرول داستانی
آمما ای خان! اوغوزدا دوخاقوجــا اوغلــو دلــی دومــرول آدینــدا بيــر دالور وار ایــدی .بيــر
قوروچایين اوستونه بير كؤرپو سالدیرميشدی .كئچندن اوتوز اوچ آخچــا ،كئچمــهینــدن دؤیــه ـ
دؤیه قيرخ آخچا آالردی.
بونو نيه بئله ائلهیيردی؟ اونا گؤره كی مندن دلی مندن گوجلــو قهرمــان كــيم وار؟ چيخــا
منيمله ساواشا دئييردی .منيم ارليگيم ،بهادرليگيم ،دالورليگيم ،ایگيتليگيم روم ،شاما گئــدیب
چاتا.
گونلرین بير گونو كؤرپونون یانيندا بير بؤلوك اوبا اوتراق ائتميشدی .او اوبــادا بيــر یاخشــی
گؤزل ایگيت خستهلنميشدی ،آلاله امری ایله او ایگيت اؤلدو .كيمی اوغول دئيه ،كيمی قــارداش
دئيه آغالشدیالر .او ایگيدین اوستونده بؤیوك بير شيون اولدو.
بویاندان دلی دومرول چاپار یئتدی.
دئدی :مره قووات الر! نه آغالیيرسيز؟ كؤرپومون یانيندا بونه غوغادیر؟ نيه شيون ائدیرسيز؟
دئدیلر :ای خان! بير یاخشی ایگيدیميز اؤلدو ،اونا آغالیيریق.
1الزم به ذكر است دلي دومرول از جمله داستانها ي مشهور كتاب دده قورقود است كه واریانتهاي مختلفي از آن در میان مردم
وجود دارد .صمد بهرنگي داستان آنرا به صورت خالصه تحت عنوان دومرول دیوانهسر به چاپ رساند .بولود قاراچورلو آنرا
به زیباترین شكل به شعر كشید ودر مقدمه و مؤخرة آن به بیان شاعرانه اي از عشق و فداكاري موفق شد .یدهللا پورصمد
كارگران موفق آذربایجاني ،فیلم سینمایي ده لي دومرول را به دوزبان تركي و فارسي روي پرده كشید و دهها نویسنده ،شاعر،
نقاش آثاري بر پایة این داستان خلق كردند و آنچه اینجا ميخوانید خالصه و ساده شدهاي از كتاب دده قورقود ميباشد كه بهرام
اسدي آنرا به قلم آورده ودر ارومیه بچاپ رساندهاند.
/ 282فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
دلی دومرول دئدی :مره! ایگيدینيزی كيم اؤلدوردو؟
دئدیلر :والاله بگ ایگيت! آلاله تعاالدان امر اولدو قيرميزی قانادلی عزرایيل او ایگيدین جانين آلدی.
دلی دومرول دئدی :مره ،عزرایيل دئدیگينيز نه كيشیدیر آدامين جانين آلير؟ یا قادر آلــاله!
بيرليگينين ،وارليغینين حقّی اوچــون عزرایيلــی منــه گؤســتر ساواشــيم ،چکيشــيم ،ووروشــوم،
یاخشی ایگيدین جانين قورتاریم .بيرداها یاخشی ایگيدلرین جانين آلماسين.
دلی دومرول قایيتدی ،ائوینه گلدی .دومرولون سؤزو حق تعاالیا خوش گلمهدی .بــاخ ،بــاخ،
دلی قووات منيم بيرليگيمی بيلمز ،شوكور قيلماز ،منيم عظمتلی درگاهيمدا گــزه ـ گــزه مــنم-
ليک ائدر ،دئدی.
عزرایيال امر ائله دی یا عزرایيل! گئت او دلی قوواتين گؤزونه گؤرون! اوزونو ســارالت ! خيــر
الردیب جانينی آل!
دلی دومرول قيرخ ایگيدی ایله یئييــب ـ ایچيــب اوتــوران حالــدا بيــردن ـ بيــره عزرایيــل
چيخيب گلدی .عزرایيلی نه چاووش گؤردو نه قاپيچی.
دلی دومرولون گؤررگؤزوگؤرمز اولدو،توتار الی توتماز اولدو .دونيا عالم گؤزونه قارانليق اولدو.
چاغيریب گؤره ك عزرایيال نه دئدی؟
نـه هـيبـتلی قوجـاسان سـن آقوجـا
قاپـيـچیالر گــؤرمـهدی نهدن سنی
(منيم گـؤرهر گـؤزلریم گـؤرمز اولدو)
توتار اليم تـوتمایير دای هئچ نهدنی
منيـم جانيم تـيترهدی یامان جـوشدو
قيـزیـل قدح الـيـمـدن یـئـره دوشدو
آغـزیم ایـچی بوزكـيمی سویوقالشدی
سـؤیله قـوجا قـورخوتدون نهدن منی؟
سـوموك لـریم دوز كيمی اولدو قـوجا
ای ســاقـقـالـی آغ قوجـا گـؤزو هاچا
نـه هيـبـتـلی قوجـاسـان دئ آستاجا
قادام ـ بـالم تــوتـاجـاق یوخسا سنی.
دلی دومرول بئله دئجک عزرایيلين آجيغی توتدو .دؤندو گؤرهك دلییه نه دئدی؟
بـگـنـميرسن گـؤزومون سن قـيـليـغين،
گؤزوگؤیچگ چوخ قيزدان جان آلميشام.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 283 /
چوخ گلينين گـؤزونون نـورون آليـب،
یـانـاقالری قـيرميزدان جان آلـميشام.
(ساقـقـالـيمين آغ لـيـغين بگـنميرسن)
چوخ آغ ساققال قوجادان جان آلدیم من،
چـوخ جـوانـين ائــوینه سالدیم شيـون،
مـن بـاهـادان اوجـوزدان جان آلـميشام.
سـيـرری بودور سـاققاليم آغليغینيـن
رمـزی بـودور جانـيمين ساغليغینـين
سـورسان عـلّت دیليمين داغليغینـين
تــازه دوغـان اولـدوزدان جان آلميشام.
عزرایيل بونالری دئييب آرتيردی :مره د لــی قــووات (اده زیرپــی!) اؤیونــوردون دئييــردین
قيرميز قانادلی عزرایيل اليمه دوشه ایدی اؤلدوره ایدیم ،یاخشی ایگيــدین جــانين قورتارایــدیم،
ایندی مره دلی! سنين جانينی آلماغا گلميشم ،وئریرسنمی؟ یوخسا منيمله جنگ ائدیرسن؟
دلی دومرول دئدی :مره! قيرميز قانادلی عزرایيل سنسنمی؟
ـ بلی منم.
ـ بو یا خشی ایگيدلرین جانينی سن آليرسانمی؟
ـ بلی من آليرام.
دلی دومرول هایالدی :قاپيچیالر قــاپی الری بــاغالیين! مــره عزرایيــل مــن ســنی گــن یئــرده
آختاریردیم یاخشی كی دار یئرده اليمه دوشــدون .اینــدی مــن ســنی اؤلــدورهرم ،یاخشــی ایگيــدین
جانين قورتارارام .بونو دئيييب قارا قيلينجين سییيردی ،الينه آلدی .عزرایيلی چالماغا هجوم ائتدی.
عزرائييل بير گؤیرچين اولدو ،پنجره دن اوچوب گئتدی.
بشرلر اژدهاسی دهلی دومرول الين الينه چالدی ،قــاس ـ قــاس گولــدو دئــدی :ایگيــتلــریم!
عزرایيلين گؤزونو ائله قورخوتدوم كی گن قاپينی قویدو ،دار باجادان قاچدی ،منيم اليمدن گؤیر
چين كيمی قوش اولدو اوچدو .مره! من اونو توغانا (اووچوقوش) توتدورمایينجا اوتورمارام.
دوردو آتينا ميندی ،توغانين الينه آلدی .دالينا دوشدو .بير ایکی گؤیرچين اؤلدوردو .دؤندو
ائوینه گلركن عزرایيل آتينين گؤزونه گؤروندو ،آت اوركدو ،دهلی دومرولو گؤتــوردو یئــره ووردو.
باشی بوكولو قالدی .عزرایيل آغ سينه سينين اوستونه قوندو ،بایاقدان ميرالیان (رجــز اوخویــان)
ایندی خير الماغا باشالدی دئدی:
/ 284فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
آمـان دیـر عــزرایيل آمــان دیـر االمان
حـقّـيـن بـيـرليگنه عالمده یوخ گومان
من سنی هئچ بئله بـيلمزدیم كم فرصت
بيلمزدیم اوغرونجا سن ده آالرسان جان.
بؤیوك ـ بؤیوك بيزیم داغالریميز اولور
(اوداغـالریـمـيزدا بـاغالریـميز اولـور)
اوبــاغـالردا اوزوم تــاغـالریـميز اولـور
شـرابالری چيـخاراوزوملری سيخسان.
ایچدیم او شرابدان سرمست اوالر ایکن اوشـرابدان ایـچن سرمست اوالراق مـن
دؤیمادیم ایگيتليگه االمان! آلما جان. نه سؤیلهدیگيمی درك ائتمهدیـم اص
عزرایيل دئدی :مره! دلی قووات ،منه نيه یالواریرسان؟ آلاله تعاالیا یــالوار ،منــيم اليمــده نــه
وار؟ من اؤزوم ده ،بير ال اوشاغيام.
دلی دومرول دئدی :هن! پس جان وئرن ،جان آالن آلاله تعاالدیرمی؟
بلی ،اودور دئدی.
دؤندو عزرایيال :پس اوندا سن نه ایلمکلی (دوالشيق) قاداسان؟ سن آرادان چيخ ،من آلاله تعــاال
ایله دانيشيم.
دلی دومرول بورادا دؤندو حق تعاالیا:
(اوجـــــــاالردان اوجـــاســـان
كـيـمـسـه بـيلمـز نـئـجهسـن)
گــؤزل تـــانـری! جـاهـــللــر
پــرده گـــؤزلـــو غــافـــللـر
ســنـی گــــؤیـــده آخـتـارار
یـاخـــود ســنـــه یــئـر آرار
درك ائـلــهمـز كی خـود سـن
نــه گؤیـده نـه یـئـرده ســن
سـنــين یــئـریــن دریـنـده
مـــؤمــنلـریـن كــؤنـلونـده
دایــم دوران جـــبّـــارســان
بـــاقــی قـاالن ســتّارســان
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 285 /
جــانـــيـم آلـــسـان اؤزون آل
عـــزرایـيــلــی اوزاق ســــال.
دلی دومرولون بوسؤزلری آلاله تعاالیا خوش گلدی ،عزرایيال ندا ائلهدی :یا عزرایيــل! چــون
دلی قووات منيم بيرليگيمی بيلدی ،بيرليگيمه شوكور قيلدی ،جانينين یئرینه جان تاپســين اؤز
جانينی قورتارسين ،دئدی.
عزرایيل دئدی :مره! دلی دومرول آلــاله تعــاالنين امــری بئلـه اولــدوكی جــانی یئرینــه جــان
تاپسين اؤز جانی آزاد اولسون.
دلی دومرول دئدی :من نئجه جان تاپيم؟ آنجاق بير قوجا بابام ،بيــر قــاری آنــام وار .گــل
گئدهك بلکه ایکی سيندن بيری جان وئره ،جانين آل منيم جانيمی بوراخ.
دلی دومرول سوردو بابا سينين یانينا گلدی ،باباسينين الين اؤپدو ،دؤندو گؤرهك نه دئدی؟
(آغ ســـاقـقـاللی عـزّتـلی جـانـيم بابا) بـيلـيـرسنمـی آی بابا اولـدو نــهلـر؟
گــؤی اوزونــده عـزرایـيل آلدی خـبر. كـفـر دئـدیـم تـانریا خــوش گـلمهدی
اوچوب گـلدی عـزرایيل سـينهم اوسته خــيـرالدیــبـان جـانيمی ائـتـدی خسته
چـاغـيـردیـم من تـانـرینی سون نـفسده یـالواریـشـيـم گــؤسـتـردی مـنـه اثـر.
امر اولــونـدو جـانـيـنـاجـان تـاپـاسـان گـئـتـمهلیدیر بـو جانين یوخـسا آسان
جــان دیــلـرم آی بابا وئـریر سن جـان؟ یـوخسا مـنه ائـتمـزسن بـيرده نـظـر.
باباسی دؤندو دومرولون جوابيندا:
(اوغـول اوغول آی اوغول ،آی جانيمين بير پاراسی اوغـول)
دوغــوالن گـون دوقـقــوز دوه كـسـميشم مـن سنه آسالنـيم
گـئـجـه لـری پـاریـلـدایـان ائــویمين نور ـ ایشـيغـی سان سن
قـازابـنـزر گـليـنـيـمـيـن ـ قــيـزیـمـيـن چيـچگی ای جـانيـم.
قـارشـی یـاتـان اوجـاداغـيـم گـرهكـسه ،عزرایيلن اولسون!
سـویـوق ـ سـویوق بوز بوالغيم گرهكسه ،عزرایيلين اولسون!
تـاوال ـ تــاوالآت ـ یاراغـيم گـرهكـسه ،عـزرایيلين اولسون!
قـاتـار ـ قـاتـار دوهلـریـم گـرهكسه ،وئـریـم مـن اوغـالنيم!
آغــایـيـلدا آغ قـویـونـوم گــرهكـسـه آپــــاروئـر اونـا سـن!
قـيـزیل ـ گومـوش پـول گـرهكـسه كؤكونو قوپار وئر اونا سن!
/ 286فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
مـنـدن شــيـریـن آنـان واردیـر بـو سـؤز و چاپار وئر اونـا سن!
دونـيـا شــيرین ،جان عـزیزدیـر وئـرهمم ای اوغول بو جانيم.
دلی دومرول باباسيندان اوز گؤرمهدی .سوردو آناسينين یانينا گلدی:
(بــيـليرسـن می آی آنـا اولـدو نهلـر؟) آغ بـيـرچـکلی مــهـربان گـؤزهل آنا
مــنـيـم بـو آغ سـيـنهنده قـوردو چـپر. گؤی اوزوندن عزرایيل اوچوب گـلدی
جــان ایــستـهدیم بابامـدان قـاالر اولدو مـنـيـم جـانـيـم خير الدیـب آالر اولدو
وئــریـرسـن می جـان مـنه؟ سؤیله خبر. ایـنـدی اوغـلون سـندن جان دیلر اولدو
آجـی دیـرناق آغ اوزه چـاليرسانمـی؟ یـوخسا اوغول دئـيه رك قاليرسانمی؟
بابام دئــدی گئـت آنان جـانين وئــرر. قـارغی كـيـمی ساچينی یولورسانمی؟
آناسی دؤندو دومرولون جوابيندا:
(اوغول اوغول آی اوغول ،ای جـانيمين بير پاراسی اوغول)
دوقـقـوز آیـی دار قـارنيمدا سنی من اوغـول گـؤتورموشم
اوغـول ،دولـمـا بـئشـيـکلرده سنی من دوغـرو بلهميشم
اون آیـيـنـدا بــو دونيایا سـنی مـن اوغـول گتـيرمـيشم.
دوالب ـ دوالب آغ سـودومـو دویـونـجا امدیر مـيـشم سنه
حـاصـارالدا تـوتولـسایدین قـورتـارمـاق آسـان ایدی منـه
كـافـرلـره تـوتـولسایـدیـن بـيـل قيرغين االردیم دوشمنه
گـؤرردیـن كی آناليـغی او زمـان من نـئـجـه بـيتيرميشم.
قـيزیل ـ گوموش من تؤكردیم گوجونه سنی قورتاراردیم
اوجـا داغدا ساخالنسایدین زیروه سين او داغين یـاراردیـم
یـامان یـئـره گـئـتـدین اوغـول سنه دای ائـدهنمرم یاردیم
دونيا شيرین ،جان عزیزدیر سنی من دای اوغول ایتيرميشم.
آناسی دااونا جان وئرمه دی .بو صحبت لردن سونرا عزرایيل گلدی ده لی دومرولون جانين آلماغا.
دلی دومرول دئدی :مره عزرایيل !آمان! تانرینين بيرليگينه یوخدور گومان.
عزرایيل دئدی :مره دهلی قووات! داحی نه آمان ایسته یيرسن؟ آغ ساققاللی بابان یانيناگئتــدین
جان وئرمه دی .آغ بير چکلی آنان یانينا گئتدین جان وئرمه دی .داحی كيمين وار جان وئره؟
دهلی دومرول دئدی :حسرتيم وار قوی گؤروشوم.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 287 /
عزرایيل دئدی :مره دهلی! حسرتين كيمدیر؟
دئدی :یادقيزی حالليم وار .اوندان ایکی اوغلوم وار امانتيم وار .اونالری تاپشــيریم اونــدان ســونرا
جانيمی آل ،سوردو حاللينين یانينا گلدی:
بـيلـيرسنمی حـاللـيم نهلر اولـدو منـه؟
گؤی اوزوندن عزرایيل منه اوچوب گلدی.
مـنـيم بـو آغ سـينهمه قـونوب اوتـوردو او
منيم دادلی بو جانيم اوندان برك سيخيلدی.
مـن هـاراما گـئـتدیمسه منه جان وئـرمهدی
مـن بـاباما كـئـتدیـمسه مـنه جان وئـرمهدی
مـن آنـامـا گـئـتـدیمسه منه جان وئـرمهدی
دونـيا شـيرین جان دادلی منه سؤز دئييلدی.
ایـندی اوجـا داغـالریم سنه یایالق اولسون
( سویوق ـ سویوق سوالریم سنه بوالق اولسون )
تـاوال ـ تاوال آت الریم سـنه آیـاق اولسـون
قـاتـار ـ قـاتـار دوهلـر سـنه كـاروان اولـدو.
آغــایـيـلـدا آغ قـویون سنه شولن اولسون
گؤزون كيمی توتارسا گؤزون اونال دولسون
كؤنلون كيمی سئورسه سؤیله سنی آلسين
ایکی اوغـلوم آمانـات مـندن سـنه قـالدی.
دلی دومرولون حاللی دؤندو گؤرهك دومرولون جوابين نئجه وئردی؟
نه سؤیلرسن؟ نه دئيهر؟ ای گؤز آچيب سنی نئجه گؤردوگوم ای
كـؤنـول وئـریـب سـئـودیـگيم قوچ ایگيدیم ،شاهيم ،تـاجداریم،
دادلــی دامــاق وئــرهرك ســـوروشـدوغـوم منـيم ای مـزهليم
بـير یـاسـدیغا باش قـویوب یـاتـدیـغيم ای مـنيم گـؤزهل یاریم!
قـارشـی یـاتـان داغـالری سـنـدن سـونـرا گـزسم گوروم اولسون
(سـویوق ـ سویـوق سـوالرین ایـچر اولسام منه قان ایچـيلسـين)
قـيـزیل ـ گـومـوش خرجله سم آلدیغيمدان كفن قوی بيچيلسـين
مـيـنـر اولـســام آتـالرا تــابـوت اولـسـون سنـسيـز او آت الریـم.
سـنـدن سـونرا بـيـریـنی سـئـویـب گئـتسـم دئـسم مـنی آلسين
آالایــالن اولــوب اودؤشـه ك اوسـتـه یـاریـم مـنـی چــالـسـيـن
/ 288فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
نــه اولــدو كـی سـين اوآتـا ـ آنـان جانـا قــيـتـمـيـر اولـسـون
بـيـر جـانـيـم وار سـنـه مـن وئـرره م اونو ،یوخـدو آرتـيق واریم.
قادین بونالری دئييب آرتيردی :عرش شاهد اولسون ،كورس شاهد اولســون ،یئــر ـ گــؤی
شاهد اولسونالر ،قادر آلاله شاهد اولسون ،من جانيمی سنه قوربان وئریرم.
عزرایيل ،خاتينين جانين آلماغا گلدی.
بشرلر اژدهاسی دلی دومرول یولداشينا قييمادی .دؤندو آلاله تعاالیا یالواردی ،گؤرهك نئجه یالواری؟
كيمـسه بـيـلمز نـئجهسن (اوجـــاالردان اوجــاسـان
پـرده گـؤزلـو غـافـللـر گـؤزل تـانـری جـاهـللر
یــاخـود سـنـه یـئـر آرار سـنـی گـؤیـده آخــتـارار
نـه گـؤیـده نـه یئردهسن درك ائله مزكی خودسن
مـؤمـنلـریـن كـؤنلونده سـنـيـن یــئـریـن دریـنـده
بـاقـی قـاالن سـتّـارسان دایـــم دوران جـبّـارسـان
نـذر ائــدیـم سـن منـه ای آلـالهــيـم من سـنـه
قویما چکيم من چوخ آه بـيـر نــظر ائـت آی آلاله
یــوخسولالری تــاپارام عـمـــارت لــر یــاپــارام
وئــررهم لـوتـه پالـتاری دویــــورارام آج لــــاری
ایـکـيـميـزدن اوّل آالن آلـيـرسـان سـن اگر جـان
قـوی منـيملـه جـانـانی قــویــورسـان اگـر جـانی
شریکين یوخدور سنين. كـرمـيـن چوخدور سنيـن
دومرولون بوسؤزلری حق تعاالیا خوش گلدی ،عزرایيال امر ائلهدی :اوایکی حالال یوز قيرخ
ایل عؤمور وئردیم گئت دلی دومرولون آتا ـ آنا سينين جانين آل!
عزرایيل گئتدی او ایکی سينين جانين آلدی .دلی دومرول یولداشی ایله یوز قيرخ ایل یاشادیالر.
ددهم قورقوت گليب بوی بویالدی .ســؤی ســؤیلهدی (داســتان بــاغالدی .شــعر اوخــودو):
بوبوی دلی دومرولون اولسون .اونومندن سونرا قهرمان اوزانالر اوخوسونالر ،آلنی آچيــق جــومرد
ایگيت لر ائشيتسينلر.
دعا ائدهك ای خان!
یئرلی اوجا داغالرین یيخيلماسين! كؤلگهلی بؤیوك آغاجين كسيلمهسين! سرعتله آخــان گــؤزه-
ل سویون قوروماسين! قادر آلاله سنی نامرده محتاج ائلهمهسين! آغ آلنينــدا بــئش كلمــه دوعــا قيلــدیق
قبول اولسون! یيغيشدیرسين ،دوروشدورسون .گوناهينيزی آدی گؤزهل محمدّه باغيشالسين! ای خان!
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 289 /
كوراوغلو
از آثار ارزشمند ادبيات شفـاهی و آفرینش عاشيقی
همين داستان كوراوغلوســت .از خصوصــيات ایــن
داستان ،قـهرمـانی ،وطن پرستی ،احترام به ملـــل
دیگر ،دوستی ،صداقت ،بــرادری و برابــری ،مهمــان
نوازی و ...می باشــد.
ارزش جهــانی چنــين اثــری بســيار خوشــحال
كننـده است .در سدههای 16و 17كه آذربایجــان
بين اشغالگران ویــران مـیشــد و هــر یــک از دول
همجــوار بــرای كســـــــب ثــروت طبيعــی ایــن
سرزمين در جنگ و جدال بودنـــــد آذربایجــان و
مردم آن تحت شرایط بسيار بدی روزگار میگذراندند و بار هزینههای جانی و مالی این جنگها ـ
بين ایران و عثمانی ـ بر دوش مردم این دیار سنگينی میكرد .مردم تمامی رنجهــا و مشــقتها را
تحمل كرده ،در عين حال ،اعتراض و نارضایتیهای خود را نيــز بــروز مــیدادنـد و گــاه كــار بــه
عصيان و شورش میكشيد .در این ميان قيام كوراوغلو تمثيـل گــر ایــن اعتراضــات و مبــارزات
مردم بود .او به نحوی بسيار منسجم ،منظم و عادالنه مــردم برگزیــدهای از طبقــات و گروههــای
مختلف را در كوههای آذربایجان گرد هم آورده و برای مبارزه با چپاولگران و اشغالگران تمــرین
میداد و ضربههای مهلکی بر دشمنان مردم كه خانها ،سلطانها ،پاشــاها و شـاه ایــران و عثمــانی
بودند وارد میآورد و با شجاعت و قهرمانی دست غارتگران را كوتاه مــیكــرد بطوریکــه چهــرهی
تاریخیاش به افسانه مبدل شد و سمبلی از آرمانها ،ایده آلهــا و آرزوی مــردم ایــن دیــار و ملــل
همجوار برای رسيدن به آزادی و عدالت گردیــد .داســتانهای كوراوغلــو اینــک جــزو داســتانهای
حماسی مردم آذربایجان و مطرح در ميان بيشتر ملتهاست كه از طرف منتقدین و ادیبان جهان
مورد بحث و بررسی قرار گرفته و به عنوان قهرمان ملی آذربایجان محک خورده است.
این داستان در سال 1721م در تبریز به رشتهی تحریر در آمــده ،بســياری از اشــعارش در
سال 1804م در فرهنگ و جُنگ گردآوری شده توسط عندليب قــرهجــهداغــی گــردآوری شــده
است .د استان كوراوغلو در ميان مردم تاجيک ،توركمن ،اوزبک ،قيرقيز ،ارمنی ،ترك و دیگر ملل
آسيای ميانه رواج كامل دارد و داستانهای كوراوغلو با گونهجهــای مختلــف در ميــان مــردم رواج
/ 290فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
یافته است و شاید صدها واریانت بتوان گردآوری كرد .كوراوغلو با این وسعت و گستردگی یکــی
از شاهکارهای فولکلوریک مردم آذربایجان به شمار میآید .مردم تاجيک نــام او را «قورقــولی» و
یا «كوراوغلی» مینامند .اساس داستان «قورقولی» اینست كه سرزمينی زیبا و عدالتگســتر بــه
نام «چامبول» مورد هجوم غاصبان قرار میگيرد و مردم چامبول به دفــاع از ســرزمين خــود بـه
مبارزه عليه اشغالگران قيام میكنند و با اتحاد و یگانگی و با رهبری قورقولی بــر دشــمنان غلبــه
میكنند .قورقولی قهرمان مردم و نمایندهی آنان است .او اشراف زاده یا از طبقــهی بــاال نيســت
بلکه از ميان خلق برخاسته و فرزند قصابی به نام «آواز» است كه همراه با مردم ســاده و پاكــدل
به دفاع از حقوق مردم برخاسته است.
داستان گوراوغلو یا قبراوغلو در ميان توركمن ها بدین ترتيب اســت كــه قهرمــانی بــه نــام
«آدی بيگ» بعد از مرگ ،صاحب فرزند می شود .اسم فرزندش را «روشن» مــیگذارنــد امــا بــه
گوراوغلو یا فرزند قبر ناميده میشود« .خونکارخان»« ،مــؤمن» دایــی گوراوغلــو را مــی كشــد و
چشم پدر بزرگش «چيغالی بيگ» را از حدقه در میآورد .او نزد چيغالی بيگ كــه كــور اســت و
پيش زن داییاش بزرگ میشود .نــام زن دایــی او «گــول انــدام» اســت .یکــی از ســركردههای
خونکار ،گل اندام را می دزدد و با خود میبرد .با اینکه گوراوغلــو پســری خردســال اســت بـرای
انتقام از او آمادهی جنگ مــیشــود 40 .جــوان شــجاع را دور خــود گــرد مــیآورد و روی اســب
افسانهای «قيرات» از خود قهرمانيجها و شجاعتها نشان میدهد .او به مبارزه با خونکــار و عــرب
ریحان بر میخيزد .سپس با دختر زیبایی به نام «یونس پری» ازدواج میكنــد .امــا چــون خــود
صاحب فرزندی نمیشــود «اووَز» فرزنــد «پولــدور» را بــه فرزنــد خوانــدگی قبــول مــیكنــد .از
خصوصيات این قهرمان ،در ميان مردم تركمن ،رشــادت ،مردانگــی ،جنگــاوری و دفــاع از مــردم
است.
در ميان ملل مختلف آسيای ميانه ،كوراوغلو قهرمانی است كه با انواع شجاعتها و دالوریهــا
ورد زبان مردم است و پشتگرمی مردم در مبارزه بــا دشــمنان ،هموســت .در ميــان مــردم تــرك
(تركيه) سيمای كوراوغلو هر چنــد كــه بــا ســيمای آذربایجــانی تفاوتهــایی دارد امــا برگرفتــه از
قهرمان آذربایجانی است ودارای خصوصيات برجستهای است .او در گردنهها ،راه را بر بازرگانــان،
دستجات دولتی حتی قشون شاه میبندد و از آنان بــاج مــیســتاند .در ایــن داســتان عــالوه بــر
قهرمانی و مبارزه ،روابط عاشقانه نيز وجود دارد .در این داستان 40 ،مرد جنگی به دور كوراوغلو
حلقه زدهاند .اما در این داستان ،آن مبارزهی سياسی ـ اجتماعی كه در واریانت آذربایجانی عليه
اشغالگران ،استثمارگران وجود دارد به چشم نمیخورد و آزادی و عــدالت مطــرح در داســتانهای
آذربایجانی دیده نمیشود .حتی تعداد قهرمانانی كه معروف و نامدار باشند در این جرگــه وجــود
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 291 /
ندارد در حاليکه در واریانت های آذربایجانی ،برای هر یــک از قهرمانــان ماننــد ایــواز ،دميرچــی
اوغلو ،بللی احمد ،عيسی باللی برای خانمها تئللی خانيم ،دورنا خــانيم ،داســتانهای جداگانــه ای
وجود دارد و كوراوغلو تنها نيست .در داســتان عثمــانی ،اعتــراض ایــن مبــارزه عليــه فئودالهــا و
اشغالگران بسيار ضعيف است.
گونهی دیگری از داستان كوراوغلو درميان ارمنیها نيز وجود دارد كه در حقيقت بيشتر از
كوراوغلوهای دیگر ملتها به داستان واقعی كوراوغلوی آذربایجان شباهت دارد .در داستان ارمنــی
كوراوغلو ،موضوع اسبان دریایی قيرآت و دور آت ،همچنين موضوع پيدایش تفنــگ در داســتان
آخرین ،دزدیده شدن قيرآت ،كمک به فقيران ،شمشير مصــری و دیگــر موضــوعات آن شــباهت
فراوانی به واریانت های آذربایجانی دارد .در واریانت ارمنی نيز ،كوراوغلو قهرمانی عدالت گســتر،
وطن پرست ،آزادیخواه ،مبارز عليه فئودالها و مدافع حقوق مردم شناخته میشود .خ .راموئليــان
در مورد واریانت ارمنی این داستان مینویسد« :داستان كوراوغلو به همــان انــدازه كــه در ميــان
آذربایجان محبوبيت دارد برای مردم ارمنی نيز عزیز و دوست داشتنی است .ایــن اثــر حماســی،
برای برقراری عدالت و مساوات ،دفاع از منافع مردم به وجــود آمــده اســت» .مــردم ارمنــی نيــز
كمرشان زیر بار استثمار خم شده است ،مالکان ،پولــداران و فئودالهـا ظلــم و ســتم را بــر مــردم
اعمال میكنند بنابراین جای تعجب نيست كه كوراوغلو در ميان این خلــق نيــز بخــاطر مبــارزه
برای عدالت و آزادی مشهور شده است .وجود واریانتهای مختلف داستان كوراوغلو در ميان این
ملت ،به خاطر شباهت سياسی ـ اجتماعی این دو ملت قابل تبيين است .محققان ارمنــی تأكيــد
دارند این داستانها توسط عاشيقهای آذربایجانی بــه ميــان مــردم ارمنــی راه یافتــه و عاشـيقهای
ارمنی تحت نفوذ عاشيقهای آذربایجانی این داستانها را روایت میكنند .یادآوری این نکته خــالی
از فایده نيست كه بسياری از عاشيقهای ارمنی ،با ساز و آواز خود اشعار آذری نيــز مــی ســرایند.
ساموئل دیگر محقق ارمنی مینویسد « :میتوان گفت كه آفرینش عاشيقهای ارمنی گــاه آنقــدر
به آفرینش عاشيقهای آذربایجانی نزدیک میشود كه دیگر آذربایجانی است و نه ارمنی .داســتان
كوراوغلو كه زندگی مبارزات یک قهرمان آذربایجانی را به تصویر میكشــد در ميــان ملــل شــرق
محبوبيت خاصی دارد » 1.اكثر نویسندگان معروف ارمنی دربارهی كوراوغلو به تحقيق پرداخته و
از او به عنوان سمبل شجاعت و قهرمانی نام بردهاند.
كوراوغلو داستان قهرمانی است كه عليه اشغالگران ،استثمارگران و طبقــات ظــالم و در راه
آزادی وطن ،عدالت و مساوات ،برابری و برادری بين مردم به مبارزه برمیخيــزد .پــدر كوراوغلــو
«علی كيشی» به دست پاشای عثمانی ،چشم خــود را از دســت مــیدهــد و كوراوغلــو ابتــدا بــه
1
آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،همان ،ص . 215
/ 292فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
خونخواهی پدر به پا می خيزد و مبارزه را آغاز میكند اما به زودی مبارزهاش از جنبــهی فــردی
به سمت اجتماعی و سياسی سوق داده شده و در مــدتی انــدك مبــارزان و ناراضــيان از سراســر
سرزمينهای دور و نزدیک به گرد او جمع میشوند و برای حفظ و صيانت از وطن و مــردم عليــه
غاصبان و ستمگران به پا میخيزند .وطن پرستی ،مضمون اصلی این داستانهاســت .چنلــی بئــل
سرزمين مقدس كوراوغلو و دالور مردان گرد آمده بر دورسر اوست .آنان اجازه نمــیدهنــد پــای
دشمنی بدان برسد و در راه حفظ ميهن تا پای جان مقاومت میكنند:
قـيررام قـایـاالری ،یـيـخارام داغـی
خـانالر زهر ایـچـر ،سـلطانالر آغـی
چنلی بئلدی قوچ كوراوغلو اویالغی
شاه دا گـلسه چنلی بئله قـویمارام!
وابستگی این ملت سلحشور به وطن از اشعاری كه خطــاب بــه كوههــای اســتوار و مغــرور
چنلی بئل سروده شده است نمایان می شود :
مــــنــی بـــــيـــنـادان بـسـله دی
داغــــالر قــویـنـوندا ـ قـــویـنـوندا.
تــــولــک تــــرالنـــالر سسلـه دی
داغـــالر قـــویـنـوندا ـ قـــویـنـوندا.
دوالنـــدا ایـــگــيــد یــاشـــيـــمـا
یــــاغــی چــيـخـدی سـاواشــيــمـا
دلــــيــلـر گــــلــدی بـــاشـــيمــا
داغــــالر قـــویـنـوندا ـ قـــویـنـوندا.
ســــفـر ائـــيــلـه دیـــم هــریــانــا
شــاهــــالری گــتـــيــردیـم جـانــا
قـــــيــرآتــيـم گــلـدی جـــووالنــا
داغــــالر قــویـنـوندا ـ قــــویـنـوندا.
كوراوغلو خود را فردی از قهرمانان چنلی بئل میداند و خود را برتر از آنان نمیشــمارد .او
در حل مشکالت به مشورت با آنان مینشيند ،از آنان مدد مــیجویــد .در مبــارزه بــا فئودالهــا از
قهرمانان خود داد سخن میدهد :
قيرخ مين گورجو ،لزگی ،روستم اووالدی
چـکـر قيـلـيـنج ،كـسردمـيـر پـوالدی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 293 /
سـاالر جـانـا قــورخـو كـوراوغـلو آدی
كوراوغـلـو اوسـتـونـه شـيـرلـرله گليب
او برای غلبه بر دشمن نياز به اتحاد دارد و برای ایجاد دوســتی و بـرادری و برابــری بــين آنــان
تالش میكند.
نام او « روشن » است اما چون پدرش به دست پاشای عثمانی كور میشود بــه « كوراوغلــو »
معروف میگردد .مبارزهی او عليه پاشای عثمانی سبب میشود تا از طرف مردم نمایندهی دفـاع
از حقوق مردم گردد و طولی نمیكشد كه همه گرد او جمع میشوند و حسّ قهرمانی و برابــری
عود می كند .او برخاسته از خانوادهای فقير و تنگدست است و جــان خــود را در طبــق اخــالص
نهاده و برای مردم مبارزه میكند:
قـول دیـيه رلر ،قـولون بـوینون بورارالر
قـولالر قـتاباغينـدا گـئـدن تيـرم مـن1.
او مالالتجارههایی را كه از بازرگانان میستاند و یا از قشون شاه اخذ میكنــد بــين فقــرای
شهر و روستا تقسيم میكند مردم نيز به كمک او میشتابند و حتی اگــر قــدرت مبــارزه ندارنــد
آرزوی پيروزی كوراوغلو را دارند .از آن جمله در داستان « دورنا تئللی » كشاورزی كه خبر بدار
آویخته شدن دوستان كوراوغلو را میشنود شروع به گریه میكند و اصالن پاشا را لعن و نفــرین
میكند ،چرا كه توانایی مبارزه ندارد .اما كوراوغلو به كمک دوستان میشتابد و او را نجات دهــد،
در عين حال بعد از شکست دشمن ـ "اصالن پاشا" ـ خزانهی او را گشــوده بــين فقيــرا تقســيم
میكند .او در ميان دالوران به رجز خوانی و به هيجان آوردن آنان عمل میكند و خود بــه قلــب
دشمن حمله میبرد:
هـــویـــدو دلـــیلــــریـم ،هــــویــدو
یــئــری یــيــن دوشــمـن اوســتــونـه
مـــن اؤزوم اصــــالن پــــاشــانـــيـــن
هـــره نــيــز بــيــر خــان اوســتـــونـه2
كوراوغلو در عين حاليکه شمشير زن قهّاری است عاشـيق مــاهری نيــز اســت .او در جنگهــا در
عين حاليکه شمشير میكوبد ساز میزند و دوستان را با شعر و آواز خود تشویق میكند و لــرزه
بر اندام دشمنان میاندازد .سخنانش محکم ،كوبنده و زیباست همراه با یک موسيقی حماسی.
1افندیف ،آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،ص .217
2همان ،ص . 218
/ 294فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
در دستهی كوراوغلو و در چنلیبئل مردم عادی گرد آمدهاند و دوستان او مشاغل ســادهای
دارند ،آنان آهنگران ،نعلبندان ،چوپانان و مردم معمــولی هســتند و دشــمنانش خانهــا ،پاشــاها،
بيگها ،بازرگانان ،شاه ،سلطان و ...اســت .از نکتــههای جالــب داســتانهای كوراوغلــو ،شخصــيت
محبوب این قهرمان اینست كه هر گاه دچار مشکلی میگردد بــرای تصــميمگيــری بــه صــورت
انفرادی عمل نمیكند بلکه همه را دور خود گرد آورده و با آنان بــه مشــورت مــینشــيند .از آن
جمله در شعر زیر مطرح میگردد:
بــوگــون بير تدبيره گلمک گركدیر1 ایـــگـيــد دلیلـریم ،خــبــردار اولــون
او مشاهده میكند كه كارها با تصميم جمعی و رضــایت همگــان ســریعتر و صــحيحتر بــه
انجام میرسد و پيروزی حتمی است .باز نکتهی جالبتر اینست كه هر گاه كوراوغلو از مشــورت
با دوستانش سرباز ميزند و یا به تنهایی تصميم میگيرد با حوادث فالكتباری مواجه میگــردد،
مثالً در داستان دزدیده شدن قيرآت توسط كچل حمزه ـ كه در این داستان كوراوغلو نسبت بــه
كچل حمزه مسامحه به خرج داده و بخاطر وضعيت خراب ظاهریش ـ كه خــود را بــه فقيــری و
بيچارگی زده بود او را به چنلی بئل پذیرفته و بدو مسئوليت نگهداری اســبها را ســپرده بــود بــا
وجود نارضایتی مردم ـ كوراوغلو حرف خود را به كرسی مینشاند ولی عواقب این تک روی را به
صورت نارو زدن كچل حمزه میبيند .حتی نگار خانم كــه همــواره پشــتيبان كوراوغلــو و طــرف
مشورت او بوده است زبان به سرزنش كوراوغلو میگشاید:
كـــال قـــوشـوب ،كــوتـان اكــمـهیـن
نـانـــيـن ســـفـره یــه تــؤكــمــهیـن
آری نــيــن قـهـریــنــی چــکـمـهیـن
بــالـــيـن قــــدریــــن نـــه بـــيـــلـر؟
اوتــان قــــوچ كــوراوغـــلــو ،اوتــان!
داغـــالیـــن دامـــنـيـن تــــوتــــان
ســنــيــن كـيـمی بـــاشــا چـــاتـان
ائـلـيـن قــــدریـــن نــــه بــــيــــلــر؟
در اینجا كوراوغلو پی به اشتباهات خود می برد و اعتراف میكند و برای جبران خطاهــای
خویش به مبارزهی جدی میپردازد و قيرآت را به تنهایی نجات میدهد.
كوراوغلو به راهی كه در پيش گرفته است ایمان دارد ،به وطن و مردم عشق مــیورزد و از
اینکه مردم به دورش گرد آمدهاند برخود میبالد و قدر آنان را میداند:
1م .كریمي ،كوراوغلو حماسهسي ،تهران ،انتشارات اندیشه نو ،1382 ،ص . 54
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 295 /
دئــمــه كـی كـوراوغـــلـو تــکدیــر
یـئـتــميـش یـــئـــددی دلــیسی وار
دمــيــرچــی اوغــلـو ،بــلـلـیاحــمـد
ایــواز ،عـــيـــسـی بـــالـــی سی وار.
دارا دوشـــســم ائـــيــلــر كــؤمـــک
داعــــــوا گـــونــو ،دوســـتـا گــرهك
آچــــار ســـفــره ،وئـــرهر یـــئـمــک
غـــــيـــرتـی وار ،نــــامـــوســتی وار.
كـوراوغـــلــونـــون اوجـــــا بـــویـــو
هـــر یــــئـــرده تــوتــولــور هــویــو
چـنــلـی بـئـلـده گـــؤتــور ـ قـــویــو
آغـــــيـــر اوبــــــا ـ اولــــوســی وار.
چهرهی بسيار زیبای این داستانها ،نگار خانم است .او ،همســر كوراوغلــو و دختــر ســلطان
عثمانی است .او ،ابتدا در نامهجای به كوراوغلو چنين مینویسد:
مــن خـونـکار 1قـيـزیيام ،نگاردیر آدیم،
شــاهـالرا ،خـانـالرا مـحـل قـویـمادیم،
بـيـرسـنـسن دونــيـادا منـيم مـورادیم،
ایــســتـهرم اؤزونــه ائــلـه یــار مـنی.
او به كنار كوراوغلو آمده و تا آخر عمــر وفــادار و یــار كوراوغلــو مــیمانــد و در حــوادث و
مشکالت به كمک كوراوغلو میشتابد و بيشتر از زور و توان ،از تدبير و عقل خود اســتفاده مــی-
كند و مشکالت چنلی بئل را برطرف میسازد .در چنلی بئل همــهی مــردم پيــر و جــوان ،زن و
مرد ،از طبقات پایين جامعه كه در آنجا گرد آمدهاند با هم مینشينند ،با هم میخورنــد و مــی-
آشامند ،با هم و دوش به دوش هم به جنگ میروند و فرقی بين هيچکدام وجود نــدارد .امــا در
سيمای نگار ،مادری دلسوز و مهربان تصویر شده است و تمامی قهرمانان همچون فرزندان اویند.
او همه را دوست میدارد ،كمکشان میكند و به همه محبت و عالقه نشان میدهد .امــا حســرت
مادری و داشتن فرزند در ابتدای ورودش به چنلی بئل او را میآزارد:
نـئــجـه بـــاخـيــم ائـــو ـ ائـشـيـگـه،
یـــــارالــی كـــؤنـــلــوم اوشــــویــه،
1گاهدان "خودکار" دا یازیلیر.
/ 296فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
تــــوز ـ بــورومـوش بــوش بـئـشـيـگه،
شـــيـریـن الیـــال چـــاالن یــوخـــدور.
چــــنــلـی بـــئــلی گـــولـلــر بـــزهر،
گـــولــلـر ســـارالــسـا ،كــــيــم اوزهر؟
هـــــر قــــوش بـــاالســـيــلــه گـزهر،
نــــيــيـه ســـنـيـن بـــاالن یـــوخدور؟
اما ایواز كه قهرمانی جسور و از طبقهی پایين جامعه است جــای فرزنــد او را مــیگيــرد .از
چهرههای به یادمانی این داستانها عاشيق جنون است كه داستانی مستقل بدو اختصاص یافتــه،
در عين حال در دیگر داستانها نيز مشاركت دارد .او در ميان مردم شهرها و روستاها میگــردد و
با توصيف چنلی بئل ،قهرمانان را شناسایی و به چنلی بئل رهنمون میگردد و از خبرهای شــهر
به چنلی بئل میرساند .سيمای زنان نيز از نکات قابل توجه این داستانهاست.
داستانهای كوراوغلو منبع الهام دهها و صدها اثر سترگ جهــانی اســت ،داســتانها ،رمانهــا،
اپراهای با شکوه ،نمایشهای زیبا توسط هنرمندان خلق شــده اســت .موضــوع بســياری از اشــعار
شاعران و منظومههای مختلف در جهان شده است .اپرای با شــکوه كوراوغلــو از اوزئييــر حــاجی
بيگلی از شاهکارهای هنر قرن بيستم است1.
دعوت كوراوغلو به مبارزه از جالبترین قسمتهای این داستانهاست .او بی باكانه و جسـارت
خاص خود در برابر سالطين و شاهان ایستاده و مردم خود را برای سرنگونی آنان فرا میخواند :
دولـون آت بئـلـيـنـه قـوچ دلیلـریم
خـودكاری تـختيندن ائندیراق ،هویدو.
تــاالیــاق مـولـکـونـو ،آالق جانـينی
شـاهـين چـيراغينی سوندوراق ،هـویدو.
كوراوغلو مجموعهای از داستانهای حماسی است كه نه تنها در آذربایجــان ،بلکــه در ميــان
همه ملتهای تركزبان ،همچنين ملتهای همسایه ،بویژه همسایههای ملت آذربایجان نيز وجــود
دارد .هر ملتی میكوشد كوراوغلو را با افتخار تمام از آن خود بينگارد و از آنجائی كه این ســنت،
سابقهی دیرینه دارد ما امروز شاهد این هستيم كه همهی خلقهــای تــركزبــان ،كوراوغلـو را در
خلعت خود به ميدان آوردهاند و در ميان اساطير و افسانههای خود زنده نگه داشته اند .بیتردید
1م .كریمي ،كوراغلو حماسه سي ،كوراوغلو اوپراسي.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 297 /
رونق و رواج چنين داستانی در تربيت نسلهای آیندهی هر ملتی نقــش بزرگــی ایفــا مــیكنــد و
روحيهی جوانمردی ،مبارزه ،گذشت و دیگر خصایل خوب را تقویت میكند.
كوراوغلو اینک نه تنها در ميان ملتهای تركزبان ،جزو فرهنگ خودی شناخته میشود بــه
زبانهای مختلف دنيا نيز ترجمه شده است .داستانهای كورواغلو سالهاست كه تــالش محققــين و
دوستداران آثار فولکلور یک جهان را به خود معطــوف داشــته و آنــان را بــه تحقيــق در جوانــب
مختلف این حماسه وا داشته است .عالوه بر این ،بسيار از این محققان ،این اثر را به زبــان خــود
نيز ترجمه كردهاند .بر این اساس است كه امروزه كوراوغلو به اكثر زبانهای دنيــا ماننــد زبانهــای
روسی ،آلمانی ،انگليسی ،فرانسوی ،اسپانيولی ،بلغار و مجار ترجمه شده است و شاید با جســارت
میتوان گفت كه یکی از معروفترین داستانهای حماسی جهان به شمار میآید.
نخستين بار مورخ نامدار«تبریزلی آراكل» و سپس «الياس موشقيان» ضــمن درج قســمتی
از داستان و اشعار كوراوغلو از شخصيت تاریخی كوراوغلو سخن به ميان آوردنــد .ایــن اتفــاق در
قرن 17ميالدی افتاد .اما داستانها و اشعار كوراوغلو به صورت شفاهی در ســازو آواز عاشـيقهای
آذربایجان ورد زبانها بود و همه را خوش میآمد و روزها و شبها ،اوقات فراغت مــردم آذربایجــان
را به خود مشغول میكرد .تا اینکه "الکساندر خودزكو" ،نویسنده و سياستمدار انگليسی به گــرد
آوری داستانهای كوراوغلو از زبان عاشيقها همت گماشت و به زبان انگليسی به رشــته ی تحریــر
در آورد .البته خودزكواز تخيل و نویسندگی خود نيز استفاده كرد و شـاید برخــی مفــاهيم ایــن
داستان را تغيير داد .به هر حال ،او نخستين مّستشرقی بود كه داستان كوراوغلو را بــه اروپائيــان
شناساند .سپس مستشرقين فرانسوی ،آلمانی و دیگر ملل اروپــایی پــا در ایــن عرصــه نهادنــد و
كوراوغلو را به زبان خود ارمغان بردند.
دانشمندان آذربایجان در قرن بيستم این آثار را مــورد توجــه قــرار داده و بــه گــردآوری و
تحقيق علمی روی این آثار روی آوردند كه خوشبختانه با نيروی علم و عالقــه بــه نتــایج خــوبی
دست یافتند .ح .عليزاده در سال 14 ،1941داستان و 40ترانه از كوراوغلــو را بــه صــورت یــک
كتاب مستقل و ارزشمند به چاپ سپرد .پروفسور محمدحسين تهماسب بــا ســختكوشــی بــی-
مانندی كليهی آثار دستنویس و چاپشده را مــورد مطالعــه قــرار داد و در ســال 1949تکميــل
ترین و علمیترین مجموعهی كوراوغلو را چنان ترتيب داد كه به صــورت یــک رومــان خوانــدنی
تمامی جوانب این حماسه را در بر می گرفت .البته او در این اثــر ،مجموعــهای از 20داســتان را
گرد آورد و در حاليکه از دهها داستان دیگر نيز در این زمينه مطلع بود ولی آنهــا را دارای ارزش
/ 298فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
علمی ندانسته بنابراین آنها را در داخل این مجموعه وارد نساخت 1.یادآوری میشود كه تا امروز
نه تنها در آذربایجان ،بلکه در بيشتر كشورهای ترك زبان بالغ بــر 100داســتان از كوراوغلــو در
زبانهاست و حتی به صورت كتاب نيز چاپ شده است اما بیتردید همه ایــن وار یانتهــا را نمــی-
توان در ردیف داستانهای علمــی كوراوغلــو قــرار داد .بلکــه عالمــان بــا تفحــص و دقــت در ایــن
داستانها ،میبایست صحت و سقم ایــن روایــات را بررســی كــرده وارزشــگذاری نماینــد واز ورود
داستانهای سطح پایين به داخل این مجموعه جلوگيری كنند.
واریانتهای زیر از مجموعه داستانهای كوراوغلو در دست است.
)2پرورش كوراوغلو )1پيدایش كوراوغلو
)4آمدنگيزیر اوغلومصطفی بيگ به چنلی بئل )3مبارزهی كوراوغلو با حسن پاشا
) 6آمدن زرشال خانم به چنلی بئل )5آمدن مرجان خانم به چنلی بئل
) 8فراری دادن نگار خانم )7كوراوغلوی معروف روم
)10منم شير و پلنگ این سرزمين )9آمدن ایواز به چنلی بئل
)12سفر تركمن )11فرستادن ایواز به شام
)14دیدار كوراوغلو با دیوها )13سفر روم
)16سفر كوراوغلو به تهران )15قهرمان
)18سفر كوراوغلو به ارز روم )17سفر كوراوغلو به توقات
) 20دز دیده شدن قير آت )19دز دیده شدن شمشير كوراوغلو
) 22آمدن بنفشه خانم به چنلی بئل ) 21سفر كوراوغلو به استانبول
) 24كوراوغلو و عاشيق جنون )23سفر كوراوغلو برای آوردن نگار خانم
) 26كوراوغلو و بولوبيگی )25كوراوغلو و دميرچی اوغلو
) 28سفر دربند ) 27سفر روم
) 30كوراوغلو و كچل حمزه ) 29دورنا تئللی
) 32كوراوغلو در بایزید ) 31آمدن محبوب خانم به چنلی بئل
) 34حمله حسنپاشا به چنلی بئل )33گم شدن دورآت
) 36سفر كوراوغلو به باللی جا ) 35سفر بغداد
) 38پيری كوراوغلو ) 37گم شدن كوراوغلو در قارص
........)39
1این رمان توسط م.كریمي برگردانده شد وبارها در ایران چاپ شده است نخستین چاپ آن در سال 1382توسط انتشارات
اندیشه نو بود و سپس انتشارات اختر آن را منتشر ساخت.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 299 /
كوراوغلوشناسان دنيا سالهاست كه برای روشن شدن اتنوگرافی یا بوم شناســی كوراوغلــو
كار كرده اند و نهایت این داستان را از آن ملت آذربایجان دانســتهانــد امـا شــکل اســطورهای آن
مربوط به همهی ملتهای ترك میباشد .بيشتر محققان بر این عقيدهاند كــه كوراوغلــو نــه بــرای
گرفتن انتقام فردی ،بلکه برای مبارزه با نيروهای ارتجاعی عصر خود مبارزه كرده است.
الکساندر خودزكوبا آنکه كوراوغلو را در آذربایجان گردآوری كرده اســت امــا زادگــاه او را
خراسان میداند .همو كوراوغلو را از قبيلهی « تکه لو » از تركمنها میشناسد.
س .نزهت كوراوغلو را از آناتولی میداند .ف .گزیر اوغلو ،كوراوغلو را از خراسان میداند كه
با مبارزان آناتولی نيز رابطه داشته اســت .ميرعلــی ســيدف دانشــمند بــزرگ آذربایجــان او را بــا
عصيان «جاللی ها» در سالهای 1599م كه نهضتی دهقانی و با شركت صــدها هــزار زحمــتکش
رخ داده است در پيوند مییابد" .آرمينوس وامبری" سياح مجار نيز خود به داستانهای كوراوغلــو
در ميان تركمنها گوش فرا داده است .ميرزا ولی زاده ،كونوش ،س .پــن ،و .خولوفلــو ،ســاروس و
دیگران نيز او را تركمن شناخته اند .ح.آراسلی ،خ .سا موئليان ،فرهاد فرهاد اف ،خ.ق .كوراوغلــو،
م .رفيعلی ،ا .جندلی ،موللوف و بسياری دیگر كوراوغلو را قهرمان و عاشيق آذربایجانی دانستهاند
و بسياری دیگر از كوراوغلو شناسان به آذربایجانی بودن كوراوغلو تأكيد داشتهاند.
سياستهای نفاق افکنانهی شاه عباس صفوی وزندگی اسفبار تودهی دهقانان در اثر افزایش
مالياتها ،قلدری مأمورین دولتی ،تجاوز به شرف و حيثيت مــردم باعــث شــده اســت كوراوغلــوی
اساطيری و افسانهای ،خلعت تاریخی بپوشد و از حقوق مردم دفاع كند .به نظر مــورخين دورهی
شاه عباس ،هنگامی كه خبر حركت قشون شاه عباس به گوش تودههــا مــیرســيد بــرای حفــظ
ناموس خود ،دختران و زنان جوان خود را مخفی میكردند و یا به غارها و مناطق صــعب العبــور
میبردند تا به دور از دسترس مأموران دولتی شاه عباس بماننــد .آنــان دســته ـ دســته در برابــر
پاشاها و بيگهای شکمباره و چپاولگر شاه عباس دست به عصيان میزدند و باعث شعلهور شــدن
عصيانهای دهقانی میگشتند .زحمتکشان اقــوام دیگــر و همســایهی آذربایجــان نيــز در ایــن
شورشها شركت میكردند بنابراین طبيعی است كــه آداب و ســنن مشــترك تركــان آذربایجــان،
گرجيان ،ارمنيان و خلقهای تركمن و خراسان و آناتولی در ایــن مبــارزه و ســمبل آن مبــارزهی
كوراوغلو ،خودی نشان دهد .جالليان نيز دقيقــأ در همــين تــاریخ از یــک ســو بــازورگوییهــای
سالطين عثمانی و از دیگر سو با شاه عباس صفوی به مبارزه برخاسته و بــيش از 30ســال ایــن
مبارزه را تداوم بخشيدهاند .بنــابراین بعيــد نيســت كــه مــردم بــا الهــام از مبــارزهی اســطورهای
كوراوغلو ،با جالليان همکــاری معنــوی كننــد و آنــان را بــه لبــاس كوراوغلــو در آورنــد .مســلماً
رویدادهای سياسی و اجتماعی باعـث شــکوفایی آفرینشــهای هنــری نيــز مــیگــردد و ســيمای
/ 300فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
حماسی آذربایجان با ساز و آواز عاشيقها بر پایهی قهرمانــان واقعــی و حــوادث اجتمــاعی بنيــان
نهاده میشود و یا به عبارت دیگر ،قهرمانان ادوار گذشته با چهرههای آشنای خود در جامــههای
نو باز میگردند و با قهرمانان زمان در میآميزند.
كوراوغلو در ميان ملتهای دیگر ،با همــه ی شــباهتهایی كــه بــا داســتان آذربایجــانی دارد،
واریانت جداگانهای به شمار میآید كه به برخی از این مشخصات اشاره میكنيم:
1
واریانت تركان عثمانی
واریانت آناتولی كوراوغلو عيناً مانند داستان آذربایجانی است اما رخت بومی به تن كرده
است .قير آت و دور آت از اسبان دریایی كه در كنار رود فرآت هستند به وجــود مــی آینــد .نــام
پدر كوراوغلو در واریانت آناتولی،كور یوسف است .كوراوغلو قدرت خــود را در خــواب از حضــرت
خضر میگيرد و دشمن او بولوبيگی میباشد .كوراوغلو در این واریانت بعد از اختــراع تفنــگ بــه
چهل تنان پيوسته و غيب میشود.
سر گذشت كوراوغلو در واریانت آنــاتولی متشــکل از 24بخــش رزمــی و عشــقی مــیباشــد و
كوراوغلو ،شاعرتر از واریانت آذربایجانی است بطوریکه دیوان شعرش امروز نيز چاپ میشود.
واریانت تركمنی
در واریانت تركمنی پهلوانی به نام آدی بيگ وجود دارد كه بعد از مرگش ،همسر وی فرزند
او را به دنيا میآورد و اورا گوراوغلو ـ فرزند قبر ـ مینامند .در واریانت دیگری از تركمنها ،مادر
كوراوغلو میميرد و كوراوغلو در قبر از شکم مادر بيرون مــی آیــد.كورواغلو دوران كــودكیاش را
پيش جيغالی بيگ و زن داییاش ـ گول اندام ـ میگذراند .گل اندام توسط یکی از ســركردههای
عرب ریحان دزدیده میشود و كوراوغلو از آن لحظه با عهدو پيمــانی كــه بــا 40تــن از بهتــرین
فرزندان ایل میبندد برای دفاع از ثروت و نــاموس ایــل بــر عليــه فئودالهــا قيــام مــیكنــد و بــا
پشتيبانی قير آت وارد ميدان میرود .با آغایونس پری ازدواج میكند اما صاحب فرزندی نشــده،
فرزند بولدور قصاب را به فرزندی میپذیرد .كوراوغلوو مصطفی بيگ بعد از یک مبارزهی تـن بــه
تن ،دوست وفادار و صادقی میگردند.
1م.کریمی ،ادبیات باستان آذربایجان ،تبریز ،ایشیق.1358 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 301 /
واریانت تركان عراق
در ميان تركان عراق ،كوراوغلو به صوت كوله اوغلو یعنی بردهزاده معروف است و محقــق
بزرگ تركان عراق ـ ابراهيم دقوقی 1ـ مقتقد است« :در ميان طایفــهای از آذر بایجانيــان مقــيم
عراق ،روایتی است كه بر اساس آن كوراوغلو را كوله اوغلو ـ برده زاده مینامند».
او بردهای است همچون اسپارتاگوس .به هنگامی كه پيشاپيش لشکر زحمتکشــان حركــت
میكند زمين را به لرزه در میآورد و شاهان و سالطين از ترس به زانو در میافتند.
در ميان تركان عراق ،كوراوغلو به نام قارا اوغلو نيز دارای داســتانهای دیگــری اســت ایــن
شعر معروف كوراوغلو:
قـول دئـيـيرلر ،قولون بوینون بــورارالر
قــولالر قــابـا غـيـنـدا گـئـدن تـيرم من.
این بيت معروف كور اوغلو ،همواره در این داستانها مطرح می شود.
واریانت ارمنی
به دليل اشتراك آرمانها و آرزوهای خلق ارمنی با خلق آذربایجان ،ایــن داســتان در ميــان
ارمنيان نيز رواج دارد .بخشهای مختلفی از ایــن داســتان توســط عاشـيقهایی همچــون عاشـيق
جمالی در سالهای 1900 ،1898و 1904به ارمنــی ترجمــه شــده اســت و برخــی از عاشـيقهای
ارمنی نيز داستانهایی را بنا بــر ذوق و هنــر خــود و بــه الهــام از داســتان آذربایجــانی ســاخته و
پرداختهاند .داستانهای ارمنی شباهت فراوان به واریانت آذربایجــانی دارد ولــی برخــی از اســاس
فرق دارد مثالً نام حسن پاشا پدر نگار خانم ،كه در اینجا نامش خواجه قمبر (قنبر) شـده اســت
.سلطان پوليس همان بولوبيگی است.
برخی ترجمهها ،عينأ از آذربایجانی ترجمه شــده اســت از آن جملــه مترجمــی ،داســتان
بولوبيگ را در ســال 1905بــه آراكــل آنماســاتوریان هدیــه كــرده اســت .متــرجم آن ســوكاس
كاراپتيان بوده است.
واریانت تاجیکی
در بين این ملت نيز ،كوراوغلو با خصایل انســانی از شــگفتی و اهميــت ویــژهای برخــوردار
است .كوراوغلو ،یار ویاور رزمندگان تاجيک است كه در این واریانت به نام قــورگلی ،یعنــی گــل
1كركوك بایاتیالري ،ابراهیم دقوقي. 1984 ،
/ 302فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
آتشين ،اخگر بوده و ســنگر و پایگــاهش جــامبول نــام دارد .در ایــن واریانــت ،او فرزنــد قصــاب
زحمتکشی است كه با چشيدن طعم تلخ فقر و ستم ،پيشاپيش تودههای مردم بــه مبــارزه عليــه
خانها و سالطين به پا میخيزد .چنلی بئل به شملی بئل تغيير نــام داده ،كچــل حمــزه ،قيزیــل
ناميده شده و اختالفات جزئی با كوراوغلوی آذربایجان دارد .سفرهای استانبول و دیگر ســفرهای
كوراوغلو به شهرهای مختلف آذربایجان و آناتولی عيناً در واریانت تاجيکی وجود دارد.
واریانت اوزبکی
در این واریانت ،سلطان خونآشام اصفهان به سرزمين تركان یورش میآورد و بعد از غــارت
و ویران كردن آبادی تركان ،اسيران زیادی را با خود میبــرد .در بــين اســيران روشــن ،جيغــالی
بيگ و خواهرش بی بی هالل هستند .روشن به عنوان برده به فروش می رود و با بی بــی هــالل
آشنا می شود .عشق و عالقهی ایندو به ازدواج میانجامد .بیبی هالل در حال حاملگی میميــرد
و فرزندش بعد از مرگ او به دنيا میآید و به گوراوغلو معروف میشود.
گوراوغلو در این واریانت قهرمانی شکست ناپذیر و صاحب كرامات است .او زبان پرنــدگان و
حيوانات را میداند .با دیوها و اژدهاها میجنگد و با عوض كردن جلد به صورت حيوان یا پرنــده
در میآید و دارای سجایای فوق بشری است و به نيــروی ســنگی كــه ســحرآميز اســت همــواره
حریفان را مغلوب میكند
در این واریانت ،گوراوغلو در راه تحقق آمال و آرزوهای پــاك زحمتکشــان و فقيــران مبــارزه
میكند و به عنوان قهرمانی شکست ناپذیر از طرف تودهها محبوب میگردد.
واریانت بلغاري
دانشمندان مجارو بلغار در گــردآوری ،تحقيــق و تفحــص در داســتانهای كوراوغلــو در ميــان
ملتهای ترك زبان و ملت خودشان ،كارهای ارزنده ای را بــه انجــام رســانده انــد .ای .كونوشــون
دانشمند مجار و رضا موللوف دانشمند بلغاری در این زمينه كــار كــرده و واریانتهــای مجــاری و
بلغاری را به چاپ رسانده اند .در این واریانت ها ،داستانهای مختلفی كه در ميان هونهای اسکان
یافته در سواحل دریای سياه وجود دارد آورده شده است.
میدانيم بلغارها در اوایل قرن هفتم ميالدی ،حکومت بلغار را به پا كرده و بارها بــا اســالوها،
خزرها دوست و دشمن شدهاند.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 303 /
كوراوغلو هم چهرهای تاریخی دارد هم چهرهای افسانهای ـ اسطورهای .او ،تنها نيســت بــه
روایتی 77تا 7777نفراز قهرمانانی همچون خود او ،دور سر او گرد آمدهاند كه نام تعدادی از آنها
را میتوان از واریانتهای مختلف به دست آورد كه معروفترین آنان عبارتند از1:
ایواز دميرچی اوغلو گيزیر اوغلو مصطفی بيگ
توپ داغيدان عجم اوغلو دلی خویلو
دیزالر هاالی پوزان عاشيق جنون
توخماق ووران تانری تانيماز قبره سيغماز
خوجا عزیز زنجير احمد مهتر یعقوب
قاجار الی بللی احمد با شما قچی احمد
قوجا بيگ قوجا عرب كوسا صنعان
جاللی بيگ عيسا باللی دلی حسن
بيگ ولی اوروشان آلی بيگی پوسف
موسا ایروانی گورجواوغلو محمد پوالداوغلو
قاراسعيد كوردحيدر محمد قلندر اوغلو دلی ذوالفقار
عبدالحليم قارایازیچی بابا كنعان گودومن
اینچه عرب اوستاد آرزومان قارا حسين
و.......... عرب ریحان دلی بالتا
كوراوغلوی آذربایجان در قرن 16و 17ميالدی بــا در آوردن رخــت اســطورهایاش ،لبــاس
تاریخی پوشيده است و در مبارزات این عصر در برابر شاه عباس صفوی و آل عثمان به مبارزهی
مقاومت جویانهی مردم آذربایجان پيوسته و در رأس این عصيان ایستاده اســت .در تــاریخ ،بــين
سالهای 1571الی 1574عصيانهای مردم آذربایجان بویژه شهر تبریز عليه جنگ بيهودهی ایران
و عثمانی برپا میشود كه در این عصيانها كفاشان ،دوزنــدگان ،نعلبنــدان ،آهنگــران و ...شــركت
دارند 2.تبریز كه تا این زمان پایتخت بوده و بزرگترین مركز تجارت منطقه بوده است رفته رفتــه
موقعيت اقتصادی خود را از دست میدهد .تا این زمان مركز توجه كشــورهای مختلــف آســيا و
اروپا بوده است .در كتابهای تاریخی ایران از قهرمانی به نام كوراوغلــو نــام بــرده شــده اســت .در
كتاب عالم آرای نادری در توضيح شورش دنبلیها در خوی بــه ســال 1156هجــری ( )1744از
1بهروز حقي ،جهان بیني حماسهي كوراوغلو ،برلن.1367 ،
2همان.
/ 304فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
چنلی بئل نام برده میشود 1.فاروق سومر از چنلی بئل كه بين ایران و عثمــانی بــوده اســت و از
تجاری كه ظروف آالت مسی به تركيه و سوریه میبردند اسم میآورد 2.خودزكــو از چنلــی بئــل
در درهی سلماس نام میبرد3.
وضع تجاری و بازرگانی آذربایجان در این قرنها بسيار خوب بوده اســت و تجــار كشــورهای
طرف معامله با ایران ،در تبریز سکنی میگزیدند و افراد فرهنگ پروری بــودهانــد كــه عــالوه بــر
تجارت و انجام معامالت تجاری ،به خاطر شيفته بودن به ادبيات ،به گردآوری داستانها و روایات
شفاهی آذربایجان نيز دست زده و به عنوان هدیه ی ادبی ـ اجتماعی ،این ميراث گرانبهــا را بــه
كشور خود بردهاند .مسلمأ جنگهای خانمانسوز بين ایران و عثمانی نفعی بــرای تودههــای مــردم
نداشته است و اینان خواستار صلح و دوستی بوده و ملتی برادر و همزبان بودهاند .اما شاه عبــاس
با بردن پایتخت از تبریز به اصفهان و رسمی كردن زبان فارسی ،باعث از رونق افتــادن موقعيــت
آذربایجان و به كل مردم ترك زبان بوده و مــردم از ایــن شــاه ،رنجيــده شــدهانــد .جــا دارد كــه
داستانها و شورشها نيز عليه او پدید آید كه نمونــهی حماســی آن كوراوغلــو و نمونــهی دیگــری
مانند عاشيق عباس ،اصلی و كرم ،عاشيق قریب و غيره ،ارزش بررسی دارند .نوشــتههای آراكــل
تبریزی و آچميازین در بررسی تاریخ صفویان و روابــط مــردم آذربایجــان بــا آنــان ـ بــویژه شــاه
عباس ،گویای بســياری از واقعيتهاســت .مــورخ ارمنــی معــروف بــه آراكــل تبریــزی از ســالهای
گرسنگی مردم آذربایجان سخن میراند واز قحطی و خشکسالی مردم میگوید و نهایتـاً از قيــام
كوراوغلو و مصطفی بيگ نيز داستانها مینویسد4.
جنبشهای دهقانی عصر كوراوغلو را محققان در دو عرصه بررسی میكنند:
)1در عرصهی مبارزهی طبقاتی عليه حکومت مركزی و فئودالهای محلی
)2در عرصهی مبارزهی ملی ميهنی بر عليه اشغالگران خارجی و حمایت از زبان و فرهنگ ملی.
پتروشفسکی از امپراتــوری صــفوی از رســميت یــافتن زبــان تركــی در دربــار و ســپاه،
برخوردار بودن آن از اهميت خاصی سخن میگوید و عملکرد شاه عبــاس را در خــالف ایــن
جریان ،به وجود آورنده ی نارضایتی مردم آذربایجان میشمارد 5.پروفسور مصــطفی آقــداغ
نيز خالی از سکنه شدن دهات آذربایجان را در این موقعيت تاریخی مطرح میسازد .بر تولــد
اشپولر نيز از قبول زبان فارسی به عنوان زبان دربار شاه عباس و جریحه دار شدن غرور ملــی
1رحیم رئیس نیا ،كوراوغلو در افسانه و تاریخ ،تبریز.1367 ،
2همان.
3بهروز حقي.
4افندیف ،آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي...
5همان.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 305 /
خلقهای ترك زبان سخن میراند 1.كوچاندن هزاران هنرمند ،عالم ،شاعر آذربایجانی از تبریــز
به اصفهان ،فرار صدها شاعر و عالم آذربایجان از سيطره و سلطه ی شاه عباس ،رفتن به هند
و پناه بردن صدها عالم و شاعر دیگر به دربار عثمانی و غيره و غيره ،جریان نارضایتی مــردم
آذربایجان را آشکار میسازد 2.بنابراین شورش مردم آذربایجان عليــه شــاه عبــاس منطقــی و
واقعی است.
برخی از نویسندگان ،قارایازیچی را آغاز گر نهضت معرفی كردهاند كـه در زمــان ســلطان
محمد خان با عدهای از عصيانگران راه را بر تجار بسته و به مصادهی اموال آنان دســت مــی-
یازیدند3.
مراد پاشا با لشکری بيکران عليه آنــان هجــوم آورده و در تــاریخ 22ربيــع ارخــر 5 ( 1017
اوت )1608لشکر جاللی را به عقب نشينی وا میدارد .جاللی ها بعداً در حوالی تبریز ســکنی
میگزینند4 .عالم آرای عباسی در صفحه ،775به تفصيل اســامی جاللــی را در قلــم آورده و
تعداد آنان را 13605نفر خوانده است5.
«در سال 1511م .شورش بزرگی رخ داده كه حسن اوغلو ملقب به شاه قلـی قزیلبــاش
از قبيلهی تکه لو پيشوای این شورش بود»6
فدایی ،شاعر رئاليست آذربایجان در این عصر كه با نگارش بختيارنامــه جاودانــه گشــته
است 7در اشعار خود از شورش جاللیها سخن به ميان آورده است.
پایتخت كردن اصفهان در سال 1598نارضایتی آذربایجانيان را دامــن زد و عصــيانهای
خلقی را سبب شد .آراكل تبریزی ضمن یادآوری این عصيانها از پيشوای چندی نيز نام می-
برد و از آن جمله مینویسد« :كوراوغلو ...این همان كوراوغلو اســت كــه نغمــهها و شـعرهای
بيشماری را عاشيقها دربارهی آن ميخوانند.
«گيزیر اوغلو مصطفی بيگ نيز كه نامش به دفعات در اشعار تکرار مــیشــود از دوســتان
نزدیک كوراوغلو است .آنها همگی از جاللیها بودند كه بر ضد حکومت قيام كرده بودند»8
مورخ ترك ـ اسماعيل حقی اوزون چارشيلی ـ مــراد پاشــا را كــه جالليــان در آن زمــان در
آناتولی شورش كرده اند معرفی كرده و گفته است كه مجموع ًا 65هزار نفر آدم كشته است1.
1تورك ادبیاتي ( مجله ) ،استانبول ،نمره ،110احمد كاباكي.
2بهروز حقي ،همان.
3همان.
4بهروز حقي ،ص .110
5اسكندر منشي بیك ،عالم آراي عباسي ،ص . 775
6پتروشفسكي ،دولت روسیه در سده ي 16و ، 17ص 87
7م .كریمي ،تاریخ ادبیات آذربایجان ،جلد . 2
8تاریخ آذربایجان ،پژوهشي از انستیتوي تاریخ ،آكادمي علوم آذربایجان ،ص . 112
/ 306فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گریکور راهب ارمنی نيز در مورد مراد پاشا مینویسد« :مرادپاشا در هر جا كه اتراق می-
كرد ابتدا دستور میداد تا چاههایی را برای زنده به گور كردن مخــالفين خــود بکننــد .همــو
جاللی را و آدمهایی را كه خطرناك تشخيص میداد به قتل میرساند و نعششــان را در چــاه
میانداخت»2.
كوراوغلو در ضرب المثلها
عالوه بر داستانهای كوراوغلو كه اینک ورد زبان عاشيقها و مردم آذربایجان اســت صــدها
اصطالح ،ضربالمثل و قوشماهای او در زبان مردم از بر خوانده میشوند .میتوان ضرب المثلهــا
و اصطالحات زیر را مثال آورد:
ـ كوراوغلو كيمی جانيمدان كئچميشم.
ـ كوراوغلو دئميش ،هئچ ایگيدی یوخسول اولماسين.
ـ كوراوغلونو توتماغا بير كچل حمزه گرهك.
ـ كوراوغلو كيمی سسی داغالردان گلير.
ـ كوراوغلو دئميش قورد اورهیی یئميش.
ـ كوراوغلو دئميش" قورددان قورد تؤرهر".
ـ هر كورون اوغلونا كوراوغلو دئمزلر
ـ چوخالری ددهسینين گؤزون چيخارتدی كوراوغلو آدالنسين ،آمــا كــور كيشــینــين
اوغلو دئدیلر.
كوراوغلوي تاریخی
از منابع فوق چنين برمیآید كه كوراوغلوی آذربایجان ،چهره ای تاریخی بــوده كــه عليــه
شاه عباس صفوی و عثمانيان جنگ كرده و آذربایجان را از سلطهی آنان به در آورده و اســتقالل
بخشيده است .این كوراوغلو در ميان مردم آذربایجان جای خاصی دارد و حتی در كنگرهی سال
1938در جمهوری آذربایجان به عنوان قهرمان ملی آذربایجان شناخته شده است .اما چهــرهی
دیگری هم در این داستانها قابل مشاهده است و آن كوراوغلوی حماسهها است كه مــیتــوان در
سيمای او بومين خاقان ،جوانشير و بابک خرمدین را یافت و چه بســا بعــد از افســانهها ،او را در
سيمای اسطورهایاش یافت.
1تاریخ عثماني ،اسماعیل حقي اوزون چارشیلي ،آنكارا جلد ، 1954 ، 3ص . 117
2جنبشهاي توده اي ترك و انقالبها ،ص 246و . 245
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 307 /
كوراوغلوي اساطیري
اگرداستانهای كوراوغلو ،سيمای تاریخی كوراوغلــو را مــد نظــر داشــته باشــند عناصــری از
اساطير بدان زده شده است یا بهتر بگویيم بر چهرهی او رخت اسطوره پوشاندهاند و یا مــیتــوان
گفت كوراوغلوی تاریخی به دليل محبت بيش از حد تودههای مردمی ،دارای قدرت خارق العاده
بوده و نيروهای مافوق طبيعی به كمکش میآیند و در مجموع اورا چون اسطورهها میآرایند.
كوراوغلوی اسطورهای ،روئين تن است و شکست ناپذیر .نيروهای اسطورهای دیگــر نيــز او
را همراهی میكنند .شمشير مصریاش همتا ندارد و از برق آسمانی ساخته شده است .قيــر آت
او بال دارد و پرواز میكند .این اسب از مادیان دریایی به وجــود آمــده اســت .صــدای كوراوغلــو
آنچنان قوی و ابهتآميز است كه از صدایش كوهها به لرزه در میآیند و از صور اســرافيل قــویتر
است .چنلی بئل نيز یک شهر اتوپيایی است ،شهری است كه عقابها درآن پر میریزنـد و هــيچ
پرندهای جرأت پرواز از آن ندارد فقط جوانمردان و دوستان كوراوغلو در آن سکنی دارنــد .آنجــا
یک شهر آرمانی است كه اثری از استثمار در آن وجود ندارد.
محققان بسياری از چهــرهی واقعــی و اســطورهای كوراوغلــو نمونــههایی ذكــر كــرده و بــه
پژوهش در این باره پرداختهاند .از ميان این بزرگان میتوان م .حــاتمی ،پروفســور ایلحــان بــاش
گؤز ،آتيال اؤزكریملی ،حسن سئچمن و دهها عالم دیگر نام برد كــه همگــی در عــين اشــاره بــه
سيماهای تاریخی كوراوغلو ،اذعان كردهاند كه داستانهای كوراوغلو دارای تاریخی بســيار قــدیمی
است .او ،یک قهرمان اساطيری است كه بــه ضــرورتهای عينــی ســدههای 15و 16توســط نيــک
اندیشان قوم و عاشيقها خلعت تاریخی به تن كرده و از نــو تودههــا را بــه فرجــام مبــارزات ضــد
فئودالی اميدوار میسازد.
این كوراوغلو ،هيچگاه نمیميرد و ممکن است بارها به تاریخ بياید و ضمن انجام مبــارزات
خود دوباره ناپدید گردد .كوراوغلو نمرده است بلکــه بــا ایجــاد تفنــگ ،ميــدان را از آن نــامردان
دانسته و غایب شده است .در داستان پيری كوراوغلو ،روایات مختلفی وجــود دارد .گوینــد روزی
كه كوراوغلو ،دیگر با دیدن تفنگ و گذشت دوران مردانگی و دليری ،به ظاهر از صحنهی مبارزه
خارج شده بود ،با عدهای دزد كه مشغول نقب زدن به خزانــهی شــاه هســتند مواجــه مــیشــود.
كوراوغلو میخواهد هر طور شده آنان را از دزدی بر حذر داشته و راه دليری و مردانگی بــه آنهــا
بياموزد .نگار نگران پيامداین مداخله است وسعی میكند او را از این كار بــاز دارد امــا كوراوغلــو
راضی نشده و میگوید « :شاهد دزدی بودن و دم فرو بستن به نوعی دزدی است ».
/ 308فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
كوراوغلو دزدان را دستگير و تحویل خزانهدار میدهد .خزانه دار خبر را به شاه مــیرســاند.
شاه فوراً دستور میدهد كوراوغلو و نگار را بــه حضــور شــاه ایــران ببرنــد .شــاه او را شــناخته و
پيشنهاد میكند در دربار اوبماند و مشاور او باشد .كوراوغلو با شنيدن سخنان شاه میگوید:
«ببين به چه روزگاری افتادهام كه شاه میخواهد مرا به عنوان مشاور در سرای خود نگهدارد»!
از اینرو از دربار بيرون آمده و به راه خود ادامه میدهد .اما شاه بعد از رفتن كوراوغلــو بــه
وحشت میافتد و دنبال او قشونی میفرستد تا وی را به قتل رسانند .اما كوراوغلــو از دسيســهی
شاه با خبر شده ،خود را به دليران چنلی بئل میرساند .كوراوغلو این بار همرزمان خود را مــورد
خطاب قرار داده و میكند:
«تا زمانيکه ستمگران هستند ،ما هم در برابرشان ایستادهایم»!....
این رمز جاودانگی اسطورهی كوراوغلو است .باز آفرینی كوراوغلو هنوز به پایان نرسيده است.
1
سیماي زن در داستانهاي كوراوغلو
یکی از زمينههای فرهنگی بسيار غنی و گسترده مردم آذربایجان كه در آن ســيمای غــرور
آفرین و زیبایی از زن به تصویر كشيده شده اســت داســتانهای حماســی كوراوغلوســت .در ایــن
داستانهای سراسر قهرمانی و حماسی ،مبــارزه بــرای دفــاع از مــيهن ،آزادی و آبــادی كشــور ،بــا
مبارزه برای تشکيل خــانواده پيونــد محکمــی دارد .در مجموعــهی ایــن داســتانها ،عشــق ،اصــل
بنيادین زندگی را تشکيل میدهد و مبارزه در راه ميهن و مردم هرگز از عشق و زندگی به كنــار
نيست و خانوادههای قهرمانان بر اساس ميل و عالقهی متقابل زن و مرد به وجــود آمــدهانــد .در
این داستانها كه جزوی گرانبها از فرهنگ شفاهی و فولکلوریک مردم آذربایجان به شمار میآیند
زنان همدوش مردان در رزمها و بزمها زمينه ساز قهرمانی مردان در راه دفــاع از مــيهن ،آزادی و
شخصيت انسانی میگردند.
كوراوغلو قهرمانی است برخاسته از ميان مردم كه مدافع منافع زحمتکشان و فقيران اســت
وترنّمگر دالوری و جوانمردی ،همانگونه كه آرزو و آرمان مردم زحمتکش است .بنابراین طبيعــی
است كه مردم از او چهرهای ایدهآل و آرمانی ،ناجی انسانها ســازند و بعيــد نيســت بلکــه انتظــار
اینست كه دشمنان مردم نيز او را راهزن ،آدمکش و حتی كافر بشمارند؛ ظالمان دشمن خــونی-
اش باشند و در پی نابودیش تالش كنند و مردم رنجدیده در آرزوی زندگی جاوید برایش باشند.
امروز میبينيم كه نظر مردم به واقعيت پيوسته است و كوراوغلو همچنان زنــده و جاویــد اســت.
1م .كریمي ،سیماي زن در فرهنگ و ادب آذربایجان ،تهران(،1382 ،هرچند که شاید برخی جمالت در ایجا تکراری به نظر آید ،اما
اشاره ای دوباره بد نیست).
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 309 /
برخورد دو نظر متضاد تاریخی اجتماعی سبب گشته است كه داستان پر از حماسه و عشق جان
بگيرد و افسانه و تاریخ بهم پيوندد تا بتواند آرمانهای خلق را جلوه گــر ســازد و نمونــهی بــارزی
گردد از انسانها ،افسانه ای به همان صورتی كه در آرمان مردم نهفته است :مــردی دالور ،مــدافع
رنجدیدگان ،تنومند و غيور ،قوی و زیبا همــراه بــا زنـی دالورتــر ،زیبــاتر ،از خــود گذشــتهتــر و
مهربانتر به نام نگار.
با اشارهای مختصر كه به داستانهای كوراوغلو رفت به بررسی ســيمای زن در ایــن داســتانها
میپردازیم .نخستين زنی كه باید مورد بررسی قرار گيرد نگار خانيم همسر وفادار كوراوغلوســت.
سيمای او گاهی كوراوغلو را در سایه قرار میدهد و الحق داستانهای كوراوغلو بــدون نگــار قابــل
تصور نيست .او یار و همسر كوراوغلوست و مادری مهربان بــرای همــهی قهرمانــان چنلــی بئــل.
داستان عشقی ـ حماسی است .نگار دختر سلطان عثمانی است كــه قصــر پــر زرق و بــرق پــدر،
زندگی اشرافی آميخته به تزویر و دورویی قلــب حســاس او را بـه تنــگ آورده و از ســوی دیگــر
آوازهی كوراوغلو و جامعهی آرمانی چنل بئل ،شــوق رســيدن بــدان ســرزمين را در دل او بيــدار
كرده است .او از تملق ،چاپلوسی ،زر وزور ،فساد و قساوتی كه در دربار میگذرد بــه جــان آمــده
است و آرزو دارد در سرزمينی آباد و آزاد در كنار مردی آزاده و دالور زندگی كند .پــس نامــهای
به كوراوغلو مینویسد و از او می خواهد كه اگر جوانمردی است كه آوازهاش همه جا را پر كــرده
است و دالوری است كه بيمی از سلطان ندارد بياید و او را همراه خود ببــرد و كوراوغلــو نيــز بــا
لباس اوزانها (عاشيقها) بدانجا میآید و بعد از رزمی جانانه ،نگار را بر ترك اسب خود مینشاند و
به چنلی بئل میآورد .نگار ،همسر كوراوغلــو مــیگــردد و جنگجــویی دالور؛ كــه كوراوغلــو را از
اشتباهات فراوانی مبرا میسازد و برای دالوران آن سرزمين ،مــادری مهربــان و راهنمــایی آگــاه
میشود .او در تمامی جنگها ،شمشير به دست میگيرد و عليه دشمنان وطنش میجنگد.
نگار تنها زن چنلی بئل نيست بلکه زنان دیگری نيز هستند كه هر یــک بــا عشــق و عالقــه
قدم به چنلی بئل گذاشته وتا دم مرگ در كنار مرد خویش میمانند .در هيچيک از داستانها بــه
اختالف بين زن و مرد بر نمی خوریم و رابطه ای متقابل بين زنان و مردان وجود دارد.
چنلی بئل جامعهایست كه مــردمش از زن و مــرد دشــمن مشــترك دارنــد :دشــمن وطــن،
دشمن آزادی و دشمن مردم زحمتکش .جامعهای است كه بين قهرمانان تفاوتی نيست ،همــه از
یک امتياز برخوردارند و همه به یک هدف می جنگند .تعداد زنان نيز به تعداد مردان اســت كــه
معروفترین آنها عبارتند از:
نگار خانيم نخستين زن چنلی بئل دختر حسن خان سلطان عثمانی از اســتانبول آمــده و
همسر كوراوغلو ست .تئللی خانم خواهر جعفر پاشا ـ پاشای ارزروم كــه همســر دميرچــی اوغلــو
/ 310فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
میگردد و همان زن قهرمانی است كه برای رهایی عاشيق جنون از زندانِ برادر خــویش ،لبــاس
مردانه میپوشد و به زندان حملــه آورده نگهبانــان را از پــای در مــیآورد و عاشــيق جنــون را از
زندان رها میسازد.
حوری خانيم دختر پاشای قارص كه همسر ایواز میگردد.
محبوبه خانيم دختر پاشای روم با بللی احمد ازدواج میكند.
رقيه خانيم دختر علی قلی خان كه همسری ممد گرجی اوغلو را میپذیرد.
ليلی خانيم برادرزاده پاشای روم با دلی حسن ازدواج میكند.
دنيا خانيم و بلغار خانيم دختران حسن پاشا هستند كه اوّلی همســر عيســی بــاللی ،دوّمــی
همسر دلی حسين میشوند.
و دختران دیگری كه هر كدام راه چنلی بئل را در پيش میگيرند و با مردان مورد عالقــه
ی خود ازدواج میكنند .هر یک از این دختران داستانی دارند و گاهی برای آوردن آنها قهرمانان
از چنلی بئل رهسپار سرزمين دشمن میشوند و بعد از ابراز دالوریها موفق به فراری دادن دختر
میشوند .داستانهای عشقی این زنان و مردان با حماسههای ملّی ميهنی نيز آميخته اســت چــرا
كه این زنان هيچ یک صرفأ بخاطر مرد ،پا به ایـن ســرزمين ننهــادهانــد بلکــه مبــارزهی دالوران
چنلی بئل و آوازهی تساوی و برابری زن و مرد در این سرزمين چنان شوری در دلشــان آفریــده
است كه اكثراً زندگی پر تجمل و آرامش پر از تزویر و قساوت را به كناری نهاده و زندگی توأم با
بيم و اميد و سرشار از عشق و مبارزه را بدان ترجيح دادهاند .بسياری از این زنان همــواره لبــاس
رزم بر تن داشته و در كنار همسران خویش در حمله به قلعههای دشمن شركت كردهاند.
این داستانهای حماسی كه آفریدهی مردم آذربایجان است در حقيقت ترنّم خواستهای آنــان نيــز
میباشد و در حقيقت با خلق چهرههای زنان نجيب و شرافتمند چنلــیبئــل بــه مبــارزه بــا فرهنگــی
برخاستهاند كه به زنان به دیدهی تحقير مینگرند و به قابليتهای انسانی آنان ارج نمینهند.
آنچه در این جا شایان توجه است اینکه اصل تک همسرگزینی در چنلیبئل ،جزو اساســی-
ترین روابط انسانی رعایت میشده است .هرچند كه در این جامعــه در كنــار رزمهــای دالورانــه،
بزمهای عاشقانه نيز جریان دارد اما هر كســی جایگــاه خــود را دارد و غيـرت و نــاموس همگــان
محترم شمرده میشود .همهی مردان و زنان یک همسر دارنــد و بــدان پایبنــد هســتند .همــهی
مردان و زنان چنلی بئل دل به عشق یکی دارند و دوش به دوش هم برای دفاع از ميهن و حفظ
نظام اجتماعی سر زمينشان سالح به دست میگيرند.
در داستانهای حماسی كوراوغلو ،نگار نماینده ی زنی است با تدبير ،كه تدبيرش برنده تــر از
شمشير كوراوغلو ست .او كه دل به عشق كوراوغلو سپرده ،به دالوری و جــوانمردی او نيــز بــاور
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 311 /
دارد ودر نهایت به آرمانهای او نيز پای بند شده و تا آخر عمر یار و همدم او باقی میمانــد .نگــار
شریک و غمخوار زندگی پر از هيجان و مبارزهی كوراوغلوست و یکی از حافظان و مدافعان نظام
اجتماعی چنلی بئل .كوراوغلو مرد رزم است و گاه دچار اشتباهاتی میگــردد و در كنــار او نگــار،
زنی است كه همه ی مسائل مبارزه را زیر نظر دارد ،حتّی مسائل روانی دالوران از نظر تيزبين او
پنهان نمیماند .رهنمودهای دور اندیشانهی نگار ،دالوران را از خطا بــاز مــیدارد و در حقيقــت
سياست چنلی بئل در دست تدبير اوست و دیگران مجری تدبير اویند.
گاه كوراوغلو مرتکب خطا میگردد و نظام اجتماعی چنلیبئل دچار سردر گمی شــده و تــا
حد اضمحالل پيش میرود .در این مواقع تدبيرهای خوب نگار از فروپاشی نظــام ممانعــت مــی-
كند .در داستان كچل حمزه ،این مرد مکّار برای افکار و اهــداف شــوم دشــمن وارد چنلــی بئــل
میشود .هرچند كه قهرمانان ،اجازهی اسکان به كچل حمزه را نمیدهند اما كوراوغلو با توجه به
دلرحمی خود و بيچارگی ظاهری كچلحمزه ،او را در چنلیبئل اســکان مــیدهـد و حتــی او را
مهتر اسبان خود میكند .كچلحمزه به اجرای اهداف شوم خود موفــق مــیشــود و بــا مناســب
دیدن موقعيت ،اسب دورآت را میدزدد .این امر چنان ولولــهای در چنلــی بئــل مــیانــدازد كــه
سرزنشها متوجّه كوراوغلو میشود و او را به خود كامگی و ارزش ننهادن به آرای دیگــران مــتهم
میسازند؛ طوریکه كوراوغلو مجبور می شود مشکلی را كه خود ایجاد كرده اســت خــود از ميــان
بردارد .لذا به تنهایی به دنبال كچل حمزه به راه می افتد تــا خطــای خــود را جبــران كنــد .امــا
حوادث بعدی نيز به زیان كوراوغلو شکل میگيرند و كچل حمزه دورآت را میدهــد و قيــرآت را
كه اسبی برتر است میدزدد .چون كوراوغلو به چنلی بئل برمــیگــردد بــا خشــم دالوران روبــرو
میشود؛ بطوریکه عدهای ماندن خود را در چنلی بئل به صــالح نمــیداننــد و دليلشــان را عــدم
احترام به آرای آنان توسط كوراوغلو ابراز میكنند .این برخوردها كار را به جایی مــیرسـاند كــه
كوراوغلو میگوید« :من كسی را به زور بدینجا نياوردهام هر كس میخواهد برود ،كسی مــانعش
نيست .راه باز است و جاده دراز ،اسب هم مال خودم است و ربطی به كسی ندارد» .این ســخنان
كوراوغلو چنان به دالوران چنلی بئل گران میآید كه عدهای بار سفر میبندند؛ اما نگــار جلــوی
آنان را میگيرد و مانع از فروپاشی چنلی بئل میگردد .نگار همه را به آرامش دعوت مــیكنــد و
به انتقاد از كوراوغلو می پردازد..او از كوراغلو قهر میكند و با رفتار خودش آتش به جانش مـی-
اندازد .او به كوراوغلو میگوید :كارت به جایی رسيده است كه دالوران این سرزمين را میگــویی
از اینجا بروند؟
پس از این برخورد نگار ،كوراوغلو به بستر بيماری مــیافتــد .بــاز نگــار ،دل كوراوغلــو را بــه
دست میآورد و او را از عشق و هدف سرشار میسازد و به مبــارزه اميــدوار مــیكنــد؛ بطوریکــه
/ 312فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
كوراوغلو تن به مبارزهای بیامان داده ،بساط خانها را در هم میریزد و خون پادشــاهان را مـی-
ریزد وقيرآت را به چنلی بئل میآورد و نظام چنلی بئل قوامی تازه میگيرد.
نگار ،همواره مراقب كوراوغلو و تمامی دالوران چنلیبئل است كه مبادا خطایی از آنان ســر
بزند .در مجموعه داستانهای كورد اوغلو ،چندین بار دچار خطا مــیگــردد و نگــار خطاهــای او را
اصالح میكند .در داستان كورداوغلــو نيــز شــاهد چنـين وضــعی هســتيم .كوراوغلــو بــا فرزنــد
ناشناخته خود (همچون رستم و سهراب) روبرو می شــود و دوبــار توســط ایــن جــوان ناشــناس
مغلوب میگردد؛ اما با آمدن نگار ،كوراوغلو قدرتی بیپایان مییابد و جوان ناشناخته را بر زمــين
میكوبد و خنجر را میگيرد تا سر از تنش جدا كند اما نگار فرا میرسد و جوانمردیها را بــه یــاد
او میاندازد و او را از كشتن جوان دالور ،به آرزوی پيوستن او به جمع دالوران چنلــی بئــل بــاز
میدارد و سپس معلوم میگردد كه این جوان ناشناخته همانا فرزند خود كوراوغلوست.
نگار تجسّمی از زیباترین زن آرمانی مردم آذربایجان است؛ نجابــت ،پاكــدامنی ،مهربــانی،
دالوری و زیبایی نگار صرفاً میتواند آفریدهی ذهن خالّق و آرمانخواه ملتی باشــد كــه قرنهــا در
سایه ی برابری زن و مرد به زندگی شرافتمندانهی خود تداوم بخشيدهاند .
مورد دیگری كه در این داستانهای حماسی حائز اهميت است ،عدم داشتن فرزنــد توســط
نگار است .نگار مادری است مهربان كه از داشتن فرزند محروم است .ایــن احســاس مادرانــه ،در
این داستانها چنان جاندار تصویر شده است كه خواننده را متأثر میسازد .او كــه محــروم از ایــن
نعمت خدا دادی است مهر مادریش را به فرزندی برومند میبندد وایواز را به فرزندی میپــذیرد.
مهر مادری او به بين تمام قهرمانان ایل و وطنش تقسيم میگردد ونگار به سان مــادری فــداكار،
مدبر و عاقل تجسم مییابد و الگویی میشود برای همه ی زنانی كه در این جامعهی آرمــانی بــه
مبارزه و زندگی دل بستهاند.
همهی زنان چنلی بئل دل به عشق شوهرانشان دارند و جان بر كف اخالص نهــادهانــد ،تــا
در راه انسانها و وطن خویش فدا كنند و نظام اجتماعی برتری را پاسداری نمایند.
بخش عظيمی از فرهنگ مردم به صورت شفاهی است .خالقيت اصلی یک ملت در ادبيات
و فرهنگ شفاهی آن تبلور مییابد .سيمای زن نيز با آن ارزش واقعیاش در آفریدههای مردمــی
خود مینماید .از آن جمله در داستانهای دده قور قود ،كوراوغلو ،عاشيق غریب ،شــاه اســماعيل،
اصلی و كرم ،عاشيق عباس و گولگز و صدها و صدها داستان دیگر كه در حقيقت از متن زندگی
مردم دارد واز سوی دیگر حرمانها ،حسرتها ،آرزوها ،دالوریها ،آرمانها و خواستههای مردم در آنها
به تصویر كشيده شده است .سيمایی را كه از زن آفریدهاند یا به عبارت دیگر سيمای همســران،
مادران و خواهران خود را بدان گونه میآفرینند كه میبينند .به همين دليل سيمای واقعــی زن
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 313 /
در فرهنگ و مدنيت آن ملت را در آفرینشهای شفاهی یا بــه عبــارت دیگــر فرهنــگ فولکوریــک
میتوان دید.
1
كوراوغلونون استامبول سفري
كوراوغلونــون آدی بوتــون عالمــه یایيلميشــدی.
دونيانين هر طرفيندهن ،اؤز خانيـندان ،پاشـاسينـــدان
ظولم گؤرهن ایگيـد اوغـالنالر چنلـــی بئلـــه گليـــب،
اونـون دستـــهسـينه قوشــولوردو .چنلــی بئــل اینــدی
دؤنوب باشقا عالم اولموشدو.
بير قيامت واریدی گل گــؤرهســن .ائــو تيکــه ن ،یــورد
ساالن ،مشق ائيلهین ،جيـدیرا چيخــان ،آت اوینــادان...
هردهن مشق زامانی قلينجالر چکيلنده ،چنلی بئل بيــر
یانار داغ اولوب ،دؤرد اطرافا ایشيق ســاليردی .هــردهن
بئله اولوردوكی بير سو ایچيم ساعاتدا چن ،دومــان چنلــی بئلــی بورویــوردو .گــؤی گورولــدایير،
ایلدیریم چاخير ،یاغيش یاغيردی .بير قيامت قوپوردوكی ،الپ عرصات محشر ...آممــاكی ،چــوخ
چکميردی ،بيردهن كولهك ده یــاتيردی ،یــاغيش داكســيردی ،دومــان دا چکيليــردی یئنــه ده
كکليک لر اوخویور ،قوشالر سس ـ سسه وئریردی .گؤیون اوزو آیازلييب آینایا دؤنوردو .قاری نه
نه اؤز قورشاغينی اوزادیب ،گؤیون اوزونه یئددی قلمله یئددی زینت ووروردو.
چنلی بئلين اؤز قانون ـ قایداالری واریدی .ایش زامانی هامی ایشــده ،مشــق زامــانی هــامی مشــقده،
كئف زامانی هامی كئفده اوالردی .دهلیلر دسته دسته داغين دؤرد طرفينده كئشيک چکردی.
دونيانين ائله بير یئری یو خودوكی ،كوراوغلونون آدی اورادا بللی اولماسين.
ائله بير خان ،ائله بير پاشا یوخودوكی ،كوراوغلونون آدی چکيلنده جانی گيزیلدهمــهســين.
ائله بير ایگيد ،ائله بيرده لی قانلی یوخودوكی ،كوراوغلونون آدی چکيلنده اورهیی آتالنماسين .بو
سس ـ صدا گليب استامبوالدا چاتميشدی.
استانبول كندلری نين بيرینده بللی احمد آدیندا یئنی یئتمه جاوان اوغالن واریدی .بللــی
احمدین بيغ یئرلری هله تزهجه ترلهیيردی آمما گوجده ،قوّوه تده روستم پهلوانا باج وئرمهزدی،
اؤزوده چوخ گؤزو ـ كؤنلو توخ آدام ایدی.
1
محمد حسین تهماسیب ،كوراوغلو ،كؤچوره ن :م .كریمي ،1382 ،تهران.
/ 314فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
عؤمرونده بير دفعه ده اولسون الينه دوشهنی تــک یئمــه ميشــدی ،كاســيبجا ســوفرهســی
هميشه دوستالرین قاباغيندا آچيق اوالردی.
بللی احمد كوراوغلونون صداسينی ائشيدیب ،اونا مشتاق اولموشدو .ائله بيل كــی ،بيــر آدام
اونا «ایگيد ،ایگيد قوللوغوندا اولماليدیر" دئييردی .بللی احمد چوخ دوشوندو ،چــوخ داشــيندی،
چوخ اؤلچدو ،چوخ بيچدی ،چوخ گؤتــور ـ قویــدان ســونرا بيــر ســحر چــاریقالرینــين بــاغينی
بركيدیب ،چنلی بئله طرف یول باشالدی .آز گئتدی ،چوخ دایاندی ،چوخ گئتــدی ،آز دایانــدی،
بير جومعه گونو گليب استامبوال چاتدی .ائله تزهجه بازارا گيرميشدی بيرده گؤردو .جارچيال جار
چکيرلر .او ساعت بازارا ولوله دوشدو .بير قاچ ها قاچ باشالدی كی ،گل گؤرهســن .بيــر ســوایچيم
ساعاتدا بوتون بازار ـ توكان قالدی باشينا .بللی احمدمات ـ معطــل دایانميشــدی بيــرده باخــدی
كی ،بودور ،بير چوالق تاجير قيچينی چکه ـ چکه قاچير .بللی احمد تئز اونون قاباغينی كسدی كی:
ـ آی عمی ،بو جاماعاتا نه اولوب؟ بونه قاچاقاچ دیر؟
تاجير آشاغيدان یوخاریيا اونا باخيب دئدی:
ـ باجی اوغلو ،گؤرونوركی ،غریب آدامسان.
بللی احمد دئدی:
ـ بعلی ،غریبم .شهره ائله بو ساعات چاتميشام.
تاجير قيچينی سورویه ـ ســورویه باشــالدی دانيشــماغا كــی :بــس خوتکــار گئــدیب مکّــه
زیارتينه .هر جومعه گونوندهن ـ جومعه گونونه خوتکار قيزی نيگار مســجيده گئــدیر .او ،ائــودهن
چيخاندا جار چکيب خبر وئریرلر كی ،هامی داغيليب ائوینه گئدسين .خوتکــار اؤزو تــا پشــيریب
كی ،گرهك بير نامحرم آدام نيگار خانيمين بویونوگؤرمهسين.
بللی احمد دئدی:
ـ یاخشی ،بس توكانالری نييه بئله آچيق قویورالر؟
تاجير دئدی:
ـ بو داخوتکار قيزینين امری دیــر .بــازاردان كئچنــده توكــانالرین هاميســی گــرهك آچيــق اوال.
خوتکار قيزی ایستهدیگــی توكــانالری گزیــر ،خوشــونا گلــن شــئیلــری ســئچير ،ســونرا اونــون
قوللوقچوالری گليب تاجيرله سووداالشيرالر.
تاجير دیلی توتاـ توتمایا بو سؤزلری دئييب ،قاچاراق گؤزدن ایتدی.
بعلی ،جارچيالرین سسی باشالدی یاخنيالشماغا .بللی احمد قالدی معطل كــی ،نــه ائلــه-
سين بورادا قالسين ،بلکه توتولدو؛ قاچسين ـ هارایا قاچســين ،هــارادا گيزلنســين؟ اطرافــا گــؤز
گزدیریب كی ،یانيندا بير سبزوات توكانی وار« .هر چه بادا باد» دئييــب گيــردی توكانــا .قــاپينی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 315 /
چکيب اؤرتدو؛ اؤزوده تاختــاالرین آراســيندان باخماغــا باشـالدی .آز كئچــدی ،چــوخ كئچــدی،
دستهنين اوجو آچيلدی جارچيالر كئچدی ،گؤزهتچیلر كئچــدی ،جــالدالر داكئچنــدهن ســونرا
بللی احمد باخدی كی ،بودور ،نيگار خانيم یئددی قلمله اؤزونه زینت وئریب ،قيــرخ اینجــه بئــل
قيزین آراسيندا یوز ناز ـ غمزه ایله سالال نا ـ سالالنا گلير.
خوتکار قيزی توكان ـ بازارا تاماشا ائلهیه ـ ائلهیه گليــب بللــی احمــد گيزلــهنــن توكــانين
قاباغينا چاتدی ،بيردن دایاندی اوزونو قيزالرا توتوب دئدی:
بو نئجه اوالن ایشدی؟ بوتون توكانالر قاليب باشلی ـ باشينا .بؤیوك صرّافالر قيزیلالرینــی،
جواهيراتالرینی صاحيبسيز قویوب گئدیبلر .بازاردا بير دنه باغلی توكــان یوخــدو .بــو ســبزه وات
توكانی نين قاپيالری نييه اؤرتولواولسون؟
یقين بورادا بير سيرر وار .من گرهك اورایا باخام.
بللی احمدین اورهیی گوپپولتو ایله قيریليب دوشدو آیــاغينين آلتينــاكی ،اینــدی خونکــار
قيزی گليب اونو بورادا توتسا ،اهلل بيلير نه اوالجاق .جاماعات اونون حاققيندانه فيکيرلهشــهجــک.
یقين هامی دئيه جک كی ،ائله خوتکار قيزینا باخماق اوچــون اؤزو قصــدأ گيریــب بــورادا گيزلــه
نيبميش .آمما داها ایش ـ ایشدهن كئچميشدی نيگار خانيم قاباقدا ،قيرخ اینجه بئل قيزدا دالــدا
باشالدیالر توكانا طرف گئتمهیه .بللی احمد بير فيکيرلشدی كی ،پيش تاختانين دالينــا گيریــب
گيزلنسين آمما بونو اؤز غئيــرهتينــه سيغيشــدیرا بيلمــهدی .توكـانين اورتاســيندا دیــک دوروب
گؤزلهمهیه باشالدی .قيزالر توكانين قاپيالرینی آچدیالر نيگار خانيم ایچهرییه گيردی .باخــدی
كی ،توكانين ایچينده بير جاوان یئنییئتمه اوغالن دایانيب .نيگار خانيم قيزالرا قيشقيردی كی:
ـ قيزالر بایاق بللی احمدی قامارالدیالر ،دارتيب خوتکار قيزینين قاباغينا گتيردیلر .نيگار خــانيم
سوروشدو:
ـ دئ گؤروم كيمسن؟ بورادا نئيلهیيرسن؟
بللی احمد دئدی:
ـ خانيم ،واهلل من غریب ،نابلد بير آدامــام .هــئچ جمعيســی بيـر ســاعات اولمــاز كــی ،بوشــهره
گلميشم .ائله بازاردا گزیردیم ،بيرده گؤردوم كی ،قاچا -قاچ دوشدو .بيلمهدیم نه ائلهیيم .بير یئر
تاپمادیم كی ،گئدهم آخيردا قاچيب بورادا گيزلندیم.
نيگار خانيم گؤردوكی ،اوغالن دوغروداندا غریب آداما اوخشایير .اؤزوده ،دئيهسن ،دله دوز
آدام دئييل .بير دفه ده اولسون گؤزلرینی قالدیریب اونــون اوزونــه دیــک بــاخمير .ائلــه باشــينی
آشاغی ساليب دایانيب .آنجاق یئنه ده اونو نئجه آدام اولدو غونو یوخالماق اوچون دئدی:
/ 316فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ـ سن یاالن دئييرسن ،سن قصدأ بورادا گيزلهنيبسن كی ،بيزه باخاسان و من بــو ســاعات ســنی
جالدالرا وئرهجهیم.
بللی احمد دئدی:
ـ خانيم ،من جالددان ـ زاتدان قورخان آدام دئيلم .من اؤلوم ده اولسا یاالن دئمهرم .مــن ســيزه
باخمــاق اوچــون بــورادا گيزل ـهنمــهميشــدیم .آممــا دوغروســو ،ســيز كئچــهنــده گــؤزلریمی ده
یومماميشدیم .قاپینين دئشيييندهن باخيردیم.
نيگار خانيم باخدی كی ،بودوغرودان یاخشی اوغالندی.
دئدی:
ـ گؤرورهم كی ،سن دوز آداما اوخشایيرسان .ایندی كی ،دوغروسونو دئدین ،قورخما ،ســنه بيــر
شئی ائلهمهیهجهیم .دئ گؤروم كيمسن ،نه چیسن ،هاردان گليب هارا گئدیرسن؟
بللی احمد دئدی:
ـ خانيم ،واهلل من كند آدامييام .آدیما بللی احمد دئيهرلر .اؤزوم ده بو آیاق چنلی بئله گئدیرم.
نيگار خانيم چنلــی بئــل آدیــن ائشــيدهنــده فکيــره گئتــدی .قــاش قابــاغی بيــر آزدا چاتيلــدی
سوروشدوكی:
ـ یاخشی ،آی بللی احمد ،دئييرلر او چنلی بئلــده كوراوغلــو آدینــدا آدام وار .بيــر دئ گــؤروم او
نئجه آدامدی؟
بللی احمد هر شيئی تئز باشا دوشن آدام ایدی .باخدی كی ،نيگار خانيمين سؤزوندن ایشــيق
گلير .او بيليردی كی ،چوخ قيزالر كوراوغلونون حسرتين چکير .اینــدی خوتکــار قيــزینين بئلــه
كوراوغلونو سوروشماغيندان بللی احمد باشــا دوشــدی كــی ،بــودا او دردی چکنلــردن بيریــدیر.
یوخسا خوتکار قيزینين كوراوغلو ایله نه ایشی اوال بيلر .تئز اؤزونو دوزهلدیب دئدی:
ـ خانيم ،واهلل ،كوراوغلونون نئجه آدام اولدوغونو من هله دئيه بيلمهرهم .چونکو اؤزوم هلــه اونــو
گؤرمهميشم .آمما ائشيتدیگيمه گؤره چوخ ایگيد ،چوخ دا مرد آدامدیر.
نيگار خانيم سوروشدو:
ـ یاخشی ،ایندی كی سن كوراوغلونو تانيميرسان ،بس چنلی بئله نييه گئدیرسن؟
بللی احمد دئدی:
ـ خانيم ،بایاق عرض ائلهدیم كی ،مين دنه اؤلوم اولسا ،گئنه ده من یاالن دئمهرم .ایستهیيرســن
منی آسدیر ،ایستهیيرسن كسدیر .ایندی كی سن سوروشدون ،من ده دوزونو دئيــهجــهیــم .مــن
كوراوغلونون دستهسينه قوشولماغا گئدیرم.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 317 /
نيگار خانيم فيکيره گئتدی .آز فيکيرلشدی ،چوخ فيکيرلشدی ،آخيــردا كاغيــذ گؤتـوروب نامــه
یازدی ،آغزینی مؤهورلهیيب بللی احمده وئردی ،سونرا بير آزدا یاخينالشيب دئدی:
ـ ایندی كی چنلیبئله گئدیرسن ،بو نامهنی ده كوراوغلویا وئررسن .دئيهرسن كی ،خوتکار قيزی
نيگار خانيم وئردی.
سونرا ایيليب یاواشجادان اونون قوالغينا دئدی:
ـ دئيهرسن كی ،نامهنی اوخوسون .اگر راضی اولسا اؤزوگلسين ،راضی اولماسا جــاوابينی ســنينله
گؤندرسين.
بللی احمد «باش اوسته» دئييب نامهنی جيبينه قویدو .سونراباشينی قالدیریب دئدی:
ـ خانيم ،كوراوغلو بلکه نامهنين سندن اولماغينا اینانمادی .دئييرلر چوخ ناتاراز آدامدی.
اؤزوده كی ،هله منی تانيمير.
نيگار خانيم قولوندان بازوبندینی ده آچيب اونــا وئــردی .اوســتهليــک بيــر اووج دا قيزیــل
وئردی كی ،اؤزونه بير آت آلسين ،پييادا گئتمهسين .ائله كی ،بللی احمد بازو بندی ده ،قيزیــل-
الری یاخشيجا گيزلتدی ،نيگار خانيم دئدی:
ـ آنجاق بو سيرری كوراوغلودان باشقا بير آدام بيلسه ،اؤزونو اؤلموش بيل! مين جــانين دا اولســا
بيری اليمدهن قورتا را بيلمز.
بللی احمد دئدی:
ـ خانيم ،بایاق دئدیم كی ،من اؤلومده ن قورخان آدام دئييلم .آنجاق آرخایين اول! من بير ایشی
بوینوما گؤتوردوم ،قورتاردی .منه بللی احمد دئيهرلر .منيم قانيم سئلله نر ،سيرریم بللنمز.
نيگار خانيم ،اوردان گئری دؤنوب ،قيرخ اینجه بئل قيزالگئتمکده اولسون سنه كيمــدن دئيــيم،
بللی احمددن.
بللی احمد اوردان بير باش اؤزونو آت مئيدانينا وئردی .تئز یهرلی ،یویهنلی بير آت آليب ميندی،
آغامی آهلل ساخالسين دئييب ،چنلی بئلين یولونا دوشدو .گئجــهنــی گونــدوزه قاتــدی ،گونــدوزو
گئجهیه قاتدی ،بير نئجه گوندن سونرا گليب چنلی بئلين اتکلرینه چاتدی.
هله اطرافا باخيب داغين یولونو آختاریردی كی ،بيرده باخدی كــی ،دؤرد بيــر اطرافينــی دليلــر
توتوبالر.
دئدی:
ـ ایه ،نه اطرافيمی حلقه ـ معره كه ائله یيبسيز؟ تاجير دئييلم باج آالسينيز ،پاشا دئييلم اؤج.من
ده سيزین كيمی بير آدامام .منه كوراوغلونوگؤستهرین ،اونونال ایشيم وار.
ده ليلردن بيری دئدی:
/ 318فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ـ سن قاباقجا سؤزونو بيزه دئ .اگر الزم اولسا بيزسنی اونون یانينــا آپــاراریق .بلکــه ائلــه ســنين
جاوابينی اؤزوموز وئره جه یيک.
بللی احمد دئدی:
ـ اگر مينم جاوابيمی سيز وئره بيلسهیدینيز ،داها كوراوغلونو سوروشمازدیم كی .من كوراوغلونــو
گؤرمه لی یم .غرض ،د ليلردئدی ،بللی احمد دئدی ،آخيردا گؤردولر یوخ ،بوندان هئچ بيــر ســؤز
آلماق مومکون دئييل ،گؤرتوروب كوراوغلونون یانينا آپاردیالر .بللی احمد نيگار خــانيمين نامــه-
سينی كوراوغلویا وئردی .كوراغلو نامهنی آچدی ،اوخویوب گؤردوكی ،خوتکارقيزی یازیر:
بـاشينا دؤندوگوم آی قوچ كوراوغلو
اگر ایگـيدسن سـه ،گـل آپـارمنی.
حـسرتيندن یوخدو ،صبریم قراریم،
ایـنـجيدیـر سراسر آه وـ زار مـنی.
چنلیبئل اوستونده اسرهميش نرسن،
دوشمن قـاباغـيـنـدا دایـانـان ارسن.
تـامـام د ليـلـره ایـگـيـد ،سرورسن،
آخـتارسان ،تاپارسان دوز ایـلقار منی.
من خوتکار قيزی یام ،نيگاردیر آدیم،
شـاهـالرا ،خـانـالرامـحل قـویمادیم،
بير سنسن دونـيـادا منـيم مـورادیم،
ایسـتـه رم اؤزونـه ائيـلـه یـارمـنی!
ائله كی ،كوراوغلو نامهنی اوخویوب احواالتدان حالی اولدو ،دلی مئهتری چاغيردی كی:
ـ قيرآتی یهرله .من ایستانبوال گئدهسی اولدوم.
دليلر یئر به یئردن دئدیلر« :كوراوغلو ،دلی اولما ،سنين ایســتانبولدا نــه ایشــين وار؟ بيليرســن
كی ،پاشاالر سنين قانينا یئریکلهیيرلر .گئدرسن ،توتوالرسان».
كوراوغلو دئدی:
ـ یوخ ،بوینوما دئيين گليب ،گئتمهلییم.
د ليلر دئدیلر« :آخير دئ گؤرهك نه اولوب؟ نييه گئدیرسن؟»
كوراوغلو نيگارین نامهسينی اوخودو .دلی حسن نامهدن خبردار اوالندان سونرا اوزونو دليلره
توتوب دئدی:
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 319 /
ـ بو نامه دن سونرا گئتمهمک اولماز .كوراوغلو كيمی اوغالنا ائله خوتکار قيزی كيمی بير بوتا الیيقيدی.
آنجاق كوراوغلو ،بو خطرلی ،قورخولو سفردی .سن گل ،بو سفره تک گئتمه .قوی بيزده سنينله گلهك.
كوراوغلو بویئرده تئللی سازی باغرینا باسيب دئدی:
ـ یوخ ،دلی حسن!
ایــگـيـد گــرهك یار سـئــومـهیـه
اؤزو تــک گــئـده ،تــک گــئـده...
مــوخـنّــث قــددیــن اگـمــهیـه
اؤزو تـک گــئــده ،تــک گــئـده...
قـنـيـمـينـه قـيـلـيـنـــج چــــاال،
اورهیــيــنـه تـــــــاالن ســــــاال،
دوشمـنـلـر اوســـــتـه بـــــاش آال
اؤزو تــک گــئــده ،تـک گــئــده...
دوال پــــــوالد یـــــاراغـــيــنــا،
دوشــه ایـگــيــد ســوراغــيــنــا
یــوز تــولـکـونـون قـــابــاغــينــا
اؤزو تـک گــئــده ،تـک گــئــده...
نـيگـاریـن شــيـریــن دیــلـلـری،
بـاغـریـمـا ســـانـجيب مـيـلـلـری،
اوزاق ـ اوزاق مـــنــزیــــلــلــری،
اؤزو تــک گــئــده ،تـک گــئــده...
كــوراوغـــلـویام ،حـاشـا ـ حـــاشـا
گـــيــره ر خــــوتـکـارال ســاواشـا،
قــيـر آت دؤشــلـتـمـه یـه پــاشــا،
اؤزو تـک گــئــده ،تــک گــئــده...
كوراوغلو سازالر دئدیگی كيمی سؤزله ده دئدی كی:
ـ د ليلریم ،نيگار خانيمی گتيرمهیه اؤزوم تک گئدهجهیم .سيزقالين ،چنلی بئلی قورویون.
بونو دئييب كوراوغلو قالخدی آیاغا .كوراوغلونون بو ایگيــدليگی ،بوقورخمــازليغی بللــی احمــدین
خوشونا گلدی دئدی:
/ 320فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ـ كوراوغلو ،من كی نيگار خانيمی ائله گؤرموشم ،ســنی ده گــؤرورم ،او قيــز ســندن غئيریســينه
حایيفدیر:
هـای وئـر یــاریــن صـداســيــنــا
وار كــوراوغـلـو ،وار كـــوراوغـــلـو!
گـلــيـم اونـــون قـــاداســـيــنــا،
وار كــوراوغــلــو ،وار كـوراوغــلــو!
آدی نـــــيــگــار ،اؤزو پـــــــری
وئـرم ســــنــه بــــو خـــــبـری،
گـؤرن او نــسوز گــلـمـهز گـتئری!
وار كــوراوغــلـو ،وار كـوراوغــلــو!
احمـد دئـيير كـئـچــمک اولـمـاز،
هــر بـيـر سـویـو ایچـمک اولـماز،
بـيـر بـاخماقـال سـئـچـمک اولمـاز
دورمـــا ،آمــان ،وار كــوراوغــلـو!
بللی احمد سؤزونو تامام ائلهدی .كوراوغلو اوزونو دلی حسنه توتوب دئدی:
ـ من گئــدیرهم .دليلــردن یاخشــی موغایــات اوالرســان .بللــی احمــدی ده مــن گلينجــه بــورادا
ساخالرسان.
دلی حسن او ساعات «گؤزاوسته» دئييب ،بللی احمدی قاراوول خانایــا گؤنــدهردی ،اوســتونه ده
ایکی نفر قاراوول قویدو.
كوراوغلونون بئله بير خاصّيتی واریدی .اونا هر كيم بير خبر گتيرسه ،قاباقجا هامان آدامی توتوب
ساخالردی اؤزوگئدیب ایشی یوخالردی .اگر خبر دوز چيخدی ،او آداما خلعت وئریــب ،حؤرمــت
ائدهردی .یوخ ،اگر یاالن چيخدی ،اورتادا حيله ـ حيله ميله اولدو ،اوندا ایــش قــاالردی ميصــری
قيلينجا.
كوراوغلو ائله دلی حسنه تاپشيریقالرینی تــزهجــه وئریــب قورتارميشــدی كــی ،د لــی مئهتــر
قيرآتی گتيردی .كوراوغلو قيلينجينی قورشادی ،شئشپرینی گؤتوردو ،ده ليلرله حــاالل ـ همــت
ائلهیيب ،ترالن كيمی قيرآتين بئلينه سيچرادی ،یوالدوشدو.
ائله كی ،قيرآت یویهنی بوش گؤردو ،ائله بيل كی ،اوخ اولــدو ،یایــدان اوزولــدو .دليلــر آنجــاق
چنلی بئلين گدیگينده اونون توزونو گؤردولر .قيــر آت ایلدیریمــدان قانــاد تاخيــب یولـو آغزینــا
آلدی ،داغالر آشدی ،درهلر كئچدی ،بير هفتهليک یولو بير گونه گليب آخشام اوستو ایســتامبوال
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 321 /
چاتدی .كوراوغلو ائله شهرین كناریندا بير قاپينی دؤیدو .قاپییا قوجا بير آرواد گلــدی .كوراوغلــو
آرواددان سوروشدو:
ـ آی آنا ،غریبم ،منی بو گئجهليگه قوناق ائلهرسنمی؟
آرواد دئدی:
ـ نييه ائلهمهرم؟ قوناق قونمایان ائوه اؤلوم قونسون ،دوش گل .كوراوغلو دوشدو .قيرآتی تؤولهیــه
چکدی ،اؤزوده ائوه گيریب بير طرفده اوتوردو .آرواد چؤره ك گتيردی.
كوراوغلو یئمکدهن سونرا صؤحبت آچيب آروادین كيم اولدوغونو سوروشدو .آرواد دئدی:
ـ آی باال ،آمان ـ زامان گؤزومون آغی ـ قاراسی بيرجه اوغلوم وار.
خوتکار قيزی نيگار خانيمين نار باغدایندا باغباندی.
كوراوغلو بوایشی یاخشی فال حئساب ائلهیيب چوخ سئویندی دئيــهســن ائلــه باجــادان دوشـن
كيمی قيسمتين اوستونه دوشموشدو .اوردان ـ بوردان سؤزـ صــؤحبت ســاليب اؤیــرهنــدی كــی،
خوتکار اؤزوبورادا یوخدور .مکّه زیيارتينه گئدیب .سونرا آرواددان سوروشدوكی:
ـ آی آنا ،بس اوغلون ایندی هاردادی؟
آروادئدی:
خوتکار قيزی نيگار خانيم هر آیدا ،اون بئشده بير قيرخ اینجه بئللی قيزالرینان باغينــا گزمــهیــه
چيخير .ایندی صاباح یوخ ،اوبيری گون وعدهسیدیر .باغا گزمهیه گلــهجــک .اودوركــی ،اوغــالن
باغی یئر ـ یوندهمه سالير.
كوراوغلو ایله آرواد چوخ صؤحبت ائلهدیلر .آمما نه قــدره گؤزلــهدیلرســه ،آروادیــن اوغلــو گليــب
چيخمادی .آخيردا آرواد دئدی:
ـ باال ،اوغالن گلمهدی؛ یقين گئجهنی باغدا قاالجاق .قوی یئر ساليم سن یات .یولدان گلميسـن،
یورولموسان.
ـ نئينهك ،ساليرسان ،سال.
آرواد باشالدی یئر سالماغا،
كوراوغلو باخدی كی ،آرواد بونون یئرینی یوخاری باشيندا ،اؤز یئرینی قاپینــين آغزینــدا ســالير
دئدی:
ـ سن ائله ائله مه ،آنا ،منيم یئریمی قاپی نين آغزیندا سال ،آرواد گئتدی فيکــره اصــلينده آرواد
ائله كوراوغلونون خوتکاردان ،خوتکــار قيزینــدان ســؤز ـ صــؤحبت آچماغينــدان ،بيــرده ســير ـ
صيفتيندن ،یاراق ـ یاساغيندان بيــر آز شـکّه دوشموشــدو .اینــدی ده بئلــه دئمــهیــی اونــو الپ
قورخویا سالدی ،دئدی:
/ 322فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ـ یوخ ،باال! من قوجا آروادام .گئجهلر تئز ـ تئز بایيرا ـ باجاقا چيخيرام.
كوراوغلو دئدی:
ـ هيچ عيبی یوخدو .سن ائله منی آیا قالیيب داكئچه بيلرســن ،قورخمــا ،قابيرقـاالریم ســينماز.
آمما بيردن ،ایشدی ،من چؤله زادا چيخمــالی اولســام ،ســن گــرهك خــورد ـ خشــيل اوالســان.
آروادین سؤزو كسيلدی چار ـ ناچار كوراوغلونون یئرینی قاپینين آغزیندا سالدی.
كوراوغلو ائله یئرینه گيرجک گئتدی یوخویا .خورولتو دونيانی گؤتــوردو .آممــا آروادیــن گؤزونــه
یوخو گلمهدی كی ،گلمهدی.
گئجهنين بير عالمينده كوراوغلو اویاندی .باخدی كی ،آرواد اویاقدی .سوروشدو:
ـ آی آنا ،نييه یاتميرسان؟
آرواد دئدی:
ـ نه بيليم ،آی باال ،یوخوم قاچيب.
كوراوغلو سوروشدو:
ـ آی آرواد ،بلکه مندهن قورخورسان؟
آرواد دئدی:
ـ یوخ ،آی باال ،قورخمورام .آنجاق ائله بئله...
كوراوغلو گؤردو یوخ ،آرواد سؤزلو آداما اوخشایير .دئدی:
ـ آنا ،سن اوالسان ،اوغلونون جانی ،دوزون دی گؤروم نييه یاتميرسان؟
آروادین دارـ دونيادا عزیز ـ خلف بيرجه اوغلو وارایدی .اودوركی ،بــو آنــدین اوســتوندهن كئچــه
بيلمه یيب مسئلهنی آچدی:
ـ واهلل ،آی باال ...ائله بئله اورهیيمه داغداغا دوشــوب كــی ،ســن كيمســن ،هــئچ بيــزیم یئرلــرین
آدامالرینا اوخشاميرسان.
كوراوغلو سوروشدو:
ـ یاخشی ،آی آنا ،سنين فيکرینجه من كيم اوال بيلهرم؟
ـ آی باال ،باخيرام سنه ...نه بيليم ،واهلل ...دئمهیيمــه ده اوتــانيرام ...ســن ائلــه دئيــهســن روســتم
پهلوانسان آخی.
كوراوغلو گولوب دئدی:
ـ یوخ ،آنا تاپا بيلمهدین.
ـ اوندا یقين عرب رئيحانسان.
كوراوغلو دئدی:
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 323 /
یوخ ،گئنه تاپا بيلمهدین.
آرواد بير آز فيکره مصطفی بهی دئييلسن كی؟
ـ یوخ ،آنا ،اودا دئييلم.
آرواد بير دورو خدو .سونرا قوناغينا باخدی:
ـ باال ،آندا ،واهلل ،آز قاليرام ...آی باال ،بيردن سن او كوراوغلو اوالرسان ها...
كوراوغلو گولوب دئدی:
ـ باخ ،ایندی تاپميسان.
آروادین سسی كسيلدی .كوراوغلو بير ـ ایکی دفه اونــو سســلدی گــؤردو یــوخ ،ســس یوخــدور.
آخيردا دوروب آروادین یانينا گلدی ،گؤردونه ...بوگون اؤلوبسن ،دونن آروادتيــر ـ تــاپ دوشــوب
اؤزوندن گئدیب .بير آز سودان زاددان تؤكوب اونو آیيلتــدی آرواد ائلــه اؤزونــه گلــهجـک ،دوردو
آیاغا ،قاچسين ،كوراوغلو اونون بيله گيندن توتدوكی:
ـ آی آنا ،هارا قاچيرسان؟ من آدام ـ یئيه ن زاد دئييلم كی ،نييه مندن قورخوسان؟
آرواد دئدی:
ـ نييه سندن قورخورام؟ من چوخ ایگيد آروادام كی ،سنين آدینی ائشــيدنده قورخــودان بــاغریم
چاتالمایيب سنين آدینی ائشيدنده پاشاالر قورخویا دوشور ،پهلوانالر گيزلنمک اوچــون ســيچان
دئشيگی آختاریرالر .من بير اؤزومدن گئتميشم ،چوخ گؤرورسن؟
ـ باخ ،آنا ،بو سيرری گرهك هــئچ یئــرده آچمایاســان یوخســا كوپــه گيریــب یئــددینجی گؤیــه
چيخسان ،باليق اولوب دریایا جومسان ،گئنه اليمدن قورتارابيلمزسن.
آرواد دئدی:
ـ خئير ،آرخایين اول! سيرر آچماق نهدی؟ هئچ گــؤره ســن گئدنــدن ده بيرـــ ایکــی آی ســونرا
یورغان ـ دؤشکدهن دورا بيلهجهیم ،بير سؤزده دانيشام؟
كوراوغلو گؤردو یوخ ،آرواد بوندان یامان قورخوب ،دئدی:
ـ آی آنا ،دئيهسن ،پاشاالر ،تاجيرلر منی بورادا چوخ پيس قلمه وئریبلر ،اونــالر منــدن قورخماغــا
حاقلیدیرالر .چونکی من كی وارام ،اونالرین قاتيلییم .آمما دای سن نييه مندن قورخورسان؟
غرض ،كوراوغلــو آروادال بيــر خئيلـک صــؤحبت ائلــه دی ،چنلــی بئلــدن ،دليلــردن دانيشـدی.
پاشاالرال ،خانالرال دوشمن اولدوغون دئدی .دانيشدی ،گولدو ،آروادیــن كئفينــی آچــدی اونــدان
سونرا یئرینه گيریب تزهدن یاتدی.
آمما آرواد یاتا بيلمهدی كی ،یاتا بيلمــهدی .فيکيــر اونــو یامــان گؤتورموشــدو ،آخيرداچاغيریــب
سوروشدوكی:
/ 324فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ـ آی باال ،بس آخير هئچ بير دئمهدین ،سن بورایا نييه گلميسن؟
كوراوغلو دئدی:
ـ آنا ،بير قاباقجا دئ گؤروم ،سيرر ساخالیا بيليرسن ،یا یوخ.
آرواد دئدی:
ـ اوّال بودو ،ساخالرام ،نييه ساخالميرام؟ ایکينجيسينه قاالن یئرده ،من كيمه بوستان اكدیگيمی
باشا دوشورم ،قورخمادی!
كورا اوغلو دئدی:
ـ آنا ،دوغروسو بودوركی ،خوتکارین قيزی نيگارمنه نامه یازیب كی ،گلم اونو آپارام .من ده اونون
اوچون گلميشم.
آرواد دئدی:
ـ دوغرودان دانيگار خانيم ائله سنه یاراشان جاندی ،اهلل موبارك ائله ســين! آممــا آی بــاال ،بونــو
سن نئجه آپاراجاقسان؟
ـ بو ایشده گرهك سنين اوغلون منه كؤمک ائلهیه.
آرواد سئوینجک دئدی:
ـ او منيم اوغلومون الينين ایچينده .نييه ائلهمير؟ سنه ده كؤمک ائلهمهیب كيمه ائلهیهجک؟
ان شااهلل صاباح كئچهر .او بيریسی گون نار باغيندان بير باشی...
غرض ،گئجهنی یاتدیالر .سحر اولدو .كوراوغلو دوروب آتی یئملهدی ،سوالدی ،راحاتالدی ،آروادا
پول وئردی كی ،شئی ـ شوی آليب یئمک حاضيرالسين ،هم ده گئدیب اوغلونوچاغيرسين.
كوراوغلو ائودن چيخيب بير باش گلدی بير اوستانين یانينا.
بيراوووج قيزیل وئریب ،خوتکارین آدینا بير مؤهور قازدیردی ،قویدو جيبينه.
اورادان چيخيب ،بير دوعا یازانين یانينا گئتدی .دوعایازان چئشمگينی بورنونون اوجونا تاخيــب،
أیلشيب بير سکینين اوستونده موشتری گؤزلهیيردی .كوراوغلو اونون یانينا گليب دئدی:
ـ افندیم ،منيم بير قوجا ننهم وار .بودو ،بيرنئجه آیدی كی ،اؤلوم یورغان ـ دؤشگينده دی .هر نه
ائله یيریکسه ساغالمير .ایندی منه سنی دئييبلر .دئييرلركی ،سن چوخ یاخشی دوعــا یازیرســان.
گئدهك منيم ننه مه بير دوعایاز!
افندی جلد آیاغــا قالخــدی .قلــم داواتينــی گؤتــوروب ،بيــر الينــده ایمــانی ،بيــر الينــده تومــانی
دوشدوكوراغلونون یانينا.
گل ها گل گليب یئتيشدیلر آروادین حيطينه .افندی باخدی كی ،حيطده دوغروداندا بيــر قوجــا
آرواد وار ،آمما یامان الده آیا قدادی .خوره ك ـ زاد حاضير الیير .كوراوغلودان سوروشدوكی:
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 325 /
اوغالن ،بس سن دئييردین كی ،ننهم ناخوشدو ،ننهن حيطده گزیركی؟
كوراوغلو افندی نين الپ یانينا گليب دئدی:
ـ افندی ،اگر جانينا حئيفين گلميرسه ،چيخارت كاغيذ ـ قلمينی ،خوتکار دیليندن قيزی نيگــار
خانيما بيرنامه یاز!
دوعایازان بير آیری ـ آیری كوراوغلونون اوزونه باخيب دئدی:
ـ من هارا ،خوتکار هارا ،سن نه دانشيرسان؟
كوراوغلو الينی آتيب یا پيشدی اونون بيله گيندن ،دئدی:
ـ افندی ،منی ناحاق قانا سالما! چيخارت كاغيذ ـ قلمی ،یاز!
دوعایازان دئدی:
ـ جانيم ،من خوتکارین دیليندن قيزینا نه یازیم؟ منيم ایشيم دئييل.
كوراوغلو دئدی:
ـ نه یازماغينی من دئيهجهیم .سن كاغيذ ـ قلمينی چيخارت!
دوعایازانا باخدی ،باشالدی دئمه یه:
ـ خوتکارین دیليندن قيزی نيگارا یازكی« ،بو نامهنی سنه وئرهن آدام منيم چوووشومدور .منــيم
باریگاهيمدا منه اوالن حؤرمت گرهك اونا دا اوال».
افندی آلتدان ـ آلتدان كوراوغلو یا باخا ـ باخا نامه نــی یازیــب قورتــاردی .تئــز ایســتهدی كــی،
آغيزینی باغالسين .كوراوغلو دئدی :ـ باغالما ،وئر ،گؤروم نه یازميسان.
افندینين رنگی قاچدی .باشالدی كه كه له مه یه ،دئدی:
یوخ ،هله قورتارماميشام ،سهوائله ميشم ،تزهدن یازاجاغام.
كوراوغلو اوخویوب گؤردوكی ،افندی یازیب « ،نيگار خــانيم ،بــو آدام قولــدوردو ،اورایــا چاتجــاق
توتوب آسدیرارسان! »
كوراوغلو بير ایری ـ ایری اونا باخيب دئدی:
سن ائله بيلمه كی ،من ساوادسيزام .من دئدیم سن یازاسان كی ،سيزین دیلينيزده اولســون .آل،
دوزهلت! افندی قورخوســوندان كاغيــذی جيریــب ،تــزهدن نامــهنــی یازیــب كوراوغلویــا وئــردی.
كوراوغلو باخدی كی ،ایندی دوز یازیــب .قایيرتــدیردیغی خوتکــار مؤهورونــو ده نامــهیــه ووروب
جيبينه قویدو .سونرا دئدی :ـ افندی ،مــن ســنی بيــر یاخشــی آدام بيلميشــدیم .ســنه یاخشــی
حؤرمت ائلهیهجکدیم .آمما ســن منــی آیــری شــئيه وادار ائلــهدیــن مــن اینــدی ســنی بــوردان
بوراخابيلمرم .گئدیب انگل چيخاردارسان .سنی اؤلدورمک ده ایستهميــرم .یــازیغيم گليــر منــيم
بورادا ایکی ایشيم وار .بو ایکی گون سن بــورادا قاالرســان .اگــر ســسســيز ،سميرســيز قالــدین،
/ 326فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گئدنده سنه ایکينجی دفه یازدیغين نامه یــه گــؤره زحمــت حــاققی وئــرهجــهیــم یــوخ ،راحــات
اوتورمادین اوندا بير ینجی دفه یازدیغين نامهیه الیيق زحمت حاققی آالجاقســان .بونــو دئييــب،
كوراوغلو دوعایازانی قيرآتين یانينا سالدی ،قاپينی دا باغالیيب آچارینی جيبينــه قویــدو .اورادان
بازارا گئدیب ،بير دست چوووش پالتاری آلدی .گئيينيب ،الينه ده بير تسبئح آلــدی ،خوتکــارین
باریگاهينا طرف یوال دوشدو .قاپيچيالر اونون الينده خوتکــارین مؤهورلــو نامــهســينی گؤرجــک،
ایکی قات اولوب ،تورپاغا دوشدولر .قاپيالر تای باتای آچيلدی كوراوغلــو ائلــه قاپيــدان باشــالدی
قيشقيرماغا كی:
ـ هانی نيگار؟ ...منيم قاباغيما چيخسایدی آیاقالرینا سویوق دهیردی؟
بوتون باریگاه اهلی قورخودان باشالدیالر زاغ ـ زاغ اسمهیه كوراوغلو قيرخ قاپيدان كئچيب ،نيگار
خانيمين اوتاغی اوالن باغاگيردی.
نيگار خانيم قيرخ اینجه بئللی قيــزال پنجــرهنــين قاالغينــدا اوتــوروب ،باغــا تاماشــا ائلــهیيــردی.
كوراوغلونو چووووش پالتاریندا گؤرجک ،قيزالردان بيرینی گؤندهردی ،كــی ،گئتســين گؤرســون
كيمدی ،مطلبی نهدی؟
قاراواش كوراوغلونون یانينا گلدی.
ـ هانی نيگار؟ نييه منيم قاباغيما چيخمير؟ بيلميركی ،من خوتکارین یانينــدان گليــرم! قــاراواش
اونو بير اوتاغا آپاریب ،اؤزو قاچدی نيگارا خبر وئردی .ائله كی نيگار قيــرخ اینجــه بئللــی قيــزالر
اونــون یانينــا گلــدی .كوراوغلــو باخــدی كــی ،بللــی احمــدین دئــدیکلری دوغــروایميش .نيگــار
دوغروداندا ائله كوراوغلو یا الیيق نيگاردی .ایشاره ائلهدی كی ،قيزالر چيخسين ،سنه دئييلهســی
گيزلی سؤزوم وار .قيزالر هاميسی چيخدی .ائله كی تک قالدیالر ،كوراوغلو عبــانی ،عممامــهنــی
چيخاردیب بير طرفه تولالدی .نيگار باخدی كی ،عمامــهلــی چــوووش دؤنــدو اولــدو بيــر ایگيــد
اوغالن .كوراوغلو ایکی الينی دؤشونه قویوب ،نيگار خانيما ساالم وئردی .نيگار ســاالمی آلمــادی.
كوراوغلو گؤرهك نه دئدی:
ســـاالم وئـــردیــم ،ســاالم آلـمـاز،
گــؤروم كـــسـيــن ســاالم ســنـی.
آخــجـاسيـز پــولـسـوز آشـــيـغـام،
پـــولـــوم یــــوخــدور آالم ســنی.
گــــولـلـوبـــاغـــالردا گـــزهرسن،
جــــاهــيـل الر بـاغــریـن ازهرسن،
یــــوخــا كــاغــيــذا بـــنـزهرسن،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 327 /
تـــوتــمـاز قــلـم ،یــــازام سـنــی.
خـــزیـــنـه یـــوخ ،آغــزیـن آچـام،
دؤولـتـم یــوخ ،تـــؤكـه م ســاچـام،
عـــــالج بـــــودور ،آالم ،قــــاچـام،
چــنلــی بـــئـــلـــه سـاالم سـنـی.
هــانسی داغــالریـــن قــــاریـسـان؟
هـانـسی بـــاغــالریــن بـــاریـسـان؟
نـــيـگار كـــوراوغــلــو یـــاریـسـان؟
بـيـلـسـيـن كـلّ ـ عــالــم ســـنــی.
نيگار خانيم باخدی كی ،بو آدام عاشيق ایميش ،اؤزوده دئيهسن فيکری باشقادی .عشــقدن،
محبّتدن دانيشير .اوجادان بير قهقهه چکدی ،گولدو دئدی:
ـ سن بير عاشيق ،من بير خوتکار قيزی سنينله منيم سوودام؟ سنين او وارین ،كارین هاردایدی
كی ،منی آالسان.
نيگار خانيمين جاوابيندا آلدی كوراوغلو دئدی:
اوجـــــا ـ اوجــــا داغــالر بــاشــی،
چــنــلـی ده اولــور ،چــنسيزده اولور.
جـهـد ائـلـه بـيـر ایـشـده تـــاپــيـل،
ســنـلی ده اولــور ،سـنسـيـزده اولـور.
آغ اوزده بــــوســه تــک گــرهك،
اَرنـــلــر عــيــسی تــک گــرهك،
گـــؤزهلـلـر نــيـسا تــک گــرهك،
تـئــللی ده اولـور ،تـئلسـيزده اولـور.
كــوراوغــــلـونــون آتــی گـرهك،
دمـيـر ،پـــوالد قـــاتــی گــرهك،
بـيـر ایــگـــيـدیـن ذاتـی گـرهك:
پـولـلـودا اولـور ،پــولـسـوزدا اولـور.
نيگار خانيم گؤردوكی ،بوچوخ كوراوغلو ،كوراوغلو دئيير .باخدی كی ،بللی احمدله گؤنــده-
ردیگی بازو بندده اونون سازینين قولونــدان آســيليب .یقــين ائلــهدی كــی ،بــو كوراوغلــو دو .آال
/ 328فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گؤزلرینی دوالندیریب بير موشتری گؤزویله اونا باخدی .دئييرلر كی ،محبــت گــؤزده اولــور .ائلــه
كی ،گؤزلر بير ـ بيرینه ساتاشدی ،اوره كلر باشالدی دؤیونمهیه.
كوراوغلو یاخين گليب اونون قولوندان توتدو .نيگار دئدی:
فيکرین نهدی؟
كوراوغلو دئدی:
چنلی بئلدن بورایا سنی آپارماغا گلميشم .دای فيکریم نه اوالجاق؟
نيگار دئدی:
ـ سن منی بو قدهر قوشونون ایچيندهن نئجه چيخارا بيلرسن؟ ائله دئيــهك چيخارتــدین ،هارایــا
آپاراجاقسان.
كوراوغلو دئدی:
آال گـــــؤزلـو نــــيــگــار ،ســـنـی
مـــن چـنـــلـی بـــئــلـه آپـــاررام.
آلـيــب قــيـر آتــيـن تـــركــيـنـه،
دؤنــــــه رم یـــئـــلــه آپـــــاررام.
مـــائــيـلـم گـــؤز و قـــاشــيــنـا،
دوشــهرم تــــــرســــاواشـــيــنـا،
دوروب دوالنــــنـــام بـــاشـــيــنـا
تـــوتـــارام دیــــــلـه آپــــــاررام.
تــولک ،تــرالن قــورخـماز ساردان،
كــؤنـول آیـریــلـمـاز نــيـگـاردان،
سـنـی زور ایـــلـه خــوتــکــاردان
آالرام ،ائــــــــلــــه آپـــــــاررام.
ســایـمـارام خــوتــکـاری ،خــانـی،
دوشـمـانــا وئـــــرمـــه م آمــانــی
مـيــدان ایــچــيــنـده آل قـــانــی
دؤنــــدررم ســــئـــلــه ،آپــــاررام.
كــوراوغــلـو گـــلـسـه دامـــاغـــا،
ضـــربــه دؤزمـز سـولـطـان ،آقــا،
قـيــر آتــی قــــالــدیــررام داغـــا،
چــارداقــلـی بــــئــلــه آپــــاررام.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 329 /
نيگار دئدی:
ـ ایگيدليگيندن دم وورما ،زورالایش اولماز .یاخشیسی بودوركی ،جاماعات شوبههلنمهمـيش بــو
عبا ـ قبانی گئييب بورادان چيخ گئت .بوگون كئچر ،صاباح من نار باغينا گزمهیه چيخاجاغام.
قاچيردا بيلسن ،منی اورادان گؤتوروب قاچيردارسان.
كوراوغلو باخدی كی ،نيگار عاغيللی سؤز دئيير .اورادان چيخيب بير باش آروادین ائوینــه گلــدی
باخدی كی ،آروادین اوغلودا گليب ،اونو گؤزلهیير .خــوش ،بــئش ،اون بــئش ،اَیلَشــدیلر .اوغــالن
اوزونوكور اوغلویا توتوب ،نه مطلبه گلدیگينی سوروشدو.
كوراوغلو نيگاری گؤرندهن سونرا ائله حالدا دئييلدی كی ،سوآال دیلله جاواب وئرسين .اودوركــی،
آلدی سازی ،گؤرهك نه دئدی:
جاوان اوغالن اؤلکه نيزه اوز توتوب،
بـير قـيز سوراغينا گلدیم ،هاگلدیم.
عثمان گؤزهلينين دوشدوم عشقينه،
آچـيق قـاباغينا گـلدیم ،هـا گلدیم.
قـير آتی چاپدیریب یولالردا یوردوم،
دوشمن قـابـاغـينـدا مردانا دوردوم.
اؤز آدیم روشندی ،چنلیبئل یوردوم،
الچين اویـالغـينا گـلدیم ،ها گلدیم.
اسکيک اولماز كوراوغلونون غوغاسی،
دوشـر پــاشاالرال جـنـگی ،داواسی،
اسـتـامبول شهرینده خوتکار باالسی
نيـگـار سـوراغيـنا گلدیم ،ها گلدیم.
اوغالن دئدی:
ـ آی ایگيد ،سن بير تک اوغالنسان ،عثمــانلی قوشــونونون ایچينــدن نيگــاری نئجــه چيخاریــب
آپاراجاقسان؟
كوراوغلو دئدی:
ـ سن منی باغا بوراخ ،نئجه آپارماغيمال ایشين اولماسين.
اوّل اوغالن بير آز چَکيندی بویون اولماق ایستهمهدی.
ـ ائله كی بير طرفدن آناسی ،بير طرفدن ده كوراوغلو اونو دیله توتوب ،بير اووج قيزیــل وئریــب
یوال گتيردیلر ،آخيردا راضيالشدی.
/ 330فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گئجهنی یاتدیالر سحر كوراوغلو یئریندن دوردو .قيرآتی یئملهدی .سوواردی اؤزوده یئدی ،ایچدی،
ائله كی هر شئی حاضير اولدو ،دوعا یازانی تؤوله دن چيخاریب دئدی:
ـ افندی ،سن دونن منه پيسليک ائلهمک ایستهدین .آمما مــن ســنه یاخشــیليــق ائلــهیــهجـم.
گؤرورهم ،قوجا كيشیسن .بيل و آگاه اول ،من كوراوغلویام!
بونو دئيهنده دوعا یازانين رنگی آغاردی .باشالدی اسمهگه ،توتموش آدامالر كيمی تيتــرهمــهیــه،
كوراوغلو دئدی:
ـ یاخشی ،اسمه! آل بوقيزیل الری ،آپار خرجله! آمما ائشــيدم ،بــيلم كــی ،بوســيرری بيــر آدامــا
دئميسن ،اوندا وای حالينا .ایندی گئت!
دوعایازان قيزیلالری جيبينه قویوب ،دالينا باخاـ باخا قاپيدان چيخــدی كوراوغلــو اونــو یــوال
ساالندان سونرا قير آتی ميندی ،اوغالنال بير ليکده نار باغينا گلدیلر.آتی بير طرفــده بــا غــالدی ،
اؤزوده بير نار كولونون دیبينده اَیلَشيب ،نيگارخانيمين یولونو گؤزلهمهیــه باشــالدی آز كئچــدی،
چوخ كئچدی ،كوراوغلو بيرده گؤردوكی ،بودو نيگارخانيم قيرخ اینجه بئل قيزال گلير.
كوراوغلو تئز یایينيب ،اؤزونو نار كولونون دالينا وئردی .قيزالر گليب كئچدیلر هئچ بيری كــور
اوغلونو گؤرمهدی ،بير آز گزیب دوالناندان سونرا نيگار یورولدو غونــو بهانــه ائيلــهیيــب اَیلَشــدی.
قيزالرین دا هرهسينی بير طرفه ایشه گؤنــدهریــب ،بــاغی خلــوت ائلــهدی .كوراوغلــو پوســقودان
چيخيب نيگارین یانينا گلدی ساالم وئریب دئدی:
ـ نيگار خانيم ،من حاضير.
نيگار سوروشدو:
ـ یاخشی ،سن ایندی منی نه ایله چنلیبئله آپاراجاقسان؟آتامين دریــا كيمــی قوشــونوندان قــور
خمورسان می؟
بير قيلينج ایله ،بير آت ایله بو قدهر قوشونا نه ائله مک اوالر؟
كوراوغلو دئدی:
ـ نيگار خانيم ،قورخما ،قير آتين اوستونه مينندهن سونرا بيزه هئچ بير زاوال یوخدو.
نيگار خانيم سوروشدو:
ـ بوقدهر قيرآت ،قيرآت كی دئييرسن ،آخير نئجه آتــدی كــی ،بيــزیم ایکيميــزی بــو قوشــونون
ایچينده ن چيخاریب آپارا؟
آلدی كوراوغلو دئدی:
اوجـا داغ بـاشيندا یئل كيمی اسهر.
دار گونـومـده مـنه اورهك قيرآتيم.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 331 /
بير آیـلـيق منزیلی بير گونده كئچر.
كؤهلن بسله ميشم ،گرهك قيرآتيم.
یـولالرین تـوزونـو گـؤیـه قـالدیـرار،
موخـنـّث اوسـتـونـو بـيردن آلدیرار.
مئيدانين ایچينده دوشمن سـالدیرار،
اوالر یييـهسـيـنـه دیرك قـيرآتيم.
قـوچ كوراوغـلو قــوناق اولسا یَهَره،
یاغـی دوشــمنلری ساالر قَــهـَره،
آخـوردا آرپـانـی قــویمـاز سـحره،
دارا دوشـم ،مـنه كؤمک قـير آتيم.
نيگار دئدی:
ـ ایندی كی ،بوقدر تعریفلهیيرسن ،گئدهك بير گؤرهك او نئجه آتدی؟
كوراوغلو نيگاری قيرآتين یانينا گتيردی .نيگار باخدی كی ،آت دوغرودان دا یاخشی آتدی.
كوراوغلو یویه نی آغاجدان آچيب ،ترالن كيمی قيرآتين بئلينه سيچرادی :نيگــار ائلــه بيرجــه
بونو گؤردو.
كوراوغلو جلد ساغ الينی آتيب نيگاری دیک قالدیردی ،آتين تركينــه باســدی .آت ایکــی دال
آیاقالری اوسته قالخيب ،باغين حاصارینا طرف یؤنلدی.
نگار دئدی:
ـ بير دایان گؤره ك! فيکيرله شک ،مصلحتلَهشک.
كوراوغلو بایاق آتی حاصاردان سيچرادیب چنلی بئله طرف اوز قویدو.
كوراوغلو ،نيگار دا تركينده قيرآتی سوزدوروب گئتمکــده اولســون ،ســنه كيمــدن دئيــيم ،نيگــار
خانيمين قاراداشيندان.
ایستامبول خوتکارینين «بورجوسولطان» آدیندا بير اوغلو وارایــدی .ائلــه كــی ،خبــر چاتــدی،
سس ـ كوی دوشدوكی ،نيگاری گؤتوروب قاچدیالر .بورجوســولطان آتــی مينيــب قوشــونا هــای
ووردو .قوشون آتالنانا قدهر بورجو سولطان اؤزو آتا بير ـ ایکی قامچی ووروب ،یوال دوزهلدی.
قيرآت یئلدن قاناد تاخيب اوچوردو .گل ها گل ،گليـب بيرچمنــزارا چيخــدیالر بيــر طرفــدهن
كوراوغلو گئجهنی یاتماميشدی ،یوخوسوزدو ،بير طرفــدن ده نيگــاری بئلــه خلــوت اوغورالیيــب
آپارماق اونا آغير گليردی .دوشوب آتی اوتالغا بوراخدی :نيگاری دا گؤتوروب اوراداكــی بــوالغين
/ 332فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
باشينا گلدی .نيگار نه قدهر ائلهدی كی« ،گل گئدهك .قوشون بيزه گليب چاتار سنی اؤلدورهرلر،
منی ده گئری قایتارار الر».كوراوغلو دئدی:
ـ قورخما ،بيزیم داليميز جا هئچ كس گله بيلمز.
نيگار گؤردوكی ،یوخ ،بو دئدیگيندن دؤنهن آدام دئييل گئتمهیهجک كی ،گئتمهیهجک .آخيــردا
راضيالشيب اوتوردو .كوراوغلو آتی یانچی دارائله یيب گؤی چمنه بوراخدی ،سونرا نيگار خانيمــا
دئدی:
ـ نيگارخانيم ،من بير آز یاتيم ،سنين گؤزون آتدا اولســون .ائلــه كــی ،گــؤردون اوتــدان آغزینــی
چکيب ،آیاقالرینی یئره دؤیوب ناراحاتليق ائله یيــر ،بيــل كــی ،دوشــمن گليــر اونــدا منــی تئــز
اویادارسان.
كوراوغلو بونو دئييب ،باشينی آالگؤزنيگارین دیــزینين اوســته قویــوب یــوخالدی .آرادان بيــر آز
كئچميشدی ،نيگار بيرده باخدی كی ،قيرآت بير حركتدهدی ،بير حركتدهدی كی گل گؤرهسن.
آیاقالرینی یئره دؤیوب كيشنهیير.
نيگار تئزكور اوغلونو اویادیب دئدی:
ـ دور گؤر آت نييه ائله ائلهیير؟
كوراوغلو دئدی:
ـ قورخما بير شئی یوخدو .دوشمن گلير.
بيرده باخدیالركی ،بودور اوزاقدان بير آتلی ائله گلير ،ایلدیریم كيمی .نيگار اونو گؤرجک تانيــدی
گؤردوكی ،بورجو سولطاندی ،دئدی:
ـ قارداشيم گلير.
كوراوغلو دئدی:
ـ قوی گلسين ،گؤرهك نه دئيير.
قالخيب آیاغا ،جلو آتی ميندی ،نيگاری دا تركينه آليب گؤزلهمهیه باشالدی.
بورجو سولطان گليب چاتدی :نيگاری كوراوغلونون تركينده گؤرجک دئدی:
ـ قيزی وئر قولدور!
كوراوغلو دئدی:
ـ خوتکار اوغلو ،هيرسلنمه! آپارماق ایستهیيرسن ،گل آپار ،دای سؤیوش نييه سؤیورسن؟
ایندی بير ایشدی اولدو.
بورجوسولطان بو سؤزو ائشيدیب ،بير آزدا جورأتلندی .غضبله دئدی:
ـ نئجه كی ،یعنی بير ایشدی؟ من اونو سنين باشينال بير یئرده آپاراجاغام.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 333 /
كوراوغلو گوله ـ گوله دئدی:
چوخ گؤزهل! من ده راضييام .آنجاق خوتکار اوغلو ،دئيه سن تَلَسميسن ،یَهَرین قایيشينی
یاخشی بركيتمهميسن .اونو دوزه لت ،سونرا داعوا ائلهیهك ،بيردن یيخيالرسان ،ائلهرسن ،نيگار
خانيمين اورهیی سيخيالر .بورجو سولطان اَیيلدی كی .یَهَرین قایيشينا باخسين كوراوغلو
فورصت وئرمهیيب ،تئز اونون پئیسریندن یاپيشدی .بورجو سولطان نه قدهر اللشدیسه بوینونو
اونون اليندن قورتارا بيلمه دی .كوراوغلو دئدی:
ـ خوتکار اوغلو ،ایستهسم بو ساعات سنی یئره ووروب پارچا ـ پارچا ائلهرم .آمما باخ ،هئچ بير
شئی ائلهميرم.
بوراخيرام كی ،چيخيب گئدهسن.
بورجو سولطان اونون اليندن قورتاراجاق آتينين باشينی چئویردی ،غفلتأدؤنوب اونا هوجوم ائلهدی.
كوراوغلو تئزآتی ساغا سيچراتدی .بورجو سولطان دؤنوب الينده كی نيزهنی كوراوغلویا آتدی.
كوراوغلو نيزه نیگؤیده توتوب ،اونون اليندن آلدی .اؤزونده آتين اوستوندهن دیک قالدیریب یئره آتدی.
نيگار ایشی گؤرهنده دئدی:
ـ كوراوغلو ،گؤرورهم هيرسلنميسن ،حاققين دا وار .آمما گرهك اونو منه باغيشالیاسان ،او منيم
بيرجه قارداشيمدی .كوراوغلو بورجو سولطانی یئردن قالدیردی .اوزونو نيگارا توتوب دئدی:
آچـــيـلـيـبـدی ســـيـنـهن گــولــو،
دؤنــــــوبــدور خــــنـدانـا ،نــيـگـار!
شـــيـرنــن تـــولــکونـون نـه ایــشی،
گـــيـرهیـــدی مـــئـيـدانـا ،نـــيـگار!
لــعـنـت نـــامـردیـن بـــــؤركــونـه،
دوشــــــه ر اؤزو اؤز اركــــــيـــنــه،
چـــکـهرم قــيـرآت تـــــركـــيــنـه
آپـــــاررام بـــيـر یـــانــا ،نـــيـگـار!
مــوخـــنـنـتثدن داد ائــــلــه دیــم،
دوست ـ آشــنـانـی یــادا ائــلـه دیـم،
نـــئــجـه قـــول آزاد ائــــلـه دیــم،
قــــصـد ائــتـمه دیـم ،جــانا ،نـيگار!
گــلــمـيـشـم بــــو یـــئـرده قــاالم،
دوشــمـنـلــره قـــيـلـيــنـج چــاالم،
/ 334فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ســـنـی چـــنـلـی بـــئــلـه ســاالم،
بـــيـل مــردی ـ مــردانـا ،نــــيگار!
كــوراوغــلو یـــام بـــئـل بــو كَـنده،
مـيـصـری قــــيـلـيـنـجی چــکـنده،
بــــاشــالری یــــئـره تــــؤكــنـده،
سـوســایـــارام قـــــانـا ،نــــيـگـار!
سونرا كوراوغلو بورجو سولطانی بوراخييب دئدی:
ـ گئت ،سنی نيگارا باغيشالیيرام .آمما باخ ،دئييرم ،بيرده قاباغيما چيخسان اؤلدورهجهیم.
بونودئييب كوراوغلو تزهدن قيرآتی ميندی .نيگاردا تركينده یوال دوشدو.
بورجو سولطان اوتاندیغيندان نه گئری دؤنه بيلدی ،نه ده كی ،تک قاباغا گئده بيلدی .بير یئــرده
دالداالنيب او قدهر گؤزلهدی كی ،قوشون گليب چاتدی .تــزهدن اونــالری دا گؤتــوروب كوراوغلــو
دالينا دوشدو.
كوراوغلو بيرده دؤنوب باخدی كی ،اوزاقدان قوشون گلير ،قير آتين باشينی دؤندهریب
دایاندی ،گؤزلهمهیه باشالدی .نيگار گؤردو كوراوغلو داعوا ائلهمک فيکریندهدی دئدی:
ـ كوراوغلو ،گرهك منی گؤتوروب قاچمایایــدین ،اینــدی ده آپاریرســان ،دایانمــا ســور ،گئــدهك!
آتامين قوشونو چوخدو ،سن تکسن .اونالرال باجارمازسان ،داعوا ائلهمه !
كوراوغلو دئدی:
ـ من سنی چنلی بئله بو جور آپارا بيلمهرم .سونرا دئييهرلر كــی ،كوراوغلــو گئــدیب خوتکــارین
قيزینی اوغورالیيب .من گرهك داعوا ائلهیم.
بوسؤزده قوشون گليب چاتدی .كوراوغلو ،نيگار خانيم دا تركينــده ،ميصــری قيلينجــی چکيــب،
اؤزونو خوتکار قوشونونا ووردو .بونالر بورادا داعوا ائلهمکده اولسونالر ،سنه چنلی بئلــده دليلــردن
خبر وئریم.
دلی حسن چوخ گؤزلهدی ،گؤردو كوراوغلو گلمهدی .دليلری یيغيب دئدی:
ـ كوراوغلو گليب چيخمادی .بيــردن الــه كئچــهر ،توتــوالر ،باشســيز قــاالریق .دالينجــا گئتمــک
الزیمدی .دليلــرین یاریســينی دلــی مئهترلــه چنلــیبئلــده قویــدو ،قــاالن دلــیلــری گؤتــوروب
كوراوغلونون دالينجا یوال دوشدو .گل ها گل ،گليب او واخت یئتيشدیلركی ،كوراوغلو تک ساغا ـ
سوال قيلينج ووروردو .دلیلر نعره چکيب اؤزلرینی قوشونا ووردوالر .داعوا قيزیشدی دليلر بورجــو
سولطانين قوشونونو آرایا آلدیالر .كوراوغلو اطرافا گؤز گزدیردی .دليلــره باخــدی،كؤنلو آچيلــدی،
اورهیی آتالندی .آلدی گؤرهك نيگار خانيمانه دئدی:
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 335 /
بــاخ ایـــنـدی تـــئـللـی نــيگاریم،
گـــلـدی ،د لــــيـلـریم ،گــــلدی...
خــوتکار قـــيزی ،گــــؤزه ل یـاریم،
گــلـدی ،د لـــــيـلریم ،گـــــلدی...
دوشـمـهنـه قــــيـلينج چـــکمهیه،
بـاشـالری بـــيـچـيب تـــؤكـمهیه،
پـاشـاالر قــــددی بــــوكــمـهیـه،
گــــلـدی ،دلـــيـلریم ،گــــلـدی...
قــوربـــانـام مــــردیـن آدیـــنـــا،
دوسـتـونـو ســـاالر یــــادیــــنـــا،
بـوگــون ســـركـر ایــــمـدادیـــنا،
گــــلـدی ،د لــــيـلریم ،گـــلدی...
الده شــئــشـپـری ،قـالـــخــانـی،
یــاغــی یـــا وئـــرمـز آمـــانــی،
اؤلدورمـــهیــــه بـــهی ،پـاشـانی،
گـلــدی ،دلــــيـلریم ،گـــلـدی...
ایــگــيـدیـن كـــسمز غـوغـاسی،
هــمــيـشــه اوالر داعــــواســی،
كـــوراوغـــلونون قـــوچ آرخـاسی،
گــلـدی دلــــيـلـریم ،گــــلدی...
كوراوغلونون نعرهسينه دلیلر داهادا قيزیشدیالر .كوراوغلو بير یاندان ،دلیلر او بيری یاندان
خوتکارین قوشونونو ائله حاال سالدیالركی ،قيریالن قيریلدی ،قيریلمایان دا قاچيپ داغيلدی.
كوراوغلو تركينده نيگارخــانيم ،باشــيندا دليلــر چنلــی بئلــه طــرف یولالنــدی .اوزاق یــولالری
كئچيب ،داغالری ،یامــاجالری آشــيب گلــدیلر ،چنلــی بئلــه چاتــدیالر .نيگارخــانيم گــؤردوكی،
چاتدیقالری یئر اوجا داغالرین باشی ،گوللو ،چيچکلی بير اویالقدیر .دئدی:
ـ كوراوغلو ،چنلی بئل بودومو؟
جاوابيندا آلدی قوچ كوراوغلو گؤرهك نه دئدی:
چــيـسـکـينلی داغـــــالرین بــاشی.
نـيـگـار ،چـــنـلیبــئـل بــودو ،بـو!
/ 336فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ایــگـيــدلــر آچــــان ســــاواشـی
نــيـگـار ،چــــنـلـیبــئـل بودو ،بو!
چـــکـيب بـــریزگــان ســـویـدوغوم،
قـفـلـهلـری بــــوش قـــویــدوغــوم،
پــــــاشـاالر گــــؤزو اویـــدوغـــوم،
نـيــگـار،چـنـلی بــــئـل بـــودو ،بـو!
اوســت یـــانـی داغ ،تــــــپـــه ،دره،
مــــوخـنــثلـر دوشــــر گـــــيـره،
مــــرد ایـــــگـــيــده اوالن بـــــره،
نــــيـگـار ،چـــنــلـی بـــئل بودو ،بو!
خــــوتــــکـارالر بـــاتـا بــيـلـمه ین،
جـــومـردلــر تـــوتـا بــيـلــمـه یــن،
كـــؤكــسـونـه بـــاتـا بــيـلـمـه یــن،
نـــــيـگـار ،چـــنـلی بــــئـل بودو ،بو!
اوجـــــاالردان! اوجـــــــا داغــــــی،
هــــرگـــيـز گـــلـه بـيـلمه ز یـاغـی،
كـــواوغـــــلـونــون اوواویـــــالغــی،
نـــيـگار چــــنـلـی بـــئـل بـودو ،بـو!
چنلی بئلههای دوشدو .دليلر هاميسی آت مينيب ،سيالح گؤتوروب قاباغــا چيخــدیالر .آت
چاپان ،اوخ آتان ،قيلينج اوینادان ،شئشپر هَرلهیَن ...چنلی بئلين اَتکلری جيدیر مئيدانينا دؤندو.
نيگار خانيمی آتدان دوشوروب كجاوه یه ميندیردیلر ،چنلی بئله چيخارتدیالر.
شنليک باشالندی ،چــاالنالر ،اوخویــانالر بيــر بيرینــه قاریشــدی كوراوغلــو ایلــه نيگــاری
مجليسين باشينا كئچير تدیلر .سوفره اَچيلدی دليلر كئفه باشالدی.
هامی نين كئفی ساز ،هامی نين اوزو ،گؤزو گولوردو ،آمما هئچ بيرینــين كئفــی بللــی احمــدین
كئفينه چاتمازدی .او اؤزونو الپ یئددینجی گؤیده بيليردی .خلعت خلعت اوستوندهن یــاغيردی
هره اؤز قووهسينه گؤره اونا بير جور خلعت وئریردی :نيگار كور اوغلودان سوروشدو:
آی كوراوغلو ،بس سن نييه بللی احمده هئچ خلعت وئرميرسن؟
كوراوغلو دئدی:
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 337 /
هلهليک خلعتيم اودكــی ،اونـو آزاد ائلــه یيــب ده ليليگــه گؤتورموشــم .ائلــه كــی ،اؤزونــو
گؤستردی ،چنلی بئل دليسی اولماغا الیيق اولدوغونو ثبوت ائلهدی ،مندن خلعــت اونــدا گــؤره-
جک ،من خلعتی آنجاق ایگيده وئریرم.
بللی احمد دئدی:
كوراوغلو ،من بورایا ،آجليقدان ،قورخودان ،اوركودهن گلمهميشم .مــن ایگيــد اولماســایدیم
آدیما بللی احمد دئمزدیلر .انشا اهلل گون گلر ،سندن اؤز خلعتيمی آالرام.
هامی اونون بو سؤزونه احسن دئــدی .مجلــيس تــزهدن باشــالندی و كوراوغلــو بيــر نيگــارا
باخدی ،بير دليلره باخدی ،اورهیی تئللندی .اوچ تئللی سازی دؤشونه باسيب دئدی:
ایستـامبـولدان بـوتـا آليب گلميشم،
ایستـامبـولـدا آرزومانـيـم قـالمادی.
چنلی بئل اویالغيم ،قيـرآت دایاغيم،
آت ميـنمـکده آرزومـانـيـم قالمادی.
قيرآتی چکمهسم داغالر سؤكولمز،
برمندین چکمهسم ساغری اؤرتولمز،
قاباغيمدان قاچان دوشمن قورتولماز،
قـيـصـاص آلدیم ،آرزومانيم قالمادی.
كوراوغـلـویام ،چنلی بئلده اوتـوررام،
هاردا گؤزهل گؤرسم ،آلالم گـتيررم،
دهليــلری مـــورادینـا یـئــتـيـررم،
گـؤزهلـلـرده آرزومـانـيم قــالـمادی.
/ 338فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قاچاق نبی
از جمله داستانهای حماسی ـ قهرمانـی آذر بایجـان
میتوان «قاچاق نبی» را نام بــرد كــه حتــی بســياری از
مردم آذربایجان ،امروز با شنيـدن عنــوان قـــاچاق نبـــی
ناراحت شـده و اعــتراض میكـــنند و مـــدعیانـــد كــه
بـایـد او را« ،قوچاق نبــی» یعنــی «نبــی دالور و مبــارز»
خواند و این امر ،نشانگر عشق و عالقهی مردم به قهرمان
خودشان میباشد و نبی ،چهرهای حقيقی و تاریخی است
كه در برههای از زمان توانسته است خواستههای درونــی
مردم عليه ظلم و جور دیکتاتورها را تأمين نماید و مــردم
با ساختن داستانها ،چهرهی او را بــا قهرمانــان اســاطيری
خود ممزوج ساخته و در ردهی آنان قرار دادهاند1.
بیتردید بر چهرهی واقعی نبی ،مشخصههای بيشتری را اضــافه كــرده و ســيمای ایـده آل
یک قهرمــان مردمــی بــدان دادهانــد .در اســطورههای مــردم ،قهرمــان مــرگ نمــیشناســد و در
مشکلترین و دشوارترین موقعيتها ،نيروهای خارقالعاده به كمک او میشتابد و این خواســتهی
مردم است .و مردم دوست ندارند شکست یا مرگ قهرمان خود را باور كنند .اما داســتان قاچــاق
نبی به دليل نزدیکی زمانش به ما ،فرصت اسطوره شدن نيافته است و تنها بــه عملکــرد خــوب،
قدرت تفکر و عمل او پرداخته و سطح توانمندی او را باال دانستهاند و هنوز لبــاس اســطوره بــدو
نپوشانيدهاند.
داستانهای قاچاق نبی كه امــروزه عاشــيقها بــا آب و تــاب تمــام در گوشــه ـ گوشــهی آذر
بایجان با ساز و آواز خود روایت میكنند یک سيمای تاریخی است كه هنرمندان مردمــی بــدان
بال و پر داده و مایهی دلگرمی و اميدواری مردم در مبارزه با مستبدین و دیکتاتورها ساختهانــد.
یکصد سال پيش بود كه فئودالها و زمينداران بزرگ بر جان و مال مردم مسلط بودند و دهقانــان
را به بيگاری و استثمار میكشيدند و همچون بردهای همراه زمين خرید و فروش میكردنــد .در
این دوره ،مبارزات مردم نيز در برابر زورگوییهای آنان اوج میگرفت و مبارزهی نبــی ،ســمبل و
نمونهای برجسته از این مبارزات میباشد.
1م .كریمي ،قاچاق نبي ،زنجان.1369 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 339 /
نبی در سال 1233هجــری شمســی ( 1854م) در روســتای موللــو ،از توابــع قوبــادلی در
نخجوان به دنيا آمد .پدرش علی كيشی ،مردی فقير و بی چيز بود .از آنجائی كــه خــود صــاحب
زمينی نبود در مزارع خانها و بيگها كار می كرد و با پول انــدكی كــه دریافــت مــیكــرد زنــدگی
سختی را میگذرانيد .علی كيشی شب و روز كار میكرد ،ولی با این وجود ،همواره بدهکار بــود.
با خانوادهاش با نان بخور و نمير روزگار میگذرانيد .او مجبور بود به خاطر فشار زندگی ،پســران
خود را به نوكری در خانهی ثروتمندان بفرستد .نبی ـ پسر ميانی او در خانــهی كربالیــی جعفــر
نوكری میكرد .كربالیی جعفر ،ضمن اینکه كار زیادی از نبی میكشيد حتی آنقدر بدو نان نمــی
داد تا شکمش سير شود و از هر نظر مورد آزار و اذیت قرار می داد .بنابراین نبی از همــان دوران
كودكی با درد و رنج آشنا شد و چهرهی زشت ظالمان را مشاهده كرده ،كينهای عميــق از آنــان
در دل گرفت.
مبارزهی نبی از اینجا شروع شد كه رو در روی زورگویی كربالیی جعفر ایستاد .مبــارزه انفــرادی
او به همينجا خاتمه نيافت زیرا چهرهی زشت استثمار را در تک تک چهــرهی خانهــا و بيگهــا دیــد و
رفته رفته مبارزهی فردی وی حالت عمومی یافت و بــه دشــمن تمــامی بيگهــا و خانهــا تبــدیل شــد.
حکومت وقت نيز كه حامی فئودالها بود برای دستگيری و مجازات نبی دست به كــار شــد .بــیتردیــد
مبارزهی نبی شامل حال حکومت نيز میگردد و دشمن سرسخت حکومت میشود .شيوهی مبــارزه-
ی نبی ،مورد حمایت و پذیرش تودهی مردم قرار میگيرد و دسته ـ دسته بــه وی مــیپيوندنــد و در
جاهای دور از سيطرهی نبی ،شيوهی مبارزهی وی مورد الهام مردم قرار میگيرد.
طولی نکشيد كه نام و آوازه نبی فرا گير شد و بر زبانها افتاد .مردم از او طرفداری مــیكردنــد
و به قيام وی میپيوستند 1.قيام نبــی بيشــتر از قيــام دكابریســتها كــه تحــت پــرچم سياســی و
ایدئولوژیهای مبارزی كه تازه وارد صحنههای سياسی شده بود مورد استقبال مردم قــرار گرفــت.
و حکومت تزار از حركت نبی در وحشت دائم به سر میبرد .حکومت قاجار نيز بر این تالش بــود
تا از پيشرفت قيام وی در خاك ایران جلوگيری كند اما حركتهای اعتراضی این زمان از گنجه تا
تبریز ،حتی در كشورهای همسایه مانند ارمنستان و گرجستان بــه پشــتوانهی قيــام نبــی عمــل
میكردند .این مبارزات در روسيه به انقالب سال 1905و در ایران به انقالب مشروطيت در سال
1906ودر تركيه به انقالب سال 1908انجاميد .این انقالبها ،ادامهی منطقی حركتهایی بود كــه
قيام نبی آنرا آغاز كرده بود .نبی بعد از مبارزات طوالنی خود عليه فئودالها و بيگها و تزار روسيه
در سال 1275هجری شمسی ( 25اسفند) مصادف با 18مــارس 1896م بــه دســت خــائنی از
طرف تزارروس ترور شد .اما آوازهی این قهرمان توسط عاشيقها و خــود مــردم طــی داســتانها و
1م .كریمي ،قاچاق نبي ،زنجان ،1369 ،مقدمه.
/ 340فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
حماسههایی كه ساختند زنده ماند .مردم به پاس مبـارزات حــقطلبانــه و آزادیخواهانــهی وی،
اشعاری سروده و داستانها ساختهاند و همواره نام و راه و یــاد او را گرامــی مــیدارنــد ،بطوریکــه
امروزه مجموعهی این داستانها ،شعرها وترانهها ،بخش مهمی از گنجينــهی فولکلوریــک ماســت.
امروز عاشيقها داستانهای نبی را حکایت میكنند و چهــرهی مردمــی وی را زیبــاتر و ایــدهآلتــر
ساخته و ترانهها در وصف این قهرمان میسرایند .نویسندگان بزرگی چون سليمان رستم ،جالل
برگشاد ،احمد آقا موقانلی ،ف ،قاســم زاده و دیگــران رمانهــا و داســتانهای زیبــائی را بــر اســاس
زندگی و مبارزات نبی نوشتهاند و فيلمها ساختهاند و آهنگسازان آذربایجــانی ترانــههای مردمــی
راجع به وی را در زیباترین شکل خود پرداخته وارائه دادهاند.
نبی قهرمانی است كه در روستاهای مختلف ،در مقابل خانها و بيگها حاضر شده و آنــان را
گوشمالی میدهد ،خود در باالی كوهها زندگی میكند و دیوانها تشکيل مــیدهــد بــه طوریکــه
مردم روستاهای دور و نزدیک شکایت پيش نبی میبرند و نبی همراه با گــروهش در آن روســتا
حاضر شده ودر مقابل چشم همهی مردم روستا ،بيگ یا خانی كه از او شکایت شده است مــورد
تنبيه قرار میدهد .مأموران ،حاكمان شهرها از نبی میترسند و سایهی او را همواره بر سر خــود
احساس میكنند .نبی ابتدا هر خانی كه شکایتی از او دریافت كرده باشد سيبيلش را مــیبــرد و
میگوید« :كسیكه سبيلت را برید میتواند گوشت را نيز ببــرد» دفعــهی دوم كــه از ظلــم و بـد
رفتاری او شکایت شود ،دستور میدهد گوشش را ببرنــد و كــف دســتش بگذارنــد و مــیگویــد:
«كسيکه گوشت را برید میتواند سرت را نيز ببرد».
او از انبارهای دولتی ،ما یحتاج احتکار شده ی مردم را بيرون میكشيد ،راه كــاروان تجــار
بزرگ را میبست و كاالهایشان را بين فقيران روستا تقسيم میكرد.
نبی در این كارزار تنها نيست ،همسر وی هاجر همچون نبی بر اسب سوار شده ،تفنگ بــه
دست میگيرد و از حقوق تودهی مردم دفاع میكند .چندین بار نيز دستگير شده به زندان مــی
افتد اما نبی با سوارانش سر می رسد و هاجر و دیگر زندانيان را آزاد می كند .مبــارزهی نبــی آن
چنان باال می گيرد كه تزار روس جایزهای را برای كسيکه او را زنده یا مرده تحویــل دهــد مقــرر
میسازد .اما دشمنان با استفاده از ترفندهای مختلف موفق بــه دســتگيری و كشــتن وی نمــی-
شوند ،هر چند كه چند بار دستگير میشود اما دوستانش به نجات او بر میخيزند.
داستانهای مختلفی كه عاشيقها روایت میكنند ترانههای مردمی بسيار را نيز مــیخواننــد،
بسياری از این ترانهها ،امروزه ورد زبان همهی مردم آذربایجان ،از دور افتــادهتــرین روســتاها تــا
شهرهای بزرگ میباشد .این ترانهها برخی از زبان نبی ،برخی از زبــان هــاجرو بســياری نيــز از
زبان عاشيقهاست كه در بزرگداشت این قهرمان ملی میخوانند:
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 341 /
نبینين بيغالری ائشمـه ـ ائـشمهدی پاپاغی گوهللدن دئمشه ـ دئـمشمهدی
نبینين آتينی هئچ آت كئـچـمـهدی هاجری اؤزونـدن آی قـوچـاق نـبـی1
ترانههای گفته شده از زبان هاجر نيز زیباست:
گؤرولميوب هئچ مذهبده ،هئچ دینـده
قولومدا قانداالق ،بویـنومدا كــونـده
هئچ كافير گؤرمه سين مـنی بوگـونده
منيم بـو گـونومـده گــلـه سن ،نـبی!
قـازامــات دالـيـنـی دلـه سـن نـبی! 2
تزار از بين بردن نبی را در صدر سركوبهای خود قرار داده بود بطوریکه نمایندگان از طــرف
خود به قفقاز میفرستد تا عمليات عليه نبی و دستهاش را از نزدیک هدایت كنند و به حاكمــان
محلی كمک نمایند .آنان نيز از راههای مختلف وارد میشوند ،حتی او را به دربــار دعــوت مــی-
كنند و پيشنهاد مقام و منصب دولتی به وی می دهند اما نبی به مردم خود پشت نمــی كنــد و
نهایت مورد ترور آنان قرار میگيرد و جالب اینست كه بعد از تــرور وی ،هجــر رهبــری دســتهی
نبی را به گردن میگيرد و در حملهای قهر آميز ،گنجه را به آتش و خون مــیكشــد و مــأموران
تزار را بيچاره میكند.
ناكاشيدزه ،سالو چينسکی و تنی چند از فرماندهان و ژنرالهــای روس بــرای سـركوب قيــام
نبی به آذربایجان می آیند ؛ اما ناكام بر می گردند و طریق دیگر ،ترور وی توسط افراد نفــوذی و
خائن به داخلی گروه بود كه در نهایت این آرزوی خود را عملی كردند .بسياری از محققين قيام
نبی ،معتقدند افراد گروه وی در قيامها و انقالبهای روسيه در سال 1917شركت داشتهاند.
نبی در مبارزه ی خود ،توجه زیادی به آگاهی مردم داشت و هر جا كه قدم میگذاشت بعد
از گوشمالی خان و بيگ آن روستا ،مردم را در ميدان جمع میكرد و برایشان سخن میگفــت و
هدف و شيوهی مبارزهی خود را برای مردم توضيح میداد .جالب است بدانيم كــه گـروه وی در
باالی كوهها به مطالعهی تاریخ و استفاده از تجربيات اهميت میدادند و ضمن آموزش تــاریخ در
پی آن بودند تا سيستم حکومتی مورد انتظار را بریزنــد كــه ایــن تــداوم بــه تشــکيل احــزاب در
دهههای بعدی قفقاز گردید.
1عاشیق داستانالري ،قاچاق نبي ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
2م .كریمي ،قاچاق نبي ،همان.
/ 342فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قاچاق كرم
یکی دیگر از داستانهای حماسی ـ البته در موقعيتی پـایيـنتر از قاچـاق نـــبی ـ مربـــوط
به یاغی پـرآوازهی آذربایجان ـ «قاچاق كرم» است كه در سالهای پایــانی قــرن گذشــته بخشــهایی از
ایران ،قفقاز و تركيه عرصهی فعاليت او بوده و امروزه داستانها و روایات شنيدنی از او بين مردم وجــود
دارد و عاشيقها با شعر و آواز از قهرمانیها ،از خود گذشتیهــا ،جســارت و شــهامت وی مــیخواننــد.
هرچند كه از نظر موقعيت و شخصيت اجتماعی در ردههای پایينتری از قاچاق نبــی قــرار مــیگيــرد
ولی داستانهای جسارت آميز وی ،نشان از پذیرش وی در ميان تودههای مردم دارد.
در اواخر سدهی 19در ایران ،قفقاز و كشور عثمانی ،به كوه زدن یکی از شيوههای مبــارزه
با نظامهای استبداد و دیکتاتوری بوده است .كسانی كه از زورگویی مأموران حکــومتی بــه تنــگ
می آمدند به صورتی دستشان آلوده به خون میشد راهــی جــز فــراری بــودن نداشــتند .همــين
فراری شدن و به كوه زدن ،عواقب بعدی را نيز به دنبال داشت و آن این بود كه عده ی دیگــری
هم كه از ستم و زورگوییها به جان میآمدند او را پناه و حامی خود دانسته و بدو میپيوســتند.
و در مدتی ،ارتشی از ناراضيان دور هم گرد میآمدند و به صورت گروهی با حركتهای ایــذائی در
برابر حکومت میایستادند و مأموران را به انحاء مختلف از سر راه بر میداشتند .در اینجا بود كه
تودهی مردم وارد كار زار میشد و آنان كه قدرت پيوستن بدو را نداشتند با بزرگتر و نيرومنــدتر
نشان دادن چنين مبارزانی ،داستانها میپرداختند و بــدین وســيله از آنــان حمایــت مــیكردنــد.
حركتهای آنان در ذهن تودههای ستمدیده تبدیل میشد به قهرمانانی كه در رؤیای مردم وجود
دارند و تخيل مردم ،آرزوهای مردم از آنان قهرمانانی ميجسازد تا او را به مبارزه بــا ســتمگران و
مستبدان گسيل دارد و از حقوق تودههای فقير و ســتمدیده حمایــت كنــد و در اینجاســت كــه
قهرمانان حماسی ساخته و پرداخته ی روحيه ی مبارزه خواه مردم به ميدان مــیآینــد كــه چــه
بسا با واقعيت خودشان متفاوت باشد .قاچاق كرم نيز یکی از این یاغيان مردمی است كــه مــردم
بدو بال و پر داده و به عنوان قهرمان پروردهاند .متأسفانه در آذربایجان ایــران هــيچ نوشــتهای از
زندگی او منتشر نشده ،در حاليکــه كتــاب چهارصــد صــفحهای قاچــاق كــرم در بــاكو بــا تيــراژ
80/000/نسخه در مدتی كمتر از شش ماه نایاب می شود .قابــل ذكــر اســت كــه در جمهــوری
آذربایجان محققان بسياری مانند پورتسالدزه ،ب .مچدليشویلی گرجی ،آكوپ ماكاشيان ارمنــی،
دنيش كوزلوفسکی ،و .كازاكوفسکی روس ،نجف بيگ وزیــراف آذربایجــانی دربــارهی ماجراهــای
زندگی وی آثاری را نوشته و منتشر ساختهاند و در نهایت فرمان عيوضلی ،رومان قاچاق كــرم را
در سال 1987چاپ كرده است.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 343 /
باز یادآوری میشود كه رمانهایی از این دست با استقبال بی نظير مــردم مواجــه مـیشــود
همچنانکه رمان 10جلدی كليدر دربارهی یاغی سبزواری گلمحمد توسط محمود دولــتآبــادی
با استقبال مردم مواجه شد و در اندك زمانی به چاپهــای دوم و ســوم و ...نيــز رســيد .رمانهــای
یاشار كمال مانند اینجهممد ،رمان سليمان رحيماف با نام شاهين قفقاز ،رمان بوزآت بئلينــده از
جالل برگشاد نيز چنين سرنوشتی داشتهاند .در حاليکه داستانهای قاچاق كرم اینچنين در ميان
مردم مورد استقبال قرار میگيرد در ایران تمامی نيروهای شوونيستهای فارس در جهت تخریب
شخصيت او به كار گرفته میشود و انتشارات شيرازه 1تمام هم و غم خود را صرف وارونــه جلــوه
دادن احساسات پاك مردم آذربایجان نموده است ،در حاليکه بيشتر كسانيکه كــرم را از نزدیــک
دیده اند به جوانمردی ،گذشت ،جسارت و پاكی وی اعتراف كردهاند.
نجف بيگ وزیراف یکی از سرشناسترین نویسندگان آذربایجان كه بــين ســالهای 1854و
1926زندگی میكرده و خود با كرم آشنا بوده و مراوده نيز داشته اســت نخســتين رمــان را بــه
صورت نمایشنامه دربارهجی زندگی و ماجراهای او نوشته است كه در سال 1912در باكو چــاپ
شده است .این اثر در همان سال به زبان گرجی ترجمــه شــده و در تفلــيس روی صــحنه رفتـه
است .حسين بيگ ميرزا جمالاف همين داستان را در 1928در شهرهای باكو ،نخجوان و قازاخ
روی صحنه برد .اسماعيل شيخلی كه نمایش قاچاق كرم را در ســال 1933تماشــا كــرده اســت
تأثرات خود از این نمایشنامه را تحریر كرده است .شــيخلی خــود نویســندهی رمانهــای بزرگــی
همچون «كُر دیوانه» میباشد.
قيام كرم زمانی رخ داد كه همزمان با اســتيالی روســها بــر قفقــاز بــود .بســياری از مــردم
آذربایجان تحت انقياد دیکتاتوری روس نيامدند و بــه صــورتهای مختلــف ،مخالفــت خــود را بــا
حکومت روس و تــزار نشــان دادنــد .رشــد ســرمایهداری و وجــود اســتثمار عریــان از تودههــای
رنجدیده ،آنان را برای مبارزه با زورگویان آماده میساخت ،تنها كافی بود یکی در برابر مــأموران
دولت سركشی كند و رو در روی آنان بایستد آنگاه حمایت و جانبداری بسياری از مردم را پشت
سر خود میدید .در چنين زمانی بود كه قاچاقها وارد كارزار شدند قاچاق نبــی ،قاچــاق یوســف،
قاچاق زاهد ،قره تانری وئردی ،قاطير ممد ،فرهاد ،قاندال نقی ،قاچاق كرم ،قاچاق یــارعلی ،دلــی
علی و دیگران مطرح شدند .برخی از این قاچاقها دارای اندیشهجهای مترقی و برنامه برای آینده
بودهاند همچون قاچاق نبی .به هر صورت اعتراض و مقاومت این یاغيان در برابــر مــأموران تــزار،
آرزوی دیرینهی مردم قفقاز را كه تازه زیر سلطه ی تزار قرار گرفته بودند بــرآورده ميجســاخت.
كرم نيزیکی از اینها بود .آنان هم با این سوی ارس و هم با آن سوی ارس آشنا بوده و همزبــانی
1قاچاق كرم ،انتشارات شیرازه ،تهران.1382 ،
/ 344فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
باعث میشد رابطهی تنگاتنگی با مردم داشته باشند .به همين خاطر این قاچاقها ـ كه متأسفانه
در ایران ترجمه ی فارسی آنرا «دزد» دانستهاند در حاليکه معنای فراری صــحيحتــر اســت ـ در
قفقاز ،آذربایجان ایران و كشــور عثمــانی بــه راحتــی در تــردد بودنــد و از حمایــت مردمــی نيــز
برخوردار میشدند .نکتهی جالب دیگر اینکه حکومت این سه كشور نيز با هــم همدســت بودنــد
وسعی میكردند به دیگری كمک كنند ،از آن جمله مــیدانــيم كــه ســه دولــت روس ـ ایــران و
عثمانی برای دستگيری یا كشتن نبی همکاری نزدیک داشتهاند و در اسناد تاریخی میتوان آنــرا
نشان داد.
كرم از دهات قرهضياءالدین بود كه همراه خانواده به گنجه رفته و در بخش قــازاخ ســکنی
گزیده بود اما مبارزاتش تمامی ایالتهای گنجه ،گرجستان ،ارمنستان ،آناتولی و تمامی آذربایجان
را فرا گرفته بود .روزنامههای دهه ی 1890ـ 1880از اخبار كرم و ماجراهای او مینوشــتهانــد.
او حدود 27سال در كوهها مانده و جان مــأموران روس را بــه لــب رســانده بــود .وی در حــدود
سالهای 1276هـ .ق 1859ميالدی به دنيا آمد و هنوز جوانی بيش نبود كه در برابر مــأموران
روس مقاومت كرد و مجبور شد فرار كند بعد از 27سال زندگی پــر از حــوادث ،جنــگ و نبــرد،
فرارهای شبانه و بیپناهی ،در نهایت بــه دولــت ایــران پناهنــده مــیشــود .او خــود تصــميم بــه
پناهندگی گرفته و راه دولتی را میپذیرد .قاچاق كرم طبق اسناد موجود تاریخی در مورخــه 14
رمضان 14 / 1306مه 1889با ناصــرالدین شــاه مالقــات مــیكنــد .در روزنامــهی خــاطرات
ناصرالدین شاه این تاریخ مرقوم شده است1.
دكتر فووریه هم كه در ركاب ناصرالدین شاه بود این مالقات را چنين ارزیابی كرده اســت :
« ...قاچاق كرم كه اصالً ایرانی است و نام او در این حدود مشهور است ،تاكنون اســباب زحمــت
كلی جهت نظاميان روسی شده است».
كرم در یکی از برخوردهای اخير خود با نظاميان روسی مجــروح شــده و بــه ایــران پــيش
تيمور آقا حکمران ماكو گریخته و تيمور آقا هر قدر روسها در گرفتن او اصرار مــیورزنــد جــرأت
به رها كردن وی نمیكند.
«كرم مخصوصاً با حکمران ایروان دشمنی دارد ،گاهگاهی به او نامه مینویسد و خود را بــه
خاطر او میآورد و از احوال خود اطالعاتی به او میدهد و میگوید كه همين كه حــالش بهبــود
یافت خدمتش میرسد تا در عوض گلولهای به مغزش بزند و انتقام خود را بگيرد2.»...
1روزنامهجي خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان ،تهران ،سازمان اسناد ملي ایران 1369 ،ص .116
2همان ،ص . 106
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 345 /
فرماندار گنجه به نام كنياز ناكاشيدزه كه در مبارزه با قاچاق نبی نيز شركت داشــته اســت
قاچاق كرم را چنين توصيف كرده است:
«كرم 25سال دارد ،بلند قامت و چهار شانه است .كلــه اش متوســط ،صــورت و چانــهاش
تميز ،گونههایش سرخگون ،سبيل دراز و نازكش بور است .رنــگ مــوی ســرش خرمــایی اســت.
چشمان گرد نه چندان بزرگ بلوطی رنگ دارد1»...
تمامی رجال سياسی ایران در زمان قاجار نسبت به قاچاق كرم اظهار عقيده كــردهانــد و او
را میشناختهاند مثالً اعتمادالسلطنه از پناه دادن به او ناخشنود بوده است .این در حاليست كــه
ناصرالدین شاه بــرای پنــاه دادن او دليــل معقــولی داشــته اســت 24 2.روز بعــد از پنــاه دادن او
ناصرالدین شاه اظهار رضایت كرده و از سر به راه شدن قاچاق كرم راضی میشود.
كرم بعد از ورود به تهران در زمرهی تفنگداران خاصــهی همــایونی در مــیآیــد امــا جهــت
كنترل روح سركش او احمدخان عالءالدوله و مهدی قلــیخــان مجدالدولــه همــواره او را تحــت
كنترل داشتند .بعد از مرگ ناصرالدین شاه ،كرم به خدمت مظفرالدین شــاه در مــیآیــد و لقــب
كرم خان به او داده میشود 3و اعتمادالسلطنه او را كرم بيگ صدا میزده اســت .البتــه یــادآوری
این نکته ضروری است كه برادران دیگر كرم با وساطت اعتماد السلطنه بــه ایــران مــیآینــد و از
تفنگداران شاهی میگردند.
كرم 12سال در خدمت قاجاریان میماند و در حق آنان فدا كاریها نشــان مــیدهــد از آن
جمله كامران ميرزا نایبالسلطنه را از دست معترضين امتياز نامــهی رژی در 3جمــادی الثــانی
1309در تهران نجات میدهد .شــجاعت او را در ایــن ميــدان اكثــر مــورخين و سياســتمداران
نوشتهاند .رژیم قاجار توانسته است قاچــاق كــرم را معتــاد كــرده و او را عــاجز و در مانــده كنــد
بطوریکه در 43سالگی در 1319هـ .ق 1901 /م سکته كرد و مرد.
به قول رحيم رئيسنيا نویسنده و محقــق آذربایجــانی « :كــرم از آن انســانهایی اســت كــه
فرصت آنرا پيدا كرده است كه در بوتهی ذهن تودههای مردم تصعيد یابد و در جــای انحصــاری
قهرمانان حضور پيدا كند .نياز مردم ناتوان از دفع ظلــم و زور بــه وجــود قهرمــانی كــه در برابــر
ظالمان و زورگویان سينه سپر كند و رشتههای آنها را پنبه كند و از تمام دامهــایی كــه بــر ســر
راهش نهاده میشود جان سالم به در برد و هيبت ناپاكان را بشکند ،واقعيتی اســت قابــل درك.
چنين مردمی تا در وجود فردی مایههای جسارت و دالوری و تسليم ناپذیری را سراغ میكننــد،
1عیوضلي ،قاچاق كرم ،باكي ، 1976 ،ص . 277
2روزنامه ي خاطرات ناصرالدین شاه ،كتاب سوم ،ص . 78
3مهدي بامداد ،تاریخ رجال ،تهران ،انتشارات زوار ( بدون تاریخ ) ،ص ، 166جلد . 3
/ 346فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
خود او را از خصلتهای منفی میپاالیند و صفات و قابليتهای قهرمانانــهی دلخــواه را بــدو مــی-
بخشند و بازش میآفرینند»1.
اكثر محققانی كه در مورد قاچاق كرم به تحقيــق پرداختــهانــد خصــلتهای مــردم پســندی
همچون دست و دل بازی ،بیباكی ،چشم و دل پاكی را از كرم دیدهاند كه همين خصلتها كــافی
است تا از او قهرمان افسانهای ساخته شود.
اسماعيل اميرخيزی از شنيدههای خود در مورد قاچاق كرم چنــين مــینویســد« :كــرم در
حقيقت یکی از جوانمردان عصر خود بود ،هرچه به دست میآورد بر بينوایان و بيچارگــان مــی-
بخشيد و در شجاعت و رشادت هم ضرب المثل بود»2.
مهدی بامداد كه تازه نظر مثبتی نسبت به كرم ندارد مینویسد« :معروف است كه هر چــه
از مردم میگرفته به دیگران بذل و بخشش میكرده و برای خود چيزی نگه نمیداشت»3 .
به گواهی تاریخ همواره یاغيان و فراریان ناگزیر از مراعات احساسات و حساسيتهای مــردم
بویژه در مورد مسائل ناموسی بودند .یاغیای كه بیچشم و رو باشد یــک روز هــم نمــیتوانــد در
ميان مردم مخفی شود .مهدی بامداد از مخالفان كرم همين مــورد را از امتيــازات بــاالی قاچــاق
كرم میشمارد4 .
جالب است كه ماكسيم گوركی نویسندهی شهير روس از دورا دور كــرم را مــیشــناخته و
آوازهی قهرمانی هایش به گوش او نيز خورده بود .او چنين مــینویســد« :شــنيدههایم دربــارهی
كرم چندان افسانهای است كه اگر اكنون خود وی زنده نبود به این كه او حقيقتاً وجود خــارجی
دارد باور نمیكردم از روایات بسياری كه دربارهی كرم شنيدهام چنين برمیآید كه او یــک فــرد
انساندوست است و از هيچ خدمتی نسبت بــه دوســتان خــود فــرو گــذار نمــیكنــد .او ،قهرمــان
داستانها و حماسههاست و با وجود زمختی و خشونت یک مجسمهی عدالت به شمار میرود»5 .
باز یادآوری میكنيم كه روزنامههای آن روز روس دربارهی اخبار قاچاق كرم مــینوشــت و
او را با رهبران قيامهای دهقــانی و قهرمانــانی ملــی ملتهــای مختلــف همچــون اســتپان رازیــن،
پوگاچف (روس) ،فرا دیاولوی (ایتاليایی) ،كارل مور و رابين هود مقایسه میكردند6.
1قاچاق كرم ،انتشارات شیرازه ،تهران ، 1380 ،ص . 24
2اسماعیل امیرخیزي ،قیام آذربایجان و ستار خان ،تبریز ، 1356 ،ص .3
3مهدي بامداد ،همان ،جلد ، 3ص . 165
4همان.
5آذربایجان قهرمانلیق داستانالري ،باكي ، 1980 ،ص . 70
6قاچاق كرم ،تهران ،ص . 27
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 347 /
قوچاق ستار
ستارخان سردار ملی ایران یکی از قهرمانان
مردمی آذربایجان اسـت كه رشـادت و شـهامت وی
در تمـام دوران انقالب مشروطه ورد زبان همهی
ایرانيان و حتی تمامی روشنفکران جـهان بود .نام او
نه تنـها در ایـران ،بلکه در مرزهای بيرون از ایران
نيز با احترام یـاد میشد و نام آذربایجان و
فداكاریهای مردم غيور آن به همراه رهبر بزرگشان
ستارخان ،سخت به یکدیگر گره خورده بود .بی-
تردید ایران و آذر بایجان قهرمانی چنين ندیده
است .بنابراین نام او نيز در ردیف قهرمانان تاریخی
رقم میخورد و جالب آنکه سيمای مردمی او
باشکوهتر از چهرهی تاریخی اوست و داستانها ،حماسهها و اشعار و ترانههای مردمی زیادی
دربارهی وی ساخته شده است .محاصرهی 11ماههی تبریز و مقاومت دليرانهی مردم در این
مدت كه باعث گردید استبداد طعم شکست را بچشد ستارخان همچون رهبری استوار و مقاوم
هدایت مردم را به گردن گرفت و توانست الیق عنوان "سردار ملی" گردد.
عالوه بر اینکــه در طــول مــدت انقــالب مشــروطه ،از زبــان مــردم دههــا شــعر و ترانــه در
سنگرهای مختلف و در شهرهای مختلف آذر بایجان خوانده می شد در طول همــين صــد ســال
گذشته ،آثار پر حجمی به شعر ،داستان ،منظومــه ،قصــه از قهرمــانی هــای ایــن فرزنــد صــدیق
آذربایجان خلق شده است اشعار و داستانهایی كــه ســيمای ســردار ملــی را بــه صــورت ســاده و
صميمی و مردم وصف نموده اند .شاعران بزرگی همچون صابر ،سهراب طاهر ،بــاالش آذر اوغلــو،
حکيمه بلوری و دهها و صدها شاعر ملی آذربایجان ،هنر و ذوق شاعرانه ی خود را در وصف این
قهرمان به كار گرفتهاند .در كنــار ایــن همــه اشــعار رســمی ،بهتــر اســت نگــاهی بــه ترانــههای
عاميانهی 1مردم دربارهی ستارخان دل بسپاریم:
ســـــتـارخـان گـــئـيـيـب قـــره نــی،
بـــا غــــالیـيـب بــنـدی ـ بـــره نــی،
1
آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،همان / .محمدرضا آذرلو ،منظومههاي آذري ،همان.
/ 348فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قــــویـــمور كـــنـاردان گــــلــه نــی،
بـــارك اهلل قــــــــالــالج اوغــــالن،
مـــشروطـه یــــه فـــــراج اوغـــالن.
و شعر دیگری كه باقرخان را نيز در كنار ستارخان نام میبرد:
تـبریز اهلی اوچ ایل چکدی مـشـقـت،
پــامـال اولـدو آیــاق آلـتـدا رعـيـت،
مـشروطه نی آلدی آخـيـر دا مـيلـلت،
یـا شاسين ستارخان ،ميللت یاشاسين،
بـاقر خان آتليـسـی جـمـلـه یاشاسين.
جالب اینجاست كه داستانهایی كه در مورد ستارخان گفته شده است در حقيقت حــوادثی
است كه در دوران مشروطه بر سر او آمده و موضعگيــریهــایی اســت كــه او انجــام داده اســت.
داستان ستارخان یا قوچاق ستار چنين است كه میگویند :صــد ســال پــيش در والیــت قــرهداغ
آذربایجان مردی زحمتکش ،منصف و درست كار به نام حاجی حسن زندگی میكرد .او با دست
رنج خود گذران خانواده اش را تامين میكرد.
او ،صاحب چهار پسر بود :اسماعيل ،ستار ،غفار و عظيم.
در آن زمان در كشــورما و همســایه مــان روســيه اســتبداد حکومــت مــیكــرد .حکومــت
استبدادی روس همان تزار ناميده میشد و بخصوص آذر بایجانيانی كه آنطرف آراز بودند بيشــتر
مورد ظلم حکومــت روس بودنــد وبــه همــين خــاطر از ميــان آذربایجانيــان آنســوی ارس (آراز)
قهرمانانی چون «كرم»« ،نبی» و «فرهاد» برخاســته در مقابــل ظالمــان ایســتادگی كــرده ،مــال
ثروتمندان را گرفته و بين فقرا تقسيم میكردند .فرهاد كه یکی از این قوچاقها كــه قاچــاق نيــز
بودند دوست نزدیک اسماعيل برادر بزرگ ستار بود .فرهاد از طرف حکومت روسيه تحت تعقيب
بود كه فرار كرده و به ایران می آید و در منزل اسماعيل مخفی میشود.
روزی كه فرهاد در خانه ی اسماعيل بود ،حــاكم قــره داغ بــرای خــود شــيرینی در پــيش
حکومت روس ،چند نفر از تفنگ چيان خود را به در خانه ی اسماعيل میفرستد .آنهــا خانــه را
محاصره كرده و به گلوله میبندند .در این حمله فرهاد كشته میشود و اســماعيل را دســتگير و
به تبریز میفرستند.
در تبریز به حکم حاكم سر اسماعيل را میبرند.
این كار برای حاج حسن و پسرش ستار خان گران میآید .حاج حسن میگوید« :ستار ،تــو
باید خون اسماعيل را از حاكم ظالم بگيری!»
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 349 /
روزها گذشت ،ماهها سپری شد و سالها طی شد تا ستارخان بــزرگ شــد و بــالغ گردیــد .او
دیگر جوانی رشيد شده بود و همه بدو «قوچاق ستار» میگفتند.
مظفر الدین شاه در تبریز وليعهد بود .او به همهی كارها دخالت میكــرد ،بــه مــال مــردم
تجاوز می كرد ،به حيثيت مردم ارزشی قائل نبود .چون آدم درستی نبود افرادی هم كــه دورش
جمع شده بودند آدمهای نادرستی بودند.
دور سر او عدهای «قاطرچی» جمع شده بودند .قاطرچیها كسانی بودند كه موقــع یــيالق
و قشالق وليعهد ،قاطرهای مردم را گرد آورده و وسایل وليعهد را بار آنها میكردند و حمل می-
كردند .آنان نيز در هر كاری دخالت میكردند و مردم را مــورد آزار قــرار مــیدادنــد .بســياری از
كارهای ناحق محمدعلی ميرزا نيز توسط همين افراد انجام میگرفت.
روزی بين قاطرچیهای قرهداغ با ميرزا مصطفی فرزند صمدخان در گيری پــيش مــیآیــد.
در نتيجه یکی از قاطرچیها كشته میشود .صمد خان كه از جنایت كاری آنان با خبــر بــود دو
فرزندش مصطفی و احمد را پيش حاج حسن فرســتاد تــا وســاطت كــرده از خــونریزی و اذیــت
فرزندانش جلوگيری كند .حاج حسن ،مصطفی و احمد را به ستار میسپارد تا آنهــا را بــه تبریــز
برده و از اوضاع دور نگهدارد تا ببيند چکار میتواند بکند.
قاطرچیها از این امر با خبر میشوند ،همه گرد آمده باغی را كه ستار و دو پســر در آنجــا
بودند به محاصره در میآورند و چون حمله میكنند و به نتيجه نمــیرســند عــرادهی تـوپ هــم
آورده و باغ را ویران میكنند و ستار هم زخمی میگردد و هر سه را دستگير میكنند.
در این جریان مصطفی و احمد را میكشند و ستار را در نتيجــهی تالشــهای حــاج حســن
آزاد میكنند .اما ستارخان دیگر بعد از مرگ بــرادر و اینــک دیــدن زور گــوییهــای قاطرچيــان،
نفرتش افزون میشود و هر جا كه ممکن میبيند رو در روی ظالمان میایستد و از مظلو مــان و
مردم عادی دفاع میكند.
ستارخان را به همين بهانهها دستگير كرده و در نارین قلعه ی اردبيل زندانی میكنند امــا
بعد از دو سال توسط شخصی به نام هاشم از زندان فرار میكند.
بعد از فرار ،تفنگ به دست گرفته و عليه حکومت یاغی میگردد .او مال طرفداران دولــت
را گرفته و بين فقرا تقسيم میكند .شهرت شــجاعت و دالوری ســتار و طرفــداری او از فقــرا در
شهر میپيچيد.
رضا قليخان یکانی از رشادت و جوانمردی ستار خوشــش آمــده و امنيــت راههــای خــوی،
مرند و سلماس را بدو میسپارد.
ستارخان با لياقت از عهده ی این كار برمیآید.
/ 350فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بعداً به تهران آمده و همراه مأموران حکومتی به مشهد میرود و در این ميــان شــجاعت و
دالوریها نشان میدهد روزی حاكم مشهد ،ستار خان را مأمور دستگيری قاچاقچیهــا وراهزانــان
تركمن میكند .ستارخان این بار نمیتواند آنهــا را دســتگير كنــد حــاكم ناراحــت شــده و بــه او
پرخاش می كند ستارخان از این رفتار برآشفته و به تبریز برمیگردد.
ستارخان در كمک به مردم مضایقه نمی كند ودر ميان جوانان محبوبيت مــییابــد .رفتــه
رفته نفرت او با حکومت به جایی می رسد كه رو در روی مأموران حکــومتی مــی ایســتد .مــردم
تبریز كه انقالب را آغاز كردند او وارد دستههای مبارز گردید و با لياقتهایی كه نشــان داد رهبــر
مردم شد و سردار ملی لقب گرفت .در این داستان ،سيمای واقعی ستارخان ترسيم شــده اســت
ولی عاشيقها یا داستانسراها ،با آب و تابی كه بدان میدهند و اشعاری كه میخواننــد جوانــان را
سرشوق آورده و قهرمانیهای ستارخان را مایهی تربيت جوانان میسازند.
البته داستانهای بیشماری از رشادتهای ســتارخان ورد زبانهاســت وهــر كــدام گوشــهای از
رفتارها و زندگی ستارخان را هدف قرار داده است .در نهایت هم ،این قهرمان بزرگ ملی ،توسط
یپرم خان ارمنی در باغشاه مورد حملهی ناجوانمردانه قرار گرفته ،ترور مــیشــود و ســتارخان از
ناحيهی پا زخمی شده و نهایتا بعر از 4سال بستری ،چشم از جهان برمیبندد.
اصلی و كرم
در ميان داستانهای محـبت ،این داستان عشــقی
جـــای واالیــی بـــرای خـــود دارد .موضـــوع اصــلی
داستان دوستـی ،نزدیکی و ایجاد رفاقت و مهربــانی
ميان دو ملت آذربایجان و ارمنی اســـت و در عــين
حال انتقــاد از عقـــاید خرافـی و كشمکشــهای غيــر
اصــولی مــابين مــذاهب و ادیــان مخــــتلف اســت.
بنابراین تصادفی نيست كه این داستان در ميـــان
مردم ارمنی نيز دارای ارج و قربی است1 .
1
محمد رضا آذرلو ،منظومه هاي آذري ،تهران.1354 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 351 /
داستان بدین ترتيب است 1كه زیادخان ،حاكم گنجه و قاراكشــيش كــه خزانــهدار و وزیــر
اوست هردو در حسرت فرزند میسوزند و میسازند .در نهایت به این تصميم میرسند كه نــذر و
نياز كنند ،غذا بين فقرا تقسيم كنند ،احسان بدهند ،برهنگان را لباس دهند و گرسنگان را غــذا
تا بلکه صاحب فرزندی شوند .ایندو ـ زیاد خان و قاراكشــيش ـ عهــد مــیبندنــد كــه اگــر یکــی
صاحب فرزند پسر شد و دیگری دختر ،آندو را به ازدواج هم درآورند .به هر حال نذر و نيازها بــه
درگاه خدا قبول میافتد و 9ماه بعد زیاد خان صاحب پسر و قاراكشيش صاحب یک دختر می-
شوند .اسم پسر را محمود و اسم دختر را مریم میگذارند .ایندو جــدا از هــم بــزرگ مــیشــوند،
مکتب میروند و تحصيل می كنند .تا 15ـ 16ســالگی هنــوز همــدیگر را ندیــدهانــد تــا اینکــه
محمود روزی مریم را در باغ میبيند .یک دل نه ،كه صد دل عاشق مریم میشــود و بــين آنــدو
معاشقهای به شرح زیر رخ میدهد .پرندهی باز از دست محمود پرواز میكند و در دســت مــریم
مینشيند و مریم پرنده را میگيرد .محمود میگوید:
ای گـوزهل قــيـز ،صد آفــرین اصلينه
آال گؤزلوم تـــرالنـيـمی گــتير وئــر!
مـنم او تـرالنين اووچـــو ـ صــيـادی
آال گـــؤزلوم ،تــرالنيـمی گــتير وئر!
و مریم در پاسخ میگوید :
مـن بـيـليـرم بــو تـرالنـيـن ایـشـينی
كَـرَم ائـيـله ،تــرالنــيـنی گــل آپــار!
تـرالن گـره ك یـئسين اوون دؤشـونـو
كــرم ائـيـلـه تــرالنـينی گــل آپــار!
بعد از همين دیدار نخستين و صحبتی كوتاه ،آندو دل در گرو یکدیگر نهاده ،خود را اصلی
و كرم برگرفته از همين دو بند شعر ـ می نامند .مدتی می گذرد كرم بيمار میگــردد و خبــرش
را به پدر او زیادخان میرسانند .پدر از درد فرزند بیخبر اســت امــا صــوفی ـ دایــهی محمـود از
عشق كرم به اصلی پرده برمیدارد و همه می فهمند كه او عاشيق دختر قاراكشيش شده اســت.
زیادخان قاراكشيش را به حضور میطلبد و مسئله را با او در ميان میگذارد .او نيز خواســتگاری
زیادخان را میپذیرد و بدین ازدواج راضی میشود .قرارها گذاشته میشود .قاراكشيش ســه مــاه
مهلت میخواهد تا تدارك الزم را برای عروسی آن دو مهيا ســازد؛ امــا از ایــن فرصــت اســتفاده
1اصلي و كرم ،تبریز ،كتابخانة فردوسي ،سیروس قمري ،بدون تاریخ.
-اصلي و كرم ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
/ 352فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
كرده ،زن و بچهاش را برداشته و از گنجه خارج میشود .خبر رفتن او از گنجه ،بعــد از ســه مــاه
معلوم میگردد .بيماری كرم اوج میگيرد ،درد و اضطرابش افزون میشــود و در نهایــت بنــا بــه
مصلحت پدر و مادرش ،همراه با دایه اش ـ صوفی برای یافتن اصلی به راه میافتــد .بعــد از ایــن
است كه كرم ساز به دست میگيرد و عاشيق میشود .شهر و دیارها را میگردد ،همه جا را زیــر
پا مینهد و بدنبال اصلی و معشوقش شعر میسراید و در شعرسرایی و سازنوازی ماهر میگــردد
و چون از دل و جان در راه عشق و محبت مایه میگذارد كرم خدا نيز بر دل او افتــاده و عاشــق
حق میگردد و بين مردم به « حق عاشيقی » مشهور میگردد.
قاراكشيش چون از گنجه خــارج مــیشــود راه ارمنســتان در پــيش مــیگيــرد ،ســپس بــه
گرجستان میرود ،از راههای صعب العبور به ارزروم داخل میشود .موضوع اساسی داستان را در
این بخش ،سيرو سفر كرم تشکيل میدهد .او ضمن سير و سياحت ،اشعاری شيوا و مــؤثر مــی-
سراید و با مردم به سخن در میآید .او نه تنها شعرش را خطاب بــه مــردم مــیســراید ،بلکــه او
كوهها ،درهها ،باغها ،راهها ،رودها و ...را مورد خطاب قرار داده و نشان از یار خود میگيرد ،حتــی
رو به ویرانهها میگذارد و شعر میسراید و ساز میزند و آواز میخواند .در این شــعر ســراییهــا،
اوضاع اجتماعی ـ سياسی دوران به خوبی مجسم شده است .او از درد زمانه مینالد ،از ریاكاریها،
دوروییها سخن میگوید ،از سرگذشت پيشينيان میگویــد و در ایــن شــعرها ،فلســفهی حيــات
بازگشایی میشود .كرم در ضمن سفر ،تجربيات خوبی به دست میآورد .یکی ـ دو بار موفــق بــه
مالقات با اصلی میشود كه اوج داستانها در همين مالقاتهاست .امــا تــراژدی داســتان همچنــان
ادامه دارد .اصلی و كرم به سخن مینشينند اما پدر اصلی ـ قاراكشيش ،شب هنگام بــا توطئـه و
دسيسه آن دو را از هم جدا میكند .یک بار قاراكشيش ،كرم را فریــب مــیدهــد و شــب هنگــام
همراه با اصلی آنجا را ترك كرده و كرم را تنها میگذارد .بار دیگر كــرم را دزد و ســارق معرفــی
میكند و مردم را بدانان مشغول كرده ،خود و اصلی از آنجا میگریزند .اما اصلی و كرم بار ســوم
همدیگر را در ارزروم مالقات میكنند .پاشای آنجا چون هنر كرم را میبينــد و از عشــقش آگــاه
میشود ،قاراكشيش را وادار به رضایت و ازدواج آن دو میكند .اما دگمههای اصلی طلســم مــی-
شود .شب زفاف اصلی و كرم نمیتوانند دگمههای لباس را بگشایند .كرم ،قوشــماهای ســوزناكی
میخواند و دگمهها شروع به باز شدن میكنند اما چون به آخرین دگمه میرســد ،دگمــهی اول
دوباره گره میخورد .كرم فغان بر میآورد ،آه عميقی میكشــد كــه آه او شــعلهای گشــته و او را
میسوزاند و خاكستر میكند .اصلی نيز نمیتواند او را خاموش كند ،خود نيز میسوزد1...
1
اصلي و كرم ،به همت سیروس قمري ،تبریز ،بدون تاریخ.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 353 /
اما در تحليل ساختاری این داستان ،مردم چه هــدفی را دنبــال مــیكننــد؟ شــکی نيســت
آذربایجانيان و ارمنيان سدهها و هزارهها در كنار هم زیسته ،برخوردهایی بين آنان وجود داشته،
در عين حال دوستیها نيز عميق بوده است ولی شاید اختالف دین بين آندو گاه كار را مشــکلتر
ساخته است و آیا آفرینش چنين داســتانی از طــرف عاشـيقها و اســتقبال مــردم از آن ،نشـانگر
اعتراض مردم به چنين اختالفاتی نيست؟ اساس داستان اینست كه این دو جوان در حاليکــه بــا
تمام وجود و باور خود به همدیگر عالقه دارند اما دین و دینداران مانع از وصال این دو عاشــق و
معشوق میشوند .در طول داستان میبينيم كه هــيچ مــانعی در راه وصــال ایــن دو جــوان تــاب
مقاومت ندارد و كرم همچون شيخ صنعان مایل به وصال دختر اســت .ســوختنی چنــين كــه در
داستان شاهد آن هستيم دليلش را در اعتقادات كهنــه و كشيشــان كهنــه انــدیش و نماینــدگان
ارتجاع میتوان جست .تمام گناهان در این داستان متوجه قاراكشيش است .اوست كه همواره با
دروغ و تزویر در زیر پردهی دین ،اصلی و كرم را فریب میدهــد .او حتــی بــه وطــن و ســرزمين
مادریش ـ كه در دوران قرون وسطا وفاداری به وطن مفهوم و ارزش خاصــی داشــت نيــز وفــادار
نمیماند .او حتی به دوستش زیاد خان كه عمری را در دوستی با او سر كرده بود وفا نگه نمــی-
دارد .از توسل به انواع دروغها و حيلهها فروگذاری نمیكند ،حتی در آخر داستان كه اوج محبت
این دو جوان را كه یکی دختر خود اوست میبيند و چارهای جز دادن دخترش به كرم پــيش رو
ندارد او را طلسم میكند و راضی به بدبختی و نابودی دخترش می شود اما بــه خــاطر مســلمان
بودن كرم ،حاضر نيست دل به عشق بسپارد كه این نيــز بــرای حفــظ آن آمــده اســت .كــرم در
انتهای داستان ،قاراكشيش را به اصلی چنين میشناساند:
آتان كشيش ،كيلساالری ،كـنـدی وار
حيله گردی ،بيلمک اولمور ،فندی وار
بير دویمهنين هشتاد سگگيز بندی وار
آچيلسين اصلیدن دویمه ،من اؤلدوم1.
اما مردم كه خالق این داستانند بارمز و رازهایی كه در داستان مینهند به چنين اعتقــادات
خرافانی ـ تفاوت مذهب باعث جدایی انسانهاست ـ نفرت خود را از قاراكشيشها نشان مــیدهنــد
ـ در انتهای داستان گورستانی كه مخصوص ارمنيان است به تصویر كشيده مــیشــود .از ســنگ
قبر این دو عاشق و معشوق گلهای سرخ سربرآورده و به سوی یکدیگر آمدهاند اما از قبر كشيش
1
افندیف ،پاشا،آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،باكي1970 ،ص .232
/ 354فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
خاری بر میخيزد و از رسيدن گلهای سرخ به هم ممانعت مــیكنــد .عاشــيقها بــا خلــق چنــين
تصاویری ،كشيشانی این چنين را به لعنت ابدی محکوم میسازند1.
كرم با قهرمان دیگر داستانها از جمله شاه اسماعيل و عاشيق قریب و ...متفاوت است .شــاه
اسماعيل برای رسيدن به وصال یار دست به شمشير میبرد و از شجاعت و دالوریــش مــدد مــی
جوید ،عاشيق قریب از هنر عاشيقی خود بهره میگيرد اما مانع اصلی در سـر راه اصــلی و كــرم،
انسانهای حيلهگری هستند كه در كسوت روحانی ،باعث جدایی انسانها از یکــدیگر مــیشــوند و
كرم سالحی جز حسرت ،ناله و فریاد ،غم و كدر ،نفرین و ناله ندارد .خطابهــای نفــرت بــار او بــه
قاراكشيش بسيار زیبا بيان شده است:
اوجا داغالر باشـين قار آلدی گئتدی
ترالنـين مسکنينی سار آلدی گئتدی
هركيم كی یارسئودی یار آلدی گئتدی
بـيـزیمکی ده قارا گـلدی بـئـله بـاخ!
او سالحی جز ناله و فریاد ندارد و از سرنوشت سياهش می نالد:
ازل بــاشدان قــارا یـازیدیر یازیـم
بـيـر آه چـکسم یـارا یئتر آوازیم ...
كرم در تنهایی میســوزد و مــیســازد .او در ميــان درد و هجــران غوطــه مــیخــورد و كســی از
هيجانات و اضطرابات دلش باخبر نيست .او راهی جز گله و شکایت ،آه و زاری ندارد:
بـير اود قـالخدی اورهگيمدن آليشدی
اودتـوتوبان جـسميم یاندی ،آغـالرام.
ظاليم كشيش یئـنه حيله ائـيلهدی
مـوردار حـيله لرین قـاندیم ،آغالرام.
حـکيم یـوخ ،لقمان یوخ،دردیمی قانا
اریـييبدیـر بـاغـریـم ،دؤنوبـدور قانا
آز قــالـيـبـدیـر كرم اودالنـا ـ یانـا
اود تـوتدو بـدنيم ،یـاندیـم ،آغـالرام.
كرم هنرمندی ماهر ،شاعری شيرینسخن ،عاشيقی دلنواز و عاشقی از جان گذشــته اســت
او عاشق حق (حق عاشيقی) است ،از حيث معنوی ،انسانی صاف و پاكدل ،انساندوست و صــادق
است .او جان خود را فدای وصال یار میكند .اما اصلی نيز دختری است پاك و معصوم ،صادق و
1همان.ص .235
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 355 /
پرشرم .او حيا و ناموس خود را بسيار دوست میدارد ،عشق را میشناسد ،قدر محبــت مــیدانــد
اما اسير خرافات پدر و مادر خویش است ،درد و هجران او یادآور ليلی است كه توان اعتراض بــه
رفتارهای ناشایست پدر و مادر ندارد .پدرش هر جا كه دلش میخواهد او را میكشد و مــیبــرد.
اصلی نيز ریشهی این فاجعهها را نمیبيند .او میپندارد روزگــار و فلــک غـدّار؟! اســت كــه او را
دچار مصيبت كرده و هجران ،سرنوشت اوست:
اصــلی دیيهر ،من ایستهرم اورهكدن
كشيش بـيـزی قـورتارمادی كـلکدن
شيـکایت ائـيـلهرم قـانـلی فـلـکدن،
یازی یازان یـازیـب بـئـله ایـشـلـری1.
هر دو جوان فدای ایــدهآلهــا و آرمانهــای خویشــند .مــرگ ایــن دو جــوان در واقــع مــرگ
جسمانی آنان است و محبت مردم و شنوندگان و خواننــدگان ایــن داســتان ،تــازه بعــد از مــرگ
جسمانی آندو زنده میشود .چهرهی صوفی ـ دایه و رفيق راه كرم نيز بسيار قابل توجــه و تأمــل
است .او دوست صدیقی است كه از عمق اضطرابات كرم بــا خبــر اســت و در راه وصــال ایــن دو
جوان از هيچ فداكاری و ایثار مضایقهای ندارد و در نهایت نيز جان خود را در این راه میبازد.
در داستان اصلی و كرم ،عشق وطن و درد غربت در ترنم است .مفهوم وطن در زبان كرم و
اصلی معنای خاص خود را دارد .هر دو از دوری وطن در عذابنــد ،امــا بــرای قاراكشــيش ،گــویی
وطن معنایی ندارد .كرم در دیار غربت چنين مینالد :
بـولـبــولـلر اوخــور گولـلـرده ،
مـــارالــالر گــزیـر چـؤلـلـرده ،
كـرمم غــریــب ائــــلـــلـرده ،
اصـلی خـــان اوچــون آغـالرام.
او هيچ وقت وطن خود را فراموش نمیكند و با یاد ایل و مردم و ميهنش زنده است:
كـرم دیـيهر ،عـریان قـالـدی بـدنـيـم
من اؤلـنده كـيملر بـيـچهر كـفـنـيـم؟
آنام ،لـه لـه ،یـادا دوشـــدو وطــنـيم
بـيلن یـوخدو ،گؤرسه دئيدی یول منه.
كرم با كوهها و حتی پرندگان در پرواز ،راه وطن میپرسد:
قاتار ـ قـاتار گـؤی اوزونده سوزورسوز
1همان ،ص . 234
/ 356فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
اَیـلن دورنـام ،ایـلـن خبر سورایـيـم.
بـيزیم یـورددان نه خبرلر بيليرسيـز؟
ایَـلن دورنـام ،ایَـلن خـبـر سـورایيم!
قوشماهای كرم در حسرت وطن وقتی بيشتر مؤثر می افتد كــه دچــار مشــکلی مــیشــود.
گاهی سوز دل او را و اضطرابات و هيجانات داخلی او را همراه با توفان محيط یکجــا مــیبينــيم.
وقتی به یاد وطن میافتد برف و كوالك بيداد میكند .چشم ،جایی را نمیبيند .ســرمای طاقــت
فرسا ،صوفی را از كرم میگيرد .صوفی تاب تحمل سرما و برف و كوالك را نداشــته و مــیميــرد.
سوز و نالهی كرم در اینجا به اوج میرسد:
ارزرومـون گدیــيـيـنــه وارانـــــدا
اونـدا دئــدیم قدیر دوالن امان هئی!
بـير طرفدن یـاغمـور یاغار ،بـاد اسر
توتموش هر یانيمی قارا دومـان هئی!
در اینجا ،دردهای او گویی درد مردم است كه با زبان ،كرم بازگو میشود:
ترك ائتميشم آغير ـ آغير ائـليمی
اليمدن آلـدیالر قونـچـا گـولـومی
اونونچون غربته سالدیم یـولـومـی
ائللر آغالر ،وطن آغالر ،یـول آغالر1.
موضوع وطن در این داستان بسيار مطرح میشود و كرم جای ـ جای داستان به یاد وطــن
و مردم وطنش میافتد و گویی به بازگویی درد آنان میپردازد:
قــــارشــی دوران قـارلــی داغـــالر
داغـــالر بــيـزیــم داغـــالرمـــودو؟
آغ بـيـرچـــکــلــی قـــوجــا آنــام
اوغــــول دئــيــيــب آغـــالرمـودو؟
اصلی نيز نه تنها از نظر هيجانات و اضطرابات درونی چيزی از كرم كــم نمــیآورد ،از نظــر
تعریف وطن و ایل و مردمش نيز همچون كرم حساس و وفادار اســت .اصــلی در اشــعار خــود از
طبيعت زیبای آذربایجان ،از كوهها ،رودها ،چمن زارها ،باغها و بستانها تعریف میكند .او نيــز بــا
طبيعت و كوهها به سخن مینشيند:
باشين اوسته شاهين ـ شونقار سسلهنير
1
اصلي و كرم ،سیروس قمري ،تبریز ،بدون تاریخ ،ص .57
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 357 /
آلویز داغی ،هــئچ اسکيلمز دومـانين؟
اتـگـيـنده قـویون ـ قــوزو بسـلهنـير
آلویز داغی ،هـــئچ اسکيلمز دومانين؟
اصلی از كوهها سخن میگوید ،كوههایی كه اجازهی ورود به اشغالگران و یاغيان نمیدهد
سينهنده خارالنميش نملی قـار اولـور
آلت یانـينـدا باغـچا اولور ،بـار اولـور
آلـما اولـور ،هئيوا اولـور ،نـار اولـــور
آلویز داغی ،هـئـچ اسـکيلمز دومانين؟
اوجا ـ اوجا قایان ،یاستی دؤشون وار
شيرین ـ شيرین اؤتن ترالن قوشون وار
كرم كيـمـی نـه بــاللـی بــاشـن وار
آلویز داغی ،هـئچ اسکيلمز دومانين؟1
در این داستان ،وضع اجتماعی ـ سياسی دوران و نگرش مردم نسبت بــه اعتقــادات ،وضــع
معيشتی مردم ،اوضاع شهرها و راهها و ...بخوبی تجسم یافته اســت .كــرم در حاليکــه بــه دنبــال
اصلی از راهها میگذرد با كوهها و دشتها سخن میراند .او ،در سر راه به ویرانهای برمیخورد كه
زمانی شهری آباد بوده و امروز بخاطر جنگهای فئودالها به ویرانهای تبدیل شده است:
اوچ یوز آتميش چشمهلریم آخـاردی
گؤزه للریم سيرانـگـاهـا چـيـخـاردی
هـر خانـيما اوچ یـوز دوه سيـغـاردی
باخيرسانمی خان یـئـرینده داشـيما؟
حوادثی كه در طی راهها بر سر كرم میآید و او در این برخوردها شعر میسراید فلســفهی
حيات ،بينش اجتماعی ،اوضاع سياسی ،وضع اقتصادی مردم زمانه تصویر میشود .در یک مــورد،
در گورستان به جمجمهای برمیخورد و با آن به صحبت مینشيند و از او چنين میپرسد:
تـوتماز ایدین بـير فـقـيـریـن الينی؟
سـورمازایدین یوخـسولالرین حالينی؟
حرام ـ حالل قـازاندیغـين مـالـيـنی،
بـو فانی دونيا دا تـؤكموش گئدیرسن.
1افندیف ،آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،باكي ،1970 ،ص . 340
/ 358فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
داستان اصلی و كرم ،داستان رفاقت ،وفا ،صداقت ،دوستی ،عصمت ،پاكی و نجابــت اســت.
درد و رنج مردم در آن مترنم است .جدایی و هجران ،فقرو مسکنت؛ بيچارگی و بــدبختی مــردم،
حيلهگری و تزویر طبقات باالی جامعه از زبــان عاشــق و معشــوق بيــان مــیشــود .آنــدو فــدای
ناآگاهی ،دو رویی و بیانصافی ارتجاع هستند و این بينوایی و درد از زبان هر دو ـ اصــلی و كــرم
بازگو میشود.
داستان اصلی و كرم یکی از داستانهای عشقی است كه در ميان همهی خلقهای ترك زبان
ـ تورك ،توركمن ،اوزبک ،قزاق و ...همچنين خلق ارمنی پخش شده و معروف است .عاشـيقهای
بسياری در طول سدهها ،این داستان را بــرای خلــق تعریــف كــرده و اشــعارش را بــا ســاز و آواز
خوانده اند .نخستين بار «م .الياس» تاجر تبریزی اشعار اصلی و كرم را در كتابچهای كه در سال
1721م نوشته است به همراه اشعار نسيمی ،فضولی ،قوسی ،امانی و دیگران ثبت كــرده اســت.
در سال 1899م .رادلف عالم مجار و ی .كونوسون دیگر محقق آثار آذربایجانی در مجموعــهای
تحت عنوان «نمونههای ادبی طایفههای ترك» 133بند از اشعار مربوط به داستان اصلی و كرم
را گردآوردهاند .رادلف در این كتاب مقدمهی عالمانهای نوشته است .سلمان ممتاز ادیــب بــزرگ
آذربایجان نيز تحقيقات جامعی در این باره به انجام رسانده و كرم را همچون ساری عاشـيق ،بــه
عنوان یک شخصيت حقيقی مورد بررسی قرار داده است 1.برخی از ادیبــان كــرم را اهــل گنجــه
دانستهاند و برخی دیگر او را از قاراباغ میدانند .در هر صورت اكثریــت محققــان اصــلی و كــرم،
سرایش و آفرینش این داستان را به قرن 17ميالدی میرسانند .یکی از محققان برجستهی ایــن
عرصه ،مختوم قلی قارایف در كتاب « محبته خالق آبيده سی» این داستان را در مقابله با مليــت
گرایی ارزش گذاری كرده است تا فاصله ی آذربایجــان و ارمنيــان را بــه هــم نزدیــک ســازد .در
حاليکه ج .اؤز تئللی داستان اصــلی و كــرم را كــاراكتر افســانه وی دانســته و بيــرون از دایــرهی
واقعيت به حساب آورده است .در ســال 1968نيــز خ .یوســفاف ادیــب آذربایجــان در بررســی
اصلی و كرم ،آنرا افسانهی آفتاب و ماه به شمار آورده و نتوانسته است تاریخ آفرینش آنــرا پــيش
بينی نماید .اما این مؤلف تاریخ آفرینش این اثر را به دوران پيش از اسالم منسوب مــیدارد كــه
در طول سدههای متمادی ضمن تغييرات اساسی به شکل امروزین به دست ما رسيده اســت .بــا
اینحال ،او معتقد است با همهی این تغييرات سوژهی اصلی داســتان تغييــر نکــرده و بــه فــرم و
شکل تازهای به دست ما رسيده است .در هر صورت این عالم فرم اسطورهای آنرا قبول دارد2.
1آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،ص . 342
2افندیف ،آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،همان ،ص .343
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 359 /
ميرعلی سيد سالمت 1اندیشمند آذربایجانی این داستان را تماماً جزو داستانهای اساطيری
میشمارد و معتقد است سيماهای مختلف این داستان شخصــيتهــای ميتولــوژیکی هســتند از
جمله قاراخان كس دیگری غير از تانری نيست ،زیادخــان الهــهی روشــنایی و قاراملــک الهــهی
ظلمت بوده؛ اصلی ،نشانگر ماه و كرم نيز سمبل خورشيد است .عالمان بســياری از ذوق و هنــر،
اندیشه و علم خویش بر روی این اثر كار كرده و نظرات ارزشمندی ابــراز نمــودهانــد 2.والدیميــر
پراپ و آرتور كریستين سن و دیگران نظرات علمی و هنری جالبی در خصوص این داســتان بــه
ميان آوردهاند و موسيقيدان بزرگ آذربایجــان اوزئييــر حــاجی بيگلــی در ســال 1913بــا خلــق
اوپرای اصلی و كرم ،توجه عالميان را به خود معطوف ساخته است.
3
عاشیق قریب
عاشيق قریب یکی دیگر از داستانهای عاشقانه (یا محبت داستانی) آذربایجان است كــه در
ميان دیگر ملل ترك زبان و دیگر ملتهــای همســایه ماننــد تـــركهای آنــاتولی ،تــركمن ،ازبــک،
گرجی ،ارمنی و دیگران از شهرت خـاصی برخـوردار است .این داسـتان را عاشيقـــها بــا ســاز و
آواز اجرا كرده و از هنر موسيقی ،شعر ،رقص بدان میافزاینــد .ایــن داســتان در ميــان ملتهــای
آسيای ميانه نيز معروف است.در این منظومه ،عالوه بر هنر عاشـيقی و داســتان ســرائی ،اوضــاع
خاص قرون وسطا و طرز معيشت و نحوهی اندیشــه و احســاس انســانها مــنعکس شــده اســت و
نشانگر دوران خاصی از تاریخ ملت ماست .غربت ،دوری از وطن ،ترك وطن برای كسب درآمد و
مسائلی از این دست ،بنمایهی بسياری از داستانهای معروف و درد عمومی مردم در مقطعی از زمــان
بوده است .این داستان نيز جنبهی عمومی یافته و خواستها ،نيازها ،آرزوها و آمال مردم را باز تابانيــده
است.
عاشيق قریب از داستانهای برجسته و معروف در ميان مردم است و ضربالمثلهای چنــدی
در خور این داستان ورد زبانهاست .موضوع اصلی آن كه هيجان اصلی داســتان روی آن متمركــز
شده است «رفتن عاشق به مراسم عروسی معشوقش بــا دیگــری» در داســتانهای ملــل مختلــف
جهــان وجــود دارد و بنــا بــه تحقيــق فولکلورشــناس معاصــر پروفســور «ن .ف .سومتســو» در
داستانهای مردم یونان ،آلمان ،انگليس ،بلغارستان ،دانمارك ،فرانسه ،پرتغــال ،چــک ،اســلواكی و
دیگران وجود دارد و مهمتر از همه اینکه داستان معــروف « اودیســه» از «هــومر» داستانســرای
بزرگ یونان ،بر پایهی چنين موضوعی بينانگذاری شده است و نکتــهی جالــبتــر آنکــه ،همــين
1میر علي سید سالمت ،اصلي و كرم ،تهران.1384 ،
2م .كریمي ،اصلي و كرم ،فصلنامه آذري ،شماره .1385 ،13
3م .كریمي ،منظومه هاي آذري ،تهران.1354 ،
/ 360فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
موضوع پيش از داستان عاشيق قریب در كتاب قدیمیتر دده قورقود -داستان با مسی بيرك بــه
چشم میخورد .اصل داستان به این ترتيب است كه رسول ـ قهرمان داســتان ،بــرای بــه دســت
آوردن سوگلی محبوبش مجبور میشود از وطن خود بيرون آمده و به تجارت و سياحت بپــردازد
و در این راه با مشکالت متعددی روبرو گشته ،فلذا مدت زمان این ســفر بــيش از 7ســال طــول
میكشد .دشمنان رسول كه اینک به عاشيق قریب معروف شــده اســت و جــزو رقيبــان عاشـيق
قریب بودند برای به دست آوردن سوگلی قریب به حيلههای مختلف از جمله دروغگویی متوسل
میشوند و چنين خبری میسازند كه عاشيق قریب مرده است .اما دختــر كــه نــامش شــاهصــنم
است این خبر را باور نمیكند و در انتظار برگشتن عاشيق قریب مینشيند .چــون ســالها از ایــن
حادثه میگذرد دخترك را وادار به ازدواج می كنند .عاشيق قریب كه از این واقعه بــا خبــر مــی
شود راه 40روزه را با كمک نيروهای خارق العاده ظرف 3-2روز طی میكند و خود را به وطــن
میرساند و با لباس عاشيقی و به عنوان خواننده و عاشيق وارد مجلس عروسی میشود .نخست،
كسی هویت او را نمیشناسد اما با هنرنمایی او ،كم كم شناخته میشود و همه پی می برند كــه
عاشيق كسی جز رسول ـ همان عاشيق قریب نيست .بنابراین رقيبــان و دروغگویــان رســوا مــی
شوند و به سزای اعمالشان میرسند1.
چنين مضمونی در ميان ملتهای مختلــف وجــود دارد و در داســتانهای آذربایجــان ،چنــين
مضمونی با اختالفی كم و بيش در چندین داســتان بــه چشــم مــیخــورد از جملـه در داســتان
شاهزاده ابوالفضل میتوان عين همين مضمون را یافت .گذشته از مضمون داســتان ،نــام قریــب
تصادفی نيست بلکه كام با مسما است و به اوضاع و شرایط سياسی ـ اجتماعی زمــان بســتگی
دارد .نام او تعمداً غریب انتخاب شده است زیرا در قرون وسطا غریبی از بالیای خانمانسوز مــردم
بوده است چونکه قهرمانان با جان و دل به وطن و ميهن خویش دلبسته بودهاند بنــابراین كــوچ
كردن آنها یا تبعيد از وطن ،عذاب و شکنجهای دردناك به شمار میآمــد .بــا ایــن توصــيف نــام
قریب ،نمایانگر حالت عمومی سختی اوضاع اجتماعی به حساب مــیآیـد .در ترانــههای عاميانــه،
بایاتیها ،افسانهها و مثلها به غریب بودن ،یکــه و تنهــا بــودن بــه وفــور برخــورد مــیكنــيم و در
داستانهای مردمی ،غربت ،حسرت ،انتظار ،معانی پر ارزش و مؤثری دارند .عاشيقها ،ســرزمينهای
مختلف را زیر پا مینهند و در حاليکه سازی به دست دارند به والیات مختلف سفر میكننـد ،بــا
حوادث گوناگون مواجه میشوند و پس از آب دیده شدن و مبارزه با انواع مشــکالت كــه در ســر
راه با آنها روبرو شدهاند به وطن باز میگردنــد .ســفرهای عاشـيق والــه ،خســته قاســم ،عاشـيق
قوربانی ،علسگر ،مولآل جومما و دیگران سرشار از حوادث شگفت انگيز و هيجانآميز است .آنــان
1عاشیق قریب ،سیروس قمري ،تبریز ،بدون تاریخ.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 361 /
دیار به دیار ،اوبه به اوبه ،روستا به روستا میگردند ،برای همزبانان خود داستان میسرایند ،شعر
میخوانند ،شادیها میآفرینند ،در عين حال پولی نيز به دست میآورند.
پدر رسول ـ "عاشيق قریب" -مرد ثروتمندی است ولی رسول چشم طمــع بــه مــال پــدر
ندارد .او روی پای خود میایستد .پدر شاه صنم ـ كه نامش خواجه صنعان است مردی ثروتمنــد
و طمعکار است و كار را برای رسول سخت میكند زیرا برای ازدواج با دخترش ،شرط میگــذارد
كه رسول به عنوان شيربها 40 ،كيسه طال به او بدهد .اما رسول این مقدار را ندارد و از پدر خود
نيز نمی گيرد .او میبایست متکی به خود باشد .روند داستان نشانگر اینست كه اگر عشقی پــاك
و درونی باشد هيچ مانعی همچون فقيری ،نا برابری اجتماعی و غيــره نمــیتوانــد وصــال عاشــق
ومعشوق را سّد نماید .هنر وزینت مرد در مال وثروت او نيست بلکه ســخن ،علــم ،عقــل وكمــال
اوست .هنر وكمال او برتر از ثروت و پول است.
در هر حال فقر و بی پولی ،رسول را وا میدارد تا وطن خویش را ترك گوید و برای كســب
40كيسه طال راه غربت را در پيش بگيرد .برای خداحافظی پيش محبوبش شــاه صــنم مــیرود.
شاه صنم 40كيسه طال به دست آورده است .آنها را به رسول میدهد تا او نيز به پــدرش داده و
او را خواستگاری كند .اما این حركت خوشایند رسول نيست .بــه او برمــیخــورد و بــا صــالبت و
متانت بيان میكند كه او بایستی با دسترنج و لياقت خویش این ثروت را تهيه كند .بنابراین می
بينيم كه قهرمان داستان به همان اندازه كه ساده و صميمی است همانقدر نيز با غرور و شهامت مــی
باشد .در سيمای عاشيق قریب ،سخاوت ،مردانگی ،وطنپرستی ،اومانيسم ،عشقی با شکوه ،صــداقت و
دیگر اعمال نيکو مقدس شمرده میشوند و عاشيق قریب تمثيل گر این خصوصيات است.
داستان از تبریز شروع می شود .مشخصهی اصــلی داســتان جــدایی از دیــار ،دوری از یــار،
حسرت وطن ،غم و اندوه غربت است و عاشق از هجر مینالد ،در حسرت دیدار یار مــیگریــد و
هر جا كه پا می نهد بوی وطن نمییابد .او بعد از جداشدن از تبریز ،حتی در زیبــاترین شــهرها
نيز به یاد وطن ناله سر میدهد:
كـيمـسهنه یـوخ حاليم یارا بيلـدیـره كـيمیميـز وار بـوردا بـيـزی دیندیره
رسـول قـاال بـوردا یـارالـی ،داغــالر!1 قورخوم بودور تـوفـان بـيـزی اؤلـدوره
در دیار غربت ،اشعار سوزناكی توسط قریب خوانده میشود كه البته این اشعار شــرح حــال تنهــا
عاشيق قریب نيست بلکه زبان دل هزاران آذربایجــانی افتــاده در دیــار غربــت اســت كــه درســاز
عاشيق قریب نغمهگر میشود و معنای عميق اجتماعی دارد .در بسياری از شعرهایی كه در ایــن
داستان توسط عاشيق خوانده میشود غربت و غریبی مترنم است:
1آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،ص .238
/ 362فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
آی جماعات ،هئچ كس قریب اولماسين
قـریـبـلریــن ایـــشــی آه و زار اوالر.
قریب دینسـه یئر به یئردن قيـنـارالر
یئرلی دیـنـسـه ائـلـلـرینه جـار اوالر.
قریبين اوزونـه قــاپـی آچـيـلـماز،
یاخشی اولـسا یامانالردان سئچيلمز.
اوزو گولمز ،قـاش -قاباغی آچيـلماز
بـوگئن دونيا ،اونون اوچون دار اوالر.
در برخی از صحنههای این داستان ،به گونهای دیگر سيمای كرم تصویر میشود و قریب نيز
همچون كرم به ساز خود پناه میبرد و گاه اشک بر چهره میریزد .او در دیار غربت به یاد وطن،
مادر ،خواهر و سوگلیاش اشک حسرت میریزد و اشعاری كه بوی تند غربت مــیدهــد بــر ســاز
خود می اندازد .گاه این غربت رنگ اجباری بودنش را تندتر میســازد گــو اینکــه قهرمــان دیگــر
اميدی به بازگشت به وطنش را ندارد:
آیریلدیم ائليمدن ،چيخدیم قـربـته
آغالرام ،سيزالرام ،كيمسهم یوخ منيم.
قـریب اولوب دوشدوم دیلدن دیـللره
آغالرام ،سيزالرام ،كيمسهم یوخ منيم.
گـنـج یاشيمدا ترك ائيلهدیم وطنم.
قوربت ائـللر اولوب مـنـيم مـسکنيم
گؤزو یا شـلی ،گؤزو یـولدا صـنـميم
آغالرام سيزالرام ،كيمسهم یوخ منيم1.
شاه صنم محبوبه عاشيق قریب نيز سيمای برجستهای از عشق و صداقت و دلدادگی است.
او نيز همچون اصلی ،زندگی خود را در طبــق اخــالص نهــاده و فــدای محبــت صــاف و تميــز و
صداقت عشق میكند .او هفت سال تمام بر دوری و جــدایی قریــب تحمــل مــیآورد و متحمــل
عذاب و اذیتهای بيحد میگردد .او نيز همچون دیگر داســتانهای آذربایجــان از هنــر شــعر بــرای
بيان اضطرابات و هيجانات داخلی خویش سود میجوید حتی پيش مــادر ،زبــان بــه گالیــه مــی
گشاید؛ مادر شاه صنم در جدایی این دو جوان مقصر بوده است او نيز همچون خواجــه صــنعان،
1پاشا افندیف ،آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،باكي ،1970 ،ص .240
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 363 /
رسول را به غربت فرستاده است .بنابراین گالیهی شاه صنم از مادرش در عــين حفـظ اخــالق و
پاكيزگی رفتار ،بسيار منطقی و زیباست:
ساریليقـدا حـيـوانـالردان ساریـيام،
اسميم پاكدیر ،الپ سودان دا دورویام،
وئـرمهسهز ده من ،قریبين یـاریـيـام،
آنـا ،من یـازیـغی نـه دیـندیریرسن؟
شاهصنم نيز روزگار خوشی ندارد ،او نيز در حسرت دیــدار و وصــال یــار اســت .از وضــعيت
سنگينی كه پدر برای آنان تکليف كرده است رنج میبرد و روزها را با عذاب و درد ســپری مــی-
سازد .زندگی بدون قریب برای او سخت و تلخبار است و گاه مرگ را پيش چشــم خــود تجســم
میكند .البته شاه صنم همچون مردم قرون وسطا ،گناه را به گردن قضــا و قــدر مــیانــدازد و از
سرنوشت خود مینالد و در عين حال اميد به بازگشت قریب را از دست نمیدهد:
سن گـؤر گيلن بير قضانين ایشيـنی
آخيردیر دیدهمين قـانـلی یـاشيـنی
غـسالالر دوزهنده قـبـيـر داشيـنـی
داشالر دوزولمهميش قریب گـلئيدی!
گؤللرینده اوزمک اوچون سونام جان،
عشقين آتشينده یاندی سينهم جـان،
بير قاپيدان چاغير ایدی :صـنم جان!،
ائلدن اوزولمهميش قریب گـلئـيدی!
من صنمم ،جاندان ـ باشدان كئچنده،
اجــل كؤیـنهیينی مـنه بـيچـنــده،
چاناق -چاناق زهـرلری ایــچـنــده،
گؤزلر سوزولمه ميش قـریب گلئيدی!
در این آه و نالههای فردی و شخصی میتوان نالهی اجتمــاعی را نيــز مشــاهده كــرد .شــاه
صنم با سردادن نالههای سوزناك خویش ما را به دوران فئوداليزم میبرد و از زندگی و موقعيــت
انسانها در آن شرایط باخبر میسازد .به هر حال پایان شب ســيه ســپيد اســت و بعــد از اینهمــه
جدایی و حسرت ،روز وصال میرسد و دردها درمان مــیشــوند؛ آنگــاه حيلــهی مکــاران و دروغ
ریاكاران برمال خواهد شد .وقتی عاشيق قریب به وطن بر میگردد و به شاه صنم میرســد آنــدو
از گذشتهها میگویند و حيلهی فریبکاران را رو میكنند همانگونه كه شاه صنم رو میكند:
/ 364فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
سنی منه «اؤلـدو» خـبـر وئردیـلـر،
جييهرجيييم دليک ـ دليک دلدیلـر،
آزارلی دردلری جـانـا سـالــدیـــالر
یـار ،سن گـلدیگينی ایندی آنـالدیم.
دوتـدوم سنين اوچـون ایللرله یاسی
آغـالتـدیم دوستالری ،بوتون اوناسی،
مـوژدهیله سيليندی كؤنلومون پاسی،
یـار ،سن گلدیگينی ایـندی آنـالدیم.
اولـمـوشـدوم هـميشه زیندان قوناغی،
آتـماز ایــدیم هــئـچ طـرفـه آیـاغی،
حاضيرایـدی مـنـده زهـر چــانـاغـی،
یـار ،سن گـلدیگينی ایـندی آنـالدیم.
در این داستان ،سيمای تک به تک قهرمانان همچون یک رمان معاصــر آشــکار مــیشــود.
سيمای مادر همچون دیگر منظومههای آذربایجان به صورت پاك و مقــدس بــه تصــویر كشــيده
شده است .مادر قریب برای سعادت فرزند خویش آمادهی همه گونه فداكاری و جانفشانی اســت
و عمق محبت مادری را نسبت به فرزند خویش نشان میدهــد .او بــرای ســعادت و خوشــبختی
فرزندش همه گونه عذاب و اذیت را به جان میخرد و به زیبایی تمام تحمل میكند امــا تحمــل
دیدن ،حتی شنيدن ناراحتی فرزندش برای او سخت است .قلــب و دل مــادر ،درد و رنــج مــادر،
هيجان و اضطراب مادر ،محبت و صداقت مادر در جای ـ جای داستان احساس میشود و تــأثير
عميقش را بر شنونده میگذارد؛ نام مادر قریب بانوست و اسم با مسمّایی نيز دارد .او درد فرزنــد
را خطاب به مردان و خانها بازگو میكند:
بــيـر ســـؤزوم وار آقــاالرا ،خـانـالرا
گؤزدن اولدوم اوغولـ اوغول دئيه من !
قوربان اولـوم خـبـر وئـرهن جــانـالرا
گؤزدن اولدوم اوغول ـ اوغول دئيه من!
من بانویام گئجه ـ گوندوز هئیلهرم،
هـر كسدن قـریبين ایـگين اییلهرم،
اونـدان سونـرا بو دونـيانی نـئيلهرم؟
گؤزدن اولدوم اوغولـاوغول دئيه من!
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 365 /
مادری كه یک لحظه از یاد فرزندش جدا نمیشود آنگاه كه خبر آمدن قریب را مــیشــنود
سر به آسمانها میساید و خود را به مراد رسيده میداند و با اشــعاری شــاد ،خوشــحالی و ســرور
خود را به زبان میآورد:
چوخ گـؤزلـهدیم بو یئرلرین یـازینی
اوغلومون اوچورتدوم من شاهبـازینی
امانت ساخـالدیـم قـریب سـازیـنی
چوخ عـجب گليبدی قـریبيم منيم.
یکی دیگر از سيماهای جذاب و دوست داشتنی داستان ،خواهر عاشيق قریب است .او نيــز
از درد فراق برادر ناله سر میدهد:
فلک بير داش سالدی ،یاردی باشيمی
آغـيـيا دؤنـدهردی حـالل آشـيـمی...
تمام خصوصيات زیبا و مثبت را در عاشق و معشوق ـ عاشيق قریــب و شــاه صــنم ـ مــی-
بينيم حقيقت ،صداقت ،عدالت ،زیبائی ،انساندوستی ،وفای به عهــد ،تجســم خــود را در ســيمای
قهرمانان مییابند.
در این داستان ،همچون رمانهای معاصر ،روحيهی قهرمانان به تصویر كشــيده مــیشــود و
آنگاه رفتارشان نمایانگر باطن و درونشان میگردد .اشياء ،مکان ،زمــان و دیگــر عناصــر داســتان
بخوبی تصویر میشوند ،از جمله عاشيق قریب اهل تبریز است .تبریز با آن موقعيتی كه در قرون
وسطا داشت تصویر میگردد ،شهری است تجاری و دارای بــازاری پررونــق .چــه بهتــر كــه ایــن
تصویر را از اشعار همين داستان بازگو كنيم:
تبریـزین اطرافـی داغـدی ـ مئشهدی،
ایچينـده اوتـوران بـيـگدی ـ پاشادی،
سککيزمين محله ،بئش مين گوشهدی،
چارسوسو ،بـازاری ،یـولـو تـبـریزیـن.
دویـوسـو گـيـالندان اكيليـر گـلـيـر،
قـویونـو مـوغـانـدان سئچيـلير گلير،
هنددن ،هندوستاندان تؤكولور گـلـير،
دارچينی ،ميـخـکی ،هئلی تـبریـزین.
پهلوانالر كيسوت گـييهر یـاغالنـيـر،
گـلـن بـزیـرگـانـالر اوردا ساخالنـير
گونده اوچ یوز آلتميش یوكو باغالنير
/ 366فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گئدیـر آل عـثمانا مـالی تـبـریزین.
همانگونه كه میبينيم تبریز به عنوان مركز تجارت و محل داد و ستد ،شــهر گردشــگران و
سياحان تصویر میشود امــا اصــفهان جنبــهی منفــی دارد از آن جملــه راهزنــان ،گردنــهگيرهــا
اصفهانی هستند كه مال و ثروت بازرگانان را به سرقت میبرنــد .تبریــز بــا آل عثمــانی رابطــهی
خوبی دارد و همهی این تصویرها ،اوضاع آذربایجان را در قرون وسطا عيان میسازد.
1
عباس و گولگز
یکــی دیگــر از منظومـــههای عاشـــقانه در
ميـــان داســتانهای عاشــيقها ،داســتان عاشــيق
عابباس و گولـگز است .این منظومه بخـاطر بيــان
ایـدهها و آرمانهـای مردم و خلق صحنههای بدیع
داســتانی ،جــای واالیــی در ميــان عاش ـيقها دارد.
واریانــتهــای مختلفــی از ایـــن داســتان توســط
عاشيقها روایت شده و گردآوری شده است .بنا بــه
تحقيــق پروفســور محمدحســين تهماســب ،دو
واریانت معتبر از این داستان در دســت اســت كــه
در یکــی ،شــاه عبــاس صــفوی بــه عنــوان شــاهی
عدالت گستر مطرح شده است كه به كمک عاشق و معشوق می آید .داستان از ایــن قــرار اســت
كه پری خانم سوگلی عاشيق عابباس را به حرمســرای شــاه بــردهانــد و عاشـيق عاببــاس ســربه
شورش برمیدارد و قيام به پا میسازد .سربازان او را دستگير میكنند و پيش شاه میبرند .شــاه
عباس وقتی از حقيقت و صداقت آن دو مطلع میشود آندو را آزاد كرده و به كام میرساند.
اما در واریانت دیگر ،شاه عباس همان چهرهی تــاریخی خــود را دارد كــه زنــان و دختــران
شهرها را گرد آورده و به زور شمشير و نيزه برای خوشگذرانی شاه به حرمسرا میبرنــد .مــردان،
پدران و برادران این زنان و دختران عصيان كرده و به كــاروان شــاه عبــاس هجــوم مــیآورنــد و
دختران را آزاد میكنند.
ناگفته نماند كه تنها در این داستان نيست كه شاه عباس دو چهرهی متفاوت از هم دارد
بلکه در بيشتر داستانهای آذربایجان چنين تصاویری از این شاه ترسيم مــیگــردد كــه در یکــی
1م .كریمي ،منظومه هاي آذري ،تهران.1354 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 367 /
عادل و شجاع میباشد وبرای اطالع یافتن از حال و روز مردم فقير ،لباس درویشی به تــن مــی-
كند و شهر به شهر ،كوچه به كوچه میگردد و به چشم خود حال و وضع مردم را بررســی مــی-
كند و چون به دربار بر می گردد دستور میدهد تا به رفاه مردم برسند و افــراد ســياه جامعــه را
نيز به سزای اعمالشان میرسانند.
چهرهی دیگــر شــاه عبــاس ،خشــونتآميــز و ظــالم اســت .او بــه خــاطر منــافع شخصــی،
خوشگذرانی خویش از هيچ ظلمی روی گردان نيست .بخاطر منافع شخصی است كه تشــکيالت
مخوف و مخفی اطالعاتی مانند شاهسون ترتيب میدهد تا چشم و گــوش او باشــند و مخالفــان
حکومت را به عرض سلطان برسانند و گاه خود به مقابله با مردم برخيزنــد .شاهســون در تركــی
معنای شاه دوست میدهد و این قبيله دست ساختهی شاه عباس دانسته میشــود .بــه هرحــال
چنين سيمایی در فرهنگ مردم وجود دارد و بنا به نوشته ی پروفسور تهماســب واریانــتهــایی
چند از این نوع ثبت و ضبط شده است .چنين وضعی در مورد سيمای اسکندر نيــز وجــود دارد.
اسکندر مقدونی در داســتانهای آذربایجــان دو چهــرهی كــامالً متفــاوت دارد .در یــک واریانــت،
اسکندر فيلسوفی جهاندیده ،مهربان و عاقل است كه هر كاری را بر اساس منطق انجام میدهــد
و به دنبال عدل و عدالت است .در این نقش ،اسکندر گاهی مثل یک پيامبر به تصویر در میآید.
اما در واریانتی دیگر ،اسکندر اهریمنی است در لباس آدميت .او حتی شاخ دارد و از هيچ ظلم و
ستمی در حق مردم مضایقه ندارد .ناگفته نماند كه اســکندر نامــهی شــاعر بــزرگ آذربایجــان ـ
نظامی گنجوی برگرفته از داستانهای مردمی آذربایجان است و به زیبایی تمام از ایــن فرهنــگ
در تدوین این اثر بهره گرفته است1.
-داستان گولگز و عابباس براساس مبــارزهی وطــن پرســتانه ی مــردم آذربایجــان برعليــه
حکومت و جور شاه عباس پایهگذاری شده است 2.وضع فالكت بار مردم در این منظومه طــوری
ترسيم شده است كه زحمتکشان جامعه از گرسنگی رنج میبرند و قدشان در برابر ســتم شــاهی
خم میگردد و انواع ماليات برگرده ی مردم سنگينی میكند .شاه عباس حتــی در ســرزمينهایی
كه فتح میكند با مردم باقهرو زور رفتار میكند و در مسير راه خود ،آبادیها را ویران مــیســازد،
پلها را خراب میكند و به قتل عام مردم اقدام میكند .در این داســتان چنــين چهــرهای از شــاه
عباس ترسيم گشته است بطوریکه قبيلهای به نام «چاقيرلی» به خاطر قيام عليه شــاه ،بــه كــل
قتل عام میشوند و كسی از این قبيله را زنده نمیگذارد.
1م .كریمي ،نظامي گنجوي ،تهران.1382 ،
2ح .صدیق ،عاشیقالر ،همان.
/ 368فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
طبيعی است كه شاه عباس حداقل در آفریدههای مردم عادی به صــورت ســتمگر و ظــالم
ترسيم گردد زیرا در زمان او ،آذربایجان موقعيت برتــر خــود را از دســت داد ،پــيش از او ،تبریــز
پایتخت امپراتوری ایران بود و هزاران هزار صنعتگر ،هنرمند ،عــالم و غيــره در ایــن شــهر جمــع
شده بودند كه با روی كار آمدن شاه عباس همهی این بزرگان پراكنده میشوند .عــدهای جــالی
وطن میكنند ،عدهای به زور به پایتخت نوبنياد شاه عباس ـ اصفهان كوچانده میشوند .عــدهای
نيز در زندانهای او بسر میبرند .بنابراین این داستانها كه قرنها در دل مردم جا باز كــرده ،حــرف
دل مردم را بازگو كرده است .پس روحيات مردم ،عالقه یا نفرت مردم در این داستانها بــه زبــان
رانده می شود .حتی لباس درویش پوشــيدن شــا ه عبــاس نيزترفنــدی بــيش نيســت .او ،لبــاس
درویشی پوشيده است تا دشمنان را خود به عيان ببيند و یا به دليل خرافهپرست بودن بــيش از
حد شاه بوده است كه چون منجمان بدو گفته بودند در فالن ماه ،بالی آسمانی بــر دربــار نــازل
خواهد شد ،او یکی از دشمنان خود ،یوسف نامی را بر تخت خود مــی نشــاند و خــود بــه لبــاس
درویش در میآید تا بالها بر جان دشمنش یوسف برآید!! همــين یوســف اســت كــه بنــای عمــران و
آبادانی شهرها را میگذارد ،هزاران كاروانسرا در جادهها درست می كند ،پلها میسازد ،مســاجد بــر پــا
میكند و آبادانی بجا مانده از این دوران نه ساختهی شاه عباس كه ساختهی یوسف شاه است1.
در این داستان مأموران شاه عباس در شهرها ،قصبهها ،حتی روستاهای دور افتاده نيــز بــه
جان مردم میافتند و جار میكشند كه هر كسی در خانه دختر ،عروس یا زنی دارد كه بــين 12
تا 20سال دارند باید خود را به مأموران و فرستادگان شاه عبــاس معرفــی كننــد .ایــن مــأموران
دختران جوان را از دست پدران ،برادران و شوهرانشان گرفته و به حرمسرای اصفهان مــیبرنــد.
چنين وضعی را مردم ،هرگز تحمل نمیكنند .در برابر این ظلــم و نــامردی ،مــردم بجــان آمــده
عصيان میكنند و نمیتوانند دختران خویش را كه از ترس مأموران حق بيــرون آمــدن از خانــه
نداشتند در حرمسرای شاه ببينند2.
سياحتنامهی جهانگردان و غربيان در این باره ،حقــایقی را بــرمال ســاخته اســت .ســياح و
جهانگرد معروف هلند در قرن 11ـ «یان استریش» در زمانی كه در شــهر گنجــه بــوده و خــود
شاهد صحنه بوده است در ســياحتنامــهی خــویش بــه قلــم مــیكشــد 3.او نشــان مــیدهــد در
سرزمينهایی كه تحت سلطهی سلطان صفوی بودنــد مــأموران دولتــی دختــران جــوان را اســير
گرفته و روانهی دربار میسازند .دهقانانی كه بــدهکار اربابــان و خانهـا بودنــد دخترانشــان بــزور
1اسكندر بیگ منشي ،تاریخ عالم آراي عباسي ،تهران.1314 ،
2همان ،ص .249
3آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،ص .245
ـ میرزا فتحعلي آخوندزاده ،تمثیالت ،ترجمه قره جه داغي ،تهران ،1353 ،ص .162
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 369 /
گرفته میشد و به دربار هدیه فرستاده میشدند .او حادثهی اتفــاق افتــاده در شــماخی را مــی-
نویسد كه بالغ بر 500دختر جوان و زیبا را گردآورده بودند و مأموران بعد از انتخــاب ،دختــران
بی گناه را در ميان آه و نالهی والدین روانهی اصفهان میكننــد .او همچنــين نوشــته اســت كــه
آنانکه پول و ثروتی دارند میدهند و دختر خویش را پس میگيرند و آنانکه ندارنــد مجبــور مــی
شوند دختران خویش را اسير كنند.
در این داستان ،نفرت مردم به چنين اعمالی از طرف شاه عباس نشان داده میشود.
-گولگز پری خواهر باتمان قليج ،یکی از پهلوانان توفارقــان اســت .عاشـيق عبــاس نيــز از
هنرمندان عاشيق این شهر است كه در یک حادثهی عاشقانه به دیدار گولگز موفــق مــیشــود و
یک دل نه ،كه صد دل عاشق هم میشوند .عاشيق عباس به دنبال گولگز و خانواده اش به تبریز
میآید.
شاه عباس از زیبایی گولگز خبرها میشنود .یکی از اوباشان خود ،دلی بجان را مأمور مــی-
كند تا او را به حرمسرای شاه بياورد .عاشيق عابباس به تبریز میآید ولی دلــیبجــان پــيش از او
در تبریز حاضر شده و گولگز پری را اسير كرده و به طرف اصفهان رهسپار می شود .عاشـيق بــه
دنبال آنان راه میافتد و در ميانهی راه به كاروان میرسد .او ،از هنر ساز و ســخن خــویش بهــره
میگيرد و اشعارش را خطاب به گولگز پری میسراید .البته این داستان بعد از عاشـيق عبــاس و
توسط عاشيقهای بعدی ساخته و پرداخته شده است و اشعار خود عاشيق عباس بــه تناســب در
ميان داستان گنجانده شده است.
این داستان ،در بردارندهی عشق عميق بين عاشق و معشوق و ابراز تنفــر از كســانی اســت
كه در سر راه وصال دو جوان سد بر پا میكنند .در این داستان همزمان با نشان دادن هيجانــات
درونی و محبت و دلبستگی دو جوان نسبت به هم ،عشق و عالقهی آنان به مردم و وطنشان نيز
به تصویر كشيده میشود .و این عالقه به حدی بر زبان آورده میشــود كــه دیگــر از هيجانــات و
اضطراب های فردی و شخصی بيرون آمده و عموميت پيــدا مــیكنــد .در حقيقــت ،ایــن اشــعار
عاشيق عباس توفارقانلی است كه وضع عمومی مردم را ترسيم میكند.
شاه عباس به صورت سلطانی غدار و ستمگر ،عيــاش و بولهــوس ترســيم شــده اســت و در
مقابل او ،عاشيق عباس ،مردی ساده و پاك كه با هنر عاشيقی خود به مبارزه بــا شــاه قدرتمنــد
برمیخيزد .او سالحش عليه ظلم و بيدادگری فقط هنر ساز و سخنش میباشد .تصــویری كــه از
بردن گولگز پری از تبریز به اصفهان در این داستان پرداخته شده است نشاندهندهی قدرت شاه
عباس است .كاروانی بزرگ با نگهبانان فراوان از تبریز راه میافتــد .ســاربانی آنــرا دلــیبجــان بــر
عهده دارد .گولگز پری نيز در صفوف اول كاروان جای داده شده است .مبارزهی عاشـيق عبــاس
/ 370فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
در این داستان بسيار زیبا و دوست داشتنی است .او ،همراه كاروان به راه میافتد و در طــول راه
با خواندن سوزناك ترین اشعار عاشقانه ،ظلم و جوری كه بر مردم روا داشته مــیشــود بــه زبــان
میآورد .شکایت از زمانه ،نارضایتی از چرخش فلک ،مضمون اساسی این اشــعار را تشــکيل مــی
دهد:
هـانـی بـو اؤلـکهده عدالت ،دیـوان؟
یوخ كيمسه ،ائيلهسين دردیمه درمان،
هئچ اینصافا گلمز بیانصاف سـاربان،
ساربان چکر ،مایا بـوزالر ،نـر گئدهر.
من گزميشم آلـچـاق ایـلـه اوجانی،
یار یـولوندا قـوربان دئدیم بو جانی
ویــرانـه قــویــدوالر آذربایـجـانی
عباس آغالر ،گولگز كيمی یار گئدهر.
همانگونه كه مشاهده میشود عاشيق عباس بــه دنبــال گــولگز پــری بــراه افتــاده اســت و
اشعارش را در مورد او بر زبــان مــیآورد امــا در عــين حــال وضــع اجتمــاعی ـ عمرانــی خــراب
آذربایجان را نيز بر زبان می راند .كاروانی كه از تبریز راه افتاده گوهرهــای تابنــاك آذربایجــان را
به اصفهان میبرد و آذربایجان به ویرانهای تبدیل میگردد .این اشعار ،دیگر گویای اضــطرابات و
اميال فردی نيست بلکه وضع و روزگار همهی ملت و ميهن او را عيان میسازد ،برای همين هــم
است كه چنين اشعاری از عاشيق عباس ورد زبانها میشود و در ميان مردم كوچه و بازار خوانده
میشود زیرا دردی كه در این اشعار به زبان میآیــد درد دل همــه ی مردمــی اســت كــه زنــان،
دختران و خواهرانشان چنين زورگویانه اسير میشوند و تسليم شاه ظالم میگردند:
یـئـنه آرتدی مـن فــقــيـریـن اَلَمی،
چـرخ فــلـک تــرسـه چـکدی َقلَمی،
گؤز یـاشــيـنـا غرق ائـيـلهرم عالمی،
قطره سوالر عمان اولموش ،آی اولموش.
مجليـسـيمـه صـراحـیلـر دوزولدی،
گؤزوم یاشی قـابدان قـابا سـوزولدی،
آغـال عـبـاس ،الـين یـاردان اوزولدی،
بوگون آخر زمان اولموش ،آی اولمـوش.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 371 /
عاشيق عباس عاشقی تنها ،بیكس و یار مانده است ،سوگلیاش را از او گرفتــهانــد و بــرای شــاه
میبرند .او نمیتواند با شاه رو در رو بایستد بنابراین از زمانه مینالد ،لعن و نفرین میفرستد:
من عابباسام سؤیلهمهرم هئچ یاالن
ائلـيـمـه ،اؤلـکـهمـه سالدیالر تاالن،
خـوجـا ،دلـیبـجـان ،اهلل وردئریخان
قویـمـا ،دلـیبـجـان یــاریم آپاردی.
عاشيق عابباس در اصفهان با شاه عباس روبرو میشود .شاه از نامزدی بين عباس با گــولگز
پری مطلع میشود اما نمیتواند چشم از گولگز فرو بندد .دستور میدهد عاشيق عباس را حبس
كنند .او را در چاه میاندازند اما عباس عاشيق حق و عاشقی جانباز است كــه ارادهای محکــم و
قلبی صادق دارد و از هيچ شکنجه و آزاری ناله سر نمیدهد امـا از دســت دادن گــولگز بــرای او
سختتر از همه چيز است .بنابراین شکنجهها را تحمل میكند زهرش را نوش میكنــد و دردش
را تحمل ،شاه عباس وقتی استقامت او را می بيند دست به هزاران دوز و كلــک ،حيلــه و تزویـر
مییازد .لباس گولگز پری را به زنی سالخورده میپوشاند و به حرمسرا میبرد و با عاشيق عبــاس
رو در رو میگذارد .گولگز قالبی رو به عاشيق عباس كرده و از او ابراز انزجار مــیكنــد و دوســت
داشتن شاه عباس و ترجيح دربار به كلبه ی عاشيق را بر زبان میآورد اما عاشيق ،عارف اســت و
عاشق؛ مکاری شاه عباس را رو میكند .شاه عباس چارهای نمییابد و دستور میدهد او را به دار
بکشند .جالد آماده میشود اما سالح عاشيق ساز است و سخن:
دوروم دوالنــيــم بـاشــيــنـا
آال گـوزلــو یـــار گـئـدیــرم.
اؤلــسـم بــویـونــا صـدقـــه
قـالسام انـتـظـار گــئــدیــرم.
گولگز پری نيز انسانی واال ،عاشقی صادق است كه تحمل مرگ سوگلیاش را ندارد .چــون
عباس را به پای دار میبرند او ،خود را بر روی عباس میاندازد و اعالن میكند كه مرا نيز همراه
او بکشيد .عباس دل و جرأت مییابد اما نگاه به اطراف كه میانــدازد خــونين جگــر و دل ســرد
میگردد .دلش میگيرد ،غربت و بی كسی بر او اثر میكند ،به یاد وطن و ملتش میافتد .به یــاد
باتمان قلينج برادر گولگز میافتد كه او را دلداری داده بود و گفته بود كه در هر گرفتــاری ،یــارو
یاور او خواهد بود .اما حاال او كجاست؟
شاه حؤكمویله خان اوستونه خان گئـدهر
آغـال دیـدهم ،یـاش یـئـرینه قان گئـدهر
/ 372فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قول بوشالدی ،دیل دوالشدی ،جان گئدهر
آخــــر آپــاردیــالر دارا ،گــلـمـهدی.
عاشيقی كه همه چيز خود را از دست داده اســت یــا بــه عبــارت بهتــر ،همــه چيــز او را از
دستش گرفتهاند و خود را به پای دار میبرند ،این كمال جسارت و وطندوستی اوست كه بــاز از
ملتش ،وطنش دفاع میكند .مهمترین مضمون این داستان وطنپرســتی و انساندوســتی اســت.
عاشيق عباس از توفارتان تا تبریز میآید و از تبریز تا اصفهان ،كــاروان شــاه عبــاس را همراهــی
میكند و در طول راه ،لحظهای ساكت نمیماند .ساز میزنــد و آواز مــیخوانــد .در طــول راه بـا
دیدن طبيعت شعر میسراید و میخواند و چون از وطن دور میشود درد هجــران بــا درد دوری
از وطن ،غربت رنگينتر میشود:
آیـری دوشـدوم وطـنيمدن ،ائـليـمدن
بــولبولومدن ،گولشهنيمدن ،گولومـدن
من نه دئدیم سن اینـجيدین دیليمدن؟
حسرت قـالدیم من ،درمهدیم گولوم یار!
عابباس دیيهر ترك ائيلهدیم ائليمی
بـيـر درمهدیم آغ سـينهدن گولومی
آرا دا وار چــــرخ فـلـک اؤلــومـی
قوی جمالی گؤروم ،اوندان اؤلوم یار!
گذشته از عاشيق عباس و گولگز و شاه عبــاس ،چهرههــای دیگــری نيــز در ایــن داســتان
شركت دارند مانند دلیبجان ،قنبر ،باتمان قيليج و دیگران .قنبر یکی از چهرههــای مثبــت ایــن
داستان است كه در كنار عاشيق و برای آزادی و عدالت مبارزه میكند .عباس در تبریز بــا قنبــر
آشنا میشود و دوستی آن دو ادامه مییابد و كمکهای فراوان به عباس مــیكنــد .قنبــر دوســت
وفاداری است كه در راه دوست ،جان خود فدا میكند و وقتــی مــأموران شــاه عبــاس ،گــولگز را
دستگير كرده و به اصفهان میبرند او نمیتواند ساكت بنشيند .اوّل از همــه او بــه عاشـيق خبــر
میرساند:
باشينا دؤندویوم ،قــوربان اولـدوغـوم،
عـباس ،آپـاردیــالر یاریـنـی سنـين!
آلـيشيب اودونــا بوریـان اولـدوغــوم،
عـباس ،آپــاردیـالر یــارینی سنـين!
این داستان یکی از منظومههای عاشقانهی آذربایجان است كه در طول صدها سال زبــان بــه زبــان
گشته و عاشيقهای مختلف آنرا روایت كردهاند و در طی این روایتها ،آنرا صيقل داده ،جال بخشــيدهانــد و
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 373 /
امروزه یکی از شيواترین داستانها به شمار میآید .هر چند كه در ميان منظومه از اشــعار عاشـيق عبــاس
توفارقانلی استفاده میشود ولی گاه عاشيقهای روایت كننده ،خود نيز اشعاری بر آن افزودهاند.
1
شاه اسماعیل و گولزار
شاه اسماعيل صفوی یکی از چهرههای نــادر در
زمينهی ادبيات ،هنر و سياست دنياســت .او 15ســـال
بيشتـر نـداشـت كه حکومتی مـقـتدر را بـنـــا نـهـــاد،
امپراتوری بزرگــی بــه وجـــود آورد و از دهـــها كـــشور
ملوكالطوایفی ،حکومتی مقتدرو یکپارچه ساخت.
او عــالوه بــر جنگ ـاوری و سياســتدانی ،انســانی
بسيـار هنرمند و شاعری پرقریحه ،خطاطی زبردست
و نقاشی ماهر بود .او نابغهای بود كه روزگار هماننــد
او را كمتر به یاد دارد .او خط را بســيار خــوب مــی-
نوشت و آثار بیبدیلش زینتبخش بسياری از موزهها
و كتابخانهها است .در نقاشی هر چنــد كــه بســياری از مــورخين و تــذكرهنویســان از مهــارت و
زبردستی او نوشتهاند ولی راقم هنوز اثری را مشاهده نکرده است .اما در زمينهی شــعر ،خــدمات
ارزندهای به تاریخ ادبيات آذربایجان كرده و مجموعهای را آفریده است كه در حقيقت مــیتــوان
روزگار او را نقطهی عطفی در تاریخ ادبيات آذربایجان شــمرد .او خــود شــعر مــیســرود و 3اثــر
جاودانه ـ دیوان ،ده نامه ،نصيحت نامه ـ به یادگار نهاده كه در حــد خــود یکــی از شــاهکارهای
ادبيات به شمار میآید 2.عالوه بر این او دهها شاعر تركیگوی در سر تا ســر امپراتــوری خــود را
دور خویش گرد آورده و به ادبيات و فرهنگ رونق فراوان داده است .دربــار او محــل آمــد و شــد
دهها شاعر شيرین سخن بوده است .ملکالشعرا حبيبی ،كشوری تبریزی ،صادقی افشــار ،امــانی،
قربانی و دیگران با دربار در رابطه بودهاند .نکتهی جالبتر اینکه شاه اسماعيل خود ساز مــیزد و
از هنر عاشيقی بهرهی فراوان داشت .اواز فرمهای شعری عاشيقی مثل گرایلی ،قوشــما بــه وفــور
استفاده كرده و اشعارش در این ســبک و ســياق در دیــوانش جــای خاصــی دارد و دو عاشـيق ـ
1م .كریمي ،منظومه هاي آذري.
2م .كریمي ،شاه ختایي ،تبریز.1359 ،
/ 374فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
شاعر معروف زمان امانی و قربانی از نزدیکان شاه جوان به حساب میآمدنــد و نــزد او از احتــرام
خاصی برخوردار بودهاند .مورخين نيز از هنر ساز و عاشيقی شاه اسماعيل داد ســخن دادهانــد ،از
جمله در عالم آرای عباسی از ساز نواختن شاه اسماعيل در ميادین جنگ نوشته است .پس بی-
جا نيست كه در ميان مردم از محبوبيت فراوان بوخوردار باشد و بویژه شاعران مردمــی ـ همــان
عاشيقها در وصف این شاه جوان ،داستانها بسرایند و بدینگونه احترامش را نگهدارند.
داستانهای عاشيقی كه دربارهی شاه اسماعيل در بين مردم وجود دارد واریانتهای مختلفی
را میتوان عنوان كرد .برخی داستانها ،بيشتر رنگ عاشقانه دارند و برخی مانند شــاه اســماعيل و
عرب زنگی رنگ حماسی دارند ،ولی در مجموع داستانهای شاه اسماعيل را مــیتــوان در ردیــف
منظومههای عاشقانه ـ حماسی آذربایجان جای داد .شاه اسماعيل چهرهی محبوب مردم است و
داستانهایش در ميان مردم با وسعت بيشتری گسترده شده است و به خاطر قهرمــانیهــایی كــه
برای رسيدن به معشوق از عاشق سر میزند و در كنار روابط عاشقانه ،برخوردهای مبارزه جویانه
و شمشير زنی نيز وجود دارد ،این داستانها را از داستانهای عاشقانه جدا میسازد .شاه اســماعيل
برای رسيدن به یار دست به شمشير میبرد و به مبــارزهی خــونين بــا دشــمنان مــیپــردازد .از
اینگونه داستانها كه عاشقانه ـ حماسی از آنها نام می بریم در آذربایجان فراوان است كه میتوان
داستانهای ذیل را برشمرد1:
نـوروز و قـنــــدار
طـاهر و زهره
لـطـيف شاه
شااهـزاده سيـفالملوك
مـحمد و گول انـدام
و ...
گفتيم شاه اسماعيل شاهی محبوب در بين مردم بوده است .حال اضافه میكنيم كه عالوه
بر شاعری و هنر دوستی او ،تشکيل امپراتوری مستقل ایران و غيره دليــل دیگــری هــم بــر ایــن
محبوبيت میبایست به حساب آورد و آن ،تالش شاه جوان برای برقراری عدالت و مساوات بــين
مردم است .او با توجه به اعتقادات مذهبی و بویژه به دليل شکست در جنگ چالــدران در برابــر
عثمانیها ،رو به انزوا آورد و در اجتماع فئودالی زمانه اصالحاتی پدید آورد تا امنيــت و آســایش
تودهی مردم را فراهم آورد .سالهای آخر عمر هرچند كه در جوانی رخــت از جهــان بربســت ،در
سکوت و آرامش گذشت و تا میتوانست برای آبادانی و عمران شهرها همــت گماشــت .بنــابراین
1عاشیق داستانالري ،شاه اسماعیل ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 375 /
دليل منطقی برای ساختن دهها داستان در مورد او را میتوان همــين عملکردهــای او برشــمرد.
بنابراین در ميان علل اصلی محبوبيت شاه اسماعيل میتوان عوامل زیر را مطرح كرد:
) 1تالش شاه جوان در برقراری نخستين امپراتوری بزرگ بعد از اسالم
) 2هنر شعر و داشتن دیوانهای مختلف
) 3توجه به شعر عاشيقی و جذب چندین عاشيق معروف به دربار
) 4سرودن فرمهای شعری عاشيقی توسط خود شاه
) 5تالش وی در جهت آسایش و رفاه مردم
) 6بروز رشادت و شهامت بیمانند از شاه
عالوه برمحبوبيت شاه در ميان مردم ،عاشيقها نيز او را بسيار دوست داشته و دارند ،حتــی
غزلهای عروضی او را در ساز می نوازند.
در داستانهایی كه برای شاه اسماعيل در طول قرنهای گذشته ساخته شده اســت چهــرهی
تاریخی او فراموش نشده است .در این داستانها ،قيزیلباشها رشادت و شهامت از خــود بــروز مــی
دهند ،حتی جنگ چالدران در این داستانها گنجانيده شده است و گاه غلّوهــایی در ایــن زمينــه
انجام میگيرد از جمله اینکه شاه اسماعيل در این جنــگ اســير مــیگــردد و ...در ایــن داســتان
تاجلی خانيم سوگلی شاه به تصویر در میآید و پدر او عبدی بيگ یکی از سرداران شجاع اوست
كه در این جنگ ضمن نشان دادن جنگاوریها و دالوریهــا بــه شــهادت مــیرســد .شــاه جــوان از
شهادت عبدی بيگ متأثر میشود و چنين به تاجلی خانيم پاسخ میدهد:
ایستهدیيم ،سن ایدین ،آلاله گتيردی
اودلو كؤنلوم اوسته كولوم یـئتـيردی
دوشـمنینی آرالـيـقـدان گـؤتوردی
عـبدی بيگدن اؤترو ،تاجلی ،آغالرام.
تاجلی خانيم در این داستان شمشير به دست گرفته و همــراه قوشــون شــاه اســماعيل بــا
دشمنان وطنش به جنگ برخاسته است .تاجلی نيــز در ایــن جنــگ زخــم شــدیدی برداشــته و
همراه با برادرش دورموش خان ـ كه او نيز یکی از سرداران قوشون شاه اســماعيل اســت پــيش
شاه اسماعيل میآیند و چون شاه را غمگين مییابند میگویند:
ایرانين شاهی سان ،توركيستان خانی،
مرشد كـاميلسن ،جـهـانـيـن جـانی،
عبدی بـيگين اولدو شاهين قـوربـانی،
/ 376فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
تـاجلی بـيگيم سنه قـوربـان ،آغـالما!
سيمایی كه از شاه اسماعيل در این داستان پرداخته شده است شاهی عدالت گســتر اســت
كه با فئودالهای محلی و زورگویان و ستمگران به مبارزه مــیپــردازد و اســتبداد و دیکتــاتوری را
سركوب میكند .همين خصوصياتی كــه بــه شــاه اســماعيل زینــت دادهانــد در حقيقــت بيــانگر
خواستههای مردم است یعنی مردم حداقل چنين دوست دارنــد كــه شــاه عــادل ،آزادی خــواه و
عدالت گستر باشد تا مردم در سایه ی چنين حکومتی بتوانند با آرامش خاطر و آسایش زنــدگی
كنند و حقوقشان زیر پای خانها و فئودالها لگدمال نشود .چنين داستانهایی در ميان داســتانهای
آذربایجان فراوان است و حتی شاعران مثنویسرای آذربایجان ماننــد نظــامی گنجــوی در خلــق
آثارشان از این داستانها بهرهها گرفته اند1.
داستان حماسی ـ عشقی دیگری وجود دارد بــه نــام «نــوش آفــرین خــانيم» كــه پــدرش
حاكمی غّدار و ظالم است و نوشاپری طرفدار مردم فقير و بیچيز كه حقوقشان توسط پدر خــود
وی پایمال میگردد .او دوستدار پسری فداكار از ميان همين مردم فقير اســت و عشــق او را بــر
آن میدارد كه به مردم بپيوندد .نوش آفرین طرفدار مردم گشته و همچون مردم تحمل اینهمــه
استبداد و زورگویی را ندارد .بنابراین به كمک مردم میشتابد و با همدستی مردم ،پــدر خــود را
از تخت برانداخته و خود جانشين پدر میگردد .اما در این داستان ،قهرمان مردم ،شاهی عــدالت
خواه و عاشقی مبارز و فداكار است .شاه اسماعيل دل به یکی میسپارد و گولزار را از بــين تمــام
زیبا رویان برمیگزیند و در عشق خویش وفادار میماند .پدر شاه اسماعيل ،همه ی دختران ایل
و تبار را در باغی گرد میآورد تا فرزندش یکی را از ميان آنان برگزینــد و بــه زنــی بگيــرد .شــاه
اسماعيل زبان میگشاید :
حــوریلر ،پـریلر یـيـغـيـليـب بـاغـا
هـئچ بـيـریـسی بو گـولزارا بـنـزمـهز!
و باز در ادامه می گوید :
كيميسی آل گئييب ،كيمی قيرميزی ،
كيميسی سونبول دریر ،كيمی نرگيزی،
هاميدان گؤیچکدی وزیرین قـيـزی ،
اودا كی هـئـچ بو گولــزارا بـنـزمـهز!
1م .كریمي ،نظامي گنجوي ،تهران ،1382 ،انتشارات اندیشه نو.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 377 /
شاه اسماعيل برای آوردن گلزار به راه میافتد اما در سر راه خود با دو دختر جنگاور روبرو
میشود یکی «پری» نامی است كه یگانه خواهر 7برادران و دیگری عرب زنگی .اما شــاه جــوان
در عشق خود نسبت به گولزار پایدار است و به آن دو دختر زیبا اعتراف میكند كه سوگلی جدا
افتادهای دارد كه به دنبال او میرود و هوس دیگری ندارد .آری ،شاه اسماعيل از مجنــون ،كــرم،
قریب و عباس متفاوت است زیرا قــدرت شمشــير زدن دارد و بــرای رســيدن بــه ســوگلی اش از
موانع میگذرد و با دشمنان جنگ میكند.
عرب زنگی كه دختر بسيار زیبا و متينی است راه را بر شاه اســماعيل مــیبنــدد .امــا شــاه
جوان در مباحثه با او میگوید:
چوخ دانيشما ،عرب ،دویمـوشام جانا
داعوا ایستهیيرسن گـيرهك مـئيدانا
سـيـيـررم قـيلينجی ،بـوالشار قانا
یول وئر عرب ،یول وئر ،اینجيتمه منی!
عرب زنگی نيز در این داستان چهرهای متفاوت از دیگر دختران ایل دارد .او دختریســت
كه در زندگی طعم تلخ سختیها را چشيده ،رنجها برده و همواره بــه دنبــال مــردان بــیغيــرت،
عياش و بیناموسی است كــه در پــی ارضــاء هوســهای زودگــذر خویشــند و در ایــن راه زنــان و
دختران را فدای خوشگذرانی های خود میكنند .عرب زنگی هر جا كه چنين مردی مییابد بــه
سزای اعمالش می رساند و از دم تيغ میگذراند .او ،در كنار جاده ،پناهگاهی برپا كرده و تمــامی
كاروانهای تجارتی كه از آن راه میگذرند زیر نظر میگيرد ،هر كه را مغلوب سازد میكشد و هــر
كس كه بر او غالب شود با او ازدواج خواهد كرد .او اینک بــا شــاه اســماعيل رودررو مــیایســتد.
عرب زنگی زبان به رجزخوانی میگشاید:
اوغالن ،مئی ایچيميسن ،یوخسا دا بنگی،
قـورخـودان سارالـيب اوزونـون رنـگـی،
هـله ائــشـيـتـمـهدین عــرب زنـگی،
چوخ سنين كيمیلر باش وئریب گـئدهر.
در جواب او ،شاه اسماعيل چنين میگوید:
بـيـرسن گل باخ قـایناغيما ،جـوشوما
ال وورا بيـلـمزسـن ترالن قــوشومــا
باخ شـاه اسـماعيلين نــر سـاواشـينا
/ 378فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
منی!1 یول وئر عرب،یول وئر ،اینجيتمه
عرب زنگی با شرطی به مبارزه با شاه اسماعيل میپردازد .او میگوید اگر شاه اسماعيل بــر
او غلبه كند تا آخر عمر دوست و یاورش بوده و در غمها شریک و سنگ صبورش خواهــد بــود و
چنين نيز می شود .عرب زنگی در بسياری از مشکالت بدو كمــک مــیكنــد و از گرفتاریهــا رهــا
میسازد ،حتی برای خواستگاری گلــزار از پــدر ســتمگرش پــيش او مــیرود و ایــن دو عاشــق و
معشوق را به هم میرساند و خود نيز تا آخر عمر بدانان وفادارو صادق میماند.
دوست صادق و وفادار از جمله موضوعاتی است كه در اكثر منظومههای آذربایجــان وجــود
دارد .دوستی كه وقتی قهرمان به ســفرهای دور و درازی مــیپــردازد او همــدم قهرمــان اســت و
همواره قهرمان را در سختیها و گرفتاریها یاری میرســاند همانگونــه كــه عــرب زنگــی در ایــن
داستان ترسيم شده است .در داستان دیگری به نام «شاهزاده ابوالفضل» دختــری بــه نــام رعنــا
خانم یار و مددكار قهرمان میگردد و در راه رسيدن او به اهداف و سعادت یــاری مــیرســاند .در
ابتدای داستان ،رعنا خانم عاشق شاهزاده ابوالفضل میشود .او ،سعادت زندگی و عمر پر بار خود
را فدای عشقش میسازد و چون میشنود كه ابوالفضل دل در نزد یار دیگری دارد منقلب مــی-
گردد .دچار بحران روحی عجيبی می شود اما حق را به ابوالفضل و وفاداری او مــیدهــد و مــی-
گویدكه خود عشق را تجربه كرده و بنابراین ابوالفضل را به عشقش می رساند و خود فــدا مــی-
گردد .ابوالفضل عاشق سرسخت گل ناز است .او چنان عاشقی است كه در مبــارزه بــرای وصــال
یار ،بند از بندش میگسلند و تکه پارهاش میكنند اما رعنا خانيم او را شفامی دهد ،تيمار مــی-
كند و چون سالم و تندرست میگردد اورا به خانهی گلناز میبرد .ابوالفضل نيز همچنــان وفــادار
است و رعنا خانيم از اینکه این دو عاشق و معشوق را بهم رسانده نفــس راحتــی مــیكشــد .امــا
ابوالفضل دیگر كسی را ندارد و بعد از خواندن اشعاری چند ،حالليت میطلبد و با نوشيدن زهــر
به زندگی خویش پایان میدهد:
آنـام یـوخدو سـينهسينی داغالسيـن،
آتام یـوخـدو فـراغــيمـدا آغـالسـين،
قـوی كنيزلر گـؤزلریمی بـا غـالسـين،
حـالل ائـيله ،داخی من گئده ر اولدوم.
1آذربایجان شفاهي خلق ادبیاتي ،ص . 255
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 379 /
در این داستان رعنا خانيم را می توان با عرب زنگی مقایسه كرد .اینان هردو عاشــق مــی-
شوند اما مانع سعادت سوگلی خود نمیشوند بلکه خود را فدای عشق میكنند .ایــن جنبــه هــر
چند كه در داستانهای آذربایجان فراوان به چشم میخورد در ميــان ادبيــات ملــل دیگــر كمتــر
همتایی دارد .اینان كارشان تنهابه عشق ساده محدود نمیشود بلکه عشق آنان را به فداكاری ،از
خود گذشتگی و ایثار رهنمون میگردد.
داستانهای عشقی ـ حماسی ،هم از داستانهای عشقی مجــزا هســتند و هــم از داســتانهای
حماسی .فرق بين داستان های كوراوغلو و شاه اسماعيل در اینست كه درداســتانهای كوراوغلــو،
قهرمانی در مرتبهی اول قــرار گرفتــه و عشــق و محبــت در مرحلــه دوم ایســتاده اســت امــا در
داستانهای شاه اسماعيل ،قهرمانی در رده دوم و بعد از عشق و محبت قرار دارد .همچنين اســت
فرق آن با داستانهای عاشقانه .در این داستانها ،عشق حــرف اول و آخــر اســت و قهرمــان بــرای
وصال یار ،اسلحهای به دست نمیگيرد بلکه اواز كماالت دیگری مانند هنرساز و سخن برخوردار
است.
از چهرههای درخشان در داستانهای شاه اسماعيل میتوان عزیز خوجا را مطرح ســاخت .او
پيری جهاندیده است كه در نامالیمات زندگی ،شاه اسماعيل را تسلی میبخشد و راه نشان می-
دهد .او ،فردی خيرخواه و انساندوست است كه شاه اسماعيل را از چاه نجات میبخشد و درچند
مورد دیگر نيز به كمک او میشتابد.
آپاردي سئلر سارانی
یکی از شيرین ترین داستانهای عاشــقانه-
ی آذر بایجان «سارا و خان چوپان» میباشد.
این منظومه ،تاریخی بـس دراز دارد و سـراز
ادبيات اساطيری در مـیآورد امـا هــر زمـــان
به رنگی در آمـــده و بــا تـوجـــه بــه اوضـــاع
زمـــان ،لبــاس زمانــه را پـوشـــيده اســت.
آخـرین لـبـاس سارا مربوط به جدایی قـفقاز
از آذربـایجـان جنوبی است در زمان فتحعلی
شاه قاجــار .امــــا تردیــدی نيســت كــه ایــن
/ 380فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
داستان در طول سدههای گذشته و بلکه هزارههــای گذشــته ســاخته شــده اســت .افســانههایی
همچون «آراز و اژدها»« ،دختر رود» كه قبالً در صفحات گذشته بدان پرداختم همــين داســتان
با نگرش های ابتدایی است .اما منظومهای كه عاشيقها روایت میكنند تداوم همــان افســانه و در
لباس زمانهی تقسيم آذربایجان به دو قسمت شمالی و جنوبی است1:
منظومه چنين آغاز مــیشــود زن و شــوهری خوشــبخت در روســتایی در جــوار رود ارس
زندگی میكنند و تنها دخترشان سارا ،نمونهای از زیبایی ،عفت ،صــداقت و انســانيت و وفــاداری
است .سلطان و گلنار روزگار خوشی داشتند و در منطقه در خوبی و خوشبختی شهره بودند امــا
گلنار بيمار میگردد و هنگام مرگ به شوهرش وصيت میكند كه بعد از من ازدواج كــن امــا بــا
كسی ازدواج كن كه برای سارا مادری كند و مادری خوب و مهربان باشد .گلنار مُرد اما ســلطان
هرگز ازدواج نکرد ،برای سارا هم پدر شد و هم مادر .پســری خــوب ،دالور ،زیبــا و غيرتمنــد در
روستا به نام «خان چوپان» بود كه از كودكی با سارا دوست بود و وقتی بزرگ شدند دل به هــم
دادند اما خان چوبان كه مسئوليت نگهداری دامهای روستا را به گردن گرفته بود مجبور بــود بــا
گرم شدن هوا ،گله را به یيالق ببرد و تابستان را دور از موطن خویش باشد .بنابراین دو نامزد از
هم جدا میشوند و خان چوپان به یيالق میرود .در این هنگام حاكم منطقهای از باالی آراز بــه
روستای آنان آمده و سارا را در سرچشمه میبيند و یک دل نه ،كه صــد دل عاشــق ســارا مــی-
گردد .ابتدا به صحبت با سارا میپردازد و سارا مطرح میكند كه او نامزد خان چوپان میباشــد و
در عشق خود خيانت نمیكند .حاكم دستور میدهد پــدر ســارا ـ ســلطان را دســتگير كــرده و
پيش او بياورند .حاكم از سلطان خواستگاری سارا را می كند و سلطان بدو مــیگویــد كــه ســارا
نامزد خان چوبان است و بهتر كه چشم از او ببندی .حاكم كه چاره ای نمییابد دستور می دهد
دست و پای سلطان را ببندند و سارا را روی اسب می بندند تا به زور او را با خود ببرد.
سلطان از حاكم میخواهد حداقل اجازه دهد كه پدر و فرزند بــا هــم خــداحافظی كننــد.
این كار صورت می گيرد و سلطان به دخترش اشاره میكند كه :دخترم ،حاكم خان نمیتوانــد و
فادار تو باشد خان چوبان نيز ترا نمیبخشد ،كاری كن كه مــن هــم رو ســفيد باشــم .ســارا نيــز
دختری است كه نمیتواند عهد و پيمان خود با خان چوبان را بشکند بنابراین به پدر قول مــی-
دهد .كاروان حاكم راه میافتد در حاليکه سارا اشکریزان همــراه كــاروان مــیرود و سـلطان بــا
پاهای خسته به دنبال آنان به جایی میرسند كه آب ارس همواره خروشان است و نمــیتــوان از
آب عبور كرد .میبایست از روی پل بگذرند كه در این موقع سارا خود را به رود میانــدازد و آب
سارا را با خود میبرد و از دست حاكم نجات مییابد.
1م .كریمي ،آپاردي سئللر ساراني ،ارك ،تبریز ،نمره .42
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 381 /
حاكم دستش از همه جا كوتاه میشود .اما تابستان كه تمام مــیشــود خــان چوبــان بــه
روستا برمیگردد ،سراغ سارا را میگيرد .دیگر سارایی نيست .پيش ســلطان مــیرود و از مــاجرا
خبردار میگردد .گویند خان چوبان سوار بــر اســب شــد و بــر خانمــان حــاكم و لولــه انــداخت،
دربارش را در هم ریخت ،قشونش را تار و مار كرد و خود حاكم را به دســت ســيل آراز ســپرد و
خود دیگر آواره ی بيابانها و كوهها شد و امروز هم ترانههای سارا را ،بــه ماننــد ســمبل وفــاداری
این دختر آذربایجانی زمزمه میكنند.
گـئـدیـن دئــيـيـن خان چوبـانـا
گـلـمه سين بـو ایــل مـوغــانــا
گلـسـه بـــاتـــار نـــاحق قـانــا
آپــاردی ســـئــلـلـر ســـارانــی
بـيــر اوجــابــویـلــو بــاالنـــی
از صحنههای جالب این منظومه ،گفتگوی صادقانهای است كه بـين دو عاشــق و معشــوق
ردو بدل میشود .خان چوبان از عشقش به سارا چنين میگوید:
مغان اؤلـکهسـينده شان ـ شـؤهرهتين
بيليرسن یـایـيـلـيـب ائــلـلـره سـارا
او دور كــی اورهیـيم باغـالنـيـب سنه
دؤنـسه ده گـؤز یـاشيم سئـللـره سارا.
بير گؤزهل سن چوخدور سنده لياقت
هر گؤزه لـده اولـمـاز بـئـلـه متـانـت
سنده اوالن پاك مـحـبـت ،صـداقت
آخرمـنـی سـاالر چــؤلــلــره سـارا!
خان چـوبانين قـاليب مئيلی داليـنجا
صوبح و مـسا نــهـار ،لـيلی ،دالـينجا
مجنون تـک گـزیرم ليلـی دالـيـنـجا
داستان اولوب دوشوم دیـلـلـره سارا!
و سمبل وفاداری ،متانت و زیبایی در پاسخ عشق پاكش چنين میگوید:
/ 382فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
صـداقـتـلـه یـا شـامـيـشام دونـيـادا
اویماميشام فتنه فـعـلـه خـان چوبـان
حقيقت تـانـيـان ،شـریـعـت بـيـلن،
تورا دوشـمـز هله هـله خان چـوبـان.
گؤزهلده گرهكدیر عـصمت و عـفت
ایگيتده گرهكـدیر ناموس و غـئيرت
هر كسـده اولمـا سا بـئـلـه عالمـت
تـهمت اوالر بوتون ائله خان چـوبان.
تـوتـولمارام هـر اووچـویـا ـ صـيادا
ساخـالرام سيرریمی وئـرمهرم یـادا
عـهد و پـيـمان ثابت اولسـا دونيادا
سارا دؤزهر هر موشکيله خان چوبان.
افکاری كه توسط روایان این داستان به شنوندگان منظومه منتقل میشــود و تــأثيری كــه
انتظار دارد در شنوندگان به وجــود آورد عبارتســت از حفــظ شخصــيت و حفــظ حرمــت خــود،
خانواده و ایل و تبار .چرا كه آدم بد ،باعث شرمساری و سرافکندگی ایــل اســت و انســانهای واال،
مایهی افتخار و سربلندی ملت .وقتی سارا و خان چوبان با این بينش دل به هم سپردهاند ،هئچ
كس را در ميانهی آنان راهی نيست .همينطور هم پول و جالل حاكم نمیتواند تردیــدی در دل
سارا پدید آورد ،حتی زورگویی او نيز كار ساز نيست و این شــعر جــواب دنــدان شــکن ســارا بــه
چنين حاكمی است:
بـئـله ایشلر بـيـزیم ائللـرده اولـماز،
ائل قایداسين من ترك ائده بيلمهرم.
كيرپيگيم نشتردی بـد باخان گـؤزه،
نه هوركی ،نه قورخی ههده بـيلمهرم.
***
آلـدانـمــارام نــه دولتـه ـ وارا من،
خان چوبانی ائتمهم باختی قـارا من،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 383 /
سـارا دیيهر چـکـيـلـسم ده دارا من،
عـهـدیـمـه خـيانت ائـده بـيلمهرم.
در این جریان ،پاسخ سلطان به حاكم نيز جالب توجه است او در عين پاســخ قــاطع بــه او،
همواره انسانيت را مد نظر دارد .او ،توجه كامل به اعتقادات مردم و طنش دارد و بیتوجه به این
مسائل تصميم نمیگيرد ،مال و مکنت ،زور گویی و ظلم هم او را از راهــی كــه در پــيش گرفتــه
است منحرف نمیكند و پاسخ او به حاكم اینست:
هـر كيمی آیيرسان اؤز ایسته گيندن،
دؤنــر گـونـو آه و زاره حـایــيـفـدی.
صداقـتلی ،مـحـبتـلی بـيـر اینسـان،
قـسمت اولـسا نـابـکاره ،حـایــيفـدی.
آدام گـرهك حـق پـایيـنـا شـاد اوال
زور دئمهیه ،ایستهر قـو هوم ـ یاد اوال
ائـل ایـچينـده آدی یــاخشی آد اوال
آرخـا دورا ستـمـکاره ،حــایـيـفـدی.
من سلطانام شریـعتـدن چـيخمارام
یيخماميشام سينيق كؤنول یيخمارام
بو دونيا دا یوخسوللوقدان قورخمارام
خائين اولسام دوز ایلقاره ،حایـيـفدی.
و چنين پدری ،نصيحتش به یگانه دخترش وفاداری به عهد و پيمان است و عــدم تمکــين
به خائن و ستمگر .سارا نيز همين كار را میكند:
دوغــــرو عـــهــد و پـيـمـانـيلـه
یـــاد ائـيـلهسـيـن ائـلـلـرمـــنـی
نـــامـــرده قــيـسـمت اولـونـجــا
قـــوی آپـــارسـيـن سـئلـلرمــنی.
/ 384فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
منظومهي قول محمود
منظومههای آذربایجان ،داستانهای متشکل از نظم و نثری هستند كه توسط عاشيقها اجــرا
و روایت میشوند .در اینجا میخواهيم به مسئله «بوتا وئرمک» كــه در بســياری از منظومــههای
آذربایجان وجود دارد بپــردازیم و ایــن منظومــه را بــرای همــين منظــور انتخــاب كــردهایــم .در
منظومههایی كه مسئله «بوتا و ئرمک» مطرح میشود بدین معنی اســت كــه فــردی در خــواب
پيمانه از دست شاه مردان ـ حضرت علی (ع) میگيرد .این شــراب مســت كننــده نيســت بلکــه
آگاهی دهنده است .بعد از نوشيدن این باده ،سه روز و سه شب از خواب بيدار نمیشود و چــون
بيدار شد آینده را میداند و صاحب هنر میگردد ،یعنی بی آنکه استادی دیــده باشــد و مکتبــی
رفته باشد میتواند ساز را در اوج زیبایی بنوازد ،هنر شاعری بــر او الهــام مــیشــود بطوریکــه در
سخنرانی سرآمد همه میگردد و از اینها گذشته ،عشق دختری بر دلش می افتــد و دختــر را در
خواب میبيند و تمام مشخصات دختر ـ اینکه اهل كجاست ،پدرش كيست و قيافــهی او را نيــز
میبيند و جالبتر آنکه همين بوتا به دختر نيز داده میشود ،یعنی در همان موقع ،دختــر مــورد
نظر ،قهرمان ما را در خواب میبيند وهمين آگاهی به او نيز میرسد ،بنابراین هــر دو بــه دنبــال
هم ،سدها را میشکنند و در نهایت به هم میرسند.
عاشيق قربانی ،عاشيق عباس و دهها عاشيق دیگر كه داستانهایشان سر زبانهاســت چنــين
بوتایی گرفتهاند و عاشيق حق گشتهاند .و هنر عاشيقی ـ نوازندگی ،خوانندگی و شــاعری ـ را از
موال و پيرشان حضرت علی (ع) گرفتهاند .اما منظومهای كه اینک بدان میپردازیم هر چنــد كــه
بوتا گرفته و از هنر عاشيقی برخوردار شده است اما تا امروز دیوانی از او به دست نيامده اســت و
میتوان نتيجه گرفت كه این داستان ،ساختهی عاشيقهاست و گرنه عاشيقی به نام قول محمــود
وجود نداشته است و این در حاليست كه راوی داستان وقتی از قول محمود سخن میرانــد او را
اهل تبریز میشناساند.
منظومه قبل از اینکه روایت شود ،عاشيق چنــد ـ بــيش از یکــی ـ اوســتادنامه كــه حــاوی
نصيحت و اندرزهای پدرانه است میخواند وسپس از تبریز میگوید كه اولين شهر تجــاری دنيــا
بوده است و تاجری برای اینکه صاحب فرزندی شود نذر و نياز مــیكنــد ،فقيــران را دســتگيری،
گرسنگان را سير و محتاجان را به نان و نوایی میرساند و بعــد از ایــن احســان ،صــاحب پســری
میشود كه زیبائی ،عقل و هوش ،دانایی او زبانزد همه میشود و وقتی بزرگ مــیشــود ،خواجــه
احمد دیگر پير شده و فرزندش كار او را پی میگيرد و به تجارت میپــردازد و هــر از چنــدگاهی
به سفرهای دور و دراز میپردازد.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 385 /
روزی با كاروانی كه از مصر برمیگشت در راه به خواب میرود چنان خــوابی مــیرود كــه
هرچه بيدارش میكنند بيدار نمیشود .سيدی نورانی باالی سرش میآید جامی بلورین بطرفش
دراز كرده ومی گوید :ـ پسرم محمود ،این باده را از دست من بگير و بنوش!
جواب می دهد :ـ آخی آقا ،قربانت گردم ،در شریعت ما باده خوردن حرام است.
سيد نورانی دستی بر سرش كشيده و میگوید :ـ این باده از آنهایی نيست كه تو میگــویی .ایــن
باده حالل است و قسمت هر كسی هم نمیشود.
قول محمود پيمانه گرفته و سر میكشد .آنگاه ،مــوال دو انگشــت خــود را «یاریميشــاق»1
میكند و بدو میگوید :پسرم نگاه كن ،ببين كجا را میبينی؟
قول محمود گفت :ـ شهر زیبایی میبينم.
موال گفت :آنجا مصر است دیگر چه میبينی؟
گفت :ـ در آنجا قصری را میبينم كه دختری در ایوان ایستاده است.
موال گفت :او ،نگار ،دختر محمد شاه است .خداوند تعالی ستارهی بخت شــما را بــا هــم آفریــده
است .آن دختر از آن تست .برو ،او را بگير .همچنانکه او را به تو نشان دادم ،ترا نيز بــه او نشــان
دادهام .نترس ،هر مشکلی پيش آمد مرا صدا بزن ،به دادت میرسم.
قول محمود از خواب هراسان بر خاست ،خبری از موال نبود .باز هم گرفت و خوابيد و سه
روز از خواب برنخاست .كاروان راه میافتــد و قــول محمــود در حاليکــه بــی هــوش افتــاده بــود
دوستانش او را سوار اسبی میكنند و میبندند و به تبریز میآورند .او در تبریز به هوش میآیــد.
پدر و مادرش دور سرش جمع می شوند و از او می پرسند :پسرم بگو ترا چه شده است؟
قول محمود میگوید :پدر ،مادر ،من نمیتوانم دردم را به این راحتــی بگــویم ،بــرایم ســاز
بياورید .پدر و مادر تعجب میكنند كه او كجا ساز زدن را یاد گرفته است؟ به هــر حــال بــرایش
سازی میآورند و او با شعر ،آنچه بر سرش آمده است روایت میكند و میگوید كه باید به مصــر
رود:
آتـا ،آنـا ،مــنـی حــاالل ائـيـلـهیيـن
اودآلــميشام یـانـا ـ یـانـا گـئــدیـرم.
موالمـين الـيـندن بـاده ایـچـمـيـشـم
مــنيم دردیـم گــلمز سـانا گـئـدیـرم.
1یاریمیشاق كردن یعني دوانگشت را از هم باز كردن ودر مقابل طرف مقابل قرار دادن .طرف خطاب از بین دو انگشت شاهد
دنیاي دیگري مي گردد كه به وي نشان داده ميشود.
/ 386فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
همه دور سر او می ریزند ،یکی میگوید دیوانه شده است ،دیگری میگوید او را مار گزیده
است و همه از دورش دور میشوند .قول محمود از پدر و مادر خداحافظی میكند و راه مصــر را
در پيش میگيرد .قول محمود در اینجا باشد تا به سراغ نگار برویم .او نيز همين خواب را دیــده
است و به چهل دختر كمر باریک دور سرش تعریف كرده است و آنان را به شهر میفرســتد كــه
بروید و اگر پسری با این مشخصات دیدید پيش من آورید.
قول محمود از لحظهای كه از تبریز جدا میشود همواره به یاد وطن مــی افتــد و از وطــن
تعریف میكند و غریبی و بی كسی خود را مضمون اشعارش می ســازد و معمــوالً در راه ،مــردم
دورش گرد میآیند و از او شعر و ترانهای طلب میكنند و او نيــز از راهــی كـه در پــيش گرفتــه
است و عشق یاری به دل دارد سخن می گوید .قول محمود به مصر میرسد و به دیدار معشــوق
موفق میشود اما پدر دختر كه شاهی است وزیری دارد كه دختر شاه ـ نگار را برای پســرش در
نظر گرفته است بنابراین سد راه قول محمود میشود .قول محمود را دســتگير كــرده و ســعایت
پيش شاه میبرند كه این عاشيق بی سر و پا ،عاشق دختر شاه شده است و شاه دستور میدهــد
او را به دریا بيندازند .قول محمود را با كشتی به وسط دریا برده و طعمهی آبهــا مــیســازند امــا
چون به شهر برمیگردند میبينند قــول محمــود آنجاســت .آری او ،عاشـيق حـق اســت و ایــن
حيلهها بر او كارگر نيست .شاه كه چنين میبيند راضی میشود دخترش را بــدو شــوهر دهــد و
وزیر را به زندان اندازد.
مجموعهی داستان همين است كه گفتيم .اما اصوألبرای آفریدن هيجان ،قول محمــود را
در مناظرهای ـ مشاعره ی دو عاشيق ـ با یک عاشيق دیگر رو در رو میگذارند و به یک مســابقه
میپردازند كه معموأل قهرمان داستان ،برنــده بـیبــرو برگــرد ایــن ميدانهاســت .از ایــن گذشــته
گفتگوی قهرمانان با هم و یا گفتگوی تمامی پرسو ناژها همراه با شعر و آواز و نوازندگی میباشد
كه شنوگان از موسيقی نيز بیبهره نمانند .داستانهایی از این دست در فرهنگ شفاهی مردم ودر
زبان و سينهی عاشيقها فراوان است.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 387 /
منظومهي غالم حیدر
یکی دیگر از خالقيتهای بدیع عاشيقها ،این خنيــاگران سرگشــته و پررمــز و راز ســرزمين
آتش ،منظومهی غالم حيدر است كــه بــا مضــمونی از عشــق و رزم كــه اصــوالً بــا تقــدیر ملــت
آذربایجان گره خورده و ترنمگر حسرتها ،آرزوها ،دلتنگیها و شادیها شده است .غالم حيــدر ،در
پی جُستن پدر ،گام در ناآشناییهای راه مینهد ودر فردا های فرارویش دل در زلف نگاری می-
بندد و شکيبا و قهرمانانه با رذالتها در میافتد و انوار تابناك معنویت مرادش -شاه مــردان مــوال
علی(ع) مددكار و یاورش در رسيدن به نيکی و سعادت میگردد .داستان در زمــان شــاه عبــاس
صفوی اتفاق میافتد .در این داستان ،شاه عباس سيمایی عادل و عدالتپرور دارد و برای آگاهی
از درد و غم مردم لباس درویشی میپوشد و به ميان مردم میرود .برای نخســتين بــار ،عليرضــا
ذیحق این داستان را روی كاغذ آورده و بــا مقدمــهای عالمانــه و زیبــا بــه چــاپ سـپرده اســت.
پردازندهی عالم این داستان ،برزبان زیبا و متن داستان چنان اثر زیبایی بخشيده است كه اثــری
هر چند كوچک را در خور نخستين و توجه ارائه داده است .مؤلف این اثر را در ســال 1376بــه
سرمایهی خویش چاپ و منتشر ساخته است.
/ 388فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
منابع و مآخذ:
) 1افندیف ،پاشا ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،باكی.1970 ،
) 2ح .صدیق ،عاشيقالر ،تهران.1355 ،
) 3م .كریمی ،عاشيقالر ادبياتی ،پيک آذر.1381،
) 4چایلی ،صمد ،دیللن سازیم ،تبریز.1378 ،
) 5بهرنگی ،صمد ،مجموعه مقاالت ،تبریز1347 ،
) 6فرزانه ،محمد علی ،بایاتيالر،تبریز.1344،
) 7دده قورقود ،به همت محمد علی فرزانه ،تهران.1358 ،
) 8ح .صدیق ،هفت مقاله ،تهران.1355 ،
) 9محمد رضا كریمی (آذرلو) ،منظومههای آذری ،تهران.1354 ،
) 10شوكوراف ،آقایار ،دده قورقود ميتولوژیسی ،باكی.1999،
) 11عباسخانی ،روح اهلل ،سيرتطورهز در آذربایجان ،تهران.1381 ،
) 12م .كریمی ،تاریخ ادبيات آذربایجان ،جلد ،2زنجان.1384 ،
) 13آذربایجان ادبيات تاریخی ،باكی.1960 ،
) 14عاشيق قوربانی ،دیوان ،باكی19،
) 15كاظم اف ،پروفسور غضنفر ،قوربانی ،كوچورن ناصر احمدی ،تبریز.1380 ،
) 16ممتاز ،سلمان ،ائل شاعيرلری ،باكی.1927،
) 17عباس و گولگز ،به همت منظوری خامنه ،تهران.1358 ،
) 18عاشيق داستانالری ،خسته قاسم ،تبریز،انتشارات زر قلم.1380 ،
) 19نقابی ،محمد علی ،خسته قاسم ،تبریز.1373 ،
) 20سيامی،حسين ،خسته قاسم ،تبریز.1373 ،
) 21سجادی قاراخانلو ،محمد ،خسته قاسم ،تبریز.1384 ،
) 22كليات استاد شهریار ،به همت پرو فسور دكتر حميد محمد زاده ،تهران،
3جلد1367،
) 23واله وزرنگار ،به همت جواد در بندی ،تهران.1380،
) 24جواد در بندی ،عاشيقالردونياسی ،تبریز.1383 ،
) 25هئيت ،دكتر جواد ،آذربایجان ادبياتی تاریخينه بير باخيش ،تهران.1358 ،
) 26م .كریمی ،سيمای زن در فرهنگ و ادب آذربایجان ،تهران.1382 ،
) 27م .كریمی ،كوراوغلو حماسه سی ،تهران.1382 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 389 /
) 28دقوقی ،ابراهيم ،كركوك بایاتيالری.1984 ،
) 29حقی ،بهروز ،جهان بينی حماسه كوراوغلو ،برلن.1367 ،
) 30رئيس نيا ،رحيم ،كوراوغلودر افسانه و تاریخ ،تبریز.1368،
) 31مجله تورك ادبياتی ،مختلف نمره ،110استانبول.1986 ،
) 32منشی ،اسکندربيگ ،عالم آرای عباسی ،تهران.1362 ،
) 33پتروسفسکی ،دولت صفویه در سدههای 16و.17
) 34تاریخ آذربایجان ،آكادمی علوم آذربایجان.1980 ،
) 35تاریخ عثمانی ،اسماعيل حقی اوزون چارشيلی ،آنکارا ،جلد.1954 ،3
) 36تهاسيب ،محمد حسين ،كوراوغلو ،كؤچورن م .كریمی ،تهران.1382 ،
) 37م .كریمی ،قاچاق نبی ،زنجان.1369 ،
) 38عاشيق داستانالری ،قاچاق نبی ،تبریز ،انتشارات زر قلم.1380 ،
) 39قاچاق كرم ،تهران،انتشارات شيرازه.1380 ،
) 40روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان ،تهران ،سازمان اسناد
ملی ایران.1369 ،
) 41عيوضعلی ،قاچاق كرم ،باكی.1976 ،
) 42بامداد ،مهدی ،تاریخ رجال ،تهران ( ،بی تا ) ،انتشارات زوار.
) 43امير خيزی ،اسماعيل ،قيام آذربایجان و ستارخان ،تبریز.1356 ،
) 44آذربایجان قهرمانليق داستانالری ،باكی.1980 ،
) 45سيروس قمری ،اصلی و كرم ،تبریز ،كتابخانه فردوسی ،بدون تاریخ.
) 46اصلی و كرم ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
) 47سيد سالمت ،مير علی ،اصلی و كرم ،تهران.1384 ،
) 48سيروس قمری ،عاشيق قریب ،تبریز ،كتابخانه فردوسی ،بدون تاریخ.
) 49م .كریمی ،نظامی گنجوی ،تهران.1382 ،
) 50آخوندوف ،فتحعلی ،تمثيالت ،ترجمه قره جه داغی ،تهران.1353 ،
) 51م .كریمی ،شاه خطائی ،تبریز.1359 ،
) 52عاشيق داستانالری ،شاه اسماعيل ،تبریز ،انتشارات زرقلم1380 ،
) 53م .كریمی ،آپاردی سئللر سارانی ،روزنامه ارگ ،تبریز.
) 54فصلنامه آذری ،ماهنامه پيک آذر ،هفته نامههای اميد زنجان ،بهار زنجان،
) 55امير ارسالن نامدار ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
) 56امير ارسالن ،تبریز ،كتابخانه فردوسی ،بدون تاریخ.
) 57ساعی ،عاشيق حسين ،امير ارسالن ،تبریز.1382 ،
) 58حسين كوردشبستری ،انتشارات زرقلم ،تبریز.1380 ،
/ 390فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
) 59اسکندر پاشاهين ناغيلی ،تبریز.1380 ،
) 60یکانی زارع ،پرویز ،آذربایجان ائل ادبياتينا بير باخيش ،تهران.1378 ،
) 61یزدانی ،عزیز ،عاشيق علسعگر ،تبریز.1380 ،
) 62عزتی ،سخاوت ،عاشيقالردان ،تبریز.1380 ،
) 63بزرگ امين ،اكبر ،یازا عاشيقام (عاشيق شعرلری) ،اروميه.1379 ،
) 64فيض الهی وحيد ،حسين ،آذربایجان معاصر عاشيقالری ،تبریز.1369 ،
) 65بزرگ امين ،عباس ،گؤزه لليک نغمه كاری2 ،جيلد ،تهران.1370 ،
) 66عثمان افندمی ،كتاب دده قورقودون فلسفی ادراكی ،كوچورن امير عقيقی
بخشایشی ،قم.1380 ،
) 67آذربایجان عاشيق داستانالریندان،توپالیان :بهرام اسدی ،قنبر حقيری ،اروميه.1382 ،
) 68آذربایجان قهرمانليق داستانالری ،بهروز سلطا نپور ،تهران.1369 ،
) 69سيد سالمت ،مير علی ،مقدمه ای بر بررسی كتاب دده قورقود ،تهران.1366 ،
) 70سيد سالمت ،مير علی ،اصلی و كرم ،تهران.1384 ،
) 71جنوبی آذربایجان ادبياتی آنتالوژیسی 4 ،جيلد ،باكی.1994 ،
) 72ادریسی ،حبيب ،آذربایجان عاشيقالری و ائل شاعيرلری ،تهران.1358 ،
) 73جعفر زاده ،عزیزه ،آذربایجانين عاشيق و شاعير قادینالری ،باكی.1991 ،
) 74فيض الهی وحيد ،حسين ،اللی عاشيق ،اللی نغمه ،تبریز.1970 ،
) 75پروفسور مرسل حکيم اف ،عاشيق شعری نين نوع لری ،باكی.1987 ،
) 76محراب ،محمد ،آدليم بایاتيالر ،استانبول.1995 ،
) 77قاسم اف ،ح ،بایاتيالر ،آذرنشر ،باكی.1956 ،
) 78م .كریمی ،كوراوغلو حماسه سی ،تهران ،اندیشه نو.1382 ،
) 79اوزون ،انور ،كوراوغلو ،استانبول.1997 ،
) 80فواد ،محمد ،كوراوغلو ،استانبول.2001 ،
) 81یاغجی ،اؤنر ،كوراوغلو ،یاشایيشی و شعرلری ،استانبول.2000 ،
391 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فصل ششم
392 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 393 /
ناغیل الر
ادبيات شفاهی مردم آذربایجان (فولکلور) ادبياتی زوال ناپــذیر ،گســترده ،غنــی و بســيار
متنوع است .فولکلور آذربایجان از نظر غنا و گستردگی اش نظر فولکلورشناسان جهان را جلــب
كرده و بسياری از این محققان ،این ساحه از ادبيات ما را از غنیترین و با شــکوهتــرین ادبيــات
جهان دانستهاند .فولکلور از روز نخست خلقت همراه انسان خلق شده و همراه انســان تکامــل و
تکوین یافته است .در ادبيات شفاهی مردم میتوان به وضوح كامــل ،گذشــته ،زنــدگی ،آداب و
رسوم ،ایدهها و آرمانها ،خواستهها و نيازهــا ،دوســتی و محبــت ،نفــرت و دشــمنی او را در هــر
مقطع از برش زندگی مشاهده كرد .از فولکلور هر ملتی میتوان تاریخ و اندیشهی او را دریافت،
حوادثی كه از سر گذرانده ،مبــارزه اش عليــه ظلــم و بــیعــدالتی ،شکســتها و پيروزیهــایش را
دریافت .در آغاز قرن ،21هنوز براین اعتقادیم كه فولکلور ما گنجينهای دست نخورده و بــدون
تحریف باقی مانده است .فولکلورمان به انواع مختلف ،به صورت نثر و نظم ،به شکلهای مختلفی
تقسيم شده است ،معما ،شعر ،ضرب المثل ،متل ،و دیگر فورمهای خالقيتهای ادبی است .وقتی
به ساحههای قصه و داستان میرسيم در همهی انواع آن با ادبياتی غنیتر و پر بارتر روبرو می-
شویم .در زندگی مردم ،حوادث مختلفی روی داده و تجربيات زبان به زبان وایل به ایل و نســل
به نسل گشته است .تنها وقایع مهم نيست كه چنين سرنوشتی دارد بلکه ســخنان برخاســته از
تجربيات و حوادث كه به صورت ضربالمثل گفته شــده اســت ســالها و قرنهــا را در نوردیــده و
دیگران نيز آنرا با تجربه تأیيد كرده و جزو فرهنگ مــردم شــده اســت .هــر ضــربالمثلــی ،هــر
اصطالحی كه امروزه ورد زبان مردم است با كنکاش و تدقيق درآن مــیتــوان ریشــهای را پيــدا
كرد كه نه تنها از یک حادثهی مهم ،بلکه از صدها تجربهی یکسان به وجــود آمــده اســت .هــر
داستانی نمونههای فراوان داشته و فکر و اندیشهی نسلها را بهم پيوند داده اســت و هــر بایــاتی
كه میشنویم گویای تجربهای و حادثهای است كه در دنيای فکر انسانها و احساس آنــان جــای
گرفته ،سالها و قرنها زمزمه شده ،بر خاطرهها نشسته ،صيقل وجال یافته و امــروز بــه دســت مــا
رسيده است.
پشت هر بایاتی ،هر ضرب المثل و هر اصطالحی قصــه ای وجــود دارد ،بنــابراین دنيــای
قصه ،بسيار وسيع و گسترده است .هــر چنــد كــه تــا امــروز دههــا اثــر در زمينــههای مختلــف
گردآوری شده و اندیشمندان بسياری عمر خود را در این زمينه صرف كرده اند بــاز بــه جــرأت
می توان گفت كه هنوز در برابر این گنجينه ،كار اندكی صورت گرفته است .باز هم تأكيد داریم
/ 394فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گردآوری فولکلور بویژه قصهها ،امری ساده نيست اما واجب و ضروری است .معتقدیم فولکلــور
چيزی است كه فقط به گذشته مربوط نمیشود بلکه امروز هم این فرهنــگ آفریــده مــیشــود،
استفاده میشود و هر روز غنیتر و غنیتر میگردد و تنها مربوط به گذشتهها نيست.
موضوع قصهها نيز بسيار گسترده ،متنوع ومختلــف اســت و بســياری از انــواع آن هنــوز
گردآوری نشده و مورد بررسی و تدقيق علمی قرار نگرفتــه اســت .هنــوز بســياری از افســانهها،
قصهها و داستانهایی كه ظرفيت اساطيری دارند جمع آوری نشدهاند .در دنيای قصهها نيز می-
توان به مسئلهی آفرینش جهان ،تغيير و تحول فصــول ســال ،بــاد ،آب ،آتــش ،خــاك ،و غيــره
برخوردكرد ،هنوز هم جای تحقيقات در زمينههای الههها :الههی آفرینش ،الههی آتش ،الهــهی
باد و دیگر الههها خالی است .افسانههایی كه انســان در لبــاس حيوانــات بــه ســخن در آمــده و
قصههایی از دنيای دورههای مختلف تکامل بشــری ،از توتميســم ،شــامانيزم و دنيــای باورهــای
كهن هنوز بر جای مانده اند .افسانههای دیووپری وجن و ...هنوز ناشناخته مانــدهانــد .دومــرول
دیوانهسری كه در راه شناخت عزرائيل و از ميان برداشتن فاجعهی مــرگ انســانها وارد ميــدان
شده و صدها داستان دیگردر این زمينه ،هنوز مورد كنکاشهای علمی قــرار نگرفتــهانــد .انســان
ابتدایی از آسمان غره ،از رعد و برق ابرها میترسيد ،او ســعی مــیكــرد علــت باریــدن بــرف و
تگرگ رابداند ،باد چگونه بوجود میآید؟ صدها سؤال وجود داشت كه انســان ابتــدایی هنــوز
پاسخ آنها را نمیدانست و در روند تالشها برای یافتن جواب بود كه سيستم باورها را به وجــود
آورد .گاه جنبهی قدسيت به حيوانــات (تــوتميزم) بخشــيد ،ارواح را بــه دو بخــش خيــر و شــر
تقسيم كرد و در رابطه با این دنيا به اندیشه رفت (شامانيزم) تا راه حلی برای ســلطه بــر شــر و
پيروزی خير بيابد .دراین مسير باورهای ابتدایی ،پدیدآمد .هنوز هم كه هنوز اســت نظریــههای
علمی قابل قبول برای همگان دربارهی دیو و پری و دیگر موجودات خارقالعاده و نيروهــای مــا
فوق طبيعی بــه وجــود نيامــده اســت ،هنــوز هــم دنيــای افســانهها و قصــهها فکــر بســياری از
اندیشمندان را به تکاپو وا میدارد ،هنوز هــم دنيــای جــن و پــری طرفــدارانی دارد ،هنــوز هــم
دریچههای اوهام بسته نشده اســت .امــروز داســتانهایی میشــنویم كــه شــباهتهای فــراوان بــا
اسطورههای موجود در كتاب دده قورقود دارد ،داستانها و حکایــات فــراوان وجــود دارد كــه بــا
چهرههای تاریخی پيوند دارند .قصههای فراوانی موجود است كــه ســيمای اســکندر مقــدونی را
تمثيل میكند او را در دو سيمای متفــاوت :در یکــی دشــمنی اســت شــاخدارو و وحشــی و در
دیگری سيمای پيغمبری آرام و آرامش ده میبينيم .قصههای فراوان دربارهی عدالت پــروری و
یا ریاكاری انوشيروان ساسانی داریم .همچنين قصههای بیشماری درباره حــوادث دور زنــدگی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 395 /
بهرام گور ،شاه عباس ،نادرشاه و دیگر شخصيتها و قهرمانان تــاریخی ســراغ داریــم .داســتانهای
پيامبران از جمله حضرت سليمان ،یوسف ،یونس و ...با هوسی مضاعف در بين مردم روایت میشود.
در بسياری از داستانها ،شاه عباس چون درویشی در ميان مردم میچرخد تا وضع آنــان را
از نزدیک مشاهده كند .در بســياری از داســتانها و قصــهها قهرمانــان اصــلی شــاهان ،وزیــران و
سرداران هستند .آری قصهها و داستانها از همه نوع و مربوط به همــهی اصــناف جامعــه وجــود
دارد .در این قصهها ،مردم عادی ،آهنگر ،درویش ،شکارچی ،بنا ،معمار ،نقاش و ...زندگی مــی-
كنند .هر طبقهای دارای رفتاری خاص و بينشی خاص است .حسن كچــل قهرمــان بســياری از
قصهها است .او گاه شاهی ،سلطانی و یا وزیری را دست میاندازد ،او فرد آگاه و سخندانی است
كه دشمنان خلق را به سخره میگيرد ،مورد استهزا و خندهی مردم عامی قــرار مــیدهــد و بــه
عنوان نمایندهی مردم زحمتکش عمل میكند .تنبل احمــد نشــان مــیدهــد كــه گرداننــدگان
كشور نادانانی بيش نيستند و صرفاً به خاطر زور وزر یا عوامل ناباب بر سریر قدرت نشســتهانــد.
بیتردید در هر قصه ای حکمتی نهفته است و قهرمانان تودهها در پی یافتن این حکمتها هستند.
قصههایی كه دربارهی حيوانــات و جــانوران اســت بســيار گســترده و وســيع اســت .هــر
جانوری دارای خصلتهای خاصی است و ویژگیهــای بخصــوص دارد .روبــاه بــا مکــاری و حيلــه
گریش مشخصات طبقه ی خاصی از جامعه را دارد و آن طبقه را تمثيل میكند .گرگ در عين
جسارت و زرنگی ،بسيار پخمه و نادان است و بسيار زود بــه تلــه مــیافتــد .او نيــز طبقــه ای از
جامعه را به نمایش میگذارد .شير ،شتر ،مار ،كالغ ،بز ....هر یک از جانوران نمایندهی طبقــه و
صنف خاصی از جامعه اند.
ناگفته پيداست كه تشابه بين قصههای ملتها امری طبيعی است و عوامل متعــددی در ایــن
مورد دخيلند .از دیگر سو ،یک قصه در داخل یک ملت هم میتواند واریانتهای مختلفی داشــته
باشد .اما جالب اینجاست كه برخی از قصههای آذربایجان در ميان ملتهای مختلف وجــود دارد
از آن جمله باید «گؤزهل فاطما» یا «فاطما باجيم» را عنوان كرد كه در عين حــال واریانتهــای
مختلفی از آن موجود است و در بين ملتهای مختلف نيز این قصه با اسامی دیگری وجود دارد.
همين قصه در ميان ملتهای اوروپا وسيعأ مــنعکس شــده و تحــت عنــوان «ســيندرال» موضــوع
كتابها ،فيلمها،كارتونهای متعددی گشته است و مورد اســتقبال مــردم نيــز قــرار گرفتــه اســت
همين قصه در كشور خودمان ایران ،بين قوم پارس نيز با نام «ماه پيشونی» كــه البتــه ســاده و
خالصه شده است ـ وجود دارد .واریانت زنگانی این قصه را با هم بخوانيم:
/ 396فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
1
فاطما باجیم
بيری وار ایدی ،بـيری یـوخودو ،آلالهدان سـونرا بير كس یوخودو! قدیم زامانالردا بيــر گـــؤزهل و
عاغيللی قيز واریدی فاطما آدیندا .فاطما چوخ گـؤزهل ایدی اونا گؤره اونــا گؤیچــک فاطمــا دئيــهردیلــر.
گؤیچک فاطما عئينی حالداچوخ مئهریبان بير قيزیدی .هامييا كؤمک ائدهردی.
هامی دا اؤزونه باجی بيليب فاطما باجی دا دیيهردی .فاطمانين آناسی نوخوشالیير و اؤلور.
فاطمانين بير ساری اینهیی و بير خوروزو واریدی .اوشاقليقدان اونالریالن اوینایاردی .فاطمــانين
آتاسی نئچه زاماندان سونرا آیری بير آرواد آلير .بو آروادین بير قيزی دا واریــدی ،اونــون دا آدی
فاطما ،آمما چوخ بداخالق و كيفير ایدی.
اؤگئی ننه ،گؤیچک فاطمایا گون وئریب ،ایشيق وئرميردی .گونده اونا كؤتک ووروب ،یامان
دئييب ،چتين ایشلری اونا دئييردی .اؤگئی ننه گونده بيــر باتمــان یــون و بيــر جهــره وئــرهردی
فاطمایا ائودن ده چؤله چيخاردیب دئيهردی :بونالری أیير گتيــر .هلــه ســاری اینــهیــی ده اوتــاراردی.
گئجه لر شام باشيندا دا بير قورو چؤرهك قاباغينا آتاردی آجيندان اؤلمه سين .آمما اؤز قيزینــا یــاغلی
پيلوو پيشيریب ،یئييب ـ ایچهردیلر؛ اؤز قيزینا گولدن آغير دا دئمهزدی.
گونلرین بير گونو ،اؤگئی ننه بير باتمان یون وئریر فاطما باجييــا ،ائــودن اوتـورور ائشــيگه.
توولهدن ساری اینهیی ده چيخاردیب وئریر اونا كی :آپار بونــودا یــای! بيــر قــورو چــؤرهك آتيــر
اوستونه كی :ـ بودا سنين ناهارین.
گؤیچک فاطمانين ساری اینهیی عــادی بيــر اینــک دئييــل ایــدی .او آدام دیلــی بيلــردی.
فاطمانين آناسی اؤلنده بو اینک و خوروزو قيزینا جاهاز وئرميشدی .فاطما بونالری چوخ ســئوه-
ردی؛ اونالردان یاخشی موغایات اوالردی .ساری اینک یونو اوداردی و حاضــير ایپــی چيخاریــب
فاطمایا وئرهردی.
فاطما او گون ده ائودن چيخيب ،یون و جهرهنی دالينــا آليــب یــوال دوشــدو .داغ دؤشــونه
چاتيب یئره اوتوردو .بيردن ـ بيره یئل اسمهیه باشالدی .یئــل اونــون یونونــو گؤتــوروب آپــاریر،
فاطمادا اونون داليجا قاچير ،شيرین دیل ایله یئله یالواریر:
قـــانــادیــــنـا قــــوربـان یـــئـل بابا!
مــنـيـم یــــــونــــومــــو ســـال بابا!
یئل یونو آپاریب بير قارینين ائوینه سالير .فاطما قارینين ائوینه چــاتير .قــاپينی یاواشــجا
چالير .دئيير:
1راقم این داستان رااز زبان سركار خانم طاهره پرگاریان در زنجان ضبط كرده و نخست در نشریة آذري شماره 8در قسمت
ائل دیلي و ادبیاتي چاپ گردید.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 397 /
ـ ننه جان! یئل منيم یونومو بورایا گتيردی .ایجازه وئر گؤتوروم آپــاریم .قــاری ننــه دئييــر:
جان ننه ،گل گؤر هاردادی ،گؤتور آپار.
فاطما دئيير :ننه جان ،ایشين اولسا ،من كؤمک ائده بيلهرم .قاری ننه دئييــر :جــانيم ســنه
قوربان ،منيم ائو ـ ائشيگيمه یئتيشن یوخدور؛ باجاریرسان ،بورا بير سوپورگه چک.
فاطما باجی تئز سوپورگهنی گؤتوروب ائوی سوپورور ،هر یانی تميزلــهیيــر و دئييــر :ـ ننــه
جان داها نه ایشين؟
قاری ننه دئيير :قيزیم ،منيم باشيمی یویوب ،تميزلييه بيلرسن؟
فاطما ،قارینين باشيندا بيتلرین یووا قویدوغونو گؤرور .اونون باشينی دا یویوب ،داراق چکير.
قاری دئيير :قيزیم ،ننهوین ائوی تميزدی یوخسا منيم؟
فاطما دئيير :ننه جان ،البتده كی سنين ائوین تميزدی.
قاری سئوینير و دئيير :سنين ننهن گؤزهلدیر ،یوخسا من؟
فاطما :نه دخلی وار ،سن چوخ گؤزهلسن.
قاری ننه :اوندا بس ،گل قيزیم ،بودا سنين یونلرین ،آل گئت .آمما یولـووون اوســتونده اوچ
بوالق گؤره جکسن .بيرینجی بوالقدا چيمرسن ،ایکينجی بوالقدا باشين یویوب ،قــاش ـ گــؤزووه
چاالرسان ،اوچونجو بوالغين سویوندان دا یاناقالریوا و دوداقالریوا چکرسن.
فاطما یوال دوشور .بيرینجی بوالقدا چيمير ،ایکينجی بوالقدا تــوكلــرین ،قاشــين ،گــؤزون
یویور ،و اوچونجو بوالقــدان یاناقالرینــا و دوداقالرینــا چکيــر .بــدنی آغ آپبــاق اولــور ،آی كيمــی
پاریلدیر ،زولفلری و قاش ـ گؤزو قاپ قارا شوه كيمی قارالير ،دوداقالری دا قيپ ـ قيرميزی آلمــا
كيمی قيزاریر .ائله گؤزه ل اولوركی آیا دئيير :سن چيخما من چيخيرام.
فاطما گلير اینک و خوروزون یانينا ،گؤرور ،یونالر سارینيب حاضيردیر .آخشام اوستو ائوه ســاری
دؤنور .آمما كنده داخيل اوالندا ،كند اهلی تؤكولورلر اونون گؤزهلليگيندهن حئيرتده قــاليرالر و فاطمــا
او قدهر گؤزهل اولموشدور كی هامينی مات آپارميشدی .ائــوه یئتيشــيب ،اؤگئــی ننــه اونــو گؤرجــک
یئریندن چاشير :ـ ایندیيه قدهر هاردایدین .نئجه اولدو سن بئله گؤزهل اولدون؟
فاطما باشينا گلدیگينی دئيير .اوگئــی ننــه فيکيــره داليــر .اؤز ـ اؤزونــه دئييــر :صــاباح اؤز
قيزیمی بو ایشه گؤندهرهرم.
صاباحی ،ائرته ده پيلوو پيشيریر ،تازا چؤرهك یاپير ،بير دسماال باغالیيب بير پــونزا پئنــدیر ایلــه
قيزی نين قولتوغونا وئریر ،یوال سالير .قيز داغ اتهیينه چاتير ،یورولموشدور ،اوزاالنيــر ،یوخوســو توتــور.
اویانير گؤرور ،گون گليب گون اورتانين یئرینه .ناهارینی یئيير .باشلير یونالری ایيرمهیه .بيردن ـ بيــره
یئل قووزانيب قيزین یونونو اليندن آليب آپاریر .فاطما (كيفير فاطما) چيغيریر:
/ 398فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ـ آهای یئل ،ذليل اوالسان یئل ،قاناتين سينسين ،منيم یونومو هارا آپاریرسان؟
یئل یونو آپاریب هامان قارینين باجاســيندان ســالير ائوینــه .قيــز قاپييــا چاتيــب ،باشــلير
چالماغا ،آز قالير قاپينی یئریندن چيخارتسين .چيغيریر:
ـ آهای قاری آرواد ،تئز اول ،منيم یونومو گتير وئر! یوخســا هــر نــه گؤرســن اؤز گؤزونــدن
گؤرموشن.
قاری ننه دئيير :باال چوخ چاخناشما .گل بير ایچــهری ،منــه ده كؤمــکليــک ائلــه .كيفيــر
فاطما :واه واه ،بو خرابه ده منيم نه ایشيم وار .هریان كيفير ،هریان پيسدیر .بورا نهدی؟
قاری :باالم ،منيم ائویم تميزدی ،یوخسا سنين ننهوین ائوی؟
كيفير فاطما :واه واه ،منيم ننهمين ائوی گول كيمیدیر ،هر یاندان تميزدی.
قاری :گل ،یونالریوی گؤتور گئت .آمما یولووون اوستونده اوچ بوالق گؤرهجکسن .بيرینجی
بوالقدا باشيوین توك لرین و قاش ـ گؤزووو یو ،ایکينجــی بوالقــدا چــيم! اوچونجــو بوالقــدان دا
دوداقالریوا و یاناقالریوا سورت!
قيز چيخير گليب بير ـ بير بوالقالردا قاری دئدیگی كيمی یویونور .آمما اونون بدنی كيفيــر
ایدی ،الپ كيفير اولور ،قاش ـ گؤزو آغاریر ،یاناقالریال دوداقالری قارالير ،اولور خورتانين بيری.
كيفير فاطما دیلینين و رفتاری نين پيس ليگــی اوچــون داهــا كيفيرلشــير .گليــب كنــده
چاتاندا ،هامی اوندان قاچير .آدی اولور :كيفير فاطمــا .دوغــرودان دا كيفيــر! فاطمــانين ننــهســی
قيزینی گؤردوكده ایکی الی اولور ،بير باشی .او قدهر اؤزونــو ووردو تــا هوشــدان گئتــدی .هوشــا
گلدیکده دوشدو گؤیچگ فاطمانين جانينــا .ووردو ،ووردو ،او قــدهر ووردو داهــا یورولــدو .گئجــه
اولدو .گيردی یئرینه یاتماغا .مگر یوخوســو گلــدی؟ ایــالن وورمــوش آدام كيمــی هئــی اؤزونــه
قيوریلدی .بو فيکره گليب چاتدی كی ،فاطمانی اینجيتمک اوچون اونون خوروزونو و اینــهیينــی
اؤلدورسون .آممابونالر فاطمانين جاهازی ایدی .اؤزونو نوخوشلوغا وورور ،زاریلدیر ،اینيلــدیر .اری
سوروشور :نهیيندی؟
آرواد دئيير :بدنيمين هر یانی آغریر .حکيم دئييب :سنين درمانين تکجه ساری اینهیين اتیدیر.
كيشی دئيير :اولسون ،بونون كی ایشی یوخ ،كوچــه باشــيندا قصــابدان ســاری اینــک اتــی
آالرام ،یئ توختا.
آرواد :یوخ ،هر ساری اینه یين اتی اولماز ،گرهك اؤز اینهیيميزین اتی اوال .گؤیچک فاطمــا
بونو ائشيدجک آغالدی .قاچدی توولهیه ساری اینهیين باشينی قوجاقالیيــب تومــارالدی .ســاری
اینک دیله گليب دئدی:
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 399 /
ـ آغالما ،قوی منيم باشيمی كسسينلر .من بير ایش گؤرهرم اتيمی هئچ كــيم یئيــه بيلمــز.
هامینين آغزینا آجــی اوالرام .آممــا ســنين آغزیــوا دادلــی اوالرام .یادینــدا قالســين كــی منــيم
سوموكلریمی دیققتله یيغيشدیر ،آخيریمين آلتيندا قویال .هر واخت بير چتــينلييــه دوشــدون،
گل منه دئ.
اینهیين باشين كسدیلر .آروادین حالی دوزهلدی .اینک اتینی بيشيردیلر؛ آممــا هــئچ كــيم
یئيه بيلمهدی .هامینين آغزینا آجی اولدو.
نئچه گون كئچدی .شاهين اوغلونا توی توتوردوالر .شاه اوغلو ائولنمک ایستيردی .هله بيــر
قيز سئچه بيلمهميشدی .توی ـ بایرام توتوردو بلکه قيزالر بير یئره توپالنيب چاليب اوینایــاالر و
شاه اوغلونا گؤزهل بير قيز سئچه بيلهلــر .تــوی باشــالندی .فاطمــانين آنــاليغی دا تــازا پالتــارین
گئيينيب ،قيزینی دا بزهیيب ـ دوزهیيب اؤزویله تویا آپاردی .فاطما اونالرا قوشولماق ایستهینــده،
اؤگئی ننه اونا كؤتک ووروب آپارمایير هئچ ،بلکه ائوده ده چوخلو ایش باشينا تؤكوب ایشلهمهیــه
مجبور ائدیر .بير چاناق داری یئره سپيب :من گله نه قده ر بــونالری بيــر ـ بيــر یيغارســان .بيــر
كوپ ده قویوب دئيير :بونودا آغالماقدان گؤز یاشيال دولدورارسان .آرواد گؤتوروب تویا گئدیر.
فاطما ائوده قاليب باشالدی آغالماغا .بيردن اینهیين ســؤزو یادینــا دوشــدو .دوروب گئــدیر
آخيرین آلتيندان سوموك لری چيخاردیب اونونال درد دیل ائلهیير .اورهك سؤزلرینی اونا دئييــر.
یئنه قاری نين یادینا دوشور .اونون توكونو گتيریب یاندیریر .قاری ننه حاضير اولور .او دا فاطمایا
كؤمک ائتمک ایسته یير .اللرینی بير ـ بيرینــه وورور .بيــر آغ آت گليــر ،اوســتونده ده آغ پالتــار
حاضير اولور .اینه یين سوموكلری ده اشرفی ـ قيزیال چؤنور .فاطمــا پالتــاری گئيينيــر .قيزیــل
آیاق قابالری آیاغينا تاخير .قارینين دئدیگينه گؤره بير جيبينه كول ،بير جيبينه اشرفی تؤكــور.
آتا مينير یوال دوشسون ،قاری دئيير:
ـ تویا یئتيشدین اوینایاجاقسان .آناليغا دؤننده جيبيندن كول سپ ،خالقا طـرف اوینایانــدا
اشرفی سپ .فاطما یوال دوشوب شاهين قصرینه چاتير .قراوولالر بئله گؤزهل قيز گؤرمهميشدیلر.
مات ـ مبهوت قالدیالر .بارماقالرین دیشلهیيب اونا تعظيم ائتدیلر .فاطما ایچهری گيریــب رقصــه
باشالدی .بوتون آروادالرین ایکی گؤزو واریدی ایکيســینــی ده بــورج آليــب اونــون اویناماســينا
باخيردیالر .او آناليغينا دؤننده گؤزلرینه كـول ســپدی ،شــاه اوغلونــا دوننــده اشــرفی داغيتــدی.
آناليغی گؤزلرینی توتوب اوغوشدوروردو و داها فاطمانی گؤرموردو .بير زامــان گــؤزلرینی آچــدی
كی قيز اوینایيب گئتميشدی.
فاطما قاچيب ائوده اوتــوردو .پالتــارالرینی چيخاردیــب ســوموكلــرین یانينــدا قــویالدی و
اوتاقالری سوپورمهیه باشالدی .قاری ننه ائوده فاطمایا كؤمکليک ائدیر .خوروز باشالدی دارینی
/ 400فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
دنلهمهیه .چاناغی دا قارینين گتيردیگی اؤزگه داری ایله دولدوردوالر .كوپــو ده تميــز ســو ایلــه
دولدوروب ایچينه بير اوووج دوز تؤكدولر .اودا اولسون گؤز یاشی.
آخشام آروادینان قيز گلدیلر .فاطما سوروشدو:
ـ ننه توی نئجه ایدی؟ منه ده تعریف ائدین گؤروم.
آرواد باشالدی قارقيشالماغا كی:
ـ اتی تؤكولموش بير قيز گلدی ،یامان اوینادی .هامييا قيزیــل اشــرفی تؤكــدو ،آممــا بيــزه
ساری كول سوووردو.
صاباحی گون یئنه تویا گئتمک ایستهدیلر .یئنه فاطمانی ائوده قویوب یوال دوشدولر .فاطما
یئنه ده قاری ننهنين توكون یاندیردی .اینهیين سوموكلری قيزیال دؤندو .پالتار حاضير اولدو .بو
دؤنه پالتارالرین رنگی الپ گؤزهل و آت دا هامان رنگده .پالتارالری گئييب ،قيزیل آیاق قــابالری
آیاغينا تاخيب تویا گئتدی .دونن كی كيمی اوینایيب هامينين اورهیين آلدی .قایيــدیش باشــدا،
بير بوالق باشيندا ال ـ اوزونو یوماق ایستهدی .آتدان ائنيب ،یوماغا باشالیاندا آیاق قابینــين بيــر
تایی سویا دوشدو .سو گؤتوروب آپاردی .فاطمانين عجلهسی اولدوغوندان آیاق قابی نــين تــایين
تاپا بيلمه یيب الی بوش ائوه قایيتدی.
شاهين اوغلو دا فاطمانی تویدا گؤروب بيهنميشدی .اونون پالتارین ،اشــرفی ســپمهســين و
قيزیل آیاق قابالرین گؤرموشدو .صاباحی گون سو قيراغيندا ال ـ اوزونو یوووردو كــی بــو قيزیــل
باشماغين تایين تاپير .آیاق قابی اوســتونده ده فاطمــانين آدی یازیلميشــدی .شــاه اوغلــو آیــاق
قابينی نؤكرلرینه وئردی تا گئــدیب او قيــزی تاپســينالر .نــؤكرلر ائــولری قــاپی ـ قــاپی چاليــب
فاطمانی آختاریرالر .ائوده اوالن قيزالرین بير ـ بير آیاقالرینا باخيــب بــو باشــماغی گئيــدیریرلر.
آمما هئچ بيرین آیاغی بو اینجهليکده دئييل.
فاطمانين ننه لييی اؤز قيزی فاطمانی قاپييا چيخاردیر .گؤیچک فاطمانی تندیرده دوستاق
ائدیر ،اوستونه بير داش قویور .نؤكرلر آروادین ائوینه گليرلر .آیاق قابینی كيفير فاطمانين آیاغينا
تاخماق ایستهیيرلر ،آمما اونون آیاقالری ائله یئککهدی كی آیاغينا اولمور .نؤكرلر دئيير:
ـ بو ائوده آیری بير قيز یوخدو؟
آرواد آند ایچير كی بورادا منيم قيزیمدان ساوای بير قيز یوخدور .بو حالــدا خــوروز آتيليــر
دام اوسته ،اوخویور:
قــــوقــــقــولـــو ،قــــــوقـــــو
قــــوقـــــقـــولــو ،قـــــوقـــــو
فـــاطمــا بــاجــيــم تـــنـدیــرده
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 401 /
آیـــــــاقــــالری كـــــنــدیــرده
اؤز شــــووقــيــلـه نـاقـقيش تـيکير.
نؤكرلر خوروزا باخيب دئدیلر :بو خوروز نه دئيير؟
آرواد بير داش آتيب دئيير :الل اول كيش!
نؤكرلر تازا یوال دوشموشدولر كی خوروز یئنه باشالدی:
قـوقـــقـــولـــــو ،قـــــوقــــــو
فــاطــمـا بـاجــيــم تــنــدیــرده
آیـــــاقـــــالری كـــنـــدیــــرده
اؤز شـــووقــيـلـه نـاقـقـيـش تـيکير.
بو دفه نؤكرلر ائوه دؤنور .تندیرین قاپيسين آچيب گؤرورلر بير تيکه جواهير پارچاســی بيــر
قيز ،اورادا اوتوروب آیاقالری كول ایچينده ،گول تيکير .فاطمانی تندیردن ائشيگه چيخــاردیرالر.
آیاقالرینی تميزليرلر .آیاق قابينی آیاغينا توتورالر ،گؤرورلر ائله بــودور گئييــر .نــؤكرلر فاطمــانی
گؤتوروب سئوینجک شاه قصرینه آپاریرالر .شاه اوغلو اونو گؤرجک سئوینيب اونونال توی ائلهمک
ایستهیير.
یئددی گون یئددی گئجه چال ـ چاغير اولوب ،توی توتــورالر .گؤیچــک فاطمــا آنــاليغی و
اؤگئی باجيسينی دا باغيشالیير .اونــالر ایللــر بویــو شــاد و ســاالمات یاشــایيرالر .ســيزده ســاغ و
ساالمات قالين.
/ 402فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
1
امیر ارسالن نامدار
امير ارسالن از داستانـهایی است كه دربارهی یـکی از
سـالطين سلجـوقی ،آلپ ارسـالن ساخـته شـده اســت
اما سيمای وی از حالت تاریخی به درآمده و به افسانهها
پيوسته است .این داستان بسيار شيرین و طوالنی اسـت
و مردم معتقدند این داستان را نباید تــا آخــر خوانــد یــا
گوش داد زیرا آنرا بد شگون مــیداننــد و ممکــن اســت
خواننـــده یا شنونده جادو شود.
امير ارسالن كه پدرش سلطان آذربایجان بــود و توســط
پطروس شاه كشته شده بود میخواهد ســلطنت پــدر را
به دست آورد و انتقام پدر را بگيرد.
پطروس شاه دختری دارد بسيار زیبا كه مهلقا مینامندش .و دو وزیر هم دارد یکی نيــک
اندیش كه شمس وزیرش مینامند و دومی اهریمن صفت كه قمر وزیر نام دارد.
روزی عکس مهلقا به دست امير ارسالن میافتد و یک دل نه ،كــه صــد دل عاشــق دختــر
میشود و برای به دست آوردن دختر ،لباس شاهی از تن در آورده و لبــاس عــامی مــیپوشــد و
وارد كشور پطروس شاه میگردد .از آنطرف قمر وزیر اطالع میدهد كه امير ارســالن بــه قلمــرو
كشور پطروس شاه وارد شده است .آماده باش صادر میشــود و عکــس اميــر ارســالن همــه جــا
پخش شده و برای سر ا و جایزه تعيين میكنند .الماس خان یکی از سرداران پطروس شاه است
كه شامگاهان مردی غریب را میبيند .به او دستور ایست میدهد اما اميــر ارســالن بــه راه خــود
ادامه میدهد و در نتيجهی اصرار الماس خان ،نبرد آغاز می شــود .اميــر ارســالن شمشــير مــی
كشد و با سپاه الماس خان در گير می گردد .اما قمر وزیر به كمــک اميــر ارســالن رســيده و بــا
نيروی جادویی خود ،الماس خان و سربازان او را به سنگ تبدیل میكند .او همراه امير ارســالن
به قهوه خانهی خواجه كاووس میرود .امير ارســالن مــدتی بــود كــه در قهــوه خانــهی خواجــه
كاووس شاگردی می كرد .قمر وزیر كه دلباخته ی مه لقا بود و در عــين حــال چشــم طمــع بــه
خزانهی پطروس شاه دوخته بود نقشه میچيدند تا از طریــق اميــر ارســالن بــه آرزوهــای خــود
برسد .قمر وزیر به امير ارسالن می گوید كه مه لقا گاهی برای تماشای نمایش به نمــایش خانــه
1امیر ارسالن نامدار ،انتشارات زرقلم ،تبریز.1380 ،
) -امیر ارسالن ،كتابخانه فردوسي تبریز ،بدون تاریخ.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 403 /
ی شهر میآید .توهم بيا و او را مالقات كن .مهلقا نيز عکس امير ارسالن را دیده و یــک دل نــه،
صد دل عاشق او شده بود.
مهلقا با اجازهی پدر به تماشاخانه میآید و اميرارسالن برای پــذیرایی ،ســينی بــه دســت و
شرابی در سينی به پيش مهلقا میرود .دو عاشق و معشوق همدیگر را میبينند .مــهلقــا او را بــه
قصر خود دعوت میكند .قمر وزیر آدرس قصر مهلقا را میدهد .شبانگاه با طنــابی از دیــوار بــاال
رفته و وارد قصر میشود .قمر وزیر از طرف دیگر ،نامزد مهلقا را كــه یکــی از ســرداران پطــروس
شاه بنام امير هوشنگ بود با خبر میسازد .امير هوشنگ بطور ناگهانی وارد قصر مهلقا میگــردد
و امير ارسالن را همراه مهلقا میبيند .شمشير میكشد و به طرف اميرارسالن حمله میكنــد .در
این نبرد امير هوشنگ كشته میشود.
امير ارسالن سرمست از مالقات با مهلقا به سر كار خود برمیگردد امــا قمــر وزیــر ســاكت
نمی نشيند .مه لقا را جادو كرده و در باغی به طناب میبندد .روزی اميرارسالن برای دیدن مه-
لقا به باغ او وارد میشود اما قمر وزیر به صورت اژدها در میآید .امير ارسالن تيری میاندازد تــا
اژدها را نابود كند .قمر وزیر متوسل به جادو شده و امير ارســالن بيهــوش مــیگــردد .وقتــی بــه
هوش میآید كه خود را وسط كویری بی آب و علف میبيند .پياده به راه میافتد آنقــدر مــیرود
تا پس از روزها پيادهروی به شهری میرسد .سراغ مه لقا را میگيرد و در راه وصال مهلقا كــه در
دست دیوهایی اسير شده بود به نبرد با دیوان میپردازد و در نهایت با كمک شمس وزیــر نيــک
اندیش كه جادوهای قمر وزیر را نقش بر آب میكند ،به مه لقا میرســد و ســرزمين و ســلطنت
كشور خود را نيز به دست میآورد.
اینک امير ارسالن نيز به صورت منظومه در آمده و عاشيقهای چندی ،این منظومـه را نيــز
با ساز و آواز روایت میكنند از جمله عاشيق حسين ساعی ،منظومــهی اميــر ارســالن را روایــت
كرده و به صورت كتابی مستقل در تبریز (انتشارات زر قلــم )1381 ،بــه چــاپ رســانده اســت1.
گفتگوهای قهرمانان در این منظومه به شعر آمده است از جملــه وقتــی اميرارســالن از مــادرش،
اصل و نسب و نام پدرش را می پرسد چنين میگوید:
ارســـالنــام ازلــيـنـدن وارام مـن
دوشـمانين گؤزونه بـاتان خـارام من
ظاليمی یا ندیران سؤنمـز قـورام من
دوز دئ گؤروم منيم آتام كيم ایدی؟
و یا اميرارسالن در دیدار با مه لقا ،با شعر و ساز با هم به گفتگو میپردازند.
1عاشیق حسین ساعي ،امیر ارسالن ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1381 ،
/ 404فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
1
داستان حسین كورد شبستري
این داستان منظومه نيست یعنــی عاشـيقها آن را روایــت
نمیكنند هرچند كه امروزه برخــی از عاشـيقها بــرای ایــن
داستان نيز اشعاری گذاشته وبه صورت منظومـــه در آورده
اند .همينطوری كه برای داستان اميــر ارســـــالن اشــعاری
وارد كردهاند و همراه با ساز و آواز روایــت میكنند.
داستان حسين كورد شبستری داستانی پهلوانی اســت
كه با توان بدنی فوق العادهاش ،قشون شاه عباس را در
هم میشکند و شکست میدهــد .ایــن داســتان بســيار
شيرین و طوالنی است كه در شبهای زمســتان ،وقتــی
خانوادهها دور هم گرد میآیند و شب چــره بــه وســط
میآید یکی از افراد به روایت این داستان و یا خوانــدن
كتاب آن كه به زبان تركی نوشته شده است میپردازد .داستان از این قرار است:
شاه عباس در پایتخت خود اصفهان نشسته است و پهلوان خود فرخ را به تبریز می فرستد
و به او دستور می دهد كه چون حاكم تبریز ،ماهها ست از دادن باج و خراج طفــره رفتــه اســت
برو باج و خراج را بگير و حاكم آنجا را دستگير كرده پيش من بياور.
حاكم تبریز نيز پهلوانی دارد به نام مسيح .وقتی نامهی شاه عباس در دربــار حــاكم تبریــز
خوانده میشود مسيح حاكم را اميدوار میسازد كه ماللی نيست ،بگذار تکليف فرخ را در ميــدان
مبارزهی تن به تن روشن كنيم .ميدان برای نبرد فرخ و مسيح آماده میشود .مســيح بــه دليــل
اینکه فرخ ميهمان است دست به روی او بلند نمیكند و اجازه میدهد ابتــدا فــرخ بــر او حملــه
آورد سه روز تمام از صبح تا شامگاه فرخ و مسيح با هم نبرد كردند اما هيچيک پيروز نشد .قــرار
شد بعد از 10روز نبرد را از نو آغاز كنند.
شامگاه كه مسيح در اطراف شهر میگشت با حسين آشنا مــیشــود و بعــد از اتفاقــات جــالبی،
حسين قدرت خود را نشان میدهد و از مسيح میخواهد او را برای نبرد با فرخ ببرد .در یک حادثــه-
ای زیبا ،نبردی تن تن بين حسين و فرخ در میگيرد و حسين فرخ را شکست میدهد.
حسين در تبریز می ماند و اسب «قارا قایتــاق» را از مســيح مــیســتاند و حــاكم ،بهتــرین
لباس و سالح را برای او تهيه كرده و سردار قشون خویش میسازد.
1
حسین كوردشبستري ،انتشارات زرقلم تبریز.1380 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 405 /
در حادثهای دیگر ،حسين سوار كشتی میشود وتمام غــذای اهــل كشــتی را خــورده و بــه
خواب میرود .ملوان چون چنين میبيند به ساحل نزدیک شده ،حسين را در حاليکه در خــواب
بود از كشتی پياده می كنند و خود به راه ادامه میدهنــد .مــاهيگيری در آن اطــراف بــوده كــه
دلش به حال پسرك میسوزد و سوار اسب كرده به خانهی خود میبرد و به عنوان مهمــان نگــه
می دارد .خودش و زنش او را تيمار میدارند و بعد از بيدار شدن آذوقهی یــک ماهــه آنــان را در
یک روز میخورد و تمام می كند .ماهيگير تمام اثاث خا نه را میفروشد و بــرای او لبــاس تهيــه
میكند .اما حسين ایــن خوبيهــا را فرامــوش نمــیكنــد .او در آن شــهر بســر كــار مــیرود و در
مغازههای مختلف شاگردی می كند اما كارهایی كه انجام میدهد نيــروی بــدنی فــوقالعــادهاش
همه را به شگفتی وا میدارد.
در آن شهر نيز عدهای اراذل و اوباش آمده بودند و با آزار و اذیت مردم ،جان همه را به لب
رسانده بودند .اینان افراد و پهلوانان كورد بودند كه به هر جا میرفتند مفت میخوردنــد و مــی-
نوشيدند و پولی نمیدادند و هر چه میخواستند از دكانها بر مــیداشــتند .حـاكم آنجــا 7پســر
داشت كه هر روز یکی از پسرانش به ميدان میآمدند و با اینان نبرد مــیكردنــد و كشــته مــی-
شدند .آنروز هفتمين فرزند حاكم خود را برای نبرد آماده میكرد.
چون حسين كورد داستان را شنيد به ميدان آمد و پسر حاكم را در آنجا دید .بدو گفت كه
ميدان را ترك كند و بدو بسپارد و او بجایش با پهلوانان كورد نبرد كند .اما پسرك حاضــر نشــد
ميدان را ترك كند حسين كورد او را كتکی مفصل زد وروانه ی خانه كرد .ميدان آمــادهی نبــرد
بود .پهلوانان آمدند ،حسين كورد هر یک را بر سر خود بلند میكرد و زمين میكوفت بطوریکــه
بقيه وقتی چنين دیدند از ميدان فرار كردند.
پسر حاكم به خانه رفت و ماجرا را تعریف كرد .حاكم نخست باورش نشد و دســتور داد تــا
حسين كورد را نزد او آوردند .قرار شد فردای آن روز حسين كورد با رئــيس پهلوانــان كــورد بــه
نبرد پردازد .آنروز رئيس پهلوانان به ميدان آمد و با حسين كورد روبــرو شــد .حســين كــورد اورا
چنان بر زمين كوبيد كه زمين لرزید و دیگر پهلوانان پا به فرار گذاشتند و به اصفهان پيش شــاه
عباس پناه بردند.
داستان چنين به پایان میرسد كه وقتی شاه عباس داستانهای دالوری حسين را میشنود
مایل میگردد كه اورا از نزدیک ببيند .حسين وقتی چنين میشنود خود رهسپار اصــفهان مــی-
گردد و در نهایت شاه عباس او را به سرداری قشون خود بر میگزیند.
اما چرا او را حسين كورد ناميدهاند؟ برای اینکه وقتی میخواست بــه اصــفهان بــرود بــرای
اینکه شناخته نشود لباس كردی پوشيده وخود را كورد مینامد.
/ 406فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
1
اسکندر پادشاهین ناغیلی
بيـری وار ایدی .بيـری یوخ ایدی .بيــر پـــادشاه
وار ایـــدی .بـــو پادشـــاهين یاشـــی قيرخـــی
كئچميشـدی.
اما هله ائولنمهميشدی .او .ائله بير آدامال ائولنمک
ایستهیيردی كی اؤزونـدن گوجــلــو ،قــوچــاق،
هم ده عقللی اولسون .نه قــدر آختــاریردی بئلــه-
سينی تاپا بيلميردی.
شاهين بــو مقصــدینی هــامی بيليــردی .گــونلرین
بيرینده بير دونيا گؤرمــوش قوجــا شــاهين یانينــا
گئدیب دئدی:
ـ ای پادشاه .سنين آختاردیغين قيز ،روم شاهينين قيزیدیر .گئت اونو آل.
پادشاه وزیری ،وكيلی چاغيریب قوجانين ســؤزلرینی اونــالرا ســؤیلهدی .تــدبير ایســتهدی .وزیــر
دئدی:
ـ پادشاه ساغ اولسون .بورادا ائله بير چتين ایش یوخدور .ائلچــی گؤنــدهرهریــک گئــدیب قيــزی
ایستهسينلر.
پادشاه دئدی:
ـ بيردن قيزی وئرمهدیلر .اوندا؟
وزیر دئدی:
ـ پادشاهيم .سنين آدین ـ سانين یئددی اقليمه معلومدور .آدینی ائشيدنده پادشاهالر یاتــا
بيلمير لر .كيمين جرأتی چاتار كی سنين قاباغينا چيخا بيلسين؟ وئرمهسه اونون تورپــاغينی آت
تورباسيندا داشيييب دریایا تؤكهریک.
بلی ،وزیرین تدبيرینی هامی بگندی .همان گون وزیر اؤز آدامالری ایله روما یوال دوشدی .آز
گئدیب ،چوخ گئدیب چاتدیالر همين شهره :ادب ـ اركانال ائلچی داشينين اوستونده اوتــوردوالر.
خدمتچيلر خبر آپاردیالر كــی بــس هانســی پادشــاهين آدامــالری ائلچــی داشــينين اوســتونده
1
اسكندر پادشاهین ناغیلي ،تبریز ،یاران.1374 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 407 /
اوتوروبالر .روم پادشاهی امر ائلهدی گئــدیب ائلچيلــری گتيردیلــر .ائلچيلــر احــواالتی دانيشــيب
پادشاهين قيزینی ایستهدیلر.
پادشاه امر ائلهدی قيزی گتيردیلر .احواالتی ،آتاسی اونا سؤیلهیيب دئدی:
ـ قيزیم ،ایندی سنين فکرین نهدیر؟
قيز دئدی:
ـ مهربان آتا ،سن منی هر كسه وئرسن راضی اوالرام .ائلچی گلن وزیر دئدی:
ـ قيزیم ،شرطلرینی دئ گؤروم نه دیر؟
قيز دئدی:
ـ بيرینجی شرطيم اودور كی او آدامال گرهك آت مينيب ،اوخ آتام .ایکينجی شرطيم اودور
كی قلينج ووروب گوله شم .اوچونجی شرطيم ده بودور كی گرهك او منــيم ســئوالالریما جــواب
وئره.
ائلچيلر راضی اولدوالر .قيزین سؤزلرینی گئدیب اؤز پادشاهالرینا ســؤیلهدیلــر .پادشــاه بــو
خبری ائشيدن كيمی جين ووردی بئينينه كی قيزین آیاغينا گئدیب اونونال گولـهشــم ،منــه نــه
دئيهرلر؟ یاخشی سی بودور ،قوشون چکيب دعوا ائلهیيم.
وزیر دئدی:
ـ شاهيم .دعوا ائلهیيب قوشونو قيردیرماغين نه خيری وار ،اوّل جه گل قيزین تکليفینی یئرینــه
یئتيره ك .اگر باش توتماسا ،اوندا دعوا ائليه ریک.
پادشاه دئدی:
ـ آی وزیر /منه /یاراشماز .دوروب گئدم قيزین آیاغينا وزیر دئدی:
ـ شاهيم .گل سن تغيير لباس اول .گئت دئ منی پادشــاه گؤنــدردی كــی اول جــه منيملــه آت
مينيب اوخ آتسين .اگر منه غالب گلسه سونرا پادشاه اؤزی گلر.
بو تدبير پادشاهين عقلينه باتدی .همين گون تغيير لباس اولوب بير دسته آدامــال دوشــدی
یوال .گليب چيخدی روما .قيزا خبر گؤندردی كی گلسين.
بلی ،قيز حاضرالنيب آلتدان گئيينيب اوســتدن قفــل النــدی .اوســتدن گئيينيــب آلتــدان
قيفيلالندی ،الينه اوخ ،قالخان آليب .بئلينه قلينج باغالدی .بير دســته آدامــال گلــدی پادشــاهين
یانينا .دئدی:
ـ منی ایستهین سنسنمی؟
پادشاه دئدی:
/ 408فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ـ یوخ ،باجی ،منی پادشاه گؤندهردی .گؤرسون سنين منه گوجون چاتارمی .اگر گوجون چاتســا،
اوندا پادشاه اؤزو گلهجک .یوخسا هر خيردا ایشلردن اؤتری پادشاه بورا گلمز.
قيز ایستهدی قایيتسين .فيکيرلشدی كی جماعت نه بيلير احــواالت نــه یئــردهدیــر .هــامی
دئيهجک ،یقين قورخدی .ميدانا او قدر آدام یيغيلميشدی كی اینه آتســایدین یئــره دوشــمزدی.
بلی ،هر ایکيسی ميداندا آت چاپــدیالر .هــيچ بيـری او بيرینــدن قاباغــا كئچــه بيلمــهدی .آتــين
اوستونده اوزوگون ایچيندن اوخ كئچيردیلر .ســونرا باشــالدیالر بيــر ـ بيــر ینــه قليــنج وورماغــا.
گؤردولر قلينجدان دا بير شئی چيخمادی .ال آتيــب قورشــاق توتــدوالر .باشــالدیالر گولشــمگ.
چوخ چتينليکله پادشاه قيزین كمریندن یاپيشيب ووردو یئره.
پادشاه دئدی:
ـ ایندی سؤزون نهدیر؟
قيز دئدی:
ـ سؤزوم یوخدور .اما دی گؤروم سن كيمسن؟
پادشاه آچيب احواالتی سؤیلهدی كی ائله سنی ایستهین من اؤزومم.
قيز دئدی:
ـ اوندا اوچونجو شرطيمی ده یئرینه یئتيررسن .سونرا راضیليق وئرهرم.
پادشاه دئدی:
ـ نهدی شرطين؟
قيز دئدی:
ـ دنيادا ان گؤزهل نهدیر؟
پادشاه دئدی:
ـ ان گؤزهل كؤنول سئوهندی.
بو سؤز قيزین خوشونا گلدی .قيز راضیليق وئردی.
بلی .احواالت قيزین آتاسينا معلوم اولدو .ادب ـ اركانال یئددی گون یئددی گئجه توی ائلهیيــب،
قيزی وئردیلر پادشاها.
پادشاه قيزی آالندان دوققوز آی ،دوققوز گون سونرا بير قشنگ اوغلو اولــدو .امــا بــو اوشــاق
گؤردوگونوز اوشا قالردان دگيلدی .بيز گؤرموشوك كی اوشاق ایل به ایل بوی آتار ،یئکهلــر .امــا
بو ،ساعت به ساعت بؤیویوردو .گوجده ،عقلده هيچ كيم اونو نال باجارميردی.
اوشاغين آدینی اسکندر قویموشــدوالر .اســکندرین اوشــاقليقدان بيرجــه عيبــی وار ایــدی.
اونون تپهسيندن بير بوینوز چيخميشدی .اودور كی باشينا شيش پاپــاق قویــاردی كــی بوینــوزو
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 409 /
گؤرونمهسين .بلی ،دایهلر اسکندری بویودوب بویا ـ باشا چاتدیرجدیالر .اسکندر بوتون علملــرین
سرّینی تمام ـ كمال اؤیرهنيب علملی بير آدام اولموشدور .ایش بئلــه گتيــردی كــی اســکندرین
آتاسی اؤلدو .گتيریب اوغلونو یئرینده پادشاه قویماق ایستهدیلر .پادشــاهين پاخيــل وزیرلرینــدن
بيری دئدی:
بيزیم دده ـ بابا قاعده ميز وار .گرهك قوش اوچورداق .كيمين باشينا قونسا اونو دا پادشاه سئچهك.
بئله ده ائلهدیلر .قوشــو اوچورتــدوالر .قــوش دوز گئــدیب قونــدی اســکندرین باشــينا .گتيریــب
آتاسينين یئرینده اونو پادشاه قویدوالر .اسکندر ائله بير پادشاه اولدو كی آدی ـ ســانی هــر یئــره
یایيلدی و بوتون پادشاهالر اونون آدینی ائشيدنده تيرـ تيــر تيتریردیلــر .اســکندر ائلــه كــی آتــا
سينين یئره ینده اوتوروب پادشاهليق ائلهدی ،اونون شهرینده هر هفته بير دللک اؤلــوردو .هــيچ
كيم سرّدن خبر توتا بيلميردی.
اسکندر هر دفعه بير دللک چاغيریــب باشــينی قيرخدیرانــدان ســونرا اؤلــدور تــدوروردی.
شهرده دللک قالماميشدیر .پادشاه بير گون یئنه وزیرینی یانينا چاغيریب دئدی:
ـ وزیر .باشيمی توك باسيب .بير دللک تاپ گتير.
وزیر دئدی:
ـ قبله عالم ساغ اولسون .شهرده دللک قویوسان كی چاغيریم؟
پادشاه دئدی:
ـ بيلميرم .هاردان اولورـ اولسون تاپ گتير.
وزیر عالجسيز قاليب گئتدی كنددن بير دللک تاپدی .دللگی فکر گؤتوردو .بيليــردی كــی
او را گئده نين هيچ بيری قایيتمير .اما ســببينی بيلميــردی .دللگــين واری ـ یــوخی بيــر قوجــا
آناسی وار ایدی .آناسی ایله حاللالشيب .دوشدی وزیرین قاباغينا گلدی پادشاهين یانينا .بير تهر
الی اسه ـ اسه اونون باشينی قيرخدی .گؤردو باشينين اورتاســيندا بوینــوز وار .دللــک ائلــه كــی
پادشاهين باشينی قير خيب قورتاردی .گؤردو اونو دا اؤلدورمک ایستهیرلر .پادشاها یالواردی كی
قوجا بير آنام وار .منی اؤلدورسهنيز اونا باخان اولمایاجاق .منی اونا باغيشالیين.
اسکندر دئدی:
ـ اگر بو سرّی كيمه دئمهسن سنی اؤلدورمهرم .ایشدی بير آدام بو سرّی بيلسه او گونــو باشــينی
بدنيندن آیيراجاغام .دللک آند ـ امان ائله دیکدن سونرا اونو بوراخدیالر.
دللک بير هفته ،بئش هفتــه بــو سـرّی ایچــری وئریــب اودوردو .فکــر اونــو ســاپ ـ ســاری
سارالتميشدی .آناسی نه قدر یالواردی كی اوغول دردیــن نــهدی .بئلــه ســاراليب ـ سولورســان؟
اوغلی دئدی:
/ 410فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ـ آنا ،بو سرّی هيچ كيمه دئيه بيلمرم.
آخردا دللک گؤردو سرّ قارنينی جيریر .اونا گؤره چؤله گئدیب بير چوخور قویو تاپير .اوزونو
چوخورا توتوب اوچ دفعه یاواشجادان دئدی« :اسکندرین بوینوزو وار ،بوینــوزو» .ســونرا چوخــورو
یئنه تورپاقال دولدوردو .آرادان بير نئچه آی گئچدی .همين چوخوردان چوخلــو قــارغی بيتــدی.
وقت اولدی كی بير چوبان گليب بوردان كئچنده همين قارغی ـ الردان كسيب توتک قــایيردی.
باشالدی چالماغا .هانسی هاوانی چالدیسا .ائله توتگدن سس گلدی كی :اســکندرین بوینــوزو وار،
بوینوزو.چوبان قالدی معطل كی بو نه سرّدی .گونلرین بيرینده اسکندره خبر گتيردیلر كــی هــر
یئره یایيليب كی اسکندرین بوینوزو وار .ایش او یئره چاتيب كی چوبانالرین توتگينده بو هاوانی
چاليرالر .اسکندر بو سؤزلری ائشيدن كيمی امر ائلهدی دللگــی الــی ـ قولــو بــاغلی گتيرســينلر.
جالدالر او ساعت اوغالنی تاپيب گتيردیلر .شاه دئدی:
ـ اده ،ظالم اوغلو ،سن دئدین من بو سرّی هيچ كيمه دئمهیهجگم .بس نئجه اولدو ،هامی بيلير؟
دللک آند ـ امان ائلهدی كی بو حقده هيچ كيمه بير سؤز دئمهميشم .
پادشاه دئدی:
ـ دوزونو دئ.
دللک دئدی:
ـ پادشاه ساغ اولسون .گؤردوم بو سرّ بير درد اولوب قارنيمی یيرتير .آخردا گئدیب مئشــهده بيــر
چاال قازدیم .اگيليب بو سؤزلری او چاالیا دئدیم .سونرا دا اوستونو تورپاقالدیم .بوندان سونرا هيچ
كيمه بير سؤز دئمهميشم.
پادشاه باشا دوشدو كی احواالت نه یئردهدی .او گوندن اونون آدی قالدی بوینوزلو اسکندر.
اسکندر غضبيندن اود توتوب یانيردی .وزیرینی چاغيریب دئدی:
ـ وزیر ،قوشونو حاضيرال .اوزاق بير سفره چيخاجاغام .ائشيتميشم ظلمتــده دیریليــک ســویو وار.
كيم اونو ایچسه اؤلمور .هميشه ساغ قالير.
وزیر اسکندرین خاصيتینی بيليردی دئيه هيچ نه دئمــهدی :همــين گونــدن تــدبير تؤكــوب
حاضيرليق گؤردو .اونون تورپاغيندا نه قدر بيليجـی آدامــالر ،دونيــا گؤرمــوش قوجــاالر واردیســا
اسکندر هامی ـ سينی یيغيب مصلحت ـ مشورت ائلهدی .هيچ بيری او را گئتمــک اوچــون بيــر
یول تاپا بيلمهدی.
هره بير سؤز سؤیلهدی .اسکندر دئدی:
ـ یاشی اؤتموش ،دنيا گؤرموش قوجاالردان بورا گلمه ميش داها كيم قاليب؟
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 411 /
دئدیلر :فالن یئرده اوچ یوز یاشـيندا بيــر قوجــا وار .یئرینــدن ترپــهنــه بيلميــر .پــامبوغون
ایچينده ساخالیيرالر .بيرجه اونا دئمهميشيک.
اسکندر دئدی:
ـ وزیر ،دور گئده ك او قوجانين یانينا .اسکندرله وزیر گئدیب قوجــانی تاپــدیالر .احــواالتی اونــا
سؤیله دیلر .قوجا دئدی:
ـ اوغول ظلمت دونياسينا هر آدام گئده بيلمز.
اسکندر دئدی:
ـ قوجا .بس من نئجه؟ گئده بيلهجگم ،یا یوخ؟
قوجا دئدی:
ـ اوغول ،گئدهجکسن ،اما قایيداندان سونرا اؤزقلينجینين آلتيندا اؤلهجکسن.
اسکندری فيکير گؤتوردو .اما اؤز ـ اؤزونه دئدی كی اؤلسم ده گئدهجگم.
اسکندر قوجادان ظلمتين یولونو سوروشدو.
قوجا دئدی:
ـ اوغول ،او را یئددی ایل ،یئددی آی گئجه ـ گونــدوز یــول گئــدهجکســن .یولــدا ایــالن ـ
چایانا؛ اژدها الرا راست اوالجاقسان .گئدیب بير یئره چيخاجاقســان كــی اورادان او طرفــه آتــالر
ینيز گئتميه جک .دوشوب آتالریــن نــالينی ســؤكر ســينيز .ســونرا گئــدیب بيــر قــارانليق داغــا
چيخاجاق سينيز .اوردا بير بوالق وار .اؤزونله بير اؤلو باليق گؤتــورهرســن .او بوالغــا چاتانــدا اؤلــو
باليغی آتارسان سویا .اگر دیریلسه اوندا بيلگينن كی دیریليک سویونو تاپيبسان.
اسکندر قوجانين یانيندان چيخيب قوشونو ،دم ـ دســتگاهی ایلــه باشــالدی ظلمتــه طــرف
گئتمگه .آز گئتدیلر ،چوخ دایاندیالر .چوخ گئدیب آز دایاندیالر ،گليب بير صحراليغا چيخــدیالر.
بورادا او قدر ایالن ـ چایان ،اژدها وار ایدی كی آددیم آتما غا یئر یوخ ایــدی .قوشــون باشــالدی
بونالردی قيرا ـ قيرا باالجا بير جيغير آچيب گئتمگه .اما ایالن ـ چایان قوشونون تمام یاریسينی
ووروب اؤلدوردو .بير تهر اؤلوم ـ ظولومله بورادان چيخيب گئتدیلر .ایندی ده قاباقالرینــا قــالين
مئشهليکلر چيخدی .ائله یئيجه آتالردان ،دوهلردن دوشوب بير آز مئشه ده راحتلنمک ایســته-
یيردیلر كی بيرده گؤردولر هر طرفدن شيرلر ،پلنگلر ،آییالر ،قوردالر ،قوشـالر ،بوتــون وحشــی
حيوانالر بونالرا هجوم ائلهدی .قوشونون چوخ حصهسينی یئدیلر .اسکندر گؤردو كی بورادان تئــز
چيخما ساالر تمام قيریليب قورتاراجاقالر .گئجهنين باشالدیالر گئتمگه بير خيلی گئدندن سونرا
گليب بير داغين باشينا چيخدیالر نه قدر آتالری آیاقالری یئرینــدن قویمــوردی .ائلــه بيــل كــی
ميخ الميشدیالر .او ساعت قوجانين سؤزو یادالرینا دوشدو .آتالردان دوشوب نالالرینی سؤكدولر.
/ 412فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
تزهدن آتالنيب باشالدیالر گئتمگه .گئدیب چيخدیالر بير ائلــه یئــره كــی گــؤردولر هــر طــرف تمــام
ظلمتين ایچينده دی .گؤز ـ گؤزو گؤرمور .اسکندر بير تهر اورانی ـ بورانی آختاریب بير بوالق تاپــدی.
تئز باليغی سویا سالدی .او ساعت باليق دیریليب باشالدی اوزمگه.
اسکندر بارماغينی دیشلهدی كه بورا ظلمت دونياسيدی ،بو بوالق دا ظلمت سویودی .تئــز
اووجونو دولدوروب دویونجا سودان ایچدی .تزهدن آتالنيب باشالدیالر گئری قایيتماغا .ائلــه كــی
اسکندر ظلمت دنياسيندان چيخدی .گؤردو كی اون بئش یاشــيندا بيــر اوغــالن اولــوب ،اؤزوده
تمام قوشالرین حيوانالرین اوتالرین ،چيچکلرین ،آغاجالرین ،هر شئييين دیلينی بيلير .بو ایشــه
اسکندر بير طرفدن سئوینيردی ،بير طرفدن ده غمگين اولوردو .چــونکی قوجــا دئميشــدی كــی
سن دیریليک سویونو ایچسن ده اؤلهجکسن .اورادا اسکندر ایچدیگی سودان باشقا بيــر بــوالق دا
وار ایدی كی آب حيات او بوالقدا ایدی و اسکندر اوندان ایچه بيلمهميشدی.
بونالر بورادان یول باشالیيب گلدیلر ،ائله بير یئره چيخــدیالر كــی هــر طــرف داش ـ قایــا
ایدی .یامان یورولموشدوالر .اسکندر پادشاه دینجلمک اوچون بير یئر آختاریردی .آخر دا بؤیوك
بير قایانين دیبينده یاتماق ایستهدی .باخدیالر كی پادشاهين اوستونه گون دوشور ،نيــزهلــرینين
قلينجالری نين اوجونو یئره سانجيب باشالرینی بير ـ بيرینه سؤیکه دیلر .اوستونه تيرمه شــالدان
اؤرتوك آتدیالر .كؤلگه اولسون .بو سس ـ سميره اسکندر یوخودان آیيلــدی .گــؤزلرینی آچيــب
گؤردو كی نيزه دن ،قلينج دان بونا چادر قوروبالر .او ساعت بارماغينی دیشلدی كی قوجا دئيــهن
سؤز دئيهسن دوز چيخاجاق .منيم اؤلوموم یاخينالشيب .ائله بو فکرله دوروب چادرین آلتينــدان
چيخماق ایســتهیيــردی .بيــردن گــؤی گورولــدادی ،ایلــدیرم چاخــدی .اینيلتــی گورولتــو ایلــه
اسکندرین باشینين اوستونده كی قایا اوچوب دوشدو چادرین اوستونه .اسکندر قایــانين آلتينــدا
قاليب ازیلدی بوتون قوشون تؤكولوب قایــانين آلتينــدان اســکندری یــاریم جــان چيخارتــدیالر.
اسکندر بير آه چکيب وصيت ائلهدی كی منيم مئييتيمی آپاراندا قاباقجــا عــاليملری ،حکيملــری
سونرا قوشونومو ،داها سونرا ایسه خونچاالردا لعل ـ جواهرات ،قيزیل ،گومــوش توتــان آدامــالری
جرگه ایله دوزرسينيز.
وزیر خبر آلدی كی شاهيم بونالرین معناسی نهدیر؟
شاه دئدی:
ـ من آدامالرا و آناما دئمک ایستهیيرم كی یاخشی حکيملر ،لقمانالر دئسن منده ،قوشون دئسن
منده .وار ـ دولت دئسن ،عقل ـ باجاریق دئسن او دا منده .اما بو شــئيلرین هــيچ بيریســی منــی
اؤلوم دن قورتارا بيلمهدی .اودور كی غم یئمه!
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 413 /
وزیر وكيل ،قوشون اهلــی اونــون مئييتينــی گؤتــوروب قایيتــدیالر اؤز وطنلرینــه .چونکــه
اسکندر وصيت ائلهینده دئميشدی كی من هارادا اؤلسم ده ،اؤز تورپاغيمــدا دفــن ائلــهیرســينيز.
بوتون شهر اهلی باشدان ـ آیاغا قارا گئييندی چوخ بؤیوك جاه ـ جاللال ،اسکندری كجــاوه یــه
قویوب ،آپاردیالر باسدیرماغا .اما غریبه بير احواالت اولدو :اؤلونون قولونو نه قدر تــابوتون ایچينــه
قویوردیالرسا ،یئنه ده او ائشيگه چيخيردی .اووجو دا آچيق قالميشدی .بو احواالتا هامی تعجــب
ائدیردی .آخردا گئدیب بونو اسکندره ظلمت دونياسینين یولونو گؤسترن قوجایا دئدیلر.
قوجا دئدی:
ـ اوغلوم ،گئدین اونــون اووجونــا یئــردن بيــر خيشــما تورپــاق تؤكـون .اونــون گــؤزو تورپاقــدان
دویمایيبدیر.
بلی ،قوجا دئدیگی كيمی گليب یئردن بير خيشــما تورپــاق گؤتــوردولر .مئييتــين اووجونــا
تؤكن كيمی اووجونو یوموب قولونو چکدی تابوتون ایچينه .سونرا آپاریب باسدیردیالر.
اسکندرین آناسی اوغلونون اؤلومونه دوزه بيلميردی .هر گون گئدیب قبرین اوستونه دوشه-
نيب زار ـ زار آغالیيردی .گونلرین بيرینده آرواد ،قبرین اوســتونه دوشــهنيــب آغالیانــدا یئــرین
آلتيندان سس گلدی كی ای انسان ،آخی سن آغالماقــدان بيــزی دنــگ ائلــهدیــن .دئ گــؤرهك
هانسی اسکندری ایستهیيرسن؟
آرواد دئدی:
ـ من اسکندر پادشاهی ایستهیيرم.
بو دفعه اسکندر جواب وئردی كی آنا ،من ائله بيليردیم كی دونيادا تکجــه اســکندر پادشــاه
منم .اما اونو بيل كی بورادا مندن ده آشاغيدا یئرین یئددی قات تکينده او قدر اســکندرلر یــاتير
كی هيچ سایی ـ حسابی یوخدو .اونالر مندن ده قوچاق ،مندن ده عقللی پادشاهالر اولوبالر .دور
گئت ایشينين دالينجا .آغالماقدان بير شئی چيخماز.
اسکندرین آناسی اوغلونون بو سؤزلرینی ائشيدندن سونرا دوز گلدی ائولرینه.
اُوچان خالچا
بيری واردی .بيری یوخودی .كئچميش زمانالردا بير قارینين احمد آدلــی نــوهســی واردی.
اونالر چوخ كاسيب دوالنيردیالر .قاری هر گون بير جوراب توخویوب ساتار قازاندیغی پولــو نــوه-
سينه وئرهردی كی گئدیب یئمک آلسين .یئنه بير گون بيــر جــوراب ســاتيب پولونــو نــوهســينه
وئردی كی چؤره ك آلسين .احمد بازارا گئدنده آدامالرین بير ایتی برك دؤیــدوكلرینی گــؤردو.
یازیق ایت گاه اورا قاچير ،گاه بورا .هيچ كيمين اونا رحمی گلميردی.
/ 414فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
احمد ایره لی دوروب دئدی:
ـ ای جماعت .بو یازیق حيوان سيزه نئيلهیيب اونو دؤیورســونوز؟ آلــين چــؤرهك پولومــو وئــریم
سيزه ،ایتی وئرین منه!
آدامالر احمدین پولونو آليب ایتی وئردیلر اونا .احمــد ایتــی گؤتــوروب قایيتــدی ائولرینــه.
قاپيدان ایچری گيرنده ،ننهسی گؤردو نوهسی الی بوش گلير .یانينــدا دا بيــر ایــت كوچــوگی وار.
اودور كی دئدی:
ـ آی باال .بس چؤرهك آلمادین؟
احمد دئدی:
ـ آی نه نه .یولدا گؤردوم بو ایتی دؤگوب اؤلدورورلر .چؤرهك پولونو وئریب ایتی آلدیم.
آرواد گؤردی دینمکله هئچ نه چيخمایاجاق .عالجی كســيليب بيــر ســؤز دئمــهدی .بيــر آز
آجيغی سویویاندان سونرا ،یئنه بير جوت جوراب ساتيب پولونو وئردی نوه ســينه .بــرك ـ بــرك
تاپشيردی كی بو دفعه چؤره ك سيز قایيتسان وای حالينا .احمــد دینمزـــ ســؤیلمز پولــو آليــب
گئتدی بازارا .ایندی ده گؤردو كی بــازاردا بيــر پيشــيگی دویــورلر .ایــرهلــی دوروب آدامــالردان
سوروشدی كی بو یازیق پيشيگين تقصيری نه دیر كی اونو دؤیور سوز؟
دئدیلر:
ـ قصاب دكانيندان ات آپاریب.
احمد دئدی:
ـ آی انسانالر .آج اولسانيز ،سيز ده ائلــه ائلييـه ر ســينيز .چــؤره ك پولــو آليــب پيشــيگی
وئردیلر احمده .احمد ایندی ده پيشيگی گؤتوروب گلدی ائولرینه .قاری گؤردو نوهسی گليــر امــا
قوجاغيندا چؤرهك عوضينه پيشيک گتيریر .اودور كی احمدی محکم دانالیيب دئدی:
ـ گؤرورسن یئمگه چؤرهك تاپميریق .هله گئدیب ایــت ـ پيشــيگی ده گتيریرســن .احمــد
گؤردو ننهسی دوز دئيير .آند ایچدی كی بو دفعه داها هيچ نه آلمایاجاق.
قاری دئيينه ـ دئيينه ساتدیغی جورابين پولونو وئردی نوهسينه .اؤزونه ده تا پشيردی كــی
اگر بو دفعه الی بوش قایيتسان وای حالينا .احمد پولو آليب گئتدی بازارا .چؤرهكدن اتدن آليــب
قایيتدی ائولرینه .آخشام چؤرهكلرینی یئييب بير آزدا ایــت ـ پيشــيگه وئریــب ،یاتــدیالر .احمــد
گئجه فکرلشدی كی یاخشی من بو حيوانالری گتيرميشم اؤزوموز یئمـهگــه چــؤرهك تــاپميریق
اونالرا نه وئرهجگم ،بيردن عقلينه گلدی كی صاباح ایتله ـ پيشيگی گؤتوروب مئشهیــه آ پــارارم.
بلکه قورتدان ـ قوشدان بير شی تاپيب یئدیلر .احمد بو فکرله مئشهیه آپاردی .بونالر او قدر یول
گئتدیلر كی آخردا گليب چيخدیالر بير هوندور داغين باشينا .احمد گؤردو كی داغين تپهسينده
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 415 /
اوچ دئو بير ـ بيریله دعوا ائليير .احمد بونالری گؤرهن كيمــی ایســتهدی قاچســين .بيــردن ایـت
هوردی .دئولر سس ائشيدیب اونو توتدوالر .احمد قورخوسوندان بيلمهدی نئيلــهســين .دئــولرین
بؤیوگی دئدی:
ـ ای اوغالن قورخما بيزیم شرطيميزی كس .سنينله ایشيميز اولماز.
احمد دئدی:
ـ نه اوسته دعوا ایليرسينيز؟
دئو دئدی:
ـ بيز اوچ دیو ایکی قيمتلــی شــئ تاپميشــيق .بيــری ســحرلی خالچــا .بيــری ده ســحرلی
اوزوكدور .خالچانين اوستونده دوروب دئيهسن «ای ســحرلی خالچــا منــی فــالن یئــره آپــار» او
ساعت اوچا ـ اوچا آپاراجاق .اوزوكدن ده نه دیلک ایستهسن حاضر اوالجاق .بو ایکی شــئيی اوچ
دئوین آراسيندا بؤله بيلميریک.
احمد فکرلشدی كی بو دئولرین اليندن قورتارماق اوچون بير یاخشی فن ایشلتسين.
دئدی:
ـ آی دئو قارداشالر .سيز او شئیلری قویون منيم یانيمدا من بو داغين باشيندان بيــر داش
آتيم .سيز اوچونوز ده گئدین اونــون دالينجــا .كــيم داشــی تئــز گتيرســه خالچــا اونــون ،اوزوك
ایکينجی گلهنين ،كيم الپ آخردا گلسه داها اؤز بختيندن كوسسون.
دئولر راضی اولدورالر.
احمد بير یئکه داشی داغ آشاغی یووار الدی .داش تپــهســی آشــاغی ائلــه گئــدیردی كــی
ایلدیریم كيمی دئولر داشين دالينجا قاچير دیالر .ائله دیولر بير آز آراالنان كيمی احمــد اوزوگــی
بار ماغينا تاخيب .ایتی ـ پيشيگی خالچانين اوستونده اوتوردوب دئدی:
ـ ای سحرلی خالچا بيزی بو ساعت آپار ائویميزه!
او ساعت خالچا گؤیه قالخيب اونالری گتيردی ائولرینه .احمد ائولرینه چاتان كيمی اوزونو
بارماغينداكی اوزوگه توتوب دئدی:
ـ ای سحرلی اوزوك ،سندن بير عمارت ایستهیيرم كی بير كرپيجی قيزیلدان بير كرپيجــی
گوموشدن اولسون ،اؤزوده او قدر هوندور اولسون كی باشی بولوتدان نم چکسين.
او ساعت بيردن گؤردو كی اونون ایستهدیگيندن ده قشنگ بير عمــارت حاضــر اولــدو .احمــدین
ننهسی بو ایشه معطل قالدی ائوین تعریفی هر یئره یایيلدی .خبر گئدیب پادشاها دا چاتدی.
پادشاه وزیرینی چاغيریب دئدی:
/ 416فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ـ وزیر ،دئييرلر كی احمد آدلی اوغالنين بير عمارتی وار كی منــيم ســرایيم اونــون یانينــدا
تویله یه اوخشایير .بو دوز دورسه؟
وزیر دئدی:
ـ بلی .من ده ائشيتميشم.
پادشاه دئدی:
ـ نه ائده ك بو ائوی اونون اليندن چيخاراق.
وزیر دئدی:
ـ ای پادشاه .بو سرّی اؤیرهنمک اوچون گرهك بير كوپه گيرهن قــاری تاپــاق .اوّلجــه ایشــی اونــا
حواله ائدهك .گؤرهك نه چيخير.
پادشاه امر ائلدی او ساعت بير كوپه گيرهن قاری گتيردیلر .پادشاه باخيب گؤردو بو ائله بيــر
قاریدیر كی اوزونه باخاندا آدامين زهلهسی گئدیر .گؤزلری چپ ،آغزی ایری ،قــيچالری توپــال،
بئلی دونقار ،قاش ـ قاباغيندان دا زهرمار تؤكولور.
پادشاه دئدی:
ـ وزیر بو كی شيل ـ كوتون بيریدیر .دوز یئرده یئریيه بيلمير .عقليم كسمير كی بونــون الينــدن
ایش گله.
قاری دئدی:
ـ ای پادشاه .سن منيم سير ـ صفتيمه باخما .گؤردوگوم ایشه باخ .دئ گــؤروم منــی نــه اوچــون
چاغير یبسان؟
پادشاه دئدی:
ـ قاری دئييرلر كی منيم تورپاغيمدان اوز اقالردا ائله بير عمارت وار كی ســارایيم اونــون یانينــدا
تویله یه اوخشایير .سنی چاغير ماقدا مقصــدیم اودور كــی اوّلجــه اورانــی تـاپ ،ســونرا دا اونــون
سرّینی اؤیرهن گؤرهك او ائوی نه ایله تيکدیر یبلر .اؤزوده ائله بير تدبير تــؤك كــی ائــوی اونــون
اليندن چيخارداق.
قاری دئدی:
ـ ساغ اولموش .بئله ایشلر منيم اليمده سو ایچيمی كيمی بير شئيدیر .گونو بو گون تاپارام.
قاری شاهين یانيندان چيخيب دوز ائوینه گلدی .گيردی كوپون ایچينــه .یوكونــو بــوردی.
نریلتی ـ گورولتو قالخدی .گؤیه .قاری كوپون ایچينده هر یئره دوران ایليــردی .بيــر ده گــؤردی
اوزاقدان بير ائوگؤرونور .ائله بيل گون چيخيب هر یئره ایشــيق ســالير .كوپــو ســوردی او طرفــه
گليب شهرین كناریندا خرابهليکده اندی یئره .كوپدن چيخيب اؤزونه یئتمــيش یئــردن ســيقال
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 417 /
وئردی .بير الينه عصا ،بير الينه تسبيح آليب ،گلدی همين عمـارتين قاباغينــا .گــؤردو احمــدین
ننهسی پنجرهدن ائشيگه باخير .قاری پنجرهنين قاباغيندان كئچنده بير آیــاغينی بــوش قویــوب
تاپپيلتی ایله یيخيلدی یئره .باشالدی یاالندان آه وزار ائله مگه .احمــدین ننــهســينين قــاری یــا
یازیغی گلدی .گليب قارینی یئردن قالدیریب ائوینه آپاردی .ائله قاری دا بونو ایستهیيردی.
احمدین ننهسی دئدی:
ـ آی باجی هارا گئدیردین؟
قاری شيرین دیلينی ایشه ساليب دئدی:
ـ من كاسب آروادام هيچ كسيم یوخدور .ائله سـنين كيمــی انصــافلی آدامالریــن ســفرهلرینــدن
آرتيق قاالن قيرینتيالری وئریرلر ،بير تهر دوالنيرام .آجيندان قيچيمدا طاقت قالماميشدیر دیيـه
باشيم هرلندی یيخيلدیم.
احمدین ننهسينين قارییا یازیغی گلدی .گتيریب اونا یئمک وئردی .قاری دویونجا یئييــب
دویاندان سونرا ،یاغلی دیلينی ایشه ساليب .شيرین ـ شيرین ائله صحبتلر ائتــدی كــی آروادیــن
خوشونا گلدی .كوپ قاریسی گؤردی فرصتدی اودور كی دئدی:
ـ آی باجی گؤرورم اورهگی آچيق آداما اوخشایيرسان ،سوروشماق عيب اولماسين ،گؤرهســن بــو
جاه و جاللی سنين نوهن نئجه دوزلدیب؟
احمدین ننه سی دئدی:
ـ آی باجی ،سؤز اؤز آراميزدا قالسين .گؤرورم آغزی بوتون آداما اوخشایيرســان .اودور كــی
سرّیميزی بيرجه سنه دئييرم .نوه مين بارماغينداكی اوزوك سئحرليدیر .اوندان هر نه ایستهسن
او ساعت حاضر اولور .بو یئره سالدیغيميز یاشيل خالچانين اوستونه چيخيب دیئــهســن كــی ای
سحرلی خالچا .منی فالن یئره آپار .خالچا او ساعت قوش كيمی اوچوب آدامی اورا آپارار .بوتــون
بو جاه و جاللی همين خالچا ایله اوزوگون سایهسينده دوزلتميشيک.
قاری ایسته دیگينه چاتميشدی دیيه داهــا شــيرین ـ شــيرین صــحبت ائيلــهدی .آخشــام
اولدی احمد گلدی .اما قاری گئتمک ایستهمدی .یاالندان باشينی توتوب دئدی:
ـ یامان باشيم آغریير .بو گئجه وقتی من نئجه گئدهجهگم؟
احمدین ننه سی دئدی:
ـ آی باجی ،نه چوخدی یئریميز .بو گئجه بيزده یاتارسان .صاباح یاخشی اولوب گئدهرسن.
ائله قاری دا بونو ایستهیيردی .او ساعت آروادی قوجاقالیب او اوزوندن بو اوزوندن اؤپوب دئدی:
ـ باجی ،گؤروم سنی خوشبخت اوالسان .قالميشدیم فکرده كی بــو بــاش آغریســی ایلــه گئجــه
وقتی هارا گئدیم.
/ 418فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گئجه یاتماق وقتی گلنده قاری یئرینی قاپينين آغزیندا سالدیردی .احمد ایله ننــهســی ده
هرهسی ائوین بير طرفينده یاتدیالر .گئجهنين بير وقتی كوپ قاریسی دوروب اونالریــن بورونونــا
بيهوشدارو ایلتدی .اوغالنين بارماغيندان اوزوگی چيخارتدی .ســحر لــی خالچــا ائــوین یوخــاری
باشيندا یئره سالينميشدی .قاری چيخدی خالچانين اوستونه اوزوگه دئدی:
ـ ای سحرلی اوزوك .كوپومو گتير یانيما .احمدله نهنهسی قالسين بوردا .بو عمارتلــه برابــر منــی
آپار اؤز پادشاهيميزین تورپاغينا.
قارینين آغریندان سؤز چيخان كيمی بير ده گؤردو كی خالچا قالخدی گؤیون اوزونــه .بيرگــؤز
قيرپيميندا چاتدی اؤز پادشاهينين تورپاغينا .اوزوكله خالچانی گؤتوروب گئتــدی پادشــاهين یانينــا.
بونالرین سحرلی اولدوغونو همين ائوین ده سحرلی اوزوكله تيکيلدیگينی سؤیلهدی.
پادشاه وزیری ده گؤتوروب ،گئتدی عمارته باخماغا.
گؤردو دوغرودان بئله بير عمارت هيچ بير پادشاهين تورپاغيندا یوخدور.
بونالر بوردا قالسينالر ،گؤرهك احمدین باشينا نه گلدی .احمد یوخــودان آیيليــب بيــر ده
گؤردو لهله كؤچوب یوردو قاليب ،قوجا ننهسی ایله اؤز كهنه ائولرینده جيریق حصــير اوســتونده
اوزانيبالر .او ساعت باشا دوشدو كی بوتون بو ایشلری ائلهین گئجه كی قاریدیر .احمدله ننهســی
یئنه اوّل كی كيمی جوراب توخویوب ساتماقال بير قارنی آج بير قارنی توخ دوالندیالر.
قاری عمارتی آپاراندا ایتله پيشيک حيطده اولدوغونا گؤره اونالری آپارماميشدی .بير گــون ایتلــه
پيشيک بير ـ بيرینه دئدیلر:
هيچ انصاف دئييل كی احمد بيزی اؤلومدن قورتاردی اما بيز اونا دار گونده كمــک ائتمــه-
یک ،گره ك نئجه اولورسا ـ اولسون ،سحرلی اوزوگی ،خالچانی تاپيب گتيــرهك .ایتلــه پيشــيک
ائله همين گون باشالدیالر یول گئتمگه .ایتله پيشيک بو گئتمکله دوز قرخ گون یــول گئتــدیلر.
چایالر كئچدیلر ،داغالر آشدیالر ،آخردا گليب چاتدیالر بيــر كرپيجــی قيزیلــدان .بيــر كرپيجــی
گوموشدن اوالن سرایين اولدوغو اؤلکهیه.
ایتله پيشيک دوز گئتدیلر پادشاهين ائوینين قاباغينا .آینادان قاپيدان نه قدر بویالندیالرســا
ایچری گير مگه یئرتاپمادیالر .گؤردیلر پادشاه یاتيــب اوچــان خالچــا دا تختــين قاباغينــدا یئــره
سالينيب .اما اوزوك اونون بارماغيندا یوخدور اوزوگون بير نشانهسی وار ایدی كی هميشــه گــون
كيمی ایشيق وئرردی .پيشيک گؤردو كی پادشاه نفــس آلــدیقجا آغزینــدان ایشــيق چيخيــر .او
ساعت بيلدیلر كه اوزوك دیلينين آلتيندادیر.
پيشيک او طرف بو طرفه بویالندی ،بيرده گؤردو كی بيرسيچان قــاپی نــين آلتينــدان چيخيــب
قاچدی .تئز آتيليب سيچانی توتدی .سيچان گؤزونون یاشينی آخيدیب یالوارا ـ یالوارا دئدی:
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 419 /
ـ سنی آند وئریرم آنانين سودونه ،منی یئمه .باالالریم وار ،آجدیرالر .اونالرایئمک آپاریرام.
پيشيک دئدی:
ـ سنينله بير شرطيم وار .اونو ائلهسن سنی یئمهرم .گــرهك ســن قــاپینــين آلتينــدان بيــر دئشــيک
آچاســان .ایکيميــز ده اورادان گيــرهك ایچــری .پادشــاهين دیلينــين آلتينــدا بيــر اوزوك وار .اونــو
چيخاردیب وئره سن منه .سونرا سنينله ایشيم اولماز .سيچان الينی گؤزونون اوستونه قویوب دئدی:
ـ باش اوسته.
سيچان او ساعت دیشی ایله قاپینين تختهسينـی كسيب بير دئشيک آچــدی .پيشــيکلــه
گيردیلر ایچری .پيشيک دوز دیرماشيب جفدهنی یوخاریدان آچدی .قاپینــين آراســينی آچيــق
قویدو .گؤردولر پادشاه تختين اوسته فيسا ـ فيسال یاتير .پيشيک تئز یئــردن خالچــانی قاتالیــب
وئردی ایته .سيچان تختين اوسته او طرف بو طرفه هوپپانيب چيخدی پادشاهين ســينهســينين
اوستونه .یاواشجا قویروغونون اوجونو پادشاهين بورنونون دئشيگينه ســالدی .پادشــاه آســقيردی.
اوزوك آغزیندان سيچرایيب یئره دوشدو .پيشيک اوزوگی گؤتوروب سيچانا راضیليــق ائلــهیيــب
چيخدی ائشيگه .ایت خالچانی پيشيک ده اوزوگی گؤتــوروب ،گلــدیلر احمــدین یانينــا .اوزوگــی
وئردیلر اونا .احمد ایتله پيشيکدن چوخ راضی قالدی .اونالرین باشينی ســيغالالدی ســونرا ســحر
لی اوزوگی بارماغينا تاخيب دئدی:
ـ ای سحرلی اوزوك قيزیل كرپيجلی عمارتی سندن ایستهیيرم.
سؤز احمدین آغزیندان چيخان كيمی بيرده گؤردو ننهسی ایله همين عمارتين ایچيندهدیر.
او گئندن ایتلــه پيشــيک عمــارتين دورد طرفينــی گؤزلــهیيــب .هنــدهورینــه هــيچ كســی
بوراخمادیالر.
احمد ننهسينه دئدی:
ـ ننه .گؤردونمو یاخشیليق ایتمز؟ من وقتی ایله ایتله پيشيگه یاخشیليق ائلهميشــدیم .اینــدی
ده اونالر عوضينی چيخدیالر.
خئیره سؤیلهمز
بعضی آدامالر هر نه سوروشسان انسانا پــيس خبرلــر وئــرهرلــر .خئيــر ســؤز آغيزالرینـدان
چيخماز .بونالرا «خيره سؤیلهمز» آدام دئيهرلر .بير گون بيری «مشــهد »دن قایيتميشــدی كنــد
اهلی پئشوازا گلميشدیلر .هامی خوش گلدین دئيير وزیارت قبول دئيه الينــی ســيخيردیالر .بيــر
زامان گؤردو بير مشهور خئيره سؤیلمز شخصلردن بيری قاباغا گلير .ال وئریب اؤپوشندن سونرا
مشهددن گلن آدام اؤز یانيندا دئدی :من بوندان هر كيمی سوروشسام دئيهجک كی اؤلــوب دور،
/ 420فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
یاخشیسی بودور بير قره ایتيميز وار اونو سوروشوم .دئسه ده اؤلــوبدور ،جهنمــهجــن ،اهميتــی
یوخدور .بو منظور ایله دئدی:
ـ فالنکس بيزیم بير قره ایتيميز وارایدی اونه حالدادیر؟
خئيره سؤیلهمز غمگين قيافه توتاراق جواب وئردی كی:
ـ اؤلدودا...
مشهدی كيشی اورهگينده گولومسهنهرك ،گئنه سوروشدو.
ـ اء...نه جور اولدو اؤلدو؟
خئيره سؤیلمهز دئدی:
ـ والاله او ساری اینهگيز موندار اوالندان سونرا اونون اتيندن یئميشدی اودوركی اؤلدو.
مشهدینی بير آز نيگرانليق باسدی دوباره سوروشدو:
ـ اینهك نييه اؤلدو بس؟...
خئيره سؤیلهمز بير آه چکيب دئدی:
ائح ...صاحابسيز مال اوجور اوالردا ...رحمتليک آنان مرحوم اوالندان ســونرا داهــا اینــهگــه
باخان اولمادی اؤلدودا .مشهدینين بدهنی سيلکهلندی.
ـ ای وای دئدی ...آنام اؤلوبدور؟ اونون كی بير زادی دگيلدی.
خئيره سؤیلهمز كدرلی حالدا:
ـ والاله نه دئييم ...اوغالنالریزین قویویا دوشوب اؤلمهگينی ائشيدنده بيردن ائله یــازیغين بــاغری
چاتدادی ...بئچارا...
مشهدی كيشی ایکی اللی باشينا ووراراق:
ـ اوغالنالر قویویا دوشدولر؟ ...اونالر قویوباشيندانه قایيریردیالر؟
خئيره سؤیلهمز بير آز دوروقسوناراق:
ـ ائی بابا ...نه قدهركی رحمتليــک آنــاالری ســاغایــدی اوشــاقالری قویمــازدی ائــودن ائشــيگه
چيخسينالر .امّا...
مشهدی كيشی باشينی ،ساققالينی یولوب آغالیاراق سوروشدوكی:
ـ توفاقين داغيلسين بوخبرلرین ایله ...دئ گؤروم بيزیم ائوده ساغ قاالن وار یا یوخ؟
خئيره سؤیلهمز دئدی:
ـ والاله من بوندان آرتيق بيرزاد بيلميرم .آنجاق ایندی گلنده گؤردوم كــی ســيزین كوچــه
قاپيزی پالچيقالیيبالر ،ایکی نفرحيهطيزه سامان بوشالدیرالر.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 421 /
شاه عباس و درویش حسین
بيری واریدی ،بيری یوخيدی ،اصفهان شهرینده
بير پينهچی واریدی كی شاه عباســـا چوخ بنزهیردی.
شاه عبــاس دا بونـو بيليــردی بيــر گــون شــاه عبــاس
تصمـيم توتوركی درویــش لباســيندا تبریــزه گئــدیب،
اورانيـــــن وضــعيتيندن ،مــأمورالرین خلــق ایلــه
رفتارالرینــدان خبــردار اولســون .امــا گئچمــيش ده
شاهـــــــــالر پایتختلرینــدن اوزاخالشســایدیالر،
مخــالفلری بــاش قووزایيـــــــــــب ،تــاج وتختــه
صاحب اوالردیالر .اودوركی شاه عباس وزیرینه دئــدی
كی منــيم ســفریم مومکونــدور كــی اوزونــا چکســين،
اساسلی بيــر فيکيــر ائتمــک الزیمــدیر .شــاه ایلــه وزیــر بئلــه مصــلحت گــؤردولر كــی شــاهين
دوشمانالری اونون غئيبت ائتدیگيندن خبـردار اولمامــاقالری اوچــون او پينــهچــینــی گتيریــب
سرایدار قالسين .آنجاق شاهين خصوصی ایشلرینه ابدأ دخالت ائتمهسين.
وزیرین امری ایله بير آروادا بير مقدار یــاغلی كؤكــه وئردیلركــی نــذیر عنــوانی ایلــه بــازارا
آپاریب ،پایالسين او كؤكهلردن بيرینه بئهوش داری وورولموشدو ،اونو پينهچيه وئردی .پينهچــی
یئمک همين آشدی .وزیرین آدامالری تئزليکله اونو بيــر پــاالزا بورویــوب ســالدیالر .دؤرت نفــر
گؤزهل كنيزده اونون اطرافيندا دوروب اونا یئلپيک ایله یئل وورماغا مشغول اولدوالر.
شاه عباس بئله گؤردوكده درویش لباسی گئييــب ،آز گلــدی ،چــوخ گلــدی بيــر مــدتدن
سونرا تبریزه یئتيشدی .بير گون گزه گزه یولــو گجيــل قاپيســينا دوشــدو .قــدیم زمــان گجيــل
قاپيسيندا بير قبرستانليق واریدی اونون اطرافيندا گئنيش و آچيق بير یئر اولــدوغونا گــؤره بيــر
طرفينده درویشلر معركه توتار بير طرفينده ميمون اوینادان ،ایالن اوینادان ،كندیربازليق ائيلهن،
كؤهنه شئی ـ شوی ساتان وسایره بوكيمی بساطالر قوروالرميش .شــاه عبــاس گـؤردو بيــر نفــر
درویش معركه قوروبدو .بودا آرایــا گيــرهرك بيــر عرفــانی شــعری خــوش ســس ایلــه اوخوماغــا
باشالدی .سونرا دا دؤوره ده كيلردن دؤوران یيغــدی .تماشــاچيالر شــاه عباســين ســؤزلریندن و
سسيندن خوشالری گلدیگی اوچون آرتيق پول وئردیلر .شاه عبــاس دا او پــولالرین هاميســينی
/ 422فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گتيریب او درویشين كشگولونه تؤكدو .او درویش كی آدینا درویش حسين دئييردیلر دئدی :بابــا
درویش بو پولالری سنه وئریبدیلر سن ده گؤتورمه ليسن .شاه عباس كی اؤزونو درویــش عبــاس
آدی ایله تانيتدیریردی ،دئدی :یوخ معركهنی سن قورموشدون سنه ده یئتيشر .درویش حســين
دئدی بس گل یاری بؤلک .درویش عباس دئدی یوخ من بير شــاهی دا گؤتــور مــه رم .درویــش
حسينين اوندان خوشو گلدی .دئدی :بابا درویش ائله بيل كی سن بو شهرده غریب سن .دئــدی:
بلی درویش.
دئدی :بس ائله سه بو گئجه نی منه قونــاق اول .درویــش عبــاس دا قبــول ائــدیب درویــش
حسينين ائوینه گلدی .گئجه شام یئدیکدن سونرا درویش عباس دئدی :درویــش حســين منــيم
عادتيمدی گئجه لر چيخيب شهری دوالنارام و شهرین خلوت ليگيندن لــذت آپــارارام .درویــش
حسين دئدی اوجور اولسا من ده سنينله گلر م كی تک قالمياسان.
بئله ليک له ایکی درویش ائودن چيخيب گــزه ـ گــزه بــازارا طــرف گلــدیلر .بــازارین ایچــی
قارانليق ایدی .بيرده گؤردولركی بير یئردن بير ایشيق گؤرونور و اوایشــيقدا بيــر نئچــه نفــر اهلل-
شمهدهدیرلر.
درویش عباس دئدی :گئدهك گؤرهك اونالر نه قــایيریرالر .درویــش حســين دئــدی قــارداش
آغریماز باشيميزانييه ساققيز ساالخ .بيزه نه واردی اونالر یا دارغادیالر یا اوغرو .هــر حالــدا بيــزه
خطردن سوایی بير شئيی یوخدور.
درویش عباس دئدی من گرهك گئدهم بونالرین ایشلریندن باش چيخاردام .سن گلميرسن
گلمه .درویش حسين هر نه دئدی :جانيم ،گؤزوم گل بو داشالری تؤك اتهگيندن ،قبول ائهمــه-
دی .درویش حسين گؤردو یاخشی دهیيل كــی قونــاغينی اورادا تــک قویــا .ناچــار قــاالراق اونــو
نالگليب ،او آدامالرا یاخينالشدیالر .گؤردولر ایکــی نفــر بيــر زرگــار (زرگــر) توكــانی نــين قاپيســينی
سيندیریب بير بؤیوك كيسه قيزیل ائشيگه چيخاردیب اوچ حصهیه بؤلمکــدهدیرلــر .درویــش عبــاس
دئدی :بونالر كيمدیر؟ درویش حسين دئدی بونالرین بيری دارغــا غفــار و بيــری ده دارغــا شــاگردی
ابراهيمدی ،سسين چيخارتما .اونالر بيزیم بورادا اولدوغوموزو بيلسه لر اؤلوموموز یقيندیر.
دارغا غفار قيزیلالری اوچ بؤلدوكدن سونرا ابراهيمــه دئــدی .بــو پــایالرین بيرینــی آپاریــب
قاضی نين ائوینه ،بيرینی ده حاكمين ائوینه تحویل وئرهرسن .بو بيری ده منيم پایيمــدی .سـنه
ده اؤز پایيمدان بير زاد وئرهرم.
ابراهيم دئدی آخی دارغا باشی بيز بو بازارین دارغاسيييق ،بو بدبختلر بيــزه پــول وئریرلــر كــی
اونالرین ،حجرهلرین گؤزهتليهك كی اوغرو آپارماسين .ایندی آلالها خوش گئتمــز كــی بيــز اؤزومــوز
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 423 /
اونالرین مالالرینی اوغورلویاق .اونالر بيزیم اوميــدیميزه گئــدیب ائولرینــده راحــت یاتيبــدیالر .ســحر
دئمزلركی سيز بو بازارادا ایدیز نئجه اوغرو گليب توكانی كسيب ،سيز بيلمهميسيز.
دارغا دئدی آخماق ـ آخماق دانيشما سفئح كيشی .اونالر گئدیب حاكيمه یاقاضييا شــکایت
ائدهجکلر اونالرین دا پایينی بودور قاباقدان یوللویورام دا ...ابراهيم گئنه ده دئدی ـ آخــی دارغــا
باشی بئله ایش یاخشی ایش ده بيل ،انصافسيزليقدی...
دارغا باشی حيرصلهنيب دئدی:
ـ آرتيق دانيشسان وئره رم بوینون وورارالر .بو سؤزلر سنه یئتيشمز .یالاله گؤتور آپــار ،تئــز
یئتيركی ایندی سحر آچيالر.
ابراهيم اطاعت ائدهرك اوچ كيسه نی باغلييب داليسينا آتــاراق گئتــدی .ابــراهيم بــازاردان
چيخاندان سونرا درویش عباس اوجادان بير اؤسگوردو .درویش حسينين اورهگینين بنــدی الپ
قيریلدی الينی اونون آغزینا توتاراق دئدی:
ـ آلاله سنين ائوین یيخسين ،توفاغين داغيلسين ،نه قایيریرســان؟ بيــزی اؤلومــه وئرمــک
ایستهیيرسن؟ امّا شانس گتيردیلر كی دارغاباشی ملتفت اولمادی .ایکينجی دفعه درویش عبــاس
الپ اوجادان اؤسگوردو .درویش حسين اؤزونو درویش عباسين اوستونه ساالراق آغزینی بــرك ـ
برك توتوب دئدی:
ـ ائوین یيخيلسين سن دلیسن ،نهسن ،نه ایش گؤرورسن؟
اما داها ایش ایشدن كئچميشدی .دارغا اونالرین سسلرینی ائشيدیب بير فيشــقا چالــدی.
قراوولالر تؤكولوب درویشلری توتدوالر .دارغا دئدی كی:
ـ هان ...پس سيزسيز كی هر گئجه گليب بوتوكانالری كسيرسيز ،یاخشی اليمــه دوشــدوز.
درویش حسين یالوارماغا باشالدی كی :والاله ،بالاله بيز اوغرو دئييليک .آند ایچــدی كــی بيــزیم
هئچ زاددان خبریميز یوخدو .درویش بابانين بيری ایک ،آنجاق بو آخمــاق اوغلــو آخمــاق بيــزی
ائودن ائشيگه چکيب ،بازارا گتيردی كی بير آز دوالناق ...یوخسا بيز اوغرو دئييليک.
درویش عباس دئدی:
ـ یوخ آغا ،بویاالن دئيير .بوتوكانالری بيز كسيریک ،بيزیم ایشيميز ائله اوغورلوقدو .درویش
حسين آجيقلی حالدا قایيدیب دئدی:
ـ كيشی سن مگر دلیسن؟ بيز نه واقــت توكــان كسميشــيک ،نييــه یاالنــدان بيــزه گنــاه دوزه-
لدیرسن؟
سونرا دؤنوب دارغا باشينا دئدی:
/ 424فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ـ آغا والاله بویاالن دئيير ،بيزیم اصال روحوموزون دا بوایشلردن خبری یوخــدو .درویــش عبــاس
قایيدیب دئدی:
ـ آغا بودرویش یاالن دئيير توكانالرین هاميسينی بيز كسيریک .بيزیم ائله ایشيميز بودور.
درویشلرین ایکيسينی ده سورویوب ،حکومت حبسخاناسينا آپاردیالر .سحر دارغا قضيهنــی
حاكمــه و قاضــييا دئــدی كــی :ایکــی نفــر آدام توتموشــوخ ،بيــری دلــی كيمــين بيــر زاددی،
اؤزوآندایچيركی توكانالری بيز كسيریک .دئدیلر .یاخشی اولدو بونالری دارا چکيریــک خــالقين
ظنّی ایتر،داها بيزه بدگمان اولمازالر.
امّا ائشيدین درویشلردن ائله كــی درویشــلرین ایکيســينی بيــر زینــدانا ســالدیالر درویــش
حسين دوشدو درویش عباسين جانينا ،اوكی وار ووروب ،یوروالندان سورا دئدی:
ـ فالن ،فالن اولموش بيز نه واقت توكان كسميشدیک كــی اؤزون دردســره ســالدین كــی
هئچ ،منی ده یازیق ،بيچاره ائلهدین ،گناهسيز یئره اؤلــوم آیاغينــا گتيــردین ،بــاالالریمی یئتــيم
قویدون.
درویش حسين دئييب ـ دئييب قيزیشاندان سونرا گئنــه ده دوروب درویــش عباســی ســاليردی
كؤتَک آلتينا ،اه تينی دیشله یيردی .درویش عباس دا هئچ زاد دئميردی.
القصه سحر چاغی ایکيسينی ده گؤتوروب حاكيمين و سورا دا قاضینين یانينــا آپــاردیالر.
درویش عباس دئدی:
ـ آلالهدان گيزلين دئييل ،سيزدن نه گيــزلين ،توكــانالری بيــز ایکيميــز كســيردیک .درویــش
حسين هر نه آند ایچدی دئدیلر یوخ اؤز یولداشين دئيير ،دانماغين فایداسی یوخدو .درویشــلری
دوباره زیندانا قایتاردیالر .قرار اولدوكی كندلرده ،شهرده جار چکسينلركی بير گون هامی گليــب،
شهرین مئيدانيندا یيغيشسينالر كی ایکی نفر چوخ زبردست اوغرونو دارا چکهجکلر.
اما درویش عباس زیندانا قایيتدیقدان سونرا بيــر كاغــاز وزیــری آلــالهوئــردی خانــا یازیــب
قضيهنی شرح وئردی و سفارش ائلهدی كی تئزليک ایله اونالرین هاميسينی اصفهانا ایستهســين.
یيرمی دانه قيزیل سيککهسی ده كؤرهگينده گيزلتميش ایدی چيخاردیب بير نفر قراووال وئردی
دئدی بو قيزیلالرین اونو سنين ،اونونودا بير امين آداما وئر بو كاغازی تئزليک ایلــه وزیــر آلــاله-
وئردی خانا یئتيرسين.
وزیر كاغازی آالن ساعات ال ـ آیاغا دوشوب فوری بير رسمی فرمان یازدی ،ایکی چاپــار ایلــه
تبریزه یوالسالدی كی حاكيمــه یئتيرســينلر .چاپــارالر گئجــه گونــدوزه ســاليب كاغــازی تبریــز
حاكيمينه یئتيردیلر .حاكيم كاغازی آچيب گــؤردوكی وزیــر آلــاله وئــردی خــان شــاه عباســين
طرفيندن یازیبدی كی :ائشيتميشم نئچه واقتایــدی تبریــزده اوغورلــوق تــاپيلميش وگئجــهلــر
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 425 /
توكان بازاری كســير ميشــلر وســيز اینــدی اوغــروالری تاپميســيز تئزليــک ایلــه اؤزون وقاضــی
واوغروالری توتانالری ،اوغروالرال بيرليکده اصــفهانا گؤنــدهریــن .هــم اوغــروالر بــورادا جزالرینــه
یئتيشسين ،هم ده دؤولت خدمتگذارالری خلعت لرینی آلسينالر.
حاكيم چوخ شاداولوب قاضييادا خبر وئردی :صاباح بئش یوز آتلــی گؤتــوروب دارغاباشــينی
وابراهيمی داگؤتورهرك اوغروالر ایله بيرليکده اصفهانا ساری یوال دوشدولر.
درویش حسين ایشين پيسليگينی سئچدیکده داهــا اصــفهاندا داردان آســيلماغينی یقــين
گؤردوكده یومولوب اللرینی درویش عباسين بوغازینا قویاراق بوغماق ایستهدی .حاكيمين امــری
ایله درویش حسينين قولالرینی آغير زنجير ایله باغالدیالر ال ـ آیاغينا بوخــوو ووردوالر .حــاكيم
دئدی بو درویش عباس گؤرونوركی دوز آدامدی اونو ائله آچيق قویون راحت دوالنسين خالصــه
بومنوال ایله یول گليب ،قطع منازل ،طی مراحل ائدهرك اصفهانا بير آغاج قاالناجان یئتيشـدیلر.
حاكيم دستور وئردی كی گئجهنی اورادا قاليب یورغونلوقالرینی چيخاردیب وتوز ـ تور پاقالرینی
تميزلهیيب ،صاباح تئردن شهره گيرسينلر .قافلــه دوشــدو ،هــامی وســائللرینــی تميزلـهمـهگــه
باشالدیالر .درویش عباس دا گئجه قارانليقدا دوالنا ـ دوالنا اوزاخالشــيب شــهره طــرف قاچــدی
واؤزونو دربارا یئتيردی.
امّا ایندی سيزه كيمدن دئييم ،اوشاه عباسين یئرینده اوتوران پينهچیدن دئييم .پينهچی
شاهين سرایيندا ایپک یورغان دوشهیين اوستونده هوشا گلدیکده اگنينده كی فــاخر لباســالری،
اؤزونو قوتوكی ایله دوزهلميش یورغان ،دوشک -باليشــالرین ایچينــده قــویالنميش حالــدا ،بيــر
شاهانه عمارت ایچينده گؤردوكده گؤزلرینی سيغارالیيب ،آچدی .ائله بيلدی كــی یوخــو گــؤرور.
بوزمان اطرافيندا كی گؤزهل كنيزلر اونون آیيلدیغينی گؤردوكده« ،قوربان سالم ،سحریز خئيير»
دئيه تعظيم ائتدیلر.
پينه چی بير ـ ایکی دفعه بسم اهلل دئدی كی اگر بــونالر اجنّــه اولســاالر قاچســينالر .امــا
قاچان اولمادی ،عکسينه اوالراق قيزالر گليب اَل ـ آیاغينی اوودوالر ،ایکــی حــوری كيمــی قيــز،
قيزیل آفتافا -لگن ایله سوتؤكوب ال ـ آیاغينی یویــوب ،یوموشــاق حولــهلــر ایلــه قــوروالدیالر.
پينهچی مات قالميشدی ،هامی قوربان ـ قوربان دئيه تعظيم ائدیردیلر .اؤز ـ اؤزونه دئييردی كی
بونالر یوخو دا اولسا چوخ شيرین یوخودو .یاخشیسی اودوركی لذت آپاریم هرنه اولور اولسون.
بو زمان جور به جور خورهكلر ایله دولو اوالن نئچه مجمعی گتيردیلر .پينهچی او خــؤره-
كلری او واقتا كيمی نه گؤرموش ،نه ده حتتــا آدالرینــی ائشيتميشــدی .گؤرمــه مــيش آدامــالر
كيمی اؤزونو سالدی خؤره كلرین اوستونه ،بيلميردی كی آغزینا قویسون یا گؤزونــه تَپســين .بــو
/ 426فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
زمان بير سركرده ایچری گيریب تعظيم ائله یيب دئدی :قبله عالم! صدر اعظم اذن دخول ایسته
یير .پينه چی دئدی «سرده زن» ایستيرلر؟ كيم ایستهیير؟
سركرده دئدی :قوربان جناب وزیر شرفيات اولماق اوچون اجازه ایسته یير .پينهچــی ائلــه
بيلدی كی ائو صاحابی گليب « اجاره » ایستهیير .دئدی :دئنه پولوم یوخدو ،بيرده هله آی باشی
اولمویوب كی...
وزیر كی پردهنين داليسيندا دورموشدو گؤردو چــوخ یوبانســا ایــش خارابالشــاجاق ،ایچــری
گيریب سالم و تعظيم ائلهدی .پينهچی وزیرین دم ـ دستگاهين گؤردوكده اؤزونو ایتيریب جلــد
آیاغا قاوزانيب دئدی :قوربان بنده ایله فرمایشين وار؟ وزیــر اوّلجــه اشــاره ائلــدی كــی قيــزالر و
سركرده گئتسينلر .سورا دئدی :قبله عالم ساغ اولسون حتمأ گــئچن گئجــه ناراحــت یاتميســيز،
بنده وزیر آلاله وئردی خانام .اجازه بویور ساز كنيزلر گليب بير آز چاليب اویناسينالر ،بلکه بير آز
حاليز دوزهله.
پينهچی بير آز وزیره باخيب بيرقاه ـ قاه چکيب گولدو .سورا دئدی عيبی یوخدور گلسين-
لر چالسينالر .
وزیر اللرینی بير ـ بيرینه چالدیقدا پردهلر كنارا گئدیب قيرخ اینجه بئل قيز هرهسینين الينــده
بير جوره موسيقی آلتی و بير عـدّهســی ده اوینویــا ـ اوینویــا دم توتــوب موزیــک سســی گؤیــه
قووزاندی .اوینایانالر سوزه ـ سوزه پينهچــینــين قاباغينــدا اویــوز ـ بویــوزا گئچيردیلــر ،بيــری ـ
بيریندن گؤزهل ایدیلر .پينهچی بيلميردی كی هانسينا باخسين .آنجاق آخماق ـ آخمــاق گولــور
وآغزی نين سویو آخيب ایپه ك پالتارالری نين دؤشونو ایسالدیردی
او گوندن پينهچــی ایشــين نــه اولــدو غونــدان بــاش چيخــاردا بيلمدیگينــه گــؤره داهــا اصــال
فيکيرلشمهدی ،اؤز یانيندا دئدی ایندی كی من شاهانه بير وضعيتده ناز و نعمت ایچينده غــرقم
هر نه اولورسا اولسون .من اؤز كئفيمده اولمالييام .هر گئجه ایکی كنيــز بيــری ســاغيندا ،بيــری
سولوندا یاتاردی .آخيرینجی گون كی شاه عباس سرایا وارد اولدو اتفاقأ ائلــه او گونــده حرمخانــا
خواجهلریندن بيری بير ایش اوچون اونون یانينا گلدیگی اوچون ،پينهچی شــاهين حرمخاناســی
اولدوغوندان خبردار اولموش دور .او خواجهنين واسطهسيله بيلميشــدی كــی اونــون هــر گئجــه
گؤردویوگول اوزلو كنيزلردن عالوه حرمخانه آدلی بير یئرده نه قدهرگؤزهل ـ گؤزهل خــانيمالر دا
وارایميش .اوگون دستور وئرميشدی كی حرملردن بيری حضــورونا گلســين .شــاهين ســئوگيلی
حرملریندن بيری قوللوغا گلميشدی ،امــا نــه جــور اولســا حــرملـر بؤیــوك آدامالریــن قيــزالری
اولدوقالرینا گؤره دوشــونجهلـری ده چــوخ ایــدی .یئيشــن كيمــی پينــهچــینــين رفتارینــدان،
دانيشيغيندان شککه دوشموش و بيلميشدی كی بوپادشــاه ده بيليــر .اونــا گــؤره ده بيــر نفــر ال
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 427 /
آلتيندان وزیرین ائوینه گؤندهریب قضيهنی خبر وئرميشدی عين حالــدا اؤزوده شـاها دال بــادال
شراب ایچدیرهرك صحبت ایله گئجه نی گئچيردیردی .وزیــر سفارشــی آالن كيمــی دوروب ائــو
پالتاری ایله سرایا قاچدی .ائله اوزمان دا شاه عباس درویش پالتاریندا ســرایا گيرميشــدی .وزیــر
شاهی گؤردوكده تعظيم ائتدی .شاه پينه چی نين هاردا اولدو غونــو سوروشــدوقدا وزیــر اوتــاغی
نشان وئردی ،شاه گليب پردهنين داليســيندان باخيــب حرمينــی اوردا گؤردوكــده قــانی جوشــه
گلدی .حرمينه اشاره ائلدی كی ائشيگه چيخسين.
قيز شاه عباسی درویش لباسيندا گؤردوكده تانييب ،پينــهچيــدن اجــازه ایســتهیــهرك ائشــيگه
چيخدی ،وزیر بير آز بئهوش داری داواسی وئردی .قيــز ایچــری گليــب داوانــی خلوتجــه بيــر پياالیــا
تؤكوب شراب ایله دولدوروب پينهچيه وئردی .پينهچی ایچـن كيمــی داليســی اوســته آشــدی .شــاه
عباس ایچری گيریب امر ائلدی پينه چی نين اؤز پالتار الرینی گئيدیریب آپاریب توكانينا قویسونالر.
اوطرفدن تبریز حاكيمینين آدامالری بيــر زمــان گــؤردولر كــی درویــش عبــاس یوخــدو.
هریانی آختاردیالر تاپيلمادی .حاكيمه خبر وئردیلر .حاكيمين ایکی الــی اولــدو بيــر باشــی كــی
ایندی صاباح من شاها نه دئيهجگم؟
درویش حسين دئدی:
ـ من سيزه دئمهدیم بو ظاليمين اوغلو ســيزین باشــيزا بــؤرك قویاجــاق .آنجــاق ائلــه مــن
بئچارانی بدبخت ائله یيب ،اؤزو قاچيب قورتاردی .حاكيم امر ائلدی آتلیالر تؤكولــوب هــر یــانی
گزیب ،درویشی تاپيب گتير سينلر آتليالر تؤكولوب شهری كوچه بــه كوچــه آختــاردیالر .بــازارا
گلنده گؤردولر بير پينه چی توكانی آچيخدی ،بير نفرده یاتيبدی ،چيــراغ یانــدیردیالر گــؤردولر
همان درویش عباس دی .اما پينه چی لباسی گئييب دیر.
ـ وزیر قویما وورسونالر! منيم سركردهلریم هانی؟
دوباره وورماغا باشالدیالركی:
ـ آخماغين بيری آخماق وزیر كيمدی؟ سركرده كيمدی ،یوخو گؤروبســن خئيــر اولســون.
پينهچی دلی كيمين آیاغا قالخيب دئدی سيز كيمسيز نه جرئت ایله منيم سرایيما گيرميســيز؟
بس منيم سركردهلریم هاردادیالر؟ هئچ بيليرسيز من كيمم ،من قبلهی عالمم یئر اوزونون ظل-
الهی یام...
آتليالر داها گولمکلرینی ساخالیا بيلميردیلر .اللرینی آغيزالرینا تپيب ،گولوردولر .دئــدیلر آی
كيشی یوخودا نه گؤروردون ،دوش قاباغا گئده ك واقتيميز یوخدو.
پينهچی دئدی هاراگئدهك؟ دئدیلر
ـ یولداشين درویش حسينين یانينا بو دفعه آغير زنجيرلر سنينكیدیر.
/ 428فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
پينه چی دئدی:
ـ درویش حسين كيمدی؟ زنجير نهدی؟
دئدیلر:
ـ درویش حسين هماندیركی گئجهلر بيرليکده گئدیب خالقين توكانينی كسيردیز.
پينه چی دئدی
ـ من اوغروده یيلم.
دئدیلر:
بس نييه به ایندیه دك درویش حسين دئييردی بيــز اوغــرو ده یيليــک ســن دئييــردین كــی
یاالن دئيير بيز تو كانالری كسير دیگ .ایندی بویول دئييرسن «نه حمــام نــه تــاس؟» یــالاله دوش
قاباغا گؤره ك.
خالصه پينه چينی سورویه ـ سوزویه اوردویا گتيردیلر و آغير زنجير لــر بوینونــا ســاليب ،آیــا
خالرینی باغالدیالر ،پينه چی چيغيریردی كی:
ـ آخی هانسی اوغرولوق ،هانسی توكان كسمک ...والاله منيم خبریم یوخدو.
درویش حسين دئييردی:
ـ هه...ن ایندیه دك من دئيردیم بيزیم خبریميــز یوخــدو ،ســن دئييــردین یــوخ ،ائلــه بيــزیم
ایشيميزدی! بيز توكانالری كسيردیک ایندی نه اولدو سؤزون دهیيشدیردین؟ عاغلين باشان گلــدی.
اما داها سوووشوب ایندی داها بو قارا او قاراالرا بنزه مــز .ســن ده دانســان مــن دئييــرم كــی بيــزیم
ایکيميزین ایشيميزدی سحر تئزدن حاكيمين امری ایله اوردو آتالندی و گليب سرایا چاتدیالر .شاه
عباس اونالرین انتظاریندا ایدی .امر ائتدی كی وارد ائلهسينلر .پادشاه ایکی دوستاقالری گؤردوكــده
سوروشدوكی بونالر كيمدی؟ حاكيم تعظيم ائدهرك عرض ائلهدی كی:
ـ قوربان بونالر همان تبریزین مشهور اوغروالریدی.
پينه چی باشالدی آغالماغا كی :من اوغروده یيلم ...منيم روحومون داخبری یوخدو.
درویش حسين قاباغا آتيليب دئدی:
ـ قوربان بویاالن دئيير بيز اویوق .تبریزین توكانالری نين هاميسينی بيز ایکيميز كسميشــيک
امّا بيرجه خواهيشيم وار .اودا بودور كی منی اوغورلوغا ساالن بو یولداشيم دیــر .اجــازه وئــرین مــن
اؤزوم اؤز اليم ایله بونو بوغوم آجيغی جانيمدان چيخسين.
شاه دئدی كی بير ساتور گتيرین وئرین بودرویشين الينه .درویش حســين ســاتورو ائلــه ووردو
كی پينهچینين باشی گؤیده فير الندی .سونرا درویش حســين دؤنــوب شــاها دئـدی كــی :اینــدی
قوربان وئرین منيم ده بوینومو وورسونالر.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 429 /
شاه دئدی:
ـ هله تلسمه واقتيندا...
سورا حاكيمدن سوروشدوكی :قضيه نه جوردو تعریف ائله...
حاكيم دئدی:
ـ قوربان بوایکی نفر نئچه واقت ایدی كی تبریز اهالسينی زاراگتيرميشدیلر .ایندی خــدمتيزده
باغلی دوروبالر بيری جزاسينا یئتيشيب ،او بيریسی قالير .شاه دئدی:
ـ احسن
سونرا ایکی نفر سركردهلرینه دئدی كی حاكيمی آپارین راحاتالیين ،یورغوندور .حــاكيم شــاد
اولدو .سر كردهلر اونو چيخاردیب حيطده قوروالن اوچ دار آغاجینين بيری نين آلتيندا ساخالدیالر.
حاكيم دئدی نه ائلهمک ایســتهیيــر ســيز شــاه بویــوردو منــی راحــاتالیين دئــدیلر بونــدان آرتيــق
راحاتالماق اولماز .طنابی بوغازینا ساليب یوخاریيا چکدیلر.
سورا شاه قاضی دن خبر آلدی ،قاضی دئدی:
ـ قوربان بيز شریعت مأمورویوق وظيفه ميز بودوركی بوجور ملعونالری توتوب جزالرینه یئتيرهك.
شاه امر ائتدی اونودا آپاریب راحتلهسينلر.
سورا دارغادان بير نئچه سؤز سوروشدو ودستور وئردی كی اونودا آپاریب راحاتالســينالر .شــاه
درویش حسين ایله ابراهيمدان سوروشدوكی سيزده راحاتالشماق ایستهیيرسيز؟
هر ایکيسی دئدیلر كی هر چند بيز اؤلدورولمهلــییيــک ،الكــين اوّلجــه بيــر آز راحاتالشــاق
یاخشی اوالر .شاه امر ائتدی اونالری اوبيــری لــرین یانينــا آپارســينالر اگــر اونالریــن وضــعلرینــدن
خوشالری گلسه اونالری دا اورادا راحاتالسينالر.
ابراهيم ایله درویش حسينی حيطه گتيردیلر اونالر دار آغاجالرینی گؤردوكده قيشقيردیالركی:
ـ قوربان غلط ائله ميشيک ،بيز چوخدا راحاتيق .بوندان آرتيق راحا تالشماق ایسته ميریک.
شاه گولوب دئدی :درویش حسين من همان درویش عباسام كی سنه بير بئلــه دردســر دوزه-
لتميشم ایندی سنی تبریزه حاكيم وابراهيمی دا تبریزده دارغا ائلــدیم گئــدین خــالق ایلــه عــدالت
وانصاف ایله رفتار ائلهیين .بيزیم ده سؤزوموز بورادا باشا چاتدی .اونالر یئدیلر ،ایچدیلر ،قــارا یئــرده
گئچدیلر .سيزده یئيين ،ایچين مطلب و مرادیزا یئتيشسين.
/ 430فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
1
ملك محمد
بيــری واریــدی ،بيــری یوخــودو .آلالهــدان
سونـــــرا هــئچ كـــس یوخــودو .بيــر پادشـــاه
واریــــدی ،اونــون دا اوچ اوغـــلو واریــدی بيـــری
ملک جمشـيد ،بيــــــری ملک خورشيد و بيــری
ده ملک محمد.
پادشاهين بير باغی واریدی كی نه انی بللــی-
ایدی ،نه بویــو .هــر آغاجــدان ،هــر ميــوهدن باغــدا
تاپيالردی .بيـر آلما آغــاجی واریــدی قيزیــل آلمــا
گتيرهردی .بيــر قوجــــا باغبــان دا واریــدی بوباغــا
یاخشی یئتيشردی .بير گــون باخير گؤرور قيزیــل
آلماالردان بيری دریليبدیر ،تله سيک قاچير پادشاهين یانينا ودئيير:
ـ قبلهی عالم ساغ اولسون ،یامان دیمهسين .بير سؤزوم وار آمان وئرسز ،دیيهرم.
پادشاه بيغالرین ،ائشيب دئيير :دانيش گؤرهك نه وار؟ قوجا باغبان قورخــا قورخــا دئييـر
كی قيزیل آلماالردان بيرینی دریبلر .آمما بيلميرم كيم دریــب .چــوخ مومکــون كــی بيــر اوغــرو
گليب دریب .پادشاه اوغالنالرینی چاغيریر و اونالردان ایستير بيرایش گؤرسونلر بلکه اوغرونو توتا
بيلدیلر .بؤیوك اوغلو ،ملک جمشيد دئيير:
ـ آتا جان ،ایذن وئرسن ،من بوگئجه باغدا كئشيک وئریب ،اوغرونــو توتــوب ،ســاباح قوللوغونــوزا
گتيره رم.
پادشاه ایذن وئریر .ملک جمشيد اگلنجه قورور ،پلو ـ چلــو ،كبــاب حاضــرالیيب ،یئييــر ـ
ایچير ،زامان كئچير ،آنجاق گؤزلری قيزیشيب یوخویا دوشور .بير زامان اویانير ،گؤروركی قيزیــل
آلمادان بيری ده دریليب! بير باشی اولور ،ایکی الی! آتاسینين یانينــا گئــدیر پادشــاه ،اوغلونــون
باش آیا غينی سوزوب ،نه اولدوغونو بيلير .ملک جمشيد اوتانير و باشينی قووزایا بيلمير.
1راقم این سطور 18 ،قصه از ملیك محمد را از زبان مادرم گردآوري كردهام كه در فرصتي مناسب جهت چاپ آماده خواهم
ساخت.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 431 /
ملکخورشيد ،پادشاهين ایکينجی اوغلو ،پادشاهين اليندن اؤپور و دئيير :ـ آتا جان ایــذن
وئر ،بوگئجه من كتشيک وئریم ،اوغرونو توتوم.
شاه اومودسوز ملکخورشيده باخيب ایذن وئریر .او گئجه ده ملکخورشيد كئشيک دایانير،
آنجاق گئجه یاریسی ،اونودا یوخوآپاریر .سحر چاغی اویانير ،گؤرور قيزیل آلمادان ،بير باشقاســی
دا دریليب .كور ـ پئشمان آتاسینين یانينا گئــدیر .داهــا ســؤز یئــری قالماميشــدیر .پادشــاهين
كيچيک اوغلو ،ملک محمد پادشاهين قارشيندا دیزه كؤچوب دئيير:
ـ آتا جان .ایذن وئر بير گئجه ده من كئشيگ چکيم .اولسون كی اوغرونو توتا بيلدیم.
شاه ایذن وئریر .ملک محمد گئدیر باغا .گئجه یاریسی گؤرور داها یوخــو آمــانينی كســيب.
خنجر چکيب بير بارماغين چيرتير و یاراسينا دوز ســپير .داهــا یوخــو حــارام اولــور .بيــر زامــان
قوالغينا بيرسس گلير.آیاغا قالخير ،گؤرور بير دئو گليب ،الين آتيب قيزیل آلمــانی درمــهدهدیــر.
ملکمحمد قيلينجينی چکير دئوین قولالرینی وورور .دئو آلمانی بو شالیيب قاچير.
ملکمحمد آلمانی گؤتوروب آتاسی نين یانينا گلير و باشينا گله نی سؤیله یير.
پادشاه دئيير :ـ احسن سنه اوغول .آنجاق سنين لياقتين واردیر .قارداشالریوی چــاغير و
بيرگه دئولرین یوردونا گئدیب قيزیل آلماالری آلين گلين.
ملک محمد «باش اوسته» دئييب ،قارداشالرینی چــاغيریر .دئــوین ایزینــی توتــوب ،یــوال
دوشورلر ،آز گئدیرلر ،اوز گئدیرلر ،دوز گئدیرلر بير قویونون باشينا " .قویــو ،دئــولرین دونياســينا
بير یول دور" .ملک جمشيد دئيير:
ـ منی سالالیين ،گئدیم قویونون ته هينده دئوین باشين كسيم ،آلماالری دا تاپيم گتيریم.
ایپی ملک جمشيدین بئلينه باغليرالر و قویویا سالال یيرالر .هله چوخ كئچمهميشدی كــی
گؤرورلر چيغيریر:
ـ چکين یوخاری ،چاتالدیم ،پاتالدیم.
قارداشالری تئز یوخاری چکيرلر .ملک خورشيد دئيير:
ـ منی قویویا سالالیين ،من گئدیب دئولرین باشينی كَسَرم ،قيزیل آلماالری را تاپيب گتيرهرم.
ایپی ملک خورشيدین بئلينه باغليرالر و قویویا سالالیيرالر.
هله چوخ كئچمهميشدی كی هارای چکير:
ـ چکين یوخاری ،چاتالدیم ،پاتالدیم.
نوبه چاتير ،باال قارداش ملکمحمده .ملکمحمد دئيير:
ـ ایندی منی قویویا ساالیين ،چيغير سام ،باغيرسام كی چاتالدیم ،پاتالدیم ،منی یوخــاری
چکمهیين! آنجاق اوچ گوندن سونرا گلين قویو باشينا .ایپ ترپهنرسه ،بيلين كی مــن دیـرییــم.
/ 432فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
یوخ ،ترپشمهسه ،بيلين من اؤلموشم .ایپی ملکمحمدین بئلينه بــاغليرالر .آشــاغی ســالالیيرالر،
ملک محمد گؤرور چاتالیير ،پاتالیير ،سهسين چيخمارمير .بير آز دا آشاغی ســالالیيرالر ،گــؤرور
آز قالير دوغرانيب كسيله .یئنه ده سسين چيخمارمایير .آیاقالری یئره چــاتير گــؤرور بيــر یئکــه
باغدی ،نه گؤزهل .هر طرف گولدو ،چيچکدی .بولبوللر اوخور .بير یا نيقلی سس ده گليــر .قاباغــا
گئدیر ،گؤرور بير قيزوار ،ائله گؤزهلدیر كــی آی پارچاســی ،آممــا یئــرده اوتــوروب وبيــر دئــو ده
باشينی اونون دیزی اوسته قویوب ،یوخالیيبدیر .ملکمحمد ایــرهلــی گئــدیر .قيــز اونــو گــؤروب
دئيير :سن بوردا نئينهیيرسن؟ بورا نئجه گلميسن؟ قوش بوردا توك تؤكور؟ سن كيمسن؟
ـ من ملکمحمدم ،قورخما ،من سنی بوردان قورتارارام ،تکجــه منــه یــول گؤســتر .اونــون
عؤمور شوشه سی هایاندادی؟
قيز ،دئوین عؤمور شوشه سين اوجا بير رف اوستونده اولدوغونو گؤستردی ودئدی:
ـ شوشه نی یئره وورسان بو دئو اؤلر ،آنجاق چيغير ار و سندن ایستهیركــی بيــر داهــا،
یئره چاالسان ،گؤزله ،بونو تکرار ائتمييهسن یوخسا ،دورار و داها اؤلمز.
ملک محمد اوخو قویدو كامانا .جان شوشهسين توشالیيب بيــر اوخــو ووردو ،ســالدی
یئره .دئو یوخودان آیيليب ،اوجا سسله قيشقيردی :الين قوروسون آی اده ،بيــر یــول دا اونــو وور
یئره .آمما ملک محمد بو ایشی گؤرمهدی .گؤی گورولدادی ،ایلدیریم شاخدی ،دئو یئــره ســهره-
لهنيب اؤلدو .قيز قورتولوب قاچدی ملک محمد یانينا .آمما او بيری اوتاقالردا آیری قيــزالر دا واریــدی
كی دئو لرین الينده اسير ایدیلر .بير ـ بير گئدیب اونالری دا آزاد ائتدیلر .سونرا گلدیلر قویونون آلتينــا.
ملک محمد ،قيزالرین بيرینين بئلينه ،ایپی باغالدی ،قارداشالری یوخاری چکدیلر .ســونرا ایکينجــی
قيزی یوخاری چکدیلر .اوچونجو قيز ملکمحمدی چوخ سئویردی دئدی:
ملک محمد ،اگر منی ده اوسته یولالسان ،قارداشالرین ایپی كســر و ســن داهــا یوخــاری
چيخا بيلمزسن .یادیندا اولسون كی بير آزدان سونرا ایکی قوچ گلهجــک .بيــری آغ ،بيــری قــارا.
ایکی آلما وار بيری آغ ،بيری قير ميزی .آغ آلمانی آغ قوچا آتارسان و قيرميزی آلمانی قارا قوچا.
اوندا آغ قوچ سنی ایشيقليق دونيا سينا گتيرهر و بير ـ بير یميزی گؤرهریک.
اوچونجو قيزی دا یوخاری چکدیلر ،آمما قيز دئميشکن ،ایپی كسدیلر داها ملــکمحمــدی
یوخاری چکمهیيب ،قویودا قویدوالر .ملک محمد قویودا قالسين ،گؤرهك قارداشالر نه ائتدیلر؟.
ملکجمشيد و ملــکخورشــيد ،اوچ قيــزیالن پادشــاهين یانينــا گئــدیب یــاالن ـ پـاالن
توخودوالر.ملک محمدین ایتمهگيندن دانيشدیالر .شاه ،قيزالرین هر بيرینی بير اوغلونا وئــردی،
آمما اوچونجو قيز قارا گئييب یــاس ســاخالماغا باشــالدی .عهــد ائتــدی قيــرخ گــون قاراســينی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 433 /
چيخارمایيب ،بو زامانا دك ملکمحمد گليب چيخماسا ،او اؤز آتا یوردونا دؤنهجکدیر .آخــی اودا
بير شاه قيزیدیر!
ملکمحمد گؤزلهدی ،بيردن قوچالرین سسينی ائشيتدی .گــؤردو بيــر جــوت یئکــه قــوچ
گلير ،بيری آغ ،بيری قارا .آلماالری آلدی الينه ،آنجاق تلهسيک اولدوغو اوچــون ترســينه ووردو،
آغ آلمانی قارا قوچا و قيرميزی آلمانی آغ قوچا ووردو .آتيليب ميندی قره قوچا .قــرهقــوچ ملــک
محمدی چيپدی یئره .ایکی قوچ دا آرادان چيخدیالر .ملک محمد دوشدو قارا دونيایا.
ملک محمد گؤزلرینی اووا ـ اووا یوالدوشــدو ،آغ ـ قــارانی چتــينليکلــه ســئچيردی .بيــر
قارینی گؤردو .اونا دئدی:
ـ قاری ننه ،اولسا ،منه بير گئجهليک پناه وئر!
قاری دئدی :ـ اولسون اوغلوم ،من ده تکم ،آلالهدان سونرا هئچ كيمــيم یوخــدور .گــل گئــدهك
بيزده قال!
قاری ننه ملک محمدین یئرین سالير .اؤزوده بير بوجاقدا یاتير .صــاباح اولــور ملــک محمــد
یوخودان دورور .سو ایستهیير .قارینين بير پياال سویو واریدی .اونودا ملک محمده وئریر .ملــک
محمدآلير سویو ایچمهیه ،گؤرور سو ایگله نيبدیر .دئيير:
ـ قاری ننه ،نييه سویوز یوخدور؟ اولما بوالق بوردان چوخ اوزاقدیر؟
قاری بير درین آه چکدی .دئدی:
ـ یوخ باالم ،سو بوالغی یاخيندادیر ،آنجاق نئچه مدت اوالركی بير اژدها بوالغين آغــزین
توتوب ،هفتهده بير جوان آپاریب اونا قوربان وئریریک .اژدها یئریندن قالخير اونــو یئمــهیــه ،بيــر
زینه سو گلير ،بيزده قاب ـ قاجــا غيميــزی دولــدو روروق .صــاباح دا شــاهين ایکينجــی اوغلونــو
قوربان وئرهجهیيک .اونون آداخلیسی اوالن قيزدا ،اونو تک قویمایيب ایکيسی با هــم قوربــانليق
اوالجاقالر.
ملک محمد دورور آیاغا ،قاریدان سوروشور:
ـ سيزین شهرده بير دميرچی وار ،منه بير قيلينج دوزهلده؟
قاری دئيير :واردی باالم.
قاری دميرچینی گؤستهریر .ملک محمد بير قيلينج دوزه لتدیریيب ،گئدیر شاهين یانينا:
ـ من ایشيق دونيادان گلميشم .بوردا غریبهیم .ایــذن وئــرین بوگــون مــن اژدهــانين یانينــا
گئدیم .اونون آشينا سوقاتيم.
شاهال وزیر چوخ سئوینيرلر .یئمک ـ ایچمک گتيریب ،دئييرلر:
ـ سنی دونيا ماليندان بينياز ائدهریک ،تکجه بيزی بو اژدهادان قورتار.
/ 434فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ملک محمد یوالدوشدو ،گلير بوالق باشينا .گؤرور .بؤیوك بير اژدها بــوالق باشــيندا یاتيــب،
قيلينجی چکيب حمله ائدیر .اژدها آیاغا قالخيب ملک محمــدی قانينــا یلشــدیرمهیـه چاليشــير.
آنجاق ملک محمد اژدهانی تيکهلهیيب اؤلــدورور .موشــتولوق چـاتير شــاها ،ســو یولــو آچيليــر.
مشعللر یاندیریرالر .شنليک مجليسی قورورالر .شاه دئيير:
ـ ملکمحمد ،سنی مين یاشا ،ایندی هر نه ایستهیيرسن ،ایسته.
ملکمحمد دئيير :ـ تکجه ایشيق دونياسينا گئتمک آرزوسوندایام .اولورسامنه بير یول گؤستهرین.
شاه امر ائتدی سيمرغ گتيرسينلر ،ملکمحمدی ظولمات دونياسيندان ایشيق دونيایــا آپارســين.
نئچه پارچا ات و بير تولوق سو وئریرلر ،دئييرلر :سيمرغ ات ایستهینده بير تيکه بــو اتــدن ،ســو ایســته
ینده بو تولوقدان سو وئره رسن .سيمرغا قوللوق ائت آجماسين ،یوخسایولدا قاالرسيز.
ملکمحمد ميندی سيمرغون بئلينه .سو ایستهینده ،ملکمحمد اونا سو وئردی ،ات ایســته-
ینده بير تکيه ات وئردی .ایشيق دونيایا یاخنيالشيردیالر كــی ســيمرغ ات ایسـتهدی .آممــا ات
قورتولمو شدو .خنجری چکيب بودوندان بير تيکه كسيب ،سيمرغا وئریر .ســيمرغ گــؤرور بــوات
شيرین دی .بيليركی اینسان اتیدی .اوتمایير ،آغزیندا ســاخالیير .ایشــيق دونياســينا چاتــاركن،
سيمرغ یئره قونور .ملکمحمد یئره أنير سيمرغدان ساغ اولالشيب دایانير .ســيمرغ دئييــر :دوش
یوال گؤروم.
ملکمحمد دئيير :من هلهليک یورغونام.
آمما سيمرغ مطلبی آنير .آغزیندان اتی چيخاردیب ملک محمدین بودونا یاپيشدیریر .آیــاغی
دوزهليب ،آیاغا قالخير .آمما سيمرغ قانادیندان اوچ توك قوپاردیب ملکمحمده وئریر و دئيير:
ـ ها چان ایشين گيره دوشه بونالرین بيرینی یاندیرارســان ،مــن تئــز خــدمتيوه چاتــارام و
موشکولووی حل ائدهرم.
بونو دئييب ،اوچور گئدیر.
ملک محمد اؤز وطنينده اؤزونو غریــب گــؤرور .گــؤروركی جاماعــات قــارا گئيينيبلــر .شــهر
باشدان دیبه یاسلیدیر .علتی نی سوروشور .دئييرلر:
ـ ایندی قيرخ گون اوالركی شاهين اوغلو ایتگين دوشوب ،شاهيميز یاس توتــوب ،بيزلــرده
قارا گئيينمشيک.
ملک محمد دوشونور نه خبردی .هله مهر و محبت اؤلمهیيبــدیر .گئــدیر بــازارا ،بيــر زرگــر
یانيندا شاگيرد اولور.
ملک محمد قالسين بورادا ،گؤرهك قيزدان نه خبر؟
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 435 /
اوجونجو قيز ،ملک محمد ین سئو گيليسی 40گون گؤزله یيــب ،داهــا خبــر گلميــر .شــاها
سؤزیولالیير :قبله ی عالم ساغ اولسون ،ایندی وعدهميز باشا چاتيب ایذن وئر سهنيز داها مــن
اؤز وطنيمه دؤنوم.
شاه دئيير :قيزیم من ملک محمدین عطرینی ســندن آليــردیم اینــدی ســن گئدیرســن گئــت
آنجاق نه ایستهیيرسن مندن ایسته ،سنين آتان دا شاهدیر ،اونا الیيق اولسون.
قيز فيکيرلهشير نه ایستهیيم كی بير اوخالایکــی نيشــان ووروم .بلکــه بيلــدیم ملــک محمــد
قایيدیب گليب دئيير:
ـ آتاجان ،سيزین ساغليغيز بيزه هم تؤؤحفهدیر ،هم هدیه.
شاه چوخ اصرار ائتدیکده ،قيز دئيير:
ـ من بير دیيرمان ایستيرم كی بوغدا تؤكم ،قيزیل دارتا ،آرپا تؤكم گوموش دارتا...
شاه مأمورالرینی بازارا گؤندهریر ،گئتسينلر گؤرسونلر بئله بير زاد تاپا بيلرلر؟!
گليرلر بير زرگرین توكانينا كی ملک محمد اوردا شاگيردليک ائدیردی .اوستا اونالرا دئيير:
ـ من بئله بير دیرمان گؤرمهميشم ،دوزهلده بيلمهرم.
آمما ملکمحمد دئدی :دایانين ،من بئله ده یيرمان دوزهلدهرم .صاباح گلين آپارین.
اوستا حيرصلهنير :اوغالن یئکه ـ یئکه دانيشما ،منی ده اؤلومه وئرهرسن ،ظارافات ائليرسن؟
سن ایکی گونلوك بير ناشی سان ،دیير مانی هاردان دوزهلدهجکسن؟ بوغدا دارتيــب قيزیــل
اون وئرسين ،آرپا دارتيب گوموش اونو وئرسين!
ملکمحمد دئير :اوستا ،سنين ایشين اولماسين ،سن پولون آل ،من صاباحا دیيرمانی اونالرا وئرهرم.
ملکمحمد چيخدی چؤله سيمرغون توكونویاندیردی .ســيمرغ حاضــير اولــدو .ملــک محمــد
ماجرانی دانيشدی .سيمرغ دئدی:
ـ اورهك سؤزوو دوشوندوم .گؤزلریوی یوم! من ایندی دیير مانی حاضيرالرام .قيزا گؤندهر.
ملکمحمد گؤزونو یومدو .آچدیقدا گؤردو دیيرمان گؤزونون اؤنونده دیر .گؤتــوروب گتيریــر
توكانا .اوستا دا چوخ ناراحاندكی من نييه عاقليمی وئــردیم بئلـه بيــر جوانــا؟ ســویون یوخــودو،
چؤرهیين یوخودو؟ بير گؤردو ملک محمد گلير ،دیيرمانی آپاریرالر .قيز بونو گؤردو كــده اینــانير
كی ملک محمد دیریدی و وطنه قایيدیبدیر .شاها دئيير:
ـ مهربان آتا ،من بير تویوق ایستيرم كی قيزیل یومورتالسين.
شاه یئنه مأمورالرینی گؤنــدهریــر زرگــرین یانينــا .اوســتا بئلــه بيــر تویوغــون اولمــادیغينی
دئدیکده ،ملک محمد دئيير :صاباح گلين آپارین!
/ 436فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
یئنه ملکمحمد چؤله چيخيب ،توكویاندیریر ،سيمرغ گلير .تویوغو گتيــر یــر ملــک محمــد
تویوغو شاهين مأمورالرینا وئریر .مأمورالرقيزین یانينا گئدیب تویوغو وئریرلر.
قيز دئيير:
من ایندی زرگرین اؤزونو گؤرمک ایستهیيرم .مأمورالر گئــدیب ملــک محمــدی گتيریرلــر.
شاه گؤردو اؤزاوغلو دور .قيزینان اوغلونون الينی وئردی بير ـ بيرینه .قيــرخ گــون ،قيــرخ گئجــه
توی توندوالر .ملکجمشيد ،ملکخورشيد ده گلدیلر .ملکمحمد اونــالری باغيشــالدی .شــنليک
ائتدیلر .یئدیلر .ایچدیلر مدّ ـ مورادینا یئتيشدیلر.
گؤیدن اوچ آلما دوشدو ،بيری منيم ،بيری سنين ،بيری ناغيل دیيهنين!
قورد ناغیلی
دئيهرلر بير ایگيد كيشینين بير ایگيدجه ده اوغلو وار ایميش .بير گــون قــيش فصــلی بــو
اوغالن آیری بير كنددن قایيداركن بير دسته قوردا راست گلير.
قورد قيشدا چوخ خطرلی اوالر .یایدا قــارینالری تــوخ اولــدوغوناگؤره آدام ایلــه ایشـلری
اولماز .امّا قيشدا آجليقدان انسانا هوجوم گتيرهرلر و معموالً ده تک اولمازالر .اونالر اوّلجــه دالــی
آیاقالری ایله قاری ،آدامين باش -گؤزونه سوووروب ،كيریخدیرار و بير لحظــه غفلتــدن اســتفاده
ائدهرك آدامی پارچاالرالر .قورد تک اولسا اونون عهدهســيندن گلمـک چتــين اولمــاز .بــو زمــان
چاكتی چيخاردیــب قولالرینــا دوالیيــب قــوردون آغزینــا وئــره رك هميشــه ســفرده گؤتــورولن
آغاجالری ایله اونون باشينا تاپدایاراق اؤلدورهرلر .و كندده بو جوره قوردا غالب گلنلر آز دگيللر.
الغرض :ایگيد و قورخماز جوان قوردالردان بئشینی اؤلدورور اؤزوده احتماالً بير آز یاراالنير.
بو خبری آتایا وئردیک ده آتا دئييركی:
ـ یوخ ،منيم اوغلوم یاراالنماز ،یاراالنسا او منيم اوغلوم اوالبيلمز
كندلیلر تعجبله سوروشور الركی:
سنين اوغلون بئش قوردو اؤلدوروب نه اوچون سن اونون یاراالندیغينی قبول ائده بيلميرسن؟
آتا دئييركی:
ـ قوالق وئرین من اونون داستانينی دئييم گؤرون كی من حاقلييام یا یوخ؟
آتا بو جوره صحبته باشالیير.
ـ جوان چاغالریم دار بيزیم یئرده عجيب بير حادثه اوز وئرهردی .اودا بــو ایـدی كــی اؤلــو،
اؤلوب قویالنان گئجهسی بير حئيوان گليب ،قبری قازیب اؤلونو چيخاردیب یئيهردی.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 437 /
گونلرین بير گونو ووردو منيم ایگيتليــکده چــوخ مشــهور اوالن دایــيم اؤلــدور .منــيم ده
دایيمين جنازهسی چيخاردیليب یئييلسه منيم اوچون چوخ باش آلچاقليق اوالبيلردی.
اودوركی دئدیم دایيمين قبرینين یانيندا منيم اوچون بير چوخور قازدیالر .گئجه ســييرما
قيليج اَلده چوخورا گيریب گيزلندیم.
گئجه یاریالری بير قوردا بنزهر بير حئيــوانين قبــره یاخينالشــيب آیــاق طــرفدن قبــری
سؤكمهگه باشالدیغينی سئچيب ،قيليج اَلده اونون اوستونه یومولــدوم .او حئيــوان دا منــی ســاه
ائتدیک ده (سئچدیک ده) منيم اوستومه آتيلدی اونون ضربهسيندن یا اینکه خوفــدان ،قــددهره
منيم اَليمدن چيخيب بير طرفه تولالندی .قورد ایله من توتاقالشدیق اؤلوم تهلکهســينی قاباقــدا
گؤردوك ده وار گوجوم ایله جانيمی ســاخالماغا چاليشــيردیم .ســاعتلرلــه بيــر ـ بيریميــز ایلــه
قوجاقالشيب سوروشدوك .گاه اومنــی ،گــاه دا مــن اونــو آلتــا باســيردیق .بــدنيم نئچـه یئــردن
یاراالنميشدیر.
بو چکيشيب ،سوروشمههاوا ایشيقالناجان دوام تاپدی آز قاليردی كی مــن اونــا زور گليــب
باشينی یئره چيرپيب داغيدام كی بيردن قيشقيردی كی:
ـ ائوین یيخيلسين! منی اؤلدورمه ،من بير قيزام گئجه لر قورد دونونــا گيریــرم .بئلــه ليــک مــن
اوندان اَل چکيب ،قورد دونونو چيخاردیب یاندیردیقدان ســونرا ،اونــون ال ائولــه نــدیم و بــو اوغــالن او
ائولنمه نين ثمره سی و او آروادین باالسی دیر .اودور كی دئييرم قورددان اوالنا قورد نئيلر؟
ایکینجی داستان
دئيهرلر بير زمان كندده گئجهلر قورد گليب اوشاقالری آپارارميش .كنــد اهاليســی كنــدین
اطرافين دا گئجهلر سحره تکين كئشيک چکردیلر امُا گئنه ده بو ایش دوام تاپار و گئجــهده بيــر
اوشاق یوخ اوالرميش.
كندلیلرین بيری بو بارهده اؤز آروادینــا ظنــين اولــور .گئجــه آیيــق قــاالراق ،گــودوب آروادیــن
یئریندن ائشيگه چيخماسينی گؤرور .كيشی ده اونون داليسينجا دوروب اونو بوســور .گــؤروركی
آرواد قاالغين ایچينه گيردی اما بير آز ســونرا قــاالق دان بيــر قــورد چيخيــب دوواردان آتيليــب
گئتدی .سحر ایشيقالناندا ایسه گؤردوكی قورد قایيدیب گليب ،قاالغا داخل اولــدو و آز مــدتدن
سونرا ایسه آرواد قاالقدان چيخيب گليب یئرینه گيردی .ســحر آرواد كهریــزه ســو گتيرمــهگــه
گئدندن سونرا ،قاالغا گيریب اونــون قــورد دونــون تاپيــب گتيریــب ،تنــدیری یانــدیریب ،یانــار
تندیرین ایچينه آتير .دونون یانماق ایيسی كهریزده آروادین بورنونا دهیدیکده ســهیينگــی یئــره
/ 438فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
چيرپيب ،شئيهه چکه -چکه ائوه قاچير .امّا داها دون یانيب قورتارميش و آرواد ایســه راحاتليغــا
چيخميشدیر.
منابع و مآخذ:
) 1فصلنامه آذری ،سایی .8
) 2امير ارسالن نامدار ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
) 3حسين كوردشبستری،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
) 4ساعی ،عاشيق حسين ،امير ارسالن ،تبریز.1382 ،
) 5امير ارسالن ،تبریز ،كتابخانه فردوسی ،بدون تاریخ.
) 6اسکندر پادشاهين ناغيلی ،فریدون پور حسين ،تبریز.1370 ،
) 7بهرنگی ،صمد ،دهقانی ،بهروز ،افسانههای آذربایجان ،تبریز.
) 8احمد افشار ،آذر ،افسانههای آذربایجان.
) 9جاوید ،سالم اهلل ،آذربایجان فولکلوروندان نمونهلر ،تهران.1358 ،
) 10فرمانبر جهادی ،شهين ،افسانههای عاميانه آذربایجان ،تبریز.1373 ،
) 11كلهر ،فریبا ،گيل گميش ،تهران.1375،
) 12یکانی زارع ،پرویز ،آذربایجان شفاهی ائل ادبياتينا بير باخيش ،تهران.1377 ،
) 13تبریزلی ممی (محمد رحيمی) ،مللک محمد ناغيلی ،تبریز.1380 ،
) 14ارگون ،نزهت ،خلق ادبياتی آنتالوژیسی ،استانبول.1938 ،
) 15طلعت اونای ،داستان احمد حرامی ،استانبول.1946 ،
) 16جنوبی آذربایجان ادبياتی آنتالوژیسی 4 ،جيلد ،باكی.1994 ،
) 17افندیف ،پاشا ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،باكی.1970 ،
) 18هئيت ،جواد ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،تهران.1378 ،
) 19ولییئف ،واقيف ،آذربایجان فولکلورو ،باكی.1985 ،
439 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فصل هفتم
440 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 441 /
آتاالر سؤزو
ضربالمثل یا «آتاالر سؤزو» جملهای كوتاه به نظم و یــا نثــر اســت اكثــراً در بردارنــدهی پنــد و
نصيحت و یا به عبارت بهتر تجربههای انسانهای گذشته است .این جملهی كوتاه كه در قدیم به
عنوان فلسفه و نتيجه زندگی مردم به شمار میآمده است میتواند بــرای آینــدگان راهگشــای و
رهنمون باشد .ایجازو كوتاعی لفظ ،سادگی و روانی آتاالر سؤز و عمق اندیشههای بکــار رفتــه در
آن هر شنونده ای را به افکاری عميق فرو برده و او را به اندیشــه وا مــیدارد .ایــن تجربــهها بــه
سادگی به دست نيامده ،بلکه در طول سدهها ،شــاید هزارههــا ،صــدها و هــزاران مــورد یکســان
مشاهده شده ،از سر گذشته و نتيجة آن در یک جملهی آهنگين بيان شده است.
ضربالمثل جاری در زبان هر ملت و قومی ،نمایندهی افکار و روحيــات آن ملــت و بهتــرین
منبع پژوهش در حيات فرهنگی و اجتماعی آن ملت است .این مثلهــا ،گنجينــههایی سرشــار از
تشخيص و تميز و موقع شناسی ملت به شمار می آیند كه به مرور و در طول تاریخ و بر اســاس
تجارب انسانهای دنيا دیده ضبط شده و در یادها و خاطرهها مانده است و شاید تعــداد معـدودی
از آنها در زبان شاعران و نویسندگان ثبت شده اســت .ایــن ضــربالمثلهــا منبعــی الیــزال بــرای
شاعران و نویسندگان بوده و هست و آنانکه بيشــترین اســتفاده را از ایــن گنجينــه كــردهانــد در
حقيقت توان آنرا داشته اند كه زبان خود را به مردم نزدیک سازند و از همــين روســت كــه آثــار
نظامی گنجوی ،صائب تبریزی و شهریار چون نقل و نباتی شيرین ورد زبان مــردم اســت .حيــدر
بابای شهریار كه اثری كوچک و كم حجم است بيشترین بهره را از اصــطالحات و ضــربالمثلهــا
كرده و به همين خاطر هم امروزه ورد زبان تودهی مردم از عوام تا خواص است.
ضربالمثل ،منطق گوینده را چندین برابر كوبنده تر و گویــاتر كــرده و بحــث و گقتگــوی
طوالنی را كوتاه میسازد .به ندرت میتوان شعری كالسيک را در ميان ضربالمثلها یافــت بلکــه
این ضربالمثلهاست كه در زبان شاعران گویا شــده و دوبــاره بــه مــردم برگشــته اســت .فرهنــگ
آذربایجان از این لحاظ بسيار غنی و گسترده است و در طول سدهها و هزارههــا هــزاران ضــرب-
المثل ساخته شده است كه نمونههایی را میخوانيد:
«ضربالمثل» یا «آتاالر سؤزو» جملهی كوتاهی اســت بــه نثــر یــا نظــم كــه مشــتمل بــر
جنبههای اخالقی و پندهای اجتماعی ،سياسی كه برای راهنمایی نوع بشر مفيد میباشــد .مثــل
در ادبيات ،یکی از صنایع ادب است كه اكثر شعرا و نویسندگان به اندازهی وسع خود از آن بهره
گرفتهاند .مثل دو خاستگاه 1ـ مردمی 2ـ دیوانی دارد .اكثر ضربالمثلها خاستگاه مردمی دارنــد
/ 442فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
و در بين تودهی مردم دهان به دهان گشته ،از نسلی به نسلی و از عصری به عصر دیگر منتقــل شــده
و در پروسهی انتقال صيقل یافته و زبانی شيوا بخود میگيرد .خالق اصلی این ضــربالمثلهــا مردمــی
ناشناخته اند ،ولی گاهی مضامين عالی اجتماعی و انسانی توسط شاعران در یک بيــت یــا حتــی یــک
مصرع چنان بيان میشود كه میتواند جای ضربالمثل را بگيرد .برخی از شاعران و نویســندگان نيــز
چنان تسلطی بر بيان مردم دارند كه ضربالمثلها را از مردم گرفته و در فرم و قالــب و آهنگــی شــيوا
بيان می كنند و در اثر كثرت استعمال ،ورد زبان مردم میشود.
«كتاب امثال سليمان» یکی از قدیميترین ضربالمثلهای مشرق زمين اســت كــه از قــول
حضرت سليمان جهت آموزشهای اخالقی ،اجتماعی و اكتساب ادب و معرفت ،عــدالت و انصــاف
بيان شدهاند.
كتاب «جامعالتمثيل» از محمد حبلهرودی عالوه بر جامعالتمثيل ،كتــاب دیگــری بــه نــام
«مجمعاالمثال» نيز در همين زمينه دارد .حبله رودی در مقدمهی جامعالتمثيل مطرح میسازد
كه تركان ضربالمثلهای خود را گرد آوردهاند اما تازیان و فارسان هنوز در این زمينه كار نکــرده
اند .همو اضافه میكند كه جــامع التمثيــل را بــه دســتور شــاه عبــاس صــفوی و از زبــان تركــی
گردآوردی كرده است .اما باید اذعان داشت كه ضربالمثلهای تركی قرنها پيش از این گردآوری
شده است از جمله در 1400سال پيش در كتيبههای اورخون و یئنی سئی صدها ضــربالمثــل
تركی نوشته شده است .دیوان لغات الترك كه 1000سال پيش به رشتهی تحریر درآمــده بــالغ
بر 300ضرب المثل تركی را در خود دارد .محمود كاشغری توانسته است ایــن ضــربالمثلهــا را
گرد آورده و به زبان عربی نيز تشریح كند .بعد از دیوان لغات الترك ،قدیمیترین اثری كه امثال
و حکم تركی را گرد آورده كتاب گرانسنگ دده قورقود میباشد .در همان ابتــدای كتــاب ،دههــا
ضربالمثل پر مغزو آموزنده ذكر شده است ،در متن كتاب نيز صدها ضرب المثل آمده است.
قوتادقو بيليک نيز كه از قدیميترین آثار تركی است ( 1000سال پيش نوشته شده است)
ضربالمثلهای فراوانی را به نظم دارد .یوسف خاص حاجب توانسته است بسياری از ضربالمثلها
را به اوزان عروضی از نو بيان كند .از این گذشــته شــاعران بــزرگ آذربایجــان همچــون قطــران
تبریزی ،نظامی گنجوی ،خاقانی شروانی و دیگران صدها ضربالمثل را از زبان و فرهنگ تركــی
آذربایجان به فارسی ترجمه كرده و در اشعار خود وارد كرده و به ادبيات فارسی هدیــه دادهانــد.
نمیتوان از خدمت نظامی گنجوی در این زمينه به راحتی گذشت .پروفسور حميــد آراســلی در
تحقيق گرانسنگ خود نشان داده است كه نظامی گنجوی صدها ضربالمثــل آذربایجــانی را بــه
كسوت زبان فارسی در آورده است .این روند وام دهی ادبيات ملتهای همســایه از فرهنــگ غنـی
آذربایجان در این ساحه بهره میبرند.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 443 /
عتبهالحقایق كتاب دیگری است كه در 900سال پيش نوشته شده و حاوی صدها ضــرب
المثل تركی است .اما شاید به جرأت میتوان گفت كه كار جمع آوری ضربالمثلهــای تركــی در
زمان صفویان رونق گرفته و چندین مجموعه در این زمينه تأليف شده است .كتابی تحت عنوان
«آتاالر» 1كه حدود 500سال پيش ،به رشــتهی تحریــر در آمــده و حــاوی مقــدار متنــابهی از
ضربالمثلهای تركی است.
در ادبيات دیوانی و ادبيــات آشــيقها بخشــهایی تحــت عنــوان «پندنامــه» « ،اندرزنامــه» ،
«اوستاد نامه» و غيره هزاران امثال و حکم تركی موجود است .در آناتولی نيز از 500سال پيش
همت برای گرد آوری ضرب المثلها آغاز شده است از جمله دانشمندی به نام «شناسی» ســپس
دانشمند دیگری به نام «احمد بيگ پاشا» سپس احمد مدحت افندی و دهها عــالم و ادیــب بــه
جمع آوری ضربالمثلهای كهن را گردآوری كرده است« .دهــری دیلچــين» نيــز كتــاب «آتــاالر
سؤزو» را گردآوری كرده است .در قــرن بيســتم گــردآوری آتــاالر ســؤزو در عثمــانی راه و روش
علمی را در پيش گرفته و دهها اثر ارزشمند نوشته شده است.
در جمهوری آذربایجان نيز با اســتفاده از امکانــات آكادميــک دههــا كتــاب در ایــن زمينــه
نوشته شده است .در آذربایجان ایران ،عالمان زیادی بر روی ضربالمثلها كار كرده و دهها كتاب
گردآوری كردهاند .ناگفته نماند كه بعد از انقالب اسالمی ،تمــامی نشــریاتی كــه صــفحاتی را بــه
زبان و ادبيات تركی اختصاص دادهاند همواره در هر شمارهای ستونی را بــه فولکلــور آذربایجــان
اختصاص دادهاند و بيشتر از همه به ضربالمثها جای داده اند .در اینجــا مــیتــوان بــه كارهــای
ارزشمند :دكتر سالماهلل جاوید در نگارش دو جلد كتاب فولکور آذربایجان ،اوستاد یحيــی شــيدا
در نشریهی فروغ آزادی ،عبدالکریم منظوری خامنه در مجلهی وارليق و مجلهی تخصصــی ائــل
دیلی و ادبياتی (آذری) اشاره كرد .عالمانی هم كه به نگارش و تأليف اینگونه كتابها پرداختــهانــد
میتوان دكتر حسين فيضالهی وحيد ،یعقوب قدس ،زهره وفایی و دیگران اشــاره كــرد .ضــرب-
المثلها بخشی از ادبيات شفاهی آذربایجــان هســتند كــه گنجينــهای غنــی و پربــار در برابــر مــا
گذاشتهاند .زبان تركی از نظر وسعت و گسترش آتاالر سؤزو شاید در بين خلقهای جهان حرفــی
برای گفتن دارد .این ضربالمثلها دارای ویژگــیهــای خاصــی هســتند كــه بــه تعــدادی از ایــن
ویژگیها اشاره میشود:
1ـ كم حجم و پرمحتوا بودن مثل
2ـ خوش آهنگ و خوش وزن بودن و یا قافيه دار بودن آن
3ـ بيطرف بودن و متضاد بودن ضربالمثلها
1
حسین قیض الهي وحید ،آتاالر سؤزو ،عقلین گؤزو ،تبریز ، 1366 ،ص .12
/ 444فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
4ـ مجازی و حقيقی بودن ضربالمثلها
ضربالمثل «پاالزا بورون ،ائلينن سورون» در حقيقت ،شنونده را به انجام كاری تشویق مــی-
كند و در ضربالمثل «ائل اوچون اولماسفيل ،نه وصی اول نه كفيل» شــنونده را از كــاری منــع
میكند ،یا در ضربالمثل «آزیاشا ـ آزادیاشا» ویا ضرب المثل «بــا خــدین یــا ریــن یــار دگيــل،
تركين قيلماق عار دگيل» دستور مستقيم به انجام یا عدم انجام كــاری را مــیدهــد .امــا خــوش
آهنگی ضرب المثلها عامل عمده ای است كه حفظ كردن آنــرا بــرای عمــوم آســان كــرده و بــه
راحتی در ميان مردم رد و بدل میشود ودر ذهنها باقی میماند.
دوشمان سنی داشينان ،سن دوشمانی آشينان!
***
سؤز وار گلر كئچر ،سؤز وار دلر كئچر!
ناگفته پيداست كه بسياری از ضرب المثلها شکل صنفی و اقليمی و ...دارنــد .همچنــين ضــرب
المثلها چه بسا در ميان ملتهای مختلف به صورت یکسان استفاده شود و مشــابهت زیــادی بــين
ضربالمثلها بتوان یافت .مسلم است كه چنين شباهتی در بين ملتهــای همســایه وهــم تــاریخ
بيشتر به چشم میخورد1 .
*) صبرایلن حالوا پيشر ای قورا سندن،
بسلهسن اطلس اوالر توت یارپاغيندان.
*) قيسمت اولسا گلر یمندن ،قيسمت اولماسا دوشر دهندن.
* ) قوی دئسينلر حسن بيگين چوستی وار كيم نه بيلير آلتی یوخدی ،اوستی وار.
*) آت آت اولونجا ،صاحابی مات اوالر.
*)آت اؤلر مئيدان قـاالر ،ایگيـد اؤلر شان (آد) قاالر.
*)آت ایگيدین قارداشيدیر ،سيالح اونون یولداشيدیر.
*) آتـيـن واركن یـول تـانی ،آغـان واركن ائـل تـانی.
*) آج آمان بيلمز ،توخ زامان.
*) آجی بادام ،هنرسيز آدام.
*) آخماق سورهر دؤورانی ،عاقل اونون حئيرانی.
*) آستا وور ،اوستا وور
*)آج نه یئمهز ،توخ نه دئمهز؟
1ظفرخواه ،ع ،آتا ـ باباالر دئییبلر ،تبریز ،انتشارات یاران1370 ،
ـ ) وفایي ،زهره ،ضربالمثللر ،تبریز.1374 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 445 /
*) اجل گلدی جهانا ،باش آغریسی باهانا.
*) اكن بيچر ،گلن كؤچر.
*) ا ئل بير اولسا داغ اویناداریئریندن،
سؤزبير اولسا ضربی كرهن 1سيندیرار
*) آیران بودی ،یاریسی سودی ـ آلسان دا بودی ،آلماسان دا بودی.
*) ایگيد اودورآتدان دوشه آتالنا،
ایگيد اودور هر عذابا قاتالنا.
*) اوجاغين یارا شيغی اودون ـ ائوین یاراشيغی قادین.
*) اوما ـ اوما ،دؤندی موما.
*) بازار باققالسيز ،مئشه چاققالسيز اولماز.
*) بااللی ائو بازاردی ـ باالسيز ائو مزاردی.
*) بيزاومود اولدوق دازا ،داز اؤزون قویدو نازا.
*) بيری یازار ،بيری پوزار.
*) بيری ایشلر ،اون بيری دیشلر.
*) بيری ایتير ،بيری بيتير.
*) تاتسيز تورك اولماز ،باشسيز بؤرك.
*) جاوانليقدا قوجاليغا گوج ساخالـ پوللوگونده ،پولسوز گونه پول ساخال
*) جوان مست اوالر ،قوجا سوست اوالر.
*) چاخماق قارا داشدان ،محبت ایکی باشدان.
*) چاالدا گول بيتمزـ جاهيله سؤز یئتمز.
*) دنيز سویو كيمیدیر ،نه ایچمهلی ،نه كئچمهلی!
*) دوست اوزدن ،دوشمان گؤزدن بللی اوالر.
*) دیل بيلن نؤكر ،بال شکر تؤكر،
دیل بيلميهن نؤكر آبيری تؤكر.
*) زاهيد منی آلداتما جهنمده اود اولماز،
اونالركی یانارالر ،اودو بوردان آپارارالر.
*) سن راضی ،من راضی؛ نه غلط ائلير قاضی؟
*) سو آخار ،یولونوتاپار.
1کرهن = داش
/ 446فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
*) سؤز ،سؤزی گتيرهر؛ آرشين بئزی.
*) اؤرتولوبازار ،دوستلوغوپوزار
*) اؤلدی وار ،دؤندی یوخ!
*) عدالت اولماسابير یئرده ،اینسان دوشر درده.
*) ائششگی پاالن ساخالر،دولتی یاالن.
*) فاال اینا نما ،فالسيز دا قالما.
*) فلک سيللیسين یئمهین باش
الينی دمير سانار ،یومروغون داش.
*) قاچانی قوومازالر ،یيخيالنی وورمازالر.
*) قارداش قارداشی پيچاقالر ،سونرا دؤنر قوجاقالر.
*) قوجانين بيليگی ،جوانين بيلهگی.
تاماشادی گلنده، *) من گئدیرم مرنده،
بيزیم ميللت یوخلویوب اویا اجاق اؤلنده.
*) گؤزهلليک واردان اوالر! اولماسا ،هاردان اوالر؟
*) گؤیده پارالسا دا نه قدهر اولدوز
گونشدیر عالمه نور و ئرهن یالنيز.
*) یوز دفعه اؤلچ ،بير دفعه بيچ.
*) نه آغيز یا ندیران آشدی نه باش سيندیران داشدی.
*) نه بيچينين بيچهرم ،نه آیرانين ایچهرم.
*) نه اومارسان با جيندان؟ باجين اؤلور آجيندان.
*) نه قویارسان انگووه ،شيرهسی چيخار رنگووه.
*) نه عاصی اول آسيل ،نه پخمه اول باسيل.
*) نه دیریيههای وئرهر ،نه اؤلویه پای.
*) یا غيش یاغار داش اوسته،
هر نه دئسن باش اوسته.
*) یولدا یولداش ،ائوده قارداش.
*) اولماسایدی عالمده سارساقالر،
آج قاالردی یقين كی یالتاقالر.
*) آرمود كالدی یئمک اولمور،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 447 /
هر سؤزی آچيب دئمک اولمور.
*) خبرچی یاالنچی اوالر ،یاالنچی خبرچی.
*) درهنی تپهنی سئل بيلر ،یاخشی ـ یامانی ائل بيلر.
*) آدین نهدیر :رشيد ،بيرین دئ ،بيرین ائشيد.
*) آرپا اكن بوغدا بيچمز.
*) آلاله وئردی خيدیرا ،خيدیر یئيه قودورا.
*) آنامين آشی ،تندیرین باشی.
*) آیدا ،ایلده بير ناماز ،اونودا شيطان قویماز.
*) آنادان آیریالن قوزونو قورد یئيه ر.
*) ائششهگی پاالن ساخالر ،دولتی یاالن.
*) اؤلمه ائششهیيم یونجا بيتينجه ،آرپا گؤوهریب توربا تيکينجه.
*) تازیيا دئيير :توت! دووشانا دئيير :قاچ!
*) جاوانليقدا قفس ،قوجاليقدا هوس.
*) حئيف دئييل مرد ایگيدلر قوجاال
ناشی طبيب گله اوندان باج آال! (نامرد گليب مرد ایگيددن باج آال؟)
*) داما ـ داما گول اوالر ،آخا ـ آخا سئل اوالر.
*) زیر ـ زیر مالالليق دئييل كی ،پاالندوزلوق بيليک ایستهیير.
*) سویون آخا نيندان ،آدامين یئره باخانيندان.
*) ظاليمين چراغی سحره كيمی یانماز.
*) عاغيل باشدا اوالر ،یاشدا یوخ.
*) نيسييه ،گيرمز كيسييه.
*) منه وئره ن وار اولسون ،مندن آالن یوخ اولسون.
*) هاردان گليسن؟ ـ چين ـ ماچيندان
*) ائله تؤكولور قول قيچيندان.
*) یاخشيليق ائله آت دریایا،
باليق بيلمهسه ،خاليق بيلر.
/ 448فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
1
بایاتی ها
بایاتیها یکی از مواد ادبيات شفاهی مردم آذربایجان است كه بطور بســيار وسـيعی در ميــان
مردم رایج بوده و درطی قرنها ،نسل به نسل و دهان به دهان گشته و قرنها به موجودیــت خــود
ادامه داده و تا حال باقی مانده است .جمعآوری و تدقيق بایاتیها برای شناخت حيات اقتصادی
و فرهنگی ،حوادث تاریخی ،آداب و رسوم ،خواستها و آرزوها و اعمال مردم ،امکانات بيشتری به
ما میدهد.
همان طوری كه آثار بدیع كالسيک ،محصول مبارزات زندگی اجتماعی میباشد ،ادبيات غنی
شفاهی نيز بازتابی از مبارزات محيط اجتماعی و شرایط زندگی اجتماعی بوده است.
بایاتیهایی كه در دست داریم ،فقط آنهایی هستند كه از زبان مــردم جمــع آوری شــدهانــد،
حال آنکه در مناطق مختلف آذربایجــان و در زمانهــای مختلــف ،نوشــتهها و دســت نوشــتههای
بسياری از بایاتيها موجود است كه برای تدقيق و شناخت بایاتيها از منابع مهمی هستند .توسط
دوستداران فولکلور در عرض قرنها ،در صفحات كتابهای قدیمی ،پشــت جلــد كتابهــا و حواشــی
صفحات ،بایاتیهایی جمعآوری و نوشته شدهاند .از این گذشته ادیبان و هنرمندان آذربایجــانی،
فیالمثل موسيقی دانان برای تنظيم تصنيفهایی برای موسيقی ،بایاتیهایی را به ميل و عالقه-
ی خود جمعآوری كرده و یادداشت كردهاند .مهمتر از همه اینکه حتی شاعران بزرگ و توانــای
آذربایجان در ساختمان بایاتی شعر سروده اند .این شاعران برای رساندن پيــام خــود بــه مــردم،
فرم بایاتی را انتخاب كرده و مضامين عميق اجتماعی ـ سياسی را در این قالب ریختهاند تــا بــه
صورت زمزمهای دردهان مردم جاری شود ،به عنوان مثال به دو بایاتی از معجــز شبســتری كــه
مسایل اجتماعی را بصورت طنز بسيار زیبا و جالب در شکل بایاتی بيان كرده ،توجه كنيد:
بـــيـز گــئــدیــروخ مـرنـــده،
تـــــمـــاشـــــادی گـلــنــده،
بــيـزیـم مـيـلـت یـو خــليـوب،
اویــــــــانــا جــاق اؤلــنـــده.
انــگـليـسـلـر ایــمـانـــــسـيـز،
ایــــتـاليـان قــــــرآنـســيــز،
1م .کریمی ،ادبیات باستان آذربایجان ،همان ،ص .87
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 449 /
بــــيـزه ایــگــنــه وئــرمه سـه،
قــــاالجــــيـوق تــومــانـسـيـز.
كه مضامين عميق اجتماعی بچشم میخورد.
تعداد بایاتیها در آذربایجان بالغ بر دهها هزار میباشد كه تا كنون توسط پژوهندگان مختلف
جمع آوری و چاپ شده است ،از آن جمله در ایران آقای محمدعلی فرزانه كتابی بنــام بایــاتيالر
بسال 1344در تبریز بچاپ رسانيدند ومطالب مفيدی در پيرامون بایاتی عرضــه داشــتند .ولــی
بایاتی هایی نيز هستند كه بصورت مدون و نوشته بدســت مــا رســيده اســت كــه توســط آســيه
ممداوا جمع آوری و در باكو چاپ شده است 1.كه در این مقاله سخنی پيرامون همين بایاتیهــا
و مقایسه آنان از نظر می گذرد.
برای ترتيب دادن بایاتيهای مدون از سال 1960نسخههای مختلفی كه در آنها بایاتی نوشــته
شده بود ،جمعآوری شده و تعداد 92منبع كه عبارت بود از كتابهای قدیمی ودست نوشتههای
مختلف ،بدست آمد و بدین ترتيب با نشر مجموعه بایاتيالر ،ورقی بر ادبيات شفاهی مردم اضافه
شد .ارزش این بایاتيها به این خاطر بيشتر است كه اوال تاریخ بایاتی را در ادبيــات مــا مشــخص
میكند و در ثانی این بایاتيها به متن اصلی نزدیکتر میباشد .ایــن بایاتيهــا بــا توجــه بــه دســت
نوشتهها و تاریخ نگارش آنها مربوط به قرنهای 19 ،18 ،17 ،16میباشــند .قــدیميترین منــابع
بدست آمده ،كتاب «لمعالدمشقيه» نوشته «محمد ابــن ملکــی» در نيمــه دوم قــرن ،16كتــاب
«شرح عوامل» از «حسامالدین توقاتی» در قرن ،17دو جنگ نوشته شده درنيمــه دوم قــرن،18
كتاب « حدایق» از «اسداهلل بردعی» درقرن ،18جنگ نوشــته شــده در قــرن 19و ...مــیباشــد.
نظرمان را با چند نمونه روشن میكنيم.
در نسخهی دست نــویس كتــاب «شــرح عوامــل» از «حســامالــدین توقــاتی» بســال1677م.
(1088هـ ).چنين قيد شده است:
قــــارشـــيــدا گــول انـــبــاری،
درمــيـــشـم گــول عـــنــبــری،
هــجـران قــویــمـاز گـوز آچـــام،
درد قــویـــمـــاز گـولــم بـــاری،
این بایاتی به اعتبار مندرجه از نظر فرم و مضمون بسيار غنی است .گونهی دیگر ایــن بایــاتی
كه از زبان مردم جمع آوری شده است:
مـــن عـــاشــيـق گــول انــبــــاری،
گـــول اكـدیــم گـــول عـــنـبـــری،
1بایاتیالر ،به كوشش و مقدمه آسیه ممداوا ،باكو. 1977 ،
/ 450فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ســــيــزده وار بـــيـــر دســتـه گول،
بــــيـــزده وار گــــول آنـــــبــاری،
ویا:
مــن عــاشـيـق گــول انــــبـــاری،
گــول اكـدیــم گــل عــــنـــبـری،
ظـــالـم دوشـمن قــــــویــمــادی،
دویــونــــجـا گـــــولـــــم بــاری،
همانطوری كه مشاهده شد ،این بایاتی اولــين بــار كــه بصــورت نوشــته بــوده ،از نظــر فــرم و
مضمون بسيار غنی و با مهارت تمام گفته شده ،ولــی ضــمن دهــان بــدهان گشــتن ،مضــمون و
مندرجه آن بخواست مردم تغيير و تحول یافته است.
درجنگی كه درسال 1801م (1216هـ) نوشته است ،این بایاتی موجود است:
بـــــاغـــيــــنــدا اوزوم قــــارا،
یــــئــــمــهگـــه اوزوم قــــارا،
ایــسـتــيـریــم دوســتـا وئـــرم،
الــــيــم بــــوش اوزوم قـــــارا،
مضمون اجتماعی این بایاتی بسيار غنی است؛ آشکار از زمانه شکایت میكنــد .گونــهی دیگــر
همين بایاتی كه از زبان مردم جمع آوری شده است ،از نظر مضمون ضعيفتــر از بایــاتی قبلــی
است:
عـــزیـــــــزیــم اوزوم قــــــــارا،
بـــــاغـيــمــــدا اوزوم قــــــــارا،
یــار یــانـــيــنــا گــئـــدیـــــرم،
الــــيــم بــــوش ،اوزوم قــــــارا.
در این بایاتی نيز مضمون آن از حالت اجتماعيش به شکل خواست فردی درآمــده اســت ،در
بایاتی نوشته شده دریک جنگ دیگر:
عـــاشــيــتــقـام بـاغـــــدا دارا،
زو لــــفـونــی بــــاغـــــدا دارا،
بــــولـبـولی گـــولدن اؤتــــری،
چـــکـيـدیــلــر بـاغـــــدا دارا،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 451 /
مضمون اجتماعی در این بایاتی بافرم خاصی محافظــت شــده و حــالتی كــامال طبيعــی دارد.
گونهی دیگری كه شفاهاً جمع آوری شده ،شکل زیر را بخود گرفته است:
عـــزیــــزیـــم گـــونـده دارا،
زو لـــفــونــی گـــونــده دارا،
ســـــنــــدن الـيـم اوزمــرم،
چـــــکـسهلــر گـونــده دارا.
كه در اینجا مضمون اجتماعی جای خود را به اعتــراض شخصــی داده وبــه بيــان احساســات
فردی چون صداقت وعهد به وفا تغيير یافته است.
در متن بایاتیها جویبار زندگی مردم طنين انداز است.
ما سندی معتبرتر از فولکلور كه ساختهی خود مردم اســت ،بــرای شــناخت احساســات ،اضــطرابات،
هيجانات ،موقعيت اجتماعی مردم در دورانهای مختلف دردست نداریم .شاختن فولکلــور در حقيقــت
كنکاش و جستجویی است در احوال مردمی كه باری از محنتهای روزگار بر دوش دارند.
فولکلور تجلی روح خالق مردم است وهنری است كــه توانســته در عــرض قرنهــای متمــادی،
نيازهای معنوی و روحی مردم را اقناع و بر دفتر دلها حک شود .اوضاع اجتماعی زمان در خــالل
ترانههای عاميانه منعکس شده است .اگر غبار قرنها را از روی ایــن ترانــهها بــزدایيم ،عصــيانهای
خلق عليه ستمگران ،نارضایتی عميق مردم از دوران و زمامداران ،اعتراض عليه خرافات منجمــد
را آشکار خواهيم دید .مردم خواستهای قلبی ،احساســات رقيــق ،حســرتهای جانگــداز وغمهــای
جانسوز خود را در بایاتی ها ترنم كردهاند.
بایاتی ساخته احساسات مردمی است كه قرنها زیر استثمار بيدادگران و زورمنــدان كمرشــان
خم شده و حسرت آرزوها بدلشان مانده است .توده ی مردم زندگی خود را با زبان ابتــدایی و در
كالمی موزون بيان كرده اند ،زمانی بنا به اقتضای زمان مجبور به تــرك وطــن شــده ،در غربــت
افتاده ،وصال یار ميسر نشده ،خرافات ،آسایش را از او گرفته و لذت از زندگی و عشــق را بــروی
حرام كرده ،فقر و بیچيزی پر و بال او را شکسته و جز غم و درد چيزی نصيبش نشده است ،از
زمامداران جز زور و قدرت و از خرافهها جز دروغ و ریا چيــزی ندیــده اســت .بنــا بــر ایــن ،ایــن
اعتراضهای خود را در ترانهها مجسم كرده و نالــه و ضــجههایش را در قالبهــای ابتــدایی بایــاتی
ریخته است.
غمها ،آرزوها ،حسرتها ،دردهای نهفته ،اعتراضهای فــردی و اجتمــاعی ،عصــيانهای در ســينه
مانده ،نفرتهای خانمان برانداز و ...در این دو بيتیها جــاری شــده اســت .وقتــی در یــک بایــاتی
صدای خشم و نفرت بر عليه ستمگری و نارضایتی از زمانــه مــوج مــیزنــد و یــا اعتــراض عليــه
/ 452فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
خرافات مذهبی و احکام خشک دینی بگوش می رسد ،در واقع خشم و نفرت ميليونها انســان و
ناله و ضجههای ميليونها مردم ستمدیده و رنج كشيده است كه در این دو بيتیها خالصه شــده
است.
بایاتی فقط یک دو بيتی ساده نيست ،بلکه شعری از هفــت دكــه نــاب درد و رنــج ،حســرت و
ماتم ،غم و شادی و ایثار است .مضامين مختلف این بایــاتیهــا جالــب توجــه و بســيار دلنشــين
است ،مثال در بایاتی زیر:
مـــــن عــاشـــيـــقـــام ،یوز قــاندی،
الـــلـی قـــانـدی ،یـــوز قــــانـــدی،
كـعـبـه یـــخـمـاق بـــيـــر ائـــودی،
كــؤنـول یـــيـخـماق یـــوز قـــانـدی.
ویران كردن زیارتگاه مقدس مسلمانان یعنی كعبه ،آنقدرها هم گناه و جنــایتی نيســت ،بلکــه
ویران كردن تنها یک خانه است ،ولی شکستن قلب برابر با صد خون نشان داده شده است.
در بایاتیهایی كه از زبان مردم جمــع آوری شــده ،بــه مؤلفــان بایــاتیهــا ماننــد «عاشــيق» و
«عزیزی» برمیخوریم ،ليکن در ميان بایاتیهای مدون عالوه بر نام اینها ،به مؤلفــان دیگــری از
جمله «شریف»« ،قربان» « ،احمــد»« ،حســرتی»« ،ذليلــی»« ،علــی»« ،عبــداهلل»« ،ضــابيط» ،
«تنها» « ،نبی» « ،زیاد» و غيره برمیخوریم كه مسلماً این افراد ،عاشيقهای ســرایندهی همــين
بایاتی ها بوده اند ،ولی ما اینک اطالعاتی از زندگی و احوال آنها دردست نداریم .به چنــد نمونــه
توجه كنيد:
بـيانــی ،سـایـری جـانی، سير ائتدیک سـایری جـانی،
جـانـانـا سـایـری جـانـی. شریـف پـيـشکش گؤندهردی،
زلفی اوزدی اؤزگـه شانا، «تـنها» یی اؤزگـه شـانا،
گـئتـمهرم اؤزگـه شـانا. لبلـرین زنبـوری یــــام،
تـيـف اولـدون آغ یـارا، بـاغریـم باشـی آغ یارا،
یـار قـاالندا اغــيـارا. محشریدور «قربان»یـن،
تـرالنـی ســاری گـؤردوم، قارشــيـدا ساری گــؤردوم،
رقـيـبـه سـاری ،گـؤردوم، ضابيط یاریـن مـيل ائيـلـر،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 453 /
غـم مـنی نـه بـودادی، عاشقيـن «نبی»دور آدی،
نـيلــيم نـابـودآدی؟ آد منيم ،یار اؤزگهنين،
آرتـيبـدی باشـدان یارا، «زیاد»ام باشدان یارا،
یـارادان بـاشـدان یـارا. مـنی حـسـرت یاراتدی،
تـيف باغـریم یاراقاندیر، «ذیـل»ی یـارا قـاندیر،
دگمهسـين یـارا ،قـاندیر. آتـمـا غـمــزه خـدنـگـين،
از اینها گذسته شاعران بزرگی بودهاند كه افکار خود را در قالب بایاتی ریخته و شاهکارهایی
بوجود آوردهاند ،به عنوان مثال معجز شبستری را مثال میزنيم كه طرف خطاب او مردم بيسواد
وطن اوست ،او می خواهد تا مردم عامه را بيدار كند .اكثر مضامين شعری او درباره رفع حجاب
از زنان ،درس خواندن زنان ،بریدن از تمام خرافات و غيره است .او باید روشی انتخاب كند تا
سخنش بر مردم مؤثر باشد و ساختمان بایاتی كه در ميان مردم با وسعت زیادی گسترش یافته،
برای این منظور مؤثر می باشد و در همين قالب بایاتی ،زنان را به درس خواندن ،دخالت در امور
اجتماعی و ردّ افکار تحقير آميز فرا میخواند ،از این حيث مضمون بایاتیهای مدون بسيار
سنگين و زیباست.
در بایاتی ها به افکار و اندیشه ،احساسات و تجربيات مردم برمیخوریم همچون بایاتی زیر:
مرغ آغزیندان نه دن داد، من عـاشـقـام نهدن داد،
زنـگــی ائيلـرندن داد؟ دوه اؤز بــاریـن چـکـر،
مضامين بایاتیها بسيار وسيع و موارد مختلفی دارد .بایاتی عاشقانهی زیادی هست كه
درجهی محبت عاشق را نشان می دهد:
آچ قـوینون اوشــودوم یـار، سـن منـيـم مــرشدیـم یار،
سـن درد دئ مـن ایسـه جان ،قـوی سسين ائشـيدیم یـار،
در بایاتيهای عاشقانه ،محبت صاف و صادقانه از كعبه ،مکه و مدینه ارزشمندتر بحساب آمده
است:
غـم بـاغـریم اویار منيـم، عـاشــقام او یار منـيـم،
كـعـبـهم دی او یار منيـم. مـکـهمدی مــدیـنهمدی،
/ 454فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
در بایاتی زیر كه مربوط به قرون وسطایی است وبا توجه به قدرتی كه دین در آن دوران
داشت ،عاشقها چنين سؤاالتی را مطرح میكنند:
بایقو یاردان هـانی؟ عاشق یارادان هانی؟
حـقی یارادان هـانی؟ عـالمی حـق یـاراتدی،
تعداد بایاتیهایی كه شکایتهای حيات اجتماعی و فردی را ایفا میكنند ،از حد شمارش
بيرون است:
بيلمزینی بيلدیرئيدیم، فلکی دیندیرئيدیـم،
قلمين سيندیرایدیـم. مـنه یـازی یازاندا،
بایاتیهایی كه حسرت وطن و عشق ملت را ترنم میكنند ،كم نيست:
آغ سـاری ،وطــن سـاری، من عاشق وطن ساری،
گـئـدیرسـن وطــن ساری، بـخـتـور كاغذ ،باشين،
بایاتی های نصيحت آميز و پر از پند و اندرز نيز بسيار پر اهميت و جالب توجه است:
یاالن ،یامان ایـالندان، اوغـلوم چکيل یاالندان،
ساغالمـازسـان یاالندان، ایالن ووران سـاغــاالر،
بعضی از بایاتیها حتی حالت ضربالمثل بخود گرفتهاند كه برزبان مردم جاری هستند .در
ميان بایاتيها به نام آذربایجان و دوستی آن با سایر ملتهای كشورهای خاور نزدیک و اسم
جاهای فراوان مثل دریاها ،رودخانهها ،كوها و ...برمیخوریم ،مثال شکی ،مغان ،بغداد ،داغستان،
قار اباغ ،قوبا ،شيروان ،آواز ،سهند ،ساواالن ،تبریز ،شام ،مرند ،روم ،خلخال ،علمدار و ...در
بایاتيها زیاد بکار رفته است:
باغـدا یـو ،باغدا دارا، زلـــفـووی بـاغـدا دارا،
ارزروم گـز ،بغداد آرا. بير یـاخشی هـمدم ایچون،
شـکی ،شـيـروان ،قارااغ، من عـاشــقـام قاراباغ،
یاددان چيخمـاز قاراباغ. تـهـران گلسـتان اولسـا،
این بایاتی ها همانند سياحی جاندار است كه تمام اراضی و مناطق آذربایجان را زیر پا
گذاشته و با طبيعت و زیباییهای آن آشنا شده است .بایاتیها با وسعت بسيار زیادی در ميان
مردم رواج دارد و سخن در مورد آن بسيار است .باید بحثهای فراوان در جنبههای مختلف آن
بميان آید تا مجهوالت فراوان ادبيات آذری حل و فصل گردد ،بایاتیها و دیگر ترانههای عاميانه
میتواند امروز برای شاعران منبعی غنی بحساب آید و ادبيات با استفاده از توانمندیهای زبان
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 455 /
مردمی ،مخاطبان خود را بيابد ،در اینصورت است كه شعر بسان آیهای نازل شده بر زبان مردم
جاری خواهد شد و مردم همواره آنرا بصورت زمزمهای زیر لب خواهند داشت.
چـوروك آغـاشـدی دنيـا بـاهاسيز داشــدی دنيا،
بوتون قان یاشدی دنيا. كيـمه دئيـيـم دردیمی،
ميندین گئتدین ایلقارا، آتين قـارا ،زیل قـارا،
آنان گئيدی زیـل قـارا. سن ایـلقـاردان گلينجه،
بوشـقابا دوزول آلمـا، آغ آلمـا ،قيزیل آلمـا،
بد اصيل گؤزهل آلما! چيركين آل اصيل اولسون،
بــلـبـل گئدهك اویانا، مـن عاشـــقـام گــلـزارا،
مـسکـنـيـم دی مـيـانـا، یـولـون دوشـــه گـولزارا ،
سن اوخــو مـن آغـالیيم، من سـئودیم ،زارا گلـدیـم،
بـلـکـه بـخـتيم اویانـا. قـویـما گـلــه گول زارا.
اومـودون ائلـه بـاغال، عـزیزیـم ائـلـه باغال،
ائل گـولنـده سـن ده گول، عـزیــزیم نهدن بـاغالر،
آغــالســا ،ســن ده آغال. نه بيتهر ،نه دن باغالر،
نـه بيـتـر نه دن باغالر. أكمـه نامرد زمـیسـيـن،
باشيم مينایه دهیر، عاشيق مين آیه دهیر،
گون وار مين آیه دهیر. آی وار بير گونه دهیمز،
یار گلر گزه داغالر، عـزیزیم مزه داغالر،
باغریوی ازه داغالر! قویمارام نامرد گزه،
/ 456فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
یاتميسان اویان داغالر، عـزیزیم اویان داغالر،
نئجهدی اویان داغالر؟ بویان ظلمتخانادی،
او گونلر،او گونئيلر، من عاشيق او گونئيلر،
بایرامين اوگون ائيلر. یار یارا قووشانـدا،
هر اولدوزالر،هر آیالر، عزیزی یـم هر آیالر ،
سوسوزوندان هارایالر. دریادا بير گل بيتيب،
قاراقاش خالی نئـيلر، قارا آت نالی نئيلر،
دولتی – مالی نئيلر؟ سنين تک یاری اوالن،
اللهلـی قـانلـی داغـالر، بـو داغـالر قانـلی داغـالر
ائل آغـالر ،قانلی دا،آغـالر. یيـخيلميش عاشق اوستـه،
سویوندان ایچن ده وار، آرازی گئچـنـده وار،
اورهیی گئـچنده وار. توتما نامرد آدینی،
گـون باتار ،آی آخشامالر، مـن عاشـيـقام آخــشامالر،
غریب هـاردا آخشـامـالر؟ هـر كس ائوینــه گئدهر،
یئل أسر سریـن ائيلر، عـزیزیـم سـری نئيلر،
بير دوشمـن سرین ائيلر. ایکی دوستون آراسيـن،
قان آخار،یارا سيزالر، من عاشيق ،یارا سيزالر،
نـه بيلسين یاراسيزالر؟ یارالی نين دردیـنـی،
سورمهلی گؤز اؤلدورر، عـزیزیم آز اؤلدورر،
طعنهلی سـؤز اؤلدورر. ایگيدی قيليج كسمـز،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 457 /
عـزیــزیم كاسـاد اولـمـاز ،مـرد الــی كـسـاد اولمـاز،
یـوز نامـردیـن چؤرهیـين ،دوغـراسـان كاسا ،دولـماز.
غم اویناغميدی منيم، داغالر داغيمدی منيم،
یامان چاغيمدی مـنيـم. دیندیر مه قان آغـالرام،
هـر گـلـه نـه أیـيلم ، توت آغـاجـی دئييــلـم،
من اؤزگهسـی دئيـيــم. أیـيــل اوزوندن اؤپوم،
سو دوردو ،سو دایاندی، عزیزیم سو دایاندی،
آليشدی سو دا یاندی. دردیمی سویا دئــدیم،
داشـينـی دوزدوم گـلدیـم، داغـالری گزدیـم گـلـدیـم،
الــيـمـی اوزدوم گلدیـم. یـاری بی وفـا گــؤردوم،
یـاندایـرارام یـاختارام، آراز كــيـمــی آخــارام،
حـسـرت ایـلــه بـاخارام. گـؤزلرینــده گـؤزوم وار،
دورردندی ،اینجــیدندی، دیشـلـرین اینـجـیدندی،
دیليـن جان اینجيـدندی. اؤزون عـجـب گـؤزلســـن،
چـؤلـلـره سـالـدی مـنی، سـؤز دئـدین آلدی منـی،
نـه دئـدیم چـالدی منـی. دیـلين شاهـمار ایـالندی،
گـل سـنبللـو اوالیدی، ائـيوان گـلـلو اوالیدی،
شيـرین دیللـی اوالیــدی. كاشکی سئودیيـم گـؤزهل،
شيشه ساخالر چاخيری، بایاتی نين آخيری،
یار سنيندیر آخيری. غـم یئمه دلی كؤنلوم ،
/ 458فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قول اولوب ساتيالیدیم، بـوداغدان آتيالیدیم،
اؤلئيدیم قورتوالیدیم. بیوفا یار اليندن،
او آال گؤزلـرینـدن ، او شيرین سـؤزلریندن،
اؤپردیم گؤزلریـندن. بيلسئيدیم آیریليق وار ،
سـاراليــب سولمویـایدی، قيـزیل گل اولـمویایدی،
هـئچ بيری اولمویایــدی! بير آیریليق ،بير اؤلـوم،
ائلهدیلر ظـلمو، آپاردیالر گولومو،
نه كسدیلر دیـليمـی. نه قـویدوالر دانيشام،
آل كمـری بـئـل باغــال ،سـاچـيالر ینی تئـل باغال،
نه نامـبـرده بئل باغال! نه یــادا سيـررینی وئر،
شمعلر یانار آخشامالر، آخشـامالر آی آخشامالر،
غریـب هاردا آخشـامالر؟ ائولی ائوینه گئدهر،
هـئچ اولمادیم شاد فلک، آمان فـلک ،داد فلک،
اؤزون ده بير داد فلک! ایچيرتدیگين زهـردن،
قـومونان دویوردوالر، آرازی آیـيـر دیالر،
ظولمـونـن آیيردیـالر. من سـندن آیریلمازدیم،
مــن گـئــدیرم آغالما، اليــمـده وار باغالما
نامرده بئل باغـالما! گئدیـب گله بيلمهسـم،
كبـاب یانار كؤز اوستده ، آراز اوستده ،بوز اوستده،
قوی منـی اؤلدورســونلـر ،دانيشدیغيـم سـؤز اوستده.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 459 /
سئچيلميش جـان اولسا دا، انسان انسان اولسا دا
حتا لقمان اولسا دا. یوخسول ،انسان سایيلماز،
بوشـقابـا دوزول آلما، آغ آلمـا ،قيـزیل آلما،
بو اصيل گؤزهل آلمـا! اصيل آل چيركين اولسون،
اوخون حسّابی یوخـدی، اووچی الينده اوخدی،
دشمنين بيری ده چوخدی. مين دوست آداما آزدی،
دسته تو تدوم خزلدن، باغا گيردیـم ازلدن،
اینانمازدیـم ازلـدن. بولسئيدیم وفان بودی،
باخچاميـزا ساری گـــل ،یـاری غنچـه ،یاری گل،
گئج آچدین تئز سـولـدون ،اولمایایدین باری گـــل.
آتيـن اویناتدی گئتدی، بوردان بير آتلی گئتدی،
گون كـيمی شـفق سالدی ،آی كيمی باتدی گئتدی.
چيخدیم گؤردوم یوخدی یار، پـنـجـره دن باخدی یار،
نـه اؤزونده اخـتـيـار. نه منده بير جان قـویدو،
دوشدوم یامان درده من، پنـجـره ده پـرده من ،
یاتانمـيـرام یئرده من . اؤرگتدین سينه ن اوسته،
گول سـونبوله دایانا، تبـریز اوستی مييانا،
بلکه یاریـم اویانا. اوخو بولبولوم ،اوخو،
گـؤزل سـئـومک بـالدیر، چـؤلده چـيـچـک آالدیـر،
قيز یيخيلماز قــاالدیــر. ایستهسـن ده قيز ایسـته،
/ 460فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بولبول ائيلهر گوله ناز، حسينییـم گولـه نـــاز،
آغـالیان چوخ ،گـولن آز. فلک سنين الـــيـنـدن،
خوش گلدین صافا گلدین، سن قافدان قـافا گلدین،
نـه سن انصـافا گلـدین. نه من اؤلدوم قورتاردیم،
اله آلـدیـم پـيـاال، داغـالردا اكدیـم ال ال،
ظولـم ائوی آباد قاال؟ هئچ گؤرونوب دونيادا،
مـاشا گتيـر قـاریـشــدیـر، سـامـاواری آلـيـشـدیـر،
یـاریـم مـنـدن كـوسـوبدور ،اونـو مـنـلـه باریشـدیـر،
دام اوســـدهدیر دامــیميـز ،قـوشــادیــر ایوانـيــمـيــز،
ســن اوردان بـاخ ،مـن بـوردان ،كوراولسّون دوشمانيمـيـز.
بـاغـالری بـارســيـز اولـاز، سـاواالن نـارســيـز اولماز،
گـؤزهل جـفاسـيـز اولمـاز. طـبـيـعتيــن رســمی دیر،
ســو دوردی ،سـو دایـاندی، دریـادا ـ ســـودا یانــدی،
آلـيــشـدی سـو دا یـاندی. عــشـق اودونـا سو سپدیـم،
بـاغـالری بارسيز اولـمـاز، ســاواالن قـارسيـز اولمـاز،
الالسـی قـــانـسيـز اولـماز. آزادلـيــق اؤلکهسـینيـن،
گلـميـری خـالقــا نـــه وار، ســو گـلــر آرخـا نــــه وار،
بـيـلـمـيرم خـالقا نـه وار؟ یـاریـم مـنـدن كـوســوبدی،
صـبـری ـ قراریـم كـــسدی، شـمـالـدان بيـر یـئل اسـدی،
سـول گـؤزوم مـنـه بـسـدی. سـاغ گـؤزوم ســنه قـوربــان،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 461 /
درده ـ غــمــه بـــویا نـدیـم، صـابــاح اولدو اویانــدیــم،
انـسان ایـدیـم دایانـدیـم. داش اولـسـایدیـم اریردیـم،
اووچو یـارالــی قــویـمــا، عـاشـيــق یارالــی قـویــمـا،
اؤلـدور ،یــارالـی قـویـمــا. اوخـون سـيـنـهمـده قـالـدی،
گونــدی كـئـچـر آغــــالمـا، عـاشـــق نـاچـار آغــالمـا ،
بـيـرده آچـار آغـــــالمــــا! و قـاپـيــنـی بـاغــالیــان،
عـاشيــقـام مـرده مـنــی، نـامــرده شـاه اولــمـارام
قـوربـان كـس مرده منـی. گـتـيــردین درده مــنی،
گون چيخدی گوله ـ گوله، عـاشـــقـام گولـه ـ گوله،
اوزومـه گـولـه ـ گــولــه. دوشمـن ائـویمی ـ یيخدی،
بـاغ تـوتـــولدی خـزلـــدن، عــزیـــــزییـم ،ازلـدن ،
گولمـهمـيـشـم ازلــــدن. فلـکـيـن چرخــی دؤنــسـون،
اویان بـولـبـول ،اویان گول، عــزیـزی یــم اویــان گــول،
نـه یا تيـبـسان اویـان گول. كـؤنلـوم فغان ائـيـلـه یـر،
آغــاجــی یـاش ایــمـهرم، عـزیـزیــم بــــاش ایــــمـه رم،
نـامرده بـاش ایــمـهرم. اوزانــيــب جــــان دا وئـــرسم،
گـؤز بادام ،قـــاش قـلمــدن، عـزیـزیــم خــوش قلــمدن،
آیـریــلـسا بـاش بــدنــدن. دؤنـمـهرم سئـوگيــلـيـمدن،
بـولـبوللر دالــدا گـــزر، عـــزیـــزیـم دالدا گـــزر،
نـامـــردلر دالـدا گـــزر. مــردلــر قابــاقــدا دورار،
/ 462فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گـيرپيـگين قـاشــا دگر، عــزیـزیـم داشـا دگـر،
آخـيـردا بــاشــا دگــر. یئـمه نـامـرد چــؤرهیيـن،
بورون درده دوالن گــز، عـزیــــزی یـم دوالن گـــز،
گئت قوربتده دوالن گـز. نــامـرده بــویـــون ایـــمــه،
قـوچ قوربـان ،قــوزی قــوربــان، عــزیـزیـم قوزی قــوربـــان،
مـردین ناپـــاك تـــوكــونـــه ،نامردیـــن یــــوزی قـوربـــان.
عــزیـــزی یــــم گـول الــلــر ،آغ بيـلـکلــر ،گول الــــلــر،
دریا جـــا عـقلـيـن اولــســا ،یـوخـــسول اولــسـان گــولـرلـر.
عـزیـزی یـم گـونـــده مـــن ،كـؤلگهده سـن گــونــده مـــن،
ایـــلـده قـــوربــــان بـيــر اوالر ،ســنـه قـوربــان گـونده مـن.
دوزلــریـنــده قــوزی وار، قــارا داغــيـــن دوزی وار،
كيـمـين اونـاســـؤزی وار؟ ایکـی كؤنول بـــيـر اولـــسـا،
الچــيـن اوردا بــاالالر، قـاالالر آی قــاالالر،
مـگــر گـوجلــه آالالر. آنـا بـــــاالسـيـن و ئــرمــز،
خـومـار گـؤز یـوخـودا دی، قـرنــفيـل قـوتـــــودا دی،
غــــم یــئـمه دلــی كــؤنـلـوم ،مــطـلـب وئـرن خــــودا دی.
دور نـاالر قـاتــارگــــئـدر، گـون گـلــر باتـار گــــئــدر،
وفاســـيــز آتار گـــــئـدر. وفـالــی یـــا جـــان قـوربـان،
چـی یومـورتـا سـویـــولـمـاز، گـؤیده اولـــدوز ســایيـلـماز،
ایــکی ســـئـوگــی بيـر اولـسـا ،بيـر ـ بـيریـندن آیـریــلـمـاز.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 463 /
طــعـنـه سـؤز گـؤتورمهرم، گــئـدهرم اوتـورمـارام،
سـندن ال گـؤتورمـــهرم. یـوز ایـل غــرتده قـالســام،
تـيــف اولـدیـن آغ یـــــارا، بـاغــریـم بـاشی آغ یــــارا،
مـــحــشری دور «قربـــان»یــن ،یــار قـاالنـــدا اغـــيــــــارا.
تــرالنـی سـاری گــؤردوم، قـارشــيـدا سـاری گـؤردوم،
رقـيبه سـاری ،گـــــؤردوم، ضابــيـط یـاریــن ميل ائــيلـر،
غم مـنــی نـــه بــودادی، عاشيـــقيـن «نــبـی» دورآدی،
نـيـــليـــم نــابـود آدی؟ آد منــيم ،یـار اؤز گهنــــيـن،
آرتـيــبـدی بـاشــدان یارا، «زیــاد» ام بــاشـــدان یارا،
مــــنـی حـســرت یــــ ـاراتــدی ،یـارادان بـاشـــدان یـارا.
تـيف بـاغــریم یــارا قانـدیر «ذیـل» ی یـارا قـانـــدیــر،
دیمـهسيـن یـــارا ،قـانـدیر. آتـمـا غـمــزه خـــدنـگيـن،
از اینها گذسته شاعران بزرگی بودهاند كه افکار خود را در قالب بایاتی ریختــه و شــاهکارهایی
بوجود آوردهاند ،به عنوان مثال معجز شبستری را مثــال مــیزنــيم كــه طــرف خطــاب او مــردم
بيسواد وطن اوست ،او می خواهد تا مردم عامه را بيدار كند .اكثر مضامين شعری او درباره رفــع
حجاب از زنان ،درس خواندن زنان ،بریدن از تمام خرافات و غيره است .او بایــد روشــی انتخــاب
كند تا سخنش بر مردم مؤثر باشد و ســاختمان بایــاتی كــه در ميــان مــردم بــا وســعت زیــادی
گسترش یافته ،برای این منظور مؤثر میباشد و در همين قالب بایاتی ،زنان را به درس خواندن،
دخالت در امور اجتماعی و رد افکار تحقيرآميز فرا میخواند ،از این حيث مضــمون بایــاتیهــای
مدون بسيار سنگين و زیباست.
در بایاتیها به افکار و اندیشه ،احساسات و تجربيات مردم برمیخوریم همچون بایاتی زیر:
/ 464فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
مـرغ آغـزیــنـدان نــه دن داد، مـن عـاشـــيــقـام نـدن داد،
زنــگــيـن ائــيـلـر نـهدن داد؟ دوه اؤز بـاریـــن چــکـر،
مضامين بایاتیها بسيار وسيع و موارد مختلفی دارد.
بایاتی عاشقانهی زیادی هست كه درجهی محبت عاشق را نشان میدهد:
سن مــنـيـم مرشـدیـم یـــــار ،آچ قـوینـون اوشـــــودوم یـــــار،
قوی سسين ائــشـيــدیـــم یــار، سـن درد دئ من ایسـه جــان،
در بایاتيهای عاشقانه ،محبت صاف و صادقانه از كعبه ،مکه و مدینه ارزشمند تر بحساب آمده
است:
غم باغریـم اویــار مـنيـم، عـاشــيــقــام او یار مـنــيــم،
كعبـهمدی او یــــــار مــنـيـم. مکـهمدی مـدیــنـهمدی،
در بایاتی زیر كه مربوط به قرون وسطایی است وبــا توجــه بــه قــدرتی كــه دیــن در آن دوران
داشت ،عاشيقها چنين سؤاالتی را مطرح میكنند:
عــاشــــيــق یـــــارادان هـــــانـی؟
بــــایـــقـو یــــــاردان هــــانــــی؟
عـــالــمـی حــــــق یـــــاراتـــدی،
حــــــقـی یـــــارادان هـــــانـــــی؟
تعداد بایاتی هایی كه شکایتهای حيات اجتماعی و فردی را ایفا می كننــد ،از حــد شــمارش
بيرون است:
فـلـکی دیـــنــدیـــــرئيــــدیــم،
بـيــلـمـزیـنـی بـيــلـدیـــرئيدیـم،
مــــنــه یــــازی یـــــــازانــــدا،
قـلــمـيـن ســيـنـدیـرایــــدیــم.
بایاتیهایی كه حسرت وطن و عشق ملت را ترنم میكنند ،كم نيست:
مـن عــاشــيــق وطـــن ســـاری،
آغ ســــاری ،وطـــــن ســـــاری،
بــــخـتـور كـــاغـيــذ ،بـاشــين،
گـــئـــدیــرســن وطـن ســـاری،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 465 /
بایاتیهای نصيحتآميز و پر از پند و اندرز نيز بسيار پر اهميت و جالب توجه است:
اوغـلـوم چـــکــيـل یــاالنــــدان،
یـاالن ،یــامـــــان ایـــالنــــدان،
ایــــالن ووران ســــــاغــــــاالر،
سـاغـــالـــمــازســان یــاالنـدان،
بعضی از بایاتیها حتی حالت ضربالمثل بخود گرفتهاند كه برزبان مردم جاری هستند.
در ميان بایاتيها به نام آذربایجان و دوستی آن با سایر ملتهای كشورهای خاور نزدیــک و
اسم جاهای فراوان مثل دریاها ،رودخانهها ،كوها و ....بر می خوریم ،مثال شــکی ،مغــان ،بغــداد،
داغستان ،قاراباغ ،قوبا ،شيروان ،آواز ،سهند ،ساواالن ،تبریز ،شام ،مرند ،روم ،خلخال ،علمدار و...
در بایاتيها زیاد بکار رفته است:
زولــــفـــووی بـــاغــــدا دارا،
بـاغــــدا یـــــو بــاغــدا دارا،
بـير یـاخشی هـــمدم ایـچـون،
ارزروم گــــــز ،بــــغـــداد آرا.
مـــن عـاشــــيـقـام قـــارابـاغ،
شــــکی ،شـــيـروان ،قــارابـاغ،
تـــــهـران گـلــسـتـان اولـــسـا،
یـــــاددان چــيـخـمـاز قـارابــاغ.
این بایاتی ها همانند سياحی جاندار است كه تمــام اراضــی و منــاطق آذربایجــان را زیــر پــا
گذاشته و با طبيعت و زیباییهای آن آشنا شده است.
بایاتیها با وسعت بسيار زیادی در ميان مردم رواج دارد و سخن در مــورد آن بســيار اســت و
باید بحث های فراوان در جنبههای مختلف آن بميان آید تــا مجهــوالت فــراوان ادبيــات تركــی
آذری حل و فصل گردد ،بایاتیها و دیگر ترانههای عاميانه میتواند امروز بــرای شــاعران منبعــی
غنی بحساب آید و ادبيات با استفاده از توانمندیهای زبان مردمــی ،مخاطبــان خــود را بيابــد ،در
اینصورت است كه شعر بسان آیهای نازل شده بر زبان مردم جاری خواهد شــد و مــردم همــواره
آنرا بصورت زمزمهای زیر لب خواهند داشت.
بــاهـاسـيـز داشـــدی دونـيـــا
چـوروك آغـــاشــدی دونــــيـا
/ 466فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
كـيـــمـه دئــــيـيـم دردیــمی
بــوتــون قــان یــاشدی دونـيـا
آتـيـن قــــارا ،زیـــل قــــــارا
ميـنـدیـن گـــئـتدین ایـــلـقارا
ســن ایـلــقـاردان گــلـيـنـجـه
آنــان گـئـيـدی زیــــل قــــارا.
آغ آلـمـا ،قــيــزیـــل آلــــمـا
بـــوشقــابــــا دوزول آلـــمــا
چيــركــيـن آل اصـيـل اولسـون
بـــد اصـــيــل گـؤزهل آلــمــا
1
سایاالر
بخشی از فولکلور مردم آذربایجان ،باقيماندهی آداب و رسومی اســت كــه در زمانهــای دیــرین
بخشی از آیين پرستش و عبادات مردم بوده است .سایاالر در حقيقت اشعاری است كه در بطــن
خود ـ هرچند كه ادیان ملت عوض شده اما لباس مذهب پيشين خود را بکلــی ندریــده اســت و
هنوز در عمق خویش آثار آیين و رسوم پيش از اسالم را نگه داشته است
این آیين ،مانند همهی ادیان و آیينهای نخستين بشری ،بر اصــل طبيعــت پرســتی ،ســتایش
حيوانات و گياهان و دیگر عناصر سودرسان طبيعت استوار است .پس از اســالم ،آداب و مراســم
دینی تركان ،خواه ناخواه جای خود را به آیين و رســوم اســالمی داد ولــی بســياری از مظــاهر و
نشانه های فرهنگی را با كمی تغيير در ظاهر حفظ كرده است .سایاالر بخشــی گرانبهــا از اشــعار
فولکلوریک است كه مستقيماً از آبشخور دین كهن تركان سيراب شده اند و امروزه هم به عنوان
یادگاری از باورهای پيشين اجدادمان برای ما باقی مانده است .سرود خوان ســایاالر را ســایاچی
نامند .سایاها سرودهای مقدسی هستند كه سایاچی در ستایش یاوران مقــدس حياتشــان یعنــی
حيوانات اهلی ،خورشيد ،كوه ،زمين ،آب ،باران ،ستارگان ،گياهان ،درختان و ...میسراید.
1كتاب ارزشمند "سایاالر ،كهنترین سرودههای مقدس مردم آذربایجان" كه امروزه چاپ شده است در اصل مجموعه ی مقاالتی بود ار
ح .صدیق ،كه اینجانب در سال 1357در تبریز در انتشارات "ایشيق" كه متعلق به بنده بود و با سرمایهی خویش منتشر نمودم و اضافاتی
نيز بر آن افزودم .این كتاب با نام "سایاالر" منتشر شد.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 467 /
در ميان خادمان هنرهای زیبای آذربایجان مانند عاشيقها ،دراویش ،رقاصها ،نقالها میتــوان از
سایاچیها نيز نام برد .سایاچیها در دهات و ميان كــوه نشــينان زنــدگی مــیكننــد و در اواخــر
زمستان و آغاز بهار به داخل اوبهها و درخانهها میروند و با حركات خاصی در حالی كه دوچوب
در دست دارند و آنها را بهم زنان نوعی رقص میكنند و میگردند ،سرودهای سایا را میخواننــد
و آرد ،گندم ،جو ،پنير ،بره ،پول و جز آن جمع میكنند.
سایاچی در این مراسم ،اول از همه ،مردم را نــدا در مــیدهــد و از آمــدن خــود بميــان آنهــا
آگاهشان میكند:
ســـاالم عــليـک ســـای بـيــگــلــر!
بـــيـر ـ بـيـریـنـدن یــئــی بـيـگلـر!
ســــایـاچــی گــــلــدی ،گــــؤرون!
ســـــاالمــيـن وئـــــردی ،آلــــيـن! ..
و بعد آغاز به بازگو كردن سرودهای سایا میكند «سایایی كه خواب است ،كه جایگاهش تختــه
سنگها و كوهستانهاست و حرفهای زیبایش ،خفتگان را بيدار میكند».
در سرتاسر این سرودها ،به چشــمانــدازها و صــحنههای جالــب و جانــداری از زنــدگی خانــه
بدوشی خلق بر میخوریم ـ مردمی كه زندگيشان بسته بوجود حيوانات اهلی بود .ـ درميان این
حيوانات ،بخصــوص گوســفند و بــز جــای واالیــی دارنــد .در ســایاها خانــههای بــیگوســفند بــه
رودخانههای خشکيده تشبيه میشود و بــه چوپــان توصــيه مــیگــردد كــه گوســفند را از خــود
مرنجاند ،او را در شوره زارها سرگردان نکند و خوب و شایسته بچرانــد تــا عروســان ســپيد بــازو
گردهم آیند و آنها را بدوشند ،كرههای سرشار بگيرند ،اعضاء خانواده را شاد كنند ،مردم او بــه و
ده را خوشحال سازند ،با روغنش پلو ،با پشمش تشک ،با دنبهاش آش ،از شيرش پنيره و ماست
از پوستش پوستين و جهيز برای دختران و غيره درست كنند.
آرزو میكنند كه گوسفندان سرشارشان دستکم صدسال بزید و چشمانش كور شود كسی كــه
به چشم بد بآنها نگاه میكند ،زیرا در سایهی این گوسفند ،صاحبش بایــک دختــر زیبــای ســياه
چشم و سياه زلف طرح دوستی میریزد ،مثل بيگ زندگی میكنــد ،كمــر زریــن مــیبنــدد و در
كوشک ها می نشيند.
به گوسفند توصيه میشودكه از گله جدا نماند و گرنه طعمهی گرگ میشود ،نامردی نکنــد و
نگذارد بچههای قد و نيمقد خانواده از گرسنگی و بیغذایی تلــف شــوند .اگــر چوپــان را از خــود
رنجيده بيند ،پستانهایش را پرشير كند و باهاش آشتی كند.
/ 468فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
چوپانی كه ابرهای آسمان لحافش ،تپهها بالشش ،تخته سنگها مشتهای آهنينش ،چوبدســتی
بزرگ دادرسش ،سگ نگهبان گله همراه و یاورش و گرگ سيه دهان دشمن خونيش است.
چوپانی كه سخت نگهبانی گله میكند و میكوشد هر سال دو برابر بــر گلــه بيفزایــد .چنــين
چوپان را روی سفيد و روزگار خوش و كوهستانی رامشگاه باد!
سایاچی در سرودهایش ،نژاد گوسفند را از «برگ كيميا» میداند و سایاهای خود را باز مانــده
از « آدم آتا » و موسی پيغمبر را از سایاچیها میشمارد.
«احمد جعفر اوغلو» كه در تركيه بيش از همه عمــر خــود را در راه شناســاندن آثــار فولکلــور
آذربایجان صرف كرده است ،اصطالح «آدم آتا» و جزء دوم آنرا كه ددهم قورقود نيز منصف بدان
است منسوب بخدایی میداند كه مردم كهن این سرزمين بر وجود او باور داشتند1.
به هر رو ،مسلم است كه این سرودها منسوب به آیينهای كهن مردم آذربایجان ســت و پــس
از اسالم تحریفات فراوانی یافته و چه بسا تکههایی كه محو شده و برخی اصــطالحات كــه رنــگ
تازهای گرفته است.
نيز بیگمان است كه مراسم دین شامان در اوایل اسالم و تا اواخر سدهی چهارم هجــری رواج
داشته است.
این نظر را تأثير عميق آداب و آیينهای شامانيستی در كتاب جای گفتگو ثابت مــیكنــد و از
جمله میتوان بجای پای سایاها در آنجا فراوان برخورد.
مثال در داستانهای دده قورقود ،مانند سایاها ،عناصر چهارگانه و مظاهر طبيعت ســتوده مــی-
شوند ،از حيوانات اهلی بخوبی و شکوه و ستایش یاد می شود.
یکی از قهرمانان این كتاب ،چوپانی است « قاراجا چوبان » كه گلههای « قازان» را میچراند.
این قهرمان با صداقت ،به تنهایی با ششصد چپاولگر مسلح ،با تنها فالخــن خــود كــه از چــرم
گوساله ای دوساله درست شده و در هر بارسنگی به وزن دوازده من پرتاب میكند و آنــرا چـون
گردو خاكستر میپراكند و زمين را سه سال مدام از گياه سترون مــیكنــد؛ بــه مقابلــه و مبــارزه
میایستد و اجازه نمیدهد كه آنها حتی به «برهای الغر» هم دست درازی كنند.
«كتاب دده قورقود كتاب اساسی تركان آذربایجان ،تحت تأثير فرهنگ اســالمی تــدوین شــده
است ،ولی در جای جای آن به آداب و رسوم و اصطالحات خاص شامانی برمیخوریم كــه مــی-
توان گفت ملهم از سایاها هستند نه سایاها متأثر از آنها»
1مجموعه « رشيد رحمتی آرات ایچين » آنکارا 1966ص 162ـ . 155مقاالت وی در خصوص سایاها عالوه بر تاليفاتش در مجلهی
«دانشکدهی الهيات استانبول» سال 1958و مجلهی «آذربایجان یورت بيلگيسی» ش 35و 36نيز درج شده است.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 469 /
عالوه بر سند مزبور ،برخی از آداب و مراسم عهد دین شامان تا عصر حاضر هم در ميان مردم
نگهداری شده است.
مثال در آغاز بهار ،در ،شخصی خود را به طرز خاصی با برگ و شاخههای گياهان مــیآرایــد و
به در خانهها رفته و این شعر را میخواند:
قيشدان چيخدیق ،یازا گيردیک
وئرین! وئرین!
بولوتالرا كؤینک آالق!
یا در هنگام بیبارانی ،مراسمی به عنوان «چؤمچه خاتين» انجام مــی گيــرد بــدین گونــه كــه
قاشق چوبی یا چمچهی بزرگی را به قد آدم با البسه و برگ و شاخههای درختان میپوشــانند و
به در خانهها میروند و این شعرها را میخوانند:
چومچه خاتين نه ایستر؟
شيرهاشير یاغيش ایستر.
الی ـ قــولـو خـمـيـرده،
بيرجه قاشيق سو ایـستـر
چاخ داشی ،چاخماق داشی،
یاندی اورهگيم بـاشی،
آلاله بير یاغيش گؤندهر
گؤیرتسين داغی ـ داشی
آالداغين بولودو
یئتيملرین اومودو
آلاله بير یاغيش گؤندهر
آرپـا ـ بــوغـدا قـورودو
و یا وقتی كه باران بيش از اندازه ببارد ،باز با آداب یاد شده ،این شعرها را میخوانند:
گتير ،گتير ها گتير ،گتير!
قيزیل قـایـا دیـبـيـنـدن
بير قيرميزی گون گتير
كچل قيزی قوی ائوده
ساچلی قيزی گتير گتيرها گتير گتير!
گونوم گئدیب سو ایچمهگه
/ 470فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
آبی دونون دگيشمـگه
آدومــان قــاچ ،قــاچ!
سنی قـایادان آسارالر
بوینونا دامـغا باسارالر
قـارا تـویوغـون قانادی
كيم ووردو كيـم سانـادی؟
گون گتيرمگه گئتميشدیم،
ایـت بــالــدیــزیم داالدی
یــاغ وئریـن یــاغـالمـاغـا
ایـپ وئـریـن بـاغــالمـاغا
وئـرهنـيـن اوغــلو اولسـون
وئرمييـهنين قـيزی اولسون
بـيـر گؤزوده كـور اولـسون
و همچنين در برخی از بازیهای بومی دربازی «كوسا اویونو» كه دكتــر ســالم اهلل جاویــد در
«نمونههای فولکلور آذربایجان» 1از آن یاد كرده مینویسد:
«نزدیکيهای جشن بهار ،یکنفر را به عنوان كوسا Kosaانتخاب كرده ،لباســی پشــت و رو بـه
تنش میكنند ،یک كاله كاغذی بزرگی بسرش میگذارند ،از دور و برش زنگ مــیآویزنــد ،بــدرِ
خانهها میروند ،دست میافشانند و پای میكوبند و این شعرها را میخوانند:
گلــيـب ســاالم وئـرســـنه آی كـوسا ،كـوسا گـلسـنـه
كوسـانـی یــوال سـالــسانــا چـومـچـهی دولــدورسـانـا
آی اویـروغـــو ـ اویـــروغــو سـاقـقــالی ایـت قـــویـروغــو
كـوســام اویـــون ائــــيـــلـر قــوردونــا قـویــون ائـيـلــر »...
چنانکه مالحظه میشود ،همه ی سرودها و شعرهایی كه در این مراسم خوانده مــیشــوند ،در
واقع خطهای پراكنده و نامنظمی هستند از سرودهای سایا 2كه از یکپارچی آنها گفتگو دارند.
در این مراسم حتی گاهی سرنا ،دف و دهل نيز مــینوازنــد و شــکلهای گربـه ،روبــاه ،و غيــره
درست میكنند.
1
آذربایجان فویکولوروندان نمونه لر ،تهران ،1358 ،ص.273
2
رك ،دكتر شوكرو ائلچین « :آنادولو كؤي اورتا اویونالري » چاپ آنكارا 1964ص 34ـ . 32
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 471 /
بطوریکه از مجموعههای چاپ شده فولکلویک تركيهی معاصر مستفاد میشود ،عــين و شــبيه
این مراسم در ميان مردم مناطق گوناگون آسيای صغير نيــز موجــود اســت .مــثال در «آنــاتولو»
نوعی از بازی های ملی بنام «سایا گزمهسی» هم اكنون رواج دارد كــه در آن جوانــان دهکــدهها
در اواخر زمستان گردهم میآیند و برخی از سرودههای سایا را بطرز خاصی اجرا میكنند1 .
شکی نيست كه این مراسم ،همه بازماندهی آداب و رسوم خاص آیين شامان است كــه مــردم
در برابر مقدسان خود به عمل میآوردند.
عالوه بر مراسم فوق كه در ایام بخصوصی اجرا مــی شــوند ،در بســياری از ترانــهها و ســخنان
موزون عاميانه نيز به تابلوهای زندهای از آداب و آیين كهن شامان برمیخوریم.
مثال این دوزگو یا قوشماها:
داغــــدان آلـمـا داشيــدیــم اوشـــودوم هــا اوشــودم
مـنـه ظــولــوم سـالــدیــالر آلــماجــيــغـيـم آلدیــالر
دریــن قـــــویـــو قــــازارام من ظـولـومــدان بـئــزارام
هــانی بــــونون ائــــركـجی؟ دریـن قـویـو ،بئش كئـچی؟
قنـبـر یـانـينــدا اویـنـار ...الـخ ائــركـج قــازانـدا قـایـنـار،
در نظر اول ،این دوزگو از انواع بسيار متاخر متلهایی است كه برای سرگرمی بچهها و تقویـت
حافظهی آنها روی اصل تداعی معانی ابداع میشوند الكن ،اندك توجه به چند خط آخــری كــه
اینجا یاد گردید ،باب تحقيقات را براه دیگری باز می كنند:
ائــــركـــــج قــــازنـــدا قــایـــنــار
قـــنــبــر یـــانـــيـنـدا اویـــــنـــار
مسلماً این دو خط و دنبالهی دوزگو یادآور آیينهاییاست كه «بز را توی دیگ می جوشاندند
و «قنبر» در اطراف آن می رقصيد ،همان قنبر كه كه میرفت هيزم فراهم آورد ،خــار مــیرفــت
توی رانش و پنج انگشتش نقرهای بود ».این كوچگر شامانيست كه اینک میخواست بــا بوميــان
یا «تات»ها درآميزد« ،پنج انگشت نقرهای را میداد به تات ،از او ارزن میگرفت ،میپاشيد جلــو
پرنده ،پرنده هم به او پر میبخشيد ».كه بپر و برو همانجا كه آئينت را محترم میدارند .و او «پر
/ 472فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
می كشيد كه بپرد و «در حق» را باز كند ،اما میدید كه در حق قفل است و كليدش در گــردن
شتر راهوار 1 »...
در خطهای دیگر ،دوز گوسرا به قوچی سوار میشود و به راه نــاهموار خلخــال مــیرانــد و در
انجام دوزگو ،برای برطرف ساختن گرسنگی و ناآرامی اسبش پی جو میگردد .اما جــو راجــز در
دخترخان كه قاليبافی هم بلد است ،در كسی دیگر سراغ ندارد2.
در جای دیگر میگوید « :ما مال اینجا نبودیم ،به زمان ما سخن گو كه زبان «اورمو» است3.
چنانکه مالحظه میشود ،ميان این خطهای پراكنده ،ارتباط و وابستگی مســتقيمی بــا حيــات
اوليه و آیينهای پيشين مردم آذربایجان موجود است.
متاسفانه حوادث گوناگون سدههای پرفراز و نشيب ،اجازه نداده كه این دوزگوهــا یــا ســخنان
موزون به طور كامل و سالم بدست ما برســد و بــه مــرور اعصــار و قــرون و گذشــت نســلها و در
مکانهای مختلف ،تفرع حاصل كردهاند و بصور گوناگون در آمدهاند تا جایی كــه در ظــاهر بنظــر
میرسد هر روایت جدا از هم و یک سرود مستقل است ،در صورتی كه فــیالواقــع همــه یکــی و
دنبال یکدیگرند.
این نظر را نه اینکه وزن هماهنگ و یکنواخت و شيوهی بيان واحد كليــهی روایــات ایــن نــوع
سرودهها ،بلکه مکرراتی هم كه در همه ی آنها موجود است ،ثابت میكند.
گاهی هم این خطهای مکرر و رویهم دوزگوها شباهتهای عجيبــی بــا ســایاها دارنــد و بعضــی
وقتها بنظر می رسد كه این دوزگوهــا فقــط خطهــای پراكنــدهای از ســایاها هســتند 4و در هــر
صورت می توان این نظر را ارائه كرد كه این سرودههای تکراری نيز مانند سایاها بازگو كننــدهی
آیينهای كهن مردم آذربایجان ست.
***
* قنبر گئده راودونا ،تارغي باتار بودونا ،قارغي دگیل ،قامیش در ،بئش بارماغي گوموشدور ،گوموشو وئردیم تاتا ،تات منه
داري وئردي ،داریني سپدیم قوشا ،قوش منه قاناد وئردي ،قانادالندیم اوچماغا ،حاق قاپیسین آچماغا ،حاق قاپیسي كیلیددیر،
كیلیدي دوه بوینوندا ...صمد بهرنگی -بهروز دهقانی ،تاپماجاالر -قوشماجاالر ،تبریز.1347 ،
2بیبیم گتیردي بیر جوت قوچ ،بیري جیران بیري بوز ،میندیم بوزون بوینونا ،سوردوم خالخال یولونا ...ـ آتیم نییه كیشنیر سن؟ ـ
آرپا ایچون كیشنیرم ـ آرپاني كیمدن تاپاق؟ ـ خان قیزي خاندان آالق ،خان قیزي قالي توخور ،ایچینده بولبول اوخور.
3بیز بورالي دگیلدیك ،گل اوخو بیزیم دیلي ،بیزیم دیل اورمودیلي ...بعضي از روایات این دوزگوها همراه برخي مثلهاي متأخر
و تاپماجاهاي آذري در سال 1345جمع آوري و در تبریز بعنوان « متلها و چیستانها » چاپ شده است.
4براي اینكه ش كي نماند كه دوزگوها هم مانند سایر اقسام سخنان موزون از حیات اولیه و خانه بدوشي مردم تغذیه میشود ،چند
خط دیگر از آنها را مي آوریم ... :هئیوانین آغاجالري ،بار گتیرمز باشالري ،ووردوم یاشي اوزولدو ،ائل یایالغا دوزرلدو ،ائل
یایالغا گلینجه ،بوغداالري درینجه ،قو جا باشي كسدیلر ،قیندیرغادان آسدیالر ،قیندیرغا قیلینج باغي ،ایچینده قورد ـ قوش یاغي،
قورد ـ قوش یاغي درماندیر ،جانیم سنه قورباندیر ...
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 473 /
در اتيمولوژی «سایا» محققان به راههای دراز و گمراه كنندهای كشانده شدهاند .برخیها ایــن
كلمه را همان «سایه»ی فارسی دانستهاند و دليل آوردهانــد كــه هــم اكنــون خوابگــاه شــتران و
پناهگاهها را «سایا» مینامند!
باید این كلمه را از ریشهی «سایماق» به معنای شمردن دانست كه معنای اصلی آن «احتــرام
كردن ،ستایش كردن و درود فرستادن و به حساب آوردن» است كه مــثال مــی گوینــد «فالنــی
سایيلير» كه یعنی تفوق و احترام بخصوصی دارد و با نفــوذ اســت و اصــطالحاتی نظيــر ســایغی
(احترام و ستا یش) نيز از این ریشه است .در متن سرودها هم ریشه كلمه بجای صفت بمعنــای
«محترم» بکار رفته:
ســاالم عــلـيـک ســای بــيــگـلـر
بـيـر ـ بـيـریـنـدن یــــئـی بــيــگلـر
آنچه مسلم است ،اینست كه معنای «شمارش كردن» كه اینک «سایماق» در مفهوم آن بکــار
میرود ،متأخر و جدید است و اصل معنای این كلمه همان «ستایش كردن و بحساب آوردن» و
بعبارت دیگر با حرفهایی تعریف و ستایش كردن كسی یا چيزی بوده است و ایــن حرفهــا را كــه
در خدمت مقدسان بکار میرفت «سایا» كه درست معنای «سرود ستایش» میدهد میناميدند.
شکی نيست كه پيش از آنکه ملل و قبایل ترك سواحل یئنی ســی را تــرك گوینــد و در پــی
چراگاههای خوب و مکانهای با صفا ،راهی مناطق غربی گردند ،آداب و مراسمی داشــتند كــه بــا
آیين ها و رسوم بسياری از ملل همسایه یکی بوده كه پس از تحرك و تشکل هــر یــک از آنهــا،
فرهنگشان در طریق بخصوصی افتاده و رشد كرده و تکامل یافته و تفرعــات حاصــل نمــوده و از
همدیگر جدا گشتهاند.
بنابراین ،شاید بتوان گفــت كــه كلمــات « ســایا » ی آذری و Dzayaی مغــولی و Tayaی
آلتای و غيره با یکدیگر همریشه اند ولی ابداً نمــیتــوان پــذیرفت كــه ســایای آذری از ریشــه ی
«سایماق» نيست و از Dzayaكه شکلهای گوناگون در لهجههای مختلف دشت گبــی دارد ،بــه
معنای «مقدرات ،سرنوشت و تقدیر الهی» ست!
سرودهای سایا و كلمه ی سایا نمی تواند منسوب به دربارهــای عثمــانی هــم باشــد چــرا كــه
آذربایجان كه موطن سایاهاست (زیرا دیگر جاها و از جمله آناتولو این ســرودها را نمــیشناســد)
دوری بسياری با دربارهای عثمانی دارد و اگر بنا بود كه این ســرودها مخلــوق و آفریــدهی آنــان
باشد ،بنابراین ،چرا كه یک نفر از مردم تركيهی مركزی كنونی نمیدانست سایا یعنی چه؟
برخیها خدایی بنام سایاچی قادر مطلق و آفرینندهی جهان و مــردم از ســایاها بيــرون مــی-
آوردند نيز پای خدا و پيغمبری در ميان نيست .یعنی یهوه و اهلل دانستن «شامان سایاچی» هــم
/ 474فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ادعای پوچی ست و بلکه سایاها بازمانده ای از سرودهای آیين كهن مردم آذربایجان ســت بنــام
دین شامان كه مانند همهی آیينهایی ابتدایی اقــوام و ملــل دنيــا بــر پایــهی طبيعــت پرســتی و
احترام و ستایش مظاهر سودرسان طبيعت بوده است.
مردمی را بياد بياوریم كه به حال خانه بدوشی در كوهستانهای با صفا و ســر ســبز آذربایجــان
اسکان گزیدهاند ،حياتشان بسته به وجود گلهی گوســفند ،اســب ،شــتر ،بــز ،چشــمههای پــاك،
زمينهای پربركت و سبز و ابرهای سرشار و سالم است .همهی این دوســتان صــادق و بــا وفـای
خود را به خــدمتکاری خویشــتن مــیگمارنــد و آنگــاه در ســتایش صداقتشــان و جلــب بيشــتر
یاوریشان ،سایا میسرایند.
اشتهار نيافتن این سرودها در جهان علــم ،نتيجــهی بزرگتــرین قصــوری ســت كـه عالمــان و
محققان فن اعمال كردهاند و روی آنها مطالعات دقيق و سالم به عمل نياوردهاند.
سالم عـليک سای بـيگلــر،
بـير ـ بيریندن یئی بيـگـلر!
سـایا گـلــدی گـــؤرونــوز
سـالم وئـــردی آلـيــنـــز.
بـير قویـونال بـير گـئچــی،
ســایــاچيــا وئــریــنـيـز1
***
سـایا ،یــاخـشی سایـادیـر
یـئـری ـ یــوردو قـایـادیـر
اونـون گـؤزه ل ســؤزلــری
یـــاتــانــالری اویــادیـــر
***
سيز سایادان قورخـمورسوز
صفا یوردا قــونـمــورسـوز
صفا اولـسون یـوردونـــوز!
اوالماسوسين قـــوردونــوز!
آج گـئـتـسيـن آوانـيـنــز!
توخ گـلسيـن چــوبـانينيز!
1زهره وفایي،سایاالر ،تبریز ،نشر زینب پاشا.1382 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 475 /
بـو سایـا یـاخـشـی سـایـا
هم چــشمه یـه هم چـایـا،
هــم اؤلـکــره هــم آیـــا،
هم یـــوخـسوال هـم بـایـا!
***
ـ بــوسایا كيمدن قـاليـب!
ـ آدم آتــــادان قـــالـيـب
آدم آتــــا گـــلــــنــــده
مـــوسی چـوبــان اوالنــدا
قــيزیـل اؤكــوز دورانــدا
قيـزیـل بـوغــدا بـيـتـنـده
دونـيـا بــونــيـاد تـاپــانـدا
شـيـشکلينيز ائـركـج دیــر
اونـــــون دؤردو اولـــودور
داغـــــالری ،درهلـــــری،
داشـــــالری ،بــرهلـــری،
اوتــورون قـویون سـاغـين،
بـــول اولــسون كـرهلـری
***
قـویون گلير ،یول اولسـون،
یـولون ساغی ،سول اولسون
یـاخـشی قـویـون اوتاریـن
سودو ـ یاغی بول اولـسـون
***
قــویــون وار كـره گـزهر،
قـویـون وار كـوره گــزهر.
گئـده ر داغـالری اوتــالر،
گــلر ائــولـــری بــــزهر
***
/ 476فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قـــویـون بـاخــار داغــالرا،
ســئـل تـک آخـار داغـالرا
آرانـــدان دؤنـــن ســـورو،
یــایـدا چـيـخــار داغــالرا
***
كـرهسيـنی قــویــونــون،
كـورهسـيـنی قــویـونـون،
آجـليقدان بــيـز گـزهریک
دؤورهسـيـنی قــویـونــون
***
سـورونـون گـؤزو قـویـون،
دوالن گــل دوزو قـویــون
ایــلده بـيـر اكـيـز گتـير،
سـئویندیـر بـيزی قـویون،
***
داغــالری یئنـدی قـویـون،
دوالشـدی بـنـدی قــویـون
سـود ـ قـایـماغی بـول ائــله
سـئـویندیر كنـدی قـویـون:
***
ننم 1اوشيشـک قــــویــون،
یونو بـيـر دؤشـک قــویـون
بــوالمـانـی تـئــزیـئـتـيـر،
بـوالمـانــی بــــول ائـــلـه
***
قــيـریـلدی اوشـاق قویـون
نـنم قـومرال تـات قــویـون
ایـلـدن ایـله آرت قـــویـون
بـاالالر اؤلــمـکـدهدیـــــر،
1ننم یا جانیم در سایاها به حیوانات اهلی خطاب می شود .جانیم متاخرتر است.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 477 /
***
گل اولـما نـامرد قــویـون
نـنم قـــویــون قـاراسـی
قـيرخـليغی پـوالدپـاراسی
یــاز گـونـونون دلـمـهسی
در مورد سایاها گفتيم و برخی را نيز آوردیم اما آنچه گفــتن آن ضــروری اســت اینکــه هنــوز
تحقيقات عالمان در این زمينه به نتيجهی واحدی نرسيده است بنابراین الزم اســت انــواع دیگــر
آنرا نيز گردآوری كنيم و سپس با در دست داشــتن همــة گونــههای آن و نظریــات مختلــف بــه
بررسی همه جانبه بپردازیم .خانم زهره وفایی كه بــه گــردآوری انــواع مختلــف مــواد فولکلــوری
پرداخته است انواعی از سایاها را نيز گرد آورده است .هر چند كه نامبرده به هيچيک از نظــرات
توجه واقی نکرده است اطالعات او عاميانه و در عين حال صادقانه است كه نمیتوان با برچســب
غير آكادميک از روی آن گذشت .نامبرده به پنج نوع سایا معتقد است كه چوبان سایاسی را كــه
مورد نظرایشان است به تمامی بررسی كردهایم اما به سایاهای نوع دیگر ،به آوردن نمونههایی از
كتاب كوچک او اكتفاء میكنيم .بایام یا تکه سایاسی:
ســایـا ســایـانی دئيهك...
گـتـيـر كيـشميـشی یئيهك
سـایـا گـلــدی گــؤرو نــوز
ســالم وئـــردی آلـــيـنـيز
سـایـا یـاخــشـی سـایـادی
یــــاتــــانــالری اویـــادی
ســایـا سایـانـی دئـيـهك...
گـتـير كيـشميشی یئيـهك
بـيـزه هامـوسـو بــيـردی
سـيـزه هانسيـنی دئييهك؟
بـاهـار گـونـو سـئيـرانـدی
الـلـی گــونـو سـای اُوتـور
قـارمـاقـال گُـوزی گـوُتـور
/ 478فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
الـلی گـونـون گـئـجهسی
سـاغـمال سوبای گئجهسی
سـایـان یـاغـيـش یاغماسی
ســارمـاشـيق اوت بيتهسی
قــوزو تــکـه تـــوتـاسـی
چـپـيـش ائـتمهك آتاسـی
كــرهسـيـنـدن آغــيـندان
ائـللرین خوش چاغينـدان
ســایــا ســایــانی دئـيهك
گـتـير كيـشميشی یئـيهك
قــارشــيـمـيــزدا اللــهزار
نــه دن چــکـر نـالــه ،زار
بــوگـــلـن تـــازا یـــازی
داهــی چــکـمـه اللـهزار
اولــدوقــيـنـا ائـتـمـه عـار
گــلـيـن الـيـن قـيـسمـادار
وئــر سـا یـاچـی نـين پایين
اوغـلـون اولـسـون سـنه یار
وئـر ســایــاچینين پـایين
اوسـتونــدن یئتير چـایيـن
بــایـرام گــونــو بـاغيشـال
قـيـش دان قاالن اون تایيـن.
بـوگلين اوغالن دوغـسـون
یوز اللی دوخسان دوغسـون
آدالریــن عــلی قـویســون
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 479 /
عـــلی ســنـه یــاردیـمدی
ســایــا چــيــه آردیــمدی
ســایــا ســایــا ســایـادان
تــکـهم گـــلـيـر هــاوادان
تــکــهمـه آرخــالـيق وئـر
خــانــيـم ائـــویــن آوادان
تــکـهمــيـن خانلـيـقی وار
خــانـلـيـقی قـانـليقـی وار
بــوگــلـهن خـان یانيـنـدا
بــش اونـلوق دونلوقـی دار
گــلـين گـلين قـيـز گلـين
الــی ایــاقــی دوز گـلـيـن
ایــنــجـه لـری دوز گـلين
قــابــيـنـا چِـــزهر تــکـه
بــو تـکـه آریــق تـــکــه
تــکـهم آی آخــتا تـکـه
دابــانی جـيـریــق تــکــه
بــویـنـونـدا نـوخـتـا تــکـه
تــکه م گــئـتـدی خــانليغا
اوز قــویــدی یــامـانـلـيـغا
كــيـشـی ائــوی دوربـــورا
جــان دئــيـه سن هـر چورا
اوجــا قــيـنـيـن تـوستو سو
چــيـخـيـری بــــورا بـــورا
بــاردا شــانــی قــورارسـان
فــئـتـيـر یـئـيب دورارسـان
تــوكـه سـن تــوربــاجـيـغا
ســفـره دن قـــاالن شـــورا
/ 480فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
تــکــهم آجـيـندان اولـدی
آتـــدیــالر ســامـانـلـيـغـا
تـکـهم گــئـتدی مـرنـده
تــمـاشــادی گـــلـنــده
یــاخـشی آدام چوخ یـاشار
وای پـيـسـه دی اؤلـــنـده.
كــول تـکـهنيـن بـاشيـنـا
قـيــنانــاسی اؤلـــنــده.
قـــورخــوری شـاختا تـکـه
تـکــه م تـکـه م ناز ائــدهر
ائـــــلـــلــره آواز ائـــدهر
بـــایـرامـی پــئشواز ائـدهر
خـيریـلـدایان كـؤپـکدی
ایـسـتـهدیـغيم اورتَکدی
بـایرام گـونـو سـئـویندیر
پای وئردیغين كؤینکدی
جــانيم باشلی بوز كوچک
قویـونـا یـئـری دئـيـهسی
الــی خـيـنـالـی قيـزالر
قــویـونالر یولون گوزلهر
خــيـردا خيـردا گـلينلـر
الــلـریـنــده چـــانـاقـالر
بَــرَه نــيـن یـولـون گـوزلر
ســاغــام ســاغـام دئـيـرلـر
بو اوغلومون دئيهسی
بو قـيـزیـمـيـن دئـيهسی
ســاری ســویـو قـاالنــدا
بـوز كـوپـکـه تـوكـهسـی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 481 /
بـيـر سـوری سـال اویـالغـا
بـيـریـن ائيلـه بـئش قویـون
یـولـداشـيـم سـایـا چــاالق
خـوش گـونـو بوردا قـاالق
ایـره تـی ائـو ائــو اولـمــاز
گـــل بــورا دال داالنــــاق
دئــيــاق ســایـانی چــاالق
گــلـيـنـدن بـيـر پـای آالق
وئــرمـهسه بــایــرامـليـغی...
ســایـا ســایـانی دئيهك...
گـــتـيـر كيـشميـشی یئيهك
سـایـا گـلــدی گــؤرو نــوز
ســالم وئـــردی آلـــيـنـيــز
سـایـا یـاخــشـی سـایـــادی
یــــاتــــانــالری اویـــادی
ســایـا ســایـانـی دئـيـهك
گـتـيـر كـشمشی یئيـهك
بـــيـزههامـوسـو بــيـردی
سـيـزههانـسـيـنی دئييهك
بـهـار گــونـو سـئـيـرانـدی
الـلـی گــونـو سـای اُوتـور
قـارمـاقـال گُـوزی گـوُتـور
الـلـی گـونـون گـئـجهسی
سـاغـمال سوبای گئجهسی
چــؤلـده گــزهن گـؤزللـر
/ 482فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قـــارا گــؤزلـوجـيراندی
تــکـم تــکـم آغـــالمـا
قول قــيـچـيـوی بـاغالما
بــوگــون صـاباح بایرامدی
گــل تــکـهمــی اینجيتمه
چـــوخ پــيـه ده بــاغـالما
بــایـرامـا دای نــه قـالـدی
نه قــالـدی ،آی نــه قالدی
بـيـر الـلـی جـه گون قالدی
كــيـمـيـادان تــوپـراقـدان
بــيــزلــرده ده گتـيرون
شيــشـليگـيندن یـاغيندان
بـيـر بــاالقاب سـاغـينـدان
سـایـان یـاغـيـش یاغماسی
ســارمـاشـيق اوت بيتهسی
قــوزو تــکـه تـــوتـاسـی
چـپـيـش ائـتمهك آتاسـی
یــاغ وئــره نـين دوغدوقـی
اوغــالنالر اوغالن اولسـون
پــای وئــرميـهنـين قيـزی
اودا قوتــور قـيـز اولسـون
قــوتــورونا قورد دوشسـون
كــرهسـيـنـدن آغــيــندان
ائـللرین خوش چاغينـدان
اونـا درمــان تــاپـماسين
بـاخ چـيـخيب داغا جيران
چــئـنينده دارغــا جيران
خوش گلدین صفا گئتـدین
بــيــزیـم بـویـا زا جــيــران
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 483 /
گـــئـتـيـر یــور قـون اَریـنـه
بـيـر كـاسـا آیــران جـيـران
اولــدوقــينـا ائـتـمـه عــار
قـاالنـيـن وئر ســایــایـــه
ســایيـم ســایـاالر جـيران
قــيـش دان قـاالن قـوورمـا
قــونـــشــوالرا ســـوورمـا
گــلـيـن اَتـی یــانـدیـرما
قــــویــوالرا دولــدورمــــا
یــئـتـدی اوغـالن ایستـهرم
بـيـرجـه دنـه قــيـز گـلـين
بـيـرجــه دنـه قـيـز گـلـين
گـلـيـن تـئـز اول پای گتير
سـایـاچـینـی یـــوال ســال
قــارداشــيــنــدان قــاالنـی
آداشــــيــنـدان قــــاالنــی
عـــلی ســنـه یــاردیـم دی
نــنـه بــاجــی دان قـــاالنی
یــاریــولـداش دان قــاالنی
دویـــور ســایـا چـــاالنــی
قــارا وئــریــن آغ وئــریـن
قــاب دولــوسو یاغ وئـرین
قــيسا ميــسا گـلـهنـيــن
قـيسنـا جاغی دار اولسـون
بــاسـا بــاســا گـلـهنـيـن
باسما جاغی بَرك اولســون
/ 484فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
بــــوتــکـه نـظــر تــکــه
قــــاپــالری گــزهر تـکــه
گـــزه ئـيـه ن آروادالریــن
بــــوتـکـه آریــق تــــکـه
دابــانــی جــيـریــق تــکه
تــکـهمه بــيـر پـای گتـير
تــوكــلـریـنـی سای گـتير
تـکـهمـی تـئـر سـال یــوال
اؤزونــه بــيـر پـای گتير
پــایـيـن وقتـيـنده گـتـير
یــوبـانـاجـاق چـای گتـير
فــرلـی گــئـچی فـرالنـيـر
دول آروادی قـــيـرالنــيـر
چــانـقـيـر چـانقير چاليـری
پــای قـونـشـودان آلـيــری
گلـيـن اوشـاق یـيـغـيـشين
هــای بـودورق ســالـيــری
فـيرلی گئـچـی فـيـریلـدیر
پـيس قئـيـن آنـا مـریلـدیر
پــایـيـمـيـزی تـئـز گـتـير
دام نــوغــدانـالر شریلدیـر.
بــوتــکـه آخـتـا تــکـه،
بــوینـونـدا نـوخـتا تکـه
یایـدا قـول دك ساتيـلـير
سایـا ســایـانيـن بــاشـی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 485 /
سایـا بـيـلـمهیـن نـاشــی
ســایـا بيلمک یاخشـیدی
غــریـب یـئـرین یـولداشـی
سـایـيـلـمـاز چـایيـن داشـی
بـيـلـيـنـمـز سـایـا یـاشــی
یـئـنـی ایـلـيـز بـول اولسون
تـنـدیـر آشـی دُویـمــاشـی
توی اولسون بوردا گلـهك
تـوی دوگوسونو یئيـک
ســایـا ســایـانـی دیـئـهك
گـئتـيـر كيـشميشی یئيهك
بــوتـکـه یــاریـش تـکـه
قونشوالردان كوسموشدون
بـایـرام دی بـاریـش تـکـه
تــکـه م مـين اویون ائـدهر
قــوزونو قــویــون ائـــدهر
یــيــغار گيالن دوگوسون
قــيــزالریــن تویون ائـدهر
تــکـه م تکه م اوچ قویــون
بــيـزیـم داغی گئج قویـون
اریـــن گــؤزنـودن ســـاالق
بـيـریـن ائيـلـه بـئش قویـون
ســایــا گـئـدیـر گـؤرونوز
اونـــو یــوال سـالـيـز سـيـز
پــایـيـز آرتسين ایل به ایـل
سـاغ سـالمـت قـاليز سيـز
/ 486فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
سـيـزین جانيز ساغ اولسـون
پــایـيـز بـوغدا یاغ اولسـون
هـامـيـنـيـز ائـلليـگيـنجـه
دامــاغيـنـيز چـاغ اولـسـون
قویون دئيهر:
من هــيــچ اوتـــدان دویـــمــارام
پـایيز اولدو چورون چوپون قویـمارام
هــر بــيــر ائــوی گلين كيمی بزهرم
آغـيـر آغـيـر خـلّیلـریـم وارمـنـيـم
گــولـلو گوللو خالجا الریم وار منيم
گئچی دئير:
آدیــــم عــــبــدالــــکـــریـــمدی
قـــــــاوال چَــــکَــه ن دَریــــمدی
قــــيــــشـا اهلل كــــــریـــــم دی
شـيـطان شـيـطان باالالریـم وار مـنيم
قـلـبـی قــلـبـی قـایـاالریم وار مـنيم
اینک دئيهر:
مــــن دوغــــانــــدا مـــــلَـــهَرم
ملهدیک جه داغی داشی دهلهرم منيم
قـــورودالری گــونـدن گونه سرهرم
جــيـران جيـران دانا الریم وار منيم
اوكوز دئير:
مـن آغــــامـــا نــــــؤكـــــرم
اوچ آی قـيشی سرطـویه ده بيکارام
یـاز اوالنــدا چـایير چيمن سؤكرهم
آغـلی قـيـرمـيـزیـلـی بـوغدا كرهم
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 487 /
آغـيـر آغــيـر خــامـاالریم وارمنيم
گــولـلو گوللو بوغدا الریم وار منـيم
اوجا -اوجا تایاالریم وار منيم.
گاميش دئيهر:
پـایـيــز سـامــانـلـيـق قـــورون
یـاز اوالنـدا دیشی بـئـله ميندیرین
جوتلهمهسهم وورون منی اؤلدورون
چوخ دولو سامانليقالریم وار منيم
دریـــن دریـن دریـاالریم وارمنيم
ائششک دئيهر:
هــــر حـــيــوان دان فـقـــيـــرم
لـئـحـه باتسام داغدان داشدان آغيرام
قـورد گؤرنــده اوز یـيه می چـاغيرام
كَـرهنیدن یـوغـون سسيم وار مـنـيم
د وه دئيهر:
هـيـچ حـيـوان گؤتورمز منيم یوكومو
ایــگـيت اوغالن گرك چکه ایپيمی
عــربـسـتـان ایـچـر مـنـيـم سـوتـومـو
اوزاق اوزاق مــنـزل لـریـم وار مـنيم.
یاس سایاسی (آغیالر)
سایاهای عزاداری ملودی خاصی ندارند .معموالً حزن انگيز خوانده می شوند .سایاچی ایــن
سایاها همان صاحبان عزا میباشند كه به نوبت یا با هم آنرا می خوانند زنان معموالً روسری هــا
را باز نموده و موها را پریشان كرده و این سایاها را می خوانند .نام دیگر سایای عزا «آغــی» مــی
باشد .البته اگر آغیها را سایاچی بخواند جهت صاحب عزا خفت بزرگی به حساب میآید و بایــد
كه صاحبان عزا خود با حزن و اندوه فراوان این سایاها را بخوانند؛ لذا سایاچی ها در مجالس عزا
چندان كاری ندارند مگر اینکــه ســایاها را بــه یــاد خواننــدگان آن بياورنــد .ســایاهای عــزا تنهــا
/ 488فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
سایاهایی هستند كه زنان هم آنرا میخوانند .مزد سایاچی در این مراسم شام و نهار یا نان عــزا
و حلوای دوشاب است .سایاهای عزا بسيار مختلف میباشند چــرا كــه بــه نســبت احــوال مــرده
متفاوت است .برای مردهای پير به یک نوع ـ جوانان به نوعی و كودكان به نــوعی خوانــده مــی-
شود .لذا سایاچیها قبل از ورود به مجلس باید كامالً از نوع و احوال فرد متــوفی آگــاهی یابنــد.
سایای زیر در مراسم عزاداری پسران جوان ناكام خوانده میشود:
سـایــا سایــا گـلـيـنـيـز
قـارا قـارا گـئـيــيــنـيـز
گـلـدیـگـيز یـاس یـئریدی
گــل اگـلش یاس یئـریدی
آچ اورهگــيـمـيـن بـاشين
یــارا یــارا یــــئـریــدی
مـنـيـم اوغـلوم ایکی ایدی
بــيری طـاووس تـوكيـدی
بــيری بـاش كـاكل ایـدی
ســيـنـه م اوسـتی یـئریـدی
ســـایـا ســایـا گـلـيـنـيـز
قـــارا قــــارا گـئـيـنـيــز
مَـــهَ لَــه جــيـرانـيم مهله
بـــاالم دا دوشـمــز الـــه
مــن مــلــهدیم گلمـهدی
ســن مــهله بــلـکه گـلـه.
قــارا قــارا گـئييـئـنـيــز
ســایـا سـایـا گــلـيـنـيــز
غـمـيم غم دن باش اولـدی
ازبـــریـم قـارداش اولــدی
یــولـالردا مـنـه یـولــداش
بـيرجه كسيک باش اولدی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 489 /
غـمـيـم غـمـيـوه قـربــان
دردیــم دردیــوه قـربــان
قـيـزیـل گـول پرپر اولـدی
درمـه مـيـش پـرپـر اولـدی
گوزهل آدیـن دیــليـمـده
بــيـر عــومـور ازبـر اولدی
سـایـا ســایـا آی نـنـــه
گـئـيـن قــارا آی نــنـه
اوغــلــو اُوْلن نـنـهم وای
گــونـو دؤنـن نـنـهم وای.
قــارا گــونـيـوی تــابــال
گــونـو ســؤنن ننـهم وای
قول قاناتسيز ددهم وای
كهر آتسـيـز ددهم وای
یالنـيـز یـالنيـز نه گزیر؟
توی باراتسيز ددهم وای
داغـــالر بــيـــزدهن آرالی
داغــالر بــاشــيـن قـارآلی
آغــالمـاقـدان بـــــودردن
ایـشــيـق گــوزوم قــارالی
سـایـا ســایـا گــلـيـنـيــز
ســایـا سـایـا گــلـيـنـيــز
یــاس پــالتـاری گــئيينيـز
ائــليـن یـامـان چـاغـيـدی
دومـان یـانـان چــاغـيـدی
/ 490فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
الــلـر آچــيـق گـؤز یولـدا
آنـاویـن اؤلـن چـاغيـدی.
گــل اوغـول نـامرد اولـما
آتـان ایــچـون درد اولـما
قـوجــا ددهن یـازیـق دی
قـاری نـنـهن یــازیـقدی
حــناسی الــلــریـنــده
دوزمهسـی قـولـالریـندا
قـيرميزی شـال باشيندا
كـسيـلميش بيرچکلری
دوزولـموش بيرچکلری
آداخـلـی گــؤزو یـولـدا
گلـين دوالقـی قــولــدا
گل اولــمـا نـامرد اوغول
غـميز -غـصهنيز آزالسين
نــاسـازالریـز سـازالسين
سایـا سـایـانـيـن بـاشـی
كـؤچهن بـونون قارداشـی
وئـركـؤچـه یـن یـولـونـدا
سـایـایـه تــورتــا آشــی
سـایــا سـایـا گــلـيـنـيـز
مـهلـه دئــنــه سـوزومــه
یــوكی یـيـغـدیـم دوزونـه
پـــرده چــکــدیـم اوزونـه
آللّـه مــنـه پــای وئــردی
گـئـنـه وئــردیـم اؤزونــه.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 491 /
آمــان آمــان گــلـيـنـيـز
قـــارا قـــارا گــئيـيـنـيـز
یــانـدیم اللّـهـيـم ،یاندیـم
یـانـدیـم بـاللــهـيم یاندیم
عـالم بـيـر دؤنـه یــانـسـا
مـن دؤنــه دؤنــه یـانـدیم
یـاتـمـيـشـدیم اویـاندیم
گـؤز یـاشيـما بـوالنـدیـم
داغ اولــسایـدی اریـردی
انسان ایدیـم دایـانـدیـم
ســـایـا ســایـا گـلـيـنـيــز
قـــارا قــــارا گــئيـينـيــز
گـلـدیـگـيـز یاس یئری دی
آلـــمـا نــارس یــئــریـدی
تــویــون عـــزالی اولـــدی
قـلـبـيـم یـــارالی اولـــدی
تــازا گـــلـيـنـهم آمــمــا
بـــاشــيم قــارالی اولــدی
پــوزولــدی تـوی اســاسی
یــوخ دردیــمـين چـاراسی
نـشـانـه تـویـدان قــالــدی
بـيـر اگنـيـمـيـن قاراســی
گــؤزوم قــالـدی بــویـوندا
گــلـسيـن مـنـه قـاداسـی.
آمـان آمان یاس دی یـاس
/ 492فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
تـوی آینامی بـاسدی پاس
اوغــول اولــدون هـارالی؟
ســنـی گـــؤردوم یـارالی
قــره تـوپـراقــا قـویـدوم
آال گـــؤزلــو مـــارالــی
عـؤمـور اوزون ،گـولمهدیم
غــم تــوزونـو سيلمهدیـم.
جــوان گـؤیرچـيـنيم سن
هـاچان اوچدون بيـلمهدیم.
سـایـا سـایا گــليـنـيــز
دومــان داغـالر گـؤرونوز
چوخ آغالیان یوخ گولـن
گــؤزلـر آغـالر گـؤرونـوز
غمـيـم غمـيــزه قـوربــان
دردیـم دردیـــزه قــوربـان
آخــيـر یـاس اولسون سيزه
وئــرهن الــيـزه قـوربــان
قـاالن الریـز سـاغ اولسون
گـلـيـن اوزون آغ اولـسون
چيـخارت یاس پالتارالریـن
هامـيـزا سون داغ اولسـون.
سـایــا سـایــانی دئيـهك
یـوال سـالـين بيز گئـدهك
بــایرام گــونــو قـایيـداق
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 493 /
ائــلـيـزی تـویلو گـؤرهك
قــویـونالری بویلو گـؤرهك.
غـميز غـصهسيز آزالسين
نـاسـازالریـز سـازالـسيـن
سایا سایانين باشی
كؤچهن بـونون قارداشـی
وئـركـوچـهین یـولـونـدا
سـایـایـا تـورتـا آشــی.
یاغیش سایاسی (چومچه خاتون)
سایای باران باز سایاهایی ریتميک میباشد و هميشه كــار ســایاچیهــا بــوده اســت .موقــع
خواندن این سایا زمانی است كه باران نباریده باشد و دشــت و صــحرا گرفتــار خشکســالی شــده
باشد .در این حال سایاچی در حالی كه چمچهای چوبی (قاشق بــزرگ) بدســت دارد و آن را بــا
برگهای سبز آراسته است شروع به خواندن سایای باران نموده و به در خانــه روســتائيان رفتــه و
مزد خود را میگيرد .همراهان سایاچی نيز دو تکه سنگ به دست گرفته و با كوفتن آنها به هــم
ریتم مخصوص سایا را میآفرینند .اگر در موقع خشکسالی به سایاچی دسترسی نباشــد جوانــان
دهکده چومچه را بدست گرفته و با خواندن سایای باران از خدا طلب باران مینمایند.
سایای باران با چومچه خاتون به شرح ذیل خوانده میشود:
چــومـچه خاتون نه ایستـر؟
شـير ها شير یاغيش ایستـر.
الــی قـــولــو خـمـيــرده
بـيرجـه قـاشـيق سو ایستير
چاخ داشی چاخماق داشی
یــانــدی اورگـيم بــاشی
بــيـچـينلریـن یـولداشی
اكـيـنلـریـن یــولداشـی
/ 494فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قـــاالخ قــاالخ خـرمنلـر
هانـی چــایـين نـم داشی؟
چاخ داشی چاخماق داشی
یــانــدی آلـمـاالر بـاشـی
یــانـدی هئـيواالر بــاشـی
هئيـواالر سـاری ســـاری
دوزلـهیــيــر سـاپـا قـاری
آی بــولـوت الرسيز تاری
گـلـيـن بـوكـنـده سـاری.
بوكند بـيگلر كندیدیـر
ایـگيد خَيیلر كندیدیـر
داغـالر قـوراخ قـوراخدی
چاخ داشی چاخماق داشـی
سـایـاچــيـه پــای داشـی.
امــجـگـی قــورو ایـنــک
گــلـيـن سـایـانـی دئيـک
اللـّه بـيـر یاغــيش یئتيـر
بـال قــئيماقی بيز یئيـک
امـــجــگی قـورو ایـنـک
گـلـيـن ســایـانی دئيـک
اوت عــلـف سویا بـنـددی
چــای چيمن گؤیه بنـددی
گـؤی لــر بـولـوتا بـنـددی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 495 /
بــولـوت الر آی بـولوتـالر
اكـــيـن چــيـه اومـــودالر
دارینـی ســپـدیـم سپدیم
شــوخـوم الیيب یئر اكدیم
گـؤی گــؤزو قورو باخـيـر
شَــنَـه سـیـنـهیـه چکدیم
امــجـکگی قــوروایـنـک
گــلــيــن سـایانی دئيـک
سـایـا یـاخـشـی سـایـادی
اونــون ایـشـی پــایــادی
قــارا بـولــوت چـاقّـاشــا
اوشــاقــالر آی اویــنـاشا
گــل سـنـی ســویندیرك
اونــدا سـنـی دیـنـدیـرك
سایا سایا نه ایستر
الــلّــه دان یـاغيش ایستـهر
پای وئره نين الينده
آل قـيـرميز ناریش ایستـهر
پــای وئــرمــهیـن قبرینـی
چوخ یوخ ،بير قاریش ایستهر.
داغالر قوراخ قوراخ دی
تـيـکـان توراخ توراخدی
تيـکان نـهیـه كـاریمدی
مـــنــه الزم اوراخ دی
چاخ داشی چاخماق داشـی
/ 496فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
هـانـی گــویـون یـولداشی
یــانـدی داغـالریـن بـاشی
اللّـه بـيـر یـاغـيش گوندر
آال داغــــيــن بــــولــودو
اكــيــن چــی نـين اومودو
الـلّـه بــيـر یــاغـيش یئتير
آرپــا بـــوغــدا قـــورودو
چاخ داشی چاخماق داشی
ســایـا چـيـه پـای داشـی
اولـدیــقيندان پای وئـرهن
عـــلی اولــسون یولـداشی
وار اوالن الــيـن قـيـسـان
یـاستـيـقی ميسمار داشی
وئـــرهن ال آلـــلّــه اَلـی
الـلـره یـــاریــم عـــلـی
ایـسـته دیقی یاغيـشدی.
چـای الر آخين شـاقا شـاق
نــهـره چــاالق القـــا الق
كــره قـئيماق سيزیـن كی
آیــرانـا بــيـزده قـونـــاق.
امـــجــگی قـورو ایـنـک
گــلـيـن ســایـانی دئيـک
سـایـا ائــلـيـن یـولـداشی
پـيس گـونـلرین قـارداشی
آی الـلّـه یـاغيش گؤنـدهر
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 497 /
گـؤیرتـسـين داغی داشی
سـایـاچـی پـایـا بــاغـلـی
پــای وئــرهن یــایـا باغلی
یــای حــاصيلی سو ایستر
حاصـيــل الر چایا باغـلی.
سـوگلـسـيـن داشـا داشــا
چــایــالردان آشــا آشـــا
مـوشــتـولوقون من وئـریم
یـانـقـيـن یــادا یــولداشـا
گــؤی اوزونـده بـاش باشـا
قــارا بــولــوت چـاقّـاشــا
یـاغــا یــاغــيـشيـن دوزی
اوشــاقــالر آی اویــنــاشا.
امــجـگی قــورو اینـک
گـل سنـی سـویندیرك
اونــدا سنی دینـدیـرك
ســـایــا ســایـا نـه ایـستر
الــلّــه دان یـاغيش ایستـر
پـــای وئــرهنـيـن الـيـنـده
آل -قـيـرميز ناریش ایستـر
پــای وئــرمــه یـن قبرینـی
چوخ یوخ ،بير قاریش ایستـر.
/ 498فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
یاغیش كسمه سایاسی ( سایاي بند آمدن باران)
این سایا نيز توسط سایاچی و یا اهالی روستا و كشاورزان در موقعی خوانده مــیشــود كــه
باران بيش از حد باریده و موجب خرابی محصول و جاری شدن سيل گردد .برای خوانــدن ایــن
سایا معموالً به روی تپهها و یا بامها و جاهای بلند میروند.
یاغيش كسمه سایاسی ،به شرح ذیل خوانده میشود.
گـتـيـر گتـير های گتـيـر!
قــيـزیل قــایـا دیـبـيـنـدن
بـيـر قـير ميزی گـون گتيـر
بـيـر قـير ميزی گـون گتيـر
كـچـل قـيـزی قـوی ائـوده
ساچـلـی قـيـز گتيـر گتيـر!
گـتـير گــتيـر های گتـيـر!
گــون گـدیب سو ایچماقـا
آل دونــون دگــيـشـمـاقــا
دومـانــالر قـاچـين قاچيـن
گـونـشـيـن یـولون آچيــن
تــوتـوب سـنـی آســـارالر
بـویـنـووا دامـغـا بـاسـارالر
قـــارا تــویـوق قـــانـاتــی
كـيم ووردی كيم سانادی؟
ایـــت بــالــدیـزیم داالدی
داالدی قــانـــالر آخـــدی
گــلـين یارا مایاغ یـاخـدی
گــلـيـن یارا مایاغ یـاخـدی
بــير یــاغ وئـریـن یاغليـاق
دسـتمـال وئـریـن بـاغليـاق
وئــره نـيـن اوغـلو اولسـون
اركـکـلـی تـوخلو اولـسـون
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 499 /
بـوغـداسی چوخلو اولسـون
وئرمـه یينن قـيزی اولسـون
اوز -گــؤزو پـوخـلو اولسـون
آروادی قــوخـلـو اولـسـون.
بـيرجه گؤزی كـوراولسـون
قاپـيسـيـندان آخان سـيـل
آزارلــــی آزار اولــســون.
سایاهاي مجالس
مضمون این سایاها از هر نوع میتواند باشد :روباه ـ دام ـ كوسه ـ (آدم بی ریــش) ـ بيــوه زن
ـ آدم خسيس ـ بهار ـ زمستان ـ دختران قاليباف ـ متنهای ادبی باســتانی ـ تــاریخ باســتانی و
بومی...
نام دیگر سایاهای مجلس قوشماجاست .بيشتر این سایاها را كودكان میخوانند .اما این بــدان
معنا نيست كه مفهوم آنها كودكان است ،بلکــه همگــی شــامل مفــاهيم عميــق و انســانی و گــاه
عرفانی است .اما چه حکمتی دارد كه از این سایاها را كودكان خواندهاند .نمیتــوان حدســی زد.
چرا كه گاه این سایاها بر اساس اسطورههای تاریخی است و نباید كه با حــدس و گمــان آنهــا را
تعبير و تفسيرنمود .تعداد ابيات این سایاها از شــش الــی شصــت مــیتوانــد باشــد .در برخــی از
مناطق تعييراتی در آنها دیده میشود .اما وزن آنها كماكان سایایی است .خوانندگان این ســایاها
طلب مزد و « پای» نمیكنند بلکه در مجالس ودر بازیهای دسته جمعی خوانده میشود گــاه در
شبهای زمستان و در قهوه خانههای روستا سایاچی این سایاها را میخواند و اطرافيــان بـه ميــل
خود به وی هدایا و مزدی میدهند.
چند نوع از این سایاها در ذیل آورده میشود:
بیبیم گئتير بير جوت قوچ
بــيـری جـيران بيری بـوز
مـيـندیم بـوزون بـویـنـونا
ســوردوم خــالخال یولـونا
خـالــخال یولو داشـلی دی
/ 500فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
كــسّـک آتــيــن اوزونـــه
اوكــيــم دی كسّک آتـان
كــسّکـی آتــماســيـنـالر
الــيـمی پيچاق كسيـب دی
دســتــه پيچاق كسيب دی
یــاغ گــتــيـرین یـاغليـاق
دسـتـمـال وئـریـن بـاغلياق
دسـتـمـال قــالـيـب یولوندا
بـــابــام مـکـه یــولــونــدا
مــکه یــولــو بــوز لــودی
دورهســی یــارپــوزلودی
او یــارپيـزدان دریـيـدیم
گــردنــيـمـه سـریـيدیم
دورآیــدیــم اویـنـایيدیم
اویـنـامــاقـين وقتی دگيل
قـيزیل گولون تختی دگيل
قــــيـزیـل گـــولـو دَرَهلـر
مــخــمــل اوسـتـه سَرُهلر
قــــيـزالر اونـــو اكــرلـر
مــثــقــال ایـلـه چکرلـر.
بیبيلی قوچ های بیبيلی قـوچ
بیبیم گتير بير جوت قـوچ
قــرآنــين در سين اوخـور.
بــيـری جـيران بيری بـوز
مـينـدیـم بـوزون بـویـنونا
ســوردوم خــالخال یولـونا
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 501 /
خــالــخال یولو داشـلیدی
كـسّـک آتــيــن اوزونـــه
اوكــيــم دی كسّک آتـان
كــسّکـی آتـمـاســيـنـالر
قــایــادا یـاتـمـاسـيـنـالر
قـایـادا بـيـرجـه قـوش وار
بــویـنـوندا یوز ناققيش وار
یوز قاققيش بير قوش ایـدی
قـایــادا قــونــموش ایـدی
شـاه اوغلو گؤرموش ایـدی
اوخ ایــلـه وورمــوشـــيدی
اوخ مـنــدن هــزار بـئــزار
كــتــان كــویـنکلـر یازار
گــل اوخــو بـيـزیم دیـلی
بــيـزیــم دیـل اورمودیـلی
اورمــودان گـلــن آتــالر
آرپـانـی یــيـه ر چــاتـالر
آرپـــانـيـن گؤیون یـئدیم
شــاهيـمـا شيروان دئـدیم
شــاهيـم شيروان ایـچينده
. قاوالی چاال چاال گئتدیم باغا
بـاغداكی قـيزالریـنان اویـنامـاقـا
ال آتدیم بؤیـوك قيزین ممهسينـه
باال قيز گئتدی دئدی ننـهسينه
نــنهسـی بير داش آتـدی
دگدی قـابـيـــرقــامـــا
قــابــيـرقــامی توتا تـوتا
گــــئــتـدیــم خــانـــا
/ 502فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
خـــــــــان دئــــــدی:
آی قـــاشـــی قـــــــارا
گـــــــؤزو قــــــــــارا
نـه دوشـموسن بو چؤللـره
وئــرهم ســنـی ایگيت لره
بــاغــالتــدیـرام سؤیوتلره
یــوگـوتدورم آق ایتلره
امــــــر ایـــــــلــهدی:
اوزون اوزون اوزاتــدیـالر
حُـــکُـــم گــــــلــدی:
« آران دا»یـه اَنـيـنجَــه
قــوجـــا بــاشی كسدیلر
قـيــنــدیرقادان آسدیالر
قــينـدیـرقــا قـليج یاغی
ایـچينده قوردوقوش یـاغی
قـوردقوش یاغی درمانـدی
جــانـيـم سـنـه قـرباندی.
جان نهدی یولداش نـهدی
یولداش جاندان ایـنجهدی
باجادان باخدیم ایشيق ایدی
چنگه سی دولو عاشيق ایـدی
بير كيشی منيم دوستوم ایدی
گـئـتـدی بـازارا گـلمهدی
یــایلـيـغـيـمی وئـرمهدی
یایلـيـغـيـمـين اوجـو َقرَه
گـؤنـدردیــم پــيـغـمبره
پــيــغـمـبـردن گـلينجه
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 503 /
ووردوم صـاندیق آچيلـدی
لعل مــرجان سـئـچيلـدی
مــرجـانالر مـيـلی مـيلـی
گل اوخــو بـيـزیم دیـلـی
جــان دئـدی جانان گلـدی
یـادیــمـا شـامـان گـلــدی
شــامــان آتــاالر ســـؤزی
. آتـــام آتــــاالر ســــؤزی.
سينيق قول آی سينيق قول
سـویـا گـئـدهر سـينيق قول
سـودان گـلـر سيـنـيق قول
ائـو ایــشين چوخ گورنده،
سـالّالم قـاالر سينيق قـول
ایپ آتــمـاقــا گــئـدنـده
اوت درمـاقـا گــــئـدنـده
ســـو چـکمـاقـا گـئـدنده
اشعار كودكانه
بخشی از ادبيات شفاهی مربوط به اشعار و مواد فولکلوریکی میگردد كه از آن كودكان به شمار
میآید .بیتردید ادبيات كودكان را نه خود كودكان ،بلکه بزرگان و بویژه مادران برای تربيت و
پرورش روح و ذهن كودكان خود میآفرینند ،اما این بخش از ادبيات به عنوان ادبيات كودك
محسوب میشود .جالب است بدانيم كه بخش عضيمی از ادبيات شفاهی آذربایجان منحصر به
اینگونه ادبيات گشته است .رد پای كودكان را در تاپماجاها ،متلها ،قوشماها ،اشعار بیشماری
از ادبيات شفاهی میتوان دید كه در اینجا به نمونههای زیبایی از آن برمیخوریم.
با این اشعار سادهای كه در ذیل میآید ،اعداد را برای كودكان یاد میدهند .البته برای كودكانی
كه مجبور به یاد گرفتن زبان فارسی هستند با زبان سادهای میآموزند :
بيــر ایـکـی -بـيـزیـم كی
/ 504فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
اوچ دؤرد -قــاپــونـی اؤرت
بــئــش آلتی -سماور آلتی
یــئـدی ســگـيز -فـرنگيز
دوقــــــــــــــوز – اون،
قـــــيـر مــــــيـزی دون
اون بــــيـــر اون ایــکـی،
ارمــــــــنــی بــــوركی.
***
اوّل لــــر تـــنــبــل لـــر
ســود وئــرمــه ســن اُوْلَرلَر
دوّم لـــــری دؤیـــــورلــر
ســوّم لــری ســـؤیــورلــر
چــهــارم لــری چـارتـارالر
پــنــجــم لــری پـنـجهرلر
شـــشم لــر شــــيــشرلـر
خــــانـــم ســـاواشـــسـا
یئرلرینه ایـــشـــهرلـــــر.
***
یــک ،یــــکــّه دانـيـشـما
دو ،دونـــبـــاالق آشــمــا
سـه ،ســفيـه دانــيــشـمـا
چـــهــار ،چـادراوی آشمـا
پــنــج ،پـنـجـرهدن باخما
شــيـش ،شـيشمه سن الّله!
هــفـت ،هـــفده بيـجارسان
هــشت ،هـشده بــيجارسان
نُــه ،نـوغــول ســاتـانـسان
ده ،دخـــيــل سـاتــانـسان.
***
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 505 /
با الجا قيزیم دورچای قوی
ائـومـيزی سوپور نهار قوی
مـنـيـم آدیـم حــلمـهدی
مــراغــا دان گــلـمـهدی
مــراغــا آلـمـا بــاغـــی
مــــراغـا دا بـــابــام وار
تـــوپ سـاققالی آقام وار.
اَل اَله دویـــــمــه ده لـــه
گــلـيـن گــئداق بابام گيله
بـابـام مــنـه بــاشـماق آال
بـــــيـر تــــای مــــنــه
بــــيــر تـــای ســــنــه
***
الــيـمی پيچاق كسيـب دی
دســتــه پيچاق كسيب دی
یــاغ گـتـيـيـرین یـاغليـاق
دسـتـمال وئـریـن بـاغلياق
دستـمال قــالـيـب یولوندا
بــابـام مـکـه یــولــونــدا
مـکه یــولـو بــوز لــودی
دورهســی یــارپــوزلودی
اویــار پـيـزدان دریـيـدیم
گــردنـيـمـه ســریيـدیم
دور آیدیــم اویـنـایيدیم
اوینـامــاقـين وقتی دگيل
قـيزیل گولون تختی دگيل
قــــيـزیـل گـولـودَرَهلــر
مــخــمل اوســتـه سَرُهلر
/ 506فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قــــيـزالر اونـــو اكـرلـر
مــثــقــال ایـله چکرلر.
گــــئــتـدیــم خــــانـــا
هـــاواالنــدیــم اوچمـاقــا
حـــق قــاپـوسـين آچماقا
قـــانــادالریــم اوزولــدی
ائــل اوبـــایــا دوزولــدی
حــــيـوانــيـن آغا جالری
بـــارگــتـــيرمز باشالری
ووردوم بــاشــی اوزولـدی
ائـــل اوبــایــا دوزولــدی
ائــل یــایــالقــا گلينجه
بــوغــداالری دهریـنجَـه
بــيزیــم دیل اورمو دیلی
اوروم دان گــلـن آتــالر
آرپــا تــاپـــمـاز گــول
آتـــلی گـلـر قيز ایستهر
قـيـز دئير باغریم چـاتالر.
آی تشــتی تـشتی تـشتی
ووردی گـيالنی گـئـچدی
ایـکی خـوروز ساواشــدی
بـيـری قانــا بـوالشـــدی
قـان آخـدی چایا دوشـدی
چایدان بيلدیرچين اوشـدی
بـيلـدیـرچـين بللی بـلـلی
گـل اوخــو بـيـزیم دیـلی
بــيـزیـم دیـل اورمودیـلی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 507 /
اورمــو بــوردان اوزاق دی
دریـا اونـــدان قـاباق دی
اورمــودان آتــلـی گــلـر
آتــلـيالر چــاتـلی گـلـر
آتالر یييه ر آرپانی
یـئمره سـه چيـخار جانی
تــانـباران دینقر دینقر دینقر
كبریتی وئردیم خمير آلدیم
تــانبـاران دینقر دینقر دینقر
خميری وئردیم چورهك آلـدیم
تـــانباران دینقر دینقر دینقر
چوركی یئدیم قوّت آلدیم
تــانـباران دینقر دینقر دینقر
زری زوبـــــــيــــــــــدا
ایــــکـيــسـی بـيـر بـویـدا
زری ســــــاواشـــــــــدی
زوبـــــيــدا قـــــاشــــدی
گــــویــه ایــب آتــــــدی
دیـــــــــواردان آشـــــدی
بـــاشــمــاقــی دوشــــدی
زیـــــغــا بــــــلـه شـــدی
بـــيــر ســــيــلّـــه ووردی
گـــــؤزو بـــــــرشـــــدی
آیــــــــــاقـــی دگـــــدی
بـــــــــارداقـــی آشــــدی
شــــوربــا جـــــاالنــــدی
زوبـــــيـــدا یــــــانــــدی
/ 508فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
نــــــئيــــلــهیــــهك؟
ساقـقـيـز آالق چـئينيهك
آجـانالرا وئـرمــهیـهك
آجـان مـنـيـم دایـيـمدی
آروادی زن دایـــيـــمدی
اوغــلــو منـيــم آداخليم
قــيـزی مــنيـم تایيمدی.
پـيـشـيـکلـر پـيـشـيکلر
سيزی قرسين تانری پيشيکلر
بـــــيـریـــسـی ده اوســـار
دالــــيــســيــنـا قـــــوزار
وئـــــریــــر ســــــالمــی
دالـــيـــسـيـنـا قــــــوزار
بــيـــریــسی یــان بـاجادان
وئــــــریــــر ســـــالمــی
بـــيــر یــسی قورخودوری
یـــــازیــق خـــــاالمــــی
پــيــشـيـکلـر پـيـشيکلر
ســــاری پــــيـشـيـکلـــر
سيزی قيزسين تازی پيشيکلر
آغــاج دیـبـيـنـده چـالير الر آلمانی
آلــمــانــيـن سسی اویادیر فاطمانی
فـاطـمه سن اللّه دور گئـداق بـاغچایا
آتـيـالق دوشاق باغچا داكی طاقچایا
آغــاج دیـبينده چـالـيـر الر حـيـوانی
حــيــوانــيـن سسی اویــادیـر لـيالنی
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 509 /
ليـال سن اللّه دور گئـداق بـاغـچـایا
آتيالق دوشماق باغچاداكی طـاقچایا
آغـاج دیـبـيـنـده چـالـير الر آلچانی
آلــچـانـين سسی اویـادیـر خـجّهنی
خـجّـه سن اللّه دور گـئداق بـاغچایا
آتيالق دوشماق باغچاداكی طاقچایه.
كـئــچــل كـئـچــل بــامـيـه
گـئـتـدی حـکيـم خانيـه
حــکــيـم خـانا باغـلیدی
كـئـچـلـين باشی یاغـلیدی
كــئچـل دئيـر وای بـاشـيم
قـــازانــدا قــایــنـار آشـيم
آشــيـمی ایـچه ن اوالیدی
بــاشــيما سيچان اوالیدی.
ایـنــه ایـــنـه ایـنــهدی
اوجـــو دویـمـه دویمهدی
بَــربَـریـنجـی بَرین گئدیر
شـاهـماجی شـاطير گئدیر
مــيــنــدیـم ائـــشـشـگـه
ســـاغ قــيــچــی سـيـندی
مــــيــنــدیــم قــــاطــرا
ســــول قـــيــچـی سيندی
مــــيـنـدیـــم مـــاشــيــنــا
بـــنــزیــن قـــورتــولــدی
گــــــئــتــدیــم نـــــهـارا
/ 510فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گــئــتــدیــم ائــومـــيـــزه
دیـــــوار یـــيـخــيــلــدی
قــــــالــــدیــم آلــتـيـنـدا
یـــقــه م قــــورتـــولــدی.
عــم اوغــــلـی! بــــعـلـی!
بــيــزیم تویوق سيزدهدی؟
بــــــــــــــــعــــلـــی!
كيش ایله گلسين! گلميـری
ووُر قـــيـچـی سـيـنـسـيـن!
ســـــــيـــنـــمـــيــــری
ســال تَــنــدیــره! یانميـری
قَــمــچــی نـی گــئـتـيــر!
بـــاشــمــاقــی دوشــــدی
زیــــغــا بــــــلـه شـــدی
بـــيــر ســــيــلّـــه ووردی
گـــــوزو بـــــــرشـــــدی
آیــــــــــاقـــی دگـــــدی
بـــــــــارداقـــی آشــــدی
شــــوربــا جـــــاالنــــدی
زوبـــــيـــدا یــــــانــــدی
ایــــشـــشــک آنـــقـيـرما
زری اویـــــــــــــانـــدی.
سیناماالر
«سيناماالر» یا «كلثوم ننه سؤزلری» اعتقادات مردمی است كه بيشتر بــه خرافــه و موهومــات
می ماند و در طول ساليان دراز دهان به دهان گشته و تا امروز باقی مانده اســت .برخــی از ایــن
اعتقادات و سيناماها امروز هم در بين مردم وجود دارد مثالً وقتی كسی عطســه مــیكنــد مــی-
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 511 /
گویند باید صبر كند و ورد بخواند و گرنه ممکن است حادثهی بـدی اتفــاق بيفتــد .اگــر دو بــار
عطسه كرد نه تنها صبر كردن الزم نيست بلکه باید شتاب هم به خرج دهد .همانگونه كــه مــی-
بينيم این عقيده در بين مردم هنوزهم وجود دارد و معتقدان زیادی دارد .ایــن اعتقــادات بســيار
گسترده است و در هر حال در رفتار و كردار انسانها تأثير خود را گذاشته است.
برخی از محققان این ساحه ،در پی یافتن دالیلی برای چنين اعتقاداتی هستند و معتقدند هر
چند كه این سيناماها در نگاه اول افکاری سبک و دور از عقل بنظر میآیند اما وقتی عميــق تــر
به مسئله نگاه كنيم و زمينههای اجتماعی آنرا در نظر آوریم به این باور خواهيم رسيد كه مفيــد
بوده اند اما شاید امروز این زمينههای اجتماعی دیگر رفع شده باشد و به همين خاطر به صورت
خرافه به نظر آید .مثالً میگویند وقتی نان سنگک میخری مواظــب بــاش كــه همــراه ســنگگ،
سنگ به خانه نياوری و از سنگ تنور بدان نچسبيده باشد وگرنه فردی از خانواده فوت میكنــد.
مشخص است كه این نظر ،خرافهای بيش نيست اما چه بسا زمينهی اجتمــاعی داشــته اســت .از
جمله معتقدند كه قبالً شنهای تنور نان پزی را از رودخانــه و بــا هــزار زحمــت بــه نــانوایی مــی
آوردند اگر با هر سنگکی چند شن كم شود نانوا را با مشــکل مواجــه خواهــد كــرد پــس چنــين
سخنی گفته شده است تا رعایت حال شود.
میگویند كسی كه ناخن بلند دارد فرزند شيطان است .مسلماً این سخن برای كودكان گفتــه
شده است تا توجه كنند و زیر ناخنشان ميکروب جمع نگردد .بــاز گفتــه مــیشــود «شــبها زیــر
درخت نخواب چون اجنهها به سراغت میآیند» بعيد نيست كــه مــردم و پيشــينيان بــه تجربــه
دریافته بودند كه برای دستگاه تنفس خوب نيست و امروز پی بردهایم كه درختان شــب هنگــام
گاز كربنيک توليد می كنند .بنابراین این اعتقادات كه تحت عنوان ســيناما وجــود دارنــد گــاهی
معانی حکيمانه و منطقی داشته باشند .در هر صورت توجه و تالش برای پــی بــردن بــه منطــق
چنين اعتقاداتی میتواند در شناخت پدران و اجدادمان ،ما را یاری كند .بنابراین با نگاهی كوتــاه
تعدادی از سيناماها را آورده و بررسی دقيق و علمی آنرا به صاحبان اندیشه وا میگذاریم.
) 1اتی آجی آدامی ميغ ميغا سانجماز
) 2اجنه دميردن قورخار.
) 3احسان یئمکلرین قابينی یومازالر.
) 4احسان یئمه یی حرام ائيله مه ،پيس اوالر.
) 5احسان قابی سينسا ،پيس اوالر.
) 6اسنه ینده بيری نين اوزونه باخما.
) 7ال اوستده خال ،الی آچيقليق نشانهسیدیر.
/ 512فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
) 8اللریوی بارماقالما ،غم گتيره ر.
) 9اؤز گه نين پایين یئمه ،یوخسا دیلينده پای چيخار.
) 10اوتانانين اوغلو اولماز.
) 11اوزه ر ریگی ساالندا آالوالسا ،بللی اوالر كی بد نظر وار.
) 12اوشاق یوخودا گولنده ،ملک لر اونو دانيشدیریرالر.
) 13اوشاق یوخودا آغالسا ،شيطان اونو آلدادیر.
) 14اووجون قاشينسا ،اليوه پول گلهجکدیر.
) 15ائوی ایکی آدام سوپورسه ،پيس اوالر.
) 16ایگنه نی بوقجایا سانج ،شيطان (اجنه) اونو آچماسين.
) 17آتين نالی بركت گتيره ر ،ائوینده ساخال.
) 18آچاری سسلندیرمه ،ائوده داعوا دوشر.
) 19آغالیان دلی ،تئز ساهاالر.
) 20باتيق قاشيق یئره دوشسه ،قوناق گله جک.
) 21باشماقالرین اوست ـ اوسته دوشرسه ،دالينجا غيبت ائدیرلر.
) 22بورج وئره نده ساغ الين ایله وئر،
) 23توت آغاجين كسمه ،ائل مالیدیر (توت آغاجی سيّد اوالر ،كسمزلر)
) 24توكونو یاندیرما ،باشين آغریيار.
) 25جمعهلر دیرناق توتان وارلی اوالر.
) 26دیرناغيوی بير ـ بيرینه چالما ،داعوا دوشر.
) 27دیزلریوی قوجاقالما ،غم گتيرهر.
) 28سيغير چينی قفسه سالما ،پيس اوالر.
) 29سينان قاب درد ـ بالنی آپارار.
) 30سو جاالنسا ،آیدینليق دیر.
) 31سؤیود آغاجی اكمک ،دوشر ـ دوشمهزی وار.
) 32قاریاغاندا گون چيخسا قورد باالالر.
) 33یاغيش یاغاندا گون چيخسا ،اینک باالالر.
) 34قارنين سهعيرسه ،قونشون آجدیر.
) 35قوناغين باشماغينا دوز تؤك ،تئز گئدهر.
) 36گلين اویناسا ،اوجوزلوق اوالر.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 513 /
) 37گئجه پيچاق چکمه ،دمير اوزانار.
) 38گيردكان آغاجی آلتيندا یاتما.
) 39مسافرین داليسيجا سو سپ ،سالمت قایيدار.
آلقیشالر
ـ آغ گونه چيخاسان.
ـ آلاله اورهیيوه گؤره وئرسين.
ـ آلاله قولووا قودرت ،سوفرهوه بركت وئرسين.
ـ آناوین سودو ،آتاوین چؤرهیی سنه حالل اولسون.
ـ آیدینليغا چيخاسان.
ـ نامرده محتاج اولمایاسان.
قارقیشالر
ـ كور اوالسان! ـ آدین باتسين
ـ الل اوالسان! ـ آليشيب یا ناسان.
-راحات گون گؤرمييه سن ـ آنان مهلر قالسين.
ـ سئل آپارسين سنی. ـ آرخان یئره گلسين.
ـ تيفاغين داغيلسين. ـ باباليم بوینونا.
ـ اورهیینين باشی یانسين ـ بيلدیگين درده دوشهسن.
ـ جان وئرنده سو وئره نين اولماسين .ـ اوزون قارا اولسون
ـ وطن اوزونه حسرت قاالسان ـ چوالق اوالسان.
ـ چؤرهك آتلی اولسون ،سن پيادا .ـ وورغون وورسون سنی.
-یامان درده دوشهسن! ـ دیلين قوروسون.
ـ یئتيم قاالسان! ـ ائوین یيخيلسين.
ـ ذليل اوالسان! ـ الين قوروسون
ـ كول باشينا! ـ فریادین عرشه دایانسين.
-آرزین گؤزونده قالسين! ـ گئده رگلمز یوال گئده سن.
ـ اوجا غين سؤسون! ـ گؤزونه اوخ باتسين.
ـ پيس درده دوشهسن! ـ گونون قارا اولسون.
/ 514فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ـ اومودون كسيلسين! ـ قارا یئره گيرهسن.
-یئدیغين بورنوننان گلسّين! ـ ایگيد اؤلهسن!
اشعار كودكان
یکی دیگر از مواد فولکلوریک اشعاری است كه برای كودكان میخوانند تا كودكان آنها را
یاد گرفته و زودتر زبان بازكنند ودر جمع قادر به سخنگویی شوند .این شعرها اصوالً ساده،
آهنگدار و دارای مفاهيم سادهجای هستند اما در عين حال دارای منطقی قوی میباشند كه
كودك در طول این شعر با علت و معلولهایی آشنا میشوند و دالیل منطقی حوادث و موضوعات
را یاد میگيرد .برای مثال به دو شعر ازاین گونه توجه كنيد:
قاری چيخدی بوز اوسته
یيخيلدی (یانی) اوسته
دئدی :سن نه ظاليمسان آی بوز؟
بوز دئدی من ظاليم اولسایدیم گون منی اریتمز ایدی
دئدی :گون سن نه ظاليمسان؟
بولوت دئدی من ظاليم اولسایدیم یاغيش مندن یاغمازدی
دئدی :یاغيش سن نه ظاليمسان؟
یاغيش دئدی من ظاليم اولسایدیم اوت مندهن بيتمز ایدی
دئدی :اوت سن نه ظاليمسان؟
اوت دئدی من ظاليم اولسایدیم قویون منيم باشيمی قيرتمازایدی.
دئدی :قویون سن نه ظاليمسان؟
قویون دئدی من ظاليم اولسایدیم قصّاب منی اؤلدورمز ایدی
دئدی :قصاب سن نه ظاليمسان؟
قصاب دئدی من ظاليم اولسایدیم قَری (قاری) ننهنين ایتی منيم كلّه ـ پاچامی گؤتوروب
قاچمازایدی
دئدی :ایت سن نه ظاليمسان؟
قری دئدی من ظاليم اولسایدیم سيچان منيم توربا ـ داغار جيغيمی د لمزیدی
دئدی :سيچان سن نه ظاليمسان؟
سيچان دئدی من ظاليم اولسایدیم ،پيشيک منی یئمز ایدی
دئدی :پيشيک سن نه ظاليمسان؟
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 515 /
پيشيک دئدی :ظاليمام بابا ظاليمام .یوك اوستویایالغيمدی .كورسو اوستو قيشالغيمدی.
سامانليق اویناغيمدی.
***
اوشـودم هـای اوشـودوم
داغدان آرميد داشـيـدیـم
آرمـــيدیـمـی آلــدیـالر
مــنه ظــولوم سـالـدیـالر
مــن ظـولومـدان بئـزارام
دَریــن قـــویــو قــازارام
درین قویو بئش گئچی
هــانی اونــون ائـركــگــی
ائر كگ قــازاندا قــئينه ر
قــنبر بــوجـاخدا اویــنار
قـــنبر گــــئدیب اودونـا
قـــارغی بــــاتيب بودونا
اه یـــيلدیم چـيخارتماغـا
بير ده نه گوموش تاپدیـم
گــوموشو ســاتدیم تـاتا
تــات مــنه داری وئردی
داریــنی ســپدیم قـــوشا
قــوش منه قانات وئـردی
قـــاناتالندیم اوشــماغــا
حــق قـــاپيسين آشـماغا
حــق قــاپيسی كليـد دی
كـــليد دَوه بــــویــنوندا
دَوه گـــــيالن یـــولوندا
گـــيالن یــولو سر به سر
ایـــچينده مــيمون گزه ر
مـــــيمونون بــــاالالری
/ 516فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
مــنی گؤرجک آغالدی
تــــومـانينا قـــــيـغـالدی
قاخیشالر
قاخيش عبارتست از نوعی قار قيش كه به صورت سؤالی مطرح می شــود ،بجــای آنکــه اورا
نفرین كند كه :كور شوی! می گوید :كوری؟
قاخيشهای متداول عبارتند از:
گؤزون گؤرمور؟
اوتانيب اریمير سن؟ـ اوتانيب اریمير.
اردمين تؤكولسون!
دیلی یوخدور دانيشا.
دیلينی پيشيک آپاریب.
جانی چيخير ایشلهمهیه.
آلاله عقيل پایالیاندا بيلميرم بو هاردا قالميشدی.
هوشون باشيندا دئييل.
آندالر
ـ آالها آنداولسون!
ـ باالم جانی!
ـ جانيم اوچون!
ـ جدّیم حققی!
ـ دوزـ چؤرهك حققی!
ـ قورآن حققی!
ـ قورآنا آنداولسون!
ـ ایشيق حققی!
ـ سن اؤل!
ـ آنامين روحونا آنداولسون
ـ یاالن دئسم دیليم قوروسون.
ـ عزیز جانينا آند اولسون.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 517 /
ـ من اؤلوم!
ـ ساباحا ساغ چيخمایام!
نازالماالر
بـاالما قـوربـان ایـنــک لـــر عزیـزیـم یــاراســيـنــا
بـاالم هـاچـان ایـمـک لــر؟ قاشـالریـن قــاراسـيـنـــا
بـاالما قــوربـان ایـالنــــالر قوی آنان قــوربان اولـسـون
بـاالم هـا چان دیل آنــالر؟ اورهیيــن یـــاراســيــنـــا
قــــاالالر آی قــــــاالالر
قـاالدان یـــول ســـاالالر
آنـا بـــاالســين وئــرمــز
بـــلـکـه گــوجـلــه آالالر
سود دیبی ،قایماق دیبــی
قـوربـانين اولــسون بی بی
سـود یاال ،قـایـمــاق یــاال
قـوربانـيـن اولـسـون خــاال
الي – اليالر
الی الی دئـــدیم یـاتاسـان
قــيزیـل گـولـه بــاتـاســان
قــيز یـل گولون ایـچـيـنـده
شــيرین یــوخـو تـاپـاسـان.
الیالیـينام گـول بـــاالم
تئـللـری سونـبول بـاالم
كپـهنـکدن ،سـرچــهدن
یـوخوسو یـو نـگول بـاالم.
/ 518فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
الی الی بئشيگـيـم الی الی
ائویم ائـشـيــگـيـم الی الی
سن گئت شيرین یـوخـویــا
چکيم كئشيگـيـن الی الی.
الی الیـيـنــام اؤز بــــاالم
الی الی بـاالم گـول بــاالم
قــاشی قـارا گـــؤز بـــاالم
دیلين بالـدان شـيـرین دیـر
دود اغـيــندا ســوز بـــاالم.
الی الی دیـلـيـن دوز بـاالم
مـن سـنـه قــوربــان بــاالم
دیـل آج گـيـنن تـئـز بـاالم
قـان ائـيلـهمـه كـؤنـلـومــو
مـن اؤتــوروم سن دانـيــش
گل مـنـه بـيـر گـول بــاالم.
شيرین ـ شيرین سـتؤز باالم.
الی الی دئـدیم بـویـونـجـا
داغ بـــاشـيـنـدا قـــاالم وار
بـاش یـاسدیغـا قــویــونـجـا
اوره یـــيــمــده یــــارام وار
یـات سن گـول یــاتـاغـيـن
خـــالقيـن دؤولــتـی ـ واری
باخيـم سـنـه دویـــو نــجـا.
مــنيـم ده بــيـر بتــاالم وار.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 519 /
الی الی دئــدیـم آغـــالمـا
الی الی دئــدیـم اوجــادان
اورهیــمـــی داغــــالمـــا
سسيم گلـمـيـر بـــاجـادان
بـؤیو بيـر قــوچ ایـگـيـداول
تــا نری سنی ساخـالسيـن
مــنـه اوميــد بـــاغــالمــا.
چـچکدن ،قـيـز یـلـجــادان.
داغـــالریـــن الالسـيـنـا
الی الی دئدیم گونـده مـن
گــؤزلــریـن قـاراسـيــنـا
كؤلگه ده سن ،گـونـده من
آنــاالر قـــوربـان اولـسـون
ایـلـده قـــوربـان بــير اوالر
اؤز كـؤرپـه بـــاالســـيــنـا.
ســنه قـوربان گــونـده مـن.
باال عـؤمرون چـوخ اولسون
گؤیلون ،گؤزون توخ اولسون
ســنـه الیــال چاغـيــریـم
دوشمن لـرین یـوخ اولسون.
تاپماجاالر
تاپماجایا چيستان نيز یکی دیگر از موضوعات ادبيــات شــفاهی اســت كــه جــای خاصــی دارد.
تاپماجایا بيلمه جه یا باغالما جهت گسترش و توسعهی فکر كودكان بسيار مناسب و مفيد است
و تفریح خوبی نيز به شمار میآید .تاپماجاجای خاصی در داستانها نيز دارد چرا كه در بســياری
از داستانها ،پادشاه دختر خود را به ازدواج كســی در مــیآورد كــه بتوانــد پاســخ تاپماجــای او را
بدهد .گاه عاشيقالر با اشعار تاپماجا گونههایی به مناظره مـیپردازنــد .امــا اصــل تاپماجــا بــرای
/ 520فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
تقویت هوش و فکر كودكان و نوجوانان است و در شبنشينیها و دور هم جمع شدنها اســتفاده
میكنند و از آنجائی كه بيــان تاپماجاهــا بــه شــعر اســت كودكــان خيلــی زود یــاد مــیگيرنــد.
تاپماجاهای آذربایجان بسيار فراوان ،روان و متنوعند و تمام علوم زمان را می توان از خالل آنهــا
آموخت و در حقيقت بسياری از علوم ساده كه برای كودكان مفيد و الزم است توسط تاپماجاهــا
بيان شده تا با یافتن جواب و شنيدن شعر آهنگی ،شادی و خوشحالی نصيب آنان گردد.
در ميان ملتهای مختلف محققانی بودهاند كه در این زمينه صاحب تخصص بــوده و تحقيقــات
ارزنده ای در این زمينه به انجام رســانده و یــا چيســتانها را گــرد آوری كــردهانــد .از ميــان ایــن
محققان باید نخست از عالم بزرگ روس سادو ونيگوف نام برد كه مجموعه چيستانهای روسی را
گرد آورده ودر سال 1959در مسکو به چاپ رساند .در ایران نيز وزارت فرهنــگ و هنـر تــالش
بیوقفهای به انجام رساند تا چيستانهای فارسی را گردآوری كند كه از آن ميــان صــادق هــدایت
در این ساحه زحمات زیادی متحمل شده و خــدمات ارزنــدهای ارائــه داده اســت و نبایــد صــمد
بهرنگــی و به ـروز دهقــانی فرامــوش گــردد كــه كتــاب «متلهــا و چيســتانها» را در اوج خفقــان
شاهنشاهی به چاپ رساندند .در این كتاب 341تاپماجای آذربایجان به همراه ترجمهی فارســی
گــردآوری و ارائــه گردیــده اســت .دكتــر ســالم جاویــد نيــز در كتــاب «نمونــههایی از فولکلــور
آذربایجان» بالغ بر 400تاپماجا گرد آورده است .البته بعد از انقــالب ،محققــان بــیشــماری در
آذربایجان ،تاپماجاهای تركی را جمع آوری ،بررسی و چاپ نمودند.
اصوالً در ماههای زمستان كه شبها طوالنی است مردم بعد از زحمت و تــالش روزانــه دور هــم
گرد میآمدند و به تفریح و بحـث مــیگذراندنــد .بـویژه در دهـات آذربایجــان كــه بــا برفهــای
سنگينی ،راه روستاها از شهرها مسدود میگردید دیگر سير و ســفری در كــار نبــود و در روســتا
ماندگار میشدند و در شبهای طوالنی با فرهنگ خاص خود ـ استفاده از ســاز و هنــر عاشــيقها،
بازیهای مختلف ،داستان گفتن و معما گفتن و غيره خود را سرگرم میكردند .معما یـا چيســتان
مجلس گرمكن بود و مایهی تفریح جمع میشد و بویژه برای كودكان وسيلهای جهــت تعلــيم و
تربيت به شمار میآمد.
بی تردید موضوع تاپماجاها رابطــه ی مســتقيم بــا حــوزه زنــدگی و فعاليــت مــردم دارد طــرز
معيشت ،وسایل زندگی ،امکانــات مــادی و معنــوی مــردم در ایــن تاپماجاهــا متبلــور اســت .بــه
تاپماجای زیر توجه كنيد:
اونه دی كی :اوجا دامدان آلچاق داما قار یاغار؟
توجه كودك معطوف خواهد شد به اینکه برف سفيد است و غير از بــرف چــه چيــزی ســفيد
است؟ بیشک میتوان آرد را نام برد و آنچه آرد را از بام باالیی به بام كوتاهتر میباراند میتوانــد
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 521 /
«الک» باشد .با این منطق ،كودك توانسته است با طرز كار الک آشنا شود وذهــنش فعــال شــده
بتواند با این مثال ،به توصيف الک بپردازد.
تاپماجاها انواع دیگری نيز دارند .این تاپماجاها در هنر عاشيقی به باغالشــما معــروف اســت و
نوع دیگری از آن «یاهالماالر» نام دارد .یاهالما نيز به نظر میرسد نوعی تاپماجــا اســت امــا اگــر
دقت شود در خود كالم ،جواب معما گفته میشود مثل:
دوه باالسی كؤششهك
بونو تاپمایان ائششک
كه معلوم است بچهی شتر را كوششک گویند .اینک به تعدادی از تاپماجاها توجه كنيد.
)1آغ آتيمی نالالدیم
كوردوستانا یولالدیم
(مکتوب)
)2اود دا یاغماز
(بوز) سودا بوغولماز
آغاجالرین اوزولی )3بير آغاجيم وار
اوتوز باتمان اوزومی ایلدن ایله گتيره ر
(اوروجلوق) قاراسين یئسن حالل آغين یئسن حرامدیر
اوردان چيخدی قالخانی )4بوردان ووردوم بالتانی
(گون) یئرین ـ گؤیون سلطانی آنام بير اوغالن دوغدی
)5بيزه بير قوناق گليب خيلی زماندیر
اوج یوز یاشی وار هنوز جواندیر
قيرخ سگگيز قيزی وار ماه تاباندیر
اون ایکی اوغلی وار اوچی عوامدیر (ایل ،هفته ،آی)
باشماغی نارینجی ایدی )6حاجيالر حاجی ایدی
(مارال بوینوزی) س بونه آغاجیدی سوآلماز یاپراق آچوب
(پول) بؤیوك ایش گؤره ر آلاله دگل )7دونيانی گزه ر آدام دگل
)8سویا دوشر ایسال نماز دامدان دوشر قير یلماز
/ 522فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
(قيریل) آت اوستونده سسلنمز یئره دوشر پاسالنماز
)9اوزون ـ اوزون قميشلر گئجه بيزه گلميشلر
(اریشته) خورد و خمير اولموشالر. اوققه دئير اویناميشالر
ایلمه خاتين دوپمهسی )10ایلمه ـ ایلمه ایلمه سی
(اوزهرریک) یئدی ایلين خستهسی هر كيم اونو تاپماسا
)11بيز ایدیک ،بيز لر ایدیک اوتوز ایکی قيزالریدیق
(اوتوز ایکی دیش) بير تاقچایا دوزو لردیک أزیلردیک ،اوزولردیک
(قاریشقا) )12باشينی كسرم قانی یوخ یومور تاسی نين سانی یوخ
جهد ائدهر گئجه گئدهر )13حاجيالر حاجا گئده ر
(نار) یوز اللی جوجه گئدهر بير یومورتا ایچينده
گئدین گؤرون نه گئدیر )14دیيرمانا دن گئدیر
(ایگده) چکيلمه ميش اون گئدیر تيکيلمه ميش چووالدا
(سيگله) )15ساری دی زعفران ده یيل یازیلی دی قورآن ده یيل
(كؤلگه) )16من گئدیرم ،اوگئدیر
(ایز) )17من گئدیرم ،اوقالير
)18گئجه ده گئده ر جمال بهی
گونوزده گئده ر جمال بهی
(چای) هئچ یورولماز جمال به ی
)19آخشام یاخدیم چوخودو
(اولدوزالر) سحر باخدیم یوخودو
)20خانيم اویاندی
جاما دایاندی
جام سيندی
(نار) قانا بویاندی
شـوســـهدن كـــئـــچــر بير قوشوم وار ،جانی یوخ
شـوسـهنی سـيـنـدیـرمـاز. قـانـادی وار ،قـانـی یــوخ
(ایشيق) اوچــــار اوزاق یئرلـــره
ائـله چـوخدور سانی یوخ( .طياره ـ اوچاق)
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 523 /
ایــــکی قــــــــارداش وار
اؤلـونجه بير بيرینی گؤرمز(گؤزلر)
بــــــــــــورادا اولــــمــاز
تــــــــرازیـــدا دورمــــاز
اوندان شيرین زاد اولماز (یوخو)
آغاج دئييل ،یارپاقالری وار
كؤینک دئييل تيکيليب
آدام دئييل ،دانيشار.
(كيتاب)
خـنـجر ایـله دليک دليک
درده دواسـی وار بـــونـون
اوردان چـيخدی قــالخانی
ســرده صـفاسی وار بونون
آنام بـير اوغـالن دوغـدی
بـــوردان ووردوم بــالقانی
گـــؤرنـه جـــفــاسی وار بـونون یئرین ـ گـؤیـون سولطانی
(شان ـ بال) (گون)
بـــاشــيـنـا شــلـمــه بـــاغــالدی بـوردا وورارام قــيـلينـجی
اوشــاقــالرین یــيغدی آغـالدی فــــلـکـده اویـنـار اوجــی
(ساماوار) (ایلدیریم)
بـــيـر آغاجيم وار اوتوز یارپاغی بـــيـر اوتـاقـدا ایـکی هاوا
(ایيده) (یومورتا)
بـــيـر اوزوقــارا ،بــــيـر اوزوآغ هــانــسـی مــيـوه دی كی
یـئـتـکينليکيده ده شيرین؟
(گئجه ـ گوندوز)
/ 524فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
(اوشاق)
قــــانــادی وار اوچـــمـازیــــــرده ده قــــاچــمــاز
(باليق)
دده مــيـن بـيـر دونــووار
قــــاتــال مـــاق اولــمـــاز
ایــچی دولـــوا شرقی دی
ســــانـــامــاق اولـــمــاز
(گــؤی ـ اولــــدورالر)
داغـــی ـ دره نـی آشـــتـار
دونــيــا الری دوالشـــــــار
آنــاســـيـنـا چـــاتــــانـدا
سســسيز اونــا قــووشـــار
(چای)
ایـلـيم ایــليـم ایـلـمـهسی
ایـلمه خـاتون دویـلمهسی
گئدهن لک لک ،گلن لک لک
هتر كـيـم بـونـو تـاپـمـاسا
بير قيـچ اوسته دوران لک لک
(قاپی) یـئـددی ایـلين خستـهسی
(اوزهرریک)
حربه ـ زوربا
حربه ـ زور با گونهای تهدید به حساب میآید كه البته همراه با اصــطالحات خاصــی كــاربرد
دارد .زمانی است كه تهدید كام علنی و مستقيم است مانند:
اولسون دا.
گؤرهریک.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 525 /
منه بير سؤز دئيهنين آغيزینی جيرارام.
چکيل اویانا!
سن اود اولسان دا ،اؤزونو یاندیرا بيلمزسن.
اما بسياری مواقع همراه با اصــطالحات خاصــی اســت كــه در حقيقــت روپوشــی بــر ســخنان
مستقيم گذاشته میشود:
ـ اليندن گلهنی قيرخ قاباچک!
ـ اوزهرليک كولو اولموشوق( .یعنی طرف مقابل سگ است زیرا سگ موقع دیدن این علــف ،روی
آن شاش میكند).
دوعاالر
مثل همهی ملتها و مسلمانان ،آذربایجانيان نيز دست به دعا برمیدارند و برای فرزنــد ،پــدر و
مادر ،همسایه ،دوست و غيره دعای خير میكنند:
آلاله سنی ساخالسين
آلاله اورهیينجه وئرسين.
الين آغریماسين.
اللرین وار.
قادان آليم.
قادان جانيما.
آلاله قادا ـ باالنی سندن اوزاق ائلهسين
سنی گؤروم پير اوالسان.
اوزون گولسون
آز ایشلهیيب ،چوخ یيهسن.
آهلل سالمت ائلهسين.
البته در برابر دعا ،لعنتها نيز وجود دارند:
ـ آلاله سنه لعنت ائله سين.
ـ نهلته گلميش
ـ گور با گور اولموش
ـ تون به تون دوشموش
/ 526فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
منابع و مآخذ:
)1صدیق ،حسين محمدزاده ،سایاالر ،تبریز.1358 ،
)2فيض الهی وحيد ،حسين ،آتاالر سؤزو ،عقلين گؤزو ،تبریز.1366 ،
)3ظفرخواه ،ع ،آتا _ باباالر دئييبلر ،تبریز.1370 ،
)4وفایی ،زهره ،ضربالمثللر ،تبریز.1374 ،
)5محمد اوا ،آسيه ،بایاتيالر ،باكی.1977 ،
)6م .كریمی ،ادبيات باستان آذربایجان ،تبریز.1358 ،
)7مجموعه ،رشيد رحتمی آرات اوچون ،آنکارا.1966 ،
)8دده قورقود ،به همت محمدعلی فرزانه ،تهران.1358 ،
) 9فرزانه ،محمد علی ،بایاتيالر ،تهران.1358 ،
)10ائلچين ،شوكرو ،آنادولو كؤیوالری ،آنکارا.1964 ،
)11بهرنگی ،صمد ،دهقانی ،بهروز ،متلها و چيستانها ،تبریز.1347 ،
)12جاوید ،سالم اهلل ،آذربایجان فولکلوروندان نمونه لر 2 ،جيلد تهران.1358 ،
)13آذربایجان كالسيک ادبياتی كيتابخاسی 20 ،جيلد ،بيرینجی جيلد ،باكی.1981 ،
)14قافقازیالی ،علی ،ایران تورك ادبياتی آنتولوژیسی ،بيرینجی جيلد ،ارزروم.2002 ،
)15رشدیه ،ميرزاحسن ،امثال لقمان ،ح .م .صدیق ،تهران.1380 ،
)16كاظمی قره بالغ ،عبداهلل ،آتا_ باباالرسؤزو ،تهران.1380 ،
)17آذر پویا ،آذربایجان خلق ترانهلری2 ،جيلد ،تبریز.1379 ،
)18آقا محمدی ،محمد ،فرهنگ مردم ابهر ،زنجان.1374 ،
)19جاوید ،سالم اهلل ،آذربایجان فولکلوروندان نمونهلر 2 ،جيلد تهران.1358 ،
)20ظهوری ،صمد ،شعر صنعتی ایران توركجه ادبياتيندا ،تبریز.1362 ،
)21ایمرانی ،رافيق ،آذربایجان موسيقی تاریخی ،كؤچورن مجيد تيموری ،تبریز.1382 ،
)22امير خانی ،الياس ،قوپوزون دیلکلری ،تبریز.1378 ،
)23پریزاد ،محرم ،آتاالر سؤزونون انکشافی ،تبریز.1380 ،
)24حسين اولدوز ،بایاتيالر ،تبریز.1361 ،
)25حسينچی قرهآغاجی ،جعفر ،بایاتيالر ،تبریز.1364 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 527 /
)26نبی یئف ،آزاد ،ائلين عزیز گونلری ،باكی ،معاریف نشریاتی.1999 ،
)27هئيت ،جواد ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،تهران.1367 ،
)28یوسفی ،محمد حسن ،ائل سؤزلری ،تهران ،انتشارات اندیشه نو.1377 ،
)29حکيم اف ،مرسل ،خالقيميزین دئييملری ،باكی ،معاریف نشریاتی.1988 ،
)30ائلچين ولی یئف ،والیت ،اؤزوموز و سؤزوموز ،تبریز.1377 ،
)31پایه گذار ،نصير ،باللی بایاتيالر ،تبریز.1380 ،
)32جنوبی آذربایجان ادبياتی آنتالوژیسی ،باكی .1994
)33ولی یئف ،واقيف ،آذربایجان فولکلور و ،باكی.1985 ،
)34وفایی ،زهره ،آلقيشالر ،قارقيشالر ،تبریز.1378 ،
)35تقی زاده ،انشاءاهلل ،حيات نغمه لری ،تهران.1380 ،
)36محراب ،محمد ،آدليم بایاتیالر ،استانبول.1995،
)37قاسم اف ،ح ،بایاتيالر ،باكی.1956 ،
)38محمدزاده صدیق ،حسين ،عاشيقالر ،تهران ،نوپا.1351 ،
)39محمدزاده صدیق ،حسين ،قوپوزنوازان دلسوختهی آذربایجان ،تهران ،تکدرخت،
.1388
)40محمدزاده صدیق ،حسين ،هفت مقاله پيرامون فولکلور مردم آذربایجان ،تهران،
تکدرخت.1388 ،
)41ساهر ،حبيب ،آرزی و قمبر ،ترجمهی ح .م .صدیق ،تهران ،مازیار.1353 ،
528 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فصل هشتم
529 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
/ 530فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
پیرامون هجو ،طنز ،لطیفه و1...و موضوعات مختلف
طنز و فکاهه ،بداههپردازی (هزليات)،
هـــجو و نقد بخش گستردهای از سـاحهی
وسيـع شعــر و ادب هر ملتی را تشکيل می-
دهد از جمله ادبيات آذربایجان و دیـوان
شاعران بـزرگ ما همـچون مولوی ،نظامی،
نسيمی ،واقـف و...مشـحـون ازسخنان ظریف
و حاكی از شوخ طبعی و یا انتقاد برنده است.
كمتر اثری میتوان یافت كه در آن نمونههایی
از نظم و نثر شوخ طبعانه ،هنر آميـز،
حاضرجوابی و طنزگونه یافت نشود .سلســـله
مقاالتی كه در پی میآید اشاره بدینگونه آثار
در ادبيات آذربایجان خواهد بود هرچند كه
تالش ما همچون گنجانيدن بحری در كوزه است.
در ادبيات آذربایجان شــاعرانی داریــم كــه بــا جســارت تمــام رو در روی دربــار پــر طمطــراق
سالطين ستمگر قد كشيده و دالورانه جان باختهاند تا شاید پردهی ظلمت ،جاهليــت ورذالــت را
بدرد و بسياری از شاعران ما در حاضر جــوابی و تمســخر ســالطين و تحقيــر ظالمــان و افشــای
چهرههای چركين آنان در خدمت مردم خود و آگاهی آنان بودهاند .تعداد بسياری از شاعران نيز
در لطيفه ساختن و ظریفه پرداختن ید طوالنی داشته اند ،موشکافانه خرده گيری كرده ،زیركانه
به نکته سنجی نشسته اند با استفاده از كنایه و ایهام و مجــاز و اســتعاره ،ذم بمایشــبه المــدح و
دیگر صنایع ادبی گفتنیها را گفتهاند ،بــه «در» گفتــه انــد تــا «دیــوار» بشــنود .برخــی از ایــن
هنرمندان حال را به گذشته برده و در لباس تاریخ به حسابش رسيدهاند و گــاهی گذشــته را بــه
حال آورده اند تا عبرت دیگران باشد.
شکی نيست كه هجو و لطيفه و طنز و ...نمیتواند با تراژدی ،درام و شعر حماسی پهلو بزند با
اینحال یکی از اصيل ترین ،مبارزترین و بخاطر سپردنیترین انواع سخن است.
1م .كریمي ،هجو،طنز ،لطیفه و . . .در ادبیات آذربایجان،امید زنجان ،شمارههاي .1373 ،14،15،16
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 531 /
هجو هجا عيب كردن و شتم كردن معنی شده است و برخی ادیبان آنرا نقدی گزنده كــه گــاه
به سر حد دشنامگویی میرسد دانستهاند .هيچيک از بزرگان شعر و ادب قصد بدزبانی و دشنام-
گوئی نداشتهاند ،بيشتر آنان از آنجائی كه نمیتوانستند حق را گستاخانه بيان نماینــد باخنــده و
مزاح گفته اند .هجو گویان اصيل ظالمان ،ستمگران و ...را هجو گفتهاند .آنــان مــردم را دوســت
میدارند ولی بر این باورند كه باید آن دسته از مردم را كه گرفتار بیبصيرتی و نــا آگــاهیانــد بــا
بيان حقيقتی كه آميخته باخنده و شوخی هشيار ساز است به حقيقت خواند.
منتقدی كه رفتار دیگران را مورد نقد قرار میدهد میبایست خود را بــرای بــر خــورد و انتقــاد
دیگران از او آماده سازد .كسیكه برای خود حق انتقاد قائل است نمیتواند این حق را از دیگران
سلب نماید.
نویسنده هزل و هجو باید با مسائل روز جامعه در گير شود ،رخدادها را با چشمان باز بنگرد ،با
ذوق انتقادی و روح ظریف بسنجد و آنگاه با استعداد هنری خود آنرا بپروراند و طوری بــه مــردم
ابالغ كند كه او را متوجه نقصانها و كمبودها و معایب سازد و در عين حال از ماهيتی هنری نيــز
سرشار باشد.
مبنای طنز شوخی است و خنده؛ اما خندهای تلخ و گاه دردنــاك .تــأثير ایــن ســرزنش و ســر
كوفت بيشتر از پند و نصيحتهای خشک و خميازه آور است .پند واندرز تأثيری زودگذر و موقتی
دارد اما نکته سنجی ها نيشــدار اســتهزاءآميز بــر درون انســان مــؤثر مــی افتــد ،بــا ایجــاد بــيم،
خطاكاران را متوجه خود می سازد و معایب و نواقص فردی كه بر اجتماع نيز مؤثراست بر طــرف
میسازد.
كاش میدانستيم كه نکتهای بجا و سنجيده ،مؤثر تر از هزار مشــت در تربيــت دارد! زنــدگی
باید سرشار از شادیها ،ایمان و هدف باشد ،در این راستا باید از پليدیها و فساد بــدور بــود ،قيافــه
عبوس و اخمو خوشــایند هــيچکس نيســت .زنــدگی شــاد و پــر از تــالش زیباســت و بایــد ایــن
خندههای طنز خندههای عالقه و دلسوزی باشد .این خنده كارد جراحی باشــد نــه چــاقوی آدم
كشی .زخمها را بشکافد ،چركها را بيرون بریزد ،عفونتها را بزداید و بيماری را بهبود بخشد.
چنين طنزی زیبا ،مؤثر ،ماندنی و مفيد است.
چهرههاي كمیك آذربایجان
لطيفهها و حکایات شيرینی برای سرگرميها و عبرت آموزی گفته میشوند در ميان مردم بــه
شخصيتهای برجستهای تعلق دارد كه هنوز زندگی واقعــی آنــان زیــر پــردهی ابهــام قــرار دارد و
بسياری از این حکایات حتی ممکنست امروزه ساخته شوند اما به این چهرههای محبــوب مــردم
/ 532فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
نسبت داده می شوند .این چهرهها عبارتند از :مال نصرالدین ،بهلول و قره قــوش .البتــه در مــورد
هر سه چهرهی شناخته شده ،شرح حالی نيز نوشته اند اما اختالف این نوشتهها در حدی اســت
كه گویی نمیتوان به سندیت آنان اطمينان یافت مث همين مال نصرالدین كه معروفتــرین ایــن
شخصيت هاست وحتی مقبرهی او در آناتولی زیارتگاهی معروف است اما هســتند كســانيکه او را
همعصر هارون الرشيد می دانند .عدهای دیگر او را همان خواجه نصيرالــدین طوســی ،دانشــمند
نامی و وزیر با تدبير هالكوخان می شمارند .برخی مالنصــيرالــدین را از شــاگردان حضــرت امــام
جعفر صادق (ع) میدانند .اما مقبرهای در نزدیکی قصبهی بوری حصار در شرق آنکارا و مقبــره-
ای دیگر در نزدیکی آغ شهر از توابع قونيه منتسب به مالنصرالدین میباشد .امــروزه مجســمهی
وی نيز در تركيه در معرض تماشای عموم گذاشته شده است .این شخصيت ،در بين تمــام ملــل
جهان شناخته شده است كه نه تنها در آذربایجان ،بلکه در تركيه نيــز امثــال و لطــایف فراوانــی
توأم با هزل و طنز و در عين حال پراز حکمت و عبــرت بــدو نســبت مــیدهنــد .در كشــورهای
بالکان مانند یوگسالوی ،بوسنی و غيره كه زمانی جزو امپراتوری عثمــانی بودهجانــد از حکایــات
مال نصرالدین شایع است .در ميان كشورهای ترك زبان آسيای ميانه ،حتــی در هندوســتان نيــز
لطایف مال نصرالدین وجود دارد و جالب آنکــه بســياری از حکایــات ایــن شخصــيت كميــک بــه
زبانهای مطرح دنيا ترجمه شده و از اروپا تا آمریکا كتابهــای بســياری از لطــایف و حکایــات وی
وجود دارد ،اما بیتردید در آذربایجان شناخته شدهتر از هر جای دیگــر دنياســت و مشــهورترین
مورد امتثال مردم است.
در تواریخ ،مالنصرالدین را عالمی معرفی كردهاند كه در دوران حاكميت ســلجوقيان 477الــی
699در روم ـ تركيهی فعلی زندگی كرده و در قونيه ســکونت داشــته اســت .امــا بيشــتر منــابع
ایرانی ،مــال نصــر الــدین را همعصــر اميــر تيمــور ( 807ـ 736هـــ ) دانســتهانــد و برخــی او را
همصحبت امير تيمور نيز شناختهاند امــا شــمسالــدین ســامی در اثــر «قــاموس االعــالم» او را
همعصر اميرتيمور ،همچنين همعصر حاجی بکتابش ولــی عــارف معــروف متــوفی 738هجــری
معرفی كرده است .1او ،به واسطهی فرزانگی ،حاضرجوانی و بذلهگــوییهــایش در ميــان عامــهی
مردم محبوب و دوست داشتنی است .بیتردید اینهمه حکایات و لطــایفی كــه بــه مالنصــرالدین
نسبت دادهاند مطالبی هستند كه ارتباطی با مالنصرالدین نداشته است بلکه بعدها بتدریج به نام
او گفته شده و یا نوشته شدهاند و در حقيقت به وی چسبانده شدهانــد .آنچــه مهــم و ارزشــمند
1آخرین تحقيقات نشان میدهد مالنصرالدین همان شيخ محمود نصرالدینالخویی است كه با نام اخی ائورهن نيز شهرت
دارد( .م .كریمی ،تاریخ ادبيات آذربایجان ،چ ،3تبریز ،نشر اختر)1395 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 533 /
میباشد گفتههایی است كه بدو نسبت داده می شود و بخشی از فولکلــور مــردم آذربایجــان بــه
شمار میآید .آنچه مسلم است طبع طنز پذیر و ميــل بــه هــزل و مــزاح و خنــده در وجــود هــر
انسانی موجود است و حقایق انتقادی ـ اجتماعی را در قالب شــوخی و در لفافــهی خنــده بهتــر
مورد پذیرش و قبول مردم قرار میگيرد ،بنابراین انتقاد رفتارهای گاه ناشایست و بیتــدبر مــردم
در قالب همين لطيفهها و حکایات به شدیدترین وجهی مـورد نقــادی قــرار گرفتــهانــد .در ایــن
حکایات ،از یک سو جباران و ستمگران حاكم مورد نقد قرار گرفته و مضحکهی مردم گشته انــد
و یا به گونهای برای اصالح رفتار خود تحریک و ترغيب شدهاند و از دیگر سو فرمانروایــان عــادل
و نيک اندیش و مردم نواز مورد لطف و مرحمت قرار گرفتهاند .بی تردید بررسی همين داســتان
ها از نظر آموزشی و تربيتی نيز حائز اهميت هستند.
لطایفی كه به مال نصر الدین منسوبند دارای اندرزهای حکيمانــه و برخــوردار از هنــر هــزل و
طنز میباشند و ضمن نشاندن لبخندی بر لبان مستمعين ،در تصحيح رفتار و كردار مؤثر است.
چهره ی دیگر از این شخصيت ها ،بهلول است كه گاهی بــه بهلــول داننــده و گــاه بــه بهلــول
دیوانه بيان دارد و بتواند از تير غضب و خشم حاكمان و مردمان فرار كند .حکایاتی كه به بهلول
بستهاند به اندازهی مال نصرالدین كميک و طنز آميز نيست بلکه بيشتر از حکایات مال نصرالدین
خشک و سرد ،اما حکيمانهتر است و مزاح و شوخی كمتــری را داراســت .بهلــول را از شـاگردان
امام جعفر صادق (ع) شمردهاند و در بسياری از حکایــات ،رابطــهی او بــا خليفــه هــارونالرشــيد
مطرح گشته است.
سومين شخصيت كميک آذربایجان كه لطایف و حکایات عبرت آميــز را بــدو نسـبت مــیدهنــد
قراقوش است .امام سيوطی در رسالهی خود با نام «الفاشوش فی احکام قراقوش» نام او را بر زبانهــا
انداخته و محمد بن تعزی الناصری در كتاب خود «نجوم الزاهره فــی والیــه القــاهره» ،قراقــوش را
وزیر صالحالدین ایوبی معرفی و شناسانده است .تحقيقات اخير در تركيه نشــان مــیدهــد كــه نــام
اصلی او بهاءالدین و ملقب به قراقوش بوده است كه مردی خير ،نيکو روش و مصلحت اندیش بوده
است كه امام سيوطی در حقيقت در رسایل خود تهمتهایی را بدو بسته است ولــی عليــرغم ایــن
برچسبها ،قراقوش در بين مردم ،چهرهای محبوب ،عالم و دوست داشتنی است.
فراموش نباید كرد كه بدیهه پردازی مردم آذربایجان ،بویژه تبریزیان در دنيا معروف اســت و
طنازان آذربایجانی به عنوان مکتبی فرهنگی بدان پرداختهاند" .تبریز دوبــهلــری" از موضــوعاتی
است كه كمتر بدان پرداخته شده است و تنها چند مقاله در این عرصه به ميدان آمده است كــه
جای خالی آن هنوز پيداست.
/ 534فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
لطیفهها
انسان همواره خواستار تفریح و خوشی است و تالش دارد تا روزگــار را بــه خوشــی و خرمــی
بگذراند .در این ميان عالوه بر رقص و آواز و موسيقی ،داستانهای كوتاه خنده دار نيز مردم را بــه
خود مشغول میدارد .این مشغوليت تا جایی است كه بســياری از شــاهدان و ســالطين همــواره
تلخک یا دلقکهایی را در دربار خویش مــیپروراندنــد تــا موجبــات خنــده و شــادی ســلطان و
اطرافيان را فراهم آورد .از دیگر سو ،برخی از چهرههای بــزرگ ،دردهــای اجتمــاعی را در قالــب
خنده بيان میداشته اند و در حقيقت با گفتن لطيفهها ،ضمن آنکه مردم را به خنده میآوردنــد
با بيان نکتههایی از رفتارهای اجتماعی ،آنان را به فکر وامیداشــتند از آن جملــه مالنصــرالدین،
بهلول و دیگران را میتوان نام برد .اما از سوی دیگر افرادی نيز بودهاند كــه همــواره عمــر را بــه
بطالت و مسخرگی گذرانده ودر ميان جماعت به «دببه» معروف بودهاند .در آذربایجان بــویژه در
تبریز ،تعدادی از این «دببه»ها وجود داشتهاند مانند عبــاچی اوغلــو ،ســاری قولوخــان ،فــاراقلی
خان ،اصغر قيليفتی ،عسگرانی ،حسين فيشقانی و دیگران ـ فراموش نکنــيم كــه برحــی از ایــن
دببهها در شرایط سخت و اوضاع خفقان كشور ،از مردم و اعمــال مــردم در برابــر ظالمــان دفــاع
كردهاند ،از آن جمله در سالهای 1325و 1326بعد از سركوب مــردم آذربایجــان توســط رژیــم
ستم شاهی ،برخی از این چهرهها حتی از طریق لودگی توانسته اند روحيه مقاومت را در مــردم
زنده كرده و ژنرالهای شاهنشاهی را به مسخره بگيرند .ژنرالهای شاهنشــاهی از دســت اینــان در
امان نبودهاند.
عاغلی باشيندا اوالن ائولهنر؟
-روزی مال میگفت :میخواهم پسرم را صاحب خانه كنم .با دختری ازدواج كند .دنيا را چــه
دیدی ،شاید فردایی نباشد.
مردم اعتراض میكنند :مال ،پسرت هنوز خيلی بچه است ،بگذار چند سالی بگذرد و عقــل بــه
سرت آید و آنگاه....
مال :ساكت! به چيزی عقلتان نمیرسد دخالت نکنيد .آخه اگر عقل او برسد مگر زن میگيرد؟
-روزی مردمی نزد مال آمدند :مال ،گاو می خواسته از خمره آب بخورد ســرش در خمــره گيــر
كرده است و بيرون نمیآید .چه كنيم؟
مال :ـ بروید سر گاو را ببرید.
مردم همين كار را كردند اما سر گاو بيرون نيامد .دوباره پيش مال رفتند و گفتند :مال ،ســر
گاو بيرون نمیآید.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 535 /
مال :تاكی من باید به شما یاد بدهم؟ حاال بروید خمره را بشکنيد!
-یکی دوان دوان پيش مال آمد و گفت :مال ،مژدگانی بده ،صاحب پسر شدی.
مالگفت :اگر صاحب پسری شدم شکر خدا ،به توچه؟
-شبی مال همراه پسرش از خيابانی میگذشتند .عيارانی را میبينند كه قفــل دكــانی را مــی
برند و مشغول دزدی هستند .پسرش میپرسد :پدر ،اینجا چه میكنند؟
مال :ـ رباب می نوازند.
پسر مال :ـ پس صدای رباب به گوش نمیرسد.
مال :ـ صدای آن فردا صبح به گوشها خواهد رسيد.
اعتقادات مردم
مردم معتقدند كه:
ـ اگر روز شنبه استحمام كنند مریض می شوند.
ـ پس از غروب آفتاب نباید آب بخورند ،كه این حق اموات است.
ـ پس از غروب آفتاب نباید چيزی به همسایه داد.
ـ روزشنبه ناخن گرفتن شگون ندارد.
ـ اگر كسی ،شب موی سر شانه كند ،موی بختش میریزد.
ـ نباید طرف غروب زباله ی خانه را جمع كرد كه دولت و مال از خانه خواهد رفت.
ـ نبایه طرف غروب ،در خانه ،چيزی را با چاقو تراشيد ،كه آدم بدهکار میشود.
ـ شب خانه را روفتن خوب نيست.
ـ شب به همسایه الک دادن خوب نيست.
ـ سگی را كه زوزه بکشد باید كشت.
ـ اگر كسی خوابی ببيند ،باید همان روز روایت كند و گرنه «فيریشته ـ »firishtaرا كشته است!
ـ اگر سگ پی در پی پارس كند ،بال میگذرد.
ـ كشتن جغد گناه است.
ـ گرفتن پرستو خوب نيست.
ـ اگر كسی با یک اسب «چيل (ابلق ـ سياه سفيد) روبرو شود ،باید از راه رفته باز گردد ،وگرنــه
به مراد خود نخواهد رسيد.
/ 536فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ـ وقتی زن آبستن جلو خرگوش یا شتر توقف كرده باشد ،اگــر بچــه در شــکمش بجنبــد ،دهــن
گشاد بدنيا خواهد آمد.
ـ و اگر در مقابل مرده بجنبد ،شور چشم خواهد شد(!)
ـ و اگر در مستراح بجنبد ،دهانش بدبو خواهد شد(!)
ـ باید ناخن و مو را در كاغذی پيچيد و به سوراخ دیواری گذشت ،تا صاحبش پریشان حواس نشود.
ـ روزی كه عروس به خانهی داماد میرود ،اگر در راه با خرگوش روبــرو شــود بایــد بــه خانــهی
پدرش برگردد و سه روز آن جا بماند ،وگرنه سياه بخت میشود.
ـ اگر كسی گل آتش را در آب سرد فرو كند ،دیوانه میشود.
ـ در چشمه باید حتمأ از كف دست آب خورد ،خم شدن در آن گناه است.
ـ اگر كسی «ـ ( kutپاره نانی كه در تنور از گرده نان جدا میشود) بخورد ،پول پيدا خواهد كرد.
ـ اگر خمير از دست آدم بپرد ،مهمان به خانه خواهد آمد.
ـ اگر گربه سرو دستش را بليسد مهمان بد طينتی به خانه خواهد آمد.
ـ اگر نمک توی كفش مهمان بریزی ،زودتر خواهد رفت.
ـ پس ازرؤیت هالل ماه نو ،اگر به كسی نگاه كنی ممکن است بميرد مگر آنکه پس از دیــدن آن
شخص ،چشم بر زمين دوزی.
ـ ارباب ها («بيگ»ها) از اوالد حوریان بهشتند ،رعيتها از اوالد ننه حوا(!)
ـ پس از غروب آفتاب رختخوابها را باید ،از جائی كه هستند ،یکی یکی برداشت.
ـ در چهار شنبهی آخر سال دیوارهای خانه را با خطوط كج و معوجی به «حصار» میاندازند.
ـ در همين روز ،همه از بزرگ و كوچک استحمام میكنند چون معتقدند مویی در بدن است كه
جز این روز ،در هيچ وقت دیگری خيس نمیشود.
ـ در این روز از جوی آب پریدن خوب است .وقب پریدن اینها را میگویند:
آتــيـلم ـ دوشـوم چـرشـنـبـه،
یـئــمـيشه قـاتـيـم چرشـنـبه!
آغـــریليـغـيم ـ اوغـورلــوغـوم
بــاشـــيـمـيـن آغـــریــسـی،
دیــشـيــمــيـن آغـریــســی،
تــؤكولـسون ،قــالسيـن بـورادا.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 537 /
گیاهان دارویی
آذربایجان از نظر اقليمی چنان است كه تنوع گياهی و درختی سر شــاری دارد و در عــين
حال كه ميوههای درختی و مزرعهای فراوان دارد از نظر وجود گياهان دارویی ،موقعيت ویــژهای
را داراست و «توركه داوا» كه با استفاده از گياهان بومی به دســت مــیآیــد كــام شــایع اســت.
بسياری از این گياهان ،فقط در دشتها و كوهپایههای آذربایجان شناخته شده است و غيــر از آن
در هيچ منطقهی دیگر از ایران دیده نشده است .از آن جمله گياه معروفی به نــام «قــوچ اوتــی»
در كوهپایههای آذربایجان وجــود دارد كــه دمكــردهی آن بــرای ســرطان بســيار مفيــد اســت و
بسياری از مبتالیان بدان ،با استفاده از این گياه به بهبودی كامــل دســت یافتــهانــد .از گياهــان
صحرایی میتوان :پئنجهر ،قازآیاغی ،گول آقا ،پارپينه ،كيریش ،گومران ،قالقان ،چالی ،یولقــون ،
گهون ،ائی ،اوهليک ،ساققيز اوتو ،چوبان كيبریتی ،اوزهرليک ،ختمی ،امن كومــهیــی ،بــات بــات،
بویما ده رن ،بيزوشا ،چؤل نعناسی ،یارپيز ،شووه رن ،كهليک او تــو ،چاشــير ،قارقاصــابينی ،دوه
دابانی ،یوووشان ،قره گيله ،یئل قووان ،چؤلمک ،پيتراق ،سوپور گــه ،اوچ یــار پــاق ،ایــت بورنــو،
قوش اوزومو ،سارما شيق ،گيلئيوانا ،بوغ بوغو ،چؤل قارپيزی و ...كه برخی از این علــفهــا بــرای
حيوانات و خورد و خوراك دامها مورد استفاده قرار میگيرد .برخی برای از بيماریها مفيد اســت
كه آنها را میجوشانند یا عرق میگيرند و مورد استفاده قرار میدهند.
جالب است بدانيم كه بوتهای تحت عنوان یوغورت وجود دارد كه دارای ساقه ای بلنــد اســت
كه وقتی ساقه را بشکنی از وسط آن مایعی مانند ماست بيــرون مــی آیــد و بــه عنــوان مایــهی
ماست از آن استفاده می شود .به همين خاطر هم ماست را به نام این گياه یعنی یوغــورت مــی
نامند كه در زبانهای التين نيز عينأاز زبان ما گرفته شده است .محل رشد این علــف ،دامنــههای
كوههاست .در برخی مناطق نيز به ماست «قاتيق»گوینــد كــه از قــاطی كــردن مایــهی ماســت
همين یوغورت به شير جوشيده به دست میآید.
علفهای دیگری نيز وجود دارد كه صرفأ برای خوراك دام به عمل میآورند از آن جمله یونجــه
(انواع و اقسام دارد) را میتوان نام برد .از برگ برخی درختان و گياهان بــرای بيماریهــای ســاده
مانند اسهال و ...استفاده می كنند .علفهایی نيز هستند كه گلهایشان قابل استفاده اســت ماننــد
بيزووشا ،بنؤوشه ،نوروزگولو ،الال،ختمی ،پهپهنک،
-سبزیهای خوردنی نيز در آذربایجان فراوان است ماننــد كــه وریــا ،ســوزی ،ریحــان ،مــرزه،
نعناع ،تورپ (انواع و اقسام دارد) بادمجان ،كئشير یا یئر كؤكو ،بامادور ،یئر آلمــا ،فرنگــی آلمــا
یاشلغم و...
گلهای فراوان نيز در حياط خانهها و باغها به عمل میآورند مانند قيرميزی گول،
/ 538فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
از ميوههای شاليزاری میتوان از قارپيز ،قووون ،كاالك ،مکه ،گونــه بــا خــان ،شــاماما ،كؤكــه
گولو ،از گياهان گران قيمتی مانند زعفران ،توتون...نام برد.
-درختان زیادی در آذربایجان وجود دارند كه سنجد ،زردآلو ،بادام ،گردو ،قره آغاج (نــارون)،
توت ،سؤیود ،قله مه (سپيدار) ،سيب و...
ایسـی اوت ،ســاری كــؤك ،زنجفيــل ،دارچــين، -داروها و ادویههای آذربایجان عبارتند ازّ :
هليله ،هئل ،زرنيخ ،راسيخ ،گؤی داش كات كبود) ،زهی (زاج سفيد) ،آجی بادام ،سدر،
1
اندازه گیریها و مقیاسها
اوزان در آذربایجان با كمی اختالف با دیگر جاهــای ایــران و جهــان ،حالــت بــومی دارد كــه
برخی از آنها عبارتنداز :با تمان (من) ،چرهك ،پونزا ،پئنجه ،ميثقال ،گيرونکه ،قند داشی ،پوت،
اندازه گيری طول با آغاج ـ 6كيلومتری در نظر گرفته میشود بعدأ آرشــين 110ســانتيمتر را
گویند ،قوالج ـ از نوك انگشت تا آرنج ،قاریج ،از نوك انگشت وسط یــا نــوك انگشــت كوچــک،
اندازه گيری زمان :سحر چاغی ،گون آراسی ،گون اورتا ،آخشام ،گئجه ،گئجه یاریسی (تقریبی)،
سحر تئزدن ،گون آتاندا ،ایکيندی (بين ظهر و عصر) ،اوباشدان ـ گون باتاندا ،قاش قرهلنده ،دان
اولدوزو چيخاندا،ایشيقال ناندا،شافاق آتاندا؛
فصيل لر :یاز ،یای ،گوز ،قيش
ماههای قمری :اوروجلوق ،قوربان آیی،
ماههای شمسی :اسفند (بایرام آیی) ،لئيسان آیی ،قووس آیی (آذر)،
قالی
یکی از هنرهای باستانی آذربایجان – یا بهتر بگوئيم تركان ،قالی یا فرش است كه از
مهمترین هنرهای دنيای كهن بوده و ارزش و اعتبار خود را تا امروز نيز حفظ كرده است .قالی
نه تنها یک هنر ،بلکه صنعتی دیرین به حساب می آید كه با گذشت زمان از نيازهای اوليهی
مردم برای پوشش خانه ها ،زین اسبها تا تزیين مبلمان خانهها پيش رفته است .قالی های
آذربایجان امروزه نه تنها زینتبخش زیر پای مردم ،بلکه تزیين كنندهی دیوارها ،انواع تزیينات
و مبلمانهاست .به اذعان بسياری از مححقان دنيای هنر و صنعت ،قالی از اساسیترین كارهای
تركان بوده است .شاهد مدعای ما صدها كتاب و مقاله ای است كه در سراسر جهان از زیبایی و
1امید زنجان .1376 ،در سمپوزیوم سه روزهاي كه در بندر شرفخانهي تبریز در سال 1376برگزار شد میزگرد علمي بسیار
ارزشمندي در مورد ریاضیات آذربایجان برپا شد كه در آنجا این مبحث مورد بحث قرار گرفت .ر.ك :امید زنجان -گزارشي از
سمپوزیوم.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 539 /
لطافت و هنر فرش آذربایجان – یا به عبارت بهتر تركان نوشته شده است .قالی با تاریخچهای
بالغ بر هزاران سال ،از آسيای ميانه تا آسيای صغير – حتی مصر ،با سرانگشت هنرمندانهی
تركان بافته شده و امروز در تمامی موزه های دنيا به عنوان هنر تركانه در منظر جهانيان خود
مینماید.
قالی از اصلی ترین كارهای تركان در طول هزارهها بوده و برای پوشش زیرپای مردم ،زین
اسب ،تابلوی دیواری ،مبلمان خانهها پيش رفته است .باستان شناس بزرگ روس – سرگی
ایوانویچ رودنکو مركز پيدایش این هنر را در آسيای ميانه و در ميان تركان دانسته است كه از
هزارههای پيش از ميالد به عنوان صنعت – هنر تركان رواج داشته است .جالب توجه این است
كه در قالی پازیریک – كه برخی از آریا پرستان آن را یک هنر پارسی میدانند دارای حروفی
میباشد كه امروزه به حروف الفبای گؤگ تورك شناخته شده است .1با این كشف ،كه تصاویر
آن را در همينجا میبينيد بسياری از ادعاها ،فقط در حد ادعای بدون دليل باطل میگردند .بنا
به نوشتهی رودنکو ،قاليهای تركان در سدههای پنجم و سوم پيش از ميالد در چين ،هند ،یونان
و روم مورد توجه بوده است .بعد از اسالم ،قالی تركان تا قلب اروپا نيز راه یافته و امپراتوری
ترك سلجوقی این هنر را در بيشتر مناطق تحت نفوذ خود رایج ساخته و هنر تركی را وسعت
بخشيده است .هنرشناس برجستهی این عرصه – مارتين اوتيد Martin Loytvedقالی یافته
شده در قونيه را دارای ارزش تاریخی و ملی دانسته و این قالی را از هنرهای سلجوقيان دانسته
است .سلجوقيان در پيشرفت هنر و هنر صنعت قالیبافی تالشهای ارزشمندی انجام داده و این
صنعت – هنر را در تمامی قلمرو امپراتوری سلجوقيان پراكندهاند .مورخان بزرگ چينيان،
هندیان ،یونانيان و روميان ،حتی مورخين بزرگ اعراب از جمله ابو جعفر محمد طبری و ابن
بطوطه از قالیهای تركان بسيار داد سخن داده اند .
سخن در این زمينه را به مجالی دیگر وامی نهيم و به اشاره ای كوتاه بسنده میكنيم .قالی
تركان ایران در مناطق مختلفی مانند خود آذربایجان مانند تبریز ،اردبيل ،زنجان بافته شده و
عالوه بر آذربایجان در مناطق تركنشين مانند گؤلوستان (سرزمين دریاچهها) ،استانهای
مركزی ایران مانند شيراز ،كرمان ،اصفهان ،كه با نامهای قشقایی ،شاهسون ،افشار ،خلج،
توزكمن ،قارا پاپاق معروفند .مناطق معروف آذربایجان نيز عبارتند از تبریز ،هریس ،اردبيل،
قرهداغ ،موغان و غيره .قالیهای آذربایجانی به دوگروه تبریز :شامل تبریز ،بخشایش ،گرجه،
گرؤوان ،دؤرد فصيل ،اووچولوق ،افشان ،لچک تورنج
1
پرفسور دكتر نریمان گؤرگونا كيرزی اوغلو ،تورك دونياسيندا اورتاق موتيولر ،آنکارا ،1995 ،س.27
/ 540فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
گروه اردبيل عبارتند از :شيخ صفی ،شاه عباسی ،سرابی ،زنجان ،مير ،آچما – یومما و ...1 .
قالی هنری بس بزرگ و گسترده بوده و از فرهنگ و تمدن ملتها سخن میگوید و جای آن
در كتاب مفصلی خواهد بود كه اميد است دوستداران این هنر ،با نگارش چنين كتابی بخش
دیگر از ادبيات فرهنگ شفاهی آذربایجان را رو كنند.
لباس
نوع پوشش بدن انسانها نيز بخشی از فرهنگ مردم به شمار میآید .تركان ملتی سلحشور،
زحمتکش ،دالور و جنگجو بودند و در مناطقی زندگی كردهاند كه با انواع سختی های طبيعی،
تاریخی و انسانی روبرو بوده و در اقليمهای جغرافيایی متنوعی زیستهاند .لذا دارای لباس های
متنوعی نيز بوده اند .همچنين برای مراسم مختلف از جشن و شادمانی ،تا سوگواری و عزاداری
دارای لباسهای مختلفی بودهاند .انسان در سنين مختلف دارای لباسهای مختلف است .تنوعی
این چنين در ميان سایر ملتها شاید كم بوده باشد .نحوه ی پوشش مردم ،نشانگر آداب و
سنن ،فرهنگ و تمدن آن ملت است .تركان كه دارای قدمتی طوالنی در دامداری و كشاورزی
بوده اند توليد كنندهی انواع منسوجات نيز بوده و اثر آن را در شهرهای ترك نشين ایران نيز
میتوان دید .آذربایجان از قدیماالیام در سر راه جاده ابریشم بوده و با توجه به اقليم كوهستانی
آن دامداری و كشاورزی نيز دارای ماهيت پيشرفتهای بوده است .توليد البسههای گوناگون در
آذربایجان از شهرت فراوان برخوردار اسن و همين موقعيت را امروزه نيز حفظ كرده است.
بررسی لباسهای مرسوم در ميان مردم آذربایجان فرصتی بسيار و دقتی فراوان و زمانی بسيار
نياز دارد .اما نگفتن آن در اینجا دليلی بر این نيست كه جزو فرهنگ مردم نيست .پرفسور
رحمتی آرات 6جلد كتاب ارزشمند در باب پوشش تركان نوشته و تازه ادعا نکرده است كه
همه ی جوانب این مساله را باز كرده است .ما با گفتن این سخنان میخواهيم به ضعفهای اثر
خود ،این كتاب سرپوش بگذاریم تا در فرصتی دیگر بدان بپردازیم.
1علی قافقازیالی ،ایران تورکلری ،ارزروم ،2010 ،ص.363
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 541 /
منابع و مواخذ :
آذربایجان فولکلولورو آنتالوژیسی 4 ،جيلد ،با كی.1999 ،
محمد آقا محمدی ،فرهنگ مردم ابهر ،ابهر.1374 ،
ظفر خواه ،ع ،آتاباباالر دئييبلر ،تبریز ،یاران.1370 ،
بابایف ،1 ،افندیف ،پاشا ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،باكی.1970 ،
علی قافقازیالی ،ایران توركلری ،ارزروم.2010 ،
پرفسور دكتر نریمان گؤرگونا كيرزی اوغلو ،تورك دونياسيندا اورتاق موتيولر ،آنکارا.1995 ،
هفته نامهی اميد زنجان ،شماره های مختلف.
ماهنامهی پيک آذر ،زنجان ،شمارههای مختلف.
542 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
فصل نهم
543 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
/ 544فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ماهنیالر
ترانههای عاميانه یکی از مواد فولکلوریک آذربایجان است كه شاید قدمت برخی از ایــن مــاهنی
ها در ارتباط تنگاتنگی با اسطورهها ،داستانهای بسيار كهن و افسانههای قــدیمی باشــد و برخــی
نيز آنچنان موضوعاتی دارند كــه گــویی در هــوای امــروز تــنفس مــیكننــد .بخــش عظيمــی از
هنرموسيقی آذربایجان در همين ماهنیها متبلور گشته است .برخی از این ماهنیهــا ســاختهی
مستقيم هنرمند و برخی نيز ،شاعر شناخته شدهای دارند اما به دليل استفاده بيش از حد مــردم
و استقبال بیشائبه از آن ،شاعر اصلی در سایه مانده است چــرا كــه مــردم بــه دلخــواه خــود در
تركيب و واژگان آن دست بردهاند و آنگونه كه موافق ذوق و احساس آنان است به كار گرفتهاند.
حجم عظيمی از ترانهها در كل آذربایجان مشترك است و این ترانهها از دور افتادهترین روستاها
تا شهرهای بزرگ آذربایجان ورد زبان مردم است .مردمی كه از طلــوع آفتــاب تــا غــروب آن در
دشت و صحرا مشغول تالش جهت كسب معاش هستند آوای دل حزین خــود را نيــز آواز مــی-
دهند ،چوپانی كه گلهای را در دامنه كوه رها كــرده اســت خــود زیــر ســایهی درختــی نشســته
احتماالً نی بر لب نهاده و درد دلش را با آوای آن بيرون میریزد ،روستائيانی كه چنــد نفــری بــا
هم مشغول لگدزدن نمد هستند نغمهای دسته جمعی سر میكنند تا اوالً هماهنگی بين هر بــار
پا زدنشان به وجود آید ثانياً زمزمهای نيز كرده باشند .زنی كه پشمی و دوكی در پيشخوان خانه
نهاده و مشغول نخ ریسی است چه بسا به یاد روزهــای شــيرین و یــا غمــين زنــدگيش اشــعاری
زمزمه میكند .همه اینها با این كار خود ،ترانهجای را ساز میكننــد كــه دیگــران نيــز در همــان
موقعيتها از ان استفاده خواهند كرد و چه بسا كلماتی ،مصرعهایی و ابياتی بر آن بيفزایند و یــا
آهنگ آنرا روانتر ،شيواتر و زیباتر سازند .هر بار كه كس دیگری همان تجربيات را از نو میآغازد
بر تجربيات پيشينيان می افزاید و رفته رفته بعد از چند نسل ،ترانههای زیبــا تحویــل فرزانــدان
داده می شود .بعد از گذشت زمانی ،این آفریدهها بر فرهنــگ و ادبيــات آن مــردم افــزوده شــده
است .جامعهای كه درآن خانوادههایی دور هم زندگی میكنند برای رفع نيازهای خود روابطی با
هم برقرار میكنند و از تجربيات همدیگر استفاده میكنند .ابراز عالقــه ،دوســتی ،خویشــاوندی،
عروسی ،عزا ،خوشیها و ناخوشیهای همدیگر را درك میكنند و به نحوی در این مســأئل بــه
تشریک مساعی میپردازند و این تشریک مساعی است كه آداب و مراسم را بــه وجــود مــیآورد.
بسته به موقعيت و اوضاع ،زمزمهای شادی آور و یا حزین به صورت فردی و جمعی بر پا میشود
كه در آن روحيات و احساسات مردم بيان مــیشــود .دلشکســتهای كــه رنجــور از درد زمانــه بــه
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 545 /
گوشهای خزیده و حرف دل خود را نجوا می كند ،مادر غمزدهای كه از درد فرزند زمزمهای زیــر
لب دارد .غمين پدری كه از دست دادن فرزنــدان مرثيــه مــیخوانــد ،غریبــی كــه بــرای كســب
مایحتاج زندگی از یار و دیار جدا گشته و غم جدایی بر دلش سنگينی میكند؛ آن دیگــری كــه
سرمست از جام وصال ،نغمههای شادی سر می كند و دیگری خــود را بــرای مقابلــه بــا ســختی
كسب وصال ،سرود غرورانگيز فتح سر می دهد ،شاید هجران كشيده ای نيز به نجوای غمگنانــه
دل پر دردش آواز می خواند؛ همه و همه بــا آرزو و هــدفی خــاص و موافــق بــا روحيــات خــود،
متفاوت و خصوصيات و موقعيتهای متنوع؛ ترانههای متنوع و متفاوتی نيز خواهد داشــت .ایــن
ترانهها حرف دل هزاران انسانی است كه در گوشه گوشهی اجتمــاع و وطــن پهنــاور آذربایجــان
زندگی میكنند ،خاصه آنکه این ترانهها مختص امروز نيست بلکه دههها و ســدهها از عمــر آنهــا
میگذرد و در زبان مردم در این مدت زمزمه گشته است .گویی حرف دل این همه مردم ،نســل
در نسل در این ترانهها متجلی شده است .اگر هم كمی با حرف دل زمزمه گر متفــاوت باشــد بــا
ذوق و احساس خود تغييراتی در آن میدهد و خصوصیاش میسازد و بــه مــرور صــيقل و جــال
مییابد .با گذشت ساليان دراز ،این ترانه ممکن است از اصل ابتدایی خود تغيير یافته و متفــاوت
گردد .پس هر ترانهای یاد آور هزاران خاطره است و شاید روحيات هزاران انسان در آن خوابيــده
باشد .هرگاه ترانه «كوچهلره سو سپميشم -یار گلنده توز اولماسين» به صدا در میآید اشــک در
چشمان پدر بزرگها حلقه میزند ،پدر و مادرهای امروزی به تجدید خــاطرات گذشــته رو مــی-
كنند و جوانان نيز آن را نجوا میكنند .گویی احساسات سه نســل موجــود در آن ترانـه متجلــی
است .وقتی خوانندهای میخواند « :وطن باغی آل – الواندیر ،یوخ ایچينده خاری بولبـول »...مــا
را به گذشتهای دور میبرد ،كافيست فقط بخشی از كلمات و آهنگ آن برایمــان آشــنا باشــد در
آن صورت همراه خواننده زمزمه اش خواهيم كرد و سپس در تنهایی مان چــه بســا كلمــاتش را
تغيير دهيم یا بر آن بيفزایيم .همين رفتارها و انطباق احساسات با آهنگهــا و كلمــات اســت كــه
آنرا جزو فرهنگ یک جامعه میسازد و ترانهای عاميانه خلق میشود و چقدر این فرهنگ ،غنــی،
متنوع و گسترده است با هزاران ترانه ،هزاران آهنگ و هزاران شــعر و ســخن .ترانــه غمگنانــهی
"ساری گلين" دل كدام مرد و زن سا لخوردهی آذربایجانی را نلرزانده است و امــروز كــدام زن و
مرد ميانسال و جوانی است كه هنگام شنيدن آن ،دل به آوای غمگين این ترانه نسپارد؟ ترانه "
سودان گلن سورمه لی قيز " با آن آهنگ روان و زیبایش دل كدام جــوانی را نــر بــوده اسـت؟»
آپاردی سئللر سارانی «چه كسی را غمگين نساخته است؟ و" آی پری باخ بری باخ "كدام پير و
جوانی را جلب نکرده است؟ كدام دختر دم بختی است كه با شنيدن" آذربایجان مــارالی " ...بــر
ناز و غمزه اش نيفزوده است؟ ...صدها و صدها از این ترانهها در بين مردم ما وجود دارد و مایه-
/ 546فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ی زندگی ،سر زنده بودن و اميد وارانه بودن مردم ماست .بر اساس هر ترانهای داستانها و روایت
ها شنيدهایم ،به خاطرهها گوش دادهایم ،با ایفاها و صدا های گوناگون شنيدهایم ،و در هــر یــک،
حزن و اندوه یا شادی و غرور احساس كردهایــم .مجموعــهی ایــن ترانــهها بخشــی از فرهنــگ و
ادبيات شفاهی مردم آذربایجان است و میدانيم كه چنين غنا و گستردگی در ميــان ملــل دنيــا
بیمانند است .بر این غنای ماهنیهایمان مینازیم .در باروری ،رواج و حتی آفرینش این ترانهها،
عاشيقها نقش بسزایی دارند .برخی از ایــن ترانــهها ســرودهی همــين عاشيقهاســت و یــا در بــاز
آفرینی آنها دخيل بودهاند .بسياری از این ترانههایی كه درشأن و تعریــف قهرمانــان ایــن مــردم،
همچون كوراوغلو ،نبی ،ستارخان ،صمد و دیگران از زبان عاشيقها شنيدهایم و امــروزه هــر كــس
زمزمهاش میكند .مگر بسياری از این ترانههای امروزی سروده ی عاشيق قربانی ،عاشيق عبــاس
و عاشيق علعسگر نيستند؟ چه بسيار ترانههایی كه سرودهی همين عاشيقهاست امــا بــا گذشــت
زمان نام سراینده ی آنها فراموش شده است .بایاتیها نيــز سرچشــمهی زاللــی بــرای ترانــههای
عاميانه و آهنگهای عاميانه است و بسياری از این بایاتیها در آهنگهای معروف خوانده میشــوند
و خوانندگان بر اساس ذوق و خواسته خویش بایاتی دلخواه را بر اساس موضوعی خاص به لباس
آهنگی دلنشين در میآورند .اوضاع اجتماعی ـ فرهنگی در هر مقطعی از زمان ،ترانههای خاصی
را میطلبد در همين چنــد دهــه گذشــته ترانــههای مربــوط «آراز»« ،هجــران» و از ایــن زمــره
مضامين ورد زبان مردم گشته است و درد كل جامعه را فریاد مــیكننــد .در صــد ســال گذشــته
ترانههای مربوط به جدایی و حسرت تمام ذهــن و ذوق مــردم آذربایجــان شــده اســت .آرزوهــا،
حرمانها ،دردها ،شادیها ،پيروزیها و حرف دل مردم در این ترانهها تبلور یافته اســت .خــالق آنهــا
نيز همين مردمند.
موسيقی آذربایجانی با سابقه ای كهن در ميان تودهی مردم جایگاه خاصــی دارد و بــا زنــدگی
مردم ارتباطی ناگسستنی یافته است .ترانههای عاميانه در تمامی شـئونات زنــدگی مــردم نفــوذ
یافته ،نه تنها در آداب و رسوم عام به كار گرفته میشود بلکه در اوقات تنهــائی وانــزوا و زنــدگی
فردی نيز زمزمه میگردد .در عروسيها ،جشنها ،اعياد مذهبی و ملّی ،هنگام كار و فعاليت ،زمــان
كاشت و برداشت ،هنگام سيروسفر ،ترانههای شاد وگاه غمگين در زبان مردم جاری مــی شــود و
احساسات فردی و گروهی را مترنم میگردد .این ترانهها ،ساختهی یک نفر ،یک شــاعر ،یــا یــک
خواننده نيست ،بلکه در طول سدهها و هزارهها توسط هزاران نفر زمزمه شده و هر كسی از هنــر
و احساس خود بر آن افزوده است .بنابراین احساس هزاران هزار انسان در آن مترنم است.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 547 /
آهنگ و موسيقی این ترانهها نيز در طول سدههای متمــادی تغييــر و صــيقل یافتــه و جــالی
امروزی آن حاصل تالش ،احساس و اندیشههای هزاران سالهی هزاران انسان است .شــاید نتــوان
موسيقی و ترانههای عاميانه ای با این وسعت ،تنوع و غنا را درميان هيچ ملت دیگری یافت.
این ترانهها و موسيقی فولکلوریک طول سدهها و دهههای گذشــته نســل بــه نســل ،ســينه بــه
سينه منتقل شده و در یک سدهی گذشــته نسـبت بــه گــرد آوری و ثبــت آن توســط برخــی از
بزرگان موسيقی این سرزمين همــت گماشــته شــده اســت صـد ســال بــيش آهنگســاز نابغــهی
آذربایجان ـ اوزئير حاجی بيگلی ـ همت گماشت تا ترانههای معروف را از زبان مردم جمــعآوری
كرده و دسته بندی نماید .او ،بر اساس بسياری از این ترانهها توانست آنرا به شکلی نــوین طــرح
ریزی كرده ودر موسيقی مدرن نيز از آنها بهره گيــرد .حــاجی بيگلــی عــالوه بــر خــدمت ادبــی
گسترده و شایان توجهش در آذربایجان ،قله ی موسيقی آذربایجانی را فتح كرده و با خلــق آثــار
كالسيک و اپراهای حيرت انگيز خود مانند كوراوغلو ،شيخ صــنعان ،ليلــی و مجنــون و دیگــران،
موسيقی آذربایجان را به دنيا معرفی ساخته و مقام ارزشــمند موســيقی مــا را در ميــان ملتهــای
جهان مشخص سازد.
از دیگر بزرگان موسيقی آذربایجان كه توانسته اند در گرد آوری و انتظام ترانههای عاميانــهی
مردم آذربایجان خدمات شایستهای به انجام رسانند میتوان از خوانندهی فراموش نشدنی جبــار
قاریاغدی اوغلو نام برد كه در این زمينه كارهــای فــوقالعــادهای بــه انجــام رســانده و ترانــههای
عاميانهی بسياری را از خطر فراموشی نجات داده است و پروفســور بولبــول مغنــی بزرگمــان بــا
گردآوری این ترانهها در دو جلد كتاب «آذربایجان خالق ماهنيالری» وبه همت فيکــرت اميــراف
و سعيد رستم اف كه آنها را به نت كشيدهاند این ترانهها را از ورطــهی نــابودی نجــات دادهانــد.
آنان این ترانهها را با موسيقی اصيل و مدرن آذربایجــان جالیــی دیگــر داده و دوبــاره بــه ميــان
ملتمان بردهاند.
بیتردید ،آنانکه روی موسيقی اصيل آذربایجان و ترانههای مردمی كار میكنند كار سترگ و
در عين حال حساس را پذیرا گشتهاند و كوچکترین خطای آنان میتواند اصالت موســيقی مــا را
زیر سؤال برد .بنابراین آنان میبایست ضمن دریافت ماهيت دقيق این ترانهها از تغيير واژگــان و
موسيقی آن پرهيز كنند .در موسيقی حزن انگيز برخی از این ترانــهها نمــی تــوان هــر ترانــه ی
عاميانه ی دیگری از جمله بایاتی را وارد كرد .هر چند كه بایاتیها اســاس موســيقی آذربایجــان
هستند اما دسته بندی آنان كار هر كسی نيست و هر بایاتی را نمیتوان در یک ترانهی مشــتمل
بر بایاتیها خواند .بــا ابــراز تأســف از بهــم زدن بســياری از ترتييبــات بایــاتیهــا در یــک ســری
موسيقیها ،نمیتوان از این موضوع گذشت و نسبت بدان بیتفاوت ماند .زیبایی موسيقی مــا در
/ 548فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
هماهنگی مضمون مترنم است و خواتنندگانی كه این ترتيب را برهم میزننــد اصــالت موســيقی
عاميانهی ما را در هم میریزند.
شکی نيست كه هنر نعمت بزرگی برای انسان است كه عــالوه برجســم ،روح وروان آدمــی را
جالداده و از ناپاكیها میرهاند و اميدی تازه در وی میآفریند .موسيقی از جمله هنرهایی است
كه در قلة دیگر هنرها قرار گرفته و تأثير فوری آن مــورد تأیيــد همــة عالمــان ایــن فــن اســت.
موسيقی هنری است كه دیگر هنرها از بهرهگيری از آن اوج میگيرند .شعر و سخن با توسل بــه
موسيقی است كه دلچسب ،زیبا و آهنگين گشته ،بردل مینشيند و مورد قبول واقــع مــیشـود.
دیگر هنرها نيز از این موهبت بی نصيب نيستند .موســيقی ،خــاطره ی هــر ملتــی اســت و ایــن
خاطرهها با موسيقی ماندگار و زیبا میگردد.
موسيقی آذربایجان در تمام زندگی مردم این سرزمين رخنه كــرده ودر آداب مراســم مــا نيــز
خودی می نماید و تنوع و گستردگی موسيقی آذربایجان نشانگر غنای فرهنگی و تاریخ دیــرین
این مردم و این مرز و بوم است .موسيقی عاشيقی و موغام كــه ریشــه در موســيقی فولکلوریــک
مردم آذربایجان دارد در طی تاریخ كهن و دیرین مردم ما با مردم همگام گشته وتا امروز ارتباط
خود را با مردم قطع نکرده است و همانگونه كه شاهدیم عليرغم محدودیتهای فراوان كــه بــيش
پای موسيقی اصيل آذربایجان وجود دارد ایــن موســيقی همچنــان پــيش مــیرود و خــود را در
عرصههای ملی و بين المللی عرضه میكند و روز بروز طرفداران بيشتری را به خود جلــب مــی-
نماید .امروز از موسيقی بعنوان وسيله ی درمان جسمی و داروی روحی استفاده مــیكننــد و در
ميان ملتها نسبت به موسيقیدرمــانی اهميــت خاصــی داده مــیشــود .شــاعر بــزرگ آذربایجــان
پروفسور بختيار وهاب زاده در غزلی زیبا موسيقی آذربایجانی و موغام را چنين مطرح میسازد:
داش اورهكلرده یانيب داشالری سيندیردی موغام
حـقه دوشـمن اوالنی ،حــقه تــاپـيندیردی مـوغـام
چـوخ كـيـتابالر اوخـودوم ظن ائــله دیـم بـخـتيارام
مـنه چـوخ مـطلبی آهـسته جـه قـانـدیـردی مـوغام .
موسيقی آذربایجانی ،سند هویت ملت آذربایجان است و صفحهای فرامــوش نشــدنی ازادبيــات
این سرزمين و این ملت بزرگوار است .ترانههای عاميانه یا «ماهنیالر» فراز و نشيب تاریخ ملــت
ما را بيان میسازد .زمانی كه دشمنان بر این دیار یورش آوردهاند ،ترانــههای مقاومــت مــردم در
برابر ستمگران و زورگویان ،بيگانگــان و اســتيالرگران بلنــد شــده اســت .وقتــی بخشــی از ایــن
سرزمين بر اثر بیلياقتی شاهان و حاكمان از تنهی اصلی آذربایجان جدا گشته اســت ترانــههای
عاميانه از جمله «آپاردی سئللر سارانی» زمزمهگر گشته و روح و احســاس مــردم را تــرنم كــرده
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 549 /
است .چرا اینهمه ترانه درباره ی هجران ،جدایی ،دوری و غم غربت در ترانههای ما مترنم است؟
چرا آواز ،سمبلی از عامل جدایی یک ملت اینهمه ورد زبــان مــردم گشــته و در هــزاران ترانــه و
ماهنی تغمهگر شده است حسرت ،نيسگيل و جدایی مهمترین موضوع ترانههای عاميانهی مردم
ماست و در این موسيقی سراسر حماسی مردم آذربایجــان ،تنهــا موضــوع غمگينانــهی آیریليــق
طنين انداز است .موسيقی ما و ترانههای عاميانه ما نه تنها براساس تاریخ ملت ما ساخته شــده-
اند بلکه احساس و اندیشهی مردم ما نيز در آنها مترنم است .دشمنی با این موسيقی ،بی تردیــد
دشمنی با احساسات ،آرزوها ،آمال و آرمانهای خلق ماست.
البته اگر پارا از ترانههای عاميانه بيرون بگذاریم و تاریخ موسيقی آذربایجان رابه صــورت گــذرا
از نظر بگذرانيم تورقی اندك در تاریخ موسيقی ضروری مینماید و میبایست اشارهای كنــيم بــه
مجسمهی اوزانی كه قوپوزی در دست دارد و این مجســمه مربــوط بــه هــزارهی چهــارم قبــل از
ميالد است .آنگاه اشاره به مقام شامخ موسيقی در ميان ســومریان و بــه مــرور در ميــان همــهی
مدنيتهای ترك و بویژه آذربایجان ضروری است ،حتی به وجود آوردن آالت موسيقی از جملــه
قوپور ،تارو دیگر آالت نشانگر قدمت موسيقی در این سرزمين است .عبدالقادر مراغهای موســيقی دان
قرن هفتم هجری در كتاب مقاصدااللحان» ساز و تار را از ادوات اصــلی موســيقی در آســيای ميانــه و
آناتولی می شناسد و سپس اوليا چلبی در اثر «سياحتنامه»ی خــود« ،علــیخــان تبریــزی» را مبــدع
اصلی میشناساند و آقــای روحاهلل خـالقی شــش تــار را از ســاختههای رضــاالدین شــيرازی از اهــالی
آذربایجان میداند و در درویشعلی در «رساله ی موسيقی» طنبور را از آذربایجان معرفی میكند.
از قرن ،19حيات ادبی و صنعت موســيقی آذربایجــان پيشــرفت زیــادی كــرده ودر نتيجــهی
آشنایی نزدیک با فرهنگ و تمدن غرب و علم و هنر ،موسيقی آذربایجان نيز رشد قابل تــوجهی
كرد و در این ميان هنرمندان و روشنفکران این سرزمين همچون آخوندزاده ،ميرزا شقيع واضع،
قاسم بيگ ذاكر ،حسن بيگ زردابی ،سيدعظيم شروانی ،نجف بيگ وزیر اف ،ميرزا كــاظم بيــگ،
ميرمحسن نواب ،تاثير بسزایی داشتهاند .بطوریکه و .وینوگرادف موسيقيدان سرشــناس روس در
اوایل قرن بيستم مینویسد :هنرمندان آذربایجان ،موسيقی خود را نه تنها در وطــن خــود ،بلکــه
در سایر ممالک خاوری شناســاندهانــد .جــا دارد از مجــالس موســيقی و ادبــی قــرن 19كــه در
شهدهای شوسا ،با كی و غيره تشکيل میشد و مجالس فراموشان ،مجلس خاموشان به رهبــری
موسيقیشناس معروف ميرمحسن نواب وبا عضویت حسنعلیخان قــرهبــاغی ،مشــهدی عيســی،
جبار قاریاغدی اوغلو ،فاطمه خانيم كمينه و مجلس انس به رهبــری خورشــيد بــانو نــاتوان و بــا
عضویت م .ر .فنا ،م .ا .نورس ،ا .ح .یوز باشی و دیگران فعاليت گستردهای داشته ودر پيشــرفت و
رشد موسيقی آذربایجان نقش عمدهای داشتهاند یادآوری شود.
/ 550فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
آالت موسيقی آذربایجان با آنکه در ميان ملتهای دیگر مانند ایرانيان ،اعراب ،هنــدیها و غيــره
وجود دارد اما امکانات آالت آذربایجانی با سرپنجة توانای هنرمندان ایــن ســرزمين توانمنــدی و
توانایی خاصی را یافته است كه دیگر ملتهای نامبرده صاحب آن نيستند.
موسيقی آذربایجان از آغاز قرن بيستم به همت بزرگــان ایــن موســيقی بــه صــورت علمــی در
مؤسسات تازه تأسيس یافته تدریس گردید .در زمان تزار ،موسسة «جمعيت موسيقی امپراتوری
روس» در باكو شعبهای داشت كه به آموزش موسيقی همــت مــیگماشــت امــا در ســال 1920
كنسرواتور شهر باكو تأسيس شــد امــا اوزئييــر حــاجی بيگلــی پيشــنهاد داد تــا موســيقی ملــی
آذربایجان در این كنسرواتور تدریس گردد واز این پس موسيقی آذربایجــانی بــه صــورت علمــی
تدریس گشت و چندی نگذشت كه آكادمی عالی موسيقی آذربایجانی در ســال 1921تأســيس
گشت .حاجی بيگلی سرپرستی آن را به عهده گرفت و صدها و هزاران موسيقیدان را به خدمت
گرفت بطوریکه در عرض چند سال ،موسيقی آذربایجان در ميان ملتهای آسيا ،موسيقی شناخته
شدهای گردید و توانست بر موسيقی شرق تأثيرگذار باشد .ضمن شکوفایی صـنعتی در ســاختن
آالت موسيقی و تکامل این صنعت ،دستگاههای موسيقی نيز به رشتهی تحریر در آمد و تمــامی
دستگاههای موسيقی آذربایجان نُت نویسی شــد كــاری كــه در مشــرق زمــين ودر ميـان ملــت
دیگری جز آذربایجان سابقهای نداشت.
باچنين تاریخی در خشان ،امروزه نمی توان بایاتیها را بدون علم و بدون توجه به آفــرینش و
مضمون آنان در هر آهنگ و منظومهای خواند .گردآوری ترانههای عاميانه نيــز ،تخصــص خــاص
خود را میطلبد و ما در اینجا به متون عاميانه وفادار مانده و تعدادی از این ماهنیهــا را تقــدیم
عزیزان میكنيم .فراموش نباید كرد كه در پس هر ماهنی و ترانهای ،هزاران خــاطره ،احســاس و
تاریخ خوابيده است .به ترانههایی چند كه برای هر آذربایجانی آشناست دل میسپاریم1:
قوي گولوم گلسین
مـن عـاشــقم زیـره سن،
زعفرانسـان ،زیرهســن
اوگونــه قوربان اولوم،
سـن قـاپـيـدان گيرهسن.
ناغارات:
قوی گولوم گلسين ،آی نـنـه،
قوی یاریــم گلسين ،آی ننه،
1آذربایجان ماهنیالري ،آذر پویا 2 ،جیلد ،تبریز.1379 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 551 /
قاپـيـدا دوران اوغـالنا،
ایرحمـيـن گـلسـيـن ننـه.
هئی!...
قـارا بـاغــيــن دوزو وار،
دوز لـریـنـده قـــوزو وار،
ایکی كـؤنــول بـير اولـسـا،
كـيـمـيـن اونـا سـؤزووار؟!
ناغارات.
گون دوغمـاسا آی باتمـاز
دردلیلر گئـجـه یـاتـماز،
عـالـم مـنــی آتـسـا دا
سئـوگيليـم منـی آتـماز.
ناغارات.
گؤزهلیم سنسن
گـؤزهليم ،سنسن گـؤزومـون نوری،
جـنّتده یوخـدور سنين تک حوری.
اؤلـدوردومـنی یــاریمين جـووری،
اونـــــــا مــــــن وورولــــدوم،
اونـــــامـــــن یـــــار اولـدوم.
ناغارات:
سئوگيليمه دَگمه ،دَگمه ،دَگمه ،دَگمه،
گولومون بوتاسين اَگمه ،اَگمه ،اَگمه.
اوجـا داغ بـاشـيندا جـئيران یول ائـيـلر،
اوره یـيـم بـاشـينا پـيکان یـول ائـيـلـر.
سئون سـئـودیـگينه جان قـوربان ائيلـر،
اونـــــا مــن وورولــــدوم،
اونـــــا مــن یـار اولـدوم.
/ 552فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
ناغارات.
اوجا داغ باشــيــندا ال لــهلر،
گول ـ چيچک اوستونه دوشر ژالهلر،
گولدن اؤتـروبـولبول ائـدر نـالهلر.
اونا من وورولدوم ،اونا من یار اولدوم
ائولري وار خانا ـ خانا
ائولری وار آی آمان ،خانا ـ خانا
من كول اولدوم آی آمان ،آی آمان ،یانا ـ یانا،
یایـلـيـغـيـنـيـن یانـی بـوتا،
سالدی منی آی آمان ،آی آمان یانار اودا.
اوبـاالری آی آمان ،اویماق ـ اویـماق،
یاالن سؤزدور آی آمـان ،آی آمان ،یاردان دویـماق،
اوزو گول ،لـبـلـری قـایماق،
یاالن سؤزدور آی آمان ،آی آمان ،یـاردان دویــماق.
هئچ اولماز ميش آی آمان ،آی آمان ،یاردان دویماق،
یــاالن ســؤزدور ،یـاالن سـؤزدور یاردان دویماق.
نبی
بـوز آت سنی سر تووله ده بـاغـالرام،
آند ایـچيرم سنی مـخـمل چـولـالرام،
آی بـــوز آت چـولـالرام.
اگر مـنـی بـو داعــوادان قـورتـارسان،
قيز یلدان ،گوموشدن سـنـی نـالالرام،
آی بــــوز آت نــالـالرام.
نبینيـن بيغالری ائـشمه ـ ائـشمـهدی،
پاپاغی گوهللدن دئـشمه ـ دئــشمهدی،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 553 /
دئـشــمـــه ـ دئـشـــمـه دی.
نبی نين بوز آتين بـيرآت كـئـچمه دی،
قــوی سـنـه دئـسـيـنلر آی نادان ،نبی!
توفـنـگـيـن هـاوادا اویـنادان ،نـبـی!
اویـنـادان نـبـی!
گون گليبدیر گون اورتانين یـئـر یـنه،
هَجَر خـانيم قـالخيب آتـيـن بـئـلـيـنـه،
آتـيـن بـئـلـينه!
اشـرفی مـيـرواری دوزوب تـــئـلـيـنـه!
قـوی سـنه دئـسينلر آی قـاچـاق نـبـی!
هَــجَری اؤزونــدن آی قـوچاق نـبـی!
آی قـوچـاق نـبی!
آناجان
آناجان باغریمی قان ائيلهمـيشم مـن،
گؤزلریمی گـریـان ائـيـلهميشم مـن،
بير آالگؤزلو یارین عـشقی یـولـونــدا
اؤز جانيمی قـوربان ائيـلهمـيشم من.
ناغارات:
آنــاجـــان آغــــریـن آليــــم،
آنــاجــان بـــاشيــنــا دؤنـوم،
قـوی دوالنـيم من ،من ،من ،من،
مــنـيـم اوز سئـوگـيــليـمــه،
حـيران اولـوم من ،من ،من ،من،
گولو ـ خندان كيمیدیر یارین لبلری،
جـئـيـرانا بـنـزر اونـون آال گـؤزلری،
ایکی كلمه دانيشيب آیریلدی مـندن،
قـلبيمه نـور اَلَدی شـيرین سـؤزلری.
ناغارات.
/ 554فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
آنا جان عشق اودونا یانماميشمام من،
هـله ده بيـر تـجـربه آلماميشام من،
نه یامان اولور یاردان آیـری دوشنده،
بلکه ده یاخشی ـ یامان قانماميشام من.
گیردیم یارین باغچاسینا
گيردیم یارین باغچاسينا چيچکلر آچــميش،
او یار مــنيم اورهگيمه عطـيرلر سـاچـميش.
ناغارات:
گـل ،گل ،گل گـــؤزهليم گـل،
بيرگــــؤروم ســنـــی،
اگـر قـسمـتـيم اوالرســـان،
آالرام سـنی.
یار یولوندا داغالر كئچدیم ،سوالردان ایچدیم،
مين بير گؤزل گؤردوم آی قيز ،سنی سئچدیم.
گنج یاشيمدا بير قيز سئودیـم ،منيم اولمادی،
سنی گؤروب سئودیم ،آی قيز غميم اولمادی،
چال ـ اوینا
گــــؤی گــــؤللـرده اوزر قـازالر،
الچين(آی) ووروب ،توكونو تـوزالر.
دســته ـ دسـته گـليـر قــيزالر،
گـلـيـــر (آی) نـازالنـا ـ نازالنــا.
ناغارات:
مهربانيم گول اوغـالن،دور اوینا ،چال ـ اویـنـا.
قشنگ اوغالن گؤزل قـــيــز ،دورـ اویـنــــا.
گـؤزل اوغـــالن ،قـشنگ قيز ،چال ـ اویــنـا.
دوست باغينداآچيلميش گول ،ساریلميشدیر گوله بولبول
قيزالر سـانـجـميـش تئلينه گول،
گلـير (آی) نازالنا ـ نــازالنــــــا.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 555 /
ناغارات.
دوسـت بـــاغـيـندا بيـتـر آلـچـاالر،
تـــئز چــيـچکله یَر ،یئـتر آلچـاالر.
تــویـالر یـــميزدا بـئـله قـایـدا وار:
قـيز الر اوینار ،اوغـالن الرال چـاالر،
اوغـالن الر اویـنار ،قـيز الرال چـاالر.
ساري بولبول
وطــــن بـــاغــی آل ـ الوانــدیتـر1 ،
یــوخ ایــچـنـده خـــاری بـولـبــول،
عــؤمـور ســـورمهلـی دورانـــدیـــر،
سسـيـن گـلـسـيـن بــاری بـــولـبـول.
سسـيـن گـلـسـيـن ،ســاری بـولـبـول،
ســـاری بــولـبـول ،ســاری بـولـبـول.
اوخـــو قـــوشــالر دیـلـه گــلـسـيـن،
خــــوش نـفـسـيـن ائـلـه گـلـسـيــن،
یـاریـم گــوله ـ گــوله گــــلـسـيــن،
مــن چـــــاالنـدا تــــاری ،بــولـبـول.
ســـاری بـولـبـول ،ســاری بـــولـبـول.
گئـيـمـيش دونـون یـاشـيـل چـؤلـلـر،
هـــوســيـنـدن آچــيــب گــولــلــر
تـؤكـوب شـيـریـن ـ شـيـریـن دیلـلـر
گــل اویـــاداق یـــاری ،بـــولــبــول.
سـاری بـــولـبـول ،ســـاری بـولـبـول.
1بعضا ً ماهني نین بیرینجي بندي « طاهر و زهره » داستانیندان گؤتوررولموش بو سؤزلرله اوخونور :
« سحرین گولشن چاغیندا /،نه گزیرسن باغي ،بولبول / ،اوخودون عاغلیم آپاردین / ،اولدون منه یاغي ،بولبول ».
/ 556فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
1 بـولـبـول ،سـنـيـن ایشـيـن قـانـدی
عــــاشـــقـلـر اودونــــا یـــانــدی،
نــدن هــر یــئــریـــن الـوانــــدی،
كــؤكـسـون آلـتـی سـاری ،بـولـبـول.
ســاری بــولبــول ،ســاری بـولبـول.
گول اوغالن
ائـــولـری كــؤنــدهلـن یـــار،
بــيزه گــول گــؤنـدهرن یــار،
گـولـون یـــارپـيـزا دؤنـسـون،
بــــيــزدن اوز دؤنـدهرن یــار.
آدی بــــيــــــر گــــول،
ســــــــؤزو بــولــــــبــول،
ســـاچــی سـونـبـل گول اوغالن؛
دور گـل ،مــن ســنـه قوربـــان.
قـاپـــيـدا دوران اوغالنا
گــــول اوغــالنـا ،گـول اوغــالنا،
بـویـنـونـو بــوران اوغـــالنـــا،
گـــول اوغــالنــا ،گــول اوغـالنا،
ایـرحـــمـيـن گــلـسـيـن ،نـنه،
گلـسـيـن ،نـنـه ،گـلـسـيـن ،ننه،
قـــوی مـنـی آلــســيـن ،نـنــه،
آلـسـيـن ،نـنـه ،آلتســين ،نـنـه،
آی نـــنـــــه ،هــئــــی!...
آلـمـا وئــــرسـم آلــمـازســان،
ســـن آلــمـادان قــالمـازســان.
1بو بند ده « طاهر و زهره » داستانینداندیر.
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 557 /
هانــسـی بـاغـيـن گــولــوسـن،
ایــگـلـهدیـکـجـه سـولـمازسان؟
آدی بــيـــر گــول،
ســـــؤزو بــولبـول،
ساچی سونـبول گول اوغالن،
دور گـل ،مـن سـنـه قوربان.
ناغارات:
آی قارا چوخا،
بــؤز پــاپـــاق،
چيت آرخاليق گول اوغالن
آتـينی یان چک
توپ قارا بيرچک
هاميدان گؤیچک ،گول اوغالن ،گول اوغالن ،هئی!...
داغالردا چیچك
داغــالردا چــيـچک درهرم ساتارام،
بــيــر اوزوگـؤیـچک هاردان تاپارام؟
ناغارات:
هـــارای یــار الـيـــنـدن،
او قـارا تـئـــلـلـریــنـدن،
اگـــــر اذن وئـرسن ،باال،
اؤپــهرم گـؤزلـریـنـــدن.
بــاغــالردا پسـته دررم ســاتــارام،
بيــر بــویــو بـسته هاردان تـاپارام؟
ناغارات.
بـاغـــالردا خــرمـا درهرم سـاتـارام،
بـــير سـاچـی بـورما هاردان تاپارام؟
/ 558فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
سونا بولبوللر
سو آتدیم هارا دگدی ،سونا بولبوللر،
اليـم دیـوارا دگدی ،سـونا بولـبوللر،
دیليم ـ آغزیم قوروسون ،سونا بولبوللر،
نه دئدیم یارا دگدی ،سونا بـولـبولـلر.
ناغارات:
ائـلـــه یــار ،یــار دئـيــيــرلـــر،
هــئـــچ مــــنــی دئمــيــرلــر،
آی سـونــــــا بــــولبــولــلـــر.
ائـلـه بـيــل یــار دئــيـــيـــلـم،
هـــئچ مــنـی دیـنـدیــرمـيرلـر،
آی ســــونـا بــــولبـــولـــلـــر.
دریادا گميم قـالـدی ،سونا بـولـبوللر،
بيچمه دیم زميم قالدی ،سونا بولبوللر،
چوخ چکدیم یار جفاسين ،سونا بولبوللر،
منـه درد ـ غميم قالدی ،سونا بولبوللر.
ناغارات.
اود توتوب آليشارام ،سونا بـــولبوللر،
هر درده قاریشارام ،سـونا بـولـبـولـلر،
یاریمين مئيلی اولسا ،سونا بـولبولـلر،
كــوسموشم ،باریشارام ،سونا بولبوللر.
ساري گلین
سـاچــيــن اوجــون هــــؤرمــزلــر،
گــولـو غــــــنــچــه درمــــزلـــر1 ،
سـاری گـلــيـن.
1بو مصراع نین باشقا صورتي بئله دیر « :گولو سولو درمزلر ».
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 559 /
بـو ســـئــودا نــه ســــئــودادیـر،
سـنـی مـــنــه وئـــرمــــزلـــــر،
نــئــيــنــيـم ،آمــان ـ آمــــــان،
نـــئــيــنــيــم ،آمـــــان ـ آمـان،
ســاری گـلـيـن.
بـــــــو درهنـــــــيــن اوزونـــو،
چـــوبــان قـــــایــتــار قوزونـــو
قـــــــوزونــــو.
نـــه اوال بـــــــيــر گــــون گـؤرم،
نـــــــازلـی یـــــــاریـــم ،اوزونــو؛
نـــــئـــيـنـيـم ،آمــــــان ـ آمـان،
نـــــئــيــنـيــم ،آمــــان ـ آمــان،
ســاری گـلـيـن.
عــــاشـــــيـق ائــــلـلـر آیــریـسـی،
شـانـا تـــــئــلـلـر آیـــــــریـــسـی،
آیــــــریـــسی.
بـــــيــر گـــونــونــه دؤزمـــــزدیــم،
اولـــــــدوم ایـلــلــر آیــــریــــســی؛
نـــــئــيـنـيــم ،آمـــــان ـ آمـــــان،
نـــــئـــيـنــيــم ،آمــــان ـ آمــــان،
ســاری گـلـيـن.
اوچ تئللی دورنا
ائـــولــریـنـيـن دالـــی سئـيـران،
سـئـيرانــگاهدا گــزیر جــئـيـران،
حـوسنون گـــؤره ن اولـور حـيران،
اوچ تئللی ،دورد تئللی ،بش تئللی دورنا.
ناغارات:
سـن هـــارالی سـان هــارالی دورنــا؟
اووچــــو الـيـنـدن یــــارالی دورنــا،
/ 560فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
سـن گـئتسن بـاغـالر سـارالی ،دورنـا.
یــــارالـی ،یــارالـی ،یــارالی دورنــا.
ائــولـــریـــنــيـن دالـــی تــــپـــه،
یــاغـيـش گـــلـيـر ســپـه ـ ســپـه،
اویــــادیــــرام اؤپـــــه ـ اؤپـــــه1 ،
اوچ تئللی ،دورد تئللی ،بش تئللی ،دورنا.
ناغارات.
ائـولـــریــنــيـن دالــی قــــایــا،
قـــایـــادان بـــاخـــارالر آیـــــا.
گــؤیــده دورنـــا گـــلـمــز سـایـا،
اوج تئللی ،دورد تئللی ،بش تئللی دورنا.
سودان گلن سورمه لی قیز
سـودان گــلـن ســـورمـهلـی قــــيـز،
چـــوخ ایـنـجـيـدیـر كـوزه سنی ،باال،
چــوخ اینـجــيــدیـر كوزه ســـنـــی،
آی جــــمــالـيـن شــــعـلـه سـالـيـر،
گــلـمـيـهســن گــؤزه سـنـی ،بــاال
گــــلــمـيـهسـن گـــــؤزه ســنـی.
2 كــوزهنـی بــویـنـونــدان آشـــيـر،
سـاچيـن دابـــانـا دوالشــيـر ،بــاال،
ســاچـيـن دابـــــانــا دوالشـــيـر.
نــه گــئيـسن ســـنـه یـاراشــيـر.
1بندین سون ایكي مصراع سي ائل آراسیندا بئله ده اوخونور :
« اویادیرام اؤز یاریمي /اوزلریندن اؤپه ـ اوپه »
2بو بند وار خیانلي محمدیندیر 1981 ( .ـ . ) 1885
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 561 /
گـلـمـيـهسـن گــؤزه سـنـی ،بــاال،
گـــلــمـيـهســن گــؤزه ســـنـی.
كـــوزه ســویـو شــــــربـــت اوالر،
بوالغ اوســـتـه صـحـبـت اوالر ،بــاال،
بــــوالغ اوســـتـه صــحــبـت اوالر.
مـــنـسـيـز سـنـه زحــــمـت اوالر.
گــلـمـيـهسـن گـــؤزه سـنـی ،بـاال.
گــلـمـيـــهســن گــــؤزه ســنـی.
آپاردي سئللر سارانی
آرپــــا چـــایـی آشــدی ـ داشـــدی،
ســـئـل سـارانی آلــدی قـــــاچــدی،
آال گــــؤزلـو قــــلم قـــــاشــلـــی1 .
ناغارات:
آپـــــــاردی ســـــئـلـلـر ســـــارانـی،
بـــــيــر آال گــــــؤزلـو بــــــاالنـــی.
گـــــئــدیـن دئـيـيـن خـان چــوبـانـا،
گـــلـمـه سـيـن بـــــوایـل مــــوغـانـا،
مـــــوغـــان بـاتــيـب نـــاحـق قــانــا.
ناغارات:
آرپــــــا چــایــی دریـــن اولـــمــاز،
آخـــــار ســـویـو ســــریــن اولـمـاز.
ســــــارا كـــيـمی گـلـــيــن اولـمـاز.
آي بري باخ
پـــــــنـجــره دن داش گـــــلــيـــر،
1بو مصراع « جوت باجیسي گؤزو یاشلي » كیمي ده او خونور.
/ 562فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
آی بـــــــری بــــاخ ،بـــــری بــــاخ.
خـــومــار گــؤزدن یـــاش گــــلـيـر،
آی بــــری بــــاخ ،بـــــــری بـــــاخ.
ســنـی مـــــنــه وئــــــرسـه لـــــر،
آی بـــــری بــــاخ ،بــــــری بـــــاخ.
هــر گـــــؤره نـــه خـــوش گــلـيــر،
آی بــــری بــــــاخ ،بــــــری بــــاخ.
پـــنــجـره نـــيــن مـــــــيـلـلــری،
آی بـــــری بـــــاخ ،بــــــری بــــاخ.
آچـيب قــيـزیـل گـــولـلــری،
آی بـــــری بـــــاخ ،بـــــری بــــاخ.
اوغــــالنـی یـــــــولـدان ائـــــيـلـر
آی بــــــری بـــاخ ،بــــــری بــــاخ.
قــــيـزیـن شــيــرین دیــــــلـلـری،
آی بــــــــری بـــاخ ،بـــری بـــــاخ.
پــنــجـره نـــی بـــــــاغـــالمـــــا،
آی بـــــــری بـــــاخ ،بــــری بــــاخ.
مــــن گـــــــئـدیــرم آغـــــــالمــا،
آی بــــــری بــــــاخ ،بــــری بــــاخ.
گــــئـــدیـب یـــــئـنـه گَــــــلَــرم،
آی بــــــری بــــــاخ ،بـــــری بـــاخ.
اؤزگــــــه یــه بــــئـل بـــــاغــالمــا،
آی بــــــری بـــــاخ ،بــــــری بـــاخ.
خمار اولدوم
مــــن گـــــلـمـيـشم سـنـه قـــونــاق،
جـــئــيـران ،مـــــنـه بـــــاخ ،بــــاخ!
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 563 /
مـــــــارال ،مـــــــنـه بـــــاخ ،بـــاخ!
بــيـشـيـر مـــنـه بــيـر قـــــایــقـانـاق!
آی قـــــيــز مـــــنــه بـــــاخ ،بــــاخ!
گــــــؤزه ل ،مــــــنـه بــــاخ ،بــــاخ!
ناغارات:
خـومــار اولــدوم ،خومــاراولــدوم،
خــــومـار اولــدوم ،خـــــومـــار،
كـتـان كـؤیـنک ،نــازیــک بــدن،
گؤردوم بيحال اولدوم ،بيحال اولدوم،
بــيــحــال اولـــــدوم ،بــيــحـال.
گــــئتدیم گــــؤردوم بــوالقــدادیر،
جــئــيــران ،مــــنـه بـــاخ ،بـــاخ!
مــارال ،مـــــنــه بــــــاخ ،بــــاخ!
اَل ـ اوزونــــو یــومــــاقــــدادیـــر.
آی قـيـــز مــــنــه بــــاخ ،بــــاخ!
گـــؤزه ل ،مــــنـه بــــاخ ،بـــــاخ!
ناغارات.
گـئتدیم گـــؤردوم بــاغـدا یـاتيب،
جـــئيران ،مـــــنه بــــــاخ ،بـاخ
مـــارال ،مــــــنـه بــــــاخ ،بـاخ!
آی قــيز ،مـــــنـه بــــــاخ ،بـاخ!
قـــارا تــــئلـلر گـــــولـه بـاتيب،
گـــؤزهل ،مــــــنـه بـــاخ ،بــاخ!
قاالدا یاتمیش ایدیم
قـــــاالدا یــاتـمــيــش ایــــدیـم
تـــــوپ آتـــدیـالر اویـــانـمـادیـم،
سس ایــــلـــه ،آوازایــلـه اویاتدیالر.
/ 564فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
قـــيــزالرا گــــئـتـمــه دئـدیـــم
دایــــــان ،دئــدیـم ،دایــانـمــادی.
صــــحــبت ایــله ،سازایله دایاندیالر.
چـــــالـــدیــــالر ،اوخــــــودوالر،
اویــــنـــادیــالر ،شــاد اولــــدوالر.
ائــــتدیلر مــست مـنـی بـاده ایـلـن
عـــشوه ایــله ،نــازایله آیــيتدیالر1 .
قـيـشـا یـــالـواردی پـــــایــيــــز:
بـولـبـول اوخـــوت ،اوخـوتـــمادی،
بـــاهـــارایـلـه ،یـازایـله اوخـوتدوالر.
سوسن سونبول
سوسن سونبول ،آی گولوم ،بيتيرميشم،
من یاریمی ،آی گولوم ،ایـتـيرميـشم.
آی گـــولــوم ،ایــتــيــــرميشـــم.
عؤمرو باشا ،اَگولوم ،یـئتيــرمـيشــم.
آمان گـولـگـز ،آبـاالم ،یـاریـم هانی؟
آگـــولوم ،یـــاریــــم هـــانـــی؟
ناغارات:
آغ اوزده خــالـــيــــن ،آگـــولــوم،
اومـــه جــمـالـين ،آی گــــولـــوم،
یـــانــدیـــردی مــنـی ،آی گـولـوم،
نـــــه دیـر خـيـــــالــــــيـــــن،
آی گــــولــوم ،نــه دیـر خـيـالـيـن؟
یــــار الـيـــنــدن بــاده ایــچـدیـم،
مـطلـبيمه ،آبـاالم ،من یـئـتـيـشـدیم،
آی گـــولـومه ،مـن یـــئـتـيـشـدیـم.
1
بو مصراع بئله ده او خونوب « :سؤزو ده ،صحبتي ده اوزاتدیالر ».
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 565 /
كــجاوه ســين مـن اؤزوم بزهميشدیم.
آمــان گــولـگز ،آباالم ،یاریم هـانی؟
آگــــولـــوم ،یـاریـــم هـــانـــی؟
آذربایجان مارالی
آی قــــيز ،گـــــــــزمـــه آرالــــی
كــــؤنـــلوم ســنــدن یــــــارالــی،
گــــــؤزلـریــــنــه حــــــيــرانــام،
آذربــــــایــــــجــــان مــــارالـــی.
ناغارات:
سن بــــــوالق اوســـتــه گـــلـنـده،
قـــيــقـــاجی بــاخــيب گـولــنـده،
آلـــدیــن صـــــبـــری ـ قــــراری،
آذربـــــایــــجـــــان مــــارالـــــی.
مــــن قــــوربـــانــــام گــــؤزلـــره،
شـــيـــریـن ـ شــيــریـن ســؤزلـــره،
بــيـر قــــونـــاق گـــل بـــيـزلــــره،
آذربـــــایــــجـــــان مــــــارالــــی.
اوگـــــونـو قـــــوربـــان كـــســهرم،
گـــلــمه سـن ســـنــدن كـوســهرم،
گــــــــزهرم ســـــــنــدن آرالـــی،
آذربــــایـــــجـــــان مـــارالـــــی،
گــــئـــدهك قـــيـرخ قــيز یایالغينا،
جـــئـيران ،جـــویــور اویـــالغـــيـنا،
ائــنـک عـــيـســا بــــوالغــــيــنــا،
آذربـــایــــجــــــان مـــــــارالــــی.
/ 566فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
تــورش سـو اولــسون اویـالغــيـميـز،
گــــؤزه ل شـــوشا یــایــالغـيـميـز،
سـن اوالســــان قــــونـــاغـيـمـيـز،
آذربـــایــجــــــان مــــــارالـــــی.
كوچه لره سوسپمیشم
كــــوچــه لــره ســــوســپـمـيـشـم،
یــــار گــــلنده تـــوز اولـــمــاسـيـن،
ائـــلـــه گـــلسـيـن ،ائـــله گـئتسيـن،
آرا لـــيــقـدا ســؤز اولـــمـــاســيــن.
ســمـاوره اود ســــالــمــيــشــــام،
اســــتکـانـا قــــنـد ســالـمـيـشـام،
یــاریم گــئدیب ،تــک قــــالـميشام،
نـه عـــزیــزدیــر یــاریــن جــانــی!
نــه شـيـریــندیــر یــارین جــانــی!
ســـــمـــاوری آلـــيـشـــدیــریــن،
مـــاشـا وئــــریم ،قــاریــشـدیـریـن،
یـــاریم مـــندن كـــوسـوب گئدیب،
اونـــو منــلــه بـاریــــشــدیــریـن.
قارا گیله
گـلميشـم اوتـاغـينا اویـادام سـنـی،
قــارا گـيــلــه ،اویــــادام ســنـی.
نـه گـؤزل خلق ائلهیيب یارادان سنی،
قــــارا گـيـلــه ،یــارادان ســنـی،
گــؤتوروب ،من قاچارام آرادان سنی.
آرادان سنی. قارا گيله،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 567 /
قـــــــيـزیـــل گـــول اســـــــدی،
صـــــبـریـــــمــی كــســــــــدی،
ســـيــل گـــــؤزون یــاشــــــيــن،
قــــــــــارا گـــــــــيــــــلــــــه،
آغـــالمــــــــا ،بــــــســـــــــدی.
تبریزین كوچهلری دوالن بـا دوالن،
قـــارا گـيـلــه ،دوالن بـــا دوالن،
سن كی ،منی سئومهدین ،گئت آیری دوالن،
قــــارا گـــيـلـه ،گـئت آیـری دوالن،
نـه مــنه قـيز َقحَطدیر ،نه سنه اوغالن،
قـــاراگـيـلــه ،نـــه ســنـه اوغــالن.
آغــــاج اوالیــــــــدیـــــــــم،
یــــــولـــدا دورایــــدیـــــــم،
ســــن گـــــلـن یـــــــــــوال؛
قــــــــــاراگــــيـــــلـــــــه،
كـــــؤلـگـــه ســاالیـــــدیـــم.
/ 568فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
منابع و مآخذ:
) 1ایمرانی ،رافيق ،آذربایجان موسيقی تاریخی ،مجيد تيموری.1382 ،
) 2آذر پویا ،آذربایجان خلق ترانهلری2 ،جيلد ،تبریز.1379 ،
) 3دميرچی ،حسن ،آذربایجان مقامالری ،تبریز.1379،
) 4اوزیير حاجی بيگلینی خاطيرالركن 4 ،جيلد ،باكی.1982 ،
) 5افندیف ،پاشا ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،باكی.1970 ،
) 6جاوید ،سالم اهلل ،آذربایجان فولکلوروندان نمونهلر 2 ،جيلد تهران.1358 ،
) 7یکانی زارع ،پرویز ،آذربایجان شفاهی ائل ادبياتينا بير باخيش ،تهران.1377 ،
) 8هئيت ،جواد ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،تهران.1377 ،
) 9كومسيون ،آذربایجان فولکلورو آنتالوژیسی ،باكی.1996 ،
)10قاسم اف ،ح ،بایاتيالر ،باكی.1956 ،
)11ادریسی ،حبيب ،آذربایجان عاشيقالری و ائل شاعرلری ،تهران.1358 ،
569 فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان /
/ 570فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
كتابنامه
.1احمد آذر افشار ،افسانههای آذربایجان ،تهران.1368 ،
.2بهرام اسدی ،دده قورقود داستانالری 4 ،جيلد ،اروميه ،یاز.1382 ،
.3قنبر حقيری و بهرام اسدی ،ایران عاشيقالری ،اروميه.1384 ،
.4عاشيق حسين ساعی ،اصلی و كرم ،تبریز ،انتشارات زر قلم.1381 ،
.5عاشيق حسين ساعی ،قاجاق نبی ،تبریز ،انتشارات زر قلم.1383 ،
.6عاشيق بولوت جوادی ،ائل عاشيقی ،تبریز ،انتشارات زر قلم.1381 ،
.7عاشيق حسين ساعی ،شاه اسماعيل خطائی ،تبریز ،انتشارات زر قلم.1379 ،
.8عاشيق حسين ساعی ،كوراوغلی ،تبریز ،انتشارات زر قلم .1381
.9عاشيق حسين ساعی ،عاشيق علسعگر ،تبریز ،انتشارات زر قلم .1381
.10مير مهدی سيدزاده ،كوراوغلی ،حاضرالیان عبدالکریم منظوری خامنه ،تبریز.1358 ،
.11الياس امير خانی ،دده قورقود سؤزو ،تبریز.1379 ،
.12پروفسور غ .كاظم اف ،قوربانی ،كؤچورن ناصر احمدی ،تهران ،انتشارات ژوفا.1380،
.13دكتر اكبر برزگ امين (عاشيق جنون) یازا عاشيقام (عاشيق شعرلری) ،اروميه.1379 ،
.14زهره وفایی ،سومرلرین موسيقی سی ،تبریز ،انتشارات زینب.1382 ،
.15عزیز یزدانی ،عاشيق علسعگر ،تبریز ،انتشارات یاران.1380 ،
.16دكتر سالم اهلل جاوید ،آذربایجان فولکلوروندان نمونه لر 2 ،جيلد تهران ،انتشارات
فرزانه.1358 ،
.17آزاد مولود اوغلو نبی یئف ،ایل آخير چرشنبه ،كؤچورن بهرام اسدی ،،اروميه.1382 ،
.18حسين فيض الهی وحيد ،آتاالرسؤزو ،عقيلی گؤزو ،تبریز.1366 ،
. 19عثمان افندی ،كتاب دده قورقودون فلسفی ادراكی ،كؤچورن امير عقيقی بخشایشی،
قم ،انتشارات بخشایش.1380 ،
.20دده قورقود كيتابی ،حسين محمد خانی (گونيلی) ،تهران.1378 ،
.21سخاوت عزتی ،عاشيقالردان عاشيقالر ،تبریز ،انتشارات وفاجو.1380 ،
.22ابولقاسم نباتی ،دیوان اشعار تركی ،تصحيح و تحشيه :دكتر ح .م .صدیق ،تبریز ،اختر.1385 ،
.23صمد ظهوری ،شعر صنعتی ایران توركجه ادبياتيندا ،تبریز.1362 ،
.24فریدون پور حسين ،پاسلی قيلينج (آذربایجان ناغيل الری) تبریز ،انتشارات یاران.1370 ،
.25ع .ظفر خواه ،آتا ،باباالر دئيب لر ،تبریز ،انتشارات اندیشه نو.1380 ،
.26جواد دربندی ،عاشيق واله و زرنگار ،تهران ،انتشارات اندیشه نو.1380 ،
.27عبداهلل كاظمی قره بالغ ،آتا ،باباالرسؤزو ،تهران ،انتشارات اندیشه نو.1380 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 571 /
.28افشين پرویزی (صمد بهرنگی) ،تاپاجاالر ،قوشماجاالر ،تبریز.1357 ،
.29صمدچایلی ،دیللن سازیم ،تبریز ،نشر محق.1377 ،
.30عبدالکریم منظوری خامنه ،عباس و گولگز ،تبریز ،انتشارات یاران .1369
.31عاشيق حسين ساعی ،توفارقانلی عباس ،تبریز ،زر قلم.1381 ،
.32فریدون پور حسين ،اسکندر پاشاهين ناغيلی (آذربایجان ناغيل الری) ،تبریز ،انتشارات
یاران.1370 ،
.33ميرزا حسن رشدیه ،امثال لقمان ،به كوشش ح .م .صدیق ،تهران ،انتشارات ژوفا.1379 ،
.34زهره وفایی ،ضرب المثل لر ،تبریز ،انتشارات طاهرزاده.1374 ،
.35محمد علی نقابی ،عاشيق خسته قاسم ،تبریز ،انتشارات یاران.1373 ،
.36عاشيق حسين ساعی ،ليلی و مجنون ،تبریز ،زر قلم.1380 ،
.37شهين فرمانبر جهادی ،افسانههای عاميانه آذربایجان ،تبریز ،انتشارات تالش.1373 ،
.38فریبا كلهر ،گيل گميش ،تهران ،سروش.1375 ،
.39عاشيق حسين ساعی ،خسته قاسيم ،تبریز ،زر قلم.1380 ،
.40گئورك بوركهارت ،گيل گميش ،ترجمه دكتر داود منشی زاده ،تهران.1378 ،
.41آذربایجان عاشيق داستانالریندان ،بهرام اسدی و قنبر حقيری ،اروميه ،یاز.1382 ،
.42محمد آقامحمدی ،فرهنگ مردم ابهر ،زنجان.1374 ،
. 43پروفسور رافيق ایمرانی ،آذربایجان موسيقی تاریخ ،كؤچورن مجيد تيموری ،تبریز نشر
اختر.1382 ،
.44آذر پویا ،آذربایجان خلق ترانه لری2 ،جيلد ،تبریز ،مهران نشر.1379 ،
.45آنار ،دده قورقود ،كؤچورن علی كریمی ،زنجان.1382 ،
.46محرم پریزاد (سورگون) ،آتاالر سؤزونون انکشافی ،تبریز ،انتشارات زینب.1380 ،
.47سليمان رحيم اف ،آینالی ،باكی.1946 ،
.48ح .م .ساواالن ،آپاردی سئللر سارانی ،تهران انتشارات روزن.1357 ،
.49آذربایجان ناغيل الری ،قهرمانليق داستانالری ،بهروز سلطانپور ،تهران ،نشر فرهنگ.1369 ،
.50دده قورقود بویالری ،تهران.1381 ،
.51ددم قورقود ،ترجمه بهزاد بهزادی ،تهران ،نشر نخستين.1381 ،
.52پرویز یکانی زارع ،آذربایجان شفاهی ائل ادبياتينا بير باخيش ،تهران ،اندیشه نو .1377
.53جوانشير فر آذین ،پژوهشی در اسطوره دده قورقود ،تبریز ،نشر دانيال.1381 ،
.54مجيد عبداللهزاده ،اصيل بایاتيالر ،تبریز ،یاران.1376 ،
.55سيروس قمری ،ليلی و مجنون ،تبریز ،یاران ،فردوسی.1374 ،
.56حسين محمد خانی (گونئيلی) ،مئشين كندی نين تاریخی ،دبلری ،گلير یولالری و،...
تهران.1378 ،
.57عبدالکریم منظوری خامنه ،محبت داستانالری ،تبریز ،یاران.1364 ،
.58سيروس قمری ،ليلی و مجنون ،تبریز ،فردوسی ،بیتاریخ.
/ 572فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
.59تبریزلی ممی (محمد رحيمی) ملک محمد ناعيلی ،تبریز ،نشر اختر.1380 ،
.60حسين فيض الهی وحيد ،آذربایجان معاصيرعاشيقالری ،تبریز،یاران.1369 ،
.61الياس امير خانی ،قوپوزومون دیلک لری ،تبریز.1378 ،
.62احد ناصری بيله سوار ،دشت مغان در گذرگاه تاریخ[ ،بی جا][ ،بی تاریخ].
. 63جمشيد محبوبی ،نگاهی به تاریخ و جغرافيای مياندوآب ،تکاب و شاهيندژ،
تهران.1370،
. 64عباس بزرگ امين ،عاشيق علسعگر گؤزه لليک نغمه كاری 2 ،جيلد ،تهران ،نشر خيام
و مهران.1370 ،
.65حسين ساعی ،یوسف و زليخا ،تبریز ،زرقلم.1382 ،
.66جعفر زاده ،عزیزه ،آذربایجانين عاشيق ،شاعر قادینالری ،باكی.1991 ،
.67ارگون ،نزهت ،خلق ادبياتی آنتالوژیسی ،استانبول.1938 ،
.68حاجيف ،عباس ،ادبيات شوناسليغين اساسالری ،باكی.1999 ،
.69حاجيف ،واله ،آذربایجان فولکلور و عنعنه لری ،باكی.1992 ،
.70حاجيف ،واله ،فولکلوروموزون افق لری ،باكی.1991 ،
.71ولی یئف ،واقيف ،قاینار سؤز چشمه سی ،باكی.1981 ،
.72وفایی ،زهره ،آلقيشالر ،قارقيشالر ،انتشارات زینب ،تبریز.1378 ،
.73واضع ،ميرزا شفيع ،نغمه لر ،یازیجی نشریاتی ،باكی.1987 ،
.74فيض الهی وحيد ،حسين ،اللی عاشيق ،اللی نغمه ،تبریز.1370 ،
.75اوزون ،انور ،كوراوغلو ،ترابزون.1997 ،
.76وليدی توغان ،اوغوز داستانی ،استانبول.1982 ،
.77تومسن ،ویلهلم ،اورخون ویئنی سئی یازیتالری ،آسکارا.1993 ،
.78تقی زاده ،انشاءاهلل ،حيات نغمه لری ،اندیشه نو ،تهران.1380 ،
.79تربيت ،محمدعلی ،دانشمند آذربایجان ،تبریز.1372 ،
.80طلعت اونای ،داستان احمد حرامی ،استانبول.1946 ،
.81تقی یئف ،ش ،رحيملی .1 ،بایرام زاده ،س ،گونئی آذربایجان ،باكی.2000 ،
.82شوكورلو ،اليا ،قدیم تورك یازیلی آبيده لری نين دیلی ،معاریف نشریاتی ،باكی.1993 ،
.83شاه اسماعيل خطائی ،اثر لری ،آذر نشری،باكی.1975 ،
.84پایه گذار ،نصير ،باللی بایاتيالر ،فروغ آزادی نشریاتی ،تبریز.1380 ،
.85اؤزدك ،رفيق ،توركون قيزیل كيتابی ،اختر نشریاتی ،تبریز.1381 ،
.86اؤزدك ،رفيق ،تورك لرین آلتين كيتابی ،استانبول.1990 ،
.87ممتاز ،سلمان ،آذربایجان ادبياتی قایناقالری ،یازیجی ،باكی.1986 ،
.88كليات كوراوغلی ،انتشارات فردوسی ،تيریز ،بی تاریخ.
.89كؤچرلی ،فریدون ،آذربایجان ادبياتی تاریخی 2 ،جيلد ،باكی.1978 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 573 /
.90كوميسيون ،آذربایجان فولکلور و آنتالوژیسی ،باكی.1996 ،
.91قوجا تورك ،وصفی ماهير ،تورك ادبياتی تاریخی ،آنکارا.1964 ،
.92كتاب دده قورقود ،فرهاد زینالف ،صمد عليزاده ،باكی.1988 ،
.93كاپالن ،محمد ،تورك ادبياتی اوزه رینه آراشدیرماالر ،استانبول.1987 ،
.94جنوبی آذربایجان ادبياتی آنتالوژیسی 4 ،جيلد ،علم نشریاتی ،باكی.1994 ،
.95فرزانه ،محمد علی ،بایاتيالر ،انتشارات فرزانه ،تهران.1357 ،
.96حصاری ،مير هدایت ،آذربایجان فولکلوروندان نمونه لری ،تهران.1370 ،
.97افندیف ،پاشا ،آذربایجان شفاهی خالق ادبياتی ،معاریف نشریاتی ،باكی.1992 ،
.98دهقان ،مهدی ،نازالما ،تبریز.1379 ،
.99پروفسور دكتر مرسل حکيم اف ،عاشيق شعری نين نوع لری ،باكی.1987 ،
.100محراب محمد ،آدليم بایاتيالر ،آذر نشر ،باكی.1995 ،
.101قاسم اف ،ح ،بایاتيالر ،آذر نشر ،باكی.1956 ،
.102پاشایف ،غضنفر ،كركوك فولکلورو آنتالوژیسی ،باكی ،آذربایجان دولت نشریاتی.1987 ،
.103پاشایف ،س ،آذربایجان خالق افسانه لری ،باكی.1985 ،
.104ولی یئف ،واقف ،آذربایجان فولکلور ،،معاریف نشریاتی ،باكی.1985 ،
.105آخوندف الحان ،آذربایجان خالق یازینی اؤرنک لری ،سميع تئزجان ،آنکارا.1994 ،
.106علی بيگ زاده ،علم الدین ،آذربایجان خالقالری نين معنوی مدنيت تاریخی،
گنجليک نشریاتی ،باكی.1998 ،
.107آتسيز ،تورك ادبياتی تاریخی ،عرفان یایين ائوی ،استانبول.1997 ،
.108آلپ تکين ،علی برات ،خالق حيکایه لری نين موتيف یاپيسی ،آنکارا.1997 ،
.109آل یيلماز ،چنگيز ،اورخون یازیتالری نين سؤز دیریمی ،ارزروم.1994 ،
.110آراسلی ،حميد ،عاشيق یارادیجيليغی ،باكی.1960 ،
.111آراسلی ،نوشابه ،عارف اردبيلی و اونون فرهاد نامه سی ،باكی.1979 ،
.112آرات ،رشيد رحمتی ،اسکی تورك شعری ،آنکارا.1965 ،
.113آذربایجان ادبياتی تاریخی 2،جيلد ،باكی.1960 ،
.114آذربایجان محبت داستانالری ،م .ح .تهاسيب ،ت .فرضعلی اف .1 ،عباسف ،ل.
سيدف ،باكی.1979 ،
.115ف .قاسم زاده ،قاچاق نبی ،تبریز ،نشر ائلناز ،بی تاریخ.
.116حسين اولدوز ،بایاتيالر ،تبریز ،تالش.1361 ،
.117عبدالرحمان اونق ،حماسه گوراوغلی 2 ،جيلد ،تهران ،انتشارات بنفشه.1381 ،
.118ميرعلی سيد سالمت ،مقدمه ای بربررسی كتاب دده قورقود ،تبریز انتشارات آشينا.1376 ،
. 119فضل اهلل رشيد الدین همدانی ،اوغوزنامه ،چئویرن،ر.م .شوكور اووا ،تبریز انتشارات
ائلدار.1382 ،
.120آذربایجان كالسيک ادبياتی كيتابخاناسی 20 ،جيلد ،باكی.1981 ،
/ 574فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
.121م .كریمی ،ادبيات باستان آذربایجان تبریز ،انتشارات ایشيق.1358 ،
.122م .كریمی ،قاچاق نبی ،زنجان ،انتشارات ستاره.1369 ،
.123م .كریمی ،زبان تركی در بوته زبانشانسی تطبيقی ،زنجان ،انتشارات زنگان.1378 ،
.124م .كریمی ،مقدمه ای بر تاریخ تحوالت زبان تركی آذری ،زنجان ،انتشارات زنگان.1378 ،
.125سيد سالمت ،ميرعلی ،اصلی و كرم ،تهران.1384 ،
.126آزاد نبی یئف ،ائلين عزیز گونلری ،باكی ،معاریف نشریاتی.1999 ،
.127هئيت ،جواد ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،تهران.1367 ،
.128یوسفی ،محمد حسن ،ائل سؤزلری ،تهران ،انتشارات اندیشه نو.1377 ،
.129ائلچين ،قولی یئف ،والیت ،اؤزوموز و سؤزوموز ،تبریز.1377 ،
.130حکيم اف ،مرسل ،خالقيميزین دئييم لری ،باكی ،معاریف نشریاتی.1988 ،
.131اسالم انسيلپودیياسی ،آذربایجان ماده سی ،استانبول.1979 ،
.132ابوالقاضی بهادرخان ،شجره تراكمه ،محرم ارگين ،ترجمان 1001تمل اثر ،استانبول.2002 ،
.133رسولزاده ،محمد امين ،ایران تورك لری ،تورك یوردی ،سایی.1
. 134صفرلی ،خ .یوسف اف ،قدیم و اورتا عصرلر آذربایجان ادبياتی ،معاریف نشریاتی،
باكی.1982 ،
.135ارگين ،محرم ،دده قورقودكيتابی ،استانبول.1980 ،
.136ائلچين ،شوكور ،خالق ادبياتينا گيریش ،آنکارا.1993 ،
.137ادریسی ،دكتر حبيب ،آذربایجان عاشيقالری و ائل شاعرلری ،تهران.1358 ،
.138عنان ،عبدالقادر ،ماناس داستانی ،استانبول.1992 ،
.139چنگيز آیتماتف ،ماناس ،تهران ،انتشارات الهدی.1381 ،
.140یاغجی ،اؤنر ،كوراوغلو ،یاشایيش و شعرلری ،گون یایينجيليک ،استانبول.2000 ،
.141فؤاد ،محمد ،كوراوغلو ،استانبول.2001،
.142اوزون ،انور ،كوراوغلو ،استانبول.1997 ،
.143رئيس نيا ،رحيم ،كوراوغلو در افسانه و تاریخ ،تبریز ،انتشارات نوبل.1368 ،
.144حقی ،بهروز ،جهان بينی حماسه كوراوغلو ،برلن.1367 ،
.145تهماسيب ،محمد حسن ،كوراوغلو ،كؤچورن م .كریمی ،تهران ،اندیشه نو.1382 ،
.146م .كریمی ،كوراوغلو حماسهسی ،تهران ،اندیشه نو.1382 ،
.147صدیق ،حسين ،سایاالر ،تبریز ،تهران ،تکدرخت.1388 ،
.148محمد زاده صدیق ،حسين ،یادمانهای تركی باستان ،تهران.1380 ،
.149كاشغری ،محمود ،دیوان لغات الترك ،ترجمه محمد زاده صدیق ،تبریز ،اختر.1384 ،
.150محمدزاده صدیق ،حسين ،سيری در رسالههای موسيقایی ،تهران ،تکدرخت.1387 ،
. 151محمدزاده صدیق ،حسين ،هفت مقاله پيرامون ادبيات و فولکلور مردم آذربایجان،
تهران.1355 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 575 /
. 152سيد عظيم شيروانی ،دیوان اشعار تركی ،تصحيح و تحشيه :دكتر ح .م .صدیق ،تبریز،
ندای شمس.1387 ،
. 153مالمحمد فضولی ،دیوان اشعار تركی ،تصحيح و تحشيه :دكتر ح .م .صدیق ،تبریز،
اختر.1383 ،
.154مالپناه واقف ،دیوان اشعار تركی ،تصحيح و تحشيه :ح .م .صدیق ،تبریز ،اختر.1388 ،
) 155قافقازیالی ،علی ،ایران تورك ادبياتی آنتولوژیسی ،ارزروم ،2002 ،جلد. 1،
) 156آرات ،رشيد رحمتی ،اسکی تورك شعری ،آنکارا.1965 ،
) 157توین بی ،آرنولد ،تاریخ تمدن ،ترجمه دكتر یعقوب آژند ،تهران.1362 ،
)158آتسيز ،نهال ،تورك ادبياتی تاریخی ،استانبول.1940 ،
)159كاباكلی ،احمد ،تورك ادبياتی 4 ،جلد ،استانبول.1988 ،
) 160یعقوبی ،احمدبن واضح ،تاریخ یعقوبی ،ترجمه دكتر محمد ابراهيم آیتی،
تهران.1366 ،
) 161دیاكونف .1 ،م ،.تاریخ ماد ،ترجمه كریم كشاورز ،تهران.1357 ،
)162متز ،آدام ،تمدن اسالمی در قرن چهارم هجری ،ترجمه عليرضا ذكاوتی
قراگؤزلو ،تهران.1362 ،
) 163آذربایجان انسيکلپودیياسی ،جيلد 10ـ ،1باكی 1977 ،ـ .1987
) 164آذربایجان تاریخی ،باكی 196 ،ـ .1964
)165آذربایجان فيلولوگييا مسئلهلری ،باكی.1991 ،
) 166آیدا ،1 ،اتروسکلر توركمی ایدی ،آنکارا.1974 ،
) 167حکمت ،اسماعيل ،آذربایجان ادبيياتی تاریخی ،باكی.1928 ،
) 168اوگال ،بهاءالدین ،بؤیوك هون ایمپریاسی ،باكی.1992 ،
) 169بانارلی ،نهاد سامی ،تورك ادبياتی تاریخی ،استانبول.1948 ،
) 170زهتابی ،محمدتقی ،ایران تور كلرینين اسکی تاریخی ،تبریز.1379 ،
) 171زهتابی ،محمدتقی ،ایسالما قدهر ایران توركلرینين ادبيياتی ،تبریز.1380 ،
) 172سومر ،فاروق ،اوغوزالر ،استانبول.1999 ،
) 173تگين ،طلعت ،اورخون یازیتالری ،آنکارا.1988 ،
) 174جعفر اوغلو ،احمد ،تورك دیلی تاریخی ،استانبول.1989 ،
) 175ساندرز ،ج.ج ،.تاریخ فتوحات مغول ،ترجمه ابوالقسم حالت ،تهران.1364 ،
) 176ناميق اورخون ،حسين ،اسکی تورك یازیتالری ،آنکارا.1994 ،
) 177قارالی اوغلو ،سيدكمال ،تورك ادبيياتی تاریخی ،استانبول.1973 ،
/ 576فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
) 178بابایف ،1 ،افندیف ،پاشا ،آذربایجان شفاهی خلق ادبياتی ،باكی.1970 ،
)179صفا ،ذبيح اهلل ،تاریخ ادبيات در ایران ،تهران.1368 ،
)180سيد اف ،م ،آذربایجان خالقی نين سوی كؤكونو دوشونركن ،باكی،1986 ،
تبریز ،نشر اختر.1384 ،
.) 181نور ،رضا ،تورك تاریخی ،استانبول.1925 ،
)182م .كریمی ،ادبيات باستان آذربایجان ،تبریز.1358 ،
) 183محمدرضا آذرلو ،منظومههای آذری ،تهران.1354 ،
) 184كاشغری ،محمود ،دیوان لغات الترك ،ترجمه بسيم آتاالی ،آنکارا.1999 ،
) 185كاشغری ،محمود ،دیوان لغات الترك ،ترجمه محمد زاده صدیق ،تبریز.1384 ،
) 186محمد زاده صدیق ،حسين ،یادمانهای تركی باستان ،تهران.1380 ،
) 187دورانت ،ویل ،تاریخ تمدن ،تهران.1343 ،
)188صدیق ،سيما ،اسطورههای مصر ،تهران ،دنيای دانش .1356
) 189هينلز ،جان ،شناخت اساطير ایران ،ترجمه ژاله آموزگار واحمد تفضلی،
تهران ،نشر چشمه .1368
) 190پسندی حکمآبادی ،محمد ،قوپور ،ساز آفرینش ،تبریز.1384 ،
)191عاشيق داستانالری ـ ليلی ومجنون ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
)192عاشيق داستانالری ،آپاردی سئللر سارای ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
)193عاشيق داستانالری ،قاچاق نبئی ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
) 194عاشيق داستانالری ،شاه اسماعيل ،تبریز ،انتشارات زرقلمة .1380
) 195عاشيق داستانالری ،خسته قاسم ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
) 196عاشيق داستانالری ،توفارقانلی عباس ،تبریز ،انتشارات زرقلم.1380 ،
)197عاشيق ساعی ،حسين ،دیوان خسته قاسم ،انتشارات زرقلم.1380 ،
) 198سيامی ،حسين ،خسته قاسم ،تبریز.1373 ،
) 199عزتی ،سخاوت ،عاشيقالردان ایشقالر ،تبریز ،وماجو.1380 ،
) 200نقابی ،محمد علی ،خسته قاسم ،تبریز ،تالش.1373 ،
) 201محمد خانی (گوئتيلی) ،حسين ،دده قورقود كتابی ،تهران.1378 ،
) 202حقيری ـ قنبر ،اسدی ـ بهرام ،ایران آشيقالری ،اورميه یاز.1384 ،
) 203ظفر خواه ،ع ،آتاباباالر دئييب لر ،تبریز ،یاران.1370 ،
فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان 577 /
) 204وفایی زهره ،ضرب المثل لر ،تبریز ،طاهر زاده.1374 ،
) 205كلهر ،فریبا ،گيلگميش ،تهران ،سروش.1375 ،
) 206فرمانبر جهادی ،شهين ،افسانههای عاميانه آذربایجانی ،تبریز ،انتشارات تالش.1373 ،
) 207صدیق ،حسين ،سایاالر ،تبریز ،تهران ،تکدرخت.1388 ،
) 208كاظم اف ،غ ،قوربانی ،كؤچورن ناصر احمدی ،تهران ،زوفا1380 ،
) 209سيد زاده ،مير مهدی ،كوراوغلو ،كؤچورن ،عبدالکریم منظوری خامنه ،تهران.1358 ،
) 210امير خانی ،الياس ،دده قورقود سؤزو ،تبریز.1999 ،
)211ساعی ،عاشيق حسين ،اميرارسالن رومی ،تبریز ،زرقلم ،بدون تاریخ.
) 212دده قورقود داستانالری ،معاصر لندیره ن :بهرام اسدی 4 ،جيلد ،اورميه ،انتشارات
یاز.1382 ،
)213محمدزاده صدیق ،دكتر حسين ،آشنایی بارساالت موسيقی ،تهران.1379 ،
) 214باقراف ،ناطيم ،موسيقی نين ایلکين نظریه سی ،كؤچوره ن جسين آرش ،تبریز،
انتشارات یاران.1376 ،
)215دميرچی حسن ،آذربایجان موغامالری ،تبریز ،انتشارات شانلی.1379 ،
) 216آذربایجان خلق ترانهلری ،ترتيب ائده ن :آذرپویا ،تبریز ،مهران نشر.1379 ،
) 217ن .كولوسووا ،مقدمه ای برشناخت موسيقی ،ترجمه علی اصغر چارالقی ،تهران.1356 ،
) 218بهروز دیبازر ،تار آذربایجانی ،تبریز ،انتشارات تالش.1372 ،
) 219ع .ظفرخواه ،فولکلور خزانه سی ،تبریز ،انتشارات یاران.1379 ،
) 220م .عبدالاله زاده ،اصيل بایاتيالر ،تبریز ،انتشارات یاران.1376 ،
) 221وفایی ،زهره ،پئشهلر ،تبریز ،انتشارات زینب.1379 ،
) 222مشهدی قلی قزل ،آتالر ناقلی ،تهران ،انتشارات اندیشه نو.1382 ،
)223غالم حيدر داستانی ،عليرضا ذیحق ،تبریز.1376 ،
)224ایمرانی ،رافيق ،آذربایجان موسيقی تاریخی ،كؤچوره ن :مجيد تيموری فر ،تبریز،
انتشارات اختر.1382 ،
) 225مجلهی دده قورقود ،باكی ،2002 ،نمره ،1انتشارات صدا.
) 226مير هدایت حصاری ،آذربایجان فولکلورو ،تهران.1379 ،
)227فرنگيز حاجی ستاری ،یوردومون ده یرلی سؤزلری ،تهران ،انتشارات قطره.1382 ،
) 228آذربایجان فولکلولورو آنتالوژیسی 4 ،جيلد ،با كی.1999 ،
)229محمد آقا محمدی ،فرهنگ مردم ابهر ،ابهر.1374 ،
/ 578فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان
) 230احمد تکليفی چاپشلو ،ادبيات عامه درگز ،مشهد ،انتشارات سخن گستر.1379 ،
) 231بهرنگی ،صمد .دهقانی ،بهروز .افسانههای آذربایجان ،تهران ،نشر نامک.1382 ،
) 232سلطانپور ،بهروز ،آذربایجان ناغيلالری و قهرمانليق داستانالری ،تهران ،نشر
فرهنگ.1369 ،
) 233منظوری خامنه ،عبدالکریم ،عاشيق قوربانی و پری خانيم ،تبریز ،انتشارات یاران.1369 ،
)234حصاری ،مير هدایت ،قصههای شيرین آذربایجان و مشابهات آنها در اروپا ،تهران،
انتشارات تابان.1379 ،
)235حاجی بيگوف ،عزیز ،آذربایجان خلق موسيقی سی نين اساسالری ،به همت كریم
مشروطه چی ،تهران ،انتشارات دنيا.1367 ،
)236جاوید ،سالم اله ،تاپماجاالر ،تبریز.1358 ،
You might also like
- ما و اقبال نوشته دکتر علی شریعتیDocument361 pagesما و اقبال نوشته دکتر علی شریعتیکتابخانه آشنا کتابتونNo ratings yet
- بازتاب جوانمردی در زبان و ادبیات فارسیDocument220 pagesبازتاب جوانمردی در زبان و ادبیات فارسیabdul saboor salihNo ratings yet
- Bardar Inha Ra Benevis 2Document743 pagesBardar Inha Ra Benevis 2om khNo ratings yet
- a553be229a5eb4465e5d4bfd638013bfDocument257 pagesa553be229a5eb4465e5d4bfd638013bfحضرت آغا همدردNo ratings yet
- Rehla Ma3a AlFaresiya 2Document214 pagesRehla Ma3a AlFaresiya 2aaes2No ratings yet
- Sayed Jamaluddin Book - Maria DaroDocument276 pagesSayed Jamaluddin Book - Maria Daroishmael daroNo ratings yet
- نگاهی بر کتاب مشروطیت از قلم ماریا داروDocument158 pagesنگاهی بر کتاب مشروطیت از قلم ماریا داروmariadaroNo ratings yet
- 4 6019610705039198271Document10 pages4 6019610705039198271ehsan nooriNo ratings yet
- محمد صالح راسخ یلدرم تاریخ و فرهنگ PDFDocument159 pagesمحمد صالح راسخ یلدرم تاریخ و فرهنگ PDFyaser yaserNo ratings yet
- PDFDocument257 pagesPDFحضرت آغا همدردNo ratings yet
- G4 DR Hand - WritingDocument66 pagesG4 DR Hand - WritingJaved ZakhilNo ratings yet
- افگار شگفت اقبال لاهوریDocument178 pagesافگار شگفت اقبال لاهوریqudratullah ehsanNo ratings yet
- افگار شگفت اقبال لاهوریDocument178 pagesافگار شگفت اقبال لاهوریqudratullah ehsanNo ratings yet
- بازتاب اوضاع اجتماعی در شعر معاصر افغانستان hHMeKzxDocument12 pagesبازتاب اوضاع اجتماعی در شعر معاصر افغانستان hHMeKzxFawzeawalizadaNo ratings yet
- سفرنامه مازندرانDocument46 pagesسفرنامه مازندرانکامران ایرانیNo ratings yet
- روز شمار افغانستان از 1126 الی اخیر سال 1389 خورشیدیDocument122 pagesروز شمار افغانستان از 1126 الی اخیر سال 1389 خورشیدیکتابخانه آشنا کتابتونNo ratings yet
- جستاری درباره کتاب آذربایجان و شاهنامهDocument3 pagesجستاری درباره کتاب آذربایجان و شاهنامهsetaremorassaeeNo ratings yet
- أدرَکَهَا النّسیانُ د. سناء شعلان نقد وتحلیل رمان دختری در دامان فراموشیDocument409 pagesأدرَکَهَا النّسیانُ د. سناء شعلان نقد وتحلیل رمان دختری در دامان فراموشیسناء الشعلانNo ratings yet
- بریالی 20Document4 pagesبریالی 20Hajimohammad Haris AhmadzaiNo ratings yet
- مونوگراف سلیمیDocument60 pagesمونوگراف سلیمیraziullahsalee90No ratings yet
- قرتیکا نقدی از آخوندزادهDocument32 pagesقرتیکا نقدی از آخوندزادهHanieh FathiNo ratings yet
- بن مایه و ویژگی های شعر فارسی در شعر معاصر افغانستانDocument10 pagesبن مایه و ویژگی های شعر فارسی در شعر معاصر افغانستانabdul saboor salihNo ratings yet
- رواية أدركها النسيان بالفارسية ترجمه رمان دختری در دامان فراموشیDocument305 pagesرواية أدركها النسيان بالفارسية ترجمه رمان دختری در دامان فراموشیسناء الشعلانNo ratings yet
- روابط سومر و آذربایجان نهاییDocument304 pagesروابط سومر و آذربایجان نهاییAkbar KhoshnoudiNo ratings yet
- Simorgh Magazine Issue 132Document56 pagesSimorgh Magazine Issue 132Simorgh MagazineNo ratings yet
- سازشناسی ایرانیDocument200 pagesسازشناسی ایرانیpeyman alibafNo ratings yet
- BBC Persian Tussi Book TwoDocument119 pagesBBC Persian Tussi Book Twoazizullah pooyaNo ratings yet
- درباره عقد نکاح PDFDocument82 pagesدرباره عقد نکاح PDFMohammad Daud TayebNo ratings yet
- G12 DR PhysicDocument192 pagesG12 DR PhysicImran OryaNo ratings yet
- DissertationDocument38 pagesDissertationpedram.forootanNo ratings yet
- فراداستان فرودستانDocument144 pagesفراداستان فرودستانPoetrypoetryNo ratings yet
- مجله - نگاری-دکتر عبدالقهار سروریDocument95 pagesمجله - نگاری-دکتر عبدالقهار سروریکتابخانه آشنا کتابتونNo ratings yet
- Final Edition of The Book, 23 Sep PDFDocument158 pagesFinal Edition of The Book, 23 Sep PDFmariadaroNo ratings yet
- نگاهی بر نخستین کتاب مشروطیت در افغانستان بقلم ماریا داروDocument158 pagesنگاهی بر نخستین کتاب مشروطیت در افغانستان بقلم ماریا داروmariadaroNo ratings yet
- نگاهی بر نخستین کتاب مشروطیت نویسنده کتاب پوهاند سید سعدالدین هاشمی نوشتهء کتاب ماریا دارو رساله در باره رساله در بارهDocument158 pagesنگاهی بر نخستین کتاب مشروطیت نویسنده کتاب پوهاند سید سعدالدین هاشمی نوشتهء کتاب ماریا دارو رساله در باره رساله در بارهmariadaroNo ratings yet
- Sogname KamelDocument111 pagesSogname KamelqahramanNo ratings yet
- 4671Document269 pages4671Абдулвахоб ХолмухаммадNo ratings yet
- مونوگراف تصویرگری در اشعار شعرای معاصر بامیانDocument64 pagesمونوگراف تصویرگری در اشعار شعرای معاصر بامیانhikmatullahazizNo ratings yet
- garapapag- قره پاپاقDocument154 pagesgarapapag- قره پاپاقhamidNo ratings yet
- LebasDocument62 pagesLebasAkbar KhoshnoudiNo ratings yet
- UntitledDocument226 pagesUntitledFaran EttehadNo ratings yet
- D 986Document267 pagesD 986shahiali0% (1)
- Sokhanدرباره شهنامه فرودسی و زبان ادب دری افغانستانDocument29 pagesSokhanدرباره شهنامه فرودسی و زبان ادب دری افغانستانmariadaroNo ratings yet
- Fileرادیو چهرازیDocument3 pagesFileرادیو چهرازیescort servicesNo ratings yet
- BlossomsDocument361 pagesBlossomsmariadaroNo ratings yet
- شگفتی های-هستیDocument76 pagesشگفتی های-هستیashnalibraryNo ratings yet
- مصاحبه با مريم كوهستاني 9Document4 pagesمصاحبه با مريم كوهستاني 9Atefeh YazdaniNo ratings yet
- Videoحکومت ملی آذربایجانDocument218 pagesVideoحکومت ملی آذربایجانshahialiNo ratings yet
- Peykar Ba AhrimanDocument45 pagesPeykar Ba Ahrimannigger 150% (2)
- JFADRAM - Volume 25 - Issue 3 - Pages 35-44Document11 pagesJFADRAM - Volume 25 - Issue 3 - Pages 35-44Reza SeyediNo ratings yet
- G12 DR HistoryDocument186 pagesG12 DR HistoryObaid KarimiNo ratings yet
- G11 DR Dari-LanguageDocument183 pagesG11 DR Dari-LanguageGhulam hossin MojahedNo ratings yet
- ساز شناسی ایرانی ارفع اطرایی، محمدرضا درویشیDocument201 pagesساز شناسی ایرانی ارفع اطرایی، محمدرضا درویشیAdrian BasiratiNo ratings yet
- كتاب رحلة مع الفارسية 2Document214 pagesكتاب رحلة مع الفارسية 2SiNo ratings yet
- افغان، افغانی، افغانستانیDocument9 pagesافغان، افغانی، افغانستانیA KhybariNo ratings yet
- افغانستان امروزیDocument152 pagesافغانستان امروزیKhalid AhadiNo ratings yet
- مونوگراف علم عروضDocument104 pagesمونوگراف علم عروضhikmatullahazizNo ratings yet
