See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/275642302

Ahşap Minarelerin Taşıyıcı Sistemleri ve Zıbıncı Camii Örneği

Conference Paper · November 2013

CITATIONS READS

2 2,877

4 authors:

Mehmet selim Okten Cem Haydaroglu

Mimar Sinan Fine Arts University Arup
10 PUBLICATIONS   9 CITATIONS    19 PUBLICATIONS   31 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Burcu Balaban Okten Bahadir Bozdağ

Fatih Sultan Mehmet Vakif Üniversitesi BOZDAG ARCHITECTURE PLANING
12 PUBLICATIONS   6 CITATIONS    1 PUBLICATION   2 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Cem Haydaroglu on 10 May 2015.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 4.Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu, 2013, İTÜ, İstanbul

Ahşap Minarelerin Taşıyıcı Sistemleri ve Zıbıncı Camii

Örneği

Mehmet Selim Ökten Cem Haydaroğlu

Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
Yapı Mühendisliği Anabilim Dalı
Meclis-i Mebusan Cad. No:24 Fındıklı
34427 İstanbul
Tel: (0212) 252 16 00
E-Posta: msokten@msgsu.edu.tr
Arup Mühendislik ve Müşavirlik Ltd. Şti.
Barbaros Blv. Morbasan Sok.
Koza İş Mrk. B Blok Kat:7
Balmumcu, Beşiktaş, İstanbul
Tel: (0212) 318 63 00
E-Posta: cem.haydaroglu@arup.com

Burcu Balaban Ökten Bahadır Bozdağ

Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi
Mühendislik-Mimarlık Fakültesi,
Mimarlık Bölümü
Sütlüce Mah. Karaağaç Cad. No:12
Beyoğlu, İstanbul
Tel: (0212) 369 81 62
E-Posta: burcuokten@fsm.edu.tr
Bozdağ Mimarlık Dekorasyon Ltd. Şti.
Tepecik Mh. Feridun Özbay Cd. Açıkyol
İşhanı Kat:1
İzmit, Kocaeli
Tel: (0262) 321 82 83
E-Posta: bahadirbozdag@gmail.com

Öz
19. yüzyılın başlarında yaygın olarak rastlanılan ahşap minarelerin çoğu yangın ve
bakımsızlık gibi sebeplerden dolayı günümüze kadar ulaşamamıştır. Ahşap minarelerin
kolay ve hızlı inşa edilebilmesi, malzemenin hafifliği, yerel malzeme kullanımı ve
estetik güzelliği bu yapıların yapıldıkları dönem itibariyle tercih sebebi olmasını
sağlamıştır. Türkiye’de değişen inşaat anlayışı sonucu strüktürel üretimin betonarmeye
yoğunlaşmasıyla birlikte ahşap yapı üretimi de azalmıştır. Bu çalışmada ahşap
minarelerin strüktürel özellikleri, günümüze ulaşan az sayıdaki örnekler dikkate alınarak
incelenmiştir. Kocaeli ili, İzmit ilçesinde bulunan Zıbıncı Camii’nin rekonstrüksiyon
projesi kapsamında, ahşap minaresi sınıflandırılmış, mevcut durumu değerlendirilmiş ve
yapısal analizi yapılmıştır. Yapısal analiz sırasında kaplama elemanı olan kontrplağın
göreli ötelenmeleri 14 kata kadar azalttığı tespit edilmiştir.

Anahtar sözcükler: Ahşap minare, Tarihi yapı, Minare tipolojisi, Yapısal analiz,
Rijitlik.

Giriş
Ana taşıyıcı sistemi yığma veya ahşap olan camilerde ahşap minareler imalat kolaylığı
ve yerel malzeme kullanımı dikkate alınarak tercih edilmiştir. Günümüze ulaşan tarihi
ahşap minareler genelde 1800’lü yılların ikinci yarısında ve 1900’lü yılların ilk
yarısında inşa edilmişlerdir. Daha önce inşa edilen ahşap minareler, atmosferik dış
etkiler ve zamandan dolayı taşıyıcı sistem malzemesinde oluşan çürümeler ve büyük
yangınlar gibi sebeplerle günümüze kadar ulaşamamışlardır. İstanbul’daki birçok
caminin ahşap minarelerinin yıllar içerisinde yerlerini yığma ve betonarme minarelere
bıraktığı bilinmektedir.

Bu çalışmada 4 Ekim 1807 yılında inşa edilip günümüze ulaşan ve Kocaeli ili sınırları
içerisinde yer alan Zıbıncı Camii minaresinde, restitüsyon projesine göre tekrar inşa
edilmesi kararına bağlı olarak yapılan yapısal incelemeler aktarılmıştır. Mevcut ahşap
minare 1.47m çapında ve külah başlangıcına kadar 9.5m yüksekliğindedir. Yeni
minarenin yapısal projesi hazırlanmadan önce mevcut yapısal sistemle beraber
Kuzguncuk Üryanizade Camii, Üsküdar Ahmet Çelebi Camii, Kumkapı Tavaşi
Süleyman Ağa Camii ve İzmit Hacı Ayvaz Mescidi minarelerinin yapısal sistemleri
detaylı olarak incelenmiştir. Yapılan incelemelerde iki tür yapısal sistemle karşılaşılmış
olup bunlar; merkezinde ahşap dikmeli minareler ve dolu kesitli ahşap basamaklı
minarelerdir.

Zıbıncı Camii minaresi merkezinde ahşap dikmeli bir minare olup yapısal sistemini üç
ana eleman grubu oluşturmaktadır. Bunlardan ilki minarenin kapladığı daire çevresine
belirli aralıklarla yerleştirilen yan dikmeler, dairenin merkezinde yer alan dairesel ana
dikme (seren direği) ve basamaklara dik olarak konumlandırılmış baskıç kirişleridir.
Baskıç kirişleri yapısal sistem içerisinde önemli rol oynamakta olup minare
çevresindeki yan dikmeler ile merkezdeki ana dikmenin yatay yükler etkisinde birlikte
çalışmasını sağlamaktadır.

Zıbıncı Camii minaresinin yapısal analiz modeli oluşturularak yapıya yatay ve düşey
yükler uygulanmıştır. Düşey ve yatay yükler etkisi altında minarenin ahşap
taşıyıcılarının tasarımları yapılmıştır. Sonuç olarak bu çalışma kapsamında ahşap
minarelerin mimari ve yapısal açıdan özellikleri araştırılmıştır.

Ahşap Minarelerin Tarihçesi

Ahşap minareler ile ilgili yazılı belgeler İstanbul’un fethine kadar dayanmaktadır.
Fetih’in ardından camiye dönüştürülen Ayasofya’nın güneybatı köşesinde, Fatih’in
(1451-1481) ahşap bir minare yaptırdığı, ancak II. Selim zamanında bunun yıktırılarak
yerine tuğla minare yaptırıldığı ileri sürülmektedir (Akgündüz, 2005). Ayasofya
Mütevellisinin 19 Nisan 1573 tarihli arzında da, Ayasofya’nın mevcut payandalarının
tamire muhtaç olduğu belirtilerek, yeni payandalar ile takviye edilmesi gerektiği ve
(Fatih döneminden kalma) mevcut ahşap minarenin harap durumda olduğu bildirilerek
bunun tuğla ile yapılması gerektiği ifade edilmiştir (Diker, 2010).

Genellikle küçük mescitlerde kullanılan ahşap minarelerden günümüze çok az örnek

kalmıştır. Bütün olarak ahşap malzemeyle yapılan minareler sayılıdır. Yapı
malzemesinin taş ve tuğla kadar uzun ömürlü olmaması, yangına ve suya dayanıksızlığı
nedeniyle özgün olarak günümüze gelen ahşap minare çok azdır. Onarımlarla günümüze
ulaşan Eski Yağkapanı Mescidi Minaresi (Makbül İbrahim Paşa Camii), Karagümrük-
Karabağ Mescidi Minaresi, Beşiktaş Muradiye Camii Minaresi (Şekil 1), Üsküdar-
Ahmet Çelebi Mescidi Minaresi, Kuzguncuk-Üryanizade Mescidi Minaresi, Teşvikiye
Raif Ağa Mescidi Minaresi örneklerinde de görüldüğü gibi ahşap minareler, genellikle
ayrı özel bir kaideden değil, doğrudan cami beden duvarının içinden yükselmektedir. Bu
planlama ahşap malzemenin kâgir malzemeye göre hafif olması ve ek yük
getirmemesinden kaynaklanmaktadır (Kuşüzümü, 2010).

2
 Şekil 1 Beşiktaş Muradiye Camii minaresi (Kuşüzümü, 2010).

Ahşap minare iç sisteminde; kâgir minarelerde petek kısmında son basamaktan sonra
başlayan seren direği, ahşap minarelerde ilk basamağa kadar ana çekirdek olarak devam
etmektedir. Seren direği bir bütün olarak gövde ile birlikte basamakları ve külahı taşır.
Yukarıdan gelen ağırlığı aşağıya iletir. Ahşap minareler tek şerefeli olarak inşa
edilmişlerdir. Ahşap minarelere genellikle caminin üst mahfelindeki kapıdan
girilmektedir. Minareye ait ayrı bir kaide bulunmamaktadır. Minarede tüm öğeler
çekirdek, basamaklar, dış duvar ahşap malzemeden yapılmaktadır. Basamaklar, seren
direği ve duvardaki ahşap direklere mesnetlenmektedir (Kuşüzümü, 2010).

Çalışmanın konusu olan Zıbıncı Camii tipik mahalle mescidi öğelerini içinde
barındırmaktadır. Ana mekân harim, kadın mahfili, müezzin mahfili, mihrap, minber,
minare yapıda bulunan tamamlayıcı öğelerdir. Yapının yapım yılı, ‘İzmit’te Türk
Eserleri’ (Ürkmez, 2007) adlı kitapta yapının eski harim giriş kapısı üzerinde bulunan
bir kitabe okunarak öğrenilmiştir. Kitabede 15 Şaban 1222 (4 Ekim 1807) tarihi
kazınmıştır. Günümüzde bu kapı mevcut değildir (Altınkaya, 2010).

Mescidin minaresi, mescidin özgün halinde ahşap taşıyıcılı ve ahşap kaplamalıdır.

Mevcut ahşap dikme ve zemin katta bulunan çift cidarlı ahşap kaplamalar bunu
kanıtlamaktadır. 1960’lı yıllarda minarenin ahşap kaplamasının sökülerek çinko ile
kaplandığı tahmin edilmektedir. Zemin katta mevcutta bulunan ahşap kaplamalar ve
kaplamaların birleşim yerlerini kapatan profilli ahşap çıtalar restitüsyon projesinde
minarenin özgün kaplamasının formunu belirlemiştir.

Kocaeli Dokümantasyon Merkezi’nden temin edilen 1934 yılına ait bir fotoğrafta
minarenin şerefe, petek ve alemi görünmektedir. Minarenin şerefe, petek ve külah
kısımlarının özgün formu fotoğraflardan tam olarak anlaşılmamakla birlikte,
petek/gövde oranı, şerefe yüksekliği ve külahın kubbe formlu olduğu
anlaşılabilmektedir (Şekil 2).

3
 Şekil 2 Zıbıncı Camii görünüşleri (Kocaeli Dökümantasyon Merkezi, 1934).

Ahşap Minarelerin Sınıflandırılması ve Mevcut Örnekler

Zıbıncı mescidinin yapılan restitüsyon projesi kapsamında mescidin minaresinin özgün
formuna ulaşabilmek için ahşap minareli mescit yapıları ve ahşap minareler hakkında
araştırma yapılmıştır. Zıbıncı mescidinin minaresinin özgün yapısını kaybetmiş olması,
benzer mescit örneklerinin de özgün halini koruyamamaları restitüsyon projesi
oluşturulurken böyle bir araştırmayı zorunlu kılmıştır. İstanbul Minareleri adlı kitapta
(Eyice, 1963) ahşap minareli mescitlerden günümüze dek gelebilenler incelenmiş ve
ahşap minare tipolojisi çalışması yapılarak Zıbıncı mescidinin özgün minaresinin
formu, bulunan örnekler üzerinden mevcut veriler dikkate alınarak sentezlenmeye
çalışılmıştır. Eyice (1963)’te yapılan sınıflandırmaya göre dört tip ahşap minare
tanımlaması yapılmıştır. Bunlar baca biçiminde ahşap minareler, cumba biçiminde asma
ahşap minareler, dıştan merdivenli minber-minare ve büyük minarelerin taklidi ahşap
minarelerdir.

Araştırma sonucunda Eyice (1963)’te belirtilen ahşap minarelerden mevcut olanlar

yerinde incelenmiştir. Üryanizade Cami-Kuzguncuk, Ahmet Çelebi Cami –Üsküdar bu
örnekler içinde kalan iki mescittir. Kitapta bahsedilmeyen Tavaşi Süleyman Ağa Camii-
Kumkapı, dolu ahşap kesitli minaresi bulunan bir yapıdır. Çalışma kapsamında bu üç
örnek yapı yerinde incelenmiş, minare formu ve yapı elemanları (gövde, petek, şerefe,
külah, alem) fotoğraflanmıştır (Tablo 1).

Zıbıncı mescidi minaresi özgün formu, yapılan üç adet ahşap minareli cami incelemesi
sonucu ortaya çıkmıştır. Yapılan minare tipolojisi ve araştırması sonucunda Zıbıncı
mescidinin minaresinin ‘Büyük minarelerin taklidi orta dikmeli ahşap minareler’
sınıfına girdiği tespit edilmiştir (Şekil 3).

4
 Tablo 1 Ahşap Minare Formları ve Yapı Elemanları.

Cami Şerefe, Petek,

Orta Dikme ve Basamaklar
İsimleri Külah ve Alem

Üryanizade
Camii
Minaresi
(Merkezinde
ahşap dikmeli
minare)

Ahmet Çelebi
Camii
Minaresi
(Merkezinde
ahşap dikmeli
minare)

Tavaşi
Süleyman
Ağa Camii
Minaresi
(Dolu kesitli
ahşap
basamaklı
minare)

9.5m

1.5m
Orta Dikme

Baskıç Kirişleri

Şekil 3 Zıbıncı Camii minaresi mevcut durumu.

5
 Yapısal Analiz
Söz konusu minareye ait mevcut rölöve ölçüleri kullanılarak minarenin üç boyutlu
bilgisayar modeli yapılmıştır. Modellemelerde geometrik ve mekanik özelliklere bağlı
olarak herhangi bir yapının değişik bölümlerinde farklı tipte elemanlar kullanılması
gerekebilmektedir. Minare modelinde 264 adet çubuk (frame) eleman kullanılmıştır.
Çubuk elemanlar seren direği (orta dikme), yan dikmeler, payandalar ve baskıç
kirişlerinin modellemesinde kullanılmıştır. Model 211 adet düğüm noktasına sahiptir ve
Sap2000 V.15.1.0 bilgisayar programı kullanılarak sonlu eleman yöntemi ile düşey,
deprem ve rüzgâr yükleri altında incelenmiştir. Minarede yalıtım amacıyla külahın
üzerini örten kurşun kaplama düşey yük olarak taşıyıcı sisteme uygulanmıştır. Temele
bağlantıda çubuk elemanların üç global eksene göre (x, y ve z) ötelenmelerinin
tutulduğu düşünülmüştür. Minarenin cami beden duvarının içinden yükseldiği kotta ise
çubuk elemanların iki global eksene göre (x ve y) ötelenmeleri sınırlandırılmıştır (Şekil
4).

Beden duvarı
mesnet noktası

Temel mesnet
noktası

Şekil 4 Minarenin yapısal modeli.

Modelde kullanılan dairesel kesitli orta dikmenin çapı 270mm olup bu dikme temelden
külah ucuna kadar uzanmaktadır. Minarenin planı on altıgendir ve orta dikmenin
etrafında, yaklaşık 740mm yarıçapta dairesel olarak sıralanan 40mmx60mm kesitli yan
dikmeler bulunmaktadır. Orta dikme yan dikmelere, 280mm arayla spiral şeklinde
yükselerek dönen ve merdiven basamaklarını taşıyan 60mmx60mm kesitindeki baskıç
kirişleriyle bağlanmaktadır. Şerefeyi taşıyan payandalar 50mmx80mm boyutlarındadır.

Deprem hesabı spektral analiz ile yapılmıştır. Minarede hem x hem de y yönlerinde 0.4g
ivmeye sahip iki ayrı deprem için bir tasarım depremi oluşturulmuştur. Tasarım
depremine temel olan spektrum eğrisi Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar
Hakkında Yönetmelik (2007)’den alınmıştır. Aynı yönetmelik göz önüne alınarak,
minare insanların kısa süreli ve yoğun olarak bulunduğu binalar kapsamına giren dini

6
yapıların bir parçası olduğundan bina önem katsayısı (I) 1.2 olarak kabul edilmiştir.
Yapı malzemesinin elastik olarak davranan ahşap olması ve yapının düşey konsol olarak
davranmasından dolayı yapının taşıyıcı sistem davranış katsayısı (R) 2 olarak alınmıştır.
Minarenin bulunduğu yerel zemin sınıfı Z2’dir.

Yapısal analiz sonucunda yan dikmelerin ve payandaların kesitlerinin arttırılması

gerekli görülmüş olup rekonstrüksiyonda kullanılan iç ve dış kontrplak kaplama 78 adet
kabuk (Shell) eleman kullanılarak modele dâhil edilmiştir. Yan dikmeler
80mmx100mm, payandalar 80mmx80mm, kontrplak kalınlığı ise 24mm seçilmiştir
(Şekil 5). Arttırılmış kesit boyutları aynı zamanda bağlantı detaylarının da rahat olarak
yapılabilmesini mümkün kılmaktadır.

Şekil 5 Tipik minare kesiti.

Minarenin rekonstrüksiyonun I.sınıf çam kullanılarak yapılacağı düşünülmüştür.

Hesaplarda göz önüne alınan malzeme karakteristik değerleri Error! Reference source
not found.’de verilmiştir.

Tablo 2 Rekonstrüksiyon Modelinde Kullanılan Malzeme Özellikleri.

Malzeme Özellikleri Birimi I.Sınıf Çam

Liflere Paralel Elastisite Modülü EP MPa 10000
Liflere Dik Elastisite Modülü Ed MPa 300
Eğilme fb MPa 13
Lifler Doğrultusunda Çekme ft MPa 10.5
Liflere Dik Doğrultuda Basınç fp MPa 2
Lifler Doğrultusunda Basınç fc MPa 11
Lifler Doğrultusunda Makaslama fs MPa 0.9
Liflere Dik Doğrultuda Makaslama fs MPa 2.7

7
Minarenin dinamik analiz sonucunda ilk iki periyodu 0.173sn. (y doğrultusunda) ve
0.169sn. (x doğrultusunda) olarak elde edilmiştir. Minarenin planı simetrik olduğu için
beklendiği gibi periyod değerleri birbirine yakın çıkmıştır. Oluşan fark minarenin ve
şerefenin giriş kapılarının oluşturduğu asimetriden kaynaklanmaktadır.

Rekonstrüksiyona ait yapısal model, kontrplak elemanlar dikkate alınmadan analiz

edildiğinde minarenin şerefe kotunda oluşan göreli ötelenmelerin 14 kata kadar arttığı
görülmüştür. Bu durumda göreli ötelenme sınırı aşılmaktadır. Dolayısıyla kontrplak
kaplamaların yapısal eleman olarak kullanılması uygun görülmektedir.

Taşıyıcı sistem, emniyet gerilmeleri yöntemine göre incelenmiş olup taşıyıcı sistem
elemanlarının güvenli olduğu görülmüştür. Ahşap dikmelerin betonarme temele
bağlantısı çelik köşebentlerle teşkil edilmiş olup ahşap elemanlar arasında vidalı
birleşimler kullanılmıştır.

Sonuçlar
Zıbıncı Camii ahşap minaresinin mimari ve yapısal değerlendirilmesi sonucu elde
edilen sonuçlar aşağıda sıralanmıştır:

• Yapılan araştırmalar sonucunda Zıbıncı Camii ahşap minaresinin ‘Büyük

minarelerin taklidi orta dikmeli ahşap minareler’ sınıfına girdiği belirlenmiştir.
• Ahşap minarelerde orta dikme ile yan dikmeleri birbirine bağlayan baskıç
kirişlerinin yapısal sistemin monolitik şekilde çalışması ve bütünlüğü açısından oldukça
önemli olduğu görülmüştür.
• Deprem Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik (2007)
kapsamında ahşap yapılar ile ilgili bir bilgi bulunmamasına rağmen ahşap malzemenin
elastik olarak davranması ve minarenin düşey konsol olarak çalışmasından dolayı
yapının taşıyıcı sistem davranış katsayısı (R) 2 olarak kabul edilmiştir.
• Rekonstrüksiyon projesinde uygulanması düşünülen iç ve dış kontrplak kaplama
yapı rijitliğini büyük oranda arttırmakta ve göreli ötelenmeleri azaltmaktadır.
• Mevcut ahşap minare elemanlarında yeterli dayanımın sağlanması için zorunlu
olarak arttırılmış kesit alanları, vidalı birleşimler için gerekli olan aralıklar ve kenar
uzaklıklara ait alt sınır değerlerin üzerinde güvenli birleşimler yapılabilmesine olanak
sağlamıştır.

8
 Kaynaklar

Akgündüz, A., Öztürk, S. ve Baş,Y. (2005) Üç Devirde Bir Mabed Ayasofya, Osmanlı
Araştırmaları Vakfı / Tarih Dizisi, İstanbul, Türkiye.

Altınkaya, Ö. (2010) Sanat Tarihi Raporu. Kocaeli İli, İzmit İlçesi, Veliahmet Mahallesi
Zıbıncı Mescidi Sanat Tarihi Raporu, Mayıs, İstanbul.

DBYBHY (2007) Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik.

Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Ankara.

Diker, H. F. (2010), Belgeler Işığında Ayasofya’nın Geçirdiği Onarımlar. Doktora Tezi,

Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

Eyice, S. (1963) İstanbul’un Minareleri, MSGSÜ Yayınları, İstanbul, Türkiye.

Kocaeli Dökümantasyon Merkezi (1934), Kocaeli Fotoğrafları, Kocaeli, Türkiye.

Kuşüzümü, K. H. (2010) İstanbul Minarelerinin Geleneksel Yapım Teknikleri ve

Günümüzde Restorasyonu, Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar
Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.

SAP 2000 Structural Analysis Program v.15.1.0, Computers and Structures Inc.,
Berkeley, California. State University of New York at Buffalo, U.S.A.

Ürkmez, E. (2007) İzmit’te Türk Eserleri, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları,

Kocaeli, Türkiye.

View publication stats