MODYUL 1

ANG WIKA

Aralin 1: Kaugnayan ng Wika, Kultura at Lipunan

Kinalabasan ng paksang aralin:
Sa pagtatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahang:
A. Nakapaglikom ng mga termino ayon sa barayti at baryasyon ng wika sa lipunan.

Introduksiyon

Kung ano ang wika mo, iyon ang pagkatao mo

-Virgilio Almario
Sa winika ni Rio Alma (kilalang manunulat, Palanca Awardee at National Artist) ay
natumbok ang ugnayan ng wika,kultura at lipunan. Kung ano ang sinasabi mo at wikang
sinasalita mo, ay ang uri ng pagkatao na mayroon ka. Kapag sinabi nating pagkatao,
tumutukoy ito sa ugali, paniniwala at pamamaraan ng buhay mo bilang isang tao na
tumutuloy naman sa kultura. Ang wika naman na sinasalita mo at ang ugaling ipinapakita
mo ay galing sa impluwensya ng lipunan na kung saan ka lumaki. Una sa lahat, ang lahat
na bumubuo sa katauhan mo ay nagmula sa pamilya mo ang pinakamaliit na yunit ng
lipunan. Ngunit sa patuloy na pakikisalamuha mo sa ibang tao sa lipunang kinalakihan mo
ay may mga nagbabago sa iyo. Maaaring manatili ang ilang dating kinagawian mo at maaari
rin namang malaki ang porsyento ng pagbabago sa iyo. May iba na hindi lamang ugali o
paniniwala ang nagbago sa kanila kundi pati na rin ang wikang sinasalita nila. Dahil sa
pagmamahal ng iba sa kinagisnan nila, maaari rin naman na ang pagbabagong ito ay
nakikita na sa kanila ngunit nananatili pa rin ang pagmamahal sa kanilang pinagmulan.

Ayon sa aklat ni Hoebel, ang isang lipunan o sasabihin

Talakayin
nating komunidad ay puwedeng mabuhay nang walang
Natin
wika ngunit ang maunlad na kalinangan o kultura ay
dahil sa paggamit ng wika. Maaaring dahil sa ang tao ay hindi
nabubuhay nang mag-isa lamang, kaya ang kaparaanan niya ay maghanap ng
kasama at

makakasama. Dito umusbong ang pangangailangan niya para makipagkomyunikeyt na

gamit ang wikang alam niya.

No man is an island. Ito ang dahilan kung kaya ang tao ay patuloy na
makikisalamuha sa iba para mabuhay. Ang patuloy na pag-unlad ng tao ay dahil sa
kanyang pakikipagkapuwa na gamit ang wikang alam niya. Sino ang taong mula pagkabata
ay nag-iisa lamang hanggang sa pagtanda niya? Kahit mga hayop ay may sariling paraan ng
pakikipag-inter-ak sa kapuwa nila hayop para lamang mabuhay.

1|P a g e
 Ayon pa rin kay Hoebel, kung wala ang wika, ang kultura ng bawat tao ay
imposible. Ang tao ay natututo ng kanyang wika tulad din ng pagkatuto niya ng kanyang
kultura. Ang tao raw ay hindi ipinanganak na may wika na. Kaya, ang wika ay natatanging
ugali at sistema ng isang tao batay sa oral ng mga simbolo na ginagamit sa paglalarawan,
pagkilala ng karanasan, konsepto ng mga bagay at iba pa.
Tingnan nating mabuti ang ilustrasyon sa ibaba:

Lipunan
Wika Kultura
Lipunan

Ang ilustrasyong ito ay nagpapakita ng ugnayan ng kultura, wika at lipunan. Ang

pinakabeysik na prinsipyo na ipinahiwatig nito ay nagsasabing ang bawat wika ay
nagpapahayag ng pangangailangan ng bawat kultura.
Ang kultura naman ay repleksyon ng lipunang kinabibilangan ng bawat indibidwal.
Kung ano ang wika at kultura ng isang tao sa mundong ito ay wala pa siyang wika.
Naniniwala ba kayo? Paano siya ngayon nakikipagkomyunikeyt para malaman ang
kanyang mga pangangailangan?

2|P a g e
 Gawain 1

Pagsulat ng Sanaysay

Panuto: Sumulat ng isang sanaysay na naglalahad sa pagkakaugnay ng wika, kultura

at lipunan. (20pts.)

Pangalan: LORINAGawain
L. LAGARIT
2
____________________________________

Pamagat

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
____.

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________.

_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
________________________________________________________________.

Rubrik sa Pagsulat ng Sanaysay

Kateg Higit na Inaasahan Nakamit ang Bahagyang Hindi Nakamit ang Wala Isk
orya (5) Inaasahan Nakamit ang Inaasahan ng or
(4) Inaasahan (2) Napat
(3) unaya
n
(1)
Introd Nakapanghihikayat ang Nakalahad sa Nakalahad sa Hindi malinaw ang *Hind
uksyo introduksyon. Malinaw introduksyon ang introduksyon introduksyon at ang i
n na nakalahad ang pangunahing ang pangunahing paksa. nakita
pangunahing paksa paksa gayundin pangunahing Hindi rin nakalahad sa
gayundin ang panlahat ang panlahat na paksa subalit ang panlahat na ginaw
na pagtanaw ukol dito. pagtanaw ukol hindi sapat ang pagpapaliwanag ang
dito. pagpapaliwana sanay

3|P a g e
 g ukol dito. ukol dito. say.
Disku Makabuluhan ang Bawat talata ay May Hindi nadebelop *
syon bawat talata dahil sa may sapat na kakulangan sa ang mga
husay na detalye detalye pangunahing ideya
pagpapaliwanag at
pagtalakay tungkol sa
paksa.
Orga Lohikal at mahusay ang Naipakita ang Lohikal ang Walang patunay na *
nisasy pagkakasunud-sunod debelopment ng pagkakaayos organisado ang
on ng ng mga ideya; gumamit mga talata subalit ng mga talata pagkakalahad ng
mga din ng mga transisyunal hindi makinis subalit ang mga sanaysay.
Ideya na pantulong tungo sa ang ideya ay hindi
kalinawan ng mga pagkakalahad ganap na
ideya. nadebelop.
Konkl Nakapanghahamon ang Naipakikita ang Hindi ganap na May kakulangan at *
usyon konklusyon at pangkalahatang naipakita ang walang pokus ang
naipapakita ang palagay o pasya pangkalahatan konklusyon
pangkalahatang palagay tungkol sa paksa g palagay o
o paksa batay sa batay sa mga pasya tungkol
katibayan at mga katibayan at mga sa paksa batay
katwirang inisa-isa sa katwirang inisa- sa mga
bahaging gitna. isa sa bahaging katibayan at
gitna. mga katwirang
inisa-isa sa
bahaging gitna.
Meka Walang pagkakamali sa Halos walang Maraming Napakarami at
niks mga bantas, pagkakamali sa pagkakamali sa nakagugulo ang
kapitalisasyon at mga bantas, mga bantas, mga pagkakamali sa
pagbabaybay. kapitalisasyon at kapitalisasyon mga bantas,
pagbabaybay. at kapitalisasyon at
pagbabaybay. pagbabaybay.
Gamit Walang pagkakamali sa Halos walang Maraming Napakarami at *
estruktura ng mga pagkakamali sa pagkakamali sa nakagugulo ang
pangungusap at gamit estruktura ng estruktura ng pagkakamali sa
ng mga salita. mga mga estruktura ng mga
pangungusap at pangungusap pangungusap at
gamit ng mga at gamit ng gamit ng mga salita.
salita. mga salita.
Kabu
uan

Aralin 2:

4|P a g e
 Kasaysayan at Pinagmulan ng Wika

Sa bahaging ito ay matatalakay ang kahulugan ng wika ayon sa mga manunulat,

iba’t-ibang teorya hinggil sa pinagmulan ng wika, batayang katangian ng wika at ang mga
mahahalagang salik na dapat isaalang-alang sa pagkatuto ng
wika.

Introduksiyon
Walang tao o aklat man ang
Talakayin nakapagpatunay na ang wika ay
Natin nag-ugat o nanggaling sa isang tiyak
na tao, bagay o pangyayari. Ang lahat tungkol sa pinagmulan nito ay
puro mga haka-haka o pansariling opinyon lamang kaya
magpahanggang ngayon ay patuloy ang pagtatalo hinggil sa pinag-
ugatan nito.

Saan nga ba nagmula ang wika? Ayon sa iba’t ibang manunulat at mga teorista, ang
mga Egytians daw ang pinakamatandang lahi, kaya ang wikang Egyptians ang
pinakamatandang wika. Ang manlilikha ng pananalita para sa kanila ay si Haring Thot.
Mula sa aklat nina Fromkin, V. & R. Rodman (1983) ay ⁷ lahat ng kultura ay may
kani-kanilang kwento ng pinagmulan ng wika. Kung minsan, ang mga kuwentong ito ay
walang kabuluhan ngunit kinawiwilihan at pinaniniwalaan dahil parang may katotohanan.
Sa aklat naman ni Darshna Tyagi (2006), sinasabing sa China, naniniwala sila na ang
Son of Heaven na si Tien - Zu ang nagbigay ng wika at kapangyarihan. Sa Japan naman ,
ang manlilikha nila ng wika ay si Amaterasu.
Sa ibang teorya, ang wika ay kasama na ng pag- anak o paglikha ng tao. Ang Genesis
Story/Divine Theory ay nagpapaliwanag din na ibinigay ng Diyos sa tao ang wika.
Binigyan ng Diyos ng kapangyarihan ang tao para magpangalan sa mga bagay bagay.
Sa mga Babylonians, ang nagbigay raw ng wika sa kanila ay si God Nabu at para sa
mga Hindus, ang kakayahan nila sa wika ay ibinigay ng female God nilang si Saravasti na
asawa ni Brahma – creator of the universe.
Totoo man o hindi ang lahat ng ito, dahil wala pang wika may ibat ibang paraan ng
komunikasyon noong panahon. Ayon pa rin ay Hoebel (1966) walang makapagsasabi kung
saan o paano ba talaga nagsimula ang wika. Maaaring ang tao noon ay
nakikipagkomunikasyon sa pamamagitan ng pag-iyak, paghiyaw, pagkilos o
paggalaw/pagkumpas ng kamay hangga’t ang mga senyas na ito ay binigyan ng mga
simbolo at kahulugan.

Iba’t Ibang Teorya sa Wika

5|P a g e
 1. Bow-wow - pinaninindigan ng teoryang ito ang panggagaya sa mga likas na
tunog gaya ng ngiyaw ng puso at tilaok ng manok.

2. Poo-pooh - naniniwalang ang wika ay galing sa instinktibong pagbulalas na

nagsasaad ng sakit,galak, galit, tuwa atbp. Ipinalalagay na ang unang mga
pananalitang nalikha ay mga padamdam na naghahayag ng biglang sulak at
masidhing damdamin.

3. Ding-dong – kilala rin sa tawag na teoryang natibisko na may misteryong

ugnayan ang mga tunog at katuturan ng isang wika/bagay-bagay sa paligid.

4. Yum-yum – nagsasaad na ang tao ay tumutugon sa pamamagitan ng kumpas

sa alinmang bagay na nangangailangan ng aksyon.
5. Yo-he-ho – naniniwalang ang wika ay nagmula sa mga ingay na nalikha ng
mga taong magkatuwang sa kanilang pagtrabaho o puwersang pisikal.

6. Tarara-boom-de-ay – mga tunog mula sa ritwal ng mga sinaunang tao na

naging daan upang magsalitaang tao. Ang mga sayaw, sigaw, o incantation
at mga bulong ay binigyan nila ng kahulugan at sa pagdaraan ng panahon,
ito’y nagbago.

Kahulugan ng Wika

Depinisyon ng wika Ayon sa Iba’t ibang Manunulat (Mula sa aklat nina Santos, Angelina
et al, 2008)
Edward Sapir (1949): Ang wika ay isang likas at makataong pamamaraan ng
paghahatid ng mga kaisipan, damdamin at mithiin.
Carol (1964): Ang wika ay isang Sistema ng mga sagisag na binubuo at tinatanggap
ng lipunan. Ito ay resulta ng unti-unting paglilinang sa loob ng maraming dantaon at
pagbabago sa bawat henerasyon, ngunit sa isang panahon ng kasaysayan, ito ay tinutukoy
na isang set ng mga hulwaran ng gawi na pinag-aaralan o natutunan at ginagamit sa iba’t
ibang antas ng bawat kasapi ng pangkat o kumunidad.
Todd (1987): Ang wika ay isang set o kabuuan ng mga sagisag na ginagamit sa
kumunikasyon. Ang wikang ginagamit ng tao ay hindi lamang binibigkas na tunog kundi
ito’y sinusulat din. Ang tunog at sagisag na ito ay arbitraryo at sistematiko .Dahil dito,
walang dalawang wikang magkapareho bagamat bawat isa ay may sariling set ng mga
tuntunin.
Gleason: Ang wika ay masistemang balangkas ng sinasalitang tunog na isinasaayos
sa paraang arbitraryo. Ang mga tunog (sounds) ay binigyang ng makabuluhang simbolo
(symbol-letra) na pinagsama-sama upang makabuo ng mga salita na ginagamit sa pagbuo
ng mga kaisipan.

6|P a g e
 Buensuceso: Ang wika ay isang arbitraryong sistema ng mga tunog o ponema na
ginagamit ng tao sa pakikipagtalastasan.
Tumagan, Sr., et al. (1997): Ang wika ay isang kabuuan ng mga sagisag na
panandang binibigkas na sa pamamagitan nito ay nagkakaunawaan, nagkakaisa at
nagkakaugnay ang isang pulutong ng mga tao.
Edgar Sturtevant: Ang wika ay isang sistema ng mga arbitraryong simbolo ng mga
tunog para sa komunikasyon ng tao.

MODYUL 2
BARAYTI AT BARYASYON NG WIKA
Layunin sa Pagkatuto:
Sa pagtatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahang:

7|P a g e
 1. Nakapaglikom ng mga termino ayon sa barayti at baryasyon ng wika sa Lipunan.
2. Napag-uuri-uri ang mga termino ayon sa bahagi ng pananalitang kinabibilangan.

A. GAWAIN BAGO ANG TALAKAYAN

Awitin natin at sabayan mo ako sa pagsayaw…

I’M A LITTLE TEAPOT

I’m a little teapot
Short and stout
Here is my handle
Here is my spout
When I get all steamed up
Hear me shout

A. Panuto: Awitin mo ito at isalin o isulat ito sa iba’t ibang varyasyon ng wikang Cebuano.
Makikipag-ugnayan sa mga kaklase na nakatira sa ibang lugar na sabayan sa pag-awit
sa awit na I’M A LITTLE TEAPOT gamit ang wikang English isunod ang wikang
Cebuano.

B. Isulat sa kahon ang nakalap na mga awitin gamit ang wikang Cebuano

Unang varayti Pangalawang varayti

Ako si Takuri, Gamay ug dako Ako si takuri, gamay ug dako
Inia ng kalaptan, kag ini ang bubuan Kini ang kuptanan ug kini ang ipisan
Kung magbukal, nagakiro kiro Kon mubukal, mukulo-kulo
Uyatan mo ako, kag ibubo. Punita ako ng ibubo.

Saang lugar Saang lugar

Negros Oriental (ILONGGO) Bukidnon (BISAYA)

Introduksyon
WIKA
Ang bawat wika ay may sariling henyo o likas na kakayahan – may
kapasidad itong bumuo ng mga salita, kakaibang mga pardon, paraan ng
pagsasama ng mga grupo ng salita para makabuo ng pangungusap at sariling pananda ng
diskurso.
Bago talakayin ang mga barayti ng wika at mga pag-aaral dito, mahalagang mapag-
iba ang wika at diyalekto. Dalawa ang ginagamit sa pag-iiba sa wika at diyalekto. Ang una
ay batay sa laki, iisa, ang wika ay mas malaki kaysa diyalekto. Ang barayti na tinatawag na

8|P a g e
wika ay mas maraming aytem kaysa sa diyalekto. Kaya’t ang Filipino ay isang wika na
bumubuo sa lahat ng diyalekto nito tulad ng Filipino sa Metro Manila, Filipino sa Metro
Baguio o Filipino sa Metro Cebu. Ang ikalawang pag-iiba ng wika at diyalekto ay batay sa
prestihiyo – ang wika ay may prestihiyong hindi makikita sa diyalekto. Kung ito ay
pagbabatayan, ang wika ng Ingles halimbawa na ginagamit sa pormal na pagsulat ay
istandard na Ingles samantalang diyalekto lamang iyong hindi nagagamit ng gayon.
Bagama’t sa pananaw ng lingguwistika ay walang wikang mataas o mababa.

ANO ANO ANG MGA VARAYTI NG WIKA SA LIPUNAN?

A. DAYALEK

-Ito ang wika na ginagamit ng partikular na pangkat ng mga tao mula sa isang
particular na lugar tulad ng lalawigan, rehiyon, o bayan

Halimbawa:

Ibigay ang katumbas sa Wikang Bisaya ng mga salita na nasa kahon at gamitin sa
pangungusap.

English Filipino Cebuano Cebuano Bukidnon Cebuano Davao

Cagayan
Short Maikli Mubo Putot Mugbo
Stout matapang Kusog Isog Kusgan
handle hawakan Hawiranan Gunitanan Kuptanan
Hear Dinggin Pamati Paminaw Dungog
Shout Sigaw Singgit Syagit Singgit

A. IDYOLEK

Ang personal na paggamit ng salita ng isang indibidwal. Bawat

indibidwal ay may istilo sa pamamahayag at pananalita .

Halimbawa:

Isulat ang ilang kilala na gumagamit ng Idyolek

PANGALAN Idyolek

1.Noli De Castro Magandang gabi bayan!

2.Kim Atienza Ang buhay ay weather-westher lang

9|P a g e
 3.Mike Enriquez Di namin kayo tatantanan!

4.Boy Abunda Susunod!

B. SOSYOLEK

Ito ang barayti ng wika ng mga tao nagpapangkat-batay sa

katangian tulad ng kalagayang panlipunan, paniniwala,
oportunidad, kasarian, edad at atbp.

Halimbawa:

Ibigay ang wika ng mga sumusunod na pangkat sa lipunan sa panahon ng pandemic

(COVID-19).

Hal.
1.DOKTOR ̸ NARS

1. virus

2. Personal Protective Equipment

3.___________________________________

4.___________________________________

5.___________________________________

2.INSTRUKTORS

1.__________________________________

2.___________________________________

3.___________________________________

4.___________________________________

5.___________________________________

3.SENIOR CITIZEN

10 | P a g e
 1.___________________________________

2.___________________________________

3.___________________________________

4.___________________________________

5.___________________________________

C. ETNOLEK

Ang wika na nagmula sa etniko at dayalek na taglay nito ang

`
mga salitang nagiging bahagi na ng kanilang pagkakakilanlan ng
isang pangkat etniko.

Halimbawa:

Ibigay ang katumbas sa wikang Filipino at ang kahulugan nito ng sumusunod na

katawagang kultural ng isang tiyak na pangkat etniko.Isulat sa loob ng kahon.

Wikang etniko Wikang Filipino Kahulugan

1. weleng mukha Bahagi ng katawan

2.

3.

4.

5.

E. PIDGIN
https://takdangaralin.ph/barayti-ng-wika/
Pidgin  – Ito ay barayti ng wika na walang pormal na estraktura. Ito ay binansagang
“nobody’s native language” ng mga dayuhan. Ito ay ginagamit ng dalawang indibidwal
na nag uusap na may dalawa ring magkaibang wika. Sila ay walang komong wikang
ginagamit. Umaasa lamang sila sa mga “make-shift” na salita o mga pansamantalang
wika lamang. https://takdangaralin.ph/barayti-ng-wika/

Halimbawa:

11 | P a g e
 Ibigay ang istruktura sa wikang Filipino ng sumusunod na pidgin na nasa unang
kolum.
Pidgin Wikang Filipino
1.Ako kita ganda babae
2.Kayo bili alak akin
3.Ako tinda damit maganda.
4.Suki ikaw bili akin ako bigay diskawnt.
5.Ikaw aral mabuti para ikaw kuha taas grado.

F. CREOLE
  Creole  – mga barayti ng wika na nadebelop dahil sa mga pinaghalo-
halong salita ng indibidwal, mula sa magkaibang lugar hanggang sa ito
ay naging pangunahing wika ng partikular na lugar. Halimbawa dito ay
pinaghalong salita ng Tagalog at Espanyol (ang Chavacano), halong
Arican at Espanyol (ang Palenquero), at ang halong Portuguese at
Espanyol (ang Annobonese).
Halimbawa:
Ibigay ang katumbas sa Filipino ng sumusunod na halimbawa ng creole na nasa
unang kolum.

Wikang   Creole Wikang Filipino

Mi nombre
Di donde lugar to?
Buenas dias
Buenas tardes
Buenas noches

G.REGISTER
Register – minsan sinusulat na “rejister”, ito ay barayti ng wikang espisyalisadong
ginagamit ng isang partikular na domeyn. Ito ay may tatlong uri ng
dimensyon.
a.) Field o larangan – ang layunin at paksa nito ay naayon sa larangan ng mga taon
gumagamit nito.
b.) Mode o Modo – paraan kung paano isinasagawa ang uri ng komunikasyon.
c.) Tenor – ito ay naayon sa relasyon ng mga nag-uusap.
Halimbawa:

Mag-STAY AT HOME TAYO, PERO PERO

Panuto: Isulat ang mga pangalan ng mga bagay na nasa ibaba gamit ang inyong sariling
dayalekto.

12 | P a g e
GAWAIN 1:
Panuto: Bumuo ng Pictionaryo ng mga katawagang kultural na nasa inyong lugar.
Pumili ng tiyak na larangan sa ibaba na gustong pagtuunan ng pokus sa gagawing
Pictionaryo. Maaring magbigay ng hanggat ilan ang gusto at gawing personalized.
a. Mga Halamang gamot
b. Mga Kagamitan sa bahay
c. Mga Kagamitan na ginagamit sa pagsasaka
d. Mga Gutay at prutas e. Atbp.
Sundin ang pormat na ito:
Katawagang Kultural na may Kahulugan Bahagi ng Pananalita
larawan

MODYUL 3
ANG PITONG TRIBO NG BUKIDNON
ARALIN 1: KULTURA
Kinalabasan ng paksang aralin:
Sa pagtatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahang:

A. Nasusuri ang kulturang Bukidnon na nakapaloob sa mga salita o wika.

13 | P a g e
 MAKIKIPANAYAM TAYO!
GAWAIN 1: Panuto: Makikipanayam sa mga matatandang katutubo sa inyong lugar
hinggil sa kanilang mga kaugalian, pamahiin at valyus. Huwag kalimutang kumuha ng
dokumentasyon. Itala ang mga impormasyong nakalap sa nakalaang tsart.
Uri ng Tribo Kaugalian Pamahiin Valyus

KULTURA

Ang salitang kultura ay may katumbas na salitang “kalinangan” na may salitang

ugat na linang (cultivate) at linangin (to develop/to cultvate). Kaya ang kalinangan o
kultura ay siyang lumilinang at humuhubog sa pag-iisip, pag-uugali at gawain ng tao
(Timbreza 2008)
Kung ang kultural ay ang kabuuan ng isip, damdamin, gawi, kaalaman at karanasan
na nagtatakda ng angking kakayahan ng isang kalipunan ng tao, ang wikang hindi lamang
daluyan kundi higit pa rito ay tagapagpahayag at impukan-kuhanan ng alinmang kultura
(Salazar, Zeus A.) mula sa aklat ni Pamela Constantino (1996). Dagdag pa ni Salazar na
walang kulturang hindi dala ng isang wika bilang sanligang at kaluluwa na siyang
bumubuo, humuhubog at nagbibigay diwa sa kulturang ito.

14 | P a g e

Magbasa at Tuklasin!
 Alinmang wika ay ekspresyon ng isang grupo ng tao, maliit man o malaki na may
sarili at likas na katangian. Wika ang ekspresyong kakikilanlan ng isang kultura sapagkat ito
ang nagbibigay-anyo rito at siyang nagtatakda ng pagkakaiba at pagkasariling uri nito at
ang kanyang pagkakaiba sa ibang kultura sa daigdig ng mga kaisahang pangkultura. Ano
ngayon ang kultura?
Ang kultura ay nagpapakilala kung sino at ano tayo. Ito ang umiimpluwensiya sa
ating kaalaman, paniniwala, at valyu. Ito ang nagbibigay kahulugan at nagdedetermina sa
paraan ng ating pag-iisip, damadamin, at pag-uugali.

Katangian ng Kultura

1. Learned/natutunan. Ang tao ay isinilang at inalagaan ng mga magulang at kung

paano siya inalagaan, pinakain, pinaliliguan, pinapadamit, atbp. ay isang proseso ng
kulturang natutunan na nagsimula sa pagkatuto sa kultura ng pamilyang
kinabibilangan niya. Ang prosesong ito ay magpapatuloy sa buong buhay sa
pakikihalubilo ng tao sa kultura ng kanyang pamilya at sa ibang kultura.

May dalawang proseso ng pag-interak o pakikihalubilo ng tao sa isang lipunan; ang

enculturation at socialization.
a. Ang enculturation ay isang proseso ng pagkuha ng mga katangian ng ibang
kultura at maging bahagi siya ng kulturang iyon. Karaniwan ding mas magaling
pa siya sa wika, gawi, paniniwala at kaalaman ng kulturang napasukan niya
kaysa dati nang myembro ng naabing kultura.
b. Ang socialization naman ay ang pangkalahatang proseso sa pagkilala sa mga
sosyal at istandard na kultura. Makikilala kung sino ang may mga sosyal na
tungkulin tulad ng ina/ ama, asawa/ bana, estudyante, kabataan, mga titser,
banker, policeman/ military men, custodians, at iba pa. Ang enculturation at
socialization ang proseso na nagsimula pa pagkaanak ng isang titser, kapitbahay
at iba pang tao sa lipunan na kanyang nakahalubilo. Ang mga tagapagturo niya
ay maaaring walang kamalayan sa prosesong nangyayari ngunit makikitang
nagbibigay sila ng reward sa mabubuti at katanggap-tanggap na ugaling nakikita
nila. Natututo ang tao kung paano mamuhay nang mabuti sa pamamagitan ng
pag-obserba at pakisalamuha sa kultura at lipunang kanyang kinagisnan.
2. Shared/ Ibinabahagi. Ang ibinabahagi ng kultura ay nagbubuklod ng mga tao
bilang isang pagkakilanlan ng kanilang pangkat. Sa ganitong paraan ay natututo ang
tao para mamuhay nang maunlad at may alam para maipagpatuloy ang mahusay at
matiwasay na pakikisalamuha niya sa kanyang kapuwa.
3. Culture is adaptation/Naaadap. Ang kultura ay nag-aakomodeyt ng kapaligirang
nagkokondisyon sa isang tao sa likas o teknolohikal na resorses. Halimbawa, ang
mga Eskimo ay nakatira sa isang napakalamig, may snow at yelong lugar. Sila ay
nabubuhay nang normal sa ganitong kalamigan ng kapaligiran samantalang ang
ganitong sitwasyon ay imposible sa mga Pilipino na sanay naman sa mainit at
katamtamang lamig ng panahon.

15 | P a g e
 4. Ang kultura ay dinamikong sistema at patuloy na nagbabago. Tulad ng wika may
mga kultura na mabilis ang pagbabago at mayroon din namang hindi nagbabago o
mabagal ang pagbabago. Ang mga pagbabagong ito ay makikita sa istilo ng
pananalita, istilo ng buhok/gupit, atbp. Ang halimbawa nito ay ang pag-unlad sa
kommunikasyon dahil sa celfon, kompyuter, at iba pang kagamitan.

Manifestasyon ng Kultura

Ang kultura ay naipakikita sa maraming paraan sa pamamagitan ng sosyal na institusyon,

karanasan sa pamumuhay at ang katuparan ng indibidwal sa sikolohikal at beysik na
pangangailangan niya. Sa araw-araw nating pamumuhay ay nasisinag ang ilang
manifestasyon ng kultura.
1. Ang valyu. Tumutukoy ito sa kung ano ang karapat-dapat at nakabubuting
ugaliin. Ito’y naiimpluwensiyahan ng prestige (kapangyarihan), istatus, pride,
family loyalty, love of country, religious belief and honor. Ang status symbol
ay magkakaiba sa iba’t ibang kultura. Halimbawa, Ang pagmamano ng kamay
ng mga Pilipino sa mga nakatatanda sa kanila lalo na sa kanilang mga magulang
ay palatandaan ng paggalang na hindi nakikita sa ibang banyagang kultura. Ang
pagsasabi ng “po” sa mga Tagalog at “manang” sa Visayan ay isang kahanga-
hangang valyu na tanda pa rin ng paggalang.
2. Di-verbal na komunikasyon. Ang kahulugan ng aksyon at ekspresyon ay
naglalarawan ng konteksto ng kultura. Ang pakikipagkamay, pagsaludo,
Paghalik sa bibig sa harapan ng maraming tao na walang kiyeme ay nagpapakita
ng pagkakaiba sa kultura.

Ang Pitong Tribo ng Bukidnon

Ang Pitong Tribu sa Bukidnon

Ang iba’t ibang kultura na komunidad na makikita sa probinsya ng Bukidnon ay ang

mga grupo ng Manobo, Bukidnon, Higaonon, Matigsalug, Talaandig, Tigwahanon at
Umayamnon.

Mga Manobo

Sila ay isa sa mga pangkat etniko ng Pilipinas na nasa mga lugar na katulad ng
Agusan, Bukidnon, Cotabato, Davao, Misamis Oriental, at Surigao Del Sur. Ang ibig sabihin
ng salitang “manobo” ay “tao” o “mga tao”, na ito ay galing sa salitang “mansuba” na
hango sa dalawang salitang “man” na ibig sabihin ay tao; at “suba” na nangahulugang
“ilog”, samakatuwid ang kahulugan ng “mansuba” ay “taong-ilog”.

16 | P a g e
 Nanggaling sila sa mga taong lagalag na mula sa kanlurang bahagi ng Tsina. Ang
marami sa kanila ay nakatira sa tabi ng ilog, tabi ng burol o sa talampasan sa maraming
lugar sa Mindanao. Ang kaingin ang kanilgang pangunahing industriya at ang pagtanim ng
palay at mais ang pangunahing hanapbuhay nila.
May apat na uri ang mga Manobo: bagani (mandirigma), baylan (mga pari at
manggagamot), manggagawa (magsasaka) at mga alipin (mga bihag na kalaban o mga
naparusahang kauri).
Ang kommunidad ng mga Manobo ay maliit at nabubuo ng apat hanggang
sandosenang mga bahay. Mayroon ring silang agriculturang slash-and-burn.
Ang kasuotan nila ay isang binurdahan na gawa sa abaka. Kinukulayan ito gamit
ang mga pangkulay sa kalikasan. Ang mga buhok nila ay inaayos sa estilong buns o bangs
at nilalagyan ng suklay na gawa sa kawayan at may mga dekorasyon katulad ng perlas.

Mga Bukidnon

Ang dayalekto ng Bukidnon ay Bunukid. Sila ay Kayumangging Kalagitan at may

maitim na buhok . Katamtaman lamang ang taas (limang talampakan) nila at hindi pango
ang ilong. Ang panliligaw at pag-aasawa ng mga Bukidnon ay inaayos ng kanilang mga
magulang sa edad pa lamang na pito(7). Nagpapraktis ang mga kalalakihan ng
pagkakaroon ng maraming asawa ngunit ang mga kababaihan ay iisa lamang. Nangyayari
ang kasalan sa pamamagitan mamain o betel na hinulmahan ng kanin. Ang sining ng
Bukidnon ay ipinahihiwatig sa kanilang mga sayaw, tula at awit, paghahabi ng banig at
buslo. Ang instrumentong musika nila ay mga plauta na yari sa kawayan, alpang kawayan,
isang hiblang biyolin, at hugis bangkang gitara. Gumagawa rin sila ng mga banig, sombrero,
pambitag ng isda, at hinabing tela para sa handicrafts na produkto ng mga Bukidnon.
Ang mga magsasakang Bukidnon ay nagpapraktis pa rin ng tradisyunal na
pamamaraan sa pagtatanim ng palay, mais, abaka at mga gulay. Ang kapangyarihan ng
isang datu ay nabubuo sa pamamagitan ng tiwala at kakayahang pamunuan ang kanyang
grupo. Tinitingnan ng kanyang pakikihalubilo at mga tagumpay sa buhay, at hindi
nakabatay sa katandaan ng kanyang pagkadatu.

Ang mga Higaonon

Ang terminong Higaonon ay nangangahulugang ‘’people of the wilderness’’ hindi

lamang sa probinsya ng Bukidnon ang kanilang tirahan kundi pati narin sa lugar ng Agusan
Del Sur at hangganan ng Misamis Oriental. Ang etn-legal na aspeto lalo na sa kultra ng mga
Higaonon ay nagbabago dahil sa pamamalakad ng kanilang Datu. Dito sa Bukidnon, ang
principal na pinuno na may maraming angkan ang namamahala sa buong Kumunidad. Sa
ilalim ng pinuno ay ang mga minor na datu na nagsisilbing tagabantay ng buong kumindad.
ANg responsibilidad ng pinuno yay ang taga pamalakad lamang. Ang estado ng isang
pinuno ay namamana at nakukuha sa pamamagitan ng mga Karansan at tagumpay niya sa
buhay. Ipinapasa ng malapit nang mamatay na datu sa isa sa kanyang mga anak na lalaki

17 | P a g e
ang kanyang katungkulan. Kadalasan, ibinibigay ito sa isang may kakayahang mamahala sa
kanilang lipunan pagdating sa tamang panahon.
Ang mga Matigsalug

Ang Matigsalug ay grupo ng Bukidnon na makikita sa lambak ng Tigwa-Salug, San

Fernando. Nangangahulugang “mga tao sa ilog ng Salug” ang Matigsalug. Ang mga
kalalakihan ay naksuot ng maikling – masikip na pantalon hanggang tuhod lamang at
tinuping tuirbante o telang pamugong sa ulo na may maraming palamuti tulad ng butyl o
beads na may mga buhok ng kambing o kabayo. Tinatantayang mahigit sa 146,500 ang
populasyon ng Matigsalug.
Ang mga Talaandig

Isa sa nagpapatuloy at nagpepreseba ng kanilang katutubong kaugalian, paniniwala at

praktis ay ang tribong Talaandig kahit na sa malakas na pagpasok ng modernasasyon at
pagbabago. Ang tinatanyang populasyon ng Talaandig ay mahigit na isandaang libo. Ang
mga miyembro ng grupo ay makikita sa barangay at munisipalidad ng Bundok Kitanglad.
Ang pinaniniwalang Diyos ng mga Talaandig ay tinatawag nilang Magbabaya.
Pinaniniwalaan nila itong pumuprotekta ng kanilang kalikasan na makikita sa sosyal,
pulitikal, at pangkabuhayan na aspeto ng kanilang buhay. We gather soil of different colors
and use white glue as paint binder, paliwanag ni Datu Vic Migketay “Waway” Saway,
isang datu ng lipunan na nagpapakilala ng ganitong materyal na pagpipinta. Nagsasanay na
rin siya ng ilang mga kabataang magpinta at nananalo ang mga ito sa paligsahang rehiyunal
at nasyunal na naging daan ng pag-angat ng kanilang kabuhayan. Tinatawag nila itong soil
painting.

Ang mga Tigwahanon

Watak-watak sa buong Munisipalidad ng San Fernando at hanggang ng Davao del

Norte ang Tigwa o Tigwahanon. Ang ibig salitang Tigwahanon ay mula sa salitang “guwa”
o scattered sa Ingles at mula sa ilog ng Tigwa na kung saan sila nakatira. Sa kasalukuyan,
ang mga Tigwahanon ng Agusan Del Norte, Bukidnon, Agusan del Sur at Misamis Oriental
ay umaabot na sa bilang na 36,128 ang populasyon.
Ang mga Umayamnon

Ang Umayamnon ay nakatira sa watershed ng ilog ng Umaran sa Probisya ng Bukidnon.

Kilala ang tribong ito sa kanilang pagkamahinhin, matatag kung magdesisyon at eksperto sa
gubat. Makikilala sila dahil sa kanilang katamtamang kulay ng balat, katamtamang tangkad,
at sa kanilang prominenteng panga at buto sa dakong itaas ng pisngi o cheekbone.

18 | P a g e
Gumagawa sila ng mga butyl o beadsorks bilang palamuti sa katawan tulad ng ginakit at
inaboy o kwintas, suning o handbag ng lalaki, at binuklad o pulseras. Ang populasyon nila
ay aabot sa bilang na 101,906.

Mga Kasanayang Kultural

Una, ang pangampu, isang taunang ritwal na nangyayari tuwing buwan ng Enero na
pumapaloob sa pagdarasal para sa kanilang Diyos na si Magbabaya. Pinepreserba at
pinoprotektahan ang pitong (7) pinakaimportanteng bagay sa mundo: lupa, tubig, kahoy,
apoy, hangin, tunog at paniniwala at tradisyon sa pamamagitan ng tamang paggamit dito.
Pangalawa, ang panagulilay, isang pagdarasal na nagaganap tuwing buwan ng
Marso na humihingi sa Magbabaya ng ulan para sa kanilang lupang sakahan. Dahil dito,
nagiging masagana raw ang ani ng kanilang mga pananim. Ang Salangsang ay isang
seremonya rin sa panghingi ng pahintulot sa Magbabaya na magtanim ng iba’t ibang
halamang pagkain. Ang pang-ibabasok naman, ay pagsamba na gagawin bago at pagkatapos
magtanim. Nangangailangan ng tatlong manok na kulay puti, pula at dilaw. Mayroon din
silang seremonyas ng panangga o proteksyon ng kanilang tanim na tinatawag na layag-layag.
Ang ritwal na talabugta ay taunan ginagawa. Nagpapasalamat din sa lupang puno ng
kasaganahan. Lahat ng ito ay ginagawa nila kung sila ay nagtatanim.
Pangatlo, ang lagong, isang pasasalamat sa mga biyayang dumating mula sa
Magbabaya. Ang pagdating ng mga bisita at kaibigan ay isang biyaya rin ayon sa kanila.
Gumagawa sila ng tula o musikang tunog bilang mainit na pagtanggap sa mga kagalang-
galang na bisita. Ang mga pahayag ay sinasabi sa malalim na pananalita ng Higaunon at
tanging mga eksperto lamang ang nakauunawa nito. Tinatawag din nila ang gawaing ito na
limbay.
Pangapat, ang samayaan na isang ritwal ng boung lugar bilang pasasalamat sa iang
boung taong kapayapaan at matiwasay na lupain. Hinihingi rin nila ang mabuting
kalusugan.
Kadalasang nangyayari ito sa buwan ng Oktubre o katapusan ng taon. Isa itong
masayang festival na ipinagdiriwang sa pamamagitan ng pagkanta at pagsasaya.
Panlima, ang pangapar, isang pagtitipon ng lahat ng mga manggagamot upang
maitaboy ang mga pinagmulan ng sakit at karamdaman. Nangyayari ito kung may
epidemya o mabilis na pagkalat ng nakakahawang sakit. Sa ritwal na ito ay nagbibigay sila
ng mga pagkain, hayop, prutas, tabako at mama sa kanilang paniniwalang bathala. Kung
nalaman ang pinagmulan ang pinagmulan ng sakit ng iasng miyembro ng pamilya,
naghahandog sila ng pagkain. Tinatawag naman ba kandulian ang ritwal na ito na isang na
ginagawa kung may sakit ang isang katribu. Ang kaliga ay isang siyam-na-araw ng
pagdarasal sa pamamagitan ng pagkanta at pasayaw ng tinatawag na dugso dance. Isang
banal na baboy o limang banal na manok ang hinahandog sa ikasiyam na araw ng
pagsasambawa.
Panganim, ang pamuhat, isang paghahanda sa kanilang mga diwata bago pumasok
sa isang lugar na hindi kabisado lalung-lalo na kung kagubatan. Nanyayari ito kung mat
taong hihingi ng permisong pumasok sa gubat upang kumuha ng prutas at mga panggatong

19 | P a g e
sa kuweba na kinikilalang may mga ispiritu. Naghahandog ng pagkain, inumin o bino at
tabako sa ritwal na ito.
Pampito, ang lagong o pamahandi, isang pasasalamat sa mga grasya at biyayang
dumarating sa isang pamilya o tribu. Isang taunang pagdarasal ito ng bawat pamilya at
kanilang mag-alay ng mga neytiv na manok bilang handog ng pagpapasalamat.
Pangwalo, ang panalawahig, pagsamba sa baybayin o pampang ng ilog. Ginagawa ito
taon-taon at tinatawag nito ang pangalang Bulalakaw na isang diwata ng dagat para sa isang
taong mabuting kalusugan, masagana at ligtas na pamumuhay. Bawat pamilyang kasapi ay
magdadala ng isang neytiv na manok na lulutuin sa may ilog o dagat na kung saan
gaganapin ang pagsamba.
Pangsiyam, ang litob, isang ritwal na nangangailangan ng sisiw na may butyl o beads
at isang piraso ng platong nababasag bilag pang-alay.
Ang mga ito ay ililibing sa lupa kasama ang platong binasag. Ang dahilan ng ritwal
na ito ay para mapaalis at mapalayo ang mga masasamang ispiritu.
Pansampo, ang panlang, isang pagdarasal sa iang inang malapit nang manganak.
Pinagdarasal na ang sanggol na iluluwal ay maging malusog at hindi makaranas ng
matinding sakit ang ina habang nanganganak. Nangangailangan ng apat na manok at isang
itlog ang ritwal na ito.
Panglabing-isa, ang pamalas, isang nakasanayang ibinibigay sa bagong kasal ng mga
bista at tinatanggap nang maluwag sa loo bang mga ito. Isang manok ang gagamitin sa
ritwal na ito.
Panlabindalawa, anag tigi, ito ay ritwal sa paghahanap ng hustisya. Maghahanda ng
pagkaing gabi at ihuhulong ito sa kumukulong tubig sabay banggit nang maraming beses sa
pangalan ng pinaghihinalaang magnanakaw o kawatan. Hihiwa ng gabi na may sukat na
7x7 na kakainin ng susptsado at kung hindi makaramdam ng tindig kati, hindi siya
makasalanan. Pwede rin ang nagbabagang bakal na dadalhin sa lugar ng suspetsado at
kung hindi siya masusunog, hindi rin siya ang may sala.
Panlabintatlo, ang magahat o mangayao, ang isa o grupo ng tao na naghahanap ng
hustesya sa pamamagitan ng pagpatay sa kapwa, maaring katribu nilo o hindi lalo na kung
nakapasok sa lugar na dineklarang Magahat Area.
Panlabing –apat, ang kanduli. Hindi regular na ginagawa ito at dumedepende sa
pangangailangan tulad ng kung nasa pagitan na ng buhay at kamatayan. Kailangan itong
ipakita o itanghal para sa kagalingan o pangangailangan ng lahat na may karamdaman o
sakit na sumalakay sa tribu, at sa pagtaboy sa mga hayop lalo na ang baling (locust) na
sumalakay o sumira sa mga pananim.
Panlabin-lima, ang sapa, ay isa pag sambit sa mga masasamang salita o sumpa sa
isang taong kinagagalitan na maaring pagmulan ng mga kamalasan ng mga tao sa tribu
Kabilang na ang kamatayan ng buong tribu o pamilya at mga kamag-anak.
Panlabing-anim, ang diyandi, isang ritwal ng pagkakasundo o pakikipagsundo sa
pagitan ng iba’t ibang tribu. Kadalasan ay pulang manok ang pinapatay at ililibing sa
pagdarausan ng diyandi. Ibang pamamaraan din ng diyandi ay ang pagpatay ng pulang

20 | P a g e
baboy, lulutuin a kakainin sa lugar ng pagdarausan at hindi pwedeng dalhin sa bawat
pamamahay kahit isang piraso ng karne. Maging ang karne ng manok ay hindi rin pwedeng
dalhin sa mga bahay-bahay. Ito ay inihahandog lamang kasama ang pagdarasal at tinaawag
nila itong panuyadtuyad. Kasunod nito ang pagtatanim ng mga kahoy o kawayan. Habang
buhay pa ang ma tanim na ito, ang kapayapaan sa pagitan ng mga tribu ay mananatili. Sa
ibang salita, ang mga kahoy at kawayan ay nagsisilbing pakang o palatandaan ng kanilang
walang kasulatang kasunduan ng kalayaan sa nakatunggaling grupo. Ang huling panlunas
ng diyandi ay ang pag-aasawa ng kanilang mga anak upang mapalawak ang pagkakaisa at at
mapatawad ang isa’t isa.

Gawain 2
Panuto: Sa loob ng talahanayan, isulat/ilagay ang iyong sagot sa sumusunod na konsepto.
Gawing basehan ang ibinigay na halimbawa.

Termino Kulturang Nakapaloob Gamit sa Kanilang Lipunan

Talabugta paniniwala sa mga anito at Ang mga Bukidnon ay naniniwala na ang
pagiging mapagpasalamat bawat nalikha dito sa mundo ay may mga
ispiritung nakatanod. Nagpapakita rin sa
katangiang pagiging mapagpasalamat sa
lahat ng bagay na natamasa o bigay ng
ispiritung nakatanod sa lupa.
Pangampu

21 | P a g e
 Pamuhat

Mangayao

pamalas

diyandi

Aralin 2: Katutubong Kultura sa Nagbabagong Panahon

Kinalabasan ng paksang aralin:

Sa pagtatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahang:
A. Natutukoy ang kulturang Bukidnon na nakapaloob sa akda.
B. Nasusuri ang epekto ng kulturang nakapaloob.

Gawain 1

Panuto: Basahin at unawaing mabuti ang seleksyon na nasa ibaba na ukol sa

katutubong kultura ng isa sa tribung Bukidnon. Gawin ang pagsasanay
pagkatapos.

Katutubong Kultura sa Nagbabagang Panahon

Girly T. Brillantes

22 | P a g e
 Ang kultura ay mahalagang bahagi ng buhay ng bawat tao. Hindi lamang sayaw,
awit, tugtugin, kasuotan, at mga paniniwala ang saklaw nito.  Ang kultura ay nagbibigay
kahulugan sa buhay ng tao.
Ang mga katutubo sa Pilipinas ay kinikilala sa kanilang makulay na kultura. Subalit
kasabay ng kanilang kahirapan  sa buhay ay ang pangamba na maglaho na rin ito.
Dahil sa patuloy na pangamba na maglaho ito, bawat katutubong pangkat na aming
binisita ay  naglalayong mapanatili ang kani-kaniyang kultura sa gitna ng rumaragasang
modernisasyon na dala ng globalisasyon.
Dito sa Sitio Balangbangan ng Brgy. Lilingayon, Valencia City, Bukidnon ay
matatagpuaan ang mga katutubong Talaandig Kalatunganon.
Tinatawag silang Talaandig Kalatunganon dahil sa pagiging  malapit nila sa
Kabundukan ng Kalatungan mula pa sa kanilang mga ninuno.

Talaandig Kalatunganon

Siya si Datu Tumanos, animnapu’t tatlong taong gulang nang naninirahan sa

kanilang lupain  at nagpapatotoo na ang kanilang kultura ay walang ipinagbago daang
henerasyon na ang lumipas.

Culture remained same 

Si Datu Tumanos ay pangulo ng Blupenttras Incorporated. Ang Blupenttras ay isang

organisasyon na binubuo ng mga people’s organizations sa limang magkakatabing sityo.
Mayaman sa kultura ang mga katutubong Talaandig
Isa na dito  ay ang pagsayaw nila mula sa saliw ng dalawang kahoy na itinatambol
sa lata.
Ito naman  “Dugso” ..ito ay sinasayaw sa mga ritwal.
Ang indak ng mga paa ang siyang nagbibigay sigla sa sayaw.
Si Felomina Sagin-hon, mas kilala sa tawag na Anding. Si Anding ay walumpung
taong gulang subalit hindi mababakas ang kanyang edad habang siya ay sumasayaw ng
“Inagong.”
Ang kariktan ng kaniyang pagsasayaw ay lalong pinatitingkad ng pilantik ng
kanyang mga daliri at damdaming mababakas sa kanyang mukha.
Ang nakabigbighaning sayaw ni Anding ay nakapag-aanyaya sa mga manonood na
makisayaw na rin. Ang masayang tili at masigabong palakpak ay nagpapahiwatig ng
kasiyahan ng bawat isa.
May sayaw din sila na nagsasalarawan sa pangangaso. Iisinasalaysay ni Abba Emilio
Sagin-hon, siyamnapung taong gulang, ang pangangaso sa pamamagitan ng “Manlalaog.”
May sarili ding mga awitin ang mga Talaandig Kalatunganon.
Kung may sayaw na naglalarawan sa pangangaso ay mayroon ding awitin na
angkop dito.
Sa bawat gawain ay hihingi ng isang Talaandig Kalatunganon ang basbas ni
“Magbabaya.”
Ang pagtatanim at pag-aani ng mais ay may mga kaugnay na mga ritwal. Bago
magtanim ay isinasagawa ang “Panalabugta.”

23 | P a g e
 Ang “Lagun” naman ay isinasagawa bago anihin ang mais. At pagkaani nito ay
muling pinasasalamatan si “Magbabaya.”
Ang pagpapasalamat kay Magbabaya ay isinasagawa sa pamamagitan ng pag-aalay
sa “Bangkaso.”
Sa pag-aalay, ang bawat pamilya ay nagdadala ng pagkain. Ang dala ng bawat
pamilya ay iniipon sa Bangkaso. Dito pinagsasaluhan ng buong komunidad. Ang matitirang
pagkain ay iniiwanan sa Bangkaso.
Ang ritwal na ito ay pinamumunuan ng Baylan.

INTERVIEWEE SAYING: Ang nag-aaway ay pinagkakasundo sa pamamagitan ng

“Tampuda hu Balagun” na kung saan ang mga may alitan ay pinapuputol sa baging.
Habang ginagawa ito ay nanunumpa sila na hindi na muling uulit sa kanilang pag-aaway.
Kasabay sa panunumpa ay ang paghiling na kung sinuman ang lalabag sa
kasunduan ay mamatay sa karamdaman.
Ang ritwal na “Pangampo” ay ginagawa upang ang mga tao ay ilayo ni Magbabaya
sa mga karamdaman.
Samantala, hinihiling ang paggaling ng isang maysakit sa pamamagitan sa isang
ritwal na kung tawagin ay “Panihung.” Dito, ang bangkaso ay matatagpuan sa ilalim ng
puno ng balete. Ang pahinung ay ginagawa ng isang Baylan.
Kabilang sa mga alay ng isang taong gumagawa ng Pahinung ay ang dugo ng
manok na ipinapatak sa bawat haligi ng bangkaso sa balete. Maliban sa manok ay naga-
aalay din siya ng ilang barya at retaso ng tela.
May ritwal din bago mangaso. Ang ritwal na ito ay tinatawag na “Pangalasan.”
Katulad ng Pahinung, mano, barya at retaso din ang mga pang-alay sa Pangalasan
Sa likod ng mga kulturang ito ay may malaking pangambang bumabalot sa
komunidad ng mga Talaandig ….ito ay ang maaaring unti-unting paglaho ng sagrado
nilang kultura dulot ng mga pagbabagong dala ng globalisasyon.
Pagsasanay 1

Panuto: Tukuyin ang mga terminong kinapapalooban ng kulturang Bukidnon at

ipaliwanag ang naging epekto nito sa lipunang kanilang kinabibilangan.
Ilagay ang sagot sa talahanayan.

Termino Kulturang Nakapaloob Epekto sa Lipunan

Kalatunganon konektado ang Mas lalo nila pinahalagahan ang
pagkakakilanlan ng tribu kapaligiran dahil ang kapaligiran ay
sa kapaligiran konektado o karugtong sa kanilang buhay.
dugso

inagong

24 | P a g e
 bangkaso

baylan
tampuda hu
balagun

lagun

pangalasan

Aralin 3: Ang Kultural na Representasyon ng Bonga at Buyo sa Bukidnon

Nanangen

Kinalabasan ng paksang aralin:

Sa pagtatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahang:
1. Naiisa-isa ang mga salitang kinapalooban ng kulturang Bukidnon.
2. Natutukoy kung anong bahagi ng pananalita ang bawat salita.
2. Naibigay ang kahulugan ng bawat kulturang nakapaloob.

Gawain 1

Panuto: Basahin ang pag-aaral na pinamagatang “Ang Kultural na Representasyon

ng Bonga at Buyo sa Bukidnon Nanangen” ni Freddielyn B. Pontemayor at
gawin ang gawain o pagsasanay

Ang Kultural na Representasyon ng Bonga at Buyo sa Bukidnon Nanangen

(The Cultural Representation of Bonga and Buyo in Bukidnon Nanangen)
Freddielyn B. Pontemayor (MAFil)

Introduksyon

25 | P a g e
 Naging mainit na usapin sa Pilipinas nitong nakaraang Nobyembre 10, 2018 nang
katigan ng Korte Suprema ang CHED Memo Order No. 20 Series of 2013 na ang
pinakausapin at iginigiit ng mga guro o edukador ay ang pagtatanggal ng asignaturang
Filipino at Panitikan sa kolehiyo dahil bahagi na ng kurikulum ng Programang K to 12 [1].
Isang malaking usapin para sa karamihang guro at tagapagsulong ng wika na ang pagkatig
ng Korte Suprema sa nasabing memorandum dahil nakapagdudulot ng problema; una,
kawalan ng trabaho ng ilang mga guro sa mga unibersidad at kolehiyo at ang pangalawa,
ang lebel ng pag-unawa at pagpapahalaga ng mga mag-aaral sa asignaturang Filipino at
Panitikan ay hindi pa gaano ka-solido o sapat ang kaalaman sa primarya at sekondarya
kung ihahambing sa lebel ng pag-unawa at pagpapahalaga ng mga nasa kolehiyo o nasa
kahustuhang gulang na. Sa panayam ng isang guro[2] na ang karagdagang asignaturang
Filipino sa kolehiyo ay makatutulong nang malaki dahil magbubukas ng diskusyon ng
panitikan sa Filipino, pagsusulong ng aralin gamit ang wika, at mas maraming bagay ang
matatalakay sa kolehiyo gaya ng pananaliksik at isyung panlipunan.
Marami pa rin sa mga mag-aaral mula primarya hanggang sekondarya at maging sa
kolehiyo ang hindi pa nakakabasa ng iba’t ibang uri ng genreng pampanitikan sa Pilipinas
dahil bukod sa may sinusunod na balangkas ng kurso, silabus o lesson plan ang mga guro,
bihira pa ang mga limbag na aklat na nauukol sa panitikan ng mga katutubo sa Pilipinas
gaya ng tribong Bukidnon. Kaya, ang pag-aaral na ito ay nakapokus sa pag-aaral ng mga
kwentong-bayan o maikling salaysayin partikular ng tribong Bukidnon na maTAtagpuan sa
probinsya ng Bukidnon sa rehiyon X ng Mindanao.
Maituturing na isa ring suliranin na inangklahan sa pag-aaral na ito ang ipinalabas
na ulat ng World Health Organization ukol sa negatibong epekto ng bonga(areca o betel
nut) dahil sa sangkap na alkaloids na nakasisira sa sa kalusugan ng tao gaya ng pagkasira
ng ngipin o oral cancer, sakit sa puso at respiratory, diabetes mellitus, kahirapan sa
pagbubuntis, sakit sa pag-iisip, adiksyon o pagkalason [3]. Ang isyung ito ay maglulundo sa
panibagong suliranin lalo na sa mga katutubo na bahagi ng kanilang pamumuhay o kultura
ang paggamit ng bonga at buyo na batay sa salungat sa kanilang paniniwala sa magandang
dulot nito sa kanilang buhay. Maging sa uri ng oral na tradisyon o literatura, kasasalaminan
ang mahalagang papel ng bonga at buyosa kanilang pang-araw-araw na gawain. Ginamit
ang salaysaying Bukidnon na magrerepresenta rin sa paniniwala o tradisyon ng ibang tribo
o etnikong grupo sa Pilipinas na may malaking bahaging ginagampanan ang bonga at buyo
sa kanilang kaugalian.
Bahagi na ng kulturang Pilipino ang mahiligin sa mga kwentong nilikha o kathang-
isip na nagpasalin-salin lamang sa bibig ng ating kanununuan. Isa sa mga kwentong
likhang-isip ay ang Nanangen(kwentong-bayan) sa wikang Binukid. Ang Bukidnon ay
hango sa salitang Kastila na Montesses ibig sabihin “mountain people” na may katumbas sa
Filipino na “mga taong bundok o naninirahan sa bundok” [4]. Sa kasalukuyan, ang tribong
ito ay matatagpuan sa ilagang bahagi ng probinsya ng Bukidnon, Kanlurang bahagi ng
Agusan at Timog ng Misamis Oriental sa gitnang bahagi ng Mindanao [5].
Isa sa mga kilalang epiko ng Bukidnon ang Olaging (si Agyu bilang kinikilalang
pangunahing karakter nito). Ayon sa isang manunulat, ang kwentong-bayan ay mga
salaysay hinggil sa mga likhang-isip na mga tauhan na kumakatawan sa mga uri ng
mamamayan, katulad ng matandang hari, isang marunong na lalaki, o kaya sa isang hangal
na babae, tumutukoy rin sa isang tiyak na pook o rehiyon ng isang bansa o lupain, at higit sa
lahat nauugnay ito sa alamat at mga mito[6]. Batay sa kwento ni Datu Mampaanod (Jose de

26 | P a g e
la Mance) na nairekord noong 1981, may mga kwentong-bayan na ang Bukidnon gaya ng
“Kalikat Hu Mga Etaw Dini Ta Mindanao” ibig sabihin sa Ingles “Origin of the People of
Mindanao” na umiikot sa kwento ng dalawang magkapatid na tumawid sa dagat na
napadpad sa bahaging silangan na kung tawagin ngayon ay “Isla ng Pilipinas” [4].
Sa Pilipinas, ang kwentong-bayan ay isang uri ng naratibong tuluyan na kalimitan
ay nagtataglay lamang ng maikling istorya. Ang naratibong tuluyan bilang isang malawaka
at importanteng sangay ng sining-berbal ay kinabibilangan ng mga mito, alamat at
kwentong-bayan [7].
Ang mga mito, alamat at kwentong-bayan ay maituturing piksyonal o likhang-isip
lamang ng sumulat o nagsasalaysay ngunit kakikitaan sa mga maikling salaysay na ito ang
kasaysayan, tradisyon o kultura ng isang tao, grupo o lahi. Tumutulong ang mga
salaysaying ito upang mas lalong maunawaan ng madlang mambabasa ang mga terminong
ginamit na nakapaloob sa kwento, mauunawaan ang mga galaw o aksyon ng mga karakter
at mapaigting lalo ang damdamin sa pagmamahal sa sariling kultura. Mula sa kwentong ito,
sumasalamin sa mga nakatagong paniniwala o tradisyon ng mga katutubo gaya ng
representasyon ng mga mahalagang elemento sa kwento. Sa papel na ito, ginamit ang bonga
at buyo bilang mahalagang elemento sa buhay at kultura ng mga katutubong Bukidnon.
Sa aklat ni Rooney [8] binigyang kahalagahan niya ang bonga at buyo kapwa sa
sosyal at sekswal na pakikipag-ugnayan ng kalalakihan at kababaihan. Malaking bagay ang
bonga at buyo sa usapin ng panliligaw. Ganito niya inilarawan ang papel ng bongaat
buyosa ibang kultura –
It has even penetrated the vocabulary as numerous words derived from the equivalent of
‘betel’ to relate to a union between the male and the female. In Malay, for example, compounds of
pinang(‘areca-nut’) mean ‘to court’ or ‘to propose’. The idea that chewing betel stimulates passion
and brings out charm is reflected symbolically in many tales and beliefs involving relationships
between a male and a female. Betel is present from the earliest encounter between the two. Ancient
legends reflect the symbolism between betel and love which also extends to erotica. Betel was listed as
a necessary adjunct to sex in the Kama Sutra. And in parts of South-East Asia it has explicit sexual
symbolism.
Ayon sa masusing pag-aaral ni Valdes [9] ginamit ang terminong bonga, mamon o
maman na tumutukoy sa wikang Ingles na (betel nut or quid) at buyo (betel leaf)upang mas
lubos na maunawan ng madlang mambabasa. Gaya ng mga piling kwentong-bayan o
nananganen ng Bukidnon, nagtataglay o nagrerepleka ng kultura ng mga tribu lalo na ang
pagmama(betel chewing) o nganga sa ibang varyasyon na dumedepende sa rehiyon. Sa pag-
aaral na ito, ginamit ang terminong Visayan na bonga at buyo o bujo na kumakatawan sa
pangkalahatang termino ng betel nut at betel leaf na bahagi ng kultura ng mga katutubo sa
rehiyong Mindanao. Ang orihinal na pinagmulan ng salitang bonga o “betel”ay unang
naipakilala ng mga Portuges noong ikaanim na siglo [8]. Inilarawan ni Marshall na sa World
Health Organization [3] ang kabuluhan ng bonga para sa mga bansang Pasipiko, bukod sa
bahagi ng integral na pamumuhay ng isang komunidad sa mga seremonya o mga
ordinaryong gawain sa araw-araw, ang bonga ay nagsisilbing tulay ng impormal na
pakikipaghalubilo, gamit sa mga pormal na presentasyon, sa mga seremonya at ritwal,
bilang dekorasyon at ornamentasyon, sa pakikipagkalakalan, bilang mahika o salamangka
at gamit sa panggagamot.
Sa pag-aaral ni Magno [10], para sa ilang tribu sa Pilipinas gaya ng T’boli, Yakan,
Mandaya at Tiruray, ang mantsang ngipin ay tanda ng kagandahan at nagtataglay ng

27 | P a g e
samu’t saring mahikal at kultural na kahulugan sa iba’t ibang tribu. Sa pagsasalaysay ni
Maquiso nasa Scott [11], ang Pilipinas ay may mga epiko o kwentong tradisyunal na
naglalarawan sa kahalagahan ng bonga sa kultura ng kanilang grupo o tribu. Halimbawa
ang epikong Ulahingen ng mga Manobo sa Mindanao na nagtataglay ng simbolismo sa
kwento. Gayundin, ang epikong Ulalim ng Kalinga at Humadapnon ng mga Visayan ay
nagbanggit din ng kahalagahan ng bonga sa kwento.
May iilang iskolar na nagsagawa ng pananaliksik ukol sa tribong Bukidnon ngunit
hindi pa maituturing na laganap ang pag-aaral ukol sa malalimang pagbusisi sa iba’t ibang
anyo ng sining, kasaysayan o panitikan ng ilang mga katutubo lalo na sa bahaging
Mindanao at ibang etnikong grupo sa Pilipinas. Kasabay ng pag-unlad o modernong
panahon, ang mga pasalitang tradisyon gaya ng mga kwentong-bayan kung hindi man
papaksain ng isang interesadong mananaliksik, hindi mabibigyan nang karampatang
pagkilala sa buong kapuluan na may mga nakatagong kwento at kulturang umiiral sa
kasalukuyan, bunga nito’y unti-unti na ring maglalaho sa pagdaan ng panahon. Kasabay ng
paglahong ito ang yaman ng kanilang tradisyon o kultura na kung hindi maidodokumento
o hindi mabibigyan nang masusing pag-aaral, mawawalan rin ng saysay ang orihinal na
pinagmulan ng mga katangi-tanging kwentong ito.

LAYUNIN NG PAG-AARAL:

Ang pangkalatahang layunin; una, maidokumeto ang pasalitang tradisyon o kultura

ng tribong Bukidnon. Pangalawa, maisalaysay ang nanangen at maipaliwanag ang
kabuluhang kultural ng bonga at buyo sa mga kwento at buhay ng kulturang Bukidnon.
Tinatangka rin ng pag-aaral na ito na maipresenta ang ilang mga kulturang
kakikitaan ng tribong Bukidnon sa pamamagitan ng mga nanangen. Nilalayonng pag-aaral
na ito, na mapreserba ang mga kwentong katutubo gaya ng nanangen at malawakang
maibahagi sa buong rehiyon ng Pilipinas. At higit sa lahat, tinatangka ng pag-aaral na sa
pamamagitan ng inisyal na hakbang na ito, mabibigyan ng pagkakataon na maitala ang mga
kwentong hanggang sa kasalukuyan ay wala pang limbag na salin sa wikang Filipino o
wikang Bernakular na magbibigay-daan upang mas lalong mapahalagahan ang yaman ng
panitikan at kalinangan ng partikular na lahi.

MATERYALES AT METODO

Ang pag-aaral ay isang deskriptibo-kwalitatibo na ginamitan ng purposive o

selective sampling method na isang non-probability sampling. Isang uri ng metodo kung
ang pag-aaral ay nakatuon sa naka-set na krayterya gaya ng bilang ng target na
respondente, sabjek o elementong pagmumulan, na makatutulong sa pagsasaalang-alang ng
badyet at panahon[12]. Mula sa lahat ng limbag na mga aklat at online materials na nauukol
sa tribong Bukidnon, tinipon, pinili at kinuha ang lahat ng sampol na tungkol sa kwentong-
bayan ng Bukidnon at batay na rin sa target na bilang o populasyon, masasabing tumugon
ito sa nasabing krayterya. Narito ang ilan sa pinaghanguan ng mga nanangen:limang
kwento mula kay Cole [13], dalawang kwento mula sa aklat ni Eugenio ukol sa mitolohiya
[14], dalawang kwento naman ukol sa alamat ni Eugenio [15], at isa mula kay Lao [4]. Ang

28 | P a g e
mga kwento ay kinategorya ng mga manunulat ayon sa tribo o nilagyan ng kaukulang
leybel. Mula sa mga nakalap na datos, sampung nanangen ang nakuha bilang instrumento
na ginamit sa pag-aanalisa. Sa pamamagitan ng library research at arkibong impormasyon
sa internet, ang orihinal na manuskrito ay nakasulat sa orihinal na wikang Binukid ngunit
naisalin at nailathala sa wikang Ingles.
Matapos ang masusing pagbabasa ng mga kwento, sinuri ang mga kwentong-bayan
sa pamamagitan ng tekstwal analisis. Ayon kay Botanat Kreps [16], “Textual analysis is the
method communication researchers use to describe and interpret the characteristics of a
recorded or visual message. The purpose of textual analysis is to describe the content,
structure, and functions of the messages contained in texts.” Ibig sabihin, isa itong metodo
na nagpapaliwanag o nagsusuri ng mga nakarekord na materyales.

RESULTA AT DISKUSYON

Ang mga nanangen hango sa arkibong aklat ni Cole [13], ito ang mga sumusunod:
“How the Moon and the Stars Came to Be,” “The Flood Story,” “Magbangal,” “How
Children Became Monkeys,” at “Bulanawan and Aguio.” Ang nanangen na “The Brothers”
ay hango sa aklat ni Lao [4]. Ang dalawang nanangen na may dalawang bersyon ukol sa
daigdig,“The Creation of the Universe (1)” at “The Creation of the Universe (2)”ay hango sa
aklat ni Eugenio [14], at ang dalawang nanangen naman na “The Flight of Aguio’s Family”
at“The Aguio Tales,” ay mula naman sa isang aklat ni Eugenio [15]. Batay sa resulta ng pag-
aaal, mula sa sampung nanangen, tatlo rito(Bulanawan and Aguio),(The Aguio Tales) at
(The Flight of Aguio’s Family) ang direktang kakikitaan ng paggamit ng bonga na bahagi ng
kwento at kultura ng katutubong Bukidnon. Mapapansin ang ilang bahagi ng salaysay sa
kwento na nagpapakita ng pagpapahalaga ng mga katutubo–
As he drew near he asked her to give him some of her husband’s betel nut to chew, and she
refused he went forward to fight her husband, not knowing they were brothers. As soon his wife
awakened him Bulanawan sprang up up, seized her, put her in the cuff of his sleeve and came forth
readyto fight.
Ang kaganapan sa kwento ay kabaligtaran ng hinahangad ng pangunahing karakter
sa kwento. Paniniwala ng ilang katutubo, ang pag-aalay ng bonga sa sinumang bagong
bisita o bagong dating ay simbolo ito nang magiliw na pagtanggap sa bisita. Binigyang-
linaw ni Valdes [9] na batay sa pamahiin ng mga matatanda sa Pilipinas, ang pag-aalay ng
bonga at buyo ay isang pagpapakita ng kagandahang-loob at paggalang, ang sinumang
bigong mag-alay nito ay maituturing na isang seryosong paglabag sa nakagawian o
hospitalidad. Kaya mapapansin sa bahagi ng kwento na nagalit si Aguio at nakipagbuno
siya kay Bulanawan nang tanggihan itong alayan ng bonga ng asawa nito.
Ipinunto sa aklat ni Garvan [17] ang kahalagahan ng bonga at buyo sa buhay at
kulturang Manobo, aniya, “The betel-nut quid is to the Manobo more than cigarette, cigar or pipe
is to his more civilized fellowman. With him the use of it is a universal, eternal habit. By day and by
night, in the house and on the trail, in health and in sickness, he turns for stimulation to the quid of
betel nut, betel leaf, and lime. A visitor comes to the house and the first act of hospitality is the
offering of the betel-nut quid. He meets an acquaintance upon the trail, and he sits down and offers
the soothing chew.”
Ang nanangen na pinamagatang “The Aguio Tales” ganito naman inilarawan ang
presensya ng bonga sa kwento –

29 | P a g e
 When Aguio was a little boy he refused to let his father fondle him, so his father drove him
from home. He wandered about and became a famous warrior. Finally he was killed by his brother
whom he did not know. His wife chewed tinalad and spit on him and he became alive again.
Mapapansin sa bahagi ng kwento ang kapangyarihang taglay ng bonga upang
buhayin ang isang yumao. Binigyang-punto ni Rooney [8] na ang bonga ay tulay na nag-
uugnay sa pagitan ng katawan ng yumao sa kanyang paglalakbay sa kabilang mundo.
Pinaniniwalaan ng ilan na ang paggamit ng bonga sa burol o seremonya nang paglilibing ay
magbibigay-daan sa muling pagkabuhay ng yumao.
Ang nanangen na “The Flight of Aguio’s Family,” lantarang isinalaysay at
inilarawan kung paano nakatulong ang bonga para sa isang pakikipagsapalaran at
pakikipaglaban ng isa o grupo ng mandirigma –
On his (Aguio) way home he passed the town of Malonghau where he saw many boasts made
of gold and silver. He stopped a while to watch but the people paid no attention to him. He saw
women preparing betel nut and the men making shields. The people said they were preparing to fight
Aguio’s native town.
Sa kwento, mapapansin ang paghahanda ng kababaihan ng bonga para ihandog sa
kalalakihang mandirigma upang taglayin ang pisikal na lakas upang magupo ang bayang
sinilangan ni Aguio. Binigyang-empasis ni Valdes [9] ang kahalagahan ng bonga para sa
mga grupo o kulturang gumagamit nito, bukod sa nabubuhayan ng lakas ang isang tao o
grupo, nakakatulong upang palakasin ang loob ng isang bagani(mandirigma)o grupo ng
mandirigma, esensyal din itong komponent sa bawat bahagi ng seremonya ng pagpasa
mula pagsilang, pag-iisang dibdib, pagpapagaling sa maysakit hanggang kamatayan. Ang
nanangenna “The Creation of the Universe” (1) hindi man direktang inilarawan o
isinalaysay ang paggamit ng bonga ngunit batay sa pag-aanalisa at pagkakalahad ng
kwento, maikokonsider na ang bonga ay bahagi ng isang selebrasyon o ritwal ng mga
katutubong Bukidnon sa kwento. Narito angbahagi ng kwento –
In compliance with order of the Magbabaya,the descendants of the first man and woman,
among the Manobo and Talaandig, before obtaining anything from nature, should ask permission,
offer sacrifices, pay respects, and give thanks to thesix creatures created by the Ten-headed Being who
watched over important things created, through the pamuhat(a ritual of offering and thanksgiving)
and other forms of ritual such as the panamagtawag, done during the first harvest, or cutting the first
slice meat.
Ang bahagi ng kwento ay naglalarawan hindi lamang sa halaga ng bonga sa
selebrasyon kundi kakambal na rin ng buhay ng mga katutubo noong unang panahon
hanggang sa kasalukuyan. Anumang gawain ay isinasangguni nila sa kanilang diyos na si
Magbabaya at ang bawat gawaing ito ay sinisimulan ng ritwal o seremonya at bilang bahagi
ng malaking selebrasyon, ang bonga ay may papel na ginagampanan sa pagsasakatuparan
ng isang gawain. Ayon sa matandang paniniwala, sa pamamagitan ng pag-aalay ng bonga,
nabibigyan ng kaluguran, panalunin, pasasalamat at paalisin ang masasamng espiritu o
demonyoat nakapagpagaling ng maysakit [11].
Inilarawan ni Garvan [17] ang halaga ng bongapara sa tribong Manobo, sabi niya,
“He is anxious that his omen be good and he lays atribute of betel nut upon the trail for the forest
deity, and goes on, confident that his desires will be fulfilled. And when he calls his gods, the first and
most essential offering must be the quid of betel nut for the fragrance of the nut and the redolence of
the blossom are said to be the chief delicacy of the spirits.”Sa pamamagitan ng halimuyak ng
bonga, isa itong daan para panawagin ang mga diyos at mabuting espiritu sa anumang

30 | P a g e
hakbangin o gawain upang isangguni ng isang tao o grupo ang magiging magandang
kapalaran ang hihintayin. Dagdag pa ni Magno [10], mabisang panlaban din ang katas ng
bonga sa aswang o masamang elemento sa paligid.
Ang iba pang nanangen hindi man lantaran ang paglalarawan o pagsasalaysay ukol
sa paggamit ng bonga at buyo sa mga kwento ngunit batay sa masusing pag-aanalisa, ang
presensya ng bonga at buyo ay bahagi na ng pang-araw-araw na gawain ng mga
katutubong Bukidnon. Isinalaysay sa isang artikulo ni DeMorga nasa Zuniga nasa Doran
[18] ang unibersal na gamit ng bongaat buyong mga katutubo bago pa man dumating ang
mga Kastila –
What is indeed apparent to all is that it is used by natives and Spaniards, by seculars and
religious, by men and women, and this so commonly and habitually that morning and night, in
parties and vis-its, or alone at home, their greatest treat and delight consists of buyo, served on heavy
gilded and prettily adorned plates and salvers, as they do chocolate in New Spain.
Kapwa kababaihan at kalalakihan ay gumagamit ng bonga kahit saang lugar,
makikita sila ngumunguya kahit saan. Ganito inilarawan ni Taylor nasa Doran [18] ang mga
katutubong nagmama-
Men and women always chew it when they go out, even in church; and that's how these
ladies piously say their prayers. It is an infamous sight, for their mouths are always full of red spittle,
as if their teeth had been smashed.
Napakahalagang elemento sa buhay ng mga katutubo ang bonga at buyo sa kanilang
pang-araw-araw na gawain. Kakambal na ito ng kanilang buhay at maging sa kabilang
buhay. Isang representasyon ng kanilang tradisyon at kultura na nagtataglay ng katangi-
tanging kahulugan para sa katutubong Bukidnon.

KONGKLUSYON AT REKOMENDASYON

Batay sa natuklasan ng pag-aaral, ang bonga at buyo ay representasyon ng tradisyon

o kultura ngkatutubong Bukidnon. Sa pamamagitan ng mga nanangen, nailalarawan at
nailalahad ang kabuluhan ng bonga at buyosa buhay ng mga katutubong Bukidnon mula sa
pagsilang hanggang kamatayan. Malaki ang papel na ginagampanan nito sa kanilang
kultura at paniniwala.
Ang mga nanangen bukod sa maikli, nagtataglay ng mga katangiang hindi
maihahambing sa ibang uri ng akdang pampanitikan. Nagpapatunay na ang nanangen ng
Bukidnon bukod sa pinapahalagahan ang bonga at buyo, nagrerepresenta rin ito ng
kasaysayan at tradisyon ng mga tribo o etnikong grupo sa Pilipinas sa kasalukuyan. Bunga
nito, mabibigyan ng pagkakataon ang ilang oral na tradisyon ng ibang kultura na magawan
ng sariling salin sa sariling wika na malawakang magagamit sa kabuuang kapuluan lalo pa’t
ang mga batayang asignaturang gaya ng Filipino at Panitikan ay ituturo na lamang sa antas
primarya at sekondarya. Ang mga maikling salaysayin ay lubos nakatutulong upang
maunawaan ang kultura ng bawat grupo at higit pa, mabigyan ng kaukulang paggalang sa
kung anuman ang kanilang nakaugalian. Makatutulong din ang pagbibigay-alam sa mga
katutubo sa mga posibleng negatibong epekto ng bonga at buyo sa kalusugan ngunit hindi
kailangang maisasantabi o makompromiso ang kanilang nakaugalian.
Nakakatulong ang pag-aaral na ito lalo na sa pag-unawa ng sariling kalinangan ng
isang kultura o lahi. Mas mabibigyan nang kaukulang pagpapahalaga o pagkilala ang
ganitong mga uri ng mga naratibo o kwento kung nakasulat o nakasalin sa iba’t ibang

31 | P a g e
pangunahing wika sa Pilipinas. Ang mga salin ng mga kwento mula sa iba’t ibang wikain sa
Pilipinas ay nakatutulong nang malaki sa lubos na pagkatuto ng mga mag-aaral mula
elementarya hanggang sekondarya lalo na ang pagpapahalaga sa yaman ng sining at
panitikan sa Pilipinas.
Ang pag-aaral na ito ay nalimita lamang sa mga kwentong-bayan o maikling
salaysayin ng tribong Bukidnon na nakapokus sa kultural na gamit ng bonga at buyo at
hindi na kalakip ang malalimang pagtalakay sa etnograpiya ng tribo. Kaya, inirerekomenda
ng pag-aaral na bukodsa pagkakaroon ng salin sa iba pang maikling salaysayin o naratibo
na hindi pa naisusulat o naipalilimbag ay magkaroon pa nang malalimang anyo ng
pananaliksik hindi lamang sa mga oral na tradisyon kundi sa iba’t ibang anyo ng sining,
etnograpiya, kalikasan, sistemang panggobyerno at lahat ng bagay na may kinalaman sa
kasaysayan at tradisyon hindi lamang ukol sa Bukidnon, kundi sa lahat ng mga tribo sa
Pilipinas.
Pagsasanay 1

Panuto: Magtala ng sampung salitang kinapalooban ng kulturang Bukidnon batay sa

tekstong binasa. Kilalanin kung anong bahagi ng pananalita ang bawat salita ipaliwanag
koneksyon nito sa kanilang buhay.

Salita/Kultura Bahagi ng Pananalita Paliwanag/Koneksyon sa Buhay

1. bonga at
buyo

2. nanangen

3. Bukidnon

4. ulaging

5. Magbabaya

32 | P a g e
 Maglakbay Tayo!

GAWAIN 2:
Panuto: Mula sa mga larawang iyong nakuha sa panahon ng pandemya at sa iyong
pakikipanayam sa mga katutubo, ayusin ito ayon sa pagkasunodsunod ng mga pangyayari
at bumuo ng isang travelogue. ( idikit sa isang long size na bondpaper)

Hal.
_____________________________
PAMAGAT

__________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
__________________

__________________________________________________________________________________

33 | P a g e
__________________________________________________________________________________
____________________________

MODYUL 4

GLOSARYO
Aralin 1: Paggawa ng Talatinigan/Glosaryo
Kinalabasan ng paksang aralin:
Sa pagtatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahang:
A. Nakapagbuo ng mga katawagang kultural mula sa isa sa pitong tribo ng Bukidnon

Gawain 1

Panuto: Basahin ang mga mahalagang konsepto ukol sa pagbuo ng glosaryo at

sagutin pagkatapos ang pagsasanay sa paggawa ng glosaryo. Tandaan na
ang nilalaman ng glosaryo ay ang salita, bahagi ng pananalita, pangkat-
etnikong kinabibilangan at kahulugan ng salita base sa kultura ng
gumagamit nito. Isaisip din natin na ang paggawa ng glosaryo ay nakaayos
paalpabeto.

Ang Glosaryo
Ayon sa Microsoft Encarta Reference Library(2005). Ang glosaryo ay nagmula sa
wikang latin na glossa na nangangahulugang “salitang di malinaw ang kahulugan” at sa
salitang Greyego na Glosaryo na nangangahulugang “dila” o “wika” ito ay isang pa
alpabetikong talaan ng mga termino ,isang koleksyon ng mga terminong tiyak sa isang
larangan kasama ang kahulugan ng mga salitang lahok at kadalasang isimasama sa
apendiks o dahong-dagdag ng mga aklat. May iasng aklat na binanggit nina David at Elder
(2004) na ang glosaryo ay may isang uri ng diksyonaryo. Inaakala na ang glosayo ay isang
talaan lamang ng salita at depinisyon na nasa mga huing bahagi ng aklat o teksbuk.hindi
lamang daw ito sa teksbuk o mga aklat matatagpuan. Ayun naman kay
Susniene(2008),hindi ito pangkaraniwang diskyonaryo lamang kundi iadng bukod ng akda
na sumasaklaw at naktuon lamang sa isang larangan.
Ang glosari ay listahan ng mga mahahalaga o mahihirap na salitang ginamit sa
katawan ngaklat. Paalpabeto ang pagkalista ng mga salita at ibinibigay din ang kahulugan
ng mga ito.
Glosari  – Nakatala sa bahaging ito ng aklat ang mga kahulugan ng mahihirap
na mga salitang ginamit sa aklat. Para itong diksiyunaryo, ngunit ang mga salitang may

34 | P a g e
kahulugan na nakapaloob dito ay ang mga salitang makikita mo lang sa aklat na mahirap
intindihin.

Mga Hakbang sa Pagbuo ng Glosaryo

Ayon kay Hartmaan (2001), sa kanyang aklat na Teaching at Researching

Leachography, anumang gawaing nais na makabuo ng prudukto ay dumadaan sa isang
masuring proseso. Nabanggat din sa aklat na ang pagbuo ng glosaryo ay pagdadaranan
nito. Ayon pa rin sa kanya ,ang mga suliranin ng mga tagawa ng mga diksyonaryo ay
natutuhan ang paggawa nito sa pamamagitan ng prosesong trial and error .
Una, ang pangangalap at pagtatala ng mga salitang kaugnay sa gagawing glosaryo
sa tulong ng mga taong umiral na kurpos at kalahok sa pag-aaral.
Ikalawa, ang pag-edit at pagkakategorya ng mga nakuhang datos batay sa
klasipikasyong inihanda ng mananaliksik.
Ang ikatlong proseso naman ay tumutukoy sa paggawa ng unang burador ng
isasagawang glosaryo.
At ang ikaapat ay ang pagwawasto ng mga termino batay sa mga taong maalam sa
wika. Ganoon din sa larangan ng kinabibilangan ng isinasagawang glosaryo.

Halimbawa ng Glosaryong Kultural

Salita/Kultura Bahagi ng Pangkat Etnikong Kahulugan

Pananalita Kinabibilangan
Binanog Pangngalan Bukidnon Ito ay isang tradisyunal na
sayaw tungkol sa panliligaw at
panggagaya sa galaw ng banog.
dugayan Pang-uri Mangyan Maliit pa lamang ang anak na
babae ay mayroon ng
nakatakda na mapapangasawa
kahit matanda na ang lalaki.
Epo makato Pandiwa Talaandig Ito ay isang ritwal para sa may
sakit.
Lagong Pandiwa Manobo
Pasasalamat sa mga biyayang
natanggap mula sa Magbabaya.
Pangngalan Manobo(Manuvu) Ang dakilang manlilikha at
Manáma
pinakamataas sa kalipunan ng
mga bathala ng mga Manuvu
(Manobo), isang katutubong
pangkat sa Mindanao.
Padugo Pandiwa Ilonggo Isang ritwal na ginagawa ang
pag-aalay ng manok bilang
ritwal para sa masaganang ani.
Torogan Pangngalan Maranao isang tradisyonal na bahay na
itinayo ng mga Maranao sa
lalawigan ng Lanao. Ito ay

35 | P a g e
 isang noo'y tahanan sa mga
Sultan o Datu sa pamayanang
Maranao

Pagsasanay 1

Panuto: Igawa ng isang glosaryong kultural ang sumusunod na salita na nasa ibaba.
Ilagay ang iyong sagot sa talahanayang inihanda. Maaari kang magsaliksik
sa mga impormasyon ng mga salitang ito ngunit kailangang maging maingat
tayo lalo na ngayon na mayroong pandemya.

law-oy kalamay dakan

pinakbet binaki mananabtan

Salita/Kultura Bahagi ng Pangkat Etnikong Kahulugan

Pananalita Kinabibilangan

36 | P a g e
Pinal na Proyekto

Panuto: Magsaliksik ng mga salitang may nakapaloob nito na kultura sa loob ng

inyong pamayanan o sa loob mismo ng inyong tahanan at bakuran. Igawa ito
ng glosaryo. Ilagay ang inyong nakalap na impormasyon sa talahanayang
nasa ibaba. Laging tandaan na maging maingat sa pangangalap ng mga
impormasyon dahil sa hinaharap nating pandemya ngayon.

Salita/Kultura Bahagi ng Pangkat Etnikong Kahulugan

Pananalita Kinabibilangan

37 | P a g e
38 | P a g e