TÜRKİYE’NİN HAFTALIK BİLİM, TEKNOLOJİ, KÜLTÜR VE ELEŞTİREL DÜŞÜNCE DERGİSİ

18 EYLÜL 2020 SAYI 234 FİYATI 5 TL

GÖBEKLİTEPE , YENİ YAKLAŞIM:

Tapınak Değil, Anıtsal Yapı

LALE AKARU
N
Dijital Dönü
şüm
DOĞAN KU
BAN
Tüketim Ha
stalığı
ALİ AKURGA
L
Daha Etkin
Ma
Çinko ve Gü ske,
müş
TANOL TÜR
KOĞLU
Yapay Önya
rgı
MUSTAFA Ç
ETİNER
Aşılar Üzerin
e-2
BAYRAM AL
I EŞIYOK
Erken Sana
yisizleşme

COVID DOSYASI
Aşılara Eşit Erişim
Mümkün mü?

‘Manevi Mirasım
Bilim ve Akıldır!’
“Ben, manevi miras olarak
hiçbir ayet, hiçbir dogma, hiçbir ka-
lıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim
manevi mirasım bilim ve akıldır... Zaman
süratle ilerliyor, milletlerin, toplumların,
kişilerin mutluluk ve mutsuzluk anlayış-
ları bile değişiyor. Böyle bir dünyada,
asla değişmeyecek hükümler getirdiğini
iddia etmek, aklın ve bilimin gelişimini
inkâr etmek olur... Benim Türk milleti için
yapmak istediklerim ve başarmaya ça-
lıştıklarım ortadadır. Benden sonra beni
benimsemek isteyenler, bu temel eksen
üzerinde akıl ve bilimin rehberliğini kabul
ederlerse, manevi mirasçılarım olurlar.”
Mustafa Kemal
Milli Eğitim Bakanı Dr. Reşit Galip’in sorusuna Mustafa
Kemal’in yanıtı. Kaynak: İsmet Giritli, Kemalist Devrim ve
İdeolojisi, İ.Ü. Hukuk Fak.Yayınları
HERKESE BİLİM TEKNOLOJİ
Türkiye’nin Haftalık Bilim Haberleri ve Kültürü Dergisi
Sayı: 234 18 Eylül 2020
İmtiyaz sahibi: HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Yayın Danışmanı: Orhan Bursalı
Yayın Yönetmeni: Özlem Yüzak
Sorumlu Müdür ve Yayın Sahibi Temsilcisi: Reyhan Oksay
Görsel Yönetmen: Tüles Hasdemir
Yayın Türü: Yerel Süreli Yayın
Yayın yönetimi, yayınlama kararı aldığı yazıları özüne
dokunmadan kısaltma hakkını saklı tutar.
Yayımlayan: HBT Yayıncılık
Adres: Osmanağa Mah. Halitağa Cad. Ekşioğlu İş Hanı
16/85 K.3 Kadıköy İstanbul
Tel: 0216 449 99 42
E-posta: info@herkesebilimteknoloji.com
www.herkesebilimteknoloji.com
Dijital dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 42 0012 4000 0056 1729 3000 01
Basılı dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 04 0012 4000 0056 1729 3000 06
Katkılarıyla hazırlanmıştır:
Bahçeşehir Üniversitesi
Bilim, Kültür ve Eğitim: İstanbul Kültür Üniversitesi
23. sayfa: Atılım Üniversitesi
Reklam Yönetimi: Marjinal Porter Novelli
Baskı: İhlas Gazetecilik A.Ş.
Dağıtım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş.
Herkese Bilim Teknoloji dergisinde yer alan haber, yazı ve fotoğrafların
yeniden yayım hakkı saklı tutulmuştur. İzin alınmadan ve kaynak
göstermeksizin yayımlamak basın kanunu gereğince hukuki ve cezai
yaptırıma tabidir.
Bu Haf ta- Editör ne diyor?
Göbeklitepe: ilk tapınak mı,
yoksa ilk anıtsal yapılar mı?
Urfa Göbeklitepe kazı alanında ortaya çıkartılan müt-
hiş etkileyici yapıların “Dünyanın ilk tapınağı” olarak ta-
nıtılmasıyla, tüm gözler buraya çevrildi. Arkeoloji konu-
su yoruma açıktır. Oranın tapınak olduğu konusunda eli-
nizde hiç bir somut kanıt olmasa bile, yapıların düze-
ni, biçimi, etkileyiciliği gibi özelliklerini gözeterek, ve
günümüz tapınaklarına da çağrışımlar yaparak, dünya-
nın büyük ilgisini çekebilirsiniz. Bir “İlk”; düşünün! Ve
bu tür yapılara ilgiyi çektiniz mi fon bulmanız da kolay-
laşıyor.
Bilmiyoruz, belki de Göbeklitepeliler tapınak olarak
düşünmüşlerdir. Günahlarını almayalım. Ama, nesnel
olarak, bunları nitelendirmenin en doğru yolu, ilk anıt-
sal yapılar olmasıdır. Nitekim Göbeklitepe’nin yeni kazı
başkanı böyle diyor.
Sadece o mu? İnsanın ayağa kalkışı üzerine ilginç yak-
laşımlarıyla ilgi çeken ve dergimizde yazılarını da yayın-
ladığımız Oktay Kaynak da bu anıtsal yapıları gerekçe-
lendiriyor. Üstelik, bizlerin, yani Homo sapiens’in nicel
birikimlerinin süreç içinde nitel dönüşümlere uğraması
ve bugünkü insan olması üzerine görüşler eşliğinde. Gü-
zel bir serüven!
Göbeklitepe sakinlerinin yaptıkları, bir karşılaştırma-
lı gelişme içinde, gerçekten bugüne kadarki bilgilerimiz
ışığında, çok sayıda ilkler sınıfına giriyor. Anıtları, hey-
kelleri ve büyük anlatımlarıyla.. İlgiyle okuyacağınıza
eminiz...
Dünya bir aşıya ne kadar hazır?
Koronavirüs pandemisi yayılmayı tüm hızıyla sürdü-
rürken gözler geliştirilmeye çalışılan aşılara çevrilmiş
durumda. Peki dünya bir koronavirüs aşısına ne kadar
yakın? Aşıya eşit erişim mümkün olabilecek mi? Adil da-
ğıtım nasıl olmalı? Covid-19 aşısının onaylanması halinde
nasıl dağıtılacağı büyük bir etik sorunu beraberinde ge-
tiriyor. Sayfalarımızda...
Bakteriler Bir araya Geldiklerinde Uzayda Yıllarca Ya-
şayabiliyorlar. Japon araştırmacılar kurutulmuş bakte-
ri yumaklarını uzaya gönderdiler. Araştırma sonuçla-
rı, uzayda yaşamın topluluklar halinde kendi başına sü-
rebileceğini ve mikropların dış etmenlerden korunmak-
sızın uzun süre canlı kalabilecekleri ilk kez gözler önü-
ne serdi.
“Tüketim Hastalığı”
Dijital Dönüşüm konusu hem 10. Hem de 11. Kalkınma
Planı’nın ana öncelikleri arasında. Hatta Tübitak 2016
yılında bu konuda bir yol haritası hazırladı. Yazarımız
Lale Akarun bu konuda çeşitli projeler de hazırlayan bir
bilim insanımız. Bize dijital dönüşümü dijital yöntemler-
le değerlendirmenin yollarını yazdı.
‘Kentlere yeni gelen taşralıyı ilk avlayan ilkel kapita-
lizmin en büyük tavlama silahı olan reklamdır. Siz tasar-
ruftan söz eden bir yazı, krediden söz etmeyen bir ban-
ka, bir kumbara ilanı görüyor musunuz? Bizim çocuklu-
ğumuzda yerli malı söylemi, tasarruf haftası vardı...”
Doğan Kuban hocanın “Tüketim hastalığı’ başlıklı yazısı-
nı kaçırmayın deriz.
Ali Akurgal Covid-19’dan korunmanın şimdilik en
önemli aracı olan maske konusunda beyin fırtınasını sür-
dürüyor; gümüş ve çinkodan maskelerden de bahsede-
rek...
Türkiye’nin ancak sanayileşerek kalkınacağına iliş-
kin kalkınmacı yaklaşım 1980’li yıllara kadar toplumsal
bir hedef olarak kabul gördü. Ancak 1980’li yıllarla bir-
likte gündeme gelen finansal birikime dayalı neoliberal
HBT Sayı 234- 18 Eylül 2020 2
yeniden yapılanma politikaları sonucunda, azgalişmiş-
liğin sanayileşerek aşılması hedefi de toplumsal bir he-
def olmaktan çıktı. Bayram Ali Eşiyok Türkiye’nin ba-
ğımsız sanayileşmeden erken sanayisizleşmeye kısa öy-
küsünü yazdı.
Tanol Türkoğlu ‘Yapay zeka için önyargısızlık hali bir
ön koşul değil daha ziyade ulaşılacak bir hedef olarak
değerlendirilmelidir’ diyor Yapay Önyargı yazısında...
Ve yine uzay haberleri
Çin, insanları uzaya götürüp yeniden Dünya’ya getire-
bilecek bir aracın habercisi “deneysel uzay uçağı” dene-
mesi yaptı... Ve bugüne kadarki en büyük ve en uzak ka-
radelik çarpışması dalgası tespit edildi..
Bilim ve Beslenme sayfamızda bu hafta sindirim siste-
mimiz açısından arpa ve buğday arasındaki farkı okuya-
caksınız...
Yerçekimsizliğin beyni de değiştirmesi, yön bulma za-
yıflığının Alzheimer riskini de açığa çıkartıyor olması; as-
faltın sanılandan daha fazla zararlı madde yayması; kalp
hastalarına da spor öneriliyor olması... Bering Boğazın-
da rekor erime... Hepsi ve daha çoğu Araştırma Günde-
mi’nde.. Nilgün Özaşaran Dede hazırladı.
İstanbul Kültür Üniversitesi Hemşirelik Bölümü’nden
Dr. Meral Madenoğlu Kıvanç “Öğrencilerimden öğren-
diklerim” yazısında meslek yaşamının 40 yıllık süreci-
ni özetledi.
Sanatta özellikle de resim sanatında yaratıcılık ka-
dar bilimsellik de önem taşır. Özellikle de ışık renk teo-
rilerinde. Peki gözümüzün bir düzen duygusunu istediği-
ni ve başta Van Gogh olmak üzere ünlü sanatçıların bu-
nu nasıl ustalıkla kullandıklarını okuyacaksınız sayfaları-
mızda. Turan Enginoğlu ve Kemal Yürümezoğlu’nun ka-
leminden...
Gösterişini kaçmak ve kur yapmak için kullanan Afili
mürekkep balığı; Tarih öncesi devasa bir köpekbalığı tü-
rü olan Megalodon’un gerçek boyutu ...Hayvanlar Dün-
yası sayfasında..
Tartışma sayfamızda Prof. Derin Orhon, önceki sayı-
mızda yayımladığımız 100.000 içinde 195 başarılı bilim
insanımız konulu, büyük ilgi uyandıran araştırma üzerine
düşünce, eleştiri ve önerilerini yazdı. Gelecek sayımızda
da sürecek görüşler.
Bir okurumuzdan mektup var
Emekli öğretmen Şevki Öztürk:
“Derslerde dergi yanımda oluyordu; öğrencileri tek-
nolojik gelişmeler, arkeolojik kazılar sonucu elde edilen
yeni bilgiler, sağlık, eğitim, uzay çalışmaları, hayvanlar,
bitkiler, ekoloji, ekosistem, yapay zekâ vb. konularında
bilgilendirmeye çalışıyordum. Amacım “Neden?” ve “Na-
sıl?” soruları başta olmak üzere, sormayı ve sorgulama-
yı öğrenmelerini sağlamaktı. Bir yandan da editör köşe-
sinin son cümlelerini uygulamaya, HBT’nin daha çok sa-
tılması ve abone sayısının artırılması için önüme gelene
dergiyi anlatmaya çabalıyordum” diyerek, neden Her-
kese Bilim Teknoloji dergisinin önemli olduğunu yazarak
gönderdi bize mektubunu. Biz de sizlerle paylaşmak is-
tedik.
***
Teşekkür ederiz sevgili öğretmenimiz Şevki Öztürk’e.
Bize ve tüm okurlarımıza yol gösteriyor HBT’ye destek
anlamında. Yayacağız ki karanlıklar aydınlansın, beyin-
lerde yeni kapılar açılsın, günün sabun köpüğü olayları-
nın yanına, dünyayı değiştiren gelişmeler konsun ve göz-
ler parlasın.
HBT hepimizin! Gelecek Cuma’ya kadar sevgiyle ve
bilimde kalın...
Haber Dosyası
Yeni kanıt: Bakteriler uzayda
uzun yıllar yaşayabiliyor
Japon araştırmacılar kurutulmuş bakteri yumaklarını uzaya gönder-
diler. Araştırma sonuçları, uzayda yaşamın topluluklar halinde ken-
di başına sürebileceğini ve mikropların dış etmenlerden korunmaksı-
zın uzun süre canlı kalabileceklerini ilk kez gözler önüne serdi.
U zay boşluğu
yaşam dostu bir
ortam değildir. Aşırı
sıcaklıklar, düşük
basınç ve ışınım
hücre zarlarını hızla
aşındırabilir, DNA’yı
yıkıma uğratıp, boş-
lukta bir biçimde
yer edinebilmiş olan
yaşam biçimlerini
yok edebilir.
Ne var ki, kimi
bakteriler biraraya
gelerek bu amansız koşullara karşı ko-
yabiliyor ve birlikte oluşturdukları kütle-
nin dış katmanları sayesinde kendilerini
koruyabiliyorlar. 26 Ağustos’ta Frontiers
in Microbiology dergisinde yayımlanan
rapora göre ‘5 kağıt sayfa inceliğindeki
Deinococcus türü bakteri yumaklarının
göbeğinde bir araya toplanan mikroplar,
dünyanın yörüngesinde yer alan Ulusla-
rarası Uzay İstasyonu’nun dış bölümün-
de üç yıl boyunca canlı kalabilmişler’.
Bu tür mikrop kümelerinin aynı yıldız
sistemindeki gezegenler arasında gezi-
nerek yaşamı evrenin her yanına yaymış
olabilecekleri düşünülüyor.
Daha önceki araştırmalar mikropların
yapay göktaşlarının içine yerleştirilmeleri
durumunda uzayda canlı kalabildikle-
rini ortaya koyuyordu. Kanada Calgary
Üniversitesi mikrobiyoloji uzmanlarından
Margaret Cramm, bu çalışmada uzay-
da yaşamın topluluklar halinde kendi
başına sürebileceğinin ve mikropların
dış etmenlerden korunmaksızın uzun
süre canlı kalabileceklerinin ilk kez göz-
ler önüne serildiğini belirtiyor. Araştırma
sayesinde panspermia kuramını destek-
leyici olası bir başka veriye ulaşıldığına
inanılıyor.
Tokyo Üniversitesi eczacılık ve
yaşam bilimleri profesörü ve Tokyo Uzay
Bilimleri Enstitüsü astrobiyoloji uzman-
larından Akihiko Yamagishi ve arka-
daşları, 2015 yılında, stratosferdeki gibi
aşırı uçlarda koşulların egemen olduğu
ortamlarda canlı kalabilen ve ışınıma
dirençli olan kurutulmuş Deinococcus
bakteri yumaklarını uzaya gönderdiler.
NASA uzay adamlarından Scott Kel-
ly’nin uzay istasyonunun dışına iliştirdiği
ve her yıl bunlardan alınan örneklerin
HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020
Dünya’ya gönderildiği bu bakteriler uzay
istasyonuna bağlı metal levhaların için-
deki küçük haznelere sıkıştırılmışlardı.
Araştırmacılar gönderilen örnekleri yeni-
den sulandırdılar ve bakteri besinleriyle
besleyip büyümelerini beklediler. Uzay-
da geçen 3 yılın ardından, 100 mikro-
metre kalınlığındaki bakteri yumaklarının
canlı kalmayı başaramadıkları görüldü.
DNA çözümlemeleri örneklerdeki gene-
tik malzemenin ışınımın etkisiyle kavrul-
duğunu ortaya koyuyordu.
500 ve 1000 mikrometre kalınlığındaki
yumakların dış katmanları da cansızdı
ve morötesi ışınlar nedeniyle renkleri
solmuştu ve kurumuşlardı. Gelgelelim
ki, bu cansız hücreler iç kesimlerdeki
mikropları uzayın tehlikelerinden koru-
muşlardı. Yamagishi’ye göre, daha bü-
yük yumakların içine gömülü mikropların
yaklaşık yüzde 4’ü canlı kalabilmişti.
Uzay koşullarıyla karşı karşıya kalınan
bir, iki ve üç yılın ardından elde edilen
bakterilerin canlı kalabilme verilerini de-
ğerlendiren Yamagishi, 1000 mikromet-
relik yumakların uzayda sekiz yıl boyun-
ca yaşamlarını sürdürebileceklerine ve
bu sürenin bir olasılıkla Mars’a gitmek
için yeterli olabileceğine dikkat çekiyor.
Mikrop kümelerinin uzaya nasıl
ulaşabilecekleri henüz tam olarak bi-
linmiyor. Bunların küçük göktaşlarıyla
fırlatılabileceklerine, ya da gökgürültülü
fırtınalar nedeniyle Dünya’nın manyetik
alanında meydana gelen oynamalarla
uzaya püskürtülebileceklerine inanan
Yamagishi, günün birinde Mars’ta ya-
şam belirtilerine tanık olunması duru-
munda bu türde bir kozmik yolculuğun
kanıtlarını bulmayı umuyor.
Derleyen: Rita Urgan
If Bacteria Band Together, They Can Survive for
Years in Space Science News/
Bi r
3 H af t ad a
3
Lale Akarun
Erhan Karaesmen
akarun@boun.edu.tr
karaesmn@metu.edu.tr
DİJİTAL DÖNÜŞÜMÜ DİJİTAL YÖNTEMLERLE
DEĞERLENDİRMEK
Dijital Dönüşüm konusu, 10. Kalkınma Planının da, 11. Kalkınma Planı-
nın da ana öncelikleri arasında. Tübitak 2016 yılında bu konuda bir yol hari-
tası hazırladı. O yıllarda rektör yardımcısı olarak, görevim gereği bu tür dö-
kümanları okuyor, görüş yazıp yolluyordum. Onun için dijital dönüşüm konu-
sunda devletin bir stratejisi olduğu, fon kuruluşlarının da bu strateji uyarın-
ca destekler vereceği izlenimim vardı. Bu nedenle, bu konuda pek çok pro-
je yazdım.
Bu projelerden birisi, İstanbul Kalkınma Ajansı tarafından desteklendi. Pro-
jede çok şey öğrendim, çünkü bu konu, bir kişinin bilebileceğinden fazla ala-
nı kapsadığından, interdisipliner bir proje ekibi kurduk.
Bir imalat sanayi şirketinin dijital dönüşümde nerede olduğunu değerlendi-
ren bir araç tasarladık. Şirket genel müdür yardımcısı, kalite uzmanı gibi tüm
alanlara hakim birisi ile yüz yüze bir sohbet gerçekleştiriyoruz: Bazı soru-
lar soruyoruz. Sorulara verilebilecek cevaplar aslında bizde var; her biri belli
bir seviyeye işaret ediyor. Ancak bunları göstermiyoruz; verilen cevabın hangi
kategoriye yakın olduğunu değerlendiriyoruz. Şirket ona göre bir puan alıyor.
Proje ortaklarımız İstanbul Dudullu Organize Sanayi Yönetim şirketi ve İstan-
bul Sanayi Odası’nın yardımıyla bu mülakatı 100 şirkette tamamladık. Büyük
bir deneyim oldu; hem çok ileri hem de daha başlangıçta şirketler gördük.
İşin bundan sonraki kısmı, dijital dönüşüm verisinin veri analitiği yöntem-
leri ile analiziydi: Şirketlerin benzerliklerini, farklarını ve neleri daha iyi ya-
pabileceklerini anlamak üzere, veriyi inceledik. Elimizdeki veride kimler ile-
ride, kimler orta seviyede, kimler daha yeni başlıyor? Türkiye şartlarında ile-
ri bir şirket ne yapıyor da ileri gidiyor? Orta seviyedeki bir şirkete söylesek, o
da bunları yapsa? Veriye bu gözle baktık. Değişik sektörleri grupladık; tekrar
baktık. Bunlardan epey bir şey öğrendik.
Orijinal Ürün Üreticisi
Orijinal Ürün Üreticisi (OEM) diye bir kavram var. Örneğin bir otomobil fir-
ması, orijinal ürün üreticisi. Otomobilde binlerce parça var. Bunları kendi-
si üretmiyor; diğer firmalara, telif haklarına sahip olduğu bir tasarımı üret-
tiriyor. Bu tedarikçiler, Türkiye sanayisinin önemli bir kısmını oluşturuyor.
Önemli bir OEM’in tedarikçisi olmak, sanayi şirketlerini çok geliştiriyor; çün-
kü OEM, kalite, zaman planı ve verimlilik için standartlar getiriyor. Dolayı-
sıyla, OEM’ler için çalışan şirketler, üretim yönetimi açısından gelişmiş olu-
yorlar. Oysa ürün geliştirme ve müşteri yönetiminde hiç bir şey yapmıyorlar;
çünkü tek bir müşterileri var; o da ürünün telif haklarına sahip; ürünü geliş-
tirmelerini istemiyor.
Bu bulgularımız, Otomotiv Sanayisinde yapılan diğer araştırmalarla uyumlu.
Diğer bulgularımız da, organizasyondan müşteri yönetimine, ürün geliştirme-
den tedarik zinciri ve üretim yönetimine yapılması gerekenlere işaret ediyor.
Türk sanayisine göre tasarlanmış, özgün, yerel bir değerlendirme aracı ge-
liştirdik. Boğaziçi Üniversitesi Teknoloji Transfer Ofisi, geliştirdiğimiz yöntem
için patente başvurdu ve bu yöntemi lisanslamak, başka sektörlerde, başka
organize sanayi bölgelerinde uygulamak için çalışıyor. Veri noktalarımız art-
tıkça, ölçümleme ve karşılaştırma kapasitemiz artacak.
Diğer projelere ne oldu? 2020 başında COVID19 salgını başladı; tüm önce-
likleri değiştirdi. Şu anda bundan başka bir şey düşünemiyoruz.
Oysa pandemi, dijital dönüşümü hızlandırdı: Türk sanayisinin ayakta kal-
ması için dijital dönüşüm, eskisinden de önemli olacak. Geçtiğimiz yılları di-
jital dönüşüm nedir konuşmaları dinleyerek geçirdik. Artık nerede olduğumu-
zu ölçümleme zamanı. Ondan sonra her şirket, kendi önceliklerini belirleyip,
burada ilerlemek için projeler geliştirmeli. Bu ihtiyaçların Türkiye’de gelişti-
rilmiş teknolojiler ile karşılanması için planlı bir çalışmaya ihtiyaç var.
TÜSİAD, SD2 adlı projesinde, birkaç yıldır böyle bir çalışma yürütüyor. Üni-
versitelerimizin böyle projeleri var. Bu çalışmaların devlet destekleri ile hız-
landırılması, Kalkınma planlarında ortaya konulan stratejinin bir gereğidir.
 Araştırma Gündemi
Hazırlayan: Nilgün Özbaşaran Dede
nilodede@hotmail.com
Dünyamızın uydusu
yine şaşırttı
A
y uzun yıllar boyu ölü, soğuk ve kurak bir gökcis-
mi olarak biliniyordu. Ardından dünyamızın uydu-
sundaki kutup kraterlerinde su buzu şeklinde su-
yun ve kayaçta ise hidroksilin bulunduğu öğrenildi. Ancak
metalleri oksitleştirecek oksijen eksik. Ayrıca güneş rüzgarı
Ay’daki regoliti indirgiyor. Bu nedenle Ay kayacı yerkabuğuna
kıyasla daha fazla elementer demir içeriyor.
Bu aynı zamanda şu anlama geliyor: Dünyamızdan ve
Mars’tan farklı olarak Ay’da hematit (Fe2O3) biçiminde pas
hiç olmamalıydı. Fakat sürpriz bir biçimde Ay’da pasın var-
lığı tespit edildi. Ay’da pasın varlığıyla ilgili veriler Hintlile-
rin Chandrayaan-1 uydusundaki Moon Mineralogy Map-
per enstrümanıyla alındı. Ay’daki kutup bölgelerine ait ve-
rilerde Apollo örneklerinden ve alt enlemlerdekinden fark-
lı olan spektral izler gören araştırmacılar, bunları yakından in-
celediklerinde yansıyan ışının hematite ait olması gerektiği-
ni anladılar. Uzmanlar buna ilk önce inanmak istememiş ol-
salar da tüm kontroller Ay’ın yüzeyinde hematit bulunduğunu
kanıtlıyor. Daha çok yüksek enlemlerde yoğunlaşan hematit,
dünyaya dönük yüzünde daha fazla bulunuyor.
Peki dünyamızın uydusundaki bu “pas” nereden geliyor?
Dünyamıza dönük tarafta daha fazla hematitin bulunma-
sı Dünya ile bağlantılı olabileceğinin bir işareti mi? Japon Ay
uydusu Kaguya’nın ölçümleri gerçekten de Dünyamızın üst
atmosferindeki plazma ve oksijenin Ay’a kadar ulaşabilece-
ğini gösteriyor. Bu transfer özellikle de dolunayda, güneşten
bakıldığında Ay, Dünyanın arkasında göründüğü zamanlar
gerçekleşiyor. Çünkü o zaman dünyamızın uzun manyetik
kuyruğuna giriyor ve santimetrekare başına ortalama olarak
26.000 oksijen iyonu alıyor. Bu da yaklaşık olarak beş ile
dokuz ağırlık yüzdesinde hematit oluşması için yeterli olu-
yor. Bununla birlikte bu hematit normal koşullarda, güneş
rüzgarlarındaki oksijenle hemen indirgenirdi. Fakat burada
aynı anda iki koruyucu faktör devreye giriyor: Ay, Dünyamı-
zın manyetik kuyruğunda bulunduğunda, güneş rüzgarı akı-
mı yüzde birin altına düşüyor. Ayrıca Ay’daki yüksek enlem-
ler ekvatorda hüküm süren güneş rüzgarlarının sadece yüz-
de dokuz ila yüzde 26’sını alıyorlar. Bu bölgede çevrenin in-
dirgeyici etkisi daha zayıf olduğu için de en fazla hematit
bulunuyor. Ancak üçüncü bir faktör daha var. Bilim insanları
Ay regolitindeki suyun minik demir tanecikleriyle, demir ok-
sit hidroksit (FeOOH) olarak reaksiyon gösterebileceğini dü-
şünüyorlar. Bu da güneş ışını ve meteorit çarpmalarıyla he-
matite dönüştürülebiliyor. Bu süreç her şeyden önce Dün-
yamıza dönük tarafta geçerli olabilir. Son araştırma sonuç-
ları güneş sistemimizde çok karmaşık süreçlerin işlediğini
gösterdi. Bu yüzden bu bilgileri kontrol etmek için Ay’a ye-
niden insanlı yolculuk yapmak ilginç olacak. ABD 2024 yı-
lında Artemis misyonuyla yeniden Ay’a inmeye düşünüyor.
ESA’nın ise Ay istasyonuyla ilgili planları var.
Widespread hematit at high latitudes of the Moon, Science Advances,
2.09.2020.
Yerçekimsizlik beyni değiştiriyor
U
luslararası Uzay
İstasyonu’ndan
dönen astro-
notları birçok hastalık riski
bekler: Yüksek kozmik ışın
yüzünden mesela kanser
riski artarken, eksik olan
yerçekimi nedeniyle kaslar
zayıflar ve kemiklerde kal-
siyum oranı düşer. Dola-
yısıyla da ilerde osteopo-
roz tehlikesi da artar. Tüm
bunlar yetmezmiş gibi şim-
di de uzun süre uzayda
kalmanın beyni de etkiledi-
ği ortaya çıktı.
Science Advances dergisindeki araştırma sonuç-
larına göre uzayda uzun süre geçiren astronotların be-
yinleri değişiyor ve bu değişim dünyaya döndüklerin-
de de kalıcı oluyor. Araştırma çerçevesinde altı ay ve-
ya daha uzun bir süre Uluslararası Uzay İstasyonu’n-
da kalan 11 erkek kozmonot incelendi. Kozmonotla-
rın beyinleri üç kez manyetik rezonans tomografisiyle
kontrol edildi. İlk inceleme istasyona gitmeden önce,
ikincisi dünyaya gelmelerinden hemen sonra ve üçün-
cü inceleme ise yedi ay sonra gerçekleştirildi. Görün-
tü veren sisteme göre 6 aylık yerçekimsiz bir ortamda
bulunduktan sonra örneğin beyindeki sıvı dağılımın-
da önemli bir değişiklik yaşanıyor: Kafatasının üst kıs-
mının hemen altındaki bölgelere daha az sıvı giderken,
sırt omuriliği yönünde daha fazla sıvı birikiyor. Sonuç-
ta beyin-omurilik sıvısının dolaşımında problemler ya-
şanıyor. Bu olumsuzluk ise misyonun başında görme
zorluğuna yol açıyor, çünkü göz basıncı önemli ölçü-
Yön bulma zayıflığı
Alzheimer riskini
açığa çıkartıyor
D
ünya genelinde en sık görülen nörodejeneratif has-
talıklardan biri olan Alzheimer’in sebebi birçok du-
rumda belirsiz. Çevresel faktörler, enfeksiyonlar ve
genetik yatkınlık gibi nedenler bilinenler arasında Mesela apo-
pilpoprotein E ve APOE-4’e ait belli başlı gen varyantlarını ta-
şıyanlarda Alzheimer riski iki kat fazla. Bu gen varyantları-
nı taşıyan insanlar gelecekte gen testi olmadan erken tanıyla
teşhis edilebilecek. Çünkü on yıllardan bu yana APOE-4 ge-
ni, büyük beyin kabuğunun önemli bir bölümünün işlevini bo-
zuyor. Bu beyin bölgesinde mekansal yön bulma ve “mental
kartlar” için önemli olan ızgara hücreleri yer alır. ‘Örneğin gece
karanlığında banyonun yolunu bulabilmek için, evin düzenini
bilmek dışında herhangi bir bilgiye ihtiyaç duymadan bir oda
içindeki pozisyonumuzu takip eden bir mekanizmaya ihtiyacı-
mız var’ diyor araştırmacılar. Bu yön bulma entegrasyonu, en-
torhinal korteksteki ızgara hücreleri tarafından gerçekleştirilir.
Fakat araştırmalar entorhinal korteksin, Alzheimer’den za-
rar gören ilk beyin bölgelerinden biri olduğunu gösteriyor. Bu
yüzden Alzheimer’in ilk belirtileri mekansal yön bulma ve yol-
da kaybolma gibi semptomlar. Hatta APOE-4 gen varyantını
HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020 4
de artıyor.
Araştırmacılar başka
değişimler de tespit ettiler.
Beyin sıvısındaki değişim
beyin dokusunu da etkili-
yor. Kozmonotların beyinle-
rindeki Sulcus Lateralis ve-
ya Sylvius oluğu (beyin ya-
rımkürelerinin kaide veya
alt yüzlerinde bulunan de-
rin bir yarık) bölgesinde ve
beyin sıvısıyla dolu ventri-
küllerinde daha az gri mad-
denin bulunduğu görüldü.
Buna karşın daha yukarıda
bulanan beyin bölgelerinde daha fazla gri madde birik-
ti. Ancak buna rağmen kozmonotlarda nöronal semp-
tomlar görülmedi. Araştırmacılar bunların dışında koz-
monotların beyninde, yani hareketlerden sorumlu olan
bölgelerde yeni bir adaptasyon etkisi fark ettiler. Örne-
ğin kaslara sinyaller gönderen serebral kortekste bulu-
nan motor kortekste, araştırmaya göre beyin dokusu-
nun kütlesinin arttığı anlaşıldı.
Beyin ve hareket aparatı dünyanın yerçekimine gö-
re uyumludur. Yerçekimsiz ortamda hareket etmek ve
nesneleri tutmak kozmonotlar için ilk başlarda çok zor-
dur. Beyin bazı şeyleri öğrenmek zorunda ve buna gö-
re uyum sağlar. Burada ilginç olan nokta şu: Kozmo-
notlar uzaydan döndükten yedi ay sonra bile beyinde
yaşanan değişimler tümüyle yok olmamış. Bu değişim-
lerin kalıcı olup olmadığını sinirbilimciler iki yıl içinde
tekrar incelemek istiyorlar.
Macro – and microstructural changes in cosmonauts’ brains after long-
duration spaceflight, Science Advances, 4.09.2020.
taşıyan kişilerde, bu beyin bölgesindeki ilk hasarlar, genç ye-
tişkinlik döneminden itibaren tespit edilebiliyor. APOE-4 ta-
şıyıcılarında bu erken hasarların, yön bulma yetisinde etki-
li olup olmadığını öğrenmek isteyen araştırmacılar, bu hasa-
rı kapatan ve engelleyen sanal bir navigasyon testi geliştirdi-
ler. Bu deneyde genetik yatkınlığı bulunmayan ve 65 APOE-4
varyantını taşıyan 65 kişi sanal bir peyzajdaki belli başlı yerle-
ri hatırlamak zorunda bırakıldı. Sonuçta APOE-4 genini taşı-
yan kişiler yön bulma konusunda çok daha kötüler. Bu özel-
likle de yol işaretlerinin bulunmadığı ve katılımcıların tama-
men zihinsel haritalarına güvenmek zorunda kaldıkları durum-
da daha belirgin. Tüm bunlar bu hasarların entorhinal korteks-
teki ızgara hücre sistemiyle sıkı sıkıya ilişkili olduğunu gösteri-
yor; bu da katılımcıların beyin etkinliklerinin fonksiyonel man-
yetik rezonans tomografisiyle incelemeleri sonucunda kanıt-
landıB. ilim insanları yeni bilgiler ışığında Alzheimer hastalığı-
nın ilk belirtilerin ortaya çıkmasından on yıl kadar önce teşhis
edilebilmesini umuyorlar.
Unmasking selective path integration deficits in Alzheimer’s disease
risk carriers, Science, 28.08.2020.
Araştırma Gündemi
Kalp
HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020 5

A Bering denizinde
laska ve Rusya ara-

hastalarına da
sında kalan Bering
denizindeki kış bu-
zu git gide küçülüyor. Son bir

spor öneriliyor
rekor erime
araştırmaya göre her kış yeni-
lenen buz son olarak 5500 yıl-
dan bu yana olmadığı kadar
küçülmüş. Amerikalı bilim in-
sanları araştırma çerçevesin-
de St. Matthew adasını ince-
lediler. ‘Bering denizinin orta-
sındaki bu küçük ada, çevre-
sindeki okyanus ve atmosfer-
lerde nelerin yaşandığını fiilen
kaydetti’ diyor araştırmayı yö-
neten Miriam Jones. Araştır-
macı 2012 yılında adadan alı-
nan 1,45 metre uzunluğun-
daki karot örneğini analiz et-

‘D
ti. Jones ekibiyle birlikte ok- üzenli olarak yapılan antren-
sijen izotopları 16 ve 18’in yo-

Asfalt sanılandan daha fazla

manlar hastalıkların ortaya
ğunluğuna odaklandı. Çeşitli çıkmasını önlemekle kalma-
tabakalardaki bu izotoplar, at- yıp, ilerlemiş kalp hastalığına sahip kişiler-

zararlı madde yayıyor

mosferdeki ve Pasifik okyanu- de erken ölüm riskini de düşürüyor’ diyen
sundaki son 5500 yıllık deği- Roma Spor ve Tıp Enstitüsü’nden Anto-
şimi gösteriyorlar. Araştırma- nio Pelliccia “European Society of Cardio-

cılar 1979 yılına ait uydu gö-
rüntülerinden, Arktikteki bu-
zun yıllardan bu yana küçüldü-
ğünü biliyorlardı. Buna para-
lel olarak dünyadaki ortalama
hava sıcaklığı ve atmosferde-
ki CO2 oranı da durmadan ar-
tıyor. Bugüne kadarki tahmin-
lere göre Bering denizinde kış
aylarında oluşan buz tabaka-
sının stabil olduğu sanılıyordu.
Sadece son iki yıldır önemli
bir küçülme fark edilmişti. Ka-
rot örneğinin analizi sayesin-
de uzmanlar artık buzun diğer
bin yıllara kıyasla önemli ölçü-
de küçüldüğünü tespit ettiler.
‘Son zamanlarda gözlemledi-
ğimiz 5500 yıl için eşsiz diyor’
araştırmayı yöneten Matthew
Wooller (Alask Stable Isotope
Facility Araştırma Enstitüsü).
Erime bu hızda devam ederse
yakında Bering denizi tama-
men buzsuz kalır ve bunun da
ekosistem üzerinde çok büyük
etkileri olur.
High sensitivy of Bering Sea winter sea
ice to winter insolation and carbon dioxide
Y
logy” (ESC) çerçevesinde ilk kez kalp has-
ollarda, kaldırım- larda hatta çatılarda bile kulla-
nılan asfalt, sı- cakken yumuşaktır ve mıcırla- tası insanlar için spor etkinliklerini açıkla-
rın petrol türevli zift ile karıştırılmasıyla elde edi- dı: Buna göre kalp hastaları da haftada en
lir. Uzun bir süredir asfal- tın özellikle de ısıtılması sıra- az 150 dakika çok yorucu olmayan antren-
sında aralarında uçucu or- ganik maddelerin de bulunda manlar yapmalı. Hafif ağırlıklarla yapılan
gazları ve havada asılı par- çacıkları yaydığı bilinmektedir. antrenmanlar özellikle fazla kilolular, yük-
Bu hidrokarbür bileşimleri yere yakın ozonun oluşumunu sek tansiyon hastaları veya diyabetliler için
ve ikincil organik aerosol- leri tetikleyebiliyorlar. Organik öneriliyor. Ayrıca bisiklet sürmek, yürümek
aerosoller çapları en fazla 2,5 mikrometre olan ultra ince ve yüzme gibi uzun süreli sporlar da öne-
toz partiküllerini oluştururlar. Araştırmacılar asfalttan ne miktarda uçucu hidrokarbürün ve ikin-
rilmekte. Hareket hemen hemen tüm kalp
cil organik aerosolün yayıldığını öğrenmek için farklı testler yaptılar. Yale Üniversitesi’nde Pe-
eyush Khare yönetiminde çalışan araştırmacılar, laboratuvar deneylerinde yol asfalt örnekleri- hastalıkları türü için sağlıklı. Gerçi ESC
önerileri ilk kez bir araya getirildi ama yeni
ni ilk önce 40 ila 200 derece sıcaklıktaki kuvars boru odacığına yerleştirdiler. Bu sıcaklıklar as-
faltın yoğun güneş altında sokaklara döküldüğünde sahip olduğu sıcaklıkla aynı. Araştırmacı- değiller aslında. Sporun kalp hastaları üze-
lar ayrıca güneş ışınının termal etkisinin asfalttaki buharlaşmayı teşvik edip etmeyeceğini de rinde olumsuz etki yapacağını araştırma-
test ettiler. Bunun için de UVA ve UVB ışınlı 75 W güneş spektral lambası kullandılar. Deney- cılar kabul etmiyorlar. Londra St.George’s
ler sırasında ortaya çıkan buharların madde oranları, her şeyden önce iyon kromatografı kulla- Üniversitesi spor kardiyologlarından San-
nılarak belirlendi. Uzmanlar asfalttaki organik kirletici maddelerin sıcaklığın 40 ila 60 dereceye jay Sharma ‘Sportif hareketler yüzünden
yükselmesiyle iki misli buharlaştığını buldular. Daha yüksek uçucu hidrokarbon emisyonları ise, kalbin durması veya kalp enfarktüsünün
ikincil organik aerosolllerin yani ultra ince tozların oluşma potansiyelini artırıyor. Fakat sıcaklık meydana gelme riski son derece düşük’
tek faktör değil. UV ışınlarının da asfalt emisyonları üzerinde önemli etkisi var. Testler kuvvet- diyor. Her ne kadar bazı hastaların dikkatli
li bir güneş patlamasının, toplam emisyonu yaklaşık olarak yüzde 300 artırdığını gösteriyor. Bu
olmaları gerekiyorsa da – örneğin kalp pi-
da asfalt emisyonlarının özellikle de yüksek sıcaklıklarda ve yüksek güneş ışını karşısında ikin-
cil aerosol oluşum için önemli bir kaynak olduğu söylenebilir. Araştırmacılara göre örneğin Los li taşıyanlar- düzenli hareketlerin olumlu ta-
rafları, olumsuzlardan fazla. Ancak bir has-
Angeles’deki organik aerosollerin yüzde 70 ila 80’i fosil yakıtların yakılmasıyla değil asfalt gibi
diğer kaynaklara uzanıyor. ta on beş dakikadan fazla göğüs ağrısı çe-
Asphalt-related emissions are a major missing nontraditional source of secondary organic aerosol precursors, kerse, ambulans çağırılması gerekiyor uz-
Science Advances, 2.09.2020. manlar. Spor yapan kalp hastalarına kan
sulandırıcı da almaları öneriyor. ESC nor-
Nebra gök tekerinin yaşı malde pek sportif olmayan kalp hastaları-
na, spora başlamadan önce doktora da-

yanlış mı hesaplanmış?
over the last 5500 years, Science Advances, nışmaları konusunda uyarıyor. Antrenman-
2.09.2020 lar da tıpkı ilaçlar gibi bireysel olarak seçil-

N
ebra gök tekeri tartışmalı bir buluntu olmak-
tan çıkamadı bir türlü. Alman arkeologlar şim-
di bu astronomik nesnenin yaşı hakkında kuşku-
ya düştüler. Tekerin gerçek olduğuna inanan uzmanlar, De-
mir Çağ’ına ait olduğunu söylüyorlar. Münih Eyalet Arkeo-
loji Koleksiyonu müdürü Rupert Gebhard ve Goethe Üni-
versitesi’nden Rüdiger Krause, buluntu yerinin rekonstrük-
siyonu ve diğer koşullar için çeşitli verileri yeniden değer-
lendirdiler. Analizlere göre teker sanılandan 1000 yıl daha
yeni, uzmanlar ‘bu yüzden Demir Çağ’ına tarihlendirilme-
li’ diyorlar. Fakat tekerle birlikte koruma altına alınan bronz
parçalar gerçekten de Tunç Çağı’na aitler ve yaklaşık ola-
rak 3600 yıl yaşındalar. Krau-
se ve Gebhard ayrıca Sakson-
ya – Anhalt eyaletindeki bulun-
tu yerinin doğruluğundan da
kuşkulanıyorlar. Nebra gök te-
keri, gökyüzünü gösteren dünyanın en eski somut görüntü-
südür. Teker 1999 yılında iki defineci tarafından Nebra ya-
kınlarında bulunmuştu. Ancak buluntu daha sonra 2002 yı-
lında Basel’de gerçekleştirilen bir müzayede de görüldük-
ten sonra koruma altına alınmıştı.
Critical comments on the find complex of the so-called Nebra Sky Disk,
https://dguf.de/fileadmin/AI/ArchInf-EV_Gebhard_Krause_e.pdf
meli. Hareket türünün önemi yok aslında,
önemli olan hastaların hareket etmeleri ve
sevdikleri bir spor türünü bularak uzun sü-
re devam etmeleri diyor kardiyologlar. Av-
rupa Kardiyoloji Birliği, dünyanın en büyük
kardiyoloji topluluğu olduğunu iddia ediyor
ve kalp-dolaşım tıbbının geliştirilmesi için
150 ülkeden çok sayıda uzman bir araya
getirmiş durumda.
2020 ESC Guidelines on sports cardiology and
exercise in patients with cardiovascular disease, European
Heart Journal, 29.08.2020.
Tekno Vitrin
AirPods Pro’nın
yeni rakibi
Huawei firmasının yeni kulaklığı
FreeBuds Pro, AirPods Pro’ya rakip
olarak geliyor. Tam kablosuz olan
kulaklık, tasarım açısından Apple’ın
kulaklığına benziyor ve aktif gürültü
engelleme (ANC) teknolojisiyle dikkat
çekiyor. Kirin A1 çip setinden güç
alan cihaz, Bluetooth 5.2 bağlantısını
destekliyor. Her kulaklıkta üç mikro-
fon ve 52.5 mAh pil bulunuyor. Siyah,
gümüş ve beyaz renk seçenekleriyle
gelecek olan kulaklığın Ekim ayında
Avrupa’da satışa sunulması bek-
leniyor. Fiyatı: 150 Avro. Bilgi için:
https://www.huaweicentral.com/
huawei-freebuds-pro-renders-and-in-
formation-leak-reveals-design-chan-
ges-launch-set-for-hdc-2020/
Gigibyte’dan profesyonel
oyunculara özel dizüstü
Gigabyte oyunu donanımları paza-
rında bu kez biraz daha profesyo-
nelleri hedefleyen bir oyuncu dizüstü
geliştirdi. Gigabyte AORUS 15P tasa-
rım ta-
rafında
pek çok
ödüle
layık gö-
rülmüş.
Yeni
oyuncu
dizüstü modeli G2 Esports ekibiyle
tasarlanmış ve Red Dot 2020 tasarım
ödülünü almış. Tasarımın spor araba-
lardan ilham alındığı belirtiliyor. Son
derece ince bir yapıya sahip olan di-
züstü sadece iki kilo ağırlığında ve 15
inçlik Full HD ekranında 144 Hz ta-
zeleme hızına ulaşıyor. Her tuşu RGB
aydınlatmalı klavye ise ince profile
katkı yapıyor. Onuncu nesil Intel Core
i7-10750H işlemci ve GeForce RTX
2010 ekran kartıyla donatılan sistem-
de 12 V çift fan ve 5 ısı borusuna
sahip WINDForce Infinity özel soğut-
ma sistemi kullanılmış. Web kamerası
menteşenin üzerine yerleştirilmiş olan
Gigabyte AORUS 15P modeli 64
GB’a kadar DDR4 bellek seçenekleri
ve 2xM.2 SSD girişleri sunuyor. Fiyatı
1600 Dolardan başlıyor. Bilgi için: https://
www.gigabyte.com/Laptop/AORUS-15P--Intel-10th-
Gen/sp#sp
HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020 6
Acıya insan cildi gibi tepki veriyor
Avustralya’daki RMIT Üniversitesi’nde nikler, insan saçından bin kat daha ince
acıya insan cildi gibi tepki veren elektronik olan ve sıcaklığa tepki veren kaplamalar
yapay cilt geliştirildi. Henüz prototip aşa-
masında olan yapay deri, insan derisinin
ve uzun süreli belleği kullanma şeklini
taklit eden elektronik bellek hücrelerinin
anlık geri bildirim yanıtlarını taklit edebil-
diği gibi sinir sinyallerinin beyne gittiği
oluşturduğu beyni taklit eden bellek tek-
nolojilerinin kullanılmasıyla elde edilmiş.
hızla acı verici duyumlara yanıt verebiliyor. Uzmanlar, RMIT Üniversitesi’nde gelişti-
Madhu Bhaskaran yönetimindeki ekip rilen yeni yapay cildin, mekanik basınca,
tarafından geliştirilen yapay derinin insan sıcaklığa ve acıya gerçeğe yakın tepkiler
derisinin özelliklerine sahip olduğunu ve şimdiye kadar hiçbir verebileceği ve doğru elektronik yanıtı sağlayabileceğine ina-
elektronik teknolojinin insanlığının acı hissini gerçekçi bir şekil- nıyorlar. Bilgi için: https://www.rmit.edu.au/news/all-news/2020/sep/
de taklit edemediğini söyledi. Yeni yapay deri, gerilebilir elektro- electronic-skin
Spor yapanlar için
dayanıklı akıllı saat 16 tonluk dev:
Honor markasının başarılı akıllı saat modellerine bir yenisi daha ekleniyor. Açık havada
spor yapmayı sevenlere hitap eden Honor Watch GS Pro hem uzun kullanım süresi Volta Zero
sunuyor hem de zorlu koşullara dayanacak kadar sağlam bir gövdeye sahip. Paslan- Kent içi kargo ve eşya taşımacılığı için
maz çelik çerçeveye ve polikarbonattan üretilmiş bir dış gövdesi var ve saatte 1.39 geliştirilen 16 tonluk elektrikli kamyon
inçlik AMOLED ekran kullanılmış. Akıllı saat MIL-810G standardıyla darbelere, suya ve Volta Zero, farklı tasarımıyla dikkat çekiyor.
şoklara dayanıklılık sunuyor. Tek şarjla yirmi beş gün kadar kullanılabilen saat, GPS’nin
açık bırakılması halinde bu süre 48 saate iniyor. İki saatlik şarj ile 100 saate kadar ek
Dünyanın ilk 16 tonluk ticari aracı olarak
süre elde ediliyor. Fiyatı: 250 Avro. Bilgi için: https://www.theverge.com/2020/9/4/21411348/ tanıtılan kamyonun iki farklı batarya seçe-
neğiyle, 150 ve 200 kilometre menzil sun-
honor-watch-gs-pro-es-smartwatch-magicbook-14-15-pro-pad-6-x6-ifa-2020
duğu söyleniyor. Bataryaların kapasitesi
ise 160 ve 200 kWh olarak açıklandı. Arka
tekerleklere güç vermek için geleneksel
sistemler yerine e-Axle olarak isimlendi-
Her oyun türüne uyum
rilen daha yenilikçi bir sistem kullanılıyor.
Elektrik motoru, şanzıman ve aksın hafif
sağlayan kablosuz fare
ve kompakt yapıdaki e-Axle birimi içeri-
sinde birleştirildiği sisteme lityum demir
fosfat bataryalar enerji veriyor. Şirket bu
Razer Naga Pro kablosuz fare her oyun tü- pillerin uzun kullanım ömrü, dayanıklı pil
rüne göre optimize edilmiş, üç farklı yan pla- tasarımı ve termal kararlılık gibi özellik-
kaya sahip ve iki farklı bağlantı teknolojisiyle geniş bir kullanım alanı sunuyor. lerinden dolayı tercih edildiğini söylüyor.
Yeni farenin Razer Focus+ optik sensoru, 20000 DPI hassasiyet seviyesine çı- 8600 kilogram maksimum yük kapasitesi-
karken, akıcı bir şekilde hareketleri takip edebiliyor ve kişiye göre kalibrasyon
ne sahip Zero’nun kargo bölümü, Avrupa
yapabiliyor. Razer optik tuşlarsa basınç yerine ışığı kullanarak daha hassas bir
kullanım sunuyor. Tuşların 70 milyon basışa kadar dayanıklı olduğu söyleniyor. standartlarındaki 16 palete ev sahipliği
yapabilecek boyutta tasarlanmış. Soğut-
HyperSpeed Wireless teknolojisiyle 2.4 GHz üzerinden daha verimli bağlanan
fare aynı zamanda Bluetooth teknolojisini de destekliyor. Batarya 2.4 GHz ma özelliğine sahip kargo bölümüne de
bandında yüz saate kadar, Bluetooth üzerinde ise 150 saate kadar kullanım sahip aracın maksimum hızı 90km/s ile
süresi sunuyor. Fare kablosuz şarja da uygun. Fiyatı: 150 Dolar. Bilgi için: https:// sınırlandırılmış. Bilgi için: https://www.carsco-
www.theverge.com/2020/9/3/21418172/razer-naga-pro-wireless-gaming-mouse-mmo-mo- ops.com/2020/09/volta-zero-is-a-16-tonne-elect-
ba-battle-royale ric-truck-with-a-central-driving-position/
Korona verileri yakında
Google Haritalar’da
Google yakında haritalar uygulamasında Covid-19 verilerini de göstermeye başlaya-
cak. Türkiye’de de kullanılacak olan yeni özellik sayesinde Google Haritalar’dan vaka
yoğunluğu takip edilebilecek. Jane Manchun Wong tarafından paylaşılan görüntülere
göre, uygulamaya eklenecek olan bir katmanla birlikte, bölgelerdeki koronavirüs vaka
sayıları haritada gösterilecek. Haritalar ayrıca bölgedeki vakaların arttığını veya azaldı-
ğını da gösterecek. Veriler Wikipedia, The New York Times, Johns Hopkins Üniversitesi
ve Brihanmumbait Municipal Corporation’dan sağlanacak. Veriler şimdilik ülke ve eya-
letlere göre vaka dağılımlarını gösterse de daha sonra sokaklara kadar daha derinleme-
sine bir dağılım gösterecek. Bilgi için: https://www.androidcentral.com/you-may-soon-be-able-
view-covid-19-data-google-maps
 Bilim Kültür
DOĞAN KUBAN
Tüketim Hastalığı
S
evgili okuyucular,
Tüketim eğilimi azdırılmış oldukça fakir ve
oranda cahil, geçmişi yokluk içinde ve köy-
de geçmiş, sonradan görme bir kent ortamında bilinçli
bir tasarruf beklemek olası değildi. Fakat bunun sonunda
ekonomik kriz nedeni olduğunu da güvenilir ekonomist-
ler söylüyorlar.
Fakat cahillerin bunu anlamadığını söylemek doğru
değildir. ‘Ayağını yorganına göre uzat!’ sözü bizim atasö-
zümüzdür. Kaldı ki gazeteleri ve ekranları dolduran, Tür-
kiye’de yaşayan insanların çoğuna benzemeyen tiyatro
sahnelerindeki gösterişli insanlar dünyada pek çok yerde
rastlanamayacak bir hayal dünyasını yansıtıyorlar. Herke-
sin otomobili yok, herkes lüks dairede oturmuyor, herkes
güvenlikli, havuzlu sitelerde yaşamıyor. Sağlıksız konut-
larda oturuyor ve yaşıyor. Herkes lüks lokantalarda ye-
mek yemiyor, herkes lüks giyinmiyor, simit sarayları, ucuz
lokantaları, otobüsleri, minibüsleri, metrobüsleri dolduran
milyonlar var. Bunlar da tüketim sapkını, ama kredi kartı
borçlarını ödeyemiyorlar.
Bu acıklı durumun boyutunu da gazetelerde okuyo-
ruz. Ama aylık geliri 1000 lira bile olmayanın 5 tane kredi
kartı taşıdığını her kes biliyor. Para harcarken ilkel bir tut-
ku ile cebindekini harcayabilen aileler çocuklarını okut-
makta zorluk çekiyorlar. Milyonlarca işsize karşın, tüke-
timi pompalayan bir medya var. Bunda iktidar ve muha-
lefet farkı yok. Bir yanda zehir zıkkım eleştiri yazıları ve iç
karartan rakamlar, onların yanında lüks otomobil, havuz-
lu ‘residence’ ilanları, moda sayfaları. Lüks yaşam, güzel
mankenler. Muhalif gazete de aynı. O da yaşamak için,
reklam almak için turistik geziler, lüks inşaat reklamı vere-
cek, üç sayfa spor bölümü koyacak. Ayağına pabuç zor
alan, fakat ikinci el araba alma kuyruğunda olan, çelişki-
ler içinde şaşkın ördek toplumu. Kafası çalışmadığı için
kendini oyalayan ve yönelten içeriksiz reklamları ve seri-
leri izliyor.
Müsrif bir ülkedeyiz
Herkes reklamlara göre yaşamıyor, çoğu yaşayamaz!
Fakat herkes olanaklarının üstünde yaşıyor. Bunun he-
sapları da gizli olamıyor. Dolar fiyatı belli, Türkiye paha-
lı ve müsrif bir ülke, halkı akılsız, tasarruf yapmayan bir
halk. Borcunun faizini vermekte zorluk çekiyor. Gazetede
ödenmekte zorluk çekilen borçları eleştiren köşe yazısı
yanında Boğaz manzaralı, havuzlu gökdelen reklamı var.
O havuzlu gökdelen gazetenin muhalif yazarının yakındığı
yaşamın reklamını yapıyor. Onu seyredenler köşe yazarı-
nın okuyucusundan fazla. Ancak geçinen insanların ço-
cukları özel üniversitelerin o mutlu kızlı-erkekli Amerikalı
öğrencilerinin yaşadığı kampüslerin fotoğraflarını gördük-
leri zaman ne düşünüyorlar acaba? Bizi eve hapsedecek
bir koca bulsak mı derler?
Kampüsler, AVM’ler, para çekme gişeleri, Las Vegas
gibi mağazalar, Starbucks’lar! Saymakla bitmez çelişki-
ler, düğümler. Kuşkusuz evrensel bir geç kapitalizm man-
zarası.
Kuşkusuz İstanbul bir fenomen. Kaldırımsız, köpek-
li-kedili, ağaçsız, parksız, otoparksız fakat lüks arabalı,
gökdelenli, lüks AVM’li bir sefahat şehri. Kaçakçı, uyuştu-
rucu, kumarbaz, mafya, seks tüccarı dolu bir sefahat ve
yolsuzluk kenti. Böyle kentler dünyada dolu. Sözde ge-
lişme simgesi bütün bu pislikler ya da azgınlıklar, abart-
malar sıkıntılı, cinayetli, hırsızlarla dolu, eleştirili, sanatsız,
terbiyesiz, düşüncesiz bir dile gazete ve televizyonlara
yansıyan söylemler. Sağduyuya çağıran insanlar az değil.
Ama ekonomi uzmanını halk zaten anlamıyor. Reklamı ise
herkes algılıyor. Zaten onlara göre hazırlanıyor.
Kentlere yeni gelen taşralıyı ilk avlayan ilkel kapitaliz-
min en büyük tavlama silahı olan reklamdır. Siz tasarruf-
tan söz eden bir yazı, krediden söz etmeyen bir banka,
bir kumbara ilanı görüyor musunuz? Bizim çocukluğu-
muzda yerli malı söylemi, tasarruf haftası vardı.
Paramızın çok değerliydi
Türkiye 1950’ye kadar, şimdikinden kat kat fakir oldu-
ğu halde dönemi borçsuz bitirdi. O dönem, ekmek, şeker,
benzin karne ile idi ama devlet borçlu değildik. Türk pa-
rası 1950’lerde Avrupa parasına göre hala değerliydi.
Roma’da asistan maaşı ile şimdi bir profesör maa-
şı ile yaşanmayacak bir rahatlıkla 1954-55’de eşimle ya-
şadım. Tasarruf devletten başlar. Saray yaparak, gösteriş
yaparak değil, örnek olmak için ulaşılamayana özendir-
memek için. Fakat daha önce bilinçli halk yapar. Alman
halkı, ikinci savaştan sonra büyük kentler dışında pata-
tes yetiştirmek zorunda kalmıştı. Bizim köylü tarlasını bı-
rakıp İstanbul’a geldi, sürünüyor ama otomobil kuyru-
ğunda. Bu gidişin sonu devlet ve halk birlikte çöküntü al-
tında kalır.
Almadan vermek Allah’a aittir. Bu çöküntünün fotoğ-
raflarını dünyanın çeşitli ülkelerinde yıllardır seyrediyoruz.
Saraylar, cinayetler, darlıklar ve lüks reklamların resimle-
ri alt alta, yan yana. Bir yanda kafası kesilmiş kadın, öbür
yanda eroinman avı. Altında lüks araba ilanı, dekolte mo-
delle birlikte. Onun altında sakallı molla, çarşaflı kadın ve
yeni yapılan cami.
Bu çelişkiler içinde toplumlar iflah olur mu?
Bizi korkudan titretecek bir şey varsa sokakları dol-
duran halktır. Çevrenizi saran
cahillik ve kaygısızlıktır.
Saygıdeğer, sağduyulu Tayfun Akgül
muhalif yazarlar, köşenizin al-
tında ya da karşısındaki oto-
mobil ya da residence reklamı
sizin yazınızdan yüz kat daha
etkili. Okuyucunuz bin ise, on-
ları seyreden on binlerce kişi.
Bu düzensizliği yaşadık-
ça belki de yeniden düşün-
mek yazmaktan daha değer-
li olabilir.
Bu durum da bir gerçek
ama, bir çelişkinin varlığını ka-
nıtlayan ve sonuçta kendini
yok edecek bir gerçek!
Toplumu
süründürmek
Sevgili Okuyucular,
HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020 7
Toplumları yok etme olmasa bile, süründürmenin da-
ha kolay bir yolu mu var? Baştan aşağı borçlu bir toplu-
mu yönetenler kendi dayandıkları desteği de söken anla-
şılmaz insanlardır.
İslam dünyasının yetiştirdiği en büyük sosyal bilinç-
li filozof İbni Haldun’dur. Osmanlı zaten felsefeyi dışlamış
bir kültür olduğu için bizimkiler onu pek tanımazlar. Adı-
nı işitmişlerdir.
Tunuslu İbn Haldun’un feyz aldığı asıl kaynak İspan-
yol İslamı’dır. İslam dünyasının bütün güney merkezlerin-
de Kahire’ye kadar her yerde görev yapmış bir kadıdır. Ti-
mur’la görüşecek kadar ün de kazanmıştır. Onun tarihi
‘Kitab el-İbar ‘Örnekler Kitabı’ ya da ibret alınacak olaylar
kitabının ünlü olan Girişi (Mukaddime) tarihte devletlerin
doğma ve yok olma sürecinin mekanizmasını anlatır. Do-
ğal olarak bu devletler ortaçağ devletleridir. Fakat bunun
ortaçağ yapısını koruyan daha yeni dönemlere de uy-
duğu, Osmanlı’ya bakarak anlaşılıyor. Bugünlerde İslam
dünyasının haline bakarak kafası ortaçağda kalmış insan-
ların devletlerini de kapsar mı, diye düşünmek gerek.
İbni Haldun’un ilginç bir gözlemi var: Genelde top-
lumlarda göçer döneminden kaynaklanan ‘asabiyyah’
dediği bir bütünleştirici bir dinamik özellik var. Hatta gö-
çeri fetih yolu ile, örneğin Osmanlı devleti gibi, yerleşik
bir konuma da getiriyor. Fakat birleştirici özellik olan asa-
biyyah’, Osmanlı’nın geç dönemlerinde olduğu gibi, azal-
dıkça ve parçalanma arttıkça, devlet yıkılıyor. Türkiye
Cumhuriyeti toplumda ‘asabiyyah’nın güçlendiği, toplu-
mun tek amaç için birleştiği bir ikinci dönemdir.
Çağdaş dünyanın dinamikleri tümüyle farklı. Fakat İs-
lam’da ve Türkiye’de Asabiyyah’ın zayıfladığı ülkede içer-
den ve dışarıdan, bütünleştirici değil, ayırıcı bir propa-
ganda olduğu, Müslümanların birbirlerini boğazladığı bir
geçit çağındayız. Çağımızda bu parçalamanın yolların-
dan biri ekonomiden geçiyor. Sömürenler ve sömürülen-
ler. Zenginler ve fakirler.
Gerçi İbn Haldun Peygamber değil ama, gene de bizden
biri. Şu Ortaçağcı Müslüman allameler bir okusalar iyi olur!
Korona Dosyası
COVID-19 aşısı: Eşit erişim mümkün olabilecek mi ?
B
irçok ülke COVID-19 aşısı geliştir-
meye odaklandı. Henüz ‘tamam
oldu bu iş’ dedirtecek bir gelişme
yok. Hatta geçen hafta Oxford Üniversite-
si ve Astra Zeneca'nın testleri bir deneğin
rahatsızlanması üzerine durdurulmuştu.
Buna karşın başta Zengin ülkeler olmak
üzere pek çok ülke , daha çok kendi va-
tandaşları için aşı temin etmeye odaklandı
ve veriler henüz aşıların etkili olduğunu
kanıtlamasa bile ilk dozlar için anlaşma-
larını çoktan yaptılar. Ancak Covid-19
aşısının onaylanması halinde nasıl dağıtıla-
cağı büyük bir etik sorunu da beraberinde
getiriyor.
Dünya Sağlık Örgütü (WHO), tüm ülkeleri,
daha az varlıklı ülkelerin Covid-19 aşılarına
erişimini sağlamayı amaçlayan küresel bir
anlaşmaya katılmaya çağırdı ve olası “aşı
milliyetçiliğinden” kaynaklanan riskler ko-
nusunda uyarıda bulundu.
DSÖ’nün COVID-19 aşısına “eşit erişim”
planının adı COVAX
COVAX, bir Covid-19 aşısı geliştirmek ve
bunu dünya çapında eşitlik içinde dağıt-
mak için daha zengin ülkeler ve kâr amacı
gütmeyen kuruluşlardan fon toplamak
üzere tasarlanmış bir program. Amacı,
2021’in sonuna kadar 2 milyar doz onaylı
Covid-19 aşısı sağlamak. Programın ay-
rıntıları, halen tartışılıyor. COVAX, Gavi Aşı
İttifakı ve Salgına Hazırlık İnovasyon Ko-
alisyonu (CEPI) ile birlikte DSÖ tarafından
yönetiliyor.
COVAX, aşıların, tedavilerin, teşhis testle-
rinin ve diğer sağlık hizmeti kaynaklarının
pandemiyle savaşmak için geniş çapta
erişilebilir olmasını sağlamaya çalışan,
Covid-19 Araçlarına Erişim (ACT) adlı daha
HBT Sayı 234 -18 Eylül 2020 8
Grafik BİLGİ
Dünya Sağlık Örgütü
(WHO), tüm ülkeleri, da-
ha az varlıklı ülkelerin Co- Dünya bir koronavirüs
vid-19 aşılarına erişimini aşısına ne kadar yakın?
sağlamayı amaçlayan küre- Gelişim aşamasına göre Covid-19
sel bir anlaşmaya katılma- aşısı adaylarının sayısı
ya çağırdı ve olası “aşı mil- 139
liyetçiliğinden” kaynak-
lanan riskler konusunda
uyarıda bulundu. Peki bu
mümkün olabilir mi? 25 15 7 0
Ön klinik Faz 1 Faz 2 Faz 3 Onaylanan
test
geniş bir programın parçası olarak bilini-
yor.
Daha zengin uluslar ne yapıyor?
V
Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik Krallık,
aka sayıları artarken dünyanın gözü kulağı Co-
Japonya ve Avrupa Birliği dahil olmak üze-
vid-19 aşısında. Rusya, ses getiren Sputnik V
re hükümetler, Pfizer Inc, Johnson & John-
aşısını bu ay piyasaya sürmeyi hedefliyor. ABD
son, AstraZeneca Plc gibi aşı üreticileriyle
Hastalık Kontrol ve Koruma Merkezleri (CDC) ise Ka-
anlaşmalar için on milyarlarca dolar harca-
sım ayı başını işaret ediyor.
mış durumda. Yalnızca ABD, yüz milyon-
Çalışmalar devam ediyor. Oxford Üniversitesi tarafın-
larca dozun geliştirilmesi, test edilmesi,
dan hummalı bir çalışmayla geliştirilen ve geçen ay
üretilmesi ve depolanması için yaklaşık 11
1.077 kişiyi kapsayan denemelerde güçlü bir bağı-
milyar dolar taahhüt etti. Rusya ve Çin de
şıklık tepkisini “tetikleyen” bir aşı adayı büyük umut
aşılar üzerinde çalışıyor ve bazı vatandaş-
vadediyor. The Lancet dergisi, Temmuz ayında Faz I
larını şimdiden aşılamaya başladılar bile.
/ II denemelerinin son derece ümit verici sonuçlarını
Hedeflenen fon ne kadar?
yayınladı ve pandemiyi sona erdirmek için güvenli,
ACT Accelerator, çeşitli kâr amacı gütme-
etkili ve erişilebilir bir aşının elde edilebileceğine dair
yen kuruluşlar ve hükümetler tarafından
umutları artırdı. Deneme, aşılamadan sonraki 14 gün
finanse ediliyor ve yaklaşık 31 milyar
içinde T hücresi ve 28 gün içinde ise antikor tepkisi
dolar toplamayı hedefliyor. Dünya Sağlık
sağladı. Aşı için şu anda 2 milyardan fazla doz düşü-
Örgütü’ne göre, COVAX, gönüllü bağış
nülüyor.
umuduyla 92 daha fakir ülkeden ve planı
Ancak bu, Dünya Sağlık Örgütü tarafından listelenen
finanse edecek 80 zengin ülkeden ilgi gör-
yaklaşık 200 Covid-19 aşı adayından yalnızca biri
dü. Planın koordinatörleri, bağlayıcı taah-
ve birkaçı halihazırda ileri düzeyde test ediliyor. Sta-
hütlerde bulunmak üzere kaydolan ülkeler
tista’dan aldığımız grafikte de görüleceği üzere aşı
için 18 Eylül’e kadar bir son tarih belirledi.
adaylarının büyük bir kısmı, 139 tanesi, sadece hay-
COVAX’ın portföyünde bir dizi farklı tek-
vanlar üzerine denenen ön klinik testlerden oluşuyor.
noloji ve bilimsel yaklaşım kullanan dokuz
25’i güvenli olup olmadığını belirlemek için küçük bir
Covid-19 aşı adayı bulunuyor.
grup insana uygulandığı Faz I denemeleri aşamasın-
DSÖ’nün endişesi nedir?
da. 15 aday, daha fazla sağlık güvenliği sorunu ve
DSÖ, kendi vatandaşları için aşı birikti-
dozajın değerlendirilmesi için yüzlerce kişiye verilen
ren daha zengin (aşı milliyetçiliği yapan)
Faz II aşamasında.
ülkelerin, salgını sona erdirme çabalarını
Yan etkileri konusunda büyük çekince yaşanan son
engelleyebileceği konusundaki endişelerini
aşama ise halihazırda 7 adayın bulunduğu Faz III:
dile getiriyor. DSÖ Başkanı Tedros Adha-
Oxford Üniversitesi’nin geliştirdiği aşının tehlikeli yan
nom Ghebreyesus, verdiği brifingde, “Aşı
etkileri yoktu, ancak deneydeki katılımcıların % 70’i,
milliyetçiliğini önlememiz gerekiyor. Teda-
bilim insanlarının parasetamol ile üstesinden gelinebi-
rikleri stratejik ve küresel olarak paylaş-
leceğini söylediği bir baş ağrısı veya ateş yaşamıştı.
mak aslında her ülkenin ulusal çıkarınadır.”
ifadelerini kullandı.
Korona Dosyası
Aşı dağıtımının
en adil yolu nedir?
Adil Öncelik Modeli’nin geliş-
tirilmesine öncülük eden tıp
etiği uzmanı Ezekiel J. Ema-
nuel, aşı dağıtımı konusunda
Scientific American’ın sorula-
rını yanıtladı.
Covid-19 aşısının onaylanması halinde nasıl
dağıtılacağı büyük bir etik sorunu beraberinde
getiriyor. Tıp etiği uzmanı Ezekiel J. Emanuel,
Covid-19 sebepli erken ölümleri önlemeye ve
uzun vadeli sosyoekonomik etkileri hafifletmeye
dayalı Adil Öncelik Modeli’ni değerlendirdi.
Geçtiğimiz hafta Science dergisinde yayımlanan
bir raporda, 19 halk sağlığı uzmanı bu soruya
cevap olarak “Adil Öncelik Modeli” adlı etik bir
çerçeve ortaya koydu. Modelde şu temel ilkeler
öne çıkıyor: İnsanlara fayda sağlamak-zararı
sınırlamak, yoksulluk/düşük yaşam beklentisi
nedeniyle zaten dezavantajlı olan ülkelere öncelik
vermek ve her türlü ayrımcılıktan kaçınmak.
Pennsylvania Üniversitesi’ne bağlı Perelman Tıp
Fakültesi’nde Tıbbi Etik ve Sağlık Politikaları Baş-
kanı Ezekiel J. Emanuel, Adil Öncelik Modeli’nin
geliştirilmesine öncülük etti. Scientific American,
kendisiyle söz konusu modeli ve nasıl uygulana-
bileceği hakkında konuştu. Kısaca özetliyoruz:
Adil Öncelik Modeli’nin kapsamı nedir?
Adil Öncelik Modeli, üç aşamadan oluşuyor. İlki,
erken ölümleri azaltmak için tasarlandı. Yazarlar,
bu aşamada dağıtım kararlarına rehberlik etmek
için her ülkede, pandemi nedeniyle kaybedilen
yaşam yıllarını, küresel yaşam beklenti süresiyle
karşılaştırılarak hesaplandığı, standart bekle-
nen yaşam süresi (SEYLL) adı verilen bir sağlık
ölçütü kullanmayı öneriyor. İkinci aşama ise Co-
vid-19’un ekonomik ve sosyal sonuçlarını ölçmek
ve en aza indirmek için başka ölçümler getiriyor.
Üçüncüsü, daha yüksek virüs bulaşma oranlarına
sahip ülkelere öncelik verirken aynı zamanda tüm
ülkelerin bulaşı durdurmak için yeterli aşı dozu
almalarını amaçlıyor.
Emanuel “ Mutlak aşı milliyetçiliğine sahip ol-
mamak için iyi bir etik neden var. Ve pek çok
hükümet, aşıların adil ve eşit dağıtılmasını sa-
vunuyor. Aşı üreticilerinin kendileri de küresel
dağıtımı savunuyorlar ve ayrıca COVAX [Gavi, Aşı
İttifakı, Salgın Hazırlık İnovasyon Koalisyonu ve
WHO’nun ortaklaşa yürüttüğü bir iş birliği] gibi,
adil ve eşit dağılım girişimleri var” diyor. Ancak
bu noktada Scientific American editörünün notu
çok önemli; Trump yönetimi, WHO ile çalışmak
istemediği için COVAX çabasına katılmayacağını
söylemişti. Bu karar, eğer aşı başka bir ülke ta-
rafından geliştirilmişse ABD’nin Covid-19 aşısına
erişimini sınırlayabilir.
Bir başka önemli soru ise aşı üreticilerinin adil
dağıtımı dikkate alıp almayacağıydı. Emanuel’e
göre üreticiler, aşının nasıl dağıtılacağı konu-
HBT Sayı 234 -18 Eylül 2020 9
sunda bir zorlukla elbet ki karşılaşacak. Mesela
en yüksek teklifi verene satma eğilimi olan bazı
üreticiler var. Ancak COVAX’a dahil olanlar başta
olmak üzere en azından bazı üreticilerin, aşıyı
dünya çapında dağıtmanın ve aşıya erişilebilir
olmanın önemini anladığını düşündüklerini söylü-
yor Emanuel.
Emanuel, Dünya Sağlık Örgütü’nün dağıtım öne-
rilerini kusurlu bulduğunu da açıkça söylüyor:
“Bir öneri, aşının tüm ülkelere nüfuslarının belirli
bir yüzdesine göre verilmesi; önce her ülke nü-
fusunun %3’üne, sonra %20’ye. Bu, ‘eşit ahlaki
ilgi’ etik ilkesini yerine getiriyor gibi görünüyor,
yani insanlara benzer şekilde davranmak ve ırk,
cinsiyet veya dine dayalı ayrımcılık yapmamak.
Ancak burada ortaya çıkan asıl sorun, dünyanın
farklı bölge nüfuslarının farklı oranlarda acı çek-
mesi. Uluslararası yardım yaparken bunu en çok
acı çeken insanlara vermeniz gerekiyor.”
Emanuel devam ediyor: “Daha sonra, bunu en
çok risk altında olan kişilere göre dağıtmamız
gerektiği görüşü var ve bu tipik olarak ‘ön saflar-
da çalışan sağlık çalışanları ve 65 yaş üstü kişi-
ler’ olarak tanımlanıyor. Her şeyden önce, sağlık
çalışanlarının eşit derecede yüksek riskli olmadığı
açık. Özellikle de uygun kişisel koruyucu ekipma-
nın riskleri önemli ölçüde azalttığı gelişmiş ülke-
lerde. Ancak daha da önemlisi, yaklaşım zengin,
iyi gelişmiş ülkelere yönelik, çünkü bu ülkeler, kişi
başına daha fazla sağlık çalışanı ve daha fazla
yaşlı insana sahip.”
Scientific American editörünün sorduğu bir diğer
önemli soru ise Adil Öncelik Modeli’ni geliştirmek
için kullandıkları üç etik dayanağın nasıl seçildi-
ği… “Biz onları seçmedik,” diyor Emanuel, “Bun-
lar Sokrates’e kadar uzanan temel etik değerler.
Onları dünyanın hemen hemen her ülkesinde
görebilirsiniz. Bunlar genellikle örtüşür veya ortak
ilkeler olarak adlandırılır. Herkes, zararı sınırla-
manız ve insanlara fayda sağlamanız gerektiğini
düşünüyor ve bu ahlaki bir zorunluluk.
Emanuel aynı zamanda belirlenen bu çerçeve-
nin, gelecekteki krizler için de dersler verdiğini
belirtiyor:
Batuhan Sarıcan (batusarican@gmail.com)
https://www.scientificamerican.com/article/how-
to-decide-who-should-get-a-covid-19-vaccine-
first/
https://www.weforum.org/agenda/2020/08/
world-health-organizations-gavi-vepi-global-co-
vid-19-vaccine-distribution
https://www.weforum.org/agenda/2020/09/
covax-who-cepi-gavi-covid-19-coronavirus-vac-
cines-distribution
Po l i t i k bi l i m
Ali Akurgal
ali@akurgal.com
MASKE (DEVAM)
Önceki yazımda COVİD-19’dan korunmanın en önemli aracı olan mas-
keden söz etmiş, daha etkin maske yapabilmek için arayışları ele almış-
tım. Devam. Serdar Kıykıoğlu’nun bu konudaki düşüncelerinden söz et-
meyeceğim, çünkü, topluma açıklanmış buluşlara patent verilmiyor, on-
lar “toplumun malı olmuş” sayılıyor. Beyin fırtınasında bir kişi daha var:
Boğaziçi Üniversitesi Fizik Bölümü “Emeritus” Profesörü Yani Skarla-
tos1. Ekibin bilimsel tarafını oluşturan Skarlatos hocadan kısa söz etmek
yakışık almayacağından onu tanıtmayı bu yazıya bıraktım.
Her buluşun arkasında bir bilimsel gerçek vardır. Bunu en pratik şe-
kilde teknolojiye dönüştürmek araştırmacılar ve mühendislerin işidir.
Bilim ve teknoloji politikalarımız, ne yazık ki, bu araştırmacı-mühendis
halkasının çoğu alanda yeterli düzeye ulaşmasına yol açamamıştır. Şim-
di salgından ötürü alt-üst olan çalışma ortamında, nereden kısılsa en az
oy kaybına yol açar şeklinde ele alınacak bütçe kısıtlamalarından ötü-
rü, yakın zamanda bir iyileşme olmasını da beklemiyorum. Bu konu-
da yanılmayı çok isterim. Biz insan sermayemizi kaybetmesek, yerimiz-
de dursak bile rakiplerimiz ilerliyor, biz onlara göre gerilemiş oluyoruz.
Gelişmiş ülkeler böyle zor durumlarda, bilim ve teknolojiye daha fazla
önem verirler ki, zorluktan çıkışları parlak olsun.
Daha etkin maske: Gümüş ve Çinko
Üzerinde gümüş ve çinko tanecikleri konulmuş yara bantlarının, yarat-
tığı düşük güçlü doğal elektrik alanı ile mikroplara geçit vermediği bi-
linmekte. ABD’de bu tür yara bandı üreten bir firma, bu olguyu maske-
ye uyarlamış. Serdar bey, Skarlatos hoca, aramızda tartışırken, nefes
alıp verirken maske içerisinden kısa sürede geçen havadaki mikropların
o zayıf elektrik alanı tarafından tutulmasının zor olacağını gördük. Da-
ha güçlü alan düşündük. Ama, havanın zayıf elektrik alanı etrafında da-
ha uzun vakit geçirmesi ve etkinin böylece hava akışına yenik düşmemesi
daha uygun göründü bize. Serdar bey bunun üzerinde çalışıyor.
Atatürk’ün bu konudaki yol göstericiliğini ise, biraz geç fark ettim.
Gazi Mustafa Kemal, Sakarya Meydan Muharebesi öncesi ne demişti?
“Hatt-ı müdafaa yoktur, sath-ı müdafaa vardır, o satıh bütün vatan-
dır”. Koşullanmışız. Maskeye odaklanmışız. İllâ maske olacak sanki. Ha-
yır, taaa Sakarya’da o dâhinin kavradığını, uyguladığını görememişiz.
Evet bunu uyarlayacak olursak: “hatt-ı müdafaa (maske) yoktur, sath-ı
müdafaa vardır, o satıh bütün bedendir”. Demek ki, nefes alıp verirken,
havanın geçtiği yollara döşeyeceğimiz müdafaa araçları, gümüş ve çin-
konun yarattığı zayıf elektrik alanlar, bizim çözümümüz. Araştırma, bi-
limsel taraf burada sona eriyor. Bu noktadan sonra mühendislik çözümle-
ri başlıyor.
Mühendislik çalışması
Bu gümüş ve çinkoyu havanın yoluna nasıl döşeyeceğimize bakalım.
Losyon ile krem arası kıvamda, burun içi salgılarla kolayca akıp gitme-
yecek bir madde bulalım, ki birçok örneği var. Nano boyutta değil ama,
ona yakın, pudra kalınlığında gümüş ve çinko tozları elde edelim. Ki la-
zer kaynaştırmalı 3B yazıcılar için 5-30 mikron büyüklüğünde toz üret-
me teknikleri mevcut, kullanımda. Bu tozları bir diğerine karıştırmadan,
tek tek üzerlerini ince bir yalıtkanla kaplayalım. Her türlü boya olabi-
lir, yeter ki losyon-kremimizde çözünmesin. Sonra tozları kreme kata-
lım. Bunu burun içi, yüzün yanak ve dudak bölgesine iyicene yedire-
lim. İşte sath-ı müdafaa.
Daha kalıcı olabilecek, burun içine, genze kadar, hattâ nefes borusu
içine, stent tekniği ile eleksi ve iç yüzünde kıllar bulunan bir boru ge-
çirmek. Bu borunun iç yüzünde ve kıllarına da gümüş ve çikno tozlarını
yapıştırmak.
Değerli okurlar; anlattığım ürün etkin olur, etkin olmaz. Bu hikayeyi
ürün için oluşturmadım. Bu tür ürünler yapmak için süreç nedir, onu ser-
giledim …
https://phys.boun.edu.tr/tr/people/facult
Bilim ve Be slenme HBT Sayı 234- 18 Eylül 2020 10

Arpa ve buğday arasındaki farklar:

Sindirim sistemimiz
buğdayı daha kolay
hazmediyor
Makro besin maddeleri
Arpa ve buğday, yiyecek ve içecek üretiminin yanı sıra hayvan ye-
mi olarak kullanılan ana tarım bitkilerinden ikisi. 10.000 yıl önce islah
edilerek tüketilmeye başlandı. Dış görünüşleri benzer olsa da arpa ve
buğday işlenmesi, kullanım alanları, besin değerleri ve sağlık üzerin-
deki etkileri bakımından birbirinden çok farklıdır.

K
abuksuz arpa, tiya-
min ve riboflavin açı-
Vitaminler sından buğdaydan da-
ha zengindir. Fakat buğday-

Ö
da ise niyasin, B6 ve B5 vi-
ğütülme ya da kabuklarının ayıklanması gibi işlemlerden geçmiş ol- taminleri, folik asit ve E vi-
malarına rağmen buğday ve arpanın kalori, karbonhidrat, protein ve tamini oranları kısmen daha
yağ gibi değerlerinin oldukça yakın olduğu görülebiliyor. Ne var ki yüksektir. Ne var ki buğda-
buğdaydaki lif içeriğinin büyük çoğunluğu tahılın kepek katmanında bulun- yın öğütülüp rafine una çev-
duğu için öğütülme işlemi sırasında lif miktarının önemli bir kısmı kaybolu- rilmesi işleminde birçok vi-
yor. Tam buğday unundaysa kepek kısmı son ürüne katılarak lif içeriği yeni- taminden önemli oranda ka-
den yükseltiliyor. yıplar yaşanır. Arpa kırma-
sında da aynı şekilde tiya-
Öte yandan arpa, diyet lif açısından oldukça zengin ve Amerikan Kalp Bir-
min, riboflavin ve E vitami-
liği’nin önerdiği 25 gramın %60 ila 70’i arasında bir oranı karşılıyor. Lif, yal- ni oranları düşüktür. Tiya-
nızca kepek kısmında bulunmadığı, aksine tahılın her noktasında yayıl- min, riboflabin ve diğer B vi-
mış olduğu için öğütülmüş arpada kepek kısmı ayıklanmış olsa dahi geride taminleri genellikle öğütülme
önemli oranda lif kalmış oluyor. işleminin ardından rafine un
ürününe yeniden eklenir.
Mineraller
Buğday ve arpanın sağlığa etkileri

A
rpa ve buğdayın çölyak hastalığı, buğday alerjisi, irritabl bağırsak sendromu ve metabolik
sendrom gibi durumlarda hem bazı benzer etkileri olduğu gibi önemli farklı etkiler da yaratır.
Çölyak hastalığı ve hastalıktan bağımsız glüten duyarlılığı
Çölyak hastalığı olarak bilinen bir otoimmün durumunun görüldüğü kişiler glüten adlı proteinle-
ri sindirmekte sorun yaşar; çünkü bu protein bağırsağın içine kaplayan tabakaya zarar verebilir ve
bu da şişkinlik, demir eksikliği, ishal, kilo kaybı ve hatta gelişme sorunu gibi durumlara yol açabi-
lir. Bunun yanı sıra, çölyak hastası olmayan kişilerde kimi zaman glüten içeren yiyecekleri yedikle-
rinde yine şişkinlik, gaz ve sancı gibi sorunlar yaşayabilir. Arpada da buğdayda da glüten protein
çeşitlerinden bulunur. Buğdayın içerisinde glütenin ve gliyadin bulunurken arpada hordein bulunur.
Bu nedenle glütene duyarlı kişilerin buğday ve arpadan uzak durması öneriliyor.
İrritabl (hassas) bağırsak sendromu

B
uğday da arpa da mineral bakımından zengin olmasına rağmen ikisi de
işlenme sürecinde önemli oranda mineral kaybeder. En çok kayıp ise ra-
fine buğday ununun öğütülmesi işleminde yaşanır.
Buğdayda özellikle yüksek oranda manganez bulunur. Tam tahıllı buğday
ununda ve kabuksuz arpada ise benzer oranlarda çinko, demir, magnezyum ve
potasyum vardır. Ne var ki rafine buğday unuyla karşılaştırıldığında hem kabu-
ğu çıkarılmış hem de kırma arpa mineral kaynağı olarak daha zengindir.
Arpada da buğdayda da fruktan ve galakto-oligosakkarit olarak da bilinen şeker türleri bulunur.
Fruktanlar, genellikle meyve ve sebzelerde bulunan früktoz şekerleri zincirleridir. Galakto-oliosak-
karitler ise galaktoz şeker zincirleridir. Bu iki şeker türü de sindirim sırasında parçalanmadığından
kalın bağırsaktan geçerlerken burada doğal olarak bulunan bakteriler onları fermente eder ve gaz
oluşmasına sebep olur. Bu durum çoğu insanda bir soruna yol açmasa da irritabl bağırsak send-
romu görülen kişilerde şişkinlik, mide rahatsızlıkları, ishal ya da kabızlık gibi sonuçlar doğurabilir.
Bu nedenle bu rahatsızlığa sahipseniz buğday ya da arpa tüketiminizi kısıtlamanız gerekebilir.
Sevda Deniz Karali / https://www.healthline.com/nutrition/barley-vs-wheat#1
Bilim ve Üni versite
Yepyeni bir model ile beynin
bağlantıları aydınlanıyor 4/4 
Beyinde gerçekten neler olduğunu anla-
mak için, farklı beyin bölgelerinde bilgi-
nin nasıl temsil edildiğini ve bu bilginin
bir bölgeden başkasına geçerken nasıl
dönüştüğünü aynı anda araştırmak ge-
rektiğini belirtiyor beyin bilimciler..
Meltem Bilikmen
BAU Tıp Fakültesi
meltem.bilikmen@med.bau.edu.tr
Network sinirbilimi, hekimlere beyin stimülasyo-
nunun sonuçlarını daha iyi anlama fırsatı sunması-
nın yanı sıra, bilim insanlarının daha iyi teknikler ta-
sarlamasına da yardımcı olabilir. Özellikle eğer son
derece invaziv bir teknik olan derin beyin stimülas-
yonunda etkilenen devreler aydınlatılabilirse, TMS
gibi invaziv olmayan tekniklerle de benzer sonuçlar
elde edilebilir.
“Hedefiniz bir devre olunca o devreye farklı şe-
killerde ulaşabilirsiniz,” diyor Fox. “İnvaziv bir şey
yapmadan önce devrenin terapötik etkisini test
ederek işe başlarsınız.”
Beynin derinlerine ulaşmak
Bu yaklaşım özellikle de cerrahların beynin de-
rin kısımlarına ulaşmalarına da fayda sağlayabi-
lir. Örneğin Parkinson hastalığı için DBS ile hedef-
lenen bölgeler beynin derin yerlerinde oluyor, ama
buralara yüzeye daha yakın bölgelerden ulaşmak
mümkün olabilir. “O bölgeler yüzeye daha yakın
bölgelerle bağlantılı ise bu yeni ağ anlayışımız sa-
yesinde orayla hangi bölgenin en iyi şekilde bağ-
lantıda olduğunu bulup TMS’in en etkili olacağı he-
def bölgeyi belirlemek mümkün olur,” diyor Vértes.  çerken nasıl dönüştüğünü aynı anda araştırmak
Araştırmacılar, beyin hastalıklarını, tek bir böl-
ge yerine birlikte çalışan birkaç beyin bölgesinin iş-
lemesinin sonucu olarak görmeye başladıkça dev-
renin tamamını bir anda hedefleyebilirler. “Belki de
devresi haritalanabilen bir semptomu ortadan kal-
dırmanın en iyi yolu, birden fazla elektrot veya bir-
den fazla stimülasyon noktası kullanmak olabilir,”
diyor Fox.
İlaç kullanımının optimize etmek
Psikiyatrik uygulamalarda en yaygın yöntem
olan farmakolojik tedaviler sadece spesifik be-
yin bölgelerine etki etmiyor. Nasıl bir ağrıkesici be-
denin her yerindeki ağrıyı dindiriyorsa, psikiyatrik
bir ilaç da beynin tamamına yayılacaktır. Yine de
network sinirbilimi sayesinde ilaç kullanımının opti-
mize edilmesi mümkün olabilir.
Örneğin, hekimler ilaç seçimini hastalığa değil
hastaya göre yapabilir. Bilim insanları her bir beyni
farklı kılan şeyleri daha iyi anladığında bu farklılık-
lar yoluyla kimin hangi ilaca daha iyi yanıt verece-
ğini tahmin edebilir. 
“Bazıları için X ilacı işe yararken diğerleri için Y
ilacı daha iyi oluyor, ikisini denemeden de hangi-
si olacağını anlamak imkansız,” diyor Bassett. “Bu
bana ortaçağ bilimi gibi geliyor. Ama umuyorum ki
beyindeki bireysel farklılıkları anladıkça belirli bir
tedaviye insanların nasıl yanıt vereceğini daha iyi
anlayabileceğiz. Böylece insanlar hangi ilacın on-
lar için iyi olduğunu anlayana kadar bir yıl boyun-
ca farklı farklı ilaçlar denemek zorunda kalmaya-
caklar.”  ler bir anlamda hala beynin bölgelerini inceliyor-
Depresyon da tek değil
Vértes de aynı tanıyı almış da olsalar farklı in-
sanlara farklı ilaçların nasıl uygulanacağının araş-
tırılması gerektiğine katılıyor. “Depresyon, mesela,
tek bir şey değildir. Muhtemelen en az bir kaç ma-
jör hastalık ya da fark kategorisi vardır,” diyor. “Bu-
nu ilaçla tedavi etmek istediğinizde hasta popülas-
yonunuz ne kadar iyi sınıflandırılırsa o sınıf hasta
için işe yarayacak bir ilaç geliştirme şansınız o ka-
dar yüksek olur.” 
Eninde sonunda en etkili psikiyatrik tedavinin
hastaya özel olacağına inanıyor. “Standart boy bir
ürün gibi olmayacak,” diyor. 
Ancak şimdilik kişilerin kendi beyin ağlarına uy-
gun ilaç tedavisi henüz yapılamadığı gibi network
sinirbilim, psikiyatrik araştırmanın yavaş ilerlemesi-
ne çare değil. Şizofrenisi olan kişilerin beyninin da-
ha az küçük-dünya özelliği göstermesi dikkat çeki-
ci bir sonuç. Ancak Finn bunu anlamış olmanın -en
azından şimdilik- neyimize yaradığını sorguluyor.
“Bu önemli bir keşif, ama bunu atabileceğimiz so-
mut bir adıma dönüştürmek çok daha zor bence.” 
Vértes de network sinirbilimin avantajlarından
birinin, yani beyni entegre bir bütün olarak görme-
HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020 11
sinin, yeni tedavilerin geliştirilmesine köstek
olabileceğini düşünüyor. “’Node’ dediğimiz
şey bir miktar beyin dokusu. Buradan tedavi-
ye dair neye ulaşabiliriz ki? İlaçlar moleküler
seviyede çalışıyor ama biz santimetrelerden
bahsediyoruz. Arada köprü nasıl kurulur?” 
Beyinde bilginin yer
değiştirmesi
Bazı araştırmacılar yeni network met-
riklerinin tasarımı alanında daha da soyuta
doğru bir gidişat görüyor. Derece merkeziliği
gibi bazı standart metrikler—yani bir ‘node’a kaç
‘edge’in bağlandığı—rahatça yorumlanabiliyor
ama “neredeyse her hafta birileri yeni bir merkezi-
lik ölçevi tanımlıyor, belirli bir durumda çok işe ya-
radığını anlatıyor,” diyor Vértes.
Finn de bu endişeye katılıyor, “daha fazla kar-
maşıklık katmanı eklemek işe yaramayabilir,” diyor.
Bu yeni araçlar sadece gereksiz olmakla kalmayıp
network sinirbilimin amaçlarının bazılarına ulaşmayı
da zorlaştırabilir. Ham veriden çok daha soyut olan
yeni icat edilmiş metrikleri beyinde gerçekte olan
bitene bağlamak zor olabilir. Beyinde ne olduğunu
anlamayınca da Fox’un beyin stimülasyon tedavi-
leri gibi yöntemler tasarlamaktan uzaklaşıyoruz. 
Network sinirbilimin hedefi, lokalizasyonist si-
nirbilimin odağı olan daha spesifik, alt-seviye ol-
guları göz ardı etmek değil. Network sinirbilimci-
lar, aynı lokalizasyoncular gibi, ancak bu bölgele-
rin tek başlarına ne yaptıklarından ziyade bölge-
ler arasındaki bağlantılara odaklanıyorlar.
Geçtiğimiz aylarda Bassett, Nature Neuros-
cience dergisinde yayımlanan makalesinde, bu
iki tür yaklaşım arasında köprü kurmayı önerdi.
Beyinde gerçekten neler olduğunu anlamak için,
farklı beyin bölgelerinde bilginin nasıl temsil edil-
diğini ve bu bilginin bir bölgeden başkasına ge-
gerektiğini ortaya attı. “Bence bu iki yaklaşım sıkı
bir ortaklık kurarak beyinde bir bölgede meydana
gelen bir hesaplamanın ağ boyunca nasıl aktığı-
nı izlemek gerek,” diyor. “Bağlantı örüntüsü de tek
başına yeterli değil.” 
Sporns’a göre bu ortaklık doğal olarak olu-
şuyor. “Networkler lokalizasyonculuğun panzeh-
ri demek değildir,” diyor. “Daha çok, iki çerçeve-
nin birleştirilmesi sayesinde aynı anda hem lokal
farklılıklar aramak hem de sisteme bir bütün ola-
rak bakmak demektir.”
Belki o zaman network sinirbilim giderek popü-
lerleşse de Broca’nın gözü arkada kalmaz.
https://www.wired.com/story/a-radical-new-mo-
del-of-the-brain-illuminates-its-wiring/
 Arkeoloji
İNSANIN BUGÜNE EVRİMİ:
HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020 12-13

Nicel birikimlerin nitel dönüşümü

Ç GÖBEKLİTEPE: Dünyanın ilk tapınağı
ok ayrıntıya girmeden insanın gelebilir: peki neden homo habilis de-
türleşme sürecini kısaca İlk el baltası, Galileo ve ğil de, homo erectus değil de, homo
özetlersek, 6-7 milyon yıl önce Einstein’in buluşları neanderthalensis değil de homo sa-
radikal bir şekilde değişen piens sapiens aya gitti, atomu parçala-

değil, ilk anıtsal yapıları

ekolojik çevre, beslenme ve barınma kadar önemlidir... dı ve bugün yapay zeka üretmek üze-
koşulları bir primatı iki ayaklı olmaya re yola çıktı?
zorladı. Yer değişimini iki ayak üstünde yapmak zorunda Aynı nicel birikimlerin nitel sıçramalar (dönüşümler)
kalan bu canlının gövdesi de dikleşmek zorunda kaldı. yarattığını insan zihninde de izleyebiliriz.
Gövde dikleşmesinin belirli bir düşeyliğe ulaşmasından İnsan beynini biyolojik bir bilgi işlem cihazı olarak
sonra ana rahmindeki embriyo-fetüs 180° takla atarak görebiliriz. Yani bilgi olmalı ki cihaz da bu bilgiyi işlesin!
olabileceklerini düşünürsek; kabilenin bilgelik derecesin-
döndü. İnsansı ve insan türünün 25-50 kişilik kabileler halinde
de öncüsü olan bu adamların kendi ölülerinin vahşi hay-
Bu dönmedir ki, iki ayak üstünde yürümek zorunda yaşadığını düşünürsek, o sopanın ve taşın en önce bir
vanlar tarafından paramparça edilmesini istememiş ola-
kalarak modern insana doğru değişmeye ve dönüşmeye kabilenin içinde sürekli taşınmaya başladığını çok rahat-
bileceklerini varsayabiliriz. Hatta bu bilgelik derecesinde
başlayan bu canlının kafatası büyümesini tetikledi. Bulu- lıkla söyleyebiliriz. O kabilenin içinde de küçük bir gru-
kabilenin hayatını borçlu olduğu saygın önderlerin ölüleri-
nan australopithecus, homo habilis, homo erectus… ho- bun bu işi başlattığını düşünebiliriz. Küçük grubun içinde
nin, vahşi hayvanlarca parçalanmasının kabilenin geri ka-
mo neanderthalensis fosillerinin kafatası hacimleri ince- de bir kişinin başlatmış olabileceğini rahatlıkla söyleyebi-
lan üyeleri tarafından istenmeyeceği de düşünülmelidir.
lendiğinde, yaklaşık 2 milyon yıl önce- liriz. Çünkü o güne dek biriktirilmiş bilgi,
Resim 5
sine rastlayan bir dönemde kafatası- bir bireyin beyninde çözümleniyor, ilişki-

İNSAN NE ZAMAN VE
nın büyümeye başladığı görülür. 350- lendiriliyor, sentezleniyor ve yeni bir nitel
450-550-650-750cc… günümüzden sıçrama yapılıp ve yeni bir bilgi üretiliyor.
Bu olguya ‘’akılsal çıkarım’’ diyoruz.
NEDEN ÖLÜLERİNE
400.000 yıl önce 1500-1600 cc.lere sı ölüleri de öldüğü yerde kalıyordu. Daha sonra insanın
ulaşıyor. İnsanlığın yazılı tarihinde de yeni bilgile- ölülerine farklı davranmaya başladığını biliyoruz. Bu fark-
Burada şunu rahatlıkla söyleyebi- rin tek tek bireylerin beyninde sentezle- lılığın başlangıcından beri insanda bir akbaba tercihi var.
liriz ki; Göbeklitepe’de 12.000 yıl ön-
ce bu yapıları yapanların kafatası ha-
nip ortaya çıktığını görüyoruz.
Günümüzde kolektif araştırma ku- FARKLI DAVRANMAYA Büyük olasılıkla bunun nedeni; ölünün hırpalanmadan ve
eziyet edilmeden bir şekilde ortadan kaldırılmasıdır.

BAŞLADI?
cimleri bizimkilerle aynıydı. Zaten ora- rumları var. Yeni bilgiler kolektif olarak Bu akbaba tercihi hala sürmektedir. Himalaya’larda
da bulunan 3 kafatası da bunu doğru- sentezlenip üretilebiliyor. Buna rağmen yaşayan bazı Budist gruplar ölülerini, Himalaya gibi yük-
lamaktadır. (resim1) bazı bireylerin ismi öne çıkıyor. Çünkü sek bir yerde yaşamalarına rağmen daha yüksek bir yere
Kafatası hacmi belirli bir nicel bi- sonuçta yeni bilginin sentezlendiği yer, çıkarıp orada akbabalara yedirtmektedirler. Arkeolojik ka-
rikime ulaştığında (700-800cc), o gü- insan beyni yani bir bireyin beyni. Nicel
ne dek dönem dönem ve geçici ola- birikimler kolektif olarak biriktiriliyor ama
İnsanlığın ilk teknolojik devrimi! yıtlardan biliyoruz ki Bereketli Hilal’in kuzeyinde yaşayan
Resim 3 Nasıl beyin dokusu belirli bir nicel birikimini tamam- kabileler ölülerini akbabalara yedirmişlerdir.
rak kullandığı taş ve sopayı kendi- bir insan beyninde çözümlenip, ilişkilen- Göbeklitepe sütunlarındaki vahşi hayvan
ladığında bir eline taş bir eline sopa alıp avına ve avcısı-
sine tekrar gerekli olabileceğini ön- dirilip yeni bir üst bilgi sentezleniyor. kabartmalarından anlaşılacağı gibi insan kabileleriyle bir-
na silah olarak kullandıysa, nasıl bilgi birikimi nicel biriki-
göremediği için kullandığı yerde bı- Örneğin; şempanzeler taşı ve

Resim 1
rakan bu canlı, beyin dokusunun nicel biri-
kimi belirli bir düzeye ulaştıktan sonra bu
taş ve sopanın çok işine yaradığını kav-
rayıp, yine ve her zaman lazım olabilece-
ğini öngörüp, sürekli yanında bulundur-
maya başladı.
Bu süreç ve olgu, beyin dokusunun
nicel birikimlerinin nitel sıçramalara (dö-
nüşümlere) götürdüğünün kanıtıdır.
Farklılaşma başlayınca
Biz bu nicel birikimlerin nitel sıçrama- Resim 2
lar yaptığını doğada türleşmelerde görüyo-
ruz; bir tür diğer bir türden ayrıldığında (allopatric) ya da
bir türün içindeki belirli bir grubun beslenme sistemleri-
ni, yaşam biçimlerini (sympatric) değiştirerek farklılaşma-
ya başladığında ve bu farklılaşma belirli bir nicel birikime
ulaştığında nitel bir dönüşüme neden oluyor.
Ayrılmış olan gruplar artık birbirleriyle çiftleşmiyor ve
iki ayrı tür olarak biyolojik yolculuklarına devam ediyorlar.
Aynı nicel birikimlerin nitel değişimlere yol açma ol-
gusunu, insan beyninde de izliyoruz. İnsan beyninin bü-
yümesi tek başına akıllı canlı olmaya yetmiyor. O büyü-
müş ve kapasiteli beyin sayesinde bilgi biriktirdiği, bu bil-
gilerle teknoloji ürettiği, o teknolojiyle alet ve aygıt yaptığı
için insan akıllı canlı olarak tanımlanıyor.
Bu nitel dönüşüm insan beyninde
nasıl oluyor?
İnsan türünün en az 1-1,5 milyon yıldır aynı zihinsel
kapasiteye sahip olduğunu düşünürsek, aklımıza şu soru
sopayı dönem dönem geçici olarak kullanıyorlar.
Ama ‘’bu bana gerekli olabilir’’ deyip
sürekli yanlarında bulunduramıyorlar.
Sürekli yanlarında bulundurmayı akıl
edemedikleri gibi, o sopa ve taşı birbirine
bağlayıp bir taş baltası üretmeyi de
asla akıl edemiyorlar. Bunun nedeni
beyin sığalarının (kapasitelerinin) sınırlı
olmasıdır.
Ay’a gitmek kadar
önemli
İnsana gelince; sopanın ve taşın sürekli bir
silah olarak yanında bulundurulması, insanlığın aya git-
mesi kadar önemli bir nitel bilgi sıçramasıdır. Hele ki mil-
yon yıldır biri bir elinde, biri diğer elinde bulunan iki ay-
rı parçayı (taşı ve sopayı) ilişkilendirip, birbirine bağlayıp
ilk taş baltayı (el baltası değil) üreten bireyin insanlık ta-
rihine katkısı Einstein’in insanlık tarihine katkısından hiç-
te az değildir. Yine bir sopanın ucuna sivri bir çakmaktaşı
yapıştırıp bağlayan o bireyin insanlığa katkısı, Galileo
Galilei’nin katkısından hiçte az değildir.
Çünkü o güne dek insanlığın biriktirdiği bilgi birikimi
olmasa, ne Galilei’nin ne Einstein’in ne de mızrağı ve
baltayı ilk kez yapan bireylerin zihinlerinde bu nitel bilgi
sıçramaları olamazdı. Yani nicel bilgi birikimleri oluşur, bu
nicel olarak birikmiş bilgiler belirli bir doygunluğa ulaştı-
ğında, bir bireyin beyninde çözümlenir, ilişkilendirilir ve
sentezlenip yeni bir bilgi sıçramasına ulaşır. Neden o bi-
reyde değil bu bireyde olduğu konusu ayrı bir araştırma
ve tartışma konusudur. (resim 2)
B
ugüne kadarki bilgile-
rimiz ışığında, Göbek-
Göbeklitepe’nin yeni ka-
litepe’de ilk defa yapı-
zı başkanı Lee Clare, lan önemli sanat yapıları var.
Göbeklitepe yapılarını 400.000 yıl önce Neandertal-
lerin yaşadığı mağara duvarla-
dünyanın ‘’ilk tapınağı’’ rında sanat değeri olan figür-
değil dünyanın ilk ‘’anıt- ler, av sahneleri hatta kaya ka-
bartmalarının varlığını düşünür-
sal yapıları’’ ya da dün- sek, Göbeklitepe hiçte şaşırtı-
yanın ilk ‘’özel yapıları’’ cı olmamalıdır. Hatta günümüz-
diye tanımlıyor. Bu da
den 14.000 yıl önce Fransa’da
Neandertallerin yaşadığı mağa-
ra içinde küçük bir kayaya yas-
bu yapıları yapan toplu-
lı, çamurdan yapılmış iki kabart-
luk ya da toplulukların ma bizon heykeli bulunmuştur.
henüz dinsel bir felsefe (resim 3)
Göbeklitepe’de (ören yeri
ve mitolojilerinin oluş- ve Şanlıurfa müzesi) sergilenen
madığını göstermekte- tahıl öğütme taşları var. Üstelik
bunlar çok sert olan granitten
dir. Clare artık tüm su-
üretilmiş. Graniti şekillendiren
numlarında ‘’anıtsal’’ ya Göbeklitepe insanları, kireçtaşı-
nı çok daha kolay şekillendirmiş
da ‘’özel’’ yapılar olarak olmalı. David Chapman za-
tanımlıyor. ten kireçtaşından flat relief (al-
çak kabartma) üretilmesinin na-
sıl mümkün ve kolay olduğunu göstermek üzere yaptığı
çalışmada (deneysel arkeoloji) 6 saatte bir yaban domu-
zu rölyefi yaparak göstermiştir.
Ayrıca 50-60 kişi birlikte çalışırlarsa, her Göbeklitepe
ünitesini 6 ay ile 12 ay arasında bitirebileceklerini söyle-
miştir. Bu 50-60 kişinin bir kabile (klan) kişi sayısına denk
geliyor olması önemlidir. Çünkü her Göbeklitepe yapısını
ayrı bir kabilenin yaptığı düşünülmelidir. (resim 4)
Böyle bir sanat yapısı ancak “yüce ve ulu bir duygu
ve dürtü tarafından yaptırılabilir’’ diye iddia edilmektedir.
Bu insanların dilleri var ve konuşarak iletişim kurup orga-
nize olabiliyorlar. Son derece basit bir dil bile yeterli olur
bu iş için. Günümüzde Amazon’daki yerlilerin yaşamlarını
çok az kelimeyle sürdürdüklerini biliyoruz.
Düşünün ki, kabilenizin içinde bazı adamlar var. Bu
adamlar çok güzel avlanıyorlar, yabani hayvan saldırıla-
rına karşı sizi koruyorlar, çocuklarınızı kartalın elinden ya
da yırtıcılardan kurtardılar. Kabilenin varlığını sürdürmesi
için son derece önemli, hayati ve kritik çözümler üretiyor-
lar. Bu adamlardan biri ölüyor ve siz bütün kabileyle bir-
likte, onun cesedinin vahşi hayvanlar tarafından parça-
landığını, hırpalandığını seyrediyorsunuz.
Harran ovası yabani tahıl tarlalarının olduğu geniş bir
düzlük, yani ölülerin vahşi hayvanlarca parçalanmasının
görülmesi kaçınılmaz. Şempanzelerde bile klanın alfa er-
keği var. Klan içi ve dışı sorunlara müdahale ediyor, kla-
nı bir şekilde yönetiyor. İnsan kabilesinde böyle bir fonk-
siyonerlik (sorunlara çözüm üretme) hiyerarşisi neden ol-
masın?
Göbeklitepe’deki kabilelerin içlerinde ‘’hayatımızı bu
adama ya da adamlara borçluyuz, onun ya da onların sa-
yesinde yırtıcılardan korunuyoruz, onun ya da onların sa-
yesinde karnımız doyuyor, güvendeyiz’’ denilebilecek in-
sanlar niye olmasın?
İşte bu adamlardan biri ya da birkaçının kendi
analarının, babalarının, çocuklarının ölülerinin
vahşi hayvanlarca örselenip, parçalandığını izlemiş
mini tamamlayıp yüzbinlerce yıldır birini bir elinde diğerini
öbür elinde taşıdığı ve asla ilişkilendiremediği sopayla ta-
şı birbirine bağlamayı akıl ettiyse, bilgi birikimi ve zihinsel
kapasitesi belirli bir düzeye geldiğinde ölülerine de farklı
davranmaya başladı. İnsanın ölülerini akbabalara, sadece
akbabalara yedirme gibi bir tercihi var.
Bunun nedeni daha sonra belirli dinsel gruplar tara-
fından havayı, toprağı, suyu ve ateşi kirletmemek olarak
açıklansa da, bu tercihin başlangıç nedeni ölülerinin yır-
tıcılar tarafından hırpalanmasını engellemek olarak düşü-
nülebilir. O birbirine bağlı taş ve sopadır ki, insanlığın
ilk teknolojik devrimi olarak kabul edilmelidir. Çünkü
ilk defa iki ayrı materyal (parça) bir araya getirilip, yeni bir
fonksiyonel alet (taş balta) üretilmiştir. Hele ki esnek bir
ağaç parçasının iki ucunu bir deri şeritle birbirine bağla-
yan ve bunlara bir de oku ilave eden o birey belki de in-
sanlığın ürettiği çok parçalı en sofistike aygıtların babası-
dır. Bu alet binlerce parçadan oluşan uzay mekiğinin ve
bilgisayarın atasıdır.
Bir zamanlar diğer bütün canlılarda olduğu gibi insan-
Resim 4
likte vahşi yırtıcılar aynı yaşam alanını paylaşıyorlardı. Ve
bu kabileler ölülerine vahşi hayvanların ulaşamayacağı bir
yapı dizayn etme ihtiyacı içine girdiler. Zaten Göbeklitepe
yapılarından bu ihtiyaç anlaşılmaktadır.
“Sanki ölüler evine giriyoruz”
İlk yapılan yapıların girişleri, girilmesi zor bir labirent
olarak yapılmıştır. Daha sonra bir insanın zor geçebileceği
küçücük kapılar yapılmış, daha sonra da hiç kapı
bırakılmamıştır. İki metre yüksekliğindeki çepeçevre bir
duvarı olan ve kapısı olmayan bir yapı, girilmesi isten-
meyen bir yapı demektir. Kendilerinin ağaç merdivenle
duvarın üzerinden atlayıp daha sonra merdiveni içeri
aldıkları düşünülmelidir. Klaus Schmidt yapılara girince
‘’sanki ölüler evine giriyorsunuz’’ demiştir. Klaus Schmi-
dt’in eşi Çiğdem Köksal Schmidt ve arkadaşlarının birlik-
te yayınladıkları makalede‘’ yapıların üstü adeta bir mezar
gibi kapatılmıştır’’ (1) denmektedir. (resim 5)
Çatalhöyük’te bulunan bir duvar resminde (resim 6)
ahşaptan yapılmış iki yüksek kule var. Bu kulelerin birinin
üzerinde bir kafatası diğerinde ise kafatası olmayan bir
iskelet yatmaktadır.
Ben bu duvar resmini aynen Göbeklitepe yapıların-
daki iki ana sütunu açıklamaya çalıştığım gibi, kulenin
birisi ölümü diğeri ise doğumu sembolize ediyor di-
ye açıklıyorum. Çatalhöyük evlerinin zeminlerine gömülü
ölülerin, etleri akbabalara yedirilmiş, ayıklanmış iskeletler
olduğu söylenmektedir.
Buradan anlaşılıyor ki, o kulelerde ölülerin etleri ön-
ce akbabalara ayıklatılıyor, belirli bir süre güneşte kurutul-
duktan sonra derlenip toplanıp evlerin zeminine gömülü-
yordu. Bunun nedeni mezarlar dışarıda olursa, çakal, sırt-
Yazının devamı 14.. sayfada
 Arkeoloji
GÖBEKLİTEPE: Dünyanın ilk tapınağı
değil, ilk anıtsal yapıları
Baştarafı 12-13 der devam
larını engellemek olmalıdır. Daha sonra şehirler
kalabalıklaşıp, yırtıcıların yaklaşması zorlaşınca
ev dışı mezarlara gömü geleneği başlamıştır.
Bu uygulamanın Göbeklitepe usulü yani göm-
me olmaksızın akbabalara yedirmeyle, akba-
balara yedirmeden direk gömme arasında bir
geçiş uygulaması olduğu anlaşılmalıdır. Zaten
Çatalhöyük sonrası bu grupların ölülerini direk
toprağa gömdüğü biliniyor.
Doğum ve ölüm döngüsü
James Mellart (Çatalhöyük kazılarının ilk
kazı başkanı) Anadolu neolitik dönem figür
ve figürinlerinin analiz ve yorumlarını yapmış-
tır. Alacahöyük figür ve figürinlerini bile James
Mellart yorumlamıştır. Yani James Mellart neo-
litik dönem figür ve figürin uzmanı olarak kabul
görmektedir.
Çatalhöyük’te bir evin duvarında bulunan
dört tane boğa başı ve her başın altında
bulunan duvara
Resim 6
saplanmış ve
üstleri alçıyla
kapatılmış
hayvan boynuz
ve kemiklerinden
oluşan bir grup
duvar kabartmasını
doğum- ölüm
döngüsü olarak
yorumlamıştır.
Boğa başlarını
ölümün, alçıyla
sıvanmış boynuz ve kemikleri de kadın memesi
olarak yorumlayıp doğumu simgelediğini
önermiştir.
Ben boğa başlarının ölümü simgelediği-
ni ama alçıyla sıvanmış boynuz ve kemiklerin
kadın memesi değil ereksiyon pozisyo-
nunda erkek cinsel organını temsil ettiği-
ni düşünüyorum. James Mellart yaşasaydı ve
Göbeklitepe dikilitaşları üzerindeki saldırı po-
zisyonundaki vahşi hayvan figürlerinin ölümü
simgelediğini, ereksiyon biçimindeki erkeklik
organının doğumu simgelediğini önerirdi diye
düşünüyorum. Çünkü Mellart’ın figür yorumla-
rında doğum-ölüm döngüsü ana temayı oluş-
turmaktadır.
Göbeklitepe’de hayvan boynuzları, ba-
zı ağaçlar ve bazı kemikler üzerine çakmak ta-
şı yerleştirilerek yapılmış oraklar var. Granit-
ten tahıl ezme taşları var. Buradan Göbeklite-
pe’deki insanların yabani tahılları (emmer buğ-
dayı, einkorn buğdayı, arpa) işledikleri biliniyor.
Buradan yabani tahılların tanelerini topladıkla-
rı ve stokladıkları sonucuna varılabilir. Göbek-
litepe kazılarında bulunan üç tane büyük boy,
kireçtaşından oyma taş kabın tahıl stok kap-
ları olduğu düşünülmelidir. Bu yabani tahılla-
rın başaklarının gövdeye bağlantıları çok zayıf
olduğundan, olgunlaşır olgunlaşmaz yere dö-
küldüğü bilinmektedir. Her ne kadar orakla ha-
HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020 14
sat edilmeye çalışılsa da, tanelerin büyük ço-
ğunluğunun yerden tek tek toplandığı düşü-
nülmektedir. Islah edilmiş tahılların başakları-
nın gövdeye bağlantıları daha güçlüdür. O ne-
denle tarıma ve hasata uygundurlar. Taş kabın
birisinde bulunan mayalanmış arpa kalıntıla-
rı belki de bilinçli olarak değil, alan gömüldük-
ten sonra içinde kalan tahıl atıklarının nemli or-
tamda kendiliğinden mayalanmış halidir. Ez-
dikleri buğdayları hamur yapıp küçük ocakla-
rın hemen yanı başına koydukları geniş yüzey-
li kızmış taşların üzerine koyarak pişirdikleri bi-
linmektedir. Hiçbir zaman yarın yerleşik düzene
geçiyoruz, yarın tunç çağına geçiyoruz, yarın
demir çağına geçiyoruz….diye tarihsel geçişler
olmaz. Göbeklitepe’de yabani tahılları kullan-
mışlar ama yerleşik değiller. Çatalhöyük’ün ka-
zı başkanı Ian Hodder Göbeklitepe döneminde
derme-çatma barınaklarda geçici yerleşimlerin
mümkün olduğunu söylemektedir. (2)
Gelişim ve değişimin her evresinde oldu-
ğu gibi yer-
leşik düze-
ne geçişin
de olabilmesi
için nicel bi-
rikimlerin ta-
mamlanma-
sı gerekmek-
tedir. Bu ni-
cel birikim-
ler nitel dö-
nüşüme yol
açacak dü-
zeye ulaşmadan nitel dönüşüm olamaz. Belki
de bizim gözlemleyebildiğimiz değişimler he-
nüz başlangıçtaki nicel değişimlerdir. Ve biz
buradan hareketle nitel dönüşüm olmuştur so-
nucuna varamayız. Yani bir buğday ezme ta-
şı, bir tahıl biriktirme kabı orada yerleşik düze-
ne geçildiği sonucunu vermeye yetmez. Çün-
kü yerleşik düzene geçişin olabilmesi için baş-
ka bir yığın nicel birikimin olması, başka birçok
parametrenin çalışıyor olması gerekmektedir.
Göbeklitepe ve piramitlerin nasıl yapıldığına
şaşıp kalmamak, onlara sebep olan nicel bilgi
birikimlerinin izlerini sürmek gerek….
Sonuç olarak Göbeklitepe’nin yeni kazı
başkanı Lee Clare, Göbeklitepe yapılarını dün-
yanın ‘’ilk tapınağı’’ değil dünyanın ilk ‘’anıtsal
yapıları’’ ya da dünyanın ilk ‘’özel yapıları’’ diye
tanımlamaktadır. Bu da ilk tapınak tanımlaması
yapılmasından itibaren öne sürdüğüm gibi
bu yapıları yapan topluluk ya da toplulukların
henüz dinsel bir felsefe ve mitolojilerinin oluş-
madığını göstermektedir. Clare artık tüm su-
numlarında ‘’anıtsal’’ ya da ‘’özel’’ yapılar ola-
rak tanımlamaktadır.
Kaynakça:
Ç. Köksal-Schmidt, Oliver Dietrich, Cihat Kürkçüoğ-
lu, Jens Notroff, Klaus Schmidt, Göbekli Tepe. Dünyanın
en eski anıtı. Insanlığın ilk tapınağı, New Discoveries, Aktü-
el Arkeoloji 27, Mayıs Haziran 2012, 60-77.
https://www.youtube.com/watch?v=zKwSg7OyvoE
r
D i ji t a l Kül tü
16
Tanol Türkoğlu
tanolturkoglu@gmail.com
YAPAY ÖNYARGI !
Yapay zeka için önyargısızlık hali bir ön koşul değil daha
ziyade ulaşılacak bir hedef olarak değerlendirilmelidir.
Yapay zekanın insan hayatına girmesi, Türkiye’nin AB’ye gir-
mesine benziyor. Yapay zeka bir tür ayna görevini üstlenmiş du-
rumda. İnsan, yapay zekanın eksikliğini/hatasını tespit ediyorum
derken kendi geliştirmiş olduğu toplumsal yaşam modelindeki ek-
sikleri/hataları “yeniden” keşfediyor.
Yaşadığı semtteki süpermarkete giden bir insan, raflarda neden
o üründen var da bu üründen yok sorusunu kendisine sorduğunda
örneğin, bunu “toplumsal önyargı” ile irtibatlandırmayı pek dü-
şünmez. Oysa kafasını yapay zekaya çevirdiğinde “önyargılı davra-
nıyor” tespitinin bir örneğidir süpermarket raflarını dolduran “zih-
niyet”. Şöyle:
Süpermarketler için en kritik hususlardan birisi malum hangi
ürünün ne kadar süreyle rafta sergileneceğidir. Bu analizin teme-
linde de her bir şubede geçen sürede hangi üründen ne kadar sa-
tıldığı verisi yer almaktadır. Sizin bulunduğunuz şubeden alışveriş
yapanlar, dört kilometre ötedeki şubeden alışveriş yapanlara gö-
re daha fazla Türk kahvesi satın alıyorsa, sizin şubenizde raflarda
sergilenen Türk kahvesi miktarı da öteki şubedekine nazaran daha
çok olacaktır. Benzer şekilde satın almayı arzu ettiğiniz bir ürün,
sizin yaşadığınız yerde genel olarak az satılıyorsa, onu raflarda
bulma olasılığınız da azalacaktır. İşte size toplumsal önyargı!
ABD’de emniyet güçlerinin kullandığı yapay zeka yazılımının
zencileri beyazlara göre suç işlemeye daha meyilli olarak tespit
etmesi nasıl bir yapay önyargı ise sizin mahallenizdeki süpermar-
kette daha fazla Türk kahvesi paketi olması da öyle bir toplumsal
önyargıdır.
O halde soru şekil değiştirir: Önyargısız, tam bir nesnellik söz
konusu olabilir mi? İnsanı bir kenara bırakıp doğaya bakıldığında
önyargısız-nesnel bir modeli doğada bulmak söz konusu mu? Bu so-
ruları cevaplamadan önce bakış açısı (ya da paradigma) konusun-
da mutabık kalmak gerekiyor. İnsan müdahalesinin olmadığı bir
doğadaki devinim modeli nesnellik için yeterli bir tanım mıdır?
Paradigma kavramı nesnellik olgusunun da göreceli olabileceğine
işaret eder. O nedenle de başına beyaz mürekkeple “olabildiğin-
ce”, “yapılabildiği kadar” gibi (ilk bakışta göze çarpmayan) ibare-
lerin eklenmiş olduğu varsayılır. Zaten başka türlüsü olamaz ki di-
ye de savunması yapılır. Ne malum?
Yapay zeka için önyargısızlık hali bir ön koşul değil daha ziyade
ulaşılacak bir hedef olarak değerlendirilmelidir. AB’ye girmek iste-
yen bir ülke de eşgüdüm yasalarını meclisinden çıkardığında ilk gün-
den beri AB’nin içinde olan bir ülke ile aynı toplumsal pratiğe ulaş-
mış olmaz. Ancak onun altyapısı temin edilmiştir. Zaman, eksik olan
toplumsal pratiğin kazanılmasını sağlar – deneyimleyerek!
Benzer bir “deneyimleme” gereksinimi yapay zeka için de ge-
çerlidir. Bunun için de en “liberal” başlama noktası toplumun
mevcut pratiğidir. O nedenle “makine öğrenme” adıyla geliştiril-
miş olan algoritmalar mevcudu baz alır. Oysa daha “devrimci” mo-
del, “ideal”e yakın teorik veri setini baz alabilir. Bunu baz alacak
bir makine öğrenme algoritması geliştirmek de yanlış olmaz! An-
cak böyle bir algoritma “önyargı”ya daha açıktır ve balı tutanın
parmağını yalamayacağını varsaymaktan başka bir sigortası yok-
tur! Dünyanın içinden geçmekte olduğu gerçek-ötesi (post-truth)
devirde parmağını yalamayacak kaç tane şövalye kaldı?
Ekonomi Politik aları
TÜRKİYE: KISA ÖYKÜSÜ
Bağımsız sanayileşmeden erken sanayisizleşmeye
Bayram Ali Eşiyok
1
930’lu Yıllar: Sanayi Planlarına Dayalı Bağım-
sız Sanayileşme Yılları: 1923–1929 döneminde
liberal iktisat politikaları altında uygulanan sana-
yileşme girişimi başarısızlıkla sonuçlandı. 1929 krizin-
den çıkmak için gelişmiş ülkelerin uyguladıkları müda-
haleci politikalar, Sovyetler Birliği’nde planlı sanayileş-
me sayesinde gerçekleşen yüksek kalkınma hızları ve
henüz milli bir burjuvazinin yaratılamaması gibi bir di-
zi gelişme, Türkiye’nin 1930-1939 döneminde uygula-
yacağı devletçi, korumacı sanayileşme modeline geçi-
şi önceledi.
1930’lu yıllarda uygulamaya konan sanayileşme
politikası 1929 bunalımının yarattığı koşullarda ancak
korumacılık ve devletçilik politikaları ile çıkılacağı te-
meline dayanır. Bu dönemde ithal edilen temel tüketim
mallarının üretimi gerçekleşirken, sanayinin gelişmesi
için demir-çelik, enerji, maden, kâğıt ve kimyasal mad-
delerin üretimine geçildi. 1930’lu yılları, sanayi devri-
mini kaçırmış bir ülkenin kısa zamanda bu açığı kapat-
ma mücadelesi olarak da okumak mümkün… Bu he-
defin gerçekleştirilmesinde devlet, kalkınmacı devlet
(developmental state) temel aktördür.
Bağımsız sanayileşme
Gerek
Birinci ve
gerekse
de İkin-
ci Beş Yıl-
lık Sana-
yi Planla-
rı’nın sek-
törel ön-
celikleri
ve sanayi-
leşme stratejileri göz önüne alındığında, her iki planın
da uluslararası iş bölümünün öngördüğü sanayileşme-
yi red ederek bağımsız bir sanayileşmeyi hedefledik-
leri görülmektedir. Bağımsız sanayileşme hedefi Birin-
ci Beş Yıllık Sanayi Planı’nda şu şekilde ifade edilmek-
tedir:
“…Büyük Sanayici memleketler… Ziraatçı memle-
ketleri her zaman için hammadde müstahsili mevkiinde
bırakmak ve bu memleketlerin piyasalarına hakim ol-
mak davasında müttefiktirler. Bu itibarla, ziraatçı mem-
leketlerin bu silkinme hareketlerine, er geç, set çek-
mek hususunda siyasi nüfuzlarını kullanmakta da birle-
şeceklerdir. Bazı zirai memleketler de ufak bir taviz mu-
kabilinde bunu kabulden imtina etmeyeceklerdir (İnan,
1972:10)”.
1960’lı ve 70’li yıllar: “Bu neredey-
se bir sanayi devrimiydi”
1950’li yıllarda uygulanan plansız, programsız po-
litikaların krizle sonuçlanması yanında, üretken serma-
yenin uluslararasılaşması Türkiye’nin 1960’lı yıllarda it-
HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020 15
Türkiye’nin ancak sanayileşerek kalkınacağına ilişkin kal-
me gibi dinamik etkinliği ger-
çekleştirecek politikalar yer
kınmacı yaklaşım 1980’li yıllara kadar toplumsal bir hedef almadı.
1980 sonrası imalat sana-
olarak kabül gördü. Ancak 1980’li yıllarla birlikte günde- yiinin yapısına ilişkin sektörel
me gelen finansal birikme dayalı neoliberal yeniden yapı- bulgular (burada ayrıntısına
giremeyeceğimiz), uluslarara-
lanma politikları sonucunda sanayileşerek azgelişmişliğin sı meta zincirine eklemlenme
aşılması hedefi toplumsal bir hedef olmaktan çıktı. Türki- ve sipariş alma yarışının dü-
şük teknoloji yoğunluklu kat-
ye 2000’li yıllarda giderek kristalize olan erken sanayisiz- ma değer ve ithalata bağım-
leşme olgusu ile yüzleşmek zorunda kaldı… lı bir sanayi yapısı ile sonuç-
landığını, bu yapının giderek
hal ikameci sanayileşme stratejisine geçişini öncele- kalıcılaştığını ve Türkiye’nin
yen gelişmeler oldu. erken sanayisizleşme olgusu ile karşı karşıya kaldığını
İlk olarak o günkü ismiyle OEEC (OECD) ve göstermektedir.
IMF’nin telkinleri doğrultusunda Koordinasyon Bakan-
lığı kuruldu. Bakanlığın kuruluşunu Başbakanlığa bağ- Sanayi için bir bilanço: Planlı ve
lı İktisadi Müşavirlik Kurulu’nun ihdas edilmesi izle-
di. Kalkınma Planı’nın hazırlanması için Jan Tinbergen plansız yıllar
Türkiye’ye davet edildi, Tinbergen’nin müşavirliğin- Ekonomideki yapısal değişimi anlamak için eko-
nomik büyüme oranları yerine sanayinin yıllık ortalama
de DPT’nin kuruluşu gerçekleşti. DPT, sonraki yıllarda
kalkınmacı devletin en temel kurumlarından biri olarak büyüme oranlarını kullanmak gerekir. Bu çerçevede
planlı ve plansız dönemlere ilişkin sanayinin yıllık or-
önemli işlevler yüklendi. Böylelikle kalkınmacı devlet
öncülüğünde “ulusal kalkınmacılık” dönemi başlatıldı. talama büyüme oranları göz önüne alındığında, plan-
İthal ikameci sanayileşme stratejisinin uygulan- lı yıllarda sanayinin yıllık ortalama büyüme oranları-
masından önce, birincil malların üretiminde uzmanla- nın plansız, programsız yılla ile kıyaslanmayacak kadar
şan Türkiye (hiç kuşkusuz diğer birçok çevre ülke gi- yüksek gerçekleştiği görülüyor. Planlı yıllarda sanayi-
bi) ithal ikameci sanayileşme stratejisi ile birlikte tüke- nin yıllık ortalama büyüme oranı %9,5 oranında ger-
tim mallarının ve yer yer ara mallarının üretiminde bel- çekleşirken, plansız, programsız yıllarda %5,4 ile sınır-
li bir yetkinliğe ulaştı. Ancak model sanayileşmede de- lı kalmıştır. Başka bir ifadeyle, kalkınmacı devletin uy-
rinleşme sağlanamadan krize girdi. Krizle birlikte ulus- guladığı politikalar sayesinde sanayideki yıllık ortalama
lararası finans kuruluşlarının telkinleri ve giderek da- büyüme oranı plansız, programsız yıllara göre 4.1 pu-
yatmaları sonucunda finansal birikime dayalı neolibe- an (neredeyse iki katı) daha yüksek gerçekleşmiştir.
ral yeniden yapılanma politikaları 1980’li yıllarla birlikte Kısaca, kalkınmacı devletin uyguladığı sanayi poli-
uygulanmaya kondu. tikaları sonucunda, planlı, programlı yıllarda sanayide
Kısaca, Ahmad’ın (2002:160) “…bu neredeyse bir önemli gelişmeler sağlanmış, kalkınmacı devletin tam
sanayi devrimiydi ve pek az Üçüncü Dünya ülke- karşısında yer alan plansız, programsız “serbest piya-
sinin başardığı bir atılımdı” olarak nitelendirdiği it- sa” yıllarında ise sanayinin performansı önemli ölçü-
hal ikameci sanayileşme yılları, sanayinin yıllık ortala- de aşınmıştır.
ma büyüme oranları açısından 1930’lu yıllardan sonra Tablo: Planlı ve Plansız Yıllarda
Türkiye sanayileşme tarihinin en parlak ikinci dönemi- Sanayinin Yıllık Ortalama Büyü- Sonuç olarak,
ni temsil etmektedir. me Oranları bu çalışmadaki
tarihsel verilerden
Planlı Yıllar (27 Yıl) 9,5 hareketle şu
1980’lerden günümüze: Neolibe- temel çıkarma-
Plansız Yıllar (69 Yıl) 5,4
ral yeniden yapılanmadan erken Cumhuriyet Ortalaması
yı yapmak müm-
sanayisizleşmeye (1924-2019) 6,5
kün gözükmek-
tedir: Türkiye gi-
Planlı kalkınma döneminin son planı olan Dördün-
Kaynak: TÜİK veri tabanından hareketle bi sanayileşmeye
cü Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın tasfiye edilmesi ile bir- kendi hesaplamamız.
geç katılan (late
likte 1980 sonrası uygulanan iktisat politikalarının te-
comer) bir ülkenin planlı kalkınma modeli olmadan sa-
mel öncelliği “ihracat önderliğinde dışa açılma” olarak
nayileşmede derinleşme sağlayarak metropol ülkelere
ortaya kondu. Kamu kesimi üretici bir aktör olarak ik-
yakınsaması (convergence) mümkün değildir ve bunu
tisadi faaliyetlerden çekilip altyapı yatırımlarında yo-
ğunlaştı. ithalatta efektif koruma oranlarının düşürüle-
başarabilmiş tek bir ülke örneği bulunmamaktadır.
rek dış ticaretin serbestleştirildiği ve sanayi üretiminin Kaynakça
Ahmad, Feroz (2002), Modern Türkiye’nin Oluşumu (3.Basım),
çeşitli özendirici tedbirlerle (sübvansiyon, vergi iade-
İstanbul: Kaynak Yayınları.
si vs.) ihracata yönlendirilmesinin hedeflendiği  prog-
İnan, Afet (1972), Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin
ramın öncellikleri arasında sanayileşme, yapısal değiş- Birinci Sanayi Planı, Ankara: TTK Yayını.
 İnsan saçı ve Toplum Bilim HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020 16

ardındaki
gerçekler

8
Evrensel Temel Gelir:
İnsan kolunun alt yüzü
niçin tüysüz?
İstihdamı ve refahı artırıyor
İ V
lk bakışta, insan kolunun alt yüzü tüysüzmüş gibi atandaşlık edemedi.
görünür. Ancak daha yakından bakıldığında, o Geliri ola- Ankete göre, dü-
incecik ve renksiz ayva tüyleri fark edilebilir. rak da bi- zenli işsizlik ödeneği
Pennsylvania Üniversitesi genetik bilimi uzman- linen Evrensel yerine Evrensel Temel
larından Yana Kamberov’a göre, modern insanların Temel Gelir, bir gelir alan kişiler, daha
(Homo sapiens) vücudu tüylerle kaplıdır ama bu tüyle- devletin vatan- iyi mali refah, akıl sağ-
rin tümünü görebilmemiz son derece güç olduğundan daşlarına hiçbir lığı ve bilişsel işlevin
kolların alt yüzünde hiç tüy olmadığını sanırız. koşul olmaksızın, yanı sıra geleceğe da-
Kamberov, “İnsanlar gerçekte çok tüylüdür. Alın, sadece toplu- ha güvenli ve umutla
kulak ve kollarımızın alt yüzleri bile vellus adı verilen mun bir bireyi ol- bakıyordu.
açık renkli ve incecik minik tüylerle kaplıdır. Vücudumu- dukları için veri- Evrensel Temel Ge-
zun dış yüzeyinde tüylerden arınmış bölgeler avuç içle- len, düzenli geli- lir’in, Covid-19 pande-
ri, ayak tabanları, dudaklar ve meme uçlarıdır,” diyor. re dayalı bir sos- misi sebebiyle yaşa-
Çalışmasında şempanzelerle insanlardaki tüy yo- yal güvenlik ku- nan ekonomik kriz gibi
ğunluğunu karşılaştıran ve insanların da şempanzeler
ramı olarak ta- durumlarla başa çık-
denli tüylü olduklarını belirten Kamberov, şempanze
nımlanabilir. maya çalışan insanla-
tüylerinin gözle görülebilecek denli dağınık ve siyah
Bazı bilim in- ra yardımcı olup ola-
olmasına karşılık insan
sanları ve ekono- mayacağı soruldu-
tüylerinin minicik ve
renksiz olduklarına
mistler, Evrensel ğunda Ylikännö, belir-
dikkat çekiyor. Temel Gelir’i Co- siz bir zamanda “stre-
Kamberov, yakla- vid-19 gibi kriz si azaltmaya yardım-
şık 2 milyon yıl önce süreçlerinde ha- Finlandiya’da 2.000 kişi üzerinde yapılan Ev- cı” olabileceğini söy-
bir adaptasyonun Homo türünün bedenindeki tüylerin rap olan ekono- rensel Temel Gelir araştırmasına göre, kayıt- ledi: “Gelirleri olup ol-
küçülmesine yol açtığını ve bunun dışında-çoğu me- mileri toparlamak mayacağını bilmedik-
melilerin yalnızca avuç içleri ve ayak tabanlarında bulu- ve toplumsal is- sız şartsız verilen “Vatandaşlık Geliri” öde- lerinden huzursuz his-
nan- ekrin ter bezlerinin sayısında artışa neden olan bir tihdam ve refahı mesi, işsizlik ödeneğine göre refah ve istih- seden insanlara gü-
adaptasyondan da geçtiğini belirtiyor. yükseltmek için ven hissi sağlayacağı-
Bu adaptasyonlar Homo türünün olağanüstü uzun etkili bir yol ola- dam anlamında daha iyi sonuçlar veriyor. nı düşünüyorum” diye
mesafe koşucuları olmalarını sağladı. Hayvanların çoğu rak görüyor. Fin- de ekledi.
uzun mesafe koşusu sırasında mola verip kesik kesik landiya’da yapı- Kısacası bulgular,
soluk alıp vererek serinlemek zorunda kalırlar. Söz lan bugüne ka- devletin kayıtsız şart-
gelimi, atlar dörtnala koşarlarken bu kesik solukları darki en büyük Evrensel Temel Gelir araştırması, katı- sız verdiği bu tip bir ödemenin, insanların çalışma-
alamazlar. Oysa insanlar ara vermeksizin uzun mesafe lımcıların zihinsel ve mali refahının arttığı ve istihdamı sı için caydırıcı bir etki yaratmadığını gösteriyor. Ami-
koşuları yapabilir ve maratonlara katılabilirler, çünkü mütevazı bir şekilde iyileştirdiği sonucuna vardı. yane tabirle, insanlar “nasıl olsa para geliyor” diyerek
sahip oldukları çok sayıda ekrin ter bezi sayesinde Finlandiya, 2017 ve 2018 yıllarında ülke genelin- yatmıyordu.
terleyip serinleyebilirler. de iki yıllık Evrensel Temel Gelir çalışması yürüttü ve Bununla birlikte, Finlandiya hükümetinin 2018’in
Gelgelelim, bu durum başka bir soruyu da bera- bu süre zarfında hükümet, 25 ila 58 yaşları arasındaki başında uygulamaya koyduğu “Aktivasyon Modeli”
berinde getiriyor: İnsanlarda tüylerin tümü neden minik
2.000 işsize herhangi bir koşul olmaksızın aylık öde- olarak bilinen mevzuat, temel gelirin etkisini karma-
ayva tüylerinden oluşmuyor?
me yaptı. Aylık ödeme miktarı olan 560 euro, katılım- şıklaştırdı; işsizlik yardımlarına erişim koşullarını daha
Kamberov’a göre, bunun ergenlikle bir bağlantısı
cılara koşulsuz olarak verildi. Yani bir kişinin herhangi da katı hale getirdi.
var. İnsanlar ergenlik döneminden geçerlerken andro-
bir işe girmesi veya gelirinde artış olması durumunda Ylikännö, gözlemledikleri istihdam etkisinin, deney
jenler adıyla bilinen hormonların etkisiyle minik ayva
tüylerinin bir bölümü farklı bir yapıya dönüşerek daha
kesinti yapılmıyordu. ve Aktivasyon Modeli’nin ortak bir sonucu olabilece-
uzun, renkli ve sert terminal kılları oluşturur. Finlandiya Sosyal Sigortalar Kurumu’ndan Minna ğini belirtti. Geçen yıl şubat ayında açıklanan ön bul-
Ancak Kamberov vellus tüylerinin bir bölümünün Ylikännö bulguları açıkladı. Çalışma, Evrensel Temel gular, 2017’de çalışılan gün sayısı açısından iki grup
bu hormonlara tepki verirken, bir bölümünün neden Gelir alıcılarının istihdamını ve refahını, işsizlik maaşı arasında daha önce hiçbir fark bulmamıştı. Ylikännö,
tepki vermediği konusunun henüz bilinmediğini söy- alan 173.000 kişilik bir kontrol grubuyla karşılaştırdı. “Para önemlidir, ancak tek başına işgücü arzını veya
lüyor. Aynı durum kol için de geçerli. Üst yüzeyi gözle Bilindiği üzere işsizlik maaşı, bir işe girdiğiniz an ke- talebini önemli ölçüde artırmak için yeterli değildir,”
görülür terminal tüylerle örtülüyken alt yüzeyinde niçin siliyor. Buna karşın temel gelirde böyle bir kesinti ya- diye konuştu.
ince tüylerin bulunduğuna kesin bir açıklama getirile- pılmıyor. Evrensel Temel Gelir, dünya çapında tartışmalı bir
miyor. Bir olası neden dış etkenlere açık olan kolun üst konu. Refah düzeyi zaten yüksek ülkelerde bu tip et-
yüzeyinin kıllar sayesinde sıcak tutulması olabilir.
Öte yandan, Harvard Üniversitesi biyolojik antropo-
Evrensel Temel Gelir alanlar kiler görülürken farklı kültürlerde nasıl karşılanacağı
ve nasıl bir etki yaratacağı henüz bilinmiyor. Yine de
loji uzmanlarından Daniel Lieberman, insan bedeninin yine de çalışmayı tercih etti devletin sadece vatandaş olduğu için bireylere Evren-
kimi yerlerindeki bu sert ve uzun terminal tüylerin uzun Araştırma kapsamında Kasım 2017 ile Ekim 2018 sel Temel Gelir ödemesi yapmasının, insanlara güven
tüylü maymun atalarımızdan günümüze dek ulaşan arasında, temel gelire sahip kişiler ortalama 78 gün vereceği de yadsınamaz bir gerçek.
kalıntılar olduğunu düşünüyor. çalışmıştı ki bu, işsizlik ödeneği alanlardan altı gün Derleyen: Batuhan Sarıcan (batusarican@gma-
Rita Urgan daha fazlaydı. Çocuklu ailelerin yanı sıra ilk dili Fince il.com)
https://www.livescience.com/56398-do-humans-ha- veya İsveçce olmayanlar için istihdamda daha büyük https://www.newscientist.com/article/2242937-universal-ba-
ve-hair-undersides-of-arms.html
bir artış yaşandı. Araştırmacılar bunun nedenini tespit sic-income-seems-to-improve-employment-and-well-being/
 ÖĞRENCİLERİMDEN ÖĞRENDİKLERİM
Dr. Öğr. Üyesi Meral MADENOĞLU KIVANÇ
İKÜ Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü

E
ğitimci olarak öğrencilerimize meslek ve hayata dair tecrü-
belerimizi aktarırken aşağıdaki örneklerde olduğu gibi kuş-
kusuz bizimde öğrencilerimizden öğrendiklerimiz oluyor.
Yıl 1980
Çapa koroner yoğun bakımda yönetici aynı zamanda eğitim
hemşiresi olarak çalışıyordum. Hemşirelik esasları dersinin
klinik uygulamasını yapmak üzere yönetimden sorumluluğuma
iki öğrenci verildi. Öğrencilere bir taraftan öğrenmeleri gereken
uygulamaları gösteriyor diğer taraftan da küçük işler veriyor-
dum. Öğrencilere hadi bakalım hastalarımızın hayati belirtilerini
alalım dedim. Öğrencilerden biri içinde cıvalı dereceler bulunan
kavanozu aldı. Sabahtan kavanozun içine hazırladığım solüsyo-
nu boşalttı. Tekrar temizleyip kuru bir şekilde dereceleri kava-
nozun içine yerleştirdi ve hastalara dağıtmak üzere gitti. Bunu
gören ben, gayri ihtiyari olarak öğrenciye ne yapıyorsunuz hani
içindeki solüsyonu diye uyardım. Öğrenci, sanki yanlış yapmış
gibi kızardı. Hocalarının laboratuvarda uygulamayı bu şekilde
gösterdiğini açıkladı. Bu işte bir yanlışlık olduğu düşündüm.
Hocalarını gördüğümde durumu paylaştım. Sevgili hocamız,
son literatürlere göre bu uygulama artık böyle deyince yeni uy-
gulamadan habersiz olduğum için yüzü kızaran ben olmuştum.
Öğrencileri iyi gözlemlememiz gerektiğini fark ettim.
Yine Yıl 1980
Hastamıza kan transfüzyonu yapılacak. Öğrenciye önceden dik dediğimde üstesinden gelebilirim diye düşündüm hocam cilerime karşı ilkelerimde ve duruşumda doğru yolda olduğumu
bu uygulamayı derste görüp görmediklerini sordum. Yanıt evet dedi. Oysa sorun birikmiş bir patlama noktasına gelmişti. Öğ- hatırlattı.
olunca tamam dedim. Öğrenciye, hastaya ait kan torbasını rencimin yanında bir saatten fazla bulunarak yitirilen özgüveni Yıl 2018
buzdolabından almasını ve hazırlamasını söyledim. Öğrenci, tekrar kendisine kısmen sağlamaya çalıştım. Öğrencim, kendi- Hafta sonu yapılan ÖSYM ve Anadolu Üniversitesi Açıköğretim
hemen hastaya ait kan torbasını dolaptan aldı ve kan setini mi çok iyi hissettirdiniz bana diyerek yanımdan ayrıldı. Yaşanan Fakültesi gibi kurum sınav görevlerine hep gitmek istemişimdir.
takıp direkt hastanın yanına götürüyordu ki hemen önüne geçip bu olay hocam klinik uygulamanın son günü diyerek bazen es Nedeni maddiyatın yanında aynı zamanda bana manevi olarak
“Ne yapıyorsun dedim?” Kan torbasını hazırladım, hastamızın geçtiklerimizin ne kadar önemli olabileceğini gösterdi. kattıkları idi. Unutamadıklarımın arasında şunlar vardı;
yanına götürüyorum dedi. Öğrenciye “kan torbasını koltuk Yıl 2016 Geçmişte Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi sınavında
altında, kalorifer üstünde ya da sıcak su küvetine bırakıp ısıt- Yönetim dersi ile ilgili olarak öğrencilerimden kendilerinin hafta sonu bina sınav sorumlusu olarak Anadolu Lisesi’nde
madın” dedim. Çünkü biz böyle gördük. Öğrenci, hocamız kan özgeçmişlerini hazırlamalarını istedim. Son sınıf oldukları için görevliydim. Sınavda bina yönetici sorumlusu okulun müdürü
torbasını buzdolabından çıkarınca bir süre ortamda bırakın ve mezuniyetlerinden sonra ellerinde hazır olması bakımından
hastaya öyle takın, kan hastaya damla damla gittiği için ısınır idi. O zamanlar öğretmenler kendi okullarında sınav görevi
önemsiyordum. Öğrencimin biri ödevinde “Doula” olmak is- alabiliyordu. Bunu fırsat bilen okul müdürü, öğretmenleri ile
zararı olmaz dedi. Yine bana kanıta dayalı bilgi aktarılıyordu. temediğinden bahsediyordu. Ne demek istediğini anlamadım.
Yıl 2005 sınavın olmadığı öğlen arasında bir toplantı planladı. Toplantı-
Branşım alanı içine girmediğinden bu kavramı hiç duymamış-
Artık akademisyen olarak çalışıyordum. Bir fakültenin klinik- ya öğretmenlerin yanı sıra ilçe kaymakamı ve ilçe müdürü de
tım. Herhalde öğrencim lohusa yazacaktı yanlış yazmış dedim.
lerinde öğrencilerimi yönetim dersi için uygulamaya çıkarıyor- davet edilmesi ihmal edilmedi. Tabii bende protokolden davet-
Bir taraftan da gerçekten böyle bir şey var mıdır diye araştır-
dum. Her bir öğrenciyi yönetim koçu denilen serviste yönetici mak istedim. Evet literatürde “Doula” nın yeri vardı. Literatür liydim. İlk defa o toplantıda okullarda Montessori eğitiminden
hemşirenin yanına veriyordum. Her hafta öğrencileri servislerin- anne adayın doğumdaki destekçisinden, doğum koçluğundan haberdar olmuş ve bilgilenmiştim.
de vizit yapıp sorunu var mı ya da sorusu var mı değerlendiri- bahsediyordu. Yani öğrencim ebeliğin özel çalışma alanı olan Bir diğer yaşanan durum ise üniversitemizin formasyon öğren-
yordum. Klinik uygulamanın son gününde bir öğrencime uğra- doğum koçu olmak istemiyordu. Öğrencimden bir şey daha cilerinin sınavında salon başkanı olarak görevliydim. Sorumlu-
dığımda daha “Nasılsın, işler nasıl gidiyor?” dememle öğrencim öğrenmiştim. luğumun gereği tahtaya günün tarihini, salon numarasını, sınav
hıçkıra hıçkıra ağlamaya başladı. Öğrencimi hemen boş bir Yıl 2017 başlama ve bitiş saatini yazdıktan sonra alt kısma “Başarılar
odaya çekerek sorunun ne olduğunu anlamaya çalıştım. Öğ- Yönetim dersi ödevlerine bakıyorum. Elimdeki ödevin son Dileriz” notu yazdım. Bu not sınava giren bir öğrenciye iyi gel-
rencim, serviste kendisine yapılan hitap ve davranışlarla, ilgisi sayfasına geldim. Bir baktım ki sevgili öğrencim Merve Günden miş olacak ki sınav bitiminde yanıma geldi. Sınavda ilk defa
olmadığı işlerin yaptırılmasıyla hatta zaman zaman servisin bana bir teşekkür sayfası ayırmış. Meslek hayatımızda bir şe- böyle bir temenni yazısı ile karşılaştım, teşekkür ederim hocam
sorumluluğun tamamen kendisine bırakılması ve yalnız kalması kilde kurumumuzdan ya da diğer kurumlardan yapılan başarılı dedi. Bende tecrübe farklılığı diye kendisine yanıt verdim. Bir
ile çok bunaldığını anlattı. Özgüvenini yitirdiğinden bahsetti. çalışmalar için bir şekilde teşekkür almışızdır. Ama öğrencim- kez daha şunu anladım ki eğitimci olarak yaptığımız küçük
Neden daha önce bana bildirmedin, sorunu bir şekilde çözer- den gelen teşekkürün anlamı benim için farklıydı. Bana öğren- şeyler öğrencilerimiz için önemli olabiliyor.

www.iku.edu.tr
Bilim ve Sanat HBT Sayı 234 -18 Eylül 2020 18
Bilim ve Sanat HBT Sayı 234 -18 Eylül 2020 19 Gün c e l Tıp
Mustafa Çetiner
dr.m.cetiner@gmail.com

COVID-19 AŞILARI- II
Öteden beri ülkemizde klinik çalışmalara karşı bir önyargı vardır ve in-
sanlar kobay olarak kullanılma korkusu taşırlar. Oysa ki bu çalışmalar, ta-
mamen gönüllülük esasına dayanır ve zorlama kesinlikle yoktur. Ayrıca aşı
ve ilaç çalışmalarının başlatılmasından önce merkezi etik kurul ve sağlık
bakanlığı izinleri de alınır ve bu izinler gerçekten de çok titiz değerlen-
dirmeler sonrası verilir.
Geçtiğimiz hafta yazının sonunda Türkiye’nin de bir uluslararası Faz
III çalışmasına gireceğini duyurmuştum. Bu aslında çok olumlu bir geliş-
me olarak görülmeli. Türkiye’nin uluslararası faz-III çalışmalara katılma-
sı, ileride aşı adayının başarılı olması halinde, aşıya erken ulaşımda ülke-
mize bir avantaj sağlayacaktır.
Pandeminin dünyayı esir aldığı şu günlerde, COVID-19 aşısını bulmak,
hızlı ve etkili bir şekilde üretmek ve dağıtmak küresel bir öneme sahip.
Geliştirilecek aşı küresel bir aşı olmalı. Aşıyı ulusallaştırmak ve politi-
ze etmek, aşıdan devasa kazançlar beklemek kabul edilemez. ABD’nin,
DSÖ’nün önderlik ediyor olmasını bahane ederek aşı paylaşımının adil ol-
masını sağlamaya çalışan COVAX inisiyatifine katılmaması tarihe bir utanç
olarak geçecektir.
Aslında dünyayı yöneten – yönetemeyen- güç odaklarının şunu anlama-
sı gerekiyor; pandemide tüm dünya güvende olmadan, hiçbir ülke veya
grup tam anlamıyla güvende sayılmaz.
Geliştirilecek aşı, bilimsel yöntemlerden ödün vermeden, tüm insanlı-
ğın ortak değeri ve kurtarıcısı olmalı. Ülkeler arası yarış olmamalı, tam
tersine iş birliği yapılmalıdır. Dileğim bir değil birden fazla aşının bulun-
masıdır. Bu durum tüm dünyaya yetecek milyarlarca doz aşı üretilmesini
ve ucuz erişimini mümkün kılacaktır.
Şu anda en ileri aşamada olan aşı adaylarının Faz-III çalışma sonuçları-
nı Kasım-Aralık ayında açıklanması bekleniyor. Birçok bilim insanı, aşının
2020 sonuna doğru kimi ülkelerde rutin kullanılmaya başlayacağına inanı-
yor. Aşının yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanması ve Türkiye’ye gel-
mesi en erken 2021 ilkbaharı olacak gibi duruyor.
Aşı ile ilgili tartışmalar süredursun, geçtiğimiz günlerde Astra Zene-
ca firmasının Oxford Üniversitesi ile ortak geliştirdiği aşının Faz III çalış-
ması, İngiltere’den bildirilen bir yan etki nedeniyle geçici olarak durdu-
ruldu. New York Times’ın haberine göre aşı çalışmasına katılan bir olguda
“transvers miyelit” ismi verilen bir yan etki görülmüştü. Araştırmacılar,
bu yan etkinin aşı ile olan ilişkisini net olarak değerlendirmeye çalışıyor.
Söz konusu nörolojik tablo, viral veya otoimmün nedenlerle ortaya çıka-
biliyor ve aşı ile ilişkisi halen net bilinmiyor. Gelen haberlere göre kişi-
nin hayati tehlikesi yok, ancak bu tek başına bir anlama gelmiyor. Önemli
nokta ise; eğer bu oluşan klinik durum aşı ile ilişkili ise başka kişilerde de
ve daha şiddetli olarak ortaya çıkabilir.
Birçok kişi bu gelişme sonrası aşıya güvenin azalacağını ileri sürdü an-
cak ben tam tersi bir düşüncedeyim. Bu düşüncemin nedenini açıklama-
dan bir saptama yapmam gerekir.
Bilimsel çalışmalar, belki de insanlık tarihinde ilk kez bu kadar kamuo-
yunun gözü önünde yapılıyor. Konuyla ilgili yeteri bilgi sahibi olmayanlar
için süreç çok başarısız ve yavaş ilerliyor. Ancak gerçek tam tersi. Süreç,
insanlık tarihinde benzeri olmayan bir biçimde başarılı ilerliyor. En hızlı
geliştirilen aşının Kabakulak aşısı olduğunu ve 1960’lı yıllarda ancak 4 yıl-
da geliştirilebildiğini unutmamak lazım.
Rapor edildiğinde dünyada büyük gürültü koparan bu süreç, aslında
tüm aşı ve ilaç çalışmalarında neredeyse hep görülen bir durum ve çalış-
manın durum anlaşılana kadar durdurulması da çok rastlanan bir uygu-
lama. Bu yaşanan, sürecin ne kadar şeffaf ve göz önünde olduğunu, ba-
ğımsız kontrol mekanizmalarının ne kadar değerli olduğunu gösterdiğin-
den de umut verici.
Çalışmalar bir yandan sürüyor, ancak aşı ve/veya tedavi bulunana dek
önlemlere uyarak salgını zamana yaymamız ve sağlık sistemi üzerindeki
yükü hafifletmemiz gerektiğini asla unutmamalıyız.
Bulmaca HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020 20
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 – Dogma, inak.
1
YUKARIDAN AŞAĞIYA
2 Yanıt: Beyin tarama teknolojisindeki gelişmeler sayesinde
1. Elektrik ısıtıcılı ütüyü geliştiren,
3 Amerikalı matematikçi ve mucit – Ha-
4 dise. 2. Sanayi – Sevildiğini sanma he-
zeyanı. 3. Baklagillerden, anayurdu
5 on yıllara kadar doktorlar fibromi-
Meksika olan, odunundan kırmızı bo-
6 ya çıkarılan bir ağaç – Nazi Askeri Po-
7 lis Örgütü – “… Diesel” (Dizel motorun
8 Alman mucidi). 4. Japonya’da, toplum-
dan dışlanmışlar sınıfı – Bir deniz adı
9 yorlardı. Ancak yaklaşık 6 milyon kişi-
– Gümüşün simgesi – Çaba. 5. Bir tür
10 deniz taşımacılığı – Öğe, unsur – Hav-
11 va’nın Almanca, Latince söyleniş biçi-
12 mi. 6. Gümüşbalığı – Genellikle eşek-
lere, bazen de atlara vurulan, enli, yay-
13
van ve kaşsız eyer. 7. Bitkibilim – Rad-
14 yumun simgesi – Türkiye’nin uçuş ko-
15 V du. 8. Tir – Bir uzaklık ölçüsü – Bir şey-
den korkmak, ürkmek. 9. İlaç, kimya-
SOLDAN SAĞA sal etkiye maruz kalmamış ürün – Ja-
pon kağıt katlama sanatı. 10. Namuslu – Kalın so-
1. Elektrikli süpürgeyi icat eden, İngiliz mühen-
dis – Yassı demir çelik ürünü. 2. Eski Yunan mitolo- pa – Uzakdoğu sporlarında, siyah kuşağın derecele-
jisinde, güzel sanatların dokuz perisinden biri – Aşı- rinden her biri. 11. Osmanlı’da bir tımar türü – Deri-
boyası – “… asit” (Proteinleri oluşturan temel taşla- ce soğrulan ışınım ölçüsü – “Elisha …” (Asansör gü-
rı). 3. Şarkıda tekrar bölümü – İç bulantısı, kusma. venlik cihazının mucidi). 12. “Meclis-i …” (Osman-
lı yasama organı) – Eflatun da denilen, antik Yunanlı
4. Protein sentezine yardımcı olan bir asit türü – Şi-
falı otlarla tedavi etmek – Yaramaz Simpson. 5. Ku- filozof. 13. Bacak sinirlerinin ağrısı – Bir tür balık ağı
zu sesi – İnleme – Sanem, fetiş. 6. Selenyumun sim- – Lantanın sim- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
gesi – Tansiyon – Korunma altına alınan alan. 7. Es- gesi. 14. Sos- 1 G E R B E R T K E T L E M E
ki Yunan mitolojisinde, şafak tanrıçası – Genişlik – yolojide kabi- 2 E D O U A R D M İ C H E L İ N
3 O E L S K İ L E K A L İ
le bölümü – Tı-
Seher vakti – Ayak. 9. Sıvı ölçüm biriminin simgesi – 4 R N A T İ N O L T E A G
Federico Fellini’nin bir filmi – Azeri çalgısı. 10. Rah- kaç – “… Watt” 5 G S İ M O N O V E A T M
6
vana yakın bir at yürüyüşü – Sara nöbeti belirtisi – (Trenlerde kulla- 7 BE OL Tİ ZA NA İ AK S AT NA KS ÖT Rİ K A
Praseodimin simgesi. 11. Kayıp bir kıta – Neptünyu- nıma uygun bu- 8 E V F S A İ R İ E A A
mun simgesi – Mantarbilim. 12. Mehil, önel – Kadeh har makinesinin 109 D E F İ N E F R A N K L İ N
N A Y E V İ A K İ A T A
İskoç mucidi).
– Bozcaada’nın ünlü şarabı. 13. Sıtma aşılayan siv- 11 O K E V İ Y E A L M E D
risinek türü – Çok zayıf – Su. 14. Değeri bin vat olan 15. “Nicolas …” 12 R A S T A İ L E İ D A
13 Z A T Z A L İ M A N E A N
güç birimi – Polis, asker kelepçesi. 15. “Rosalind (Kurşunkalemin 14 M E L İ N İ T D E V E L İ
…” (DNA, virüs, kömür ve grafitin yapılarının anlaşıl- mucidi) – Doğu- 15 Y A P A L A K K A T A L İ Z
masında önemli katkılarda bulunan, İngiliz kimyager) bilim.
Hazırlayan: İlker Mumcuoğlu
Satranç Düşün Bul
Dr. Hakan Karabacak
hkarabacak@gmail.com
G harfi temalı aşağıdaki problemde si- VERESİYE DEFTERİ ÖDE
yah şahı, kendi piyonları sınırlandırıyor.
Naim Uygun naimteacher@gmail.com
Beyaz oynar, 2 hamlede mat
Başlık, 3 doğal sayıyı temsil etmektedir.
VERESİYE x DEFTERİ sayısı ÖDE^3 sayısı ile başlamaktadır.
Farklı harfler, farklı rakamlar içindir.
SORU: ÖDE ile temsil edilen sayı kaçtır?
232. sayıdaki “Zeyil” isimli bulmacanın yanıtı:
61181
Bulmacayı doğru çözenler: Ender Aktulga-İstanbul, Sel-
çuk Kumbasar-İstanbul, Turgay Yüktaş-İstanbul, Tahsin Çepoğ-
lu-Hopa, Piyale Nazlı-İzmir, Yücel Gün-Burhaniye
Geçen haftanın anahtar hamlesi: Kd5
İlginç Sorular
Fibromiyalji: Hayal ürünü
olduğu sanılan gerçek ağrılar
Soru: Fibromiyalji nedir? Nasıl teşhis edilir? Tedavisi var mıdır?
, dünyadaki 6 milyon fibromiyalji hastasının “hayal ürünü”
değil, gerçek ağrılarla boğuştuğu anlaşıldı.
S
yalji ağrılarının gerçek olduğuna
inanmıyordu. Bu ağrıların genellik-
le kadınlarda görülen, hastaların zihin-
lerinde yarattıkları, gerçek ile ilgisi ol-
mayan duyarlılıklar olduğunu düşünü-
nin çektiği ağrıların nedeninin bulunamaması, bu ağrıların olmdı-
ğı anlamına gelmiyordu. Son birkaç yıldır bilim insanları gelişmiş
beyin tarama teknolojisi ile bu ağrıların gerçekten varolduğunu
kanıtladılar. Şimdi genetik mutasyonun bu hastalıkta rolü oldu-
ğunu düşünüyorlar ve ilaç şirketleri etkili ilaçları geliştirmek adına
birbirleriyle yarışıyor.
Fibromiyaljinin hayal ürünü olarak değerlendirilmesinin en büyük
nedeni görünürde ağrıya neden olabilecek bir kaynağın –yaralan-
ma, eklem aşınması veya sıkışmış sinirler gibi- olmaması. Kronik
yorgunluk gibi nedeni tam olarak bilinmeyen hastalıklar sınıfına
giren fibromiyalji, merkezi duyarlılaşma veya sinir sistemindeki
hormonal ve kimyasal dengesizlikten kaynaklanır. Fibromiyaljide
beyne giden duyusal mesajlar yoğunlaşır; öyle ki ılık bir köpük
banyosunu işkence haline dönüştürebilir. Beyinden gelen karşıla-
ma mesajları, ağrıya verilen tepkiyi kapatamayacak kadar zayıftır.
Bu iki etki biraraya gelince ağrının şiddeti iyice artar.
Şimdi doktorlar “niçin” sorusunu yanıtlamaya çalışıyor. Son ya-
pılan testler genetik yatkınlığın çok önemli bir etmen olduğunu
gösteriyor. Hastalık daha çok aile içinde görülüyor ve bilim in-
sanları bu çerçevede en az bir geni tespit edebildiler. Ancak ya-
şam şekli ve kişilik yapısı da hastalığın oluşumunda önemli. Ço-
ğunlukla hastaların “işkolik” oldukları ve fiziksel ve zihinsel sınır-
larını zorladıkları biliniyor. Bir gün araba kazası veya viral enfeksi-
yon gibi bir dış etmen tetikleyici olarak devreye girince, insanlar
duvara çarpmış gibi oluyorlar ve sinir sistemleri iflas ediyor. Bi-
lim adamları bu hastaların omurilik sıvısında ağrı-taşıyıcı bir kim-
yasal madde olan P maddesinin diğer insanlardan üç misli daha
fazla miktarda bulunduğunu, ağrı-azaltıcı serotonin ve norepinef-
rin maddesinin çok az olduğunu keşfettiler.
Sendrom ne kadar iyi tanınırsa tedavisi de o denli etkili olabi-
lir. Halihazırda tedavi yöntemleri daha çok düşük teknoloji içeren
E
yöntemlere odaklı. Sözgelimi uyku kalitesinin artırılması, çok yo-
rucu olmamak kaydıyla egzersiz gibi. Fakat bir ilaç şirketi şim-
di P maddesini azaltan bir ilaç üzerinde çalışmalarını sürdürüyor.
Başka bir ilaç geliştirme laboratuvarı ise ağrı-baskılayıcı norepi-
nefrin ve serotonin düzeyini artıran bir ilaç geliştiriyor.
Sudoku
Geçen haftanın
çözümü
Uzay Araştırmaları
Çin, insanları uzaya götürüp yeniden
Dünya’ya getirebilecek bir aracın
habercisi “deneysel uzay uçağı”
denemesi yaptı.
Ç
in, geçtiğimiz hafta Gobi Çölü’ndeki Jiuquan
Uydu Fırlatma Merkezi’nden bir Long March
2F roketi fırlattı. Fırlatmadan önce resmi bir
duyuru yapılmamıştı. Ancak birkaç gözlemci, bir fırlatma
yapıldığını gösteren hava trafiği kısıtlamalarını fark etti.
Devlete bağlı Xinhua Haber Ajansı daha sonra bu
fırlatmayı doğrulayarak “yeniden kullanılabilir teknolojileri
test edecek ve uzayın barışçıl kullanımı için teknolojik
destek sağlayacak” yeniden kullanılabilir deneysel bir
uzay aracının fırlatıldığını ve iki gün sonra yeryüzüne geri
döndüğünü açıkladı.
Yörünge verilerine araç, Çin’in önceki mürettebatlı
uçuşlarına benzer bir yükseklik olan 350 kilometre
uzaklıktaki bir yörüngeye yerleştirildi. Bununla birlikte,
aracın boyutu ve yörüngedeyken ne yaptığı da dahil
olmak üzere fırlatma hakkında pek çok detay, gizemini
koruyor.
Çin bunun için uzun süredir çalışıyor
Çin’in son on yıldır “uzay uçağı” teknolojisi üzerinde
çalıştığı biliniyor. Nitekim 2017’de, 2020 yılına kadar
böyle bir aracını uçurmayı hedeflediklerini açıklamışlardı.
Çin’in uzay programlarını takip eden gazeteci Andrew
Jones, “Bu görevin gerçekleşebileceğine dair bazı
Bugüne kadarki en büyük ve en uzak
karadelik çarpışması dalgası tespit edildi
B
ugüne kadarki en büyük, en uzak ve en enerji dolu
kara delik çarpışması tespit edildi. Çarpışan iki
kara delikten gelen yeni yerçekimi dalgası tespiti,
bu olayın birçok üstünlüğünü de ortaya çıkardı.
Bu aynı zamanda orta büyüklükteki kara deliklere dair
ilk net gözlem oldu; birinin kütlesi, Güneş’in kütlesinin 100
ila 100.000 katı arasında. Bu büyüklüklerdeki iki kara delik,
yaklaşık 142 Güneş kütlesine sahip, daha büyük bir kara
delik oluşturan bir çarpışma yaşadı. Bunu gözlemlemek de
yaşanan “aşırı” olayın meydana getirdiği “rekor kıran” yer
çekimi dalgaları sayesinde mümkün oldu. Çalışmaya dahil
olmayan Johns Hopkins Üniversitesi’nden fizikçi Emanuele
Berti, “Bu, uzun süredir beklediğimiz esas oğlandı,” diye
belirtti.
21 Mayıs 2019’da tespit edilen yerçekimi dalgalarının
kaynağı, Dünya’dan yaklaşık 17 milyar ışık yılı uzaklıktaydı.
Bu da onu şimdiye kadar doğrulanan en uzak tespit
haline getirdi. Evrenin genişlemesi nedeniyle, bu mesafe
yaklaşık 7 milyar yıllık bir seyahat süresine karşılık gelir.
Başka bir deyişle, söz konusu yerçekimi dalgaları, evren
şu anki yaşının yaklaşık yarısı kadar olduğunda yayılmaya
başlamıştı.
Nashville’deki Vanderbilt Üniversitesi’nden astrofizikçi
Karan Jani, bunun aynı zamanda şimdiye kadar tespit edilen
“en enerjik olay” olduğunu ve Güneş’in kütlesinin yaklaşık
sekiz katı kadar enerji yaydığını ifade etti.
Daha önceki rekor, yaklaşık 9 milyar ışık yılı uzaklıkta
meydana gelen, aşağı yukarı 5 Güneş kütlesi değerinde
enerji yayan ve 80 Güneş kütlesinde bir kara delik yaratan
bir çarpışmaya aitti.
ABD’deki LIGO ve İtalya’daki Virgo gözlem
merkezlerindeki araştırmacılar, söz konusu yeni olaya dair
Çin’den “uzay uçağı” hamlesi
ipuçları vardı ama gerçek zamanlama sürprizdi.” diyor.
Bu tür bir araç, Çinli astronotları yörüngeye ve
yörüngeden de muhtemelen gelecekte planlanan bir Çin
Uzay İstasyonu’na götürebilir. Çin’in faaliyetlerini izleyen
bir uzay analisti Jean Deville ise yeniden kullanılabilecek
mürettebatlı uzay uçağının, Çin’in hırsla sürdürdüğü
mürettebatlı uzay programının bir parçası olabileceğini
söylüyor. Bunun içinde operasyonel Shenzhou uzay
aracı ve yeni bir derin uzay aracı da var. Deville, bir uzay
uçağının, uzaydaki hızlanmalar söz konusu olduğunda
insan vücudu için “ideal bir teknoloji” olduğuna vurgu
yapıyor.
ABD’deki LIGO ve İtalya’daki Virgo gözlem
merkezleri, rekor kıran yerçekimi dalga-
ları tespit ederek orta büyüklükteki ka-
ra deliklerin var olduğunu ortaya koydu.
bulguları, Physical Review Letters ve Astrophysical Journal
Letters’daki iki makaleyle açıkladı.
Orta kütleli kara deliklere dair ilk net gözlem
Bu bulgular çok önemli. Çünkü bilim insanları, onlarca
Güneş kütlesine sahip kara delikler ve milyonlar, hatta
milyarlarca Güneş kütlesine sahip diğer kara delikler
hakkında bilgi sahibi olsalar da aradaki bir kademe hep
belirsiz kalmıştı; yani “orta kütleli kara delikler” hep tartışma
konusu olmuştu ve bu gözlem onlara dair net bulgular
sunmuş oldu: Maryland Üniversitesi’nden astrofizikçi Cole
Miller, yeni bulgu için “Hiç şüphe yok. Bu, şu anda evrende
en az bir orta kütleli kara delik olduğunu gösteriyor.” dedi.
Bu kara deliklerden özellikle biri o kadar büyüktü ki bilim
insanları onun varlığını nasıl açıklayacaklarını düşünüyor.
Kara deliğin iki atası, daha önce çarpışırken görülenden
HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020 21
Diğer bir olasılık ise aracın askeri kullanımı. Zira
fırlatılan araç, bir yıldan uzun süren görevler için birçok
kez uzaya uçarak yörüngede bilinmeyen faaliyetler
gerçekleştiren, Boeing’in inşa ettiği küçük, vidasız ve
yeniden kullanılabilir bir uçak olan gizli Amerikan X-37B
uzay uçağına benziyor. Deville, “Bir uzay uçağı için inkâr
edilemez askeri kullanım olanakları vardır,” diyor. “Çin,
bu teknolojileri geliştirmeye büyük ilgi gösterdi.” diye
belirtiyor.
Gerçek amacı ne olursa olsun bu fırlatma, Çin’in
artan “fırlatma” yeteneklerinin bir başka işareti olarak
kabul ediliyor. Jones, “Ticari sektörde ne yaptıklarına,
yenilikçiliklerine ve düşük maliyetli fırlatma araçlarına
bakarsanız bu, Çin’in uzay taşımacılığı planlarının daha
geniş bir bağlamının bir parçası” diyor.
Gözlemciler şimdi, araç hakkında daha fazla bilgi
almak için takiplerini sürdürüyor. Jones, “Bunun belirli
teknolojileri test etmek için ölçeklendirilmiş bir sürüm mü
yoksa tam boyutlu bir sürüm mü olduğunu bilmiyoruz,”
diyor ve ekliyor: “Çok belirsiz, çok gizli. Çok ilginç ama
aynı zamanda oldukça sinir bozucu.”
Derleyen: Batuhan Sarıcan (batusarican@gmail.com)
https://www.newscientist.com/article/2253813-china-se-
ems-to-have-launched-a-secret-reusable-space-plane/
daha ağırdı; Güneş kütlesinin yaklaşık 85 ve 66 katı kadar.
Bu, bilim insanlarının bu olayın nasıl yaşandığı konusunda
kafalarının karışmasına neden oldu.
Normalde fizikçiler, bu birleşmelerde yer alan kara
deliklerin her birinin ölmekte olan bir yıldızın çöküşünde
oluşmasını bekler. Ancak yeni olayda böyle bir durum yoktu.
Bunun yerine, kalabalık bir yıldız ve kara delik kümesi içinde,
daha önceki kara delik birleşmelerinden oluşan, çarpışan
kara deliklerden biri veya her ikisi olabilir.
Ancak çoklu birleşme açıklamasında bir sorun var.
Kara delikler her birleştiğinde bu birleşme, hızlarına bir itki
sağlar, bu da normalde ortaya çıkan kara deliği kümeden
dışarı fırlatarak daha fazla birleşmeyi önler. Ancak LIGO ve
Virgo’nun yalnızca birini tespit ettiği göz önüne alındığında
yeni olaydaki gibi büyük birleşme çok nadir görülüyor.
Belki de söz konusu itki, bazen karadeliklerin kendi
kümeleri içinde kalıp tekrar birleşebilecekleri kadar küçük
olabileceğini gösteriyordu.
21 Mayıs’ta gerçekleşen bu “yer çekim dalgası” olayı
için bazı araştırmacılar, dalgaların uzak bir galaksinin
merkezinden gelen bir ışık parlamasıyla ilişkili olabileceğini
öne sürmüştü. Ancak bu galaksi, şu anda tespit edilen
mesafeden önemli ölçüde daha yakındı; Dünya’dan 17
milyar yerine yaklaşık 8 milyar ışık yılı uzaklıktaydı, bu da
ilgili açıklamayı daha az makul hale getiriyor.
Miller, LIGO ve Virgo gözlem merkezlerinin ne kadar
uzun süre gözlem yaparsa olağandışı olaylara dair daha
fazla sonuç alınabileceğini söyledi: “Bu tür olaylar hakkında
düşünmek heyecan verici ve evren hakkında son derece
bilgilendiriciler.”
Derleyen: Batuhan Sarıcan (batusarican@gmail.com)
https://www.sciencenews.org/article/physics-gravitational-wa-
ves-midsize-black-hole-collision-ligo-virgo
Okur Mektubu
Neden Herkese
Bilim Teknoloji?
Derslerde dergi yanımda oluyordu; öğrencileri teknolojik gelişme-
ler, arkeolojik kazılar sonucu elde edilen yeni bilgiler, sağlık, eğitim,
uzay çalışmaları, hayvanlar, bitkiler, ekoloji, ekosistem, yapay zekâ
vb. konularında bilgilendirmeye çalışıyordum. Amacım “Neden?” ve
“Nasıl?” soruları başta olmak üzere sormayı ve sorgulamayı öğrenme-
lerini sağlamaktı. Bir yandan da editör köşesinin son cümlelerini uy-
gulamaya, HBT’nin daha çok satılması ve abone sayısının artırılması
için önüme gelene dergiyi anlatmaya çabalıyordum
Şevki ÖZTÜRK
Emekli Öğretmen
1
6-17 Nisan 2016 tarihlerinde
İzmir Ekonomi Üniversitesi’nde
Yeni Kuşak Köy Enstitülüler
Derneği tarafından “Nasıl Bir Eğitim
Reformu?” başlığı ile bir sempozyum
düzenlendi. Sempozyumun konuşma-
cılarından birisi Cumhuriyet Gazetesi
yazarı Sayın Orhan Bursalı idi. Sempoz-
yumdaki oturum aralarında Sayın Bur-
salı çantasından birkaç dergi çıkardı.
O dergileri tanıtım amaçlı getirdiğini, fiyatının 3,5 TL
olduğunu ve bu dergileri derneğe bırakacağını söyle-
di. 1 Nisan 2016 tarihinde yayın yaşamına başlayan
birkaç sayısını gördüğümüz o dergi bugün binlerce
insana ulaşan Herkese Bilim Teknoloji dergisi idi.
Hangi sayı olduğunu hatırlamamakla beraber o der-
gilerden birini de ben aldım, böylece HBT dergisi ile
tanıştım.
Derginin 2.sayfasındaki Atatürk’ün ‘Manevi Mira-
sım Bilim ve Akıldır!’ sözü ve sonrasındaki açıklama-
lar derginin dayandığı bilimsel, laik ve çağdaş düşün-
ceyi ortaya koyuyor. Derginin içerdiği; insan, tarih,
kültür, eğitim, bilim, sağlık, teknoloji konu başlıkları
çok önemli ve güncel. Birbirinden değerli yazarları
her hafta yazılarıyla ve seçtikleri konu başlıklarıyla
gündem oluşturuyorlar. Özellikle beni derginin içine
çeken ve her hafta zevkle okuduğum bir yazarı var:
Doğan Kuban Hoca. Sayın Doğan Kuban’ın yazılarını
okumaya doyamıyorum. Toplumun yaşam biçimine,
düşünce yapısına, kültürel gelişmesine, mimari an-
layışına, edebi ve siyasi tercihlerine, eğitim uygula-
malarına yönelik analizleri gerçekten ders niteliğinde.
Sayın Kuban yazılarında “yol gösterici” özelliği ile
bilim insanı kimliğini yansıtıyor. Diğer yazarlarımız da
kendi alanları ile ilgili yazdıkları yazılarda bu anlayışı
destekliyorlar.
HBT dergisi ile tanıştığım günden beri dergiyi bir
an önce okumak için cuma günleri ilk işim dergiyi
almak oluyordu. Okuduğum yazıları çevremle pay-
laşıyordum. Derginin ne kadar önemli olduğunu ve
içeriklerinin ilgi çekici ve dolu olduğunu anlatıyordum.
Bir köy okulunda taşıma merkezi olan ilköğretim
kurumunda okul müdürü olarak görev yapıyordum.
Dergi içeriklerini, konu başlıklarını öğrencilerin dikkat-
lerini çekmek amacıyla okul bahçesindeki toplanma
saatlerinde anlatıyor, açıklamaya çalışıyordum. Ders-
lerde dergi yanımda oluyordu; öğrencileri teknolojik
gelişmeler, arkeolojik kazılar ve bulgular sonucu elde
HBT Sayı 234 -18 Eylül 2020 22
edilen yeni bilgiler, sağlık, eğitim, uzay çalışmaları,
hayvanlar, bitkiler, ekoloji, ekosistem, yapay zekâ vb.
konularında bilgilendirmeye çalışıyordum. Amacım
“Neden?” ve “Nasıl?” soruları başta olmak üzere
soru sormayı ve sorgulamayı öğrenmelerini sağla-
maktı. Bir yandan da editör köşesinin son cümlelerini
uygulamaya, HBT’nin daha çok satılması ve abone
sayısının artırılması için önüme gelene dergiyi anlat-
maya çabalıyordum. Sonraki dönemlerde her hafta
iki dergi almaya başladım. Birinci dergiyi kendim oku-
yor ve kitaplığıma koyuyor, ikinci dergiyi öğretmenler
odasına öğretmenlerimizin okumaları için bırakıyor-
dum. Sözünü ettiğim köy okulundaki yöneticilik gö-
revinden ayrıldım ve bir süre öğretmenliğe döndüm.
Aynı tanıtım çalışmalarını oradaki öğrencilerime yap-
tım. Bu süreçte bir özel okul yöneticiliği teklifi üzerine
emekli oldum ve HBT çalışmalarını yeni okuluma ta-
şıdım. Orada dergiyi öğretmenlerimize tanıttım. Daha
sonra ikinci dergiyi öğrencilere dağıtmaya başladım.
Aldığım ikinci dergiyi önüme gelen bir öğrenciyle kısa
bir sohbetten sonra okuması için veriyor ve şöyle
diyordum: Bu dergiyi oku, beğenirsen sen de satın al
ve oku. Ayrıca çevrendeki arkadaşlarına öner. Olumlu
dönütler almama rağmen pandemi nedeniyle okulla-
rın kapalı olması bu iletişimin sürmesine ve gelişme-
sine engel oldu. Şimdi ise, bu duruma bir alternatif
olarak, derginin ana başlıklarının fotoğraflarını çeki-
yorum ve telif haklarına dikkat ederek sosyal medya
hesaplarımda paylaşıyorum. Amacım bu yararlı
dergiyi tanıtmak, abone olunmasını ve satış sayısının
artmasını sağlamak.
HBT haftalık bir dergi ve hakikaten bir çırpıda
okuyor. İçerik olarak doyurucu. Eğer öğrencilerin soru
sormalarını ve merak etmelerini istiyorsak bu dergiyi
onların hayatına dahil etmekte fayda görüyorum. Öğ-
retmenler, öğrenciler, anne ve babalar HBT ile tanışın,
çevrenizi tanıştırın. Kısaca HBT “Türkiye’nin Günlük
Bilim, Kültür ve Eleştirel Düşünce Platformu”
sevki.ozturk45@gmail.com
ÜNİVERSİTELERDEN HABERLER
Koç Üniversitesi’nin
3 araştırmasına
Avrupa’dan hibe
Avrupa Araştırma Konseyi (ERC)
tarafından Türkiye’de desteklenen
31 araştırmadan 13’ünü yürütmekte
olan Koç Üniversitesi Akademis-
yenleri, üç yeni araştırma için hibe
desteğine hak kazandı. Böylece
Koç Üniversitesi’nde ERC desteği
alan proje sayısı 16’ya çıkmış oldu.
Koç Üniversitesi, bu hibe desteği
döneminde Türkiye’den ERC fonu
Dr. Öğr. Üyesi Özen
alan tek üniversite oldu. ERC, İnsani
Nergis Dolcerocca
Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Karşı-
laştırmalı Edebiyat Bölümü’nden Dr.
Öğr. Üyesi Özen Nergis Dolcerocca,
Mühendislik Fakültesi Bilgisayar
Mühendisliği Bölümü’nden Dr. Öğr.
Üyesi Didem Unat ve Elektrik ve
Elektronik Mühendisliği Bölümü’n-
den Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Cengiz
Onbaşlı tarafından gerçekleştirilen
projeleri, toplam 5,5 milyon Euro
Başlangıç Fonu ile destekleyecek.
Dr. Öğr. Üyesi
Dr. Özen Nergis Dolcerocca’nın,
Mehmet Cengiz Onbaşlı
“Modernleşen İmparatorluklar:
Aydınlanma, Milliyetçi Öncüler ve
Batı Dışı Edebi Moderniteler” baş-
lıklı araştırması, edebiyat kuramı
ve karşılaştırmalı edebiyat alanında
bir ilki oluşturuyor. Dr. Didem Unat,
“projesiyle, Moore Yasası’nın sonra
ermesi sonucunda bilişim dünyasın-
da oluşacak krize yazılım yönünden
bir çözüm üretmeyi amaçlıyor. Dr.
Mehmet Cengiz Onbaşlı ise araş-
tırmasıyla, elektronların spinlerini
kullanarak elektronik devrelerimizin
temel yapı taşlarını yepyeni bir fizik Dr. Didem Unat
ve kimya ile baştan tasarlıyor.
Boğaziçi Üniversitesi’nden "robot öğretmen" projesi:
“Robotlar hayvanları eğitecek”
Boğaziçi Üniversitesi Davranışsal
Sinirbilim Laboratuvarı makine öğrenme-
sinde çığır açmayı hedefleyen yeni bir
model üzerinde çalışıyor. Geliştirilen yeni
yapay zeka modeliyle hayvan ve robotların
birbirlerinden öğrenmesi mümkün hale
gelecek.
Boğaziçi Üniversitesi Davranışsal Si-
nirbilim Laboratuvarı Direktörü ve projenin
yürütücüsü Dr. Öğr. Üyesi Güneş Ünal, Bil-
gisayar Mühendisliği Bölümü’nden Dr. Öğr. Boğaziçi Üniversitesi
Üyesi Emre Uğur ve Bilişsel Bilim Yüksek Araştırmacıları
Lisans öğrencisi Oğuzcan Nas’ın oluş-
turdukları çok disiplinli proje, edimsel koşullanma paradigmaları ile yapay zeka
algoritmalarını birleştirerek robotlar ve hayvanlar arasında “karşılıklı öğrenmeyi”
mümkün hale getirecek. Bu sayede robotlar tarafından eğitilen hayvanların ara-
ma-kurtarma ve mayın temizliği gibi görevlerde daha etkili şekilde görev almaları
sağlanabilecek. Araştırmacılar yaptıkları çalışmayı "Sıçanlar ve robotlar aynı
anda hem öğretmen hem öğrenci olacak” diye anlatıyorlar.
Tartışma
195 bilimcimizin ardından…
“...kanımca, listede adı olanlar fazla sevinmesin; adlarını göremeyenler de boşuna üzülmesin!..”
Derin Orhon
Yakın Doğu Üniversitesi, İnşaat ve Çevre Mühendisliği Fakültesi
Lefkoşe, KKTC, orhon@itu.edu.tr
G
ünümüzde, üniversitelerimiz cehaletin
yönlendirdiği bir yönetim biçimini benim-
sedikleri için bilimsel başarıyı göz ardı
ederler. Bu yaklaşımın çok anlaşılabilir bir nedeni
vardır: aksi halde, kendi cehaletleri ortaya çıkar. An-
cak, bu tarz bir yönetim anlayışı bilim insanlarımızı
kimsenin fark etmediği ve umursamadığı bir ortamda
çalışmalarını sürdürmek durumuna sürükler. Bu bağ-
lamda, derginizde yayınlanmış olan “195 Bilimcimiz
dünyanın en etkili bilim insanları arasında”1 türü
çalışmaları, uyguladıkları değerlendirme yaklaşımına
bakılmaksızın, çok gerekli ve yararlı bulduğumu be-
lirtmek isterim: Bu çalışmalar, adı geçen bilimcilere
fark edilmiş olmanın keyfini yaşatır, adını bulamayan-
lar için de bir hırs ve teşvik unsuru olabilir.
 Uzun bir süre Cumhuriyet gazetesinin eki ola-
rak merakla izlediğimiz ”Bilim ve Teknoloji” dergisi
bilimsel başarıyı değerlendiren araştırmaların duyu-
rulmasına öncülük etti  ve bu işlevi sürdürebilen tek
kaynak oldu. Çarpıcı bir ilk örnek olması bakımından,
değerli hocamız Bahattin Baysal’ın “100 yayın; 1000
atıf” başlıklı yazısını hala hatırlıyorum. Ülkemizde
bile, bu değerler artık üstün başarı göstergesi olma
vasfını kaybetti.
 Değerlendirme öncesinde, doğru seçilmiş pa-
rametreler ve tutarlı bir değerlendirme yaklaşımı
ile sayısal göstergelerin bilimsel başarıyı geçerli bir
düzeyde yansıtacağı düşüncemi ifade etmek isterim.
Bu görüşümü mensubu bulunduğum Bilim Akade-
misinde defalarca dile getirdim; bu konuda özellikle
Çevre Bilimleri alanında çok sayıda yazı yazdım. An-
cak, “195 Bilimcimiz..” ile ilgili değerlendirmeyi eksik,
hatalı ve bilgi-özürlü bulduğumu üzülerek belirtmek
durumundayım. Bunda en büyük payı doğal olarak
yöntemin sahibi olan İoannidis  v.d (2019)2  yük-
lenmeli. Onun için kanımca, listede adı olanlar fazla
sevinmesin; adlarını göremeyenler de boşuna üzül-
mesin!.. Şimdi müsaade ederseniz birçoğunuzun
acımasız bulduğu bu görüşümü bilimsel verilerde
açıklamaya çalışayım:
 
Elmalarla armutlar
 (1) Başta, değişik bilim dallarına mensup bilim
insanları aynı torbaya konup tombaladan numara
çeker gibi sıralanamaz: Bu bilimsel değerlendirmenin
birincil kuralıdır (Scientific evaluation 101). Herke-
sin anlayacağı bir örnek ile açıklamaya çalışırsam,
bir manavda sergilenen sebze ve meyveleri kendi
aralarında bir sıralamaya sokamazsınız: yani brokoli
muzdan daha lezzetli; muz da pırasadan daha iyi di-
yemezsiniz. Dolayısı ile de bilimciler de ancak kendi
uzmanlık dalları içinde sıralanabilir. Aksi, abesle işti-
galdir!.. Dostum Prof. Celal Şengör yer bilimleri ala-
nında kanımca ilk üç arasındadır; 3566’ıncı sıra ken-
disi için anlamsızdır. Aynı husus, dostum Prof. Yusuf
Yağcı için de söz konusudur. Arkadaşlarım benim
de Google Scholar/ Çevre Biyoteknolojisi (Envi-
ronmental Biotechnology) dalında  23.  sırada gö-
züktüğümü söylüyorlar.  Bakınız; Web of Scien-
ce (WOS), taradığı dergileri 235 farklı bilim dalında
toplamış; Scopus veri tabanı da 27 temel alan ve bu
alanlar altında 313 özel alan belirlemiş.  Bunlardan
herhangi biri 50 civarında farklı bilim dalına indirge-
nebilir ve her dalda dünyanın en iyi 2000 bilimcisi
belirlenebilirdi.  Bu fırsat ve çaba heba olmuş!..
 
Üç temel gösterge
 (2) Şimdi gelelim göstergelere: bilimsel değer-
lendirmeler üç temel gösterge grubunu esas esas
almak zorundadır: (i) yayın sayısı: (ii) atıf sayısı ve
(iii) dergi kalitesi. Bunlardan biri dikkate alınmaz ise
değerlendirme eksik, hatalı ve hatta yanıltıcı olur.
İncelenen çalışmada dergi kalitesinin bir gösterge
olarak tamamen göz ardı edilmiş olduğu görülmekte-
dir. Dergi kalitesi o kadar önemli bir göstergedir ki 10
düşük kaliteli-dergi yayını ile 10 yüksek kaliteli dergi
yayınını aynı kıstas ile yayın saymak, brokoli ile muzu
aynı terazide tartmak kadar yanlıştır.
 Dergi kalitesi sayısal olarak etki faktörü (Impact
factor) ile ölçülür. Ancak, herhangi bir dergi yayınını,
örneğin etki faktörü 3.21 ya da 1.63 diye değerlen-
dirmek te çok yanlış olur, çünkü her bir bilim alanı
için tamamen farklı dergiler ile bunların etki faktör-
lerinin farklı dağılımları söz konusudur. Daha açık
bir ifade ile bilim alanına bakılmaksızın etki faktörü
aramak bizi tekrar brokoli/muz kıyaslamasına götü-
rür.  WOS ‘un citation reports bölümünde her bilim
alanı ile ilgili dergilerde medyan ekti faktörü de ta-
nımlıdır. Scopus veri tabanında da aynı bilgiler SJR
göstergesi ile verilmiştir.
Yapılması gerekli en basit
değerlendirme her bilimci-
nin tüm yayınları için ağır-
lıklı ortalama etki faktörünü
hesaplamak ve bu değeri
kıyaslamalı bir gösterge
olarak kullanmaktır.
 (3) Araştırma, atıfların
bir alt değerlendirmesini
yaparak, alt bölümlerin
her birini ayrı ayrı gösterge
olarak kullanmak gibi an-
lamsız bir yöntem seçmiş-
tir. Buna göre, atıflardan
(i) tek yazarlı makaleler
(ncs); (ii) yazarın tek ve
ilk isim olduğu makaleler Hint gavyali olarak bilinen bu timsah türü ince ve uzun ağız yapısı ile diğer timsah-
(ncsf) : (iii) yazarın, tek, ilk lardan ayrılır. Ayrıca erkeklerinde ağızlarının uç kısmında soğan gibi bir yumru bu-
ve son isim olduğu maka- lunur. Balıkla beslenen bu tür yok olma tehlikesi ile karşı karşıya. Şu anda Nepal
leler (ncsfl) ve (iv) yazarın ve Hindistan’da yaklaşık 650 tane gavyal bulunuyor. Erkeklerinin 7-8 dişi ile çift-
kendi atıflarının çıkartılmış leşmesi sonucu yavrular çoğalır. Fotoğrafta bir baba timsah bir aylık 100 kadar
halleri ayrı ayrı göstergeler yavruyu sırtına alarak karşıya geçirmeye çalışıyor.
HBT Sayı 234 -18 Eylül 2020 23
– hm indeksi – olarak değerlendirilmiştir: Shcriber
(2008)3 tarafından önerilen bu yöntem bilim camiası
tarafından benimsenmemiş, bilim-özürlü bir yakla-
şımdır. Nedenlerine kısaca bakalım:
(i) Tek isimli makale - Deneysel araştırmanın ve
takım çalışmasının geçerli olduğu güncel bilim anla-
yışında, bilimcilerin tek başlarına çalışmasını - ya da
araştırmada emeği geçenlerin hakkının yenmesini –
bir üstünlük olarak görmek bilimden bihaber olmak
anlamına gelir4. Bunun için Nobel ödüllerindeki pay-
laşımlara bakmak ya da Prof. Aziz Sancar’ın yayınla-
rına göz atmak yeterli olacaktır.
(ii) Makalelerde ilk ve son isimler – İlk ve son isim-
ler için ödüllendirici bir takım kurallardan söz edile-
bilir; ancak ortaya çıkan yazı/makalede tüm yazarlar
eşik hak sahibidir ve bu husus dergi editörüne teyit
edilmeden makale değerlendirilmez. Dolayısıyla alı-
nan atıf tüm yazarların ortak hakkıdır ve kayıtlara bu
şekilde işlenir.
(iii) yazarların kendi atıfları – Bunu bir bilimsel
aşağılama olarak görmek kanımca cehalet belirti-
sidir; çünkü yazarın kendine atıf verebilmesi için ilk
önce yeterli sayıda yayını olması, sonrada yazının
incelediği konuda söz sahibi olacak düzeyde bulun-
ması gereklidir. Bu düzeyin sergilenmesi son derece
doğal ve değerlidir.
 Özetle, ben bu zahmetli çalışmayı yapan arka-
daşımı kutluyorum ve belirttiğim hususların daha
sonraki benzer değerlendirmelere ışık tutmasını
umuyorum.
 1Zapcı, C. “195 Bilimcimiz 100 bin kişilik listede ama
sadece binde 2 yapıyor”, (2020) Herkese bilim  teknolo-
ji, 232, 4 Eylül
 2 Ioannidis, J.P.A. et al., (2019). yazının atıfı
 3 Schreiber , M. (2008). yazının atıfı
 4Orhon, D. et al.(2011). Doçentlikte tek yazarlı makale:
Anlamsız koşu ver çaba, Cumhuriyet Bilim ve Teknoloji Der-
gisi, CBT-1262, 27 Mayıs
Haftanın FOTOĞRAFI
Baba timsah
yavrularını
sırtlamış,
karşıya
geçiriyor
Hay vanlar Dünyası HBT Sayı 234 - 18 Eylül 2020 24

Afili mürekkep balığı gösterişini

kaçmak ve kur yapmak için kullanıyor
deniz tabanının rengini ve dokusunu kamuflaj
olarak alıyor ve genellikler bir kum birikintisi ve-
ya kaya parçası gibi görünüyor. Diğer bazı kafa-
danbacaklılar gibi, bu mürekkepbalıkları da za-
manlarının çoğunu kamuflajla gizlilik içinde ge-
çiriyor, göz alıcı renklerini bir yırtıcıyı şaşırtmak
ve kur yapmak için kullanıyor.
Afili mürekkep balığının tüm gün boyunca
parlak renklerle gezmesinin yırtıcıların da ilgisini
çekebileceğini belirten araştırmacılar, kamuflajın
oluşturduğu ilk savunma hattı başarısız olması
durumunda ise, yırtıcıyı şaşırtmak ve korkutmak
amacıyla hızla yanıp sönen parlak renklerin işe
Parlak renkler erkeklerin dişileri cezbetme
çabalarında da karşımıza çıkıyor. Uzaktaki dişiyi
gören afili mürekkep balığı, parlak renkler sergi-
leyerek ilgisini çekmeye çalışır. Bu renkli kur sı-
rasında iki tür jest gözlemlendi: Kol sallama (bir
insanın selamını andıran şekilde) ve öpme (di-
şinin koluna dokunma). Araştırmacılar, afili mü-
rekkep balığının kur sürecinin en gelişmiş kuş-
larda ve hatta bazı primatlarda görülenlerle kı-
yaslanabilir seviyede özenli ve dinamik olduğu-
nu belirtiyor.

B
https://www.sciencenews.org/article/flamboyant-cuttle-
ir mürekkep balığı türü olan Metase- yarabildiğini ifade ediyor. fish-video-mating-defense-camouflage
pia pfefferi, canlı renkleri nedeniy-
le afili mürekkep balığı adıyla bili-
niyor. Yanıp sönen mor ve sarı tonlarıyla gö-
rünüşleri dikkat çeken, kamuflaj ustası bu
canlılar, aslında zamanlarının çoğunda bir
kum birikintisi gibi görünüyorlar.
Afili mürekkep balığının canlı renkler ile
kamuflajı nasıl dengelediğini öğrenmek is-
teyen araştırmacıların, 2002 ve 2019'da En-
donezya sularındaki gözlemlerine dayanan
araştırması Journal of Experimental Marine
Biology and Ecology'de yayınlandı.
Araştırmaya göre, mercan resifleri ara-
sındaki çamurlu deniz tabanında yiyecek
arayarak zamanlarını geçiren bu canlılar,

Tarih öncesi devasa köpekbalığının gerçek boyutu neydi?

D
ev bir köpek balığı türü olan Megalo-
don'un boyutu şimdiye dek tahmini ola-
rak öne sürülürken Bristol Üniversitesi
ve Swansea Üniversitesi'nden araştırmacılar ta-
rafından yürütülen yeni bir çalışma, yetişkin bir
insan boyundaki yüzgeçler de dahil olmak üze-
re bu köpekbalığının gerçek boyutlarını ortaya çı-
kardı.
Günümüzde en korkutucu köpekbalığı tü-
rü, altı metreyi aşabilen boyları ve iki tonluk çe-
ne kuvvetliyle Büyük Beyaz köpekbalığıdır. Es-
ki çağlarda yaşamış köpekbalıklarının boyutlarını
belirlemek ise, bulunan fosiller genellikle dişler-
den ibaret olduğundan zordur. lışmada ise araştırmacılar fosil analizlerini günü- bulabilen boylarıyla yaklaşık 1,6 metrelik bir sırt
23 ila 3 milyon yıl önce yaşamış olan bu dev müzde yaşayan 5 köpekbalığı türünü içerecek yüzgecine ve 3,85 metre yüksekliğinde bir kuyru-
köpekbalığının boyu, araştırmaya göre, Büyük şekilde genişletti. ğa sahip olduğuna işaret ediyor.
Beyaz’ın boyunun iki katından fazlaydı ve 10 ton- Megalodon'un Büyük Beyaz'ın doğrudan ata- Megalodon'un vücut boyutunun ortaya çıka-
dan fazla çene gücüne sahipti. Araştırmada in- sı olmadığı belirten araştırmacılar, karşılaştırma rılmasının, bu devin fizyolojisinin ve yok oluşunda
celenen Megalodon fosilleri çoğunlukla bir insan yapılan diğer türlerin de Megalodon'la aynı dere- etkili olmaları muhtemel iç faktörlerin daha iyi an-
elinden daha büyük olan dişlerdi. cede akraba olduğu ifade ediyor. laşılmasına katkı sunacağı belirtiliyor.
Önceki araştırmalarda Megalodon fosilleri sa- Scientific Reports'ta yayınlanan çalışma so- https://phys.org/news/2020-09-true-size-prehistoric-me-
dece Büyük Beyaz ile karşılaştırılmıştı. Yeni ça- nuçları, Megalodon köpekbalıklarının 16 metreyi ga-shark-revealed.html