İSTATİSTİK DERSİ 4. HAFTA DERS NOTLARI (1.

KISIM)
DEĞİŞKENLİK ÖLÇÜLERİ

Merkezi eğilim ölçüleri bir ölçümler setinin frekans dağılımın tam bir resmini ortaya koymaz. Bu nedenle
dağılımlar sadece merkezi eğilim ölçüleriyle ifade edilmeyip buna ilave olarak verilerin yayılımının bir
ölçüsü de geliştirilmelidir.

Değişim Aralığı: Bir gözlemler setinin değişim aralığı, bu serinin en büyük gözlemi ile en küçük gözlemi
arasındaki farkıdır.

Örnek:
23, 44, 14, 56, 48
D.A=56-14=42
Standart Sapma ve Varyans: Bir seriyi oluşturan gözlem değerlerinin aritmetik ortalamadan
sapmalarının kareli ortalamasına standart sapma olarak tanımlanır. Değişkenlik ölçüleri içinde en yaygın ve
etkin kullanıma sahip olan standart sapmadır. Standart sapma serideki gözlem değerlerinin tümüne
dayanan, dolayısıyla matematiksel bakımdan en kuvvetli değişkenlik ölçüsüdür.
Bir seriyi oluşturan gözlem değerlerinin birbirine yakınlığı standart sapma ile ifade edilir. Genel
olarak seriyi oluşturan gözlem değerleri, hesaplanan ortalamaya yakın değerlerden oluşuyorsa standart
sapma değeri küçük, uzak değerlerden oluşuyorsa standart sapma değeri büyük olur.
Standart sapma genellikle örnek kütle için s-(küçük- s) ile evren için σ -(küçük sigma) ile gösterilir.
Standart sapmanın karesine varyans denir ve örnek için s2, ana kütle için σ 2 ile gösterilir.
İzleyen formüller kullanılarak standart sapma ve varyans hesaplanır

Örnek kütle için

∑ ( X i−X )
2

√ ∑ ( X i−X ) 2 2
s=
s= n−1
n−1

Anakütle için

√ ∑ 2
∑ ( X i−μ ) 2 2 ( X i−μ )
σ= σ =
N N

1
Örnek: Aşağıda altı iş makinasının saatlik hafriyat miktarları (ton) verilmiştir. Verilen dizinin standart
sapmasını hesaplayınız.
Xi
7
7
9
10
11
10
Toplam 54

Çözüm:
Xi ( X i−X ) ( X i−X )
2

7 -2 4
7 -2 4
9 0 0
10 1 1
11 2 4
10 1 1
TOPLAM=54 TOPLAM=0 TOPLAM=14

54
X= =9
6

s=
√ ∑ ( X i−X ) 2 =
n−1 √ 14
5
=1,67

Diziyi oluşturan gözlem değerlerinin, aritmetik ortalama 9 ton’dan ortalama olarak 1,67 ton’luk sapma
gösterdikleri söylenebilir.

Not: Hesaplanan standart sapma küçüldükçe değişkenliğin azaldığı, dolayısıyla

gözlem değerlerinin bir birine daha çok yaklaştığı söylenebilir. Örneğin, bir serinin
X =75 ve s=0 olsun bu serinin hiç değişkenliği yok demektir. Ancak bu, gözlem
değerlerinin birbirine eşit olması durumunda görülür.

Frekans ve gruplandırılmış serilerde standart sapma ve varyans hesaplanması

2
 ∑ 2

√
( X i−X ) f i
s=
∑ ( X i−X ) f i
2
s=2
n−1
n−1

10, 20,20, 50,50,50,70,70,80,100

Örnek: On pasta fırınında aylık işlenen un miktarı (ton) aşağıda frekans serisi olarak düzenlenmiştir.
Frekans serisinin standart sapmasını hesaplayınız.
Xi fi Xi f i ( X i−X ) ( X i−X )
2 2
( X i−X ) f
10 1
20 2
50 3
70 2
80 1
100 1

Çözüm:
Xi fi Xi f i ( X i−X ) ( X i−X )
2 2
( X i−X ) f
10 1 10 -42 1764 1764
20 2 40 -32 1024 2048
50 3 150 -2 4 12
70 2 140 18 324 648
80 1 80 28 784 784
100 1 100 48 2304 2304
Toplam=1 Toplam=520 Toplam=7560
0

520
X= =52
10
s=
√7560
9
=28,98

Pasta fırınları ayda ortalama…….. ton un kullanmaktadırlar. Tabidir ki bazıları daha az, bazıları ise daha
çok un kullanmaktadır. Her bir pasta fırının kullandığı un miktarının bu ortalamadan (……..) ne kadar
sapma gösterdiği yukarıdaki serinin dördüncü sütununda ( X i−X ) hesaplanmıştır. Bu sapmaların bazıları
negatif sayı olarak görülmektedir. Seriyi oluşturan gözlem değerlerinin standart sapması……… ton olarak
belirlenir.

3
Örnek: 80 üniversite öğrencisinin geçen ay kütüphanede geçirdikleri süreler, gruplandırılmış seri olarak
aşağıda verilmiştir. Gruplandırılmış serinin standart sapmasını hesaplayınız.
Gruplar (saat) fi Xi Xi f i ( X i−X ) ( X i−X )
2 2
( X i−X ) f
10-14 8
14-18 28
18-22 27
22-26 12
26-30 4
30-34 1

Çözüm:

Xi fi Xi f i ( X i−X ) ( X i−X )
2 2
( X i−X ) f
12 8 96 -7 49 392
16 28 448 -3 9 252
20 27 540 1 1 27
24 12 288 5 25 300
28 4 112 9 81 324
32 1 32 13 169 169

1516
X= =18,95 ≅ 19
80

s=
√
1464
79
=4,30

s=
√
1464
80
=4,27

Standart sapmanın ortalamalarla olan ilişkisine dayanarak hesaplanması

Standart sapma aritmetik ortalama ile kareli

ortalamadan yararlanılarak da hesaplanabilir. s= √ K 2 −X 2

Değişim Katsayısı: Değişim katsayısı, bir serinin standart sapmasının aritmetik ortalamaya bölünüp 100
ile çarpılması sonucu elde edilen oransal bir ölçüdür. Değişim katsayısı;

Evren için
s
D . K .= 100
X 4
Örnek için

σ
D . K .= 100
μ

Değişim katsayısının iki yaygın kullanım alanı vardır:

Ölçü birimleri farklı olan iki veya daha çok serinin
değişkenliğini karşılaştırmada kullanılır.
Ölçü birimleri aynı ancak gözlem sayıları
ve büyüklükleri farklı olan serilerin
değişkenliğini karşılaştırmakta kullanılır.
Özellikle küçük ve büyük işletmelerin çeşitli
yönlerden kıyaslanması imkanını sağlar.

Örnek: A ülkesinde kişi başına milli gelir 7500 dolar ve standart sapma ise 1500 dolardır. B ülkesinde kişi
başına düşen milli gelir ise 6000 euro ve standart sapma 600 euro’dur. Bu bilgilere göre hangi ülkede gelir
daha dengeli dağılmaktadır.
X A =7500 Dolar s A =1500 Dolar X B=6000 Euro s B=600 Euro

sA 1500
DK A= 100= 100=% 20
XA 7500
sB 600
DK B= 100= 100=% 10
XB 6000
DK A=% 20> DK B =% 10 buna göre B ülkesinde fertlerin gelirinin birbirine yakın olduğu, dolayısıyla B
ülkesinde milli gelirin A ülkesine göre daha dengeli dağıldığı söylenebilir.