εκπαιδευτικες αναγκες ηλικιωμενων

Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών
Επιστήμες της Αγωγής
Διπλωματική Εργασία
Εκπαιδευτικές ανάγκες, κίνητρα και εμπόδια της συμμετοχής

ατόμων τρίτης ηλικίας σε επιμορφωτικά προγράμματα: Τα Κέντρα
Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων (Κ.Α.Π.Η.) του Δήμου
Καλαμαριάς Θεσσαλονίκης
Μάρθα Αβραμίδου
Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Άννα Κοντονή
Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2020

Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή («συγγραφέας/δημιουργός») που την
εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη
αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού,
παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε
μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των
δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση
δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του
συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση,
εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading), «ανάρτηση»
(uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς
τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί
το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων.
Εκπαιδευτικές ανάγκες, κίνητρα και εμπόδια της συμμετοχής
ατόμων τρίτης ηλικίας σε επιμορφωτικά προγράμματα: Τα Κέντρα
Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων (Κ.Α.Π.Η.) του Δήμου
Καλαμαριάς Θεσσαλονίκης
Επιτροπή Επίβλεψης Διπλωματικής Εργασίας
Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Συν-Επιβλέπων Καθηγητής:

Άννα Κοντονή Γιώργος Μαγγόπουλος
Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2020

Μάρθα Αβραμίδου, Εκπαιδευτικές ανάγκες, κίνητρα και εμπόδια της
συμμετοχής ατόμων τρίτης ηλικίας σε επιμορφωτικά προγράμματα: Τα Κέντρα
Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων (Κ.Α.Π.Η.) του Δήμου Καλαμαριάς
Θεσσαλονίκης
Ευχαριστίες
Με την παρούσα διπλωματική εργασία ολοκληρώνονται οι σπουδές μου στο μεταπτυχιακό

πρόγραμμα σπουδών «Επιστήμες της Αγωγής» του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου.
Η εκπόνησή της πραγματοποιήθηκε από τον Οκτώβριο του 2019 έως τον Ιούλιο του 2020,
σε μια ιδιαίτερα δύσκολη χρονική περίοδο λόγω της πανδημίας του Covid-19 και των
μέτρων που επιβλήθηκαν για την αντιμετώπισή της. Κατά συνέπεια, η απαγόρευση
λειτουργίας χώρων συνάθροισης κοινού, όπως και τα Κέντρα Ανοικτής Προστασίας
Ηλικιωμένων, δυσχέρανε αρκετά το ερευνητικό μέρος της εργασίας.
Σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες η διαθεσιμότητα και η υποστήριξη της επιβλέπουσας

καθηγήτριας μου, κυρίας Άννας Κοντονή ήταν πολύτιμες. Την ευχαριστώ για την άψογη
συνεργασία, την καθοδήγηση και τις συμβουλές της σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης της
εργασίας που με οδήγησαν στο βέλτιστο δυνατό αποτέλεσμα.
Ανάλογες ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στο δεύτερο επιβλέποντα καθηγητή μου, κ.

Γιώργο Μαγγόπουλο, για τις εύστοχες και πολύ εποικοδομητικές επισημάνσεις του.
Δεν θα μπορούσα να μην αναφερθώ στη μητέρα μου, η οποία παρόλο που δεν κατάφερε να
σπουδάσει, με την ενέργειά της και τη δίψα της για μάθηση που δε σβήνει με τα χρόνια,
έγινε η αφορμή για την επιλογή του συγκεκριμένου θέματος.
Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για την κατανόηση, την τεράστια
υπομονή και συμπαράστασή τους, στη διάρκεια συγγραφής της εργασίας αλλά και σ’ όλη
τη διάρκεια των σπουδών μου.
Θεσσαλονίκη 2020
Διπλωματική Εργασία iv
Περίληψη
Τα επιμορφωτικά προγράμματα που υλοποιούνται για ηλικιωμένους, εντάσσονται στη

γενική εκπαίδευση ενηλίκων. Το πεδίο της εκπαίδευσης στην Τρίτη Ηλικία είναι σε αρχικά
στάδια στην Ελλάδα και ελάχιστες έρευνες έχουν εκπονηθεί για το θέμα. Κρίνοντας
απαραίτητη την καλύτερη κατανόηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της εν λόγω
ηλικιακής ομάδας και τη διερεύνηση των εκπαιδευτικών τους αναγκών με σκοπό την
αξιοποίηση των ευρημάτων από φορείς σχεδιασμού, οργάνωσης και υλοποίησης
προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων τρίτης ηλικίας, εκπονήθηκε η παρούσα έρευνα.
Για την επίτευξη αυτών των στόχων επιλέχθηκαν τα Κέντρα Ανοικτής Προστασίας του
Δήμου Καλαμαριάς Θεσσαλονίκης, διερευνώντας τη συμμετοχή στα επιμορφωτικά
προγράμματα που υλοποιούνται σε αυτά. Η συλλογή των στοιχείων έγινε το Μάιο του 2020
με ημιδομημένες συνεντεύξεις από 9 εργαζόμενους και 3 στελέχη διοίκησης των ΚΑΠΗ
του Δήμου. Η ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι το ενδιαφέρον των ηλικιωμένων
στρέφεται σε θεματικές ενότητες που αφορούν κυρίως την υγεία και τις νέες τεχνολογίες.
Ως κίνητρα συμμετοχής αναφέρθηκαν οι ανάγκες τους για κοινωνικοποίηση και
καταπολέμηση της μοναξιάς, καθώς και για ν’ ανταπεξέλθουν στις νέες εξελίξεις και να
επιμορφωθούν σε πρακτικά θέματα καθημερινότητας. Επίσης ως ισχυρό κίνητρο βρέθηκε
η επιθυμία τους να αποδείξουν στον εαυτό τους και στους γύρω τους ότι είναι ενεργά μέλη
της κοινωνίας. Ως εμπόδια αναγνωρίστηκαν εκτός από προβλήματα υγείας και
οικογενειακές υποχρεώσεις (μιας γενιάς που ιδιαίτερα στην Ελλάδα συνεχίζει να στηρίζει
το σύνολο της ευρύτερης οικογένειας), κυρίως ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες που
αφορούν πεποιθήσεις, στάσεις και στερεότυπα.
Τέλος καταγράφηκαν τα προβλήματα, τα θέματα και τα ζητήματα τα οποία έπρεπε να
διαχειριστούν και να αντιμετωπιστούν κατά την υλοποίηση των επιμορφωτικών
προγραμμάτων.
Λέξεις – Κλειδιά
Γήρανση, εκπαίδευση τρίτης ηλικίας, διερεύνηση εκπαιδευτικών αναγκών, κίνητρα,

εμπόδια, ενεργός γήρανση
Διπλωματική Εργασία v
Educational needs, motives and obstacles of the participation of

seniors in educational programs: The Seniors Open Care
Center- Municipality of Kalamaria, Thessaloniki, Greece
Martha Avramidou
Abstract
The educational programs created for the elderly, are a part of seniors’ general education.
The field of elderly education is in its early stages in Greece and little to no studies have
been conducted on the subject. This study was carried out, because of the need for a better
understanding of the special characteristics of the senior age as well as for examining their
educational needs, with the aim of this research’s findings to be implemented by expert
organizational and educational carriers.
In order to achieve these goals, the Seniors Open Care Center of the Municipality of
Kalamaria in Thessaloniki, Greece, was chosen to be studied, examining its members’
participation in the educational programs that take place there. The collection of the
appropriate data was in May of 2020, with semi-structured interviews from 9 employees
and 3 administration members in the S.O.C.C. of this municipality. The analysis of the data
indicated that the elderly are interested in subjects mainly regarding health and new
technologies. Their motives for participation are the need to socialize and counter loneliness,
as well as their need to keep up with the innovative advances and to educate themselves on
subjects about everyday life. Moreover, one of their most important incentives was their
wanting to prove not only to themselves, but also to the people around them that they are
active members of this society. When it comes to their obstacles, apart from health problems
or familial obligations (this generation, especially in Greece, continues to go by the tradition
of keeping all family members altogether, under one roof) additional difficulties include
social and psychological factors regarding particular beliefs, viewpoints and stereotypes.
Finally, the problems and issues which had to be managed and dealt with, were recorded
while the educational programs took place.
Διπλωματική Εργασία vi
Keywords
Aging, education of elderly people, educational needs’ investigation, motives, obstacles,

active ageing
Διπλωματική Εργασία vii

Περιεχόμενα
Περίληψη ...................................................................................................................... v
Abstract ........................................................................................................................ vi
Περιεχόμενα ................................................................................................................ viii
Κατάλογος Εικόνων / Σχημάτων.................................................................................... ix
Κατάλογος Πινάκων ...................................................................................................... x
Συντομογραφίες & Ακρωνύμια...................................................................................... xi
Κεφάλαιο 1: Το γήρας .................................................................................................... 4
1.1 Γήρανση και Τρίτη Ηλικία .................................................................................... 4
1.2 Αλλαγές στη γήρανση ........................................................................................... 7
1.3 Ενεργός γήρανση ................................................................................................ 14
1.4 Τα Κέντρα Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων .................................................. 16
Κεφάλαιο 2: Εκπαίδευση στην Τρίτη Ηλικία................................................................. 19
2.1 Οι πυλώνες της εκπαίδευσης των γηραιότερων .................................................... 19
2.2 Χαρακτηριστικά εκπαιδευομένων ....................................................................... 22
2.3 Εκπαιδευτικά προγράμματα για ηλικιωμένους ..................................................... 24
Κεφάλαιο 3: Σκοπός της έρευνας και ερευνητικά ερωτήματα ....................................... 38
Κεφάλαιο 4: Μεθοδολογία της έρευνας ........................................................................ 39
4.1 Πληθυσμός στόχος – Δείγμα ............................................................................... 39
4.2 Επιλεγείσα προσέγγιση ....................................................................................... 40
4.3 Διαδικασία διεξαγωγής της έρευνας .................................................................... 40
4.4 Η ερευνήτρια ...................................................................................................... 41
4.5 Ερευνητικό εργαλείο .......................................................................................... 42
4.6 Αξιοπιστία και εγκυρότητα ................................................................................. 44
4.7 Θέματα ηθικής και δεοντολογίας......................................................................... 46
4.8 Δυσκολίες και περιορισμοί.................................................................................. 46
4.9 Μέθοδος επεξεργασίας και ανάλυσης δεδομένων................................................. 47
Κεφάλαιο 5: Αποτελέσματα της έρευνας....................................................................... 49
5.1 Δημογραφικά στοιχεία συμμετεχόντων................................................................ 49
5.2 Απαντήσεις στα Ερευνητικά Ερωτήματα ............................................................. 49
Κεφάλαιο 6: Συζήτηση- Συμπεράσματα ........................................................................ 64
Κεφάλαιο 7: Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα .............................................................. 68
Βιβλιογραφία ............................................................................................................... 69
Παράρτημα Α .............................................................................................................. 78
Παράρτημα Β .............................................................................................................. 86
Διπλωματική Εργασία viii

Κατάλογος Εικόνων / Σχημάτων
Εικόνα 1: Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 2015............................................................ 6

Εικόνα 2: United Nations, 2015 ...................................................................................... 7
Εικόνα 3: Θεματικός χάρτης ......................................................................................... 64
Διπλωματική Εργασία ix
Κατάλογος Πινάκων
Πίνακας 1: Αντιστοίχιση ερευνητικών ερωτημάτων – ερωτήσεων συνέντευξης ............. 44
Διπλωματική Εργασία x
Συντομογραφίες & Ακρωνύμια
ΑΤΜ Αυτόματη Ταμειολογιστική Μηχανή

ΕΕ Ευρωπαΐκή Ένωση
ΚΑΠΗ Κέντρο Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων
ΝΠΔΔ Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου
ΟΟΣΑ Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης
ΠΑΤΕΣ Παιδαγωγική Τεχνικής Σχολής
ΠΟΥ Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας
ΣΕΛΕΤΕ Σχολή Εκπ/κών Λειτουργών Επαγγελματικής και Τεχνολογικής Εκπ/σης
ΤΕΙ Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα
ΤΠΕ Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών
ΦΕΚ Φύλλο Εφημερίδας Κυβερνήσεως
Διπλωματική Εργασία xi
«Στα μάτια των νέων βλέπεις φλόγα. Μα στα μάτια των γέρων, βλέπεις φως»
Βίκτωρ Ουγκώ, 1802-1885
Εισαγωγή
Με αφετηρία την τάση αύξησης του πληθυσμού ηλικίας άνω των 65 ετών, η παγκόσμια
κοινότητα αναζητά τρόπους ώστε να εξασφαλίσει ότι η μεγαλύτερη διάρκεια ζωής στον
άνθρωπο είναι υγιής και ικανοποιητική. Αυτό επιτυγχάνεται όταν βελτιώνονται οι
υπηρεσίες για την προώθηση της ευημερίας και της ανεξαρτησίας των ηλικιωμένων με
σκοπό να συμμετέχουν πλήρως στην κοινωνία (Pincas, 2009). Η παροχή υπηρεσιών σε
ηλικιωμένους ενήλικες έχει διατυπωθεί σαν μια «απώλεια» της γήρανσης, στην οποία η
μείωση της υγείας, των φυσικών ικανοτήτων και των γνωστικών διαδικασιών (μνήμη,
γλωσσικές δεξιότητες κ.α) θεωρούνται σημαντικά εμπόδια στην παραγωγικότητα και την
επιτυχή γήρανση (Purdie, & Boulton-Lewis, 2010). Η διεθνής επιστημονική βιβλιογραφία
αναγνωρίζει ότι η μάθηση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ενεργό γήρανση οπότε είναι
σημαντικό να κατανοήσουμε περισσότερα σχετικά με το φαινόμενο μάθησης στους
ηλικιωμένους. Ως εκ τούτου, χρειαζόμαστε περισσότερα δεδομένα για τους ηλικιωμένους
σχετικά με τη στάση τους απέναντι στη μάθηση, γιατί, πώς και τι θέλουν να μάθουν,
πιστεύοντας πως έτσι θα τους βοηθήσουμε να ανακαλύψουν το δικό τους νόημα, ταυτότητα
και σκοπό σχετικά με τη γήρανση (Formosa, 2019).
Αυτό αποτελεί και τη βασική στόχευση της παρούσας μελέτης: η διερεύνηση της
συμμετοχής των ηλικιωμένων σε εκπαιδευτικά προγράμματα. Με άλλα λόγια τι είναι αυτό
που κάνει τη συγκεκριμένη ομάδα να ευδοκιμήσει σε ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον.
Εκκινώντας από αυτή την προβληματική διαμορφώθηκαν τα ερευνητικά ερωτήματα που
αφορούν στις εκπαιδευτικές ανάγκες των ηλικιωμένων, στα κίνητρα και εμπόδια
συμμετοχής τους σε εκπαιδευτικά προγράμματα και τέλος στα σημαντικότερα προβλήματα
που εντοπίζονται στο σχεδιασμό, την οργάνωση και την υλοποίηση ενός εκπαιδευτικού
προγράμματος στα ΚΑΠΗ.
Ως προς τη δομή της εργασίας, χωρίζεται σε τρία μέρη το Θεωρητικό, το Εμπειρικό και τα
Συμπεράσματα και διαρθρώνεται σε επτά κεφάλαια.
Διπλωματική Εργασία 1
Στο Θεωρητικό Μέρος, στο 1ο κεφάλαιο αποσαφηνίζεται η έννοια της γήρανσης και η
χρονική οριοθέτηση της τρίτης ηλικίας, ενώ καταγράφονται οι αλλαγές κατά τη γήρανση
σε σωματικό, γνωστικό και ψυχολογικό επίπεδο. Επίσης γίνεται αναφορά στην έννοια της
ενεργούς γήρανσης και του δείκτη παρακολούθησής της σε εθνικά επίπεδα. Τέλος γίνεται
αναφορά στον θεσμό των ΚΑΠΗ στην Ελλάδα, ξεκινώντας με την ιστορική αναδρομή της
ίδρυσής τους, συνεχίζοντας με τον τρόπο λειτουργίας, οργάνωσης καθώς και τις
παρεχόμενες υπηρεσίες και ολοκληρώνοντας με μια περιγραφή των ΚΑΠΗ του Δήμου
Καλαμαριάς, στα οποία διενεργήθηκε η παρούσα έρευνα. Το 2ο κεφάλαιο ασχολείται με
την εκπαίδευση στην τρίτη ηλικία, τα χαρακτηριστικά των γηραιότερων εκπαιδευομένων,
τις εκπαιδευτικές τους ανάγκες και τα αναμενόμενα οφέλη από τη συμμετοχή σε
εκπαιδευτικά προγράμματα. Επίσης γίνεται αναφορά στα κίνητρα και τα εμπόδια της
συμμετοχής τους και ολοκληρώνεται με το ρόλο του εκπαιδευτή ενηλίκων.
Στο Εμπειρικό Μέρος, αφού διατυπωθούν ο σκοπός, οι στόχοι της έρευνας και τα
ερευνητικά ερωτήματα (3ο κεφάλαιο), αναπτύσσεται το μεθοδολογικό πλαίσιο.
Παρουσιάζεται το δείγμα, το ερευνητικό εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε, οι διαδικασίες
διασφάλισης της εγκυρότητας και της αξιοπιστίας, οι περιορισμοί και δυσκολίες της
έρευνας καθώς και η μέθοδος επεξεργασίας και ανάλυσης δεδομένων (4ο κεφάλαιο). Τέλος
στο 5ο κεφάλαιο αναλύονται τα αποτελέσματα της έρευνας ανά ερευνητικό ερώτημα.
Στο τρίτο και τελευταίο μέρος, στο 6ο κεφάλαιο συζητούνται τα συμπεράσματα

συγκρίνοντας τα με τη βιβλιογραφία, ενώ στο 7ο κεφάλαιο γίνονται προτάσεις για
μελλοντικές έρευνες.
Η εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση των βιβλιογραφικών αναφορών και των

παραρτημάτων με τα τεκμήρια της έρευνας (ερευνητικό εργαλείο, απομαγνητοφωνημένες
συνεντεύξεις κλπ).
ΜΕΡΟΣ Ι: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ
Κεφάλαιο 1: Το γήρας
1.1 Γήρανση και Τρίτη Ηλικία
1.1.1 Ορισμοί
Ο Birren ορίζει τη γήρανση ως «τη μεταβολή του ανθρώπινου οργανισμού μετά την ηλικία
της φυσικής ωριμότητας, της άριστης δηλαδή ηλικίας αναπαραγωγής μετά την οποία η
πιθανότητα επιβίωσης μειώνεται σταθερά, ενώ εμφανίζονται νομοτελειακές αλλαγές στη
συμπεριφορά, στις εμπειρίες και στους κοινωνικούς ρόλους» (όπ. αναφ. στο Αντωνιάδου,
Ζυγούρης, & Τσολάκη, 2017, παρα. 8). Οι Cauley, Dorman, & Ganguli (1996) ορίζουν: Η
γήρανση αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία μη αναστρέψιμων μεταβολών που τελούνται σε
επίπεδο κυττάρων και επέρχονται προοδευτικά με την πάροδο του χρόνου (όπ. αναφ. στο
Κωσταρίδου- Ευκλείδη, 1999). Και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζει την γήρανση
ως μια πολύπλοκη διαδικασία, η οποία σε βιολογικό επίπεδο σχετίζεται με τη σταδιακή
συσσώρευση ποικίλων μοριακών και κυτταρικών αλλοιώσεων που οδηγούν σε μείωση της
ανθεκτικότητας του οργανισμού και της λειτουργικότητας του ατόμου και σε αυξημένο
κίνδυνο προσβολής από ασθένειες.
Όπως φαίνεται οι σύγχρονοι ορισμοί για τη γήρανση ενσωματώνουν την πολυπλοκότητά

της καθώς και το πλήθος των αλλαγών που αυτή συνεπάγεται. Αν και τονίζονται οι
μεταβολές σε βιολογικό επίπεδο, παράλληλα συνδέεται στενά με ψυχικούς και κοινωνικούς
παράγοντες (Χουσιάδας, 1999).
1.1.2 Χρονική οριοθέτηση

Ο όρος «Τρίτη Ηλικία», χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά, τις αρχές της δεκαετίας του 1950
στη Γαλλία. Δήλωνε τη χρονική περίοδο κατά την οποία το άτομο μπορούσε να χαρεί τη
ζωή του, να αξιοποιήσει τη σύνταξή του, να προσδοκά σχετικά καλή υγεία, να διαθέτει
ελεύθερο χρόνο για την οικογένειά του, για την άσκηση, για ταξίδια, για ευχάριστες
ενασχολήσεις. Δεν ήταν δηλαδή ο όρος συνώνυμος με το γήρας και τη γήρανση, αργότερα
οι όροι ταυτίστηκαν (Αντωνιάδου, Ζυγούρης, & Τσολάκη, 2017).
Για τη χρονική οριοθέτηση της τρίτης ηλικίας, οι κοινωνικοί επιστήμονες

διαφοροποιούνται. Μολονότι το 1982 στην Παγκόσμια Συνέλευση του Γήρατος στη
Βιέννη, το χρονολογικό όριο εισόδου στη γεροντική ηλικία θεωρήθηκε το 60ο έτος ηλικίας
(Χατζηευφραιμίδου, Μωραΐτου, Παπαντωνίου, Ναζλίδου, & Πάντσιου, 2014), έχει
επικρατήσει ως μεταίχμιο της μετάβασης στα γηρατειά να θεωρείται το 65ο έτος.
Παράλληλα λόγω της αύξησης του προσδόκιμου ζωής πολλές φορές διαχωρίζονται τα
άτομα άνω των 65 ετών σε διακριτές ομάδες ηλικίας. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας
ορίζει ότι τα έτη 75-90 αντιστοιχούν στην τέταρτη ηλικία και τα έτη πάνω από 90 στην
πέμπτη ηλικία.
Βέβαια η αριθμητική πληροφορία για τη διάρκεια ζωής ενός ατόμου δεν έχει καμία αξία
και σίγουρα η πορεία της γήρανσης δεν πρέπει να συνδέεται με το φυσικό χρόνο, διότι
αφενός η χρονολογική ηλικία είναι φτωχός προγνωστικός παράγοντας της λειτουργικής
κατάστασης ενός ανθρώπου και αφετέρου υπάρχει μεγάλη διαφοροποίηση μεταξύ των
ηλικιωμένων, δεδομένου ότι οι αλλαγές στη γήρανση επηρεάζονται από πολλούς
παράγοντες βιολογικούς, περιβαλλοντικούς, πολιτισμικούς, ψυχοκοινωνικούς καθώς και
από τη συμπεριφορά του ατόμου σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του (Κωσταρίδου- Ευκλείδη,
1999).
1.1.3 Δημογραφικά στοιχεία

Το φαινόμενο της γήρανσης του πληθυσμού έχει καταγραφεί ήδη από το τέλος του 19ου
και τις αρχές του 20ου αιώνα. Η ελάττωση των γεννήσεων μαζί με τη μείωση της
θνησιμότητας και την αύξηση της προσδόκιμης διάρκειας ζωής, μετασχηματίζουν την
ηλικιακή πυραμίδα αυξάνοντας την αναλογία των ηλικιωμένων στον πληθυσμό και
οδηγώντας στη ονομαζόμενη δημογραφική γήρανση όπως φαίνεται στην Εικόνα 1.
Εικόνα 1: Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 2015
Αναλυτικότερα οι προβλέψεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας εκτιμούν ότι

παγκοσμίως μεταξύ του 2000 και 2050 ο αριθμός των ατόμων άνω των 60 ετών αναμένεται
να διπλασιαστεί, φτάνοντας την αναλογία του 22% στον παγκόσμιο πληθυσμό. Αυτό θα
έχει ως αποτέλεσμα οι ηλικιωμένοι να ξεπεράσουν μέχρι το 2050 σε αριθμό τα παιδιά κάτω
των 5 ετών για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπινου γένους (Εικόνα 2). Επιπλέον ο
πληθυσμός των 85 και άνω αναμένεται να αυξηθεί κατά 351% μεταξύ 2010 και 2050 ενώ
ο αριθμός των εκατονταετών σε παγκόσμιο επίπεδο θα φτάσει το όριο του ενός
εκατομμυρίου έως το 2030 (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 2015).
Εικόνα 2: United Nations, 2015
Τις παγκόσμιες τάσεις ακολουθεί και η Ευρώπη, η οποία μεταβαίνει σε ένα κατά πολύ
γηραιότερο πληθυσμό. Τα ποσοστά του πληθυσμού άνω των 65 ετών αυξάνονται σε όλα τα
κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) καθώς και στις υποψήφιες προς ένταξη χώρες.
Σύμφωνα με τη Eurostat για τις 28 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι μελλοντικές τάσεις
για την πληθυσμιακή γήρανση, δηλαδή οι προβολές πληθυσμού μέχρι το 2100 δείχνουν ότι
τα άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω θα αποτελούν το 31,3% του πληθυσμού της ΕΕ-28 (από
19,8% το 2018) ενώ οι ηλικιωμένοι άνω των 80 ετών προβλέπεται να αποτελούν το 14,6%
(από 5,6% το 2018) (Eurostat, 2019).
Η Ελλάδα ακολουθώντας τους ρυθμούς της ΕΕ, μάλλον «πρωτοστατεί» μιας και το 2018
το ποσοστό των ατόμων με ηλικία άνω των 65 στον πληθυσμό, ήταν από τα υψηλότερα
στην Ευρώπη και συγκεκριμένα ανήλθε στο 21,8%, κατέχοντας τη 2η θέση στην Ευρώπη
των 28 (Eurostat, 2019). Εν τω μεταξύ στοιχεία προβολών πληθυσμού δείχνουν ότι το 2030
περίπου ένας στους τέσσερις Έλληνες θα είναι άνω των 65 ετών (διαΝΕΟσις, 2016).
1.2 Αλλαγές στη γήρανση
1.2.1 Σωματικές αλλαγές
Με το πέρασμα του χρόνου στο ανθρώπινο σώμα παρατηρούνται φυσιολογικές αλλαγές

που αφορούν στην εμφάνιση (ρυτίδες, μείωση ύψους, άσπρα μαλλιά), την κινητικότητα
(εκφύλιση αρθρώσεων και ελάττωση πυκνότητας οστών), τη μυϊκή δύναμη, το
καρδιαγγειακό σύστημα (ελαττώνεται η ποσότητα αίματος που φτάνει στα κύτταρα), το
αναπνευστικό σύστημα (φθίνει η ποσότητα ανταλλαγής αερίων στους πνεύμονες) καθώς
και το εκκριτικό σύστημα (λειτουργία νεφρών κλπ). Επιπλέον επηρεάζονται οι λειτουργίες
της τροφής και της πέψης (μέχρι την ηλικία των 60 τα γαστρικά υγρά έχουν μειωθεί κατά
25%), το αυτόνομο κεντρικό σύστημα (λειτουργίες ύπνου και ρύθμισης θερμοκρασίας), το
αναπαραγωγικό σύστημα (κλιμακτήριος στις γυναίκες, υπερτροφία προστάτη στους
άνδρες) και παράλληλα μειώνεται η οξύτητα των αισθητηρίων (όρασης, ακοής, γεύσης,
όσφρησης, ισορροπίας). Όλα τα παραπάνω όπως συγκεντρώθηκαν από την Κωσταρίδου-
Ευκλείδη (1999), φανερώνουν πως η πάροδος του χρόνου μας επηρεάζει σε πολλά επίπεδα
με μη αντιστρεπτές αλλαγές, οι οποίες αρχίζουν από νωρίς και κάποιες από αυτές αυτόματα.
Πρόκειται για μια διαδικασία που «τεχνικά» ξεκινά πριν από τη γέννηση και
ολοκληρώνεται με τον θάνατο (Επιτροπή Περιβάλλοντος, Δημόσιας Υγείας και Ασφάλειας
των Τροφίμων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, 2013).
Από την άλλη, ενώ η γήρανση είναι μια διαδικασία που μας επηρεάζει όλους, φαίνεται ότι
δεν επηρεάζονται όλοι οι άνθρωποι το ίδιο. Διαφορετικά άτομα θα γεράσουν με
διαφορετικούς ρυθμούς. Έτσι υπάρχουν ηλικιωμένοι που ακόμη και σε μεγάλη ηλικία είναι
υγιείς, αυτόνομοι, γνωστικά και σωματικά λειτουργικοί και παραμένουν ενεργά μέλη της
κοινωνίας. Όλα τα παραπάνω οδηγούν το ενδιαφέρον της Ιατρικής επιστήμης και έρευνας
στους παράγοντες και τις συμπεριφορές εκείνες που επηρεάζουν τη γήρανση (διατροφικές
συνήθειες, φυσική άσκηση, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, οικογενειακό περιβάλλον,
σπουδές κ.ά) με στόχο τη βελτίωση της υγείας των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας.
(Γκουβάς, Σούλης, & Παναγιωτάκος, 2017).
1.2.2 Γνωστικές λειτουργίες

H φυσιολογική διαδικασία γήρανσης (σε υγιείς ηλικιωμένους) σχετίζεται με μειώσεις
ορισμένων γνωστικών ικανοτήτων. Η γνωστική ικανότητα μπορεί να χωριστεί σε
συγκεκριμένους γνωστικούς τομείς, όπως η ταχύτητα επεξεργασίας, η προσοχή, η μνήμη,
το λεξιλόγιο, η αντίληψη, η συγκέντρωση, η συλλογιστική κ.α. Οι φυσιολογικές αυτές
γνωσιακές αλλαγές που συνοδεύουν τη γήρανση είναι σημαντικές γιατί επηρεάζουν τη

λειτουργία της καθημερινότητας των ηλικιωμένων και αξίζει να σημειωθεί ότι ξεκινούν
πολύ νωρίς (η ταχύτητα επεξεργασίας αρχίζει να μειώνεται ήδη από την τρίτη δεκαετία της
ζωής) (Harada, Love, & Triebel, 2014).
Σύμφωνα με την Κωσταρίδου- Ευκλείδη (1999), οι αλλαγές στη γνωστική απόδοση των
ηλικιωμένων ατόμων είναι ενδεχομένως αποτέλεσμα αλλαγών που συμβαίνουν στο
κεντρικό νευρικό σύστημα, όπου σε κάποιες περιοχές του εγκεφάλου παρατηρείται απώλεια
νευρώνων με αρνητικές επιπτώσεις στις νευρωνικές συνδέσεις. Αξίζει όμως να σημειωθεί
ότι διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου επηρεάζονται με διαφορετικό τρόπο με
αποτέλεσμα διαφορετικές νοητικές λειτουργίες να έχουν διαφορετική πορεία εξέλιξης.
Συγκεκριμένα επιβαρύνονται περισσότερο περιοχές που συνδέονται με τις λειτουργίες της
βραχύχρονης μνήμης (ιππόκαμπος, παρεγκεφαλίδα), παρατηρείται επιβράδυνση της
ταχύτητας επεξεργασίας πληροφοριών και αντίδρασης σε ερεθίσματα καθώς και ελάττωση
της δυνατότητας πολυεπεξεργασίας. Συνεπακόλουθα μειώνονται βαθμιαία με την πάροδο
του χρόνου ικανότητες που περιλαμβάνουν την επίλυση προβλημάτων, την ταχύτητα
επεξεργασίας, την ψυχοκινητική ικανότητα και τη συλλογιστική σχετικά με πράγματα με
τα οποία είναι λιγότερο εξοικειωμένοι οι μεγαλύτεροι ενήλικες και δεν
συμπεριλαμβάνονται σε αυτά που έχουν ήδη μάθει (Harada, Natelson Love, & Triebel,
2014).
Από την άλλη, αντίθετα με τις φλοιώδεις περιοχές του εγκεφάλου όπου υπάρχει σαφής
μείωση της πυκνότητας των κυττάρων, υπάρχει μεγάλη σταθερότητα στις προμετωπιαίες
περιοχές του φλοιού. Με δεδομένο ότι αυτές ενέχονται σε διαδικασίες όπως η αφηρημένη
σκέψη, η κρίση και ο σχεδιασμός, εξηγείται γιατί πολλές ανώτερες γνωστικές λειτουργίες
μένουν σχετικά άθικτες όπως δείχνουν και τα αντίστοιχα τεστ νοημοσύνης (Κωσταρίδου-
Ευκλείδη, 1999). Επιπλέον υπάρχουν κάποιοι αντισταθμιστικοί μηχανισμοί του εγκεφάλου,
όπως η πλαστικότητα, που επιτρέπουν την ανάπτυξη νέων συνειρμικών συνδέσεων που
επίσης διαμεσολαβούν σε λειτουργίες όπως η αφηρημένη σκέψη (Boulton-Lewis, 2010).
Εν τω μεταξύ γνωστικές ικανότητες, όπως το λεξιλόγιο, είναι ανθεκτικές στη γήρανση του
εγκεφάλου και μπορεί ακόμη και να βελτιωθούν με το πέρασμα του χρόνου. Αυτές
συνδέονται με την κρυσταλλωμένη γνώση δηλαδή τη συσσώρευση πληροφοριών με βάση
τις εμπειρίες της ζωής και τη δυνατότητα χρήσης της γνώσης και εμπειρίας που αποκτήθηκε
(Harada, Natelson Love, & Triebel, 2014 . Klein, Dilchert, Ones, & Dages, 2015)
Τέλος για τη μνημονική κάμψη που παρατηρείται, στους ηλικιωμένους, αυτή μπορεί να
αντισταθμιστεί από τη σημασιολογική μνήμη η οποία διατηρείται επαρκώς ή και ενισχύεται
με την αύξηση της ηλικίας. Με τον όρο σημασιολογική μνήμη αναφερόμαστε στην
ικανότητα αποθήκευσης και ανάκτησης πληροφοριών που δεν συνοδεύονται απαραίτητα
από την πληροφορία του πως έγινε η πρόσληψη αυτών των γνώσεων. Δηλαδή ένα είδος
μνήμης ανεξάρτητης χωροχρονικού πλαισίου εντός του οποίου συνέβη το γεγονός
(Παπαθεοδωρόπουλος, 2015).
Αντιμετωπίζεται η γνωστική έκπτωση;
Το φυσικό ερώτημα που ακολουθεί, είναι εάν υπάρχουν περιβαλλοντικοί παράγοντες που
μπορούν να αποτρέψουν ή να καθυστερήσουν τις συσχετισμένες με τη γήρανση γνωσιακές
μειώσεις.
Οι Harada, Natelson Love, & Triebel (2014) υποστηρίζουν ότι η διατήρηση ενός ενεργού
τρόπου ζωής, η συμμετοχή σε δραστηριότητες, η οικοδόμηση του γνωστικού αποθεματικού
μπορούν να βοηθήσουν στην πρόληψη της σχετιζόμενης με την ηλικία γνωσιακής
παρακμής. Συγκεκριμένα οι δραστηριότητες που σχετίζονται με υψηλή γνωστική
λειτουργία σε ηλικιωμένους ενήλικες βρέθηκε ότι κατηγοριοποιούνται σε:
Διεγερτικές δραστηριότητες: όπως ενασχόληση με τη μουσική, χρήση του

υπολογιστή, επιτραπέζια παιχνίδια, ανάγνωση βιβλίων,
Κοινωνική συμμετοχή: όπως ομάδες συζήτησης, πολιτιστικές εκδηλώσεις, εθελοντισμός,

ταξίδια, και τέλος
Αθλητική- φυσική δραστηριότητα: όπως χορός, κηπουρική, κολύμπι, περπάτημα κλπ

(Harada, Natelson Love, & Triebel, 2014)
Επιπρόσθετα σε όλα τα παραπάνω, οι ηλικιωμένοι συχνά διορθώνουν τις απώλειες σε

γνωστικές λειτουργίες αυτοματοποιώντας τις αντιδράσεις τους, δίνοντας λιγότερη σημασία
για την κρίση των άλλων και εν τέλει αποδεχόμενοι τους πιο αργούς ρυθμούς (Κωσταρίδου-
Ευκλείδη, 1999).
1.2.3 Ψυχολογικές συνέπειες

Οι διαταραχές της διάθεσης είναι συχνές στα ηλικιωμένα άτομα και σχετίζονται με τη
μειωμένη φυσική, γνωστική και κοινωνική λειτουργικότητα (Hansen, Slagsvold, &
Veenstra, 2017 . Rogers, 1999). Παράγοντες που σχετίζονται με ψυχολογικές διαταραχές
ή/και παθήσεις είναι το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, η ηλικία άνω των 70 ετών, η απώλεια
οικονομικών πόρων, οι έντονες πιέσεις που προκύπτουν από πολλαπλές απώλειες καθώς
και η έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης (Rogers, 1999).
Αναλυτικότερα, τα ποσοστά των ηλικιωμένων που είναι αναλφάβητοι ή έχουν χαμηλό

επίπεδο εκπαίδευσης είναι υψηλά και σε συνδυασμό με τη βελτίωση του μορφωτικού
επιπέδου των νέων υπάρχουν δυσκολίες στην επικοινωνία των υπερηλίκων με άτομα
νεαρής ηλικίας οδηγώντας τους πρώτους σε κοινωνική απομόνωση (Κωσταρίδου-
Ευκλείδη, 1999). Παράλληλα η απομάκρυνση από την παραγωγική εργασία
(συνταξιοδότηση) συχνά σημαίνει απόσυρση, κοινωνική απομόνωση, μοναξιά και
περιθωριοποίηση, κάνοντας πολλούς ηλικιωμένους να γίνονται πιο εσωστρεφείς με την
πάροδο του χρόνου, να απομακρύνονται με τη θέληση τους από δραστηριότητες και
κοινωνικές συναναστροφές και να προτιμούν να παραμένουν σπίτι. Επιπλέον η μείωση της
υγείας, η παρουσία κάποιας σωματικής ασθένειας, η νοσηλεία επιβαρύνουν σημαντικά την
ψυχολογία. Όπως υποστηρίζει η Πανέρα (1999) οι ψυχολογικές διαταραχές μπορεί να
προκύπτουν από σωματικές ασθένειες αλλά και αντίστροφα καθώς δεν πρέπει να
λησμονείται ότι μια ψυχική ασθένεια, μπορεί να βλάψει σοβαρά έναν ηλικιωμένο ενήλικα
στην ικανότητα να αντιμετωπίσει ή να αναρρώσει από φυσικές ασθένειες (Rogers, 1999).
Στο παζλ έρχεται να προστεθεί η απώλεια αγαπημένων προσώπων, ο θάνατος φίλων και
συγγενών, γεγονότα που συμβάλλουν αποφασιστικά σε αισθήματα μαρασμού, απόγνωσης
και λύπης (Σακκά, 2014). Επίσης οι ψυχολογικές συνέπειες αφορούν και στην αυτοεικόνα
του ατόμου, τη μείωση της αυτοεκτίμησης και στην απόκλιση από τα κοινωνικά πρότυπα
της ομορφιάς και της νεότητας (Κωσταρίδου- Ευκλείδη, 1999).
Τελευταίοι αλλά όχι λιγότερο σημαντικοί σχεσιακοί παράγοντες που επιβαρύνουν την
ψυχική υγεία είναι οι στάσεις και πεποιθήσεις που έχει το ίδιο το άτομο. Συγκεκριμένα, το
στρες και η ψυχολογική πίεση προκύπτουν όταν το άτομο αισθάνεται ότι οι απαιτήσεις
υπερβαίνουν την ικανότητα του να τις αντιμετωπίσει και όταν αισθάνεται ότι δεν έχει τον
έλεγχο του περιβάλλοντος και του εαυτού του (εσωτερικός έλεγχος) (Κωσταρίδου-
Ευκλείδη, 1999).
Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι οι ηλικιωμένοι να οδηγούνται σε αποδιοργάνωση

και να διαμορφώνεται ένας ιδιόμορφος ψυχισμός ο οποίος με τη σειρά του περιορίζει τις
πιθανότητες για την έξοδο από το φαύλο κύκλο που δημιουργείται. Βεβαίως στην
πληθυσμιακή ομάδα των ηλικιωμένων υπάρχουν και πολλοί που δεν αντιμετωπίζουν τα
παραπάνω προβλήματα και χαίρονται τα πλεονεκτήματα της ηλικίας τους.
Κρίσιμο είναι να σταθούμε στις συχνότερες εκφάνσεις της συναισθηματικής

αποδιοργάνωσης όπως αυτή περιγράφηκε παραπάνω που είναι αισθήματα θυμού, μοναξιάς
και η εμφάνιση κατάθλιψης:
• Συχνά η αδυναμία του ηλικιωμένου να αυτοεξυπηρετηθεί ή να μετακινηθεί μόνος

του εκφράζεται με θυμό ο οποίος μάλιστα στρέφεται σε αυτόν από τον οποίο
εξαρτάται (Πανέρα, 1999).
• Όπως αναφέρθηκε η απουσία φίλων και γνωστών, ο θάνατος του/ της συντρόφου
καθώς και η μείωση της κινητικότητας, με συνέπεια τον περιορισμό των κοινωνικών
συναναστροφών οδηγούν σε αύξηση του αισθήματος της μοναξιάς. Γενικότερα για
το αίσθημα της μοναξιάς από την άποψη των επιστημών υγείας, η μοναξιά θεωρείται
ως μια φυσιολογική κατάσταση για τα ανθρώπινα όντα και παρατηρείται σε όλες τις
φάσεις της ζωής τους και η οποία μπορεί να αποτελέσει πηγή ανανέωσης. Το να
υποφέρει όμως από τη μοναξιά, συνεπάγεται ότι ο άνθρωπος δεν έχει συμφιλιωθεί
με αυτή τη φυσική κατάσταση και δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις δεδομένες
συνθήκες στη ζωή του. Σ’ αυτή την περίπτωση το αίσθημα της μοναξιάς προέρχεται
από μια βαθύτερη υπαρξιακή διάσταση του πόνου και αναλύεται σε τρεις
υποκατηγορίες:
Απώλεια της κοινωνίας με τον/ την σύντροφο ή άλλους αγαπημένους,
Απώλεια σημαντικών κοινωνικών δραστηριοτήτων λόγω απομόνωσης και
Απώλεια της υγείας λόγω αδυναμίας και ευπάθειας (Hemberg, Nyqvist, & Näsman,
2019).
• Η κατάθλιψη, θεωρείται η πιο συνηθισμένη διαταραχή διάθεσης στην τρίτη ηλικία

(γεροντική κατάθλιψη). Η κατάθλιψη ορίζεται ως μια ψυχική διαταραχή, όπου το
φυσιολογικό συναίσθημα της θλίψης έχει ξεπεράσει τα συνηθισμένα όρια (Σακκά,
2014). Ο όρος συχνά χρησιμοποιείται για ένα ευρύ φάσμα συναισθηματικών
καταστάσεων. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (2009) στις ηλικίες
άνω των 65 ετών η κατάθλιψη είναι η συχνότερη ψυχική διαταραχή και εκτιμάται
ότι επηρεάζει ένα στα επτά άτομα, παρότι η κατάθλιψη δεν αποτελεί φυσιολογική
κατάσταση του γήρατος (Σακκά, 2014). Θα αποτελούσε σοβαρή παράλειψη να μην
λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι η γεροντική κατάθλιψη είναι μία από τις πιο
υποδιαγνωσμένες και ελλιπώς αντιμετωπιζόμενες παθήσεις. Είναι μια δύσκολα
αναγνωρίσιμη κατάσταση της οποίας η ποσοτικοποίηση στην τρίτη ηλικία είναι ένα
επιπλέον πρόβλημα (Φουντουλάκης, 2010). Σύμφωνα με την Κωσταρίδου-
Ευκλείδη (1999), οι παράγοντες που συμβάλλουν στην υποδιάγνωση της είναι: η
απροθυμία των ηλικιωμένων να εξωτερικεύσουν τη συναισθηματική τους
κατάσταση φοβούμενοι για αποκάλυψη αδυναμίας είτε για μη έκφραση
ευγνωμοσύνης, η λανθασμένη απόδος η σωματικών συμπτωμάτων σε βιολογική
ασθένεια, και τέλος η βεβαιότητα ότι οι συναισθηματικές διαταραχές είναι ανίατες
και αναπόφευκτες.
Αντιμετωπίζονται οι ψυχολογικές διαταραχές;
Για την ψυχική υγεία των ηλικιωμένων- το ενδιαφέρον της παρούσας εργασίας δεν
στρέφεται στην φαρμακολογική ή τη ψυχοθεραπευτική θεραπεία- ιδιαίτερα σημαντικά
θεωρούνται η ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας τους, η ευημερία και η ανάπτυξη
θετικών συναισθημάτων (Αργυρόπουλος, Γουρζής, & Γελαστοπούλου, 2012).
Παράλληλα για την αντιμετώπιση των παραγόντων που σχετίζονται με την κατάθλιψη και
τη χαμηλή ικανοποίηση από τη ζωή στους ηλικιωμένους εκείνο που προέχει είναι τα δίκτυα
κοινωνικής υποστήριξης όπως η οικογένεια, οι φίλοι και οι γείτονες που φαίνεται να
μειώνουν τον κίνδυνο ψυχικών διαταραχών. Επιπλέον απαιτούνται περισσότερα
προγράμματα που χρησιμοποιούν εκπαιδευτικές προσεγγίσεις για την ενδυνάμωση των
ηλικιωμένων στη φροντίδα τους και την ενίσχυση των εφεδρικών σωματικών και νοητικών
διαθέσιμων, συμβάλλοντας στη βελτίωση της συνολικής αυτοεκτίμησης τους αλλά και της
εκτίμησης της σωματικής τους υγείας (Rogers, 1999).
Ενδιαφέρουσα πρόταση είναι η «στρατηγική της επιλεκτικής βελτιστοποίησης με

αντισταθμιση» των P. Baltes & M. Baltes (όπ. αναφ. στο Κωσταρίδου- Ευκλείδη, 1999).
Σύμφωνα με την οποία προτείνεται το άτομο σε κάθε ηλικία να επικεντρώνεται επιλεκτικά
(επιλογή) σε κάποιους στόχους δίνοντας προτεραιότητα σε αυτούς και όταν έχοντας κάνει
τη μέγιστη προσπάθεια για το καλύτερο αποτέλεσμα (βελτιστοποίηση), η επίτευξη δεν είναι
δυνατή τότε να χρησιμοποιεί άλλα μέσα προκειμένου να αντισταθμίσει τις απώλειες
(αντιστάθμιση). Αυτή η θεωρία αφορά μία διαδικασία σε όλη τη διάρκεια της ζωής του
ατόμου, προκειμένου όταν αντιμετωπίζονται οι «απώλειες» τα άτομα να προσαρμόζονται
στις αλλαγές διατηρώντας θετική εικόνα του εαυτού τους.
Από όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι στους ηλικιωμένους από τη μια έχουμε την
προσαρμοστικότητα του ατόμου στην αντικειμενική πραγματικότητα και την προοδευτική
μείωση των νοητικών και σωματικών λειτουργιών και την όσο το δυνατόν ενεργοποίηση
και αξιοποίηση των υπαρχόντων δυνατοτήτων και από την άλλη την παραίτηση, την άμυνα,
την εγωκεντρική συμπεριφορά και την προσκόλληση σε τρόπους που δείχνουν ότι
αγνοούνται οι αλλαγές που έχουν επέλθει με αποτέλεσμα να επιβαρύνονται και οι
υπάρχουσες δυνατότητες (Harada, Love, & Triebel, 2013).
1.3 Ενεργός γήρανση
Η επιμήκυνση της ζωής φέρνει μαζί της ευκαιρίες, όχι μόνο για τους ηλικιωμένους και τις
οικογένειές τους, αλλά και για τις κοινωνίες στο σύνολό τους. Οι ηλικιωμένοι συμβάλλουν
με πολλούς τρόπους στις οικογένειες και τις κοινότητές τους. Η έκταση αυτής της
συνεισφοράς βέβαια εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το εάν οι άνθρωποι μπορούν να
βιώσουν αυτά τα επιπλέον χρόνια ζωής με καλή υγεία και αν ζουν σε ένα υποστηρικτικό
περιβάλλον (ΠΟΥ, 2018). Αντίθετα, αν η παράταση του χρόνου της ζωής του ανθρώπου
σημαίνει παράταση της αθλιότητας και των κακών συνθηκών διαβίωσης τότε ο θρίαμβος
της επιστήμης στη συνεχή αύξηση του μέσου όρου ζωής μετατρέπεται σε τραγωδία
(Δαρδαβέσης, 1999).
Οι κυβερνήσεις και οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν την πρόκληση να διατηρήσουν οι

ηλικιωμένοι τα δικαιώματα τους για μια υγιή, αξιοπρεπή και γεμάτη ζωή (να ζουν
χαρούμενα και δημιουργικά) (Amado, SãoJosé, & Santos, 2016). Οι Mestheneos &
Withnall (2016) προτείνουν περιβάλλοντα φιλικά προς την Τρίτη Ηλικία, ευκαιρίες για τη
διά βίου εκπαίδευση - συμπεριλαμβανομένης της υγειονομικής παιδείας, της κατάρτισης
στη χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών, πολιτικές ενεργού γήρανσης για εργασία,
εθελοντισμό και κοινωνική συμμετοχή καθώς και μέτρα για αλλαγή της ατομικής
συμπεριφοράς σε τομείς όπως η διατροφή, η άσκηση, το κάπνισμα, η υπερβολική
κατανάλωση αλκοόλ, οι εμβολιασμοί, η προσκόλληση σε φάρμακα κλπ.
Ο πληρέστερος ορισμός για την ενεργό γήρανση έχει δοθεί από τον ΠΟΥ το 2002 ως τη
διαδικασία βελτιστοποίησης των ευκαιριών για υγεία, συμμετοχή και ασφάλεια
προκειμένου να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής καθώς οι άνθρωποι γερνούν. Ουσιαστικά η
έννοια της «ενεργούς γήρανσης» ενσωματώνει τρεις πυλώνες - υγεία, συμμετοχή και
ασφάλεια - με βασική πτυχή τη συμμετοχή στη δια βίου μάθηση που υποστηρίζεται από
κατάλληλες εκπαιδευτικές πολιτικές και προγράμματα. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το
Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης ανακηρύσσουν το 2012 ως «Ευρωπαϊκό Έτος
Ενεργού Γήρανσης και Αλληλεγγύης μεταξύ των Γενεών». Την ίδια χρονιά συστάθηκε και
ο δείκτης ΑΑΙ (Active aging Index), οποίος μετρά και παρακολουθεί την πρόοδο που
γίνεται σε εθνικά επίπεδα για τη διασφάλιση της δραστηριότητας και της ποιότητας ζωής
των ηλικιωμένων.
Μολονότι ο διάλογος για την ενεργό γήρανση έχει εισαχθεί στην ΕΕ και στις πολιτικές
ατζέντες των κρατών, συνεχίζει ακόμη να αποτελεί πρόκληση. Πρόκειται για μια έννοια
πολυδιάστατη οι οποία καλύπτει διαφορετικούς τομείς της ζωής των ανθρώπων και απαιτεί
μια ολοκληρωμένη πολιτική που να βασίζεται σε ισχυρά εμπειρικά στοιχεία. Επιπλέον
πρέπει να επανεξετάσουμε τη στάση μας απέναντι στην έννοια της ενεργούς γήρανσης
(Mestheneos & Withnall, 2016), η οποία δεν αφορά αποκλειστικά τις γιαγιάδες και τους
παππούδες μας, αλλά σχετίζεται και με τις νεότερες γενιές. Άλλωστε το άτομο δεν αρχίζει
να γηράσκει ξαφνικά, μετά τα 65α γενέθλιά του. Πρόκειται για μια διαδικασία που
«τεχνικά» ξεκινά πριν από τη γέννηση και ολοκληρώνεται με τον θάνατο (Έκθεση του
Ευρωπαϊκου Κοινοβουλίου σχετικά με την ευρωπαϊκή σύμπραξη καινοτομίας με θέμα την
ενεργό και υγιή γήρανση, 2013).
1.4 Τα Κέντρα Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων
1.4.1 Ιστορικό ίδρυσης

Ο θεσμός των Κέντρων Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων (στο εξής ΚΑΠΗ) στηρίζεται
στο Ν.Δ. 162 που δημοσιεύθηκε στις 24-9-1973 στον Α’ τόμο του ΦΕΚ 227 «Περί μέτρων
προστασίας υπερηλίκων και χρονίως πασχόντων ατόμων», όπου αναφέρονται ως Κέντρα
Προστασίας Γήρατος με σκοπό την εξω-ιδρυματική προστασία, την ψυχαγωγία και την
απασχόληση των υπερηλίκων ατόμων.
Το 1979 η Διεύθυνση Προστασίας Ηλικιωμένων του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας

κάλεσε τον Όμιλο Εθελοντών ζητώντας την συνεργασία του στην δημιουργία ενός
Πειραματικού Κέντρου Ανοιχτής Εξωιδρυματικής Προστασίας Ηλικιωμένων. Αυτή ήταν η
χρονιά ορόσημο που λειτούργησε το πρώτο ΚΑΠΗ στο Νέο Κόσμο Αττικής, με την
ονομασία “Πρότυπο ΚΑΠΗ Ν. Κόσμου”, αντικαθιστώντας ένα πρόγραμμα που
λειτουργούσε ως τότε εκεί με τίτλο «Η γωνιά του παππού και της γιαγιάς». Αυτό το πρώτο
κέντρο στελεχώθηκε από μια διεπιστημονική ομάδα προσωπικού: Γιατρό,
Φυσιοθεραπευτή, Επισκέπτη Υγείας ή Νοσηλευτή, Εργοθεραπευτή, Οικογενειακό Βοηθό.
Στη συνέχεια το 1982 τα ΚΑΠΗ γίνονται Ν.Π.Δ.Δ. και την ευθύνη τους αναλαμβάνουν οι
τοπικές αρχές. Ενώ όμως περνούν στην Τοπική Αυτοδιοίκηση το κράτος συνεχίζει να είναι
ο κύριος οικονομικός συντελεστής. Συγκεκριμένα στο Ν. 1416/1984, άρθρο 68 (ΦΕΚ
18/21-2-1984), ορίζεται η τακτική επιχορήγηση των Δήμων και κοινοτήτων από το
Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας για τη λειτουργία, την κατασκευή εγκαταστάσεων και την
αγορά του αναγκαίου εξοπλισμού των ΚΑΠΗ.
Τέλος από το 1989 ο θεσμός αναπτύσσεται και διευρύνεται ενώ παράλληλα τις δαπάνες
μισθοδοσίας και λειτουργικών αναγκών υποχρεώθηκαν να αναλάβουν οι Δήμοι και
Κοινότητες.
1.4.2 Φιλοσοφία- Σκοπός

Βασική φιλοσοφία των ΚΑΠΗ είναι η αποφυγή της περιθωριοποίησης και/ή της
ιδρυματοποίησης της πληθυσμιακής κατηγορίας των ηλικιωμένων (Τεπέρογλου, 1991).
Χαρακτηριστικό λοιπόν των ΚΑΠΗ είναι - σε αντιδιαστολή με τα Ιδρύματα κλειστής
περίθαλψης και άλλης μορφής άσυλα- η παραμονή των ηλικιωμένων στο φυσικό και
κοινωνικό τους περιβάλλον, την οικογένεια, τη γειτονιά, το φιλικό περίγυρο.
Αναλυτικότερα τα ΚΑΠΗ προσφέρουν ολοκληρωμένη φροντίδα για τους ηλικιωμένους:
• Παρέχουν πρωτογενή πρόληψη με εμβολιασμούς, με προγράμματα και συμβουλές

για την βελτίωση της σωματικής και ψυχικής κατάστασης, την πρόληψη
ατυχημάτων κ.α.
• Παρέχουν δευτερογενή πρόληψη με ιατρικές εξετάσεις που έχουν σκοπό την

έγκαιρη διάγνωση, με φυσικοθεραπείες, εργοθεραπεία κλπ
• Παρεμβαίνουν σε συναισθηματικά προβλήματα και υποστηρίζουν ψυχολογικά με

τη βοήθεια των κοινωνικών λειτουργών
• Ενεργοποιούν τους ηλικιωμένους κινητοποιώντας την ενέργειά τους, αξιοποιώντας

τον ελεύθερο χρόνο τους, καλλιεργώντας τους ενδιαφέροντα μέσω δημιουργίας
ομάδων
• Παρέχουν υπηρεσίες κατ’ οίκον φροντίδας
Επιπλέον τα ΚΑΠΗ αναδεικνύουν τις ανάγκες και τα προβλήματα της τρίτης ηλικίας, με
στόχο την ενημέρωση, την ευαισθητοποίηση και την συνεργασία ολόκληρου του
κοινωνικού ιστού.
Οι υπηρεσίες τους απευθύνονται σε άντρες και γυναίκες συνήθως άνω των 60 ετών (ο
Δήμος Καλαμαριάς εγγράφει μέλη άνω των 58 ετών), κατοίκων της περιοχής λειτουργίας
τους, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η οικονομική ή κοινωνική τους κατάσταση.
Εν κατακλείδι, οι υπηρεσίες των ΚΑΠΗ είναι ανεκτίμητες για την υγεία των ηλικιωμένων,
καθώς και για την κοινωνική και ψυχική τους ευημερία. Αυτή η ανάγκη είναι ακόμη
μεγαλύτερη σήμερα, διότι αφενός οι παραδοσιακές μορφές φροντίδας για ηλικιωμένους
τείνουν να εξαφανίζονται και αφετέρου οι προϋπολογισμοί για τη δημόσια υγεία συνεχίζουν

να συρρικνώνονται (Daniilidou, Economou, Zavras, Kyriopoulos, & Georgoussi, 2003).
1.4.3 Τα ΚΑΠΗ του Δήμου Καλαμαριάς

Ο Δήμος Καλαμαριάς είναι από τους μεγαλύτερους Δήμους του Πολεοδομικού
Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης με πληθυσμό 91.518 κατοίκους (ΕΛΣΤΑΤ, Απρίλιος 2014).
Το Κέντρο Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων του Δήμου Καλαμαριάς συστάθηκε με το
υπ΄αρ. 426/Β/25-7-1983 ΦΕΚ. Τα ΚΑΠΗ του Δήμου Καλαμαριάς εντάσσονται στη
Διεύθυνση Κοινωνικής Μέριμνας, Αλληλεγγύης & Δημόσιας Υγείας του Δήμου και
ανέρχονται σε έξι (6), ενώ βρίσκονται στις περιοχές: Κέντρο Καλαμαριάς, Κηφισιά, Κρήνη,
Φοίνικας, Καραμπουρνάκι, Αη Γιάννης. Ενώ ο Δήμος κατατάσσεται στις αστικές περιοχές
με υψηλό βιοτικό επίπεδο (Καμαριανάκης & Κοντός, 2004), ωστόσο σημειώνεται μια
ποικιλία στη μορφωτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση των κατοίκων στις
παραπάνω περιοχές. Στα ΚΑΠΗ του Δήμου εγγράφονται άτομα από 58 ετών και άνω,
άνδρες και γυναίκες, που κατοικούν στο Δήμο Καλαμαριάς, χωρίς οικονομικά κριτήρια.
Κεφάλαιο 2: Εκπαίδευση στην Τρίτη Ηλικία
2.1 Οι πυλώνες της εκπαίδευσης των γηραιότερων

Σύμφωνα με τους Purdie και Boulton-Lewis (2010), η ικανότητα να παραμένει κάποιος
σωματικά, διανοητικά και κοινωνικά ενεργός εξαρτάται, εν μέρει, από τη συνέχιση της
συμμετοχής στη μάθηση και την εκπαίδευση.
Για την εκπαίδευση συνολικά των ενηλίκων έχουν διατυπωθεί αρκετές θεωρίες και
μοντέλα. Από τα πιο δημοφιλή είναι το μοντέλο της Ανδραγωγικής (Andragogy) του
Knowles, το οποίο εστιάζει σ’ εκείνα τα σημεία όπου η εκπαίδευση ενηλίκων ως επιστήμη
της αγωγής διαφοροποιείται από την παιδαγωγική (εκπαίδευση παιδιών- εφήβων). Κορμός
της θεωρίας αυτής είναι η διαφοροποίηση των ενηλίκων ως προς την αυτοαντίληψη, τις
εμπειρίες τους, τη μαθησιακή ετοιμότητα, την ανάγκη να γνωρίζουν, το μαθησιακό
προσανατολισμό, καθώς και τα ισχυρά τους κίνητρα. Επίσης η θεωρία της
μετασχηματιστικής μάθησης (Transformational Learning) του Mezirow, ο οποίος
αντιμετωπίζει τη μάθηση ως μια δραστηριότητα κατασκευής νοήματος. Συγκεκριμένα
εκκινώντας από το διαφορετικό τρόπο με τον οποίο οι ενήλικοι ερμηνεύουν,
νοηματοδοτούν και αναδομούν τις εμπειρίες τους, η μάθηση, σύμφωνα με τη θεωρία του
Mezirow, λειτουργεί σαν μια χειραφετική διαδικασία κατά την οποία μετασχηματίζονται
αυτές οι διαφορετικές οπτικές της πραγματικότητας (Κόκκος, 2005).
Ενώ οι μεγαλύτεροι ενήλικες (ηλικιωμένοι) συμπεριλαμβάνονται θεωρητικά στα πλαίσια

της εκπαίδευσης ενηλίκων, με βάση την ιδέα ότι η διδασκαλία των μεγαλύτερων ενηλίκων
είναι ποιοτικά διαφορετική από τη διδασκαλία των ενηλίκων (Bjursell, 2019. Pincas, 2007),
έχει εισαχθεί η θεωρία της γεραγωγικής (Geragogy)- σε συνέπεια με τον όρο ανδραγωγική
που εισήγαγε ο Knowles. Μια θεωρία που υποστηρίζει ότι οι ηλικιωμένοι ενήλικες είναι
αρκετά διαφορετικοί ώστε να δικαιολογούν μια ξεχωριστή εκπαιδευτική θεωρία. Ωστόσο
οι Findsen & Formosa (2011) σημειώνουν ότι δεν πρέπει να περιμένουμε από τη
γεροντολογία κάποια περιεκτική εκπαιδευτική θεωρία για τους μαθητές μεγαλύτερης
ηλικίας, αλλά μόνο μια συνειδητοποίηση και ευαισθησία στα γεροντολογικά ζητήματα που
σίγουρα θα βοηθήσουν τους εκπαιδευτές να προγραμματίσουν και να εκτελέσουν

περισσότερο αποτελεσματικές μαθησιακές εμπειρίες.
Σύμφωνα με τον Formosa (2019), οι 5 πυλώνες της εκπαίδευσης ηλικιωμένων είναι η

μετασχηματιστική μάθηση, η κοινωνική ένταξη, η μάθηση εξ αποστάσεως, η μάθηση στην
τέταρτη ηλικία, και η διαγενεακή μάθηση.
Αναλυτικότερα, η εκπαίδευση στην τρίτη ηλικία χαρακτηρίζεται από μια αίσθηση

ζωτικότητας και δυναμισμού που υπερβαίνει αυτό που συνήθως συμβαίνει σε ένα
συμβατικό κέντρο εκπαίδευσης ενηλίκων, με ποικίλες θετικές ατομικές και κοινωνικές
λειτουργίες. Από τη μια ο μετασχηματισμός και η επαναξιολόγηση των πεποιθήσεων οι
οποίες έχουν προκύψει από τις εμπειρίες και τα βιώματα, η αξιολόγηση των ερμηνευτικών
πλαισίων και ο κριτικός στοχασμός και από την άλλη η βοήθεια σε μοναχικούς
ηλικιωμένους ώστε να επαναδημοσιοποιήσουν τον εαυτό τους, να ενταχθούν κοινωνικά
σχηματίζοντας νέες ομάδες και αυξάνοντας τα ενδιαφέροντά τους.
Για τη μάθηση εξ αποστάσεως, το Web 2.0 προσφέρει εφαρμογές αλληλεπίδρασης με το

χρήστη, πολύ φιλικές που δεν απαιτούν ιδιαίτερες γνώσεις χειρισμού ηλεκτρονικών
υπολογιστών και προσφέρουν απεριόριστες δυνατότητες για διαδραστικές, συμμετοχικές
και ενδυναμωτικές μορφές εκπαίδευσης ενηλίκων. Η μάθηση από απόσταση αφορά
ηλικιωμένους οι οποίοι ενδέχεται να μην είναι σε θέση να είναι παρόντες σε μια τάξη, μια
συγκεκριμένη ημερομηνία. Επιπλέον και εκτός των παραπάνω επωφελούνται από την
ανακάλυψη νέων πεδίων εκπαίδευσης, διευρύνουν τις πηγές πληροφόρησής τους και
επικοινωνούν με άλλα άτομα με κοινά και συγκεκριμένα ενδιαφέροντα (Formosa, 2019).
Στη διάρκεια της τέταρτης ηλικίας τα άτομα είναι εύθραυστα, σωματικά και κοινωνικά
εξαρτώμενα και μειώνεται σημαντικά η ικανότητα να φροντίζουν πλήρως τον εαυτό τους.
Έτσι οι γηραιότεροι ηλικιωμένοι θεωρείται ότι είναι στα όρια της λειτουργικής τους
ικανότητας με αποτέλεσμα η επιστήμη καθώς και η κοινωνική πολιτική να ασχολούνται
περιορισμένα μ’ αυτούς. Απαιτούνται νέες θεωρητικές και πρακτικές προσπάθειες για την
αντιμετώπιση των προκλήσεων του αυξημένου αριθμού των “μεγαλύτερων ηλικιωμένων”
και των μορφών ψυχολογικής τους θνησιμότητας (όπως απώλεια ταυτότητας κλπ) (Baltes
& Smith, 2003). Παράλληλα, τα εκπαιδευτικά προγράμματα παραμελούν το πώς οι
ευκαιρίες εκπαίδευσης μπορούν να εξυπηρετήσουν την προσωπική ανάπτυξη των ευπαθών
και εξαρτημένων ηλικιωμένων. Οι εκπαιδευτικές και μαθησιακές ανάγκες των ευάλωτων

ηλικιωμένων χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. Οι ηλικιωμένοι, ανεξάρτητα από τις γνωστικές
τους ικανότητες, πρέπει να συμμετέχουν πλήρως στη διατήρηση των προηγούμενων
δεξιοτήτων και ενδιαφερόντων τους, και στην ανάπτυξη νέων επιλογών ανάλογα με τις
προτιμήσεις τους, παρέχοντας τους ίσα δικαιώματα στις ευκαιρίες μάθησης ανεξάρτητα από
τη φυσική αδυναμία (Formosa, 2019).
Ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο άξονας της οργάνωσης διαγενεακών εκπαιδευτικών

δραστηριοτήτων που συνδέουν τους ηλικιωμένους με παιδιά, εφήβους, ενήλικες ή και
γηραιότερους. Παράδειγμα αποτελούν οι σχέσεις μεταξύ παππούδων/ γιαγιάδων και
εγγονών οι οποίες είναι εξαιρετικά εποικοδομητικές και ευχάριστες και για τις δύο πλευρές.
Η έρευνα υποστηρίζει την παραδοσιακή άποψη ότι οι παππούδες/ γιαγιάδες παρέχουν στα
εγγόνια ένα εκπαιδευτικό κεφάλαιο διαφορετικό από αυτό που μπορούν να παρέχουν οι
γονείς. Αυτό συμβαίνει επειδή εκτός από την άνευ όρων αγάπη που προσφέρεται και το
καταφύγιο όπου τα εγγόνια μπορούν να βρουν όταν αναζητούν παρηγοριά, οι παππούδες
και οι γιαγιάδες είναι καθοριστικοί προμηθευτές γνώσεων και αξιών (Formosa, 2019).
Επιπλέον οι πρεσβύτεροι μπορούν να μάθουν πολλά από τη νεότερη γενιά. Δημιουργείται
μια ευκαιρία για αμοιβαία μάθηση, καθώς και για τη βελτίωση της καθημερινής λειτουργίας
της μνήμης των ηλικιωμένων. Τα οφέλη της διαγενεακής επαφής λοιπόν είναι γνωστά.
Πέρα από αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι η αλληλεπίδραση αυτή βοηθά στη διάλυση των
στερεοτύπων που κάθε γενιά μπορεί να έχει για την άλλη, ενώ ταυτόχρονα ενθαρρύνεται ο
σεβασμός των διαφορών (Formosa, 2019). Επιπλέον οι Parisi et al. (2009) εκφράζουν την
άποψη ότι με αυτή τη συνύπαρξη αναδεικνύεται και εξυψώνεται η σοφία των μεγαλύτερων
σε ηλικία ατόμων, ενώ παράλληλα ανοίγεται ο δρόμος για τις νεότερες γενιές να γίνουν
σοφότερες (με την υπόθεση ότι η σοφία καλλιεργείται καθ 'όλη τη διάρκεια ζωής μέσω των
διαγενεακών αλληλεπιδράσεων). Αυτή η γενναιοδωρία των ηλικιωμένων (με τη μετάδοση
των εμπειριών και της σοφίας τους) συμβάλλει στη συναισθηματική και γνωστική ανάπτυξη
των νεότερων, ενισχύοντας το κοινωνικό κεφάλαιο για τη βελτίωση της ευημερίας και της
επιτυχίας των επόμενων γενεών. Δυστυχώς όμως παρά την τρέχουσα διεθνή έμφαση στην
διαγενεακή αλληλεγγύη, δεν υπάρχουν αρκετά αντίστοιχα προγράμματα (Formosa, 2019).
2.2 Χαρακτηριστικά εκπαιδευομένων

Οι «ώριμοι εκπαιδευόμενοι» είναι ένας ταχέως αναπτυσσόμενος εκπαιδευτικός τομέας που
διακρίνεται από τους «ενήλικες μαθητές» χαμηλότερης ηλικίας και των οποίων τα
χαρακτηριστικά είναι χρήσιμο να σκιαγραφήσουμε.
Αρχικά, το τεχνητό κατασκεύασμα που ονομάζεται «συνταξιοδότηση» έχει σαν

αποτέλεσμα να δημιουργεί μια σειρά καταστάσεις κοινωνικά και οικονομικά μειονεκτικές.
Τα χρόνια της πλήρους εργασίας διαχωρίζονται ρητά από αυτά της συνταξιοδότησης και
σχεδόν παγκοσμίως η γήρανση εξισώνεται με συνεχή και αδιάκοπη παρακμή, με
αποτέλεσμα να μην μπορούμε να αντιληφθούμε τι πραγματικά σημαίνει το να μεγαλώνεις
αλλά και πώς αυτό βιώνεται (Gray, 1999). Αντιμετωπίζοντας τους ηλικιωμένους σαν
επιβαρυντικούς παράγοντες και μη αποδοτικούς παραγωγικά, τους θέτουμε άμεσα ή
έμμεσα στο κοινωνικό περιθώριο, κάτι που πολλές φορές τους ωθεί σε δογματισμούς, σε
δυσπροσαρμοστικότητα και επιφυλακτικότητα απέναντι σε κάθε νέα ιδέα, σχέση ή
συνήθεια (Κωσταρίδου- Ευκλείδη, 1999). Επιπλέον όσο πιο μεγάλος είναι ένας ενήλικας
απλώς και μόνο λόγω του χρόνου ζωής που έχει ζήσει, είναι αναμενόμενο να είναι πιο
πολύπλοκος από τους άλλους (Wolf, 1997).
Ειδικότερα για τη διαφορετικότητα της μάθησης των ηλικιωμένων έχουμε λίγα ερευνητικά
στοιχεία αλλά το ότι είναι διαφορετικοί γίνεται ολοένα και πιο εμφανές. Η δυσκολία
προσδιορισμού των χαρακτηριστικών των ενηλίκων μαθητών, ιδίως των ηλικιωμένων,
προκύπτει κυρίως από την επικρατούσα προσέγγιση των εκπαιδευτικών συστημάτων, τα
οποία είναι ένα εντελώς τεχνητό σύστημα παροχής γνώσεων αυστηρά προκαθορισμένων
με αυστηρά ελεγχόμενο σύστημα αξιολόγησης. Με επίκεντρο την εισαγωγή στο
Πανεπιστήμιο, η είσοδος στην εκπαίδευση είναι μια μηχανοποιημένη διαδικασία η οποία
έχει εξαιρετικά ελεγχόμενα σημεία εισόδου και εξόδου. Ένα καθαρό γραφειοκρατικό
σύστημα από το οποίο είναι δύσκολο να απαλλαγούν οι ηλικιωμένοι μαθητές (Gray, 1999).
Από την άλλη, ενώ ο ενήλικας είναι γεμάτος εμπειρίες, πολλές δεξιότητες, ικανότητες και
ένα πνευματικό πλαίσιο χτισμένο σε χρόνια δοκιμών και σφαλμάτων, πολλών πραγμάτων
που έχουν μάθει και εσωτερικεύσει (κάποια σωστά, κάποια λάθος, μερικά ούτε σωστά- ούτε
λάθος), στον μεγαλύτερο ενήλικα υπάρχει επιπλέον ένα πλούσιο φάσμα συναισθηματικών
εμπειριών που επηρεάζει - συνήθως θετικά - τη συναισθηματική διάθεση προς την τυπική
και άτυπη μάθηση.
Ας σημειωθεί τέλος ότι, οι ηλικιωμένοι μαθητές προτιμούν σαφώς τους ευέλικτους τρόπους
μάθησης. Στα ευρήματα έρευνας του University of London Institute of Education, οι
ηλικιωμένοι δηλώνουν (σε ποσοστό πάνω από 90%), ότι αισθάνονται καλύτερα με μια
σειρά εναλλακτικών εκπαιδευτικών μεθόδων, όπως ομάδες εργασίας, συνεργατικές και
πρακτικές δραστηριότητες. Επίσης δεν επιθυμούν καμία εξειδικευμένη μαθησιακή
υποστήριξη ενώ αντιλαμβάνονται τα μεγάλα οφέλη από τη συνύπαρξη με νεότερους σε
μικτές ηλικιακές τάξεις (Pincas, 2007).
Ανακεφαλαιώνοντας και απαντώντας στην ερώτηση: “Είναι οι ηλικιωμένοι μαθητές τόσο

διαφορετικοί από τους νεότερους ενήλικες που χρειάζονται ειδικές μεθόδους διδασκαλίας;”
η Pincas (2007) συμπεραίνει ότι οι ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας μπορεί να είναι πιο
σύνθετοι και με μεγαλύτερη ποικιλομορφία στην πολυπλοκότητα τους, πιο στοχαστικοί και
κριτικοί, εκλεκτικοί ως μαθητευόμενοι με ισχυρές προτιμήσεις για το πώς να μάθουν,
πεισματάρηδες, δημιουργικοί, με αυτοπεποίθηση και απελευθερωμένοι, ενεργά
συμμετέχοντες. Επίσης είναι σε θέση να εφαρμόσουν και να ενσωματώσουν τη μάθησή
τους στη σκέψη και τη συμπεριφορά τους.
Σε μια συστηματική ανασκόπηση του πώς παρουσιάζονται οι ηλικιωμένοι ενήλικες σε

έντυπα εκπαίδευσης ενηλίκων, εντοπίστηκαν βασικά θέματα όπως ότι οι ηλικιωμένοι
ενήλικες απεικονίζονται ως ομοιογενής ομάδα (από την άποψη της ηλικίας, της τάξης, της
εθνικότητας και της αρτιότητας) και επίσης θεωρούνται ως ικανοί και ενθουσιώδεις
μαθητευόμενοι με λίγους γνωστικούς ή φυσικούς περιορισμούς (Bjursell, 2019). Με
αφορμή το παραπάνω θα αποτελούσε παράλειψη να μην υπογραμμιστούν οι δυσκολίες που
υπάρχουν κατά την πραγματοποίηση των συγκρίσεων και την εξέταση των ηλικιωμένων ως
ενοποιημένης κατηγορίας. Μεταξύ αλλά και εντός των χωρών, τα μαθήματα ζωής των
ανθρώπων διαφέρουν ως προς την ιστορία και το επίπεδο ανάπτυξης μιας χώρας, την
πρόσβαση σε εκπαιδευτικές παροχές, τους διαθέσιμους πόρους καθώς και τα εισοδήματα
των ατόμων και τα επίπεδα εκπαίδευσης. Η διαδικασία μάθησης περιλαμβάνει γνωστικές,
συναισθηματικές και κοινωνικές διαστάσεις σε ποικίλες αναλογίες. Αυτό είναι κρίσιμο,
καθώς παρατηρούνται σημαντικές διαφορές στις γνωστικές ικανότητες, τις προηγούμενες
μαθησιακές εμπειρίες και στα κίνητρα για μάθηση των ηλικιωμένων καθώς και στα ποικίλα
συναισθήματα που προκύπτουν από την προσπάθεια να μάθουν κάτι καινούργιο, όπως η
αποφασιστικότητα, η ευχαρίστηση και η υπερηφάνεια ή, αντιθέτως, ο φόβος της αποτυχίας
ή της πλήξης (Mestheneos & Withnall, 2016).
2.3 Εκπαιδευτικά προγράμματα για ηλικιωμένους
2.3.1 Αναμενόμενα οφέλη
Τελευταία παρατηρείται παγκοσμίως αύξηση σε προσφερόμενα προγράμματα για

ηλικιωμένους και αυτό εξηγείται από την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, τη βελτίωση της
υγείας και της οικονομικής κατάστασης των ηλικιωμένων, το υψηλότερο μορφωτικό τους
επίπεδο καθώς και τη δημοτικότητα των θεωριών της δια βίου μάθησης που προωθούν τα
οφέλη της μάθησης και την παροχή περισσότερων ευκαιριών (Formosa, 2019).
Βεβαίως, οποιαδήποτε δημόσια δαπάνη για τη μάθηση στα μεταγενέστερα χρόνια μπορεί
να χρειαστεί να αποδείξει με ακρίβεια ότι είναι οικονομικά αποδοτική (ιδιαίτερα μετά την
πίεση που ασκείται στους δημόσιους και ιδιωτικούς προϋπολογισμούς στις περισσότερες
χώρες). Σε αντίθεση με την κατάρτιση και τις εκπαιδευτικές επενδύσεις σε προηγούμενες
περιόδους ζωής, οι οποίες εμφανίζονται επανειλημμένα να επηρεάζουν θετικά την
παραγωγικότητα και την αίσθηση ικανοποίησης στην αγορά εργασίας, η μάθηση μετά τη
συνταξιοδότηση μετριέται λιγότερο εύκολα από την άποψη των αποτελεσμάτων της. Δεν
υπάρχουν επιβεβαιωμένα στοιχεία θετικών αποτελεσμάτων, διότι οποιεσδήποτε
παρατηρούμενες θετικές επιδράσεις της δια βίου και της μεταγενέστερης μάθησης κατά τη
διάρκεια της ζωής μπορούν απλά να είναι τα αποτελέσματα των χαρακτηριστικών αυτών
που συμμετέχουν, όπως αρχικά υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης, προσωπικά κίνητρα κλπ
(Mestheneos & Withnall, 2016). Επίσης υπάρχουν περιορισμένα εμπειρικά στοιχεία και
συσχετιστικές έρευνες που να αποδεικνύουν ότι η εκπαίδευση στην πρώιμη ζωή ή στη
γήρανση σταματά τη φθορά των γνωστικών λειτουργιών (Boulton-Lewis, 2010).
Παρ’ όλα αυτά ο ΟΟΣΑ (2012) αναφέρει στατιστικά θετικές σχέσεις για ενήλικες που
συμμετέχουν σε εκπαιδευτικές δραστηριότητες σχετικά με συμπεριφορές που σχετίζονται
με την διαχείριση της υγείας τους και οι Αργυρόπουλος, Γουρζής, & Γελαστοπούλου (2012)
συνδέουν την ενεργητική μάθηση στα μεταγενέστερα χρόνια ζωής και την υγεία,
ισχυριζόμενοι ότι το ένα ενισχύει το άλλο. Συγκεκριμένα υποστηρίζουν ότι η καλή υγεία
βοηθά στην μάθηση στις μεγάλες ηλικίες, ενώ το να παραμένεις ενεργός ως μαθητευόμενος
επηρεάζει επίσης την υγεία, εν μέρει με την αποθάρρυνση της κατάθλιψης και της μοναξιάς,
αλλά και με την βελτίωση των ικανοτήτων για αυτο-υγεία δίνοντας τη δυνατότητα να
πάρουν απλές ιατρικές γνώσεις φροντίδας και πρόληψη ασθενειών. Σύμφωνα με το
Formosa (2019), οι εμπειρίες μάθησης διατηρούν τους εγκεφάλους ενεργούς έτσι ώστε οι
εκπαιδευόμενοι να είναι σε θέση να βελτιώσουν ή τουλάχιστον να διατηρήσουν τη φυσική
και νοητική κατάσταση της υγείας τους. Θα μπορούσαμε λοιπόν να δούμε τις επενδύσεις
στην εκπαίδευση των γηραιότερων ως τρόπο βελτίωσης της υγείας και ευεξίας αλλά και
μείωσης της πίεσης στις υπηρεσίες υγείας.
Πέραν αυτών, παρέχονται ευκαιρίες για κινητοποίηση και απόδοση περιεχομένου στη
χρήση και τη δομή του ελεύθερου χρόνου τους, ο οποίος διαφορετικά πιθανόν να
χαρακτηριζόταν από αδράνεια. Η κοινωνική ένταξη μαζί με την αρμονική συνύπαρξη στην
κοινωνία, εισάγουν μια αίσθηση δημιουργικότητας, αυξάνουν την αυτοπεποίθησή τους και
κάνουν τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας πιο ορατά στην κοινωνία (Formosa, 2019).
Η εκπαίδευση, γενικότερα, θεωρείται ότι εξυπηρετεί, διευκολυντικές, διορθωτικές και

προπαρασκευαστικές λειτουργίες και βοηθά τους συμμετέχοντες να καταλάβουν τις
μεταβολές που συνδέονται με τα στάδια της ζωής τους. Η «δέσμευση στη μάθηση» μπορεί
να επηρεάσει θετικά την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων, καθώς και την ικανότητά τους
να αντιμετωπίζουν τις μεταγενέστερες αλλαγές (Bjursell, 2019). Κατά συνέπεια
προσαρμόζει τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας στη μείωση της φυσικής δύναμης και της
υγείας τους, στη μετάβαση στη συνταξιοδότηση και το μειωμένο εισόδημα, στο θάνατο
του/της συντρόφου και τις όποιες αλλαγές στις κοινωνικές και πολιτικές τους υποχρεώσεις
(Formosa, 2019).
Τέλος, βελτιώνονται ικανότητες των ηλικιωμένων να κατανοούν τον αντικειμενικό κόσμο

βοηθώντας τους να κατανοήσουν καλύτερα την παγκόσμια ανάπτυξη και την κοινωνική
πρόοδο. Επίσης, οι ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές στις κοινωνίες μας συνιστούν έναν
σημαντικό λόγο για τον οποίο πρέπει να εξασφαλίσουμε ότι όσο το δυνατόν περισσότεροι
ηλικιωμένοι θα έχουν πρόσβαση σε ευκαιρίες μάθησης και χρήσης νέων τεχνολογιών

(Mestheneos & Withnall, 2016).
Συνοψίζοντας, τα αναμενόμενα οφέλη από την εκπαίδευση των ηλικιωμένων είναι η

αύξηση των επιπέδων σωματικής, πνευματικής, κοινωνικής υγείας, αλλά και της ποιότητας
ζωής τους, η ατομική και κοινωνική ενδυνάμωση, η ψυχολογική ευημερία, η διατήρηση
κοινωνικών σχέσεων. Με σκοπό να απολαμβάνουν και να ζουν πλήρως τη ζωή τους, να
παραμείνουν γενικά ενεργοί.
Ανάλογα συμπεράσματα προέκυψαν από την ανασκόπηση ποσοτικών και ποιοτικών

ερευνών στο Ηνωμένο Βασίλειο, για τις επιδράσεις και τα αποτελέσματα από τη μάθηση
στα μεταγενέστερα χρόνια, των Dolan, Fujiwara & Metcalfe (2012). Η μετα-ανάλυση των
στοιχείων έδειξε βελτιώσεις στην ψυχική υγεία και την ευημερία μέσω της μεγαλύτερης
ικανοποίησης από την ζωή και της ευτυχίας στην οικογενειακή επικοινωνία, μεγαλύτερη
αυτοπεποίθηση, ικανοποίηση από την κοινωνική ζωή και μείωση της αυτοαναφερόμενης
κατάθλιψης. Όσον αφορά τη σωματική υγεία, αναφέρθηκαν μειώσεις στις επισκέψεις σε
γενικούς ιατρούς και βελτίωση της συνολικής ικανοποίησης από την υγεία (με δυσκολίες
στη διαφοροποίηση μεταξύ των συγκεκριμένων οφελών για την υγεία από όσα μαθαίνονται
ή επιτυγχάνονται στο πλαίσιο της μεταγενέστερης μάθησης και των ωφελειών που
προκύπτουν από την αυξημένη κοινωνική συμμετοχή που σχετίζεται με τη συμμετοχή σε
αυτή). Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αντίκτυπος της εκπαίδευσης ενηλίκων (επίσημης και
ανεπίσημης) στην αυτοπεποίθηση βρέθηκε να είναι πολύ μεγάλος, περισσότερο από το
διπλάσιο της επίδρασης που έχει στην αυτοπεποίθηση το να είναι κάποιος ενεργός στην
αγορά εργασίας.
Σε συμφωνία με τα παραπάνω και η έρευνα των Lamb & Brady (2005) σε 45 ηλικιωμένους
που παρακολουθούσαν εκπαιδευτικά προγράμματα στο Osher Lifelong Learning Institute
σχετικά με τα αντιλαμβανόμενα από αυτούς οφέλη από τη συμμετοχή τους. Τα ευρήματα
ομαδοποιήθηκαν σε τέσσερις κύριες κατηγορίες:
• της διανοητικής διέγερσης με έμφαση στη χαρά της μάθησης και τον ενθουσιασμό
από τη μαθησιακή εμπειρία
• της συμμετοχής σε μια υποστηρικτική κοινότητα, καθώς διαπίστωσαν ότι ήταν ένα
ασφαλές μέρος να πάρουν διανοητικούς και συναισθηματικούς κινδύνους
• της ενίσχυσης αυτοεκτίμησης σε θέματα πνευματικής ικανότητας, κοινωνικών

ρόλων, κοινωνικής θέσης και αντιλήψεων για τη γήρανση καθώς άρχισαν να
βλέπουν ότι ο γηράσκων πληθυσμός και, κατά συνέπεια, οι ίδιοι, είναι κάπως
διαφορετικοί από τις πρότερες στερεοτυπικές αντιλήψεις τους, και
• των ευκαιριών για πνευματική ανανέωση, αναφέρθηκε στροφή σε λιγότερο
αιρετικές αντιλήψεις και μεγαλύτερη ανοχή για άλλα συστήματα πεποιθήσεων.
2.3.2 Εκπαιδευτικές Ανάγκες
Ο τρόπος που μαθαίνουν οι διάφορες ηλικίες για κάποιους είναι διαφορετικός (Knowles,
1970) ενώ για κάποιους άλλους όχι (Ekoto & Gaikwad, 2015). Αυτό που έχει σημασία όμως
είναι οι διαφορετικές εκπαιδευτικές ανάγκες κάθε φορά των ανθρώπων και όχι η ηλικιακή
τους κατάταξη (Purdie & Boulton-Lewis, 2010). Ο Knowles (1970) προσεγγίζει την έννοια
των εκπαιδευτικών αναγκών σαν έλλειμμα ή χάσμα ανάμεσα στα υφιστάμενα προσόντα και
σε ένα ανώτερο επίπεδο προσόντων προκειμένου το άτομο να αποδίδει αποτελεσματικά
στα πλαίσια της κοινωνίας ή της προσωπικής του εκτίμησης. Σύμφωνα με τον Rogers
(1999) η ανάγκη για μάθηση καινούργιων γνώσεων, δεξιοτήτων ή στάσεων προκύπτει όταν
συμβαίνουν αλλαγές στη ζωή του ατόμου, στους ρόλους που αναλαμβάνει, στις
βιοποριστικές ή επαγγελματικές δραστηριότητες του και στην ανάγκη του για
αυτοεκπλήρωση. Τέλος ο Beatty (1976) διακρίνει τις εκπαιδευτικές ανάγκες σ’ αυτές που
καθορίζονται από τις επιθυμίες και τους στόχους του ατόμου και σε αυτές που
υπαγορεύονται από τα πρότυπα της κοινωνίας. Σε κάθε περίπτωση, είτε αντιμετωπιστούν
ως ανάγκες ή ως επιθυμίες και ενδιαφέροντα, είτε αποτυπώνουν αντικειμενικές ελλείψεις ή
υποκειμενικές εκτιμήσεις, είτε προέρχονται από το ίδιο το άτομο ή υπαγορεύονται από το
περιβάλλον του (κοινωνικό, επαγγελματικό κλπ), η διαδικασία της διερεύνησης των
εκπαιδευτικών αναγκών, είναι το πρώτο και πιο κρίσιμο σημείο στη σχεδίαση και την
οργάνωση ενός προγράμματος εκπαίδευσης ενηλίκων.
Το 1982 ο McClusky (οπ. αναφ. η Bjursell, 2019), πρότεινε μια ταξινόμηση των
εκπαιδευτικών αναγκών των ηλικιωμένων, ως απάντηση στον ισχυρισμό ότι η εκπαίδευση
των γηραιότερων εξαρτάται από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους και ως εκ τούτου δεν
έχει συστηματικό χαρακτήρα. Οι εκπαιδευτικές ανάγκες που συμπεριλήφθηκαν ήταν:
α) αντιμετώπιση ατομικών αλλαγών καθώς και εξάλειψη της απαξίωσης κατά την
αντιμετώπιση των κοινωνικών αλλαγών,
β) εκφραστικές ανάγκες: δραστηριότητες που αναλαμβάνονται και επιτρέπουν στο άτομο

να εκφράζει τον εαυτό του,
γ) ανάγκες προσφοράς: αλτρουιστικές επιθυμίες για να βοηθήσουν τους άλλους να

αντιμετωπίσουν προβλήματα ή να επιτεύξουν στόχους,
δ) ανάγκες άσκησης επιρροής: εμπλοκή στη γενική λειτουργία της κοινωνίας και της
κοινότητας, μέσω της οποίας προωθείται μια αίσθηση γενναιοδωρίας,
ε) ανάγκες για υπέρβαση και αυτοπραγμάτωση: με στόχο τη βαθύτερη κατανόηση του

νοήματος της ζωής αλλά και μια ανασκόπηση της προηγουμενης ζωής.
Στην παραπάνω θεωρία έχει ασκηθεί έντονη κριτική με την αιτιολογία ότι προβάλλει μια
ασύμμετρη σχέση εξουσίας, μια από πάνω προς τα κάτω προσέγγιση όσον αφορά τους
ηλικιωμένους, οι οποίοι αντιμετωπίζονται ως «παραλήπτες» και καταναλωτές της
εκπαίδευσης παρά ως δημιουργοί γνώσης.
Εκείνο που προέχει στο σχεδιασμό προγραμμάτων για την κάλυψη των εκπαιδευτικών
αναγκών των ηλικιωμένων είναι να αναγνωρίσουμε την ποικιλία των συμμετεχόντων όσον
αφορά το προσωπικό υπόβαθρο, τις εμπειρίες ζωής ακόμη και τη γεωγραφική προέλευση
(Purdie & Boulton-Lewis, 2010). Δεν πρέπει οι ηλικιωμένοι ενήλικες να αντιμετωπίζονται
και να απεικονίζονται ως ομοιογενής ομάδα αλλά να λαμβάνεται υπόψη η ποικιλομορφία
της γήρανσης του πληθυσμού, ως προς το φύλο, την κατάσταση της υγείας, την εθνοτική
προέλευση, τις εκπαιδευτικές δεξιότητες, την οικογενειακή κατάσταση, το υπόβαθρο, τη
σεξουαλικότητα και την κοινωνική τάξη (Formosa, 2010).
Στη διεθνή έρευνα, παρατηρείται μεγάλη διαφοροποίηση στις εκπαιδευτικές ανάγκες των
ηλικιωμένων, κάτι που είναι αναμενόμενο από μια τόσο ετερογενή και ποικιλόμορφη
ομάδα.
Για παράδειγμα στην έρευνα των Purdie & Boulton-Lewis (2010) του Queensland
University of Technology, στην Αυστραλία βρέθηκε ότι οι σημαντικότερες ανάγκες των
συμμετεχόντων (άνω των 70) συνδέονταν με θέματα υγείας, ασφάλειας και μεταφορών ενώ
ως λιγότερο σημαντικές αναφέρθηκαν αυτές που συνδέονται με την τεχνολογία και τις
τεχνολογικές εξελίξεις. Επίσης έκπληξη ήταν ότι δεν αναγνωρίστηκαν ως σημαντικές,

ανάγκες για κοινωνική μάθηση, όπως το να κάνεις νέους φίλους, η διαχείριση δύσκολων
σχέσεων κλπ.
Μέσα από αντίστοιχες εμπειρικές έρευνες, όπως φαίνεται παρακάτω, τα θεματικά πεδία και
οι επιστημονικές που περιοχές που ενδέχεται να ενδιαφέρουν τους ηλικιωμένους είναι:
• υγειονομικός γραμματισμός: τρόπος διαχείρισης προβλημάτων υγείας, πρόληψη

των πτώσεων, συμμόρφωση με τις ιατρικές συνταγές, θέματα φυσικής άσκησης και
διατροφής, ενημέρωση για τον εμβολιασμό (Mestheneos & Withnall, 2016 )
• δραστηριότητες ψυχαγωγίας και διασκέδασης: ένα ευρύ φάσμα μαθησιακών
αναγκών για αναψυχή και ψυχαγωγία αναφέρθηκαν, κάποια από τα οποία ήταν νέα,
αλλά τα περισσότερα ήταν υπάρχοντα ενδιαφέροντα για τα οποία οι άνθρωποι
ήθελαν να μάθουν περισσότερα (Purdie & Boulton-Lewis, 2010)
• η γήρανση: θα μπορούσαν οι ίδιοι οι ηλικιωμένοι να ερευνούν τη γήρανση, ώστε να
εμπλουτίζονται, να ενδυναμώνουν και να ενεργοποιούνται, δίνοντας παράλληλα
έμφαση σε θέματα όπως οι σύγχρονες απειλές της κακοποίησης των ηλικιωμένων
και των διακρίσεων λόγω ηλικίας (Formosa, 2019)
• η μάθηση: οι ηλικιωμένοι αναπτύσσοντας δεξιότητες εκπαίδευσης και διερευνώντας
τι σημαίνει γι αυτούς η ίδια η μάθηση και τι νόημα αποδίδουν σ’ αυτήν, την
τοποθετούν σε μια προοπτική ζωής (Boulton-Lewis, 2010)
• εκπαίδευση καταναλωτών: από τη χρηματοοικονομική παιδεία και γιατί όχι την
επανένταξή τους στην αγορά εργασίας, μέχρι τη σκοτεινή πλευρά του υπερβολικού
καταναλωτισμού (Formosa, 2010)
• θέματα ασφάλειας: με τη μείωση της φυσικής δύναμης και της ευκινησίας, πολλοί
αισθάνονται ευάλωτοι σε επιθέσεις κλοπής ή βίας και ως εκ τούτου διστάζουν να
βγουν έξω από τη σχετική ασφάλεια των σπιτιών τους.
• μουσική: παρότι κατατάσσεται στις δραστηριότητες αναψυχής, επισημαίνεται
ξεχωριστά διότι πλείστα ερευνητικά δεδομένα την έχουν συνδέσει με πνευματική
αναζωογόνηση, προώθηση της έκφρασης της προσωπικότητας, θετική υγεία και
ευημερία (Harada, Natelson Love, & Triebel, 2014)
• νέες τεχνολογίες: όπως χειρισμός ηλεκτρονικών υπολογιστών και υπηρεσιών

διαδικτύου, συσκευών νέας γενιάς- έξυπνες συσκευές (κινητό τηλέφωνο,
τηλεόραση κ.α.), ηλεκτρονική διαχείριση χρημάτων (αυτόματες ταμειολογιστικές
μηχανές- ΑΤΜ, τηλεφωνική τραπεζική, τραπεζική στο διαδίκτυο, χρήση πιστωτικής
κάρτας).
Σχετικά με τις νέες τεχνολογίες, οι περισσότερες από τις τεχνικές δεξιότητες αφορούν τη
χρήση εξοπλισμού που οι ηλικιωμένοι δεν είχαν χρησιμοποιήσει πριν, αλλά που είναι
απαραίτητος προκειμένου να συμβαδίσουν με τις πρόσφατες εξελίξεις. Εντούτοις, συχνά
παρατηρείται χαμηλό ενδιαφέρον από τους ηλικιωμένους για τις νέες τεχνολογίες. Τα
πρότυπα συμπεριφοράς είναι έντονα εδραιωμένα στους ηλικιωμένους και εκτός αν
υπάρχουν σαφώς αντιληπτά οφέλη (με όχι μεγάλα κόστη), είναι λογικό να μην αναζητούν
νέους τρόπους να κάνουν πράγματα (Rogers, Stronge, & Fisk, 2005). Επίσης η άρνηση των
ηλικιωμένων για τις νέες τεχνολογίες μπορεί να προέρχεται από ένα μηχανισμό άμυνας του
“εγώ” ή να είναι αποτέλεσμα της έλλειψης προηγούμενης εμπειρίας για τα οφέλη της
τεχνολογίας και όχι γιατί αντιστέκονται σ΄αυτήν (Boulton-Lewis, 2010).
Ωστόσο, από την άλλη πλευρά, υπάρχει κίνδυνος να αναπτυχθεί ένα ψηφιακό χάσμα μεταξύ
αυτών οι οποίοι έχουν πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες και σε εκείνους που δεν έχουν. Έτσι,
είναι σημαντικό να αναζητήσουμε τρόπους για τη μεγιστοποίηση της χρήσης των νέων
τεχνολογιών από τους ηλικιωμένους ώστε να έχουν πρόσβαση σε μέσα διατήρησης ή
ενεργοποίησης της ιδιότητας του πολίτη αλλά και σε πολύτιμες πηγές πληροφοριών σχετικά
με τα οικονομικά, την υγεία, τα ταξίδια και άλλα θέματα του ενδιαφέρον τους.
Τέλος αξίζει να σημειωθεί ότι η ανάγκη αυτή είναι μάλλον βραχυπρόθεσμη, δεδομένου ότι
οι επόμενες γενιές υπερηλίκων, σημερινοί μεσήλικες, θα είναι ήδη εξοικειωμένοι με τις νέες
τεχνολογίες, λόγω της μεγαλύτερης έκθεσής τους στη χρήση του διαδικτύου (Purdie &
Boulton-Lewis, 2010).
Ανακεφαλαιώνοντας, τα περισσότερα προγράμματα εκπαίδευσης ηλικιωμένων

επικεντρώνονται στην ευημερία, έτσι ώστε να επηρεάζονται έμμεσα οι διαταραχές της
διάθεσης (μείωση της κατάθλιψης), η αύξηση της κοινωνικότητας και η κοινωνική ένταξη,
η τόνωση του εγκεφάλου και συνεπώς οι γνωστικές ικανότητες και η βελτίωση των
σωματικών και ψυχικών δραστηριοτήτων, ενώ παραμένει ζήτημα η περίπτωση
συμπερίληψης των πιο αποκλεισμένων υπερηλίκων (τέταρτη ηλικία, μακροχρόνια

νοσούντες, οικονομικές δυσχέρειες κλπ) (Mestheneos & Withnall, 2016).
2.3.3 Κίνητρα
Η σύνδεση μεταξύ εκπαίδευσης και ευημερίας παρουσιάζεται ως γενικό επιχείρημα για τη

συμμετοχή των ηλικιωμένων ενηλίκων στην εκπαίδευση, αλλά είναι αυτός ο λόγος για τον
οποίο οι ηλικιωμένοι οι ίδιοι επιλέγουν να συμμετάσχουν σε εκπαιδευτικές δραστηριότητες;
Εξετάζοντας τα κίνητρα και τους παράγοντες κινητοποίησης για συμμετοχή σε

εκπαιδευτικά προγράμματα βρέθηκε ότι η πρόβλεψη της συμμετοχής στην εκπαίδευση
σχετίζεται ισχυρά με το προηγούμενο επίπεδο εκπαίδευσης του ατόμου. Όσο πιο υψηλό
ήταν το επίπεδο εκπαίδευσης που επιτεύχθηκε στα προηγούμενα χρόνια της ζωής, τόσο πιο
πιθανό ήταν ότι το άτομο θα συμμετείχε σε εκπαιδευτικές δραστηριότητες μεταγενέστερα
(Formosa, 2010), εύρημα που επανειλημμένα έχει προκύψει από μελέτες διαφορετικών
χωρών (Bjursell, 2019). Όσοι διαθέτουν μεγαλύτερη μόρφωση είναι ήδη πεπεισμένοι για
τη χαρά της μάθησης και την επιστροφή σ’ αυτήν. Με συνέπεια οι ηλικιωμένοι της
εργατικής τάξης να αισθάνονται συχνά δυσαρεστημένοι και αποξενωμένοι από την
προηγούμενη εμπειρία τους στο εκπαιδευτικό σύστημα και λιγότερο σίγουροι για την
ικανότητά τους να επιστρέψουν σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα. Επιπλέον, η καλή υγεία και
η θετική στάση ζωής μπορεί να είναι απαραίτητες για τη συμμετοχή, αλλά δεν είναι
απαραίτητα λόγοι συμμετοχής (Bjursell, 2019).
Η εκπαιδευτική έρευνα διακρίνει τα κίνητρα σε εσωτερικά (ή ενδογενή) και εξωτερικά (ή

εξωγενή). Ωστόσο ένα εξωτερικό κίνητρο όπως η προσαρμογή ενός ατόμου σε μια
συγκεκριμένη κατάσταση δεν είναι κατ' ανάγκην αντίθετη με την αντίληψη ότι για κάποιον
μπορεί να είναι ταυτόχρονα εσωτερικό κίνητρο προκειμένου να κατανοήσει τον εαυτό του
και να αποκτήσει αυτοπεποίθηση. Έτσι τα εξωγενή και ενδογενή κίνητρα συνυπάρχουν με
ένα ρευστό και αλληλένδετο τρόπο και πρέπει να είναι αντιληπτά ως μέρη της
ίδιας διαδικασίας (Bjursell, 2019).
Σε έρευνα του Formosa (2019), στις απαντήσεις των ηλικιωμένων για τα κέρδη από τη
συμμετοχή τους στα εκπαιδευτικά προγράμματα, το πρώτο πράγμα που ερχόταν στο μυαλό
τους δεν σχετίζονταν συνήθως με τη μάθηση αλλά με τα συναφή κοινωνικά αποτελέσματα,
όπως η δημιουργία νέων φίλων και η συμμετοχή σε μια ομάδα υποστήριξης που τους
βοηθούσε σε δύσκολες περιόδους στην προσωπική τους ζωή. Παρόμοια και τα
αποτελέσματα από τα εμπειρικά δεδομένα δυο μεγάλων ερευνών που εξέταζαν τους λόγους
συμμετοχής ηλικιωμένων στη Σουηδία, με βασικά ευρήματα στις πρώτες θέσεις α)την
κοινωνικοποίηση (αίσθημα κοινωνικής ένταξης) και β)να παραμένουν ενεργοί (Bjursell,
2019).
Στην ίδια μελέτη αναγνωρίστηκε ότι η θετική σχέση μεταξύ εκπαιδευτή και
εκπαιδευόμενου, το εκπαιδευτικό κλίμα, η διδασκαλία μεταξύ ομότιμων (peer teaching)
(Brady, Holt & Welt, 2003) και η συμμετοχή στην ανάπτυξη του προγράμματος σπουδών,
δημιουργούν μεγάλα κίνητρα στους ηλικιωμένους παρέχοντας τους την αίσθηση του
ανήκειν σε μια ομάδα. Επιπλέον η ευελιξία στις διαδικασίες αποτέλεσε βασική προϋπόθεση
για την παρακίνηση των ηλικιωμένων. Η ευελιξία κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική ειδικά όταν
κάποιος πρόκειται να επέμβει και να προσαρμόσει τη ζωή κάποιου άλλου ενεργώντας με
γνώμονα τις αλλαγές που έχουν προκύψει ατομικές (σωματικές ή ψυχολογικές) ή
εξωτερικές (απώλεια συντρόφου, φροντίδα εγγονών) (Bjursell, 2019).
Από την άλλη πολλές φορές φαίνεται ότι ήταν σχεδόν κατά τύχη η συμμετοχή σε
εκπαιδευτικές δραστηριότητες, απλώς γιατί κάποιος γνωστός το έκανε, αλλά με το που
ξεκίνησαν να συμμετέχουν ανακάλυψαν τη χαρά και την αίσθηση της αυτοπραγμάτωσης.
Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι τα άτομα που δεν βρίσκουν χαρά και ικανοποίηση σε
μαθησιακά περιβάλλοντα, πιθανότατα δεν εκπροσωπούνται στις εμπειρικές έρευνες
δεδομένου ότι τα δείγματα συχνά αντιπροσωπεύουν ηλικιωμένους ενήλικες που επιλέγουν
να συνεχίσουν μια εκπαιδευτική δραστηριότητα (Bjursell, 2019).
Προς επίρρωση των παραπάνω, το χρηματοδοτούμενο πρόγραμμα δια βίου μάθησης της
Ευρωπαϊκής Ένωσης για την αξιοποίηση, συσχέτιση και δέσμευση στη μάθηση των
ενηλίκων MATURE (Making Adult Teaching Useful, Relevant and Engaging) ανέπτυξε
εκπαιδευτικό πρόγραμμα για εκπαιδευτές ενηλίκων με θέμα τη συμμετοχή και την παροχή
κινήτρων σε ηλικιωμένους ενήλικες οι οποίοι, συχνά λόγω διαφόρων προβλημάτων
δυσκολεύονται να συμμετάσχουν στην ομαδική μάθηση. Οι προτάσεις του προγράμματος
ήταν να δοθεί έμφαση στους ρόλους της ευχαρίστησης, της κοινωνικότητας, της
δημιουργικότητας και της διασκέδασης ως των κυριότερων κινήτρων για συμμετοχή στη
μεταγενέστερη μάθηση (Mestheneos & Withnall, 2016).
Συνοψίζοντας, οι λόγοι για την εμπλοκή και παραμονή σε ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης
ηλικιωμένων είναι πολύπλοκοι και πολυπαραγοντικοί, υποστηρίζοντας την παράδοση στην
εκπαίδευση ενηλίκων και τη γεροντολογία που δηλώνουν ότι οποιαδήποτε απλή, και
μονοδιάστατη εξήγηση δεν επαρκεί (Lamb & Brady, 2005). Τα κίνητρα των ηλικιωμένων
που συμμετέχουν και παραμένουν σε προγράμματα έχουν πολλαπλές και μεταβαλλόμενες
πτυχές, όπως η αίσθηση του ανήκειν σε μια ομάδα, το ασφαλές περιβάλλον όπου
εκπαιδευτές και εκπαιδευόμενοι εργάζονται συλλογικά και ισότιμα, η σύντομη χρονική
περίοδος, ότι αισθάνονται άνετα να μοιράζονται βαθιά και προσωπικά θέματα, η
αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου (ο οποίος μεγιστοποιείται στη διάρκεια των γηρατειών)
κλπ.
2.3.4 Εμπόδια
Ένα μεγάλο μέρος της έρευνας στη μάθηση μεταξύ των ηλικιωμένων ενηλίκων,
κυριαρχείται από τον εντοπισμό των εμποδίων που προκαλούνται από την πνευματική και
φυσική υποβάθμιση των ανθρώπων στο πέρασμα του χρόνου (Boulton-Lewis, 2010).
Οι Mestheneos & Withnall (2016) κατηγοριοποίησαν τα εμπόδια στη μάθηση των

ηλικιωμένων σε τρεις ομάδες: τα γνωστικά (αντίληψη, μνήμη, γλωσσικές δεξιότητες), τα
συναισθηματικά (στάσεις και αξίες, κίνητρα και αυτοεικόνα) και τέλος τα κοινωνικά
(κοινωνικοί ρόλοι και κοινωνικά στερεότυπα).
Σε συμφωνία με τα παραπάνω η έρευνα των Purdie & Boulton-Lewis (2010) στην οποία τα
εμπόδια που αναφέρθηκαν αφορούσαν φυσικά προβλήματα (μειωμένη κινητικότητα,
ασθένειες ή εκφυλισμός της όρασης και ακοής, περιορισμένες ευκαιρίες λόγω ανάγκης
εξάρτησης από τρίτους, αισθήματα ευπάθειας κλπ), γνωστικούς παράγοντες (διαδικασίες
που σχετίζονται με την προσοχή και τη μνήμη), προσωπικά θέματα (σχετικά με τις στάσεις
τους ως προς την αναγκαιότητα της μάθησης) και τέλος κοινωνικούς παράγοντες.
Σύμφωνα με τους Purdie & Boulton-Lewis (2010), στην πλειονότητα των ερευνών
παρατηρείται ιδιαίτερη εστίαση στις γνωστικές διαδικασίες με αποτέλεσμα να
παραβλέπεται η διερεύνηση άλλων παραγόντων που είναι γνωστό ότι είναι σημαντικά
εμπόδια στη μάθηση. Τέτοιοι παράγοντες είναι οι αρνητικές στάσεις για την ίδια την
μάθηση, τα στερεότυπα που υποστηρίζουν ότι η μάθηση είναι μόνο για τους νεότερους, η
κατανόηση του πώς οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες επηρεάζουν τις συμπεριφορές και τα
σκεπτικά και πόσο αποτελεσματική είναι η αλλαγή στάσεων προκειμένου να ξεπεράσουν
τα εμπόδια προσπελασιμότητας, τόσο τα φυσικά όσο και αυτά που προκύπτουν από άποψη
κόστους.
Άλλα εμπόδια που αναφέρθηκαν είναι τα γραφειοκρατικά (πολύπλοκες διαδικασίες

εγγραφής) καθώς και εμπόδια επικοινωνίας όπως ελλιπής ενημέρωση ή ενημέρωση σε μέσα
που δεν έχουν πρόσβαση οι ηλικιωμένοι, προωθητικό υλικό γραμμένο σε μικρή
γραμματοσειρά κλπ. (Formosa, 2019). Επίσης οι δομές που προσφέρουν τέτοια
προγράμματα δεν πρέπει να έχουν παθητική στάση περιμένοντας τους ηλικιωμένους να
χτυπήσουν την πόρτα τους, δεδομένου ότι οι άνθρωποι αυτής της ηλικίας γενικά δεν
αισθάνονται την τάση να συμμετέχουν σε δραστηριότητες μάθησης.
Επιπρόσθετα η έρευνα για την επιστροφή των ηλικιωμένων ενήλικων στην τάξη αποκάλυψε
ότι οι ηλικιωμένοι υφίστανται μια στροφή στη συμπεριφορά, από ανεξάρτητοι ενήλικες σε
υποτακτικούς μαθητές (Bjursell, 2019). Αυτή η μετατόπιση αποδίδεται στις προηγούμενες
εκπαιδευτικές εμπειρίες των νιάτων τους. Σύμφωνα με τον Formosa (2012), οι μνήμες που
ανακαλούνται από ένα παλιό τυπικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν ευνοούν την μάθηση των
ηλικιωμένων ενηλίκων και αποτελούν σημαντικό εμπόδιο.
Ακόμη ο Formosa (2019) υποστηρίζει ότι οι ηλικιωμένες γυναίκες είναι πιθανότερο να

αντιμετωπίσουν περισσότερα εμπόδια είτε περιστασιακά (όπως ευθύνες για παροχή
φροντίδας σε εγγόνια ή άλλους) είτε αντιλήψεων και στάσεων και προκαταλήψεων.
Τέλος τα μικρότερα και ασθενέστερα εμπόδια βρέθηκε ότι είναι αυτά που συνδέονται με
την αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους (Boulton-Lewis, 2010 . Purdie & Boulton-Lewis,
2010). Αυτό σημαίνει ότι δεν αναγνωρίστηκε η έλλειψη υποστήριξης από τους φίλους ή
την οικογένεια ως εμπόδιο στη μάθηση.
2.3.5 Ο ρόλος του εκπαιδευτή

Οι ενήλικοι εκπαιδευόμενοι, που προφανώς περιλαμβάνουν και όσους βρίσκονται στην
τρίτη ηλικία, έχουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενη
ενότητα. Όλοι διαθέτουν ένα πλούτο γνώσεων και εμπειριών. Οι περισσότεροι έχουν
ανταγωνιστικά ενδιαφέροντα μεγαλύτερης σημασίας από την εκπαίδευση τους (Rogers,
1999). Κάποιοι θέλουν να διδαχθούν τα πάντα ενώ κάποιοι άλλοι να ανακαλύψουν τα πάντα
μόνοι τους. Ορισμένοι προτιμούν οργανωμένα μαθήματα και δραστηριότητες, άλλοι θέλουν
διδασκαλία ενός προς ένα ή να μάθουν μόνοι τους και άλλοι άτυπες δραστηριότητες
(Boulton-Lewis, 2010). Το σίγουρο είναι ότι, έχοντας ήδη όλοι εμπειρίες μάθησης, έχουν
αποκτήσει προτιμήσεις στους δικούς τους τρόπους μάθησης κάτι που διαφοροποιεί
σημαντικά τον ένα από τον άλλο. Επίσης, σε αντίθεση με τους νεότερους εκπαιδευόμενους,
επιθυμούν να εφαρμόσουν άμεσα αυτό που έμαθαν.
Όλα τα παραπάνω αν και δυσκολεύουν ταυτόχρονα αποτελούν πόρους και πρόκληση για
αυτόν που έχει την αρμοδιότητα να σχεδιάσει μια μαθησιακή διαδικασία, τον εκπαιδευτή
ενηλίκων. Ο εκπαιδευτής είναι αυτός που βοηθά τους ενήλικες να φέρνουν κάθε φορά στο
προσκήνιο τη δική τους εμπειρία, χρησιμοποιώντας ένα φάσμα διαφορετικών
εκπαιδευτικών μεθόδων αφού πρώτα ανακαλύψει τους προτιμώμενους τρόπους μάθησης,
τις δυνατότητες και τα όρια των εκπαιδευόμενων (Ager, 2009). Αντίθετα ο
προσανατολισμός στο περιεχόμενο (αντί στη διαδικασία) είναι καταστροφικός (Gray,
1999). Σύμφωνα με τον Rogers (1999) ο πιο φυσικός τρόπος μάθησης για ενήλικες είναι η
χρησιμοποίηση συγκεκριμένων περιπτώσεων ώστε να συναχθούν γενικά συμπεράσματα.
Έτσι δεν πρέπει να ακολουθείται η ακαδημαϊκή λογική κατά την οποία παρουσιάζονται
πρώτα οι γενικές αρχές και μετά τα παραδείγματα. Επίσης δεδομένου ότι οι ενήλικες
εκπαιδευόμενοι είναι αυτοί που θα επιλέξουν τι θέλουν να μάθουν, ο εκπαιδευτής πρέπει
να είναι πολύ καλός γνώστης του αντικειμένου (αφού συνήθως δεν επιλέγει τι θα διδάξει)
αλλά και παράλληλα να είναι προετοιμασμένος να παραδεχτεί ότι δεν γνωρίζει κάτι, διότι
όλοι μας αυτά που γνωρίζουμε είναι πολύ λιγότερα από αυτά που δεν γνωρίζουμε.
Το κυριότερο όμως για έναν εκπαιδευτή ενηλίκων είναι οι κοινωνικές του δεξιότητες παρά
η εξειδίκευσή του στο μαθησιακό πεδίο, με σκοπό την ενδυνάμωση των εκπαιδευομένων
και την βελτίωση της ανεξαρτησίας και της αυτονομίας τους.
Συνοψίζοντας ο απώτερος στόχος του εκπαιδευτή ενηλίκων είναι να γίνει “περιττός” ως

εκπαιδευτής, να τους ενθαρρύνει να μάθουν να μαθαίνουν χωρίς τη βοήθεια του, να γίνουν
ανεξάρτητοι εκπαιδευόμενοι. Παρότι εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι οι ίδιοι οι ενήλικες συχνά
χρησιμοποιούν όλα τα μέσα προκειμένου ο διδάσκων να παραμείνει διδάσκων και ο

διδασκόμενος διδασκόμενος (Rogers, 1999).
Ειδικότερα στη Γεραγωγική η βασική προϋπόθεση είναι ότι η μάθηση πρέπει να βασίζεται
στην απόλαυση και την περιέργεια των ηλικιωμένων εκπαιδευομένων και κατά συνέπεια,
οι εκπαιδευτές θα πρέπει να τονώνουν τη δέσμευση τους με θετικά σχόλια και ενθάρρυνση
(Bjursell, 2019). Επιπλέον έμφαση δίνεται στο μαθησιακό περιβάλλον, το οποίο πρέπει να
είναι οικείο αλλά παράλληλα μεθοδικό, σωματικά και ψυχολογικά άνετο, ώστε να
αντισταθμίσει τις αλλαγές που επέρχονται με τη γήρανση (Ager, 2009). Έτσι ο εκπαιδευτής
αν θέλει να ανοίξει την επικείμενη φυλακή των γηρατειών πρέπει προκαλώντας τους
ανθρώπους να τους βοηθήσει να αναλάβουν τους κινδύνους που απαιτούνται για την
απελευθέρωση τους (Gray, 1999). Να προσαρμόσει τις διδακτικές μεθόδους, την ταχύτητα
και τον τρόπο παρουσίασης αξιολογώντας προσεκτικά τις ανάγκες των ηλικιωμένων
μαθητών του και λαμβάνοντας υπόψη τις επιρροές τους από κοινωνικές προκαταλήψεις
καθώς και τις αντιλήψεις του ίδιου για το κατά πόσο είναι επαρκείς και ικανοί οι
ηλικιωμένοι να μάθουν (Pincas, 2007).
ΜΕΡΟΣ ΙΙ: ΕΜΠΕΙΡΙΚΟ ΜΕΡΟΣ
Κεφάλαιο 3: Σκοπός της έρευνας και ερευνητικά ερωτήματα
Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να διερευνήσει τη συμμετοχή των ηλικιωμένων σε

επιμορφωτικά προγράμματα. Επιμέρους στόχοι είναι:
α) να καταγραφούν οι αντιλήψεις των εργαζομένων και στελεχών διοίκησης των ΚΑΠΗ,

σχετικά τις επιμορφωτικές ανάγκες, τις προσδοκίες και τις στάσεις των ηλικιωμένων μελών
τους απέναντι στην επιμόρφωση και εκπαίδευσή τους και β) να εξεταστούν οι τρόποι
αξιοποίησης των δομών των ΚΑΠΗ ως χώροι εκπαίδευσης και επιμόρφωσης.
Απώτερος στόχος η συμβολή στη διαμόρφωση προτάσεων ώστε να σχεδιάζονται και να

υλοποιούνται εκπαιδευτικά προγράμματα τα οποία συμπεριλαμβάνουν μεγαλύτερο
ποσοστό ηλικιωμένων και τα οποία να καταλήγουν επιτυχημένα και αποτελεσματικά.
Τα ερευνητικά ερωτήματα:
1. Ποιες οι εκπαιδευτικές ανάγκες των ηλικιωμένων, τα αντικείμενα των

ενδιαφερόντων τους σχετικά με τα εκπαιδευτικά προγράμματα.
2. Ποια τα τα κίνητρα συμμετοχής των ηλικιωμένων σε εκπαιδευτικά προγράμματα.
3. Η κατανόηση των παραγόντων εκείνων οι οποίοι εμποδίζουν ή δυσκολεύουν τη
συμμετοχή σε προγράμματα συμπληρωματικής εκπαίδευσης και επιμόρφωσης.
4. Ποια είναι τα σημαντικότερα προβλήματα που εντοπίζονται στο σχεδιασμό, την
οργάνωση και την υλοποίηση ενός εκπαιδευτικού προγράμματος στα ΚΑΠΗ.
Κεφάλαιο 4: Μεθοδολογία της έρευνας
4.1 Πληθυσμός στόχος – Δείγμα

Ο πληθυσμός που ενδιαφέρει αυτή την έρευνα είναι οι εργαζόμενοι και τα στελέχη
διοίκησης των ΚΑΠΗ του Δήμου Καλαμαριάς.
Σε αντίθεση με την ποσοτική έρευνα όπου οι συμμετέχοντες προσδιορίζονται με

συστηματικό τρόπο (αντιπροσωπευτικά δείγματα με σκοπό τη γενίκευση), στην ποιοτική
έρευνα προσδιορίζουμε τους συμμετέχοντες με κριτήριο τον τόπο και τους ανθρώπους που
μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα το υπό μελέτη φαινόμενο
(Creswell, 2011). Το δείγμα αποτέλεσαν 12 άτομα, από τα οποία οι τρεις (3) είναι στελέχη
διοίκησης και οι εννέα (9) μόνιμο προσωπικό των ΚΑΠΗ. Με σκοπό να επιλεγούν όσοι
εξυπηρετούν με τον καλύτερο τρόπο τον σκοπό και τα ερευνητικά ερωτήματα της έρευνας
(σκόπιμη δειγματοληψία) και με τη στρατηγική της μέγιστης διακύμανσης επιλέχθηκαν
εργαζόμενοι στα ΚΑΠΗ από διάφορες ειδικότητες (νοσηλευτές, εργοθεραπευτές,
φυσικοθεραπευτές, κοινωνικοί λειτουργοί). Μετά την έναρξη της μελέτης οι πρώτοι
συμμετέχοντες μέσω ανεπίσημης συζήτησης πρότειναν και άλλους συναδέλφους τους για
συνέντευξη (δειγματοληψία - χιονοστιβάδα), οι οποίοι και ανταποκρίθηκαν στο “κάλεσμα”.
Κανείς από τους συμμετέχοντες δεν αποχώρησε ή διέκοψε κατά τη διάρκεια της έρευνας.
Οι συμμετέχοντες ήταν όλες γυναίκες κι αυτό έγινε αφενός με σκοπό να καταδειχθεί η
συγκέντρωση μεγάλου αριθμού γυναικών στο προσωπικό και τα στελέχη των ΚΑΠΗ και
αφετέρου θεωρήθηκε ότι από τη στιγμή που συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός γυναικών
στο χώρο, καταλληλότερες για να μιλήσουν θα ήταν και πάλι οι γυναίκες.
Όσον αφορά τον αριθμό των συμμετεχόντων κρίθηκε κατάλληλος και επαρκής.
Συγκεκριμένα ο προσδιορισμός του μεγέθους του δείγματος δεν καθορίστηκε πριν από τη
διεξαγωγή της έρευνας, αλλά ανάλογα με τα ευρήματα της. Όταν πλέον η ενσωμάτωση
επιπλέον συμμετεχόντων δεν προσέφερε νέες πληροφορίες- σύμφωνα με την κρίση της
ερευνήτριας- τότε σταμάτησε η προσθήκη νέων ατόμων στο δείγμα: σημείο θεωρητικού
κορεσμού, (Τσιώλης, 2014).
4.2 Επιλεγείσα προσέγγιση

Τα ευρήματα μιας έρευνας είναι συνάρτηση της μεθόδου που ακολουθήθηκε και όποια
διαφοροποίηση στη μέθοδο μπορεί να οδηγήσει σε διαφορετικά ευρήματα, χωρίς αυτό να
σημαίνει ότι τα προηγούμενα ήταν λανθασμένα (Κωσταρίδου- Ευκλείδη, 1999).
Η επιλεγείσα προσέγγιση για την παρούσα έρευνα ήταν η ποιοτική, η οποία κρίθηκε
καταλληλότερη. Γενικότερα η ποιοτική μέθοδος έρευνας προτείνεται για την καλύτερη
κατανόηση της κοινωνικής πραγματικότητας, την ανάλυση και διερεύνηση κοινωνικών
φαινομένων και καταστάσεων. Η εστίαση στα ποιοτικά χαρακτηριστικά της εκπαίδευσης
των γηραιότερων ενηλίκων και η επιθυμία για την σε βάθος, λεπτομερή μελέτη και
κατανόηση των επιμέρους πτυχών της οδήγησαν στην παραπάνω επιλογή. Επιπλέον το
ζητούμενο ήταν η πρόσβαση στην υποκειμενική εμπειρία και προοπτική των ανθρώπων,
στα υποκειμενικά τους νοήματα, και όχι μια αποστασιοποιημένη, στατιστική, αφαιρετική
προσέγγιση (Ίσαρη & Πουρκός, 2015). Με οδηγό την ευαισθησία απέναντι στο κοινωνικό
πλαίσιο και έμφαση στις διαδικασίες και αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ανθρώπων, η επιλογή
της ποιοτικής προσέγγισης ήταν μάλλον μονόδρομος. Τέλος οδηγός της επιλογής αυτής
ήταν και η πολυπλοκότητα του υπό διερεύνηση θέματος, δεδομένου ότι οι μέθοδοι
ανάλυσης των δεδομένων στην ποιοτική έρευνα, αντιμετωπίζουν τα δεδομένα ολιστικά,
επιχειρώντας να δομήσουν μια συνολική εικόνα, στοχεύοντας στην κατανόηση της
πολυπλοκότητας του υπό μελέτη φαινομένου (Creswell, 2011).
4.3 Διαδικασία διεξαγωγής της έρευνας

Για την κατανόηση σε βάθος των υποκειμενικών αντιλήψεων, πεποιθήσεων και εμπειριών
του δείγματος σχετικά με το υπό διερεύνηση θέμα, επιλέχθηκε η ημι- δομημένη συνέντευξη.
Οι συνεντεύξεις ήταν ατομικές και έγιναν το Μάιο του 2020.
Προηγήθηκαν 2 πιλοτικές συνεντεύξεις με ένα διοικητικό στέλεχος και μία εργαζόμενη που
δεν ανήκαν στο δείγμα, για να διαπιστωθεί αν είναι κατανοητά και πλήρη τα ερωτήματα
προκειμένου να βελτιωθεί η διατύπωσή τους. Ζητήθηκε να υποβάλλουν τυχόν δυσκολίες ή
παρατηρήσεις σε δυσνόητες ερωτήσεις. Δεν αναφέρθηκε από κανένα ερωτώμενο της

πιλοτικής έρευνας πρόβλημα με τη διατύπωση και την κατανόηση των ερωτήσεων.
Οι περισσότερες συνεντεύξεις (10 συνεντεύξεις) πραγματοποιήθηκαν δια ζώσης, ενώ μόνο

2 έγιναν τηλεφωνικά με άτομα που εργάζονταν από το σπίτι (εξ’ αποστάσεως) κάνοντας
χρήση άδειας ειδικού σκοπού (συνθήκες επιδημίας Covid-19).
Οι δια ζώσης συνεντεύξεις έγιναν στο χώρο των ΚΑΠΗ, σε χρόνο που εξυπηρετούσε τους
ερωτώμενους κατά τη διάρκεια του εργασιακού τους ωραρίου. Η παραπάνω επιλογή έγινε
προκειμένου να νιώσουν άνετα στο χώρο τους (οικείο μέρος των ερωτώμενων), σε χρόνο
αρεστό σε αυτούς, προκειμένου να ελαττωθούν πιθανό άγχος ή/και αμηχανία. Επιπλέον δεν
υπήρχαν θόρυβοι και διακοπές διότι στο πλαίσιο των μέτρων για την προστασία των
ευπαθών ομάδων του πληθυσμού (επιδημία Convid-19) τα ΚΑΠΗ το συγκεκριμένο
χρονικό διάστημα δεν δέχονταν κοινό. Τέλος ενώ οι συμμετέχοντες ήταν ενήλικες, κρίθηκε
ότι έπρεπε να ζητηθεί άδεια, ακριβώς διότι οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν στο χώρο
των ΚΑΠΗ, στο ωράριο εργασίας των συμμετεχόντων. Έτσι κατατέθηκε αίτηση στη
Διεύθυνση Κοινωνικής Μέριμνας, Αλληλεγγύης & Δημόσιας Υγείας του Δήμου για
χορήγηση άδειας διεξαγωγής έρευνας (Παράρτημα Α1).
Πριν τη διεξαγωγή της συνέντευξης έγιναν κάποιες ερωτήσεις ώστε να σπάσει ο «πάγος»
και να κυλήσει αβίαστα η συζήτηση (Κεδράκα, 2008). Ενημερώθηκαν προφορικά για το
σκοπό και το πλαίσιο της έρευνας, για θέματα εχεμύθειας, ανωνυμίας, καθώς και για τη
μαγνητοφώνηση της συνέντευξης, παρότι οι παραπάνω πληροφορίες αναγράφονταν και στο
Έντυπο Συναίνεσης (Παράρτημα Α2) που τους δόθηκε. Υπήρξαν δεσμεύσεις πως θα τους
δοθεί αντίγραφο της απομαγνητοφώνησης, σε περίπτωση που το επιθυμούσαν.
4.4 Η ερευνήτρια
Ο ρόλος των ερευνητών είναι ιδιαίτερα κεντρικός στην ποιοτική έρευνα (Robson 2010).
Στη συγκεκριμένη έρευνα η ερευνήτρια έδωσε αρχικά ορισμένα στοιχεία για την ίδια,
βοηθώντας τους ερωτώμενους να αποβάλλουν το άγχος και να «εκτεθούν». Λαμβάνοντας
υπόψη ότι οι επιπτώσεις της συµπεριφοράς της, θα μπορούσαν να επηρεάσουν τις
απαντήσεις των ερωτώμενων αλλά και για να διασφαλιστεί η εμπιστοσύνη μεταξύ τους
ακολούθησε τα παρακάτω:
Προσπάθησε να ακούει περισσότερο και να μιλάει λιγότερο, ενθαρρύνοντας τους να

εκφραστούν χωρίς να τους κατευθύνει ή να προβάλλει προσωπικές απόψεις και
πεποιθήσεις. Ήταν συνεπής στο χρόνο και προσπάθησε να ολοκληρωθεί η συνέντευξη στον
προβλεπόμενο χρόνο. Γενικότερα έδειξε σεβασμό στους συμμετέχοντες παραμένοντας
φιλική, πρόθυμη και ευγενική. Δεδομένου ότι πολλές φορές οι ερωτώμενοι προσπαθούν να
δώσουν κοινωνικά αποδεκτές απαντήσεις ή έχουν αγωνία να πουν κάτι “σημαντικό” που
να συμβάλλει στην έρευνα, ζήτησε να απαντήσουν με ειλικρίνεια και επισήμανε ότι δεν
υπάρχουν “λάθος” απαντήσεις (Ίσαρη & Πουρκός, 2015).
Η ερευνήτρια προσπάθησε, όσο το δυνατόν, να αντιμετωπίσει τους συμμετέχοντες σε

ουδέτερη βάση λαμβάνοντας υπόψη πιθανά στερεότυπα ή προκαταλήψεις της και
αποφεύγοντας οποιοδήποτε είδος διάκρισης ή παράσυρσης από μύθους και απόψεις για την
τρίτη και τέταρτη ηλικία (Παρασκευοπούλου-Κόλλια, 2008). Τέλος λήφθηκε υπόψη η
ευαισθητοποίησή της και η θετική στάση της υπέρ των ηλικιωμένων, κάτι που αρχικά ήταν
έναυσμα για την επιλογή του θέματος της παρούσας διπλωματικής εργασίας και στην
πορεία ενισχύθηκε με την εμπλοκή και την ενασχόλησή της με το θέμα. Είναι γεγονός ότι
η υποκειμενικότητα στην ποιοτική έρευνα θεωρείται δεδομένη και δεν αντιμετωπίζεται ως
εμπόδιο, αρκεί να συνεκτιμηθεί. Μάλιστα συχνά αναφερόμαστε με τον όρο παραγωγή (αντί
συλλογή) ερευνητικών δεδομένων καταδεικνύοντας ότι ο ερευνητής σε καμία περίπτωση
δεν είναι απλός συλλέκτης πληροφοριών κοινωνικών θεμάτων, αλλά συν-παραγωγός τους
(Τσιώλης, 2015).
4.5 Ερευνητικό εργαλείο

Η συνέντευξη ήταν δομημένη ως εξής (Παράρτημα Α3):
Το πρώτο μέρος περιλάμβανε ερωτήσεις για τα προσωπικά στοιχεία των συμμετεχόντων

στην έρευνα όπως το φύλο, η ηλικιακή κατηγορία, η ειδικότητα και οι σπουδές, η
ενδεχόμενη επιμόρφωση σε θέματα εκπαίδευσης ενηλίκων ή σε θέματα σχεδιασμού,
οργάνωσης και υλοποίησης προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων, η επαγγελματική

εμπειρία σε προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων καθώς και η διδακτική εμπειρία σε
ενήλικες.
Το δεύτερο μέρος περιείχε ερωτήσεις που σχετίζονταν με τις εκπαιδευτικές ανάγκες των
ηλικιωμένων. Συγκεκριμένα, έγινε διερεύνηση των απόψεων και των εμπειριών των
ερωτώμενων σχετικά για τα θεματικά αντικείμενα των επιμορφωτικών προγραμμάτων που
απευθύνονται στα μέλη των ΚΑΠΗ και τον τρόπο επιλογής τους.
Στο τρίτο μέρος της συνέντευξης οι ερωτήσεις αφορούσαν στα κίνητρα και τα εμπόδια
συμμετοχής των μελών των ΚΑΠΗ στα επιμορφωτικά προγράμματα και στη διαρροή
(πρόωρη εγκατάλειψη του προγράμματος από τον επιμορφούμενο) από αυτά.
Τέλος το τέταρτο μέρος αναφερόταν σε θέματα οργάνωσης και υλοποίησης εκπαιδευτικών

προγραμμάτων.
Για την αντιστοίχιση αξόνων-ερωτήσεων συνέντευξης και των ερευνητικών ερωτημάτων

της έρευνας ακολουθεί ο Πίνακας 1:
Ερευνητικό Ερώτημα Άξονας Ερωτήσεις
1.Ποιες οι εκπαιδευτικές ανάγκες των Β.Εκπαιδευτικές 8-11

ηλικιωμένων και ποια τα αντικείμενα ανάγκες
των ενδιαφερόντων τους σχετικά με
τα εκπαιδευτικά προγράμματα
2.Ποια τα τα κίνητρα συμμετοχής Γ. Κίνητρα και εμπόδια- 12-13,16

των ηλικιωμένων σε εκπαιδευτικά δυσκολίες
προγράμματα
3.Η κατανόηση των παραγόντων Γ. Κίνητρα και εμπόδια- 14-16

εκείνων οι οποίοι εμποδίζουν δυσκολίες
ή δυσκολεύουν τη συμμετοχή σε
προγράμματα συμπληρωματικής
εκπαίδευσης και επιμόρφωσης
4.Ποια είναι τα σημαντικότερα Δ. Οργάνωση και 17-23

προβλήματα που εντοπίζονται στο υλοποίηση
σχεδιασμό, την οργάνωση και την προγραμμάτων για
υλοποίηση ενός εκπαιδευτικού ηλικιωμένους
προγράμματος στα ΚΑΠΗ
Πίνακας 1: Αντιστοίχιση ερευνητικών ερωτημάτων – ερωτήσεων συνέντευξης
Σημειώνεται ότι στην ημι-δομημένη συνέντευξη υπάρχει σχέδιο αλλά και ευελιξία (Robson,
2010). Έτσι παρά τις προκαθορισμένες ερωτήσεις, κάποιες φορές κρίθηκε αναγκαίο να
αλλάξει η διάταξη ή η διατύπωση κάποιων ερωτήσεων, να δοθούν εξηγήσεις ή να
παραλειφθούν εντελώς κάποιες άλλες. Μετά την ολοκλήρωση των συνεντεύξεων,
ακολούθησε η μεταφορά τους στον ηλεκτρονικό υπολογιστή και η απομαγνητοφώνησή
τους (Παράρτημα Β3).
4.6 Αξιοπιστία και εγκυρότητα

Σύμφωνα με τον Golafshani (2003), οι έννοιες της αξιοπιστίας και της εγκυρότητας (στενά
συνδεδεμένες με τις ποσοτικές έρευνες) πρέπει να επαναπροσδιοριστούν για την ποιοτική
προσέγγιση, προκειμένου να αντανακλούν τρόπους για την διασφάλιση της ποιότητας, της
αλήθειας, της αυστηρότητας και της εμπιστοσύνης μιας ποιοτικής μεθοδολογίας. Μάλιστα
η ποιοτική έρευνα πολλές φορές κρίνεται αρνητικά, αν όχι υποτιμάται, ακριβώς από αυτή
την έλλειψη συναίνεσης για την αξιολόγηση της ποιότητάς της (Leung, 2015).
Η αξιοπιστία στην ποσοτική έρευνα αναφέρεται στην ακριβή δυνατότητα αναπαραγωγής

των διαδικασιών και των αποτελεσμάτων (επαναληψιμότητα), συνεπώς η προσπάθεια
απόδειξής της έρχεται σε αντίθεση με την ίδια τη φύση της ποιοτικής μεθοδολογίας.
Από την άλλη για την έννοια της εγκυρότητας (δηλαδή της καταλληλότητας των εργαλείων,
των διαδικασιών και των δεδομένων) υπάρχει μια σύγχυση στην ποιοτική έρευνα με τις
έννοιες της αυθεντικότητας, της επαλήθευσης, της επάρκειας, της αξιοπιστίας, της
λογικότητας, της επικύρωσης.
Τέλος η γενικευσιμότητα των ποιοτικών ερευνητικών ευρημάτων συνήθως δεν είναι ένα
αναμενόμενο χαρακτηριστικό, διότι οι περισσότερες ποιοτικές ερευνητικές μελέτες,
προορίζονται για τη μελέτη ενός συγκεκριμένου ζητήματος ή φαινομένου σε έναν
συγκεκριμένο πληθυσμό, μιας εστιασμένης τοποθεσίας σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο και
δεν περιλαμβάνουν αντιπροσωπευτικά δείγματα (Robson, 2010. Leung, 2015).
Για τους παραπάνω λόγους, αναζητώντας εναλλακτικά κριτήρια έναντι της αξιοπιστίας και
της εγκυρότητας, υπογραμμίζονται οι διαδικασίες διασφάλισης μεθοδολογικής
αυστηρότητας και μέτρα για την ενίσχυση της ποιότητας της παρούσας έρευνας:
• Περιγράφηκε λεπτομερώς ο τρόπος συγκέντρωσης των δεδομένων καθώς και το

περιβάλλον διεξαγωγής της έρευνας (βλ. παρ. 5.3 “Διαδικασία διεξαγωγής της
έρευνας”)
• Δόθηκε έμφαση στη σταθερότητα της διαδικασίας (υποβολή ερωτήσεων με τον ίδιο
τρόπο κλπ). Μικρή παρέκκλιση αποτέλεσαν οι 2 τηλεφωνικές συνεντεύξεις,
κρίνοντας σημαντικό να μην εξαιρεθούν από τους συμμετέχοντες όσοι έκαναν
χρήση άδειας ειδικού σκοπού (ευπαθείς ομάδες ή συμβίωση με ευπαθείς ομάδες)
• Μαγνητοφωνήθηκαν όλες οι συνεντεύξεις
• Διατηρήθηκαν και επισυνάπτονται στην παρούσα τα απομαγνητοφωνημένα αρχεία
καταγραφής της έρευνας (Creswell & Miller 2000)
• Τα δεδομένα συλλέχθηκαν στα καθημερινά πλαίσια της ζωής των ερωτώμενων,
στον τόπο (ΚΑΠΗ) όπου αυτοί βιώνουν το υπό διερεύνηση ζήτημα- οικολογική
εγκυρότητα (Ισαρη & Πουλκός, 2015), με την εξαίρεση των τηλεφωνικών
συνεντεύξεων
• Αναγνωρίστηκε η “επιρροή” της ερευνήτριας η οποία αφενός καθόρισε πότε τα
δεδομένα ήταν κορεσμένα (ολοκληρώνοντας τις συνεντεύξεις) και αφετέρου είχε
επίγνωση ότι η ερμηνεία βασίστηκε στο προσωπικό της αξιακό σύστημα, τις
γνώσεις και την εμπειρία της.
4.7 Θέματα ηθικής και δεοντολογίας

Σχετικά με τη διασφάλιση των ζητημάτων ηθικής και δεοντολογίας, αρχικά ζητήθηκε και
εξασφαλίστηκε έγγραφη άδεια από την αντίστοιχη Διεύθυνση του Δήμου Καλαμαριάς,
προκειμένου να διενεργηθούν οι συνεντεύξεις στο χώρο των ΚΑΠΗ, στο ωράριο εργασίας
των συμμετεχόντων. Έπειτα ενημερώθηκαν οι συμμετέχοντες γραπτά (Έντυπο Συναίνεσης-
Παράρτημα Α2) και προφορικά για το σκοπό της έρευνας καθώς και για το δικαίωμα τους
να μην συμμετάσχουν, να μην αναφέρουν πληροφορίες που δεν θέλουν, να παραλείψουν
να απαντήσουν σε ερωτήσεις που δεν θέλουν ή να αποχωρήσουν από τη διαδικασία
οποιαδήποτε στιγμή. Τέλος ενημερώθηκαν για θέματα δημοσίευσης και αξιοποίησης των
ερευνητικών αποτελεσμάτων (Creswell, 2011).
Σχετικά την προστασία της ανωνυμίας τους, δόθηκαν κωδικοί αριθμοί στους
συμμετέχοντες. Παράλληλα υπήρξε δέσμευση για εχεμύθεια και προστασία των
προσωπικών δεδομένων που ανέκυψαν κατά τη διάρκεια της συνέντευξης προκειμένου να
μην μπορεί να γίνει συσχέτιση των δεδομένων με συγκεκριμένα πρόσωπα και να προληφθεί
πιθανή ταυτοποίησή τους.
Η τήρηση των αρχών της δεοντολογίας είναι ένα δύσκολο και πολύπλοκο έργο ειδικά στις
ποιοτικές προσεγγίσεις, λόγω της στενής σχέσης που αναπτύσσεται ανάμεσα στον ερευνητή
και τον ερωτώμενο αλλά και λόγω των ευέλικτων -και ως εκ τούτου απρόβλεπτων-
διαδικασιών. Έτσι πρωταρχικό μέλημα της ερευνήτριας ήταν ο σεβασμός της ανθρώπινης
αξιοπρέπειας και η μετάδοση αισθημάτων εμπιστοσύνης και ασφάλειας.
4.8 Δυσκολίες και περιορισμοί

Η συλλογή στοιχείων με αυτοαναφορά, στην περίπτωσή μας με τη μέθοδο της ημι-
δομημένης συνέντευξης, εμπεριέχει την υποκειμενική εκτίμηση των ανθρώπων. Η ποιότητα
των απαντήσεων εξαρτάται από την ειλικρίνεια, τις προκαταλήψεις των ερωτώμενων, τη
διάθεση τους να «ευχαριστήσουν» την ερευνήτρια με «εύστοχες» απαντήσεις, καθώς και
από τον τρόπο που τέθηκαν οι ερωτήσεις. Τα παραπάνω δεν αποτελούν απαραίτητα
περιορισμό στην έρευνα, δεδομένου ότι αφενός στόχος ήταν η καταγραφή, η ανάλυση και
η κατανόηση των υποκειμενικών νοημάτων των συμμετεχόντων και αφετέρου όλα τα

παραπάνω ελήφθησαν υπόψη από την ερευνήτρια.
Εν τω μεταξύ το καθορισμένο γεωγραφικό (Δήμος Καλαμαριάς Θεσσαλονίκης) και

οργανωτικό πλαίσιο (δομές των έξι Κέντρων Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων του
Δήμου), περιορίζει τα ευρήματα της έρευνας.
Η πλήρης διασφάλιση της ανωνυμίας των συμμετεχόντων είχε μια δυσκολία διότι τα
δεδομένα είχαν αρκετά στοιχεία και λεπτομέρειες (π.χ. ειδικότητα εργαζομένου) που θα
μπορούσαν να ταυτοποιήσουν τους συμμετέχοντες μεταξύ των εργαζομένων στα ΚΑΠΗ
του Δήμου.
Όσον αφορά στις συνεντεύξεις, παρατηρήθηκε μια σύγχυση μεταξύ των εννοιών: κίνητρα
συμμετοχής, προσδοκίες από τη συμμετοχή και αναμενόμενα οφέλη από τη συμμετοχή
(ερωτήσεις 12 & 13 του ερευνητικού εργαλείου), με αποτέλεσμα στην πλειονότητα των
ερωτηθέντων, οι απαντήσεις να ταυτίζονται, κάτι το οποίο απεικονίζεται και στα
αποτελέσματα.
Τέλος οι συνθήκες επιδημίας Covid-19 που επικρατούσαν κατά τη διάρκεια της έρευνας,
δεν επέτρεψαν τη συμμετοχή των ηλικιωμένων μελών των ΚΑΠΗ στην έρευνα, που ήταν
αρχικός στόχος της ερευνήτριας προκειμένου να τριγωνοποιήσει τα δεδομένα.
4.9 Μέθοδος επεξεργασίας και ανάλυσης δεδομένων

Η διαδικασία της ανάλυσης των δεδομένων είναι αυτή που δίνει νόημα στην έρευνα και
αποτελεί τον απώτερο στόχο της. Για την επεξεργασία και ανάλυση των δεδομένων
προτιμήθηκε η θεματική ανάλυση. Θεματική ανάλυση είναι η στρατηγική ανάλυσης
ποιοτικών δεδομένων κατά την οποία τα δεδομένα τμηματοποιούνται, κατηγοριοποιούνται,
οργανώνονται, συνοψίζονται και αναδομούνται με σκοπό να ανιχνευθούν σημαντικές
έννοιες («θέματα») μέσα σ’ αυτά (Τσιώλης, 2015).
Τα κείμενα που προέκυψαν από την απομαγνητοφώνηση των συνεντεύξεων αποτέλεσαν τα

δεδομένα της έρευνας. Με άξονα τα ερευνητικά ερωτήματα, το σκοπό και τους επιμέρους
στόχους της έρευνας, αναγνώστηκαν προσεκτικά και αναλύθηκαν λεπτομερώς. Με οδηγό
μια λίστα ήδη αναμενόμενων θεμάτων από τη βιβλιογραφία, τα ερωτήματα που τέθηκαν
και την εμπειρία της ερευνήτριας επισημάνθηκαν και κωδικοποιήθηκαν πληροφορίες
(αρχική κωδικοποίηση) οι οποίες προέκυψαν από τα κοινά χαρακτηριστικά των
απαντήσεων αλλά και μέσα από τις διαφορές τους. Το κύριο μέσο ανάλυσης δεδομένων για
να προκύψουν τα «θέματα» είναι η επανεμφάνιση, δηλαδή ο εντοπισμός
επαναλαμβανόμενων λέξεων, φράσεων κλπ. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως έγινε απλώς
μέτρημα λέξεων και ότι τα κριτήρια ήταν μόνο ποσοτικά. Εντούτοις περιλήφθησαν και
ιδέες που δεν επαναλαμβάνονταν εφόσον κρίθηκαν πλήρεις, ειλικρινείς και σημαντικές -
κατά την ερευνήτρια- για κάποιο ερευνητικό ερώτημα. Επίσης ελήφθησαν υπόψη νοήματα
από παύσεις, σιωπές ή μη λεκτικές αντιδράσεις (π.χ. γέλια). Τα παραπάνω
κωδικοποιήθηκαν στο απομαγνητοφωνημένο κείμενο όπως φαίνεται στο Παράρτημα Β2.
Μετά την αρχική κωδικοποίηση, συμπυκνώθηκαν οι όμοιοι “κωδικοί” (οριζόντια

κωδικοποίηση) ομαδοποιώντας τους βάσει των κοινών στοιχείων τους σε θεματικές
ενότητες (Ίσαρη & Πουρκός, 2015).
Τέλος δημιουργήθηκε θεματικός χάρτης που αποτυπώνει στο χώρο και συνοψίζει τα
αναλυτικά ευρήματα της έρευνας δηλαδή τις θεματικές που εντοπίστηκαν και έχουν σχέση
με τα ερευνητικά ερωτήματα (βλ. Εικόνα 3- Κεφάλαιο 6).
Κεφάλαιο 5: Αποτελέσματα της έρευνας
5.1 Δημογραφικά στοιχεία συμμετεχόντων

Η ανάλυση και επεξεργασία των δεδομένων του πρώτου μέρους της συνέντευξης, έδωσε το
προφίλ των συμμετεχόντων στην έρευνα (Παράρτημα Β1). Αναλυτικότερα συμμετείχαν 3
στελέχη διοίκησης και 9 μέλη του προσωπικού των ΚΑΠΗ: 3 κοινωνικοί λειτουργοί, 3
φυσικοθεραπεύτριες, 2 νοσηλεύτριες και 1 εργοθεραπεύτρια. Όλες ανήκουν στην ηλικιακή
κατηγορία 51-60, εκτός από μια που είναι μεταξύ 41-50 ετών. Σχετικά με τα χρόνια
υπηρεσίας στα ΚΑΠΗ, 9 από αυτές υπηρετούν στα ΚΑΠΗ περίπου 30 έτη, μερικές και
περισσότερα. Τα λιγότερα χρόνια υπηρεσίας είχαν 2 στελέχη διοίκησης (5 και 4
αντίστοιχα). Από τα στελέχη διοίκησης μια είναι πτυχιούχος Γαλλικής Φιλολογίας και μια
Παιδαγωγός Νηπιαγωγός ενώ και οι δύο κατέχουν και μεταπτυχιακό τίτλο. Όλες οι
υπόλοιπες (9 εργαζόμενες και 1 στέλεχος) έχουν αποφοιτήσει από Τεχνολογικό
Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (ΤΕΙ), με μια από αυτές να έχει ολοκληρώσει και την ΠΑΤΕΣ-
ΣΕΛΕΤΕ.
Από το σύνολο των συμμετεχουσών, μόνο 2 έχουν επιμορφωθεί σε θέματα εκπαίδευσης

ενηλίκων και 3 (1 στέλεχος διοίκησης και 2 εργαζόμενες) έχουν μικρή διδακτική εμπειρία
σε ενήλικες.
5.2 Απαντήσεις στα Ερευνητικά Ερωτήματα

Ερευνητικό Ερώτημα 1
Ποιες οι εκπαιδευτικές ανάγκες των ηλικιωμένων και ποια τα αντικείμενα των

ενδιαφερόντων τους σχετικά με τα εκπαιδευτικά προγράμματα.
Κατά τη διερεύνηση των απόψεων και των εμπειριών των εργαζομένων και στελεχών
των ΚΑΠΗ σχετικά με τα αντικείμενα ενδιαφερόντων των ηλικιωμένων, τις εκπαιδευτικές
τους ανάγκες και τα αντίστοιχα θεματικά αντικείμενα των προγραμμάτων που είτε
υλοποιήθηκαν είτε προτείνεται να υλοποιηθούν αναφέρθηκαν θέματα: α)υγείας
β)καλλιτεχνικά γ)δεξιοτήτων και δ)γνώσεις νέων τεχνολογιών και ξένης γλώσσας.
α)Ιδιαίτερα σημαντικά θεωρήθηκαν αντικείμενα σχετικά με θέματα υγείας. Πιο

συγκεκριμένα, προγράμματα πρώτων βοηθειών, προληπτικής ιατρικής, ενημέρωσης για
φάρμακα, φυσικής άσκησης- γυμναστικής, διατροφής, νοητικής και ψυχολογικής

ενδυνάμωσης έχουν υλοποιηθεί κατά διαστήματα σε όλα τα ΚΑΠΗ του Δήμου. Με
ιδιαίτερη έμφαση επισημάνθηκε η αναγκαιότητα τους από τους συμμετέχοντες. Η Σ3
τονίζει “..τι διαπίστωσα; μέσα από την εμπειρία μου μετά από 30 χρόνια: ότι ο Έλληνας
ηλικιωμένος, δεν έχει παιδεία στην υγεία, καθόλου..” και παρακάτω προσθέτει “...Μου ‘χει
τύχει [ο διάλογος]: “Ποιά χάπια παίρνεις” … “..ένα σαν φακή…” ή “το κουτί είναι
ασπροκόκκινο, το χάπι μέσα είναι κίτρινο…”. Δεν είναι δυνατόν στον 21ο αιώνα”. Και η
Σ12 αναφέρει “Σίγουρα τα ιατρικά θέματα λόγω της ευαίσθητης ηλικίας, της τρίτης ηλικίας,
…η ψυχολογική ενδυνάμωση γιατί υπάρχει η απώλεια των πιο κοντινών τους ανθρώπων ...
που ταλανίζει πάρα πολύ αυτή την ηλικία και τους δημιουργεί πολλά προβλήματα κατάθλιψης
και απόσχισης από την κοινωνική ζωή…..”. Παράλληλα και οι ίδιοι οι ηλικιωμένοι
αποζητούν επιμορφωτικά προγράμματα ή/και σεμινάρια για θέματα υγείας και υγιεινής.
Χαρακτηριστικά απαντά η Σ5: “Τους ενδιαφέρει όταν κάνουμε … για θέματα υγείας. Ειδικά
όταν έχουμε ….. είτε γιατροί, είτε εμείς, το νοσηλευτικό ή υπόλοιπο παραϊατρικό προσωπικό,
έχουμε πάρα πολύ κόσμο που έρχεται, τους νοιάζει, το θέλουνε αυτό. Κυρίως για τέτοια
θέματα…”. Και η Σ9 “..αυτό που θα τους ενδιέφερε περισσότερο είναι ότι αφορά την υγεία
τους, θέματα υγείας και υγιεινής”. Τέλος η Σ10 τονίζει την αγάπη για τη γυμναστική “...Την
γυμναστική πάρα πολύ την αγαπούν... όταν έχουμε δυνατότητα να χουμε γυμναστή...κάνουμε
και πολλά τμήματα γιατί δείχνουν μεγάλη θέρμη για τη γυμναστική.”
β)Στην κατηγορία των πολιτιστικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων αναφέρθηκαν:

εκμάθηση χορών (παραδοσιακών και ευρωπαϊκών), χορωδία, θέατρο, μουσική, μουσειακή
εκπαίδευση κ.α. Η Σ10 τονίζει “....Ήταν σίγουρα οι χοροί οι παραδοσιακοί, μια φορά έτυχε
μια κοπελίτσα να έρθει να τους κάνει και λάτιν τμήματα και είχαν πολύ μεγάλη ανταπόκριση
και μου έκανε εντύπωση. Επίσης άλλο θέμα που τους αρέσει πολύ είναι η χορωδία. Υπήρχαν
περιπτώσεις που είχαμε και θεατρολόγο και κάναμε και θεατρικές ομάδες και ανεβάσαν και
παραστάσεις…”. Ομοίως “...κάναμε θεατρική αγωγή, μουσική αγωγή: υπήρχαν κάποια
άτομα που μάθαιναν μουσικά όργανα στα μέλη ... διάφορα…” (Σ12) ή “.. κάνουν ελληνική
λογοτεχνία. Διαβάζουν κάποιο βιβλίο, το συζητούν και το αναλύουν κατά κάποιο τρόπο που
κι αυτό το θεωρώ εκπαιδευτικό πρόγραμμα…”(Σ7) και “... το “τσάι και ταινία”, δηλαδή να
βάλουμε μια ταινία.. ένα απόγευμα, που να έχει ενδιαφέρον, να υπάρχει συζήτηση....” (Σ10).
Ενώ σημειώθηκε ότι τα προγράμματα αυτά συνήθως ενδιαφέρουν τους μεγαλύτερους
ηλικιωμένους “..Οι παλαιότεροι .… ασχολούνται μ’ αυτά που είπαμε … αυτά τους

ενδιαφέρουν δηλαδή ομαδικότητες, εκδρομές, ο χορός, το τραγούδι, οι επισκέψεις, θέατρα,
αυτά….Οι νεότεροι έχουν άλλες ανάγκες…” (Σ10).
γ)Μεγάλο ενδιαφέρον αναφέρθηκε επίσης για προγράμματα μαγειρικής, ζαχαροπλαστικής,

ραπτικής, κηπουρικής, ζωγραφικής και σκίτσου καθώς και εργαστήρια χειροτεχνίας. Η Σ10
αναφέρει “...τους αρέσει πολύ η χειροτεχνία και... οι δεξιότητες με τα χέρια, οτιδήποτε τις
δείξεις, ζωγραφική, ντεκουπάζ, κάτι άλλες μεθόδους, να φτιάξουν κοσμήματα με χάντρες, τις
λαμπάδες που κάνουμε κάθε χρόνο και μοιράζουμε στο ΚΑΠΗ, πάντα είναι διακοσμημένες
από κάτι που έχουν φτιάξει οι κυρίες από τη χειροτεχνία…” και εξηγεί “προσπαθούμε να
τους δίνουμε δεξιότητες με τα χέρια και με το σώμα..”. Και η Σ12 “...διάφορα θέματα με
σύγχρονες μεθόδους μαγειρικής, με το φτιάξιμο διάφορων με λάδια...., βοτανοθεραπεία και
διάφορα τέτοια…”.
δ)Τέλος σημαντική θέση κατέχει η «σύγχρονη» θεματολογία που περιλαμβάνει μαθήματα

ξένων γλωσσών (κυρίων αγγλικών) καθώς και μαθήματα για τις νέες τεχνολογίες. Για την
εκμάθηση ξένης γλώσσας (συνήθως Αγγλικών), η ανάγκη προέκυψε αφενός για
επικοινωνία σε ταξίδια αναψυχής και άλλα, και αφετέρου διότι η χρήση της αγγλικής
ορολογίας είναι συχνή στις ηλεκτρονικές συσκευές καθώς και στο διαδίκτυο. Τέλος κάποιοι
το αντιμετωπίζουν σαν νοητική ενδυνάμωση. Η Σ2 αναφέρει “...Γιατί είχαμε μια κυρία η
οποία ήταν καθηγήτρια αγγλικών όσο ήταν επαγγελματίας ….ήταν μέλος του ΚΑΠΗ και
κάποιοι ... ήρθαν και πρότειναν... “δεν γίνεται να κάνουμε κι εμείς μια ομάδα που να μας
μαθαίνει αγγλικά;...” γιατί και η εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας ..το είδαν σαν νοητική
ενδυνάμωση αλλά και επειδή τα πάντα στην καθημερινότητα μας τώρα έχει μπει αγγλική
ορολογία .....”. Και η Σ11 “...Οι περισσότεροι ζητάνε Αγγλικά, ξένες Γλώσσες…”, όπως και
η Σ8 “...αυτό που ζητούσαν ήταν η ξένη γλώσσα..”. Ενώ η Σ7 “...θα μπορούσα να πω την
αγγλική γλώσσα, γιατί κάνουν διάφορα ταξίδια και θα θέλανε να μπορούν να
συνεννοηθούν…”.
Στις Τεχνολογίες της Πληροφορικής και των Επικοινωνιών ως θεματικό αντικείμενο,

έδωσαν έμφαση όλοι ανεξαιρέτως οι ερωτώμενοι. Στην κατηγορία αυτή συμπεριλήφθησαν
εκπαιδευτικά προγράμματα που αφορούσαν χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή, κινητών
τηλεφώνων και έξυπνων κινητών τηλεφώνων (smart phones) καθώς και εξοικείωση με
ηλεκτρονικές συναλλαγές (ηλεκτρονική τραπεζική, φορολογικές συναλλαγές, αγορές κλπ).

Ως κύριος παράγοντας αναφέρθηκε η ανάγκη επικοινωνίας των ηλικιωμένων με τα παιδιά
και τα εγγόνια τους που ζουν ή σπουδάζουν μακριά. Η Σ2 χαρακτηριστικά λέει: “...Ένα
πρόγραμμα που είχε τεράστιο ενδιαφέρον και το ξεκινήσαμε πριν 10 χρόνια, η εκμάθηση
υπολογιστών, σ΄αυτό το διάστημα έχουν περάσει πάρα πολλά μέλη. Και πώς ξεκίνησε; Πολλοί
είχαν εγγόνια που σπουδάζουν έξω, ήθελαν να έχουν μια επικοινωνία. Το πρώτο που τους
ενδιέφερε τότε ήταν να μπορούν να μπαίνουν στο skype και να βλέπουν και να μιλάνε με τους
συγγενείς και στην πορεία μετά μάθανε να χειρίζονται καλά το διαδίκτυο.. είναι μέλη στο
facebook...(γέλια..)”. Παρόμοια απαντούν και οι Σ11 “..ή τέλος πάντων ότι έχει σχέση με
ηλεκτρονικά να μπορούν να μιλάνε με τα παιδιά τους και με τα εγγόνια τους τα οποία
βρίσκονται στο εξωτερικό πάρα πολλά…” και η Σ8 “...να μπορούν να στέλνουν μηνύματα
στα παιδιά τους, να μιλάνε και να τους βλέπουν…” και Σ7 “...Οι παλιότεροι έχουν ανάγκη
να μάθουν να χρησιμοποιούν τον υπολογιστή, να χρησιμοποιούν το ίντερνετ, να μπορούν να
επικοινωνούν με τα παιδιά τους που λείπουν στο εξωτερικό... Αυτά τους ενδιαφέρουν
περισσότερο..” και η Σ4 “...υπάρχουν σήμερα πάρα πολλοί ηλικιωμένοι που ενδιαφέρονται
να μάθουν τη χρήση των υπολογιστών ή κινητών τηλεφώνων…” και παρακάτω συμπληρώνει
“...ακόμη περισσότερο θέλουνε να μάθουνε τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας κινητό τηλέφωνο
υπολογιστές, skype και λοιπά για να οργανώσουν και τη ζωή τους και το θέμα άρχισε
περισσότερο από τότε που άρχισαν τα παιδιά τους να φεύγουν στο εξωτερικό, οπότε είχαμε
πάρα πολύ έντονο το “θέλω να μιλάω με τα παιδιά μου, θέλω να έχω τρόπους επικοινωνίας
μαζί τους… ”. Εκτός απ’ αυτό επισημάνθηκε και η ευκολία διεκπεραίωσης συναλλαγών με
Δημόσιες Υπηρεσίες μέσω διαδικτύου. Η Σ10 χαρακτηριστικά λέει: “...Μεγάλο ενδιαφέρον
δείξανε για τους ΗΥ, όποτε υπήρχε κάποιος εθελοντής ή κάποιο πρόγραμμα... πολύ μεγάλο
ενδιαφέρον. Αναγκάζονται ίσως και επειδή η τεχνολογία μπαίνει στη ζωή μας και για την
εφορία και για άλλα θέματα....”. Και συνεχίζει “...στο ολοένα αναπτυσσόμενο περιβάλλον
των πόλεων, δηλαδή έχει να κάνει με τις υπηρεσίες ...ας πούμε το ΑΤΜ, να βγάλεις λεφτά,να
κάνεις κάποιες υπηρεσίες μέσα από το web banking, να πληρώσεις κάτι, να βγάλεις μια
βεβαίωση....και αυτό που ζητάνε ολοένα οι νεότεροι είναι αν γίνεται να επιμορφωθούν σ’
αυτήν την αναπτυσσόμενη τεχνολογία, τις υπηρεσίες που είναι μέσω διαδικτύου….”.
Για τον τρόπο επιλογής των θεματικών ενοτήτων που υλοποιήθηκαν, κάποια υπάγονται στο
πλαίσιο του κανονισμού λειτουργίας των ΚΑΠΗ, είναι εκ των ων ουκ άνευ και πρέπει να
υλοποιούνται (Σ1). Κάποια άλλα είναι προγράμματα που έχουν σχεδιαστεί κεντρικά και
έρχονται εκ των άνωθεν (από την Περιφέρεια ή από καμπάνια εθνικών προγραμμάτων
ενημέρωσης) (Σ6, Σ9). Παράλληλα οι Σ1, Σ5, Σ6, Σ10 και Σ12 αναφέρθηκαν σε διαδικασίες
διερεύνησης των εκπαιδευτικών αναγκών και των ενδιαφερόντων των μελών κάθε ΚΑΠΗ,
οι οποίες συνήθως πραγματοποιούνται κατά την επικοινωνία τους με τον/την Κοινωνικό
Λειτουργό του ΚΑΠΗ. Πιο συγκεκριμένα εξηγούν “... αλλά μέσα στη συναναστροφή μαζί
τους αφουγκράζεσαι αυτές τις επιθυμίες και τις ανάγκες τους ..., γιατί δεν αρέσουν όλα σε
όλους... αφουγκράζεσαι σε πόσους, τι, κλπ …” (Σ10) , “...οι κοινωνικοί λειτουργοί στη
συνέντευξη που παίρνουν από τα μέλη συζητούν για τα χόμπι και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά
που είχαν οι άνθρωποι αυτοί κατά τη διάρκεια του εργασιακού τους βίου, οπότε πράγματα
που τους έλειπαν, πράγματα που ήθελαν να τα κάνουν όλη τους τη ζωή και δεν τα έκαναν τα
συζητούσαμε και προσπαθούσαμε εμείς να υλοποιήσουμε τα ενδιαφέροντά τους που δεν
μπορούσαν να το κάνουν τότε..” και συμπληρώνει “...κάθε εβδομάδα υπήρχε ο πρωινός
καφές όπου οι κοινωνικοί λειτουργοί του κάθε ΚΑΠΗ συζητούσαν με τα μέλη και εκεί
ανιχνεύονταν τυχόν ανάγκες ή ενδιαφέροντα των μελών που θα ήθελαν να υλοποιηθούν σε
δράσεις του ΚΑΠΗ…”(Σ12). Και κάποιες φορές ζητούν οι ίδιοι “..μας λέγανε : “ ...καλό θά’
τανε … είμαστε μια ομάδα θέλουμε να κάνουμε θέατρο ή θέλουμε να κάνουμε χορό”. Κυρίως
ήταν από τα θέλω τα δικά τους το έναυσμα …. και μετά από κει και πέρα βρίσκαμε τον
τρόπο…. πώς θα γίνει αυτό ..” (Σ8).
Τέλος αναφέρθηκε ως κριτήριο για την επιλογή θεματικών ενοτήτων η διαθεσιμότητα

κυρίως εκπαιδευτών (εθελοντών ή συμβασιούχων) αλλά και υλικοτεχνικής υποδομής. Η Σ1
διευκρινίζει “...Πέρα από τη διερεύνηση των εκπαιδευτικών αναγκών των εκπαιδευτικών των
μελών που αυτές είναι πάνω κάτω οι ίδιες, είναι και ανάλογα και με τη διαθεσιμότητα που
έχουμε σε εκπαιδευτές..”. Η Σ5 επίσης εξηγεί “… μετά, ανάλογα και με το τι προσωπικό
μπορούμε να προσλάβουμε κάθε φορά, δηλαδή όταν έχουμε θεατρολόγο θα κάνουμε το
ανάλογο τμήμα, οπότε να πάρουμε άτομα που να γνωρίζουνε, να έχουνε κάποιο πτυχίο στους
υπολογιστές, οπότε θα κάνουμε το ανάλογο τμήμα, εξαρτάται δηλαδή και από το προσωπικό
που θα προσλάβουμε..”. Ομοίως και η Σ9 “...και ανάλογα με το υλικό που έχουμε, δηλαδή
αν είχαμε κάποιους εθελοντές τους εκμεταλλευόμαστε -μέσα σε εισαγωγικά- για να
δημιουργήσουμε αυτά τα προγράμματα, τις ομάδες…” και η Σ10 “.... και προσπαθείς με το
υπάρχον υλικό που έχεις, το χώρο που έχεις, αλλά περισσότερο το έμψυχο υλικό που έχεις, να
το προσαρμόσεις,..... και έτσι βλέποντας και το χώρο που έχεις και το υλικό
προσαρμόζεσαι…”. Στη δυσκολία εύρεσης εκπαιδευτών αναφέρεται και η Σ12 “...υπήρχαν
και πράγματα που δεν μπορούσαν να τα κάνουν ...γιατί θα έπρεπε να έχουμε εξωτερικούς
συνεργάτες και οι εξωτερικοί συνεργάτες όπως ξέρετε είναι μία διαδικασία που θέλει
πρόσληψη προσωπικού. Αυτά υπάρχουν στο προγραμματισμό προσλήψεων που είναι λίγο
δυσκίνητος, ήταν, τώρα ακόμη περισσότερο οπότε κάποιες δράσεις δεν μπορούσαν να
υλοποιηθούν γιατί δεν υπήρχαν εξωτερικοί συνεργάτες…”. Ενώ για την υλικοτεχνική
υποδομή η Σ4 απαντά “...αλλά αυτή τη στιγμή δεν έχουμε δυνατότητα να το κάνουμε. Έχει
σημασία τι υποδομή έχουμε…”.
Ποια τα κίνητρα συμμετοχής των ηλικιωμένων σε εκπαιδευτικά προγράμματα.
Τα κίνητρα για την συμμετοχή των ηλικιωμένων σε εκπαιδευτικά προγράμματα όπως αυτά
αναγνωρίστηκαν από τους συμμετέχοντες είναι ποικίλα και ομαδοποιούνται ως εξής:
Κοινωνικοποίηση
Δεν υπήρχε ούτε ένας ερωτώμενος που να μην επεσήμανε την ανάγκη για κοινωνικές
σχέσεις σαν το βασικό κίνητρο της συμμετοχής των ηλικιωμένων μελών των ΚΑΠΗ σε
εκπαιδευτικά προγράμματα. Πιο συγκεκριμένα αναφέρθηκαν στην καταπολέμηση της
μοναξιάς, την ανάγκη για να κάνουν παρέες, να συσφίξουν σχέσεις, να δημιουργήσουν
φιλίες. Η Σ3 τονίζει “.. αυτοί τη μοναξιά τους θέλουν να σκοτώσουν....μπορεί να ξεκινά από
ένα πολύ ποταπό κίνητρο: η μοναξιά, τίποτα άλλο..” και η Σ10 “...τους τρώει η μοναξιά στο
σπίτι τους, έχουνε/ δεν έχουνε παιδιά, έχουνε/ δεν έχουνε συγγενείς...”. Η Σ5 διαπιστώνει
“...να βρεθούνε ίσως σε μία ομάδα, με κάποιους άλλους ανθρώπους και έτσι να γνωρίσουνε,
να κάνουνε και παρέες, να σφίξουν τις σχέσεις τους, να μην είναι μόνοι….η κοινωνικοποίησή
τους είναι περισσότερο, …. τους λείπει συντροφιά…”. Στις σχέσεις επικοινωνίας και στη
συντροφιά εστιάζουν και οι Σ7 και Σ9: “...και φυσικά επειδή αυτά είναι ομαδικά τα
προγράμματα δημιουργούν φιλίες, σχέσεις…. Όλα αυτά νομίζω είναι τα κίνητρά τους. Έτσι
όσοι έχουν πρόβλημα με μοναξιά να βρουν φίλους, να γεμίσουν τη ζωή τους…” (Σ7), “.. να
δημιουργήσουν μέσα από αυτό σχέσεις επικοινωνίας… Αυτό!” (Σ9). Επίσης αυτό που τους
κινητοποιεί είναι να ανήκουν σε μια ομάδα, να δουλέψουν ομαδικά, “...ανήκουν κάπου,
είναι πολύ σημαντικό αυτό.. να ανήκεις κάπου στις μέρες μας” (Σ10) και “..η επιθυμία τους
να μπούνε μέσα σε ομάδες και να δουλέψουν ομαδικά, να αντιμετωπίσουν τη μοναξιά τους,

γίνοντας μέλη ομάδων…”(Σ6).
Ψυχική ευεξία
Η αναζήτηση ψυχικής ευεξίας και η επιθυμία “απόδρασης” από την καθημερινότητα

τονίστηκαν επίσης ως παράγοντες που επηρέασαν τη συμμετοχή. Πιο συγκεκριμένα
αναφέρθηκαν στην ανακούφιση από την ανία, την αλλαγή από τη μονοτονία και την πλήξη
του σπιτιού, τη δίψα για ζωή, την εναλλαγή στον τρόπο ζωής. Η Σ10 λέει “... θέλουν να
έχουν άλλοθι να ασχολούνται με κάτι εκτός σπιτιού. Ειδικά οι κυρίες θέλουν αυτό το άλλοθι..”
και παρακάτω εξηγεί “...το ότι απασχολούνται με κάτι εκτός σπιτιού, γιατί σπίτι μπορεί ειδικά
οι κυρίες μπορεί όλη τη μέρα να μην κάθονται και καθόλου, αλλά είναι μια ρουτίνα που τους
έχει κουράσει τόσα χρόνια..”. Και η Σ2 “...σίγουρα το πρώτο που τους ενδιαφέρει, τους
κινητοποιεί είναι να περνάνε καλά ...να αισθάνονται καλά στην καθημερινότητα τους .... Πού
νιώθει ότι θα μείνει ευχαριστημένος…”. “...Να χαρούν, να γελάσουν, να αλλάξει η διάθεση
τους” (Σ12) και “.. να νιώσουν πιο καλά με τον εαυτό τους…”(Σ1), “..έχει προοπτικές και
να θέλει να γίνεται καλύτερος..” (Σ2). Καθώς και να μην περνάει ο χρόνος χαμένος (Σ8), να
γεμίσουν τον ελεύθερο χρόνο τους (Σ7, Σ9). Τέλος ως κίνητρο αναγνωρίστηκε η αναζήτηση
επιβεβαίωσης από το οικογενειακό τους περιβάλλον. Όπως σημειώνουν η Σ11 “..είναι κι
ένας τρόπος να πούνε και στα παιδιά και στα εγγόνια ότι εγώ παρακολουθώ κάτι καινούριο...”
και η Σ4 “…να δείξουνε στους δικούς τους ότι μαθαίνουνε ακόμη πράγματα οπότε
αναγνώριση των ικανοτήτων τους. Όλα αυτά είναι κίνητρα για αυτούς….” δείχνοντας πόσο
σημαντικό είναι για τους ηλικιωμένους να επικοινωνήσουν τη συμμετοχή τους σε
εκπαιδευτικές διαδικασίες στα παιδιά και τα εγγόνια τους, ζητώντας αναγνώριση.
Γνώση
Όλοι οι συμμετέχοντες (εκτός από τη Σ2) ανέφεραν ως ισχυρό κίνητρο την ίδια τη
γνώση. Είτε τη μάθηση για τη μάθηση (“...Θέλουν να μάθουν, η γνώση…”, Σ8 & “...Το
μεγαλύτερο κίνητρο είναι και η γνώση..”, Σ7), είτε ικανοποίηση περιέργειας είτε για να
ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της καθημερινότητας και τις τεχνολογικές αλλαγές.
Χαρακτηριστικά η Σ10 “..οι απαιτήσεις της καθημερινότητας δηλαδή κάποιοι θέλουν να
μάθουν περισσότερα για την τεχνολογία.. να μάθουν άλλα πράγματα… είναι οι απαιτήσεις της
καθημερινότητας γι’ αυτούς το κίνητρο.” και ομοίως η Σ12 “...είναι ότι θέλουν να υπάρχει
έγκυρη και αξιόπιστη παροχή πληροφοριών...να ακούσουν πληροφορίες που θα τους

βοηθήσουν με την καθημερινότητα τους.” και η Σ11 “....κάποια προγράμματα θεωρούν ότι
θα τους δώσει καινούριες δυνατότητες να βοηθήσουν τα παιδιά, τα εγγόνια τους..”. Τέλος η
Σ2 μιλά για ανάγκη που κινητοποιεί “....είναι και πού έχει ανάγκη, δηλ. στους υπολογιστές
είχε ανάγκη να μάθει κάτι γιατί θα τον βοηθούσε, στη γυμναστική μπορεί να έχουν κάποια
προβλήματα υγείας (γιατί εστιάζουμε στη θεραπευτική γυμναστική) που αυτά θα τους
βοηθούσαν, δεν είχαν τόσους πόνους….”.
Άνοιγμα στην κοινωνία
Τέλος η εξωστρέφεια των εκπαιδευτικών προγραμμάτων φάνηκε να λειτουργεί ως κίνητρο

συμμετοχής. Για παράδειγμα η Σ1 τόνισε “...στο τέλος γινόταν παρουσίαση και προβολή
όλων αυτών των έργων, ήταν ένα κίνητρο…” και η Σ2 “...και έβγαινε έξω και είχε αντίκτυπο
και στην κοινωνία ...η θεατρική ομάδα … το παίξαμε και στα ΚΑΠΗ τα υπόλοιπα και τους
είδε ο κόσμος...να τους χειροκροτούν, να τους λένε μπράβο… ” .
Άλλοι παράγοντες που αναφέρθηκαν ως κίνητρα ήταν η μικρή χρονική διάρκεια των
εκπαιδευτικών προγραμμάτων (Σ1, “...να μην είναι κάτι το οποίο να τραβάει σε μάκρος
χρόνου”) και η δωρεάν παροχή των μαθημάτων (Σ1, Σ5, Σ9). Επίσης οι Σ2, Σ8 και Σ11
μιλούν για εύκολα, κατανοητά και συμβατά με τα ενδιαφέροντά τους γνωστικά αντικείμενα
και η Σ9 προσθέτει “..να είναι εύκολα και προσιτά για να τα καταλαβαίνουν και να μπορούν
να συμμετέχουν…”. Χαρακτηριστικό το απόσπασμα από τη Σ10 “...(το πρόγραμμα) να το
αλλάζεις, να το προσαρμόζεις με βάση αυτούς, αυτά που ακούς και όλο να το προσαρμόζεις,
να το αλλοιώνεις…” και η Σ2 “...τα προγράμματα …… αφού αφουγκραστούμε τα θέλω των
ηλικιωμένων…”.
Η κατανόηση των παραγόντων εκείνων οι οποίοι εμποδίζουν ή δυσκολεύουν τη

συμμετοχή σε προγράμματα συμπληρωματικής εκπαίδευσης και επιμόρφωσης
Οι παράγοντες που κρίθηκε, σύμφωνα με τους συμμετέχοντες, ότι αποτρέπουν ή

περιορίζουν τη συμμετοχή των μελών των ΚΑΠΗ σε εκπαιδευτικές δράσεις,
ομαδοποιούνται σε: α)πρακτικά- περιστασιακά θέματα, β) ψυχολογικούς παράγοντες και γ)
συνθήκες του διοργανωτή φορέα (θεσμικές).
α)Αναλυτικότερα στην πλειοψηφία τους οι ερωτώμενοι αναφέρθηκαν σε πρακτικά θέματα

και περιστασιακές συνθήκες που αφορούν σε θέματα υγείας, έλλειψη χρόνου -
οικογενειακές υποχρεώσεις, δυσκολία πρόσβασης κλπ. Στα προβλήματα υγείας εστιάζουν
οι Σ5, Σ7, Σ10 & Σ11 ενώ οι Σ6 και Σ9 αναφέρονται σε κινητικά κυρίως προβλήματα που
κάνουν τη μετακίνησή τους δύσκολη. Για τις υποχρεώσεις προς την ευρύτερη οικογένεια
και την έλλειψη χρόνου η Σ7 εξηγεί ”.. και ένα άλλο εμπόδιο ίσως είναι ο χρόνος τους. Γιατί
πολλά από αυτά τα άτομα ίσως δεν έχουν ελεύθερο χρόνο. Κοιτάζουν ίσως άλλους
ηλικιωμένους (συζύγους που έχουν προβλήματα) ή και τα εγγόνια τους, οπότε δεν έχουν πολύ
χρόνο για να ασχοληθούν με τέτοια προγράμματα. …” και ομοίως η Σ8 “...γιατί έχουν
υποχρεώσεις στο σπίτι με εγγόνια και δεν ευκαιρούν. Το θέλω υπάρχει αλλά έρχεται και το
άλλο και λέει: “... μα δεν μπορώ γιατί πρέπει να κρατάω τα εγγόνια” ή έχουν ένα άρρωστο
σύζυγο. Αυτά είναι τα εμπόδια, όχι γιατί δε θέλουνε. Αν είχανε το χρόνο θα το κάνανε. Απλά
έρχονται άλλα και τους αποτρέπουν...”. Παράλληλα σημειώθηκαν και οι δυσκολίες
μετακίνησης και πρόσβασης (Σ11, Σ12). Όπως χαρακτηριστικά απαντά η Σ12 “..είναι και
οι συγκοινωνίες, γιατί κάποια ΚΑΠΗ θα έπρεπε να είναι αρκετά κεντρικά και τουλάχιστον τα
δικά μας τα ΚΑΠΗ είναι σε πολλές περιοχές απομακρυσμένα και δεν υπάρχει συγκοινωνία
και βασικά συγκοινωνία δωρεάν αλλά και γενικότερα συγκοινωνία που να βολεύει να πάνε
πιο εύκολα, στην πρόσβαση... να υπάρχει καλύτερη και ευκολότερη πρόσβαση.”
β)Ιδιαίτερα τονίστηκαν οι ψυχολογικοί παράγοντες που αφορούν στάσεις, πεποιθήσεις,

αξίες και συναισθήματα. Η Σ1 αναφέρεται στο φόβο περί μη ανταπόκρισης στο πρόγραμμα
και η Σ11 σε άτομα τα οποία ντρέπονται να μπούνε σε κάποια προγράμματα γιατί θεωρούν
ότι είναι μεγάλοι γι’ αυτό, ενώ η Σ4 ερμηνεύει τη μη συμμετοχή: “...Δεν συμμετέχουν τα
άτομα που δεν έχουνε υψηλή αυτοεκτίμηση…..”. Στις συνθήκες διάθεσης αναφέρεται η
Σ3: “...κάτι δεν πάει καλά στην ψυχολογία …….. Όταν ο άνθρωπος δεν τα βλέπει θετικά, και
αρχίζει και τα βλέπει όλα μαύρα κι άραχνα … (“τι είναι αυτό...και που θα τ’ ακούσω;... εγώ
αύριο θα πεθάνω”). Αλλά αυτός και τα πιστεύει και τα νιώθει…” και η Σ9 “...ότι είναι
μεγάλοι σε ηλικία και έχουν κουραστεί από όλα όσα έχουν κάνει στη ζωή τους και δεν θέλουν
κάτι περισσότερο...”. Η Σ10 αναφέρεται στις προτεραιότητες “... επίσης βάζουν
προτεραιότητες που ποτέ δεν είναι πρώτος ο εαυτός τους…Οπότε καταλαβαίνετε για όλα τα
άλλα τα προγράμματα σε τι μοίρα μπαίνουν!..” και παρακάτω συμπληρώνει “...Έχουν πολλά
οικογενειακά προβλήματα γιατί στην Ελλάδα είναι η γενιά που στηρίζει τους πάντες.. .δηλαδή
εξακολουθούν να στηρίζουν τα παιδιά τους, τα εγγόνια τους, τα δισέγγονά τους.. οπότε τα

προβλήματα αυτών γίνονται δικά τους προβλήματα.”. Επιπρόσθετα η Σ6 εστιάζει στις
σχέσεις μέσα στην ομάδα “... ότι δεν μπορούν να συνεργαστούν με τα υπόλοιπα μέλη της
ομάδας..”
γ)Τέλος αναφορά έγινε και σε εμπόδια που αφορούν το φορέα που διοργανώνει όπως η
διάρκεια του προγράμματος “.. να μην είναι κάτι που τραβάει σε μάκρος χρόνου…” (Σ1),
μέρες και ώρες που δεν εξυπηρετούν, το εκπαιδευτικό προσωπικό “... εμπόδια μπορεί να
είναι…. ότι ο εκπαιδευτής δεν είναι το κατάλληλο πρόσωπο γι αυτούς…οφείλεται στο γεγονός
ότι δεν τους αρέσει ο εκπαιδευτής….” (Σ6), “...να μην καταλάβαινε τι γίνεται, τι λέγεται από
τον εκπαιδευτή…” (Σ11) και τέλος η θεματολογία δηλαδή γνωστικά αντικείμενα για τα
οποία δεν έχουν ενδιαφέρουν “.....Δεν συμμετέχουν τα άτομα εεε … κάποιοι γιατί δε βρήκανε
ένα αντικείμενο που να τους ενδιαφέρει…” τονίζει η Σ4 και η ίδια συνεχίζει “....πρέπει να
έχουμε τα μάτια μας και τα αυτιά μας ανοιχτά στο ότι μας λένε οι ίδιοι. Τα προγράμματα δε
φτιάχνονται για μας, φτιάχνονται για αυτούς...” και η Σ12 “...τα προγράμματα ... να τους
κεντρίσουν το ενδιαφέρον…”. Ακόμη η Σ10 αναφέρεται στην έλλειψη ευελιξίας των
προγραμμάτων “...να μην είμαστε των τυπικών, δηλαδή “έφτιαξα ένα πρόγραμμα και πρέπει
να γίνει έτσι”. …. δηλαδή να το αλλάζεις, να το προσαρμόζεις με βάση αυτούς, αυτά που
ακούς και όλο να το προσαρμόζεις, να το αλλοιώνεις γιατί δεν μπορείς να είσαι με τους τύπους
εδώ μέσα. Θα χάσεις. Και θα χάσουν αυτοί άμα χάσεις εσύ.”.
Ποια είναι τα σημαντικότερα προβλήματα που εντοπίζονται στο σχεδιασμό, την

οργάνωση και την υλοποίηση ενός εκπαιδευτικού προγράμματος στα ΚΑΠΗ
Για τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετώπισαν σε επίπεδο σχεδιασμού, οργάνωσης

και υλοποίησης των εκπαιδευτικών προγραμμάτων των ΚΑΠΗ αναφέρθηκαν ζητήματα
διαθεσιμότητας εκπαιδευτών, επιλογής θεματολογίας και δόμησης εκπαιδευτικού
περιεχομένου, δυναμικής της ομάδας και τέλος χώρων- υλικοτεχνικής υποδομής.
Με μεγάλη έμφαση τονίστηκε η αναζήτηση για εκπαιδευτές. Με προσπάθεια μας λέει η Σ9

“....να βρούμε εθελοντές (εκπαιδευτές) και να γίνεται όσο είναι δυνατόν χωρίς να έχει
κόστος…” και παρακάτω “...Άλλο θέμα είναι όταν θέλουμε να υλοποιήσουμε πρόγραμμα και
δεν βρίσκουμε εκπαιδευτή”. Ακόμη η Σ11 αναφέρεται στις πιθανές εναλλακτικές επιλογές
που υπήρχαν για εκπαιδευτές “ ...κάποια προγράμματα γίνονται από εθελοντές οπότε είναι
λίγο δύσκολο γιατί ο εθελοντής δεν παύει να είναι εθελοντής... μπορεί να σταματήσει το
πρόγραμμα ανά πάσα στιγμή. Εκπαιδευτές συνήθως χρησιμοποιούμε άτομα τα οποία είναι
8μηνα και ζητάμε ανάλογες ειδικότητες ούτως ώστε να μπορέσουμε να ανταπεξέλθουμε. Και
κάποια άλλα προγράμματα είναι μόνιμοι υπάλληλοι του Δήμου… που κάνουν χορό, που
κάνουν χορωδίες….”. Ενώ η Σ12 μιλά για εθελοντές εκ των έσω από τα ίδια τα μέλη “...για
τους εκπαιδευτές... προσπαθήσαμε εθελοντική εργασία. Τα μέλη που έχουμε ήταν πολύ
μορφωμένοι σε διάφορους τομείς οπότε π.χ. μια συνταξιούχος γυμνάστρια είχε αναλάβει και
έκανε εκμάθηση χορού και γυμναστικής, άλλος μουσικός έκανε κάποια μουσική εκπαίδευση,
άλλος που είχε τελειώσει μαθηματικός ή φυσικός.....”. Μολαταύτα η Σ10 με αισιοδοξία
δηλώνει “....εθελοντές, τιμή τους, πάντα υπάρχουν, και βρίσκονται να κάνουν κάποια
προγράμματα…”.
Για την επιλογή θεματολογίας ώστε να είναι συμβατή με τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα
των μελών μίλησαν οι Σ2, Σ4, Σ9, Σ10 και Σ12. Για τις ελλιπείς διαδικασίες διερεύνησης
των ενδιαφερόντων η Σ4 τονίζει “...πρέπει να έχουμε τα μάτια μας και τα αυτιά μας ανοιχτά
στο ότι μας λένε οι ίδιοι. Τα προγράμματα δε φτιάχνονται για μας, φτιάχνονται για αυτούς..”
και η Σ12 “..θα πρότεινα να μπούνε καινοτόμα προγράμματα, δηλαδή θα πρέπει λίγο να
εκσυγχρονιστεί το πρόγραμμα …και να γίνει καλύτερη καταγραφή και ανίχνευση των αναγκών
των μελών οπότε οι ίδιοι θα προτείνουν τι θα ήθελαν να κάνουν και σιγά σιγά εμείς να το
υλοποιήσουμε.”. Παράλληλα έγινε αναφορά στο μειωμένο ενδιαφέρον και τη μικρή
συμμετοχή των ανδρών σε σχέση με τις γυναίκες (Σ9) καθώς και στη δυσκολία προσέγγισης
(Σ10) και ενημέρωσης των μελών για το περιεχόμενο και τον προσανατολισμό των
προγραμμάτων “....Επειδή δεν δείχνουν από την αρχή προθυμία για ένα πρόγραμμα, το
δύσκολο ήταν να βρούμε τα άτομα να τους το εξηγήσουμε να το καταλάβουν ώστε να
συμμετέχουν μετά. Γιατί όταν ακούγεται ένα πρόγραμμα δεν δείχνουν ενδιαφέρον από την
αρχή, οπότε είναι ένα θέμα για εμάς, για να βρούμε τα άτομα τα οποία θα μπορούσαν να
ωφεληθούν από αυτό το πρόγραμμα. Από τη στιγμή που μπαίνανε και τους άρεζε και το
υλοποιούσαν.” (Σ9).
Επίσης η Σ10 αναφέρθηκε στα προβλήματα που δημιουργούνται όταν τα εκπαιδευτικά

προγράμματα είναι απρόσωπα και μη ευέλικτα “... θα πρέπει να μπει σ’ αυτό το κλίμα,
δηλαδή όχι ήρθα σ’ αυτό το κτίριο, στήνω αυτό τον προτζέκτορα, φτιάχνω τις καρέκλες
κάθομαι σ’ αυτό το μικρόφωνο και μιλάω....Έτσι δεν είναι; ...Θα ρθεις εδώ, θα κάνεις μια
συζήτηση με το προσωπικό, θα πεις “ηρθα” και μετά θα προσπαθήσεις ενδεχομένως
στήνοντας το υλικό σου να πιάσεις κουβέντα, να κάτσεις σ’ ένα τραπέζι να μιλήσεις με μια
κυρία, ένα κύριο… να δημιουργήσεις μια οικειότητα, να σε νιώσουν δικό τους παιδί, δικό τους
άνθρωπο. Κι όχι ότι στεγνά ήρθες να πεις κάτι και να φύγεις. Αυτό είναι. Είναι όλοι
ευπρόσδεκτοι στο ΚΑΠΗ, όλοι οι εθελοντές, όλοι οι εκπαιδευτές, όλα τα προγράμματα,
μακάρι να γίνονται πιο πολλά.. αλλά πρέπει εδωπέρα να ρθεις και να δέσεις, να μπεις εδώ
μέσα σ’ αυτό ….”.
Κατά την υλοποίηση των προγραμμάτων πολλές δυσκολίες αναφέρθηκαν στη δυναμική της
ομάδας, στις σχέσεις μεταξύ των εκπαιδευομένων αλλά και μεταξύ αυτών και του
εκπαιδευτή. Σύμφωνα με τη Σ6 η συνεργασία μεταξύ των μελών της ομάδας ήταν το
σημαντικότερο πρόβλημα που αντιμετώπισε και η Σ2 θυμάται ”...σε κάποιες ομάδες κατά
καιρούς δημιουργήθηκαν εντάσεις μεταξύ των μελών. Δηλαδή στη χορευτική ομάδα είχαμε
κάποιες διενέξεις μεταξύ μελών, που υπήρχαν διαφορές... “εγώ χορεύω πιο καλά, να μπω
πρώτη εγώ...(γέλια)”. Πολλοί από τους συμμετέχοντες αποδίδουν τα προβλήματα
επικοινωνίας και συνεργασίας στην ανομοιογένεια των ομάδων. Η Σ2 αναφέρει “...και αυτό
κάπου ήταν ανασταλτικός παράγοντας γιατί συμμετείχαν ανόμοια άτομα. Πήγαινε αυτός που
δεν ήξερε πώς ν’ ανοίξει τον υπολογιστή και πήγαινε κι αυτός που είχε και facebook και ήθελε
να μάθει κάτι παραπάνω. Οπότε δεν μπορούσαν ταυτόχρονα όλοι να μείνουν
ικανοποιημένοι..” και η Σ10 μιλά για ένα μεγάλο παζλ: “... πρέπει να το χεις υπόψη σου ότι
εδώ έχεις ένα μείγμα ανθρώπων, που έχει περάσει πολύ δύσκολα στη ζωή τους και μ’ αυτό να
πορεύεσαι… Έχει σημασία, είναι πολλοί άνθρωποι, διαφορετικοί άνθρωποι κι αυτό πρέπει
να το θυμάσαι κάθε φορά που θα φτιάξεις μια ομάδα, γιατί είναι μεγάλο το παζλ..” και
συνεχίζει “ ... έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους ηλικιωμένους, διαφορετικών μορφωτικών,
κοινωνικών, οικονομικών επιπέδων κι αυτό καλείσαι να το δέσεις, να το κάνεις ένα μείγμα.
Αυτός είναι ο ρόλος μας, να μπορέσεις να κάνεις αυτήν την πρόσμιξη…”. Ενώ η Σ3
απογοητεύεται “...Δεν είναι ο σκοπός που έρχονται ίδιος και δεν προέρχονται από ίδιο
πνευματικό επίπεδο… οι ανάγκες του καθενός είναι πολύ διαφορετικές. Αλλουνού είναι η
γνώση και του αλλουνού η μοναξιά. Άντε μαζέψου τους αυτούς τώρα εσύ; Κατάλαβες;”. Για
τις συγκρούσεις αυτές που παρακωλύουν την εκπαιδευτική διαδικασία οι Σ4 και Σ6
προτείνουν: “..έχουμε να κάνουμε με μια ομάδας ηλικίας με ιδιαίτερη ψυχολογία και πρέπει
να κάνουμε πολύ καλούς χειρισμούς μες στην ομάδα, βγάζουμε πολλές φορές την παλιά
νοοτροπία γιατί μου είπε αυτό, όχι μου είπε εκείνο, όχι το άλλο, έχει χειρισμούς η τρίτη ηλικία
που θέλει από κοντά οπωσδήποτε έναν ειδικό που να έχει γνώσεις ψυχολογίας, αν όχι
ψυχολόγο, δηλαδή άσχετα με τον εκπαιδευτή, που μπορεί να είναι ο δάσκαλος της χορωδίας,
μπορεί να είναι ο ειδικός των υπολογιστών, θέλει από κοντά κάποιον ειδικό με γνώσεις
ψυχολογίας τώρα θα είναι κοινωνικός λειτουργός, θα είναι κάποιος ψυχολόγος που θα
διαχειρίζεται την ομάδα σαν δυναμική, πάντως κάποιος πρέπει να είναι....” (Σ4) και “...Ο
κοινωνικός λειτουργός σε αυτά τα προγράμματα να παίζει τον ρόλο του συντονιστή.”(Σ6),
ενώ η ίδια αναφέρεται και στο ρόλο του εκπαιδευτή ο οποίος πρέπει να ξέρει από
συντονισμό της ομάδας.
Την έλλειψη χρηματοδότησης για τα εκπαιδευτικά προγράμματα σημείωσαν οι Σ1 και Σ9

και η Σ12 αναφέρεται σε απόλυτη εξάρτηση από την οικονομική υπηρεσία του Δήμου και
για δράσεις που δεν μπορούσαν να υλοποιηθούν λόγω χαμηλών κονδυλίων. Η Σ3 εκτύπωνε
στο σπίτι της το εκπαιδευτικό υλικό, ενώ προγράμματα που απαιτούσαν ειδική
υλικοτεχνική υποδομή (π.χ. υπολογιστές) κάποιες φορές δεν μπορούσαν να συμπεριλάβουν
όλους τους ενδιαφερόμενους (Σ4). Σε έλλειψη χώρων αναφέρθηκαν οι Σ5, Σ7, Σ11 και Σ10
με την τελευταία να εξηγεί: “...Ο χώρος, είναι πάντα ένα πρόβλημα. Ακόμα και τον καλύτερο
χώρο να έχεις, είναι ένα πρόβλημα ο χώρος, γιατί μην ξεχνάμε ότι το ΚΑΠΗ είναι πολλά
πράγματα ταυτόχρονα, δηλαδή στον ίδιο χώρο που θα έρθουνε οι άντρες να πιουν ένα καφέ
και να παίξουν ένα τάβλι ή μια παρτίδα χαρτιών, καλείσαι κάποιες μέρες να έχεις και τη
χορωδία και το χορευτικό… Δημιουργείται ένα πρόβλημα με το χώρο...Υλικά δεν υπάρχουν
πάντα …..”.
Τέλος αναφορά έγινε στη συνεργασία κατά καιρούς των ΚΑΠΗ με εξωτερικούς φορείς (π.χ.
ΑΛΜΑ ΖΩΗΣ, ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ, Κέντρα Δια Βίου Μάθησης κ.α.) για την
υλοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων, όπου τονίστηκε η προϋπόθεση να έχει την
εποπτεία το ΚΑΠΗ γιατί όπως εξηγεί η Σ4 “..να υπάρχει η διαμεσολάβηση του ΚΑΠΗ και
του προσωπικού γιατί είναι..... εμείς είμαστε αυτοί που ξέρουμε τους ηλικιωμένους. Ξέρουμε
και τη νοοτροπία και ψυχολογία της τρίτης ηλικίας, αλλά ξέρουμε και τον καθένα ξεχωριστά,
οπότε δεν είναι εύκολο να ‘ρθει ένας ξένος φορέας που δεν έχει γνώσεις, είναι ένα πολύ ειδικό
κοινό η τρίτη ηλικία και ξαφνικά να δημιουργήσει ένα πρόγραμμα χωρίς καμία συμμετοχή
δικιά μας.” Στο ίδιο σκεπτικό και η Σ12 τονίζει “... Ναι φυσικά η συνεργασία πάντοτε είναι
ευπρόσδεκτη αλλά γενικά όλη την οργάνωση και τη διαχείριση θα πρεπε να την έχει εξ
ολοκλήρου το ΚΑΠΗ. Ενισχυτικά θα μπορούσε να είναι οι φορείς που θέλουν να
συμμετέχουν”.
ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ: ΣΥΖΗΤΗΣΗ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ- ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Κεφάλαιο 6: Συζήτηση- Συμπεράσματα
Η παρούσα έρευνα εστίασε στην εκπαίδευση των ηλικιωμένων με σκοπό να διερευνήσει

τους παράγοντες που μετέχουν ώστε να υλοποιούνται εκπαιδευτικά προγράμματα
επιτυχημένα και με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη συμμετοχή. Τα ευρήματα που προέκυψαν
(όπως αυτά συγκεντρώνονται στο θεματικό χάρτη στην Εικόνα 3) αναδεικνύουν μερικά
ενδιαφέροντα σημεία στα οποία θα εστιάσει η συζήτηση, με κάθε επιφυλακτικότητα στην
ερμηνεία των αποτελεσμάτων λόγω των περιορισμών της έρευνας όπως αυτοί αναφέρθηκαν
παραπάνω (παρ. 5.8).
Εικόνα 3: Θεματικός χάρτης
Αναφορικά με τις εκπαιδευτικές ανάγκες των ηλικιωμένων όπως έδειξαν τ’ αποτελέσματα

της έρευνας το ενδιαφέρον στρέφεται κυρίως σε θέματα υγείας και πρόληψης ασθενειών,
σε καλλιτεχνικά μαθήματα (μουσική, χορός, ζωγραφική), σε θεματικές ενότητες που
σχετίζονται με δεξιότητες (μαγειρική, κηπουρική, χειροτεχνία) καθώς και σε γνώσεις νέων

τεχνολογιών και αγγλικής γλώσσας. Τα παραπάνω είναι σε συμφωνία με αντίστοιχα
ευρήματα στη διεθνή έρευνα των Purdie & Boulton-Lewis (2010), Mestheneos & Withnall
(2016), Formosa (2019) καθώς και των Harada, Natelson Love, & Triebel (2014).
Διαφοροποίηση παρατηρείται ως προς τα θέματα εκπαίδευσης καταναλωτών και θέματα
ασφάλειας, τα οποία είναι αρκετά δημοφιλή στις παραπάνω έρευνες, ενώ δεν αναφέρθηκαν
καθόλου στα αποτελέσματα της παρούσας. Όσον αφορά στις νέες τεχνολογίες, έρευνες που
διενεργήθησαν πριν το 2010, έδειξαν χαμηλό ενδιαφέρον εκ μέρους των ηλικιωμένων έως
άρνηση για συμμετοχή, σε αντίθεση με τις πιο πρόσφατες έρευνες καθώς και την παρούσα
όπου το ενδιαφέρον είναι αυξημένο, γεγονός που εξηγείται από την έκρηξη της χρήσης του
διαδικτύου για επικοινωνία και συναλλαγές με οργανισμούς και φορείς τα τελευταία
χρόνια.
Το κυριότερο όμως εύρημα είναι ότι στα ΚΑΠΗ διαπιστώθηκαν ελλιπείς διαδικασίες
διερεύνησης των εκπαιδευτικών αναγκών των μελών τους. Μάλιστα συχνά η επιλογή των
θεματικών ενοτήτων φαίνεται να γίνεται με κριτήρια διαθεσιμότητας υλικοτεχνικής
υποδομής και εκπαιδευτών, ενώ κάποια προγράμματα σχεδιάζονται κεντρικά μη
λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων μελών από τα οποία
αποτελείται το κάθε ΚΑΠΗ.
Για τον προσδιορισμό των συνθηκών εκείνων και των λόγων που ενισχύουν τη συμμετοχή
των ηλικιωμένων σε εκπαιδευτικά προγράμματα, οι συμμετέχοντες ανέφεραν ως ισχυρά
κίνητρα την ανάγκη για κοινωνικοποίηση, την επιθυμία γι’ απόδραση από τη ρουτίνα της
καθημερινότητας και αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου, την ίδια τη γνώση καθώς και την
θέληση να συμβαδίσουν με τις νέες συνθήκες (νέες τεχνολογίες, διαδίκτυο, πολιτικές
εξελίξεις κλπ). Η χρήση του ελεύθερου χρόνου και η κοινωνική ένταξη αναφέρθηκαν και
στην έρευνα του Formosa (2019) καθώς και της Bjursell (2019) η οποία τονίζει ιδιαίτερα
το κίνητρο της κοινωνικοποίησης. Ομοίως και οι Mestheneos & Withnall (2016) προτείνουν
να δοθεί έμφαση στην ευχαρίστηση, την κοινωνικότητα και τη διασκέδαση αναγνωρίζοντας
τα ως τα κυριότερα κίνητρα για συμμετοχή. Επίσης ο Formosa προσθέτει ως κίνητρο την
ανάγκη να γίνουν τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας πιο ορατά στην κοινωνία, κάτι που
αναφέρθηκε από πολλούς συμμετέχοντες οι οποίοι επισήμαναν ότι η ανάγκη αναγνώρισης
από το οικογενειακό περιβάλλον για αύξηση της αυτοπεποίθησης και αυτοεπιβεβαίωσης

των ηλικιωμένων, είναι ισχυρό κίνητρο για συμμετοχή στα εκπαιδευτικά προγράμματα.
Για τα εμπόδια της συμμετοχής αναφέρθηκαν κατά κύριο λόγο πρακτικά- περιστασιακά
θέματα όπως προβλήματα υγείας, οικογενειακές υποχρεώσεις, δυσκολίες μετακίνησης και
πρόσβασης κλπ. Στη συνέχεια τονίστηκαν οι ψυχολογικοί παράγοντες και τα θέματα
στάσεων και πεποιθήσεων, όπως η χαμηλή αυτοεκτίμηση, τα κοινωνικά στερεότυπα, ο
φόβος μη ανταπόκρισης, οι πρότερες αρνητικές εμπειρίες από την εκπαίδευση κλπ, τα οποία
επισημάνθηκε ότι αφενός εμποδίζουν τη συμμετοχή ή προκαλούν πρόωρη εγκατάλειψη από
το πρόγραμμα αφετέρου δυσχεραίνουν τη μαθησιακή διαδικασία. Τέλος εστίασαν σε
οργανωτικές δυσλειτουργίες όπως το περιεχόμενο του προγράμματος, ο εκπαιδευτής, η μη
ευελιξία του προγράμματος κλπ. Τα πρακτικά θέματα και οι ψυχολογικοί και κοινωνικοί
παράγοντες αναφέρονται και στις έρευνες των Mestheneos & Withnall (2016) και Purdie &
Boulton-Lewis (2010) με τη διαφορά ότι και στις δύο έρευνες παρατηρείται ιδιαίτερη
εστίαση σε εμπόδια που προκύπτουν από γνωστικούς παράγοντες (αντίληψης, μνήμης κλπ)
κάτι το οποίο δεν προέκυψε από την παρούσα έρευνα. Επιπλέον μεγάλη έμφαση δόθηκε,
από την πλειοψηφία των συμμετεχόντων, στα εμπόδια που προκύπτουν από τις σχέσεις
μεταξύ των εκπαιδευομένων, τους ρόλους που αναλαμβάνουν στην ομάδα και τη δυναμική
συνολικά της ομάδας. Ανακεφαλαιώνοντας, συνολικά φαίνεται πως τα σημαντικότερα
εμπόδια είναι αυτά που προκύπτουν από τις στάσεις και τα στερεότυπα των ηλικιωμένων,
φίλτρα μέσω των οποίων, οι όποιες συνθήκες φαίνονται ως ανυπέρβλητα εμπόδια και
κρίνουν ότι δεν είναι δυνατό να συμμετέχουν (ή αν συμμετάσχουν, να ανταπεξέλθουν) ενώ
θα μπορούσαν να γίνουν αντικείμενο διαπραγμάτευσης και να αντιμετωπιστούν.
Τέλος τα προβλήματα που αναφέρθηκαν ως τα σημαντικότερα κατά την υλοποίηση

επιμορφωτικών δράσεων στα ΚΑΠΗ, ήταν η διαθεσιμότητα και καταλληλότητα των
εκπαιδευτών (κάποιοι μπορεί να είναι εργαζόμενοι στα ΚΑΠΗ με ελάχιστη έως καθόλου
επιμόρφωση σε θέματα εκπαίδευσης ενηλίκων, ή εκπαιδευτές που προσλαμβάνονται με
βραχυχρόνια σύμβαση έργου, άλλοτε εθελοντές από την κοινότητα και πολλές φορές εκ
των έσω, δηλαδή τα ίδια τα μέλη των ΚΑΠΗ ανάλογα με την εξειδίκευση του
καθενός). Όπως γίνεται αντιληπτό η ευκαιριακή επιλογή των εκπαιδευτών δεν αποτελεί
εχέγγυο για όλα αυτά που καλείται να διαχειριστεί ένας εκπαιδευτής ενηλίκων της τρίτης
ηλικίας, το δύσκολο ρόλο του συντονιστή της εκπαιδευτικής διαδικασίας καθώς και τις
δυσκολίες που θα κληθεί να υπερκεράσει (Rogers, 1999). Τα παραπάνω αποδόθηκαν στην

ελλιπή χρηματοδότηση κάτι που έχει συνέπειες και στην παροχή της αναγκαίας
υλικοτεχνικής υποδομής, με αποτέλεσμα να μη δίνεται η ευκαιρία σε πολλά μέλη, ενώ
επιθυμούν, να συμμετέχουν. Τέλος σε συμφωνία με τις γενικές αρχές εκπαίδευσης ενηλίκων
(Rogers, 1999), τονίστηκε η ανάγκη τα προγράμματα να είναι ευέλικτα σε περιεχόμενο και
διαδικασίες και να “αφήνονται” στον προσανατολισμό των συμμετεχόντων.
Συνοψίζοντας από τους πέντε πυλώνες της εκπαίδευσης ηλικιωμένων (μετασχηματιστική

μάθηση, κοινωνική ένταξη, μάθηση εξ αποστάσεως, μάθηση στην τέταρτη ηλικία, και
διαγενεακή μάθηση) που προέβαλε ο Formosa (2019), δεν φάνηκε στα αποτελέσματα
καμία πρόβλεψη για τους μεγαλύτερους ηλικιωμένους (της τέταρτης ηλικίας), τη μάθηση
εξ’ αποστάσεως ή τη διαγενεακή μάθηση, ο ρόλος της οποίας είναι ιδιαίτερα σημαντικός
διότι παράλληλα προωθεί την αλληλοκατανόηση και τον αλληλοσεβασμό μεταξύ των
γενεών, με σκοπό την προσωπική ανάπτυξη και την κοινωνική ένταξη μέσω της
αλληλεπίδρασης αλλά και της προσφοράς μεταξύ τους.
Κεφάλαιο 7: Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα
Από τα παραπάνω συμπεράσματα της έρευνας, ζητήματα που κρίνεται ότι απαιτούν
πρόσθετη μελέτη είναι:
• Η διερεύνηση αν οι ηλικιωμένοι ενήλικες είναι αρκετά διαφορετικοί ώστε να

δικαιολογούν αφενός διαφορετική ερμηνεία στη δυναμική των ομάδων μάθησης
που συμμετέχουν και αφετέρου στοχευμένη επιμόρφωση των εκπαιδευτών που θα
συνεργαστούν με αυτούς.
• Δεδομένου ότι τα αποτελέσματα της παρούσας έδειξαν ότι υπάρχει διαφορά στη
συμμετοχή ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες (με τους άντρες να συμμετέχουν
ελάχιστα), σε πλήρη αντίθεση με τον Formosa (2019) ο οποίος υποστηρίζει ότι οι
ηλικιωμένες γυναίκες είναι πιθανότερο να αντιμετωπίσουν περισσότερα εμπόδια
είτε πρακτικά είτε αντιλήψεων και προκαταλήψεων, αλλά σε συμφωνία με έρευνες
που δείχνουν ότι τα μαθησιακά ενδιαφέροντα των αντρών γενικά παραμελούνται,
προτείνεται περαιτέρω διερεύνηση ώστε η μαθησιακή εμπειρία να είναι δίκαιη και
για τα δύο φύλα.
Βιβλιογραφία
Πηγές
Νομοθετικό Διάταγμα 162/1973 (ΦΕΚ 227/Α/24-09-1973): Περί μέτρων προστασίας

υπερηλίκων και χρονίως πασχόντων ατόμων.
Νόμος 1416/1984 (ΦΕΚ 18/Α/21-02-1984): Τροποποίηση και συμπλήρωση διατάξεων της

δημοτικής και κοινοτικής νομοθεσίας για την ενίσχυση της αποκέντρωσης και την
ενδυνάμωση της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Ελληνόγλωσσες αναφορές
Αθανασίου, Α., Μπαλντούκας, Α., & Παναούρα, Ρ. (2014). Εγχειρίδιο προς εκπαιδευτές
ενηλίκων. Βασικές αρχές διδασκαλίας ενηλίκων που ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες
πληθυσμού. Λευκωσία: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Frederick.
Αλεξανδράκης, Δ, & Αλεξανδράκης, Α. (2018). Διερεύνηση της πρόθεσης συμμετοχής των

ατόμων της Τρίτης Ηλικίας σε εκπαιδευτικά προγράμματα στις ΤΠΕ μέσω της αξιοποίησης
του Μοντέλου Τεχνολογικής Αποδοχής 2. Εκπ@ιδευτικός Κύκλος, 6(1).
Αντωνιάδου, Ε., Ζυγούρης, Σ., & Τσολάκη, Μ. (2017). Αύξηση της προσδόκιμης διάρκειας
ζωής: Πηγή προβλημάτων ή βιολογικό προνόμιο. Επιστημονική Επετηρίδα Παιδαγωγικού
Τμήματος Νηπιαγωγών Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, 10(1), (σσ. 108-123).
doi:10.12681/jret.10895
Αργυρόπουλος, Κ., Γουρζής, Φ., & Γελαστοπούλου, Ε. (2012). Επιπολασμός της

κατάθλιψης σε πληθυσμό ηλικιωμένων. Ψυχιατρική, 23(1), 39-45.
Γιαννίτσας, Ν. (Επιμ.) (1997). Εφηβεία ωριμότητα και τρίτη ηλικία. Αθήνα: Ελληνικά
Γράμματα.
Γκουβάς, Κ. Χ., Σούλης, Γ., & Παναγιωτάκος, Δ. Β. (2018). Πολλαπλές διαστάσεις της
διαδικασίας της γήρανσης. Τι γνωρίζουμε για αυτές; Αρχεία ελληνικής ιατρικής, 35(6), (σσ.
757-764).
Δαρδαβέσης, Θ. Ι. (1999). Εισαγωγικά στοιχεία Γηριατρικής και Γεροντολογίας. Στο Α.

Κωσταρίδου-Ευκλείδη (Επιμ.), Θέματα Γηροψυχολογίας και Γεροντολογίας (σελ. 31-49).
Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
ΔιαΝΕΟσις - Οργανισμός Έρευνας και Ανάλυσης (2016). Η πληθυσμιακή εξέλιξη της

Ελλάδας (2015-2050). Ανακτήθηκε από https://www.dianeosis.org/wp-
content/uploads/2016/10/EKTHESH_A_KEF_1_2_11_10.pdf
ΔιαΝΕΟσις - Οργανισμός Έρευνας και Ανάλυσης (2019). Η χαμηλή γονιμότητα στην

Ελλάδα, δημογραφική κρίση και πολιτικές ενίσχυσης της οικογένειας. Ανακτήθηκε από
https://www.dianeosis.org
Δοντάς, Α. Σ. (1981). Η τρίτη ηλικία: προβλήματα και δυνατότητες. Αθήνα: Γρ. Κ.

Παρισιάνος.
Ζήση, Β., Γκικούδη, Μ., & Κιουμουρτζόγλου, Ε. (2003). Φυσική Δραστηριότητα και
Γνωστική Λειτουργία σε Άτομα Τρίτης Ηλικίας. Αναζητήσεις στη Φυσική Αγωγή & τον
Αθλητισμό, 1(1), 80– 91.
Ίσαρη, Φ., & Πουρκός, Μ., 2015. Ποιοτική μεθοδολογία έρευνας. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα:
Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Ανακτήθηκε από
http://hdl.handle.net/11419/5826
Καμαριανάκης, Γ., & Κοντός, Δ. (2004). Ταξινόμηση των Δήμων της Ελλάδος σύμφωνα
με τα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά τους. Αειχώρος 3(2), 154-171.
Καμπακάκη, Ε., & Δαγδιλέλης, Β. (2015, Ιούνιος). Η ψηφιακή ένταξη των ατόμων τρίτης
ηλικίας και ο ρόλος της εκπαίδευσης: μια ποιοτική έρευνα. Ανακοίνωση στο 1ο Πανελλήνιο
Επιστημονικό Συνέδριο Διά Βίου Μάθησης, Θεσσαλονίκη.
Καραλής, Θ. (2013). Κίνητρα και εμπόδια για τη συμμετοχή των ενηλίκων στη διά βίου
μάθηση στην Ελλάδα. Αθήνα: ΙΝΕ ΓΣΕΕ & ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ
Κεδράκα, Κ. (2008). Μεθοδολογία λήψης συνέντευξης. Ανακτήθηκε από

http://www.adulteduc.gr
Κεδράκα, Κ., & Σιδηροπούλου, Κ. (2015, Ιούνιος). H εκπαίδευση στην τρίτη ηλικία: μια
πνοή ζωής. Ανακοίνωση στο 1ο Πανελλήνιο Επιστημονικό Συνέδριο Διά Βίου Μάθησης,
Θεσσαλονίκη.
Κόκκος, Α. (2008). Εισαγωγή στην εκπαίδευση ενηλίκων: προσεγγίσεις (τομ. Α ́). Πάτρα:
Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
Κοτζαμάνης, Β. (2017). Οι δημογραφικές εξελίξεις στην μεταπολεμική Ελλάδα: τάσεις,

ρήξεις, προοπτικές. Βόλος: ΕΔΚΑ.
Κωσταρίδου- Ευκλείδη, Α. (Επιμ.) (1999). Θέματα Γηροψυχολογίας και γεροντολογίας.

Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Νικονάνου, Ν., Μπούνια, Α., Φιλιππουπολίτη, Α., Χουρμουζιάδη, Α., & Γιαννούτσου, Ν.
(2015). Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα: Σύνδεσμος
Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Διαθέσιμο στο: http://hdl.handle.net/11419/712
Πανέρα, Ε., (1999). Κοινωνική υποστήριξη ηλικιωμένων. Στο Α. Κωσταρίδου- Ευκλείδη

(Επιμ.), Θέματα γηροψυχολογίας και γεροντολογίας (σελ. 433-451). Αθήνα: Ελληνικά
Γράμματα.
Παπαθεοδωρόπουλος, Κ. (2015). Έννοιες στην επιστήμη της μνήμης. [ηλεκτρ. Βιβλ.].

Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Διαθέσιμο στο:
http://hdl.handle.net/11419/3244
Παρασκευοπούλου-Κόλλια, Ε. (2008). Μεθοδολογία ποιοτικής έρευνας στις κοινωνικές

επιστήμες και συνεντεύξεις. Ανοικτή Εκπαίδευση: το περιοδικό για την Ανοικτή και εξ
Αποστάσεως Εκπαίδευση και την Εκπαιδευτική Τεχνολογία, 4(1), 72-81.
doi:10.12681/jode.9726
Πυργιωτάκης, Ι. Ε., & Συμεού, Λ. (2016). Η ποιοτική έρευνα και η επιστημονική αξία της
παραγόμενης γνώσης στις Κοινωνικές και στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Στο: Ι. Ε.
Πυργιωτάκης & Χ. Θεοφιλίδης (Επιμ.), Ερευνητική μεθοδολογία στις κοινωνικές επιστήμες
και στην εκπαίδευση. Αθήνα: Πεδίο.
Συμεού, Λ. (2007, Νοέμβριος). Εγκυρότητα και αξιοπιστία στην ποιοτική εκπαιδευτική

έρευνα: Παρουσίαση, αιτιολόγηση και πράξη. Ανακοίνωση στο 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο
Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδας “25 Χρόνια Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδας”,

Θεσσαλονίκη.
Τατσιώνη, Α., Καραθάνος, Β., & Μίσσιου, Α. (2015). Εισαγωγή στη γενική ιατρική.
[ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Ανακτήθηκε
από http://hdl.handle.net/11419/3810
Τεπέρογλου, Α. (1991). Δ. Γ. Τσαούσης και Α. Χατζηγιάννη, Κοινωνικές και χωροταξικές

προϋποθέσεις λειτουργίας των ΚΑΠΗ ως θεσμών σύνδεσης των ηλικιωμένων με την
κοινότητα. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 82, 135-138. doi:10.12681/grsr.609
Τσιώλης, Γ. (2015). Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων: διλήμματα, δυνατότητες,

διαδικασίες. Στο Γ. Πυργιωτάκης & Χ. Θεοφιλίδης (Επιμ.), Ερευνητική
Μεθοδολογία στις Κοινωνικές Επιστήμες και στην Εκπαίδευση. Συμβολή στην
επιστημολογική θεωρία και την ερευνητική πράξη. Αθήνα: Πεδίο.
Χατζηευφραιμίδου, Α., Μωραΐτου, Δ., Παπαντωνίου, Γ., Ναζλίδου, Ε., & Πάντσιου, Κ.
(2014). O ρόλος της ηλικίας στην κοινωνική νόηση: Σύγκριση νέων, μεσηλίκων και
ηλικιωμένων ως προς την κατανόηση του σαρκασμού. Επιστημονική Επετηρίδα
Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, 7.
Χουσιάδας, Λ. (1999). Γήρανση: Πραγματικότητα και προβληματισμός. Συγκριτικά

στοιχεία στην Ελλάδα και άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Στο Α. Κωσταρίδου-Ευκλείδη (Επιμ.),
Θέματα Γηροψυχολογίας και Γεροντολογίας (σελ. 51-68). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Ξενόγλωσσες αναφορές
Ager, C. L. (2009). Teaching Strategies for the Elderly. Physical & Occupational Therapy
In Geriatrics, 4(4), 3-14. doi: 10.1300/J148V04N04_02
Amado, C., SãoJosé, J., & Santos, S. (2016). Measuring active ageing: A data envelopment
analysis approach. European Journal of Operational Research, 255, 207–223.
Baltes, P. B., & Smith, J. (2003). New Frontiers in the Future of Aging: From Successful
Aging of the Young Old to the Dilemmas of the Fourth Age. Gerontology, 49. doi:
10.1159/000067946
Beatty, P. T. (1976, April). A Process Model for the Development of an Information Base
for Community Needs Assessment: A Guide for Practitioners. Paper presented at the Annual
Meeting of the Adult Education Research Conference, Toronto,Canada.
Bjursell, C. (2019). Inclusion in education later in life: Why older adults engage in education
activities. European Journal for Research on the Education and Learning of Adults, 10(3),
215-230. doi:10.3384/rela.2000-7426.rela20192
Boulton-Lewis, G. (2010). Education and Learning for the Elderly: Why, How, What.
Educational Gerontology, 36(3), 213-228. doi:10.1080/03601270903182877
Bowling, A., Banister, D., Sutton, S., Evans, O., & Windsor J. (2002). A multidimensional
model of the quality of life in older age. Aging & Mental Health, 6(4), 355-371.
doi:10.1080/1360786021000006983
Brady, E. M., Holt, S. R., & Welt, B. (2003). The experience of peer teaching in lifelong
learning institutes. Educational Gerontology 29(10), 851-868. doi: 10.1080/716100364
Bryman, A. (2004). Social Research Methods. New York: Oxford University Press.
Cohen, L., Manion, L. & Morrison, K. (2007). Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας (μτφ.:
Σ. Κυρανάκης, Μ. Μαυράκη, Χ. Μητσοπούλου, Π.Μπιθάρα, Μ. Φιλοπούλου). Αθήνα:
Μεταίχμιο. (έτος έκδοσης πρωτοτύπου 2000)
Creswell, J. W., & Miller, D. L. (2000). Determining Validity in Qualitative Inquiry. Theory
Into Practice, 39(3), 124–130. doi:10.1207/s15430421tip3903_2
Creswell, J. W. (2011). Η έρευνα στην εκπαίδευση (μτφ.: Ν. Κουβαράκου). Αθήνα: Έλλην.

(έτος έκδοσης πρωτοτύπου 2008)
Daniilidou, N., Economou, C., Zavras, D., Kyriopoulos, J., & Georgoussi, E.(2003). Health
and social care in aging population: An integrated care institution for the elderly in Greece.
International Journal of Integrated Care, 3. doi:10.5334/ijic.92
Dolan, P., Fujiwara, D., & Metcalfe, R. (2012). Review and Update of Research into the
Wider Benefits of Adult Learning. London: Department for Business, Innovation & Skills.
Ekoto, C. E., & Gaikwad, P. (2015). The Impact of Andragogy on Learning Satisfaction of
Graduate Students. American Journal of Educational Research, 3(11) No. 11, 1378-1386.
Ανακτήθηκε από http://pubs.sciepub.com/education/3/11/6
European Commission (2016). Synthesis Report for Active Ageing Index at the local level.
Luxembourg: Publications Office of the European Union.
Eurostat (2019). Ageing Europe - looking at the lives of older people in the EU. doi:
10.2785/811048
Findsen, B., & Formosa, M. (2011). Lifelong Learning in Later Life: A Handbook on Older
Adult Learning. Rotterdam: Sense Publishers.
Formosa, M. (2010). Lifelong learning in later life: The Universities of the Third Age.
Lifelong Learning Institute Review, 5, 1-12.
Formosa, M. (2012). Critical Geragogy: Situating Theory in Practice. Journal of

contemporary educational studies, 5, 36-54.
Formosa, M. (2019). Active Ageing Through Lifelong Learning: The University of the
Third Age. Στο M. Formosa (Ed.), The University of the Third Age and Active Ageing.
Switzerland:Springer. doi:10.1007/978-3-030-21515-6_1
Fountoulakis, K. N., Tsolaki, M., Iacovides, A., Yesavage, J., O’Hara, R., Kazis, A., &
Ierodiaconou, C. (1999). The validation of the short form of the Geriatric Depression Scale
(GDS) in Greece. Aging Clinical and Experimental Research 11(6), 367-372.
Golafshani, N. (2003). Understanding Reliability and Validity in Qualitative Research. The

Qualitative Report, 8(4), 597-606. Retrieved from https://nsuworks.nova.edu/
Gray, H. (1999). Is there a theory of learning for older people? Research in Post-Compulsory
Education, 4(2), 195-200, doi:10.1080/13596749900200054
Hansen, T., Slagsvold, B. & Veenstra, M. (2017). Educational inequalities in late-life

depression across Europe: results from the generations and gender survey. European
Journal of Ageing, 14(4), 407–418. doi: 10.1007/s10433-017-0421-8
Harada, C. N., Love, M. C. N., & Triebel, K. (2013). Normal cognitive aging. Clinics in
geriatric medicine, 29(4), 737-752. doi: 10.1016/j.cger.2013.07.002
Hemberg, J., Nyqvist, F., & Näsman, M. (2018). “Homeless in life” – Loneliness
experienced as existential suffering by older adults living at home: A caring science
perspective. SJCS. Scandinavian Journal of Caring Sciences, 33(2). doi:10.1111/scs.12642
Hiemstra, R. (1981). The Contributions of Howard Yale McClusky to an Evolving

Discipline of Educational Gerontology. Educational Gerontology 6, (2-3), 209-226.
doi:10.1080/0380127810060211
John, M. T. (1988). Geragogy: A theory for teaching the elderly. Activities, Adaptation &
Aging, 11(3-4), xi–156. doi:10.1300/J016v11n03_a
Klein, R. M., Dilchert, S., Ones, D. S., & Dages, K. D. (2015). Cognitive Predictors and
Age-Based Adverse ImpactAmong Business Executives. Journal of Applied Psychology,
100(5), 1497–1510. doi: 10.1037/a0038991
Knowles, M. S. (1970). The modern practice of adult education: Androgogy versus

pedagogy. New York: New York Association Press.
Lamb R., & Brady, E. M. (2005). Participation in lifelong learning institutes: what turns
member on?. Educational Gerontology, 31(3), 207-224. doi:10.1080/03601270590900936
Leung L. (2015). Validity, reliability, and generalizability in qualitative research. Journal

of family medicine and primary care, 4(3), 324–327. doi: 10.4103/2249-4863.161306
Making Adult Teaching Useful, Relevant and Engaging- MATURE (2013, Ιούνιος).
MATURE Research Report. Retrieved from: http://matureproject.eu
Mestheneos, E., & Withnall, A. (2016). Ageing, learning and health: making connections.
International Journal of Lifelong Education, 35 (5), 522-536.
doi:10.1080/02601370.2016.1224039
Movahedi, M., Khamseh, F., Ebadi, A., Hajiamini, Z., & Navidian, A. (2018). Comparison
of group motivational interviewing and multimedia education on elderly lifestyle. Journal
of Education and Health Promotion, 7. doi:10.4103/jehp.jehp_59_18
National Institute on Aging. (2011). Global health and ageing. Retrieved from
http://www.who.int/ageing/publications/global_health.pdf
Parisi, J. M., Rebok, G. W., Carlson, M. C., Fried, L. P., Seeman, T. E., Tan, E. J., & Piferi,
R. L. (2009). Can the Wisdom of Aging be Activated and Make a Difference Societally?
Educational gerontology, 35(10), 867–879. doi:10.1080/03601270902782453
Peshkin, A. (1988). In Search of Subjectivity-One's Own. Educational Researcher, 17.

doi:10.3102/0013189X017007017
Pincas, A. (2007). How do mature learners learn? Quality in ageing: policy, practice and
research 8(4), 28–32 doi: 10.1108/14717794200700025
Pincas, A. (2009). [Review of the book Valuing Older People. A Humanist Approach to
Ageing]. International Journal of Ageing and Later Life, 4(1), 87 – 92.
Purdie, N., & Boulton-Lewis, G. (2010). The learning needs of older adults. Educational
Gerontology, 29(2), 129-149. doi:10.1080/713844281
Robson, C. (2010). Η έρευνα του πραγματικού κόσμου (μτφ.: Β. Νταλάκου, Κ. Βασιλικού).

Αθήνα: Gutenberg. (έτος έκδοσης πρωτοτύπου 1993)
Rogers, A. (1999). Η εκπαίδευση ενηλίκων (μτφ.: Μ. Παπαδοπούλου & Μ. Τόμπρου).

Αθήνα: Μεταίχμιο. (έτος έκδοσης πρωτοτύπου 1986)
Rogers, A. (1999). Factors Associated with Depression and Low Life Satisfaction in the
Low-Income, Frail Elderly. Journal of Gerontological Social Work, 31(1-2), 167-194.
doi:10.1300/J083v31n01_10
Rogers, W. A., Stronge, A. J., & Fisk A. D. (2005). Technology and Aging. Reviews of
Human Factors and Ergonomics, 1(1). doi:10.1518/155723405783703028
Sakka, P., Kalligerou, F., Zoi, P., Efthymiou, A., & Dimakopoulou, E. (2014, Μάιος). Early
diagnosis of dementia campaign in a population of elderly people in Athens. Paper presented
at the Joint Congress of European Neurology, Istanbul.
Tokić, R. (2017). Creativity in the third age. Andragoški glasnik, 21, 7-25.
United Nations (2015). World Population Prospects: The 2015 Revision. Retrieved from
https://www.un.org
Wolf, M. A. (1997). New Approaches to the Education of Older Adults. New Directions for
Adult and Continuing Education, 77, 15–26. San Francisco: Jossey-Bass.
World Health Organization (WHO) (2009). Depression. Retrieved from

http://www.who.int/mental health/management/depres-sion/definition/en/
World Health Organization. (2015). World Report on Ageing and Health. Geneva: WHO
Press.
Παράρτημα Α
Α1. Αίτηση χορήγησης άδειας διεξαγωγής έρευνας
Α2. Έντυπο Συναίνεσης
Α3. Ερευνητικό Εργαλείο
Παράρτημα Β
Β1. Προφίλ συμμετεχόντων στην έρευνα
Β2. Διευκρινιστικά σύμβολα συνεντεύξεων

σύμβολο επεξήγηση
… κενό, δισταγμός
[] διευκρινιστικές σημειώσεις της

συνεντεύκτριας
έντονη γραφή λέξης ή φράσης τονισμός, ένταση φωνής
Β3. Απομαγνητοφωνημένο Κείμενο Συνεντεύξεων

Ερευνητικό Εργαλείο- Ερωτήσεις Συνέντευξης για Στελέχη - Εργαζομένους
Κωδικός: #Σ1 Ημερομηνία: 8-5-2020 Διάρκεια:24:50 (τηλεφωνική)

Α. Προσωπικά στοιχεία
Φύλο: Γ
1. Κατηγορία
α) Στέλεχος διοίκησης
β) Εργαζόμενος κλάδου…..........
2. Ηλικιακή κατηγορία:
(α) έως 24
β) 25-30
γ) 31-40
δ) 41-50
ε) 51-60
στ) άνω των 60
3. Ποιες είναι οι σπουδές σας;

Έχω βασικό πτυχίο σπουδές στη Γαλλική Φιλολογία και μεταπτυχιακό “Σπουδές στην
Εκπαίδευση” του Ε.Α.Π.
4 . Πόσα χρόνια υπηρετείτε σ’ αυτή τη θέση?

4 χρόνια
5. Έχετε επιμορφωθεί σε θέματα εκπαίδευσης ενηλίκων (αρχές και εκπαιδευτική

μεθοδολογία) ή/και σε θέματα που αφορούν το σχεδιασμό, την οργάνωση και την
υλοποίηση προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων;
Να πω κατ' αρχήν ότι σε θέματα εκπαίδευσης ενηλίκων είχε μια θεματική ενότητα το
μεταπτυχιακό που έχω εκπονήσει στο ΕΑΠ. Αυτή είναι η μοναδική επιμόρφωση σε θέματα
εκπαίδευσης ενηλίκων, μια θεματική ενότητα στο ΕΑΠ.
6. Εκτός από τα ΚΑΠΗ έχετε άλλη επαγγελματική εμπειρία σε προγράμματα εκπαίδευσης

ενηλίκων; Αν ναι, πόσα έτη, σε τι είδους προγράμματα (π.χ. γενικής εκπαίδευσης ενηλίκων,
επαγγελματικής κατάρτισης) και για ποια ομάδα-στόχο (π.χ. γενικός πληθυσμός ή/και
ευπαθείς ομάδες);
Έχω κάποια επαγγελματική εμπειρία σε οργάνωση και σχεδιασμό προγραμμάτων

εκπαίδευσης που απευθύνονταν σε ευπαθείς ομάδες (πέρα από τα ΚΑΠΗ)
7. Έχετε διδακτική εμπειρία και ως εκπαιδευτής/τρια ενηλίκων; (Εάν ναι, πόσα χρόνια;
Έχετε πιστοποίηση εκπαιδευτικής επάρκειας από τον ΕΟΠΠΕΠ;)
Οχι ενηλίκων, ανηλίκων ναι
Β. Εκπαιδευτικές ανάγκες
8. Στα εκπαιδευτικά προγράμματα που υλοποιήθηκαν μέχρι σήμερα στο ΚΑΠΗ, ποιο/α
ήταν τα θεματικά αντικείμενα? (χοροί, ξένες γλώσσες, ΤΠΕ, Αγωγή Υγείας – Πρώτες
Βοήθειες, Προληπτική Ιατρική για την Τρίτη Ηλικία, μαγειρική, θέατρο, άλλο)
Υπήρχαν προγράμματα χορών παραδοσιακών, Α' βοηθειών, μαγειρικής, ραπτικής, υπάρχει
θεατρολόγος και γίνονται μαθήματα υποκριτικής καιυπάρχουν και οι νοσηλεύτριες οι
οποίες τους ενημερώνουν για προγράμματα αγωγής υγείας και πολύ πρόσφατα έχουν
προστεθεί και φαρμακοποιός ο οποίος τους ενημερώνει για φάρμακα, διατροφολόγος για
θέματα διατροφής, ψυχολόγος για διάφορα θέματα που τους απασχολούν, προγράμματα
ξένης γλώσσας και αξιοποίησης- χρήσης των ψηφιακών τεχνολογιών. Κάποια από αυτά τα
προγράμματα υπάγονται στο πλαίσιο του κανονισμού λειτουργίας των ΚΑΠΗ. Τα ΚΑΠΗ
λειτουργούν με ομάδες και υλοποιούν τέτοια προγράμματα. Άρα αυτά τα προγράμματα
είναι εκ των ων ουκ άνευ και πρέπει να υλοποιούνται.
9. Πώς έγινε η επιλογή των θεματικών αντικειμένων?

(διερεύνηση εκπαιδευτικών αναγκών των μελών, διαθεσιμότητα εθελοντών εκπαιδευτών,
άλλο..?)
Οι συγκεκριμένες θεματικές προκύπτουν πολλές φορές από τη διαθεσιμότητα των
εκπαιδευτών.
Πέρα από τη διερεύνηση των εκπαιδευτικών αναγκών των εκπαιδευτικών των μελών που
αυτές είναι πάνω κάτω οι ίδιες, είναι και ανάλογα και με τη διαθεσιμότητα που έχουμε σε
εκπαιδευτές.
10. Έχετε γίνει δέκτης αιτημάτων (προφορικών- γραπτών, επίσημων-άτυπων) από μέλη του
ΚΑΠΗ, για δημιουργία επιμορφωτικών προγραμμάτων ή/και σεμιναρίων σε συγκεκριμένες
θεματικές ενότητες; Αν ναι, για ποιές? Υλοποιήθηκαν οι προτάσεις αυτές?
Ναι την τελευταία διετία που είμαι εγώ .......................(αναφέρει ακριβώς τη θέση της) στα
ΚΑΠΗ ενώ παλιότερα το ΚΑΠΗ ήταν Νομικό Πρόσωπο και δεν ανήκε
στο Δήμο, έχω γίνει δέκτης (σσ. εννοεί αιτημάτων) για τη δημιουργία επιμορφωτικών
προγραμμάτων για την εκμάθηση ξένης γλώσσας, κυρίως αγγλικά και για τη χρήση
ψηφιακών συσκευών. Τα μέλη συνήθως το άτομο που επικοινωνούν είναι η κοινωνική
λειτουργός, η κοινωνική λειτουργός στην Προϊσταμένη των ΚΑΠΗ και εκείνη με τη σειρά
της στη Διευθύντρια. Εν μέρει οι προτάσεις αυτές υλοποιήθηκαν, όχι πλήρως.
11.Ποια κατά τη γνώμη σας είναι τα θέματα για τα οποία έχουν ανάγκη να επιμορφωθούν/
εκπαιδευτούν τα μέλη των ΚΑΠΗ;

Σίγουρα είναι η εκμάθηση της τεχνολογίας, δηλαδή να κάνουν χρήση των συσκευών είτε
είναι tablet είτε κινητό τηλέφωνο είτε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σίγουρα είναι η
εκμάθηση στα βασικά θέματα μιας ξένης γλώσσας (κατά τη δική μου γνώμη πάντοτε),
εκπαίδευση σε θέματα διατροφής, υγείας, φαρμάκων και πολυ σημαντικό είναι κάποιες
βιωματικές συναντήσεις με ψυχολόγο για τη διαχείρηση του άγχους, της κατάθλιψης, που
μαστίζουν την τριτη ηλικία.
Γ. Κίνητρα και εμπόδια- δυσκολίες
12.Ποια πιστεύετε ότι είναι τα κίνητρα της συμμετοχής των μελών στα επιμορφωτικά
προγράμματα ή σεμινάρια;
Εγώ προσωπικά πιστεύω ότι το κίνητρο ξεκινά καθαρά από τα .... , είναι κάτι προσωπικό
σε κάθε μέλος, δηλαδή για παράδειγμα ένα μέλος μποορεί να έχει ένα προσωπικό κίνητρο
να προσπαθήσει για την εξ' αποστάσεως επικοινωνία με κάποια άτομα του περιβάλλοντός
του γιατί συνήθως τα άτομα αυτά των ΚΑΠΗ είναι μοναχικά και καλούνται να
διαχειριστούν το υπόλοιποτης ζωής τους μόνοι τους. Κι όταν λέω μόνοι τους εννοώ να ζουν
μόνοι, να εξυπηρετούνται μόνοι... και όλο αυτό εμπεριέχει μια δυσκολία. Επίσης ένα άλλο
κίνητρο για να συμμετέχουν είναι οι νέες γνώσεις που μπορούν να αποκτήσουν και να
νιώσουν κοινωνικά ενεργοί, να κινητοποιηθούν και να ενεργοποιηθούν, να βγούν έξω απο
το σπίτι με λόιγα λόγια. Αυτό πιστεύω ότι είναι.
13. Ποιές κατά τη γνώμη σας είναι οι προσδοκίες τους από τη συμμετοχή τους? Ποια τα
αναμενόμενα οφέλη? Πιστεύετε ότι οι προσδοκίες τους αυτές ικανοποιούνται και σε ποιο
βαθμό; (Αν ναι, γιατί; Αν όχι, γιατί;)
Πιστεύουν ότι θα νιώσουν πιο καλά με τον εαυτό τους, θα κινητοποιηθούν, θα νιώσουν
ενεργά μέλη γιατί, αν μου επιτραπεί η λέξη, η απόσυρση της τρίτης ηλικίας από την ενεργό
κοινωνική ζωή είναι μια μάστιγα της 3ης ηλικίας και θεωρώ ότι αυτή είναι η προσδοκία
από τη συμμετοχή τους. Να νιώσουν πάλι ενεργά μέλη.
Πιστεύω ότι αυτές οι προσδοκίες ικανοποιούνται σε μεγάλο βαθμό, από αυτά που έχω δει
μετά το τέλος των προγραμμάτων πιστεύω ότι υπάρχει ικανοποίηση.
14. Ποια πιστεύετε ότι είναι τα βασικά εμπόδια για τη συμμετοχή τους;
Οι πιο πολλοί πιστεύουν ότι δεν αξίζει τον κόπο, ότι δεν θα βγάλουν και κάτι από αυτή τη
συμμετοχή τους. Ο φόβος περί μη ανταπόκρισης του προγράμματος, είναι ένας φόβος που
αν κάποιος τον έχει, δεν μπορεί να τον ξεπεράσει. Σε πολλά προγράμματα όπως η εκμάθηση
στην ψηφιακή τεχνολογία είναι ότι τα περισσότερα είναι στα ξένα και η μη γνώση ξένης
γλώσσας αποτελεί εμπόδιο και επίσης ο φόβος να μην αρρωστήσουν κατά τη διάρκεια της
εκπαίδευσης και δεν μπορέσουν ν' ανταποκριθούν.
15. Ήταν συχνό φαινόμενο η διαρροή εκπαιδευομένων από τα προγράμματα; (Αν ναι, πού
πιστεύετε ότι οφείλεται; Αν όχι, τι συνετέλεσε ώστε να μην υπάρξει διαρροή;)

Κατά το πλείστον στα προγράμματα αυτά (με επαναλαμβανόμενες συναντήσεις) δεν είχε
διαρροή. Όσοι ξεκίνησαν τελείωσαν κιόλας. Το πλήθος των ωφελουμένων συμμετείχε και
ολοκλήρωσε μέχρι το τέλος.
Αυτό που συνετέλεσε... κοιτάξτε, όλα αυτά τα προγράμματα (χοροί, θέατρο κλπ ) στο τέλος
γινόταν παρουσίαση και προβολή όλων αυτών των έργων , ήταν ένα κίνητρο και φυσικά το
γεγονός ότι το ήθελαν και ανταποκρινόταν στις προσδοκίες τους το πρόγραμμα.
16. Με βάση την εμπειρία σας από την απασχόλησή σας στο ΚΑΠΗ, τι θα προτείνατε
προκειμένου τα εκπαιδευτικά προγράμματα να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των
ηλικιωμένων, αλλά και για να μην υπάρχει διαρροή από αυτά;
Θα έλεγα να είναι θέματα της καθημερινότητας π.χ. τώρα που αντιμετωπίζουμε την
πανδημία να είναι ένα αντίστοιχο πρόγραμμα για τον covid, του εμβολιασμού, της
προστασίας, των μέτρων πρόληψης. Επίσης για να μην υπάρχει διαρροή θεωρώ ότι πρέπει
να είναι μικρής χρονικής διάρκειας, να μην είναι κάτι το οποίο να τραβάει σε μάκρος
χρόνου.
Δ. Οργάνωση και υλοποίηση προγραμμάτων για ηλικιωμένους
17.Πόσα περίπου εκπαιδευτικά προγράμματα υλοποιούνται σε ετήσια βάση ;

Στη θητεία μου στα ΚΑΠΗ (σσ. 2 χρόνια) δεν έχω να σας πω ακριβώς νούμερο, αλλά
σίγουρα είναι πολλά. Δηλαδή κάθε χρόνο εμείς υλοποιούμε όλα αυτά τα προγράμματα που
προαναφέρθηκαν, σίγουρα είναι πάνω από 50;; σίγουρα (αναφέρεται στα έξι ΚΑΠΗ του
Δήμου)
18. Σχετικά με την εκδήλωση ενδιαφέροντος για τα προγράμματα αυτά, οι ενδιαφερόμενοι

καλύπτουν τις προσφερόμενες θέσεις ή είναι περισσότεροι? Εξυπηρετούνται συνήθως όλοι
όσοι δηλώνουν συμμετοχή?
Συμμετοχές έχουμε πάρα πολλές και θέλω εδώ να τονίσω ότι η ανάγκη -οχι δεν θα το πω
αναγκη- η επιθυμία των ανθρώπων της 3ης ηλικίας είναι να συμμετέχουν πάρα πολύ σ' αυτά
τα προγράμματα.
19. Έχουν υλοποιηθεί εκπαιδευτικά προγράμματα τα οποία οργανώθηκαν εξ’ ολοκλήρου ή

υποστηρίχθηκαν από κάποιο εξωτερικό φορέα (μη κυβερνητική οργάνωση, φορέα της
κοινωνίας των πολιτών, οργάνωση μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα π.χ. ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ
ΜΠΟΡΟΥΜΕ, 50και, ΓΡΑΜΜΗ ΖΩΗΣ….κλπ); Αν ναι σε ποιο ακριβώς τομέα
(εκπαιδευτικό υλικό, παροχή εκπαιδευτών, οργάνωση, διοικητική υποστήριξη, άλλο)
Ναι, στο διάστημα που είμαι στα ΚΑΠΗ κάναμε μια συνεργασία με το ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ
ΜΠΟΡΟΥΜΕ και αφορούσε την εκπαίδευση στη χρήση του διαδικτύου και επίσης με
κάποιες άλλες εταιρίες για μέτρα πρόληψης που πρέπει να παίρνουν και συνεργαζόμασταν
με κάποιες ΜΚΟ. Ηταν ενημερωτικές συναντήσεις. Για τη συνεργασία με το ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ
ΜΠΟΡΟΥΜΕ εμείς διαθέσαμε την υλικοτεχνική υποδομή και το ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ
ΜΠΟΡΟΥΜΕ διέθεσε τους εκπαιδευτές. Γιατί ένα πολύ σημαντικό κομμάτι είναι ο
εκπαιδευτής, χωρίς την ύπαρξη εκπαιδευτή δεν μπορεί να υπάρξει πρόγραμμα. Επίσης και
το εκπαιδευτικό υλικό ήταν απο το ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ
20. Ποια ήταν τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίσατε, στο πλαίσιο των
καθηκόντων σας, σε επίπεδο οργάνωσης και υλοποίησης εκπαιδευτικών προγραμμάτων;
(υποδομές-χώρους, υλικοτεχνική υποστήριξη, εκπαιδευτικό υλικό, εκπαιδευτές,
συμμετοχές…)
Εκεί που αντιμετωπίσαμε πρόβλημα ήταν πολλές φορές η υποδομή των χώων, η
υλικοτεχνική υποδομή και οι εκπαιδευτές. Αυτά τα 2 κομμάτια είναι πολύ σημαντικά,
αποτελούν εμπόδια στη μη υλοποίηση των προγραμμάτων
21.Ποια από τα προβλήματα αυτά αντιμετωπίστηκαν και με ποιον τρόπο; Ποια δεν
επιλύθηκαν και γιατί;
Ναι! Καταφέραμε να αντιμετωπίσουμε κάποια. Του χώρου τ' αντιμετωπίσαμε σε
συνεργασία με άλλες υπηρεσίες του Δήμου Καλαμαριάς και τους εκπαιδευτές αναζητώντας
εκπαιδευτές. Με δυσκολία βέβαια γιατί ξέρετε ο εθελοντισμός είναι σε μια άλλη βάση, θα
πρέπει ο εθελοντής να είναι πολύ υπεύθυνος, οργανωμένος και να ....γιατί το πρόγραμμα
του εθελοντισμού εμπεριέχει κάποιες υποχρεώσεις και θα πρέπει να ανταποκρίνεται ο
εθελοντής σ' αυτές τις υποχρεώσεις. Δεν είναι εύκολο να βρεις εκπαιδευτή εθελοντή έτσι
όπως τον θέλουμε, δεν μπορώ όμως να πω ότι δεν βρήκαμε. Αντιμετωπίσαμε δυσκολίες,
όμως στο τέλος τις υπερκεράσαμε.
22. Ποιος πιστεύετε ότι πρέπει να είναι ο ρόλος των ΚΑΠΗ στην υλοποίηση των
προγραμμάτων των ηλικιωμένων; (παροχή μόνο υλικοτεχνικής υποδομής κτιρίων,
διαχείριση όλου του προγράμματος.....)
Το ΚΑΠΗ θα μπορούσε να έχει και το ρόλο του οργανωτή και του υλοποιητή αλλά επίσης
θα μπορούσε να οργανώνει μαζί με άλλους φορείς κάποια προγράμματα επιμόρφωσης.
Θεωρώ ότι το 2ο είναι πολύ καλύτερο και θα είναι πιο αποτελεσματικό διότι ερχόμενοι σε
επαφή με άλλους φορείς υπάρχει και εξωτερίκευση και προβολή και επιμερισμός
καθηκόντων, και αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό ώστε να γίνει μια άπταιστη δουλειά και
να υπάρξει ένα άψογο αποτέλεσμα.
23.Εάν σας ζητούσα να περιγράψετε, με μια λέξη ή μια σύντομη φράση, την εμπειρία σας
από τα προγράμματα που έχουν υλοποιηθεί, θα λέγατε ότι…….
Θα έλεγα ότι είναι επιτυχημένα γιατί προσφέρουν διεξόδους στα άτομα 3ης ηλικίας
καθιστώντας τα ενεργά μέλη της κοινωνίας.
24. Εάν πάλι σας ζητούσα να περιγράψετε, με μια λέξη ή μια σύντομη φράση, το ρόλο των
ΚΑΠΗ και τη σημασία του έργου τους για την τοπική κοινωνία, θα τα χαρακτηρίζατε
ως……..
Θα τα χαρακτήριζα ως τη γέφυρα της εναρμόνισης της κοινωνικής συμμετοχής για τα άτομα
3ης ηλικίας.
25. Θέλετε να προσθέσετε κάτι σε όσα συζητήσαμε ή να επισημάνετε κάτι που δεν
αναφέρθηκε και το θεωρείτε σημαντικό;
Ναι, ναι. Θα ήθελα να αναφέρω κάτι το οποίο εγώ προσωπικά θεωρώ πολύ σημαντικό και
πιστεύω ότι χωρίς αυτό δεν μπορούμε να υλοποιούμε προγράμματα και αυτό είναι η
έλλειψη χρηματοδότησης για τα εκπαιδευτικά προγράμματα. Θέλω να πω ότι δεν
μπορούμε να έχουμε εκπαιδευτικά προγράμματα χωρίς εκπαιδευτές και δεν μπορούμε να
έχουμε εκπαιδευτές χωρίς να υπάρχει η ανάλογη διάθεση πόρων. Οπότε θεωρώ ότι αυτό
είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι που είναι εμπόδιο για την εκμάθηση των ενηλίκων των
ΚΑΠΗ.
Ερευνητικό Εργαλείο
Ερωτήσεις Συνέντευξης για Στελέχη – Εργαζομένους των ΚΑΠΗ
Κωδικός: #Σ2 Ημερομηνία: 15-5-2020 Διάρκεια:19:43

Φύλο: Γυναίκα
β) Εργαζόμενος κλάδου εργοθεραπείας
(α) έως 24
β) 25-30
γ) 31-40
δ) 41-50
ε) 51-60

Έχω τελειώσει τη σχολή Εργοθεραπείας στην Αθήνα

37

Όχι

Όχι
Όχι. Το μόνο που έχει κάνει όλα αυτά τα χρόνια είναι ότι είχε την εποπτεία φοιτητών από
τα ΤΕΙ που στέλνανε και από το Μητροπολιτικό Κολλέγιο.
Προγράμματα τα οποία, είτε προέτρεψα εγώ, είτε δούλεψα εγώ και τρέχανε σ' αυτά τα
χρόνια ήταν χορευτικές ομάδες με παραδοσιακούς χορούς, θέατρο, ομάδες
ζαχαροπλαστικής, μαγειρικής, κηπουρικής, εκμάθηση ΗΥ και εκμάθηση κινητών νέες
τεχνολογίας (τα αφής), ασκήσεις για νοητική ενδυνάμωση, ζωγραφική, σκίτσο, αγγλικά και
κατά καιρούς κάνουμε ομάδες που επισκεπτόμαστε θεατρικές παραστάσεις, μουσεία,
εκθέσεις ζωγραφικής....

άλλο..?)
Εκ των πραγμάτων επειδή έχω πολύχρονη τριβή με τους ηλικιωμένους βλέπω τις ανάγκες,
είτε αυτές είναι ανάγκες για καλύτερη λειτουργία στην καθημερινότητά τους, είτε για
καλύτερη ψυχαγωγία. Οπότε ανάλογα με τις ανάγκες που έβλεπα να υπάρχει στα μέλη που
είχαμε- γιατί το κάθε πρόγραμμα προγραμματίζεται με τον κόσμο που έχεις. Κάτι που
κάνουμε εμέις μπορεί σε άλλο ΚΑΠΗ να μην λειτουργήσει γιατί δεν υπάρχει ενδιαφέρον
από τα μέλη. Οπότε έβλεπα τι θα ήταν αυτό που θα τους έκανε ναε νδιαφερθούν και
επιλέγαμε τα προγράμματα.
Ναι. Το πρόγραμμα αγγλικών έτσι ξεκίνησε, από προτάσεις μελών. Γιατί είχαμε μια κυρία
η οποία ήταν καθηγήτρια αγγλικών όσο ήταν επαγγελματίας, συνταξιοδοτήθηκε ήταν μέλος
του ΚΑΠΗ και κάποιοι που το γνώριζαν ήρθαν και πρότειναν... “δεν γίνεται να κάνουμε κι
εμείς μια ομάδα που να μας μαθαίνει αγγλικά;...” γιατί και η εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας
..το είδαν σαν νοητική ενδυνάμωση αλλά και επειδή τα πάντα στην καθημερινότητα μας
τώρα έχει μπει αγγλική ορολογία και δημιουργήθηκε έτσι.. από δικής τους πρόταση.
Αυτό που σας είπα. Σίγουρα αυτό που έχει αντίκτυπο στην καθημερινότητά τους. Αυτά
είναι που πιο πολύ τους ενδιαφέρουν. Ένα πρόγραμμα που είχε τεράστιο ενδιαφέρον και
το ξεκινήσαμε πριν 10 χρόνια, η εκμάθηση υπολογιστών, σ΄αυτό το διάστημα έχουν
περάσει πάρα πολλά μέλη. Και πώς ξεκίνησε; Πολλοί είχαν εγγόνια που σπουδάζουν έξω,
ήθελαν να έχουν μια επικοινωνία. Το πρώτο που τους ενδιέφερε τότε ήταν να μπορούν να
μπαίνουν στο skype και να βλέπουν και να μιλάνε με τους συγγενείς και στην πορεία μετά
μάθανε να χειρίζονται καλά το διαδίκτυο.. είναι μέλη στο facebook...(γέλια..) Όσο ερχόταν
σπουδαστές από το Μητροπολιτικό Κολλέγιο μια φορά το εξάμηνο- επειδή εποπτευόταν
από το Queen Margaret της Σκωτίας- ερχόταν καθηγήτρια από τη Σκωτία και όταν είχαμε
μιλήσει για τα μαθήματα υπολογιστών, η καθηγήτρια αυτή που ήταν στη δική μου ηλικία
είπε: “εξπέρ στους υπολογιστές είναι οι πολύ μικροί και οι πολύ μεγάλοι, εμείς είμαστε
......[δείχνει με το χέρι: έτσι κ έτσι]... (γέλια)
Σίγουρα το πρώτο που τους ενδιαφέρει, τους κινητοποιεί είναι να περνάνε καλά. Έχει πολύ
σημασία να αισθάνονται καλά στην καθημερινότητα τους στο ΚΑΠΗ. Γι' αυτό και η
επιλογή που θα συμμετέχει ο καθένας βασίζεται πάνω σ' αυτό. Πού νιώθει ότι θα μείνει
ευχαριστημένος. Κατ'επέκταση είναι και πού έχει ανάγκη, δηλ. Στους υπολογιστές είχε
ανάγκη να μάθει κάτι γιατί θα τον βοηθούσε, στη γυμναστική μπορεί να έχουν κάποια
προβλήματα υγείας (γιατί εστιάζουμε στη θεραπευτική γυμναστική) που αυτά θα τους
βοηθούσαν, δεν είχαν τόσους πόνους.
Πιστεύω ότι το ότι μεγαλώνει κάποιος, όταν είναι στα μυαλάτου υγιής (και σκέφτεται
σωστά)δεν παύει να έχει προοπτικές και να θέλει να γίνεται καλύτερος. Σε οτιδήποτε είναι
αυτό έστω και στα απλά πράγματα. Και εφόσον τα μέλη των ΚΑΠΗ έχουν το χρόνο ν
ασχοληθούν με πράγματα με πριν ίσως και λόγω δουλειάς δεν μπορούσαν... έχουν
ενδιάφερον! Εγώ βλέπω ότι μπορεί να έχουν και πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον από εμάς σε
ορισμένα πράγματα.
Συνήθως όταν κάποιος ξεκινάει είναι συνεπής. Εμπόδια είναι καταστάσεις υγείας, ο καιρός
(όταν δεν βοηθάει ο καιρός...) και απ΄ότι έχουμε δει στα τόσα χρόνια δεν πηγαίνουν τόσο
καλά τα προγράμματα που γίνονται εκτός χώρου. Είναι πιο εξοικειωμένοι με το χώρο εδώ;;;
δεν θέλουν τόσο πολύ προγράμματα που θα γίνουν σε άλλο πλαίσιο σε άλο χωρο...
Όσοι ξεκινάνε ολοκληρώνουν. Επειδή είναι εθελοντικά τα προγράμματα, για να συμμετέχει
κάποιος το έχει επιλέξει. Αρα αν δεν συντρέξει κάποιος σοβαρός λόγος (ένα θέμα υγείας,
να ήρθαν κάποιοι συγγενείς που φιλοξενεί και δεν μπορεί να έρχεται, να είναι άσχημος ο
καιρός το χειμώνα και έχει κάποια προβλήματα όπως καρδιά και δεν θέλει να βγει στο πολύ
κρύο) Τέτοια είναι τα προβλήματα που τον αναγκάζουν να μη συμμετέχει.
Εκτός από το θέμα του χώρου (να είναι ο χώρος του ΚΑΠΗ που τους είναι οικείος). Αν τα
προγράμματα γίνουν αφού αφουγκραστούμε τα θέλω των ηλικιωμένων νομίζω πάνε καλά.
Ο χώρος είναι ένας σημαντικός παράγοντας αλλά δεν είναι και τόσο σημαντικός. Γιατί
έχουν τρέξει αξιόλογα προγράμματα σε ένα υπόγειο χώρο που είχαμε πριν ανακαινήσουμε
το ΚΑΠΗ. Επειδή τους ενδιέφερε και ήταν καλό και σαν πρόγραμμα, και έβγαινε έξω και
είχε αντίκτυπο και στην κοινωνία ... Δηλαδ η θεατρική ομάδα βγήκε με πρόβες σ' ένα
υπόγειο που είχαμε. Αλλά περνούσαν τόσο καλά και επειδή μετά το παίξαμε και στα ΚΑΠΗ
τα υπόλοιπα και τους είδε κόσμος, και το αντίκτυπο που είχε στους άλλους, να τους
χειροκροτούν να τους λένε “μπράβο”...τους άρεσε πάρα πολύ. Εδώ ο χώρος τώρα βοηθάει.
Όποιος μπαίνει μέσα χωρίς να ξέρει τι δουλειά γίνεται βλέπει ένα ωραίο χώρο, και σίγουρα
σε προδιαθέτει. Αλλά δεν είναι το μόνο που παίζει ρόλο.

Σε ετήσια βάση είναι 10 τώρα... κατά καιρούς έχουν γίνει πάρα πολλά. Τα πρώτα χρόνια
είχαμε πιο πολύ αγροτικό πληθυσμό, είχαν έρθει με την αντιπαροχή στη Θεσσαλονίκη από
Επανωμή .... και ήτα πολλοί αγρότες. Είχαμε φτιάξει και κήπο έξω (ντομάτες
μελτζάνες,πιπεριές) και τις μαζεύανε το καλοκαίρι και τις πηγαίνανε στο κυλικείο και
κάνανε σαλάτες, κάτι που δεν γίνεται τώρα....Ή παλιά κάναμε πρόγραμμα με τις ΝΕΛΕ
(Νομαρχιακές Επιτροπές ΛαΊκής Επιμόρφωσης) που ερχόταν και νέα άτομα
παρακολουθούσαν το πρόγραμμα μαζί με τους ηλικιωμένους και κάναμε μαζί κεραμική.
Ερχόταν ο δάσκαλος στο χώρο του ΚΑΠΗ, είχαμε εμείς το καμίνι – το φούρνο που τα
ψήναμε...Αλλά αυτά τα προγράμματα τώρα πια δεν γίνονται Γι' αυτό σας είπα είναι
σημαντικό ανάλογα με τι κόσμο έχουμε προσανατολιζόμαστε και στο τι προγράμματα θα
ξεκινήσουμε.

Συνήθως τα περισσότερα προγράμματα είναι ανοιχτά, Δηλαδή τώρα στο σκίτσο όσοι και
να ρθούνε θα γίνουν δεκτοί (ή στη ζωγραφική ή στη χορωδία) αν είναι 30 ή 45 δεν παίζει
ρόλο. Εκεί που είχαμε ένα μικρό πρόβλημα με τη συμμετοχή που ήταν μεγαλύτερη ήταν
στα μαθήματα αγγλικών, γιατί ήταν μια η εθελόντρια που έκανε τα μαθήματα και πολλοί οι
ενδιαφερόμενοι. Λόγω ηλικίας δεν μπορούσαμε να κάνουμε πολύ μεγάλα τα τμηματα ήταν
5-6 άτομα στην ώρα και εκεί είχαμε πρόβλημα ότι ήταν παραπάνω οι ενδιαφερόμενοι και
είχαμε πρόβλημα γιατί δεν είχαμε περισσότερες ώρες διαθέσιμες στο χώρο που γινόταν τα
μαθήματα. Έτσι μείναν και κάποιοι σε αναμονή.

Ενώ εδώ και 10 χρόνια κάναμε μαθήματα υπολογιστών εμείς τα κάναμε ατομικά. Οπότε
ανάλογα με το ρυθμό μάθησης του καθένα και τι ανάγκες είχε ακολουθούσαμε τι θα τους
δείξουμε. Τα 2 τελευταία χρόνια τα μαθήματα ΗΥ τα είχαμε κάνει σε συνεργασία με το
ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΚΑΙ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ και τα κάναμε εκτός ΚΑΠΗ. Εκεί έπαιρναν
μέρος 18 άτομα το δίμηνο που γινότανε. Είχαμε παραπάνω ενδιαφέρον. Αλλά πολλοί απ'
αυτούς σταματούσαν στην πορεία γιατί ήταν και οι 18 την ίδια ώρα σε 9 υπολογιστές. Και
αυτό κάπου ήταν ανασταλτικός παράγοντας γιατί συμμετείχαν ανόμοια άτομα. Πήγαινε
αυτός που δεν ήξερε πώς ν' ανοίξει τον υπολογιστή και πήγαινε κι αυτός που είχε και
facebook και ήθελε να μάθει κάτι παραπάνω. Οπότε δεν μπορούσαν ταυτόχρονα όλοι να
μείνουν ικανοποιημένοι. Αυτοί (ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ)έστελναν εκπαιδευτές, το
εκπαιδευτικό υλικό και αποφάσιζαν για το πλήθος των συμμετεχόντων (τα 18 άτομα)
καθηκόντων σας, σε επίπεδο οργάνωσης ή/και υλοποίησης εκπαιδευτικών προγραμμάτων;
Επειδή τα περισσότερα προγραμματα βγαίνουν είτε από το προσωπικό των ΚΑΠΗ είτε από
εθελοντές μέλη μας δεν είχαμε προβλήματα οργάνωσης. Αν συμφωνούσαν ότι θα ξεκινήσει
το συγκεκριμένο πρόγραμμα το δουλεύαμε. Σε κάποιες ομάδες κατά καιρούς
δημιουργήθηκαν κάποιες εντάσεις μεταξύ των μελών. Δηλαδή στη χορευτική ομάδα είχαμε
κάποιες διενέξεις μεταξύ μελών, που υπήρχαν διαφορές... “εγώ χορεύω πιο καλά, να μπω
πρώτη εγώ...” (γέλια), μόνο κάτι τέτοια είχαμε...
Προσπαθώντας να κρατήσουμε τη χρυσή ισορροπία, δηλ. Σ' ένα χορό ο ένας, σ' ένα χορό ο
άλλος, ο ένας πρώτος, ο άλλος τελευταίος...
Από εξωτερικούς φορείς να στήνεται το πρόγραμμα,νομίζω ότι θα είναι ανασταλτικός

παράγοντας. Πρώτον γιατί δεν θα έχει συνέχεια, θα είναι κάθε φοράσυτό που θα παρέχεται.
Δεύτερον δεν θα έχουν την τριβή με τα μέλη και θα τους αντιμετωπίζουν ολους με κάτι.....
Για να δουλέψεις με τους ηλικιωμένους, πρέπει να έχεις μπεις λίγο στοπνέυμα του πως
σκέφτονατι και πως λειτουργούν και να μπορείς να τους χειριστείς. Μπορείς να κάνεις πάρα
πολλά πράγματα όταν όμως μάθεις πώς να αγγίξεις τις ευαίσθητες χορδές τους. Γιατί αλλίως
είανι πιο δύσκολοι κι από τα παιδιά ..
Πλούσια
ως……..
Πιστεύω ότι είναι μια μεγάλα ΑΝΑΣΑ για την τρίτη ηλικία τα ΚΑΠΗ όταν λειτουργούν
σωστά. Να σας πω κάτι μου έχει μείνει. Μας είχε επισκεφθεί κάποτε μια ομάδα γυναικών
γύρω στα 35 (ετών), και μας είχε πετύχει σε μια εβδομάδα που είχαμε φουλ εκδηλώσει και
είχαμε και επισκέψεις από άλλα ΚΑΠΗ και φεύγοντας είπαν “Δεν γίνεται να έχουμε ένα
ΚΑΠΗ και για εμάς;” (γέλια). Πιστεύω ότι αυτό δείχνει τον αντίκτυπο που έχει στους
απέξω....
Αυτό που θα ήθελα να πω πάλι είναι ότι οι ηλικιωμένοι δεν παύουν να έχουν ενδιαφέροντα,
μεράκια, και δεν θέλουν αν τους αντιμετωπίζουν σαν να είναι μια ομάδα παρακμιακή. Οταν
τους δείξεις ότι τους υπολογίζεις και τους αγαπάς βγάζουν απίστευτα πράγματα.
Απίστευτα!
β) Εργαζόμενος κλάδου Νοσηλεύτρια.
(α) έως 24
β) 25-30
γ) 31-40
δ) 41-50
ε) 51-60

ΤΕΙ Νοσηλευτικής

31 κλεισμένα

Όχι

Όταν πήρα το πτυχίο, δίδασκα σε Ιδιωτικό ΙΕΚ, στην ειδικότητα “Βοηθοί θαλάμων’.
Δίδασκα γηριατρική, νοσηλευτική και φαρμακολογία. [Για την πιστοποίηση εκπαιδευτικής
επάρκειας]... όχι, γιατί μετά βρήκα [εννοεί δουλειά] στα ΚΑΠΗ και δεν συνέχισα
Εγώ μ’ αυτά δεν ασχολούμαι. Η ιατρική υπηρεσία είναι τελείως ξεχωριστή από την …..
Είναι η κοινωνική υπηρεσία και η ιατρική. Εμείς έχουμε να κάνουμε (νοσηλευτές,
φυσικοθεραπευτές, γιατροί) και η κοινωνική υπηρεσία είναι οι κοινωνικοί λειτουργοί,
εργοθεραπευτές ….
Εγώ μόνη μου με δική μου πρωτοβουλία…είχα κάνει .(εννοεί εκπαιδευτικό πρόγραμμα)...
τι διαπίστωσα; μέσα από την εμπειρία μου μετά από 30 χρόνια: ότι ο Έλληνας ηλικιωμένος,
δεν έχει παιδεία στην υγεία, καθόλου. Επειδή δεν υπάρχουν μέσα στο σχολεία….(ειδικά για
τις ηλικίες που δουλεύω εγώ, μετέπειτα δεν γνωρίζω, ούτε καν στα χρόνια μου δεν
υπήρχε...το ‘81 αποφοίτησα εγώ από το Λύκειο) δεν υπάρχει καμμία παιδεία στον Έλληνα
σε ότι αφορά τη διαχείριση της υγείας του. Γι’ αυτό δεν ξέρει ούτε να τοποθετηθεί, ούτε να
προφυλαχθεί, ούτε να θεραπευτεί. Βλέποντας το αυτό, πήρα μια πρωτοβουλία και
δημιούργησα ένα σεμινάριο, το ονόμασα “Γνωρίζω το ανθρώπινο σώμα”. Διήρκησε μια
χρονιά, κι εμείς πάμε-τα ΚΑΠΗ όπως τα σχολεία, από το χειμώνα... τα καλοκαίρια
κλείνουμε τον Ιούνιο, και τα προγράμματα και όλα έχουν λήξη. Το άρχισα το χειμώνα,
τελείωσε κανονικά τον Ιούνιο. Αποφάσισα έκανα μια θεματολογία όλων των λειτουργιών
του ανθρώπινου σώματος και τους έδωσα και μια πιστοποίηση την οποία είχε υπογράψει η
Αντιδήμαρχος τότε, το ‘18 έγινε αυτό. Μέσα από την εμπειρία που είχα.. Τη διδακτική στα
νιάτα μου και μετά ήμουν εισηγήτρια σε δύο Πανελλήνια Συνέδρια, το ένα Γηριατρικής -
Γεροντολογίας και το ένα της εταιρείας Αλτσχάιμερ. Η παρουσίαση αφορούσε το
πρόγραμμα “Βοήθεια στο σπίτι”, να πω τι μπορεί να κάνει το ΚΑΠΗ τους ηλικιωμένους
κατ’ οίκον. Και το είχαμε ονομάσει “κατ’ οίκον νοσηλεία” τότε...Περίπου το ‘90. Πολλά
χρόνια πρίν… το παρουσίασα σαν πρόταση. Επίσης στο πρώτο συνέδριο της ΚΕΔΚΕ
(Κεντρική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Ελλάδος) μου ζητήθηκε ένα πρωτοποριακό
θέμα να παρουσιάσω, και πρώτη φορά μίλησα για την άσκηση στην τρίτη ηλικία… Στα
επόμενα συνέδρια είδα ότι συμπεριλήφθηκε από κάποιον Δεληγιάννη …Και μπήκε επίσημα
στα ΚΑΠΗ, δηλαδή η άσκηση με θεραπευτικές γυμναστικές και ασκήσεις κλπ. Δεν το
κατοχύρωσα ποτέ…. Υπάρχει η βιβλιογραφία βέβαια, που είναι η εργασία μου… Μέσα
από όλη αυτή την εμπειρία, τις ομιλίες που κάνω εδώ, την παρουσία που έχουν τα μέλη
καθημερινά στους γιατρούς, που βλέπω… μπαίνουν… δεν ξέρουν να περιγράψουν τι
παθήσεις έχουν, τι θέλουν…. δηλαδή να εστιάσουν….Έρχονται και δεν ξέρουν τι να πουν…
κάθονται. Τους ρωτάνε [εννοεί οι γιατροί] απαντάν άλλα. Μου ‘χει τύχει [ο διάλογος]:
“Ποιά χάπια παίρνεις” … “..ένα σαν φακή…” ή “το κουτί είναι ασπροκόκκινο, το χάπι μέσα
είναι κίτρινο…”. Δεν είναι δυνατόν στον 21ο αιώνα. Και τους άρχισα με ομιλίες στην
αίθουσα στα προγράμματα του πρωινού καφέ του κοινωνικού λειτουργού, να τους εξηγώ:
“Πάρτε ένα τετράδιο, διότι εσείς μένετε μόνοι”, (πάρα πολλά άτομα είναι μοναχικά),
“λιποθυμάτε, κάτι συμβαίνει, έρχεται το ΕΚΑΒ, ένα ιστορικό του εαυτού σας (είμαι αυτή,
είμαι … χρονών, αυτό το βιβλίο ενημέρωθηκε στις …… ) γιατί οι γιατροί δεν τώρα δεν
ενημερώνουν ούτε τα βιβλιάρια, ούτε τίποτα. Με αποτέλεσμα οι άνθρωποι είμαστε στο
σκοτάδι.. .ούτε μας έκανα και τον ηλεκτρονικό φάκελο που είχε πει ο ΕΟΠΥΥ, που
εμπλακήκαμε στα προγράμματα του οικογενειακού γιατρού… και “ανατινάχτηκε”.... όλα
μείναν στη μέση. Οπότε αποφάσισα μετά να τους μιλήσω για κάποια πράγματα, να
ενημερώσουν ένα βιβλίο, τι παθήσεις έχουν να γράψουν πχ υπέρταση, σάκχαρο, θυρεοειδή
… έχω αυτό, έχω εκείνο… γι’ αυτά παίρνω αυτά τα σκευάσματα.. με τ’ όνομά τους ...ποια
είναι και τι είναι. Ούτως ώστε κάτι σας συνέβη, να μπει ο γιος σας, η κόρη σας, η νύφη σας,
ο γαμπρός σας.. μέσα ...θα πάρει το βιβλίο να ενημερώσει, γιατί εσείς μπορεί να είστε από
εγκεφαλικό και να μην ήξερε κανείς τι κάνετε στο σπίτι σας. Μετά πάτε σ’ ένα γιατρό
[απευθύνεται στους ηλικιωμένους], σας δίνει ό,τι θέλει, σας πάει όπου θέλει, και δεν έχετε
άποψη για τίποτα….”Τι σου είπε”... “δεν ξέρω, δεν κατάλαβα…”. Κανείς δεν ήξερε τι του
γινόταν, τι είχε. Και μετά… “Τι μου είπε ο γιατρός, τι έχω τελικά ?”
Λοιπόν, τους έδωσα ένα φυλλάδιο (δεν μπορώ να το βρω τώρα), τι είναι το τσεκαπ βασικά.
Γιατί σαν πρωτοβάθμια φροντίδα που θεωρούμαστε πλέον η τοπική αυτοδιοίκηση, η
αντιδημαρχία κοινωνικής πολιτικής και δημόσιας υγείας που είμαστε, πρέπει να ξέρουν τι
θέλουν. Λοιπόν και τους λέω, πριν νοσήσουμε πρέπει να το προλάβουμε, άρα θα κάνετε
ένα ετήσιο τσεκαπ. Τι είναι το τσεκαπ τους εξήγησα… τους έδωσα κι ένα φυλλάδιο και τι
πρέπει να κάνουν για την ηλικία που είναι κάθε χρόνο. Θα μπαίνετε μέσα [στο γιατρό
εννοεί], θα στήνεστε σωστά και θα λέτε: ποιος είστε, την ηλικία σας, από τι πάσχετε. Τους
δίδασκα πώς να στέκονται σ’ ένα ιατρείο, πώς να επιλέγουν το “σωστό γιατρό” (το σωστό
γιατρό γι’ αυτούς). Αυτό το έκανα στην ώρα του πρωινού καφέ, όπου περιμένουν ν’
ακούσουν μια ενημέρωση, χωρίς να ξέρουν ποιο είναι το θέμα.
9. Πώς έγινε η επιλογή των θεματικών αντικειμένων? (διερεύνηση εκπαιδευτικών αναγκών

των μελών, διαθεσιμότητα εθελοντών εκπαιδευτών, άλλο..?)
Αυτό μετά έγινε συνειδητά από πρόταση των μελών ...με πλησίαζαν και μου λέγανε “μιλάτε
πολύ ωραία, τα λέτε ωραία, τα καταλαβαίνουμε, μας αρέσει ..”. Άνδρες, γυναίκες
...προσπάθησα να χωριστούν …. μια φορά την εβδομάδα το έκανα… για μια χρονιά...
Βλ. ΕΡ8
Αυτό που διαπίστωσα και μου άρεσε πάρα πολύ ήταν ότι μετά τις διακοπές των
Χριστουγέννων, γυρίσαμε και στο πρώτο μάθημα είχαν απορίες. Διαβάσαν μέσα στις
γιορτές, το πιστεύεις; Το είδαν σαν σχολείο… ενθουσιαστηκαν...και στα νιάτα τους αυτοί
οι άνθρωποι στερήθηκαν πάρα πολλά.. Οπότε όλο αυτό… σφουγγάρια.. .έπαθα την πλάκα
μου. Μελετήσανε κι είχαν απορίες, μου τις διατύπωσαν και ήταν πάρα πολύ ωραία….
Παίζει πολύ μεγάλο ρόλο ο λόγος που θα ρθει κάποιος. Μπορεί να ξεκινά από ένα πολύ
ποταπό κίνητρο: η μοναξιά, τίποτα άλλο. Ούτε η διάθεση για μάθηση, ούτε απορίες, ούτε
τίποτα… η μοναξιά. Πού να σπαταλήσω το χρόνο μου, [χαμηλώνει την ένταση της φωνής]
πού με ανέχονται. Γιατί αυτή η ηλικία είναι και [χαμηλώνει την ένταση της φωνής] πού με
ανέχονται …Ένα ωραίο παλικάρι θα βγει θα κάνει καμάκι, θα βρει μια κοπέλα ή και η
κοπέλα το αντίθετο. Ένα παιδάκι θα πάει σ’ ένα πάρκο, θα μοιραστεί την κούνια μ’ ένα
άλλο, θα περάσει καλά. Αυτή η ηλικία είναι δύσκολη. Ούτε έξω να κάνει φιλία, ούτε σε
μια καφετερία… θα πουν “ήρθε ο κ@*@γερος, η κ@*@γρια”, αφού είναι μόνο η πιο νέα
ηλικία. Δεν είναι αποδεκτοί έξω στο κοινωνικό σύνολο. Ενώ εδώ μέσα είναι ένας χώρος,
όπου είναι όλοι ίδιοι, βιώνουν όλοι τα ίδια προβλήματα, είναι “ομοιοπαθείς”, είναι η φάρα
τους, είναι ο χώρος τους.
Κοίτα σ’ αυτό υπάρχει… κάτι δεν πάει καλά στην ψυχολογία αυτού του ανθρώπου. Όταν ο
άνθρωπος δεν τα βλέπει θετικά, και αρχίζει και τα βλέπει όλα μαύρα κι άραχνα … (“τι είναι
αυτό...και που θα τ’ ακούσω;... εγώ αύριο θα πεθάνω”). Αλλά αυτός και τα πιστεύει και τα
νιώθει.
Κάποιοι που δεν έρχονται εντελώς… παίζει ρόλο και ο χαρακτήρας.. και η παιδεία του
άλλου.. Έτσι ήταν στα νιάτα τους... κάποιοι είναι μονόχνωτοι.. Ότι είναι ο καθείς σε όλο το
βίο του είναι αυτό είναι και όταν είναι ηλικιωμένος. Απλά ο καλός ο χαρακτήρας, καλός
συνεχίζει νά ναι … και στην άνοια ακόμα ο καλοσυνάτος άνθρωπος και καλόκαρδος
άνθρωπος καλή άνοια θα περάσει, ο στριμμένος, ο νευρικός, ο αντιδραστικός, ο εγωιστής
άσχημα θα την περάσει.
Υπήρχε. Σ’ ένα γκρουπ μέσα… όπως στο Δημοτικό, δεν θα πω όπως στο Γυμνασιο ή το
Λύκειο που είναι συνειδητοποιημένα. Εδώ μπαίνει ένα ακροατήριο, και δεν έχει
διαμορφωθεί από πριν ούτε κάποια φιλία, ούτε κάποια συνεργασία, ούτε κάποια
επικοινωνία. Στην τάξη [εννοεί του σχολείου] είναι το ίδιο μορφωτικό επίπεδο, η ίδια
ηλικιακή παρουσία (π.χ. όλοι Γ Λυκείου), εδώ ένας κύριος π.χ. ήταν 89 στα 90 είχε και μια
ψιλοάνοια, αλλά γεροντική, όχι παθολογική τύπου Αλτσχάιμερ κλπ, ένας άλλος κύριος του
οποίου το μορφωτικό επίπεδο ήταν πολύ καλύτερο, η ηλικία του πολύ μικρότερη, η διάθεσή
του να μάθει μεγαλύτερη, ενώ ο πρώτος απ’ ότι κατάλαβα δεν είχε που να περάσει το χρόνο
του, ήταν και μοναχικός, χήρος, ενώ ο δεύτερος είχε σύντροφο..
Πήγαινε να κάνει μια απορία ο νεότερος κύριος και πιο καλλιεργημένος, τον απόπαιρνε ο
άλλος “τώρα τι μας το ρωτάς αυτό, τον ξύπνιο κάνεις;”. Σχολίαζα εγώ, με διέκοπτε…ενώ
τους έλεγα: “θα ξεκινήσω, θα μιλήσω.. δε θα με διακόψει κανείς, ξέρω ότι δεν έχετε την
ευχέρεια του νέου να σημειώσετε την απορία σας, θα μιλήσω ενδιάμεσα θα κάνω εγώ τα
διαλείμματα που κρίνω….” . Ο παραπάνω κύριος δεν έκρινε να περιμένει (παρότι εγώ δεν
αργούσα… σε 2-3 παραγράφους διέκοπτα), με διέκοπτε….Το background (η προσωπική
ζωή του καθενός) βγαίνει σ’ αυτήν την ηλικία … ο κύριος απ’ ότι μετά έψαξα το βιογραφικό
του ήταν αστυνομικός, και ήθελε να επιβάλλεται στον πολίτη… και βγαίνουν κι άλλα σ’
όλη τη διαδικασία. Με αποτέλεσμα, έφυγε [διέκοψε] ο νέος ο κύριος κι έμεινε ο άλλος. Τον
καλώ στο τηλέφωνο [τον κύριο που διέκοψε] και μου λέει: “δεν ανέχομαι κυρία ……. όλο
σας μιλάει σας διακόπτει, και δεν μπορώ… με ενοχλεί” . Οπότε τον έπιασα και του λέω
“απ’ ότι κατάλαβα.. Οι γνώσεις είναι πολύ μεγάλες… δεν χρειάζεται να έρχεστε, εσείς τα
ξέρετε όλα, είδατε οι άλλοι δεν τα ξέρουν και σας κουράζουν ... “. Κι απάντησε “Ναι δεν
μπορώ. Δεν ξανάρχομαι”. Κατάλαβες; Αυτοί τη μοναξιά τους θέλουν να σκοτώσουν…
χώθηκε σε μια αίθουσα μέσα … με αποτέλεσμα τον απέβαλα με έναν ωραίο τρόπο, για να
ξαναγυρίσει αυτός που έκρινα ότι έπρεπε να είναι….Ο άλλος το παιχνίδι είχε τελειώσει γι’
αυτόν. Στα 90 του δεν δεχόταν καμμία μεταποίηση, μα καμμία… και λόγω επαγγέλματος
πιστεύω… Κάποιοι άνθρωποι .. παίζουν πολλά ρόλο. Οπότε διαρροές υπάρχουν γι’ αυτό.
Δεν είναι ο σκοπός που έρχονται ίδιος και δεν προέρχονται από ίδιο πνευματικό επίπεδο…
οι ανάγκες του καθενός είναι πολύ διαφορετικές. Αλλουνού είναι η γνώση και του αλλουνού
η μοναξιά. Άντε μαζέψου τους αυτούς τώρα εσύ; Κατάλαβες;
Καταρχήν θα έχει ηλικιακά όρια. Ότι είναι μια θεματολογία που μπορεί να
παρακολουθήσουν άτομα π.χ. από 58-65. Γιατί άλλα θέματα τους απασχολούν…. Μετά τα
83 περίπου (δε θα το πω 85) οι ανάγκες, η φιλοσοφία και η κατάθλιψη είναι υποχρεωτική
πάθηση πλέον, θεμελιωμένη η κατάθλιψη μετά τα 83 στον άνθρωπο. Είναι οι συγκυρίες
των παθήσεων; που δημιουργούν [την κατάθλιψη] σαν δευτερογενή πάθηση; Ο άνθρωπος
έχει μια ημερομηνία λήξης… οι ορμόνες του (η σερετονίνη που εκκρίνεται…..;)η μιζέρια,
η γκρίνια…..
Φύλο δεν θά λεγα (άντρες - γυναίκες) [εννοεί για διαχωρισμό] αυτό έχει ξεπεραστεί … και
σ’ αυτή την ηλικία….

καλύπτουν τις προσφερόμενες θέσεις ή είναι περισσότεροι; Εξυπηρετούνται συνήθως όλοι
όσοι δηλώνουν συμμετοχή;

Οι εκπαιδευτές είναι από φορείς. Είτε είναι η ΚΕΕΛΠΝΟ που θα έρθει, ή το ΙΚΑ… οι
οποίοι μέσα στα προγράμματα λειτουργίας τους έχουν και υποχρεωτικές παρουσιάσεις,
αυτό που λέμε άνοιγμα στην κοινωνία. Μέχρι και στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο
απευθυνθήκαμε και οι Στρατιωτικοί γιατροί ήρθαν και ενημερώσανε.

Ο χώρος. Όταν ο χώρος…. Μεσα στη βιβλιοθήκη ο ένας πάνω στον άλλο… μετά τους πήγα
στο ιατρείο το καρδιολογικό όταν έλειπε ο γιατρός… γιατί ήθελα κάποια πράγματα στο
ανθρώπινο σώμα να τους τα δείχνω τρισδιάστατα από την οθόνη …
Εγώ εκτύπωνα την βιβλιογραφία... πάντα έγχρωμα στο σπίτι μου και τους έδινα
φωτοτυπίες…..
Είναι πιο εξειδικευμένες αυτές οι δομές που έρχονται. Θα ρθει ο ΚΕΕΛΠΝΟ και θα σου
πει …”η θεματολογία που δουλεύουμε… τώρα τρέχει το τάδε πρόγραμμα.” Αυτό αφού
ολοκληρωθεί και κρίνουν ότι έχει ενημερωθεί π.χ. το 30% της κοινωνίας τελειώνουν και
πάνε για την επόμενη θεματολογία. Μόλις είναι έτοιμοι για την επομένη θεματολογία,
στέλνουν έγγραφα ότι είναι έτοιμοι για παρουσίαση και κλείνουν τα ραντεβού μετά για τις
ενημερώσεις.
Τα μέλη εξελίσσονται. Είναι η αποφυγή της στασιμότητας, μέσα από αυτό το φορέα. Τίποτα
άλλο. Γιατί από την κοινωνία την έξω, έχουν τερματίσει… δουλέψανε, δημιουργήσανε
οικογένεια ή μη, συνταξιοδοτήθηκαν, τελείωσε το “δίνω” και αρχίζει το “παίρνω” από την
κοινωνία. Κατάλαβες; Γι’ αυτό λέμε ότι έχουν ένα εγωκεντρισμό, είναι εγωιστές οι
άνθρωποι σ’ αυτήν την ηλικία. Δεν είναι.Είναι η απόρροια ότι έχω τελειώσει να δίνω και
τώρα ήρθε ο χρόνος να πάρω από την κοινωνία που παρείχα τόσα.
ως……..
Τα ΚΑΠΗ κλείνουν γύρω στα 40 χρόνια..Ο ρόλος των ΚΑΠΗ άλλαξε φάσεις… Ο τρόπος
που λειτουργήσαμε στα 40 χρόνια αυτά δεν είναι ο ίδιος. Όταν δημιουργήθηκαν...η πρώτη
φάση… ήταν καθαρά ένας χώρος αναψυχής και εξυπηρέτησης ανθρώπων με χαμηλά
εισοδήματα Εγώ συνταγογραφούσα μόνο ΟΓΑ, φαντάσου το ΙΚΑ δεν είχαμε εντολή να το
συνταγογραφήσουμε, δεν μιλάμε τώρα ταμεία ΔΕΚΟ, Τράπεζες κλπ. Ήταν οι χαμηλού
επιπέδου, οι φτωχοί, οι ΟΓΑτζήδες, που ερχόταν να πάρουν τα φάρμακά τους, ένα γλεντάκι,
να τους πάμε μια εκδρομή όλοι μαζί με το πούλμαν (κάποιοι δεν είχαν πάει ούτε μέχρι την
Κατερίνη)... Μετά πέρασε μια φάση της μεγάλης κρατικής επιχορήγησης, χρήμα άσωτο,
ήταν δωρεάν τα catering, τα γλέντια, χλίδα έπεσε. Εκεί άρχισε να έρχεται κι άλλος κόσμος
γιατί απολαμβάνανε εκδρομές, ταξίδια, άρχισαν οι ομάδες, οι θεραπευτικές τέτοιες… το
ένα .. το άλλο, τα χορευτικά, οι χορωδίες (οι χορωδίες πήγαιναν στο Ρόδο να παρουσιάσουν
το σχήμα τους ..). Και ήρθε και πιο μεγάλο μπαμ… προγράμματα λουτροθεραπειών από το
Υπουργείο…δωρεάν να πηγαίνουν…. Τέλεια! Αλλά σ’ αυτούς τους ρυθμούς αναψυχής,
παροχών, περνάμε καλά…. Και ήρθε όμως η τρίτη φάση η σημερινή….Η οικονομική κρίση
στην Ελλάδα. Ποιος ο ρόλος των ΚΑΠΗ στην κρίση. Είναι τελείως διαφορετικός. Εδώ
τώρα παίζεις το ρόλο της κάλυψης αναγκών. Τον ξιπασμένο τραπεζικό υπάλληλο,
εφοριακό… Μια ομάδα ανθρώπων με πολύ ισχυρά ταμεία… ήταν όλα δωρεάν, δεν έχουν
μάθει να πληρώνουν, δεν θέλουν. Βρήκαν αυτό, ωραία κτίρια, πολύ υψηλού βαθμού
παροχές, το προσωπικό από μόνο του φροντίζει να ενημερώνεται….Η παροχή υπηρεσιών
είναι πολύ υψηλή...Έτσι τονίσαμε πιο πολύ τις παροχές … να βάλουμε πλάτη στο κράτος..
Όμως δεν υπάρχουν επιχορηγήσεις….
Οπότε ο φορέας κάνει κύκλους και προσαρμογές ανάλογα με τις ανάγκες της κοινωνίας.
Η τοπική κοινωνία μπορεί να αξιοποιήσει πάρα πολύ τους ηλικιωμένους, γιατί οι

ηλικιωμένοι έχουν γνώσεις, εμπειρία ζωής. Οπότε μπορούμε στα πλαίσια του εθελοντισμού
(ο εθελοντισμός είναι το Α και το Ω)...Η στήριξη της οικογένειας στην τοπική κοινωνία. Η
τρίτη ηλικία συντηρούν την οικογένεια αφάνταστα. Η ανεργία, τα οχτάμηνα… [εννοεί τις
συμβάσεις] ...Είναι η ισχυρή οικονομική τάξη. Έχουν ένασταθρό εισόδημα οπότε το
καταναλωτικό κοινό κατά κόρον είναι αυτοί. Ξέρεις πόσους ξέρω που συντηρούν τα παιδιά
τους, τους γαμπρούς .. σπουδάζουν τους εγγονούς….
Οπότε στην τοπική κοινωνία και εμπειρία μπορούν να δώσουνε και εθελοντισμό να
παρέχουνε και γνώσεις έχουνε και μπορούν να προσφέρουν πολλά.!
Ο καθένας κάτι έχει να σου πει… και ο πιο απλοϊκός θα σου πει για την απλοϊκή ζωή… και
ο πιο σύνθετος θα σου πει για μια σύνθετη ζωη…. Και μου αρέσει πάρα πολύ αυτό το
πράγμα.
Επίσης αυτό που κατάλαβα είναι ότι αυτή η ηλικία θέλει τα όρια. Όπως τα παιδιά…. Δεν
είναι το αποφασίζουμε και διατάζουμε.. Αλλά με τα όρια…. Πώς να σου πω... δεν
εκτροχιάζονται, κρατάει συγκροτημένο το μυαλό τους...
Φύλο: Γ
β) Εργαζόμενος κλάδου Κοινωνική Λειτουργός
(α) έως 24
β) 25-30
γ) 31-40
δ) 41-50
ε) 51-60

ΤΕΙ Κοινωνικής Εργασίας και μετά και στη ΠΑΤΕΣ-ΣΕΛΕΤΕ

Στο τέλος του επόμενου μήνα κλείνω 33.

Όχι.

ευπαθείς ομάδες);΄
Όχι.
Όχι. Μόνο σε τεχνικά λύκεια… τέτοια…
Εεε.. πάνω κάτω με αυτά που λέτε και εδώ δηλαδή χορούς, χορωδίες, διοργάνωση
εκδρομών, ξένης γλώσσας, υπολογιστών, ζωγραφικής, σκίτσο, γυμναστική, αυτά είναι τα
βασικά.

άλλο..?)
Με τα ενδιαφέροντα των ηλικιωμένων αλλά και με την διαθέσιμη υποδομή, δηλαδή
υπάρχουν σήμερα πάρα πολλοί ηλικιωμένοι που ενδιαφέρονται να μάθουν τη χρήση των
υπολογιστών ή κινητών τηλεφώνων αλλά αυτή τη στιγμή δεν έχουμε δυνατότητα να το
κάνουμε. Έχει σημασία τι υποδομή έχουμε και τα δικά τους ενδιαφέροντα.
Προφορικά. Πολλές φορές δεν υπάρχει δυνατότητα να υλοποιηθούν...
Εεε είπαμε αυτή τη στιγμή και ενόψει και του κορωνοϊου ακόμη περισσότερο θέλουνε να
μάθουνε τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας κινητό τηλέφωνο υπολογιστές, skype και λοιπά
για να οργανώσουν και τη ζωή τους και το θέμα άρχισε περισσότερο από τότε που άρχισαν
τα παιδιά τους να φεύγουν στο εξωτερικό, οπότε είχαμε πάρα πολύ έντονο το «θέλω να
μιλάω με τα παιδιά μου, θέλω να έχω τρόπους επικοινωνίας μαζί τους»,....εεε και έτσι
ξεκίνησε η μεγαλύτερη ανάγκη τους ήτανε αυτή και μετά ότι αφορά την υγεία τους, την
σωματική τους κατάσταση και την ψυχαγωγία τους. Οπότε όλα αυτά που σας είπα σαν
ομάδες πριν, εκεί γύρω επικεντρώνονται. Γνώση, ψυχαγωγία, υγεία.
Εεε καταρχήν το αντικείμενο του προγράμματος. Αν είναι κάτι που τους ενδιαφέρει. Το
δεύτερο είναι η κάλυψη των ωρών, κάλυψη της μοναξιάς τους, η ανάγκη για νέες γνωριμίες,
η ανάγκη να βλέπουνε και να έρχονται σε επαφή με κόσμο. Αυτά είναι τα βασικά κίνητρα
για την Τρίτη ηλικία να συμμετέχει σε κάποια προγράμματα.
Αναλόγως βέβαια την ομάδα. Πρώτα το γνωστικό αντικείμενο, αυτό είναι το καταρχήν που
τους τραβάει, εεε, αλλά η πορεία δείχνει ότι ζητάνε να καλύψουνε όλα αυτά που σας είπα,
τη μοναξιά τους, την επαφή, εεε… το να νιώσουν ότι κάτι είναι χρήσιμοι ακόμη,
μαθαίνουνε, προσφέρουνε, να δείξουνε στους δικούς τους ότι μαθαίνουνε ακόμη πράγματα
οπότε αναγνώριση των ικανοτήτων τους. Όλα αυτά είναι κίνητρα για αυτούς.
Δεν συμμετέχουν τα άτομα που δεν έχουνε υψηλή αυτοεκτίμηση, που δεν έχουνε ελεύθερο
χρόνο γιατί έχουν ακόμη οικογενειακές υποχρεώσεις, εεε … κάποιοι γιατί δε βρήκανε ένα
αντικείμενο που να τους ενδιαφέρει…
Όχι, ίσως και να τελειώνανε περισσότεροι από όσοι ξεκινούσανε δηλαδή, ειδικά σε κάποιες
ομάδες που κάναμε με ψυχολόγους, ξεκινούσαμε 10 άτομα ας πούμε και στην πορεία
γινότανε 20 ή σε ομάδες με αντικείμενα καλλιτεχνικά, ζωγραφική και λοιπά, ξεκινούσαμε,
και μετά ο ένας έφερνε τον άλλον, τον άλλον, τον άλλον, οι χορωδίες μας ξεκινάνε.....,
ξεκινήσαμε ας πούμε τώρα πρόσφατα, χορωδία παραδοσιακής μουσικής με 15 άτομα και
φτάσαμε 35 και σε κάθε συνάντηση ήτανε και περισσότεροι γιατί ο ένας το έλεγε στον
άλλο, τραβούσε κόσμο, τα άτομα θέλουν να συμμετέχουνε, θέλουνε προγράμματα.
Το να βρίσκουμε προγράμματα που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες τους σημαίνει ότι
πρέπει να έχουμε τα μάτια μας και τα αυτιά μας ανοιχτά στο ότι μας λένε οι ίδιοι. Τα
προγράμματα δε φτιάχνονται για μας, φτιάχνονται για αυτούς, οπότε η ανάγκη αυτό είναι.
Μιλάμε, εεε… ακούμε και βλέπουμε τι χρειάζονται κάθε στιγμή.

Σε ετήσια βάση… γύρω στα 10 προγράμματα δουλεύουνε σε ετήσια βάση.

Στο συγκεκριμένο ΚΑΠΗ εξυπηρετούμε το μεγαλύτερο ποσοστό. Εκεί που έγινε, γίνεται
πάντα πολύ μεγάλο.... υπάρχει πολύ μεγάλη ζήτηση και δεν μπορούμε να εξυπηρετήσουμε
είναι στην εκμάθηση των υπολογιστών και των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας. Εκεί δεν
έχουμε δυνατότητα, πέρσι ας πούμε που είχαμε τα τελευταία προγράμματα, πάντα υπήρχε
η λίστα αναμονής, πάντα υπήρχαν άτομα που περιμένανε. Και τώρα, και σήμερα, εμένα
προχθές με πήρε η κυρία τηλέφωνο και μου λέει «μα θέλω να μιλήσω, θέλω να ξέρω, να
κάνω λογαριασμό στο facebook, στο Instagram, να μπορώ να μιλάω με τα παιδιά μου».
Τώρα όμως δεν γίνεται τίποτα.

Οι ομάδες της ψυχολογίας που είχαμε πριν μερικά χρόνια,. πριν μια 5ετία ήτανε με τα δια
βίου μάθησης, τα κέντρα δια βίου μάθησης. Μας στέλναν για μήνες ψυχολόγους που κάνανε
ομάδες και πήγαν και πάρα πολύ καλά. Πάρα πολύ ωραίες ομάδες. Και εμείς βάζαμε τις
ομάδες με δικούς μας χώρους με δικά μας μέλη. Συμμετείχαμε και εμείς και είχαμε και τα
προγράμματα με το ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ νομίζω για τους υπολογιστές. Αυτοί οι 2
φορείς ήταν που δούλεψαν .…
Τα σημαντικότερα προβλήματα είναι οι χώροι, ότι δεν έχουμε συνεχώς διαθέσιμους
εκπαιδευτές, ότι έχουμε να κάνουμε με μια ομάδας ηλικίας με ιδιαίτερη ψυχολογία και
πρέπει να κάνουμε πολύ καλούς χειρισμούς μες στην ομάδα, βγάζουμε πολλές φορές την
παλιά νοοτροπία γιατί μου είπε αυτό, όχι μου είπε εκείνο, όχι το άλλο, έχει χειρισμούς η
τρίτη ηλικία που θέλει από κοντά οπωσδήποτε έναν ειδικό που να έχει γνώσεις ψυχολογίας,
αν όχι ψυχολόγο, δηλαδή άσχετα με τον εκπαιδευτή, που μπορεί να είναι ο δάσκαλος της
χορωδίας, μπορεί να είναι ο ειδικός των υπολογιστών, θέλει από κοντά κάποιον ειδικό με
γνώσεις ψυχολογίας τώρα θα είναι κοινωνικός λειτουργός, θα είναι κάποιος ψυχολόγος που
θα διαχειρίζεται την ομάδα σαν δυναμική, πάντως κάποιος πρέπει να είναι.
Ναι, με χειρισμούς ανάλογους. Βέβαια εντάξει, πάντα βρίσκεις και πολύ δύσκολους
ανθρώπους, βρίσκεις και πιο εύκολους ανθρώπους, προβλήματα πάντα υπάρχουνε, όλα
χειρίζονται…
Εγώ νομίζω ότι το ΚΑΠΗ θα πρέπει να είναι ισάξιο με όποιον φορέα το διοργανώνει αν
είναι κάποιος εξωτερικός φορέας, δηλαδή να υπάρχει η διαμεσολάβηση του ΚΑΠΗ και του
προσωπικού γιατί είναι..... εμείς είμαστε αυτοί που ξέρουμε τους ηλικιωμένους. Ξέρουμε
και τη νοοτροπία και ψυχολογία της τρίτης ηλικίας, αλλά ξέρουμε και τον καθένα
ξεχωριστά, οπότε δεν είναι εύκολο να ‘ρθει ένας ξένος φορέας που δεν έχει γνώσεις, είναι
ένα πολύ ειδικό κοινό η τρίτη ηλικία και ξαφνικά να δημιουργήσει ένα πρόγραμμα χωρίς
καμία συμμετοχή δικιά μας.
Ότι είναι αυτά που δίνουνε ζωή στους ηλικιωμένους.
ως……..
Για μένα και νομίζω ότι για όλους όσους έρχονται στο ΚΑΠΗ, είναι από τους πιο
πετυχημένους θεσμούς.
Δεν νομίζω, νομίζω ότι η Τρίτη ηλικία αξίζει να της δίνουμε όση σημασία της χρειάζεται.

Φύλο: Γ
β) Εργαζόμενος κλάδου: Φυσιοθεραπεία
(α) έως 24
β) 25-30
γ) 31-40
δ) 41-50
ε) 51-60

ΤΕΙ Φυσικοθεραπείας Θεσσαλονίκης

Εεε… 28

Όχι, όχι.

Όχι.
Όχι.
Εεεε… ναι, γίνονται. Γίνεται χορός, θέατρο, γυμναστική, θεραπευτική γυμναστική,
εκμάθηση υπολογιστών, αγγλικών… εεε τι άλλο κάναμε; Επειδή εγώ ήμουνα και σε άλλα
ΚΑΠΗ δεν κάνανε τόσο πολύ αλλά κάνανε και μαγειρική, εε κάναμε κάποια στιγμή και…
μικρά φυτώρια, θερμοκήπια, έτσι μικρά με λουλούδια, γεωπονική, ας πούμε, κηπουρική,
εεε αυτά δεν θυμάμαι άλλα να σας πω.

άλλο..?)
Εεε ναι , ανάλογα με τον κόσμο που ερχόταν ανά χρονιές, γιατί τώρα τα τελευταία χρόνια
έχουμε πιο νέο κόσμο, δηλαδή πιο παλιά όταν πρωτοανοίξανε τα ΚΑΠΗ.(εγώ είμαι από το
’92) όταν πρωτοανοίξανε τα ΚΑΠΗ οι ηλικίες των ατόμων που ερχόντουσαν να γραφτούν
στα ΚΑΠΗ ήτανε… εεε μεγάλες. Δηλαδή ερχόταν και 60 χρονών ξεκινούσαμε τότε ,
ερχόταν και 60αρηδες αλλά πιο πολλοί ήταν οι 70αρηδες, οι 80αρηδες που ήτανε κλεισμένοι
τότε μες στα σπίτια τους και ήτανε μια διέξοδος. Τώρα όμως τα τελευταία χρόνια άρχισαν
να έρχονται και πιο νέες ηλικίες, ξεκινήσαμε από 58 και άλλαξε και το επίπεδο των
ανθρώπων. Εεε… δηλαδή έρχονται και άνθρωποι οι οποίοι είναι μορφωμένοι, έχουνε
τελειώσει και πανεπιστήμιο και έρχονται, οπότε τους ενδιαφέρει εκτός από τα βασικά
πράγματα να δούνε στον γιατρό, να δουν για τη φυσικοθεραπεία ή να πάνε μόνο στη
γυμναστική, όταν ακούνε τι άλλα προγράμματα έχει, ή μας δίνουν και αυτοί τις δικές τους
ιδέες, οπότε έτσι βαδίζουμε. Εεμ… μετά, ανάλογα και με το τι προσωπικό μπορούμε να
προσλάβουμε κάθε φορά, δηλαδή όταν έχουμε θεατρολόγο θα κάνουμε το ανάλογο τμήμα,
οπότε να πάρουμε άτομα που να γνωρίζουνε, να έχουνε κάποιο πτυχίο στους υπολογιστές,
οπότε θα κάνουμε το ανάλογο τμήμα, εξαρτάται δηλαδή και από το προσωπικό που θα
προσλάβουμε.
Εγώ συγκεκριμένα όχι τόσο πολύ, λόγω της ειδικότητας , εε κυρίως αυτά τα αναφέρουν
στους κοινωνικούς λειτουργούς. Εεμ σε εμάς τους φυσικοθεραπευτές ενδιαφέρονταν πιο
πολύ και μας λέγανε μόνο ότι είχε σχέση με γυμναστική, κυρίως με θεραπευτική
γυμναστική και προβλήματα αρθρίτιδας, κυρίως προβλήματα οστεοπόρωσης… Αυτά.
Τα τελευταία χρόνια για πολλά. Για πάρα πολλά . Βέβαια πάρα πολύ για ό,τι έχει σχέση με
την τεχνολογία, υπολογιστές, τα τελευταία χρόνια πάρα πολύ. Γλώσσες ξένες, τους
ενδιαφέρει πάρα πολύ να έρχονται να μάθουνε βασικά πράγματα στα αγγλικά. Αυτά κυρίως
πολύ . Τους ενδιαφέρει όταν κάνουμε διάφορες ομιλίες για θέματα υγείας. Ειδικά όταν
έχουμε κάποιες μέρες και κάνουμε τέτοιες ομιλίες είτε γιατροί, είτε εμείς, το νοσηλευτικό
ή υπόλοιπο παραϊατρικό προσωπικό, έχουμε πάρα πολύ κόσμο που έρχεται, τους νοιάζει,
το θέλουνε αυτό. Κυρίως για τέτοια θέματα…
Πιστεύω ότι τώρα πια θέλουνε να αποκτούνε γνώσεις, νιώθουν ότι τόσα χρόνια,.... και
κάποιοι που δεν έχουνε μεγάλο μορφωτικό επίπεδο, νιώθουν ότι θέλουν πλέον, προχωράει
η κοινωνία και ο κόσμος και νιώθουν ότι στερούνται κάτι, οπότε θέλουνε να μάθουν άμα
τους δίνεται η δυνατότητα να μάθουνε κάτι και το μαθαίνουνε και δωρεάν, το θέλουνε,
είναι αυτό σίγουρα. Μετά πάλι, τους δίνεται και η δυνατότητα να βρεθούνε ίσως σε μία
ομάδα, με κάποιους άλλους ανθρώπους και έτσι να γνωρίσουνε, να κάνουνε και παρέες, να
σφίξουν τις σχέσεις τους, να μην είναι μόνοι. Εεεε κυρίως αυτά τα δύο πιστεύω ότι είναι
πολύ σημαντικά, δεν υπάρχει μοναξιά εκεί, δηλαδή άτομο που είναι μόνο του στο σπίτι
ζητάνε τέτοιες ομάδες, τέτοια προγράμματα να μπούνε γιατί βρίσκουνε μια διέξοδο…
Εεε… νομίζω ότι είναι αυτά τα δύο, η κοινωνικοποίησή τους είναι περισσότερο, δηλαδή
αυτό που έχουμε δει τόσον καιρό εδώ, είναι ότι εεε… τους λείπει συντροφιά…
Κάποια προβλήματα υγείας που ίσως να τους παρουσιαστούνε και να μην μπορέσουνε να
συμμετέχουν. Εεεμ… υποδομή, άμα δεν έχουμε υποδομή, δεν θα μπορούν και να
συμμετέχουν ή θα είναι περιορισμένος ο αριθμός των ατόμων…Και φυσικά και το ανάλογο
προσωπικό, να μπορέσει να τους τα κάνει ο εκπαιδευτής ποιος θα είναι που θα τους τα δείξει
αυτά.
Όχι, όχι.
Εεε… ναι. Πιστεύω ότι θα πρέπει να υπάρχει μια καλύτερη οργάνωση στα ΚΑΠΗ σε σχέση
με αυτό, από τη διοίκηση να θέλουν να δώσουν στους ηλικιωμένους κάτι τέτοιο, γιατί μέχρι
τώρα δεν νομίζω, το βλέπανε ως κάτι πολύ… να σας πω σαν ένα «παιχνιδάκι», τι θα
κάνουμε στα ΚΑΠΗ, ας συμμετέχουνε και λίγο στη χορευτική ομάδα, δεν το βλέπουνε σαν
εκπαιδευτικό, το βλέπουνε η διοίκηση του κάθε Δήμου ή τέλος πάντων του Δήμου εδώ, που
ζω εγώ τόσα χρόνια. Πρέπει να το δούνε λίγο πιο σοβαρά, να το οργανώσουνε, να πάρουνε
προσωπικό, να έχουμε κτήρια, να έχουμε υποδομές, δεν έχουμε χώρους. Είναι πολύ βασικό.

Ε γίνονται αρκετά, γίνονται αρκετά, εεε… έχουμε στάνταρ που γίνονται κάθε χρόνο.
Δηλαδή, είναι σίγουρα 6-7 προγράμματα κάθε χρόνο, μπορεί και παραπάνω.

Ναι, ναι και έχουμε και άτομα σε λίστες αναμονής. Προσπαθούμε ναι, να κάνουμε κάποιες
επιπλέον ομάδες για να εξυπηρετούνται.

Όχι, δεν το γνωρίζω αυτό, γιατί ήτανε θέμα καθαρά των κοινωνικών λειτουργών.
Έχουμε, αυτό εδώ που λέτε εδώ. Δεν έχουμε χώρους, πολύ βασικό. Όχι μόνο εδώ, και σε
άλλα ΚΑΠΗ. Δηλαδή έχουμε χώρους για γραφεία, εεε… έχουμε ακόμη και όπως βλέπετε
ακόμα και το φυσικοθεραπευτήριο είναι πάρα πολύ μικρό δεν είναι χώρος για
φυσικοθεραπευτήριο εδώ, δεν έχουμε υποδομές, δεν ξέρω για ποιο λόγο δεν υπάρχουν εδώ
στον Δήμο ή δεν θέλουν να φτιάξουν, είναι άλλο θέμα. Είναι πολύ σημαντικό δεν έχουμε
εεε…. μέχρι τώρα… εμείς τώρα ανανεώσαμε τα μηχανήματα στις φυσικοθεραπείες, να
μιλήσω για αυτό το θέμα τώρα. Δεν τα κάναμε, δεν υπήρχανε χρήματα, τώρα κάποια στιγμή
μπαίνοντας ο Δήμος σε κάποια προγράμματα ίσως, βρίσκει εεε… χρήματα και μπορούμε
να πάρουμε καινούρια. Έχουμε θέμα σοβαρό, δεν ξέρω για ποιο λόγο δεν γίνεται κάτι
σωστό σε ό,τι έχει σχέση με την υποδομή, με τον χώρο.
…..
Εγώ πιστεύω ότι μπορεί να οργανώσει το ΚΑΠΗ αν οργανωθεί σωστά, μπορεί να κάνει
αυτά τα προγράμματα εξ ολοκλήρου, αλλά μπορεί όμως να συνεργαστεί και με εξωτερικούς
φορείς.

Εγώ θα έλεγα… με μία λέξη… Εγώ θα έλεγα ότι όλα αυτά που έχουνε γίνει μέχρι τώρα
ήταν επιτυχή και θα έδινα και συγχαρητήρια σε όλα αυτά στα άτομα που συμμετείχανε σε
αυτά τα προγράμματα γιατί θέλει διάθεση και χρόνο για να συμμετέχεις σε όλα αυτά.
ως……..
Εξαιρετικά σημαντική, εξαιρετικά σημαντική γιατί βοηθάμε πάρα πολύ την οικογένεια,
εεε… βοηθάμε πάρα πολύ τους ηλικιωμένους γονείς, παππούδες που μένουνε πλέον μόνοι
και πολλές φορές το βλέπουνε αυτό και τα παιδιά τους, ότι όντως το ΚΑΠΗ παίζει έναν
πολύ σημαντικό ρόλο για τη καλή ψυχολογία των ατόμων που έχουν περάσει κάποια ηλικία
και μένουν μόνα τους γιατί τα παιδιά έχουν τις δικές τους απασχολήσεις..
Όχι.

Φύλο: Γ
(α) έως 24
β) 25-30
γ) 31-40
δ) 41-50
ε) 51-60

ΤΕΙ Κοινωνικής Εργασίας

31

Όχι.

Όχι. Επαγγελματική εμπειρία εκτός από τα ΚΑΠΗ, έχω και στον τομέα της κοινωνικής
πολιτικής, απ’ το 14 που ασχολούμαστε με εισαγγελικές εντολές και … γενικώς
προγράμματα κοινωνικής πολιτικής. Προστασία ανηλίκων και ευπαθείς ομάδες.
Όχι, όχι.
Ήτανε ο χορός, η ποντιακή παράδοση, οι ξένες γλώσσες, υπολογιστές,… πρώτες
βοήθειες… Γενικά προγράμματα που άπτονται της τρίτης ηλικίας.

άλλο..?)
Ή θα είναι προγράμματα που έρχονται από τα κεντρικά, … ή γίνεται διερεύνηση των
αναγκών των μελών και… εεμ…
Ναι. Ναι, πολλές φορές. Βεβαίως, οι περισσότερες ναι. (εννοεί υλοποιήθηκαν..)

Νομίζω αυτά που υλοποιούνται...
Τα κίνητρα είναι η… η γνώση, καταρχήν, η επιθυμία τους να μπούνε μέσα σε ομάδες και
να δουλέψουν ομαδικά, να αντιμετωπίσουν τη μοναξιά τους, γίνοντας μέλη ομάδων…
Να καλύψουν αυτές τους τις ανάγκες.
Εμπόδια μπορεί να είναι κινητικά προβλήματα που πιθανόν να έχουνε, εεε…, να μπαίνουν
μέσα στην ομάδα και να βλέπουν ότι δεν μπορούν να συνεργαστούν με τα υπόλοιπα μέλη
ή ότι ο εκπαιδευτής δεν είναι το κατάλληλο πρόσωπο για αυτούς…
Ναι, κάποιες φορές παρατηρείται διαρροή, αλλά… σπάνια. Οφείλετε στο γεγονός ότι δεν
τους αρέσει ο εκπαιδευτής ή δεν μπορούν να συνεργαστούν με τα υπόλοιπα μέλη της
ομάδας.
Καταρχήν, να ελέγχεται το πρόσωπο του εκπαιδευτή, ε και το πιο βασικό είναι να μπορεί
να συντονίσει ομάδα ο εκπαιδευτής. Δεν αρκεί μόνο να έχει γνώσεις πάνω σε κάποιο
αντικείμενο, αλλά πολύ σημαντικό είναι και να ξέρει από συντονισμό της ομάδας.

Θέλετε κάποιον αριθμό συγκεκριμένο; Εεε, στα ΚΑΠΗ που δούλεψα, υλοποιούντανε 4-5
προγράμματα ετησίως.

Συνήθως τις κάλυπταν και αν ήταν περισσότεροι φροντίζαμε να υπάρχει.... με κάποιο τρόπο
να καλύπτεται αυτή η ανάγκη.

Ναι, βεβαίως. Έχουμε συνεργαστεί και με το «Όλοι Μαζί Μπορούμε» σε προγράμματα
εκμάθησης υπολογιστών και με MKO όπου αφορούνε την υγεία… Ναι, συνήθως ο Δήμος
καλύπτει την υλικοτεχνική υποδομή και αυτοί καλύπτουνε το πρόγραμμα με τους
εκπαιδευτές ή με κάποια οικονομική ενίσχυση.
Πρόβλημα στη συνεργασία μεταξύ των μελών της ομάδας (γέλια)
Εεμ, κατά κάποιο τρόπο, ναι, στις περισσότερες φορές με τη δική μας την… εεμ
παρέμβαση. Ο κοινωνικός λειτουργός σε αυτά τα προγράμματα παίζει τον ρόλο του
συντονιστή. Επομένως όταν προκύπτει πρόβλημα καλούμαστε να το λύσουμε, με διάφορες
μεθόδους…
Ναι, σε κάποια προγράμματα ή αν δεν μπορεί να τα υλοποιήσει το ΚΑΠΗ μόνο του, μέσω
εθελοντών ή από τα ίδια τα μέλη, τότε πρέπει να καταφεύγουμε σε συνεργασία με άλλους
φορείς, είναι μέσα στα καθήκοντά μας δηλαδή κι αυτά.
Ότι ήταν πηγή ζωής.
ως……..
Ότι είναι ένας πολύ πετυχημένος θεσμός.
Όχι, δεν νομίζω. Ευχαριστώ πολύ.

(τηλεφωνική)
Φύλο: Γ
β) Εργαζόμενος κλάδου Νοσηλευτική
(α) έως 24
β) 25-30
γ) 31-40
δ) 41-50
ε) 51-60

ΤΕΙ Νοσηλευτικής Θεσσαλονίκης

35 χρόνια

Σε θέματα εκπαίδευσης ενηλίκων δεν έχω επιμορφωθεί. Η επιμόρφωση που κάναμε σ’ αυτή
τη δουλειά ήταν πάντα σε θέματα γεροντολογίας και γηριατρικής, όχι σε θέματα
εκπαιδευτικά ενηλίκων. Συνήθως ιατρικά θέματα που αφορούν την τρίτη ηλικία

Για πολύ λίγο διάστημα έχω εργαστεί στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο πάλι ως νοσηλεύτρια
Πολύ αρχή, μόλις είχα πάρει το πτυχίο σε μια ιδιωτική σχολή, έκανα ένα μάθημα
προληπτικής ιατρικής για πολύ λίγο σαν ωρομίσθια. Δούλευα με παιδιά πάνω από 18… με
ενήλικες ναι.
Ήταν πάνω σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές, έγινε μια εκπαίδευση σε όσους ενδιαφερόταν
να μάθουν να χρησιμοποιούν τον υπολογιστή… Αγγλικής γλώσσας κάναμε κάποια
εκπαιδευτικά μαθήματα και μετά όλα τα άλλα ήταν ψυχαγωγίας περισσότερο, δηλαδή
μαθαίνανε χορό, παραδοσιακούς χορούς, ευρωπαϊκούς χορούς.. Τέτοια θέματα.. Δεν είχαμε
κάτι άλλο..

άλλο..?)
Συνήθως από μόνοι τους τα ζητάν. Και επειδή αυτά τα κάνουν ως συνήθως εθελοντές, είχαν
βρεθεί εθελοντές πάνω σ’ αυτά τα αντικείμενα και έτσι δημιουργήθηκαν τα εκπαιδευτικά
τμήματα.
Νομίζω ότι τα περισσότερα που έχουν ζητήσει έχουν υλοποιηθεί. Κάνουν κι ένα άλλο-
εκπαιδευτικό θα το πω κι αυτό - κάνουν ελληνική λογοτεχνία. Διαβάζουν κάποιο βιβλίο, το
συζητούν και το αναλύουν κατά κάποιο τρόπο που κι αυτό το θεωρώ εκπαιδευτικό
πρόγραμμα.
Τα θέματα που τους ενδιαφέρουν συνήθως είναι αυτά… Στις παλαιότερες ηλικίες να
μάθουν λίγο τα θέματα του υπολογιστή, γιατί οι νεότερες γενιές που έρχονται στα ΚΑΠΗ,
ξέρουν. Οι παλιότεροι έχουν ανάγκη να μάθουν να χρησιμοποιούν τον υπολογιστή, να
χρησιμοποιούν το ιντερνετ, να μπορούν να επικοινωνούν με τα παιδιά τους που λείπουν στο
εξωτερικό... Αυτά τους ενδιαφέρουν περισσότερο. Και λίγο θα μπορούσα να πω την
αγγλική γλώσσα, γιατί κάνουν διάφορα ταξίδια και θα θέλανε να μπορούν να
συνεννοηθούν. Κάτι άλλο δεν νομίζω ότι τους ενδιέφερε πάρα πολύ...
Το μεγαλύτερο κίνητρο είναι και η γνώση αλλά και η δραστηριοποίηση πιστεύω.. Γιατί
μέσα από αυτά τα προγράμματα μπορούν και δραστηριοποιούνται, προσπαθούν να
γεμίσουν τον ελεύθερο χρόνο τους. Και φυσικά επειδή αυτά είναι ομαδικά τα προγράμματα
δημιουργούν φιλίες, σχέσεις…. Όλα αυτά νομίζω είναι τα κίνητρά τους. Έτσι όσοι έχουν
πρόβλημα με μοναξιά να βρουν φίλους, να γεμίσουν τη ζωή τους….
Το ίδιο νομίζω. Πάλι η γνώση, η δραστηριοποίηση και η ψυχική ευεξία εγώ θα έλεγα...
Τα άτομα που δεν συμμετέχουν σε επιμορφωτικά προγράμματα, ένα εμπόδιο ίσως είναι το
μορφωτικό τους επίπεδο** και ένα άλλο εμπόδιο ίσως είναι ο χρόνος τους. Γιατί πολλά από
αυτά τα άτομα ίσως δεν έχουν ελεύθερο χρόνο. Κοιτάζουν ίσως άλλους ηλικιωμένους
(συζύγους που έχουν προβλήματα) ή και τα εγγόνια τους, οπότε δεν έχουν πολύ χρόνο για
να ασχοληθούν με τέτοια προγράμματα. **Στις παλαιότερες γενιές ήταν χαμηλό το
μορφωτικό επίπεδο οπότε ήταν δύσκολο ν’ ασχολήθούν με ΗΥ, με γνώση ξένης γλώσσας
ή με ελληνική λογοτεχνία που κάνουν τώρα οι νεότερες γενιές των ΚΑΠΗ [γέλια]...Γιατί
παλιότερα δεν είχαμε τέτοια -η αλήθεια είναι-.. Το μόνο που τους ένοιαζε ήταν λίγο η
ψυχαγωγία. Τώρα τους νοιάζει και λίγο η γνώση, τους ενδιαφέρει
Οχι, συνήθως ότι αρχίζουν (επειδή τους αρέσει και γι αυτό έρχονται), το συνεχίζουν.
Έρχονται κάθε εδβομάδα και στ’ Αγγλικά που κάνμε και στους υπολογιστές και στην
ελληνική λογοτεχνία… τα παρακολουθούν .. δεν τα σταματούν… Εκτός αν προκύψει
κάποιο πρόβλημα υγείας ενδιάμεσα.
Τα προγράμματα να υπάρχουν κατ’ αρχάς, γιατί πάντα δεν υπάρχουν. Με εθελοντισμό
γινόταν τα περισσότερα, να υπάρχει δηλαδή το κατάλληλο προσωπικό….Γιατί κάνουν και
θεατρολογία τα τελευταία χρόνια… μόνο βέβαια αν υπάρχει εργαζόμενος.. Γιατί σ’ αυτά
τα προγράμματα δεν είναι μόνιμοι εργαζόμενοι … είναι αν έρθουν με συμβάσεις. Δηλαδή
αν υπήρχαν οι κατάλληλοι εργαζόμενοι θα ήταν καλά να υπήρχαν αυτά τα επιμορφωτικά
πογράμματα γιατί τα ζητάει ο κόσμος.

Να βάλω και τα ψυχαγωγικά (που είναι οι χοροί); [Ε: αν τα θεωρείται εσείς εκπαιδευτικά..]
Ναι γιατί και σ αυτό εκμάθηση είναι. Γίνονται συνήθως 4 με 5 προγράμματα.

καλύπτουν τις προσφερόμενες θέσεις ή είναι περισσότεροι; Εξυπηρετούνται συνήθως όλοι
όσοι δηλώνουν συμμετοχή;
Συνήθως σ’ όλα τα προγράμματα υπάρχει συμμετοχή (τουλάχιστον σ’αυτά τα 4-5 που
έχουμε αναφέρει) και η συμμετοχή είναι καλή.. Δεν είναι ούτε παραπάνω, ούτε λίγοι…. Σε
ορισμένα είναι και πολλοί μπορώ να πω…. Στα ψυχαγωγικά προγράμματα είναι
περισσότεροι… στην αγγλική γλώσσα είναι πολλοί.. Μπορεί να χρειαζόταν να γίνει και
δεύτερο τμήμα. Νομίζω ότι είναι ικανοποιητικό ο αριθμός που συμμετέχει.

Όχι. Δεν είχαμε κάποιον άλλο φορέα. Κάποια χρονιά μας ήρθε ένα πρόγραμμα
υπολογιστών, αλλά δεν θυμάμαι από ποιο φορέα ήταν.. για να πω την αλήθεια...
Συνήθως τα προβλήματα στα ΚΑΠΗ είναι ο χώρος. Γιατί όλα τα ΚΑΠΗ δεν έχουν
μεγάλους χώρους, ειδικά της Καλαμαριάς, τα δύο έχουν...τα υπόλοιπα οι χώροι τους είναι
μικροί. Οπότε ίσως να μην έχουν χώρο πού να γίνει το πρόγραμμα. Άλλο πρόβλημα είναι
ότι σε κάποια περιφερειακά ΚΑΠΗ, οι άνθρωποι είναι πιο ηλικιωμένοι … δεν ασχολούνται
τόσο πολύ μ’ αυτά τα προγράμματα .. μόνο στο κέντρο της Καλαμαριάς και σε κάποιες
περιοχές ασχολούνται οι άνθρωποι με τέτοια προγράμματα.
Άλλο πρόβλημα είναι να βρεθεί ο εθελοντής ή ο εργαζόμενος που δεν τον έχουμε πάντα.
Εεεε στο τέλος τα επιλύουμε.. κάπως το κάνουμε κάπως τα βολεύουμε και επιλύονται
Επειδή οι εργαζόμενοι των ΚΑΠΗ, η ειδικότητά τους δεν είναι για να κάνουν επιμορφωτικά
προγράμματα τόσο πολύ, δηλαδή είναι ειδικότητες παραϊατρικών επαγγελμάτων...πιστεύω
ότι καλύτερα θα ήταν να υπάρχει από εξωτερικό φορέα και τα ΚΑΠΗ και οι εργαζόμενοι
να τα οργανώνουν- να βρίσκουν τα μέλη και να οργανώνουν το πρόγραμμα. Να το
υλοποιούν κιόλας είναι λίγο δύσκολο, γιατί τώρα μια φυσικοθεραπεύτρια ή μια
νοσηλεύτρια τι επιμόρφωση να κάνει; Η μόνη επιμόρφωση είναι σε θέματα υγιεινής
φροντίδας .. κάτι άλλο δεν μπορεί να κάνει
Αρκετά καλή..
ως……..
Πάρα πολύ καλή
Όχι, δεν έχω κάτι.
Φύλο: Γ
β) Εργαζόμενος κλάδου Φυσικοθεραπεύτρια
(α) έως 24
β) 25-30
γ) 31-40
δ) 41-50
ε) 51-60

ΤΕΙ Φυσικοθεραπείας

27

Όχι ενηλίκων. Πάντα τρίτης ηλικίας. .Εκπαίδευση όσον αφορά τις παθήσεις τους… στη
γηριατρική.. Όχι εκπαιδευτικά

Όχι
Όχι
Έχουμε χορούς παραδοσιακούς, γυμναστική, ξένη γλώσσα (αγγλικά), θέατρο, Α βοήθειες,
προληπτική ιατρική: κάνουμε ομιλίες, πιο χρηστικά πράγματα: από τι να προφυλάσσονται
και τι να προσέχουν - δεν είναι μια ομιλία απλή για μια αρρώστια… Η δική μου ομιλία
πάντα επικεντρώνεται σε χρήσιμες συμβουλές (πώς να αποφεύγουν πτώσεις, πώς να μη
σκύβουν πολύ και τους πιάνεται η μέση…) χρηστικά. Για τη δική τους βοήθεια γιατί αυτό
τους ενδιαφέρει περισσότερο όχι να ακούσουν μια ομιλία

άλλο..?)
Συνήθως ό,τι θέλανε. Μας λέγανε : “ ...καλό θά’ τανε … είμαστε μια ομάδα θέλουμε να
κάνουμε θέατρο ή θέλουμε να κάνουμε χορό”. Κυρίως ήταν από τα θέλω τα δικά τους το
έναυσμα για…. Και μετά από κει και πέρα βρίσκαμε τον τρόπο…. πώς θα γίνει αυτό
Αυτό δεν το γνωρίζω γιατί τα αιτήματα γίνονται στην Κοινωνική Λειτουργό, δεν γίνονται
σε μένα. Εγώ έχω άλλο κομμάτι..
[Οι προτάσεις υλοποιούνταν] στο μέτρο το δυνατό που μπορούσαμε να βρούμε λύση για να
τους ευχαριστήσουμε… Ναι
Μπορώ να πω ότι έχουμε κάνουμε πάρα πολλά και νομίζω έχουν καλυφθεί. Το τελευταίο
τώρα (που το ξεκίνησαν βέβαια) είναι οι ΗΥ και η ξένη γλώσσα. Μπορώ να πω οτι έχουν
εξαντλήσει ότι θα μπορούσαν να κάνουν (χειροτεχνίες). Το τελευταίο πάντως που ζητούσαν
ήταν η ξενη γλώσσα και οι υπολογιστές (να μπορούν να στέλνουν μηνύματα στα παιδιά
τους, να μιλάνε και να τους βλέπουν…)
Τίποτα. Θέλουν να μάθουν, η γνώση. Και κυρίως, δεν είναι μόνο η γνώση… θέλουν να
κάνουν κάτι, θέλουν να γεμίσουν το χρόνο τους οπωσδήποτε. Και φυσικά μ’ αυτό που
ζητάνε και εμείς τους δίνουμε καλύπτονται. Αλλά πιστεύω περισσότερο είναι ότι θέλουν να
γεμίσουν το χρόνο τους, να μην περνά άσκοπα. Γιατί τους βλέπουμε.. Έρχονται το πρωί και
ότι έχουμε [εννοεί το παρακολουθούν] και η αλήθεια είναι επειδή έχουμε πολλά, φεύγουνε
μαζί μας …μόνο που δεν κλειδώνουμε μαζί. Πολλά άτομα, όχι 1-2 να πεις ότι δεν έχουν τι
να κάνουν γι’ αυτό το κάνουν,

Όχι, έχουν δουλειές, έχουν εγγόνια και είναι εδώ. Θέλουν να είναι δραστήριοι σ’ αυτήν την
ηλικία. Να μην περνάει ο χρόνος χαμένος.
Ναι,πάρα πολύ. Τους γεμίζει. Αυτά που κάνουμε… τους γεμίζει πάρα πολύ
Απλά δε θέλουν. Ή γιατί έχουν υποχρεώσεις στο σπίτι με εγγόνια και δεν ευκαιρούν. Το
θέλω υπάρχει αλλά έρχεται και το άλλο και λέει: “... μα δεν μπορώ γιατί πρέπει να κρατάω
τα εγγόνια” ή έχουν ένα άρρωστο σύζυγο. Αυτά είναι τα εμπόδια, όχι γιατί δε θέλουνε. Αν
είχανε το χρόνο θα το κάνανε. Απλά έρχονται άλλα και τους αποτρέπουν
Ε ναι εντάξει. Αυτό είναι φυσιολογικό. Κάνουν κάτι, βλέπουν ότι δεν τους γεμίζει, μπορεί
να φύγουν, δεν θα κάτσουν ντε και καλά να το ολοκληρώσουνε. Αν κάτι δεν τους αρέσει,
δεν είναι αυτό που θέλανε ή δεν τους ενδιαφέρει, φυσικά θα φύγουν. Σπανίως.. αλλά μπορεί
να συμβεί κι αυτό. Ή γιατί αλλάζουν οι συνθήκες στη ζωή τους, γιατί κάτι προέκυψε, μια
αρρώστια από σύζυγο, από παιδί.. Και φεύγουν. Αλλά είναι αναμενόμενο ,δεν είναι γιατί
δεν τους αρέσει είναι οι συνθήκες που προκύπτουν
Εγώ πιστεύω ότι υπάρχουν πολλά θέματα που μπορούν ν ασχοληθούν.. Τώρα
εκπαιδευτικά.. Πρέπει να υπάρχει και ο ανάλογος άνθρωπος για να κάνει τα εκπαιδευτικά
… Εδώ πάμε κατά ειδικότητες.. Τι κάνω εγώ...θέατρο ή χορό ...
Δ. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΥΣ
17.Πόσα περίπου εκπαιδευτικά προγράμματα έχουν υλοποιηθεί στη θητεία σας?

Ανάλογα, κάθε φορά είναι και διαφορετικά. Σίγουρα 6-7… γίνονται

Υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον. Δεν υπάρχουν θέσεις… τι εννοείται θέσεις….Πάντα σύμφωνα
με το άτομα… η θεατρολόγος π.χ. έκανε ανάλογο…. ώστε να μοιράσει τους ρόλους σε πιο
πολλά άτομα

Όχι.
Κάθε ΚΑΠΗ ειναι και διαφορετικό όσον αφορά το χώρο και την υποδομή. Το δικό μας π.χ.
είναι μεγάλο, έχουμε τις αίθουσες, υποδομή, ακόμη και ανθρώπους να τα κάνουν… δεν
μπορώ να πω. Δεν είχαμε κάποιο πρόβλημα
Σ’ αυτό δεν μπορώ να απαντήσω γιατί οι κοινωνικοί λειτουργοί ασχολούνται με όλα αυτά.
Εμείς, το υγειονομικό, είμαστε λίγο… δεν ξέρω…
Ότι εκπαιδευτικό καλοδεχούμενο, κι απο μας και από τους ίδιους. Όλοι τα ενστερνίζονται
και τα δέχονται και τους αρέσει. Δεν είχαμε ποτέ άρνηση… είναι πολύ ανοικτοί, τα δέχονται
τους αρέσει
ως……..
Ο ρόλος είναι πάρα πολύ μεγάλος. Και οι άνθρωποι αυτής της ηλικίας βρίσκουν μια αγκαλιά
να το πω; παρηγοριά να το πω; Βρίσκουν εδώ ότι δεν είχαν δει όλα τους τα χρόνια, λόγω
εργασίας, λόγω χρόνου… Δηλαδή θα θέλανε ίσως από τα πιο μικρά τους να ασχοληθούν
με κάτι… και τώρα σ’ αυτήν την ηλικία αυτό υλοποιείται.. Με ό,τι ήθελε ο καθένας… ήθελε
κάποιος να χορεύει;. δεν μπορούσε στα χρόνια του τα μικρά; να κάνει θέατρο; να κάνει
γυμναστική; Νομίζω ότι εδώ βρίσκουν ό,τι ακριβώς ζητούσαν. Είναι πολύ σημαντικό.
Πραγματικά το πιστεύω. Και μάλιστα είναι σημαντικό γιατί σ’ αυτήν την ηλικία χάνουν και
συντρόφους, ξαφνικά μένουν ξεκρέμαστοι, κι εδώ έρχονται και κάνουν νέες παρέες και νέες
γνωριμίες. Οπότε ξανα- αρχίζει ο κύκλος της ζωής τους από άλλη ηλικία και από άλλο
σκοπό πια
Εγώ ξέρω ότι ο θεσμός είναι πάρα πολύ πετυχημένος και οι άνθρωποι τον καλοδέχονται και
συνεχίζει. Ένας θεσμός που έχει ξεπεράσεις τα 30 χρόνια, φυσικά αν δεν ήταν καλός δεν
θά φτανε σ’ αυτά τα χρόνια. Και συνεχίζει και με νέες κάθε φορά προτάσεις και δράσεις.

(α) έως 24
β) 25-30
γ) 31-40
δ) 41-50
ε) 51-60

ΤΕΙ Κοινωνικής Εργασίας στο Ηράκλειο της Κρήτης

32

Οχι

Οχι
Οχι
Ηταν μουσική, δηλ. χορός, τραγούδι,...οργανώσαμε ομάδες, παραδοσιακών χορών,
χορωδίας, γυμναστικής, θεάτρου, κουκλοθεάτρου (είχαμε κάνει ανάλογα με τις ανάγκες
των μελών μας δημιουργούσαμε και ομάδες), ανακύκλωσης (όταν είχε ξεκινήσει προν
πολλάχρόνια το πρόγραμμα της ανακύκλωσης), γυμναστικής, ηλεκτρονικών υπολογιστών
πρόσφατα....

άλλο..?)
Οι ίδιοι το ήθελαν, ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους κα ανάλογα με το υλικό που έχουμε,
δηλαδή αν είχαμε κάποιους εθελοντές τους εκμεταλλευόμαστε -μέσα σε εισαγωγικά- για να
δημιουργήσουμε αυτά τα προγράμματα, τις ομάδες... ή αν μας ερχόταν εκ των άνωθεν,
δηλαδή από την Περιφέρεια.... Οταν δημιουργήθηκαν τα ΚΑΠΗ,τα πρώτα χρόνια,τότε
ανήκαν στο Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας, είχαμε πολλά προγράμματα που μας ερχόταν
από εκεί. Ανάλογα λοιπόν ή μας ερχόταν ή βλέπαμε ότι ενδιέφεραντα μέλη μας και
δημιουργούσαμε τα ανάλογα προγράμματα
Τελευταία ζητούσαν τα μέλη την εκμάθηση υπολογιστών. Ναι υλοποιήθηκε η πρόταση.
Αυτό που θα τους ενδιέφερε περισσότερο είναι ότι αφορά την υγεία τους, θέματα υγείας
και υγιεινής.
Η ενημέρωση, να μάθουν κάτι καινούριο που θα τους οφελήσει, να γεμίσουν τον ελεύθερο
χρόνο τους, να δημιουργήσουν μέσα από αυτό σχέσεις επικοινωνίας... Αυτό!
Το ότι θα πάρουν γνώση για κάτι που δεν ήξεραν μέχρι στιγμής και είναι και ένα κίνητρο
να κάνουν και κάτι διαφορετικό στη ζωή τους, γιατί έχουν χρόνο στη διάθεσή τους τώρα
σαν συνταξιούχοι.
Αφενός η ηλικία, ότι είναι μεγάλοι σε ηλικία κια έχουν κουραστεί από όλαόσα έχουν κάνει
στη ζωή τους και δεν θέλουν κάτι περισσότερο, εεεε προβλήματα υγείας (κυρίως κινητικά)
και δεν είναι εύκολο να έρχονται σε τακτικές συναντήσεις. Αυτά κυρίως.
Οι περισσότεροι επειδή το επέλεγαν συνειδητά συμμετείχαν μέχρι τέλους. Λίγα ήταν τα
άτομα που θα σταματούσαν κι ο λόγος συνήθως ήταν θέμα υγείας.
Να είναι ανάλογα ανάλογα με τις ανάγκες τους (δηλαδή κάτι που έχει σχέση με νέους-
έφηβους δεν θα τους ενδιέφερε), με τα ενδιαφέροντά τους, να είναι εύκολα και προσιτά για
να τα καταλαβαίνουν και να μπορούν να συμμετέχουν, να γίνονται μέσα στο χώρο του
ΚΑΠΗ, γιατί η μετακίνηση κάπου αλλού τους είναι δύσκολη και να μην έχει κόστος
(...γέλια..)

Όλα αυτά τα χρόνια έγιναν πάρα πολλά προγράμματα και κάθε χρόνο πολλά είναι τα ίδια
αλλά κατά τη διάρκεια της χρονιάς γίνονται και καινούρια. Περίπου 8; το χρόνο. Περίπου...

Καλύπτουν τις προσφερόμενες θέσεις και προσπαθούμε πάντα να καλύπτουμε όλο τον
αριθμό των ενδιαφερομένων γιατί μπορεί να δημιουργηθεί και 2η ομάδα και 3η ομάδα....

Ναι, ναι. Όπως σας είπα είχαμε προγράμματα του Υπ. Υγείας, δια βίου μάθηση (εννοεί
ΚΔΒΜ), ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ. Εμείς δηλώναμε τα μέλη που έδειχαν ενδιαφέρον.
Αυτοί έφερναν τον εκπαιδευτή, το υλικό τους κλπ
Επειδή δεν δείχνουν από την αρχή προθυμία για ένα πρόγραμμα, το δύσκολο ήταν να
βρούμε τα άτομα να τους το εξηγήσουμε να το καταλάβουν ώστε να συμμετέχουν μετά.
Γιατί όταν ακούγεται ένα πρόγραμμα δεν δείχνουν ενδιαφέρον από την αρχή, οπότε είναι
ένα θέμα για εμάς, για να βρούμε τα άτομα τα οποία θα μπορούσαν να ωφεληθούν από αυτό
το πρόγραμμα. Από τη στιγνή που μπαίνανε και τους άρεζε και το υλοποιούσαν. Αυτό
συνέβαινε συνληθως όταν ένα πρόγραμμα μας ερχοτάνε.
Άλλο θέμα είναι όταν θέλουμε να υλοποιήσουμε πρόγραμμα και δεν βρίσκουμε εκπαιδευτή.
Άλλο πρόβλημα ήταν να είχε κάποιο κόστος και να μην είχαμε τα χρήματα να
υλοποιήσουμε το πρόγραμμα
Προσπαθούσαμε να βρούμε εθελοντές (εκπαιδευτές) και να γίνεται όσο είναι δυνατόν χωρίς
να έχει κόστος. Παράδειγμα ένα μεγάλο μέρος των μελών μας ήθελε παρα πολύ τη
γυμναστική. Γιατί κάποτε ήταν ένα πρόγραμμα που το χρηματοδοτούσε ο Δήμος. Όμως ένα
διάστημα δεν μπορούσε .. και το ζητούσαν, οποτε δεν είχαμε γυμναστή, δεν είχαμε χώρο ..
ετσι βρήκαμε εθελοντή γυμναστή και η άσκηση γινόταν μέσα στο δικό μας χώρο. Δηλαδή
προσπαθούσαμε να βρούμε λύσεις κ τρόπους για να το πραγματοποιήσουμε.

Έχουν γίνει και τα δυο και μπορούν και τα δυο να πραγματοποιηθούν ικανοποιητικά.
Τα προγράμματα έχουν πετύχει, είχαμε ενδιαφέρον από τα μέλη να συμμετέχουν, τους
άρεσαν και κάποια επαναλαμβάνονται.
ως……..
Θεωρώ ότι τα ΚΑΠΗ είναι πολύ σημαντικός θεσμός γιατί τόσα χρόνια έχουν αποδείξει ότι
έχουν εκπληρώσει το σκοπό για τον οποίο ιδρύθηκαν. Δηλαδή πέτυχαν την παραμονή των
ηλικιωμένων στο σπίτι τους, στην τοπική κοινωνία και την ενασχόλησήτους με
δραστηριότητες που τους δίνουν την ευκαιρία ναμείνουν δραστήρια άτομα στην κοινωνία.
Ναι. Ότι σε όλα τα προγράμματα κυρίως έχουμε συμμετοχή γυναικών, και όχι αντρών. Οι
άντρες είναι αυτοί που δείχνουν πολύ λίγο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους προγράμματα.
Επίσης θεωρώ ότι το ΚΑΠΗ είναι πάρα πολύ σημαντικό γιατί στην τρίτη ηλικία οι
περισσότεροι ηλικιωμένοι αισθάνονται μοναξιά. Είτε γιατί χάσαν τον σύντροφό τους, είτε
γιατί τα παιδιά τους είναι μακριά γιατί έχουν κάνει άλλες οικογένειες. Ερχόμενοι στο
ΚΑΠΗ βρίσκουν συνομήλικους για να περάσουν την ώρα τους, για να μιλήσουν,για να
συμμετέχουν ενεργά σε ότι πρόγραμμα τους αρέσει, για να παίξουν κάποια επιτραπέζια
παιχνίδια. Είναι πολύ σημαντικό γι' αυτούς είναι το 2ο σπίτι τους. Ξέρουν ότι θα βρουν είτε
κάποιο από τα μέλη είτε κάποιο από το προσωπικό για να μιλήσουν, να πουν τον πόνο τους
και το έχουν ανάγκη αυτό, δηλαδή πέρα από το ότι θα γεμίσουν τον χρόνο τους έχουν
ανάγκη να μιλήσουν, να βρουν άνθρωπο να τους ακούσει κι εμείς (κυρίως εμείς οι
κοινωνικοί λειτουργοί) αλλά είτε νοσηλευτής είτε φυσιοθεραπευτής είμαστε εκεί για να
τους ακούμε. Γι' αυτό και θεωρώ ότι τα ΚΑΠΗ έχουν πετύχει 100% στο σκοπό για τον
οποίο ιδρύθηκαν.
Φύλο: Γ
β) Εργαζόμενος κλάδου Φυσικοθεραπεύτρια
(α) έως 24
β) 25-30
γ) 31-40
δ) 41-50
ε) 51-60

Έχω τελειώσει το ΤΕΙ Φυσικοθεραπείας στη Θεσσαλονίκη.

Σχεδόν 18.

Δυστυχώς όχι.

Δυστυχώς και σ' αυτό όχι
Έχετε
πιστοποίηση εκπαιδευτικής επάρκειας από τον ΕΟΠΠΕΠ;)
Ούτε.
Τους άρεσε και ασχολιόταν με κάποια “κυρίως θέματα” και κάποια άλλα που προκύπταν
στην πορεία. Ήταν σίγουρα οι χοροί οι παραδοσιακοί, μια φορά έτυχε μια κοπελίτσα να
έρθει να τους κάνει και λάτιν τμήματα και είχαν πολύ μεγάλη ανταπόκριση και μου έκανε
εντύπωση. Επίσης άλλο θέμα που τους αρέσει πολύ είναι η χορωδία. Υπήρχαν περιπτώσεις
που είχαμε και θεατρολόγο και κάναμε και θεατρικές ομάδες και ανεβάσαν και
παραστάσεις. Μεγάλο ενδιαφέρον δείξανε για τους ΗΥ, όποτε υπήρχε κάποιος εθελοντής
ή κάποιο πρόγραμμα... πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Αναγκάζονται ίσως και επειδή η
τεχνολογία μπαίνει στη ζωή μας και για την εφορία και για άλλα θέματα.... Την γυμναστική
πάρα πολύ την αγαπούν.... όταν έχουμε δυνατότητα να 'χουμε γυμναστή.. κάνουμε και
πολλά τμήματα γιατί δείχνουν μεγάλη θέρμη για τη γυμναστική. Τους αρέσει πολύ η
χειροτεχνία και... οι δεξιότητες με τα χέρια, οτιδήποτε τις δείξεις, ζωγραφική, ντεκουπάζ,
κάτι άλλες μεθόδους, να φτιάξουν κοσμήματα με χάντρες, τις λαμπάδες που κάνουμε κάθε
χρόνο και μοιράζουμε στο ΚΑΠΗ, πάντα είναι διακοσμημένες από κάτι που έχουν φτιάξει
οι κυρίες από τη χειροτεχνία. Προσπαθήσαμε να βάλουμε κι άλλα... επιτραπέζια παιχνίδια...
ξεκίνησαν κάποιες κυρίες να παίζουμε μπιρίμπα, να έρχονται εδώ και να μιλάνε....Οι
περίπατοι και οι εκδρομές ήταν από τα θέματα που επίσης τα κάναμε και σαν
εκπαιδευτικά... δηλαδή να έχει και κάτι να δούν εκεί που θα πάνε...κάτι να υπάρχει σαν
επιμορφωτικό. Προσπαθήσαμε επίσης στον άλλο χώρο που είχαμε με τη συνάδελφο να
κάνουμε το “τσάι και ταινία”, δηλαδή να βάλουμε μια ταινία.. ένα απόγευμα, που να έχει
ενδιαφέρον, να υπάρχει συζήτηση... αυτό λόγω χώρου εδώ δεν ευδοκίμησε.. Επίσης τους
αρέσει....αν κι αυτό δεν ξέρω.... ναι ...και θεατρικές και μουσικές παραστάσες, δηλαδή να
παρακολουθούν τέτοια δρώμενα. Και επίσης μέσα στο χώρο του ΚΑΠΗ προσπαθούμε να
κάνουμε και ενημερωτικές ομιλίες, δηλαδή ή από εμάς τους ίδιους τους εργαζομένους ή να
φέρνουμε προσκεκλημένους ομιλητές διαφόρων ειδικοτήτων και να τους ενημερώνουμε
για διάφορα θέματα που τους αφορούν ... που είναι για υγεία, που είναι για διάφορα
θέματα...Και επίσης ένα τελευταίο ..τους άρεσε πολύ και οι επισκέψεις των τμημάτων..
δηλαδή το τμήμα της χορωδίας ή του χορευτικού ή της γυμναστικής να επισκεφτεί φεστιβάλ
ή άλλα ΚΑΠΗ και να επιδείξει το έργο του. Δηλαδή “όλη αυτή τη χρονιά εμείς μάθαμε
αυτά τα τραγούδια... αυτούς τους χορούς” . Ήταν κι αυτό η συμμετοχή μας και η
αναγνώριση του κόπου μας.

άλλο..?)
Κάποια προγράμματα προϋπήρχαν κι έβλεπες τη συμμετοχή τους, άρα το δεχόσουν ότι είναι
ωφέλιμο,.. αλλά μέσα στη συναναστροφή μαζί τους αφουγκράζεσαι αυτές τις επιθυμίες και
τις ανάγκες τους και προσπαθείς με το υπάρχον υλικό που έχεις, το χώρο που έχεις, αλλά
περισσότερο το έμψυχο υλικό που έχεις, να το προσαρμόσεις, γιατί δεν αρέσουν όλα σε
όλους... αφουγκράζεσαι σε πόσους, τι, κλπ και έτσι βλέποντας και το χώρο που έχεις και το
υλικό προσαρμόζεσαι.
Σε μένα γραπτά δεν έχει τύχει... γιατί δεν είναι και το αντικείμενο της δουλειάς μου αυτό.
Αλλά σου εκφράζουν την επιθυμία και την ανάγκη τους για δραστηριότητες, περισσότερο
γιατί θέλουν να έχουν άλλοθι να ασχολούνται με κάτι εκτός σπιτιού. Ειδικά οι κυρίες
θέλουν αυτό το άλλοθι, να δημιουργήσεις μια ομάδα στο ΚΑΠΗ, ένα πρόγραμμα, για να
φεύγουν από το σπίτι, να βγαίνουν και λίγο εκτός σπιτιού. Και επίσης τους αρέσει και η
ομαδικότητα, δηλαδή να δημιουργείς ομάδες, οπότε ν' ανήκουν σε μια ομάδα, να μαθαίνουν
πολλά και διάφορα, αλλά ταυτόχρονα να έχουν αυτή την κοινωνικοποίηση και να κρατούν
το μέλλον τους ενεργό εκτός σπιτιού.
Τα περισσότερα (απ' αυτά που ζητήθηκαν) προσπαθούμε να τα υλοποιούμε. Και
προσπαθούμε να έχουμε ομαδικές δράσεις γι' αυτό το λόγο, γιατί αυτό είναι το
περισσότερο... και επίσης προσπαθούμε να τους δίνουμε δεξιότητες με τα χέρια και με το
σώμα. Αυτό που κάποιοι ίσως να θέλουν, οι νεότεροι ... προσπαθούμε να τους
βοηθήσουμε... ας πούμε τη λέξη “επιμορφωθούν”, που δεν είναι ίσως σωστή, στο ολοένα
αναπτυσσόμενο περιβάλλον των πόλεων, δηλαδή έχει να κάνει με τις υπηρεσίες ...ας πούμε
το ΑΤΜ, να βγάλεις λεφτά,να κάνεις κάποιες υπηρεσίες μέσα από το web banking, να
πληρώσεις κάτι, να βγάλεις μια βεβαίωση....και αυτο που ζητάνε ολοένα οι νεότεροι είναι
αν γίνεται να επιμορφωθούν σ’ αυτήν την αναπτυσσόμενη τεχνολογία, τις υπηρεσίες που
είναι μέσω διαδικτύου…. Αυτό είναι ένα πράγμα που ζητάνε οι νεότεροι...αυτό είναι
λίγο…. στην προσπάθεια να το κάνουμε γιατί κι εμείς υστερούμε σ’ αυτό…να πω την
αλήθεια δεν είναι κάτι που το “έχουμε” κι εμείς …(γέλια) ..αλλά αυτό είναι κάτι που ζητάνε
πολύ οι νεότεροι που γράφονται στο ΚΑΠΗ. Οι παλαιότεροι δεν ασχολούνται…
ασχολούνται μ’ αυτά που είπαμε … αυτά τους ενδιαφέρουν δηλαδή ομαδικότητες,
εκδρομές, ο χορός, το τραγούδι, οι επισκέψεις, θέατρα, αυτά….Οι νεότεροι έχουν άλλες
ανάγκες...
Ναι… Θα έβαζα εγώ και σαν αντικείμενο [είναι φυσικοθεραπεύτρια]… την προσπάθεια
μας να κρατήσουμε δεξιότητες στα χέρια και στο σώμα… δηλαδή να τους κρατήσεις λίγο
ενεργούς…να κινούνται, την ισορροπία τους, την καλή φυσική τους κατάσταση.. μέσα
όμως πάλι στο ομαδικό. Δηλαδή να μπορούσα να έχω π.χ. μια μέρα το 15μερο, την
εβδομάδα, το 10μερο… για ένα περίπατο. Δηλαδή να ρθουν εδώ κάποιοι άνθρωποι, να
συνεννοηθούμε, να είμαστε σίγουροι ότι φοράνε τα σωστά παπουτσάκια, ότι είναι καλά
ντυμένοι, να μην ιδρώσουν, να μην κουραστούν… και να ξεκινήσεις ένα περίπατο, να
κάνουν μια βόλτα, να μπορούν στο ενδιάμεσο να μιλάνε μεταξύ τους, να κάνουν κάποιες
στάσεις να πιούνε ένα καφέ, ένα τσάι , να συζητήσεις κάτι εκεί και να τους ξαναγυρίσεις
πάλι στο ΚΑΠΗ, έχοντας ωφεληθεί και το περπάτημα σαν φυσική άσκηση και την
κοινωνικοποίηση μεταξύ τους, που αυτό είναι κάτι που τους τρώει η μοναξιά στο σπίτι τους,
έχουνε/ δεν έχουνε παιδιά, έχουνε/ δεν έχουνε συγγενείς και επίσης μέσα και από μια
συζήτηση να λύσεις απορίες τους, γιατί πραγματικά όταν αρχίσεις να μιλάς μαζί τους,
βλέπεις πόσα πράγματα θέλουν να σε ρωτήσουν ή έχουν να σου πούνε...Μπορείς να τους
πεις ας πούμε και κάποια τρικ...π.χ. λέει η άλλη κυρία “δυσκολεύομαι να σιδερώσω” και
της λες “αν δεν μπορείς να σιδερώσεις καθιστή, μπορείς να χρησιμοποιήσεις ένα σκαμνάκι
και να εναλλάσεις το πόδι που στηρίζεσαι για να είσαι με το ένα πόδι λυγισμένο και το άλλο
τεντωμένο και να μην επιβαρύνεις πολύ τη μέση σου” ή να βρούμε ένα τρόπο…για “δεν
μπορώ κουράζομαι στο νεροχύτη” … πάλι εγώ θα προτείνω την εναλλαγή του βάρους του
ποδιού σ’ ένα σκαμνάκι...Δηλαδή αναλόγως τι σου περιγράφει ο άλλος να του βρίσκεις
λύση για την καθημερινότητα. Γιατί τα λόγια είναι ωραία, αλλά η καθημερινότητα είναι
πολύ σκληρή. Και θέλουν λύσεις για την καθημερινότητα, που δεν υπάρχουν πάντα αλλά
…… τις προσπαθούμε...
Έχουν μια δίψα για ζωή, που πραγματικά είναι και για μένα μεγάλο σχολείο, αυτή η δίψα
τους για ζωή, η δύναμη που βγάζουν από μέσα τους, η θέληση που έχουν, η ενέργεια… και
αυτό είναι ένα μάθημα ζωής για μας, γιατί καταλαβαίνεις ότι αυτοί οι άνθρωποι έχουν
πολλά να δώσουν ακόμα. Άλλο κίνητρο είναι η μοναξιά, όπως είπα μπορεί να έχουν πολλοί
και οικογένειες και παιδιά, ή κάποιοι να μην έχουν, αλλά η μοναξιά είναι ένα ...ένα κίνητρο
μεγάλο γι’ αυτούς ανθρώπους… να θέλουν εδώ στο ΚΑΠΗ να υπάρχουν πράγματα να
κάνουν, ν’ ασχοληθούν και να φύγουν απ΄το σπίτι. Και μετά είναι -για τους νεότερους- οι
απαιτήσεις της καθημερινότητας δηλαδή κάποιοι θέλουν να μάθουν περισσότερα για την
τεχνολογία.. να μάθουν άλλα πράγματα… είναι οι απαιτήσεις της καθημερινότητας γι’
αυτούς το κίνητρο.
Τους ευχαριστεί η συμμετοχή, δηλαδή το πρώτο που νιώθεις όταν έρχονται…
ευχαριστιούνται που ασχολείσαι καταρχήν μαζί τους.. είναι ευχαρίστηση μεγάλη. Τους
ωφελεί και η κινητοποίηση, εγώ το βλέπω πάντα και σαν φυσικοθεραπεύτρια, ότι
κινητοποιούνται και έρχονται εδώ είναι μεγάλο όφελος. Το ότι απασχολούνται με κάτι
εκτός σπιτιού, γιατί σπίτι μπορεί ειδικά οι κυρίες μπορεί όλη τη μέρα να μην κάθονται και
καθόλου, αλλά είναι μια ρουτίνα που τους έχει κουράσει τόσα χρόνια. Η συντροφικότητα,
εδώ έχουν την συντροφικότητα. Και κάτι που ίσως ….-αν δεν το χεις ζήσει στο ΚΑΠΗ-
ανήκουν κάπου, είναι πολύ σημαντικό αυτό.. να ανήκεις κάπου στις μέρες μας.
Είναι κάτι το οποίο… και εγώ δεν θέλω να το αποδεχτώ… μεγαλώνουν συνεχώς. Εγώ
βλέπω τον εαυτό μου πώς ήρθα στα ΚΑΠΗ και πώς μεγάλωσα και πώς έχω βαρύνει κι εγώ
η ίδια σε πολλά πράγματα που δεν είναι υποχρεωτικά να τα κάνω και λέω “άντε μωρέ…
άντε μωρέ”... και αυτοί δυστυχώς -δεν το δέχομαι- μεγαλώνουν, μου μεγαλώνουν, και αυτό
είναι δύσκολο, βαραίνουν. Θέλουν, αλλά πια δεν μπορούν. Αυτό μπορείς πάλι να το
παρακάμψεις, αλλά είναι ένας παράγοντας. Εννοώ όπως το νιώθω κι εγώ η ρουτίνα, τα
προβλήματα σε καθηλώνουν…. Φυσικά έχουν και προβλήματα υγείας, έτσι; Έχουν
προβλήματα υγείας, τα οποία και λόγω των προβλημάτων αυτών δυσκολεύουν, και λόγω
ότι μεγαλώνουν σε ηλικία αυτά διογκώνονται. Έχουν πολλά οικογενειακά προβλήματα
γιατί στην Ελλάδα είναι η γενιά που στηρίζει τους πάντες.. .δηλαδή εξακολουθούν να
στηρίζουν τα παιδιά τους, τα εγγόνια τους, τα δισέγγονά τους.. οπότε τα προβλήματα αυτών
γίνονται δικά τους προβλήματα. Και επίσης κάτι… αν αλλάξεις και κτίρια και αλλάξεις
συνοικισμούς -δεν το περιμενα αλλά ισχύει- είναι και το βιοτικό και μορφωτικό επίπεδο
των ανθρώπων. Και υπάρχουν άνθρωποι που ίσως δεν έχουν πάει σχολείο και βλέπεις μια
ζέση, μια θέρμη να παν και το θέατρο… και άνθρωποι που είναι μορφωμένοι να μην θέλουν.
Δηλαδή δεν σημαίνει πάντα ότι αν οι άνθρωποι είναι αμόρφωτοι ότι δεν έχουν…. ίσως
έχουν περισσότερη διάθεση να χαρούν αυτά που στερήθηκαν έτσι; Αλλά το μορφωτικό και
βιοτικό επίπεδο ή η σύνταξη τους αν είναι μικρή ή μεγάλη, παίζουν πάντα το ρόλο τους στο
τι θα κάνουν εδώ. Ένας σου λέει “εγώ έχω την οικονομική άνεση δεν θα ρθω εδώ .. θα
γραφτώ σ’ ένα ταξιδιωτικό πρακτορείο και θα πηγαίνω εκδρομές” .... Όλα παίζουν το ρόλο
τους… Πρέπει να το χεις υπόψη σου ότι εδώ έχεις ένα μείγμα ανθρώπων, που έχει περάσει
πολύ δύσκολα στη ζωή τους και μ’ αυτό να πορεύεσαι… Έχει σημασία, είναι πολλοί
άνθρωποι, διαφορετικοί άνθρωποι κι αυτό πρέπει να το θυμάσαι κάθε φορά που θα φτιάξεις
μια ομάδα, γιατί είναι μεγάλο το παζλ
Συμβαίνει και νομίζω ότι πέρα ότι κουράζονται εύκολα, δηλαδή θυμίζουν παιδάκια
παιδικού σταθμού που τα βάζεις να ζωγραφίσουν κι ενώ το λαχταράνε, μετά το παρατάνε..
και λες… Κουράζονται αρκετά εύκολα.. δεν ξέρω για ποιο λόγο .. ίσως και η κούραση των
χρόνων. Και επίσης βάζουν προτεραιοτητες που ποτέ δεν είναι πρώτος ο εαυτός τους. Αυτό
σας το λέω δηλαδή … και οι δικοί μου γονείς και οι δικοί σας... θα προσαρμόσουν τις
ανάγκες τους αφού έχουν ….. δηλαδή θα σου πουν …. εγώ έχω τύχει κυρία να θέλει να μην
έρθει να κάνει φυσικοθεραπεία γιατί έπρεπε να κρατήσει το εγγονάκι της και μου λέει “δεν
θα ρθω σήμερα γιατί πρέπει να κρατήσω τον εγγονό μου” και λέω “αν δεν σας πειράζει…
εμένα δεν με πειράζει να τον έχουμε μαζί μας…”. Αλλά θα άφηνε την φυσικοθεραπεία-
που η φυσικοθεραπεία είναι υγεία έτσι;- γιατί έπρεπε να κρατήσει τον εγγονό. Οπότε
καταλαβαίνετε για όλα τα άλλα τα προγράμματα σε τι μοίρα μπαίνουν!..

Κάτι που πρέπει να το κάνουμε ούτως ή άλλως - πέρα από τα προγράμματα- να ακούμε
αυτή τη γενιά προσεκτικότερα. Σας λέω το ΚΑΠΗ για μένα είναι πολύ μεγάλο σχολείο, εδώ
μεγάλωσα μαζί τους. Και αυτό θα το πω: Να τους ακούμε προσεκτικότερα. Επιτρέποντας
αυτή την αλληλεπίδραση-γιατί έχοντας αυτιά ν’ ακούσεις και αυτοί μετά έχουν αυτιά να σ’
ακούσουν και γίνεται αυτή η αλληλεπίδραση, να επιτρέπουμε να “αλλοιώνεται” το
πρόγραμμα που κάνουμε. Δηλαδή να μην είμαστε των τυπικών, δηλαδή “έφτιαξα ένα
πρόγραμμα και πρέπει να γίνει έτσι”. Όχι, μ’ αυτές τις ηλικίες και μ’ αυτούς τους
ανθρώπους επιτρέπεται η αλλοίωση, δηλαδή να το αλλάζεις, να το προσαρμόζεις με βάση
αυτούς, αυτά που ακούς και όλο να το προσαρμόζεις, να το αλλοιώνεις γιατί δεν μπορείς
να είσαι με τους τύπους εδώ μέσα. Θα χάσεις. Και θα χάσουν αυτοί άμα χάσεις εσύ.

Γύρω στα 15 το χρόνο

Η συμμετοχή τους είναι κάτι που σε χαροποιεί στην αρχή, αλλά σε προβληματίζει στη
συνέχεια, γιατί μπορεί να γραφτούν πολλοί και μετά κάποιοι λόγω αλλαγής προτεραιοτήτων
να σταματάνε ή να γραφτούν λίγοι στην αρχή -που αυτό συμβαίνει στα ΚΑΠΗ, να το
ξέρετε-και μετά .. συζητάω μαζί σου ….”τάδε πήγα στα ΚΑΠΗ και έκανα αυτό” και
έρχονται και άλλοι γιατί το ακούν ότι το κάνει ο τάδε και θέλουν ή ο τάδε το περιγράφει
τόσο όμορφα και τους δελεάζει ή βλέπουν το όφελος στον τάδε και έρχονται. Οπότε μπορεί
στην αρχή να έχεις λίγους και μετά επειδή πάνε σπίτι τους, πάνε κάπου το συζητάνε να έχεις
κι άλλο κόσμο που να συμμετέχει.

Είχαμε κάνει ένα πρόγραμμα, πρόσφατα κιόλας, με το ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ που
εκπαίδευαν τον κόσμο στους ΗΥ. Δώσαμε εμείς αίθουσα και υπολογιστές και αυτοί βάζανε
τον εθελοντή, τον εκπαιδευτικό εν πάσει περιπτώσει, που ασχολιόταν μετα μέλη. Και
παλιόττερα είχε γίνει στο ΚΑΠΗ μας ένα πρόγραμμα από το Πανεπιστήμιο, το
Αριστοτέλειο πρέπει να ήταν, έχει πολύ καιρό όμως… το LLM (Long Lasting Memories)
είχε να κάνει με το Αλτσχάιμερ, τότε είχαν έρθει και οι εκπαιδευτές από Πανεπιστήμιο και
ο εξοπλισμός τους. Εκεί όμως δεν είχαμε πρόσβαση, ήταν αυτοί σε μια αίθουσα δικιά μας,
είχαν δεχτεί κάποιες αιτήσεις από κάποια μέλη και ασχολιόντουσαν μόνο μ’ αυτούς.
Ο χώρος, είναι πάντα ένα πρόβλημα. Ακόμα και τον καλύτερο χώρο να έχεις, είναι ένα
πρόβλημα ο χώρος, γιατί μην ξεχνάμε ότι το ΚΑΠΗ είναι πολλά πράγματα ταυτόχρονα,
δηλαδή στον ίδιο χώρο που θα έρθουνε οι άντρες να πιουν ένα καφέ και να παίξουν ένα
τάβλι ή μια παρτίδα χαρτιών, καλείσαι κάποιες μέρες να έχεις και τη χορωδία και το
χορευτικό...Δημιουργείται ένα πρόβλημα με το χώρο...Με καλή διάθεση και συνεννόηση
μπορείς να το βολέψεις…
Υλικά δεν υπάρχουν πάντα για να κάνεις κάποιες πράξεις… κι αυτό το βολεύεις..
Εθελοντές, τιμή τους, πάντα υπάρχουν, και βρίσκονται να κάνουν κάποια προγράμματα.
Εμείς έχουμε εθελόντρια κυρία που κάνει τους παραδοσιακούς χορούς, και πιο μπροστά
είχαμε,, δηλαδή πάντα φέρνει κάποιος κάποιον και τα βολεύουμε. Αυτό που δυσκολεύει
όμως με το πέρασμα των καιρών είναι η προσέγγιση των ανθρώπων και η απομόνωσή τους.
Δηλαδή, είπαμε, ενώ θέλουνε πολύ να τους πάρει από το σπίτι και να τους δώσεις άλλοθι
για να κάνουν πράγματα στο ΚΑΠΗ, όσο μεγαλώνουν ή όσο υπάρχει αυτός ο καταιγισμός
ερεθισμάτων στο σπίτι από την τηλεόραση κτλ, σαν να γίνεται ένας εκλεισμός τους, δηλαδή
ενώ σου δίνουν αυτή τη διάθεση ότι θέλουν άλλοθι για να βγουν απ’ το σπίτι, ταυτοχρόνως
τους βλέπεις πόσο πολύ παραμένουν στο σπίτι και απομονώνονται πλέον οικειοελώς, σαν
ένα είδος εγκλεισμού ας το πούμε. Κι αυτό είναι μια πρόκληση και για μας και για όλους
όσους ασχολούνται. Είναι πραγματική πρόκληση .. ελπίζω ότι θα το νικήσουμε.
[απαντήθηκε παραπάνω]
Όταν λέμε για ΚΑΠΗ, ο κόσμος το θεωρεί ότι είναι ντουβάρια. Το ΚΑΠΗ δεν είναι τα
ντουβάρια, δεν είναι το κτίριο. Είναι ζωντανό. Το ΚΑΠΗ είναι οι άνθρωποι. Ήρθατε τώρα
εδώ, μέσα στον κορωνοϊό, και είναι άδειο. Αυτό δεν είναι το ΚΑΠΗ. Το ΚΑΠΗ είναι οι
άνθρωποι κι αυτό είναι η δυσκολία του. Δηλαδή έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους
ηλικιωμένους, διαφορετικών μορφωτικών, κοινωνικών, οικονομικών επιπέδων κι αυτό
καλείσαι να το δέσεις, να το κάνεις ένα μείγμα. Αυτός είναι ο ρόλος μας, να μπορέσεις να
κάνεις αυτήν την πρόσμιξη, να μπορέσεις να συνεργαστείς μαζί τους, να τους ακούσεις και
να κάνεις ότι καλύτερο γι’ αυτούς. Αυτό είναι το ΚΑΠΗ.
[εξηγεί για τον εξωτερικό φορέα].. θα πρέπει να μπει σ’ αυτό το κλίμα, δηλαδή όχι ήρθα σ’
αυτό το κτίριο, στήνω αυτό τον προτζέκτορα, φτιάχνω τις καρέκλες κάθομαι σ’ αυτό το
μικρόφωνο και μιλάω. Δεν νομίζω ότι αυτό…..Κι εγώ να πάω σ’ ένα τέτοιο χώρο, σ’ ένα
συνέδριο κάποια στιγμή θα χασμουρηθώ, θα βαρεθώ...Έτσι δεν είναι; Πόσο μάλλον μ’
αυτούς τους ανθρώπους. Θα ρθεις εδώ, θα κάνεις μια συζήτηση με το προσωπικό, θα πεις
“ηρθα” και μετά θα προσπαθήσεις ενδεχομένως στήνοντας το υλικό σου να πιάσεις
κουβέντα, να κάτσεις σ’ ένα τραπέζι να μιλήσεις με μια κυρία, ένα κύριο… να
δημιουργήσεις μια οικειότητα, να σε νιώσουν δικό τους παιδί, δικό τους άνθρωπο. Κι όχι
ότι στεγνά ήρθες να πεις κάτι και να φύγεις. Αυτό είναι. Είναι όλοι ευπρόσδεκτοι στο
ΚΑΠΗ, όλοι οι εθελοντές, όλοι οι εκπαιδευτές, όλα τα προγράμματα, μακάρι να γίνονται
πιο πολλά.. αλλά πρέπει εδωπέρα να ρθεις και να δέσεις, να μπεις εδώ μέσα σ’ αυτό το
χώρο.
Ότι δε πρέπει να το βάζουμε κάτω και ό,τι μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτούς τους
ανθρώπους, να το κάνουμε και να έχουμε στο μυαλό μας: όσους ωφελήσουμε και όσο τους
ωφελήσουμε και αυτό να’ ναι παράδειγμα οπότε την άλλη φορά που θα πας να κάνεις κάτι..
να συνεχίσεις ξανά, ξανά ελπίζοντας ότι κάθε φορά θα ωφελήσεις περισσότερους και θα
τους ωφελήσεις και περισσότερο. Θα τρως τα μούτρα σου και θα συνεχίζεις ξανά και ξανά.
ως……..
Πάλι σ’ αυτό το πλαίσιο που δεν βλέπω το ΚΑΠΗ σαν κτίριο, θα πω ότι είναι ένα σημείο
συνάντησης. Γι’ αυτούς τους ανθρώπους είναι η γειτονιά τους, γιατί έχουν χαθεί οι
γειτονιές και γίνεται μια οικογένεια.
Αυτή η γενιά είναι ανεπανάληπτη. Οπότε όσο τους έχουμε κοντά μας, να είμαστε κοντά
τους!
Φύλο: Γ
β) Εργαζόμενος κλάδου…............
(α) έως 24
β) 25-30
γ) 31-40
δ) 41-50
ε) 51-60

ΤΕΙ Κοινωνικής Εργασίας

33

Οχι

Οχι
Οχι
Θέματα αγωγής υγείας, υπολογιστές, χοροί παραδοσιακοί, χορωδία, θέατρο κ.α.

άλλο..?)
Έγινε... ότι έχει ζητηθεί από τα μέλη σε προγράμματα του πρωϊνού καφέ που ρωτήθηκαν
με τι θέλουν να τους απασχολήσουμε και ό,τι έχουμε συζητήσει με το προσωπικό.
Οι περισότερες έχουν υλοποιηθεί γιατί μπορούσαν να υλοποιηθούν στο χώρο μας είτε από
εθελοντές είτε από μόνιμο προσωπικόείτε από προσωπικό 8μηνης απασχόλησης... κάποιες
δεν υλοποιήθηκαν γιατί δεν μπορούσαν να υλοποιηθούν στο χώρο μας.
Λοιπόν μετά από 37 χρόνια που είναι τα ΚΑΠΗ (38 περίπου) θα μιλήσουμε για τα τελευταία
χρόνια τι απασχολεί γιατί παλιότερα υπήρχαν ηλικίες οι οποίες οι άνθρωποι ήταν με χαμηλό
μορφωτικό επίπεδο, δεν είχαν βγει έξω από τα σπίτια τους οι γυναίκες, είχαν άλλα
προβλήματα.. πλέον όμως από 58 ετών και πάνω που γράφουμε είναι νέα άτομα που
έρχονται και ζητάνε καινούρια πράγματα. Άρα μποούν να μπουν πολλλές εκπαιδευτικές
ενότητες γι' αυτά τα άτομα. Οι περισσότεροι ζητάνε ΗΥ, Αγγλικά, ξένες γλώσσες, ότι έχει
σχέση με χρήση ΗΥ ή τηλεφώνων ή τέλος πάντων ότι έχει σχέση με ηλεκτρονικά να
μπορούν να μιλάνε με τα παιδιά τους και με τα εγγόνια τους τα οποίαβρίσκονται στο
εξωτερικό πάρα πολλά.
Πιστεύω ότι είναι εκμάθηση για κάτι καινούριο, για κάτι το οποίο δεν έχουν κάνει μέχρι
τώρα, δεν είχαν την δυνατότητα να κάνουν, δεν είχαν τις επιλογές στη ζωή τους, δεν είχαν
το χρόνο τους, μπορεί να ήταν εργαζόμενοι... Πιστεύω ότι κάποια προγράμματ θεωρούν ότι
αυτό θα τους ξεκουράσει, θα τους δώσει καινούριες δυνατότητες να βοηθήσουν τα παιδιά,
τα εγγόνια τους κυρίως για τις νέες τεχνολογίες τις οποίες δεν γνωρίζουν καθόλου.
Πιστεύω ότι δεν χρειάζονται να έχουν πολλές προσδοκίες γιατί θα το κάνουν αυτό. Πιστεύω
ότι είναι μια ανάγκη που τους ευχαριστεί, τους ξεκουράζει, θα κάνουν κάτι κανούριο... θα
πουν ότι εγώ παρακολούθησα κι αυτό. Είναι κι ένας τρόπος να πουνε και στα παιδιά και
στα εγγόνια ότι εγώ παρακολουθώ κάτι καινούριο, κάτι μου αρέσει, κάτι που δεν
μπορούσαν να το κάνουνπαλιότερα, κάτι που δεν το βρίσκω. Είναιένα χώρος ο οποίος
είναιδικός τους. Δεν είναι με πληρωμή, είναι πολύ βασικό αυτό, γιατί τα οικονομικά σ'
αυτήν την ηλικία είναι δύσκολα. Άρα ότι μπορούν νατο κάνουν στο χώρο.... νομίζω ότι θα
τους ωφελήσει.
Κατ' αρχήν επειδή έχουμε πολλά άτομα... είναι σε κατηγορίες. Υπάρχουν άτομα τα οποία
έχουν βαριά προβλήματα υγείας τα οποία δεν μπορούν να έρθουν και να παρακολουθήσουν,
υπάρχουν άτομα τα οποία μπορεί να έχουν υποχρεώσεις- να κρατάνε παιδιά, εγγόνια κλπ.
Υπάρχουν άτομα τα οποία ντρέπονται να μπούνε σε κάποια προγράμματα. Υπάρχουν άτομα
που έχουν άλλες δυσκολίες, τις οποίες μπορεί και να μην τις ξέρουμε....Στα εμπόδια
μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν και μακρινές αποστάσεις... κάποια ΚΑΠΗ είναι σ' ένα
σημείο μπου κάποιος μπορεί να κάθεται μακριά και να μην μπορεί να έρθει... όσο θέλει να
έρθει... και είναι και το άλλο το βασικό ότι τα μέλη μας συνήθως θέλουν να πηγαίνουν στο
ΚΑΠΗ που είναι εγγεγραμμένοι...αν κάνουμε ένα πρόγραμμα το οποίο είναι εκτός ΚΑΠΗ
υπάρχει πρόβλημα και δεν πηγαίνουν, ή αν θα πάνε... θα πάνε και θα φύγουν, δεν θα
μείνουν... γιατί έχουν συνηθίσει το χώρο του ΚΑΠΗ, γιατί έχουν συνθίσει το προσωπικό
γιατί το θεωρούν – ξέρεις- δικό τους χώρο. Όταν τους πηγαίνουμε σε άλλο χώρο υπάρχει
δυνατότητα (εννοεί πιθανότητα) να μην πάνε. Μπορεί να το ξεχάσουν, μπορεί να μην τους
αρέσει, μπορε΄λι να μην βρίσκουν αυτό που θέλουν να βρουν... οπότε είναι ένα εμπόδιο
Σε κάποια προγράμματα, συνήθως αυτά που ήταν εκτός ΚΑΠΗ είχαμε διαρροές. Είχαμε
διαρροές από τη 2 μέρα. Αυτό ίσως οφείλεται γιατί ήταν εκτός ΚΑΠΗ, αλλά ίσως να
οφείλεται και στο άτομο... να μην του άρεσε αυτό που παρακολούθησε, να του φάνηκε η
ώρα δύσκολη, να μην καταλάβαινε τι γίνεται, τι λέγεται από τον εκπαιδευτή, μπορεί να μην
ήταν με τη φίλη/ο του (γιατί παίζει πολλή μεγάλη σημασία αυτό), να μην μπορέσαμε
δηλαδή... να ήταν κλειστό το τμήμα κα να μην μπήκε μ' αυτούς που ήθελε... να μην βόλεψε
να πηγαίνουν μαζί με ταξί, με ένα αυτοκίνητο και φυσικά να ήταν το πρόβλημα
υγείας...έτσι;. Που σ αυτη την ηλικία είναι πολύ βασικό. Αν έχει πρόβλημα υγείας πώς θα
πάει; Κι αν δεν πάει μια, δύο, τρεις φορές μετά χάνει και το ενδιαφέρον.
Πιστεύω ότι για να γίνουν εκπαιδευτικά προγράμματα στα ΚΑΠΗ πρέπει να γίνεται
πάντοτε ένα ερωτηματολόγιο, να γίνει πρώτα μια έρευνα, η οποία να είναι σοβαρή για να
δούνε στο μεγαλύτερο ποσοστό τι ενδιαφέρει αυτούς τους ανθρώπους. Αυτό δεν έχει γίνει
ποτέ ...έτσι;.... γιατί χρειάζεται και το ανάλογο προσωπικό για να γίνει. Αρα νομίζω ότι αν
γίνει μια έρευνα και μπει ένα ερωτηματολόγιο για να δούμε τι ενδιαφέρει περισσότερο σ'
αυτή την ηλικία και μπορεί να γίνει, πιστεύω ότι δεν θα έχουμε τη διαρροή την οποία είχαμε,
πιστεύω ότι θα είναι πιο ευχαριστημένοι από τα προγράμματα το οποία θα έχουν κάνει

Υπάρχουν κάποια πάγια προγράμματα. Αυτά είναι οι χοροί, οι χορωδίες, η θεραπευτική
γυμναστική, το θέατρο, η ζωγραφική, το σκίτσο. Αυτά είναι μόνιμα προγράμματα.... τα
αγγλικά, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές (τα τελευταία χρόνια κάνουμε συχνά). Ο πρωινός
καφές γίνεται εδώ και πάρα πολλά χρόνια ... Είναι κάποια προγράμματα τα οποία σχεδόν
κάθε χρόνο κάνουμε τα ίδια. Κατ' αρχήν δεν γίνονται σ' όλα τα ΚΑΠΗ το ίδιο. Γιατί το
κάθε ΚΑΠΗ έχει διαφορετική δυναμικότητα. Άλλα ΚΑΠΗ έχουν πάρα πολύ κόσμο, άλλα
λιγότερο, άλλοι ενδιαφέρονται, άλλοι δεν ενδιαφέρονται.. Κοιτάζουμε να τα κάνουμε
πάντα τα προγράμματα σε ΚΑΠΗ που μπορεί να γίνουν και που θα έχουν ενδιαφέρον και
που θα έχουμε κόσμο. Πιστεύω ότι γίνονται κάθε χρόνο περίπου τα 10 εκπαιδευτικά
προγράμματα

Σε κάποια προγράμματα μπορεί να είναι περισσότεροι... αυτό το παρατηρήσαμε στους ΗΥ
και λίγο στ' Αγγλικά. Αλλά επειδή στους ΗΥ χρειάζονται υπολογιστές για να δουλεύουν
και δεν υπάρχει αυτή η δυνατότητα... εκεί παρατηρήσαμε το πρόβλημα (εννοεί να μην
εξυπηρετούνται όλοι οι ενδιαφερόμενοι) στα υπόλοιπα όχι

Σε μας έχουν υλοποιηθεί κάποια προγράμματα τα οποία ήταν τελευταία από το ΟΛΟΙ
ΜΑΖΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ που αφορά του ΗΥ, κάποια άλλα προγράμματα παλιότερα που αφορά
το Πανεπιστήμιο της Φυσικής Αγωγής εδώ στη Θεσσαλονίκη... αυτά θυμάμαι τώρα..δεν
θυμάμαι κάτι άλλο....
Συνήθως είναι οι χώροι που δεν έχουμε, στα 2 μεγάλα ΚΑΠΗ ίσως να βρεθούν χώροι...
στα υπόλοιπα δεν υπάρχουν χώροι.... Εκπαιδευτικό υλικό θα μπορούσε να έχει.... [Για τους
εκπαιδευτές] Κάποια προγράμματα γίνονται από εθελοντές οπότε είναι λίγο δύσκολο γιατί
ο εθελοντής δεν παύει να είναι εθελοντής... μπορεί να σταματήσει το πρόγραμμα ανά πάσα
στιγμή. Εκπαιδευτές συνήθως χρησιμοποιούμε άτομα τα οποία είναι 8μηνα και ζητάμε
ανάλογες ειδικότητες ούτως ώστε να μπορέσουμε να ανταπεξέλθουμε. Και κάποια άλλα
προγράμματα είναι μόνιμοι υπάλληλοι του Δήμου... που κάνουν χορό, που κάνουν χορωδίες
και άρα μπορούμε να ανταπεξέλθουμε.
[απαντήθηκε παραπάνω]
Ναι. Πιστεύω ότι και τα δυο μπορεί να γίνουν. Αν γίνουν από εξωτερικό φορέα, ο οποίος
έχει γνώση της κατάστασης του ΚΑΠΗ, δηλαδή οι ηλικιωμένοι τι θέλουν, ότι έχουν κάποιες
ιδιαιτερότητες, ότι πρέπει να γίνει αυτό το πρόγραμμα μέσα στο χώρο του ΚΑΠΗ, ότι
πρέπει να είναι ευχάριστο, ότι πρέπει να είναι εύκολο σε αυτα τα οποία λέγονται, γιατί δεν
μπορούν να το παρακολουθήσουν όλοι, δεν έχουν όλοι το ίδιο μορφωτικό επίπεδο...
Πιστεύω ότι είναι εφικτό να γίνει και από εξωτερικούς φορείς... και θα είναι και καλύτερα
γιατί εμείς θέλουμε πάντοτε τα μέλη μας να έρχονται σε επαφή με εξωτερικούς συνεργάτες
... δηλαδή να έχουμε συνεργασία... Να μπαίνουν μέσα στο χώρο μας και ηλικίες που δεν
είναι άνω των 58. Αυτό είναι πολύ βασικό γιατί και αυτοί που μπαίνουν αλλά και αυτοί
που εκλαμβάνουν έχουν τη χαρά να δουν και πώς σκέφτονται οι νεότεροι και οι νεότεροι
να δουν πώς δουλεύουν τα ΚΑΠΗ. Είναι πολύ βασικό για την κοινότητα αυτή, γιατί κάπου
έχουμε παρεξηγηθεί... δηλ. κάποιοι λένε δεν θα πάω να γραφτώ στο ΚΑΠΗ, γιατί στο
ΚΑΠΗ είναι ηλικιωμένοι, είναι μεγάλοι, είναι έτσι, είναι αλλιώς, είναι βαρετοί... ενώ δε
συμβαίνει αυτό. Δηλαδή εμείς προσπαθούμε να κάνουμε προγράμματα και να ανοίγουμε
την εμβέλειά μας προς την κοινότητα είτε είναι αυτά Δημοτικά, παιδικοί, σχολεία,
δημοτικά, γυμνάσια, Λύκεια και η κοινότητα ούτως ώστε να μάθουν τι ακριβώς κάνουμε
στο χώρο των ΚΑΠΗ. Είναι πολύ βασικό αυτό.. και να σέβονται τα παιδιά τους
ηλικιωμένους, ότι δεν είναι ο ηλικιωμένος ο απόμαχος της ζωής . Όχι δεν συμβαίνει αυτό
το πράγμα, ο ηλικιωμένος έχει την πείρα και μπορεί να βοηθήσει και τους νέους και τα
παιδιά και τα εγγόνια και όλους... Κι αυτό πρέπει να το δείξουμε (συγκινείται...)
Πιστεύω ότι μέχρι στιγμής είμαστε ευχαριστημένοι αλλά θα μπορούσαμε να είμαστε και
καλύτερα ότι αφορά τα προγράμματα τα εκπαιδευτικά.
ως……..
Πιστεύω είναι ότι καλύτερο έγινε πριν από χρόνια για την ρίτη ηλικία. Έγιναν σε μια εποχή
η οποία ήταν δύσκολη. Οι άνθρωποι και κυρίως η γυναίκα δεν είχε βγει από το σπίτι της,
και μπόρεσε να ρθει στο ΚΑΠΗ, να κάνει παρέες, να κάνει εκδρομές, να γνωρίσει
αρχαιολογικούς χώρους, να δει μουσεία, κάτι το οποίο δεν είχε κάνει πριν. Κι αυτό γιατί
ήμασταν μια κλειστή κοινωνία, ανδροκρατούμενη περισσότερο, που οι άντρες ήταν στη
δουλειά και η γυναίκα σε γενικές γραμμές στο σπίτι. Αυτή ήταν πολύ μεγάλη επανάσταση
θεωρώ που δημιουργήθηκαν τα ΚΑΠΗ και μάλιστα τις παλαιότερες εποχές στα ΚΑΠΗ
έπεφτε και πολύ χρηματική και οικονομική ενίσχυση. Παλιότερα είχαμε πάρα πολλά
χρήματα και μπορούσαμε να διαχειριστούμε και να κάνουμε πάρα πολλά προγράμματα.
Είναι πολύ βασικό το οικονομικό για να κάνεις προγράμματα. Χωρίς οικονομία δεν μπορείς
να κάνεις τίποτα. Παλιότερα γινόταν πολλές εκδηλώσεις διότι είχαμε οικονομική στήριξη.
Με τα χρόνια βέβαια όλο αυτό κατέρρευσε λόγω γενικής οικονομικής κατάστασης. Και
πρέπει να πω ότι τα ΚΑΠΗ είναι πρωτοποριακός θεσμός, δεν υπάρχουν στο εξωτερικό.
Πολλοί έχουν έρθει και ζήτησαν να μάθουν το πώς λειτουργούμε και μάλιστα από
προηγμένα κράτη τα οποία εκεί έχουν περισσότερο τις λέσχες, τις οποίες ασχολούνται με
διάφορα δηλ. γκολφ, μπασκετ, γυμναστική κλπ. Δεν υπάρχουν ΚΑΠΗ οργανωμένα στο
εξωτερικό όπως λειτουργούμε εμείς
Πιστεύω ότι το μέλλον είναι η τρίτη ηλικία. Διότι από 58 και πάνω που γράφουμε εμείς,
είμαστε πάρα πολύ νέοι πλέον.

Φύλο: Γ
β) Εργαζόμενος κλάδου…............
(α) έως 24
β) 25-30
γ) 31-40
δ) 41-50
ε) 51-60

Οι βασικές μου σπουδές είναι Παιδαγωγός Νηπιαγωγός, μεταπτυχιακό στη σχολική φυσική
αγωγή

5 χρόνια

Ναι, έχω παρακολουθήσει πολλά σεμινάρια στο ΠΙΝΕΠ (Περιφερειακό Ινστιτούτο
Επιμόρφωσης) στη διαχείριση κρίσεων στη συνοχή της ομάδας, στο mentoring… σε
διάφορα θέματα

Οχι
Ναι έχω δουλέψει στα ΙΕΚ Θέρμης, ΙΕΚ Καλαμαριάς, ως εκπαιδεύτρια των μαθητών οι
οποίοι είναι μεγάλοι σε ηλικία.
Θεωρώ ότι δώσαμε ιδιαίτερη βάση στα θέματα υγείας που αφορούνε την Τρίτη ηλικία, τις
πρώτες βοήθειες, συζητούσαμε μαζί με τα μέλη και αποφασίστηκαν τα ενδιαφέροντα που
έχουν η ομάδα των γυναικών όπως ήταν διάφορα θέματα με σύγχρονες μεθόδους
μαγειρικής, με το φτιάξιμο διάφορων με λάδια...., βοτανοθεραπεία και διάφορα τέτοια .

Με τους ενήλικους άντρες μιλούσαμε για θέματα που αφορούν .....εεε.. οργανώσαμε πάρα
πολύ καλά τη βιβλιοθήκη. Ανθρώπους δηλαδή οι οποίοι ήταν μαθηματικοί καθηγητές και
είχαν εμπειρία από βιβλιοθήκες οργανώθηκε μία πολύ μεγάλη βιβλιοθήκη στο κεντρικό
ΚΑΠΗ, κάναμε θεατρική αγωγή, μουσική αγωγή: υπήρχαν κάποια άτομα που μάθαιναν
μουσικά όργανα στα μέλη ... διάφορα.

άλλο..?)
Οι κοινωνικοί λειτουργοί στη συνέντευξη που παίρνουν από τα μέλη συζητούν για τα χόμπι
και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που είχαν οι άνθρωποι αυτοί κατά τη διάρκεια του
εργασιακού τους βίου, οπότε πράγματα που τους έλειπαν, πράγματα που ήθελαν να τα
κάνουν όλη τους τη ζωή και δεν τα έκαναν τα συζητούσαμε και προσπαθούσαμε εμείς να
υλοποιήσουμε τα ενδιαφέροντά τους που δεν μπορούσαν να το κάνουν τότε
θεματικές ενότητες; Αν ναι, για ποιες? Υλοποιήθηκαν οι προτάσεις αυτές?
Γραπτά δεν το κάνουν, αλλά προφορικά. Ειδικά στις ομάδες που γίνονται κάθε εβδομάδα
με τα μέλη. Κάθε εβδομάδα υπήρχε ο πρωινός καφές όπου οι κοινωνικοί λειτουργοί του
κάθε ΚΑΠΗ συζητούσαν με τα μέλη και εκεί ανιχνεύονταν τυχόν ανάγκες ή ενδιαφέροντα
των μελών που θα ήθελαν να υλοποιηθούν σε δράσεις του ΚΑΠΗ. Ναι πολλές φορές (εννοεί
υλοποιούνταν οι προτάσεις), υπήρχαν και πράγματα που δεν μπορούσαν να τα κάνουν σε
συγκεκριμένο διάστημα γιατί θα έπρεπε να έχουμε εξωτερικούς συνεργάτες και οι
εξωτερικοί συνεργάτες όπως ξέρετε είναι μία διαδικασία που θέλει πρόσληψη προσωπικού.
Αυτά υπάρχουν στο προγραμματισμό προσλήψεων που είναι λίγο δυσκίνητος, ήταν, τώρα
ακόμη περισσότερο οπότε κάποιες δράσεις δεν μπορούσαν να υλοποιηθούν γιατί δεν
υπήρχαν εξωτερικοί συνεργάτες
Σίγουρα τα ιατρικά θέματα λόγω της ευαίσθητης ηλικίας , της τρίτης ηλικίας, πολλές
ομιλίες με γιατρούς που αφορούνε προβλήματα αυτής της ηλικίας . Η ψυχολογική
ενδυνάμωση γιατί υπάρχει η απώλεια των πιο κοντινών τους ανθρώπων οπότε η μοναξιά
είναι ένα θέμα που ταλανίζει πάρα πολύ αυτή την ηλικία και τους δημιουργεί πολλά
προβλήματα κατάθλιψης και απόσχισης από την κοινωνική ζωή οπότε οι ψυχολόγοι θα
πρέπει οπωσδήποτε να έχουν επαφές με τα μέλη και η διαχείρισης της καθημερινότητας του
γιατί ήταν άνθρωποι που ήταν ενεργοί και από τη μια στιγμή στην άλλη θα πρέπει να μάθουν
να διαχειρίζονται τον άπλετο χρόνο που έχουν χωρίς να ξέρουν πώς θα τον γεμίσουν.
Είναι ότι έχουν ελεύθερο χρόνο και ότι θέλουν να υπάρχει μια έγκυρη και αξιόπιστη παροχή
πληροφοριών, πολλοί ακόμα και από αυτή την ηλικία αν και όσο περνάει ο καιρός και αυτοί
είναι εξοικειωμένοι, δεν είναι εξοικειωμένοι ακόμα με την μεγάλη ομάδα των μελών με
τους υπολογιστές , οπότε περιμένουν δια ζώσης να ακούσουν πληροφορίες που θα τους
βοηθήσουν με την καθημερινότητα τους.
13. Ποιες κατά τη γνώμη σας είναι οι προσδοκίες τους από τη συμμετοχή τους? Ποια τα
Σίγουρα είναι ένας πάρα πολύ καλός θεσμός τα ΚΑΠΗ και μέσα στους χώρουςτων ΚΑΠΗ
μπορούν να κάνουν καινούργιες κοινωνικές επαφές, να χαρούν, να γελάσουν, να αλλάξει η
διάθεση τους
14. Ποια πιστεύετε ότι είναι τα βασικά εμπόδια για τη συμμετοχή τους;\
Είναι και οι συγκοινωνίες, γιατί κάποια ΚΑΠΗ θα έπρεπε να είναι αρκετά κεντρικά και
τουλάχιστον τα δικά μας τα ΚΑΠΗ είναι σε πολλές περιοχές απομακρυσμένα και δεν
υπάρχει συγκοινωνία και βασικά συγκοινωνία δωρεάν αλλά και γενικότερα συγκοινωνία
που να βολεύει να πάνε πιο εύκολα, στην πρόσβαση... να υπάρχει καλύτερη και ευκολότερη
πρόσβαση.
Και βασικά αυτό, ...εάν βρεθούν σε μια κατάσταση δύσκολη ψυχολογική μετά δύσκολα
αποφασίζουν να βγουν από το σπίτι πρέπει να υπάρχει δηλαδή κάτι πάρα πολύ ενδιαφέρον
για να βγουν από από σπίτι και σιγά σιγά να υπάρχουν τα προγράμματα ώστε να τους
κεντρίσουν το ενδιαφέρον και να παραμείνουν ενεργά μέλη
Ναι, πολλές φορές παρουσιάζεται αυτό. Δηλαδή περιμένουν άλλα πράγματα, δεν είναι
ακριβώς αυτό που περίμεναν... ναι υπάρχουν κι αυτά. Δηλαδή υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι
ενώ ήταν ένθερμοι να λειτουργήσει το πρόγραμμα της γυμναστικής, το πρόγραμμα του
χορού........ είχαμε κάνει μια χρονιά ένα πρόγραμμα με λατινικούς χορούς που όχι μόνο από
την αρχή κάποια μέλη το πρότειναν αλλά στο τέλος βρέθηκαν και περισσότερα μέλη να
θέλουν να συμμετέχουν και είχε φοβερή επιτυχία
Θα πρότεινα να μπούνε καινοτόμα προγράμματα, δηλαδή θα πρέπει λίγο να εκσυγχρονιστεί

το πρόγραμμα των δράσεων μέσα στα ΚΑΠΗ, δηλαδή να μπει κάποια δράση που να
μαθαίνουν οι άντρες μπριτζ γιατί εξασκούν και τη μνήμη και η άνοια είναι ένα από τα πιο
συχνά φαινόμενα που αντιμετωπίζουμε εκεί μέσα, και να γίνει καλύτερη καταγραφή και
ανίχνευση των αναγκών των μελών οπότε οι ίδιοι θα προτείνουν τι θα ήθελαν να κάνουν
και σιγά σιγά εμείς να το υλοποιήσουμε.

Κοιτάξτε, το κάθε ΚΑΠΗ έχεις τις δικές του εκδηλώσεις. Πολλές απ' αυτές βέβαια γίνονται
την ίδια χρονική περίοδο και στα υπόλοιπα ΚΑΠΗ. Δεν μπορώ να τις αθροίσω αλλά
φαντάζομαι ότι γύρω στις 30 εκδηλώσεις το χρόνο στο ΚΑΠΗ γινόταν. Τώρα όμως
υπολογισμό δεν μπορώ να κάνω .... περίπου τόσο είναι.

Στην πληροφορική όταν κάναμε το πρόγραμμα για πρώτη χρονιά, για να μάθουνε τα μέλη
το κομπιούτερ υπήρξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, οπότε έπρεπε να το κάνω σταδιακά δηλαδή
κανονίζαμε το χρόνο που είχανε αυτοί και τους υπολογιστές που είχαμε εμείς και κάναμε
γκρουπ. Γενικά όμως οι χώροι μας είναι καινούργιοι μεγάλοι οπότε καλυπτόταν η
εκδήλωση με τα μέλη, δηλαδή δεν υπήρχε να το σπάσουμε σε δυο και τρεις φορές.

ΜΠΟΡΟΥΜΕ, 50και, ΓΡΑΜΜΗ ΖΩΗΣ….κλπ.); Αν ναι σε ποιο ακριβώς τομέα
Είχαμε πολύ μεγάλη συνεργασία με το ΑΛΜΑ ΖΩΗΣ, όπου ξέρετε, ενημερώνει για τον
καρκίνο. Είχαμε με την ΕΥΕΞΙΑ (το κέντρο αποκατάστασης), με φαρμακευτικές εταιρείες
με οδοντιατρικές εταιρείες... με διάφορους. Ναι, υπάρχει ενδιαφέρον από εξωτερικούς
φορείς να υποστηρίξουν προγράμματα. Έστελναν και υλικό (εκπαιδευτικό) και εκπαιδευτές
(γιατρούς, αισθητικούς... διάφορες ειδικότητες).
Τα σημαντικότερα προβλήματα ήταν ότι ήμασταν απόλυτα εξαρτημένοι από την
οικονομική υπηρεσία του Δήμου και από το γραφείο προσωπικού, οπότε ενώ υπήρχαν ιδέες
και προτάσεις δεν μπορούσαμε να τις υλοποιήσουμε γιατί όπως και προανέφερα υπήρχε
πρόβλημα με την πρόσληψη προσωπικού, υπήρχαν χαμηλά κονδύλια που διετίθεντο στο
ΚΑΠΗ...
Ένας άλλος μεγάλος λόγος που υπήρχε μια διαρροή από τα μέλη ήταν ότι η οικονομική
κρίση έφερε τους ηλικιωμένους σε μια κατάσταση που να μην μπορούν να συμμετέχουν σε
εκδηλώσεις όπως εκδρομές και τέτοια γιατί τα χρήματα τα έδιναν στα εγγόνια τους, στα
παιδιά τους ... δεν είχαν διάθεση.... ο ψυχολογικός παράγοντας των μελών ήταν κι αυτό ένα
πολύ μεγάλο κομμάτι.
Για τους εκπαιδευτές... προσπαθήσαμε εθελοντική εργασία. Τα μέλη που έχουμε ήταν πολύ
μορφωμένοι σε διάφορους τομείς οπότε πχ μια συνταξιούχος γυμνάστρια είχε αναλάβει και
έκανε εκμάθηση χορού και γυμναστικής, άλλος μουσικός έκανε κάποια μουσική
εκπαίδευση, άλλος που είχε τελειώσει μαθηματικός ή φυσικός.........
Ναι φυσικά η συνεργασία πάντοτε είναι ευπρόσδεκτη αλλά γενικά όλη την οργάνωση και
τη διαχείριση θα πρεπε να την έχει εξ ολοκλήρου το ΚΑΠΗ. Ενισχυτικά θα μπορούσε να
είναι οι φορείς που θέλουν να συμμετέχουν
Είμαι αρκετά ικανοποιημένη
ως……..
Απαραίτητη
Όχι.
Υπεύθυνη Δήλωση Συγγραφέα:

Δηλώνω ρητά ότι, σύμφωνα με το άρθρο 8 του Ν.1599/1986, η παρούσα εργασία αποτελεί αποκλειστικά
προϊόν προσωπικής μου εργασίας, δεν προσβάλλει κάθε μορφής δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας,
προσωπικότητας και προσωπικών δεδομένων τρίτων, δεν περιέχει έργα/εισφορές τρίτων για τα οποία
απαιτείται άδεια των δημιουργών/δικαιούχων και δεν είναι προϊόν μερικής ή ολικής αντιγραφής, οι πηγές δε
που χρησιμοποιήθηκαν περιορίζονται στις βιβλιογραφικές αναφορές και μόνον και πληρούν τους κανόνες της
επιστημονικής παράθεσης.

εκπαιδευτικες αναγκες ηλικιωμενων

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

εκπαιδευτικες αναγκες ηλικιωμενων

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών

Επιστήμες της Αγωγής

Εκπαιδευτικές ανάγκες, κίνητρα και εμπόδια της συμμετοχής

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Άννα Κοντονή

Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2020

Επιτροπή Επίβλεψης Διπλωματικής Εργασίας

Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Συν-Επιβλέπων Καθηγητής:

Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2020

Με την παρούσα διπλωματική εργασία ολοκληρώνονται οι σπουδές μου στο μεταπτυχιακό

Σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες η διαθεσιμότητα και η υποστήριξη της επιβλέπουσας

Ανάλογες ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στο δεύτερο επιβλέποντα καθηγητή μου, κ.

Τα επιμορφωτικά προγράμματα που υλοποιούνται για ηλικιωμένους, εντάσσονται στη

Γήρανση, εκπαίδευση τρίτης ηλικίας, διερεύνηση εκπαιδευτικών αναγκών, κίνητρα,

Educational needs, motives and obstacles of the participation of

Aging, education of elderly people, educational needs’ investigation, motives, obstacles,

Διπλωματική Εργασία vii

Διπλωματική Εργασία viii

Κατάλογος Εικόνων / Σχημάτων

Εικόνα 1: Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 2015............................................................ 6

Πίνακας 1: Αντιστοίχιση ερευνητικών ερωτημάτων – ερωτήσεων συνέντευξης ............. 44

Συντομογραφίες & Ακρωνύμια

ΑΤΜ Αυτόματη Ταμειολογιστική Μηχανή

Στο τρίτο και τελευταίο μέρος, στο 6ο κεφάλαιο συζητούνται τα συμπεράσματα

Η εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση των βιβλιογραφικών αναφορών και των

ΜΕΡΟΣ Ι: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ

1.1 Γήρανση και Τρίτη Ηλικία

Όπως φαίνεται οι σύγχρονοι ορισμοί για τη γήρανση ενσωματώνουν την πολυπλοκότητά

1.1.2 Χρονική οριοθέτηση

Για τη χρονική οριοθέτηση της τρίτης ηλικίας, οι κοινωνικοί επιστήμονες

1.1.3 Δημογραφικά στοιχεία

Εικόνα 1: Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 2015

Αναλυτικότερα οι προβλέψεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας εκτιμούν ότι

Εικόνα 2: United Nations, 2015

1.2 Αλλαγές στη γήρανση

1.2.1 Σωματικές αλλαγές

Με το πέρασμα του χρόνου στο ανθρώπινο σώμα παρατηρούνται φυσιολογικές αλλαγές

1.2.2 Γνωστικές λειτουργίες

γνωσιακές αλλαγές που συνοδεύουν τη γήρανση είναι σημαντικές γιατί επηρεάζουν τη

Αντιμετωπίζεται η γνωστική έκπτωση;

Διεγερτικές δραστηριότητες: όπως ενασχόληση με τη μουσική, χρήση του

Κοινωνική συμμετοχή: όπως ομάδες συζήτησης, πολιτιστικές εκδηλώσεις, εθελοντισμός,

Αθλητική- φυσική δραστηριότητα: όπως χορός, κηπουρική, κολύμπι, περπάτημα κλπ

Επιπρόσθετα σε όλα τα παραπάνω, οι ηλικιωμένοι συχνά διορθώνουν τις απώλειες σε

1.2.3 Ψυχολογικές συνέπειες

Αναλυτικότερα, τα ποσοστά των ηλικιωμένων που είναι αναλφάβητοι ή έχουν χαμηλό

Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι οι ηλικιωμένοι να οδηγούνται σε αποδιοργάνωση

Κρίσιμο είναι να σταθούμε στις συχνότερες εκφάνσεις της συναισθηματικής

• Συχνά η αδυναμία του ηλικιωμένου να αυτοεξυπηρετηθεί ή να μετακινηθεί μόνος

Απώλεια της κοινωνίας με τον/ την σύντροφο ή άλλους αγαπημένους,

Απώλεια σημαντικών κοινωνικών δραστηριοτήτων λόγω απομόνωσης και

• Η κατάθλιψη, θεωρείται η πιο συνηθισμένη διαταραχή διάθεσης στην τρίτη ηλικία

Αντιμετωπίζονται οι ψυχολογικές διαταραχές;

Ενδιαφέρουσα πρόταση είναι η «στρατηγική της επιλεκτικής βελτιστοποίησης με

1.3 Ενεργός γήρανση

Οι κυβερνήσεις και οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν την πρόκληση να διατηρήσουν οι

1.4 Τα Κέντρα Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων

1.4.1 Ιστορικό ίδρυσης

Το 1979 η Διεύθυνση Προστασίας Ηλικιωμένων του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας

1.4.2 Φιλοσοφία- Σκοπός

Αναλυτικότερα τα ΚΑΠΗ προσφέρουν ολοκληρωμένη φροντίδα για τους ηλικιωμένους:

• Παρέχουν πρωτογενή πρόληψη με εμβολιασμούς, με προγράμματα και συμβουλές

• Παρέχουν δευτερογενή πρόληψη με ιατρικές εξετάσεις που έχουν σκοπό την

• Παρεμβαίνουν σε συναισθηματικά προβλήματα και υποστηρίζουν ψυχολογικά με

• Ενεργοποιούν τους ηλικιωμένους κινητοποιώντας την ενέργειά τους, αξιοποιώντας