Balıkesir Üniversitesi

İnşaat Mühendisliği Bölümü

HİDROLİK
Ders Notları

Yrd.Doç.Dr. Nuray GEDİK - Yrd.Doç.Dr. Umut OKKAN

Balıkesir Üniversitesi, İnşaat Müh. Bölümü
Hidrolik Anabilim Dalı
Balıkesir Üniversitesi
İnşaat Mühendisliği Bölümü

Bölüm 1
Model Teorisi
Giriş
Model ve Prototip Arasındaki Benzeşimler
Froude ve Reynolds Modelleri
Çözümlü Örnekler
 Giriş
•Su yapılarının tasarımında formüller, analitik ifadeler ve abaklar ile sistemin tüm
yönlerinin projelendirilmesi mümkün olamayabilmekte ve bu nedenle laboratuar
ortamında uygun bir fiziksel model inşa edilerek proje hesapları hazırlanmaktadır.
•Fiziksel model yapımı bir maliyet gerektirse de optimum sonuca yaklaşılması
bakımından önemlidir.

Memba kesimi

Mansap kesimi
Salamonde Barajı ve Dolusavağı-Portekiz Salamonde Barajı fiziksel model çalışması
(Modelin doğada temsil ettiği olay = prototip)
 Giriş
•Fiziksel modeller bir hidrolik laboratuarında inşa edilebilecek boyutlarda olmalıdır.
•Hız vb akım parametrelerini hassasiyetle ölçebilmek için yeterli boyutlar
seçilmelidir. Aksi taktirde modelin aşırı küçük ölçekte inşa edilmesi dezavantajlı
olabilir.

Dolusavaklar 1:10 ila 1:50

Nehirler, limanlar 1:100 ila 1:2000
 Giriş

Çoruh Havzası üzerinde inşa edilecek çift eğrilikli beton kemer tipteki
Yusufeli Barajı’nın fiziksel modeli-DSİ Teknik Araştırma ve Kalite
Kontrol Dairesi Hidrolik Model Laboratuvarı (2014)
 Model ve Prototip Arasındaki Benzeşimler
Geometrik Benzeşim: Eğer model ve prototipin bütün uzunlukları
arasında sabit bir “Lr” ölçeği mevcutsa bu tür sistemlere geometrik
benzer sistemler denir.
Model
Lm uzunluğu
Lr   sabit
Lp Prototip
uzunluğu

Prototipte 25 m olan uzunluk modelde 1 m ile gösteriliyorsa

Lr= 1/25 olmaktadır.
Kinematik Benzeşim: Geometrik olarak benzer olan model ve prototipte
karşılıklı noktalardaki (homolog noktalardaki) hızlar arasındaki oran
sabit ise kinematik benzerlik bulunmaktadır.
Vm Kinematik benzer sistemlerde ivme ölçeği de
Vr   sabit
Vp sabit kalmaktadır.
am Lm / Tm2
hız ölçeği
ar   2
 Lr / Tr  sabit
2

a p L p / Tp
 Model ve Prototip Arasındaki Benzeşimler
Dinamik Benzeşim: Kinematik olarak benzer olan model ve prototipte
homolog noktalardaki muhtelif kuvvetler arasındaki oran sabit ise dinamik
benzerlik bulunmaktadır.
Fm
kuvvet
ölçeği Fr   sabit
Fp
Kuvvetlerle kastedilen; atalet kuvvetleri, sürtünme kuvvetleri, basınç
kuvvetleri ve viskoz kuvvetler vb.dir.

Hidrolik problemlerinde mevcut kuvvetler esas olarak atalet kuvvetleri

(Fa), yerçekimi kuvvetleri (Fg) ve viskoz kuvvetler (Fv) olmaktadır.

Hareketi kontrol eden kuvvetlere göre,

Fa ,m Fg ,m Fv ,m ikişer ikişer alınıp
  kuvvetlerin ele
Fa , p Fg , p Fv , p incelenmesi ile Froude ve Reynolds
modelleri kullanılmaktadır.
NOT: İki kuvvetten biri mutlaka atalet kuvveti
olacak şekilde değerlendirme yapılır.
 Froude ve Reynolds Modelleri
Froude Modelleri: Hareketi kontrol eden kuvvetlerin yerçekimi ve atalet
kuvvetleri olması durumunda Froude modelleri kullanılmaktadır.
Kullanım yerleri: serbest yüzeyli akımların hakim olduğu su yapıları (dolusavak,
regülatör, liman, dalga kıran, su alma yapısı, düşüm havuzları, enerji kırma
tesisleri vb.)
Fa ,m Fa , p (Atalet ile yerçekimi kuvvetleri arasındaki oran)

Fg ,m Fg , p

Fa ,m  mm * am   m * Hacimm  * am
  m * L3m  *( Lm * Tm2 )
Fg ,m  birim hacim ağırlıkm * hacimm
 ( m * g )* L3m

Fa ,m Fa , p

 m * L3m  *( Lm * Tm2 )

  p * L3p  *( Lp * Tp2 )

2
( Lm * Tm2 ) ( Lp * Tp )

Fg ,m Fg , p ( m * g )* L3m (  p * g )* L3p g g
 Froude ve Reynolds Modelleri
V  L *T 1  T  L *V 1
1 2
( Lm * Tm2 ) ( Lm *( Lm *Vm ) 2 ) ( Lm * Lm *Vm )
2 2 2
Vm Vp
   
g g g g * Lm g * Lp

Frm2 =Frp2
Frm=Frp
2 2
Vm Vp Vm
2
Lm
   Vr
2
 Lr  Vr  Lr
1/ 2
 Lr
g * Lm g * Lp Vp
2
Lp
Froude modelinde hız ölçeği

Froude modelinde diğer bazı Formülü

ölçekler
Zaman ölçeği Tr *Vr  Lr  Tr * L1/r 2  Lr  Tr  L1/r 2
Qr  Lr * Lr  Lr
1/ 2 2 5/ 2
Debi ölçeği
 Froude ve Reynolds Modelleri
Reynolds Modelleri: Hareketi kontrol eden kuvvetlerin viskozite ve atalet
kuvvetleri olması durumunda Reynolds modelleri kullanılmaktadır.

Kullanım yerleri: basınçlı akımların hakim olduğu sistemler (borulardaki ve

tünellerdeki enerji kayıpları, laminar akım problemleri, türbin modelleri, gemilerin
sürtünme dirençleri, kavitasyon araştırmaları vb.).
Fa ,m Fa , p
 (Atalet ile viskozite kuvvetleri arasındaki oran)
Fv ,m Fv , p

Viskozite kuvveti  Kayma Gerilmesi * Alan

du  L.T 1  2
  . A   . . A   .  .L   L T
2 1

dy  L 
Fa ,m Fa , p
  m * L3m  *( Lm * Tm2 )

  p * L3p  *( Lp * Tp2 )
Fv ,m Fv , p m Lm 2Tm 1  p Lp 2Tp 1


 L 2
m * Tm1 

L 2
p * Tp1 
 m p
 Froude ve Reynolds Modelleri
T  L *V 1

L 2
m * Tm1 

 2
L
m *( LmVm1 )1 

Lm *Vm

L p *V p
m m m p
Rem  Re p
Lm m *V p
 1
Lp  p *Vm Lr   Vr  Lr 1 Reynolds modelinde hız ölçeği
Vr
(modelde ve prototipteki
akışkanın kinematik
viskozitesinin aynı olduğu kabul
ediliyor)

Reynolds modelinde diğer bazı Formülü

ölçekler
Zaman ölçeği Tr *Vr  Lr  Tr * Lr 1  Lr  Tr  L2r
Debi ölçeği 1
Qr  Lr * Lr  Lr
2
 Froude ve Reynolds Modelleri
Model ve prototipte aynı akışkan kullanılması şartıyla Reynolds ve Froude
modelleri aynı anda kullanılabilir mi?
Diğer bir deyişle, atalet, yerçekimi ve sürtünme kuvvetlerinin aynı oranda
ölçeklenip ölçeklenemeyeceği soruluyor.

En basitinden Froude ve Reynolds modellerindeki hız ölçeği ifadelerini yazalım.

Froude modelinde Vr  Lr
1/ 2

1
Reynoulds modelinde Vr  Lr
1
 Lr
1/ 2
Buradan Lr yazılır. Buradan Lr = 1 çıkmaktadır.

Bu durum modelin prototiple aynı büyüklükte inşa edilmesi gerektiğini

savunmaktadır. Yani atalet, yerçekimi ve sürtünme kuvvetleri aynı oranda
ölçeklenemez.

Ne yapmalı ? Atalet kuvvetleri hareketin içerisinde hep etkin olduğundan olayda

yerçekimi ve viskoz kuvvetlerinin hangisinin daha etkin olduğuna karar verilmeli ve
buradan uygun model seçimine geçilmeli !
 Çözümlü Örnekler
Örnek-1: Debisi 540 m3/s olan pürüzsüz bir savağın 1/15 ölçekli modeli yapılmak
isteniyor. Modeldeki akımın debisi ne olmalıdır?

Önce kullanılacak model tipine karar verilmeli !

Problemde bir savak yapısı incelendiği için ve savaklarda serbest yüzeyli akım hakim
olduğundan Froude modeli tercih edilmeli.

verilen veistenen:
Q p  540 m3 / s
Lr  1/15
Qm  ?

Vr  Lr
1/ 2
Froude modelinde hız ölçeği
Qm
Qr   Lr * Lr  Lr
1/ 2 2 5/ 2

Qp
Qm
 (1/15)5/ 2  Qm  0.620 m3 / s
540
 Çözümlü Örnekler
Örnek-2: Bir regülatör dolusavağı 1/10 ölçekli bir model üzerinde incelenecektir.

a) Gerçekte debi 80 m3/s ise modeldeki debiyi,

b) Modelde bir noktada hız 2.8 m/s ise prototipte bu noktaya karşılık gelen
noktadaki hızı,
c) Modelde düşü yatağındaki yüzeysel sıçrama 1 BB gücünde bir enerji kırıyor ise
prototipte aynı sıçrama sonucu kırılacak değeri hesaplayınız (1 BB=75 kgm/s) .

(Kaynak: Ş.Güney, 2002. Çözümlü Örneklerle Hidrolik, DEÜ Mühendislik Fakültesi Yayınları, No:232)

Kullanılacak model tipi: Froude modeli

a) b) Vm
Q Vr   Lr
1/ 2
Qr  m  Lr
5/ 2
Vp
Qp
2.8
Qm  (1/10)1/ 2
 (1/10)5/ 2  Qm  0.253 m3 / s Vp
80
V p  8.854 m / s
 Çözümlü Örnekler
c) N  f ( * Q * H )

N m ( m * Qm * Lm )

N p ( p * Qp * Lp )

Model ve prototipte aynı akışkan kullanıldığından birim hacim ağırlıklar eşittir.

Nm
 Qr * Lr
Np
 L5/r 2 * Lr  L7r / 2

1 BB
 (1/10)7 / 2
Np
N p  3162 BB
 Çözümlü Örnekler
Örnek-3: Basınçlı bir boru akımında borudan geçirilen debi 10 lt/s, borunun iç çapı
100 mm, uzunluğu ise 100 m’dir. Borudaki akımı incelemek için 1/4 ölçeğinde bir
model yapılmak isteniyor. Modeldeki akımın hızını, debisini ve akımın türünü
belirleyiniz ( kullanılan akışkanın kinematik viskozitesi 2.5*10-4 m2/s’dir.)

Problemde boru içerisindeki akım incelendiği için ve burada basınçlı akım hakim olduğundan
Reynolds modeli tercih edilmeli.

Vr  Lr 1 Reynolds modelinde hız ölçeği

Qm Qm
1
Qr  Lr * Lr  Lr
2
Q r   L r   1/ 4  Qm  2.5 lt / s
Qp 10
Dp  100 mm  Dm  100 / 4  25 mm  25*103 m
( *(25*10 3
m) 2
)
Qm  2.5 lt / s  2.5*103 m3 / s  Vm *  Vm  5.093 m / s
4
Dairesel bir kesitte Re  V * D  /  şeklinde olup model ve prototipte Re değerleri eşittir.

Re p  Rem  Vm * Dm  /    5.093 m / s *25*103 m  /(2.5*104 m2 / s)  509

Re p  Rem  509  Recr  2000 olduğundan laminer akım
 Çözümlü Örnekler
Örnek-4: Modeli yapılması istenen bir savağın Q=C*L*h3/2 şeklindeki debi
ifadesinde C=1.7 olduğu varsayılmaktadır. L savak genişliğinin 20 m olduğu, inşa
edileceği nehrin debisinin 1.2 m3/s ile 30 m3/s arasında değiştiği, model
deneylerinde su yükünün 6 mm’den küçük değerde olmaması gerektiği ve
laboratuardaki pompanın en çok 90 lt/s debiyle su bastığını kabul ederek modelin
ölçeğini belirleyiniz (Kaynak: Güney, 2002).
Qp  1.7* Lp * hp3/ 2
Minimum debi durumunda oluşacak su yükünü hesaplayalım.
1.2  1.7*20* h3/
p
2
 hp  0.108 m  108 mm
hm  6mm olmasıisteniyor.
hm
Lr   hm,min  6mm  108mm * Lr ,min
hp
Lr ,min  0.00556  1/18 Froude modelinde debi ölçeği ifadesini yazalım.
Qm Qm,max Qm,max
Qr   Lr      / s  22 lt / s
5/ 2 5/ 2 3
3
(1/18) Qm ,max 0.022 m
Qp Qp ,max 30 m / s
Laboratuardaki pompa 90 lt/s debiyi basabildiğine göre 22 lt/s debiyi de basabilir.