De expansie van Rio de Janeiro's

grootste favela
De uitbreiding van Rocinha’s urbanisatie, geanalyseerd door
satellietdata

Guus van der Kraan

Toby Wertheim
Klas 5VTB
Dhr. Gorkom, NLT
01/01/2022
Inhoud
● Introductie
- Favela’s
- Het maatschappelijke probleem
- Waarom Rocinha?

● Hypothese

● Beschikbare satellietdata

● Aanpak

● Resultaten
- Tabel
- Grafieken

● Discussie

● Conclusie

● Taakverdeling
Introductie
In de NLT module van satellieten en aardobservaties is veel nadruk gelegd op de
wetenschappelijke kant van satelliet observaties, alhoewel satellieten uiteraard ook gebruikt
kunnen worden om maatschappelijke beteugelen waar te nemen en op te lossen. Wij
besloten voor dit onderzoek te gaan richten op een maatschappelijk probleem buiten
Nederland, om niet alleen verschillende buitenlandse hindernissen te verkennen maar ook
om te indiceren hoe versatiel satellietgegevens kunnen zijn op een mondiale schaal. Bij het
‘probleem’ van de in oppervlak groeiende favela’s in Brazilië hadden we al gauw een goede
manier van aanpak en kozen daarom ook voor dit onderwerp. Later in dit werkstuk wordt
er precies uitgelegd wat onze aanpak precies inhoudt.

Favela’s
Favela’s zijn sloppenwijken, ontstaan door menigte migratie van platteland naar steden,
voornamelijk van 1940 tot 1970 door boeren en andere erbarmelijke inlanders die hopen
werk te vinden in sterk geürbaniseerde metropolen tijdens de steeds toenemende
verstedelijking van Brazilië.1 Ooit begonnen als kleine samenlevingen zonder gas,
elektriciteit of hulpdiensten zijn favela’s tegenwoordig uitgegroeid tot kolossale
gemeenschappen waar kappers, supermarkten en zelfs kledingwinkels aanwezig zijn. 2

1 Wallenfeldt, J. (2019, August 22). favela. Encyclopedia Britannica.

https://www.britannica.com/topic/favela

2 de Rose, S. (2013, April 10). Creation of Shopping Malls in Favelas Divides Opinion. RioOnWatch.
https://rioonwatch.org/?p=8230

Merkx, R. (2009, Januari 1). Urban tectonics 2. TU Eindhoven.

https://pure.tue.nl/ws/portalfiles/portal/4410845/732545.pdf
Het maatschappelijke probleem
In favela’s zijn geen hulpdiensten beschikbaar. Alles draait om gemeenschap en eerlijkheid,
wat amper goed uitkomt. Als ‘middel’ hiertegen om orde in stand te houden, worden
favela’s vaak bezet door kartels of gangs, die de favela’s gebruiken om illegale middelen in te
smokkelen en in ruil de favela beschermen tegen misdaad, vergelijkbaar met mafia-bezette
steden in Italië. Deze symbiose levert een groot probleem op voor de Braziliaanse overheid,
aangezien misdaad en andere illegale activiteiten binnen de favela vaak ongestraft verder
kunnen gaan. Een overzicht van de toenemende uitbreiding van een van de grootste favela’s
zou dus bovenop leerzaam ook zeer gebruikelijk kunnen zijn voor de Braziliaanse overheid
om deze uitbreiding te decelereren.

Waarom hebben we voor Rocinha gekozen?

Met een huidige oppervlakte van 143.72 hectares en met ongeveer 150 á 200 duizend
geschatte inwoners is Rocinha de grootste favela van Brazilië. 3 Dit zorgt voor een
overzichtelijker favela die vanuit de ruimte door satellieten gemakkelijk zichtbaar blijft, in
tegenstelling tot de enkele dozijnen kleinere sloppenwijken aanwezig in Rio. Daarnaast is
Rocinha een grote toeristenattractie voor Brazilië en aangezien de Braziliaanse overheid
worstelt met handhaving binnen Rocinha, zou een visuele illustratie van de groei van de
sloppenwijk zeer bevorderlijk zijn voor haar.

Een kapper in Vidigal, een favela van Rio de Janeiro

Hypothese
3 About Rocinha. (2017, March 21). Mundo Real. http://mundoreal.org/about/about-rocinha
Aangezien de sterke toename in zowel populatie als verstedelijking in Brazilië, rekenen wij
uiteraard dan ook op een sterke mate van uitbreiding. Om dit verder te onderbouwen is er
ook een sterke stijging gevonden van favela’s zelf. Volgens een artikel van Folha de S. Paulo
is de hoeveelheid favela's de afgelopen tien jaar meer dan gedoubleerd met een stijging van
6329 tot 13151.4

Hoeveel deze stijging precies zal zijn is moeilijk in te schatten zonder de werkelijke
resultaten van onze onderzoek te hebben bemachtigd. Hierdoor laten wij onze hypothese
wat ruim staan met onze verwachting dat de favela toe zal nemen in oppervlakte
uitbreiding.

Een overzicht van een gedeelte in Rocinha

Beschikbare satellietdata

4 Canzian, F. (2021, October 14). In 10 Years, Number of Favelas Doubles in Brazil. Folha de
S.Paulo. https://www1.folha.uol.com.br/internacional/en/business/2021/10/in-10-years-number-of-
favelas-doubled-in-brazil.shtml
Om de vergroting van de favela’s in Rocinha te analyseren, hebben we Google Earth
gebruikt. Hier konden we makkelijk het jaar van de satellietbeelden aanpassen en op hoge
kwaliteit gebruiken. We hebben de satelliet beelden van Rocinha geanalyseerd en gekeken
naar de vergroting van de favela’s. We gebruikte hier een factor van 3 jaar en begonnen bij
het jaar 2000 tot en met het jaar 2021. Helaas waren er geen satellietbeelden van het jaar
2006 en gingen daarom van 2003 naar 2007, hier is dus een factor van 4 jaar gebruikt en
tussen 2007 en 2009 een factor van 2 jaar. Dit heeft echter nauwelijks invloed op onze
analyse.

Een satellietfoto vóór en ná oppervlakteberekening (2003).

Aanpak
Satellietfoto's van Rocinha zijn in 3 jaar intervallen (met uitzondering van 2003-2007)
gefotografeerd op eenzelfde schaal en vervolgens geanalyseerd in SketchAndCalc om de
betreffende oppervlakte te berekenen. Aangezien het hier om een complexe polygonaal
gaat, zou lengte * breedte met de hand uitrekenen veel te lang duren en bovendien
onacceptabele onnauwkeurigheden opleveren. Ook vindt een mate van onnauwkeurigheid
plaats met SketchAndCalc, maar op een verwaarloosbare schaal. Dit komt althans ook later
in ‘Discussie’ aan bod.

Grenzen
Om te weten wanneer we de grens van Rocinha hebben bereikt, gebruiken wij twee
verschillende referenties. De eerste is de volgende foto die een duidelijke weergave geeft van
Rocinha in 2011.5 Althans niet perfect, geeft dit ons wel een duidelijk overzicht van de
vorm die Rocinha zou moeten hebben.

Als tweede gebruiken wij het verschil in architectuur te zien in de fotos. Alhoewel niet het
duidelijkst, is de contrast tussen sloppenwijk en provinciaal wél duidelijk te zien op de
satellietbeelden van Google Earth. Aangezien het hier gaat om de uitbreiding van een
sloppenwijk, zal het verschil in architectuur zeker een vorm van betrouwbaarheid met zich
meenemen.

5 Carman, A. (2011, November 10). The Sambinha of Urban Density. FAVEL Issues.
https://favelissues.com/2011/11/08/the-sambinha-of-urban-density/
Resultaten - tabel

Om een mooiere overzicht te krijgen van de resultaten, zijn ze in een tabel hieronder
weergegeven. Ook zijn de datawaarden geplot op enkele grafieken, die onder de tabel te
vinden zijn met de bijbehorende legenda’s.

Jaartal Omtrek (m) Oppervlakte Toename in %

(m^2) t.o.v. jaar interval
ervoor (oppervlak)

2000 8743.56 711336.2 null

2003 9287.08 734379.3 +3.14%

2007 9164.03 713885.4 -2.87%

2009 9752.42 742017.3 +3.79%

2012 9521.40 739352.7 -0.36%

2015 9206.00 765326.2 +3.39%

2018 8744.04 769456.5 +0.54%

2021 8783.48 772294.7 +0.37%

Resultaten - verdere diagrammen

Een lijndiagram voor de toeneming van oppervlak, met vierkante meters op de Y-as
en de jaar intervallen op de X-as.

Een staafdiagram voor het verschil in percentages ten opzichte van het jaar interval
ervoor.
Discussie
Een cruciale probleem waar wij tegenaan zijn gelopen is het onnauwkeurigheid van de
omtrek en dus ook het oppervlak. Dit heeft merendeels te maken met de kwaliteit waarmee
de satellietfoto’s gemaakt waren. De precieze resolutie van elk foto verschilde per jaar, wat
daardoor een vervormde grens gaf aan de kaart. Althans een klein probleem wat voor een
kleine onnauwkeurigheid heeft gezorgd, is het niettemin een probleem die geadresseerd
moet worden.

Nog een interessante probleem heeft te maken met het kustlijnparadox: hoe nauwkeuriger
de grenzen worden gemeten, hoe langer de totale omtrek wordt. In andere woorden, de
grens heeft nooit een eenduidig te definiëren lengte, aangezien grenzen van steden of landen
vaak een fractaal-esque structuur hebben.6 Onze metingen waren zo precies dat het paradox
nauwelijks aan de orde komt, maar puur door fascinatie besloten wij deze fenomeen te
includeren in onze rapport.

Twee satellietbeelden van de jaartallen 2007 en 2018 respectievelijk, waarin het

verschil in kwaliteit zichtbaar vertoond wordt.

6 Weisstein, Eric W. "Coastline Paradox." From MathWorld--A Wolfram Web Resource.

https://mathworld.wolfram.com/CoastlineParadox.html
Conclusie
Zoals we al hadden verwacht en uiteraard in onze hypothese hebben benoemd is de favela
zeker in oppervlak gegroeid; kijkend naar onze berekeningen zelfs met ruim 60.000 m^2
sinds het begin van de 21ste eeuw. Wat we niet hadden benoemd is dat de locatie van de
maximale vergrotingen van Rocinha bovenin waarneembaar is. Dit komt door een villawijk
ten rechste van Rocinha en onder Rocinha een steile kloof aanwezig is, wat uitbreiding
moeilijk maakt. Ook is te zien dat het favela zelf een stuk compacter wordt: plaatsen waarin
uitsteeksels waren van grote stukken favela en waarin tussen niks was, raakten steeds voller
over de jaren heen. Dit is ook uit de resultaten te concluderen aangezien de omtrek
langzamerhand kleiner wordt, maar de oppervlakte integendeel groter. Het
maatschappelijke probleem wat eerder benoemd wordt wel vergroot, aangezien de wijken
vergroten en dus ook de populatie.

Satellietbeelden uit 2003 (links) en 2021 (rechts) waarin te zien is hoe Rocinha,
vooral linksboven compacter wordt.
Taakverdeling

Gedeelte Naam
Introductie Toby
Hypothese Toby
Beschikbare satellietdata Guus
Analyse foto’s Guus
Aanpak Guus & Toby
Resultaten Guus & Toby
Discussie Toby
Conclusie Guus & Toby
Opmaak Toby