‫‪1‬‬ ‫(‪)167‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫لوشاتلیه و هابر‬

‫یادآوری‬
‫تعادل‪ :‬زمانیكه در يك واكنش برگشتپذير‪ ،‬سرعت واكنش رفت با سرعت واكنش برگشت برابر میشود‪ ،‬و در نتيجه‬
‫غلظت واكنشدهندهها و فراوردهها ثابت باقیمیماند‪ ،‬تعادل برقرار میشود‪ .‬ميزان توليد فراورده در شرايط معين‪ ،‬به‬
‫ميزان پيشرفت واكنش در آن شرايط وابسته است‪ .‬براي تعيين ميزان پيشرفت واكنش‪ ،‬كميتی به نام ثابت تعادل‬
‫واكنش)‪ ،(K‬تعريف میشود كه هرچه مقدار عددي آن بزرگتر باشد‪ ،‬درصد بيشتري از واكنشدهندهها به فراوردهها‬
‫تبديل میشوند‪ .‬عبارت ثابت تعادل واكنش)‪ ،(K‬براي واكنش تعادلی فرضی دادهشده به صورت زير تعريف میشود‪:‬‬

‫‪[C]c[D]d‬‬
‫‪aA(g)  bB(g) ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫)‪ cC(g)  dD(g‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪K‬‬
‫‪[A]a[B]b‬‬

‫ویژگیهای عبارت ثابت تعادل واکنش )‪:(K‬‬

‫‪ -1‬در عبارت ثابت تعادل واكنش)‪ ،(K‬غلظتهاي در حالت تعادل مواد قرار داده میشود‪.‬‬
‫‪ -2‬در عبارت ثابت تعادل واكنش)‪ ،(K‬تنها غلظتهاي تعادلی مواد گازي )‪ (g‬و محلول )‪ (aq‬نوشته میشود‪ .‬زيرا‬
‫غلظت مواد مايع و جامد خالص‪ ،‬در شرايط معين‪ ،‬مقداري مشخص و معين دارد و طی انجام واكنش‪ ،‬تغييري نمیكند‪.‬‬
‫‪ -3‬مقدار ‪ K‬تعادل‪ ،‬براي يك واكنش معين در دماي ثابت‪ ،‬مقدار ثابتی است و تنها به دما وابسته است‪.‬‬
‫‪ -4‬هرچه ‪ K‬تعادل يك واكنش‪ ،‬در شرايط معين مقداري بزرگتر داشته باشد‪ ،‬مقدار قابل توجهی از واكنشدهندهها‬
‫به فراوردهها تبديل میشوند و ميزان پيشرفت واكنش قابل مالحظه است‪ .‬و هرچه ‪ K‬تعادل واكنش‪ ،‬كوچكتر باشد‪،‬‬
‫عكس اين موضوع برقرار است‪.‬‬
‫‪ K -5‬تعادل يك واكنش‪ ،‬میتواند داراي يكا و يا فاقد يكا باشد‪.‬‬

‫‪ N2O4(g) ‬را با گذشت‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :1‬با توجه به شكل زير كه پيشرفت واكنش برگشتپذير )‪ 2NO2(g‬‬
‫زمان در دماي ثابت نشان میدهد‪ ،‬چند مورد از مطالب زير درست است؟ (هر شكل نمايی از كل ظرف فرض شدهاست‪).‬‬
‫‪ ‬در شكل ‪ ، C‬همانند شكل ‪، D‬سرعت واكنش رفت با سرعت واكنش برگشت برابر است‪.‬‬
‫‪ ‬درصد مولی نيتروژن دي اكسيد و رنگ مخلوط گازي‪ ،‬تا رسيدن به‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫تعادل‪ ،‬افزايش میيابد‪.‬‬
‫‪ ‬به ازاي مصرف هر مول ‪ ، N2O4‬تا رسيدن به تعادل‪ ،‬يك مول‬
‫‪ NO2‬توليد مىشود‪.‬‬
‫‪ ‬اگر هر ذره معادل ‪ 9 104‬مول فرض شود و حجم ظرف نيم ليتر‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D‬‬
‫باشد‪ K ،‬تعادل واكنش در اين دما به تقريب برابر ‪ 5  103‬خواهد بود‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫(‪2 )168‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫اصل لوشاتليه‬
‫با توجه به ذات واكنشهاي تعادلی كه واكنشهايی برگشتپذيرند‪ ،‬توليد فراورده بيشتر‪ ،‬در شرايط معين‪ ،‬به ميزان‬
‫پيشرفت واكنش در آن شرايط بستگی دارد‪ .‬هرچه ميزان پيشرفت واكنش بيشتر باشد‪ ،‬درصد بيشتري از‬
‫واكنشدهندهها به فراوردهها تبديل میشوند و براي رسيدن به فراوردۀ بيشتر‪ ،‬با تغيير شرايط واكنش‪ ،‬میتوان راه‬
‫حلی براي پيشرفت واكنش و توليد فراورده بيشتر پيدا كرد‪ .‬براي دست يابی به اين منظور‪ ،‬بايد با توجه به قانون‬
‫لوشاتليه كه حاكم بر واكنشهاي تعادلی است‪ ،‬راهحل مناسبی پيدا كرد‪.‬‬
‫اصل لوشاتلیه‪ :‬اگر عاملی موجب بر هم خوردن حالت تعادل در يك سامانۀ تعادلی شود‪ ،‬تعادل در جهتی جابهجا‬
‫میشود كه با عامل مزاحم (تغيير ايجاد شده) مقابله كند و تا حد امكان اثر تغيير وارد شده را جبران (تعديل) كند‪ .‬اما‬
‫تغيير ايجاد شده اغلب به طور كامل از بين نمیرود و تنها تعديل میشود‪ .‬اين توصيف‪ ،‬بيانی از قانون لوشاتليه است‪.‬‬
‫منظور از جابه جايی تعادل اين است كه واكنش براي لحظاتی يا در جهت رفت و يا در جهت برگشت پيشرفت میكند و‬
‫واكنش در آن جهت‪ ،‬سرعت بيشتري دارد‪ .‬بنابراين از لحظهاي كه تغيير بر تعادل تحميل میشود و طی زمانی كه‬
‫تعادل در حال جابهجايی است‪ ،‬ديگر حالت تعادل در واكنش برقرار نبوده و سرعت واكنشهاي رفت و برگشت برابر‬
‫نخواهند بود‪ .‬پس از تعديل تغيير ايجاد شده و جابهجايی واكنش طبق قانون لوشاتليه‪ ،‬تعادل جديدي برقرار میشود‪.‬‬

‫در لحظه جابهجايی تعادل ‪‬‬

‫سرعت واكنش رفت با سرعت واكنش برگشت برابر نيست‪.‬‬
‫پس از جابهجايی تعادل ‪ ‬سرعت واكنش رفت ‪ ‬سرعت واكنش برگشت ‪ ‬برقرار شدن تعادل جديد‬
‫عواملی که میتوانند موجب برهم خوردن تعادل شوند‪:‬‬
‫‪ -1‬تغيير غلظت مواد‬
‫‪ -2‬تغيير فشار (تغيير حجم) در تعادلهايی كه تعداد مولهاي گازي سمت چپ و راست واكنش‪ ،‬با هم برابر نيستند‬
‫‪ -3‬تغيير دما‬
‫اثر تغيير غلظت بر تعادل (در دمای ثابت)‬
‫چنانچه غلظت يكی از مواد موجود در تعادل را افزايش دهيم‪ ،‬تعادل در جهتی جابهجا میشود كه آن ماده را مصرف‬
‫كند و اگر غلظت يكی از مواد موجود در تعادل را كاهش دهيم‪ ،‬تعادل در جهتی جابهجا میشود كه مادهي مورد نظر را‬
‫توليد كند (ولی اغلب نمیتواند مقدار آن ماده را به غلظت اوليه برگرداند و تنها تغيير وارد شده را تعديل میكند)‪ .‬و از‬
‫اين طريق‪ ،‬تغيير ايجاد شده را تا حد امكان جبران كند‪ ،‬تا مقدار عددي ثابت تعادل ‪ ،‬ثابت باقی بماند (زيرا ‪ K‬تنها‬
‫وابسته به دماست)‪.‬‬
‫با توجه به تعريف غلظت مولی كه برابر با تعداد مول ماده تقسيم بر حجم در اختيار ماده است‪ ،‬تغيير غلظت میتواند‬
‫ناشی از تغيير تعداد مول ماده و يا ناشی از تغيير حجم در اختيار ماده باشد‪.‬‬

‫رسيدن به تعادل جديد‬ ‫افزايش غلظت ماده ‪  X‬جابهجايی تعادل در جهت مصرف ‪ X‬‬
‫اثر تغییر غلظت بر تعادل‬
‫رسيدن به تعادل جديد‬ ‫كاهش غلظت ماده ‪  X‬جابهجايی تعادل در جهت توليد ‪ X‬‬ ‫در دمای ثابت‬

‫از آن جايی كه سرعت هر واكنش تابع غلظت مواد واكنشدهندۀ آن است‪ ،‬با افزايش غلظت يكی از مواد موجود در‬
‫تعادل‪ ،‬سرعت واكنش رفت و سرعت واكنش برگشت‪ ،‬افزايش میيابند و با كاهش غلظت يكی از مواد موجود در تعادل‪،‬‬
‫سرعت واكنشهاي رفت و برگشت‪ ،‬هر دو كاهش میيابند‪.‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫(‪)169‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫افزايش سرعت واكنشهاي رفت و برگشت‬ ‫افزايش غلظت ماده ‪ X‬‬ ‫اثر تغییر غلظت مواد بر سرعت‬
‫كاهش سرعت واكنشهاي رفت و برگشت‬ ‫كاهش غلظت ماده ‪ X‬‬ ‫واکنشهای رفت و برگشت‬

‫نکته‪ :‬از آنجايی كه غلظت مواد جامد خالص )‪ (s‬و مايع خالص )‪ ، (l‬در شرايط معين‪ ،‬مقداري ثابت است‪ ،‬تغيير‬
‫مقدار اين مواد موجب جابهجايی تعادل نمیشود‪.‬‬

‫اثر تغییر غلظت مادۀ واکنشدهنده(‪ ،)A‬بر تعادل فرضی )‪ B(g‬‬
‫‪ A(g) ‬در دمای ثابت‪:‬‬

‫كاهش ]‪[A‬‬ ‫افزايش ]‪[A‬‬ ‫تغيير‬ ‫ويژگی‬

‫برگشت‬ ‫رفت‬ ‫جهت جابهجايی تعادل‬

‫تعادل اوليه‬ ‫‪‬‬ ‫تعادل جديد‬ ‫تعادل جديد‬ ‫‪‬‬ ‫تعادل اوليه‬ ‫سرعت رفت‬

‫تعادل اوليه‬ ‫تعادل جديد ‪‬‬ ‫تعادل جديد‬ ‫‪‬‬ ‫تعادل اوليه‬ ‫سرعت برگشت‬

‫ثابت‬ ‫ثابت‬ ‫تعادل‪K‬‬

‫تمرین ‪ :2‬در تعادل گازي )‪ 2SO3(g‬‬

‫‪ ، 2SO2(g)  O2(g) ‬در حجم و دماي ثابت‪ ،‬مقداري )‪ O2(g‬به‬
‫تعادل اضافه میكنيم‪ .‬ابتدا جهت جابهجايی تعادل را تعيي ن كرده و در هر مورد‪ ،‬تغيير مورد نظر را در تعادل جديد‬
‫نسبت به تعادل اوليه‪ ،‬با يكی از عبارتهاي (افزايش میيابد‪ ،‬كاهش میيابد‪ ،‬ثابت میماند) مشخص كنيد؟‬

‫‪:[SO2] ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ )1‬جهت جابهجايی تعادل‪:‬‬
‫‪:[O2]  )2‬‬
‫‪‬‬
‫‪:[SO3]‬‬
‫سرعت واكنش رفت‪:‬‬
‫‪ K )4‬تعادل‪:‬‬ ‫‪)3‬‬
‫سرعت واكنش برگشت‪:‬‬

‫‪ ، 2SO2(g)  O2(g) ‬در حجم و دماي ثابت‪ ،‬مقداري )‪SO3(g‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :3‬در تعادل گازي )‪ 2SO3(g‬‬
‫به تعادل اضافه میكنيم‪ .‬ابتدا جهت جابه جايی تعادل را تعيين كرده و در هر مورد‪ ،‬تغيير مورد نظر را در تعادل جديد‬
‫نسبت به تعادل اوليه‪ ،‬با يكی از عبارتهاي (افزايش میيابد‪ ،‬كاهش میيابد‪ ،‬ثابت میماند) مشخص كنيد؟‬

‫‪:[SO2] ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ )1‬جهت جابهجايی تعادل‪:‬‬
‫‪:[O2]  )2‬‬
‫‪‬‬
‫‪:[SO3]‬‬
‫سرعت واكنش رفت‪:‬‬
‫‪ K )4‬تعادل‪:‬‬ ‫‪)3‬‬
‫سرعت واكنش برگشت‪:‬‬
 ‫‪4‬‬ ‫(‪)170‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫تمرین ‪ :4‬در تعادل گازي )‪ N2(g)  3H2(g‬‬

‫‪ ، 2NH3(g) ‬در حجم و دماي ثابت‪ ،‬مقداري )‪ NH3(g‬از‬
‫تعادل خارج میكنيم‪ .‬ابتدا جهت جابه جايی تعادل را تعيين كرده و در هر مورد‪ ،‬تغيير مورد نظر را در تعادل جديد‬
‫نسبت به تعادل اوليه‪ ،‬با يكی از عبارتهاي (افزايش میيابد‪ ،‬كاهش میيابد‪ ،‬ثابت میماند) مشخص كنيد‪.‬‬
‫‪:[NH3]‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ )1‬جهت جابهجايی تعادل‪:‬‬
‫‪:[N2]  )2‬‬
‫‪‬‬
‫‪:[H2] ‬‬
‫سرعت واكنش رفت‪:‬‬
‫‪ K )4‬تعادل‪:‬‬ ‫‪)3‬‬
‫سرعت واكنش برگشت‪:‬‬

‫تمرین ‪ :5‬در تعادل گازي )‪ N2(g)  3H2(g‬‬

‫‪ ، 2NH3(g) ‬در حجم و دماي ثابت‪ ،‬مقداري )‪ N2(g‬از‬
‫تعادل خارج میكنيم‪ .‬ابتدا جهت جابه جايی تعادل را تعيين كرده و در هر مورد‪ ،‬تغيير مورد نظر را در تعادل جديد‬
‫نسبت به تعادل اوليه‪ ،‬با يكی از عبارتهاي (افزايش میيابد‪ ،‬كاهش میيابد‪ ،‬ثابت میماند) مشخص كنيد‪.‬‬
‫‪:[NH3]‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ )1‬جهت جابهجايی تعادل‪:‬‬
‫‪:[N2]  )2‬‬
‫‪‬‬
‫‪:[H2] ‬‬
‫سرعت واكنش رفت‪:‬‬
‫‪ K )4‬تعادل‪:‬‬ ‫‪)3‬‬
‫سرعت واكنش برگشت‪:‬‬

‫تمرین ‪ :6‬در عبارت زير‪ ،‬در هر مورد‪ ،‬واژه مناسب را انتخاب كنيد‪.‬‬
‫كاهش‬
‫بر اساس اصل لوشاتليه‪ ،‬هنگامی كه در دماي ثابت‪ ،‬غلظت يكی از مواد واكنشدهنده در سامانه تعادلی‬
‫افزايش‬
‫يابد‪ ،‬واكنش با جابهجا شدن در جهت رفت‪ ،‬تا حدي پيش میرود كه اثر تغيير تحميل شده را‬
‫ثابت باقی میماند‬ ‫آغازي‬ ‫بهطور كامل جبران كند‬
‫‪.‬‬ ‫برسد و ثابت تعادل‬ ‫و به تعادل‬
‫افزايش میيابد‬ ‫جديد‬ ‫تا حد امكان جبران كند‬
‫ي‬

‫‪ ، 2NO(g)  O2(g) ‬با ايجاد هر يك از تغييرات زير در حجم و‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :7‬در تعادل گازي )‪ 2NO2(g‬‬
‫دماي ثابت‪ ،‬چند مورد از مطالب زير درست است؟‬
‫‪ ‬با افزودن مقداري گاز ‪ O2‬به تعادل‪ ،‬واكنش در جهت رفت جابهجا شده تا در تعادل جديد‪ ،‬غلظت ‪ O2‬به مقدار اوليه‬
‫خود برسد‪.‬‬
‫‪ ‬با افزودن مقداري ‪ NO2‬به تعادل‪ ،‬غلظت همۀ گونهها در تعادل جديد‪ ،‬بيشتر از تعادل اوليه است‪.‬‬
‫‪ ‬با افزودن مقداري گاز ‪ NO‬به تعادل‪ ،‬غلظت ‪ NO2‬و ‪ NO‬در تعادل جديد‪ ،‬بيشتر از تعادل اوليه است‪.‬‬
‫‪ ‬با خارج كردن مقداري گاز ‪ NO‬از تعادل‪ ،‬شمار مولكولهاي گازي در تعادل جديد‪ ،‬كمتر از تعادل اوليه است‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫(‪)171‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫‪‬‬
‫‪ PCl5 (g) ‬با خارج كردن مقداري ‪ ، PCl 3‬در دما و حجم‬‫تمرین ‪ :8‬در تعادل )‪ PCl 3 (g)  Cl 2 (g‬‬
‫‪‬‬
‫ثابت‪ ،‬نمودار تغييرات غلظت مواد موجود در تعادل به چه صورت خواهد بود؟‬
‫تعادل اوليه‬ ‫تغيير‬ ‫تعادل جديد‬ ‫تعادل اوليه‬ ‫تغيير‬ ‫تعادل جديد‬ ‫تعادل اوليه‬ ‫تعادل جديد تغيير‬ ‫تعادل اوليه‬ ‫تغيير‬ ‫تعادل جديد‬

‫‪PCl5‬‬ ‫‪PCl5‬‬ ‫‪PCl5‬‬ ‫‪PCl5‬‬

‫غلظت ) ‪(mol.L1‬‬
‫غلظت ) ‪(mol.L1‬‬
‫غلظت ) ‪(mol.L1‬‬
‫غلظت ) ‪(mol.L1‬‬

‫‪PCl3‬‬ ‫‪PCl3‬‬
‫‪PCl3‬‬ ‫‪PCl3‬‬

‫‪Cl2‬‬ ‫‪Cl2‬‬
‫‪Cl2‬‬ ‫‪Cl2‬‬

‫زمان‬ ‫زمان‬ ‫زمان‬ ‫زمان‬

‫تغيير غلظت در تعادلهای مربوط به محلولهای آبی‬

‫در تعادل هاي محلول در آب‪ ،‬با اضافه شدن يك ماده به تعادل‪ ،‬ابتدا ماده مورد نظر را يونيزه كرده سپس هر يك از دو‬
‫حالت زير را بررسی میكنيم‪:‬‬
‫‪ -1‬اگر ماده مورد نظر با تعادل اوليه داراي يون مشترك باشد‪ ،‬در اين صورت غلظت يون مورد نظر افزايش میيابد و با‬
‫توجه به قانون لوشاتليه به بررسی اثر تغيير تحميل شده بر تعادل میپردازيم‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر ماده مورد نظر با تعادل اوليه داراي يون مشترك نباشد‪ ،‬به شرطی كه بين يونهاي ناهمنام‪ ،‬واكنش رخ دهد‬
‫(شرط انجام واكنش‪ ،‬ايجاد رسوب‪ ،‬توليد آب يا گاز است)‪ ،‬يون مورد نظر از تعادل خارج میشود و با توجه به قانون‬
‫لوشاتليه به بررسی اثر تغيير تحميل شده بر تعادل میپردازيم‪.‬‬

‫تمرین ‪ :9‬تعادل )‪ CH3COO  (aq)  H  (aq‬‬

‫‪‬‬
‫‪ ، CH3COOH(aq) ‬در دماي ثابت برقرار است‪ ،‬در‬
‫‪‬‬
‫صورت اضافه كردن مقداري )‪ NaOH (s‬به آن ‪ ،‬چند مورد از مطالب زير درست است؟‬
‫‪ ‬تعادل در جهت رفت جابهجا میشود‪.‬‬
‫‪ ‬پس از برقراري تعادل جديد‪ pH ،‬محلول كاهش میيابد‪.‬‬
‫‪ ‬درجه يونش اسيد‪ ،‬افزايش میيابد‪.‬‬
‫‪ ‬شمار مولهاي بيشتري از استيك اسيد يونيده شده و ثابت تعادل افزايش میيابد‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫تمرین ‪ :10‬تيغهاي از فلز مس را در محلولی از نقره نيترات قرار دادهايم و تعادل زير در دماي ثابت برقرار شدهاست‪ ،‬با‬
‫توجه به آن‪ ،‬كدام مطالب زير درست است؟(از تغيير حجم در اثر انحالل مادۀ جامد در محلول‪ ،‬صرف نظر شود‪).‬‬

‫‪2Ag  (aq)  Cu(s) ‬‬

‫)‪ 2Ag(s)  Cu2 (aq‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫افزودن مقداري نمك طعام ) )‪ ، (NaCl(s‬تعادل را در جهت برگشت جابهجا میكند‪.‬‬
‫افزودن مقداري نمك نقره نيترات جامد ) )‪ ، (AgNO3(s‬بر رنگ آبی محلول میافزايد‪.‬‬
‫با افزودن مقداري ‪ CuSO4‬جامد‪ ،‬غلظت يونهاي )‪ Cu2 (aq‬و )‪ Ag  (aq‬افزايش میيابند‪.‬‬
‫آ‪ ،‬ب‪ ،‬پ‬ ‫ب‪ ،‬پ‬ ‫آ‪ ،‬پ‬ ‫آ‪ ،‬ب‬
 ‫‪6‬‬ ‫(‪)172‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫مسائل تغییرات غلظت و لوشاتلیه‬

‫‪‬‬
‫‪ ، N2(g)  3 H2(g) ‬كه در‬‫‪‬‬‫تمرین ‪ :11‬شكل زير‪ ،‬افزودن ‪ 0/05‬مول گاز نيتروژن‪ ،‬به سامانه تعادلی )‪ 2 NH3(g‬‬
‫حجم ثابت يك ليتر و دماي ‪ 200‬درجه سانتی گراد برقرار است را نشان میدهد‪ .‬با توجه به آن‪ ،‬كدام مطالب زير درست است؟‬
‫‪0 / 05 mol N2‬‬
‫با جابجايی تعادل در جهت مصرف ‪ ، N2‬در تعادل (‪ ،)II‬مقدار‬
‫)‪ (X‬برابر ‪ 0 / 11mol‬خواهد بود‪.‬‬
‫‪0 / 50 mol H2‬‬ ‫‪0 / 47 mol H2‬‬ ‫مقدار )‪ (Y‬در تعادل (‪ ، )II‬برابر با ‪ 0/1٦ mol‬خواهد بود‪.‬‬
‫‪1L‬‬ ‫‪1L‬‬
‫‪Y mol NH3‬‬
‫‪0 / 14 mol NH3‬‬ ‫با افزودن ‪ ،N2‬درصد مولی گازهاي ‪ N2‬و ‪، NH3‬در تعادل‬
‫‪0 / 07 mol N2‬‬ ‫تعادل (‪)II‬‬ ‫‪X mol N2‬‬
‫تعادل (‪)I‬‬
‫جديد نسبت به تعادل اوليه‪ ،‬افزايش خواهد يافت‪.‬‬

‫آ‪ ،‬ب‪ ،‬پ‬ ‫ب‪ ،‬پ‬ ‫آ‪ ،‬پ‬ ‫آ‪ ،‬ب‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :12‬در تعادل گازي )‪ B(g‬‬
‫‪ ، A(g) ‬مقدار ‪ 1/75‬مول ‪ A‬و ‪ 7‬مول ‪ B‬در ظرفی به حجم نيم ليتر به‬
‫‪‬‬
‫حالت تعادل قرار دارند‪ .‬با افزودن ‪ 2‬مول ‪ B‬در همان دما به تعادل‪ ،‬به ترتيب از راست به چپ‪ ،‬غلظت مولی ‪ A‬و ‪ B‬در‬
‫تعادل جديد‪ ،‬كدام است؟‬
‫‪8/٦ – 2/15‬‬
‫‪17/2 – 4/3‬‬
‫‪9/4 – 2/15‬‬
‫‪18/8 – 4/3‬‬

‫تمرین ‪ :13‬در ظرفی به حجم ‪ 10‬ليتر مقدار ‪ 0 / 32 mol‬گاز ‪ SO2‬و ‪ 0 / 16 mol‬گاز ‪ O2‬و ‪0 / 68mol‬‬
‫گاز ‪ ، SO3‬مطابق واكنش تعادلی زير در حالت تعادل قرار دارند‪ .‬به اين تعادل‪ ،‬مقدار يك مول ‪ SO3‬اضافه میكنيم‪،‬‬
‫پس از برقراري تعادل جديد‪ ،‬شمار مولهاي ‪ SO2‬برابر ‪ 0/54‬است‪ .‬به ترتيب از راست به چپ‪ ،‬شمار مولهاي ‪O2‬‬
‫‪‬‬
‫)‪ 2SO3 (g‬‬
‫‪2SO2 (g)  O2 (g) ‬‬
‫‪‬‬ ‫و ‪ ، SO3‬در تعادل جديد كدام است؟‬
‫‪1/4٦ – 0/27‬‬
‫‪0/14٦ – 0/027‬‬
‫‪0/90 – 0/27‬‬
‫‪0/090 – 0/027‬‬
 ‫(‪7 )173‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫اثر تغيير فشار (تغییر حجم) بر سامانۀ تعادلی(در دمای ثابت)‬

‫تغيير حجم يا به عبارتی تغيير فشار سامانۀ تعادلی در دماي ثابت‪ ،‬میتواند موجب تغيير غلظت مواد شركت كننده در‬
‫تعادل شود‪ .‬چنانچه در دماي ثابت‪ ،‬حجم سامانهاي تعادلی را كاهش دهيم (افزايش فشار سامانه)‪ ،‬غلظت تمام مواد‬
‫گازي موجود در تعادل افزايش میيابد (سرعت واكنشهاي رفت و برگشت افزايش میيابند) و طبق قانون لوشاتليه ‪،‬‬
‫تعادل به منظور تعديل تغيير وارد شده‪ ،‬در جهت تعداد مول گازي كمتر جابهجا میشود‪ .‬زيرا با كاهش شمار مولهاي‬
‫گازي موجود در سامانه‪ ،‬شمار برخورد مولكولها با ديواره ظرف كم تر شده و درنتيجه فشار گاز كمتر خواهد شد‪ .‬و اگر‬
‫حجم سامانه را افزايش دهيم(كاهش فشار سامانه) ‪ ،‬غلظت تمام مواد گازي موجود در تعادل كاهش میيابد (سرعت‬
‫واكنشهاي رفت و برگشت كاهش میيابند) و تعادل در جهت شمار مول گازي بيشتر جابهجا میشود و تعادل جديدي‬
‫برقرار میشود ولی بايد توجه داشت در دماي ثابت مقدار ‪ K‬تعادل‪ ،‬ثابت باقی میماند‪.‬‬
‫تغییرات فشار‪ ،‬تنها بر جابهجایی تعادلهایی مؤثر است که‪:‬‬
‫‪ -1‬حداقل يكی از مواد شركت كننده در تعادل‪ ،‬گازي شكل باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬تعداد مولهاي گازي دو طرف واكنش با هم برابر نباشند‪.‬‬

‫جابهجايی تعادل در جهت شمار مول گازي كمتر‬ ‫افزايش فشار ‪ ‬غلظت همه مواد افزايش ‪‬‬ ‫اثر تغییر فشار بر‬
‫تعادلهای گازی‬
‫جابهجايی تعادل در جهت شمار مول گازي بيشتر‬ ‫كاهش فشار ‪ ‬غلظت همه مواد كاهش ‪‬‬

‫‪‬‬
‫اثر تغییر فشار بر تعادلهایی که تعداد مولهای گازی دو طرف برابرند‪ ،‬برای مثال‪ B(g) :‬‬
‫‪A(g) ‬‬
‫‪‬‬
‫افزايش فشار ‪ ‬غلظت مواد افزايش ‪ ‬سرعت واكنشهاي رفت و برگشت افزايش میيابد ولی تعادل جابهجا نمیشود‪.‬‬
‫كاهش فشار ‪ ‬غلظت مواد كاهش ‪ ‬سرعت واكنشهاي رفت و برگشت كاهش میيابد ولی تعادل جابهجا نمیشود‪.‬‬

‫توجه‪ :‬تغيير فشار بر تعادلهايی كه مواد گازي ندارند ‪ ،‬باعث جابهجايی تعادل نمیشود‪ .‬و تأثيري بر غلظت مواد‬
‫و سرعت واكنشهاي رفت و برگشت ندارد‪.‬‬

‫تمرین ‪ :14‬در تعادل گازي )‪ N2 (g)  3H 2 (g‬‬

‫‪‬‬
‫‪ ، 2NH3 (g) ‬در دماي ثابت‪ ،‬فشار را افزايش میدهيم‪ .‬ابتدا‬
‫‪‬‬
‫جهت جابهجاي ی تعادل را تعيين كرده و در هر مورد‪ ،‬تغيير مورد نظر را در تعادل جديد نسبت به تعادل اوليه‪ ،‬با يكی از‬
‫عبارتهاي (افزايش میيابد‪ ،‬كاهش میيابد‪ ،‬ثابت میماند) مشخص كنيد‪.‬‬
‫‪‬مقدار ‪:NH3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ )1‬جهت جابهجايی تعادل‪:‬‬
‫‪ )2‬مقدار ‪:N2‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬مقدار ‪:H2‬‬
‫سرعت واكنش رفت‪:‬‬ ‫‪:[NH3]‬‬
‫‪‬‬
‫‪)4‬‬ ‫‪:[N2]  )3‬‬
‫سرعت واكنش برگشت‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪:[H2] ‬‬

‫‪ K )٦‬تعادل‪:‬‬ ‫‪ )5‬تعداد كل ذرات‪:‬‬

 ‫‪8‬‬ ‫(‪)174‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫تمرین ‪ :15‬در تعادل گازي )‪ 2 SO3(g‬‬

‫‪‬‬
‫‪ 2SO2(g)  O2(g) ‬در دماي ثابت‪ ،‬حجم را افزايش میدهيم‪ .‬ابتدا‬
‫‪‬‬
‫جهت جابه جايی تعادل را تعيين كرده و در هر مورد‪ ،‬تغيير مورد نظر را در تعادل جديد نسبت به تعادل اوليه‪ ،‬با يكی از‬
‫عبارتهاي (افزايش میيابد‪ ،‬كاهش میيابد‪ ،‬ثابت میماند) مشخص كنيد‪.‬‬

‫‪‬مقدار ‪:SO2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ )1‬جهت جابهجايی تعادل‬
‫‪ )2‬مقدار ‪:O2‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬مقدار ‪:SO3‬‬
‫سرعت واكنش رفت‪:‬‬ ‫‪:[SO2] ‬‬
‫‪)4‬‬ ‫‪‬‬
‫‪:[O2]  )3‬‬
‫سرعت واكنش برگشت‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪:[SO3]‬‬

‫‪ K )٦‬تعادل‪:‬‬ ‫‪ )5‬تعداد كل ذرات‪:‬‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :16‬در واكنش درحال تعادل )‪ 3H2 (g)  N2 (g‬‬
‫‪ ، 2NH3 (g) ‬با توجه به شكل‪ ،‬پس از ايجاد‬
‫‪‬‬
‫تغيير و برقراري تعادل جديد در دماي ثابت‪ ،‬چند مورد از مطالب زير درست است؟‬
‫‪ ‬با جابهجايی تعادل در جهت برگشت‪ ،‬شمار برخورد مولكولها به‬
‫ديواره ي ظرف كاهش يافته و فشار گاز به مقدار اوليه خود میرسد‪.‬‬
‫‪N2‬‬
‫‪ ‬شمار مولكولهاي ‪ N2‬در تعادل جديد‪ ،‬كمتر از تعادل اوليه است‪.‬‬
‫‪H2‬‬
‫?‬
‫‪NH3‬‬
‫‪ ‬در تعادل جديد نسبت به تعادل اوليه‪ ،‬غلظت گاز ‪ NH3‬افزايش‬
‫‪‬‬
‫)‪ 3H2 (g)  N2 (g‬‬
‫‪2NH3 (g) ‬‬
‫يافته و غلظت گازهاي ‪ N2‬و ‪ H2‬كاهش میيابند‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬سرعت واكنش هاي رفت و برگشت‪ ،‬در تعادل جديد بيشتر از‬
‫تعادل اوليه است‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :17‬با توجه به شكل و تغيير تحميل شده به تعادل )‪ 2 NO(g)  O2(g‬‬
‫‪ 2NO2(g) ‬در دماي ثابت‪،‬‬
‫‪‬‬
‫چند مورد از مطالب زير درست است؟ (در ظرف سمت چپ‪ 2 ،‬مولكول ‪ 2 ، O2‬مولكول‪ NO‬و ‪ 2‬مولكول ‪ ، NO2‬وجود‬
‫دارند و هر ذره را معادل ‪ 0/1‬مول فرض كنيد‪).‬‬
‫‪ ‬تعادل در جهت رفت جابهجا میشود‪.‬‬
‫‪NO‬‬
‫‪ ‬شمار كل مولهاي گازي موجود در تعادل جديد‪ ،‬بيشتر از مقدار‬
‫‪O2‬‬
‫?‬ ‫آن در تعادل اوليه است‪.‬‬
‫‪NH3‬‬
‫‪ ‬غلظت مولكولهاي گازي در تعادل جديد‪ ،‬بيشتر از تعادل اوليه است‪.‬‬
‫‪ ‬در ظرف سمت راست‪ ،‬مقدار مولهاي ‪ NO2‬از ‪ 0/2‬مول كمتر و مقدار مولهاي ‪ O2‬از ‪ 0/2‬مول بيشتر است‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫‪9‬‬ ‫(‪)175‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :18‬در تعادل )‪ CO2(g)  H2(g‬‬
‫‪ CO(g)  H2O(g) ‬فشار سامانۀ تعادلی را در دماي ثابت‬
‫‪‬‬
‫افزايش میدهيم‪ ،‬چند مورد از مطالب زير درست است؟‬
‫‪ ‬تغيير فشار تاثيري بر جابهجايی تعادل ندارد‪.‬‬
‫‪ ‬سرعت واكنشهاي رفت و برگشت افزايش میيابند‪.‬‬
‫‪ ‬غلظت ‪ H 2‬افزايش میيابد‪.‬‬
‫‪ ‬درصد مولی هر يك از فراوردهها و واكنشدهندهها ‪ ،‬ثابت باقی میماند‪.‬‬
‫‪ ‬تغيير تحميل شده‪ ،‬موجب افزايش مقدار فراوردهها در مخلوط تعادلی میشود‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫تمرین ‪ :19‬در چه تعداد از واكنشهاي زير‪ ،‬با افزايش فشار‪ ،‬واكنش در جهت رفت جابهجا میشود؟‬
‫‪‬‬
‫)‪ 4NO(g‬‬
‫‪1) 2N2O(g)  O2 (g) ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫)‪ H2 (g)  I 2 (g‬‬
‫‪2) 2HI(g) ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫)‪ 3Fe(s)  4H 2O(g‬‬
‫‪3) Fe3O4 (s)  4H2 (g) ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫)‪ PCl5 (g‬‬
‫‪4) PCl3 (g)  Cl 2 (g) ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫)‪ 2N2 (g)  6H 2O(l‬‬
‫‪5) 4NH3 (g)  3O2 (g) ‬‬
‫‪‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :20‬اگر در تعادل )‪ N2O4(g‬‬
‫‪ ، 2NO2(g) ‬گاز ‪ NO2‬را در سرنگی جمع كرده‪ ،‬دهانه سرنگ را با‬
‫‪‬‬
‫انگشت بسته‪ ،‬گاز را تحت فشار قرار دهيم‪ ،‬رنگ مخلوط تعادلی ابتدا ‪ ...........................‬و به مرور ‪ ......................‬میشود‬
‫و در نهايت رنگ مخلوط گازي در تعادل جديد نسبت به تعادل اوليه ‪ .........................‬است‪.‬‬
‫پررنگتر ‪ ،‬كمرنگتر ‪ ،‬پررنگتر‬ ‫كمرنگتر‪ ،‬پررنگتر‪ ،‬پررنگتر‬
‫پررنگتر ‪ ،‬كمرنگتر ‪ ،‬كمرنگتر‬ ‫كمرنگتر ‪ ،‬پررنگتر ‪ ،‬كمرنگتر‬

‫تمرین ‪ :21‬با توجه به نمودارهاي زير‪ ،‬افزايش حجم در دماي ثابت‪ ،‬موجب جابهجايی كداميك از تعادلهاي گازي زير‪ ،‬در‬
‫جهت برگشت میشود؟‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫غلظت ) ‪(mol.L1‬‬

‫‪5‬‬
‫غلظت ) ‪(mol.L1‬‬

‫‪5‬‬
‫غلظت ) ‪(mol.L1‬‬

‫‪5‬‬
‫غلظت ) ‪(mol.L1‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫زمان )‪(min‬‬ ‫زمان )‪(min‬‬
‫زمان )‪(min‬‬ ‫زمان )‪(min‬‬
 ‫‪10‬‬ ‫(‪)176‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫تمرین ‪ :22‬با توجه به نمودار انرژي‪ -‬پيشرفت واكنش زير كه مربوط به واكنش برگشتپذير و در حال تعادل‬
‫‪‬‬
‫‪ 3O2 (g) ‬است‪ ،‬كدام مطالب زير نادرست است؟‬ ‫)‪ 2O (g‬‬
‫‪‬‬ ‫‪3‬‬
‫در صورت افزايش فشار در دماي ثابت‪ ،‬سرعت واكنش رفت افزايش يافته و ‪Ea‬‬
‫واكنش رفت كاهش میيابد ‪.‬‬
‫انرژي‬

‫)‪2O3 (g‬‬
‫اگر اين واكنش درون سيلندر يا پيستون روان به تعادل رسيده باشد‪ ،‬با‬
‫‪286kJ‬‬ ‫كاهش فشار در دماي ثابت‪ ،‬شمار مولهاي اوزون افزايش میيابد‪.‬‬
‫)‪3O2 (g‬‬
‫با كاهش حجم ظرف‪ ،‬واكنش در جهت رفت جابهجا شده و تفاوت مجموع‬
‫پيشرفت واكنش‬
‫آنتالپی پيوندها در واكنشدهنده با مجموع آنتالپی پيوندها در فراورده‪،‬‬
‫تغييرخواهد كرد‪.‬‬
‫آ‪ ،‬ب‪ ،‬پ‬ ‫ب‪ ،‬پ‬ ‫آ‪ ،‬پ‬ ‫آ‪ ،‬ب‬

‫تمرین ‪ :23‬در يك ظرف استوانهاي با پيستون روان با حجم ‪ 3‬ليتر‪ 3 ،‬مول از هر يك از گازهاي شركت كننده در‬
‫‪‬‬
‫واكنش )‪ CO(g)  Cl 2 (g‬‬
‫‪ ، COCl 2 (g) ‬در حالت تعادل قرار دارند‪ .‬اگر حجم ظرف را در دماي ثابت‪ ،‬به يك‬
‫‪‬‬
‫ليتر كاهش دهيم‪ ،‬غلظت تعادلی )‪ ، COCl2(g‬به چند مول بر ليتر خواهد رسيد؟‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2/5‬‬
‫‪1/5‬‬

‫اثر تغییر دما بر جابهجایی تعادل و تأثیر آن بر ‪ K‬تعادل‬

‫چنانچه در يك سامانه تعادلی دما را تغيير دهيم‪ ،‬با توجه به گرماده يا گرماگير بودن واكنش تعادلی‪ ،‬جهت جابهجايی‬
‫تعادل را میتوان مشخص كرد‪ .‬به فرم كلی واكنشهاي گرماده و گرماگير كه در زير آمدهاست توجه كنيد‪:‬‬

‫‪  QP‬فرآوردهها ‪‬‬
‫‪ ‬واكنشدهندهها ‪ :‬واكنش گرماده‬
‫فرآوردهها ‪ ‬واكنشدهندهها ‪ : QP ‬واكنش گرماگير‬

‫در واكنشهاي گرماده‪ ،‬گرما )‪ (Q‬توليد میشود و همانند يك فراورده‪ ،‬در سمت فراوردهها (سمت راست معادلۀ‬
‫واكنش) قرار میگيرد و در واكنشهاي گرماگير‪ ،‬گرما )‪ (Q‬مصرف میشود و همانند يك واكنش دهنده‪ ،‬در سمت‬
‫واكنشدهندهها (سمت چپ معادلۀ واكنش) قرار میگيرد‪ .‬طبق قانون لوشاتليه چنانچه در يك سامانه تعادلی‪ ،‬دما را‬
‫افزايش دهيم تعادل در جهتی جابهجا میشود كه گرما )‪ (Q‬را مصرف كند و اگر دما را كاهش دهيم تعادل در جهتی‬
‫جابهجا میشود كه گرما (‪ )Q‬را توليد كند و تا حد امكان تغيير وارد شده بر تعادل را تعديل نمايد‪.‬‬
‫افزايش دما ‪ ‬جابهجايی تعادل در جهت مصرف گرما‬
‫كاهش دما ‪ ‬جابهجايی تعادل در جهت توليد گرما‬

‫در ضمن با تغيير دما‪ K ،‬تعادل واكنش نيز تغيير میكند‪ .‬اگر تعادل در جهت رفت جابهجا شود مقدار ‪ K‬تعادل افزايش‬
‫میيابد و اگر واكنش در جهت برگشت جابهجا شود‪ ،‬مقدار ‪ K‬تعادل كاهش میيابد‪ .‬افزايش دما‪ ،‬سرعت واكنشهاي‬
 ‫‪11‬‬ ‫(‪)177‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫رفت و برگشت را افزايش می دهد ولی از آن جايی كه اين افزايش سرعت در جهت واكنشهاي رفت و برگشت به‬
‫يكاندازه نيست‪ ،‬باعث برهم خوردن تعادل و جابهجايی آن به سمتی میشود كه سرعت واكنش در آن جهت بيشتر‬
‫است‪ .‬كاهش دما نيز سرعت واكنشهاي رفت و برگشت را كاهش میدهد ولی نه به يكاندازه‪ ،‬به همين جهت تعادل در‬
‫جهتی جابهجا میشود كه كاهش سرعت در آن جهت كمتر است‪ ،‬و نسبت به سمت مقابل‪ ،‬از سرعت بيشتري برخوردار‬
‫است‪.‬‬
‫افزايش دما ‪ ‬افزايش سرعت واكنشهاي رفت و برگشت در واكنشهاي گرماده و گرماگير‬
‫كاهش دما ‪ ‬كاهش سرعت واكنشهاي رفت و برگشت در واكنشهاي گرماده و گرماگير‬

‫نکته‪ :‬در اغلب واكنشهاي تعادلی نماد ‪ Q‬در سمتی از معادله واكنش قرار میگيرد كه تعداد مولهاي گازي‬
‫كمتري دارد‪.‬‬
‫نکته‪ :‬در تعادل هايی كه آنتالپی واكنش برابر صفر است (گرماده و گرماگير نيستند)‪ ،‬تغيير دما‪ ،‬موجب جابهجايی‬
‫تعادل نمیشود‪.‬‬
‫توجه‪ :‬تنها عاملی كه افزون بر جابه جا كردن تعادل‪ ،‬توانايی تغيير ‪ K‬تعادل را نيز دارد‪ ،‬دما است‪.‬‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :24‬در تعادل گازي )‪ N2 (g)  3H 2 (g‬‬
‫‪ ، Q  2NH3 (g) ‬دما را كاهش میدهيم‪ .‬ابتدا جهت‬
‫‪‬‬
‫جابه جايی تعادل را تعيين كرده و در هر مورد‪ ،‬تغيير مورد نظر را در تعادل جديد نسبت به تعادل اوليه‪ ،‬با يكی از‬
‫عبارتهاي (افزايش میيابد‪ ،‬كاهش میيابد‪ ،‬ثابت میماند) مشخص كنيد‪.‬‬
‫‪ ‬مقدار ‪:NH3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ )1‬جهت جابهجايی تعادل‪:‬‬
‫‪ )2‬مقدار ‪:N2‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬مقدار ‪:H2‬‬
‫سرعت واكنش رفت‪:‬‬ ‫‪:[NH3]‬‬
‫‪)4‬‬ ‫‪‬‬
‫‪:[N2]  )3‬‬
‫سرعت واكنش برگشت‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪:[H2] ‬‬

‫‪ K )٦‬تعادل‪:‬‬ ‫‪ )5‬تعداد كل ذرات‪:‬‬

‫‪ )7‬فشار سامانه‪:‬‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :25‬در تعادل گازي )‪ 2NO2 (g‬‬
‫‪ ، Q  N2O4 (g) ‬دما را افزايش میدهيم‪ .‬ابتدا جهت جابهجايی‬
‫‪‬‬
‫تعادل را تعيين كرده و در هر مورد‪ ،‬تغيير مورد نظر را در تعادل جديد نسبت به تعادل اوليه‪ ،‬با يكی از عبارتهاي‬
‫(افزايش میيابد‪ ،‬كاهش میيابد‪ ،‬ثابت میماند‪ ،‬پر رنگتر‪ ،‬كمرنگتر) مشخص كنيد‪.‬‬

‫‪‬مقدار ‪:N2O4‬‬ ‫‪ )1‬جهت جابهجايی تعادل‪:‬‬

‫‪ )2‬‬
‫‪ ‬مقدار ‪:NO2‬‬

‫سرعت واكنش رفت‪:‬‬ ‫‪:[N2O4]‬‬

‫‪)4‬‬ ‫‪ )3‬‬
‫سرعت واكنش برگشت‪:‬‬ ‫‪:[NO2] ‬‬

‫‪ K )٦‬تعادل‪:‬‬ ‫‪ )5‬تعداد كل ذرات‪:‬‬

‫‪ )8‬رنگ سامانه‪:‬‬ ‫‪ )7‬فشار سامانه‪:‬‬

 ‫(‪12)178‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :26‬در تعادل گازي ‪ 3O2 (g)  Q‬‬
‫‪ ، 2O3 (g) ‬دما را افزايش میدهيم‪ .‬ابتدا جهت جابهجايی‬
‫‪‬‬
‫تعادل را تعيين كرده و در هر مورد‪ ،‬تغيير مورد نظر را در تعادل جديد نسبت به تعادل اوليه‪ ،‬با يكی از عبارتهاي‬
‫(افزايش میيابد‪ ،‬كاهش میيابد‪ ،‬ثابت میماند) مشخص كنيد‪.‬‬

‫‪ ‬مقدار ‪:O3‬‬ ‫‪ )1‬جهت جابهجايی تعادل‪:‬‬

‫‪ )2‬‬
‫‪ ‬مقدار ‪:O2‬‬

‫سرعت واكنش رفت‪:‬‬ ‫‪:[O3] ‬‬

‫‪)4‬‬ ‫‪ )3‬‬
‫سرعت واكنش برگشت‪:‬‬ ‫‪:[O2] ‬‬

‫‪ K )٦‬تعادل‪:‬‬ ‫‪ )5‬تعداد كل ذرات‪:‬‬

‫‪ )7‬فشار سامانه‪:‬‬

‫تمرین ‪ :27‬واكنش تعادلی ‪ 2HBr(g)  Q‬‬

‫‪‬‬
‫‪ ، H2(g)  Br2(g) ‬در ظرفی دربسته برقرار است‪ .‬با توجه به آن‪،‬‬
‫‪‬‬
‫چند مورد از مطالب زير درست است؟‬
‫‪ ‬با كاهش دماي ظرف واكنش‪ ،‬شمار مولهاي ‪ HBr‬موجود در سامانه تعادلی‪ ،‬افزايش میيابد‪.‬‬
‫‪ ‬در صورت تغيير دما‪ ،‬نسبت غلظت مولی فراوردهها به غلظت مولی واكنش دهندهها‪ ،‬ثابت باقی میماند‪.‬‬
‫‪ ‬با افزايش دما‪ ،‬فشار سامانه تغيير میكند‪.‬‬
‫‪ ‬با افزايش دما‪ ،‬واكنش در جهت برگشت جابهجا میشود و سرعت واكنش رفت كاهش میيابد‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :28‬در تعادل گازي ‪ 2 NH3(g)  Q‬‬
‫‪ ، N2(g)  3H2(g) ‬با افزايش دما‪ ،‬نمودار تغييرات غلظت مواد‬
‫‪‬‬
‫موجود در تعادل در كدام گزينه بهدرستی نشان دادهشده است؟‬
‫تعادل اوليه‬ ‫تغيير‬ ‫تعادل جديد‬ ‫تعادل اوليه‬ ‫تغيير‬ ‫تعادل جديد‬ ‫تعادل جديد تغيير تعادل اوليه‬ ‫تغيير تعادل اوليه‬ ‫تعادل جديد‬

‫‪H2‬‬ ‫‪H2‬‬ ‫‪H2‬‬

‫غلظت ) ‪(mol.L1‬‬

‫‪H2‬‬
‫غلظت ) ‪(mol.L1‬‬
‫غلظت ) ‪(mol.L1‬‬
‫غلظت ) ‪(mol.L1‬‬

‫‪NH3‬‬ ‫‪NH3‬‬ ‫‪NH3‬‬

‫‪NH3‬‬
‫‪N2‬‬ ‫‪N2‬‬ ‫‪N2‬‬ ‫‪N2‬‬

‫زمان‬ ‫زمان‬ ‫زمان‬ ‫زمان‬

 ‫(‪13 )179‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :29‬با توجه به نمودار زير‪ ،‬كه تغيي رات مقدار ثابت تعادل‪ ،‬در واكنش فرضی )‪ Y(g‬‬
‫‪ ، 2X(g) ‬را با‬
‫‪‬‬
‫تغيير دما نشان میدهد‪ ،‬كدام مطالب زير درست است؟‬
‫در دماهاي باال ‪ ،‬واكنش پيشرفت كمتري دارد‪.‬‬
‫مقدار ‪K‬‬

‫واكنش در جهت رفت گرماده است‪.‬‬

‫با افزايش دما‪ ،‬تعداد ذرات موجود در مخلوط تعادلی‪ ،‬كاهش میيابد‪.‬‬
‫دما )‪(C‬‬ ‫آ‪ ،‬ب‪ ،‬پ‬ ‫ب‪ ،‬پ‬ ‫آ‪ ،‬پ‬ ‫آ‪ ،‬ب‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :30‬در تعادل )‪ B(g‬‬
‫‪ ، A(g) ‬درصد مولی ‪ B‬در دماهاي ‪ 200‬و ‪ 300‬درجه سانتی گراد به ترتيب ‪45‬‬
‫‪‬‬
‫و ‪ ٦0‬درصد است‪ .‬با توجه به آن‪ ،‬كدام مطالب زير درست است؟‬
‫سطح انرژي قله نمودار انرژي ـ پيشرفت واكنش‪ ،‬به سطح انرژي فراوردهها نزديكتر است‪.‬‬
‫با افزايش دما از ‪ 200C‬به ‪ ، 300C‬ثابت تعادل واكنش افزايش میيابد‪.‬‬
‫مقدار ثابت تعادل آن در دماي ‪ ، 300C‬برابر ‪ 1/5‬است‪.‬‬
‫آ‪ ،‬ب‪ ،‬پ‬ ‫ب‪ ،‬پ‬ ‫آ‪ ،‬پ‬ ‫آ‪ ،‬ب‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :31‬با توجه به واكنش در حال تعادل ‪ 2NH 3 (g)  Q‬‬
‫‪ ، N2 (g)  3H2 (g) ‬چند مورد از مطالب‬
‫‪‬‬
‫زير درست است؟‬
‫‪ ‬با كاهش دما‪ ،‬تعادل در جهت رفت جابهجا میشود‪.‬‬
‫‪ ‬در اثر خارج كردن مقداري آمونياك در دماي ثابت‪ ،‬مجموع شمار مولهاي گازي در تعادل جديد‪ ،‬كمتر از تعادل‬
‫اوليه است‪.‬‬
‫‪ ‬با خارج كردن مقداري هيدروژن در دماي ثابت‪ ،‬مجموع شمار مولهاي گازي در تعادل جديد‪ ،‬كاهش میيابد‪.‬‬
‫‪ ‬با انتقال مخلوط تعادلی به ظرف كوچكتر در دماي ثابت‪ ،‬تعادل در جهت رفت جابهجا میشود‪.‬‬
‫‪ ‬تنها تغييري كه افزون بر جابه جا كردن تعادل فوق‪ ،‬توانايی تغيير ثابت تعادل واكنش را نيز دارد‪ ،‬تغيير دما است‪.‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪14‬‬ ‫(‪)180‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :32‬در تعادل گازي )‪ C(g)  B(g‬‬
‫‪ ، Q  A(g) ‬تعيين كنيد در هر مورد‪ ،‬با تحميل كدام‬
‫‪‬‬
‫تغيير)تغييرات( ‪( :‬افزايش‪ ،A‬افزايش‪ ، B‬افزايش ‪ ، C‬كاهش ‪ ، A‬كاهش ‪ ، B‬كاهش ‪ ، C‬افزايش فشار‪ ،‬افزايش دما‪،‬‬
‫كاهش فشار‪ ،‬كاهش دما) نمودار مربوطه به صورت داده شده خواهد بود؟‬

‫]‪[A‬‬ ‫]‪[A‬‬ ‫]‪[A‬‬

‫]‪[A‬‬ ‫]‪[A‬‬ ‫]‪[A‬‬

‫]‪[B‬‬
‫غلظت‬

‫]‪[B‬‬

‫غلظت‬
‫]‪[B‬‬

‫غلظت‬
‫]‪[B‬‬ ‫]‪[B‬‬
‫]‪[B‬‬
‫]‪[C‬‬ ‫]‪[C‬‬
‫]‪[C‬‬ ‫]‪[C‬‬ ‫]‪[C‬‬
‫]‪[C‬‬

‫زمان‬ ‫زمان‬
‫زمان‬

‫]‪[A‬‬
‫]‪[A‬‬ ‫]‪[A‬‬ ‫]‪[A‬‬
‫]‪[A‬‬ ‫]‪[A‬‬ ‫]‪[A‬‬ ‫]‪[A‬‬
‫]‪[A‬‬ ‫]‪[A‬‬
‫]‪[A‬‬ ‫]‪[A‬‬ ‫]‪[A‬‬
‫]‪[A‬‬
‫]‪[B‬‬ ‫]‪[B‬‬
‫]‪[B‬‬
‫مول‬

‫]‪[B‬‬

‫مول‬
‫مول‬

‫]‪[B‬‬ ‫]‪[B‬‬
‫مول‬

‫مول‬
‫مول‬

‫]‪[B‬‬ ‫]‪[B‬‬ ‫]‪[B‬‬

‫]‪[B‬‬
‫مول‬
‫]‪[B‬‬ ‫]‪[B‬‬
‫]‪[B‬‬
‫]‪[C‬‬ ‫]‪[B‬‬
‫]‪[C‬‬ ‫]‪[C‬‬
‫]‪[C‬‬ ‫]‪[C‬‬
‫]‪[C‬‬
‫]‪[C‬‬ ‫]‪[C‬‬ ‫]‪[C] [C‬‬
‫]‪[C‬‬ ‫]‪[C] [C‬‬
‫]‪[C‬‬
‫زمان‬ ‫زمان‬ ‫زمان‬
‫زمان‬ ‫زمان‬ ‫زمان زمان‬

‫فرايند هابر‬
‫‪‬‬
‫واكنش ‪ 2 NH3(g)  Q‬‬
‫‪ ، N2(g)  3H2(g) ‬هرچند در دماي اتاق داراي ‪ K‬تعادل بزرگی است اما به دليل‬
‫‪‬‬
‫داشتن انرژي فعالسازي بزرگ‪ ،‬سرعت بسيار كمی دارد و عمالً هرگز در دماي اتاق به تعادل نمیرسد‪ .‬فريتسهابر‪،‬‬
‫تالش هاي زيادي براي توليد ماده ارزشمند آمونياك انجام داد‪ .‬او ابتدا با باال بردن دما‪ ،‬انرژي فعالسازي واكنش را تأمين‬
‫كرد‪ ،‬كه واكنش با سرعت چشمگيري انجام مىشد اما با پيشرفت كمی به تعادل میرسيد‪ .‬زيرا اين واكنش در جهت‬
‫رفت گرماده است و با افزايش دما در جهت برگشت جابهجا میشود‪ .‬او براي توليد آمونياك بيشتر‪ ،‬فشار مخلوط‬
‫تعادلی را باال برد تا با جابهجايی تعادل در جهت رفت‪ ،‬به آمونياك بيشتري دستيابد‪ .‬در ضمن هابر با استفاده از‬
‫كاتاليزگر (ورقه آهن) و كاهش انرژي فعالسازي واكنش‪ ،‬توانست موجب انجام واكنش در دماهاي پايينتر با سرعت‬
‫مناسب شود‪ .‬به اين ترتيب هابر توانست شرايط بهينه (دماي ‪ 450‬درجه سلسيوس و فشار ‪ 200 atm‬و كاتاليزگر ‪)Fe‬‬
‫براي توليد آمونياك را بيابد‪ .‬شرايطی كه در آن تنها ‪ 28‬درصد مولی مخلوط تعادلی را آمونياك تشكيل میدهد‪ .‬در‬
‫پايان‪ ،‬براي جداسازي آمونياك از مخلوط تعادلی‪ ،‬از تفاوت آشكار در نقطه جوش آمونياك با دو گاز هيدروژن و‬
‫نيتروژن استفاده كرد‪ .‬به اين صورت كه با كاهش دماي مخلوط تعادلی گازي تا دماي ‪ -40‬درجه سانتىگراد‪ ،‬تنها گاز‬
‫‪ NH 3‬با گذشتن از نقطه جوش خود به صورت مايع در میآيد و از مخلوط گازي واكنش جدا میشود (نقطه جوش‬
‫نيتروژن و هيدروژن بسيار پايينتر از آمونياك است)‪.‬‬
 ‫‪15‬‬ ‫(‪)181‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬
‫درصد مولی ‪NH3‬‬

‫درصد مولی آمونياك‬

‫انرژي فعالسازي واكنش زياد است‪،‬‬
‫دما‬ ‫فشار‬ ‫در دماي اتاق انجام نمیشود‪.‬‬
‫فرايند هابر براي توليد آمونياك‬
‫اين فرايند گرماده است‪.‬‬ ‫افزايش دما به منظور‬
‫)‪N2(g)  3H2(g‬‬ ‫‪2NH3(g)  Q‬‬ ‫‪Ea‬‬ ‫تأمين‬ ‫افزايش سرعت واكنش و‬

‫از ديد عملی (صنعتی)‬ ‫استفاده از كاتاليزگر به منظور‬

‫افزايش دما افزايش فشار‬ ‫كاهش ‪ Ea‬و افزايش سرعت واكنش‬

‫از ديد نظري (ت وري)‬

‫افزايش سرعت افزايش پيشرفت‬ ‫‪ )1‬افزايش پيشرفت واكنش‬ ‫‪ )1‬كاهش دما‬
‫‪ )2‬افزايش درصد مولی ‪NH3‬‬ ‫‪ )2‬افزايش فشار‬

‫نمایی از فناوری تولید آمونیاک به روش هابر‬

‫)‪200atm,450 C,Fe(s‬‬
‫‪‬‬
‫‪ 2NH3 (g)  Q‬‬
‫‪N2 (g)  3H2 (g) ‬‬
‫‪‬‬

‫نقطه جوش )‪(0 C‬‬ ‫نام ماده‬

‫‪N2 , H 2‬‬
‫سرد كننده‬
‫‪- 253‬‬ ‫هيدروژن‬
‫‪-19٦‬‬ ‫نيتروژن‬
‫‪- 33‬‬ ‫آمونياك‬

‫گازهاي ‪ H2‬و ‪N2‬‬

‫كاتاليزگر )‪(Fe‬‬ ‫واكنش نداده‬

‫گرمكننده‬

‫مخزن جمعآوري‬
‫آمونياك مايع‬

‫‪‬‬
‫تمرین ‪ :33‬با توجه به جدول زير كه به واكنش تعادلی )‪ 2NH3 (g‬‬
‫‪ N2 (g)  3H2 (g) ‬مربوط است‪،‬‬
‫‪‬‬
‫كدام مطالب زير نادرست است؟‬
‫سطح آنتالپی فراوردهها از واكنشدهندهها باالتر است‪.‬‬
‫با افزايش پيوسته فشار و دما‪ ،‬میتوان بازده درصدي‬
‫واكنش را افزايش داد‪.‬‬
‫در دماهاي پايين تر از ‪ ، 200C‬ثابت تعادل مقدار‬
‫بزرگتري دارد ‪ ،‬بنابراين واكنش با سرعت بيشتري به تعادل میرسد‪.‬‬
‫آ‪ ،‬ب‪ ،‬پ‬ ‫ب‪ ،‬پ‬ ‫آ‪ ،‬پ‬ ‫آ‪ ،‬ب‬
 ‫‪16‬‬ ‫(‪)182‬‬ ‫دکتر رضا بابایی |جزوه شماره (‪ )10‬دوازدهم| لوشاتلیه و هابر‬

‫تمرین ‪ :34‬چند مورد از مطالب زير در رابطه با فرايند هابر درست است؟‬
‫‪ ‬در فرايند هابر‪ ،‬افزايش دما موجب كاهش درصد مولی آمونياك‪ ،‬در مخلوط تعادلی مىشود‪.‬‬
‫‪‬با افزايش فشار‪ ،‬واكنش در جهت رفت و توليد آمونياك بيشتر جابهجا میشود‪.‬‬
‫‪‬در شرايط بهينۀ انجام واكنش‪ %72 ،‬مخلوط تعادلی را گازهاي ‪ N2‬و ‪ H2‬تشكيل میدهند‪.‬‬
‫‪ ‬با استفاده از كاتاليزگر آهن‪ Ea ،‬واكنش كاهش يافته و سرعت واكنش افزايش میيابد‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫تمرین ‪ :35‬چه تعداد از نمودارهاي زير‪ ،‬با توجه به فرايند هابر‪ ،‬درست است؟‬

‫‪K‬‬ ‫‪K‬‬
‫درصد مولی ‪NH3‬‬

‫درصد مولی ‪NH3‬‬

‫فشار‬ ‫دما‬ ‫فشار‬ ‫دما‬

‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫تمرین ‪ :36‬شكل زير فناوري توليد آمونياك به روش هابر را در صنعت نشان میدهد‪ .‬با توجه به آن‪ ،‬چند مورد‬
‫از مطالب زير درست است؟ ( نقطۀ جوش ‪ N2 ، H2‬و ‪ NH3‬به ترتيب برابر ‪ 196 C ، 253 C‬و ‪ 33 C‬است‪).‬‬
‫‪ A‬دستگاه سرد كننده است و دمايی در حدود ‪ ، 40C‬براي آن مناسب است‪.‬‬
‫‪ B ‬كاتاليزگر آهن است و ‪ ،D‬مخزن جمعآوري گاز ‪ NH3‬است‪.‬‬
‫‪ ‬مسير بازگشت گازهاي هيدروژن و نيتروژن واكنشنداده به واكنشگاه‪ ،‬مسيرهاي‬
‫(‪ )2‬و (‪ )3‬هستند‪.‬‬
‫‪ ‬جهت حركت گازها در مسير (‪ )1‬و مسير (‪ ،)2‬عكس يكديگر است‪.‬‬
‫‪‬در ‪ ، C‬دماي گازهاي هيدروژن ‪ ،‬نيتروژن و آمونياك‪ ،‬تا حدود ‪ 450 C‬افزايش‬
‫میيابد‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫تمرین ‪ :37‬با توجه به فناوري توليد آمونياك به روش صنعتی‪ ،‬چند مورد از مطالب زير درست است؟‬
‫‪ ‬در اين فرايند‪ ،‬افزايش دما‪ ،‬هرچند پيشرفت واكنش توليد آمونياك را كاهش میدهد‪ ،‬اما موجب افزايش سرعت واكنش میشود‪.‬‬
‫‪ ‬كاتاليزگر آهن موجب میشود تا واكنش در دماهاي پايينتري انجام شود و سرعت واكنش افزايش يابد‪.‬‬
‫‪ ‬در قسمت سردكنندۀ دستگاه‪ ،‬مولكولهايی كه گشتاور دوقطبی بزرگتري دارند زودتر از مولكولهاي ديگر مايع میشوند‪.‬‬
‫‪ ‬گازهاي هيدروژن و نيتروژن واكنش نداده‪ ،‬پس از جداسازي آمونياك‪ ،‬مجدداً به محفظه واكنش بازگشته و تحت‬
‫فشار و دماي باال و در حضور كاتاليزگر آهن‪ ،‬تماماً به مولكولهاي آمونياك تبديل میشوند‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬