Patlama

Risk Değerlendirmesinde
Bulanık Mantık Kullanımı
Merve ERCAN KALKAN, Veli DENİZ
Kocaeli Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi
Kimya Mühendisliği Bölümü, Kocaeli

ATEX (Parlayıcı ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik Sempozyumu

22-24 Eylül 2011
ANKARA
 İçerik

 Temel kavramlar:
 Yanma,yangın, patlama,
 Patlayıcı ortamlar
 Mevzuatta risk değerlendirme
 Literatürdeki Risk Değerlendirme Çalışmalarına
Genel Bir Bakış
 Önerilen yöntem: Bulanık mantık
 Sonuçlar

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Yanma, Yangın, Patlama
Yanma: yanabilir bir malzemenin, bir oksitleyici ile birlikte,
genellikle, duman yayılması ve/veya kızıl parıltılar ve/veya alevlerle
birlikte ortaya çıkmış egzotermik reaksiyonudur.
(TS 7486-Yangından Korunma)

Yangın: 1)Dumanın veya alevin veya her ikisinin beraberce ısı yayması
ile karakterize edilen yanma olayıdır. 2) Yanmanın zaman ve mekan
olarak kontrol edilememiş bir şekilde yayılmasıdır.
(TS 7486-Yangından Korunma)

Patlama: Sıcaklık, basınç veya her ikisinde ani bir artışa yol açan ani
indirgeme veya parçalanma tepkimesi
(ISO 8421-1 Madde 1.13).
Ani sıcaklık veya basınç veya her ikisi ile birlikte ortaya çıkan ani
oksidasyon veya ayrışma reaksiyonudur.
(TS 7486-Yangından Korunma)
ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu
22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Patlayıcı Ortamlar
Patlayıcı ortamlar
Hava alanları
Limanlar
Un değirmenleri
Güç istasyonları
Atık arıtma tesisleri…

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Patlayıcı ortam
Yanıcı maddelerin gaz, buhar, sis ve tozlarının atmosferik koşullar
altında hava ile oluşturduğu ve herhangi bir tutuşturucu kaynakla
temasında tümüyle yanabilen karışımı
(Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Çalışanların Korunması Hakkında
Yönetmelik, 26.12.2003 tarih ve 25328 Sayılı R.G)

Atmosfer şartları altında, tutuşma oluştuktan sonra yanmanın tüm

yanmamış karışıma yayıldığı gaz, buhar, sis veya toz halindeki yanıcı
maddelerin hava ile karışımı
(Muhtemel Patlayıcı Ortamda Kullanılan Teçhizat Ve Koruyucu Sistemler İle
İlgili Yönetmelik, (94/9/AT))

Tutuşma başladıktan sonra yanmanın, yanmamış karışımın tamamına

yayıldığı, gaz, buhar, duman veya toz haldeki yanıcı maddelerin ortam
şartlarında havayla oluşturduğu karışım
(Direktif 94/9/EC, Bölüm 1, Madde 1).
ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu
22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Olası tutuşturma kaynakları

• Sıcak yüzeyler • Yıldırım

• Alevler ve sıcak gazlar
• Mekanik kıvılcımlar
• Elektrikli donanımlar
• Statik elektrik
• Kimyasal tepkime
• Elektrik akımında kaçak
• Elektromanyetik ışınım
• Ultrasonik dalgalar
• Adyabatik sıkışma
• Şok dalgaları

TS EN 1127-1, Patlayıcı Ortamlar- Patlamayı önleme ve korunma-

Bölüm1. Temel kavramlar ve metodoloji
Direktif:94/9/EC,2006/42/EC/(98/37/EC)), http://www.tse.org.tr
ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu
22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Mevzuatta risk değerlendirme
“Muhtemel Patlayıcı Ortamda Kullanılan Teçhizat ve Koruyucu Sistemler
İle İlgili Yönetmelik(94/9/AT) “

“Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Çalışanların Korunması Hakkında

Yönetmelik”

Tehlikeli yerler, patlayıcı ortam oluşma sıklığı ve bu ortamın devam

etme süresi esas alınarak, bölgeler halinde sınıflandırılmıştır.

Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Çalışanların Korunması Hakkında

Yönetmelik’te, işyerinde risk değerlendirmesi yapılırken patlayıcı
ortamdan kaynaklanan özel risklerin değerlendirmesinde birtakım
hususların dikkate alınması gerektiği belirtilmiş, ancak kullanılacak
risk değerlendirme yöntemine değinilmemiştir.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Literatürdeki
Risk Değerlendirme Çalışmalarına
Genel Bir Bakış

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Patlama risk değerlendirmesi

Marmo ve ark.,
İtalya,2004

Yanıcı tozların hammadde, ürün veya ara ürün olarak elleçlendiği

tesisler için bir dizi risk analizi yöntemi önermişlerdir.

Farklı senaryolarda ve risk değerlendirmenin farklı aşamalarında

“kontrol listesi”, “olsa olsa”, “hata ürü ve etkileri analizi(HTEA)”,
“HazOp” ve “hata ağacı” yöntemleri kullanılmıştır.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Başlıklar
1-Yasal 2-Enstrüman 3- Ciddi kaza 4- Çalışanların
gereklere ve riskleri maruz kaldığı
Alanlar uygunluk prosedürlerin riskler
uygunluğu
Olsa olsa, Olsa olsa,
CE işaretli Dökümantasyon ve Kontrol Kontrol
makine ve prosedürlerin kontrolü listesi, listesi, HTEA
ekipmanlar
HTEA
Olsa olsa, Olsa olsa,
CE işareti Olsa olsa, Olsa olsa, Kontrol Kontrol
bulunmayan listesi, listesi,
makine ve Kontrol Kontrol
HTEA
ekipmanlar listesi listesi HTEA
Olsa olsa, Olsa olsa, Olsa olsa, Olsa Olsa,
Çalışma Kontrol Kontrol Kontrol Kontrol
alanları listesi listesi listesi listesi,
Kontrol Olsa olsa, Olsa olsa, HazOp,
Karmaşık listesi,
Kontrol HazOp, Olsa Olsa,
tesisler Olsa olsa listesi Hata ağacı Kontrol
listesi
 Patlama risk değerlendirmesi
Salzano ve ark.,2005

Domino etkisinin nicel

değerlendirmesi kapsamında,

Patlama dalgalarına bağlı olarak süreç ekipmanlarının zarar görme

olasılığını tahmin etmek üzere modeller türetmişlerdir.

Çalışmanın basınç dalgalarının neden olduğu olaylarda güvenli

mesafenin tahminine olanak sağladığı ifade edilmiştir.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Patlama risk değerlendirmesi
Voort ve ark.,2007

“Toz patlaması” tehlikesi taşıyan

endüstriyel tesislerin dış
güvenliğinde nicel risk değerlendirmesi için bir araç geliştirmiştir.

Endüstriyel tesis boyut, şekil ve yapısal özellikleri tanımlanarak

gruplara ayrılmış ve daha sonra ilgili patlama senaryoları gerçekleşme
olasılıkları ile birlikte tanımlanmıştır.

Mevcut modeller kullanılarak bireysel ve toplumsal risk hesaplanmıştır.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Patlama risk değerlendirmesi
Shebeko ve ark., 2007

Petrol tesislerinde olay ağacı

temelli nicel bir yöntem ile olası
“bireysel ve toplumsal riskleri”
hesaplamışlardır.

Tank yangınları için farklı senaryolar tanımlanmıştır. Terminalin

diğer bölgelerinde yaşanabilecek yangın ve patlamalar da dikkate
alınmış ve terminal bölgesi ile komşu bölgeler için risk
hesaplanmıştır.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Patlama risk değerlendirmesi
Markowski, 2007

Patlayıcı atmosferin olma olasılığı,

alev kaynağının bulunma ve etkin olma olasılığı,
mevcut koruma ve önleme yöntemlerinin hata yapma olasılığı
gibi bir takım etkenleri dikkate alarak patlama için yarı nicel bir
Koruma Bölgesi Analizi(LOPA) önermişlerdir.

Analiz, çeşitli patlama senaryolarına uygulanmış ve tehlike bölgeleri

uzmanlar yardımıyla sınıflandırılmıştır.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Patlama risk değerlendirmesi
Berta, 2009

•Elektrostatik yangın ve
patlama riskleri

•Karmaşık endüstriyel sistemlerin çok değişkenli giriş ve çıkış

fonksiyonlarına sahip olmaları nedeniyle genel bir problem

•Esnek hesaplama adı altında “bulanık mantık”, “yapay sinir ağları”

ve “genetik algoritmalar” gibi bir dizi yöntem önermiştir.

•Kurulacak yeni yaklaşımların çalışma sistemleri üzerinde denetleme

amacıyla kullanılabileceği gibi tasarım ve planlama aşamalarında da
kullanılabileceği belirtilmiştir.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Patlama risk değerlendirmesi

Moosemillar, 2011
Patlama Araştırma Birliği (Explosion
Research Cooperative) için geliştirilen
proje kapsamında çeşitli tasarım,
işletme ve çevresel koşullardan
kaynaklanan patlama sıklıklarının tahmini için “algoritmalar”
geliştirmiştir.

Senaryo tabanlı patlama sıklıkları, başlatıcı olayların meydana

gelme sıklığı, ani patlama durumu olasılığı ve patlama ile sonuçlanan
gecikmiş alevlenme olasılıkları tahmini için yöntemler geliştirilmiştir.
Algoritmaların kayıtlı veriler ve uzman görüşlerine dayanarak
oluşturulduğu belirtilmiştir.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Patlama risk değerlendirmesi
Markowski ve ark., 2011

İşyerlerinde patlayıcı atmosferin

olma olasılığı, etkin tutuşturucu
kaynakların bulunma olasılığı,
önleme ve azaltma bölgelerinin aktifliği ve sonuçların ciddiyeti
gibi değişkenler sözel gruplar olarak belirtilmiş ve bu değişkenler
arasındaki ilişkiler mühendislik bilgisine dayalı uzman görüşleri ile
bir dizi küme halinde ifade edilmiştir.

• Bu yöntemle, risk yarı nicel olarak tahmin edilmiştir. Uygulanan

yöntemin her bir senaryo için tehlike ve risk olgularının daha iyi
kavranmasını sağladığı öne sürülmüştür.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Önerilen yöntem:
Bulanık mantık

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Bulanık mantık
İnsan bilgi ve deneyimlerinden yararlanarak ve bu verileri kural
tabanları halinde işleyip, her bir kural tabanının belirli bir
matematik fonksiyona karşı getirilerek sonuç çıkarılmasıdır.

Krisp (klasik, net) kümeler

Bulanık kümeler

Bulanık sistemler kural veya bilgi tabanlı olarak ifade edilir ve

bulanık “eğer-ise(if-then)” kurallarına dayalıdır.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Bulanık mantık
Bir bulanık eğer-ise kuralı, sürekli üyelik fonksiyonları tarafından
karakterize edilen bazı ifadelerin bulunduğu yapıyı ifade eder.

Üyelik fonksiyonları

Ör: Uzun boylu insanlar

Üçgen üyelik Trapezoidal (yamuk) Gauss üyelik
kümesi fonksiyonu üyelik fonksiyonu fonksiyonu

1 1

0 0

Klasik küme Bulanık küme

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu
22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Bulanık mantık
Çok az az normal Çok Nüfus yoğunluğu için
kalabalık
kalabalık
1 üyelik fonksiyonu
örneği

Eğer – ise kuralları

0

EĞER yemek çok lezzetli ve servis çok iyi İSE bahşiş oldukça yüksek,
….
EĞER yemekler lezzetli ve servis normal İSE bahşiş normal
……
EĞER yemekler az lezzetli ve servis normal İSE bahşiş düşük,
X adet değişken Y adet değişken X*Y adet kural
ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu
22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Bulanık mantık

Bulanık çıkartım sistemi(FIS)

Matlab bulanık mantık (Fuzzy logic )araç kutusu

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Bulanık mantık

-Singleton
-Çarpım IE -Ağırlık merkezi
-Gaussian
-Mamdani IE -Merkezi ortalama
-Triangular
. .
.
. .
.
. .

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Bulanık uygulamalar

İlk kez 1970’li yıllarda Londra’da bir buhar makinesinde

1980’li yıllarda Danimarka’daki Çimento fabrikasının fırınında

……
Japonya’daki Sendai metrosunda
Fotoğraf ve video
kameralar
çamaşır makineleri
TV
mikrodalga,
Otomobil
Tren…
..
ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu
22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Risk
Geleneksel risk algısı

Olasılık
Risk
Şiddet

•Bir olayın olma olasılığını ve sonucunu etkiyecek ve belirsizlikler

içeren birçok etken(parametre) vardır.

• Bununla birlikte bu etkenlerin önemli kısmı da nicel ifadelerden

çok insan bilgi ve deneyimlerine dayanmaktadır.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Önerilen yöntem
Bu çalışmada, patlama riskinin bileşenleri olarak :
 patlayıcı atmosferin varlığı,
 tutuşturma kaynağının varlığı,
 ortamdaki etkilenen sayısı (popülasyonu).

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Önerilen yöntem
Patlayıcı Tutuşturma Etkilenen Patlamanın
atmosferin varlığı kaynağının varlığı sayısı (Nüfus) etkileri

Bölge 0 Bölge 0
(Sürekli) (Sürekli) Kalabalık Oldukça etkili

Bölge 1 Bölge 1 Olağan Etkili

(n.k’da ara sıra) (n.k’da ara sıra)
Bölge 2 Bölge 2
Olasılık çok düşük Olasılık çok düşük Issız Orta Dereceli
veya kısa süreli veya kısa süreli

- - - Az

- - - Oldukça Az

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Önerilen yöntem

Çıkış değişkeni

Giriş değişkenleri
ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu
22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Önerilen yöntem

EĞER patlayıcı atmosferin varlığı “sürekli(bölge0)” VE tutuşturma kaynağının

varlığı “sürekli(bölge0)” VE popülasyon “kalabalık” İSE patlama Şiddeti Oldukça
etkilidir.
EĞER patlayıcı atmosferin normal çalışma ortamında yok ise veya kısa süreli
bulunuyorsa(bölge2) VE tutuşturma kaynağı yok ise veya kısa süreli
bulunuyorsa(bölge2) VE popülasyon “ıssız” İSE patlama şiddeti “oldukça az”dır.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Önerilen yöntem
Patlayıcı Tutuşturma
Ortam Patlamanın
ortamın kaynağının
popülasyonu şiddeti
varlığı varlığı

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Önerilen yöntem

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Sonuçlar

Oluşturulan kural sistemi yorumlanacak olunursa başlangıçta sözel

ifadeler yardımı ile oluşturulan üyelik fonksiyonlarının
nicelleştirildiği görülür.

Üyelik fonksiyonlarının değişimi halinde patlama şiddetinin nicel

değerini tekrar yorumlamak da mümkün olacaktır.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Sonuçlar

Son yıllarda yazılım/bilgisayar destekli yöntemler kullanıldığı ve

geleneksek risk algısının dışına çıkılarak çeşitli araçların geliştirildiği
görülmüştür.

Bu çalışmada, patlama riskinin bileşenleri olarak patlayıcı

atmosferin varlığı, tutuşturma kaynağının varlığı gibi patlama
olayının gerçekleşmesini doğrudan etkileyebilecek etkenler ile
birlikte, olay gerçekleştikten sonra şiddetini etkileyebileceği
düşünülen ortamın nüfusu (popülasyonu) da dikkate alınmıştır.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
 Sonuçlar
Tesis civarındaki endüstriyel tesislerin yoğunluğu, olaya
müdahale edecek personelin deneyimi, kentsel ya da kırsal
kesimde konumlanması gibi birçok etmen olayın sonuçlarını
değerlendirmede etkili olacaktır.

Elde edilen kural sistemi üzerinde etken/etkenlerin değiştirilmesine

olanak sağlayan esnek bir sistem elde edilmiştir.

Daha fazla etken içeren bir sistem belirsizliklerin üstesinden

gelmede daha da etkili olacak ancak kural sayısında etken sayısına
bağlı olarak bir miktar artış da meydana gelecektir.

Önerilen sistem tek başına kullanılabileceği gibi diğer risk

değerlendirme yöntemleri ile birlikte de kullanılabilir.

ATEX (Parlayıcı Ve Patlayıcı Ortamlarda Güvenlik) Sempozyumu

22-23-24 Eylül 2011, ANKARA
Kocaeli Üniversitesi, Umuttepe Yerleşkesi

Teşekkürler
Kazasız günler…. 35