ICS 19.

040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

ÖNSÖZ
− Bu standard, Türk Standartlarõ Enstitüsü’nün Milli Savunma Sanayii Hazõrlõk Grubu’nca
hazõrlanmõş ve TSE Teknik Kurulu’nun 5 Nisan 1996 tarihli toplantõsõnda kabul edilerek
yayõmõna karar verilmiştir.

− Bu standardõn hazõrlanmasõnda, milli ihtiyaç ve imkanlarõmõz ön planda olmak üzere,

milletlerarasõ standartlar ve ekonomik ilişkilerimiz bulunan yabancõ ülkelerin standartlarõndaki
esaslar da göz önünde bulundurularak; yarar görülen hallerde, olabilen yakõnlõk ve
benzerliklerin sağlanmasõna ve bu esaslarõn, ülkemiz şartlarõ ile bağdaştõrõlmasõna
çalõşõlmõştõr.

− Bu standard son şeklini almadan önce; bilimsel kuruluşlar, üretici, imalatçõ ve tüketici
durumundaki konunun ilgilileri ile gerekli işbirliği yapõlmõş ve alõnan görüşlere göre
olgunlaştõrõlmõştõr.
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

İÇİNDEKİLER

0 - KONU, TARİF, KAPSAM, AMAÇ, UYGULAMA ALANI....................................... 1

0.1 - KONU........................................................................................................................ 1
0.2 - TARİFLER................................................................................................................. 1
0.3 - KAPSAM ................................................................................................................... 1
0.4 - AMAÇ........................................................................................................................ 1
0.5 - UYGULAMA ALANI ................................................................................................... 1
1 - AKUSTİK GÜRÜLTÜ DENEY METODU .............................................................. 1
1.1 - KURALLAR ............................................................................................................... 1
1.1.1 - Çevre Etkileri ....................................................................................................................... 1
1.1.2 - Deney İşlemleri ve Deney Şartlarõ ....................................................................................... 2
1.2 - CİHAZLAR ................................................................................................................ 7
1.2.2 - Kontroller ............................................................................................................................. 8
1.3 - DENEY HAZIRLIĞI.................................................................................................... 8
1.4 - İŞLEMLER ................................................................................................................ 8
1.4.1 - İşlem 1 - Çevre Değerlendirme Deneyi ............................................................................... 8
1.4.2 - İşlem 2. Kalite Belirleme Deneyi.......................................................................................... 9
1.4.3 - İşlem 3. Görev Profili Deneyi ............................................................................................... 9
1.4.4 - İşlem 4 - Boşluk Rezonans Deneyi ..................................................................................... 9
1.5 - ÖZEL BİLGİLER.......................................................................................................10
1.5.1 - Kabul edilebilir Ölçüm Verileri............................................................................................ 10
1.5.2 - Deneyin Kesintiye Uğramasõ ............................................................................................. 10
1.5.3 - Deney Tekrarõ.................................................................................................................... 12
1.5.4 - Aşõrõ Deney ........................................................................................................................ 12
1.5.5 - Hata Analizi........................................................................................................................ 13
2 - DENEY RAPORU ............................................................................................... 13
ATIF YAPILAN STANDARD.................................................................................... 14
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

ÇEVRE ŞARTLARI DENEY METOTLARI VE MÜHENDİSLİK

KURALLARI - AKUSTİK GÜRÜLTÜ

0 - KONU, TARİF, KAPSAM, AMAÇ, UYGULAMA ALANI

0.1 - KONU
Bu standard, askeri amaçlarla kullanõlan her türlü silah, araç, gereç, teçhizat, cihaz vb. malzemeye
uygulanacak çevre şartlarõ akustik gürültü deney metodu ve mühendislik kurallarõna dairdir.

0.2 - TARİFLER
1)
Bu standarda geçen terimlerin tarifleri TS 11698 ’de verilmiştir.

0.3 - KAPSAM
Bu standard, askeri amaçlarla kullanõlan her türlü silah, araç, gereç, teçhizat, cihaz vb. malzemenin
kabiliyetlerinde akustik gürültünün meydana getirdiği etkinin tayini deney metodunu kapsar.

Bu standard, uzay ve su vasõtalarõna uygulanmayacağõ gibi işitme emniyeti amacõyla da kullanõlmaz.

Ayrõca, yapõlõş özelliklerinden dolayõ akustik gürültüye karşõ duyarsõz olan cihazlarõ (mesela, küçük
yüzeyli, kütle/alan oranõ yüksek, iç sönümlemesi fazla, özellikle kapsül içine konulmuş yüksek
yoğunluklu modüller ve ağõr metal kutu kap içindeki cihazlarõ) da kapsamaz.

Pratik olarak, eğer cihaz veya teçhizat, 130 dB’den daha az bir ses basõncõ seviyesinde (boydan boya)
bir geniş band rastgele gürültüsüne maruz kalõrsa ve her bir -Hertz bandõndaki maruz kalõş 100 dB’den
azsa, akustik gürültü deneyi gerekmez.

0.4 - AMAÇ
Bu standardõn amacõ, doğrudan çevre şartlarõndan etkilenebilecek bir şekilde yerleştirilmiş, askeri
amaçlarla kullanõlan her türlü silah, araç, gereç, teçhizat, cihaz vb. malzemenin fiziksel bir hasara
uğramaksõzõn veya performansõnda herhangi bir kötüleşme olmaksõzõn akustik gürültü şartlarõna maruz
kalabileceği ortamlarda çalõşõp çalõşmayacağõnõ ve depolanõp depolanmayacağõnõ tespit etmektir. Bu
standard, TS 12026 “Çevre Şartlarõ Deney Metotlarõ ve Mühendislik Kurallarõ-Titreşim Deney Metodu
(Askeri Amaçlõ)” standardõnõ tamamlayõcõ mahiyettedir.

0.5 - UYGULAMA ALANI

Bu standard, uçak, füze, pompa ve jeneratör gibi büyük makinalarõn yakõnõnda veya içinde oluşan
şiddetli akustik gürültü sahasõ içinde bulunan, depolanan veya çalõşan bütün cihazlara ve teçhizata,
özellikle, uçaklar içinde bulunan cihaz ve teçhizata, uçak dõşõna monteli olarak taşõnan ve uçuş
hattõndaki yer destek teçhizatõna uygulanõr.

İşletim gürültü seviyesinin 135 dB’yi aştõğõ veya titreşim deneyinin yapõlmasõnõn pratik olmadõğõ
hallerde akustik gürültü deneyi yapõlõr.

1 - AKUSTİK GÜRÜLTÜ DENEY METODU

1.1 - KURALLAR

1.1.1 - Çevre Etkileri

Akustik gürültü, teçhizat ve cihaz üzerinde, mekanik olarak aktarõlana benzer titreşimler meydana
getirebilir. Bir akustik gürültü sahasõnda, basõnç dalgalanmalarõ doğrudan teçhizat üzerinde etkisini
gösterir. Bu durumda, mekanik iletimin azaltõcõ etkisi olmadõğõndan teçhizatõn tepkisi çok daha fazla
olabilir. Ayrõca, mekanik olarak iletilen titreşimden etkili bir şekilde yalõtõlmõş elemanlar akustik
gürültüye doğrudan maruz kalacaklardõr.

1) Bu standard metninde atõf yapõlan standardõn numarasõ, yayõm tarihi, Türkçe ve İngilizce isimi kapak
arkasõnda verilmiştir.

1
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

Akustik gürültü sonucu ortaya çõkabilen problemlerden bazõlarõ misal olarak aşağõda belirtilmiştir.

- Mikroelektronik elemanlarõn bağlantõlarõnõn bozulmasõ

- Tellerin yõpranmasõ
- Baskõlõ devre plakalarõnõn çatlamasõ
- Dalga kõlavuzlarõnõn, Klystron tüplerinin bozulmasõ/çalõşmamasõ
- Optik elemanlarõn titreşimi

1.1.2 - Deney İşlemleri ve Deney Şartlarõ

NOT - Uygun deneyleri ve deney değişkenlerini tespit etmek için, aşağõdaki işlemler yapõlmalõdõr:

1.1.2.1 - Deney Sõrasõ

Akustik gürültü deneyi, bir teçhizata uygulanacak deney zinciri içinde herhangi bir sõrada uygulanabilir.
Ancak, akustik gerilimin biriken etkileri, sõcaklõk, yükseklik, nem veya EMI/EMC gibi diğer çevre etkileri
altõnda bulunan teçhizatõn çalõşmasõna etki edebilir. Bundan dolayõ, akustik gürültünün, diğer çevre
şartlarõ ile beraber toplam çevresel etkilerinin tesbiti istendiğinde, tek bir deney numunesi, akustik
gürültü deneyi ilk önce yapõlmak şartõ ile tüm çevre deneylerine tabi tutulmalõdõr.

1.1.2.2 - Deney Değişkenleri

1.1.2.2.1 - Deney İşlemi

Bu metot dört işlemden ibarettir: Çevre Değerlendirme Deneyi, Kalite Belirleme Deneyi, Görev Profili
ve Boşluk Rezonans Deneyi

1.1.2.2.2 - Deney Şartlarõ

Her bir işlem sõrasõnda aşağõdaki değişkenler belirtilmiş olmalõdõr:

- Ses Tayfõ (Spektrum)

- Dinamik Basõnç Seviyesi
- Süre
- Toleranslar
- Akustik Uyarõcõ: Yankõ, yayõlan dalgalar veya jet motoru.

1.1.2.3 - Deney İşlemlerinin Seçimi

Deney işleminin (lerinin) seçimi aşağõda belirtilen hususlara bağlõdõr:

- Deneyden geçirilecek malzemenin, tasarõm işlemi içindeki yeri,

- Hõzlandõrõlmõş deney istenip istenmediği,
- Uçağõn veya uçak yükünün üzerinde açõk bir oyuğun bulunup bulunmadõğõ,
- Deney numunesi durumu : Harici olarak taşõnan uçak yükleri, hem monteli hem de serbest uçuş
konfigürasyonlarõnda test edilmek zorunda olabilir.
- Bir deneyin diğer bir deneyi gereksiz kõlmasõ durumu:

Eğer bir deney, bütün değişkenleri ile birlikte diğer bir deneyden daha ağõr şartlar gerektiriyorsa daha
hafif şartlar gerektiren deney yapõlmayabilir (mesela, dayanõklõlõk deneyine karşõlõk fonksiyon deneyi,
serbest uçuş deneyine karşõlõk kõsõtlõ uçuş deneyi).

1.1.2.3.1 - İşlem 1: Çevre Değerlendirme Deneyi

Kullanõmda veya uçuşta denenmeden önce, bir prototip veya uçuş deney numunesi üzerindeki
arõzalarõ ortaya çõkarmak amacõ ile, mühendislik geliştirmesi esnasõnda uygulanan oldukça kõsa süreli
bir deneydir. Kullanõm sõrasõ veya uçuş deneylerini geciktirebilecek veya mani olabilecek basit ve sõkça
oluşan problemleri gidermeye yardõmcõ olur. Bu deney, kullanõm ve uçuş deneyleri sõrasõnda oluşmasõ
ihtimal dahilinde olan en zor çevre şartlarõnõ simüle eder.

1.1.2.3.2 - İşlem 2: Kalite Belirleme Deneyi

Bu deney, deneyden geçirilen malzemenin şartname hükümlerine uygunluğunu ortaya çõkarmak için
uygulanõr. Deney için temel teşkil etmek üzere, sadece beklenen en ciddi çevre şartlarõ kullanõlõr.

2
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

Bu deney fonksiyon ve dayanõklõlõk olmak üzere iki kõsma ayrõlõr. Fonksiyon deneyi, deney
numunesinin kullanõm ömrü boyunca en zor çevre şartlarõnda bile özelliklerine uyumlu kalabileceğini
gösterecek biçimde düzenlenmelidir. Dayanõklõlõk deneyi ise, hõzlandõrõlmõş bir deney olup, deney
numunesinin ömür çevrimi süresince maruz kalacağõ arõza birikimlerini simüle edecek şekilde
düzenlenmelidir. Buradaki deney sõrasõ 1,5 saat fonksiyon deneyi, sonra dayanõklõlõk deneyi ve daha
sonra yine 1,5 saat fonksiyon deneyi olacak şekildedir.

1.1.2.3.3 - İşlem 3: Görev Profili Deneyi

Görev profili deneyi, kullanõm sõrasõnda, deney zamanõ ile akustik gürültüye maruz kalma süresi
arasõnda yakõn bir ilişki arzu edildiğinde kullanõlan bir deneydir. Deney hakiki gerilim seviyesinde
yapõldõğõndan hõzlandõrõlmõş deney değildir.

1.1.2.3.4 - İşlem 4: Boşluk Rezonans Deneyi

Uçuş sõrasõnda açõk kalan uçak bölümleri veya yükler, hava akõmõna karşõ boşluk meydana getirirler.
Bu gibi boşluklarda, çok sõk olarak, boşluk rezonans frekansõnda duran dalgalar oluşur. Bunun
sonucunda ise şiddetli akustik gürültü meydana gelir.

1.1.2.4 - Deney Şartlarõnõn Seçimi

Deney şartlarõnõn seçimi aşağõdaki hususlara bağlõdõr:

- Seçilen deney işlemi,

- Deney numunesinin harekat akustik çevresi hakkõnda ölçülmüş olan verilerin bulunup bulunmadõğõ,
- Akustik gürültü kaynağõna göre, deney numunesinin yeri,
- Harekat sahasõ çevresindeki akustik gürültü kaynağõnõn bir tek yerde veya dağõlmõş olarak
bulunmasõ,
- Görev profili (leri).
- Deney numunesinin tahmin edilen ömür çevrimi geçmişi.

1.1.2.4.1 - Tayf (Spektrum) Şekli

Tayfõn şekli, eğer mevcutsa, ölçülmüş olan verilerden elde edilmelidir (Madde 1.1.3.1). Eğer bu veriler
mevcut değilse, aşağõdakiler haricinde Şekil 1.1’de verilen tayf kullanõlõr.

- Monteli ve haricen taşõnan uçak yükleri için Şekil 1.2’de verilen tayf kullanõlõr.
- Boşluk rezonans deneyi için Şekil 1.4’de verilen tayf kullanõlõr.

1.1.2.4.2 - Akustik Deney Seviyesi

Akustik deney seviyesi, eğer mevcutsa, ölçülmüş verilerden elde edilmelidir (Madde 1.1.3.1). Bu
veriler olmamasõ durumunda Çizelge 1.1’de önerilen değerler kullanõlmalõdõr.

1.1.2.4.2.1 - İşlem 1, 2 ve 4 için, deney şartlarõ olarak, en şiddetli akustik gerilim şartlarõ seçilmelidir.

1.1.2.4.2.2 - İşlem 3 için ise, ölçümler, düşük gürültüler de dahil olmak suretiyle bütün görev için
alõnmõş olmalõdõr. Bu işlem için, deney seviyesi zamanla değiştirilir ancak deney, bu açõdan bir görevin
tam bir kopyasõ değildir. Deney seviyeleri Madde 1.1.2.4.3.1’de açõklanan üç usul ile tespit edilmelidir.

3
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

4
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

5
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

1.1.2.4.3 - Deney Süresi

İşlem 3 için deney süresi, Madde 1.1.2.4.3.1’de belirtildiği gibi saptanmalõ, diğer işlemler için ise
Çizelge 1.1’e bakõlmalõdõr.

1.1.2.4.3.1 - Dinamik Basõnç Histogramõ

Hava platformuna ait teçhizat için, deney görev profili, dinamik basõnç histogramõna dayanmalõdõr.
Deney çevrimi süresi, histogramõ oluşturmak üzere kullanõlan görevlerin ortalama süresine eşit
olmalõdõr. Deney çevriminde herbir dinamik basõnç band seviyesinde harcanan zaman yüzdesi, aynõ
seviyenin histogramõ oluşturmada kullanõlan kõsmõ ile orantõlõ olmalõdõr. Bundan dolayõ deney çevrimi,
zamanõn bir fonksiyonu olarak değişen deney seviyeleri ile bir kullanõm görevine benzemektedir.
Deney çevrimi, istenilen sayõda kullanõm görevi elde edilinceye kadar tekrar edilmelidir.

Herbir görev profili, Mack sayõsõ- yükseklik profilinden ziyade, dinamik basõnç- zaman profili ile ifade
edilmelidir. Herbir görevle ilgili dinamik basõnç profili, dinamik basõncõn muhtelif aralõklarõnda harcanan
bir görev zaman histogramõ oluşturmak için analiz edilir. Bu, aşağõdaki gibi yapõlõr.

Görev tipine bakõlmaksõzõn, ölçülen en yüksek dinamik basõnç değeri (gma) olarak işaretlenir ve
dinamik basõncõ bu (gmax) değerinin % 5’i içinde olan görev zamanlarõnõn tümü toplanõr. Daha sonra
dinamik basõnçlarõ 0,95-0,90 gmax olan görev zamanlarõ ve ondan sonra dinamik basõnçlarõ 0,90-0,85
gmax olan görev zamanlarõ toplanõr. Bu şekilde % 5’lik azalmalarla, tüm ölçülmüş dinamik basõnçlar
toplanõncaya kadar devam edilir.

Deney amaçlarõ için, uygun olan % 5’lik dinamik basõnç bandõnõn orta noktasõ kullanõlarak basõnç
seviyeleri tesbit edilir. Bu değer, bu band içinde bütün uçuş zamanõ için sabit olarak kabul edilir.

1.1.2.4.4 - Deney Toleranslarõ

Hazõr olan akustik gürültü kaynağõnõ ve deney amaçlarõnõ yansõtabilmek için tolerans ayarlanabilir.
Çevre değerlendirme deneyi için, Şekil 1.1’deki üst limit ihmal edilebilir ve Şekil 1.2’deki toleranslar -
3db ile (+) sonsuz arasõ olabilir.

Kalite belirleme deneyi için toleranslar Şekil 1.1 ve Şekil 1.2’de olduğu gibi, herbir 1/3 oktavlõk band
için -3db olabilir.

1.1.2.4.5 - Akustik Kaynak

Kullanõm esnasõnda rastlanan dalgalõ (değişken) basõnç ortamõ, ilerleyen dalga ile yankõlõ akustik
sahasõnõn kompleks bir karõşõmõdõr. Uygulamadaki kõsõtlamalardan ötürü, malzemelerin deneyden
geçirilmeleri genelde, yankõlama laboratuvarlarõnda gerçekleştirilir. Eğer uygun laboratuvar olanaklarõ
yoksa, bir jet motoru, istenilen akustik sahayõ yaratmak için kullanõlabilir.

6
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

ÇİZELGE 1.1 - Akustik Gürültü Deney Kategorileri

1)
Kategori Önerilen Deney Malzemenin Araç Malzemenin Önerilen
4)
Ses Basõnç Uygulandõğõ Kaynağõ Yeri Zamanõ
Seviyesi (Deney Yer (dakika)
Boyunca)
2) 3)
(dB) ,
A 165 Kara platformlu Roket Rampa bölgesinde 8
B 150 Kara platformlu Uçak Pist yakõnõ/jet motorunun
çalõştõğõ yerlerin yakõnõnda 30
C 150 Hava platformlu Uçak Gürültü kaynağõna yakõn
ve ince bölme ile ayrõlmõş 30
D 160 Hava platformlu Uçak Gürültü kaynağõ yakõnõnda
veya uçağõn burun konisi
içinde 30
E 160 Hava platformlu Roket Yardõmcõ roket veya
motor hücresi hariç
yerleştirme bölgelerinin
çoğunluğu 8
F 165 Hava platformlu Roket Yardõmcõ roket veya
motor hücresi 8
G 140 Hava platformlu Uçak Bir çok yerlerde 30
H Çizelge 1-3 Hava platformlu Uçak Hava akõmõna maruz olan
açõk boşluklarõn içinde
veya yakõnõnda Çizelge 1.3
İ Çizelge 1-2 Hava platformlu Uçak Haricen taşõnan yükler Çizelge 1.2
1) Kalite belirleme deneyinde, A’dan G’ye kadar olan kategoriler için basõnç seviyeleri ve uygulama
zamanlarõ fonksiyon deneyi içindir. Ayrõ bir dayanõklõlõk deneyi gerekmez.
-4 2
2) 20µPa (2x10 dynes/cm ) referans
3) Yankõ deneyi içn ayarlanmõş vaziyette (Madde 1.1.2.4.5.1)
4) Çevre değerlendirme deneyi için yalnõz 10 dakika’lõk bir uygulama zamanõ kullanõlõr. Eğer önerilen süre
10 dakika’dan az ise, kõsa olan süre kullanõlmalõdõr.

1.1.2.4.5.1 - Yankõ Deneyi

Bu teknik, basõnç dalgalanmalarõnõn kaynağõnõn dağõlmõş olmasõ durumunda kullanõlõr. Bu gibi bir
kaynak, bir vasõtanõn dõş yüzü boyunca türbülans sõnõr tabaka akõşõdõr.

1.1.2.4.5.2 - İlerleyen Dalga Deneyi

Bu teknik lokalize olmuş kuvvetli bir akustik kaynağõ simüle etmekte kullanõlõr. Akustik enerji, deney
numunesini, su üzerinde yayõlan çalkantõlar gibi tarar. Bu deney tarzõ, roket veya jet motoru gibi
lokalize akustik gürültü kaynaklarõna doğrudan maruz kalan bütün araçlarõn hariçte taşõnan elemanlarõ
(malzemeleri) için uygundur. Yankõ deney ortamõ ilerleyen dalga ortamõnõ oluşturmak üzere
kullanõlabilir. Ancak bu takdirde her iki tip akustik sahanõn titreşim verimliliğindeki farklõlõğõ hesaba
katmak üzere deney seviyesi ayarlanmalõdõr.

1.1.2.4.5.3 - Boşluk Rezonans Deneyi

Bu deneyde sinüzoidal akustik enerjinin kullanõlmasõ önerilir.

1.2 - CİHAZLAR
1.2.1 - Akustik Gürültü
Deneyi, yeterli güç ve boyutlarda her yankõlanma deney odacõğõ kullanmak sureti ile yapõlabilir.
Yankõlanma deney odacõğõnõn hacmi, deney numunesi hacminin en az 10 katõ olmalõdõr. Oda boş iken,
ses basõnç seviyelerinin tam dağõlõmõ, istenilen değerden en çok -2 dB ve + 4 dB sapacak biçimde
tekdüze olmalõdõr. Eğer bir deney odasõ yoksa deney çevresindeki tekdüze dağõlõmõn sağlanmasõ
şartõyla, bir jet motorunun arkasõndaki gürültü bölgesi, akustik gürültü deneyi için kullanõlabilir.
Spektrum (tayf) ve bütün seviye ölçülmeli ve deney numunesi, istenilen deney şartlarõna en yakõn
şartlarõ sağlayacak uygun bir yere konmalõdõr. Yine de unutmamak gerekir ki, bu çeşit deneyde,
yankõlanma için deney odasõndaki kadar tekdüze bir akustik ortam elde etmek çok zordur. Bununla

7
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

beraber bu tip deney, özellikle, geliştirme, deney -analiz -tamir tipi ve çevre değerlendirme deneyleri
için kullanõlabilir. Ancak, deney şartlarõnõn kontrolünün çok zor olmasõ sebebi ile, bu şekildeki yaklaşõm
kalite belirleme deneyleri için her zaman uygun değildir.

1.2.2 - Kontroller
Akustik deney cihazlarõ, istenilen frekans bölgesinde ve istenilen seviyelerde akustik gürültü meydana
getirebilmelidir. Muhtemelen, istenilen frekans bölgesi dõşõndaki frekanslar da istenmeden, bu cihazlar
tarafõndan oluşturulabilir. Ancak bu frekanslarõn kontrolu gerekmez. Akustik çevre, seçilen deney
prosedürüne uygun toleranslarõ içerisinde olmalõdõr.

1.3 - DENEY HAZIRLIĞI

Adõm 1. Hangi deney işleminin uygulanacağõ belirtilmelidir (Madde 1.1.3.1).

Adõm 2. Deney sõrasõnda meydana getirilecek bütün akustik deney seviyeleri, deney süreleri ve
spektrum şekilleri tespit edilmelidir.

Adõm 3. Deney numunesi TS 11628’e göre hazõrlanmalõdõr. Numune, işletimde kullanõldõğõ biçimde
olmalõdõr.

Adõm 4. Deney numunesi monte edilmelidir. Deney işlemi 4 için 7’nci adõma gidilmelidir. Deney
numunesi yay veya kordonlarla asõlmalõdõr. Yumuşak süspansiyon ile deney numunesi arasõnda veya
süspansiyonu tutmak için bir monte elemanõ gerekiyorsa, istenmeyen akustik gürültü veya titreşim
dalgalarõnõn oluşmamasõ için azami dikkat sarf edilmelidir. Süspansiyonun tabii frekansõ 25 Hz’den az
olmalõdõr. Deney numunesi, bütün yüzeyleri akustik gürültü etkisine maruz kalacak biçimde deney
odasõnõn ortasõna konulmalõdõr. Deney numunesinin hacmi, deney odasõnõn hacminin en çok % 10’u
kadar olmalõdõr. Deney odasõ dikdörtgen şeklinde ise, deney numunesinin hiçbir ana yüzeyi deney
odasõ duvarlarõna paralel olacak şekilde monte edilmiş olmamalõdõr.

Adõm 5. Haricen taşõnan monteli yüklerin deneyden geçirilmesi için Adõm 6’ya gidilmelidir.

Ses basõnç alanõnõ ölçmek için en az 3 mikrofon, deney numunesinin benzer olmayan yüzeylerinin
önüne, numune yüzeyinden en az 45 cm mesafeye veya numune yüzeyi ile en yakõn duvar arasõndaki
mesafenin yarõsõna (deney odasõ boş iken hangisi daha kõsa ise) yerleştirilmelidir. Deney numunesi
etrafõndaki ortalama bütün ses basõnç dağõlõmõ ölçülmeli ve bunun istenilen değerden en çok -2 dB ve
+ 4 dB sapacak biçimde tekdüze olduğundan emin olunmalõdõr.

Adõm 6. Mikrofonun yerleştirilmesi: Haricen taşõnan monteli yükün deneyden geçirilmesi için, yükün
ekseni boyunca yük boyunun 1/6, 1/2 ve 5/6’ncõ yük eksenine dikey üç adet referans yüzey
oluşturulmalõ ve bu yüzeylerin her biri üzerinde yük etrafõnda birbirinden 120° açõklõkta 3’er adet
mikrofon yerleştirilmelidir. Her mikrofon, numune yüzeyinden 45 cm açõklõkta olmalõ ancak, yüzey ile
en yakõn ses engeli arasõndaki mesafenin yarõsõndan fazla uzaklõkta olmamalõdõr.

Spektrum Kontrolü : Her bir referans yüzeydeki mikrofonlarõn cevaplarõ ölçülüp ortalamasõ alõnmalõ ve
böylece o referans yüzeydeki ortalama gürültü spektrumu bulunmalõdõr.

Bu her bir referans yüzey için ortalama gürültü spektrumu, başkaca belirtilmedikçe, -3 dB ile + 6 dB
arasõnda biçimlendirilmiş olmalõdõr.

Adõm 7. Uygun deney işlemine geçilmelidir.

1.4 - İŞLEMLER

1.4.1 - İşlem 1 - Çevre Değerlendirme Deneyi

1.4.1.1 - Madde 1.3’de belirtildiği gibi deney numunesi deney odasõ içine monte edilir ve ölçü aletleri
yerleştirilir.

1.4.1.2 - Madde 1.1.2.4.3’de belirtildiği gibi, deney numunesi, Madde 1.1.2.4.3’de belirtilen zaman
süresi kadar istenilen akustik seviye ve tayfõna maruz bõrakõlõr. Bu esnada deney numunesi
çalõştõrõlmamalõdõr.

8
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

1.4.1.3 - Numune muayene edilerek gevşemiş parçalar, karõşmõş teller veya diğer herhangi bir hasar
olup olmadõğõna bakõlõr. Varsa Madde 1.4.1.4’e geçmeden önce düzeltilmeli veya tamir edilmelidir.

1.4.1.4 - Deney numunesi çalõştõrõlõr. Numunenin düzgün çalõşõp çalõşmadõğõ bütün fonksiyonlarõnõ
yerine getirip getirmediği kontrol edilir. Bir hata varsa düzeltilmeli veya tamir edilmelidir.

1.4.1.5 - Deney numunesi, hakiki kullanõm veya uçuşta olduğu gibi çalõştõrõlarak, belirlenmiş süre kadar
akustik gürültüye maruz bõrakõlmalõdõr.

1.4.1.6 - Numune, muayene edilerek gevşemiş parçalar, karõşmõş teller veya başka herhangi bir hasar
olup olmadõğõ kontrol edilir.

1.4.1.7 - Eğer varsa, uçuş deneyinden önce bunlar düzeltilmeli veya tamir edilmelidir.

1.4.1.8 - Madde 1.4.5’e göre gerekli dökümantasyon düzenlenmelidir.

1.4.2 - İşlem 2. Kalite Belirleme Deneyi

1.4.2.1 - Deney numunesi Madde 1.3’deki gibi monte edilmelidir.

1.4.2.2 - Ölçü aletleri Madde 1.3’de belirtildiği gibi yerleştirilmelidir.

1.4.2.3 - Deney numunesi, hakiki kullanõm veya uçuşta olduğu gibi çalõştõrõlacak, akustik gürültüye
(1.4.2.4) maruz bõrakõlmalõdõr.

1.4.2.4 - Madde 1.1.2.4’de belirtilen hususlarõnõ õşõğõ altõnda deney numunesi fonksiyon deneyi
seviyelerine maruz bõrakõlmalõdõr.

1.4.2.5 - Madde 1.1.2.4’deki gibi deney numunesine dayanõklõlõk deneyi uygulanõr.

1.4.2.6 - TS 11698’deki esaslara göre deney numunesi fonksiyonel açõdan kontrol edilmelidir.

1.4.2.7 - Deney numunesi bir yük değilse Madde 1.4.2.10’a gidilmelidir.

1.4.2.8 - Eğer bir serbest uçuş isteniliyorsa, deney numunesi Madde 1.1.2.4.2’de belirtildiği gibi akustik
gürültü seviyelerine maruz bõrakõlõr ve sonra Madde 1.4.2.9’daki gibi kontrol edilir.

1.4.2.9 - Serbest uçuş performans isteklerine uygun olarak deney numunesi çalõştõrõlõr.

1.4.2.10 - Madde 1.4.5’e göre gerekli dökümantasyon tamamlanõr.

1.4.3 - İşlem 3. Görev Profili Deneyi

1.4.3.1 - Madde 1.3’e uygun olarak deney numunesi deney odasõna monte edilmelidir.

1.4.3.2 - Madde 1.3’de belirtildiği gibi ölçü aletleri tekrar yerleştirilir.

1.4.3.3 - Deney numunesi Madde 1.1.2.4.3.1’de geliştirildiği gibi görev profiline maruz bõrakõlõr.

1.4.3.4 - Görev profili deneyi esnasõnda numune üzerinde, TS 11698’de belirtildiği gibi fonksiyonel
kontrollar yapõlmalõdõr.

1.4.3.6 - Madde 1.4.3.5 uygulanõrken, deney numunesi TS 11698’de belirtildiği biçimde

çalõştõrõlmalõdõr.

1.4.3.6 - Madde 1.4.5’e göre gerekli dökümantasyon hazõrlanõr.

1.4.4 - İşlem 4 - Boşluk Rezonans Deneyi

1.4.4.1 - Deney numunesi bir ön muayeneden geçirilir (Madde 1.3).

9
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

1.4.4.2 - Yalnõzca deneyden geçirilecek boşluklar, akustik enerjinin doğrudan etkisine maruz kalacak
biçimde deney numunesi deney odasõna asõlmalõdõr. Numunenin diğer yüzeyleri, ses basõnç seviyesi
en az 20 dB daha düşük olacak şekilde korunmalõdõr. Ancak kullanõlacak koruma malzemesi deney
numunesinin titreşimine mani olmamalõdõr.

1.4.4.3 - Bir mikrofon, deneyden geçirilecek boşluk içine yerleştirilmelidir. Mikrofonun yüzü, boşluğa
doğru bakõldõğõnda görülecek şekilde dõşa dönük olmalõdõr.

1.4.4.4 - Önemli boşluk rezonanslarõnda rezonans frekansõ uygulanmalõdõr. Madde 1.4.4.3’de

yerleştirilen mikrofonun tepkisi istenilen seviyenin ± 3 dB’si olmalõdõr. Rezonans aynõ anda veya ayrõ
ayrõ yapõlabilir.

Bu gürültüye maruz kalõş sõrasõnda, deney numunesinin çalõştõğõ ispatlanmalõdõr.

1.4.4.5 - Deney sonrasõ muayenesi yapõlmalõdõr.

1.4.4.6 - Madde 1.4.5’e göre gerekli rapor hazõrlanmalõdõr.

1.5 - ÖZEL BİLGİLER

1.5.1 - Kabul edilebilir Ölçüm Verileri

Ölçülmüş işletim veya uçuş deney verileri, aşağõdaki iki şekilden birisi halinde olabilir:

- Akustik basõnç seviyeleri

veya
- Deney numunesinin akustik saha ortamõndaki titreşime tepkisi

Her iki halde de, veriler en az 50 istatistik derecelik serbesti yet ile birlikte 1/3 oktovdan daha büyük
olmayan sabit yüzdeli bir band genişliği kullanõlarak analiz edilmelidir. Veriler en az 20-2000, tercihen
10000 Hz’e kadarki frekans aralõğõnda toplanmalõdõr.

1.5.1.1 - Akustik İşletim veya Uçuş Deney Verileri

Uçuş esnasõnda ölçülen spektrum ve seviyeler, ölçüldükleri uçuş şartlarõ altõnda doğrudan deney
şartlarõ olarak kullanõlamazlar. Uçuş türbülans sõnõr tabakasõ basõnç değişimleri ve yankõlõ akustik
deney ortamõ arasõndaki farklõlõklarõ telafi etmek için ayarlamalar gerekir. (Aerodinamik gürültü, ilk
yapõsal rezonanstan önceki frekanslarda yankõlõ akustik gürültüden daha az bu frekansõn üzerinde ise
daha fazla etkilidir).

Çizelge 1-2 ve 1-3’de belirtilen parametrik bağõntõlar, diğer işletim veya uçuş şartlarõnõn
ekstrapolasyonu için kullanõlõr.

1.5.1.2 - İşletim veya Uçuş Titreşim Deney Verileri

Dolaylõ olarak; titreşim, akustik deney seviyelerinin oluşturulmasõnda kullanõlabilir. Deney numunesi,
işletim veya uçuş deneyinde olduğu gibi monte edilmiş ivme ölçerlerle donatõlõr. Tekrar üretilen
titreşim,
TS 12026 (MIL-STD 810E-Titreşim)‘deki kurallara uygun biçimde önceden ölçülmüş işletim veya uçuş
deney verileri ile çakõşõncaya kadar akustik deney seviyeleri ve spektrum değiştirilir. Bu akustik deney
ortamõ, işletim veya uçuş ortamõ olarak kabul edilir. Çizelge 1-2 ve 1-3’de belirtilen parametrik
bağõntõlar, diğer şartlarõn ekstrapolasyonunda kullanõlabilir.

1.5.2 - Deneyin Kesintiye Uğramasõ

Deneyin programsõz bir kesintiye uğramasõ halinde, kesinti sõrasõnda var olan çevresel baskõ
şartlarõnõn, hakiki kullanõmdaki oluşma ihtimalinin saptanmasõ açõsõndan kesintinin sebebi araştõrõlmalõ
ve analiz edilmelidir.

Daha sonra, deney, kesildiği yerden aynõ deney numunesi ile tekrar başlatõlmalõdõr. Eğer deney
numunesi arõzalanmõşsa, o zaman, yeni bir numune ile, deney yeni baştan tekrar edilmelidir.

10
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

ÇİZELGE 1.2 - Haricen Monteli Taşõnan Uçak Yükü İçin Önerilen Akustik Deney Seviyeleri
1)5)6)7)
Fonksiyon Lo = 20 log (q1) + 11 logx+7log (1-Cosβ)+G+HdB
Deneyi 2)3) X
fo = 600 log +C
R
1)5)6)7)
Dayanõklõlõk Lo = 20 log (q2/q1) + 2,5 log (N/3T) + fonksiyonel seviye dB
2)3)
Deneyi fo = 600 log (X/R) = + C
Burada:
2
q1 = Kõsõtlõ uçuş dinamik basõncõ (1b/ft ) ≤ 1800
2
q2 = 1200 psf veya maksimum kõsõtlõ uçuş dinamik basõncõ (hangisi küçükse) (lb/ft )
N = Tahmin edilen kullanõm görevlerinin en fazla sayõsõ (En az N = 3)
4)
R = Yükün lokal yarõçapõ (inç)
X = Yükün burnundan olan uzaklõk
( inç )
T = Deney süresi (saat) (Başkaca belirtilmedikçe Tmin = 1 saat)
C = -200 (yükün arka ucundan veya bir D’lik mesafe içindeki yerler için) 400 (diğer yerler için)
4)
D = Yükün en büyük çapõ (inç)
R
β = Lokal burun konisi açõsõ x mesafesinde Arctan ‘e eşittir) (Şekil 1.3)
X1
G = 72 (ölçülen veriler başka bir şekilde göstermedikçe)
E = 96 (ölçülen veriler başka bir şekilde göstermedikçe)
F = 84 (ölçülen veriler başka bir şekilde göstermedikçe)
H = 0 (0,85 < M < 0,95 için)
- 3dB (M’in diğer bütün değerleri için)
M = Mack sayõsõ
Spesifik parametrelerin bulunmadõğõ zamanlarda kõsõtlõ uçuş için kullanõlacak temsili parametreler aşağõda
verilmiştir:
Yük Cinsi N Lokal q fo fo fo
Dayanõklõlõk Burun max Burun Orta Bölge Arka
Konisi Bölgesi Bölge
Açõsõ
(Derece)
Havadan havaya roket 100 69 1600 500 1000 500
Havadan yere roket 3 12 1600 800 630 630
Ölçü aleti yuvasõ 500 69 1800 500 1000 500
Tekrar kullanõlabilir
dağõtõcõ 50 11 1200 630 1000 400
Tahrip bombasõ 3 24 1200 500 1000 630
Düz burunlu yük 3 90 1200 400 630 315

Bu çizelgedeki rakamlara ait notlar aşağõda verilmiştir:

1) Hesaplanan Lo seviyesi, TER tipi rakta taşõnan yük için 3 dB, MER tipi rakta taşõnan yük için ise 6
dB arttõrõlmalõdõr.
2) Eğer hesaplanan fo, 2000 Hz’den fazla ise 2000 Hz; 200 Hz’den düşük ise 200 Hz kullanõlmalõdõr.
3) fo, 1/3 oktavlõk band merkez frekansõna kadar yuvarlatõlmalõdõr.
4) Enine kesitleri dairesel olmayan kargo için, formüllerde kullanõlan yarõçap, enine kesiti çevreleyen
çemberin yarõçapõdõr.
5) Düz burunlu (80° ≤ β ≤ 90°) (X < 199) yük yerleri için:
Fonksiyonel Deneyi:

Lo = 20 log (q1) - 6 log (X) + E + H

Dayanõklõlõk Deneyi:

Lo = 20 kg (q2) - 6 log (X) + E + 2,5 log (N/3T)+H

11
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

6) Uzun silindirik bölge için, > 2D, geriye doğru 1D’den daha fazla yerler için aşağõdakiler
kullanõlmalõdõr.

Fonksiyon Deneyi:

Lo = 20 log (q1) + F + H

Dayanõklõlõk Deneyi

Lo = 20 log (q2) + F + 2,5 log (N/3T) + H

7) Yarõçapõ değişen bölge için,uzun silindirik bölgenin gerisine doğru veya düz burunlu yüklerde x >
100 olduğu zaman, x değeri bu bölgenin başõnda x = 1 olacak şekilde yeniden tanõmlanmalõdõr.

Fonksiyon Deneyi :

Lo = 20 log (q1) + 11 log (X) + F + H

Dayanõklõlõk Deneyi

Lo = 20 log (q2) + 11 log (X) + F + 2.5 log (N/3T) + H

ÇİZELGE 1.3 - Önerilen Boşluk Rezonans Akustik Deneyi

ŞEKİL 1-4 İçin Parametrik Bağõntõlar

Fonksiyonel Deney Seviyesi :
Bo = 20 log (q) + 110 dB (Referans = 20 µPa (0,002 mikrobar)
Dayanõklõlõk Deney Seviyesi
Bo = 20 log (q) + 2,5 log (H/T) + 110 dB (Ref = 20µPa (0,0002 mikrobar)

2 1/ 2
6,13 (N - 0,25) (2,4 - M / 2 )
fN = 2 1/ 2
Hz
0,57 (L) (C) + (2,4 - M / 2 )

Burada;
fN = N modu için (N = 1,2,3,....) rezonans frekansõ
N = Mod sayõsõ
C = Uçuş yüksekliğindeki ses hõzõ (m/s)
L = Hava akõmõna maruz olan açõklõğõn (boşluğun) uzunluğu, yarõçapõ (m)
M = Mack sayõsõ
Uzaklõk parametresi L’i, boşluk derinlik mesafesi olarak alõp ikinci bir rezonans frekans kümesi
tanõmlanmalõdõr.
2
q = Boşluk açõk iken uçuş dinamik basõncõ (1b/f )
H = Boşluk açõk iken yükün uçtuğu işletim süresi (saat). Eğer H ≤ 1 ise dayanõklõlõk deneyine gerek yoktur.
Deney süresi (Tmin = 1 saat)

1.5.3 - Deney Tekrarõ

Kalite belirleme deneyleri sõrasõnda bir hata oluşmasõ durumunda, hata uygun şekilde giderilir. Deney
tekrar başlatõlõr ve tamirin yeterli ve iyi olduğunu kanõtlamak için kalite belirleme deney çevrimi sonuna
kadar uygulanõr. Karmaşõk bir kalite belirleme çevriminde sağlam kalan parçalarõn deneyde başarõlõ
olduğu kabul edilir. Yeniden yapõlacak deneyin bitirilebilmesi için gerekli ise arõzalõ parçalar tamir edilir.

1.5.4 - Aşõrõ Deney

Deney sõrasõnda, deney cihaz özelliklerinin gerektirdiğinden daha şiddetli şartlara maruz bõrakõlmasõ
sonuncunda deneyde bir kesinti meydana geldiğinde, deneye devam etmeden önce deney numunesi
tam bir fiziksel muayeneden geçirilmeli ve işletilmelidir. Deneye aynõ numune ile veya yeni bir numune
ile devam edip etmemeye ya da deneyin tamamlanmõş olduğuna mühendislik sezgisiyle karar
verilmelidir.

12
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

1.5.5 - Hata Analizi

Deney numunesinin malzemenin çalõşma isteklerini karşõlamadõğõ bütün durumlar, sebeplerin ve bu
gibi tekerrürlerin oluşturacağõ etkilerin tespiti amacõ ile analiz edilmelidir. Durumu düzeltmek ve
malzemenin performans isteklerine uyumunu sağlamak için gerekli düzeltmeler önerilmeli ve
uygulanmalõdõr.

2 - DENEY RAPORU
Deney sonrasõ deney raporu hazõrlanmalõ ve bu raporda en az aşağõdaki hususlar bulunmalõdõr:

- Deney numunesinin tanõmõ (imalatçõ, seri no. vb.)

- Deney numunesinin önceki tarihi
- Muayene ve deney işlemleri (muayene istekleri, deney kriterleri, ölçü aletleri, veri istekleri ve ret
sebepleri de dahil),
- Deney cihazlarõ listesi (gürültü jeneratörleri, ölçü ve veri analiz cihazlarõ, cihaz kabinetleri, monte
elemanlarõ, aksesuarlarõ vb.’de dahil),
- Deney düzeneğinin tanõmõ (uygun olduğunda çizimler ve fotoğraflar da dahil),
- Deney öncesinden deney sonrasõna kadar yapõlan bütün işlemlerin kayõtlarõ,
- Veri kayõtlarõ,
- Bütün arõzalarõn, bozukluklarõn, ve deney sõrasõnda oluşan diğer hatalarõn analizleri.

13
ICS 19.040 TÜRK STANDARDI TS 12024/Nisan 1996

ATIF YAPILAN STANDARD

REFERENCE
TS 11698/Nisan 1995 “Çevre Şartlarõ Deney Metotlarõ ve Mühendislik Kurallarõ- Genel”
“Environmental Contidion Test Methods and Engineering
Instructions-General”

14