ICS 77.040.

20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

TÜRK STANDARDI TASARISI

DRAFT TURKISH STANDARD

Bu standard metni 3 Mart 2005 tarihli TSE Teknik Kurul toplantısında kabul edilerek
yürürlüğe girmiş olup metin üzerindeki redaksiyonel düzeltmeler devam etmektedir.

tst EN 12680-3

ICS 77.040.20

DÖKÜM – ULTRASONİK MUAYENE –

BÖLÜM 3: KÜRESEL GRAFİTLİ DEMİR DÖKÜMLER

Founding-Ultrasonic examination - Part 3:

Spheroidal graphite cast iron castings

TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ

Necatibey Caddesi No.112 Bakanlıklar/ANKARA
 ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

TS EN 12680-3 (2003/49787)

“DÖKÜM – ULTRASONİK MUAYENE –

BÖLÜM 3: KÜRESEL GRAFİTLİ DEMİR DÖKÜMLER”

konulu standard tasarısına gelen I. Mütalâaların değerlendirilmesi

REDAKSİYONEL MAHİYETTE GÖRÜŞ BİLDİREN KURULUŞLAR:

- TSE Makine Hazırlık Grubu

- TSE Mühendislik Hiz. Hazırlık Grubu

- TSE Kimya Hazırlık Grubu

TSE Standard Ö. D. K.
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

Tahribatsız 1
DR. Şinasi Ekinci Taek Çekmece Nükleer
Araştırma Merkezi
P.K 1 Atatürk Hava Alanı
34831-İSTANBUL
Gedik Holding A.Ş
Yakacık Cad. No:132-134
Kartal/İSTANBUL
Kaynak Teknik San. ve Tiç. A.Ş.
Yakacıkaltı Ankara Asfaltı
Yanyol Mermer Sok. No:4
Kartal/İSTANBUL
Kosgeb Başkanlığı
MKE Kurumu Genel Müdürlüğü
Binası 9. Kat.
Tandoğan/ANKARA
Oerlikon A.Ş
P.K. 1 Sefaköy/İstanbul

PROF. DR. Beril Tuğrul

İTÜ Nükleer Enerji Enstitüsü
Maslak/İSTANBUL
Sn. DR. Türkan Bozkurt
Türk Loydu Vakfı
Tersaneler Cad. No:26
81700-TUZLA
İSTANBUL
Sn. PROF. DR. Süleyman Karadeniz
Dokuz Eylül Üniversitesi MÜH. MİM. MAK.
MÜH. BÖL.
Bornova/İZMİR
Teknik İnceleme Ünitesi
TSE Deney Merkezi Başkanlığı
TSE Elektronik Hazırlık Gurubu
TSE Kimya Hazırlık Gurubu
TSE Makine Hazırlık Gurubu
TSE Mühendislik Hizmetleri Hazırlık
Gurubu
TSE Standard Ö.D.K.
Türk Loydu Vakfı
İktisadi İşletmesi Tersaneler Cad. No:28
Tuzla/İSTANBUL
Neslihan Mahmut YAZICIOĞLU
TSE Kalite Kampüsü
Tahribatsız Muayeneler
Çayırova Tren İstasyonu Yanı
Gebze-KOCAELİ
TSE Kalite Kampüsü
Makine ve Malzeme Lab. Md.
Çayırova Tren İstasyonu Yanı
Gebze-KOCAELİ
Sn.Prof.Dr.Bülent DOYUM
ODTÜ Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene Lab. 06531 ANKARA
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

Ön söz
- Bu standard, CEN tarafından kabul edilen EN 12680-3 (2000) standardı esas alınarak, TSE Metalurji
Hazırlık Grubu’na bağlı Tahribatsız Muayene ve Kaynak Özel Daimi Komitesi’nce hazırlanmıştır.

- Bu standard üç bölümden oluşmaktadır:

EN 12680-1, Döküm - Ultrasonik muayene -Bölüm 1: Genel amaçlı çelik dökümler

EN 12680-2, Döküm - Ultrasonik muayene – Bölüm 2: Yüksek gerilmelere maruz kalacak çelik
döküm bileşenler

EN 12680-3, Döküm - Ultrasonik muayene - Bölüm 3: Küresel grafitli demir dökümler

ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

İçindekiler

1 Kapsam...................................................................................................................................................... 1
2 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar ............................................................................................ 1
3 Terimler ver tarifler................................................................................................................................... 2
3.1 Referans süreksizlik yankı büyüklüğü ................................................................................................ 2
3.2 Noktasal süreksizlik............................................................................................................................ 2
3.3 Karmaşık süreksizlik........................................................................................................................... 2
3.4 Düzlemsel süreksizlik ......................................................................................................................... 2
3.5 Hacimsel süreksizlik ........................................................................................................................... 2
3.6 Özel kenar bölgesi.............................................................................................................................. 2
3.7 İmalat kaynağı .................................................................................................................................... 2
3.8 Birleştirme kaynağı............................................................................................................................. 2
3.9 Bitirme kaynağı................................................................................................................................... 2
4 Şartlar ........................................................................................................................................................ 2
4.1 Sipariş şartları .................................................................................................................................... 2
4.2 Muayene kapsamı .............................................................................................................................. 3
4.3 İzin verilebilir en büyük süreksizlik boyutları ...................................................................................... 3
4.4 Personelin vasıflandırılması ............................................................................................................... 3
4.5 Kalınlık kesit bölgeleri......................................................................................................................... 3
5 Muayene metodu ...................................................................................................................................... 3
5.1 Prensipler ........................................................................................................................................... 3
5.2 Malzeme............................................................................................................................................. 3
5.3 Teçhizat ve temas ortamı, kalibrasyon ve duyarlılık .......................................................................... 3
5.4 Döküm parçanın yüzeylerinin muayene için hazırlanması................................................................. 5
5.5 Muayene prosedürü ........................................................................................................................... 6
5.6 Muayene raporu ................................................................................................................................. 7
Kaynakça .......................................................................................................................................................... 5
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

Döküm – Ultrasonik muayene –

Bölüm 3: Küresel grafitli demir dökümler

1 Kapsam
Bu standard, küresel grafitli demir dökümlerin ultrasonik muayenesi için şartları tarif eder ve darbe-yankı
tekniği ile döküm içindeki süreksizliklerin tespit edilme metotlarını kapsar.

Bu standard, küresel grafitli demir dökümlerin küreselliklerinin ultrasonik metotla muayenesini kapsamaz.

Bu standard geçirim tekniğini de kapsamaz.

Not - Geçirim tekniğinin duyarlılığı, küresel grafitli demir dökümlerdeki süreksizliklerin tespiti için yeterli
değildir ve bu nedenle sadece istisnaîdurumlarda kullanılır.

2 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar

Bu standardda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin diğer standard ve/veya dokümanlara atıf yapılmaktadır.
Bu atıflar metin içerisinde uygun yerlerde belirtilmiş ve aşağıda liste halinde verilmiştir. Tarih belirtilen
atıflarda daha sonra yapılan tadil veya revizyonlar, atıf yapan bu standardda da tadil veya revizyon yapılması
şartı ile uygulanır. Atıf yapılan standard ve/veya dokümanın tarihinin belirtilmemesi halinde en son baskısı
kullanılır.

EN, ISO, IEC,vb Adı TS Adı

No (İngilizce)
EN 583-1 Nondestructive testing-
Ultrasonic examination-Part 1:
General principles
EN 583-2 Nondestructive testing-
Ultrasonic examination-Part 2:
Sensitivity and range setting
EN 583-5 Nondestructive testing-
Ultrasonic examination-Part 5:
Characterization and sizing
discontinuities
EN 1330-4 Nondestructive testing-
Terminology-Part 4: Terms
used in ultrasonic testing
EN 12223 Non-destructive testing –
Ultrasonic examination–
Specificaiton for calibration
block No.1
EN 12668-1 Non-destructive testing –
Characterization and
verification of ultrasonic
examination equipment – Part
1: Instruments
No 1) (Türkçe)
TS EN 583-1 Tahribatsız muayene-Ultrasonik
muayene-Bölüm 1: Genel
prensipler
TS EN 583-2 Tahribatsız muayene-Ultrasonik
muayene-Bölüm 2 : Genel
prensipler
TS EN 583-5 Tahribatsız muayene-Ultrasonik
muayene-Bölüm 5:
Süreksizliklerin karakterizasyonu
ve boyutlandırılması
TS EN 12223 Tahribatsız Muayene –
Ultrasonik muayene–
Kalibrasyon bloğu No.1 için
şartname
TS EN 12668-1 Tahribatsız Muayene –
Ultrasonik muayene teçhizatının
karakterizasyonu ve
doğrulanması - Bölüm 1:
Cihazlar

EN 12668-2 Non-destructive testing – TS EN 12668-2 Tahribatsız Muayene –

Characterization and Ultrasonik muayene teçhizatının
verification of ultrasonic karakterizasyonu ve
examination equipment – Part doğrulanması – Bölüm 2:
2: Probes Problar

1) TSE Notu : Atıf yapılan standardların TS numarası ve Türkçe adı 3. ve 4. kolonda verilmiştir.

1
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

EN, ISO, IEC,vb Adı TS Adı

No (İngilizce)
EN 12668-3 Non-destructive testing –
Characterization and
verification of ultrasonic
examination equipment – Part
3: Combined equipment
EN 27963 Welds in steel-Calibration block
No.2 for ultrasonic examination
of welds (ISO 7963)
No1) (Türkçe)
TS EN 12668-3 Tahribatsız Muayene –
Ultrasonik muayene teçhizatının
karakterizasyonu ve
doğrulanması – Bölüm 3:
Birleşik teçhizat
TS EN 27963 Çelik kaynakları-Kaynakların
ultrasonik muayenesi için
kalibrasyon bloğu No. 2

3 Terimler ver tarifler

Bu standardın amacı bakımından aşağıda verilen terimler ve tarifler uygulanır.

Not - Bu standardda kullanılan diğer terimler ve tarifler, EN 583-1, EN 583-2, EN 583-5 ve EN 1330-4’te
verilmiştir.

3.1 Referans süreksizlik yankı büyüklüğü

Bir ultrasonik muayenenin değerlendirme aşamasında kullanılan kaydedilmesi gereken en küçük belirti
boyutu. Bu boyut, genellikle düz tabanlı bir deliğin çapına eşdeğer büyüklük olarak ifade edilir.

3.2 Noktasal süreksizlik

Boyutları ses demeti genişliğine eşit veya daha küçük olan süreksizlik.

3.3 Karmaşık süreksizlik

Boyutları ses demeti genişliğinden daha büyük olan süreksizlik.

Not - Bu standarda göre boyutlar uzunluk, genişlik ve/veya kalınlık yönündeki boyutlardır.

3.4 Düzlemsel süreksizlik

İki yönde ölçülebilir boyutları olan süreksizlik.

3.5 Hacimsel süreksizlik

Üç yönde ölçülebilir boyutları olan süreksizlik.

3.6 Özel kenar bölgesi

Özel talepler gerektiren dış kenar bölgesi (meselâ işlenmiş yüzeyler, yüksek gerilmeler, kapatılmış yüzeyler).

3.7 İmalât kaynağı

Parçanın imalâtı sırasında müşteriye tesliminden önce yapılan kaynak işlemi.

3.8 Birleştirme kaynağı

Entegre bir birim elde edebilmek için bileşenlerin bir araya getirilip kaynak yapıldığı imalât aşaması.

3.9 Bitirme kaynağı

Dökümün üzerinde anlaşmaya varılan kaliteyi sağladığından emin olunması için yapılan imalât kaynağı.

4 Şartlar
4.1 Sipariş şartları
Teklif alma ve sipariş verme aşamasında aşağıda verilen bilgilerin sağlanması gerekir (EN 583-1):
- Döküm üzerinde ultrasonik muayene şartlarının uygulanacağı alanlar ve kaç adet parça olduğu veya
yüzdesi (muayene hacmi, muayene kapsamı),
- Döküm üzerinde farklı bölgelere veya alanlara uygulanacak hata şiddet seviyeleri (kabul kriterleri),
- Yazılı bir muayene talimatında istenen şartlar,
- Muayene talimatı için istenen ilâve kontroller olup olmadığı (ayrıca Madde 5.5.1’e de bakılmalıdır).
2
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

4.2 Muayene kapsamı

Döküm parça, üzerinde anlaşmaya varılan alanları tamamen kapsayacak şekilde (parça geometrisinin izin
verdiği ölçüde) uygulanması en uygun teknik ile muayene edilecektir.

Not - Bu alanların tercihan döküm çizimi üzerinde gösterilmesi gerekir.

10 mm ilâ 500 mm aralığı dışındaki kalınlıklar için muayene prosedürü ve kayıtlar ile kabul seviyeleri
hakkında taraflar arasında anlaşma sağlanmalıdır.

4.3 İzin verilebilir en büyük süreksizlik boyutları

Taraflar arasında farklı bir anlaşma yapılmadıysa, izin verilebilir en büyük süreksizlik boyutları Çizelge 1
(çekinti) ve/veya Çizelge 2’de (dross) şiddet seviyelerine göre verilen büyüklüklerden daha fazla olamaz.

4.4 Personelin vasıflandırılması

Bu standardda ultrasonik muayenenin vasıflandırılmış ve yeterli personel tarafından yapıldığı
varsayılmaktadır. Bu vasıflandırmanın ispatı için personelin EN 473 standardına uygun olarak
belgelendirilmiş olması tavsiye edilir.

4.5 Kalınlık kesit bölgeleri

Kalınlık kesiti Şekil 1’de gösterildiği gibi bölgelere ayrılır.

Not - Bu kesitler son yüzey işlemi yapılmış montaja hazır haldeki dökme parça boyutlarına göre belirlenir.

5 Muayene metodu
5.1 Prensipler
Ultrasonik muayenede EN 583-1, EN 583-2 ve EN 583-5’te verilen kurallar uygulanır.

5.2 Malzeme
Malzemenin ultrasonik muayeneye uygunluğunun anlaşılması için referans bir yansıtıcıdan alınan (genellikle
birinci arka duvar yankısı kullanılır) yankının yüksekliği gürültü sinyalinin yüksekliği ile karşılaştırılır. Bu
değerlendirme dökme parçanın yüzey özellikleri ve toplam kalınlık aralığı açısından parçayı temsil niteliğine
sahip alanları üzerinde yapılır. Değerlendirme alanının paralel yüzeyleri olması gerekir.

Çizelge 2’ye göre referans yankı yüksekliği, gürültü seviyesinden en az 6 dB fazla olmalıdır.

Tespit edilebilir en küçük çaplı düz tabanlı delikten veya yandan açılmış delikten, değerlendirme yapılacak
deney aralığında alınan yankının yüksekliği çimlenme seviyesinin 6 dB üzerine çıkmıyorsa ultrasonik
muayenenin uygulanabilirliği düşük demektir. Bu durumda, sinyal/gürültü oranının en az 6 dB olacağı düz
tabanlı veya disk şeklindeki delik çapı deney raporuna not edilmeli ve imalâtçı ile müşteri arasında ilâve bir
talimat üzerinde anlaşmaya varılmalıdır.

Not - Mesafe-genlik-büyüklük çizelgesi (DGS) varsa, döküm parçanın normal problarla ultrasonik
muayeneye uygunluğunun belirlenmesi için aşağıda anlatılan metot uygulanabilir:

Bastırma düğmesi devre dışı bırakılır ve arka duvardan alınan sinyalin yüksekliği istenen herhangi bir
referans yüksekliğe ayarlanır, kazanç değeri temel kazanç değeri olarak kaydedilir. Daha sonra Madde
5.3.5.3’te belirtilen referans yansıtıcının da bu referans yüksekliğe ulaşabilmesi için gereken kazanç
değeri DGS çizelgesinden bulunur ve temel kazanç değerine ilâve edilir. Toplam kazanç değerine 6 dB
daha eklendiğinde zemin gürültü seviyesi referans yüksekliği aşmıyorsa döküm parça ultrasonik
muayeneye tâbi tutulabilir demektir. Arka duvar yankısı olmayan alanlar için gerektiğinde bir referans
yansıtıcı da kullanılabilir.

5.3 Teçhizat ve temas ortamı, kalibrasyon ve duyarlılık

5.3.1 Ultrasonik muayene cihazı

Ultrasonik muayene cihazı, EN 12668-1 standardında verilen şartları sağlamalı ve aşağıdaki özelliklere sahip
olmalıdır:

3
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

- En az 10 mm ilâ 2 m arasında çelik içinde ilerleyen boyuna ve enine dalgalar için kesintisiz olarak
seçilebilen aralık ayarı,
- Ölçme duyarlılığı 1 dB olacak şekilde, en fazla 2 dB’lik kademelerle en az 80 dB’e kadar ayarlanabilen
kazanç,
- Ekranın ölçme aralığı içinde yatay ve düşey doğrusallıkta %5’ten daha az sapma,
- Anma frekans değerleri 0,5 MHz ilâ 5 MHz arasında olacak şekilde darbe-yankı tekniği ile hem tek
kristalli hem de çift kristalli probla çalışabilme.

5.3.2 Problar ve transdüser frekansları

Problar ve transdüser frekansları aşağıda verilen istisnalar haricinde EN 12668-2 ve EN 12668-3
standardlarına uygun olmalıdır:

- Tespit edilmesi gereken bütün süreksizlikleri kapsaması için, tek kristalli ve çift kristalli basınç dalgası
probları kullanılabilir,

Not 1 - Çift kristalli problar muayene yüzeyine yakın alanlar için kullanılmalıdır.

- Özel geometrik şartlarda ses mesafesi 100 mm’ye kadar olacak şekilde, geliş açıları 35° - 70°
arasında olan açılı problar kullanılabilir. Muayene için uygun frekans değerleri seçilmeli ve bu
değerler 0,5 MHz ilâ 5 MHz arasında olmalıdır. Daha yüksek frekanslar 20 mm’den ince et
kalınlıklarına sahip bölgelerde ve yüzeye yakın alanlarda kullanılabilir.

Not 2 - Muayene yüzeyine yakın süreksizliklerin tespiti için çift kristalli ve/veya açılı problar tercih edilmelidir.

Not 3 - Çelik ile küresel grafitli demir dökümdeki ses hızları farklı olduğundan, muayene parçası içindeki
kırılma açısı da çeliğe göre olan anma kırılma açısından farklı olacaktır.

Küresel grafitli dökme demirdeki ses hızı biliniyorsa probun kırılma açısı Şekil 2 kullanılarak belirlenebilir.

Şekil 3’te aynı tipteki iki prob kullanılarak kırılma açısının uygulama için yeterli hassasiyette nasıl
belirlenebileceği gösterilmektedir. Küresel grafitli dökme demirin ses hızı da kırılma açısından, aşağıdaki
denklem kullanılarak hesaplanabilir:

sin α d
C d = 3255 × (1)
sin α ç

Burada;

Cd = Döküm içindeki ses hızı (m/s),

αd = Döküm içindeki kırılma açısı (derece),
αç = Çelik içindeki kırılma açısı (derece)
dır.

5.3.3 Ultrasonik muayene teçhizatının kontrolü

Ultrasonik muayene teçhizatı muayene operatörü tarafından düzenli olarak EN 12668-3 standardına göre
kontrol edilmelidir.

5.3.4 Temas ortamı

EN 583-1’e uygun bir temas ortamı kullanılmalıdır. Temas ortamı, sesin malzeme içerisine yeterince
girebilmesini sağlayacak şekilde muayene yüzeyini ıslatmalıdır. Muayene sırasında, kalibrasyonda kullanılan
temas ortamı kullanılmalıdır.

Not - Sesin malzeme içine geçişi, paralel yüzeylerden bir veya iki tane kararlı arka duvar yankısı ile kontrol
edilebilir.

5.3.5 Ultrasonik muayene teçhizatının kalibrasyonu

4
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

5.3.5.1 Genel
Kalibrasyon için küresel grafitli dökme demirden bir referans blok kullanılabilir. Referans bloğun kalınlığı,
muayene parçasının kalınlık aralığına yakın olmalı ve talep ve sipariş sırasında belirlenmelidir.Referans
bloğun malzemesi, muayene edilecek döküm parçanın malzemesi ile aynı ultrasonik özelliklere ve aynı
yüzey şartlarına sahip olmalıdır. Referans blok üzerinde referans yansıtıcı olarak kullanılmak üzere, Çizelge
3’e göre hazırlanmış düz tabanlı delikler veya eş değer çapta yandan açılmış delikler olmalıdır.

Not - Düz tabanlı delik çapının eşdeğeri yandan açılmış delik çapını hesaplamak için aşağıdaki eşitlik
kullanılabilir:

4
4,935 × D DTD
D YAD = (2)
λ2 × s

Burada;
DYAD = Yandan açılmış delik çapı (mm),
DDTD = Düz tabanlı delik çapı (mm),
λ = Dalga boyu (mm),
s = Ses yolu mesafesi (mm)
dir.

Bu eşitlik, DYAD ≥ 2 mm ve s ≥ 5 × yakın alan uzunluğu ve tek kristalli problar için geçerlidir.

Diğer referans yansıtıcı büyüklükleri ve tipleri sipariş ve talep aşamasında kararlaştırılabilir. Referans bloğun
yüzeyleri paralel ve düz olmalıdır. Standard çelik referans bloklar kullanılacaksa, referans blok ile muayene
parçasının ses hızlarındaki, ses zayıflatmalarındaki ve yüzey kalitelerindeki farklılıklar göz önüne alınmalıdır.

Muayene teçhizatı küresel grafitli dökme demirler için hesaplanmış bir DGS çizelgesi [1] kullanılarak da
ayarlanabilir. Bu durumda kalibrasyon muayene parçasının kendisi üzerinde yapılabilir, referans bloğa ihtiyaç
yoktur.

5.3.5.2 Mesafe kalibrasyonu

Mesafe kalibrasyonu bir referans blok veya kalibrasyon bloğu kullanılarak yapılmalıdır. Kalibrasyon kontrolü
döküm parçanın kendisi üzerinde yapılabilir. Parçanın kalınlığı biliniyorsa ve paralel yüzeyleri olan bir
parçaysa mesafe kalibrasyonu doğrudan muayene parçası üzerinde de yapılabilir.

5.3.5.3 Duyarlılık ayarı

Duyarlılık ayarı, uygun bir yansıtıcıdan sinyal alınarak yapılır (meselâ döküm parçanın karşı yüzeyi, referans
bloktaki düz tabanlı bir delik veya yandan açılmış bir delik veya EN 12223’e göre kalibrasyon bloğu No.1
veya EN 27963’e göre kalibrasyon bloğu No.2’deki disk kesitleri). Döküm içindeki ses zayıflatması, ses hızı
ve yüzey kalitesi göz önüne alınmalıdır. Transfer düzeltmesi belirlenmelidir. Transfer düzeltmesi belirlenirken
sadece temas yüzeyindeki yüzey kalitesi değil, aynı zamanda karşı yüzeydeki yüzey kalitesi de göz önüne
alınmalıdır. Değerlendirilecek kalınlık aralığındaki sinyal seviyesi, uygun herhangi bir yansıtıcının çapı (mm)
olarak verilir (Madde 5.3.5.1).

Not - Referans blok üzerindeki referans yansıtıcılardan bir referans eğrisi hazırlanıp cihaz ekranına
aktarılabilir. Farklı ses yollarındaki sinyallerin hatalı değerlendirilmesini önlemek için, referans blok ile
döküm arasındaki ses zayıflatması farkını giderecek şekilde referans eğrisi düzeltilmelidir.

5.3.6 Tespit duyarlılığı

Muayene teçhizatının tespit duyarlılığı, en az Madde 5.5.3’teki şartları sağlayacak şekilde olmalıdır.

5.4 Döküm parçanın yüzeylerinin muayene için hazırlanması

Döküm parçanın yüzeyleri muayene için EN 583-1 standardına göre hazırlanmalıdır.

Döküm parçanın muayene edilecek yüzeyleri probla yeterli temas sağlanacak şekilde olmalıdır.

Not - Talep ve sipariş aşamalarında yüzey şartlarının EN 1370’e göre olması gerektiği konusunda
anlaşma sağlanması tavsiye edilir (meselâ döküm yüzeyi, kumlanmış, çapağı alınmış veya işlenmiş
yüzeyler).

5
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

5.5 Muayene prosedürü

5.5.1 Genel
Hem tarama yönlerinin hem de uygun probların seçilmesi dökme parçanın geometrisine veya muhtemel
döküm süreksizliklerine veya bitirme kaynağından sonra ortaya çıkması muhtemel süreksizliklere çok bağlı
olduğundan uygulanabilir muayene prosedürünün dökme parçanın imalâtçısı tarafından belirtilmesi gerekir.
En yaygın olarak kullanılan metot, frekans aralığı 0,5 MHz ilâ 5 MHz (dâhil) olan basınç dalgası probları ile
dik geliştir. Tek kristalli veya çift kristalli problar kullanılabilir. Eğik geliş (açılı problar), basınç dalga
problarının yetersiz kaldığı özel geometrik şartlarda kullanılabilir. Döküm için düşünülen uygulama muayene
prosedürü açısından özel şartlar gerektiriyorsa müşterinin imalâtçıyı bu konuda bilgilendirmesi gerekir.

Not - Daha yüksek frekanslar normalde ince et kalınlıklarına sahip dökümlerin muayenesi için ve yüksek
kalite şartları gerektiğinde kullanılır.

Taranması gereken bütün alanların tamamen kapsanması için tarama işleminin sistematik olarak üst üste
binen hatlar şeklinde yapılması gerekir.

Tarama konusunda anlaşma sağlanırsa (Madde 4.2), tarama hızı 150 mm/s’den fazla olmamalıdır.

5.5.2 Duyarlılık kalibrasyonu

5.5.2.1 En düşük duyarlılık (tespit duyarlılığı)

Sistemin duyarlılığı Çizelge 3’te verilen düz tabanlı deliklerden veya bunlara eşdeğer yandan açılmış
deliklerden alınan yankıların yükseklikleri, muayene kalınlık aralığının sonunda en az %40 ekran
yüksekliğinde olmalıdır. En düşük duyarlılık bu şekilde ayarlanamıyorsa, muayene raporunda tespit
edilebilen en küçük düz tabanlı delik çapı belirtilmelidir. Bu durumda müşteri ile imalâtçı daha sonraki
işlemler konusunda anlaşmalıdır.

5.5.2.2 Arama duyarlılığı

Süreksizlikler aranırken cihazın kazanç değeri (arama duyarlılığı), gürültü seviyesi ekranda görülebilir olana
kadar arttırılmalıdır.

Muayene yüzeyinin kalitesi bölgesel olarak değişiklikler gösteriyorsa, duyarlılık ta buna bağlı olarak büyük
oranda değişir. Böyle durumlarda, arama duyarlılığı, en düşük duyarlılık (tespit duyarlılığı) değerinin altına
düşmemelidir.

Not - Süreksizlik arama aynı anda arka duvar yankısının gözlenmesi ile birlikte yapılıyorsa (Çizelge 4),
arka duvar yankı yüksekliğindeki azalmanın ayarlanabilir olduğu cihazların kullanılması avantaj
sağlar.

5.5.3 Farklı belirti tiplerinin göz önüne alınması

Döküm parçanın şeklinden veya temas şartlarından kaynaklanmadığı ispatlanmış olan aşağıdaki tipteki
belirtiler göz önüne alınmalı ve dökümün muayenesinde değerlendirilmelidir:

- Arka duvar yankı yüksekliğindeki azalmalar,

- Ara konumlarda gözlenen yankılar.

Not - Bütün belirti tipleri tek başına veya birarada olabilir. Arka duvar yankısındaki azalma, arka duvar
yankı yüksekliğinde azalma olarak ve dB ile ifade edilir. Yankının yüksekliği düz tabanlı veya yandan
açılmış delik cinsinden verilir.

5.5.4 Belirtilerin değerlendirilmesi ve kaydedilmesi

Aksi belirtilmedikçe, arka duvar yankı yüksekliğindeki azalmalar veya Çizelge 4’te verilen sınırlara ulaşan
veya bu sınırları aşan bütün belirtiler değerlendirilmeli ve bu belirtilerin değerleri Çizelge 1 ve Çizelge 2’de
verilen sınırların %75’ini aşıyorsa kaydedilmelidir. Bu tür belirtiler bulunduğunda, konumları belirtilmeli ve
muayene raporuna yazılmalıdır (Madde 5.6). Belirtilerin konumları kareleme, taslak çizim veya fotoğraflama
ile kaydedilebilir.

Belirtilerin Çizelge 1 ve Çizelge 2’ye göre aynı anda görülmeleri durumunda uygulanacak prosedüre taraflar
arasında anlaşma ile karar verilmelidir.

6
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

5.5.5 Kaydedilecek belirtilerin incelenmesi

Kaydedilecek belirtiler, yerleri belirlendikten sonra, tiplerine, şekillerine, büyüklüklerine ve parça içindeki
konumlarına göre daha ayrıntılı olarak incelenmelidir. Bunun için kristal frekansı veya muayene prosedürü
değiştirilebilir veya radyografi gibi farklı muayene metotları kullanılabilir.

5.5.6 Süreksizliklerin büyüklüklerinin belirlenmesi

5.5.6.1 Genel
Süreksizliklerin boyutlarının belirlenmesi metotları Madde 5.5.6.2 ve Madde 5.5.6.3’te verilmiştir ve EN 583-
5’e göre yapılmalıdır.

Not - Bir belirtinin boyutlarının, mühendislik uygulamaları için yeterli kesinlikte ultrasonik olarak
belirlenmesi sadece bazı özel ön şartlar altında mümkündür (meselâ süreksizlik tipinin bilinmesi,
süreksizliğin basit bir geometriye sahip olması ve ses demetinin süreksizliğe en uygun yönde
çarpması gibi). Ancak bu önşartlar küresel grafitli dökme demirlerde genellikle mevcut değildir.

5.5.6.2 Muayene yüzeyine esas olarak paralel olan süreksizliklerin büyüklüklerinin

belirlenmesi
Muayene yüzeyine esas olarak paralel bir şekilde konumlanmış süreksizliklerin büyüklüklerinin belirlenmesi
için, süreksizliğin bulunduğu yerde ses demeti çapının mümkün olduğu kadar küçük olduğu probların
kullanılması tavsiye edilir.

Yankı yüksekliklerine bakılarak (Çizelge 4) Çizelge 1’e göre kaydedilen süreksizliklerin büyüklüklerinin
belirlenmesi için prob muayene yüzeyinde hareket ettirilir. Bu şekilde sinyal genliğinin en yüksek olduğu yere
göre 6 dB düştüğü noktalar belirlenir.

Arka duvar yankı yüksekliğindeki azalmanın gözlenmesi ile yapılan muayenede, prob muayene yüzeyinde
hareket ettirilerek arka duvar yankısının Çizelge 4’e göre 12 dB veya 20 dB düştüğü noktalar bulunur.

Her iki durumda da belirlenen noktalar olabildiğinde doğru bir şekilde işaretlenmelidir (meselâ normal
problarda probun ortası, açılı problarda sesin çıkış noktası).

Süreksizliğin ölçülebilir boyutları işaretlenmiş noktaların birleştirilmesi ile ortaya çıkan çizgi ile belirlenir. Açılı
problar kullanılıyorken, bulunan süreksizliklerin kenar noktalarının muayene yüzeyine izdüşümleri, parça
geometrisinin izin verdiği ölçüde, işaretlenir.

5.5.6.3 Kalınlık doğrultusundaki süreksizliklerin büyüklüklerinin belirlenmesi

Muayene yüzeyine göre kalınlık doğrultusunda konumlanmış süreksizliklerin büyüklükleri, mümkün olan
durumlarda, normal probla karşılıklı yüzeylerden ölçülerek belirlenir (Şekil 4).

5.6 Muayene raporu

Muayene raporunda en az aşağıdaki bilgiler yer almalıdır:

- Bu standarda atıf (TS EN 12680-3),

- Muayene edilen dökme parçanın karakteristik bilgileri,
- Muayene kapsamı,
- Kullanılan muayene teçhizatının tipi,
- Kullanılan problar,
- Hangi muayene alanında hangi muayene tekniğinin kullanıldığı,
- Duyarlılık ayarında kullanılan bütün bilgiler,
- Ultrasonik muayenenin uygulanabilirliğine ilişkin ayrıntılar,
- Kaydedilecek süreksizliklerin bütün karakteristik özellikleri ile ilgili bilgiler ( meselâ arka duvar yankı
yüksekliğinde azalma, kalınlık doğrultusundaki konum ve boyut, uzunluk, alan ve düz tabanlı delik
çapı eşdeğeri) ve bunların konumlarının tarifi (çizim veya fotoğraf ile),
- Muayene tarihi ve sorumlu kişinin adı.

7
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

Çizelge1 - Süreksizliklerin belirlenen boyutları için izin verilen en büyük değerler – Hacimsel yansıtıcılar

Hata şiddet seviyesi

Özellik Birim
1 2 3 4 5
Dökme parçanın muayene alanındaki
mm - < 50 50-200 >200 < 50 50-200 >200 < 50 50-200 >200 < 50 ≥ 50
et kalınlığı

Kalınlık yüzdesi % - 20 25 30 35
a, b
Kenar bölgesinde en büyük 2 c)
mm 600 1 000 1 000 1 000 2 000 2 000 - - - - -
süreksizlik
2 c)
Orta bölgede en büyük süreksizlik mm 10 000 15 000 15 000 15 000 20 000 30 000 20 000 - - - -
Muayene bölgesinde süreksizliklerin c)
% 10 15 15 15 20 20 15 20 30 30 40
yüzde olarak toplam alanı
a)
Curuf, Çizelge 2
b)
Kenar bölgesi, Şekil 1
c)
Hiçbir belirti Çizelge 4’te verilen sınırları aşamaz

2
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

Çizelge 2 – Süreksizliklerin belirlenen boyutları için izin verilen en büyük değerler – curuf

Şiddet seviyesi
Özellik
1 2 3 4 5
a)
Kalınlık yüzdesi, % 10 15 20 25
a)
Hiçbir belirti Çizelge 4’te verilen sınırları aşamaz

Çizelge 3 – Ultrasonik muayenenin uygulanabilirlik şartları

Ölçüler mm’dir.

Döküm parçanın muayene Madde 5.2’ye göre tespit edilebilir en

bölgesindeki et kalınlığı küçük düz tabanlı delik çapı
>10 - 20 3
> 20 - 100 5
> 100 - 250 8
> 250 - 500 10

Çizelge 4 – Değerlendirilecek ultrasonik belirtiler

Değerlendirme sınırları
Döküm parçanın muayene Arka duvar yankısındaki Madde 5.2’ye göre tespit Gürültü seviyesinin üstünde
a)
bölgesindeki et kalınlığı azalma edilebilir en küçük düz kalan yankı yüksekliği
tabanlı delik çapı
mm En az En az
dB mm dB
>10 - 20 12 3
6
> 20 - 100 5
> 100 - 250 20 8
12
> 250 - 500 10
a)
Sadece döküm parçanın geometrisi nedeniyle arka duvar yankısının olmadığı durumlarda

2
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

Açıklama:
1 : Kenar bölgesi
2 : Orta bölge

t : Et kalınlığı
a : t/3 (en kalın 30 mm)

Şekil 1 – Kalınlık kesitinin bölgelere ayrılması

Açıklama:

a : Küresel grafitli dökme demirdeki kırılma açısı, αd,

b : Enine dalga ses hızı, CT (m/s),
c : Çelikteki kırılma açısının anma değeri,
d : Malzeme içinde boyuna ve enine dalga aynı anda görülür.

Şekil 2 – Çelikteki kırılma açısı bilinen açılı prob için küresel grafitli
dökme demirde kırılma açısının belirlenmesi

3
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

A
α d = arctan
2×t
Burada:
αd : Döküm içindeki kırılma açısı,
A : Açılı problar karşılıklı durduklarında en yüksek genlikli sinyalin alındığı durumda ses çıkış noktaları
arasındaki mesafe,
t : Et kalınlığı
dır.

Açıklama
1 Aynı tipteki açılı problar,
2 Muayene parçası veya referans blok.

Şekil 3 – Küresel grafitli dökme demir içinde kırılma açısının açılı problarla belirlenmesi

Açıklama:

a Tarama konumu “A”,

b Tarama konumu “B”,
c Tarama konumu “A” daki A-taraması,
e Tarama konumu “B” deki A-taraması.

Derinlik boyutu d = t – (s1 + s2)

Burada;s1, s2 ses demeti yollarının uzunlukları (ses mesafeleri),
t et kalınlığı
dır.

Şekil 4 - Normal problarla süreksizliklerin derinlik yönündeki boyutlarının ölçülmesi.

4
ICS 77.040.20 TÜRK STANDARDI TASARISI tst EN 12680-3

Kaynakça
1 Krautkraemer, J. und Krautkraemer, H., Werkstoffprüfung mit Ultraschall, Springer Verlag – Berlin,
Heidelberg, New York, London, Paris, Tokyo, 1986

2 EN 473, Non destructive testing – Qualification and certification of NDT personnel - General principles

3 EN 1370, Founding – Surface roughness inspection by visualtactile comparators