POLSKI

DIVA-5
Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych
(trzecie wydanie; DIVA-5)

D iagnostisch I nterview V oor A DHD bij volwassenen

J.J.S. Kooij, MD, PhD, M.H. Francken, MSc, T.I. Bron, MSc, PhD, & Dora Wynchank, MD, PhD,
DIVA Foundation, Haga, Holandia, marzec 2019
 Nota wydawnicza
Wywiad diagnostyczny ADHD
u dorosłych (DIVA) wydano w ramach
holenderskiej Fundacji DIVA (z
siedzibą w Hadze) w sierpniu 2010
roku.
Przekładu wersji oryginalnej
narzędzia DIVA 2.0 na język polski
dokonała Dorota Kooij; za
retranslację odpowiadała Dorota
Kuijpers. Nadzór merytoryczny nad
tym projektem sprawowali: dr n.
med. Rafał R. Jaeschke, lek. Paweł
Brudkiewicz, Annet Bron (DIVA
Foundation) i dr J.J. Sandra Kooij
(DIVA Foundation).
Prace nad aktualną wersją narzędzia
DIVA (zgodną z kryteriami
diagnostycznymi wg DSM-5)*
realizował zespół w składzie: prof.
Philip Asherson (Institute of
Psychiatry, Londyn), dr Josep Antoni
Ramos-Quiroga (Servicio de
Psiquiatría. CIBERSAM. Hospital
Universitari Vall d’Hebron Universitat
Autònoma de Barcelona), dr J.J.
Sandra Kooij, dr T.I. Annet Bron i dr
Dora Wynchank (DIVA Foundation).
Adaptację polskiej wersji DIVA-5
przeprowadził dr n. med. Rafał R.
Jaeschke (Zakład Zaburzeń
Afektywnych Katedry Psychiatrii
Collegium Medicum Uniwersytetu
Jagiellońskiego). Konsultację
językową przeprowadziła Magdalena
M. Kobus. Prace nad polskim
wydaniem DIVA-5 zakończono
w kwietniu 2020 roku.
Redaktor wersji polskiej (R.R.J.)
pragnie podziękować lek. Gabrieli
Barzyk i lek. Dawidowi Stormanowi
za cenne uwagi merytoryczne.
Niniejszą publikację przygotowano
z jak największą starannością.
Możliwe jednak, że w przyszłości jej
fragmenty ulegną zmianie, o ile taka
modyfikacja będzie konieczna. Treść
niniejszej publikacji nie stanowi
zatem podstawy do roszczenia
jakichkolwiek praw. Więcej informacji
o ewentualnych zmianach
i uzupełnieniach można znaleźć na
stronie: www.divacenter.eu.
2 DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych
Wprowadzenie
DIVA-5 jest trzecim wydaniem wywiadu diagnostycznego DIVA. Niniejszą publikację
przygotowano w oparciu o wcześniejszą wersję tego narzędzia (DIVA 2.0), dostosowując jego
treść do kryteriów diagnostycznych zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem
uwagi (attention-deficit / hyperactivity disorder – ADHD) zawartych w Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders, 5th Edition (DSM-5). Zgodnie z klasyfikacją DSM-5, aby móc
postawić diagnozę ADHD u osoby w wieku ≥18 lat, konieczne jest ustalenie czy symptomy były
obecne zarówno w dzieciństwie, jak i w dorosłości.
Stwierdzenie charakterystycznych objawów tego zaburzenia w dzieciństwie oraz ich
utrzymywanie się w kolejnych etapach życia pacjenta jest najważniejszym wymogiem
rozpoznania ADHD (przy czym objawy muszą ujawniać się regularnie, aż do momentu obecnej
ewaluacji). Do postawienia diagnozy jest też konieczne stwierdzenie, czy objawy ADHD
powodują istotne kliniczne cierpienie lub upośledzenie w zakresie funkcjonowania
psychospołecznego (w co najmniej 2 sferach aktywności życiowych)1. Ponieważ ADHD
u dorosłych jest chronicznym problemem zdrowotnym, mającym swój początek w dzieciństwie,
konieczne jest, aby symptomy zaburzenia, jego przebieg i poziom upośledzenia funkcjonalnego
określić także za pomocą wywiadu retrospektywnego, dotyczącego zachowań przed okresem
dorosłości. Dlatego (jeśli jest to możliwe) informacje powinny także być zebrane od osób, które
znały pacjenta jako dziecko (najczęściej będą to rodzice lub inni członkowie bliskiej rodziny)2.
Kryteria diagnostyczne ADHD: różnice między klasyfikacjami DSM-5 i DSM-IV-TR
W klasyfikacji DSM-5 (opublikowanej na początku 2013 roku) uwzględniono szereg zmian
dotyczących kryteriów diagnostycznych ADHD u osób dorosłych. W ramach prac nad niniejszą
wersją narzędzia DIVA uwzględniono te modyfikacje. Poniżej przedstawiono szczegółowe
omówienie treści tych poprawek.
• Początek objawów. Dotychczas do rozpoznania ADHD było wymagane stwierdzenie
“niektórych objawów nadpobudliwości psychoruchowej i nadmiernej impulsywności lub
zaburzeń koncentracji uwagi (oraz związanego z nimi upośledzenia funkcjonalnego) przed
7. rokiem życia”; w DSM-5 granica wiekowa została przesunięta do 12. roku życia,
zrezygnowano także z konieczności stwierdzenia upośledzenia funkcjonalnego u osób w
wieku <12 lat.
• Próg diagnostyczny u dzieci i młodzieży. Kryterium ogólnej liczby objawów wymaganych do
rozpoznania ADHD nie zmieniło się (tzn. wynosi ono 6/9 w przypadku zaburzeń
koncentracji uwagi [attention deficit – A] i/lub 6/9 w odniesieniu do nadpobudliwości
psychoruchowej i nadmiernej impulsywności [hyperactivity / impulsivity – HI]). Zgodnie z
przyjętym wyznacznikiem czasowym, 6 spośród 9 objawów z grupy A i/lub HI
(przyczyniających się do istotnego ograniczenia sprawności pacjenta) musi utrzymywać się
przez ≥6 miesięcy. Innym warunkiem rozpoznania ADHD jest zgromadzenie przesłanek
klinicznych wskazujących, że pacjent doświadczał co najmniej kilku objawów tego
zaburzenia jeszcze przed ukończeniem 12. roku życia.
• Próg diagnostyczny u dorosłych. Podjęto decyzję o obniżeniu progu diagnostycznego ADHD
u osób w wieku ≥17 lat – z 6 do 5 objawów należących do grupy A i/lub HI.
• Przykłady. W podręczniku DSM-5 uwzględniono przykłady problemów mogących wynikać
z objawów ADHD u osób dorosłych (uwaga ta dotyczy następujących kryteriów: A1–A9, a
także HI2, HI3, HI5, HI7 oraz HI9).
• W miejsce terminu „podtypów ADHD” wprowadzono pojęcie „typów obrazu klinicznego”
tego zaburzenia (ponieważ obecnie wiadomo, że obraz kliniczny ADHD może ewoluować,
to podtypy wyróżnione w klasyfikacji DSM-IV uznano za nietrwałe). Zgodnie z założeniami
DSM-5, idea „typów obrazu klinicznego” odnosi się do swoistej proporcji objawów A
względem HI.
W niniejszym wydaniu narzędzia DIVA uwzględniono wszystkie
wyżej wymienione zmiany.
Warto wspomnieć również o innych nowych aspektach definicji
ADHD wg DSM-5, wykraczających poza ramy wywiadu
diagnostycznego DIVA-5:
1. Opis ADHD przedstawiono w rozdziale poświęconym
zaburzeniom neurorozwojowym (w klasyfikacji DSM-IV
ADHD wymieniano wśród zaburzeń rozpoznawanych
zwykle po raz pierwszy w wieku niemowlęcym, dziecięcym
lub dorastania).
2. Dopuszczono możliwość współwystępowania ADHD oraz
zaburzeń ze spektrum autyzmu.
3. Poświęcono również więcej uwagi dodatkowym cechom
klinicznym, często towarzyszącym ADHD, takim jak:
łagodne opóźnienie procesu rozwoju kompetencji
językowych (a także rozwoju ruchowego i społecznego),
mała tolerancja frustracji, drażliwość i częste wahania
nastroju, a także zaburzenia funkcjonowania poznawczego
(które można stwierdzić za pomocą testów oceny
koncentracji uwagi, czynności wykonawczych lub pamięci).
Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych (DIVA)
Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych (DIVA-5) opracowano
na podstawie kryteriów DSM-5. Narzędzie DIVA było pierwszym
holenderskim ustrukturyzowanym wywiadem służącym do
weryfikacji podejrzenia ADHD u osób dorosłych, zaś DIVA-5 jest
trzecim wydaniem tego testu diagnostycznego – będąc tym
samym „następczynią” DIVA 2.0 (narzędzia stworzonego przez
J.J.S. Kooij i M.H. Francken, w oparciu o kryteria wg DSM-IV-TR)2.
Trafność diagnostyczną wyników uzyskiwanych za pomocą DIVA
2.0 potwierdzono w 2 badaniach3,4.
W celu ułatwienia oceny występowania cech ADHD (należących
do każdej z 18 kategorii objawowych) zarówno w dzieciństwie,
jak i w wieku dorosłym, w trakcie wywiadu będą przytaczane
przykłady problemów mogących wynikać z objawów ADHD.
Przykłady te odnoszą się do realiów życia osób dorosłych oraz
do trudności doświadczanych przez dzieci i są oparte na często
powtarzających się relacjach dorosłych pacjentów z ADHD. Będą
też podawane konkretne przykłady upośledzenia
czynnościowego wynikającego z objawów ADHD,
ujawniającego się w pięciu obszarach życia codziennego:
w pracy i w szkole, w relacjach z bliskimi i członkami rodziny,
w interakcjach społecznych, sposobach spędzania czasu
wolnego / praktykowanego hobby oraz samooceny / obrazu
własnej osoby.
DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych
Jeśli to tylko możliwe, wywiad DIVA powinien być
przeprowadzony z dorosłym pacjentem w obecności jego
partnera i/lub bliskiego członka rodziny. Daje to możliwość
jednoczesnej weryfikacji i porównania informacji
retrospektywnych, uzyskanych zarówno od pacjenta, jak i od
innych osób. Przeprowadzenie oceny klinicznej przy użyciu
narzędzia DIVA zajmuje około 1,5 godziny.
W trakcie badania z zastosowaniem DIVA ocenia się wyłącznie
przesłanki kliniczne mogące wskazywać na występowanie
osiowych objawów ADHD (co jest warunkiem rozpoznania tego
zaburzenia zgodnie z kryteriami DSM-5); nie zadaje się pytań na
temat ewentualnych innych objawów psychiatrycznych,
zespołów chorobowych bądź innych zaburzeń. Trzeba jednak
pamiętać, że u osób z ADHD (zarówno u dzieci, jak i dorosłych)
powszechnie współwystępują inne zaburzenia psychiczne.
Problem ten dotyczy ok. 75% pacjentów z omawianej populacji.
Dlatego bardzo istotne jest przeprowadzenie ogólnego badania
psychiatrycznego, pozwalającego ocenić, czy u chorego
występują też inne symptomy psychopatologiczne, ich zespoły
lub inne problemy zdrowia psychicznego. U osób z ADHD
najczęściej rozpoznaje się współistniejące zaburzenia lękowe,
depresję, zaburzenia afektywne dwubiegunowe, zaburzenia
związane z nadużywaniem i/lub uzależnieniem od substancji
psychoaktywnych, problemy ze snem oraz zaburzenia
osobowości. Dlatego też dokonując oceny stanu klinicznego
chorych z ADHD, należy przeprowadzić diagnostykę różnicową
w kierunku problemów zdrowia psychicznego należących do
każdej z tych kategorii. Jest to konieczne w celu uzyskania
kompletnego obrazu klinicznego, uwzględniającego liczbę
i rodzaj objawów doświadczanych przez pacjenta. Jest to
również warunkiem przeprowadzenia poprawnej diagnostyki
różnicowej – trzeba bowiem ustalić, czy źródłem „objawów
ADHD” u osób dorosłych nie są inne poważne zaburzenia
psychiczne2.
3
Instrukcja przeprowadzania DIVA
Wywiad diagnostyczny DIVA składa się z trzech części (z których
każda odnosi się zarówno do okresu dzieciństwa, jak i
dorosłości), obejmujących następujące zagadnienia:
• kryteria objawowe dla zaburzeń koncentracji uwagi (A1)
• kryteria objawowe dla nadpobudliwości psychoruchowej i
nadmiernej impulsywności (A2)
• wiek, w którym po raz pierwszy wystąpiły objawy ADHD
oraz charakter zaburzeń funkcjonowania wynikających z
tych symptomów.
Zaczynaj wywiad od pierwszej grupy kryteriów według DSM-5,
odnoszących się do zaburzeń koncentracji uwagi (A1), a
następnie przejdź do drugiego zestawu kryteriów – dotyczących
nadpobudliwości psychoruchowej i nadmiernej impulsywności
(A2). Pytania dotyczące poszczególnych objawów
(przypomnijmy, że jest ich łącznie 18) należy zadawać zgodnie z
podaną kolejnością. W przypadku każdego kryterium, stosuj
następującą procedurę:
W pierwszej kolejności pytaj o objawy występujące w dorosłości,
pojawiające się w ciągu ostatnich 6 miesięcy lub wcześniej,
następnie pytaj o te same objawy i ich obecność w dzieciństwie
(w wieku 5–12 lat)5-7. Czytaj pacjentowi pytania odnoszące się do
poszczególnych kryteriów, a następnie ustal, czy chory
doświadcza takich problemów. Jeśli tak, poproś pacjenta
o podanie przykładów. Osoby badane z zastosowaniem
niniejszego narzędzia diagnostycznego często podają przykłady
podobne do tych, które uwzględniono w DIVA; wówczas
klinicysta może „po prostu” zaznaczyć stosowne odpowiedzi.
Jeśli dane objawy nie wydają się pacjentowi „znajome” bądź
powstają wątpliwości czy przykłady podawane przez chorego
pasują do kryterium, przeczytaj podane w DIVA przykłady –
jeden po drugim. Warunkiem uznania określonego kłopotliwego
zachowania lub objawu za istotną manifestację ADHD jest
zgromadzenie przesłanek sugerujących, że problem taki:
1. występuje częściej lub jest poważniejszy niż u większości
osób w porównywalnym wieku i cechujących się zbliżonym
ilorazem inteligencji LUB
2. wiąże się ze znamiennym ograniczeniem sprawności
funkcjonalnej pacjenta.
Jeżeli przykłady podane przez autorów narzędzia DIVA zgadzają
się z doświadczeniami osoby badanej, wówczas należy
zaznaczyć odpowiednie „scenariusze”. Jeśli natomiast pacjent
doznaje odmiennych problemów, wpisujących się jednak w
kryteria diagnostyczne ADHD – należy opisać je w rubryce „Inne”.
Aby uznać, że u pacjenta występuje dany objaw, nie musi
zgadzać się on ze wszystkimi stwierdzeniami zawartymi w
przykładach; celem badającego jest raczej dokonanie swoistej
rekonstrukcji obrazu klinicznego, wskazującego na obecność,
bądź brak objawów, składających się na kryteria diagnostyczne
ADHD.
4 DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych
Podczas omawiania kolejnych kryteriów, pytaj partnera bądź
członka rodziny pacjenta, czy ich zdaniem podane przykłady
trafnie ilustrują charakter trudności związanych z ADHD oraz
poproś o podzielenie się innymi doświadczeniami, które mogą
się odnosić do danego wyznacznika diagnostycznego. Co do
zasady partner pacjenta może udzielać informacji dotyczących
wyłącznie wieku dorosłego; z kolei członkowie rodziny
generacyjnej (zazwyczaj rodzice lub inni starsi krewni)
przekazują informacje o objawach występujących
w dzieciństwie. Do osoby przeprowadzającej badanie powinno
należeć podjęcie decyzji (z uwzględnieniem wniosków z
dotychczasowej praktyki klinicznej) odnośnie do wyboru i
interpretacji najbardziej adekwatnej odpowiedzi. Jeśli
informacje podane przez chorego i jego partnera lub członka
rodziny nie są zbieżne ze sobą – wtedy należy uznać, że to
właśnie pacjent jest osobą najlepiej poinformowaną8.
Informacje przedstawione przez partnera i członków rodziny
osoby badanej mają przede wszystkim walor uzupełniający.
Głównym celem jest bowiem jak najdokładniejsze odtworzenie
obrazu problemów doświadczanych przez chorego – zarówno w
wieku dorosłym, jak i we wczesnej młodości. Relacje osób
bliskich mogą okazać się szczególnie cennym źródłem wiedzy
na temat trudności, z jakimi pacjent musiał się mierzyć w okresie
dzieciństwa, gdyż wiele osób ma problemy z przypomnieniem
sobie swoich zachowań z odległej przeszłości. Choć zwykle nie
jest trudno przypomnieć sobie zdarzenia z okresu między 10. a
12. rokiem życia, to lata wcześniejsze często „nikną w mrokach
niepamięci”.
Po uzyskaniu informacji od wszystkich osób, klinicysta powinien
rozstrzygnąć, czy poszczególne objawy występowały u pacjenta
zarówno w dzieciństwie, jak i w dorosłości. Jeśli nie jest możliwe
przeprowadzenie heteroanamnezy, należy postawić diagnozę
tylko na podstawie danych uzyskanych od samego pacjenta.
Przeprowadzający wywiad może wspomóc się przy stawianiu
diagnozy obszerniejszymi raportami szkolnymi, gdyż mogą one
dać obraz co do ewentualnej obecności symptomów (jeśli nie
umknęły one uwadze nauczycieli). Objawy można uznać za
klinicznie istotne, jeśli były bardziej uciążliwe i/lub pojawiały się
częściej niż u rówieśników pacjenta, bądź jeśli przyczyniały się
do upośledzenia jego funkcjonowania.
Czas ujawnienia się objawów i związane z nimi
upośledzenie czynnościowe
Trzecia część wywiadu (dotycząca wieku, w którym po raz
pierwszy wystąpiły objawy ADHD oraz charakteru zaburzeń
funkcjonowania wynikających z tych symptomów) odnosi się do
kluczowego elementu kryteriów diagnostycznych. Istotne jest
stwierdzenie, czy pacjent miał objawy przez całe życie, a jeśli tak,
to czy już przed ukończeniem 12. roku życia występowało u
niego przynajmniej kilka objawów ADHD. Według definicji
zawartej w DSM-5 za „kilka” uznaje się ≥3 objawów zaburzeń
koncentracji uwagi i/lub nadpobudliwości psychoruchowej oraz
nadmiernej impulsywności występujących u osoby w wieku <12 lat. Jeśli objawy Bibliografia
pojawiły się później, odnotuj w jakim wieku pacjent zaczął doświadczać
1. American Psychiatric Association (APA):
symptomów omawianego zaburzenia.
Diagnostic and Statistical Manual of
Mental Disorders, (5th ed.). Arlington,
Następnie zapytaj pacjenta o konkretne sytuacje (dotyczące różnych aspektów VA: American Psychiatric Publishing,
życia), w których doświadczał problemów funkcjonalnych – najpierw nawiązując 2013.
do okresu dorosłości, później odnosząc się do problemów przeżywanych w 2. Diagnostic Interview for ADHD in Adults
dzieciństwie. Możesz posłużyć się przy tym podanymi niżej przykładami. Zaznacz 2.0 (DIVA 2.0), in: Kooij, JJS. Adult ADHD.
każdy przykład zgodny z doświadczeniami pacjenta i określ, czy upośledzenie Diagnostic assessment and treatment.
czynnościowe ujawnia się w co najmniej 2 obszarach życiowych. Warunkiem Springer, 2012. Online available in
several languages at www.divacenter.
rozpoznania ADHD są istotne problemy związane z funkcjonowaniem w co
eu.
najmniej 2 sferach życia: w pracy lub szkole, w relacjach romantycznych i
3. Pettersson R, Söderström S, Nilsson KW:
rodzinnych, w kontaktach społecznych, aktywnościach podejmowanych w czasie Diagnosing ADHD in Adults: An
wolnym i praktykowanego hobby, pewności siebie i obrazu własnej osoby. Examination of the Discriminative
Validity of Neuropsychological Tests
Podsumowanie oceny klinicznej and Diagnostic Assessment
W ramach podsumowania objawów zaburzeń koncentracji uwagi (A) Instruments. J Atten Disord 2015; Dec
oraz nadpobudliwości psychoruchowej i nadmiernej impulsywności (HI) zaznacz, 17:1-13.
4. Ramos-Quiroga JA, Nasillo V, Richarte V,
które z 18 kryteriów zaklasyfikowano jako obecne w dzieciństwie lub dorosłości
Corrales M, Palma F, Ibáñez P, Michelsen
(ocenę należy przeprowadzić osobno dla każdego z tych etapów życia).
M, Van de Glind G, Casas M, Kooij JJ:
Następnie policz, ile kryteriów ADHD (należących do kategorii A oraz HI) pacjent Criteria and Concurrent Validity of DIVA
spełniał w dzieciństwie – a ile w dorosłości. 2.0: A Semi-Structured Diagnostic
Interview for Adult ADHD. J Atten
W „Formularzu wyników” zaznacz, czy przed ukończeniem 12 lat chory Disord 2016; Apr 28:1-10.
doświadczał szeregu (tzn. ≥3) objawów z grupy A i/lub HI. Określ również, czy w 5. Applegate B, Lahey BB, Hart EL,
życiu dorosłym (tj. w wieku >17 lat) u pacjenta występowało ≥5 symptomów z Biederman J, Hynd GW, Barkley RA,
Ollendick T, Frick PJ, Greenhill L,
kategorii A i/lub HI. Wskaż, czy na podstawie dostępnych przesłanek można
McBurnett K, Newcorn JH, Kerdyk L,
stwierdzić, że symptomy mają przewlekły i uporczywy charakter („występowały
Garfinkel B, Waldman I, Shaffer D:
przez całe życie”) lub skutkują upośledzeniem funkcjonowania w co najmniej 2 Validity of the age-of-onset criterion for
obszarach aktywności pacjenta. Odnieś się do problemu współwystępowania ADHD: a report from the DSM-IV field
innych zaburzeń psychicznych, mogących okazać się bardziej prawdopodobnym trials. J Am Acad Child Adolesc
„źródłem” objawów niż domniemane pierwotne ADHD. Określ, w jakim stopniu Psychiatry 1997; 36(9):1211-21.
informacje uzyskane od innych osób lub pochodzące z raportów szkolnych (o ile 6. Barkley RA, Biederman J: Toward a
są one dostępne) potwierdzają rozpoznanie. Na koniec odpowiedz na pytanie, broader definition of the age-of-onset
criterion for attention-deficit
czy pacjent spełnia kryteria diagnostyczne ADHD – a jeśli tak, to który z typów
hyperactivity disorder. J Am Acad Child
obrazu klinicznego (oznaczonych odpowiednimi kodami wg DSM-5) najbardziej
Adolesc Psychiatry 1997; 36(9):1204-10.
trafnie odzwierciedla specyfikę problemów doświadczanych przez chorego? 7. Faraone SV, Biederman J, Spencer T,
Mick E, Murray K, Petty C, Adamson JJ,
Informacja dla pacjenta Monuteaux MC: Diagnosing adult
Wywiad, który z Panią/Panem przeprowadzę, służy badaniu obecności objawów attention deficit hyperactivity disorder:
ADHD i odnosi się zarówno do okresu Pani/Pana dorosłości, jak i dzieciństwa. are late onset and subthreshold
Pytania, które będę zadawać, stworzono w oparciu o kryteria diagnostyczne diagnoses valid? Am J Psychiatry
2006;163(10):1720-9.
ADHD, zawarte w klasyfikacji DSM-5. Po każdym pytaniu, będę prosił/a o
8. Kooij JJS, Boonstra AM, Willemsen-
zastanowienie się, czy rozpoznaje Pani/Pani u siebie opisane trudności. W celu
Swinkels SHN, Bekker EM, de Noord I,
ułatwienia odpowiedzi będę podawał/a przykłady ilustrujące, w jaki sposób Buitelaar JL: Reliability, validity, and
konkretne objawy manifestują się u innych dzieci i dorosłych cierpiących na utility of instruments for self-report and
ADHD. Najpierw będę prosił/a o odpowiedź Panią/Pana, a następnie Pani/Pana informant report regarding symptoms
partnera/partnerkę i/lub obecnych tu członków rodziny. Z racji, że partner/ka zna of Attention-Deficit/Hyperactivity
Panią/Pana prawdopodobnie od okresu dorosłości, jego/ją będę pytał/a właśnie o Disorder (ADHD) in adult patients. J
ten okres; osoby z Pani/Pana bliskiej rodziny prawdopodobnie będą mogły Atten Disorders 2008; 11(4):445-458.

udzielić bardziej szczegółowych informacji na temat Pani/Pana zachowania Kryteria te zaczerpnięto, za zgodą
i ewentualnych problemów w dzieciństwie. Do postawienia diagnozy ADHD jest wydawcy, z Diagnostic and Statistical
konieczne, abyśmy dokładnie prześledziły/li oba te okresy życia. Manual of Mental Disorders (5th ed.).
American Psychiatric Publishing, 2013.

DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych 5

Nazwisko pacjenta

Data urodzenia

Płeć ❑M / ❑K

Data przeprowadzenia badania

Nazwisko przeprowadzającego

Kod pacjenta

Część 1.: Objawy zaburzeń koncentracji uwagi

(kryterium A1 wg DSM-5)

Instrukcja wprowadzająca: Objawy w wieku dorosłym muszą utrzymywać się przez co najmniej 6 miesięcy. Objawy w dzieciństwie
odnoszą się do wieku między 5. a 12. rokiem życia. Warunkiem uznania określonej cechy za symptom ADHD jest jej przewlekły i
uporczywy charakter (nie mówimy zatem o epizodycznych problemach).

A1 Czy ma Pani/Pan trudności ze skupieniem uwagi na szczegółach lub popełnia wynikające z nieuwagi błędy podczas pracy
zawodowej lub innych aktywności? A jak to wyglądało w dzieciństwie (w pracy szkolnej lub podczas innych aktywności)?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Często popełnia Pani/Pan błędy wynikające z nieuwagi.
❑ Musi Pani/Pan pracować powoli, aby unikać popełniania
błędów.
❑ Często zdarzają się Pani/Panu niedokładności podczas
wykonywania pracy.
❑ Instrukcje czyta Pani/Pan pobieżnie.
❑ Często przeocza lub pomija Pani/Pan detale potrzebne
do realizacji zadania.
❑ Zużywa Pani/Pan zbyt dużo czasu na dopracowanie
szczegółów.
❑ Potrzeba skupienia się na szczegółach utrudnia Pani/
Panu dokończenie pracy.
❑ Pracuje Pani/Pan zbyt szybko i dlatego często popełnia
Pani/Pan błędy.
❑ Inne:
❑ W pracy szkolnej często popełniał/a Pani/Pan błędy
wynikające z nieuwagi.
❑ Popełniał/a Pani/Pan błędy, gdyż niedokładnie czytał/a
Pani/Pan polecenia.
❑ Często przeoczał/a lub pomijał/a Pani/Pan detale
potrzebne do realizacji zadań.
❑ Często zdarzały się Pani/Panu niedokładności podczas
wykonywania pracy.
❑ Podczas klasówek często zdarzało się Pani/Panu nie
odpowiadać na pytania, gdyż pobieżnie czytał/a Pani/
Pan polecenia.
❑ Zdarzało się Pani/Panu opuszczać drugą stronę testu
podczas sprawdzianu.
❑ Inni komentowali nieuważny styl Pani/Pana pracy.
❑ Nie sprawdzał/a Pani/Pan poprawności swoich
odpowiedzi podczas rozwiązywania zadań domowych.
❑ Potrzebował/a Pani/Pan dużo czasu na zadania, które
wymagały dbałości o szczegóły.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

6 DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych

 A2 Czy konieczność dłuższego skupienia się na określonym zadaniu często sprawia Pani/Panu trudności? A jak to
wyglądało w dzieciństwie (podczas zabawy)?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Nie potrafi Pani/Pan skupić się na danym zadaniu przez
dłuższy czas. *
❑ Szybko staje się Pani/Pan rozkojarzona/y, bo zajmują
Panią/Pana „własne” myśli i skojarzenia.
❑ Łatwo rozkojarza się Pani/Pan, myśląc o sprawach
niezwiązanych z zadaniem wykonywanym w danej
chwili.
❑ Trudno jest Pani/Panu skupić się przez dłuższy czas,
słuchając wypowiedzi innych lub uczestnicząc w
rozmowach.
❑ Ma Pani/Pan problemy z doczytaniem do końca książki
lub obejrzeniem filmu w całości. *
❑ Szybko traci Pani/Pan zainteresowanie podejmowanymi
aktywnościami. *
❑ Zadaje Pani/Pan pytania na temat, który był już wcześniej
przedyskutowany.
❑ Inne:
❑ Miał/a Pani/Pan problemy ze skupieniem się na pracach
szkolnych.
❑ Miał/a Pani/Pan problemy ze skupieniem się podczas
zabaw. *
❑ Było Pani/Panu trudno skupić się przez dłuższy czas
(podczas lekcji lub w czasie rozmów z innymi osobami).
❑ Łatwo rozpraszał/a się Pani/Pan pod wpływem bodźców
zewnętrznych.
❑ Miał/a Pani/Pan problemy z koncentracją uwagi. *
❑ Otoczenie i zadania musiały być dobrze uporządkowane,
aby mogła/mógł Pani/Pan się skupić.
❑ Szybko tracił/a Pani/Pan zainteresowanie
podejmowanymi aktywnościami. *
❑ Inne:

* Chyba że dane zajęcie uważał/a Pani/Pan za bardzo

interesujące (np. korzystanie z komputera bądź praktykowanie
określonego hobby).
* Chyba że dane zajęcie uważa Pani/Pan za bardzo interesujące
(np. korzystanie z komputera bądź praktykowanie określonego
hobby).

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych 7

 A3 Czy sprawia Pani/Pan często wrażenie, jakby nie słuchał/a Pani/Pan, co się do Pani/Pana mówi? A jak to wyglądało
w dzieciństwie?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Sprawia Pani/Pan wrażenie roztargnionej /
roztargnionego i nieobecnej / nieobecnego.
❑ Ma Pani/Pan problemy ze skoncentrowaniem się na
rozmowie, którą właśnie Pani/Pan prowadzi.
❑ Często zdarza się, że po zakończeniu rozmowy nie wie
Pani/Pan, czego ona dotyczyła.
❑ Nierzadko „przeskakuje Pani/Pan z tematu na temat” w
trakcie rozmowy.
❑ Słyszy Pani/Pan często, że jest Pani/Pan nieobecna/y
myślami.
❑ Często zdarza się, że „myślami jest Pani/Pan gdzie
indziej”, mimo że pozornie nic konkretnego Pani/Pana
nie rozprasza.
❑ Inne:
❑ Często nie wiedział/a Pani/Pan, co rodzice bądź
nauczyciele do Pani/Pana mówili.
❑ Był/a Pani/Pan często „myślami gdzie indziej” lub
zaabsorbowana/y czymś innym.
❑ Skupiała się Pani/Pan na tym, co inni mówili, dopiero
kiedy podnosili głos bądź kiedy miał/a Pani/Pan z nimi
kontakt wzrokowy.
❑ Często zdarzało się, że „myślami był/a Pani/Pan gdzie
indziej”, mimo że pozornie nic konkretnego Pani/Pana
nie rozpraszało.
❑ Trzeba było do Pani/Pana kilka razy mówić to samo.
❑ Pytania trzeba było Pani/Panu często powtarzać kilka
razy.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

A4 Czy często zdarza się Pani/Panu nie w pełni stosować się do podawanych instrukcji i czy ma Pani/Pan trudności
z kończeniem obowiązków zawodowych (pytanie to dotyczy także rutynowych czynności służbowych)? A jak to
wyglądało w dzieciństwie (w pracy szkolnej)?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Robi Pani/Pan kilka rzeczy na raz, bez ukończenia żadnej
z nich.
❑ Entuzjastycznie „rzuca się Pani/Pan w wir” nowych zadań,
szybko jednak tracąc nimi zainteresowanie i łatwo się
rozpraszając.
❑ Aby wykonać pracę, musi Pani/Pan mieć jasny termin jej
ukończenia.
❑ Ma Pani/Pan problemy z prowadzeniem domowych
rachunków i korespondencji.
❑ Ma Pani/Pan problemy z zadaniami wymagającymi
„trzymania się” określonej sekwencji działań.
❑ Inne:
❑ Miał/a Pani/Pan kłopoty z wykonywaniem poleceń.
❑ Miał/a Pani/Pan kłopoty ze stosowaniem się do instrukcji
postępowania składających się z „kilku kroków”.
❑ Entuzjastycznie „rzucał się Pani/Pan w wir” nowych
zadań, szybko jednak tracąc nimi zainteresowanie i łatwo
się rozpraszając.
❑ Zostawiał/a Pan/Pani niedokończone zadania.
❑ Nie kończył/a Pani/Pan albo nie oddawał/a Pani/Pan
pracy domowej do sprawdzenia.
❑ Otoczenie i treść zadań musiały być dobrze
uporządkowane, żeby mogła/mógł Pani/Pan dokończyć
swoją pracę.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

8 DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych

 A5 Czy często ma Pani/Pan trudności z organizacją zadań i podejmowanych aktywności? A jak to wyglądało
w dzieciństwie?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Ma Pani/Pan kłopoty z rozplanowaniem codziennych
zajęć.
❑ Ma Pani/Pan trudności, mierząc się z zadaniami
wymagającymi „trzymania się” określonej sekwencji
działań.
❑ W Pańskim domu / miejscu pracy panuje bałagan.
❑ Trudno Pani/Panu utrzymać porządek.
❑ Pani/Pana styl pracy jest chaotyczny (a tym samym
nieustrukturyzowany).
❑ Planuje Pani/Pan zbyt wiele na raz.
❑ Często zdarza się Pani/Panu zaplanować dwie rzeczy na
ten sam moment.
❑ Często spóźnia się Pani/Pan.
❑ Wywiązywanie się ze zobowiązań na czas przychodzi
Pani/Pani z trudem.
❑ Trudno jest Pani/Panu konsekwentnie trzymać się
powziętego planu działań lub rozkładu zajęć.
❑ Mała elastyczność działań z powodu potrzeby trzymania
się powziętych planów.
❑ Nie ma Pani/Pan poczucia upływu czasu, przez co trudno
jest Pani/Panu organizować swoje działania.
❑ Opracowuje Pani/Pan plany działania, z których później
Pani/Pan nie korzysta.
❑ Potrzebuje Pani/Pan pomocy innych osób, żeby
zaprowadzić porządek w swoich sprawach.
❑ Inne:
❑ Miał/a Pani/Pan problemy, żeby być gotową / gotowym
na czas.
❑ Miał/a Pani/Pan bałagan w pokoju lub na biurku; styl
Pani/Pana pracy był chaotyczny.
❑ Trudno było Pani/Panu utrzymać porządek w swoich
rzeczach.
❑ Odczuwał/a Pani/Pan dyskomfort, kiedy musiał/a się
Pani/Pan bawić samodzielnie.
❑ Miał/a Pani/Pan problemy z rozplanowaniem swoich
obowiązków lub pracy domowej.
❑ Wywiązywanie się ze zobowiązań „na czas” przychodziło
Pani/Pani z trudem.
❑ Działał/a Pani/Pan w sposób chaotyczny.
❑ Spóźniał/a się Pani/Pan.
❑ Nie miał/a Pani/Pan poczucia upływu czasu.
❑ Trudno było Pani/Panu samodzielnie organizować sobie
czas wolny.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych 9

 A6 Czy często unika Pani/Pan (albo nie lubi, bądź niechętnie angażuje się) w zajęcia wymagające długotrwałego
wysiłku umysłowego? A jak to wyglądało w dzieciństwie?
Przykłady trudności u osób dorosłych
❑ Robi Pani/Pan najpierw to, co jest najłatwiejsze albo
najfajniejsze.
❑ Nudne albo trudne zadania odkłada Pani/Pan na koniec.
❑ Odkłada Pani/Pan rzeczy do zrobienia na później, przez
co nie dotrzymuje Pani/Pan ustalonych terminów.
❑ Unika Pan/Pani zadań monotonnych, takich jak prace
administracyjne.
❑ Unika Pan/Pani zadań związanych z opracowywaniem
raportów, wypełnianiem formularzy lub analizowaniem
treści długich artykułów.
❑ Nie lubi Pani/Pan czytać, bo wiąże się to z dużym
wysiłkiem umysłowym.
❑ Unika Pani/Pan prac, które wymagają dużego skupienia.
❑ Inne:
Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie
A7 Czy często gubi Pani/Pan przedmioty niezbędne do realizacji określonych zadań lub działań? A jak to wyglądało
w dzieciństwie?
Przykłady trudności u osób dorosłych
❑ Zdarza się Pani/Panu odkładać nie tam, gdzie trzeba –
narzędzia, dokumenty, okulary, telefon komórkowy,
portfel, klucze lub notatki potrzebne do pracy.
❑ Często zapomina Pani/Pan zabrać ze sobą potrzebne
rzeczy.
❑ Gubi Pani/Pan dokumenty potrzebne do pracy.
❑ Traci Pani/Pan dużo czasu na szukanie swoich rzeczy.
❑ Odczuwa Pani/Pan silny lęk, kiedy inne osoby
przekładają Pani/Pana rzeczy „z miejsca na miejsce”.
❑ Odkłada Pani/Pan rzeczy nie tam, gdzie trzeba.
❑ Gubi Pani/Pan notatki, numery telefonów i inne dane.
❑ Inne:
Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie
10
Przykłady z dzieciństwa
❑ Unikał/a Pani/Pan odrabiania prac domowych albo Pani/
Pan tego bardzo nie lubił/a.
❑ Mało Pani/Pan czytał/a i nie miał/a Pani/Pan ochoty na
lekturę, bo wymagało to dużego wysiłku umysłowego.
❑ Unikał/a Pani/Pan zadań, które wymagały dużego
skupienia.
❑ Nie lubił/a Pani/Pan przedmiotów szkolnych, które
wymagały od Pani/Pana dużej koncentracji.
❑ Nudne albo trudne zadania odkładał/a Pani/Pan na
później.
❑ Inne:
Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie
Przykłady z dzieciństwa
❑ Gubił/a Pani/Pan notatki, przybory do pisania, książki
lub inne przedmioty potrzebne do pracy szkolnej.
❑ Często odkładał/a Pani/Pan nie tam, gdzie trzeba –
zabawki, ubrania lub pracę domową.
❑ Tracił/a Pani/Pan dużo czasu na szukanie swoich rzeczy.
❑ Odczuwał/a Pani/Pan silny lęk, kiedy inne osoby
przekładały Pani/Pana rzeczy „z miejsca na miejsce”.
❑ Dostawał/a Pani/Pan uwagi od rodziców lub nauczycieli
w związku z gubieniem przez Panią/Pana różnych
przedmiotów.
❑ Inne:
Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie
DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych
 A8 Czy łatwo rozprasza się Pani/Pan pod wpływem błahych bodźców zewnętrznych? A jak to wyglądało
w dzieciństwie?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Jest Pani/Panu trudno „odciąć się” od bodźców
zewnętrznych.
❑ Trudno jest się Pani/Panu ponownie skupić, jeśli coś
Panią/Pana wcześniej rozproszy.
❑ Łatwo rozprasza się Pani/Pan pod wpływem dźwięków i
„tego, co się dzieje wokół”.
❑ Łatwo rozprasza się Pani/Pan wówczas, gdy inne osoby
rozmawiają w Pani/Pana obecności.
❑ Trudno jest Pani/Pani „filtrować dane” i/lub oddzielać
informacje potrzebne od niepotrzebnych.
❑ Inne:
❑ W szkole, podczas lekcji, często patrzył/a się Pani/Pan
w okno.
❑ Łatwo rozpraszał/a się Pani/Pan pod wpływem dźwięków
i „tego, co się działo wokół”.
❑ Było Pani/Panu trudno ponownie się skupić, jeśli coś
Panią/Pana wcześniej rozproszyło.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych 11

 A9 Czy w życiu codziennym często doświadcza Pani/Pan problemów wynikających z roztargnienia? A jak to
wyglądało w dzieciństwie?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Zapomina Pani/Pan o wcześniej umówionych wizytach
albo o innych zobowiązaniach.
❑ Zapomina Pani/Pan wziąć ze sobą klucze, notatki
potrzebne do pracy itp.
❑ Trzeba Pani/Panu często przypominać o zaplanowanych
spotkaniach.
❑ Często zdarza się Pani/Panu zapomnieć o terminie
zapłaty rachunku lub oddzwonić do kogoś, kto próbował
skontaktować się z Panią/Panem.
❑ Nierzadko musi Pani/Pan wracać do domu po
zapomniane rzeczy.
❑ Musi Pani/Pan ściśle trzymać się listy zadań do
wykonania, żeby nie zapomnieć o niczym ważnym.
❑ Zapomina Pani/Pan zapisywać listę zadań do wykonania
albo jeśli Pani/Pan je zapisze, to zapomina Pani/Pan to
potem sprawdzić.
❑ Często zapomina Pani/Pan o rutynowych obowiązkach
lub codziennych „sprawach do załatwienia”.
❑ Inne:
❑ Zapominał/a Pani/Pan o spotkaniach lub rozmaitych
zobowiązaniach.
❑ Często zapominał/a Pani/Pan o rutynowych
obowiązkach lub codziennych „sprawach do załatwienia”.
❑ Trzeba było Pani/Panu często przypominać o różnych
rzeczach.
❑ W połowie wykonywania zadania zapominał/a Pani/Pan,
co miał/a Pani/Pan właściwie zrobić.
❑ Zapominał/a Pani/Pan spakować odpowiednie przybory
szkolne.
❑ Zostawiał/a Pani/Pan rzeczy w szkole albo u kolegów
w domu.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

12 DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych

 Część 2.: Objawy nadpobudliwości psychoruchowej i nadmiernej
impulsywności (kryterium A2 wg DSM-5)

Instrukcja wprowadzająca: Objawy w wieku dorosłym muszą utrzymywać się przez co najmniej 6 miesięcy. Objawy w dzieciństwie
odnoszą się do wieku między 5. a 12. rokiem życia. Warunkiem uznania określonej cechy za symptom ADHD jest jej przewlekły i
uporczywy charakter (nie mówimy zatem o epizodycznych problemach).

H/I 1 Czy często wykonuje Pani/Pan niespokojne ruchy bądź „stuka” rękoma lub nogami albo wierci się siedząc?
A jak to wyglądało w dzieciństwie?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Jest Pani/Panu trudno „usiedzieć w miejscu”.
❑ Wykonuje Pani/Pan niespokojne ruchy nogami.
❑ Bawi się Pani/Pan długopisem lub innymi przedmiotami,
które są pod ręką.
❑ Obgryza Pani/Pan paznokcie albo „nerwowo bawi się”
włosami.
❑ Jest Pani/Pan w stanie zmusić się do ograniczenia
aktywności ruchowej, ale to sprawia, że czuje się Pani/
Pan jeszcze bardziej zestresowana/y.
❑ Inne:
❑ Pani/Pana rodzice często mówili: „Siedź spokojnie!”
❑ Często machał/a Pani/Pan nogami.
❑ Bawił/a się Pani/Pan długopisem lub innymi
przedmiotami, które były pod ręką.
❑ Obgryzał/a Pani/Pan paznokcie albo „nerwowo bawił/a
się” włosami.
❑ Siedząc, bardzo trudno było się Pani/Panu odprężyć.
❑ Była/był Pani/Pan w stanie zmusić się do ograniczenia
nadmiernej aktywności ruchowej, ale powodowało to
uczucie niepokoju/stresu.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych 13

 H/I 2 Czy często wstaje Pani/Pan w sytuacjach wymagających „spokojnego siedzenia na swoim miejscu”? A jak to
wyglądało w dzieciństwie?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Wykonując pracę siedzącą (np. w biurze lub warsztacie),
często musi Pani/Pan wstawać z miejsca.
❑ Unika Pani/Pan konferencji, wykładów, kazań itp.
❑ Woli Pani/Pan chodzić niż siedzieć.
❑ Nigdy nie zdarza się Pani/Panu siedzieć w miejscu przez
dłuższą chwilę; jest Pani/Pan „zawsze w ruchu”.
❑ Czuje się Pani/Pan spięta/spięty, jeśli zmusza się Panią/
Pana do „spokojnego siedzenia na swoim miejscu”.
❑ W rozmowach z innymi przedstawia Pani/Pan rozmaite
wyjaśnienia potrzeby nieustannego pozostawania w
ruchu.
❑ Inne:
❑ Często wstawał/a Pani/Pan od stołu w trakcie posiłków
bądź opuszczał/a ławkę w trakcie lekcji.
❑ Bardzo trudno było Pani/Pani „usiedzieć w miejscu”
w trakcie lekcji bądź w czasie posiłków.
❑ Często zwracano Pani/Panu uwagę, że ma Pani/Pan
wrócić na miejsce.
❑ W rozmowach z innymi przedstawiał/a Pani/Pan
rozmaite wyjaśnienia potrzeby nieustannego
pozostawania w ruchu.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

H/I 3 Czy często towarzyszy Pani/Panu poczucie wewnętrznego niepokoju? A jak to wyglądało w dzieciństwie?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Często bez wyraźnej przyczyny odczuwa Pani/Pan
wewnętrzny niepokój lub pobudzenie.
❑ Nieustannie towarzyszy Pani/Panu poczucie, że nie może
sobie Pani/Pan pozwolić na odpoczynek.
❑ Trudno się Pani/Panu odprężyć.
❑ Inne:
❑ Był/a Pan/Pani ciągle „w ruchu”, nawet w sytuacjach, w
których zachowanie takie było uznawane za
nieodpowiednie.
❑ Wspinał/a się Pani/Pan na meble i skakał/a po kanapach.
❑ Wspinał/a się Pani/Pan na drzewa.
❑ Często doświadczał/a Pani/Pan poczucia wewnętrznego
napięcia.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

14 DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych

 H/I 4 Czy często doświadcza Pani/Pan problemów w sytuacjach nieformalnych, wymagających spokojnego
zachowywania się? A jak to wyglądało w dzieciństwie (podczas zabaw)?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Próbuje Pani/Pan mówić bądź rozmawiać w sytuacjach,
gdy nie jest to dobrze widziane.
❑ W sytuacjach towarzyskich już po chwili próbuje Pani/
Pan zdominować rozmówców.
❑ Często jest Pani/Pan hałaśliwa/hałaśliwy, niezależnie od
sytuacji.
❑ Jest Pani/Panu trudno zachować spokój w trakcie
różnych zajęć.
❑ Ma Pani/Pan problemy z mówieniem cicho.
❑ Inne:
❑ Był/a Pani/Pan hałaśliwy w trakcie zabaw bądź w czasie
lekcji.
❑ Nie potrafił/a Pani/Pan spokojnie oglądać telewizji czy
filmów.
❑ Często uciszano bądź uspokajano Panią/Pana.
❑ W sytuacjach towarzyskich już po chwili próbował/a
Pani/Pan zdominować rozmówców.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

H/I 5 Czy często jest Pani/Pan „w ruchu” lub działa „jakby miał/a motorek”? A jak to wyglądało w dzieciństwie?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Przez cały czas jest Pani/Pan czymś zajęta/zajęty.
❑ Źle się Pani/Pan czuje w sytuacjach wymagających
zachowania spokoju przez dłuższy czas (np. w restauracji
lub podczas formalnych spotkań).
❑ Rozpiera Panią/Pana energia; jest Pani/Pan „ciągle w
biegu”.
❑ Zdaniem innych osób jest Pani/Pan niespokojna/
niespokojny lub trudno za Panią/Panem nadążyć.
❑ Usilnie próbuje Pani/Pan przekraczać swoje ograniczenia
fizyczne.
❑ Trudno jest Pani/Panu „odpuścić”; nierzadko wykazuje
Pani/Pan nadmierną determinację w dążeniu do celu.
❑ Inne:
❑ Nieustannie była/był Pani/Pan czymś zajęta/zajęty.
❑ Zdaniem innych osób była/był Pani/Pan niespokojna/
niespokojny lub trudno było za Panią/Panem nadążyć.
❑ Źle się Pani/Pan czuła/czuł w sytuacjach wymagających
zachowania spokoju przez dłuższy czas.
❑ W szkole i w domu była/był Pani/Pan zawsze
nieprzeciętnie aktywna/aktywny.
❑ Rozpierała Panią/Pana energia.
❑ Trudno było Pani/Panu „odpuścić”; nierzadko
wykazywała/wykazywał Pani/Pan nadmierną
determinację w dążeniu do celu.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych 15

 H/I 6 Czy często zdarza się Pani/Panu mówić zbyt dużo? A jak to wyglądało w dzieciństwie?
Przykłady trudności u osób dorosłych
❑ Jest Pani/Pan tak zaabsorbowana/y swoimi
wypowiedziami, że inne osoby to męczy.
❑ Mówią o Pani/Panu: „gaduła”.
❑ Jest Pani/Panu trudno przestać mówić.
❑ Ma Pani/Pan skłonności do budowania zbyt złożonych
wypowiedzi.
❑ Nie daje Pani/Pan innym dojść do głosu.
❑ Potrzebuje Pani/Pan zawsze wielu słów, żeby wyrazić to,
co chce Pani/Pan powiedzieć.
❑ Inne:
Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie
H/I 7 Czy często zdarza się Pani/Panu impulsywnie udzielać odpowiedzi, zanim rozmówca dokończy pytanie?
A jak to wyglądało w dzieciństwie?
Przykłady trudności u osób dorosłych
❑ Mówi Pani/Pan bez ogródek, co Pani/Panu „na sercu
leży”.
❑ Wypowiada Pani/Pan nieprzemyślane uwagi.
❑ Odpowiada Pani/Pan na pytania rozmówców, nie
pozwalając im dokończyć wypowiedzi.
❑ Dopowiada Pani/Pan zdania innych osób.
❑ Zachowuje się Pani/Pan nietaktownie.
❑ Inne:
Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie
16
Przykłady z dzieciństwa
❑ Był/a Pani/Pan znana/y jako „gaduła”.
❑ Nauczyciele i rodzice prosili Panią/Pana, żeby „już Pani/
Pan przestał/a mówić”.
❑ Dostawał/a Pani/Pan uwagi w dzienniczku, że za dużo
Pani/Pan rozmawia.
❑ Karano Panią/Pana za „niewyparzony język”.
❑ Przeszkadzał/a Pani/Pan innym w ich pracy szkolnej, bo
ciągle coś Pani/Pan mówił/a.
❑ Nie dawał/a Pani/Pan innym dojść do głosu.
❑ Inne:
Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie
Przykłady z dzieciństwa
❑ Mówił/a Pani/Pan bez ogródek, co Pani/Panu „na sercu
leży”, często wypowiadając się bez wcześniejszego
namysłu.
❑ Chciał/a Pani/Pan jako pierwszy/a udzielać odpowiedzi
na pytania zadawane przez nauczycieli.
❑ Odpowiadał/a Pani/Pan na pytania jako pierwszy/a,
nawet jeśli Pani/Pana odpowiedzi okazywały się błędne.
❑ Przerywał/a Pani/Pan wypowiedzi innych osób.
❑ Podczas rozmów z innymi, źle się Pani/Pan czuł/a
oczekując na właściwy moment do rozpoczęcia
wypowiedzi.
❑ Swoimi impulsywnymi zachowaniami ranił/a Pani/Pan
inne osoby.
❑ Inne:
Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie
DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych
 H/I 8 Czy często ma Pani/Pan trudności z oczekiwaniem na swoją kolej? A jak to wyglądało w dzieciństwie?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Trudno Pani/Panu stać w kolejce; przepycha się Pani/Pan
do przodu.
❑ Nie ma Pani/Pan cierpliwości, „stojąc w korku” na drodze.
❑ Jest Pani/Pan niecierpliwa/y.
❑ Często zmienia Pani/Pan partnerów albo pracę, bo Panią/
Pana niecierpliwią.
❑ Inne:
❑ Miał/a Pani/Pan trudności z czekaniem na swoją kolej
w grupie rówieśniczej.
❑ Miał/a Pani/Pan problemy z czekaniem na swoją kolej
podczas pracy szkolnej.
❑ Chciał/a Pani/Pan „grać pierwsze skrzypce”.
❑ Szybko tracił/a Pani/Pan cierpliwość.
❑ Przechodził/a Pani/Pan przez ulicę, nie rozglądając się
wcześniej w obie strony.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

H/I 9 Czy często zdarza się Pani/Panu przerywać innym lub narzucać się im? A jak to wyglądało w dzieciństwie?

Przykłady trudności u osób dorosłych Przykłady z dzieciństwa

❑ Miał/a Pan/Pani tendencję do „narzucania się” innym.
❑ Wtrąca się Pani/Pan w sprawy innych.
❑ Bez pytania przeszkadza Pani/Pan innym w ich zajęciach
(lub „wyręcza” inne osoby w ich aktywnościach).
❑ Dostaje Pani/Pan uwagi na temat wtrącania się w sprawy
innych.
❑ Jest Pani/Panu trudno respektować granice prywatności
innych osób.
❑ Ma Pani/Pan zdanie na każdy temat i wygłasza je Pani/
Pan, nawet niepytany/a.
❑ Inne:
❑ Przeszkadzał/a Pani/Pan rówieśnikom podczas zabaw lub
innych aktywności.
❑ Korzystał/a Pani/Pan z rzeczy innych osób, nie prosząc
ich o pozwolenie.
❑ Przerywał/a Pani/Pan rozmowy innych osób.
❑ Reagował/a Pani/Pan na wszystko, co się działo dookoła.
❑ Sytuacje wymagające cierpliwego czekania były dla Pani/
Pana bardzo frustrujące.
❑ Inne:

Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie Objawy obecne? ❑ Tak / ❑ Nie

DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych 17

 Część 3.: Upośledzenie funkcjonowania w następstwie objawów
(kryteria B, C i D wg DSM-5)

Kryterium B

Czy doświadczał/a Pani/Pan wyżej wymienionych objawów zaburzeń koncentracji uwagi oraz nadpobudliwości psychoruchowej i
nadmiernej impulsywności przez całe życie?

❑ Tak (a kilka z nich występowało jeszcze przed ukończeniem 12 lat)

❑ Nie
Jeżeli nie – to objawy pojawiły się w wieku lat.

Kryterium C

W jakich obszarach życiowych ujawniają się problemy związane z objawami ADHD?

Wiek dorosły Dzieciństwo i okres dorastania

Praca / edukacja Szkoła

❑ Nie uzyskał/a Pani/Pan odpowiedniego wykształcenia
lub formalnych kwalifikacji potrzebnych w pracy.
❑ Wykonuje Pani/Pan pracę wymagającą mniejszych
kompetencji niż wynikałoby to z profilu Pani/Pana
wykształcenia.
❑ Szybko nudzi się Pani/Pan w swoim miejscu pracy.
❑ Często zmienia Pani/Pan miejsce pracy.
❑ Ma Pani/Pan problemy z pracą administracyjną /
z planowaniem.
❑ Nie awansuje Pani/Pan.
❑ Pani/Pana praca nie przynosi oczekiwanych rezultatów.
❑ Odchodzi Pani/Pan z pracy skłócony/a albo zostaje Pani/
Pan zwolniony/a.
❑ Wskutek objawów otrzymuje Pani/Pan zasiłek
chorobowy / rehabilitacyjny.
❑ Pani/Pana wysoka inteligencja sprawia, że stopień
doświadczanego przez Panią/Pana upośledzenia
funkcjonalnego jest niewielki.
❑ Dzięki możliwości oparcia się na zewnętrznej strukturze
stopień doświadczanego przez Panią/Pana upośledzenia
funkcjonalnego jest niewielki.
❑ Inne:
❑ Ukończył/a Pani/Pan szkołę o niższym poziomie niż
wynikałoby to z poziomu Pani/Pana inteligencji.
❑ Powtarzał/a Pani/Pan klasy, bo miał/a Pani/Pan problemy
z koncentracją uwagi.
❑ Rezygnował/a Pani/Pan z dalszego kształcenia lub
wyrzucano Panią/Pana ze szkoły.
❑ Potrzebował/a Pani/Pan więcej czasu na ukończenie
szkoły niż większość innych osób.
❑ Ukończenie szkoły na Pańskim poziomie inteligencji
kosztowało Panią/Pana wiele trudu.
❑ Miał/a Pani/Pan problemy z odrabianiem zadań
domowych.
❑ Skierowano Panią/Pana do szkoły specjalnej z powodu
doświadczanych objawów.
❑ Otrzymywał/a Pani/Pan krytyczne uwagi od nauczycieli
na temat Pani/Pana zachowania i problemów z
koncentracją uwagi.
❑ Pani/Pana wysoka inteligencja sprawiała, że stopień
doświadczanego przez Panią/Pana upośledzenia
funkcjonalnego był niewielki.
❑ Dzięki możliwości oparcia się na zewnętrznej strukturze
stopień doświadczanego przez Panią/Pana upośledzenia
funkcjonalnego był niewielki.
❑ Inne:

18 DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych

Wiek dorosły (ciąg dalszy) Dzieciństwo i okres dorastania (ciąg dalszy)

Relacje partnerskie i/lub rodzinne Relacje rodzinne

❑ Bliskie relacje szybko Panią/Pana męczą. ❑ Często kłócił/a się Pani/Pan z rodzeństwem.
❑ Wchodzi Pani/Pan w związki impulsywnie, podobnie jak ❑ Był/a Pani/Pan często karana/y bądź bita/y.
i kończy je Pani/Pan. ❑ Konflikty sprawiały, że Pani/Pan kontakt z członkami
❑ Z powodu doświadczanych objawów trudno Pani/Panu rodziny był ograniczony.
wejść w równoprawny związek. ❑ Dłużej niż to przyjęte potrzebował/a Pani/Pan wsparcia
❑ W relacji partnerskiej doświadcza Pani/Pan licznych rodziców.
problemów; często dochodzi do kłótni, brakuje ❑ Inne:
intymnych kontaktów.
❑ Rozwiódł/odła się Pani/Pan, zaś objawy ADHD były
jednym z czynników, które doprowadziły do takiego
obrotu spraw.
❑ Doświadczane objawy sprawiają, że ma Pani/Pan
problemy w życiu seksualnym.
❑ Wskutek objawów ADHD trudno jest Pani/Panu
wywiązywać się z obowiązków rodzicielskich.
❑ Ma Pani/Pan problemy w prowadzeniu domu i/lub spraw
administracyjnych.
❑ Ma Pani/Pan problemy finansowe lub kłopoty
wynikające z uprawiania hazardu.
❑ Obawia się Pani/Pan wchodzić w bliskie relacje z innymi
(co sprawia, że nie wykazuje Pani/Pan inicjatywy w tym
obszarze życia).
❑ Inne:

Życie społeczne Życie społeczne

❑ Relacje społeczne szybko Panią/Pana męczą.
❑ Ma Pani/Pan problemy z utrzymywaniem dobrych
kontaktów z innymi.
❑ Zdarzają się Pani/Panu kłótnie z powodu nieporozumień.
❑ Jest Pani/Panu trudno nawiązywać nowe relacje.
❑ Złe doświadczenia powodują, że nie wyraża Pani/Pan
swoich przekonań i potrzeb.
❑ Nie zważa Pani/Pan na innych (np. nie wysyła Pani/Pan
pocztówek okolicznościowych, rzadko okazuje Pani/Pan
współczucie, nie dzwoni Pani/Pan do znajomych itp.).
❑ Inne:
❑ Miał/a Pani/Pan problemy z utrzymywaniem dobrych
kontaktów z innymi.
❑ Zdarzały się Pani/Panu kłótnie z powodu nieporozumień.
❑ Było Pani/Panu trudno nawiązywać nowe kontakty.
❑ Złe doświadczenia powodowały, że nie wyrażał/a Pani/
Pan swoich przekonań i potrzeb.
❑ Miał/a Pani/Pan niewielu przyjaciół.
❑ Często Pani/Panu dokuczano.
❑ Wykluczano Panią/Pana z grup rówieśniczych.
❑ Dokuczał/a Pani/Pan innym dzieciom.
❑ Inne:

DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych 19

Wiek dorosły (ciąg dalszy)
Czas wolny / zainteresowania
❑ Nie potrafi się Pani/Pan odprężyć.
❑ Żeby się odprężyć, musi Pani/Pan bardzo intensywnie
uprawiać sport.
❑ Często ma Pani/Pan kontuzje sportowe.
❑ Jest Pani/Panu bardzo trudno doczytać do końca książkę
lub obejrzeć film.
❑ Ciągle coś Pani/Pan robi i przez to jest Pani/Pan
i przepracowana/y i przemęczona/y.
❑ Zmienia Pani/Pan zainteresowania, bo Panią/Pana
szybko nudzą.
❑ Miewał/a Pani/Pan wypadki drogowe lub odebrano Pani/
Panu prawo jazdy za ryzykowną jazdę.
❑ Podejmuje Pani/Pan ryzykowne zachowania i/lub szuka
Pani/Pan intensywnych doznań.
❑ Ma Pani/Pan problemy z wymiarem sprawiedliwości.
❑ Doświadcza Pani/Pan epizodów niekontrolowanego
objadania się.
❑ Inne:
Samoocena / obraz własnej osoby
❑ Często jest Pani/Pan niepewna/y siebie, bo otrzymuje
Pani/Pan krytyczne uwagi od innych.
❑ Ma Pani/Pan negatywny wizerunek własny przez porażki,
których w przeszłości doznał/a.
❑ Pamięć o niepowodzeniach hamuje Panią/Pana przed
zaczynaniem czegoś nowego.
❑ Każda krytyka Panią/Pana druzgocze.
❑ Jest Pani/Pan perfekcjonistką/perfekcjonistą.
❑ Doświadczane przez Panią/Pana objawy są źródłem
cierpienia.
❑ Inne:
20
Dzieciństwo i okres dorastania (ciąg dalszy)
Czas wolny / zainteresowania
❑ Nie potrafił/a się Pani/Pan odprężyć.
❑ Żeby się odprężyć, musiał/a Pani/Pan bardzo
intensywnie uprawiać sport.
❑ Często miał/a Pani/Pan kontuzje sportowe.
❑ Było Pani/Panu bardzo trudno doczytać do końca książkę
lub obejrzeć film.
❑ Ciągle coś Pani/Pan robił/a i przez to był/a
przemęczony/a.
❑ Często zmieniał/a Pani/Pan zainteresowania, bo
dotychczasowe zajęcia szybko Panią/Pana nudziły.
❑ Szukał/a Pani/Pan intensywnych doznań lub
podejmował/a ryzykowne zachowania.
❑ Miał/a Pani/Pan problemy z wymiarem sprawiedliwości.
❑ Często doświadczał/a Pani/Pan rozmaitych „wypadków”.
❑ Inne:
Samoocena / obraz własnej osoby
❑ Często był/a Pani/Pan niepewny siebie, bo otrzymywał/a
Pani/Pan krytyczne uwagi od innych.
❑ Miała/a Pani/Pan negatywny obraz własnej osoby z
powodu porażek, których w przeszłości Pani/Pan
doznawał/a.
❑ Pamięć o niepowodzeniach powstrzymywała Panią/Pana
przed podejmowaniem nowych działań.
❑ Każda krytyka była dla Pani/Pana druzgocąca.
❑ Był/a Pani/Pan perfekcjonistką/perfekcjonistą.
❑ Inne:
DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych
 Wiek dorosły: Czy doświadczane objawy są źródłem istotnych
problemów, ujawniających się w co najmniej 2 obszarach życiowych? ❑ Tak / ❑ Nie

Dzieciństwo: Czy doświadczane objawy były źródłem istotnych

problemów, ujawniających się w co najmniej 2 obszarach życiowych? ❑ Tak / ❑ Nie

Koniec wywiadu. Przejdź do podsumowania.

Ewentualne uwagi szczegółowe:

DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych 21

 Podsumowanie objawów A i HI

Zaznacz, które kryteria zostały spełnione w części 1. i 2., a następnie

dokonaj podsumowania liczby objawów.

kryterium objawy wiek dorosły dzieciństwo

wg DSM-5

A1a A1. Pacjent/ka często nie jest w stanie adekwatnie skupić się na szczegółach lub
z braku ostrożności popełnia błędy podczas zajęć szkolnych, pracy zawodowej
lub innych aktywności.

A1b A2. Często ma trudności ze skupieniem uwagi na zadaniach lub aktywnościach

podejmowanych w czasie wolnym.

A1c A3. Często sprawia wrażenie, jakby nie słuchał/a, co się do niej/niego mówi.

A1d A4. Często nie w pełni stosuje się do instrukcji i ma trudności z dokończeniem
zadań szkolnych, obowiązków domowych lub służbowych.

A1e A5. Często ma trudności z organizacją zadań i aktywności.

A1f A6. Często niechętnie angażuje się w zadania wymagające dłuższego wysiłku
umysłowego, unika ich lub z nimi zwleka.

A1g A7. Często gubi przedmioty niezbędne do realizacji zadań lub podejmowania
rozmaitych działań.

A1h A8. Często łatwo rozprasza się pod wpływem bodźców zewnętrznych.

A1i A9. Często zapomina o codziennych sprawach.

Suma kryteriów dla zaburzeń koncentracji uwagi

/9 /9
A2a H/I 1. Pacjent/ka wykonuje niespokojne ruchy bądź „stuka” rękoma lub nogami
albo wierci się siedząc.

A2b H/I 2. Często wstaje z miejsca w sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia

na swoim miejscu.

A2c H/I 3. Często niespokojnie porusza się po pomieszczeniu w sytuacjach, gdy jest
to zachowanie niewłaściwe (u nastolatków i dorosłych poczucie takie może
ograniczać się do subiektywnego poczucia napięcia wewnętrznego). 

A2d H/I 4. Często ma trudności w sytuacjach nieformalnych, wymagających

spokojnego zachowania.

A2e H/I 5. Często jest „w ruchu” lub działa, „jakby miał/a motorek”.

A2f H/I 6. Pacjentce/pacjentowi często zdarza się mówić zbyt dużo.

A2g H/I 7. Często udziela odpowiedzi pod wpływem impulsu – zanim rozmówca
dokończy pytanie.

A2h H/I 8. Często ma trudności z oczekiwaniem na swoją kolej.

A2i H/I 9. Często przerywa innym lub narzuca się im.

Suma kryteriów dla nadpobudliwości psychoruchowej i nadmiernej impulsywności

/9 /9

22 DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych

 Formularz wyników

kryterium A dzieciństwo
wg DSM-5 Czy u pacjentki/pacjenta występowały ≥3 objawy ADHD należące do
kategorii A lub H/I? ❑ Tak / ❑ Nie
wiek dorosły
Czy liczba objawów A ≥5? ❑ Tak / ❑ Nie
Czy liczba objawów H/I ≥5? ❑ Tak / ❑ Nie
kryterium B Czy można założyć, że objawy ADHD występowały przez całe życie ❑ Tak / ❑ Nie
wg DSM-5 pacjentki/pacjenta, a pierwsze symptomy stały się dostrzegalne w
wieku <12 lat?
kryteria C i D Objawy i związane z nimi problemy funkcjonalne dotyczą ≥2
wg DSM-5 obszarów życia pacjentki/pacjenta.
Wiek dorosły ❑ Tak / ❑ Nie
Dzieciństwo ❑ Tak / ❑ Nie
kryterium E Objawów nie da się bardziej adekwatnie zinterpretować, odwołując ❑ Nie
wg DSM-5 się do kryteriów rozpoznawczych innych zaburzeń psychicznych. ❑ Tak, przez:

Czy informacje uzyskane od innych osób wskazują, że pacjentka/

pacjent spełnia kryteria diagnostyczne ADHD?
Rodzice / brat / siostra / inni członkowie rodziny.
tzn. * ❑ nie dotyczy ❑ 0 ❑ 1 ❑ 2

Partnerka lub partner / bliski przyjaciel / inne bliskie osoby

tzn. * ❑ nie dotyczy ❑ 0 ❑ 1 ❑ 2

Raporty szkolne ❑ nie dotyczy ❑ 0 ❑ 1 ❑ 2

0 = nie wskazują / niemal nie wskazują uwagi dodatkowe:

1 = częściowo wskazują
2 = zdecydowanie wskazują

Czy pacjent ❑ Nie

spełnia Tak
kryteria ❑ 314.01 ADHD o mieszanym obrazie klinicznym
diagnostyczne ❑ 314.00 obraz kliniczny z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi
ADHD?** ❑ 314.01 obraz kliniczny z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej i nadmiernej
impulsywności

❑ 314.01 ADHD o innym, swoistym obrazie klinicznym

❑ 314.01 ADHD o bliżej nieokreślonym obrazie klinicznym

❑ stan częściowej remisji

Stopień ❑ niewielki
ciężkości ❑ umiarkowany
zaburzenia ❑ znaczny

* Proszę podać, od kogo uzyskano takie informacje. ** Jeśli prezentacja kliniczna ADHD w dzieciństwie różni się od charakterystyki tego
problemu medycznego w wieku dorosłym – wówczas rozpoznaje się rodzaj zaburzenia aktualnie stwierdzany u dorosłego pacjenta.

DIVA-5 Wywiad diagnostyczny ADHD u dorosłych 23

 POLSKI

DIVA-5