Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/patrologiaecur01mign
 ^viule of Medi^
\^^ '«?/

<^''

^'^
^fBRARY
s^^^to, Ontano
.Ul
 PATROLOOI^ CURSUS COMPLETUS,
SEU BIBLIOTHECA UNIVERSALIS, INTEGRA, UNIFORMIS, COMMODA, OFXONOMICA,

OIWilJM SS. PATRIIM, DOCTOR^M SCRIPTORUMOCE ECCLESI ASTICORIM.

SIVE LATINORUM, SIVE GRiECORUM,

QUI AB yEVO APOSTOLICO AD TEMPORA INNOCENTII III [ANNO 1216) PRn LATINIS
ET CONCILII FLORENTINI {ANN. 1439) PRO GRJECIS FLORUERUNT :
RECUSIO CHRONOLOGICA
OMNIUM QUiE EXSTITERE MONUMENTORUM CATHOLIG.E TRADITIONIS PER QUINDECIM PRIMA
ECCLESIiE SJ:CULA,
. -XTA EDITIONES ACCURATISSIMAS, INTER SE CUMQUE NONNULLIS CODICIDUS MANUSCRIPTIS COLLATAS, PERQUAM DILIGEN-
FER castigata; dissertationibus, commentariis, variisque lectionibus continenter illustrata; omnibus
0PERIBU3 post amplissimas editiones qu^ tribus novissimis saiculis debe.ntur absolutas detectis, aucta;
INDICIBUS PARTICULARIBUS ANALYTICIS, SINGULOS SIVE TOMOS SIVE AUCT0RE9 ALICUJUS MOMENTI SUBSEQUENTI-
DU9, DONATA CAPITULIS INTRA IPSUM TEXTUM RITE DISPOSITIS, NECNON ET TITULIS SINGULARUM PAGINA-
;

RUM MARGINEM SUPERIOREM DISTINGUENTIBUS SUBJECTAMQUE MATEBIAM SIGNIFICANTIBUS, ADORNA-

TA ; OPERIBUS CUM DUBIIS, TUM APOCRYPIIIS, ALIQUA VERO AUCTORITATE IN ORDINE
AD TRADITIONEM ECCLESIASTICAM POLLENTIBUS, AMPLIFICATA ;

DUCENTIS ET AMPLIUS LOCUPLETATA INDICIBUS AUCTORUM SICUT ET OPERUM, ALPHABETIGIS, CIIRONOLOGICIS, STATI -
9TICI9, SYNTHETICIS, ANALYTICIS, ANALOGICIS, IN QUODQUE RELIGIONIS PUNCTUM, DOGMATICUM, MORALE, LITUR-
aiCUM, CANONICUM, DISCIPLINARE, IIISTORIGUM, ET CUNCTA ALIA SINE ULLA EXCEPTIONE; SED PR^SERTIM
DUOBUS INDICIBUS IMMENSIS ET GENERALIDUS^ ALTERO SCILICET RERUM, QUO CONSULTO, QUIDQUID
NON SOLUM TALIS TALISVE PATER, VERUM ETIAM UNUSQUISQUE PATRUM, NE UNO QUIDEM OMISSO,
IN QUODLIBET TIIEMA SCRIPSERIT, UNO INTUITU CONSPICIATUR ALTERO SCRIPTURiE
;

SACRi^, EX QUO LECTORI COMPERIRE SIT OBVIUM QUINAM PATRE3 ET IN QUIBUS OPERUM
SUORUM LOCIS SINGULOS SINGULORUM LIBRORUM S. SCRIPTUR^ VERSUS, A PRIMO
GENESEOS USQUE AD NOVISSIMUM APOCALY^PSIS, COMMENTATI SINT:
EDITIO ACCURATISSIMA, CBTERISQUE 0MNIBU3 FACILE ANTEPONENDA, SI PERPENDANTUK CIIARACTERUM NITIDITAS,
rHART/E QUALITAS, INTEGRITAS TEXTUS, CORREGTIONIS, OPERUM RECUSORUM TUM VARIETAS.
PEPFECTIO
TUM NUMERUS, FORMA VOLUMINUM PERQUAM COMMODA SIDIQUE IN TOTO PATROLOGI^E DECURSU C.ONSTANTER
SIMILIS, PRETII EKIGUITAS, PR^SERTIMQUE ISTA COLLECTIO, UNA, METHODICA ET CIIRONOLOGICA,
SEXCENTORUM FRAGMENTORUM OPUSCULORUMQUE HACTENUS IIIC ILLIG SPARSORUM, PRIMUM AUTEM
IN NOSTRA BIBLIOTIIECA, EX OPERIBUS ET MSS. AD OMNES ^TATES, LOCOS, LINGUAS F0RMA3QUE
PERTINENTIBUS, C0ADUNAT0RU.M.

SERIES LATINA.
IN QUA PRODEUNT PATRES, DOCTORES SCRIPTORESQUE ECCLESI.E LATIN^
A TERTULLIANO AD INNOCENTIUM III :

AGGURANTE J.-P. MIGNE,

Kibliollieo«c Cicri uiiivorisie,
SIVE CURSUUM COMPLETORUM IN SINGULOS SCIENTI.E ECCLESIASTIC^: RAMOS EDITORE.

PATIWLOGI^ LATINJE TOMUS L

PARISIIS,
APUD GARNIER FR.VTRES, EDITORES ET J.-P. MIGNE SUCGESSORES
IN VIA DICTA AVENUE-DU-MAINE, ISO, OLIM CHAUSSEE DU-MAL\E, li7.

1878
Olichy. — Ex TYPis Pauli Dupont, 12, viA DicTA Bac-d'Asnieres (1131, 8-78).

THE {NSTITUTE OF MEDIAEVAL STUOIES

10 ELMSLEY FLAC£
TORONTO 6, CAMADA,

DEC 41931
3 001
 TUADITIO CATHOLICA
SJECVHJM III. ANNUS 200.

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS

TERTULLIANI
PRESBYTERI CARTHAGINENSIS

OPERA OMNIA
CUM

SELECTIS PRjECEDENTIUM EDITIONUM, RIIENANEJE NEMPE, PAMELIAN^,

RIGALTIANjE, PARISIENSIUM, VENETjE, ETC, LECTIONIBUS,
VARIORUMQUE COMMENTARIIS;

ACCURANTE ET DENUO RECOGNOSCENTE J.-P. MIGNE.

BIBLIOTUECiC: CLERI liMVERSiC,
SIVB

CURSUUM COMPLETORUM IN SINGULOS SCIENTI/E ECCLESIA.STIC.£ RAMOS EDITORE.

TOMUS PRIOR.

PARISIIS
AFUD GARNIER FRATRES, EDITORES ET J.-P. MIGNE SUGCESSORES,
IN VIA DICTA AVENUE-DU-MAINE, 189; OLIM CHAUSSEE-DU-MAINE, 127.

1879

ea
310
 TRADITIO CATHOLICA.
SMCULUM 111. ANNUS 200.

ELENCHUS
AUCTORUM ET OPERUM QUI IN HOC TOMO I CONTINENTUR

QUINTUS SEPTIMIUS FLORENS TERTULLIANUS.

Col.

Editorum Patrologice Prcefatio . ^ . 9

Vita TertuUiani, auctore Jacobo Pamelio, qucB ejus cctatis viginti quatuor afinorum liistoriam

continet 77
Dissertatio de vera cetateac doctrina scriptorum quce supersunt Q. Sept. Tertulliani, auctore

P. Godefrido Lumper, 0. S. B 125

Varadoxa Tertulliani, cum antidoto Pamelii 225
h-Qverbiales Formulce in operibus Tertullianicis contentce, brevibus Scholiis illustratx^

auctoribus Beato Bhenano et Andr. Hoyo Brugensi 257

TERTULLIANI OPERUM PARS I, QUA CONTINENTUR

IN LIRRI ANTE SUSCEPTUM
MONTANISMUM SCRIPTI
Series prior : Libri apologetici.

Apologeticus adversus gentes pro christianis, Prsemitlitur Sigeberti Havercampi praefatio. . 305
Joannis Laurentii Mesheimii de cetate Apologetici TertulJiani, initioque persecutionis Severi

Disquisitio 605
Tcrtulliani ad Nationes libri duo 629
I)e Testimonio animse adversus gentes 681
Liber ad Martyres 691
l)c Spectaculis 701
l)e Idololatria 737
Appendix ad libros Apologeticos. — Liber ad Scapulam . 773
De Nicolai Le Nourry 0. S. B. Dissertatio in TertuUiani Apologeticum, duos ad Nationes

libros et unura ad Scapulam 783

TeRTULLIAM OPERUM PARTIS PRIORIS SERIES POSTERIOR : LlBRI DOGMATICl ante suscbptum ab

AUCTORE MONTANISMUM scripti.

Liber de Oratione. In hac nova recensione accedunt Rev. Mart. Jos. Routh Adnotationes. . . 1243
De Baptismo adversus Quintillam 1305
De Poinitentia 1333
De Patienlia * . . 1359
Ad Uxorem libri duo 1385
De Cultu feminarum libri duo 1417
 PRiEFATlO.

Omnea Latinoe linguaePatres.scriptoresque eccle- A usu ac vera auctoritate prasfari non supererit. Alii
eiusticosilerum.favcnte Deo, almaque Virgine Dei- cnim aliaqua) de eodem disserenda sunt pro virili

para, in lucem cmiLtendos aggressuri ; cum tunto in istius operis decurou dicent.
causaB Chrisliancc tcstium agmiui, quis potissirnum Pr;cibit ncmpe Pamklius, Scptimianos annales

prajiret antesignanus, perpensa temporum, rcrum, per quatuor et viginti fastusconsulares contexturus.
operum ratione, quaereremus, adfuisset quidcm in Subinde quaj cujuslibct libri occasio, aetas, au-
promptu, e primis Ecclesino incunahulis, melioria ctoritas, quot sint et quandodam sive ante, sive
ominis nomen pracstantior
notai vir ac sanctioris ;
pobt Busceptum ab auctore Montanismum conscri-
vero pondore ingonii ao doctrinarum copia nemo, pti, diserte disputabunt Joh. Aug. Noesselt et
praeter hunc noslrum Quintum Septimium Floren- D. Gothefredus Lumper.
TEM TkRTULLIANUM. Tum Tertulliani Paradoxa, cum eorum antidolo,
Laudandum ingenium, damnanda vero
(|uideni ejusdem Pamelii opera reccnsebuntur. iterata
h"Bre8i3, ac sane lugenda longioris tanti viri vitaj Una succedcnt B. Rhenanus simul et Andreas
pars ultima, majorque, in fcDdos errores impensa. Hovus Brugensis, in explicandis quae frequentiores
At cum altera pars et melior in fidei certamina stre- usurpat Tertullianus Proverbiaies formulas, unde
nuo tuerit erogala.huic igitur, attentis saltem tem- lux non minima in toto opere suffunditur.
B
porum ratione ac iclatis jure,primas habere partes Dcinde rara admodum ac pcrerudita in libros
indulgeatur. Iluno merito suum OccidentalisEocle- Apologeticos dissertatione D. Nicol. Le NouRRYar-
sia sibi vindicet primum assertorem. Ilujuscepro- dua quajque Scptimiana? doctrinaj moraentaquam
inde magni nominis umljra ac patrocinio defensa, uberius et plenius exponet.
exoriatur et crescat nova ha;c omniiim,quibus ado- Interim subnectitur brevis et luculenta Laur.
levit Calhoiica Traditio, testimoniorum series in- MosHEMii de eetate Apologetioi, initioque peraecu-
tegra, ex onmiljus magnis, minimisvc concinnanda tionis Sevcrianae disquisilio.
scriptis, qu<c ab Apostolorum aitate ud uitimos Interea decurrit integerrimus Tcrtulliani textus
Patres in orbe Christiano, tidci tuenda; causa.pro- prfficedentium cditionum Rhcnanx, Pamelianx,
diere et supersunt cuncta jam edita, iterum edi-
: Franckanx, Rigaltianx, Parisiensium, Venetse, Ilal-
turn deficientibus de die in diem aut raro occur-
; lensis,Wirceburgensis variis lectionibus illustratus,
rcntibus vcterum iibris sufticienda diu a mullis ; multorum prffiterea nempe Junii, Latinii, Wouwe-
enixe desiderata ;
jamduduni nunliata, sero, quo Rii, Salmasu, Ciacconii, Scalii;eri, Se.mleri, Ritte-
providius, ardua quippe res et tantaj
inchoata :
Rii, Leopoldi corrcctionibus castigatus, nec non et
molis indefosso tandcm molimine, perpetuaque
: adornatus amplissiniis Riienani,Pamelii,Pancirolii,
opera, adpit modo bonus dexterque Deus, finem ad C I.acerd.k, Albaspin.ei, IIavercampi, Mur.xtorii,
us(iuo ultimum perduccnda. i). Coudiniani TiiOM.E ct v&riorum commentariis.
Nobis vero talia auspicantibus felix faustumque His tot et talium virorum oura peractis ad cumu-
sit, illud primis infixum vestigiis relegere, illud a lum, ut ita dioam, accedet copiosissiraus Tertul-
Tertulliano miscre lapso ediscore. nullum nempo liana) latinitatis index, praicipua Ch. Godofred.
fidci serendcC aut scrvandic unquam fuibse neces- SciiuTzii opera digestus.
sarium feracissimi ingenii subsidium, nec ut fir- Undejam nemo nonvidet quam exigua novis edi-
nium stet et inconcussum Ecclesias fundamentum, toribus provincia remaneat, et quam sit nihil pro-
sulTulcicnddm csse ab hominum imhecilli manu et pemodum de suo penu addendum, nisi forle iis
caduca hanc columnam ac firmumculum verila- diccnda sint tura qua:> supra suscipienda decrevi-
tis (1). Fundamentiim enim aliud nemo pote.H ponere, mus, do TerluUiani usu et auctoritate, nec ctiam
prxlcr id quod positum est, giiod cst Christus Je- in iis sibimet omnino
eximia nempe et
reiiofis,
sus (J). Firmum fundamentum r>cistatjmt>cns signa- breviori occurrente de eodem argumento disser-
culum lioc : Cofinovit Dominus qui sunt cjus,ct dixcr- tatiuncuIaD. CorliinianiThom.r tum quiTnam fuc- ;

dat omnis qui nominat nomen Domini (',]).

al) iniijuilatc rint adu?quo tcmpora nostra pra^cipui in littcrarum
Ea est inferea hujusco qui primus occurrittcstis orbe in Tertullianum impensi laborcs. quositerum
j)
varia ac dubia indoles, ut nonnulla de recto illius a doctiss. Ceillerio, l.uraper, Schram et Schoenne-

(1) I Tim. III, 15.

(3) II Tim. II, 19.
(2) I Cor, III, il.

Pathol. I.
 II PHyCFATIO. 12

mann, diligenterinvestigatosacccpturi sumus; tum A quotquot ecclesiastici, qui summos ac legilimos

demum coronidis instar, uberius in hoc prooemio sanctitatisapicesnondum fuerintadepti,nec rectum
supererit 11 indigitare quonam rorum ordine, fidci tramitem indeclinabili pede triverint cum ;

librorum scrie, disserlationum accessione, lectio- enim 12 aliquandiu saUem in orthodoxae fideigre-
num collalarum varielate, commentariorum uber- mio constiterint, idcirco omnem illis fidem abro-
tate ac delectu, appcndicum et indicum culmine gare ncc par nec fas est quinimo in quibus cum :

haec nova editio sit ab aiiis secernenda. Catholocis conspirant, in iis eo major penes ipsos
fiducia est, quod hinc ct inne collusionem fieri et
ARTICULUS PRIMUS. amice conjurari nemo sanus existimabit.
DE AUCTORITATE TERTULLIANI. His catholicis rei Patnsticae positis criteriis,
Auctoritas in eo qui potestatem habens alios do- nunc deveniendum est ad propositum nostrum ;

cet, recte a duplici capite deducitur, nempe tum nunc asqua lance ac firma aestimandus est Quintus
ab ipsius scientiae sstimatione, tum ab ejusdem Septimius Florens Teutullianus, tot vetustarum
veracitatis fiducia. disciplinarum peritissimus ;
philosophica, histo-
Uni et soli Deo summa auctoritas est, quippe cui rica, juridica, oratoria ac poetica eruditione po-
soli summa sit veritas in cognoscendo, et summa p tens ; multo susceptara ante fidem forensi laude
in dicendo veracitas. florens ; (lorentior et accepta fide, utpote totius
Quaelibet aiia eo major evadit auctoritas, quo Christianorum causa?, coram imperatoribus, in
propior ad illam acceditet perfectiorejusdem par- orbis Romani foro, defensor et patronus aerae a ;

ticeps efficitur. Christo Domino sccundffi ac Apostolorum proximae

Ilinc nobis Catholicis nulla sub sole major, imo pracco primus
;
Ecclesiffi Latinae testis et vindex,
mixima in coelo ct in terra, nec alia ac Dci ipsius imo unus cujus vindiciae ad nos pervenerint ; in-
est, Ecclesiae docentis potestas, quae ve>'bo virlutis signes Africanai fidei primitiae virorum apostoli- ;

Dei (4), in quo sunt omnes thesauri sapientia.' et corum alumnus magister et ipse martyrum, pon-
;

scientix abscondiii (5), quae infallibili nec unquam tificum et dociorum Romae ad sacra provectus,
;

ad consummationem saeculi deficienda Spiritus Carthaginique in presbyterii albo ascriptus arca- ;

Sancti assistentia, nititur, regitur ac confirmatur. norum scientissimus ; omnium suae aetatis haereti-
Porro omnibus Catholicis qui sese Ecclesise legi- corum debellator, imo Montani eversor egregius ;

timos filios probare student, necesse esse docet et tamem (utinara absit!) Montanista, haereticus,
B. Vincentius Lirinensis, utsanctorum Patrumfidei haereseosque caput emortuum, Ecclesiae tandem
inhiereant, immoriantur (6). Eam
agglutinentur, jam non homo !.
vero, consentiente tota Traditione, legem ad as- C Cui cum tot successere vices, multiplex ejus esse
sensum Patribus praestandum ponit, ut quidquid debet aestimatio, aliaque evadit prout aliam ipse
non unum aut duos tantum, sed omnes pariteruno tantum a se diversus induit personam. Ac ante
eodemque consensu aperte, frequenter, perseve- omnia in eo, haud secus ac in caeteris Ecclesiae do-
ranter tenuisse, scripsisse, docuisse cognoveris, ctoribus, nonnullius est pretii eruditionem profa-
id tibi quoque intelligas absque uUa dubitatione nam a sacra supellectili, scriptorem privatum ab
credendum. auctore Catholico vel Montanista, rem mere litte-
Patribus Tero sigillatim sumptis nulla aliacora- rariara aut historicam a causa dogmatica secer-
dignoscenda
petit auctoritas, nisi privata, ex variis nere.
indiciie, quorumunicuique sunt quasi propria,
alia At quid causa3 esset cur in hoc operis mere
alia vero deforis desumpta. patristici prooemio ac primo limine diu in Septimii
In iis autem ipsis considerandasunt sive quae ad profana laude murarer? Paucis igitur absolvam
intellectum recte institutum, sive quae ad sanam qualis sit rhetor, grammaticus, dialecticus, seu
voluntatem pertinent hinc nimirum eorum ingenii
; formae excultor litterariae, qualisve sit philosophus
vis,doctrinarum ubertas, loquendi modus ac con- pbilologus, antiquitatum indagator, historiarum
suetudo, unde tuLo credi potest quod non deci- D tenax, juris perilus, omni scientiarum genereexer-
piantur ; illinc autem morum probitas, vitaeque citatissimus.
sanctitas, qua oranis depellitur suspicio an deci- Porroquidde ipsius dicendi, disserendi et argu-
piant aut decipere velint. mcntandi genere aentiendum sit, paulo infra habes
Ad haec quasi intrinseca auctoritatis signa acce- elcganter et diserte a doctiss. D. Lumper explica-
duottum diversaa temporum, locorum, dignitatum, tura (7). Pauca tantum addere juvat, ne delicatis-
caetcraeque in quibus auctores scripserunt circum- simus lector ac politioris minervae studiosior sale-
stantiee, tum potissimum tanli pretii judicium quo bris Tertullianae latinitatis offendat et haereat.
Ecclesia scriptores quosdam titulo tacito vel so- Primus fere omnium Tertullianus dogmata tradi-
lemni, speciali vel specialissimo probat et dijudicat. turus ac raysteria hucusquc latio sermoni prorsus
Ne vero amoveantur aut respuantur scriptorea ignota, proinde novas intrudere formulas ac inau-

(4) Hebr. i, 3. 6) Vincent. Lirin. Commonit. II, 20.

(5) Gol.,ii, 3. 7) Vid. infr., pag. 89-96.
13
PRyEFATIO. 14

(litavocabula, saltcm alio sensu usurpata potuit, A Porro cum his fereomnibustitulig commendatur
imo et dcbuit. Nascebatur ac propemonum cunis m Tertullianus, hinc praecipua desumenda sunt pro-
pria ipsi ac peculiaria auctoritatis signa.
vagiobat lalinitas illa ecclcsiastica, quaf) suos ab
habuit modos, suas sive in soluto sermone,
Tertullianus, ut a Verbo Dei initium faciaraus,
inilio
sive in rhythmico modulo legcs, apprime tractan-
illius interpretationi, ac Exegeticae scientiae suam
dis ccolestibus sacramcntis accommodatas, habuit,
allcrt symbolam minime aspernandam. Sive enim
Catholicus, sive Montanista, semper docuit Scri-
sanxit, ac scrvavit. Quibus autem efformandis ac
pturam veteris novique
Testamenti inspiratam
pcr ora hominum evulgandis haud exigua est Ter-
fuisse (9). Nec minus Scriplurse pleniludinem quam
tuUiani lausmirumin modum profui3se;13quippe
e.jus divinitatcm adoral (10) nec eam adorando
cujus ingenium demirati, ac loquelam ipsam, ar-
:

duam etaspcram, imitati, siiiguii posteumac

licct
traditionem aufert, imo et ad eam, seu ad aposto-

pracsertim plures quos peperit Africana Ecclesia, los et discipulos Domini referendam esse Scriptu-

clarissiraorum virorum in his tempestatibus fera- rac interpretalionem apcrto declarat (11). Quam-
cissima, duce Cypriano, sui, ut ait, magistri me- vis nullibi ex professo de canonc 14 Scripturae

rentissimi cultore assiduo, se suamque orationcm sacrac disseruerit, ex variis tamen ejus operum
ad Tertulliani dictionem certatim effinxcrunt. n locis colligi potest, libros sacros nostra aetate a
pseudocriticis e numero canonicorura ejectos,
Haud abs re erit obiter animadvcrterc quemdara inter sacros divinitusque inspiratos ab eo connu-
dcfcctum subiisse, post ejus a recta fide disces- merari (12).
Bum, Tertulliani ingenium. In libris, ultima, ut
vidctur, actate sua in fece Montanismi cxaratis, At susdeque vertitur Tertulliani exegctici au«
aut asperior fit ct in.-cqualior, impotenti abreplus ctoritas, modo fides sit ejus editori novissimo, ac
loquendi prurigine, ac inquieta pugnacitate ; aut procacissimo obtrcctatori, J. Salom. Semlero, qui.
obscuriori scntentia, volut do industria, sese ob- praefracta fronte, asseruit hunc scriplo;'em oculis
volvit, nec nisi per intricata loquitur aonigmata ; suis manibitsque nunquam usurpasse Graecum ullum
qua? pracsertim vilia in libro dc Pallio, ot adversns codicem Evangcliorum aut Epistolarum, aliorumve
Valentinianos quasi digito palpanda occcurrunt. sacrorum Bibliorum, ncc unquam Graecos codiccs,
utpoteadultcratos, adhibcrc voluisse hunc ; —
Eamdem in pe.jus mutationem forsan reperire eumdem,Grcecorum codicum libentissime nescium,
est, cum, incomptac inconcinnaeque di-
vcl oblita Latinos hbros corrupisse et auxisse glossis senten-
ctionis asperitale, rcm penitus ac sententiarum vi- tiisque inlerpolatis, adhucdum superstitibus, qua'
sceraintrospicies. Illa ApoIogetici.Praescriptionum, Q rum primus et solus auctor cerlus est ille Tertullia-
librorumquo de Oratione, Baptismo ac Pocnitentia^ nus (13). Sed quaenam, amabo, fides huic inno-
majostas acgrandis eloquentia, intordum acerrima vandi prurigini adeo petulanli, ut idera audeat pro-
nc laconica brevitate temperata, in inconditam ac Latinos omncs scriptore» nunquam
fiteri in hisce
diffluentem facundiam, obvia qua;que, vel insulsa,
primis saoculis libros Grsecos consuluisse, omnes
jactitantem, nec scurrilitatera aut petulantiores
una conjurasse ut novas glossas invitis Graecorum
jocos aspernantem dilabilur. codicibus, suis libris ex consulto insererent; ejus
voro Latin<Te translationis prima initia et reccntia
Sed cum haec, ut dixi, ad profanam criticen po-
rudimenta ab ipsius Tertulliani tempore, nisi ab
tius quam ad dogmalicain Tcrtulliani auctoritatem
ipsomct oriri? Sed quid ea commemorem, dum in
faciunt, huc demura vela damus, haud alio, nisi
hac cadem dissertatione TertuIIiani obtrectator eo
inviti, jam abripiendi.
audaciae devenerit, ut, discussis tani hmgi temporis
Pcr cruditionom sacram, inquit Walchius (8), enim habet, ipse adeo novus ac prae-
tenebris, ita

inlelligimus illam quos Torsatur in rebus non a posterus homo, inauditam ab omni retro antiqui-
natura patefactisachumana facultate cognoscondis. tate deprehenderit quamdam conjuratorum tam
sed divinitus manifestis ac sanctissimo codice (cui J)
Graecorum quam Latinorum, Romae degcntiura, so.
et vcncranda accodit Traditio catholica), compro- cietatcm, ex cujus officina clam prodiere inulla
hcnsis. Nolilia harum rcrum variis constat disci- Tertulliani, nonnulla Clemenlis Alexandrini, omnia
plinis, ncmpc Thcologia Excgetica, Dogmatica, Irenaei opera, plane supposititia et spuria? Haec
Polomica, Morali, Syrabolica, Catechetica, Horai- quffl cum priraura prodierint, portentis sirailia
lotioa, una cum Historia Ecclesiastica. merito habita fuero ab ipsis Germaniae viris do-

(8) Bibl. Patristic. edit. nov. Icn. 1834, c. 7, (1-2) Cf. Gottefr. Lumper. Ilist. Theol. Critic. de
g46. ^
vita, scriplis atque doclr. SS. PP. t. VII, cap. 6,
(9) Cf.de Cullu femin. cap. 3. De Restirrectionc
1 art. 1, p. 241! el sqq.
carnis, cap. '.^'J. Lib. lu Adv. Marc. cap. ; lib. v, [VA) Dissert. de vitria et inccrl. indole hor. Itbror.
cap. 7 lib. de Anima, cap. 2.
: ad opp. Tertull. cd. llaUv Magdcburg. rurs. recusa
flO) Lib. contr. Ilcrmog. c. 22. 1828, t. V, pp. 176-313.
(11) Scorpiac. cap. 12.
 ;

15 PfLEFATIO. 16
otissimis impetita ac profligata (14), satis est, ut A. pugnavit in hoc elegantiori ac pulchello de Pceni-
reprobata derideantur, exposuisse (15). tentia libello sophistarum demum insulsa philo- :

Magna aulem assurgit dogmatica Tertulliani Ga- sophumena Hoc indefesso la-
de Anima, explodit.
tholici auctoritas ; nec interdum MontanistaB aspcr- bore perpetuo certaraine decertavit Teriullianus :

nanda. Tripliccm enim qno usi fuere Patres in cumque, aetate prnvectior ac vulnere insanabili af-
exponenda fide modum, nempe tum symbolicum, flictus, in Montani partes desciissct, nedum nihii
quo gravissima fidei dogmala, connexa paucis, ab impetu remitteret, acrius sese ad praelia accin-
continuo recitantur tum polemicum, ad refellen-
; xit ac sibi dixisse visus est Vae mihi si non di-
:

dos Gentiles, Judseos, aut haereticos accoraraoda- micavero !

tura tum discursivum seu catecheticum, qui pro

; Primus iterum hic Latinis auribus dedit auscul-
Christianorum fidelium usu, modo unum, modo tandum ac luculento sermone concinnatum de re
alterum explicat doctrinae punctum, mirum in dogmatica in specie distincta tractatum. Adeo vero
modum item Noster comprehendit. in hisce dogmatibus seorsim sumptis, excelluit, ut
15 Nam trcs fidei forraulas habet, unam eara- ausim dicere, decurrentibus in immensum annis,
que breviorem in libro de Virginibus velandis (16), nihil adhucdum prodiisse qui TertuUiani libroa
aiterara longiorera in Praescriitionibus llxretico- de Oratione, de Baptismo, de Pa;nitentia, de Patien-
P
rum (17), tertiara et recentiorera in lib. adversus f?a, caeterosque quos dogmaticos inscribendos cen-
Praxeam (18). suiraus, superaese merito existimetur.
Primus inter Latinos, quoslibet nascentis Ec- Interea haud inficias ibo vel optima Tertulliani
clesiae hostes polemicis et apologeticis scriptis scripta hinc et inde plurimo sphalmate laborare,
aggressus est. Adversus enira gentes scripsit se- multa labe venenosa fojdari. Quae cum oplimo et
ptera quos inscripsimus Apologeticos libros, nempe salutari antidoto aliquatenus sanata, videas velim,
duos libros ad Nationes, et Apologelicum magnum, ex 16 opera veterum editorum iterum recensita,
hunc ad praesides, illos ad plebera directos ; item, ad frontem hujusce tomi affixa.
de aninm, seu Apologetici caput 17
Testimonio Altera manet integrior, nec satis ceiebranda
uberius tractatum et librum ad Scaputam, quo
; Tertulliani laus, moralis nempe ac par.Tenetica, ex
de injusta ac crudeli persecutione conqueritur et multia ejus desumenda libris, ad mores Christia-
Christianorum virtutes laudibus effert quibus : nos pertinentibus. Quorum duplex est series prior :

accedunt, ad Martyres apologia de martyrii gloria, ante susceptum ab auctore Montanismum, posterior
ad Ghristianos de Spectaculis ethnicorum fugien- ab eo jam Montanista descripta. Porro in utraque
dis dehortatio, ad omnes sive Christi sive deorum ad vivum exprimitur vitae Ghristianae speculura sive
cultores de Idololatria et grandi hujus criminis gra- C in ejuo fonte perenni, oratione privata et pu-
vitate. blica (21), sive in ejus fluentis uberrimis, sacra-
Justini philosophi, Irenaei martjris et aliorum mentis nempe (22), sive in ipsius actibus commu-
quorum nomina ipse prae se fert, vestigia insecu- nibus (23) aut praestantissimis (24), sive in ritibus
tus, Judaeis Messiam a prophetis praedictum ad- liturgicis qui ei externam formam efficiunt (25)
venisse demonstrat (19) ; omnesque haereticos, tura sive in vitandis ubi periclitatur anima Ghristiana
generatim in Prxscriptionibus, ne ipso quidem mundi, carnisve illecebris (26), aut suscipiendis
Montano excepto, jugulat,tum speciatim, singulari unde ea reviviscit operibus (27), aut obeunda
quasi certamine confodit. Hinc enim inconditam qua glorificatur martyrii cruenta palaestra (28).
Gnosticorum catervara decies exagitat, vincit el Equidem in his tractandisfrequentius ultralimites
contundit (20), nec hanc aciera, ut videtur, legitimos abripitur rigidior Montanistae asperitas ;

nisi hoste fuso fugatoque, vel eoieritus vete- at caute errori latenti in nostris libris provisum
ranusque miles, deseruit. Praxeara insuper, qui est, Praeterea nonnisi effervescentis ingenii, ad
Deura unum, sed non trinura, asserebat, nec nou magnaexcilantis ac communera hominum modum
et Montanum, ad quem miserabiliter defecit, op- excedentis, impetus plerumque notandus est.

(14) Cf. Joh. Dan. Schumann Obss. in veterib. daeos disput. Lund. Goth. 1820, in-4°.
Eccles. scriptor. spcc. III et IV seecul. de interpo- D (20) In libr. Scorpiac, adv. Gnoslicos, adv. Her-
lation, quibusdam Codici N. T. Tertullianeo perpe- mogen., adv. Marcion. V —
adversus Yalenti-
~
;

ram ufftctis conjeclura. Hnnnov. 1776, 1777, 4°. nianos ; — de Carne Christi ; de Resurrectione
C. \V. Fr. Walchii de aulhentia libror. Irenaei con- carnis.
tra Sal. Seml in novv. comraentt. societ, regiae
J. (21) Lib. de Oraliove.
Goetting. t. V, par. ii, p. 3. (22) Lib. de Baptismo de Poinitentia, de
Eucha-
(15) Gf. quae infra obiter perstringuntur t. I, risiia; Lib. de Coron. Milit., de Matrimonio ; lib. ad
pag. 55, 56 m
not; t. II, pag. 548, 549, 551, 552, Uxor.
554, 558, 565, 594. (23) De Patientia, de Cultu feminar.
(16) Cap. 1. (24) De Firg. vel.
(17) Cap. 13. 25) De Orat.
(18) Cap. 2. 26) fJe Spertac.
(19) Cf. G. H. Schaffenberg comment. Acade- 27) De Poenitent., de Jejun.
mic. de Justino, TertuUiano et Cypriano adv. Ju- 28) Ad Martyr., Scorp.
 ;

17 PRytFATIO. 18

Habeas igitur vclim TERTUrxiANUM ex suia tan- A dam super altitudinem nubittm(2^) iDtenim Satan,
turnmodo Hcriplis ac 30I0 pcculiari penu commcn- ita hic fulgure superbiiR dcjpctus, cecidit semeique
daturn. Commcndant eum proeterca hac prisca lapsus, an surrexerit, nemo vel audet percunctari-

quibus scribebat tempora, primus inter Afros, in- I)e Salomone quaeritur; de Origene disputatur ;

ter Latinos prirnus post pontifices Romanos, qni de Tertulliano siletur. Diuturno tamen senio con-
agnitus saltem sit et servatus fausta docentium : tabuit, nec ei defuit longum poenilendi spatium.
et discipulorum tempora, cum in novo Christia- Mandisse vero misere pervicacem, ac velut uno
norum semine fcrveret calidior Christi et marty- ictuquo ruit dclirantem ad usque octogesimum
rum sanguis, cum adhucdum Apostolorum vox so- ferme aetatis suac annum, imo per quadraginta et
naret ac reprxnentaretur facies, cum authenticx amplius annos, stctisse infensa in Ecclesiam ira
eorum lilterse palam recitarenlur (29). Cnmmen- ferocem, ac tela vcl deficiente manu minitantem,
dant eum et urbs patria ac Ecclesia cujus primus ultima ejus scripta nimium suadent et revincunt.
fuit, quem novcrimus, sacerdos Carthago, ut ;

aemula Roma victrix, sic a fide devicta, ut a Petro Ecquis ergo inscrutabilia Dei judicia non refor-
Roma,Bic a Petri discipulis acquisita midet,non horreat ? Quis ad hunc fineni cossurum
; nova, si vis,

at suorum infantium jam felix materctexsullana n fore tam faustumTEUTULLiANi initium exislimasset?;

quam modo nobiies partus orbi renunliarunt, lurn Dato sub ineuntis sajculi ortum Apologetico, habi-
martyres Scyllitani, tum Pcrpetu;c, Fellcitatis et tisque caeteris pro causa Christiana concionibus.

sociorum agrncn, quorum Septiraius noster fiiit confirmatis inde confessoribus aut ad lauream
C08BVU3, imo, ut quibusdam placet, testis et en- martyribusevectis, defervente persecutionum aestu
ccmiasles (30). Ecclcsia haec diu sanctilate florpna ac respirante paululum Ecclesia, tandem quadra-
et doctrina virorum sibi a Tcrtulliano continuo ginta fermc annis ad pacem composita, jam novua
succedcntium, haud secus ac si hic Noster eorum rerum ordo oriebatur et jucundior temporum fa-
manus ad praelium docuerit,
ingenia excitaverit, cies jam, suspensis auribus, sive gentes, aive
;

ordines ad aciem intruxerit, eisque novum, ve- Christiani, evangelizantibus pacem, evangelizanti-
luti belli lcsseram, indiderit, effinxeritquc elo- bus bona assentabantur. Quod autera in Galliis
quium,in toto deinceps occidentali orbc Christiano Irenaeus, in .-Egypto Cleracns, in Latio Hippolytus,
evulgandum. Commcndunt eum ot viri sanctissimi hoc in Africa, hoc in toto Occidente Tertullianug
quibuscum simul deguit, aut conversatus est, aut videbatur acturus : adeo ut, divicta plebe, devin-
necessitate, 17 sludiorumve similium commercio cerentur et nobiies sapientesque, et ab imo ad
junctus,
"
quem venerabunflus meminit,
'
Ireiueus ' n
summum aedificaretur Ecclesia condereturque or-
'
'

Caiusque Hippolytusque.ejusdem Ircnaci discipuli, ^ bis Christianus. Ilac erat, ni fallor, egregia pars
Clemens Alexandrinus coajvus, Origenesiiue quem cui destinabatur Tertullianus.Quid plura? cecidit,
Romae fortasse obvium habuit, summi demum ad infernum detractus, in profundum laci (3i). Hoc
episcoporum Episcopi, qui intogerrimam ipsi in- erat ergo in investigabili 18 Dei decreto, ut haec
Btillavore doctrinum, quuin totain Ilomae cum san- nova tot vulncribus adolescens Ecclesia, Judneis
guine suo apostoli profuderunt (31). Commendant tandem, Ethnicis, Gnosticis triumphatis, ee huic
eum et sexcenti quos prae oculis habuit auctores offensionis lapidi impingerct, ac dum tanti animi
cujuslibct gcneris, sacri et profani, historici, phi- subsidio recrcari inereretur ; eumdem lapsum
losophi, poetaj, juris omniumquc disciplinarum amitteret, infonsum sustinerct, reluctantem ac per
perili, quorum volumina nocturna manu versavit quadraginta annos in matris suae gremium insul-
et diurna, ac in omnibus suis tabellis pr;cfixit testi- tantem lugeret.Nec jam quairendum est, ut multis
monia. Commendanl cum ct posteri, sivn ab ipso placuit, an plus EccIesiaB profuerit quara nocuerit,
proximi, sive novissimi^tum congcneres ejus Afri- magis vero an sibi ad vitam, nocne profuerit. Ec-
cani, quorum dux D. Cyprianus, fieptimii iibros clesidehomo non est, ille tot laboribus defunctus,
potilurus, dicero consuovit Da magistrum (32)
: tot certaminibus redux Utinam vero melius confi-
I

tum nostratos, quorum pncco CI. Bossuclius Mel- D damus his piis identidem per opera ejus respersis
dcnsis ,
TertuIIianum cxcitat
quoties in has , precibus, ac votum ojus adirapleamus, cum diceret
vocos aut similia Maijmim virum, virum gravem,
: catechumenis : Igitur, bencdicti, quos gralia Dei
auctoritaie, pondere potenlcm, erumpere vldetur. exspectat, cum de tllo sanctissimo lavacro novi na~
Magnum igitur Quinti Skptimii Flouentis Ter- talis ascendith, ct primat manun apud Mairem cum
TULLiANi nomon : at quanto mdju3,ni velut fulgur, de fratribus apcrilis, pctite de Patre, petite de Domin»,
cixlo cecidisset illc Africanaj Ecclesia; Lucifer, qui peculia, grutias, distribuiioncs chjrismatum, subji-
mane oriebatur ; nisi in terram corruisset,qui vulne- cienle : Pctite, et acciftietis, inquit. Quxststis enim,
rubat gontes ; nisi dixissel in corde suo : Ascen- ct invenistis ; pulsastis, et apertum est vobis. Tantum

(29) Dc Pr;vscript. cap. 3G. (32) S. Hieronym. De Script. eccles.

(301 Cf. DisscrU J. A. Noessell, infra. 33 Isa. XIV. 12, 14.
(31) Prxscript., 0. 36. (34) Ibid., 15.
19 PRiEFATIO. 20
oro ut, cum pcUlis, eliam Tertulliani peccatoris A crementum.ApostoIi acceptam a Domino doctrinam
tnemineritis (35), tradunt omnibus ad quas mittuntur Ecclesiis. Ec-
clesiae istae tenent firmissime illam apostolorum
ARTICULUS II. doctrinam, ac caeteris communicant, quae aposto-
DE USU TERTULLIANI.
lorum neminem viderunt. Et omnes istaj Ecclesiae,
invicem coadunata3, unum idemque corpus in uni-
Quod modo ad dignoscendam veram Tertulliani tate ejusdem doctrinae, ejusdemque fidei consti-
auctoritatem, hoc ad rectura antiquissimi hujus tuunt. Quis porro Ecclesiam hanc, columnam im-
Patris usum acrius omnino judicium requiri arbi- mobiiem veritatis, deseret, ut amplectatur sectas
tramur. Iterum igitur debet in ejus scriptis consi- ab eadem sejunctas? Hoc est celeberrimum Ter-
deraritum auctoris nunc Catholici, nunc Monta- tullianeae praescriptionis argumentum, palmare te-
conditio,tum librorum doctrina aut eruditio,
nistifi lum totius polemicae Ghristianffi, pulchcrrimum
utraque vero aut sacra, aut profana. Sacraejusdem sane ac invictissimum. quod usquam inter disce-
doctrina ad fideil9 dogmata, eruditio vero ad ea ptantes fuerit usurpatum.
qua) tunc in Ecclesia agi solebant, seu ad res disci- Itaque, inquit magnus ille vir, tot ac iantx Eccle-
plinae referenda est.
P six, una est illa ab apostolis prima, ex qua omnes
Ne in immensum haec praevia monita crescant, {Prxscr. c. 20). — Apostolos Domini hahemus auc'
non nostrum est heec sigillatim decurrere, nec ad tores, qui nec ipsi quidquam ex suo arbitrio, quod
amussim omnia ab eo recte aut proterve dicta re- inducerent, etegerunt; sed acceptum a Christo disci-
censere, quiE sive ad exegesim sacram, sive ad plinam fideUter nationibus assignaverunt {Ibid.,
dogmaticam, moralemve theologiam, sive ad ritus cap. 6). — Nulla jam gens Dei extranea est, in om-
moresve Ecclesiae, temporumque ac opinionum nem terram, et in terminos orbis Evangelio corus-
historiam spectant. cante {De Anima, c. 49). Innocentiam a Deo edocti,
NoQnulIa tantum praJcipuadoctrinfieTertullianeae et perfecte eam novimus, ut a perfecto magistro re-
capita, gravissimaque ejusdem errata, summatim velatam, et fideliter custodimus, ut ab incontempti-
indigitanda sunt, ac excitanda insigniora ejusope- bili dispectore niandutam {Apolog., c. 45). Nec dis-
rum loca, quee potissimum in exegetico, dogmalico' pectorc tamen deficiet haec sexta quam tunc magis
moralt, lilurgico et ascetico usu veniunt,quod ad ea xdificari scias, cum csedi videtur {ad Scap., c. 5).
plenius introspicienda sese alacrior accingat quis- Plures efficimur, quoties meiimur a vobis : semen est

quis rei patristicai studet, ac prssertim junioribus sanguis Christianorum {Apolog., cap. 49).
theologiae et patrologia^ candidatis tutior expedi- At memento claces ejus hic Dominum Petro, et

tiorque via pateat. G per eum Ecclesix reliquisse {Scorp., c. 10). Habes
Ante omnia illud plena voce praedical Tertul- Romam, unde nobis quoque auctoritas prxsto est.

LiANus,totum fidei ChrisLianae aedificium in firmis- Isla quam felix Ecclesia, cui totam doctrinam apos-
sima veritate historica, ac veneranda traditionis toli cum sanguine suo profuderunt ! {Prsescript.,
auctoritate subsistere. Hcec sunt enim ineluctabilia cap. 36.)
lacta, quibus, velut aenea catena ac aurea, tota res 20 Hffic ergo Ecclesiauna, apostolica, catholica,
Christiana pendet : Deus Pater mittit Filium suum sancta, immortalis ac \isibilis, seu Romana, cui
in huntj mundum,ut Ecclesiam Ghristianam aedifi- jus competit docendi omnes gentes, suam ab uno
cet. Jesus Ghristus ad hunc eumdem finem mittit fonte, verbo Dei nempe, sive scripto, sive tradito,
apostolos suos, et docet illos veritates omnes quae doctrinam accipit. Porro ad eam jure proprio per-
huic aediflcationi fundamentum suppeditant et in- tinet tum traditiones dignoscere, confirmare et

(35) De baptismo, cap. 10, ultima verba. Ea est sert. in Tertull. Apolog. libb. ad Nat. et lib. ad
judiciorum de viris summis non raro varietas, ut Scap. — Joh. W. Hopfmann
Dissert. Q. S. F.
cum ad ccclum usque extoliuutur ab his, ab illis Teriulliani qux supersunl omnia in MonLanismo
deprimantur ad imum. Ita fere accidit Tertulliano scripta videri., Vitemb. 1738, in-4o ; J. A. Noesselt,
nostro sicut euim non desuut illius contemptores,
; D Dissert. III,de vera astate ac doctrina scriptorum
ita vindices et laudatores nactus est piurimos,eos- qux supersunt. Q. Sept. FL. Tertulliani. Hal. 1757 ;

que perquam libcrales. Fucre quibus omnia ejus ejusd. trcs comment. ad Hist. eccles. pertinentes.
opera quae supersunt in Montanismo scripta viden- Hal. 1817 ;
—
Jos. Ant. Cantova de Seplimio et S.
tur; dum alii eum ad sceleratam Montani commu- Epiphanio dissert. II, Mediol. 1783. 8»; H. Chr. —
nionera delapsura esse negant. Quin non defuere Baltenstedt TertiUlians Geisles fahigkeiten. Reiigions
qui Tertulliauum celcbrant a raartyrio, quod sub kenntnisse und Theologie, III, commentt., Helmst.,
Decio suslinuisse dicitur. De his et aliis ad Ter- 1785, in-8°. —
Aug. Neandcr Antignosticus, Geist
tulliani historiara, aucloritatemque pertinentibus dcs Tertuilian. und Einleit. in dessen Schriflen.,
cf. Majjdeburg. ccnt. III, cap. 12; Joach. Zent- — Berol. 1825 —
Fr. Munster Primordia Erclesiae
gravii Exercitatio, de lapsu Terlull. iid Monlanistas,
;

Africanie, Havn. 1829, in-4° C. Jos. Hefeie,

; —
Argent. '1704,4'', —
Timanni Gessellii Hist. sac. TertuUian als Apologet. in Drey et all. Tubinger
et ecctcs. N. T. p. 299 Petri Alixii Dissert. de
; Theolog. Quartal —
schist. an. 1838 J. A. ; —
vita et scriptis Tertulliani, Paris, 1680, 8" ; — Moehler. Patrologie oder christlicheLitersergesckichte,
De la Motte, Histoire de Terlull. et cCOrigene, herausgegeben von D. F. X.- Reithraayr., Regensb.
Lugd. 1701, in-S"; —
Nicol. Le Nourry," Dis- 1840.
21 PRiEFAIIO. 22

sancirc,tum Scripturas carumque inspirationem, A explicant ac disjiciunt; nec novarum sectarum an-
intcrprctalionem ct canonem statuere. Uti enim tesignani plura ac olim sive Marcio sive Valenti-
apparuerit esse veiitalem et disciplince et fidei Chri- nus signa legitimae ac divinae auctoritatis exhi-

slianx, illic eril veritas Scriplurarum et exposilio- bcnt;nec ante nec post eos successionis apostolicae
num, et omnium tradilionum Chrisliunarum {Lib. de vestigium volamve habent ;
prielerea eorum doctri-
Prescript. cap. 19). nas respuunt simul ct Ecclesia Rornana, et omnes
Pauca addere est iis quac antea de Scripturarum in orbe terrarum, sive apud Gra3Coa, sive apud
inspiratione, plenitudine adoranda, aposlolica inter- Asiaticos Eeclesiaj (39).
prelatione ac legitimo canone, cx Tertuliiano dixi- Subindc.ut ad Tertuliianum redeamus,recitanda
raus; tantummodo, eum deberc esse librorum sa- forct una ex tribus fidei iurmulis, quas Septimiua
crorum usum, ut hasretioi, parabolis abutentcs, libris inseruit, aut saltcm conferenda, nisi pre-
non ef/ingaut ipsas matenas doctrinarum, neo igitur merent prooemii angustia;, cum lidei symbolis
ud eas provocetur, nec in his constituutur certamen, quos Irenaeus, Gregoriusque Thaumaturgus et alii
in quibus uul nulla, aut incerta victoria est, aut par edidere.
incertoe {Prxscr., c. 19) : examinandum in de Deo ejusque
primis Paucis agemus cum Septimio
esse cujus sint Scripturce, a quo, [et per quos, et ^ aillc\bu\.\3, cuai uberrimam ac copiosissimam dis-
quando, et quibus sit tradita disciplina, qua fiunt sertat. D. Le Nourry, infra damus huc igitur ;

Christiani; Deum pcrmisisso, imo voluisse eo modo velim adeas ac videasiiuonamsexlupliciargumento

dispositas Scripturas, ut hxreticis materias submini- Deus esse probetur a Tertuliano [cap. 7, art. 1
strarent, qui sine Scripluris, esse non possunt [Ibid. paij. 804 et sqq.); quonam sensu dicatur homini-
cap. 39). Prajlereu in Terlulliano notatu dignus bus cognitus,quamvi3 sit invisibilis,incomprehen-
atque percelebris habetur locus de apostolorum sibilis, inaestimabilis ;
quae hujus veri Dei et vivi

litleris aulhentiris, in quem viri perdocli varia scientia, sapientia ct aiternitas [pag. 809 et sqq.) *,

commenti sunt {Ibid., 3G) (30), Nec omittenda quae quid sibi vult vox illa Septimii toties agilala.Deum
passim disserit luin de LXX Interpretuni versione corpus esse, etsi Deus spiritus est (pag. 811 et

(37) , lum de antiquissimis liibliorum Latinis sqq.) (40j . Item luculenter asserit Tertuilianua
translationibus, jam nunc in Occidentc vulgatis, Deum non esse nisi bonum {Scorp. 5); aeque ao
raajorique, eademve ac Grsecorum codicum aucto- Dei bonitatem, ejus tuetur justitiam contra Mar-
ritate receptis. cionem {lib. II, c. 11), etsi dicat bonitatera esse
liis aulem positis Ecclcsiae fundamentis, idem ut Deo ingenitam justitiam vero accidentem, seu
,

obiter subvertat caducas hffirclicorumaDdificationes,, quoad

-1 eirectum, accommodatam creaturs, peccato
, , j-

nunc eorum in verbo Dei facinora ac Scripturarum ^ posteriorem {Ibid.) : hinc Deum ex nihilo omnia
cxdes exprobrat, nunc haeresim et idololatriam et creavisse, nec aeternam essc materiara, adversus
profanam philosophiam parum inter sc differre Hermogenem egregie contendit {Contr. llermoQ-,
ostendit, nunc haereseos charactercs a vera Eccle- cap. 19 et sqq.).
sia alienos omnino describit {Advers. Marcion., Perspicue adeo ac exacte loquitur Tertullianus
iib. V. cap. 17 ; lib. iv, cap. 19 de Prxscript., cap. de Trinitate divinarura Personarum et earum con-
1, 17, 37, 40, 41, 44); omnesquo uno priuscriptio- substanlialitale, ut nihil amplius desiderari queat:
nis argumonto sivo praisenles sivo futuras, ipsum- disLinguit quippe clarissime, aque ac nostri aivi
quc Montanismum ac Tertullianismum insanabili theologi et doctores, tres divinas porsonas, et de
vulnore confodit ct opprimit. qualibet earum pnedicat actualem existentiam in
Nec tantummodo, ut voluit in recenti opere unitale unius ejusdemque naturaj, ex quibus sane
Neandcr (38), in Gnotiscos, imo et in omnes ha;- constituitur catholicaj Ecclesiai doctrina circa ,hoc
reticos,ne novissimis quidem Protestantium eectis mysterium. (Gf. lib. adv. Uermog. cap. 45; Adv.
exceplis, 21 invicte valet id genus argumentandi. Pra.ceam, cap. 2, 3, 4, 11, 12, 13, 26, 31).
Eadem enim pra; so ferunt errorum capita neo- Do Filii vero divinitate, generatione, consub-
terici ac velcres h;urolici; ab unilate ac aucloritate D slantialilale, filiatione, aeiernitate, de Christo Deo
Ecclcsia} apostolica; dcliciunt; spreta traditione, et homine prophctarum valiciniis pr*nuntiato, in
ad Scripturas solas provocant ; canonem pro libitu Judoea carne induto ac conversato, mortuo, ad

Vide Pamcl. nott. ad loc. citat. llug. Grotii

(36) codice Chigiano; Lump. loc. citat. p. QC>Q et sqq.
tract. de veritatc Christ. Relig. lib. iu;, notat.; Adisis infra D. Lo Nourry Disserlat. c. 0, ar. 2, 3,
Dodwel, Dissert. §41; Richard Simon. Ilist
, . . p. 787 ct sqq.
crit. du N. T. ch. 4, p. 40 Nathan. Lardncr. Glau- ; Antignostikus. Geist, des Tertullian. a. e. i.
(38)
bourdigUit der Evauqelischcn Gcsrhichte, part. II, (39) Vid. J. A. Moehler Patrolog. oder chrislli-
cap. 27, ^ 8. /). 501-508. Lumper. Dc vita ct srripiis cho Liler.-prgeschichte, t. II, u. 354, vcrs. gallic,
TcriHUian.i in lliH. Tlieol. crit. liHer. SS. PP: t.VII, Paris. 18 53.
p. 257-202. (40) Cf. Nat. Ale.K. Ilist. eccl. ssc. ii, art. VIII,
(37) Gf. Christ. Dis.wrt. XIII, de LXX
Cellarii t. II I. — Cantova
dc Sfptimii ct Epi-
in Dissrrt.
hilerpretib. ; —
Simon do Majiistris, Dissert. sub- phanii alhropomorpliismo. Mediol. 1773, in-8o.
junctas editioni Sepluagintavirali version. Danicl. e.v
 ; ;

23 PRiEFATIO. 24
vitam regreaso ac in coelis assurapto,iterum remit- A Rursus eamdem carnem a peccato recreatam et
temus 2i ad eximium opus D. Lo Nouiry {inf. cum anima rediviva resurgentem, his adumbrat
cap. 9), qui egrcgie contundit pcrvicacos Marcio- delineamentis Cum anima Dco allegitur, ipsa
:

nis, Apellis, aliorumque Gnosticorum adinven- (caro) est, quie efficit, ut anima alltgi possit. Scilicet
tiones. caro abluitur, 23 ut anima emaculetur. Caro ungi-
Idem adamussim ea quae de angeiis et daemoni- tur, ut anima consecretur.Caro signatur, ut et anima
bus tiabet Tertullianus, e.\plicat ibid. cap. -10. muniatur Caro manus imposilione adumbralur,
.

Tertullianus.do homine disserens variis suis in ut et unima spirilu illuminelur. Caro corpore et

Boriptis, primo tradit hominem facturam esse Dei sanguine Christi vescitur, ut et anima de Deo sa-
creatoris, constare ex duabus substantiis, corpore ginefur {De Resurr. carn., 8). Sequilur animam
ac anima.ad similitudinem Filii et Spirilus factum nubentem spiritu caro, ut dotate mancipium, et jam
opus, et imaginem Dei, totius universitatis posses- non animx famula,sed spiritus.O beatum connubium
sorem eese, atque in hoo ab ipso Deo exlructura si non admiserit adulterium ! CDe Anima,41.) Carnis

fuissc,ut dorainus esse posset, dum fit a Domino demum cum Christo ovantis triumphum splendide
(lib. IV, adv. Marc, cap. 37, lib. v cap. 17 ; adv. descrilMt : Ilic (Jesus Christus)... carnis quoque de-
Praxeam, oap. 12 ; de Spect., cap 2 ; de Resurrect. n positum servat arrhabonem summse
in semetipso,
carnis. cap. 5, 6). tolius. Quemadmodum enim nobis arrhabonem spi-

ritus reliquit, ita et a nobis arrhabonem carnis acce-

TertullianuB etsi quibusdam, carptim ejus scri-
pta libantibus, videatur de homine anima du- dit, et vexit in ccelum piynus totius summge illuc
et
qiiandoque redigendx. Securi estole, caro et sanguis
riori ac pinguiori minerva philosophari, si penitus
mens ejus introspiciatur,merito ardua ac subtiiis- usurpasiis et cjilum et regnum Dei in Christo (De

sima anthropologiffi ac psychologiffi arcana acutis- Resurr. carn. c. 54).

simo obtutu penetrasse sestimabitur (41). Nec hoc anims integrce el innocuae, quam in
in
lapsae ac maculatae statu describendo infelicior.
Platonis enim instar, partera animae distinguit
Originale peccatum adniittit docetque egregie ,

duplicem,unam quidem intelligentem ac sapientise

quomodo, quam Jate et primigenia labes serpserit
sedem, alteram vero caecam et intelligentias exper-
ac omnes infecerit Anima hominis velut surculus
:

lem li^r/.w et aXoYov) animam autem a spiritu

;
quidam ex matrice Adam in propaginem deducla et
distingui, sensu gnostico, negat : Si separas spi-
genitalibus feminx foveis commandata, cum omni
ritum et animam, separa et opera; aganl in discreio
sua paratura pullulabit, etc. (De Anim. 19). Sata-
aliquid ambo, seorsum animn , seorsum spintus
nam pronuntias... per quem homo a primordio cir-
anima sine spiritu vivat, spiritus sine anima spiret...
cumventus ut prxceplum Dei excederei, et propterea
Ergo duo non erunt, qux dividi non possunt (De
in morlem dalus, exinde totum genus de suo semine
Anima, cap. -10).
infeclum, sux etiam damnationis traducem fecit (De
Gum anima idem sit ac spiritus, necessario se- Testim. Anim. 3).
quitur anims proprictates easdem esseacproprie- Audiaraus nunc eumdem Christi ortum in terris
tates spiritus ; hinc animam esse simplicem, a quasi novo cantico concinentem : Nove nasci de-
corpore separatam tam duas res quam diversas;
;
bebat ^novas nativitatis dedxcator... Hxc est nativitas
nec proinde impingendum est in id quod et ab eo nova, dum homo nascitur in Deo, in quo homine
appeJlatur corporalis et efligiata,BGU in specie etre carne antiqui seminis suscepta, sine
Deus natus est,
subsistens;aliunde confitetuream Dei flatu natam, semine antiquo, ut illam novo semine, id est spiri-
nalura Christianam, substantia simplicem.liberara taliter , reformaret exclusis antiquitalis sordibus
arbitrii, rationalem, immortalem, non ex gratia.ul expialam (De carne Christi, c. il).
omnes ferme veteres, sed ex natura sua : eam TertuUiano apparuit humanitas et benignitas
vero post praesentem hanc vitam, vel dolere apud Salvatoris in carne, Verbum caro factum,tanquara
inferos, vel gaudere in coelis {Ibid., cap. 58). Etsi omnium fidei mysteriorura principium et linis,
alio loco doceat animam, ante universalem resur- fundamentum,unicura
q novee creationis fastigium et
rectionera nec puniri, nec gaudere: insuper quae- mundi orientis meditullium, unde omnia in nos
dara peccata post mortem ilJico nobis luenda fore bona derivantur, quo cuncta quae Deum religant
sub expectatione resurrectionis. et homines, remeant et connectantur. Hinc Se-
Carnem ipsam hominis mirura in raodura glori- ptimii vehemens et acrior impetus quo in admira-
ficat TertuJlianus, nec quemquam forsan ex Patri- tionem Verbi incarnati rapitur, quo cujuslibet hoc
bus reperias qui de ea insigniora dixerit. Quodcun- magnum pietatis sacramenlum vel leviter impu-
que, inquit, limus exprimebatur, Christus cogitaba- gnantis impios ausus carpit et retundit quo in- :

iur homo futurus... Ita limus illejam tunc induens sanire videtur, prae nimio in Christum natum et
imaginem Christi futuri in caime, non tantum Dei passum stupore Sed jam hic, inquit Marcioni,
:

opus erat, sed et pignus (De resurr. carn. c. 6. responde, interfector veritatis : Nonne vere crucifixus

(4-1) Vide haec luculenter exposita in opere jam laudato J. A. Mcehler. Patrolog, t. II, p. 364. vers.
gall.
25 PRyl<:FATIO. 26
est Deus? nonne vere mortuus, ut vere crucifixus? \_ baptizatos eive infantcs, sivc ndultos, eodem be-
nonne vere resuscitalus ?... Parce unirgs spei totius neficio donatos fuisse.
orbis. Quid deslruis yiecessariumdedecus fulei? Quod- Hierarchiam ccclesiasticam a laicis diatinctam,
cunque Deo indignum est, mihi expedit. Siilvus sum, variis instructam ordinibus,quibu3 suasunt muria,
si non confundar de Domino meo. Qui mei, inquit, suaque propria nomina, apud haerelicos difturlja-
confusus fuerit, confundar et etjo ejus. Alias non tam aut penitus exstinctam, inconcussam vero et
invenio malcrias confusionis, qux me per contem- ab apostoiis ad usque nnvissima tempora perenni
ptum ruhoris probent bene impudentem et feliciler pucopssione apud CatholicoB servatam,TertulIianu8
stultum. Natus est Dei Filius, non ^4 pudet, quia passim profiletur, ac pra;sertim in aureo illo de
pudendum est. Et mortuus est Dei Filius. Prorsus Prxscriptionibus libro, quem forte adhuc Catholi-
credibile est, quia incpfum est ; et sepultus, resur- CU8 conscripsit, jam vero Montanista edidit, in
rexit. Certum esl, quia impossibile (De Carn. Ghr., quo haereticos sui temporis ?uggillat, quod ordina-
cap. 5). tiones eorura temerariae.leves, inronstantes,quippe
Ha5c salis sunto, ut quantum in exponenda fide cum alius bodie 25 episcopus, eras alius : bodie
dogmatica prodesse possit Tertullianiis innotescat. diaconus, qui eras lector ; bodie presbyter, qui
Alia perplura sunt dogmata
eadem g eras laicus. (Ibid., c. 41.)
qua?, ab eo
ubertate asr^erta ac uberius a doctissimo D. Le Matrimonium, cum Apostolo vocat magnum sa-
Nourry commentata, habes in bujusce tomi decur- cramcntum at juxta mcechiam et fornicationem ;

8U iterum in liicem prolata. docet reputari conjunctiones occultas, nec prius apud
Quam egregie rccleque Septimius inlellexcrit Ecclesiam professas, nec ab episcopo presbyteris et
veram sinccramque operos.ne et practicae fidei no- diaconis monognmis postulatas (De Pudicit, c. 4).
elraB nolioncm, nihil magis nobis dstcndit quam Guiquel^illud notum Vnde sufficiamus ad enarran-
;

amplissiina disciplinaB liturgicffi descriptio, con- dam felicilatem ejus matrimonii, quod Ecclesia
fertaque veterum rituum copia, in omnibus ejus conciliat ei confirmat oblatio et ohsignat benedictio,
Bcriptis diffusa. Gum maxinii pretii sint quae hanc angeli renuntiant, Pater rato habet ? (Ad Ui. 1. ii,

priinoruin StX'Culorum disciplinam atque consuc- c. 6.)

tudines exhibent, singula alieremus quam accurate Ilaec demum de prece sive privata, sive publica,
documenta, quae
liturgioa in Septimii scriptis me- dosacrie synaxibus, ac Dominica cocna. Tertullia-
morantur. nus habet Christiani orabant, coelura suspicien-
:

Et uta baptismo ordiamus, votustus hic doctor tes,expansis manibus, in Ghristi cruci affixi mo-

traditprimo loco laboriusa opcra ante baptismum ^""" '^'^ formam, capite nudo, vultu voceque de
C
suscipienda, crebraa orationes, jejunia, genicula- missa, ad Orientem conversi ante orationem ;

tiones et pervigiiias, cum conlessione sallem oc-

manus penulam deponere, plerumque
abluere,

culta omnium retro peccatorum deinde quae ad

soliti ; interorandum assidentes, alii sub con-
alii
;

collationem baptismi iiertineanl, trinam immersio- spectu Dci, angelo adhuc orationis stante, slare et
neni, et Irium sanclissiinbe Trinitatis personaruin ipsis revcrentius a^.stimantes ; alternis demum
invocalionem, postremo quae subsequantur, nempe Psalmorum cantibus et hymnis sese recreantes, ac
uncLionem post lavacrum, impositionem manuura, post prcccm osculum pacis non subtrahentes sine ;

ot, ut pluribus merito visum eet, collationem monitore, qui voco praeircl, sed de pectore atque
Spirilus sancLi pcr confirmationis sacramenlum,
intimo cordis afTectu deprccanles die solis cum ;

imo et Eucharistioe participationem (QL lib. de

uTclitia convenientes; tum sacrorura librorum le-

Baptismo). ctioni vacanlcs ; scripta simul prophetarum, com-

mentariaque Apostolorum recitantes ; admonitio-
Tertullianus peculiarem tractatum de Prenitentia
ncm procsidentis audientes; tum castigaticnes et
concinnavit, pulchrum adco ac clegantem, ut cum
censuram divinam excipientcs, a communicaticne
nonnulli ausi sint ipsi porperum abjudicarc, in
orationis et conventus et omnis sancti conimcrcii
quo
^
omncs I\rnitentiae ante vel post baplismum
"t^'""""'" n delinqucntibus
j„r „ ,1 .• r- • •
u- -i
,. . ^ .
iJ 1

relegatis. Fpiscopi his synaiibus

publiccprivatimve peractoe ritus alTectusquc ap-
prajsidobant, et corum aucloritate, praesbytcri et
prime dcscribit, uti aliquatenus vidcre est paulo diaconi, probati elccli, seniores nuncupati ; a qui-
infra, ubi dc exoinologesi, quae ci/m provolvit homi- bus ncc do aliorum manu, in leir.pore victui,
ncm, magis relevat; cum squalidum facit, magis ctiam antclucanis cQ?tibus, Eucharistiae sacramen-
mundatum reddit cum arcusat, cvcusat ; cum con-
;
tum sumendum, sivc rcservandum, ut domi
sive
demnat,absolvit. (De Pmnit. c. 9.)
Bumerent, excipiebant. Erant et prster diem solis,
Dc Eucharistia disscrens Tcrtullianus tradit jejur.iorum et stationum dies, quibus proliiius
Ghrislianos summo mane convenirc consucvissc orabant, gcnua ncclcnles cuiu reliquo humililalis
ad myslorium hoc celebiundum ; laicos de praesi- more, ad aram diutius, accopto corpore Domini,
dentium manu sacramentumsumpsisse inpropriis ; stantes. Erant et hor«3 diei solemniores, nempe
manibus accopisse ;in proprias domos intulisse. tertia, sexta, nona, prajter logitimas orationes quae
ut jejuni, sub una specie participarent ; recens ingressu lucis et noctis debebantur, cibum et la-
 27 PRvERATIO. 28
vacrum prseire solebant, vigiliisque noctis interci-
A de vatientix virtute, de vano mulierum cullu et
dcbant ;
cfeterum nihil omnino praescriplum est, ornamento, de illicita spectaculorum frequentia, de
nisi omni in tempore et loco orare. Nihil vero ce- idololatria et variis ejusdera speciebus,de marlyrii
lebrius quam cum cocna (it quce Agape dicitur pra3 omnibus
; excellentiori magnanimitate.
non prius discumbitur quam oratio ad Deum prae- Ilis, coronidis
instar, adnectantur selecta ex
gustetur; editur,
quantum esurienles frugique ca-
Tertulliani operibus ascetica documenta.
piunt; bibitur, quantum pudicis utilo est. Post
c(enam, aqua ad manus abluendas porrigitur, lu- Christianus Deum limet, non homines. — « Nos,
mina ad usque lucem diei accendebantur lum qui sub Deo omnium speculatore dispungimur,
;

remota mensa, unusquisque ad quique «ternam ab eo pcenam providemus, merito

hymnum aliquem,
soli innocentiie occurrimus, et pro scientiae pleni-
aut desumptum ex Scripturasancta.aut de proprio
ingenio elicitum, tudine, et pro latebrarum difficultate, et pro ma-
in totius consessus et coronae
medio canendum,provocatur gnitudine cruciatus, non diuturni, verum sempi-
: tum precibus grales
Deo referuntur, inde
terni,eum timentes, quem timere debebit el ipse,
et disceditur ad eamdem
curam modestiae qui timentes judicat Deum, non proconsulem ti-
;
et pudicitite, qui
non tam ccenam
cocnavennt, quam disciplinam. Hanc hostiam de mentes {InApolog. cap. 45). »

corde devotam, tide pastura, veritate curatam,

D Deus ad pmnilenliam impellit. — « Bonum est
26 innocentia integram, castitate mundam,agape pcenitere, an non ? Quid revolvis ? Deus pra^cipit.
coronatam, cum pompa operum bonorum, inter At etenim ille non praecipit tantum, sed etiam
psalmos ethymnos deductam ad Dei altare, omnia hortalur. Invitat praemio salutem; jurans, etiam
a Deo impetraturam. Ghristiani mactabant. t;it;odicen3, cupit credi 27 sibi. beatos nos,
Strictius ac festino pedecujusnam
quorum causa Deus jurat! miserrimos, si nec
sit usus Ter-
tuUiani in morali et ascetica, ut promisimus,
re jurantiDomino credimus (lib. de Poenit. cap. 4).»
carpimus. ac primo explorandum foret
Illico Peccatorem ad se revertentem Deus benigne susci-
quinam qualesve fuerint Christianorum mores. Ea pit. — « Quis ille nobis intelligendus Pater ? Deus
dtscipUna palienliin divinge agere nos, inquit Noster, scilicet;tam Pater nerao^ tam pius nemo. Is ergo
iatis manifestum cum tanta homi-
esse vobis potest, te filium suum, etsi acccptum ab eo prodegeris,
num
,«.,... multiludo, pars f/cnc
yuia
.,.«v^«.tu.i/, pene major civiiatis
civiiaiis cujusque.
cujusque,
etsi nudusredieris,
-'". recipiet,
""""'^^v.^.i.ixt., Avi^.i^i^o, quia
c^i*.» magis-
redisti : l^^^,^-
ivuiou^.
in silentio et modesHa agimus, singuli
forte noli ^^^ ^^ regressu tuo, quam de alterius sobrietate
tnagis quam omnes ; nec aliunde noscibiles quam de
l^tabitur. Sed si poenileat ex animo... si porcos,
emendatione vitiorum{kd Scapul. c. 2).
immundum relinquas pecus, si patrem repetas vel
Jam vero quanta Ghristianorum charitas auae
^ °^^"2""'' ^^^'?"^'' ^^^^'^^' "^^ "^'^nus ego
'P^^^'''

vcl ethnicos in admirationera • J^"^ ^ocari tuus. Tmtum rele^at confessio dehcto-
rapit Vide in
quiu7it, ut invicem se diligunt, '""'' quantum dissimulatio exaggerat. Confessio
et ut pro alterutro
mori sint parati enim satisfactionis consilium est, dissimulatiocon-
enim ethnici ad occiden^
! Ipsi
dum alterutrum paratiores (Apolog. 39). Quanta tumdciee {Ibidem, c-Ap. 8).

conjugum Cbristianorum castitas, et cffilibum « Exomologesis prosternendi et hurailificandi ho-

multorum integritas, et virginum innocentia !

minis disciplina est, conversationem injungens
Quid enim insigne praeferimus, nisi priw.am misericordiae illicem. De ipso quoque habitu atque
sapien
tiam, qua frivola humanx manus victu mandat, sacco et cineri incubarcj corpus
opera non ado-
ramus ; ahstinentiam, qua ab alieno temperamus sordibus obscurare, animum moeroribus dejicere,
; pu-
dicitiam, quam nec oculis contaminamus illa qua) peccavit, Iristi tractatione mutare ; caete-
; misericor-
diam,quasuper i7idigenlesflectimur; ipsam verila- rum pastum et potum pura non ventris
nosse,
tem, qua offendimus ; ipsam libertatem, scilicet, sed animaecausa: plerumque vero jeju-
pro qua
mori novimus! (Lib. i, adNation., c. niis preces alere, ingemissere, lacryraari, et mu-
4.)Cuinamin-
auditum est quam invicte Tertullianus cum gire dies noctesque ad Dominum Deum tuum, pre-
Chri
stianorum moribus conferat philosophorum D sbytens advolvi, et charis Dei adgeniculari, omni
Drae-
stantissima exempla modestiae, bus fratribus legationes deprecationis suaeinjunge-
ffiquanimitatis,
fidei, simplicitatis {Apolog. cap. 46) ? re {Ibidem, c. 9).
C^leras
inter Christianorum virtutes
maxime emicuit tam Ridenda pcenitentia, qux delicias non abjicit. —
sedula quam dura jejuniorum observantia, qua «Adjicitoad sumptum, conquirito altilium enor-
non minus quam aliis virtutibus ab ethnicis mem saginam, defaecato senectutera vini cumque :
di-
screpabant. Nec iis satis qui interrogarit cuinara ea largiaris, Deliqui, di-
fuit non solum pu-
blicis in calamitatibus, sed aliis cito, :n Deum, et periclitor in aeternum perire.
etiara diebus tam
severaausteraque
_-. jejuniorum
.^^^^^ jv^juijiui uui uuservaimne iram
observatione Itaque nunc
xuaLjue uuuu jjcuuou
pendeo ci,
et raaceror excrucior, ut
luaut/iui et «^auiui^iui., uh t,i,

Dei placare, sed in sacco etiam, ait Deum reconciliem mihi, quem delinquendo laesi
Tertullianus et
cinere volutantes, invidia coilum {Ibid. c&p. {]). »
tU7idimus (Apolog,
cap. 40). Huc referenda forent
pulcherriraa quae ia Christiano mundus estinsiar carceris. — « Si reco-
hbris speciaIibus_;concinnavit
Noster de oratione, gitemua ipsum magis mundum carcerem esse,
29 PRiflFATIO. 30

exiifse vos c carcere, quam in carcerem introisse, ^ noribus omnibus simul et ornamentis... Quanta
intelligcmus. Majores lenebras habet mundus, qucc confessio est malae rei, cujus auctores quam acce-

hominum prajcordia excaecanl ;

graeviores calenas ptissimi sine nota non sunt! » {Ibid., cap. 22.)

induit mundus, qua3 ipsas animas hominum con- Comxdiis Cliristianis vetitum interesse. — « An
stringunl pejores immunditias exspirat mundus,
; ille recogitabit eo tempore dc Dco, posito illic, ubi
libidines hominura. Plures postrcmo mundus reos nihil est de Deo?... Pudicitiam ediscet, attonilus
continct, scilicet universum hominum genus. Judi- in mimos? imo in omni spectaculo nullum raagia
cia denique non proconsulis, sed Dei sustinet (lib. scandalum occurret, quam ipse ille mulierum et
ad Marlyr., cap. 2). » virorum accuratior cultus, ipsa consensio, ipsa in
Exeiwplo Ckristi contemnendx dicitise. — « Omni favoribus aut conspiralio aut dissensio, inler se de
pene in loco dc contemnendo saiculo Scripturis do- commercio scintiilas libidinum connabellant.Nemo
minicis commonctur. Nec major adpecuniie contem- denique in spectaculo ineundo prius cogilat, nisi
ptum exhortatio subjacet, quam quod ipse Dorai- videri et videre... Avertat Deus a suis tanlara vo-
nus in ullis divitiis invenitur; seraper pauperes luptatis exitiosae cupidilatem {Ibid. cap. 25). •

justificat, divites praidamnat. Ita detrimentum pa- Verx Christianorum voluptates in hoc sxculo. —
tientia; fastidium opulentiie prffiminiatravit : dc- g „ jarn nunc si pulas delcctamentis exigere spatium
monstrans per abjectionem divitiarum, laesuras hoc, cur tam ingratus es, ut tot et tales volupta-
quoque curum computandas non esse (lib. de Pa- tes a Deo contributas tibi satis non habeas, neque
tient. cap. 7). » recognoscas? Quid enim jucuudius, quara Dei Pa-
Cur de morte amicorum non dolendum. « Cum — tris et Domini reconcilialio ? quam veritatis reve-

constet de rcsurrectionc raortuorura, vacat dolor latio? quara errorum recognitio? quara tantorum
mentis, vacat et impatientia doloris. Cur ergo do- rctro criminium venia? Qua; major voluptas.quam

leas, si periisse non credis ? Profectio est, quam fastidiura ipsius voluptatis, quRm SKCuIi totius

putas mortem. Non est lugendus, qui anteccdit, cuntemptus, quam vera libertas, quara conscientia
sed plane desiderandus. 28 Id quoque desideriura integra, quam vita sufllciens, quam raorlia tiraor

paticntia temperandum. Gur enim imraoderate fe- nullus {Ibid., cap. 29)? >>

ras abiissc, quem mox subsequeris ? Cffiterura Mali sacerdotes Judseis pejores. jProh scelus — << !

irapatienlia in hujusmodi male omi- et spei nostra; Serael Judaei Chrislo manus intulerunt; isti irapii

natur, ct (idem prajvaricatur. Et Christum lifidi- sacerdotes 29 quotidie corpus ejiis lacessunt.
mus, cum evocatos quosque ab illo, (luasi mi- raanus pra3cidendoe ! Viderint an jani per similitu-
serandos, non ajquanimiter accipiraus {Ibidem q dinera dictum manus tua scandali:Mt,
sit : Si le
c. 9). » umputa eam. Quse magis amputanda, quam in qui-
Patientix encomia. — « Satis idoneus patienti» bus Doraini corpus scandalizatur I » (lib.rf^ Idolola-

scquester Deus. Si injuriara deposueris penes Iria, cap. 7.)

eum, damiium, restitutor est si do-

ultor est ; si ; Mulier Christiana hominibus placere negligH, imo
lorem, medicus est si mortem, resuscitator est.
; horret. —« Perfectse, ;.id est Christianae pudicae,
Quantum patienlia; licet, ut Deum habeat debito- appetitionem sui non tantum non appclendara,
rem ? nec immerito omnia enira placita cjus
; sed etiam cxsecrandam vobis sciatis : primo.quod
tuetur, omnibus mandatis ejus intervenit. Fidem non do intcgra conscientia venit studiura placendi
munit, pacera gubernat, dilectionem adjuvul, hu- per decorem, qucni naturaliter iQvitatorem libi-
militatom instruit, pajniLentiam exspectat, exorao- dinis scimus. Quid igitur in te excitas malum
logesim assignat, carnem regit, spiritum servat, istud ? quid invitas, cujus te profiteris extraneam?
linguam frcnat, nianum continet, tentaliones in- tum quod tcntationibus viam aperire nou debe-
consummat, pau-
culcat, scandala pellil, martyria mus, quaj nonnunquara (quod Deus a suis abigat)
perem consolatur, divitcm teraperat,inlirmum non inslando perliciunt certe vel spiritu scandalum
;

exlendit, valontcm non consurait, fidelcra dclo- perraovent {Dc Cullu fem., lib. ii, cap. 2).
j)
ctat, genlilcni invitat, scrvum Domino, Dominum
Fucos adhibcre, quale crimcn. — « Non super-
Deo commendal, feminam exornat, virum appro- grediendum in ornando curpore ultra, quam quod
but amatur in puero, laudatur in juvene, suspici- concupiscunt,
;
simplices et sufficientes munditiai
tur in seiie; in omni sexu, in orani mlixic formosa ultra quam Domino placere; in illum enim delin-
est {Ibidein, cup. 17). »
quunt, qua; cutem medicaminibus ungunt, penas
Adversus spectacula ct thealra. — « Irapudici- rubore inaculant... Displicet illis nimirum plastica
tiani omncm amoliri juboraur. IIoc igitur mndo Dei in ipsis redarguunt, reprehendunt artilicem
:

eliuiu a theatro scparamur,quod est privatum con- omnium. Reprehendunt enim cum emendant.cum
sistorium impudicitia;, ubi nihil probatur, quam adjiciunt, utique ab advorsario arlilice suraenles
quod alibi non probatur (lib. de Spect ., cap . addimenta ista, id est diabolo. » Jbid. cap. 5.)

^^^* *
Imago mulieris Chrisiiana'. « Prodite jam vos, —
Sccnici semper infames. — « Aroeut scenioos hO' medicamcntis et ornamenlis extructaj aposlolo-
31 PH.EFATIO. 32
rum.... caput marilis aubjicile, ct satis ornatae A Deus amandus ut Pater, timendus ut Dominus.
eritis manus lania
; occupnle, pedes domi ri},Mte,|et — « Justitia Dei plenitudo est divinitatis ipsins,
plus quam in auro placebunt. Vestite vos serico exhibens Deum perfeclura,et patrem et dominum:
probitatis, byssino sanctitati?, purpura pndiciti;c. patrem, clemenlia; dominum, disciplina :patrcm,
Taliter pigmentataj, Deum habebitis amatorem potestate blanda dominum, severa; patrem,dili- :

{Ibid., cap. 13). » gendum, pie; dominum, timendum necessarie :

Christianus voluptales mundi fugere debet. — « Tu diligendum., quia malit pcenitentiam peccatoris,
peregrinus mundi hujus, civis supernse Hierusa- quam mortem; et timendum, quia nolit peccatorea
lem.,. Nihil tibi cum gaudiis saiculi, imo contra- sui jam non utrumque diffi-
poenitentes. Ideo lex
rium dcbes. Sxculum enim gaudebit, vos vero lu- nit : Dilifjes Deum, et timebis Deum. Aliud obse-
gebilis. Ki felices a\i lugentes... Omnia imaginaria cutori proposuit, aliud exhorbitatori.Ad omnia oc-
in sajculo, et nihil veri (lib. de Corona militis,c&\}. currit tibi Deus, idem percutiens, sed et sanans :

13). » mortificans, sed et vivificans ; humilians, sed et

Adversus veritalem nulla prxscriplio. — « Veritati
snblimans ; condens mala, sed et pacem faciens
nomo praescribere potest; non spatium temporum, {Ibid., cap. 13 et 14). »

non patrocinia personarum, non privilegium re- B Hucusque bonum esse ac perutilem Tertulliani
gionum. Ex his enim fere consuetudo initium ab usum ex omnibus quae de ejus doctrina congessi-
aliqua ignorantia vel simplicitate sortita, in usum
mus enixe probare voluisse videmur jam vero ;

per successionem corroboratur, et ita adversus crimini nobis merito foret. ni ad pravum unum
veritatem vindicatur. Sed Dominus noster Chri-
praecavendum nihil consilii adderemus. At, quera-
stus veritatem se, non consuetudinem cognomi- admodum quantum prodessc queat [ejus doctrina
navit (lib. de Virginibus veland., cap. 1). » statuimus, ita ex ejus erroribus inferendum est
Non ex personis fides probanda-, sed personae ex quam nocere possint, quam acri judicio ejus scri-
fide. —« Non ex personis probamus fidem, sed ex pta secernenda sint. Porro alia communia habet
fide personas ; nerao sapiens est, nisi fldelis : nemo paradoxa cum Montanistis, alia vero adeo sibi
raajor, nisi Christianus : nemo autem Ghristianus, propria ut haeresiarcha inde evaserit, ac horum
nisi qui ad finem usque perseveraverit {be Prx- errorura asseclas Tertullianistas, ex auctore nun-
sripl. advers. Hxret. cap. 3). » cupatos, protulerit.
Non alia quaerenda scientia, quam
Gertum indubitatumque est Tertullianum non
Jesu Christi.
~ « Nobis curiositate opus non est post Christum solum erroribus ac deliramentis Montanistarum
Jesum, nec inquisitione post Bvangelium. Cum C subscripsisse, verum etiam eadem ardentissime
credimus, nihil desideramus ultra credere. Hoc propinasse. Istiusraodi sunt omnia quibus suum
enim prius 30 credimus, non esse, quod ultra Paraclitum passim et procaciter venditat quibus ;

credere debeamus {Ibid., cap. -17). » secundas nuptias non solum damnat, sed insuper
De clericorum continenlia. « Quanti igitur et—enormitatem vocat omni crimine majorem ,quibu9
quantae in ecclesiasticis ordinibus de continentia illicitum esse, urgente persecutionis asstu, tum fu-
censentur, qui Deo nubere maluerunt, qui carnis gcre, tum sese pecunia 31
redimere docet. Al re-
suae honorem quique se jam illius
instituerunt, fugit animus quas evomuit doctor
referre injurias
pudoris fllios dicaverunt, occidentes in se
concu- ille protervus contra Dei Ecclesias quibus Catho- ;

piscentiam libidinis et totum illud quod intra pa- licos impetit, quos passim appellat Psychos, id est
radisum non potuit admitti... Inde apud nos ple- animales homines ac carnales.Eosdera arguit quod,
nius atque instructius preescribitur unius esse agapes celebrando, ventri indulgerent et impudi-
matrimonii oportere qui adleguntur in ordinera citiis operam darent, confessoresque in carcere
sacerdotalem {De Exhorl. Cast., c. 7, 13). » detentos ad intemperantiam compellerent. Prae-

Homo imago Dei per liberum arbitrium. — (( Non

cipuos habes Tertulliani Montanistae errores, e

facie homo ad uniforraem ^ q"*^"^ ^^^^™ ^^•^^P"'^ 'P^'^ prodendi odium suum,
Dei expressus est •
sed
in ea substantia quam ab ipso Deo
animumque erga Catholicos infensissimum.
traxit, id est
animse, ad formam
Dei respondentis et arbitrii sui Pervenimus ad errores qui Tertulliano haeresiar-
libertate et potestate signatus est. Hunc statum ac ne in iirmen-
cha3 proprii sunt ac peculiares ;

ejus confirmavit eliam ipsa lex. Non enim pone- sum protrahamur, ad Pamelii , Rigaltii, caetero-
retur qui non haberet obsequium debitum
lex ei
rumque commentatorum notas infra subjiciendas,
legi in sua potcstate nec rursus comminatio mor-
:
haecminutatim pensanda remittimus. Notabiliora
tis transgressioni ascriberetur, non et con-
si promere sufficiat. Ac primo loco, Virginem Dei-
temptus legis in arbitrii libertatem homini depu- param virginitatem in partu amisisse audet pro-
taretur. Sed et alias quale erat, ut totius mundi Tum de anima, etsi nonnulla benigne expli-
fiteri.
possidens homo, non in primis animi sui passione canda censemus, multa nullo pacto excusanda re-
regnaret, aliorum dominus, sui famulus (lib. ii, manent, uti, exempli causa, quae solemniora et
advers. Marcion., cap. 5, 6). »
omni modo corpulentiae debita, ea quoque adeese
33 PR.EFATIO. 34

animae.ipsamexproprioaexu dislingui, vel mascu- A ^"3. cum quinam fuerint in eo virorum doctorum
lino pcilicet vel feminino ; trinam, sicuti et cor- impensi labores, sivc ad codices transcribendos,
profundum, dimon- sive ad editiones proferendas, sive ad textum in
poro, pcr longum, latum est
sionem habcre corporis humani speciem ac figu- recentibus linguis transferendum, sive ad queedam
;

rei Tertullianeae puncta sigillatim enucleanda, in

ram prae se lcrre ; non esse quaiitatis inanis et
vacuae, sed quffiteneri possit, acrei cuioris ac lu- dccursu saeculorura, singulis volventibus annis,

cidam. Notabiiiter insuper errat TertuUianus, cum recensere summatim aggrediamur. Nihil enim ma-
docet Ecclesiam iiji etiam haberi, ubi sunt duo gis ostendit quam tot virorum in eumdem auclo-
vel Ires, licct laici : Ubi Ires, Kcclesia est, licet rem operosa ac indefessa ajmuIatio,quanti Tertul-
luici ! horribilis sane propositio, ex qua funestiora lianum lecerit omnis retro antiquitas ac recentior
benemulla pro Ecclesia consequuntur. eruditio, quanta fuerit ejus auctoritas, qualive
dlligentia ac prudenlia quisque ejus scriptis usus
Silentio prajtereo alios errores quos non solus
fuerit.Praehabitis eadem in re studiis,ac praesertim
ipse propugnavit, sed et alii ex vetustioribus,
Cur. Traiigott Goltlob Scliienemann rara admodam
caeteroquin in re nondum ab Ecclesia definita ;
ex.
Bibiiotheca historico-Iitteraria, libentius, pro more
gratia, rebaptizandos esse ab hsreticis baptizatos;
nostro ac jure, utentes, primo decodicibus manu-
item eo refertur opinio millenariorum, et descri- B scriptis, quorum notitia ad usque nos pervenerit,
ptioparadisi quem in Apoioget, cap. 47, appellal
pauca libabimus tum editionum, versionum ac
;

locum divinae amoenitatis, recipiendis sanctorum

commentationum amplam seiiem ad singulos an-
spiriLibuB destinatum, maceria quadam igneae
et
nos, quantum licuerit, referemus (44).
zonee a notitia orbis communis segre^atum. Qui-
busaddendum venitquod habet de angelis aposta- § 1. DE C0D1CIBU8 TERTULLIANI.
tis, qui filias hominum cognoverunt (42).
« Post antiquissima Cypriani, Lactantii, Hila-
autem portentum aequare videtur, inquit
Illud rii, Eusebii, Rufini, Hieronymi, Augustini, Vin-
auctor quidam vita) Tertulliani, virum hunc scili- centii Lirinensis, de Terlulliani libris, ingenio,
cet, sublimi iugenio donatum, fidem conciliarc po- aucloritate testimonia, nuUa subinde per plura
tuisse hujusmodi erroribus, ob visiones mulierum saecula remanent ejus vestigia.obrutusque videtur
quibus aeque ac sancti Spiritus revelationibus om- sub celeberrimo Gelasii papae decreto, qui indi-
nimodam fidem praestabat. stincta ejus opera inter apocrypha amandavit.
Hinc cum praelaudato auctore concludcndum Excitus tandem ex iis apocryphorum tencbri.=,
est (45) jam nos a TertuIIiano lupso admonori quam rursus in lucem prodiit circa fausta Caroli Magni
lubrica res sithominum intellectus, de se nimium C tempora, cum ex immani barbarorum colluvie
prysumens, sibi uni omnia tribuens, nimiumque emersa renasccrentur studia lilterarum. Quae -im-
credens, nec 3? aliorum,inaxiniequo ipsius Eccle- primis floruere Lugduni, invetusta ernditionis ac
sisB respiciens auctoritatem ! quam cjto privali eloqucntiae Gallicffi sede, nec parum favisse arcbi-
cujuslibet ingenium subverti queat! quam pronus episcopi Lugdunenses, Leidradus intor quos et
ejusdem in errores lapsus ! quum vere de Tertul- Agobirdus, memorantur Porro Tertullianum pras
liano in sui Commonitorii cap. 18 pronuntiaverit omnibus in deliciis habuisse Agobardus cxisti-
B. Vincentius Lirincnsis: Terlullianus catholici raandus est, quippe cujus exstant plures manu*
dogmatis, id est universalis ac vctustx fidci parum scripti codices nomcn ejus prae ee ferentes. Hinc
tenax, ac disertior multo quam felicior , mutata igitur:
deinceps sentcntia, fccit ad extremum quod de eo
beatus confessor llilarius quodam loco scribit : Se- 33 Sfficulo IX.

quenti, inquit, errore detraxit scriptis prcbabilibus « lo Inter ann. 814 et 840. I. Codex Agobardi
aucloritatem. prior, membranac, litteria uncialibus niinusculis
elcgantibus ac nitidis exaratus, 201 fol. in-4» com-
ARTICULUS III. pactus, vetustale nimia lacer ac diuturno udore
j)
DE LITTERARII3 TERTULLIANI ANNALIBUS. marginum corrosus aclancinatus.exstat in Biblioth.
reg. sub num. 1622, Jam prope manibus absquc
Modo pcrpensa, utut ficri licuit-.TcrtulIiani mul- periculo tractari non poterat, cum nuper eximius
tiplici aucloritate, alque datis, quTC ausi sumus illo codex tande:n recenli opera resarcitus est, ncc
ac potioraduximus.derectoejusdem usu consiliis, salvis tamen pluribus foliorum frustulis pellucidis,
jam ex hoc ordino rerum minime declinaro vide- in quibus aliquot emicabant grammala quae uunc,

(42) Ilasc et aiia Tertulliani paradoxa infra repe- (43) Corbiniani Thomae dissert. final., op. cit.,
ri(',s oura anlidolo Paniolii, el ulibi uliis comraen- p. P.)2.
tntorum notis sunata; ab erroribus quibusdam (4'i)Quae doctissimae Sch.-cnemanni notitiv-e ad-
Eerperam ipsi iuiputatia Tortullianum vindicat denda censuiraus, hrec uncinis prajllgenda cura-
ump. lUbliolk. hislor. crilica PP., t. VH, c. II, viinus, Cffitera novis tantum titulis, aut alio distin-
p. 709 scqq. xiraus ordine.
 35 PRyEPATIO. 36
margine opaco linimine,
deficiente, vel obstante A. « VIL Eod. temp. Codex Colberlinus prior, quem,
'
exstinguuntur.In 2*folio,subtituIo
' recentiorimanu
"
jubente abbate Golbertino, a Carolo Duchesne,
ac littcris quadralisinscripto,h3cc vetustocaraclere accepit D. Le Nourry, cui ab annis circiter 700
leguntur : liber obl\tus ad altare s. stephxi ex visus est exaratus.
voTO AGOBARDi EPi. In cod. fol. verso, nic sunt ter-
Sasculo duodecimo.
TULLiANi LiB.xxiii. Sequitur index iste ad nationes :

«VIII. Infra ann. 1050, Codex Morhacensis in

LIB. I,IT. AD NATIONES I. D. II. DE PRA:SCRIPTI0NE H/E-
RETICORUM LIBER I, DE SCORPIAGE DE TESTIMONIO :
cujusfinemanu recenliore scribitur Orate pro :

ANIM^ DE CORONA — —
DE SPECTACULIS LIS (sic) DE
•
domno abbate Morbacensi, qui alius non est ac
IDOLOLATRIA LA (sio) DE CENSU AMM;^ —
DE ORA- — Bartholomaeus de Andelo, anno 1455 monasterio

TIONE— DE CULTU FEMINARUM DE CULTU FEMI- — IT.

prffifectus. Varias ejus lectiones sedulo D. Nic. le

NARUM — AD UXOREM — AD UXOREM — DE EXHOR- IT,

Nourry decerpserat eumque 600 vel 700 abhinc
TATIOXE CASTITATIS — DE SPE FIDELIUM — DE PARADISO
annis scriptum ducebat.
— DE VIRGINIBUS VELANDIS — DE CARNE ET ANIMA. lu Saeculo decimotertio.
altera columna ejusdem folii : de carne xpi de
«IX. Codex Colbertinus recenfwr^delatus ex urbe
PATIENTIA — DE P.CNITENTIA — • DE ANIME SUMMIS-
Tutelensi anno lG87a D. Stephano Baiuzio, notatus
—
DE SUPER8TITI0NE SiECULI LEGE IN XPO — g
SIONE
in Colbert. bibl. n» 5271. olim in Regia 5973, nunc
IHY. Porro deficit codex in libro de Carne Christi,
1689, haud 400 annis recentior judicto D. Le
ad hsec capitis X verba item cum prxsumant non :
Nourry. Gontinet in priori parte Didjmi de Spiritu
carnis sedanimx noslrae. Nihil exstat de sequen- — S. tractalum, D. Cypriani epp. et. opp. et posteriori
tibus libris, nec ullum verbum, dequatuor praece-
parte Apologeticum Tertulliani.
dentibusin indice memoratis.In operimento mem-
branaceo ac rubro,aureis lineis et litteris distincto, Saeculo decimo quarto.
legitur: jacob, gothofredus. i. c.-domo pxrisiensis « Ab annis 1462 ad 1500 saltem sunt referendi
REGi^ parisiorum bibliotec.e. Hic enim insignis codices, quos in uberrima Hirsaugiensis abbatias
est codex quemprimus tractavit Gothofredus, e bibliotheca viditJ. Trithemius, ac meminit libro
quo primus duos ad Nationes libros edidit, quem- de Script. ecclesiast., ubi de Tertulliano. Ibidera
que his edilis regiae bibliothecoe dono dicavit. memoratur adhuc exstare iiber de Exstasi, qui desi-
« II. Codex Agobardinus, a superiori diversus,in deratur.
Biblioth. Lugduno-Batava, ab Havercampio lauda- « Anno 1481, pridie Idus Januarii scribebat An-
tus, sed non descriptus. Vide infra Haverc. prsfa gelus Politianus de TertuUiano epistolam haud
tione ad Apologetic. pag. 250 sqg. C secus ac si ejus libros, quotquot etiamnum habe-
mus, in manibus habuisset.
Saeeulo x. «X. Ad annum d^^^ prodiit codex biblioth. re-
« III. Circa ann. 900. Clodex Claudii Puteani. gise Parisiensis, olim uum. i3i3-3,nunc n. 2616,

caracterepulcherrimo, elegantibusuncialib. 80 tol. prae se ferens, haud amplo volum.50 fol. membra-

id forma 4" compactus, asservatus in Biblioth.re- nac. constans, nitida ac eleganticaraoterum recen-
gia, olim n» 3971, nunc 1623 notatus, solum Apolo- tium forma, ad usum equitis cujusdam Bartho-
getic. lib. continens, quem in manibus habuere ac lomaei Chalei, archigrammatei ducalis Mediolan.,

cousuluere D. Nic. Le Nourry et Rigalt.. transcriptus ab Hieronymo Waradeo textus opti- ;

mae notffi, licet recentior. Post varias rerum ac

Saeculo xi. dominorum vices, ut constat ex notis primo folio

« IV. Codex Petri Pitihcei, ex

Girca ann. 1000.
affixis, penes Antonium Faursub num. ns fuit.
« Saeculo xv ascribuntur Terlulliani qusedam
caracterum forma a D. Nicol. Le Nourry et aliis
declamationes, quas in catalogo Middle-
biblioth.
W. DD. undecimo saeculo ascriptus, olim ex Pi-
hill n. 2377 repcrit Hajnel ac inseruit in sua mss.
thcei schedis RR. Patrum Oratorii Jesu collegio
biblioth.
Trecensi dono datus, nunc in biblioth. urbis Mon- D
tispessulani asservatus, membranac, in-f», omnia Codices aetatis incertaa.
_

Tertulliani opera continet. 34 Cf. Haenel catalog. « XI. Codex vetus ignotus unde Apologeticus
p. 245. Eo USU8 est ad suam editionem Rigaltius. primum exscriptus est.
« V. Eod. tempore, Codex Harlgeus caracteris 35 « XII, XIII. Hirsaugiensis et Paterniaciensis
elegantia haud Puteano deterior, neque centum primi fuerunt ex quibus Tertullianus, Rhenano
annis recentior, judice D. Le Nourry, qui eum obstetricante,prodiit. » Etiam nunc servantur in
accepit ab Achille Harlaeo, Parisiensis senatus urbe Schlettstadt, ex ipsamet B.Rhenani biblioth.,
praeside, in eoque bonas et malas deprehendit TertuDiani scripta qusedam mss. membranac. Cf.
lectiones. Haenel. p. 437.
«VL Codex Aiigustx Taurinensis,
Eod. temp. «XIV, XV. Gor%iensis et Fuldensis,\ueva posthac
cui se offendisse testatur Mabillonius in Itiner. Fr. Modius diligentius excussit, plurimum Tertul-
Italic. i. I,p. 8. liano emendando profuerunt.
 37 PRiCFATIO. 88
Gagnxi Codicem,ex quo pleniorem Tertul-
« XVI. A in reliquis Tert. Apologetici cum Lactanlio editio-
lianum dedit, ignoramus. nibus exscribi solet, in dimidio fere parte paginae
«XII. lirUannicus ccenohii }lashuriensis a Joh. socundac folii primi tum ipsius anni notae defec-
;

Lelando cum Gelenio coramunicatus, plane epre- tus, vix obvius in hujus loci et typographi editio-

gius ;
qui usquedum non habebantur libros Tertull. nibus.deindequod post subscriptionem subjicitur:
pra3buit, aliis contra qui jam exstabant, carens. Sermo de vita xterna (l),qui pariter cum sequcnti-
XVI [I, XXIV. Codices Pamelii ; trcs Vaticani bus Lactantii edit, qua; Tcrtulliani Apologeticura
cardinal. Sirlet jussu in usum cjus collati, duo adjunctum habont, plerumque prodiit. Possunt
monasteriorum S. Amandi et S. Bavonis in Bel- hffic saltem excitaro VV. DD. ut curiosius de his,

gio unus Anglicanus, qui penes Joh. Glementem

;
ubi licet, dispiciant.

fuit. 1493.
XXV. Codex Bongarsii, quo usus cst Heraldus.
Mediolani per Uldericum Scinzinzeler . fol. Q. So-
XXVI. Codex (juem Salmasius ad librum de PaHio ptimili Flor. Tertulliani Apologeticus adv. gentes.
perpoliendum adhibuisso professus est. Cat. Dibl. Pinell. p. lat. G82, tom. I.
XXVII. XXVIII. Codices duo mcmbranacei in
1494.
bibliolheca Lugduno-Batava n.32'i,37G exsistentcs, „
quibus libor de Pallio comprehenditur, ac usus Venetiis, curat ct e.vpensis nobilis viri Domini Oc-
estHavercampius. taviani Scoti Modoetiensis, 1494, quinto Idus Octo-

Insuper variantes lectiones, quas e variis libris bris per Bouctum Locateltum : Q. Sept. Tertulliani

mss. F. Ursinus collegerat, notemus, quas post Apologeticus, cum Lactantio.

Wouwerium Rigaltius in usum vocavit. 1500,

XXIX. Codex Fa/»tY(«u5,continens cum chronico
«
Parisiis, ap. Jo. Pelit. 4". Tertulliani Apologeti-
V. Bedse multa alia e quibus fragmentum Tertul- cus, cum Lactantio, si conjecturaj fidere licet.
liani de exsecrandis Diis, primo editum ann. 1G30
a J. M. Suare8io,bibliotheca3 Vatic. custos,ncc jam ScBculo decimo sexto.
abhino recusum, iterum in hac nostra editionc 1501 1600. —
datum t. II, col. 1114. Codex ille.inquit Suarezius,
Cum Lactantio iterum iterumque prodiit Tertul-
litteris longobardicis scriptum ante septingentos
liani Apologeticon 1502, Venet. fol. 1509, Venet. : ;

vel octogentos annos scriptus videtur. fol.; 1.509, Paris. 4°; 1511, Venet. fol. 1513, Paris. ;

« XXX. Codex Ambrosianus., e quo Muratorius

i° Florent. 8", ap. Phil. Junt. Junlinae exempla
;

eruit ultimam partem Iractatus de oralione, vetu- seorium etiam reperias. Vid. Cat. Bibl. Pinell.
stus quidem, eodem judice, at nullibi ab eo des- C PP. lat., n. 684.
criptus, ncc ulli affixus retati. »
1515.
Perperam Tcrtulliani nomine inscribuntur duo
Venetiis in scdibus Aldi ct Andrcx soreri, mense
codices Parisienses,quorum alius in biblioth.regia
Aprili 1515. In fronte Tfrtullianus. Praemittun-
num. 1G.56, alter in bibl. S.-Genovef. num. C94 :

tur prneter Jo. Rapt. Egnatii Ven. ad Ga?p. Conla-

asscrvatur, ncuter vero vel minimum Tertulliani
habet vestigium.
renum Patricium Venet. et philosophum pra^ci-
puum epist. dedicaloriam, Hieronymi vita Tertul-
§ II. DE SINGULIS EDITIOXIDUS, VERSIONIBUS, AC VA liani, et capitum tabula.
niORUM IN TERTULLIANO COMMENTATIONIBUS.
1521.
Sajculo XV-XVI.
Ed. princeps Basileensis I. Opcrum Terlulliani,
^483. Bas. apud Frobcn. fol. « Opera Q. Septimii Flo-
Q. Seplimii Florentis Apologoticus adversus rentis Tertulliani, inter latinos Ecclcsiae scriplores
gentes. Imprcspum Venctiis per Bernardinuvi Rena- primi, sino quorum lectione nullum diem inter-
liuni. s. a. nota. fol. Characterc cloganti gaudet, mittebat olim divus Cyprianus.per Reatum Rhena-
litterisinitialibusminioadpictis.Singulatim quidem D num Scheletstadiensem e lenebris eruta atquo a situ
hic Tertulliani libellus in bibliolhoca Regio-acad. pro virili vindicata, adjectis singulorum librorum
Goett. exstat et momoratur in biblioth. Pinelliana argumentis et alicubi conjecturis, quibus velustis-
t. I Piitr. Lal. n. 683. Sed, ni failor, ac Laclan- simus auctor nonnihil illiistratur. Quorum catnlo-
lianar.i oditionem ab eodem Bern. de Benaliis gum proxima pagina reperies. Floruit sub Ca?s.
factam et a Fabricio commcmoratam pcrtinot ;
Severo Pertinace et Anlonino Caracalla, valde
quam, quia nolim continuo cum
forte rarior sit, vicinus apostolorunr tcmporibus. circa annum a
Buncmanno in dubium vocare, 36 ot insunt in- Christo passo 160. Quare boni consulonda sunt
dicia, quffl atlcntum obscrvaloreni advertere pos- hujus scripta, si alicubi varient a receptis horura
sunt in hujus libelli habitu vcluti capitum tabula temporum dogmalis.cum omnes synodos anleces-
ipsum prfficedens, qua3 sic cxscripta est, ut fore serit, apostolicis illis exceplis, quarum in Aclis

(45) Ad verbum inscriptus : Ilem sermo de vitn xterna, cap. 47.

 ;

39 PR^PATIO. 40
37 Lucas commeminit, Gaude, lector.et hunc tibi A gno et nitido, tum figuris vel emblematicis, ve
rarum ac novum thesaurum para, ac vale. » In mylhologicia et historicis ligno impressis, quae
calce, folio ante indicem proxirao Basilex apud : partim magines tituli,itemque primae dedicationis,
Jo. Frobeuium mense Julio. an. 1521. Opera quifi
:
et deinde ipsius textus paginam primam cingunt,
in hoc volumine continentur, quorum catalogum partim litteris initialibus majoribus accesserunt.
pagina tituli adversa praebetjhaec sunt de Paticn- :

tia liber \ de Carne Chnsti ; de Eesurreclione carnis

38 1525. 1528. (46) 1536.

de Prxscriptione hxreticorum ; Adversus omnes Bas. ap. Froben. f. repetitiones primae.

hxreses; Adversus Judxos ; Adversus Marcionem 1539.
libri V ; Adversus Hermogenem ; Adversus Valenti- Ed. Basileensis n, Basilegs. f. Opera Q. Septimii
nianos ; Adversus Praxeam ; de Corona militis ; Ad Florentis Tertulliani Carthaginensis, inter I.atinos
Martyres ; de Paenitentia ; de Virginibus velandis ; ae Ecclesiae scriptores primi, sine quorum lectione
Habilu muliebri ; de Cuitu feminarum ; ad Uxorem nuilum diern intermittebat olim divus Cyprianus,
suam libri II ; de Fuga in persecutione ; ad Scapu- per Beatum Rhenanum Selestadiensera et tenebris
lam ; de Exhortatione caxtitatis ; de Monogamia ; eruta, atque a situ pro virili vindicata, adjectis
de Pallio ; Ajjoloyeticus adversus genles. singulorum librorum argumentis, et nullibi non
j5
Geperat edendi Tertuilianum con?ilium Rhena- conjecturis, ac nuper collatione Gorziensis exera-
nus, cum forte in codicera vetustum Paterniaci plaris ex Mediomatricibus oblata, non solum longe
{Petertingen) coenobii Transjurani incidisset, mox emendatiora facta, verum etiam pro re nata novis
adjutus etiam codice Ilirsaugiensi (Hirschau). ac relextis annotationibus exposita illustrataque.
Utrumque tamen tam corruptum et mendis ple- Quorum catalogum proxima pagina reperies. Flo-
num, simul scripturam utrobique tam similera de- ruit sub Cess. Severo Pertinace, Antonino Ca- et
prehendit, ut alter ab altero descriptus videretur, raralla, valde vicinis apostolorura temporibus,
et ni semel vixdum inscripti Ifbri, dum Frobenii circa annura a Ghristo passo 160. Basile^ 1539.
praela vacarcnt, typis excudi coepti essent, omnino MENSE MARTio. Dc hac sccunda editione audiamus,
ab opere destitutuni se fuisse affirmat. Secutus quae ipse Rhenanuslitteris praefixis,datis Seletstadii
ergo in profligando labore hoc est, ut quando sub Kal. Iterum damus Ter-
IVIart. -1539, scribit : «
loca mendosa deprehenderet, non suhvenirenl
et tuUianum, sed emendatiorera,quara antahac.Cujus
exemplaria, sciens religiose esse tractanda auctorum rei causa, quod collutionem ejus codicis, qui
scnpta non secus ac res sacrus, nihil mutaret, sed Gorziae in Medioraatricibus asservatur dilipentia ac
conjecturas, quge tum inmentem forte veniebant, in dex'eritate Huberti Custinei — adjuvante Dorai-
marginibus adjiceret, quorum nonnullx, inquit, nec G nico Florentino sodali peractam,cura jurisconsulti
mihi multum verum cupiebam lcctorem
arrident, D. Claulii Gautiunculae Ferdinandi Caesaris a con-
dubitaiurum adjuvare. Quod si non uhique successit, silio,tandem nacti sumus. Nec vero tantum profuit
non est idcirco damnandus conalus. Pergit Uti- :
illa, quanquam multum profuit,quantum raomenti
nam mihi copia fuissel exemplaris quod in Gorziensi attiilit ad exactiorem castigationem, quod depre-
caenobio servatur, id abest ad tertium milliarium ab hendimus subinde graecissare Septimium figuris et
urbe Mediomatricum , et itcm ejus quod apud Fulda/n constructionibus graecis ulentem. Apparet sane
exslat vel ejus quod esse Homge ferunt. Sedspaliis ini- nostrum auctorem in lectione Grajcorum veterura
qui tempoiis exclusi, non potuimus ea nancisci. qui plurimi id temporis et soli inter sacrosiinter-
Quanquam vereor nihil noslris esse emendaliora, pretes habebanlur assidue versatum, ut imbibitam
quando codices quibus usi sumus, Hirsaugensis et et impressam memoriae Graecorum dialecton etiam
Paterniacensis, tam constanter per omnia consentie- Latine scribens interoblivisci nequiret. Nos hujus-
bant, ex diversis alluti bibliothecis, et non uno tem- modi tropos indicavimus,et quidera sa^pe crassius,
pore descripti. Sed hujus conferendi laborem aliis raodo apertius nara voluimus adjuvare studiosos.
;

committemus. Jain dedit retexendarum annotationum ansam col-

Praeter argumenta, singulis Ibris una cum anno- r. lationis istius opportunitas, ubi lectio posteriojc a
tatiunculis Rhenanus vitam
praemissa, praefixit ptiore nonnuuquam evariat. Hoc quoniam erat
Tertulliani, itemque dispulationem, sub nomino indioandura, aliam etiam expositionem mutata
admonitiotiis ad lcctorem de quibusdam Te'tultiani verba desiderabaat. Non licuit adesse Basilea dum
dogmatis ; subjunguntur vero Definitiones ecclesia- editur opus. Verura Sigismundus Gelenius, homo
sticorum dogmatum, posthac Gennadio ascriptae, raagni littcris judicii, et eruditione summa prae-
et index deniquo dictionura sententiarumque ac ditus, in recognoscendo opere vicariam operam in
dogmatum.Inscripsit opus principiSLanislao Turzo. oificina prajstitit, qui merila laude non est frau-
episcopo Olomutzensi. Ab artificio typogaphico dandus. » — Hanc novae editionis prajfationem ex-
haec editio est satis insignis, tum charactere ma- cipiunt Proverbia aut Proverbii specieDi referentia

(46) In Cat. Bibl. Mus. Britt., t. II, laudautur : Opera cum annot. B. Rh.enani et Fr. Junii f

Bas. 1528 f. inepte ! Schoenemann.

41
PRiEFATIO. 42

quibus pasaim in scriptis suis utitur Sept. Terlul- A quos Parisiensis recens produxerat, sed e codice
liunus a vulgo maximam partern descripta, tum Britannico, in quo singuli isti libri exstabant, ex

repetita ex priori edilione epistola nuncuputoria antehac editis tamen modo illi tres de I\es.mrre- :

et vita Tcrlulliani. Admonitio de quibubdam Tor- clione carnis, de Pr/escripliombus adv. hxr. et de

tulliani doginalis ad calcem recessit, dclinitioneb Monofjamia, reperiebantur. — Praeterea Apologetico

ecclcs. dogmatum penilus omissaj sunt. Index no- accessit commentarius Fran. Zephyrini Florentini,
vus et prorsus alius est. Ad margines textus dicta nunc primum editus. Repetila etiam hic invenies
notatffi. 3» Ad- Rhonani epistolam nuncupatoriam, vitara Tertul-
et sententi» insigniorcs diligenter
notationibus ad lib. adu. Valeutinianos accessit lani ac proverbia et admonitionem de dogmatibus.

tabula ligiio impressa, doctrinam eorum in etfigie A 40 chartaruni ac typorura elegantia inter niti-
Bistens. Tandem qui singularem libellus superiori dissimas nuraerari debet haeceditio.In Bibliotheca
editione constituerat^tractatus Adversus omnes lios- Baluziana hujus exemplaris Apologeticus cum cod.

reticos, tanquam parliculas perperam avulsa libro ms. collatus erat.

de Praescriptionibus hic ad corpus suum re- 1561.

diit(47). Parisiis, apud Andr. Wechelum. 4" Q. Sept. Flor.
1545. g Tertuliani liber de Praescriptionibus adversus hae-

— Parisiis fol. per Gagn.^um. reticoB, cum scholiis/o. Quintini Hedui.

Ed. Parisiensis I.

Accesserunt Gagnaci opera XI,(48)libri Tcrtulliani: 15G2.

de Trinilatc lib. 1, de Animaj testimonio lib. I, de Ed. Basileensis IV. — Basilex, fol. Repetitio
Anima lib. I, de Spectaculis lib. I, do Baptismo editionis a. 1550. In fine : Bas.in off.Frob.per llier.
lib. I, contra Gnosticos Scorpiacum lib. I, de Ido- Frob. el Nic. Episcopium, mense septembri.
lolatria lib. de Pudicitia lib. I, de Jejunio ad-
I,
1562.
versus Psychicos lib I, de Cibis Judaicis epistola, «Versio Galltca 1. Tractat. TertuU. Dc Prsscri-
de Oratione lib. I ex quibus de Trinitate et de
;
ptionibus haereticor.per Aubertum de Macere,evul-
Cibis Judaicis posthac Novatiano vindicati sunt. gata Parisiis. »
Unde vero Gagneeus nactus sit hos libros cum ip-
1563.
sius editionem oculis usurpare non contigerit, di-
« Versio Gallica I. Lib. De Corona Mititis per
cere non habeo, nec reperire quidem potui quem-
eumdem, ibid. »
quara, qui hujus editionis notitiam dare opcrae
Bibl. Thottiana? C2, 1566.
duxisset in Cat t. I, p. i, p.

hoc anno
;

et loco.forma item maxima memoratas p Ed. Basileo-Parisiensis. — Parisii apud Audoe-

invenio edilioncs duas, unam, Terlulliani operae.t

num Parvum (49), sub intersignio Lilii aurei, via ad
recogn. Beaii Rhenani, ap. Carolum Guillard, alte-
D Jacobum. Accurata Geleniana; repetilio. Tomis
eumdem Hugoncm hxrcdes JEmo- dobus cujusque Par. excudebat An-
8°. In fine
ram per ap. et :

harum Gagnsei an utraque dreas Wechelus. 1.566, Index Gelenianus («6 J. G.

nis a Porla. Utra sit,
confectus quid sibi velit. nescio) ad tomi cujusque
nescio.
contenta eet reformatus.
^550.

Ed. Basileensis III. — Brt*^7c<r. fol. « Q.Septimii

1572.
—
Carthaginensis presbyteri,
« Versio Germanica I. Q. S. F. Tertulliani
F^-->ren*3 Tertulliani
ccrtae, jusloe el necessarife Praescriptiones adversuB
auctoris antiquissimi ac doctissimi 3cripta,et plura
omncs hajroses in Germanicura idioma a Laurent.
quam antc, ct diligentius per induslriam bene lit-
Albcrto Francolranslal, et excus. Delinga:. »
teralorum aliquot ad complures veteros e Gallica-
nis Germaniciaquebibliothecisconquisitosrecogni- 1579.
ta codices.in quibus praecipuua fuit unus longe in- Ed. Pameliana-Axtverpiensis I.fol. — «Q.Septimii
corruptissunus in ultimam usque potitus Britau- Flor. Terlulliani Carthaginensis presbyteri opera,
uiam non omissis uccuratis Heati Rhenani anno-
:
D quai hactenus roperiri poluerunt omnia. Jara po-
ationibus.Catalogum autem aperiet versa pagina. streraum, ad exemplaria manuscripta collatione
Accessit et index copiosior, Bas. 1550. In line : facta; quam accuratissime recognita, aliquot etiam
BAS1LE.B APUD UlER. 1'RObEN. ET NlC. EpiSCOPIU.M, libris aucliora ; nunc priniura in capita, et certo
ANNO 1550, MENSE MAUTio Guravil hanc editionem
» ordine habita.quunto fieri potuit temporumratione.
Sigisniuudus Gelcnius, cujus jam in Rhenani se- in quinque tomos distincta, cum Jacobi Pamelii
cunda parlos laudavimus. E.Khibel piaster libros Brugcnsis, Iheologi, archidiaconi Audoraaropoli-
supcrioribusoditt.BasileensibusvuIgatoscosquoqne tani, argumentis et adnotationibus toti operi in-

(48) Omnibus Catholicis innotcscat neccsse est super Ecclesia; leges. ritus et institutiones. Enr
Eon.
Rhonani animadvcisionos consoria Inqu sitionis (48) XV numciat Pumolius in Ep. iledic. ed.l579
llispan;e virgula nolatas fuisse et Ronice a S. Pio ad Ponl. Kd. piffilixa perperam. 8ch(u:nemann.
;

PapaVIibrorumprohibitorumindiciinsoriptas.pro- (49 Malo ha;c ap. Robert Sleph. prodiisse Sandio

pter liberiores hujusce editionis animadvorsiones dicilur. Scuoen.

Patrol. I. 9
43 PRiEPATIO. 44
terjectis quibun tum loci obscuriorea explicantur,
; A. carmine Cyprlano olim asseruerat, propter ora-
tum quidquiil ail anliquitatom ecclesiasliouin spe- tionis similitudinern, Tertiilliano nunc demum ad-
ctat, illustralur.Ab eodem Pamelio recens adjecla judicavit et denuo recensuit. Uaec excipiunt Gree-
TertulUani Vita, Scripturarum citatarum index lo- corumoperum f'ragmenta:ad araicum philosophum
cupletissimiis, aliaque Prolegomena. " Adjutus est de Nupliarum angustiis seu de Virginitale ; de Fato;
aucLor novse liujus recensionis, Jacobus Pamelius dem undis et immundis Animalibus ; de Circumci-
(a Pamele), iraprirais tribus mss. membranaceis sione de vestibus Aaron de Trinitate de censu
; : ;

codicibus Vaticanis, cardinalis Pirleti, Bibl. tum Animae adversus Hermogenem adversus Appelle- ;

Vaticanae praefecti, cura jussuque codici excusso tianos de Paradiso de Spe lidelium
; de Ecstasi
; ;

comparatis.Habebat etiam libros mss. monasterio- lib. sex ; adversus Apollonium

Aliorum aliquot ;

rum S.Amandi ac S. Bavonis et Anglicum codicera et falso inscriptorum. T. V. continentur de Ex- :

qui penes Jo. Glementem anglum erat; nec non hortatione Gastitatis de Monogamia de Fuga in ; ;

Latini Latinii Ilali et Jo. Harrisii Angli, ab ipsis persecutione, ad Fabium de Jejuniis adverbus :

cum communicatas conjecturas varioruraque

eo Psychicos de Pudicitia Novatiani de Trinitate
; ; ;

denique hominum 41 doctorum varias observatio- ejusdem de Cibis judaicis ejusd. epistolarum de ;

nes. Quibus adminiculis tantum sane profecit, ut ^ vera Circumcisione et vero Sabbato nolulae
loca innumera castigasse, hiulca supplcsse, quae- 1580.
dam etiam superflua, quae ex margine in contex- 42 Ed. Barr;eana. — Parisiis apud Mich.Julianum
tum irrepserant, non injuria rescidisse sibi vide- ad mom divi Hilarii sub insigni stellas coronatx,
relur. Primum etiam in capita libros omnes « Opera Tertulliani et Arnobii quotquot ab inte-
distinxit, argumentaque nova ad capitum distin- ritu vindicari sumraorum virorum industria potue-
ctionem comparata et ipsius Tertulliani verbis runt, cum veterum exemplarium tum recentiorum
conscripta addidit. Deinde totum opus in quinque collatione restituta, locis Scripturae aucta et illu-

tomos partitum est quorum primo continentur: strata commentariis, quae alias auctoribus sub-
libri adversus Gentes et Judaeos ; secundo Paraeae- obscuris et difficiliimis non mediocrem lucem af-
tica ; tertio scripta adversus Haereses ;
quarto Poe- ferre poterunt. Omnia studio et labore Retiati
mata cum Fragmentis operum quae desiderantur ;
Laurentii de la Barre. Additis indicibus fidissimis
quinto deniqueea quae adversusEcclesiam scripsit et amplissimis. » In fine : « Excudebat Petrus Le
et aliena quaedam librorum in singulis partibus
: Voirrier, regius in Mathematicis typograpbus,
eodem quo conscripti putantur, ordinehabito. Ad- Anno salutis hum. M. D. LXXX, meose Junio. »

monitionem eliam de Tertuiiani dogmatibus seu Primus (51) Laurentius Barra;us id egit, ut, quae

erroribus ea quam Rhenanus conscripserat, longe C passim in scriptis variis VV.DD. imprimis Heroal-
locupletiorem etordine alphabetico confectam cum dus, Alciatus, Crinitus, Turnebus, Vertranius, Ho-
Antidoto, ut vocat, edidit (50). Ordo vero conten- tomannus, Gujacius, Saliger ad emendandum
torum hic est 1° Dedicatio ad Pontif. Max. Gre-
; explicandumve Tertullianum contulissent, conqui-
gorium Xllf, data Duaci ipsa Exaltationis Crucis rcret, et excerpta una cum suis adnotationibus
die 1579 ;
2° Dedicatio alteraad Philippum II Hisp. Rhenani commentariis allineret ubi vero illi de- ;

regem script. ib. cod. 14 septemLr. 3° Indices ficerent, in libris sciiicet post Rhenanum additis,
librorum quovis tomo contentorum et auctorum de suo proferret tamen lectoribus molestus,
: in eo
codicumque,qui Tertuiliano castigandousui fuere, quod sua nusquam a Rhenani aliorumve distin-
notitia tum 4» vita Tertulliani per Pamelium, et
; gueret.Rhenani epistolam nuncupatoriara itemque
5» Paradoxa TertuIIiani cum antidoto Pamelii 6° ; admonitionem de quibusdam Tertulliani dogmatis
TertuIIiani jurisconsulti romani le^ium rescripta ;
repeti curavit, vitara TertuUiani de suo addidit,
tandem 7° Indico.s in TertuUianum, cum locor., praeterea amplum praefixit auctorum, quorum fide
tum aliorum auctor. ab eo citator., tum rerura. — annotatt. conscriptae sunt, catalogum. Nuncupavit
qui quarto tomo comprehenduntur,Iibros poeticos hanc editionem praeceptori suo De La Bigne Th.D.
et fragmenta seu indicia potius librorum deperdi- n Quod externam faciem spectat, admodum nitida
torum apud alios auctores aut ipsum Tertullianum est editio, adornataque satis commode annota-
obvia primus hic Pamelius operibus Tertull. in- tionibus sub textu dispositis diversis quoque typis
sernit. Ad poemata quod attinet.in libris adversus expressis.
Marcionem et carmine de Judioio Doraini Tertul- 1582.
liano vindicandis,Ge. Fabricii (in poeticis christia- Versio Germanica l. — Libri De Patienlia a Luc.
nis), in carmine de Sotioma vero Sixti Senensis Maio, Sraalkalacae, in-^".
(Bibl. Sanct. lib. IV) auctoritatem sequebatur ;
1583.
Genesin autem et ad tenatorem quae cura Sodoma Ed. Pameliana-Parisiensis L — Parisiis sub scuto
(50) Prima quidem editio Pamelii ad manus 8U0 loco commemorantur. Scoenem.
non est, neque typographos et bibliopolas, apud (51) Inter repetitiones Pamelianas sine editoris
quos prodiit,indagare potuimus,sed desumptahasc nomine Caveus iaudat; perperara. Schoenem.
sunt ex ed. Par. 1598, cui quae insuper accessere,
 ,

45
PR^PATIO. 46

Basiliensi sol. Pomeliana recusa. Huic dennum A m" Florentis Tertulliani Carlhag. presbyteri

Proverbiules FormuUe auctoris antiquissirai quae adhuc reperiri potue-

editioni accessissc videntur :

scholiis runt omnia ex editione Jacobi Pamolii Brugensia.

Operis Tertullianici contentx (52), brevibus
:

Ouibus seorsim addila3 sunt annotationes Beati

illustratcE por Adream Iloyum Brugcnsem, cui
Ilhenani Sclesladiensis, auctae censura inquisitio-
hanc curam ipse Pamelius injunxcrat, ul priElixa
nis Hi3[)anicae (54) itemque castigaliones ac notae
Hoyi ad Pamclium epistola, data apud Alrebales
:

Utrum vero et perspicuae et breves Fra.\cij<ci-Junii Biturigis, tum

Kai. Januar. 1583, nos docet (53).
ex mss. fide. et Latini Latinii Viterbiensis, alio-
ejusdem Hoyi in Tertullianum Pamelii op. restitu-
run-.que symbolis comportatac, tun: conjecturia
tum Epigramma, quo singulorum librorum qui
huc quinque partilo opcre continentur, argumenta
gravissimis atque lectissimis accuratae. Communea
indices accesserunt locorum Scripturaa
cx ordinc indicantur, hac demum editione acces-
praiterea
sacrae, alioruni auctorum itemque verborum et
serit, au olim jam fuerit vulgalum, nescio. Hujus
exemplaris apologeticua cum cod. MS collatus rerum locupietissimus. Pamellii textum atque or-
exstabat in Bibi. Ikiuziana. dinem Junius religiosissime gervavit, nisi quod
tomo quarto fragraenta et indicia deperditorum
1584.
^"^"'''
T» librorum penilus omisit. Annotationes item Pa-
Ed.Pameliana-AntverpiensisH. -/I«/f<?/T-«/'"'^li j^elii ^^^^.^^ ^^^^^^ (.5^). Post textum seosim
p^^^ ^^^^^
43 Planlin. fol. eadem repetita ; m Cut. Bibl.
primum ipsius Junii, deinde Rhenani animadver-
Lcidens. (Lugd. Bat. 716.) scribitur : Tertullinni
siones subjcctse suot. Ao istae quidem, quibua
Op. ex emend. Jac Pamelli cura coll. codicis MS. etiam Junii ad Ordines Belgii F. dedicatio data ;

Agobardi per Jo. Merceriura. Anlverp. 1584 f. Lugd. Bat. a. d. Kalend. Martias 1597, cum vita
1585. Tertulliani ab ipso recens conscripta prffifigitur
Ed. Pameliana-Parisiensis II. — Parisiis, ap. (de Pamelio enim judicat non vitam eum Tertul-
Mich. Sonmum. f. Q. Sept. Flor. Tertulliani opera liani, sed curiosam illius 44 temporis hisloriam
omnia, ad excmplaria mss. collatione rccognita, contexere voluisse). llaec in fronte gerunt : ad Q.
aliquot etiam libris auctiora, ex cditione et cum S. Fl. Tertulliani opera quaj exstant omnia oasti-
annotationibus Jacobi Pamelii recedunt ejusdem :
gationes et notae, quam maxime in tam vestustum
Tertulliani vita, aliaque prolegoracna. Cul. de la et gravem scriptorem fleri potuit, perspicuaa et
Bibl. du lioy, t. I, p. 3G3. Non sucurrit jarajam, breves (56). In quibus tum omnes ferme omniura
uhi laudala invenerim Terlulliani operacum nott.
saeculi nostri doctissimorura hominum lectiones,
Jac. Pamelii Paris. apud Mich. Somnium, ^548, emendaliones, interpretationesque necessariaj ex
quod hinc constat errorem esse typographicum. C rnsa. fide et conjecturis probabilibus adunantur et
1594. ascribuntur suis euctoribus ; iis etiam expres-
« Versio Galica II. — Lib. De Corona Militis sis, non visse sunt plane rejiculae
qufe tum ex :

per Floriraundum lleraond (Louis Richeorae) Bar- collatione exemplarium loci quam plurimi ad veri-
dig. » tatem rerum proprietatemque verborum de peni-
<595. tissimae antiquitatis tenebris proferuiit suppleti,
Lugdunit Datavor. ex off. Plantaniana. 4. (Sic in correcti, illustrati atque conlirmati. Post Rhenani
Cat. Bibl. Leidcnsia) et 8. Cat. de la Bibl. du annotaliones accessit varianliuin leclionum i» li-

Roy, pag. 3()'4, t. 1.) Q Scpt. Flor. Tertulliani brum Apologeticum el advei-ms Judaeos indiculuB,
Liber de Pallio, ex editione et cuin notis Francisci quas ex mss. membranarum praesertim ms. Ful-
Junii. densis collalione Franciscus Modius Urugensis
1596. olim observaverat, et posteaquara diu apud
Ed. IlEiDELnERGKNsis I. — lleidclb. ap. Comme- M. Velserum Angustanura delitueranl, ab eo cum
linum, f. a Rhcnano, Pamelio, Junio emendata. Gasp. Schoppio Franco, tum juvene, communicatro
Lftudant Sandius, du Pin, et Cave. erant, qui Junio tandem eas transmiserat. Laudat
1597. I) imprimis Junius multas Pamelii emendationes
PAMELiANA-FnANECKER.E I.
Ed. Franecker(c — Fuldensis ms. auctoritate esse firmalas. CoUatio
excudebat Mg. RadaBus ord. FrisioB typ. Q. Sepli- quidem ipsa ad ed. Barraei 1580, Paris. (57) facta

(52) Randius edit. Parisiensem hujus anni cum (56} Quffl breves et perspicusB ipso Junio visffl
Notis Rhonani et Jiinii f", laudat; qua (ide, aflir- sunt animadversiones, eapdom ot Sraligero casti-
maro non uusiiu. gatione dignissima?, et Sohocnemann niera? hario-
(53) Scilicet ex edit. 1498, Paris. mihi in his iatioues habilac sunt. « Doctissimus Gretserus edi-
judicandum fuit, ut scmel jam professus sum. dil vindicationem quorumdam locorum Tertullia-
ScnOKNEM. nicorum a Franeisci Junii lialvinisla'" depravatio-
(54) In Catalogo iihr. expurf^ator. Madriti 158'», nil)us. In opp. Gretz. i. V. pars V, p. 305, edit.
juiisu Caid. (-iasp. Quiroga, .Vrchiop. Tolclani. gen. Katisbon. 1735. f. » Eon.
inquis. Ilisp. edilo. Schoene.m. (.')7) Ilanc editioncm Renatum Laurentium Lu-
(55) Porperam laudalur a Fubricio cum no- — telia' Parisior. I.")80, Barra^o auctore edidisse
tis Rhonani. Pauiolli ot Fr. Junii (Dcl. scr. pro Vcr. Junius scribit. Tu vide suo loco a nobis dicta.
Bel. Chr. p. 213). Schoenem. SCHOENKM.
47 PR^FATIO. 48
erat nec mutata a Junio, sed pa^inae tantum novae A. Campiani oblati certaminis in causa fidei rationea
editionis sunt ascriplae. In Bibl. Leidensi exstant decem. Catal. Bibl. Itegalis Carthusiae S. Martini.
duo h. 8. exemplaria, unum manu Josephi Scci- Neapoli 1764. f.

ligeri alterum cui a Dominico Baudio

notatnm, 1602.
ascriptae sunt castigationes Josephi Scaligeri ex « In librum de Prxscriplionibus notas edidit Jus-

autographo. tusGalvinus in libro Moguntiae edito sub hoc ti-

1597. tulo : Prxscriplionum adversus haerelicos perpetua-
Ed. Pameliana-Gexevevsis I. — Genevx cum 7-um Iracialus sex. »
not. Pamelii (Sand., Du Pin, Cave). 1603.
1598. Theodori Petreii confessio Tertullianica et Cy-
«

ED. PAMELIANA-PARlSIE^fSlS III. — ParisHs UfUd priana in iv libr, digesta- Paris. in-8». »
Laurentium Somnium via Jacobcea in Circino aureo. ^603.
M. D. XGVIII. Vide titulum ed. 1579, cui hic in- Francof.S. Jo. a fVower. Emendationes Epidicti-
super addila : « Accessere et loci ex conjectura cae ad Q. S. FI. Tertulliani opera. « Jo. a Wower.
Latini Latinii Viterbiensis restituti, et erudita lectori Totus hic libellus non tam in speciem,
«
:

in lib. de Pallio Joanvis Mercerii Antecessoris Bi-

g ^jujim usum
paratus, emendaliones promittit, qui
turicensis Commentaria. Cataloguin totius operis bus Tertulliani opera infinitis mendis liberantur,
invoniet lector post epistolas dedicatorias et in ;
eas exemplo veterum Epidicticas inscripsi quia ;

singulis tomis praBfatiunculas de librorum or- specimen et 7rpoxaOap'.a(ia majoris operis cui
dine. » — Lat. Latinii emendationes s. conjecturae me, quam primum per verum mearum varietatem
;

post edit. Pamel. a 1583, conscriptae (Pra^fatio licebit, accingam. Beneficium tamen illarum, ne
ipsius d. Romae Kal. Novemb. M. D. LXXXlV.) quid erres, non tam mihi, quam Fulvio Ursino,
et seorsim editae erant Romae 1584, per Francisc. eruditissimo viro, debes ; ex ipsius enim libro,
Zannelum et repetitae postea sunt accuratius a qui in Bibliothoca Vaticana asservatur, ea excerpsi,
C. Macro in Catinii Bibl. Scr. et Prof. p. 191. et ne fides mea apud te dubia istius libri usum
Codices quidem non habebat, utebatur tamen co- mihi concessit doct. vir Donr.inicus Raynaldus,
dicum ab aliis laudatorum varietate 45 insunt ;
ejusdem Bibl. praef., cujus erga me humanitatem
quoque et P. Ciaconii Toletani quaedam partim et singulare studium nunquam 46 satispraedicabo
ex mgenio, partira ex Cod. Vaticano. Gaeterum Quanquam valde voluissem diutius apud me deli-
typorum et chartae nitore admodum haec eruditis tuissent, donec ab ingenio nostro decentior
iilis
commendatur. cuitus accessisset. Sed jam sponte currentem inci-
1599. C tavit nescio quis clamor, ut haec publicare festina-
Pameliana-Deidelbergensis II.
Ed. Heidelb. — rem, quo satisfieret curiositati illorum qui pati
apud Commelin. f. Repetita Pameliana Du Pin. non poterant hunc exilem et fugientem gloriolae
1599. splendorem ad me pertingere. »
ColonidS apud Arnoli. Mylium. 12. Q. Sept. 1605.
Flor. Tertullianus liber de Praescriptionibus adver- Cracovix, in Andr. Petriconii. Q. Sept.
off.
6US haereticos, ex ed. et cum annotationibus Ja- Flor. Tertulliani de Praescriptionibus adversus
cobi Pamelii. omnes haereticos liber, dictinctus in capita et bre-
1599. vibus notaLtionihas, ex Jacobi Pamelii commentariis
Versio Gallica II.
« —
Iterum edita lib. De Co- illustratus.
rona per eumd. Florimund. Ad calcem tract. ejus- 1607.
dem de Antichristo et Antipapissa Johanna. » Ed. Pambliana-Franecker/e III. — Franeckerx f.

Saeculo xvii. 1601 — 1070. repetita ed. a. 1597. Sand. Fenevx f. f. c. not. Pa-
1600. melii. Du Pin.
Parisiis per Ambros. Drouarl. 8. Terfulliani Jiber 1608.
de Pallio cum interpretationegallica et notis latinis " Ed. Pameliana-Parisiensis IV. — Puris. f. repe-
Edm. Richerii. {Cat. de la Bibliolh. dii Roy, titio Pairelianae. Paris. 1598. Sand. Fabr. Cave.
p. 364.) Cat. Bibl. Barber. Mus. Britt.
1601. 1609.
Ed. Pameliana-IIeidelbergensis III. — Heidel- Ed. Pameliana-Anterpiensis III. — Apud Com~
bergx. f. cum notis Pamelii. Sand. Cave. Eam- melin. f. Repetitio Pamelianaj. Antv. 1583. Fa-
dem hoc anno Genevas prodiisse Dupinius adno- bric.
tavit. 1610.
1601. Ed. Pameliana-Parisiensis V. — Parisiis. f.

Calonix Agripp. in-12. Tres gravissimi perpetuae eadem laudante Oudino, p. 218, T. I Gomment. de
Catholicae fidei constantiae testes. Tertuilianus
de SS. Rom.
Praescriptionibus ;
Vincentius Lirinensis Adversus 1612.
profanas omnium haereseon novationes. Edmundi Francofurli ad Moenum, typis Richterianis. Joan-
 ;

49 Pn.€FATIO. 50

nis a yVower emendationes Epidicticaj ad Q. Sept. A dct, varietas leclionis codicis M9. Baliol, Oxon,
Flor. Tertulliani opera. Cat. de la liibl. du Uoy., ascripta eat.
p. 365. 1014.
1G12, Parisiis apud Jo. Libertum. 80. Q. Sept. Flor.
« Versio Gallila II, Tract. Praescriplionum, Bros- Tertulliani liber de Pallio, ex editione et cum in-

gaeo interprete, Paris, in-8°. » terpretatione notisque criticis ethistoricis Theodori

Marcilii. Cat. de la liibl. du Hoy. t. I, p. 304. n. b.
1613.
n. 462. Ibid. n. .565. et Cat. d'un€ Bibl. d Utr.
Lutetix Parisiorum. Ex off. Plantiniana, aptid
776. T. I. p. 557, sic quoque laudatur : Salyra de
Uadrian. Perier, via Jacobea. Q. Seplimii Flor,
pallio c. interpretatione familiari sive glossaria et
Tertulliani Apologeticus. Desiderius Heraldus ex
notationibus rcliquis Theodori Marcilii.
anliquis libris emcndavit, commentario libro illu-
1616.
stravit, etduos digrcssionum libros, quibus ejus-
dem Tertulliani et aliorum scriplorum plurima En, Pameluna-Pauisiensis VI. — Paris. f. Pa-
melianu-Paris, repetita. Sand. Cave.
loca qua craendantur, qua explicantur et illustran-
1617.
tur, adjecit. M. Minucii Felicis Octavius. Dcsiderius
Heraldus MS. Reg. opo emcndavit ot notas addidit B Ed, FAMtLIANA-CoLOMiE I. Colonix Agripp. —
(Minucii F. libro peculiaris tamen titulus prapfigi- fol. apud xUdonium llicral. cadem ac superior.
emcndnndo hoc Tor- Sand. Fab. Cave. Mus. Brilt.
tur, quem suo loco vide). In
1620,
tulliani libro usus est Heraldus duobns codd. MSS.
altero Putcani patris per filios tamen ipsi commu-
« Herm. Ratiimani Theosophia priscorum Pa-
nicato, altero Jacobi Bongarsii. Illum etsi jam trum Tertulliani et Cypriani fidei antiquae et vit3

olim adhibuerat Jacobus Pamelius, tamen aliorum vere Christianaj cerfa et salularia Iradens docu-
librorum praesidio destitutus, non spicilegium, sed menta, e monumentis eorum propriis rtddita et

messem integram Ueraldo reliquisse videbatur. recilata vorbis. »

Pr»ter codices istos adhibuit etiam librum Cujaci' 1622.

manu notatum, quem Hongarsii cura nactus erat « In libr. de Pi-aescriptionibusnotas edidit Alba-

unde, quee ex re esse viderentur laudato auctoris spineus annexas ipsius observationum Ecclesia-

nomine deprompsit, « In Commentario nostro. » in- sticar. libb. II. Paris., 1672. Helmstad., 1672. »

quit, « hoc temperamentum soqui 47 studuimus, 1622.

ut neque ea qu«e mediocriter oruditis satis clara Lutelix Parisiorum, sumpt. b. Hier. Drouart, via
sunt, illustranius id
, est soli acccnderemus p 4H Jacobxa, sub scuto solari. Q. Sept. Flor. Ter-
,

facem, nequc ca quae homines, alioquin eruditos, tulliani liber de Pallio. Claudius Salmasius recen-
sed aliis scientiis occupatos, morari possint, pror- suit, explicavit, notis illustravit. Notarum liber
8US inexplicata omitteremus.Libri istius ca mistura titulc peculiari gaudet. Ac de his satis quidem

est, ut non modo ad humanioris eruditionis stu- constat id modo notare juvat, praeter veteres edi-:

diosos, sed ad theologos praecipueet jureconsultos liones cod. manu exaratum satis vetustum et
adeo ipsos ejus lectio pcrtineat argumentum au-: optimaj nota3 inspexiese Salmasium ejusque scri-
tem, et quae in eo disputautur, ea sunt, ut omnium pturam (qua3 cum prima et secunda Rhenani ia
qui a soeculi fermento sibi cavere volunt, manibus oinnibus fere consentiret) ubique fideliter expres-
libellus hic versari debeat. Flaic igitur fecerunt, sam exhibuisse. Dedicavit Iibrum editor Patri
ut nonnulla quae absque causa hac forent, pror- Benigno Salmasio in sup. Divionensi curia regio
sus omisissem, quandoque atlij,'crim,sed attigerim consiliario. Contra hanc Salmasii editionem eodem
tanlum, et quanlum ad lucem satis esset. Sed et a. Hhedonis ap. Ivoncm Halcciuni typographum
quia morem istum inolcvisse videmus,ut dictionis juranicutum prodiit Antomi KEnKOETii Aremorici
aut ritus alicujus et moris veteris occasione homi- (Dionys. Pctavii ex S. I.) animadversorum liber
nes paulo longius excurrant ssepissime, et multa ad Claudii Salmasii notas in Tertullianum de
tractcnt.qua; ad scriptorem, quem praj manibus D Pallio. Cui opposita confutatio animadversorum
habent illustrandum, faciant plane nihil et con- Antonii Kerkoeiii ad Claudii Salmasii notas in Ter-
;

suotudini satis faccremus, et incommoda tamcn, lullianum de Pallio, auclore Francisco Franco J.
quae inde sequuntur, effugeremus, placuit ea qua; C. Middelburgi 1623, et cum mox iterum prodiis-
erant prajter t6 epYov in alios libros rcjicere ;
qui- sct : Anlonii Kerkoclii Aremorici Mastigophorus
bus ideo Disgressionum nomcn dedimus. Atque secundus, sive Elenchi confutationis, quam CJau-
eorum priore, qucc ad humaniorem litteraturam dius Salmasius sub emcnlito npmiuo .VnimadverBia
pertinebant, complexi sunius posteriore, qua; ad
; Kcrkoetianis opposuit, Pars secunda, Parisiis, 1623,
riluum ecclesiasticorum illustralionem. Epislola responsum e:?t eodom anno, Parisiis, P>e[utatioM
dedicatoria ad Nic. Brulardum, Francia; Cancella- utriusque Elenchi Cerco Petaviavi, auctore Franci-
rium.propter temporuin istorum casus lectu digna. sco Franco J. C. et contra denuo emissus : Masti-
Data cst Lutetiae Paris. a. d. Kal. Dccembr. 1613. gophorus tcriius f.
Elenchi conlutatiouis Salmasianic
Hujus libri exemplo, quod Bibl. Regio Ac. possi- Pars ///, j7't. cod.rt. AdTertulIianum ex bac.convicio-
51 PR.EPATIO. 52
rum mutuorum colluvie parum fructus redun- A. alteri commutarent, delerent
traderetur, quot
davit. transferrent, cum
uno Tertulliano ita sint variee
in
1624-1630. circa litleram lectiones. Raro in biblioth. re- —
« Editio La Cerd^ imperfecta. Q. Sept. Flor. fertissimis occurrunt duo isti LacenisB tomi,
TertuUiani presb. Carthag. opera, argumentis, rarius secundo primus sociatur. Unde muitas
explicalionibus, et notis illustrala, auctore J. Lud. ineunte admiserunt mendas fabricatores catalogo-
DE LA Cerda Soc. Jesus. cum indice locupictissimo, rum biblioth.,imo et patristicae bibliograph. aucto-
sumptibus Micli. Sonnii, via Jacobaea, sub
Parisiis, res perilissimi. Sic enim in cat. biblioth. Barbe-
scuto basileensi, tom. I, anno. 1624; t. II, ann. rinae t. ad ann. 1624 referuntur. Sio falso
I et II.
1630. Quorum prior libros sexdecim complectitur, asserunt Oudinus, comm. de Script. Eccl. t, I, p.
eo scilicet ordine, de Pallio lib. I ;
Apologetic. lib. 218 Terluii. opera omnia, et Fabricius in Delin.
;

II ; de Teslimonio Animae, lib. iii ; Ad Scapularn^ scr.de vera Relig. Christ. p. 213, pleraque duobus
lib. IV ; de Pcenitent. lib. v ; de Orat. lib. vi ; ad voluminibus a, 1624 et totidem iterata via a, 1630
martyras iib. vii ; de Patient. lib. viii ; de Specta- prodiisso. De Oudini errore jam admonuit Ittig.

culis, lib. IX ; de Idololatria, lib. x ; de habitu mu- Hist. eccles. ii saecul. p. 69 et de errore Fabricii
liebri, lib, xi ; de Cultu feminar., lib. xii ad Sckonemann. Bibl. Patr. latin. t. I, pag. 35. « Sic
;
B
Uxorem, lib. xiii et xiv de Coron. militis, lib- ; doctiss. Schoenemann, errorum istiusmodi rigi-

xw de Veland. Virgin., lib. xvi. Nihil de editoris

; dus exactor, erravit et ipse in describendo quem
opera, nec de TertuUiano pra^vium occurrit pree- ;
non viderat tom. I, in quo XIII libros tantum
mittitur tantum epistola nuncupatoria Clariss- contineri, haud ita firmus asserit.
Heroi D. Ant de la Cerda, Atanconis, Poci, 01" 1635.
millorum toparchse, Piozii ejusque arcis despotae, Editio princeps libror. ad Naliones.
Moccenati ac fratri suo amantissimo. lo tomo altera Genevx, ap. Petr. et Jac. Chouet, in-4o. Q. Sept.
praeGgilur dedicatio Excell . Dynast. Gaspari de Flor. Tertulliani libri duo ad Nationes, ad exem-
Guzman, Comiti de Olivares, etc. ;
quae litterae plar Agobardi, Lugdunensis episcopi, cum notis,

unice in laudibus patronorum ita occupantur, ut labore et studio Jacobi Gothofredi. — Ipsa haec
vix semel Tertulliani nomen in iis appellantur. In editio ad manus non est.De cord. qui Agobardi di-
1° tom. quinque libri seqq. continentus : De Prae- citur, antiquissimo sane et horum librorum qui-
scriptionibus adversus hxreticos lib. De Daptismo i ; dem haud dubie unico, quem fidei sui diligentiee-

adversus Quintillam lib. ii ; De Anima lib. iii De ; que testam Regiae Bibl. Parisiensi postea donavit
Carne Christi adversus hxreses quatuor lib. iv ; De editor, proxima Tertulliani editione
Rigaitius in
Resurrectione Carnis lib. v. Caeteri Tertulliani ^ scribit, paginas complures adeo fcede fuisse vetu-
libri desiderantur, dolendumque est imperfectam slatis injuria, seu potius barbarorum incuria cor-
remansisse hanc editionem 49 iniquo supercilio rosas corruptasque, ut lacunae aaepenumero etiara
plerumque despectam. In utroquetom. edito textus in sua editione occurrant, de quibus sine codicis
capitibus a Pamelia editione acceptis, nec non et integrioris ope explendis prorsus desperat. Sunt
quamplurimis Cuique
soctionibus distinguitur. autem, pergit, et prsster lacuuas, alia quae ipsius
libro prajmittitur breve argumentum nimis jeju- antiquarii manus haud raro peccavit, quorum certe
num singulis vero capitibus titulus, summarii
; nonnulla conjecturis noitris emendari videanlur.
instar, locupletior : singulis autem sectionibus Sed tamen absque veleris scripturse vestigiis male
iis

subjicitur explicatio in qua textus -rrapatfpaaxixwi; credi non diffitemur, neque id nobis permisimus,
evolvitur, completoque capite subeunt amplissimae 50 nisi locis nunquam suppressa
admodum paucis,
notae, eo uberiores quo amplius crescit opus, in libri veteris scriptura. Dicitur nonnunquam haec

verborum et orationis illuslratione plurimae, pau- editio a, 1624 facta unde utriusque anni notam
;

ciores in rerum ac dogmatum indagatione,in utro- diversis exemplaribus inscriptam esse suspicamur.
que parumper prolixae, neutiquam vero omnino Utrum vcro et quomodo ab hac Genevensi editione
superfluae. Ad calcem tom. I adduntur in libr. de D diversa sit, quee eodem anno (1625) Aureliopoli
Pallio exercitationes in quibus Salmasii liber ad impressa circumfertur, dicere non ausim. Hujus
strictos judicis apices defertur, quibusdam proba- ed. exemplari in Bibl, Leidensi quaedam sunt
tur, in multis damnatur, in omnibus doctissime ascripta a Salmasio,
pensatur, Haec laudare juvat quibus concIuditRev, 1626.
Auctor Mihi saepe contigit praemeditanti ejus
: « Lugd. f. TertuII. de Pallio cum comm. de la
lectiones, gaudere quod Scripluram sacram ita in- Cerda. 1628, 1629 (58).

tegram babeamus et incorruplam, ut nemini sit Luletix, typis Rob. Stephani apud viduam Oli-

dubitandi locus quod, nisi esset, et Salmasio vel varii Varennxi. 8°. Q. Sept. Flor. Tertulliani libii

(58) In Cat. de la B. du R. p. 364 titulus ita con- gallii, 1628. » Anni nota sic quoque diversimode
cipitur « Tert. libri IX, seu tractatus varii locis
; passim exscribitur, ut in exemplaribus siceamre-
quam plurimis emendati,ex bibliotheca regiaediti, periri necesse sit. Diserte enim in editione Opp.
ex reccnsione et cum observ.tionibus Nicolai Ri- Tert. Rigaltiana a. 1641, dedicatio Rigalti ad
53 PHiEFATIO. 54
IX, ex cofiice Ms. Agobardi in \i\h\. Reg. obvio A. exemplaribus anliquis, addiderit : sed nonduam
emendali el observationibus iliuHtrati. — Nic. Ri- correctis. Dira tam fccde Septimii nostri
natio
galtius, cujug nomen hic siletur, horum opusculo- libros adeo quoque jampridem vexavit, ut jam falsi
rum editione futuris suis egregiis de Tertulliano vetustas longi temporis prsescriptionem obstruat
meritia prfeludere voluit. Sunt autfim libelli i.sti vcriluti. Quod si vetorum librorum appellcs fidem.
novcm sequcnteg : de Oratione ; ad Uxorem l. li : eliam veterum librorum fide falsissimffi lectiones
de Cullu feminarum l. 2 (59) ; de Exhorlalione Cu- afferuntur.Nam sunt et libn veteres depravatissime

stitatis : de Corona ; de Praescriptione hoBrcLicorum correcti ; neque ulla spes reducendae unquam ve-
et Scorpiace. Codex Agobardi libros xxiv com- ritatis, nisi tam vetorcs nanciscantur, ut sint orani
plexus fuerat, nempe, praeter novcm illos, etiam correctorum antiquitate vetustiores. /Etas avorum
librum i et ii ad Naliones, nec non de Testimonio laudabiles Rhenani operasvidit, tribus editionibus
animap, de Speclaculis de Idololatria, de Censu ani-
, eiaboratas. Cujus viri fidei, judicio, eruditioni, di-
mx ; de Carne Christi : et qua; hodic Tortulliani ligentia;,sipartium studia meliorum exemplarium
scripta desideramus, de Spe fidelinm, de Paradiso, commercia non-invidissont, is procul dubio prae-
de Animjs submissione et de Superstitione sxculi. stitisset, quod istam nobis hodie operam valde

I nscripsit haec Tcrtulliani Rigaltius Card.Armando t> levaret. Sequens aetas Fulvium Ursinum lulit, qui
duci Richelio codices inspexerat longe meliores Rhenanianis,
1630. contcntus excerptas inde lecliones editionis Pame-
lianaemarginibus adnotasse, sed ne possessoribua
«Fragmentum exlilirisdeTertulliani deexsecran-
quidem exemplarium nominatis, Fulvianae leclio-
dis (jenlium diis, Qvulwm e Biblioth.Vaticana, studio
nes, in librum ampliss. doctissimique Tolosatium
Joseph. Mar. Suarezii. Rom., 1G30. Paris., cod.
archiepiscopi Car. Monchalli ex autographo trans-
ann. 8o. »
fusae nobis hoc etiam profuerunt, ut earura edi-
^632.
tioni, Eptdiclicis Wowerii A'o/i5 accuratx, fides
« Joh. Grojus specimen conjecturarum in quae-
etiam apud ausleriores conslare debeat imo et ;

dam loca Origenis, Irenaji, Tertuiliani, et Epi-

Schoppianis illis ex Fuldensi et Vaticano in Apo-
phanii edidit Oxon. in-S". »
logeticum et adversus Judaeos excerptis ab Junio
1634. publicalis. Quorum certe fidem eo magis refert
Ed. Rigaltiana I. Lutetix, sumptibus Mathurini ubique testatissimam, quod et multa sunt et prae-
Du Puis, via Jacohxa, sub stgno Coronx, f. « Q. clara nobis inde notata, qua^Jhuic editioni pluri-
Sept. Flor. Tertuilii'ni Opera ad vetustissimorum mum tril)uant iucis et ornamenti. Hkc erit apud
exeinplarium fidem locis quam plurimis emendata. ^ posteros ffitatis nostra; gloriae. Cui decus accedit
Nicolai Rigaltii J. G. observationibus et notis ingens comperlo tandem codice, quem ex voto
illustrata. Cum indice glossario styli Africani. » — Agobardi episcopi Lugdunensis ad S. Stephani al-
Quid nova hac omnium Tcrt. operum rccensione, tare oblatum fuisse legimus. Hunc certe iibrum
quae et nunc etiam principatum tenet, effecerit, atl exemplaria illa nondum correcta descriptum
aut efficere sallem voluerit Rigaltius, ipsius puto fuisse, probabunt ejus ope restituta nitcre prislino
verbis, etiamsi paulo pienioribus, audire sit pre- quam plurima, 'quae singula indicare ta>dii sane
tium. « Tertulliani, » in^iuit, 51 « scripta lcgenti- fuissct molestissimi, pretii vero nullius ; nam hwc
bus, etiain haud mediocriter litteratis, occurrunt ipsa Tertullianus avide recepit, et sua, quse ma!e
difficilia non pauca sermonis et scripturae. Nam avulsa fuerant, tam bene hodie cohaerent, ut avelli
scriuonis quidcm Africani superbia doctrinam unquam poluisse non credas.Uaque summas recu-
ferme omnium dote praistans Icctorcs sibi poscebat poratorum inde
colligi sat erit, ut quid conslet,
ad nulum attenlissime sagaces. Posteaquam vero prffistare simus parati. Sic tamen,ut notabilia tan-
in longe alios incidit, mutari coepit, a quibus non dem comprehendantur minutioribus nec 52 ta-
:

potuit capi et spuriasdilectiones prolegitimis, adul- mcn spernendis, scrupulose calculorum diligentiaa
teraj manus invorccundia sparsit. Scriptura; autem D relictis, ut sit olim ingens cumuli sumnia. Obser-

nativa) ruina, auctoris verbis semcl interceptis, ut vationes adjecimusillustrandisaliquot locis obscu-
obtrito corpore, sensum una quasi ipsum
men- et rioribus, prisci morisjam longa oblivione deleti,
tem profiigavit. Sic pessimi correctores emenda- aut eruditionis alirujus recondila? vesligiis inda-
tissinia pcrdiderc. Nam quisessct querelarum mo- gandis. In quo, si nonnuUa paulo licentius posila
dus ? autquid in tantai calamitatiscasu tam veteri aut disquisita censeantur, ut sunt illa fortasse de
non dcsperandum?nocc pestis Ilomerum jampridem criminum occultorum casligatione, deque forma
ila pcrsuaserat,ut Arato quaorenti « locorum
ubi Dominici vultus ac dc lucernis per diem ascensis,
habcretur Illiadis pristinw copia, « Timarchi (ilius ea sic accipi debcnt. tanquam Seplimianis opinio-
Timon cum respondisset : quasrendain csse in nibus despiciendis animadversa ;
minime autem

ducem Richclium ex novem libror. editione a. feminarum codicis laudati aucloritate in unura
M1)C.\X1.\ repeti dicitur. Schoenen. duorum librorum traclatum redegit. Scho£.ne.m.
(59) Nempe liboUos de Habitu inuliebri et Cultu
 » :

55 PR^FATJO. 56
arguendis calholicorum sententiis autimprobandis A argumenta, vitam et caet. qu«B
S"it adnotationes,
Patruna Septimio posteriorum decretis (60). Imo longemajorem voluminis partem (usque ad.p.781)
Patrum in Ecclesia
sonlcntias et decreta ipsa re- occupant, exhibentur hic Latini Latinii conjectu-
ceptissiraorum scmpcr opposuimus Tertulliano ,ut r.e ct emcndationes, 3o. Merceri adnolationes,
qui Africanis istis velut salebris offenduntur, sta- Edm. Richerii, Theopori Marcilli, Joannis a Wo-
tim habeant quo referre pedem iuto possint. Notas wer et Gabrielis Albaspinaei, Aureliam,episc, nota
etiam intexuimus variarum lectionum ambiguitati et emendationes. Quibus omnibus accomraodus est
pensitandae, veritati explorandae, conjecturis non- indcx apprirae ulilis. Quod in tilulo ponitur,hasce
nunquam explicandis aut confirmandis. Denique adnotaliones textui Rigaltiano respondere, nume-
Africani styli glossas complurium inter sese loco- ris paginarura in margine observalionum adnotatis
rum comparatione concinnavimus, interpretandi effectum est, ita tamen ut liber de Pallio et Apo-

ratione certissima, Glossas diximus Graeco voca- logeticus, qui in Rigaltianis plane aliifacti
compa-
bulo, quo Fabius tradidit linguee spcretioris voces rent, adPamelianam recensionem denuo excude-
minus usitatas significari. Porro breviores Obser- rentur. Volumen hoc noLarum seorsim venit in
vationes ac Notas plerisque haud satisfacturas sci- Catalogis quam plurimis ex. c. In Catal. Bibl. Tot-
mus, nec propterea culpam deprecamur. Afer iste r. tianae, Bodleianx, Firmianx et U^Estries. t. /.

lectorem non admittit nisi jam eruditum. » Haec 1636.

Rigaltius in disputatione inscripta : de Terlulliano « Versio Gallica 1. Apologelici, studio Ludovic*
etejiis scriptis deque variis eorum editionibus, et Cyrii, Paris. in-12°. »
guid hac noslra prsestetur, quae una cum epistola 1636.
dedicatoria ad Armandum Duc. liicheliumex ed. IX « Herm.Rathmani Theosophia aub hac nova inscri-
librorum a. MDXXIX (sic textui prsemiltitur. ptione Theologia speculativa et practioa ex patri-
:

Hanc testimonia vett. de TertuUiano subsequuntur, bus ab insigni quodam theologo coUecta et publici
et series TertuUiani operum qux Tioc volumine con- jurisfacta. Witemberg. »
tinentur. Item ex quibusquxque et quoties sint codi- 1639.
cibus notabiliter emendata. Id quod ad minimum
« Versio Hispanica I. Libror. TertuUiani De Pa-
guater, ad aummum ducenties quinquagies {in Apo-
tientia, de lestimonio animae, ad Scapulam, etc. cura
logetico) in plerisque trigesies, vigesies, septuagies,
Josephi Pellecier, Barcellonae.
sed et octies centies, centies ti-igesies, interdum
.<I639.
omnibus fere clausulis factum dicitur,Lt7)^?'rfe Pal-
« Paganini Gaudentii Salebrae Tertullianicffi cum
lio, scribit,
j , •

doctissimi Salmasii
c I 111,
emendatur omnibus fere lineis.iuxta ed.
ad vetusta exemptana accura- r
I
ejusdem comparatione
^ '
,

^
.

dogmatura
" Origenis
°
r^ . .

cum
philosophia Platonis. Flor., in-4o. »
titsimam prxterquam sex aut septem locis. Textum
^1639.
excipil Index Scripturarura sacrarum ; tum siib-
juncta sub titulo incerti auctoris carmina Tertul- Versio Hispanica libror. de Patientia, de Testi-
«

liano olim ascribi solita, adversus Marcionem l. monio animae, ad Scapulam, etc, cura Josephi
V, de judicio Domini Genesis, Sodoma : denique Pellecier, Barcellonae. »

index rerura memorabilium. Observationum libel- ^640.

lu3 peculiari titulo gaudet, 53 eique accessit In- « Versio Galliga I. Libror, de oratione. Paris.,

dexglossarum Teriulliani egregio consilio et judi- in-IB". — De Patientia, ibid. 12, ^\iciQv& Hobierio »

cio confectus. Elegantia et nitore typorum, si qui- 1640.

dem prima ed. non inferior sit secundae, quam « Versio Gallica II. Libro De Pallio cura Titre-
coram intuemur, admodum commendatur haec villi, Paris. »
editio, cui bibliopolse honestate haud exiguus uti- 1641.
Htalis cumulus accessit editis plurimorum Vv.Dd. Lutet. Paris. c. insigni magn3enavis.¥o\. Tomi U.
in Tertull. adnotationibus singulari volumine Q. Sept. Flor. Tert. opera, argumcntis, cxplica-
tituloque comprehensis Jaccbi Pamelii Brug.
:
J)
tionibus, notis illustrata, auct. Jo. Lud. de la
Theol., etc. Argumentaet Annatationes in Q. Sept. Cerda. (Vid. Ed. prim.)
Fl. Tertulliani opcra, quibus adjeclae sunt annota- 54 641.
tiones diversorum. Omnia textui cditionis V~ Cl. Ed. Rigaltiana II. — Luletix, sumpt. Maith. Du
NiGOLAi ItiGALTi J.C. respoudentia. Par. sumpt. Puis, etc. f. Observationibus et Notis atque etiam
Matth. du Puis, via Jac. tub signo Coronx. 1635. Glossario auctior, cujus exeraplura cum frequent.
Praeter ea quae Pamelius in Tertullianumcompo- coll. Codd. mss. impr. Agobardini in Bibl. Baluz.

(60) His verbis cxcusat Rigaltius liberiores opi-
niones quas in annotationibus suis aliquoties inse-
ruit cum in Cyprianum, tum in Terlullianum ve-
ruin nescio utrum eos satisfactum fuerit oranibus
fatendum est enim, quaedam esse loca in quibus
Batis testaturseex sua potiusqnara auctoris raente
loqui et in quibus etiam aberrat a re, ut annota-
riones scribat aliquando hodierno Ecclesiae usui
parum consentaneas. Haec Dupinius et paulo post
; llli (Rigaltio) exprobratur quod conjecturis fuerit
;
audacior nec satis accuratus ad Auctorem suum
antiquis manuscriptis rocognoscendum et tandem
suas, aut altorum contextui codjecturas nulla ma-
nuscriptorum nixus auctoritate. Edd.
 57 PRyEFATIO. 58

exstahat. I>ost hanc repetitam esse Kigallianam Pa- ^i^ 1651.

risiis, 16U, 46, 50 et 68, Oudinus aflirmat. " Tcrtulliani opp. poetica edidit Andreas fiivinus
^644. ac post Pamelium. Junium Barthium breves notas
Paganini Gaudentii opusciila tria,quorum ulti-
« addidit, Goth., 8. »
mum (le fhiloxophicis opinionibus veierum Eccl''six 1655.
l'alrum,mu\ia. de Tcrtulliano quasrit. Pisis, in-^».» « Uerm. Ratiimani Thcosophia ter edita aub novo
1644. nomine Medulla Patrum, hoc est Gonsensus har-
:

« Vers. IIisp. II Matrili. f. — Tertulliani liberdo moniacus Palrum fidei antiquaj et vitae vere Chri-
Pfitiontia cum commcntis Orii. Cal. Bibl. Pinell. siianaj, certis per locos theologicos porismatibus
t. l. p. 89. )) consij^natua, cerla et salutaria contra adversarios
1644. quosvis tradens documenta. In fine addilur Theo-
« Versio IIispanica II Libr. ad Scapulam, inler- logia Practica 6 Tertulliani et Cypriani propriis

prete Pet. Manero, Caesar August. )> vorbis confirrnala et luci exposita est a M. Herm.:
1045. Rathmanno. Witemberg. »

Verhio Gallica II. —

Librum de Poenitentia cum 1656.
aliis Patrum de hac materia tractatibus Gallice Lugd. Dat. ex oj]. Jo. Maire. 8. Q. Sept. FI.

Antonius Arnaldus et Paris. evulg.inter ejus

B Tertulliani liherde Pallio. Glaudius Salmasiusante
vertit
opp., t. XXVIII,edit. Paris., 1779. mortem recensuit, cxplicavit, notis illustravit. Ac-
1G4(3. cedit vera ad vivum ejusdem elfigies.

« Versio Callica II Apologetici studio Ludov. 1657.

Gyrii. in-12o. » (Argentorati. 8. Tertuiliani opera, opera Boe-
1646— 48 — 50(61). cleri.) Ita Standius. Gudinus contra hujus loci et

Parisiis ap. Mich. Solg. via Jacobxa sub signo anni repetilionern lUgallianse forma non indicata
Phcvmcis. fol. Tomi III. Tertutliamis redivivus, sco- commemorat.
liis ct quo utriusque
observationibus illuslratus. In 1658.
juris forma ad originem suam recensetur. I.t avitx Parisiis ap. Jac. Dallin sub signo S. Stephani et

pietatis arnaloribus inquirendi norma pr.vscribilur. Thomam Joly sub signo scuti Holtandix, via Jaco-
Auctorc P. Georgio, Amhianate, Minorita Capucino, bxa: fol.Tomi III. TertullianiOmniloquiura Alpha-
Parisiis apud suos Profes.iore Theologo. Facete Ri- beticum Rationale Triparitum, sive TertuUiani
galtius grande hoc Capucini opusrespiciensinpras- opera omnia in novum ordinem, hactenua intenta-
falione nolis in Cy[)r. pracmissa scribit : Quoad tum et facilem, omnibus utriusque fori Oratoribus,
Tortullianum attinet, vi.Ke.st, ut redivivus unquam C rerum humanarum divinarumque Professoribus
ab ullo mortalium dici queat,qui jam sit horrendis acScriptoribus utilem, disposita, exposita, illu-

vcl grandium commcntariorum sarcinis obrutus et strata opera fratris Cnroli Moreau Augustiniani
contritus. —
Antequam autem ad ipsa Tertulliani Ordinis Eremitarum Communit. Bituricens. Con-
opera reccdat scoliis suis et observationibus illu- ventus Reginaj Margaritac, in suburbiis S. Gerrr^ani
stranda, prfemittit vindicias Tertullianica8,quarum Quid novi proestiterit Auctor in hoc opere,
Paris.
prima parte de Tortulliani patria, educationo, stu- summam Theologi» scholastica;. positivae etmora-
(liis aliisque ad vilamejus naluralcm spectantibus lis ex Scriplura S. Patribus et Tertulliano et Au-
agit. In secunda parteintcr alia disquiritur,qiiil)iis gUHtino maxime deccrptie, complectente, sequens
motivis ad Ghristianam fidem adductus l'uerit?an pagina indicabit. Titulos II et III voluminis haud
statim a convorsione b.^iplisiiio initiatus fuorit ? an minus prolixos omittimus, et si summam rerum,
etuxorom ad lidem traxerit ? an Ecclesias Doctor, quns de novo contulit .Uictor ad iliustralioncm Ter-
an Saccrdos, an Monachus, an Martyr fucrit? Tcr- tulliani pag. allera Tomi primi exhibita, descri-
tia vindiciarum pars deTortulliani doctrinaejusque ptam dederimus, satis cuique de ingenio editoris
scriptis tam apologolicis quain polomicis ot parae- constabit. Ita vero h.rc sonat:
netiris agit. Ita aulcm lic doclrina ejus se agero n « Opus hoc novum tripartilum tribustomis absol-
profitctur, ut ojus 55 crrores in bonam partem vitur. Primus hic tre? parlos complectitur. Prima
interprelari nitalur. IIa:c et plura supcr hac edi- quidom omnes librosTertulliani,in ordinem alpha-
tione Ittigiusxw Hist. Ei-ol. Sec. II, p. 71 sq. beticum digcstos, profert, supplens quatuor defc-
1650. ctus notabilcs, in omnibiis hactenus editionibus
Lond. 8. Tertulliani opuscula varia. — Inter praetermissos, in pra?fatiuncula praemittenda nota-
Franc. Rous, Medulla Patrum pag. 293 — 468. Cat. t03 (62). 56 Secunda, pacifice. el absque conten-
liuneau. tiosa controversia, tacito etiara adversarii cujus-

^
(61) Ita jam Ccillicr p. 526. II. et Gat mbl. hanc editionem laudat, nisi nogligontius hoc scri-
Chiginnx v. .-Vmbianas. Sed variant in annorum in- psorit. cum
diversas editiones pijinilicare vellet
dicio yV. DD. Fabric. [Dcl. p. 213.) 16iG ct 48. factas, a. IGiS. P. Georgii ct a. 1G50, aliam Ri-
liupinius iG'i8ct 50, profcrt quare utrumque ?e- ; galliana-" sc. rcpetitioncm. Schoenem.
qui placuit. MaleSandius quasi ropetitam a. 1650 (62)Quale3? equidem nec dicto loco reperiro
59 PRiEFATIO. 60
cunque nomine nudo verilatis, et pietatis S. Patri A datioribus edilionibus menda correxisse; virgularum,
Aiigustino, debitffi nec non totius opens ex cjus punctorum, accentuum defectus, intellectum obscu-
sentenliis lectissimis contexti ab omni temulationis rissimi auctotis obnubilantes, supplevisse ; cacogra-
injuria tutandi respectu, diluit, Alphabetum erro- phias quam plurimas emendasse ut si typographi ,•

rum perperam iinputatorum Augustino,Tertuiliani cnra aulographi purgatissimi sollicitudini responde-

in omnibus sanis illustratori, in perversis corre- rit, et corrcctvri vigitanlissimo panierit, nihil fulu-
ctori. Ubi tota ejus doctrinn, mawime vero de prse' rum sit, quod in hoc textu censoris ocutos, severis-
destinatione, gratia, et libero arbitrio, non privata simi licet, arguendum oslendat. J-dm haec satis erunt,
unius aucloris, sed Calholica, et ad S. Scripturae, nec tamen nimia, ut spero.pro raritate molis hujus
Patrum, Conciliorum. SS.Pontificum ct Tridentinae chartaceae. Inscripsit opus Pomponio de Bellicore
quam maxime Synodi et Constitutionis Innocentii X Equiti, et supremi senalus Parisiensis principi.
in quinque Proposit. Censura, regulas,
exacte re- 1062.
ducta; per 27 qufEstiones curiose discussa, or-
et Ed. Pameliana-Rothomagensis I. — Rothomagis f.

thodoxa prorsus esse convincitur. Tertia pars Q. S. Fl. Tertultiani opera omnia, etc, cum Jac.
erroneas, haereticas, durioresque sententias Tertui- Pam. argg. et .-inaotatt., Latini LaLinii conjecturis
liani a sana ejus doctrina separatas, ordine pariter jt etc, repetita. Ed. 1597
alphabetico contextas evolvit, expiicat et Catholica 1662.
8. P. Augustini doctrina dissolvit. Cum gemino « Le Genie de Tertullien, par de Fayolle. Paris,
secundae et tertia^ partis proprio indice ; altero in-4". »
locorum seleclioris scripturaR ibidem explicatae» 1664.
altero rerum notabiliorum. SccM?jrf!t5 ei Tertius To'. Ed. Pamelio-Rigaltiana Priorii. — Lutetix Pari-
mus patiuntur omnia sana ejusdem Tertullian siorum, impensis societatis typographicx librorum
opera in locos communes ordine novo et hactenus officii ecclesiastici. Opera
Q. Sept. Flor. Tertulliani
intentato, non tantum alphabetico, sed etiam ra- ad vetustissimorum exemplarium fldem sedulo
tionali exactissime distincta, brevibus scholiia ad emendata, diligentia Nic. Rigaltii J. C. cum ejus-
singula quseque obscura, ad litteram exposita, e* dem annotationibus integris et varioru n commen-
ubique per selectiores ex medulla S. Scripturas, lariis,seorsim anteaeditis, 'Ph.Priorius argumenta
Conciliorum, Patrum, et S. Augustini praesertim» et Nota in libro omnes de novo adjecit et Disser-
nullibi praetermissi,aliorum item probatissimorum tationem apprime utilem concinnavit. Accedunt
auctorum cujusque disciplinae locos illustrata.Cum iVoyaaani tractatus, de Trinitate et Cibis judaicis,
triplice indice locupletissimo in fine tomi tertii cum Nctis, ut in editione Pamelii. Textus est
collocando ;
quidem Scriplurae sacrae explicatae ter C Rjgaltianae secunda;, cujus etiam notae, omnes,
millies et amplius locis, rerum ac verborum, con- tum quas ad calcem apposuerat, tum eae quae ad
cionum. De Operis inscriptione (63), dispositione, notasin Cyprianum erant adjectae, praeterea vero
utilitate, soliditate, curiositate et in tanta rerum Jac. Pamelii annotationes selectae, B. Rhenani.
diversarum abundantia,conjunctaque brevitate per- Franc Zephirii, Gabrielis Albaspinaei, Ludovici
spicua: nec non Tabellae emblematicae fronti ope- de la Cerda doctiores observationes, tum Salmasii
ris impcsitae expositione (64), Synopsi quoque vitae in L. dePallio potiores, nec non Mercerii, Wowerii
Tertulliani et Augustini, deque symbolicis eorum, aliorumque illustrationes et correctiones, denique
57 ac dissymbolicis proprietatibus et elogiis : de ipsius Phiiippi Prieur, qui curam hujus editionis
le

usu tandem et praxi totius operis habet, quam argumenla in libros omnes acces-
gessit, notae et
attente examinet lector, ut sibi neccessariam, Prae- serunt. Gonsilium, quo societatem sibi institutara
fationem generalem, postnuncupatoriamepistolam esse bibliopolce fatentur, ut latinos Patres ac ve-
immediate subsequentem. » Restat, ut ad illa,quae teres SS. Ecclesiasticos eruditorum hominum
in textu praestitisse profitetur, paulisper animad- lucubratione illustratos ederent, successu caruisse
vertamus ; sed et hic verbis ipsius defungi licebit. dolendum est. Nam haeceditio profecto tum ordine
Itavero pollicetur in textu innumera etiam in emen- et distributione notarum, quae textui charactere
D
potui, nec e specialiori, ad quem inde remittit tum quod nullam prorsus in eo sententiam vel
lectores, praefatione cerlior factus sum quoniara :
lineam ex hoc solo opere, magnam in omni causa
vero in ista hujus editionis virtutes ad sex impri- dicendi, Tertuliani praitermiserim tum quod scri- :

mis capita refert (et tribus quidem reliquas carere bendive copiara cuicunque oratori, scriptorique
diserte affirmat, nec quartam eis concedere vide- prospexerim. Schoenem.
tur), scil. quod textu sit emendatior, Scripturae
:
(64) Adriserant Parisicnses imagines Augustini
S. lucu in ip60 texiu divcrso charactcre sint dis- (cucullati) et rer/M//ia«i (c Pallio) aere impressas
creta, ad marginem non capita solum libri SS. a et titulo operis generali praefixas cum subscri-
Tertull. laudati, sed versus etiam singuli ad origi- ptione Duo in Africa ingenii monslra toliusQue
—
:

nale denuo collati, ascripti, Argumenla, quibus
aliae editi. laborent, libris praFjfixa plana et brevia
— hffic ipsa defectuum noraine declarasse Morel-
lum suorum sane bonorum cognitione satis beatum,
putO. SCHOENEM.
(63) Omniloquium, inquit, hoc opus inscripsi
Doctrinoe et Eloguentias Genii de palma certantes.
Cachinius ipsis insultasse, ^JoreWus inquit.Hinc vero
incumbere 5i6t existimat Tertulliano conformariel
sicut ille pro Pallio suo, pro Augustini bardocucullo
et sacco apologelicum scribere. Sghoenem.
:
61 PR.EFAT10. 62

minori colurr.ni3 sectis subjiciunlur, luni char- A. 1682,

tarurn ct typorum nilore omnium littcratorum « Carmen de Jona et ISinive, cum animadv. Ju-
plausum mcruit. Priorii Notao parvi quidem pretii ret, Barthii, Gronovii, ad calcem Paullini Pctri-
sunt, laudanda tamon, quam adornandae editioni corii, editum a Chr. Daumio, Lips., in-S". »
prajstitit, diligcntia. Novatiani tractatua ex recen- 1682.
sione Pamciiuna et cjusdcm tantum 5S notis illu- « Veesio Germanica I lib. ad Scapulam, inter-
atrati habentur. Prajter ea, qure Pamelianis edit. prete Ahrah. Uincketmanno. Luneb., 1684, in-12,
preemittuntur, vita nempe Tertulliani a Pamclio ab eodem vers., lib. ad martyres, in-12, »

conscripta, Paradoxa illius cum antidoto, prover- 1683.

biales formulae toto opere contentae, ex Rigaltiana Versio (Iallica III. — Tract. de Praescri[ii., in-

accessit judicium de Tertulliano, etc, et series terprete D. Heberto, qui et tractatus de velandis
operura a Rigaltio instituta, tum recens Priorii virginibus,de habitu ornatuquefeminarum Gallice
diss.qua Tertulliani vita, opiniones et errores vertit. Paris. »
expenduntur. 1686.
1664. 59 CanlahriyicT, ex ofj. Jo. Hayer imp. Ilenr.

«Herm. Ralhmanni Theosophiae edit. quarta p Dickinson et Rich. Green. 12, Q, FL Tert. Apolo-
novo inscripla titulo Aurifodina Palrum theolo-
:
geticus et ad Scapullam liber, accessit M. Minucii
gica, lum speculaliva, tum praclica, certis per locos Felicis Octavius. — Apologeticus ad edit. Heraldi,
Llteolo(jicos porismatibus consirjyiala ; ccrla ac salu- capit, argumentis ex cd. Lacerdae additis, liber ad
laria contra adversarios (luosvis tradens documenta, Scapulam ad ejusdem La Cerdae ed.exscripti sunt,
a multis jamdudum desiderata jam nunc vero ab
;
1695.
insigniori quodam et de Ecclesia Christi quam me- Ei). Pamelio-Ricaltiana Prinrii III. — Repetita
rilissimo theolotjo puhlici juris facta. An ob fticum esth. a. editio Rigaltio-Prioriana {Ceiltier).
eraptoribus faciendum, an ob graveni exortam in 1699.
Germania controversiam Rathmannianam, excogi- « E. Sal. Cypriani Diatriba academica qua ex-
tata fuerit hasc litulorum varietas, deletumque penditur illud Tertulliani ; Hxreticorum Patriar-
auctoris nomen, haud liquet nec quemquam nunc cha Philosophi, in-4°, Helmst. »

ignorare piget. »
Saeculo xviii,
1665. 1701.
« Versio Gallica libror. de Pallio, do Patientia Ed. Veneta I. — Venetiis f. Q. S. ri. Tert. op. c.
et exhortalione ad martyres, interprete Manne-
C
variorum notis selectis ad voluminis calcein. —
siero. »
Eccl.
Fahricius [Del. p. 215) cx Ptaffii Origg. jur.
1673. p. 244, non admodum emendatam esse narrat.
« Librum Ai marlyres Gallice interpretatus cst 1701.
Paul. Colomesius, Ilupcll., in-S". » « Sal. Cypriani Commentat. de Doctrina Ter-
1675. tulliani Evangelica inter ejusd dissert. varii ar-

Bruxellis, 4. Tert. libcr de Praiscriptionibus gumenti. Cobourg. »

contra haercticos c. schol., et notis Christiani 1702.

Lupi. Beatus card. Joseph. Mar. Thomasius primura
1675. suarum Institutionum theologicarum vulgavit to-

Ed. Pamelio-Rigaltiana Puiorii II. — Lutctix

mum, in cujus capite edidit librum Tertulliani de
Parisior. ap. Pctr. le Petil, sub signo Crucis an-
Praiscriptionibus advcrsus hajreticos. Rom. in-i".

Edmundum 1702.
reaj. Couterot eub s. bonis Pastoris et
Carslum Augot. sub Leonis aurei, in via Jaco-
s.
« Joii. Croyi conjectur. in quaedam loca Ter-
baea. Repetita a. 1664, a pluribus mcndis qux in
tull. Oxon., in fol. »

prxccdeniem irrepserant 1702.

c.r/)U7-(7n<«.Accessit Carmen ^
de Joona et Ninive. Amstcrd. chcx, Tom. Lombrail, 8, Apologetique
1675. de Tertullien, ou D-ifcnse des Chretiens contre
les accusalions des Gentils, traduite en fran^ais
MoTTK. Histoire do Tertullien
« Dii LA et d'Ori-
par Louis 6dition
gcne. Paris. 1675. —
Lugd., 1702, in-S». »
Girij, avec lo lexle latin h. cole ;

augmentt^e d'une Disserl. critiquc touchant Ter-

1680,
tullien et ses ouvrages. — Vcrsio haec I.ndovici
« PiiTui Alh XII dc Tortulliani vita ct scriptis,Pa-
Giry (in senatu regio Paris. advocati, 1665', ab
ris. in-8". »
anno inde 1636, aliquoties prodiit absquo texlu
1680.
latino,
« Natalts Alexandri dissert.
De JJoctrina Ter- 1703.
tulliani etde sacramcnto contlrmationis, in cjusd. « Anonymi Disssertalio.qua ul vcrum genuinum-
Hist. EccL V. ct N. Test., t. IIL sa^c. 11. art. VIII, que TertuIIiani opus vindicalur calologus bjere-
p. 295. Venet. 1778. » seo libro Prascriptionum subjeclus. Mimoires —
 —

63 PR.EFATIO. 64
de Tr6voux, f6v. 1703, p. 113 (auctore P. Tourne- A fugitivea de Tabbe Archimbaud. t. IV. p. H6-119,
mine ?) » Paris). »
1704. 1718.
« Jo. JoACH. Zentgrav. Exercit.de Lapsu Tertul-
liani ad Montanistas, Argenl. in-^".
Lugduni Bat. apud Isaac Severinum. — Q. S. Fl.
»
Terl. Carth. presb..\pologelicus ad Godices mss.et
1705.
editiones veteres summa cura recognitus, casliga-
« Adam Reghembergh Dissert. an Hxreticorum
emendatus, ut et perpetuo Commentario, in
tus,
Palriarchae Philoaophi ex illo Tertulliani adverg.
quo non modo variorum auctorum, sed et plura
Hermogenem, cap. VIII. Lips., in-4o. »
S. Scripturae loca strictius vel uberius explicantur,
1708.
elucidantur et illustrantur, studio et industria Si-
Veneliis,^i, sex tomis, Tertullianus prsedicans per
geberti Uavercampi V. D. ministri, qui praeter ar-
Michaelera Viviens. —
Fabricius mentionem facere
gumenta capitum, indices eliara locupletissimos
de eo dicit. —
Ephemerides Paris. (Jouriial des
tres adjecit ; cum liguris et nummorum typis (prae
Sav. 1708 Febr., pag. 408. Sed nullam ibi libri
fixa etiam effigie Tertulliani cum epigrammate).
raentionem invenire potui.
Praestantissima hujus libri Tertullianei editio.
1710.
B Quippeeditori antiquarum rerum cognitione abun-
« Versio ANaLiCAl. TertuUiani, simul et Justini
dantissimo et curiosissimo simul obtigerat appa-
ao Minucii Felicis Apologeti, et Vincentii Lirinen-
ratus valde locuples. Etenim, prseter editiones fere
sis Gommonitorii, cum prolegomenis ac notis, au-
omnes, adhibuit Codices membran. Biblioth. Lugd.
ctore Kevio. Lond., II in-S».
Bat.duos, quorum alter,p. 324,alter,61 p.376,Cat.
60 m\. Bibl. Lugd. memoratur, tum variantes Lectiones
B.
HenningiBoiimeri Dissertationes juris eccle-
« J.
Codicis Fuldensis a Modio exscriptas et cum edi-
siastici antiqui ad Plinium Secundum et Tertul-
tione Junii, a. 1592, primum vulgatas, ex isto
lianum. Lips., in-8°. »
autem temporc nulli fere nisi Gothofredo cognitaa
1713.
et a Nic.Rigaltio demum in usum vocatus.sed ita
Patavii, 4. Tertulliani liber de Oratione comple- ut quae ipsi placuerint inde desumpserit, neijue
tus cum notis Guid. Panciroli et Ludovici Antonii
ullara reliquarum, quae satis mult» erant,ia notis
Muratorii. — In Muratorii Anecdotis. t. II, p. 1,
suis mentionem fecerit, quare satis fecundum Ha-
56. Ex Codice Biblioth. Ambrosianae Mediolani.
vercampio spicilegium superesset; praeterea Colla-
Notas Guidonis Panciroli jurisconsulti olim cele-
lionem Codicis Agobardini, diversi ab iilo ex quo
berrimi Regiensis,ex Gomm. plenioribus in omnia
raagnascriptorum reliquorum Tertulliani pars olim
Tert. opera in bibliotheca P. Joh. Bapt. Gattanei, C
fuit excitata, sed notffi satis bonae et nulli ante
Franciscani, tum latentibus, ut salivam popula-
ipsum editorum Tert. inspecti. Collatio vero facta
ribns suis moveret ad delicias islas tandiu negle-
a Josia Mercero (Agobardi), 1625, ad exemplar ed.
ctas in lucem proferendas edidiL
Pamelianae exstal in Bibl. Lug. B. p. 71 ; eamdem
1714. a Paulo Golomesio ad oram ed. Rigaltianae descri-
« Laur Brorson de Infantariis apud Tertullia- ptam possidebat Franc.FabriciuH,Lugdunus Theo-
num ad Nationes, lib. I, cap. II, Hafn., in-^". » logus, qui Havercarapii usibus illam cessit. Quo-
1714-1715. niam aufem aliquantum jam operae processerant,
« Versio GallicaII Apologetici, cura Vassoulti, antequam ea subministraretur, priorem IX capp.
cum notis. Paris., in-4o, apud Colombal, bis edita diversitas, ut et integra ms. membr. secundi L. B.
anno 1714 ctseq.ln utraque praemittitur egregia de collatio, quae opusculo jam ad extremum pro
christ. Relig. Apologetis ac in spec.de Tertulliano;
gresso sbvenerat,addendo?'«w? loco praemissae sunt.
notae haud contemnendai, pr^sertim historicae. » Naclus crat insuper Jos. Scaligeri aliquot conje-
ni5. ciuras edit. Junii ascripias, aliasque emendationes
Tertulliani poemata inter opp. vett. poetar, la- e.v vestutis ejusdem editionis exemplari a
Codd.
tinor. edita cur. Mich. Maittere. Lond. in-f«. D Petro Scriverio adjeclas. His tamen copiis Haver-
1715. campius Rigaltianum textum confirmavit magis
« D. NicoL. Le Nourry
Dissert. in Tertull. Apo- quam novam recensionem procudit; in explicandis
logetic. duos ad Nationes libr. et unum ad Scapu- vero verbis illustrandisque, quae ad historiam, ri-
lam, in apparatu ad Biblioth. Max.PP., II. ,p. 1574- tus et religiones antiquas pertinent, insigni do-
1590. Paris., in-fol. » ctrina, eaque cum judicio temperata, est versatus,
1715. illud imprimis detexisse gaudet.quod bis idem hoc
<: AuGusTi Heumanii Emcndatio Tertullia- libri scriptum hic illic paulum in verbis et oratione
nei de Prffiscriptionibus,in actis Eruditor.Lipsiens. Immutatum Tert. in pubiicum emiserit. Promittit
anno 1713, p. 299-305. » et reliquos, quos adversus Gentes variis titulis

1717. composuit Tertullianus, libros, notulis et aliorum

Anonymi expositio de : Caligata militia in libr, illustratos, in his libros ad Nationes innumeris
de Idololatria, cap.XIX (nouveaurecueil des pieces locis emendatos, una cura Prolegomenis eruditis
 .

65 PRiEFATIO. €6
inquibus omnino de vita et scriptis ejus uberius A Flor. Tortulliani, quae superaunt/omnia in Monta-
disputalurus sit quae cur lucem non aspexennt
:
nismo scripta videri, Vitembergae, in-^". »
ignoramus. Nummi et alia ffirc expressa,pro more, mo.
quemlunc ad unurn omnes erudili sequebantur, «Ciipn. A. Hrumanni observationes criticae ad
ornatui polius quam usui sunt. Ab illis vero ducta posteriora Apoiogetici capita inMiscell. Groning..
dedicationis occusio ad Gualterum Blockium gazo- t. JI, fasc. 3, p. 479-48.5. »

phylacii ornatissimi possessorem. 1741.

« CiiB. LoERERi Progr. librura Tertulliani de Poe-
Anonymi annotationes in librum de Orationc nitentia ipsi vindicans. Altenb. 1741. »

Tertul.— (Memoires deTrevoux, ann. 1719, pag. ni3.

1202. — Journal des Savanls, ann. 1719, dec, p. « JusT. Gar. WiFSENUAUER Disputatio de Jure-
6G3 ) »
consulto et Q. Sept. Flor. TertuIIiani. HiJdesiae. »
1721
1744.
Laur. Magalotti lettera sopra un passo di
VenetaII. — Venetiis, iypis Gasparis Gerardi.
«
Ed.
Tertuiliano (in leltere pcientifice ed erudite del
f. Q. S. Fl. Tert. Opera — Hecusa Priori editio,
conte Magalotli, p. 192-198. Firenze, in-i".) »
" vide tit. ed. 1675 ; in hac vero
novissima editione
1722.
Veneta additur Sigeberti Havercampi Conimenta-
« Versio Anoruca lib. Prxscriptinn., cura Jo-
seph Berty, cum
I.

notis, Oxon., in-12. »

rius in Apologeticum. —
Splendidum artis opus.
Notaelextui subjiciuntur : Apologeticiis c. comm.
1722.
URvercam])\ a mendis quibiisdam expurgato, ut ibi
Arn. Grkve Tortulliani Testimonium do 'Ar.o-
«
addilur, peculiari titulo ornatus est adjectaque in
OEtouetChristo a Tibcriodecreta dofensum. Vitemb.,
calce Jo. Laur.Moshemii Disquisitio chronoiogico-
in-4". »
critica de vera aetatc apolog, a Tertulliano con-
1722.
Bcripti ; initioque persecutionis Scveri ; inscripta
fi^ « Cupii.AiiF.UMANNi Epistolae quibusemendan-
Apologetici in
Havercampo. 63
viro clariss. Sigeb. Dolendum —
tur atque illustrantur capita I et II
esttot operarum vitiis hanc editionem esse macu-
Pcccile, t. I, p. 25-33, 197-212. Halae, in-8e. »
latam.
1724.
1744.
« Joii. Laur. Mosiieim Gomment. chronolog.hist. « J. Mart. CnLADENde Slationibus vett, Christia-
de aetate Apologctici Tcrtulliani et initio pcrsecu- norum Commentarius ad illustr. maxime Tertul-
tionis christianorum sub Severo. Ilelmst., in-4o,
^ ijanum comparatua. Lips. 17-!
ol in cjus dissert. ad Histor. ecclee. pertinent.
1752.
t, I..
CoRBiNiANi Thom^. 0. S. B. observatione» et
« D.
1729.
nota; in tractatum de Prxscriptionibus. Salisburg.
«Versio Gailica IV tract, de Prajscriplion, pro-
in 8". »
diit Paris, in-12 (Journal des savanls,t. LXXXVIII,
1753.
p. 499). V. Versio. cod. anno prodiisse memorant
« J. E. Imm. WALCiirfc Apottolorum litteris authen-
Ephemerides Trivultiana3, mense mart. »
licis a Tertulliano commemoratis. Jen. 4. »
1729.
« LocuB in Tertulliani libro de PrsBScriptionibus 1755.

advers. Haec. cap. XLIX. Job. Ilarduini cura in- D. CoRBiMANi Thomoe. 0. S. B. observationes
«

terpretatus (Mcmoires de et notaein libr, Tertulliani de Bapti?mo et Pceni-

Tr6voux, an. 1729, m.
mai tentia, B. Salisburg. in-8°. »
p. 842).
1730. 1756.
M D. Remig. Cellerii 0. S. B. Hist. generale des Versio Italica I. Tertulliani opera omnia ca-
«

aut. ccclcsiast., etc, t. II. » tholica etmoralia italico sermone reddita a do-
1733. D inina Selvalica Bargini. noDili Pisana, habentnr
« Anonymi obscrvationes in Tortullianum et typis odita Roniac apud Nicolaum ct Mnrcum Paglia-
Cyprianum in Miscellan. observat, in auct., vel. rini. Nonnulla alia opera, scilicet adversus Juc/seos:
Ill, t. I. Amstelodami, in-8o, p. 45-5i. » de Pr.vsrriptionibus; contra llerwogenem, ab endem
1733. femina in italicum sormoncm transiata,
ilhistri
« Versio Gali.ica IV, lib. ad martyres edita a edenda promittuntur num autem edita sint.
:

Cauhere. Paris., in-S^. » ignoro. In Florentinis litterariis foliis Irgitur a Cf.

1735. V. Bettari it.ilica sermone reddita ea opu-!CuI«
Joii IIenr. Hi.umi:mii,\c.ii do Sonatus consulln Q.
<- quorum versionom 0. Bargini omisorat 'Lumpcr ox
Soptimio Florcnto prcpbytoro et jurcconsulto Tcr- ArgelatoetPaitonio de Volgarizzatcri bibliothcca).»
tullianis liber, Lipsiae, in-4*. » 1756.
J738. " J. Gk. Geret Pr. in quemdara Tertulliani de
«JoH. WuiLL. HoFMANNi dissertatlo Q. Septiinii terrarum raotibus locuni. Onold., in-i". »
 67 PR^FATIO. 68
1757. A. t. III, exhibet lib. de velandis Virginibus, de Hahilu
«JoH. AuG. NoEssELTi Dissert. de vera aetate ac muliebri, de Cultu feminarum. ad Vxorem I, II, de
doctrina scriptorum quae supersunl Q. Seplimii Exhortationc castitatis, de Monogamia, de Fuga in
Flor. Terlulliani, Halaj. Ejusd. ill, diss. ad Hist. perseculione, ad Scapulam, de Resurrectione carnis,
Eccl. pertim., 1847. n de Carne Christi ; tom IV, de Oratione integrum ex
1738-59 cod. Ambros, eupplementis a Wura<or?o in Anecd.
AuG. Heumawi appendix ad varias annota- propositis, de Testimonio animv^, de Pcenilentia ad
tiones in Tertullianum, cum analysi acciiratiore Mnrtijres, de Patientia, de Spectaculis, de Idolalria,
libride Praescriptionibus in Act.eruditor. Lipsiens de Baptisma, de Anima, de Corona militis, de Pudi-
Supplem., l. VI, sect. 5. » citia;tom. Y. Apologeticum, ad Naliones I. II, de
1758. Pallio cum I Semleri Dissert. in Terl. de varia et
« Chr. W. Fr.\nc. Walch de Pompis Sanalae ad incertnejus tib?-o)-ummdo\e; Sextus denique cum
TerluU. deSpectaculis, Gotting., in-4°. » praifaiione Scmleri Indices locorum S. S. in Tert.
1759. opp. occurentium, rerum et sententiarum memorabi-
« G. Ge. Sam. Bernold Prog. Tertulliani Apolo- lium, latinilatisTertulliange, qui perpetui commen-
geticus ab iniquiore reprehensione vindicatus. tarii vicem sustinere possit. A tomo inde quarto
Erlang., in-4". >>
B omnem editionie curam cessit, praefatus eliam est
1762. Christ. Godofred. Schiitzius, Celeb. nunc Acad.
« Jo. Dan. Van Hoven. spec. annot. ad TertiiU. lenens, litl.hum. et eloqu. professor, qui cumjam
in Musaeum critic. II, 26. » superioribus voluminibus operam in colligenda
1764. lectionura varielate navasset et hic ab inceptonihil
« G. A. Beger Ep. quo sensu Tertullianus Ueum descivit, nisi quod potiores tantum eligendas
dixerit corpua, Lipsise, in-4°. » varietates lectionis censeret, inutilibus, quo etiam
1766. Franc. Junii hariolationum parlem refert, omissis,
« Er. Wernsdorf de Palmata ad Tertul-
jveste Ubi Rhenani ed. deflceret, Pamelianam secutus
liani Apologet., c. 30. Wiltemb., in-4°. » antiquam ubiquo Iectionem,nisi,cum omnino ferri
1769. non posse videretur. expressit. In libris vol. V.
Cum easdem Vener. Thomasii Institutiones comprehensis Apologeticum ex Havercampi, de
Theologicas antiquorum Patrum recenseret ao Pallio ex Salmasii emendatione, libros ad Nationes

denuo in lucem ederet Ant. Franc. Vozzisit, C. R., ex Rigaltii auctoritate proposuit. Utioam verocum

iterum eodem curante prodiit liber de Praescri reliquis CI. Semleri in Tertull. dissertationibus,
C novse luci facem praeferentibus, et ista, quam
ptionibus nonnullis, auctus notis quae sanam sa-
piunt doctrinam eximiamque eruditionem. Romse, Schiitzius promiserat historiam operum et editt.

extyprgr. Marci Palearini, in-4°. TerluUiani, accessisset Non curiose satis cen- ! —
sor Goett. propriam esse inquit
huic editioni
64 1769-76.
descriptionem librorum per capita, quippe quae a
Ed. Halensis. — Halae ap. Salam. ap. Jo. Ctir.
Pamelii inde temporibus semper obtinuit.
Hendel., 6\o\\., Q. S. Fi. Tert. Opera recensuit
Jo. Salomo Semler. — Ab initio seorsim quinque 1770.
libri adversus Marcionem prodierunt, quibus tan- 65 « J. Ghr. Wrrnsdorf Prog. de Ecclesia,
quam tomo primo reliqui, quatuor volurainibus, Columbaedomo simplici, ad loc. TertuIIiani advers.
suntadjecti, sextus indices cum glossario Tertul- Valentinianos, cap. 3. Hehnst., in-4^. »

liani praebet. Editionem librorum adversus Mar- 1772.

cionem haud quidem alia de causa aggressus erat
« H. A. Zeibich P og- de TertuIIiani sententia
Semlerus, quam ut Academicis studiis libro prae
deColumba in Christum devolante, Geras, in-4o. »
aliis Tertulliani insigni et forma descriptioneque

facto parabiliori inserviret, nec operum edendorum 1774.

consilium rationem semel initam mutavit. Textum D « Engelb. Kluppfel. Mens Tertulliani de indis-
reduxit Rhenanianum, editionis primae, sed suo solubilitate matrimonii in infidelitate contracti
partim ingenio,partim suffragantibus editt.reliquis conjuge alterutroad fidem Christi confesso. Frib
emendatum, varietate in dubiis, rarius conjecturis in 4o. »
subscriptio. Ad manus erantRhenani pri- praeter 1776.
mam, Parisiensis Gagnaei,an.l566,in-8. Pameliana « Chr. F. RossLERi Bibliothek d. Kirchenvaeter
1597. Franekerana Franc. Junii ejusdem loc. et in Ubersetqungen u. Ausziigen, a. -1. f., t. III.
com. Rigaltii prima cum Veneta novissima, prs- Lips. »
tere& Lat. Latinii liih\. sacra et prof. el Woverii 1776-77.
Notae Epidicticae, an. 1603, tom. II. complectitur « Jo. Daniel. Schumann Obss. in veterib. Eccle-
plerasque scripliones polemicas : de Praescriptio- siae Scriptoribus saec. iii et iv de interpolationi-
nibus hseret, adversus Hermogenem, Valentinianos, bus quibusdam codicis N. T. TertuIIiano perperara
Praxeam. Judaeos, contra gnosticos, adv. psychichos, affictis conjectura. Hannov. in-4o. »
69 PR.EFATIO. 70
1780. A 1790.

Ed. WmcEBURGENSis. ofj. — Wircchurrfi in libr. " Chr. Birch dissert. quosdum ex Q. Sept. Fl.

Staheliana : Q. S. F. TcrtuUiani opcra ornnia, t. I, Tertulliani collectos alque illuslratos locos theolo-

II, etiarn sub til Opera omnia "S. PP. Latino-

:
gicos sistens. Ilavn. in-A". »

rum, vol. I, II. l'Mitor ceieb. Obertiiur eecutus est 1791.

efiitionem llalensera, sed ita ut compararet editio- <« J. Ge. Arn. Oelrichs commentarii de Scripto-
nem Pamelianam. Paris. ^608 recusam et varian- ribus Ecclesiae Latinse prioriim vi saeculorum, cura
tes iliius leclioncs parliiii in calce subjicerel, par- Arn. herm. h. Horem, in-8°. »
tim, raro tamen et circuinspectc, illam einendaret.
1792.
Quod fecit in volumine secundo, ut ipse faletur
« Versio IIispanica Ajiologdap. Religionis Christia-
paulo lib(5rius, substituendo, vel ex Parisina edi-
nffi antiquae, interprete Em. Xiinenes de Urieta,
tione,vcl ex variolalibus leclionuin ab Ilalensiedi-
Madrid. \n-k°. »
toro collcctis, hinc inde vol voculas alias, vel, ra-
1792-97.
rius tamen, integras etiam sentcntias. Pra^terea
« Cn. 'iRor.GOTT. GoTLiKB SciioENEMANN in Bi-
ordinem librorura chronologicum ex Noesselti au-
., , ru
, . 1 i bliot. historico-Iittcrana PP. Latinor.,' t. I,'
ctoritate adoptavit, hac tamen cautela, ut libros n
,

„ ^.
I .: D , p. 2-Oj. ))

contra Marcionem, non alii interjectos, prouti

« Versio Germanica Apologetiti sub titulo Dea :

viri illius Chronologia exigebat, sed conjunclos

Q. Sept. Flor. Tertullianus verlheidigung D. Chri-
una sequc immediate excipientes publicaret.
serie,
sti. Sache gegen d. heidcn. a. d. l. Francof., in-S",
Addidit etiam Carmina Tertulliano olim tribui so-
auct. J. F. Kleuker. »
lita, contra Marcionem scilicel, de Judicio Domini,
1799.
de Qencsi, de Sodoma, de Ligno vilx, a Pamelio
« D. GoTFRF.D. LxMPER O. S. B. histor. Theol.
prffitermissum, el ad senalorem.
de vita, scriptis atque doctrina SS. PP., t. Vi, de
1780.
vita et scriptis Tertulliani. »
« Fn Collect. Poetar. Vett., cdit. Pisauris, t. V,
Saeculo xix.
prodierunt carmina omnia TertuUiano ascripta. »
1803-1820.
1780.
« Jott. Matth. Schroeckhii Christl. Kirchen-
Chr. God. Sciiutz explicatio loco Tertulliani
«
gcsch. Lips. X.XXV, de 3, 317. .
(de Praescriptionibus XVI, XVII), de eversione sto-
niachi aut cerebri ex congressione scripturarum- 1820.

Jen., in-f°. » « G. H. Scharfenberg. comment. acad. de Ju-

c
nso. stino, Tertulliano et Cypriano adv. Judaeos dispu-
« Versio Anglica I Tertulliani libri ad Scapu-
lam, ap. D. Dalrymple. Edimb. » 1821.

1781. TertuU. opp. Mediol. (J. A. Moehler., ex opere

D. P. Domin. Sciiram 0. S. B. analysis opp. posthumo Patrologie oder christliche litteraerge-

TertulUani in suo magno opere, t. III. » schichte II.)

1822.
1783.
« Jos. Ant. Cantova de Soptimio Epipha-
et S.
« Versio Gallica IV. — Apologet. Tertulliani,in-

nio dissertit. II theol. critic. in quibus anthropo- terprete D. Meunier, prior. S. Martini in Campis
morphismo neulrum laborrasse ostenditur.Mediol., in sub:irbio Cabillonensi, optimse notae ac majoria
in-8». »
famae digna, diu post auct. obitum edita. »

1784. 1823.
66 CnR. GoD. ScHurz Prog. de Regula
('
fidei « J. A. Coenen Commentat. de Tertulliano,
apud TcrtuUianum. Jen. » Chrislianorum et Relig. Christ. advers. gentes

1784. [) Apologela 6T — in Annal. Acad. Rheno-traject.

lu Assisi 8. Oasorvazioni sopra TAnalisi del libro

Ann. 1823-1824. »

dello prescrizione di TertuUiano. — Praicedit eum 1825.

versiono italica fcxtus Latinus Pamelii e\ ed. Fra- Neander .\ntigno8tikus, Geist de Tertullia-
« A.

neckerana, 1597 (mendoso scriptum 1697), et Va- nus und Einleitung in dessen Schriften, mit ar-
riantibus LL. Rigaltii ad Venetara, 174i. Liber chacologischen und dograenhiatorischen Untersu-

ille, ad quem hse observationes spectant, prodie- chungen. Berl., in-8». »

rat Ticini, 1783, 8"de iitroque (Elrichsius noster,

; 1825.
utputo, lectores monebit. « Versio Gallica V Apologet. et Prajscription.
1785. adv. baer. interprete de Gourcy, Paris. in-8°, ac-
Chr. Ballenstendt. Tertullians Geistes fx-
« II. curalis argumentis, exiguis ac paucioribus in
higkoilen, Religions Kemntnisse u. Theologic. E. textum, frequentioribus in lectioncs varias notis
Vcrshuc. in-8o, Abh&dll. Helmst. in-8o.» adornata. »
 71 PR.EFATIO. 72
1827. A Patient, de Baptismo, de Pcenit., ad Ux. lib. ii, de
«Tertulliani Apologetici edit. nov. cum varr. Cultu fem. lib. ii, de Exhort. cast., de Monog.,
Lectt. Jos. Ign. Ritter. Eberleld, in-8°. » de Pudicit., de Jejuniis, de Virginib. veland., de
1827. Pallio. — Prodiit haec edilio selecta Lips. 1839, 2
« A. Rdph.Gebser Biblioth. lat. Veterum Poetar. tom. in-12, recens. E. F. Leopold. Phil. d. aa. m.
Christianor, Jenae. Prajtcr primum tomum nihil in gymm. Annaberg. Praecept. ordin. Laudanda
ulterius prodiit. » sane et recensio, ob textus castitatem, et editio ob
1827. chartar. et typor. uitorem, nullo vero commen-
Versio Gallica VI. Apologetici Tertull. auct. tario, lectionum tantum varietate adornata.
J. Fr. Allard human. litter. olim professore nec 1839.
hujus conditionis immemore, sive in prfEvia dis- Leopold Ueber die Ursachen der ver-
« E. F.
quem Tullio et De-
sert. de laudibus Tertulliani, dorbenem latinitat bei dec schriftstellern nach dem
mosthene longe eloquentia praestantiorem habet ;
Zeitalter d. K. Augustus, hauptsaechllch bei den
sive in notis ad calcem rejectis, quas, Septimii ple- Kirchenvffitern, mit besonderer beriicksichtingung
rumque oblitus, in quoslibet obvios novatores pu- des Tertullian. inserta V. S. V. Iligenii Zeitschrift,
gnaciter immittit. »
d. histor. Theol., vol. VIII, p.
g f. 1 e sqq. Lips. «
1827-1829.
1840.
« Ed. Hallensis II. — Halx Mandcburgicx apud
Inter Scriptorum ecclesiasticorum opuscula pree-
Joh. Christ. Hendei, iterum prodiit in tom. VI,
cipua quaedam Martin. Jos. Routh,S. T. P. coliegii
ed. Semler. Vid. supra. »
S. Magdalenae Oxon. praeses, duos Tertulliani 11-
1829.
bros, de Oratione nempe ac de Praescriptione haa-
« Fr. Munter Primordia Ecclesiae Africanse,
reticorum, edidit, notisque aliorum et suis orna-
Havniae. in-4°, p. ^28. »
vit,nec non el novo lectionum ad calcem rejeeta-
1829. •

rum ex Ambros. cod. acceptarum spicilegio adau-

« In collectione selecla SS. Ecclesiae Patrura
xit. Edit. altera, Oxon.
complectente exquisitissima eorum opp. cura A.
1842.
B. Caillau et M. N. S. Guillon, prodiere libri Ter-
Novissimam ac amplissimam, quae hactenus
«
tulliani fere omnes, exceptis tantum sex partim
prodierit,Tertulliani operum fere universorum
editis, nerape de Anima, de Fuga in pcrs., de Pu-
versionem Gallicam nuperrime edidit D. De Ge-
dicitia, de Jejunio, de Exhortat. castit., de Mono-
noude, in sua chrestomathia Patristica,cui titulus ;
gamia. tom. VI, VII. »
P Lis Peres de rEglise Iraduits en Franfais, t. XII,
1832.
Paris, in-S". Hujus autem versionis, quae duos et
« Versio Gallica I. Libri de Testimonio animse,
viginti praecipuos TertuIIiani libros continet,auctor
qui et ipse caeteris TertuU. scriptis elegantia prae-
esl II. Denain de Septimii nostri studiosis bene
stantior haud imparem nactus est primum inter-
meritus, notarum tamen omnino expers, et omnis
pretem, in Annal. PhUosophise Christianse, ann.
commentarii mole expeditus, elegans potius quara
1832, mense Junio, fascic. 24, ubi interpretis ano-
fidissimus interpres, qui africanas loquelae asperi-
nymi nomen, iniquo jure lectoribus absconditum,
tatem splendenti ornavit sermone, egregiaque in-
merito deinceps in indice detegitur, D. nempe
terdum et ad vivum expressa interpretatione
Melch. du Lac de Montvert. »
recreavit. »
1854. 1843.
Tertulliani libri de Praescriptionibus adv.haeret., Tantum referre nobis licet, eodcm tempore quo
dc Baptismo, de Poenitentia, de Oratione, seorsim haec nostra editis typis mandatur, simul et in lu-
editi sunt, praemissa praefatione germanica, sum-
cem suboriri alteram TertuIIiani editionem, cur.ll.
ptibu; ac typis Aloys. Attenkover, 1834, in-S". A. Woodhaam. Cantabr.
1838. 1833.
C. 3os. Heski.e Tertullian als Apologel. in Drey D His igitur deductis per multa retro saecula litte-

et all. Tubinger Theolog. quartals Schrift, — P. I, rariis Tertuiiiani annalibus flnem qualemcunque
p. 30. imponet nova Parisiensis EDiTio,quam post tot
haec
1839. aliorura et tantorum labores ideo confidenter
Bibliotheca PP. ecclesiasticorum latin. selecta, ad aggredimur, quod nihil nisi alienum ac mutuatum
68 optimorum libror. fidem edita, curante E. G. praestamus. Ut enim ex iis quae hactenus opera
Gersdorf. in medium posuit ac publici juris fecit Tertulliani elucidarunt nihil duximus omittendum ;

libros Tertull. fere omnes, in duas classes distin- ila nihil novi, vel inauditi asserendum libenter
ctns, et suos tom. scilicet \° Libr. Apolegeticos, ad piofitemur. Equideni in hoc nostro, qnodcunque
Martyres, de Spectacul., de Idolol., Apologet. ad sit,opere describendo lectorem diu morari nolui-
Nat. lib. 11, de Testim. Anim. de Corona mil., de mus quaenam tamen huic editioni accesserint
;

Fuga in persec, Scorpiace, ad Scapul. 2" Libr. ad additamenta, qualisve textus recensio potior ha-
ritus et rnores Christianor. pertinentes, de Orat., beatur, undenam petierimus perpetuos commen-
 73 PR^FATIO. 74
tarios, paulo fusius dicendi aniraus eat ac necessi- A. 'n lucem iterum proferemus, quo rarius.et qu«stu
tas incumbit. difncilius est amplissimum iilud rei patriBticae
trium priorum saeculorum armarium.
ARTICULUS IV.
Ilaec sunt quae utiliora diiximus praevia Tertul-
De nova editione Parisiensi.
liani nostri limina ac pene dicain Propylaja. Quee
Coalescit haec editio postea ex tribus parlibus cuin pertransieris, tutiori pede penetralibus ipsis
seorsim ordinandis ac describcndis, nempe tum succcfles. Quo jain te mecum pervenisse videaris
ex prolepomenis quibusdam lum ex piiirimis veliia, ut, aedilicii praucipui tantisper oblitus, con-
,

appendicibus C5> inlcr quas hinc ct indc decurrit tinuo remotissimas invibamus appendiculas. Quin-
integer Tertulliani textus, varietate lectionum ac que ergo reperies in calce reposilas, coronidis in-
multo commentario illustratus. argumenti appendices. Quarum prtma
slar, diversi

In primo liminc consRrvare ac typis inamandare habet CARMiNA sive genuina, sive suppositia, quae
religioni duximus tertulliani vitam perviginti et Tertullianinomine circumleruntur,exiguo quidera,
QUATUOR ANN03 a Pamciio concinnatam, brcvibus utpote exigni momenli, commenlario illustrata.
tantum hic iiiic respcrsis annolationibus.ac sedulo Sccunda autem fragraentum quoddam exhibet diu
recensa consularium fastuum scrie, in praeceden- pcr multa saecula in codicibus vaticanis obrutum,
D
tibus editionibus mire disturbata, truncatis, inau- tandern annum circa 1G30 a Joh.
Maria Suaresio.
ditisve nominibos horrida,nec etiam nunc purjiiata biblioth. vatic. custode, editum,iterumque a duo-
labe quadam perpetua, uoius nempe anni anle- bu8 saeculis oblivio obrutum aut despectum. lerlia
rioritate ,
quae e velusla cansularium Fastuura auteni nonnullu deprehendit qu« Graeco ore Septi-
chronotaxi in Pamelianam recensionera inofPenso rnius dixit, translulit, aut exaravit,atticismi forsan
pedc transmissa, hinc absque magno rerura tu. peritior quem latinae urbanitatis. Quarta demum,
multu ejici nequivisset. quae penitus amissa desiderantur opera recenset,
In his igitur Pameliauis annalibus manent plura aut eorum spicas decerpit, aut spuria resecat.
imperfecta, hiulca, coiijoctaneH, quibus erronea ;
Tandem Quinta guppeditat eximias L). Gorbiniani
resarciendis neccssariumsubsidium praestat eru- TnoM^ adnotationes in duobus Septimii de Baptis-
ditissima J. Aug. Noeaselt dissertatio de vera mo et Pcenitentia opimas sane ac uberriraa
libris,
iETATK AC DOCTRINA SCRIPTORUM QVJE SUPERSUNT Q. substantia confertas,paulo tardius nobis transmis-
SEPTiMii TERTULLiANi, Bx kisloriu tkeoloQ. crilica de sas quara ut suo ioco succedant, tempore tamen
vita, icriplis ac doctrina SS. Palrum D. Luinper sat opportuno ut egregium operi pene absoluto
e.xcerpta; quorum opus communo ut libenter edi- finem imponant ac 70 effusas nobis incumbat
mu8, lcctoribus pergratum fore rati, ita penes agere grates benovolentissimo V. J. B- Malou,|pro-
utrumque stare nonnulias eorum subdubias opi- fcssori Theol. Dogmatica; in univers. Lovaniens.
niones contestamur. et ejusdem Acad. Biblioth., cujus ope ac comitate
Qufi Bubinde occurrunt tertulliani paradoxa hajc grati accepimus munuscula, quibu» et tu,
cwn anlidoto Painelii, proveruialesque formuue a candule lector, grato similiter animo utere, araa-
Benlo Hhenano et Andrea llojio Brugensi explanataj, to, et fruere.

eas ut in cacteris, sic et in nostra editione habes, Nunc tandera redeuntibus ad operum Tertulliani
nec inficias ibimus non potius prajscriptioni cui- corpus, tria iterura secernenda occurrunt : textus
dam ac priorura editionura excraplo, quara patenli nempe, variae lectiones. et
commentarii, Porro in-
commodo lociim fpcisse. tpgcrriraara, castissimamque textus rccensionera
Data dcinde Apologelica, iterum et quae de pro- propalare enixe cupientes, praecuntibus VV. CC.
pria ejus letate ac specialius de Severianae persccu- Lumpero. Schoenemann. Walchio, qui omnium
tionis initio disquisivit J. Laur. Mosheim, ab edi- oplimam dixerunt Edilio . Pamelio-nigaltianam
tinnc Vcnota sccunda detraxiinus. Priorii, ann. 1661, hunc habuimes editionis nov«
At nihil plenius, intogrius et aniplius usquam fontcin pene omnem et unicum nec tamen accu-
;

de Tertulliano elaboratum est, quam quod publici D ratam caeterarura editionum collaticnem negligen-
juris fecit in suo tant;je molis ac doctrinaj Apparatu tes, peptem prascipuas, nempe Rhenani,
Paraelii,
d. nicol. lk; nourry monarlnis Bciied. e congrcg. S. Rigaltii, Parisiensem, Vcnelam, Halensem et Sta-
Maur. ;
qui tres quidcin lit)ro9 tantum indagatu- helianain continuis manibus, nostra dum orietur,
ru3, inde laxatis velis,in altissimam totius Tertui- habuimus.Quibus accessit, pro omnibus in ea edi-
liani doctrinam invehitur, loca ecopulis, ofTcndi- tis libris, splendida ac recentissiraa recensio.
culisve invia cond.lenler inquirit ac tuto illustrat, studio E. P. Lcopoldi Lipsi.t! data, ut bibliotheca
puum tanlo doclori iidelissimum restiluit spusum, Patrum, curante E. G. Gersdorf, insereretur.
suam in mullis criminibus falso imputatis causara Quinimo eas fere omnes Tertulliani reccnsiones
vindicat, vera indigilat, errores increpat, conspuit cum Priorii toxtu repr.Tsentandas curavimus :
spuria, verosimiliu conjicit, ncc ulli audaciori 11- continuos enim subncxuimus varianlium lectionum
gmento, vcl faventc optimi cditoris auctoritatc, indiculos, ex oplimi? codicibus, editisve volumini-
tetricus censor et asper indulget. Porro eo alacrius bus quam diligentissiine colloctos. Ilinc si manu
Patrol. I.
73 Pn.EPATIO. 76
tantuinmodo obvia quaelibet folia evolvas, hinc A editio divisaaut potius disjecta fuerit.Alii tempora
inde velim excitatos videas codices Agobardinos, pro libitu suo metientes ac statuenles, ordinem
Lugduno-Batavos, Fuldenses, Vaticanos. Pamelia- chronologicum assequi studuerunt. Hoc in ani-
nos, Arabrosianos , Wouwerianos , Latinianos, mis sibi prajcepisee videntur La Cerda ct Ober-
Gelcsianos, ac idcntidem passim oditiones Rhenani, thur. Alii, ut Rheuanus et Rigaltius, vetustorum
Pamelii, Rigaltii, Franeckerffi, Parisiorura, Vene- codicum indices qualescunque in eorum instru-
tam, Halensem Wirceburgenscm
, Lipsiensem, , enda editione duces habuero. Alii, nec temporum
Leopoldi, etc. Erunt fortasse qui, longa nostra in nec codicum habita ratione, vel utraque permixta,
his perlegendis fastidia dedignali, mirabuntur ac Pamelii exemplo, rerum quadam Theologica syn-
forte dolebunt nosmet in delicatulas ac molestas thesi deductarum ordinem assumpsere Alii .

tricas misere impegisse ac lectores perperam ad- demum, et prae caeteris omnium novissimus J. S,
duxisse. Erunt autem et alii plures et ajquiores, Semlerus, nihil sibi proposuisse videntur nisi om-
qui cum audiendus sit post lot ssecula redivivus nia Septimii sive cathulici sive Montanistae scripta
Tertullianus, vesana librariorum ac correctorum ita ex industria miscere ac confundere, ut pro-
recentium licentia miris modis distorbatus, nihil miscue ab uno ad ultimum una eademque Mon-
esse inane ac insulsum ex iis vel minimis qua? -n tanistica farragine foedari censeantur .Nobis
tanti viri vocem puram putam elicere queant igitur etsi religio summa futura sit veterum edi-
nobiscum merito arbitrabuntur. Atqui rem paulo tionum ordinem in usu acceptum, omni ope con-
attentius consideranti saepe saepius iliud accidet, servare, nunc in hoc multarum sibi obstrepen-
ni fallor, quod ei ex vocula quadam, in lectioni- tium Tertulliani editionum tumuUu, necesse fuit
bus variantibus timide rejecta, lux amplior forsan novam seriem, partim chronclogicam, partim
quam ex abundanliori nota suboriatur. systematicam, coraponere. Hinc in duas dividendos
Quibus nihilominus adminiculis necesse eral ad- esse partes Septimii tractatus abunde suadet Vita
dantur doctissima ac felicissim"a interpretum et ejus duplex, altera fide integra, altera haeresi

commentalorum ad Tertuilianum explicandum contaminata. Hinc duos distinguere est tomos,

tentamina. Nec solas nec omnes Parisiensis notas quorum prior continet scripta ab Auctore adhuc
usurpaviraus; oraissis nonnullis quibus vel ple- catholico, posterior scripta post susceptum ab

rumque brevissima lectione varia suppletum es eodem Montanismum exarata, Rursus, cum in

vel quibus obnitebatur recta fides catholica, alias

idem modo iadversarios
utraque vitae ejus vice

ex iisdem fontibus ac Priorius, nempe praecipue e suos perstringat modo suos ad bonos mores ,

Pamelii uberrima copia hausimus. Quam frequen excitet, pars utraque operum ad duplex generale
tius licuit, speciales quorumdam librorum anno- ^ caput reducenda venit. Hinc in prima parte series
tationes, pleniores plerumque ac penitius auctoris pnor LIBRORUM AP0L0GETIC0RUM,nenipe APOLOGETICI,
sensum introspicientes, prae omnibus colligendas LIBRORUM AD NATIONES, DE TESTIMONIO ANIM^, AD
duximus. Hinc praeter animadversiones Corbiniani MARTYRES, DE SPECTACULIS, DE IDOLOLATRIA, quibuS
Thomse in libr. Baplismi et Poenitentiae modo lau- appendicis instar, libellum auctoris Montanistae

datas, magnam partem perpetui in Apologeticam AD scAPULAM.ob rerum connexionem.subjunximus,

Havercampi rommentarii, remota sedulo indigesta quippe in iis omnibus libris Tertullianus causae
quadam classicorum auctornm professoriaet hajre- christianae patronum se profitetur, ac gentes gen-

tica ructatione, accepimus. Hinc in arduo Palii tiliaque insectatur. Posterior vero ejusdern partis

libro Salmasii proverbiales elucubra-

acutissimi series libros exhibet TertuIIiani catholici dogmati-

tiones transcribendas curavimus. Hinc primi post cos, in quibus totus est in exponendis ritibus, ac

Muratorium, egregias ejus ac Panciroli nolas in disciplinis Christianorum, nempe de oratione lib.

Orationis librum dimidia parte adauctura ex ejus- I., de baptismo lib. i, unum de poenitentia, duos

dera rarissimis Anecdotis deprompsimus . Hinc AD UXOREM, DE CULTU FEMINARUM DUOS, huUC VerO
demum excitata a Semlero in D.Irenaeum, aliosque ordinem, quisquis cum temporum 72 calculia
Patres lite impia de eorum scriptorum orlgine, D ^"^''^ ^" '''^^^'''- ^' Lumperi perpensis conferet.
palmare ejus argumentum susdeque vertendum jara eti''^ rainime ab ordine chronologico nos

fore arbitrati sumus, duramodo, attentis hinc et recessisse deprehendet.

inde TertuUiani et Irenaei locis sirnilibus soleclarius TertuIIianus, susceplo montanismo, sibi aliquo
oslenderimus non solum opera Irenaci graeca, sed modo constitit; nunc enim in aciem, ut antea,
et eorum veterem lalinara interpretationem 71 cura omnibus adversariis congreditur, nunc fo-
TertuIIiano praeluxisse ac proinde teraporibus suis rensi studio quasi detentus de litihus ac moribug
praeivisse. concionem habet. Hinc secunda; operum partis
Hajc igitur erunt diversa hujus editionis hinc series prior coaluit ex innuraera Polemicorum
:

illinc accepta membra. Quanam vero ratione in LiBRORUM mole, nimirum de corona militis, de
corpus coeant, ac inter se conuectantur, paucis FUGA in PERSECUTioNE,adversuu psycbicos.ADVERSOs
reraanet prajfandum. Mirum est quotuplici rerum GNOSTICOS SCORPIACE, ADVERSUS PRAXEAM, aDVERSUS
ordiio et librorum serie unaqupeque Tertulliani hermogem, adversijs marcionem, ADVERSUS valen-
 , ,

77 TERTULLIANl VITA. 78
TiNUNOs, ADVERSus lUDMos, oE ANiMA ADVERSos A Qu89 cum utcumque tandem exposita fuerint,
piiiLO«optios, i)E CARNE CHRI8TI ADVEBSUs QDATUOR pcnitus explicata tola mente nostra lum de Ter-
im:uese8, i)e hesurrectione carms ADVERSU8 MAR- luiliani auctoritate vera ac reclo usu,tum de
cioMSTAS, ALiosQUE GNOSTicos.Item sedato interdum instituti nostri origine, subsidiis ac ratione
ilio impugnandi fervido aestu, animos recreasse finem demum praefandi facientes, diximus. —
voluisse videtur cum posterioris seriei. Lirros Deum vcro iterum iterumque, ut inchoantea, ita

MORALES dcsoripsit, DE vELANDis viHoiNiniJS, DE ot ubsolventes opus, enixe rogamus, deprecamur-

exiiortatione GASTiTATis, DE MONOGAMiA, DE
DE puDicniA, DE PALLio. Exstat adhuc insigne Ter-
tulliani opus, imo maximum ac ceieberrimum,
LinER ncmpe pr^escriptionum adversus iivEreticos
oMNKs, de cujus aetate acriter, ut inira videre est,
inter eruditos disceptatur quorum litescum non
;
nostruin sit componero, mediam
conlendentium aciein stationem elegimus, me-
diumque huic libro locum ascripsiinus, nempe,
inler orthodexi Tertulliani el ejusdcm luontanistae
opera, in fronte posterioris
polemicis libris prajfulgoat ae velut antesignanua
praeeat.
jKJUNiis, quc, aimamque simul Deiparam Virginem, an^e/o-
rum hominumque malrem ac delicias, cunctamque
triumphanlis Ecclesia3 splendentem coronam, eo
ipso dequo manum de tabula tulimus, coeloruro
terraruiiique ainbitu festive concelebratam ia
patrocinium ac lutelam advocamus, obtestamur-
inter utramqne que ut haec novissima diutini operis primordia,
Dco optirno inaximo accepta sint, Ecclesiae matri
. haud ingrata, quampluribns utilia, nobisque ia
aeternum profutura.
tomi, ut duodecim
Scribebatur Paris., KaK Nov., M. D. CC(". XLIII.

41
VITA Q. SEPTIMII

FLORENTIS TERTULLIANI
CAKTHAGINEINSIS PJiESBYTKlU,
AUGTORE JAGOBO PAMELIO
QVJE EJUS ^TATIS VIGINTI QUATUOR ANNORUM mSTORIAM CONTINENT,

§ I. E.vpojiitur prpevin covlroversia duplex. — C sent Martyrologia ex Actis passionis S. Stephani

1. Tertulliani vitamDeo auspicc dcscripturi?, qui Papae pridic Nonas Aupusti, Tertullianum legerit.
(qiiodmcMioratu dignuin est) sub Afro Romano Deinde non minus halhicinati sunt hactenus, qui
Pontilice S.Viclore, Imperatoro itcm Afro sibi Tertullum Romanum Gonsulem cum Jureconsulto
cognomine Septimio Severo, Afor et ipse floruit; Tcrtyliano confundunt, occasione Senatusconsulti
diia) occurrunt conlroversiap, eneque diflicillimao. Tertulliani,ad quod complura Rescripta sunt edita,
Prior, dc Tertullo cousule. TEiiTuaLiANO nostro, qua? rccitantur I). L. 38. T. 17, et Cod. L. 6. T.
Tertyliano J C. et S. Terlulino Martyre, e quibus 55 (I). Neque enim reperiri poterit aliquis Consul
quatuor hallucinatione quadam unum conlicere Tertullianus, sou Tertylianus, sed Q. Flavius Ter-
quidain conati sunt. Altera. de tempore et ffitate tulluscum Licinio Sacerdote anno U. C. DCCCCX,
Aucturi.>^,quo lidei Sacramenlisnovus Ghristi Tyro ad cujus relalionem jamantea,imperante Hadriano
iuitialus est. Augusto, dictum Senutusconsultum publicatum
2. Ac primo, de Tertullo covsule, Tertili.iano est. Utpote cum n. diclo Titulo lib. xxi U. Pius
no.Uro, Terlxjliaiw JC. cl S. TertuUino Martyre. — decrevcrit, in qua.iam facti specie cessare Sena-
Ad prioroinqiiod atl,inet, in priiuis fofollit Ilhcna- tusconsultum Torlullianum, quod proinde eo con-
nuin corrupta leetio apud Hegionem, quae casti- ^. stat esse antiquius : Tertylianus vero JC. sicuti
ganda otiam apud Hermannum Contractum in mox sub Alexandro Imperatore multis po&t
latius,
Chronicis, ut pro Tertullino Marlyrc, uncm rccen- annia claruit, cum aliis plot sque Papiniani disci-

(!) Vid. ad calcem illius dissertationis Pamelii /|(J«w Lips., I7ri5. in-4o.
//ft. Just. C. Wiezen-—
Roaponsa Tertyliani JC. qua exstant in libr. Dif,'e- hauer disput. de Jureconsulto gt Q. Sepl. Flor
stor.Cf Job. Hlumembach dc Srudtusronsnlto Q. lertuUiauis. llildes. n43,4. Maian. lib. iv epist-
'
Seplimio Flor. pres^ylcro et Jurccomulto Tcrlul- u, Valent. I7i2, in-^" Edd
 79 TEUTULUANI VITA, 80
pulis, qui Juri dicundo operarn dedere, cujus Con- A TertuJlus, cura T. Flavio Clemente consulatum
stitutiones ex Libris Ouaestionuni et Libro singu- gessit anno Severi iii. Alfera vero ratio, qua potis-
laride Gastrensi peculio, ne quid hic desit, post simum nituntur illi, quod Juris verborum retinen-
Vitam hanc Auctoris nostri subjecimus. Quaj solae tissimus atquc adeo JG. Romanus fuerit, vel Euse-
cum supersint, nec quisquam alius librorum alio- bio teste, noster Tertullianus,
non ma^is con-
rum ab hoc 4^ Tertyliano editorum meminerit, vincit quamdicamus, Caecilium Oratorem qucm
si
falsus videtur Conradus Gesncrus, dum illi prae- introducit secum colloquentera in suo Octavio
terea ascribit lejium Rescripta ex Libris, de Minutius Fc]ix,eumdem esse cum Cascilio Cypriano
Senatusconsultis, ac ad SC. Libonianum et Orphi- nostro, quod uterque Oratoriam exercuerit
aut ;

tianum. Atque in his satis conscntiunt Doctiores. (quod ad institutum facit magis) si Septimium
Verum an idem sit illc Tertylianus cum nostro hoc Severum Imp. eumdem esse existimemus cum
TEnTULLiANO, adhuc sub judice lis est, pra^sertim Septimio altero Severo.quod uterque Afer et Histo-
id asserentibus quibusdam magni nominis et eru- ricus fuerit, quorum ille suam, hic Alexandri Imp.
ditionis JG.Nos certe, salvo saniori judicio, diver- vitarn conscripsit.Aut denique, si Seplimium illum
sum censemus, tum quod ille juxta veriorem cx cujus versus exstant apud Crinitum in Jani laudes,
Pandectis Florentinis lectionem, teste Augustino •n aut Quintum Septimium Romanum, qui Dyctio
Justinano, ubique Tertyh'anus vocetur, noster vero Cretensis de Bello Trojano Libros sexLatinos fecit
"" ' j-x-_^ T^ r. ,
Tertullianus, tum quodetiam Francisc. Balduinus • ,
.
confundamus cum nostro Septimo Tertulliano,
datis ad me litteris stylum, et orationem dissimi- quod ambo et Afri et PoetK fuerint. Ad quorum
]em confessus sit, tum denique,quod tempora non fortassis distinctionem, Auctor noster, Q. Septimii
satis conveniant. Sienim cum Bernardino Rutilio Florentis Tertulliani Carthaginiensis appeilatio-
Tertylianum suos edidisse Libros dicamus sub Im- nes Libris prsefixit suis (2), non contentus duabua

perio Hadriani et Antonini, cum Hadrianus Imp illis Septimii Tertulliani, quemadmodum
reliqui
obierit an. U. C. DCCCLXXXX, et Severus Imp. post eum scriptores Afri, Minutius Felix Caecilius
Bub quo noster Tertullianus, primum coeperii im- Cyprianus, Lactantius Firmianus, Marius Victori-
perare anno U. C. DCCCCXLV, et sic intercesse- nus, et Aurelius Augustinus.
rint anni LV, oportebit hunc fuisse ffitate quin- § II. De tempore qiio ad fidem converswt est Ter-
quagenario majorem cum ex JC. Christianus
, tullianus noster. — 3. Porro (quod ad alteram
factus est.maxime si Responsa ilia illi attribuamus pertinet controversiam) de tempore quo ad fidem
quaj nonnisi in auctorilate magna constituti dare conversus est Tertullianus noster,major multo se
golent JC, cujustamen contrariuai exS. Hieronymo difficultas offert. Quosdam qui claruisse putant
constat; qui media illum setate, cum antea diu C circa annum Christi nati clx, fefellitiliud Auctoris
Presbyter fuisset, ad haeresim scribit defecisse. Lib. de Monogamia, annis circiter clx, exinde pro-
Sin vero, juxta alios (quorum supra secuti sumus diictis [de Monog. III); verum illi quomodo compu-

sententiam) sub Alexandro Imp. cum caeteris JC. tandi sint a passo Christo, an potius ab aetate qua
quorum Responsa in Pandectas relata sunt, jam apostoius Paulus Epistolarn scripsit ad Corinthios
luce clarius est, eumdem non esse. Nam noster primam, infra latius ad annum Domini ccxiv.Multo
Teiitullianus ante Alexandrum annis plus minus itaque rectius Eusebius, Ven. Beda, Freculphus
XXX Christi fidem amplexus, eo tempore si adhuc Lexoviensis, Martinus Polonus. Conradus a Litch-
supersles fuerit, in haeresi volutabatur. Neque vero tenaw Abb . Urspergensis , Vincentius Bellova-
argumenta contrasentientium tanti sunt ponderis, censi3,Hermannus Contractus,et Trithemius, circa
ut in partes suas me potuerint pertrahero. Quod annum plus minus Christi cc Tertullianum cla-
enim Uipianus (qui locus tbrtassis occasionem huic ruisse scribunt. Atqui de anno,
quo Christo nomen
dedil controversiffi) D. L. 38. T 17, ad SC. Ter- dederit, silent omnes ipsum Tertullianum,
praeter
tullianum lib. i. Rescripti meminit Imperatoris et sed verbis longe obscurissimis. Iliud quidem per-
D. Patris (id est Antonini et Severi) ad Tertnllia- spicuum est, statim a baplismo conscriptum ab eo
num quemdam : imprimis aut Junius, aut Ovinius n Librum de Pallio, ea nempe occasione, quod, cum
juxta ms. cod. Tertullianus ille praenominatur, pro more Christiano Toga dimissa Pallium indu-
cum noster Q.Septimius Tertullianus appelletur ; tus esset, amicus quispiam objecit 44 Ita a Toga
deinde Pandect;e Florentina) Tertullum legunt, adPalliim? Cui inter caetera respondei At ego :

fortassis eumdem, qui etiam dictus 43 Q. Flavius jam illi etiam divinx, sectae ac disciplinae commer-

(2) Sic practer libros mstos. jam Angelus Poli- meminerrtis. Similis est clausula libi de Exhorta-
tianus auctorem nostrum signavit lib. iv, epiet. v, tione castttatis : Memento in orationibus tuis TER-
de Nominibus. Sic ipsemet auctor noster, de Vir- TULLIANI exhortantis. Ita edit. Paris. Franck.
ginibus velandis, c. ultimo Hitc cum bona pace
: Vciieta. Rigaltius autem ultima haec verba omisit:
legeatibus utilitatem consuetuiini prxponentibus, hinc ab alia manu fuisse adjecta, nullo tamen
pax a Domino nostro Jesu redundet, cum
el rjralia favenle rasto, tum Salom. Semler, tum E. F. Leo-
SEPTIMO TERTULLIANO cujus hoc opusculum , pold visum est prorsus indubium. Cf. Jjumper,
est. Similis est clausuia libri de Baplismo : Tatilum Ilist. thcol. crit. SS. PP. para vi, cap. 1, art. I,
oro ut cum pelitis etiam TERTULLJ ANI ^ecca^oris not. b. Edd.
 ! :

81 TERTULLIANI VITA. 83
cium confero.Gaude, Pallium, el exsuUa, melior jam \_ ch&s, cam aliis compluribus, quorum infra fiet

te Philosophia dignala esl , ex quo Chrislianum mentio. E quibus pro 45 nostra sententia faciunt,
veslire caipisii [Lib. de Pali. c. 5. Ibid. c. G. Ibid. c. jam post occisum Nigrura publicuti isti : i.mp. c.es.

3). Verum non perinde intelligi potcBt, quid sibi D. CLAUDIO SEPT. ALB. COS. II. .VO.NETA AUG. CS. VICT.
volint ejuadem libri verba : Sed vanum jam anli- AUG.aul MINERViE PACIFER.*: S/ECULO FOECUNDO aut ;

qiiilas, quando curricuta noslra coram. Quanlum dcnigiie felicitas qu« omnia pcrtinere viden-
:
;

rcformavil orbis sxculum islud ! Quanlum urbium tur ad illud, eradicato omni aconilo fiostilitatis.
aut produxit aut auxit auL reddiditprxsentis Imperii De Antonino autem Sevcri filio, quod etiam
5.
triplex virtus. Deo tot Auguslis in unum favente ! jam inde Caesaris titulo insignitus fuerit, duo sunt
Quot census transcripti ! Quot populi repugnati ! quae conjecfuram confirmant nostram, tum lex 1,
Quot ordines illustrali ! Quot Barbari excluii ! l\e- de inofficioso Tcstamento Cod. I, 3, quam rescrip-
vera orhis cullissimum hujus Imperii rus est, eradi- serunt Severus et Antoninus KaL Juliis Falcone et
cato omni aconito hoslililatis,et cacto et rubo subdolx Claro Coss., quorum Consulatus incidit in 1 an-
familiaritulis, consilum et amxnum super Alcinoi num Severi ; tum ha;c numismatis inscriptio : impp.
pometum et Midx roselum. U quidem Rhenanus. iNvicTi pii AUG. (cum Severi effigie et Antonini
Magdcburgenscs, aliique eum secuti ita interpre- p adhuc pueri imberbis) victoria parthica .maxima
tantur, ut per T.-f
tnr^t..» .,» 11-
f D r^ . -11
, ., r^.l 1 » • . . 1 1 _ /-. .

Triplicem hnperii viHutem intelli- Quffi adeo referri potest ad iliud Quot barbari :

gant Severum Augustum, et Pescennium Nigrum, exctusi ! sicut et ista l. sept. sev. pert. aug. imp. :

ac Glaudium Albinum Caesares, quorura illi ab II. arab. par. adiab. cos. II. pp. sc. maxime con-
excrciLibus in Pannoniis et Oriente, hic in Gallia sentienle Sparliano in hajc verba post Nigri caedem
Caesar diotus est. Scd ipse sibi conlradicit Rhe- Deinde circa Arabiam plura gessit, Parthis etiam in
nanus, cum fatetur invito Severo id factum de dedilioncm redactis, necnon et Adiabenis qui omnes
Pescennio, utrumque ab illo bostem judicatum,
et cum Pescennio scnserant. Atque ob hoc reversus,
et e vivis sublatum poslea. Non poterit igitur iii Arabicus, Parthicus, Adiabenicus, appellatus est, sed
tanta trium GcEsarum simultate accommodari illud: triumplium respuit, ne viderelur de civili triumphare
Deo lot Augustis unum
favente, multo vero mi-
iti victoria. Insuper et Euaebio (seu potius B. Hiero-
nus illuJ : eradieatoomni aconito hoslilitatis. Imo nymo, qui multa ad Latinos pertinentia Chronicis
oum illa trium Gaesarum variis in Provinciis ipsius interseruit) qui bellum Judaicum, Samariti-
delectio contigerit statim initio Imperii Severi, que- cumque ac Parthicum caedi Albini praeponit ;

minime convenire polcst cum verbis sequentibus madmodum etiamOrosius,JoannesZonara3,etHugo:

Quot census transcripti ! eic, quol Barbari exclusi Floriacensis. Nec obstat, quod Hcrodianus dilatum
Quorum postremum majorem scrupulum injicit, C adhuc scribat belium Parthicum, tum quod fides
quod inde constat, non nisi post exclusos barbaros major haberi debeat Latino quam Graeco scriptori,
hunc librum conscriptum, id est, post devictos qui nullum historiae ordinem observavit, tum quod
Arabas, Parlhos et Adiabenos. Quod itaque, in Spartianus postmodum iterum profectum scribat
Argumenlo et Annotationibus noatris, ad annum in Arabas, Parthos et Adiabenos, et bello contra
ferequintum retulimus Impcrii Scveri, ad annum eos confecto triumphum eumdem nempe cgisse,
tortium potiui applicari oportere postea depre- de quo infra anno Severi x cum praesertim,
;

hcndimus, cum aano quarto a Severo deficere exstent et Marmorum etNummorum inscriptiones,
Albinus cocperit, et anno quinto interfectus sit. in quibus bis Parthicus nuncupatur. Altera anni
Itaque Imperantibus tunc una Severo Augusto, XI, ejusdem in Arcu Septimii Romae imp. c^es. l. :

Antonino ojus dicto Albino, pacato jam

filio, et SEPT. m. f. severo. pio. pert. aug. p. p. part. arab.
Imperio, utputo devictis jam ac occisis, et Juliano, PART. ADIAB. PONT. MAXI. TRIB. POTES. XI. COS. III.
qui occiso Perlinacc illud invaserat, et Pescennio PROCOS. ET IMP. C.ES. M. AUREL. L. F. ANTONINO AUG.
Nigro. PIO FELICI. TRIB. POT. VI. COS. 1'ROCOS. P. P. OPTIMIS
4. Et vero de Albino Imperii consorte consentiunt FORTISSIMISQ. PRINCIPIBUS. IN9IGNIBUS EORUM VIUTU»
omnes. Nam
juxta Fastos Consulares, statim post n tibus domi forisq. s. p. q. r. Anni xv, altera : l
ucceptos omnes Impcrii tituIos.D.GLAUDius Albinus SEP. SEV. AUG. IMP. XII. PART. ARAB. PART. ADIAB.IV.
AB MP. C/ES. L. SEPTIMIO SEVKRO AUG. C.ESAR APPEL- I. pROFKCTio. AUG.,quantum apparet. in Britanniam.
LATus est etannosequenti Consulatum iniitSeve-
:
Qnarum priori partim etiam explicatur illud : quot
rus cum .Mbino.qui jam inde etiara septimius dio- populi irpugnali ! Quemadmodum el illud : quot
tus est, quantum apparct, in Severi gratiam. Qui ordines illustrati ! de Ord\Q\bus nempe sen Legio-
eo ctiara honore illum prosccutus est ut nummos nibus Militaribus, pcr inscriptiones annorum Scvc.
ejus imagine (toste Spartiano) insigniri jusserit, iii, HC IV, istas imp. ces. l. sev. etc. trib.
II, ;

qui ctiamnum (3) cum inscriptionibus tam

exslant poT. II. iMP. IV. cos. II. PRocos. p. p. Ordo clus. et :

ur.Tcis quara apud Generosos Dominos

Lalinis VIRG. DIAN. SACR. PRO SALUTE IMP. L. SEPT. SEV. etC.
Marcum et Guidonera Laurinos Watreacli Topar- TRiB. POT. ni. iMP. v.Ordo clus. ac : imp. ces. etc.

(3) Scilicet circa annum 1579, quo priuium edila fuit a Pamelio Vita haac Tertulliani,
 .

83 TERTULLIANI VITA. 84
IMP. viii. TRiB. POT. IV. LEG. VII. CLUS. Historiam A det, cum septimio tertulliano, cm;uj hoc opusculum
nihilominus 46
nostram auspicabimur a primo csl ; hinc, et a Lactantio Instit. divin. I. 5. c. 1.
Severi anno, et Tertulliani jam Christiani ab anno et a B. nieron. 188 Epist., ad Faboliam, septi-
illius tertio, dummodo quaedam prffimiserimus de Mius tertullianus ap|jellatur quibus etiam con- ;

ejus appellationibus q. septimii florentis tertul- sontiunt Trithemius, Politianus, et ms. excusique
LTANi cARTHAGiNiENSis, ct proinde de ipsius gento, hactenus codices omnes. Florentis cognomen,
familia, stirpe, parenlibus, patria, institutione, familiam quideiri certam47 gentisSeptimiae signi-
studiia et scriptis adolescentia;, vitse slatu, et aeta- ficat, sed quae npud Romanos fuit incognita attri- ;

te, cum Severus Imperium iniit. buitur tamen auctori non modo in excusis, sed
g III. De ejus prxnomine, nomine, cognomine et et ms. cod., ac jam olim a Trithemio et Politiano.
agnomine. — 6. Porro Q. (quod auctori nostro tri- Tertulliani nomine praeter alios qui illius men-
buerunt jam olim Viniientius Bellovacensis, Tri- tionem faciunt scriptores omnes non modo verbis
thaemius, Politianus, et ms. cod.) praenomen esse, jam citatis, sed etiam hisce seipsum appellat,
norunt Antiquarii omnes, fortassis quod quinto Tantum oro ut, cum peiitis , etiam tertulliani
loco natus esset, utpote cum praenomina aut ab peccatoris memineritis ; et, Memento in orationibus
eventu, aut ab avis, proavis, seu atavis fere usur- tuis tertulliani ad hxc exhortanlis. Quod videtur
B
pari a Romanis soleant (in quorum locum hodie derivatitium a Tertullo, sicuti Octaviani ab Octavio,
successeruntpropria cujusque nomina),quale est et etSeptimiani a Septimio,etstirpem significarefami-
illud QuiNTA SEPTiMiA, quod inter praenomina
: liae Florentum. De qua fortassis est quae exstat
feminarum ab Onuphrio recensetur. Septimii, gen- Montuni ad S. Mauritium, ac Mediolani ad S. Vic-
tis est appellatio, quae apud Roraanos primum torem porta Vercellensi haec inscriptio c. sarto- :

Regia, deinde plebeia, postremo Consularis fuit et RIUS L. F. OVF. TERTULLIANU.S VETERANUS LEG. XI.
Patritia.In primis enim invenitur-. septimius mesius CURATOR CIVIUM ROMANORUM MOGUNTIACI,SeU MUNGO-
^QUicoLARUM REx, inde in variis Mnrmorum inscri- TiARii. Hoc saltem constat ex Eusebii Chronico et
ptionibus, partim inter Epigrammata antiquae B. Hieron. Cat. Scriptorum Eccles., Tertullianum
Urbis, partim in Orthographia Aldi Manutii, femi- nostrum Afrum fuisse centurionis Proconsularis
narum appellationes : septimia annia, fl. horatia filium quod etiam affirmant B. Isidorus, Ven.
;

SEPTIMIA OCTAVILLA, SEPT. FELICISSIMA EURESIA, SEPT. Beda, Nicephorus, Freculphus Lexoviensis, Maria-
secunda, sept. exorta et Ordinis Militaris viro- ;
nus Scotus, Ado, et Vincentius Bellovacensis.
rum (quse ad institutum magis faciunt) ; x. septi- g IV. Cujus fuerit, qualisve ejus institutio, littera-
MIUS FELICISSIMUS COHORTIS II, et L. FLAVIUS L. F. rum peritia ac scientiarum ? 7. Patriam Cartha- —
SEPTIMIUS AFER OCTAVIANIUS C. V, TURM. II. EQUIT. C ginem indicat agnomen Carthaginiensis in quo :

ROM. X. VIR ST. LITIBUS JUDICANDIS ; Ot L. SEPTIMIUS etiam illi consentiunt, cum dicunt Provinciae
ANTIGONUS MIL. COH. VI. PR. et T. SEPTIMIUS C. F. Africae , Civitatis Carthaginiensis ,
sicuti et B
3ER. TiviA TA. MiL. denique l. septimius severianus, Optatus Milevitanus lib. i, adv. Parmenianum, et
et SEPT. CARiTO v. p. Consularium denique viro- norainatim Nicephorus, cum Carthagine in Africa
rum sub Julio Caesare Augusto p.SEPTiMius,Trajano ortum scribit. Quid ? quod ipse Auctor id satis
Caesare septimius agnidinus v. c.,agens per hispa- superque indicet (4) initio Libri de Pallio Prin- :

NiAS v. 0. p. T. visesacra cognoscens.sub Marco cipes (inquit) semper Ajricge, viri Carthaginienses
Imp. SEPTIMIUS SEVERUS, M. SEPTIMII GETiE F. post- vetustate nobiles, novitate felices... Tamen et vobis
modum Imperator,sub ipso illo Severo d. claudius habitus aliter olim.... Vobis vero post injuriae bene-

TEPTiMius albinus, cum iilo, uti supra diximus, ficium..., post Gracchi obscaena omina..., post trinas
Caes. appellatus, p.septimius m. Pompeii aras, et longas Csesaris moras : ubi moenia
f. geta illius frater,
Q. SEPTiMius plautianus Antonini filii ipsius socer Statilius Taurus imposuit, solemnia Sentius Salurni-
et (rairum de Antonino ejus filio majore natu, quod nus enarravit, cum concordia juvat, Toga oblata
septimii appellationera praetermiserit.) p. septimius est... Pallium tamen generaliter vestrum,immemores

SEVEm AVQ. T.GETAiMP.c^a. AVG.De quorumgeniej) etiam, denofatis. Equidem haud miror prse docu-
an fuerit etiam ipse Afer Auctor noster, non ita mento superiore. Nam et Arietem illa dicitur Car-
constat; ipse interim sibi ipse, lib. de Vet. Virg., thago, studiis asperrima belli, prima omnium ar-
cap. ult., num. 140, his verbis id nominis tri- masse. Cum tumen ultimarent tempora patrix (en
buit : Pax et gratia a Domino nostro Jesu redun- patriam Carthaginem vocat) et Aries jam Romanus

(4) Scripsisse Eusebius Tertullianura

videtur Tertulliano, nec tradit Eusebius fuisse Jurisconsul-
fuisse Roraanum et nobiiem, Hist Eccl.lib. ii cap. tura, sed legum Roraanarura peritum. Quod de
2. Ta-Jia TcptouXXiavO!; xou? 'Pto[jiatoui; vijjiou; pjusPatria et nobilitate subjicit Eusebius,defendi
rjXptSw/.w? aXAa svSo^o^
, a.'r/^p y.cv. -rwv [jia-
zz ,
nequit, ni de fioraanis Scriptoribus capiatur, ct
X'.jxa IkiXapmpwv. Quod tradit Tertul-
'Pojjjir,(; sensus sit,Tertullianura unura fuisse ex clarissimis
lianum Romanorum legum fuisseperitum^quosdam lalinis auctoiibus. Rufinus hoc sensu hunc Eusebii
ad credendum induxit,eum auctorem fuisse Juris- locum accepit vertendo, inter nostros Scriptores
consultum, et revera quidara est Jurisconsultus admodum clarus.
ejusdem nominis at constat alium esse a nostro
;
 :

85 TEllTULLIANI VITA. g6

in muros quondam suos auderet, atupure itlico Car- \ in communibus locib hhclorico exBullaresermone.
thuginienses ut novum exlraneum ingenium. Tantuni Gerte ct Tektulliams, cum udhuc essct adolescens,
xvi lon(ji)i(jua valet mutare veluslus. Sic denique nec lusit in hac materia. » Cujus libri argumentum et
Patlium aynoscitur. Hiec paulo prolixius, ob opi- titulurn idem Epist. 22, ad Eustocb. recenset ; « Si

nioriom 48 Vadiani, qui in Gharta Palajstinaa pa- tibi placet (inquit) scire, quot molestiis virgo
triaiii ilii assignat Municipium quoddam juxta Arus libera, quot uxor astricta sit, legas Tr.nTCLLUM.N
Phiienorum fratrum. AD Amicu.m Philosophu.m. » Quo (it ut castitatem»

8. Atqui TuRTULLiANiqualis felix fuerit institutio,

quam toto vitae teinpore 49 uscjue adeo commen-
Libria ejus adversua Gentes testantur, qui (B.
datam habuit, etiam jam inde ab illo obscrvalam
Hieron. teste Epist. ad Magnum) cunctam sajculi
censeamus. Atque adeo non tam suoquam aliorum
nouiinc, cxcinpli gratia, dictum intelligimus illiua
continent diaciplinam, e quibus vel solis conslat
omnes illum Auctores evolvisse.Ilistoricos, Poetas, Auctoris Ego me scio neque alia carne adulteria
: <<

Grammaticoa commisisse, neque nunc alia carne ad continentiam

de Jurcconsultis vero res notior est
;

quam ut probatione sitopus, de Medicis et Philo- eniti. Lib. de Resur. rar cap. 59. »

sophis idipsum ex libro de Anima colligere est. § V. De ejus conversatione in gentitismo, de

Quorum omnium Gataiogum in suas classes distri- g conjugio. tamen — y.Conjugium iniisse Tertullia-

butum r.iperiet Lcctor inter Indiccs nostros, tam NCM ex Libris duobus ad Uxorem perspicuum est
fortassis quod nondum sublatse essent Papia Pop-
Grfficorum quam Latinorum.Hinc a Lactantio dici-
tur in omni genere lilterarum paea et Julia leges, qute liberos suscipi cogebant
peritus, ab Eusebio
legumetrerumRomanarum (uti ipse fatetur) etcffilibes et orbos vetabant ex
peritiaclarus.a IJ.IIier.
acriset vehementis ingenii vir quo nihil eruditius, testamento solidum capere; de quibus per Seve-
nihil acutiua ;aI3.Augustinodi3ertissimus,quibuc-
rum Imp. sublatis infra latius.Quarum legumcon-
cissonantibus orationem inilaverit aNicephoroelo- stitutio proescribensmatrimonii certam atatem,
;

quentia admodum pollcns, acris et ingeniosus ad- utpote juxta Platonem anni xxxv, nostram confir-

modum. Quae omnia latius mullo prosequitur Vin- mat conjecturam, quod ante fidem matrimonium
centius Lirinensis Hic
contraxerit, quanquam tamenliberorum ejus nulla
: « (inquit) apud Latinos
nostrorum omnium facile princeps judicandus. uspiam menlio. Scribitur autem a Trithemio
Quid enini hoc viro doctius ? quid in divinis atque apud Carthaginem aliquot annis Rhetoricam glo-
humanis rebus riose docuisse postca et Oratorem fuisse seu cau-
cxercitatius ? Nempe omnem Phi- ;

losophiam, cunctas philosophorum sectas, auc-

et
sarum. Advocatum mox comprobabimus. Jurecon-
tores assertoresque sectarum, omnesque eorum
sultum etiam (uisse constat exvariis quibus utitur
et J G. vocibus.Fortassis RoDQa3 praecep
disciplinas,omncm historiarum studiorum va- ^ P'^^«9'^U8
et
rietatem miraquadam mentiscapacitatc complcxus tore ususcst Serbidio Scajvola, et studiorum col-

est. Ingenio vero nonne tam gravi et vehementi

lega Severo Imp. ct .Emilio Papiniano aslate :

excelluit, uti nihil sibi pene nd expugnanduin pro- tamen minor Severo, qui natus fuit anno Domini
posucrit, quod non aut acumine irruperit.aut pon- cxLVi, ut quadragenarius fuerit initio Imperii
derc illiaeril? Jam porro orationis suaj laudesquis illius. Inde cnim ad finem usque Iraperii ipsius et
exequi valeat? Quae tanta nescio qua rationem filii ejus Antonini Garacalhe, sub quibus Auctor
densitato conserta est, ut ad consensum sui, quos floruit, anni cfficiuntur xxiv, aut circiter et sic ;

Buadcrc non potuerit, impollat, cujus quot pene
Vcrba.tot 3cutentia3 sunt, quot sensus, tot victo
riap. Ouanquam interim expcrientia ipsa convicti
..
fateamur neccsse sit, quod de eoscribit Lactanlius
parum esse facilem, ininus comptum et multum'
simul constituunlur lxii fctatis Tertilluni, a
quo anno (qucm climactericum vocant Medici) de-
""^^'^^ *^^^' ""^ '^'"^'^ "^^"® '''^'^' ^^O'"'^""' ^°'^'-
^'° '^"° ^^^'^ ^"°^ ^^- ^^'^'°"' ^^ ^'icephorus post
"^'^'^•^'^"^ ^1^^«"^ i" hiurcsim Montani lapsum scri-

obscurum,ct ju.xta B. llioronymum, crcbrum qui- ^""^' "°"'''^ "°^^'"^ quidem sentcntiacirca annnm
dem in sententiis, sed difficilem in cloqucndo ut ^^^^^'^ *^J"^ quinquagesimum tertium, anno Se-

non mirum sit, stylum ojus ot aliorum etiam Afro- D ^''^'"' ^^' ^'^'^ ^^^^ °^'^""^ dccennio. Verum de his
rum focilc potuisse discerni a Nepolanio ^^^'^- •'^"^ ^^ Historiam pergamus annorum
(uti in P'"^
Vita cjustestalur idcm i'lor"iii J^xiv.
Ilieronymus), Minutii
B.
Felicis dico, B. Cypriani, Arnobii, Lactantii,
Vic-
torini. Obscuritatis vero styli prajcipuam
Anno J. C. cxciv.
causain
annolavit alicubi Rhcnanus, quod ex Griscorum
10. Anno Domini cxciv, C. SOSIO FAL-
igitur
Auctorum assidua lectione adoo Grscas loqucndi GONE el C. JULIO ERUTIO GLAhO COSS. S. Vic-
formulas imbibcrit, ut etiam Latine scribens, illa- toris, V. Felicis Afri, Romani Pontificis an. viii,
rum oblivisci nequiret. Et vero scripsisso oum Seplimii M. Pertiuacia
Imp. Cffis. L. F, Afri, P.
qu;tMlam in adolescentia, atque adeo ante fidem Auguslianno I, Tertilluncs adhuc ethnicus cau-
Ghriyti suscoptam, id.>.m D. llieronymus
locuples sarum patronum agobat Carlhagine quod cora- ;

tostisest. Non « est (inquit lib. i adv.

Jovin.) probatur hisipsius verbis qux sub Pallii persona
hujus loci nuptiarum uuguslias describcre.etquasi de se scripsit jam Christianus faclus I£go, iuquit :
 ;

87 TERTULLIANI VITA. 88
nihilforo, nihil eampo, nihil curix deheo, 7iihil offi- A Spartianus ac Fasti Consulares, dum 30 postquam
cio advigiio, nulla rostra prxoccupo, nulia jmrloria in urbera venerat die, exante diem Kal. Jul. pro-
observo, cancellos non adoro, subscllia non coniundo, fectum scribunt Severum in Orieutem contra Ni-
Jura non conturbo, cousas non elatro. Plus logx grum tyrannum, datis prius plebi Congiario, et
laesere Remp. quam loricx (De Pall. c. 5). Certe Donalivo Militibus denique et hsic numismalis;

ethnicum se fuisse ipsc fatetur, agens de judicio inscriptio IMP. C.ES. L. SEPT. SEV. PERT.
:

extremo, vita et igne ajternis, et suscitatione de- AUG. COS. LIBERALITAS AUG. quo pertinet.
functorum Hxc, inquit, et nos risimus atiqiiando,
: cliaai quod praetermiltitur : Focos et thoros in pu-
de vestris fuimus. Fiunl, non 50 nascunlur Chris- blicum educere,^!. vicatim epulari,civitatem tabernx
tiani (5). Apud auctorem vero quaedam ad annum habitu obolcfacere, vino lutum cogere. Ad hunc
hunc pertinenlia reperire est. Imprimis de caede praelerea annum pertinere censemus illud lib. ad
Imper. P. Helvii, P. E. Pertinacis occisi v. Kal. Scapulara : Ipse eliam Severus pater Antonini Chris-
April. illud Apologetici Unde qid faucibus expri-
:
tianorum memor fuit. Nam el Proculum Chrislianum
mendis palsestricam exercent 1 Unde qui armati pa- qui Torpacion cognominabatur, Euhodix procurato-
latium irrumpunt, omnibus SigeriLi atque Partheniis rem, qui eum per oleum aliquando curaverat, re-
audaciores f De Romanis, ni fallor [Apol. c. 35), quisivit, et in palalio suo habuit usque ad mortem
utpote qui in foribus palatii ab armatis Praetorianis
B ejus quem Antoninus optime noverat Chrisliano
: et
militibus interfectus sit, factione Laeti prcefecli lacle educatus (L. ad Scap. c. 4). Nam morbum illi

praetorio ejusdem, cujus jussu Commodus Imper. gravem contigisse initio Imperii, ex iElio Lampr.
non multo ante a Narcisso athleta, cum quo ille vel inde patet, quod cum filii sui id aetatis non
solebat in palaestrica exerceri, strangulatus fuerat. haberent ut imperare possent, Severum id in
Deinde de Imper. Gees. Pescennio Nigro, qui occiso animo habuisse scripserit, ut, si quid sibi forte
jussu Senatus Imper. Caesar. M. Didio M. F. Com- humanitus accidisset, Niger Pescennius et Glau-
modo Severo Juliano Augusto, exante diem Ka- dius Albinus succederent ;
quorum ille occisus fuit
lendas Maias Imperium invaserat, illud ejusdem anno sequenli. Et cum (sicuti infra latius) anno
looi : Plane cxteri ordinespro auctoritate religiosiex ipsius 4, Antoninus annum agens 13, Gaes. Aug.
fide nihil hoslicum (adversus Cxsarem) de ipso Se- appellatus sit, oportebit huc referre quod de illius
natu, de equite, de castris, de palatiis ipsis spirant. scribit educatione Auctor. Gui simile est illud de
Unde Cassii et Nigri ? Quorum prius ad Avidium illo Spartiani : « Si quando feris objectos damna-
Cassiura refertur,qui ex familia Cassiorum G. Julii tos vidit, flevit, aul oculos avertit. Septennis puer,
Cses. interfectorum, et Antonino Pio et Marco ac cum collusorem suum pueruin ob Judaicam reli-

Vero Impp. principatus extorquere conatus fuit gionem gravius verberatum audisset, neque pa-
alterum ad Nigriconspirationem adversus Severum trem suum, neque patrem pueri, neque auc-
Imp. Jam et solemnia Gxsarum (qualia etiam Ka- torem verberum diu respexit. « Chrisiiano vero
lend. Juniis in auguratione nova Severi, qui antea /acie crfMCrtfmn, exeo conlirmatur, quod Lugduni
Idibus Mali ab exercitu Imperator dictus fueral, natus sit, ubi vigebat fides Ghristiana.
celebrata sunt) ibidem in faaec verba describit :

ANNO DOMINI CXCV.

Cur die Iseto non laureis postes obumbramus, nec
lucernis diem infringimus'^ el paulo post Ipso^ : 11. IMP. G^S. L. SEP. SEV. PERT. AVG. II.

Quirites, iptam vernaculam .feptem collium plebem ET D. CLAUDIO SEPT. ALBINO C;ES. II. COSS.
convenio; an alicui Caesari suo parcat illa lingua anno 9. S. Victoris Rom. Pont. et ipsius Severi II.
Bomana ? Testis est Tiberis, et scholx besliarum. adhuc Carthagine causarum fuisse advocatum
Jam si pectoribus ad tj-anslucendmn quamdam spe- TERTUL. verisimile est. Ad hunc autem annum
cularem materium natura obduxisset, cujus non referri debet illud ipsius lib. ad Scapulam Sicet :

prscordia insculpla apparent novi ac novi Caesaris ci^ca Majestatem Imperaloris infamamur, tamen
scenam Congiario dividundo prxsidentis etiam illa nunquam Albiniani nec Nigriani vel Cassiani inve-
hora,qua acclamanl: De vostris annis tibi Jupiter n niri potuerunt Chriatiani; sed iidem. ipsi qui per
"' -—•-'-- -
augeat annosl IIoc enim indicant Herodianus 1. 2, Genios corum in''" pridie usque juraverant, qui pro '

inter caetera scribens Milites Praetorianos reiictis salute eorum liostias et fecerant et voverant, hostes
armis pomparum habitu lameatos processisse ct eorum sunt reperti [Ad Scap. 2). Hoc enim anno
;

(5) Ipsemet suis diserte testatur Tertullianus fatetur, lapsisque pocnitentiam suadens, ait(W(?m
verbis se una cu:n gentilium superstitioniI)us de Poinitcnt, c. 4. ct c. 12) F.am tu pcccator mci :

libidini inserviisse, in libro de Resurrect. cap. 59: similis [imo me minor, ego enim prxstantiam in
Ego mescio, neque alia carne adutteria commisisse, deliclis meam agnosco) pa-nitentiam ita invade, ila
neque nunc carne ad conlinentiam eniti : quo
alia aniplexare, ut naufragus alicui tabidge fidens. Gap.
eliam tempore spectaculis delectabatur, de quibus, vero 12, de Vita in vitiis transacta: Quid ego
malo, inquit [Tert., de Spect. c. 19), non iwplere, ultra de istis (id est, de pcenitenlia), peccalor
quam meminisse, id est, pauca de iisdem dicere, omnium nolarum cumsim, nec ulli rei nisi pmniten-
quam eorum, quae vidi, mcminisse ac libro de : iiae natus.
Poenitentiase omnium peccatorum maximum fuisse
 89 TERTULLIANI VITA. 90

Imper. Peacennius Niger Juslus August.

Cjes. C. A. hujus ajtatis Ecclesiastici scriptores, maxime
occisua est apud Cyzicum, sivc Isicum juxta Ilero- curn ipsorura haud dubie
scriplis et doctrinis
diunuiu, quo facto mox Sevcrus coa Senalores oc- acccptarn debeat suam conversioncin Auctor no-
cidit qui Nigri partea secuti fuerant et cum Nigro 8ti-,r. Apud Alexandriam Demetrius Episcopus 12,
mililaverant Ducum aut Tribunorum nominc, ac Presbytcri Panthenus et ejus discipulus Cle-
aliosque omncs exceptis Militibus, quos impuni- mcns Alcxand. Antiochioe Episc. Serapio, Hie-
tate proposila rccepit ; Antiochenis privilcgia, et rosolymorum 34 Gordius, Caesareae Palajstinae
Neapolitanis ju3 civitatia eadem de causa ademit. Thcophilus,Ephesiu3 Polycrates.Ponticus Palmas,
Aliquot deinde Barbarorum Reges (juxta Onu- Berillus et Bachilus Corinthii, in AfricaCartbagine
phrium), qui Nigro fuerant auxilio, a Severo victi Agrippinup, Liigduni Galliarum S. Irenaeus.Romae
sunt; quare ipsc IMP. JI. III. et IV. appellatus dcnique S. Victor Pont. Atquc adeo hinc confir-
est :quos omnes Nigrianos Auctor noster appel- matur noslra ex Mss. cod lectio apud Auct. Quales
lat. Quod postremum confirmat nostram sent. de eryo lcges islx, quas udversum ncs soli exercent
Arabibus, Parthia etAdiabcnis hoc anno dcviclis ;
impii, injusli, turiics, truccs, vani, dementes ; quas
atque adeo huc pertinent inscriptiones Numino- nullus ['ius, nullus Verus imprcssit ? [Ibid, c. 5.)

rum et Marniorum anliqua; supra citatae ; et

P nempe usque ad id lemporis quo Apologeticura
proinde illud Auctoris : liarhari exclusi {De Pall, " edidit.
c. 2). Et vero Constituliones his Coss. edita; litulo
ANNO DO.MIM CXCVI.
Severi et Antomini Augg. dalae v Kal. Martii, xi
Kal. Maii, Nonis Julii, vi Kal. Oct. et xi Kal. No- § Vf. Quandonam, quave occasione ac quibus mo-
vemb.conlirmant quod supra dixiraus de Antonino mentis Chrislianus evaserit. — 12, Q.FLAVIO TER-
62 Imp. consorte ab initio qua; exstant Cod. ;
TULLO SCAPULA et T. FLaVIO CLEMENTE
Lib. 8. T. 14. 1. 1.1. C. T. 2, 1. 2. lib. 2. Tit. 1.1.2. COSS. S. Victoris Rom. Pont. anno x et Se-
lib. 2. T. 24. I. 1. et lib. 8. T. 10. 1. 1. Ad hunc veri III, TERTULLIANUS fidci Christiana;, mea
annum pertinerc censemus,cujus ex Eusebio supra quidem sentenlia, nomen dedit (6), Imperiojam
meminimus, bellum JuJaicum Samariticum, de prorsus pacato,cum Scveroimperantibus 5S Anto-
quo etiam Freculphus Lcxovionsis, unde et Judai- nino cjus filio et Claud. Albino C.xsaribus, quod
cum (cognomcn) ci oblatum fuisse. Quo videtur ex adeo Triplex imperium vocat verbis supra cilatis,
parte respicere Auctor de Judajis agons Dispersi : quo Lectorem remittimus complura enim illic ;

(inquit), palabundi, et cceli el soli sui exlorres va- reperiuntur quae ad hunc annum pertinent. Id
gantur pcr orbem, sine homine, sine Deo llege, tamen non initio, sed sub hujus anni linem Era- :

quibus nec advcnarum jure terram pairiam saltem C jam omni aconilo
dicato hostilitatis {.id .Scflp. c. 3 ;

vesiigio salutare conceditur Unde

{Apolog. c. 21.) Apotog. c. excidium Byzantinum,
23), utpote post
conjicio bclli illius occasionem, quod Judseam vel- quae urbs, Herodiano, Zonara et Michaele Glyca
lcnL repetere, quia illis ab Iladriano Imp. inlerdi- teslibus, post triennii obsidioncm, cocptam anuo i
ctum fuerat. IIuc etiam referendum quod scribit Severi, adhuc viventc Nigro, tandem fame capla
Niceph. Eccl. hist. 1. 3, cap. 2 : Severi impcrii est.et libcrtate omniadempta Perinthiis (qui multa
initio satis bono loco res nostrx fuere, in diesque a Nigro passi fuerant), adjudicata est, etiam moe-
fidci profcssio augmcnta sua cepil, eorum quos nibus eversis, in vici formara redacta. Cujus
reccntuimus Ecclesiasticorum doclorum scriplis etiam Auct. raeminit Calius, inquit, Lapella in
:

alque doctrinis eam provchentibus, idquc in maximis exitu Byx,antino, Christiani gaudete, e.rclamavit
quibusque poiissim.um urbibus, nimtrum Alexandrix {Ibid. c. 19). Occasionem sua; conversionis ipse,
Antiochix, /Elix, et per Patxatinam omnem,Ephesi, quantura apparet, indicat ex testimonio alicujus
Cxsarex, cl Occidentcm versus, Thessalonicx, Athe- dei qui a Chrislianis adjuralus dajmonem se con-
nis, Corinthi, in Galliis, et Romx maxime. Universx fitebatur {Und. c. 20). Hxc te^timonia (inquit) deo-
enim mullitudincs et domus iolx ad fxdem accede- rum vestrorum Christiancs facere consueverant, qua
bant, quidvis facere et pdli paratie, quam ut quid- plurimum illis credcndo, in Christo Domino crcdi-
j)
quam conlra rdiyioncm nostram agcrcnt aut nova- nius. Ipsi lillcrarum nostrarum fidcm acccndunt,
rcHt.Qua occasionc etiam reccnsendi hic vcniunl, ip.^i spei n(istr,v fidentiiim xdificant (7). Ncque ta-
quoruiu tuiu iile, lum Eusebius, raeminerunt, men inde soluraraodu, scd etex fide Scripturarura

(0) Hanc Jac. Pamelii sententiam Petrus Allixius ad annum ISo Caveus, haesitantes tamen et solis
in dissort. do TerUill. vita ot scripl. Paris. IGsO, conjecturis innixi. Vide Lumper, ibid. Edd.
(7) Quam oraculi rcsponso tribuit Pamclius Ter-
ct Tillemonliiis, Mtimoires, t. III, art. 2, p. 87,
rojiciunt. Quidam, ut refert Cl. P. Berti, Dissert., tulliani conversionem, eam visioni Geortrius -Ani-
Hial. lom. II, .siecul. 3, dissert. 4, }J 2, p. 413. ad bianonsis utorque tabiilam subodoratur.Ex ipsius
;

fideii)chrislianam conversiim pulantcirca ea tem- auctoris tostimonio trcs priccipuas lubei eruere
porn, qiiibus scripsit liLium ilo Pallio.post annum hujusce roi causas, neme 1" invictum martyrum
scilicot 208. Sod plura exslant TerLulliani opora in crudolissimis tormenfis constantiam Quisque :

antfa conacripta qua; nostram ab eo professam inquit, tnnlam lolcrantiatn speclans, ut aliquo scru-
lidom exhibcnt. Ad annum 196 Tertulliani conver- pulo pcrcussus, et inquirere accenditur, quid sit in
sioueia rofert Fabricius, ad aanum 170 Oudinus, causa, et ubi cognoverit veritalem et ipsc staitm se-
 ;

91 TERTULLIANI VITA. 92
sacrarum,quarum fidem dii suo testimonio appro- A. si quid aut erroris ejecimus, aul xquitatis admisi-
bant. Maxime quod illarum auctoritatcm (vel ipso mus. (L. adv. Valent. c. 5.) Tnter quos commemo-
teste jam Christiano) summaantiquitas vindicaret randi Quadratus, Aristides, Anaxagoras, Melito,
utpole cum Omnes substanlias, omnesque rnate-
: Theophilus Antiochenus, ApoIIinarius, Tatianus,
rius, origines, ordines, venas velerani cujusque Clemens Alexand. et Apollonius Senator. denique
slyli, gcntes etiam plerasgue ct urbes, insignes hi- ab Auct. alicubi cilati Justinus Philosophus et Mar-
storiarum causas et memoriarum, ipsas denique tijr, Ircnxus omnium
Miitiades Eccles. Sophista, et

effigies litterarum, indices custodesque rerum ; ipsos doctrinarum curiosissimus explorator Quibus omni-
deos,ipsa lempla el oracula et sai:ra unius Pro- bus evolvendis et ante et post fidem susceptam
phelx Moysi scrinium sxculis aliquol anteverterit; ipsum allaborasse, vel ex Apolog. patet, in quo
cum etiam illarum Majestatem divinam priedic- subinde illos ad verbum fere iraitatur. His omni-
tionum veritas comprobaret : Quidquid enim, in- bus adminiculis ad Christi fidem conversus et jam
quit, agilur, prxnuntiahatur. Quod terrm vorant initiatus, cum pallium Chrislianum iudutus (si-
urbes, quod insulas maria fraudant, quod externa cuti anteaetiam attigimus)inconstantiae notaretur
alque interna quod regnis regna
bella dilaniant, ab amico, quod a Toga transissetdrf Pallium, Ora-
computsant, quod faires et lues, et locales quxque p. tionem habuit Carlhagine (quam lib. de pall. in-
clades, et frequentix plerumque mortium vastant, scripsit), qua et Pallii vetustatem, simplicitatem,
et quod etiam officia temporum et elementorum mu- facilitatem, libertatera sine cura, Philosophicam
nia exorbitant, quod et monstris et portentis natu- gravitatem et sanctitatem commendat; et vitiosibi
ralium forma turbatur, providenter scripta sunt dari non debore variis exemplis ostendit, quod
(Neiiipe Matlb. xxv). Dum palimHr, leguntur ; dum habitum verterit. Quaoccasione etlibidinum varia
recognoscimus, probantur. De quibus omnibus la- gene^a, quibus natura mutetur, et Matronarum
tius et 54 lib. de Pallio c. 2, et ejusdera Apotog. cultum indecenlem insectatur, et fori Judicum et
cap. 40, quo et ad Annotat. riostras lectorem re- militum vitiis, tum ambitioni et gulae cauterem
mittimus. adigit. Ati)ui his Coss. data Constitutio Severi et
13. Hic duntaxat addemus, ailudere illum inter Anlonini v Idus Martias, quae exstat D: Lib. ix,
csetera ad luem maximam Romae et in multis Pro- tom. I, lib. I, iterum confirmat nostrara senten-
vinciis, ac terrae motum quocorruit Smyrna urbs tiam de Antonino filio Imperii consorte.
Asiae, quaa recenset Euseb. in Ghronicis sub Marco
et Vero Impp., et fulmen quod sub Commodo in AWO DOMINI CXCVII.

Gapitolium ruens Bibliothecam inflaramavit,et bella § VII. Ur.de suam hauserit omnimodam disciplinx
ejus aetatis civilia, quorum jam meminimus; item C christianx scientiam. — 14. c. domitio dextro ii

ad fumem, de qua 1. ad Scap. in haec verba (t. ad ET L. VALERIO MESSALA THRASEA PRISCO COSS. 55
Scap. c. 3.) : Sicut et sub Hilariajio prxside, quum S. Victoris Papae Romani anno ii et Severi iv.

de areis sepulturarum nostrarum acclamassent Arex : Tertulliamus jam Ghristianus quibus se occupa-
non arex ipsorum non fuerunt ; messes enim
sint, tionibus totum dediderit, scripta ejus, de quibus
suas non egerunt ; denique ad portentum, de quo postea, plus satis suo confirmant testimonio. Ex
ibidem Nam el sol ille in conventu Uticensi, exstin-
: quibus inprimis constat ita versatum fuisse in
clo pene lumine adeo portentum fuit, ut non potuerit sacrarum lectione Litterarum, ita raeraoriae orania
ex ordinario deliquio hoc pati, positus in suo hypso- et singula Scripturarum loca commendasse, ut vel

mate et domicilio. [L. de testim. animse cap. 1.) El unica periodo subinde coraplura coraplexus sit
vero, scriptaquoque multorum a Christo Patrum sicuti ex Scripturarura Indice nostro, collatione
adv.Gentes conversioni causam dedisse sentimus, cura Auctore facta, facile est deprehendere.In illis

ad quae alludit alibi : Nonnulli, inquit, quibus de autera citandis editionem sequitur ubique lxx. Iii-

pristina litteralura, et curiositalis labor, et memo- terpr. quod ad Vetus Inslrumentum attinet, quod
riae tenor perseveraverit, opuscula penes nos condi- per Esdram (vel ipso teste) constat restauratum
derunt, commemoranles et contestificantes in suggil- n (L. de Hab. mul. c. 3 ; Apolog. c. 18), idque non in
lationem et originem et traditionem et sententiarum Pentateucho Moysi duntaxat, aliisque libris histo-

argumenta ver qux recognosci possit, nihit nos aut ricis, sed et in Prophetarum vaticiniis Quos enim :

novum, aut portenlosum, suscepisse,de quo non etiam (inquit) diximus prxdicatores, Pqophelx de offcio
communes litterae ad suffragiumnobispatrocinenlur, prxfandi dicuntur. Voces eorum, ilemque virlutes,

guitur. Liber ad Scapul. cap. ullim. 2" Poteslatem
eorumdem stupendam in daeraoneseorumque simu-
lacra et oracula. Quid isto opere manifeslius ? quid
hac probatione fidclius ? simplicilas veritalis in medio
est etiam de corporibus nostro imperio excedunt in-
: nitas grassaretur, ac deraum rerum vi graves non
vili et dolentes et vobis prxsenlibus erubescentes.
Apologet. XXIII. 3" Metum judiciorum divinorum.
Ad istam disciplinam, ait in libro de Anima \i,metu
prxdicti judicii transvolamus. Quibus et addas ve-
lira,quae supra in Paraelio, auctoritatera Scriptu-
rarum.divinaraque praedictionura raajestatera veri-
tate coraprobatum, imo et iraperii calaraitates eo
raagis saevientes,quo vesaniorin christianos imraa-
secus ac verborum acuraine Apologeticossermones
a pluribus qui ea Ecclesiae tempestate florebant
doctoribus evulgatos. Edd.
93 TEJITUMJANI VITA. 94

quas ad fidem Divinilalis edebant, in tliesauris lilte- A haud dubie Scriploribus Ecelesiast. praeler Apol-
rariim nianent, nec isde nune latenl. Ptolemxorum lonium Senatorcm et B. Victorem Graicis omnibus,
eruditiss. [quem fhiludelphum supernominant) et Philonera dico, Joscphum (quem vocut Antiquitatum
ornnis litlcraturx sugacissimus, cum studio Bildio- Judaicorum vernaculum vindicem) Apolog. c. 19, I
;

thcc. Pisislralum (ut opinor) xmularetur, intcr cxte- dc Prxsc. adv. hxrel. c. 32 1. alv. VaUnt. ;
c. 5;
ra memoriarum, quibus uut veiustas, ut curiosilas Curm. adv. Marc. c. 9 ; I. de Prxsc. adv. hxc. c. 38,
aliqua ad famam palrocinabatur , e suggeslu Demelrii 1. I ; Apolog. c. 3.5), Appionem et Ilegesippum, Ju-
Phaterii Grammaticorum tunc prubatisnmi, cui daeos, Clemenlem Romanum, ac S. Polycarpum
prxfecLuram mandaverat, libros a Judxis quoque (quorum illum liomanorum a Petro, hunc a Joanne
postulavit, proprias scilicet atque vernaculas Litte- Smyrnxorum episcnpos ordinatos Hgnoscit), S. Igna-
ras,quas soli habebant. Ex ipsis enim et ad ipsos tium Antiochenum, S. Dionysium Areopag. Gal-
semper Prophctx peroraveranl , scilicet ad domesti- liarura, Papiam Ilierapolitanum Episcopos Agrip- ;

cam Dei genlem e.v patrum gralia. Hebrxi retro, qui pam Ca?torem, Dionysium Corinlhiorum, Plinitum
nunc Judxi. Igitur et lilterx Uebrxie, et eloquium. ae Philippum Cretcnses Episcopos Musanum, ;

Sed ne notitia vacaret, hoc quoque Ptolemxo a Ju' Modeslum, Panthenum Alexandrinum, Rhodonem
dxis subscriptum est, Septuayinla duobus Interpr. Asianum: Serapionem et Proculum quemdam,
indultis ;
Mcnedemns quoque philosophus. Pro- B quem vocat eloquentiue Christianse dignitatem, de
quos
videntisi vindex de sententix communione siispexil. quo postca lutius Sextum denique .Appionem, ;

Affirmavit hxc vobis etiam Aristxas. Ita in Grxcum Candidum, Arabianum, Maximum, et Heraclitum.
slylum ex aperto monumenla relijuit. Ilodie apud Quibus adjicio primos illos cajteros, Pont. Rom.
Serapeum Ptolemxi liibliothecse cum ipsis Ilcbraicis in Petri cathedra lucceswres, quorum exstant Dc-
lilteris exhibentur. Qua) paulo prolixius cituvimus, crelales, quorumque cum Lino et Cleto Auctor
adversus cos qui auctoritalem lxx Interpr. elevaro men;init : Anacletum, Evaristum, Alexandrum, Six-
non verentur (8). In Novo vero Teslaraento non tum, Telesphorum, Ili/yinum, Pium, Anicetum, So-
tam Latinis Translalis, quam Grfficia veterihus co- torcm itcm (quem, quod occasio sese non offerret,
dicibus usum Auctoreni, Graecc doctissimum, ex praetermisit), et Eleutherum, quera Benedictum nun-
versione ejus pecuiiari, ab aliis omnibus mullum cupat. Quos orancs Graice scripsisse, ex eodem
subinde diversa, manifestum fit quam adeo dis- ;
stylo Latino, qui interprelis ejusdem videtur, cen-
crepantiam in gratiam professorum sacrarum Lit- seo ; utpote, qui melius Graece noverint, sicut
ternrum ubique annotavimus quam jam olim ;
etiam S. Iren. quam Latine. Quo fit, ut (vel Rhe-
etiam indicavil B. Ambr. sive quisquis auctor est nano annotante) nemo mirari debeat Grsecam Au-
Comment. in Epist. Pauli ad Rom. o. 5, « Constat C ctoris loquendi consuctudinem, cum etiam si qui
(inquit) quosdam Latinos olim de veteribus 56 in Latinam linguam translati essent, mallet ex
GriEcis translatis codicibus, quos incorruptos sim- fontibus bibere (quod aiunt) quam ex lacunis.
temporum servavit et probat. Poslquam
plicitaa Atqui hoc primum anno quidam scribunt Idib.
autem discordia animis dissidentibus et hffireticis Maii die Natalitio Imperii a SeveroImp. appella-
porturbantibiis torquerc quffistiones coeperunt, tum Csesarem Aug. filium ejus Antoninum apud
multa immutata sunt ad sensnm humanum, ut Viminatiura, priusquam in bellum contra .A.lbinum
hoc continerctur in litteris, quod homini videre- profirisceretur. Verumtaraen etiam ab initio Au-
tur. Unde ot ipsi Gra;ci diversoe codioes habent. gustum oliranuncupatura, 51 patet ex
fuisse
Illud autem verum arbitror, quando et ratio, et Rescriptis praicedentium annorum nomine Severi
historia, et auctoritas observabatur. Nam hodie et Antonini Augg. Conspirationis interim Albini
quae in Latinis ropreheadunturcodicibus, sic inve- adversus Severum hoc anno facta; meminit etiam
niuntur a veteribus posila, Tertulliano, VictorinoAuctor in ha;c verba Unde Cassi, Nigri et Albini. :

et Cypriano. » Ilactenus
At qui versabatur
ille.
praeterea noctu diuquo Auctor noster in pcrscru- ANNO DOMIM CXOVIll.
tandis non modo quos srupra adduximus Apologia- n § Vlll. Quandonam, et in qua rerum tempestate
rum pro fide Christiana Auctoribus, sed ct uliis carmina quxdam lilaverit. 15. t. sextio late- —
(8) Disscrtationem
d*' varia et incerta indole li- prima habeant initia et recentia rudimenta imo et ;

brorum Tertulliani Joh Salomon. Semler, vir tan-
tisper consilii audax ac Iritae via? non nihil impa-
tiens, ad calcem suic editionis in lucem protulit,
BC imprimis videre est quo animi inipetu ha?c sta-
tuere audoat, nempe Tertullianum nec adhibuisse
grxcos codices, nec adhibere votuisse totuni vero
in 00 psse ut suain laliiuim cuilibet extraneas le-
ctionem anteponat; quasi grxci lihri isto
vore luerint per haerdicoe dcpravati
lius id in Latinorum mente hjesi^se, libris nempe
latinis nccedere pra-cipuam jprsestantiam ; potiorem
vetustatem, quod exemplana latina aatiquius
Fupcresse varias novas interpretationes et glossas
quarum primus et oertus auctor est Tertullianus,
ab illoque in omncs codices latinos dimanavisse.
Ut ut sit, sedulo cavcndum cst a dupiici quem sibi
proponil auctor isle scopo, vulpatam nempe sarro-
; rum librorum leclionein ditfiimaro. prateroaquo
asserere ex una cadomquo offioina quosdam pro-
jam teni- disse vetorum libros, Irena-i videlioel, aut Clo-
; eoquc faci- menlis, neo jam satis es.ie cansa" cur eos diversis
aurtoribus, ulpoto ab uno conferlos. dividore srr-
plius perseveremus. Vid. Tertull. opera recens.
sua Semler, Halee, iS2S, i. V, p. ISo-CU. Edd.
95 TEllTULLIANI VITA. 96

BANO ETM. M4RI0 M. F. cuspio RUFiNO coss. S. Victo- A tuT anni XII, meneis I, dies 28. Is dicta 2 Epist.
ns Rom. Pontil. anno xii. Severi Iinp. v, Tertul- discrepantiam Alrorum in Sacramentis increpans,
LUNUM verisimile est memoriffi exercendae gratia mihividetur ad celebritatem diei Paschae alludere
conscripsisse carinine genesimet sodomam, irno mea quam Epistola priori die Dominica celebrari de-
sententia integram sacrorum Bibliorum Vetcris bere, juxta(iuod et praedecessores sui statuerunt,
Testainenti historiam ; ut potc cuin et prius illo- mandaverat, quaecunque incideret a xiv Luna
rum mutiium sit, et ex initio posterioris satis videa- primi mensis; usque ad xxi in quo fortassis initio
tur etiam descripsisse orbis universi diluvium ;
Afri quidam cum Polycrate Asiano contrariam se-
atque adeo ctiam earmen ad senatorem ex iiluii quebantur consuetudinera, quanquam postea in
CHRISTIANA FIDE AD IDOLORU.M SERVITUTEM REVERSUM, unum consenserint. Nam de Blasto haeretico quar-
et libros quinque adver, marc. carmine, ac dejudi- todecimano, sic Auctor : Est prseterea his omnibus
cio do.mini librum. Hoc vero anno ad xi Kal. Mar- etiam Blastus accedens, qui lalenter Judaismum vuit
tias Irap. C.J3S. I). Claudius Septimus Albinus Au- infroducere ; Pascha enim dicit non aliter custo-

gustus praclio ab Imp. Severo victus et occisus est, dicndum, nisi secundum legem Moysi. 14 mensis.
idque apud Lugdunum quae quod iilum antea Quis autem nesciat, quoniam Evangelica gratia
;

recepisset (Herodiano teste) et direpta et incensa n evacuatur, si ad legem Christum redigit (I. de

est ; in qua expeditione, uti ex variis Inscript. Prxsc. adv. haer. c. 53, hasr. 22; 1. de Jejun.

constat. Imp. viii, ix et x appellatus est. Quo jam- c. 14 ; Ib. c. -13.) Ad eamdem observationem per-

jam expugnato, omnes imprimis Galliarum, llispa- tinet illud ejusdem Pascha celebramns annuo cir-
:

culo, mense 1 atque adeo etiam illud Aguntur

niarum, Britanniaeque proceres qui ilium juverant, ;
:

prxlcrea per Grxcias illus r.ertis in locis Concilia ex

deinde Romam revarsus amicos ejus undique con-
universis Ecclesiis.ld enim etsi generatim loquatui,
quisitos, et inter eos Senatores 40 Severus inter-
existimamuspotissimura intelligi deConciliispaulo
fici jussit, tum et eos omnes qui in Pertinacem
conspiraverant quos adeo Auctor Albinianos ap-
:
ante celebratis Palaestinae a Tbeopbilo Caesariensi,
pellat verbis supra citalis. Ad ann. Domini 195 et Ponti a Palina, Corinthi a Bachilo, et Ecclesia-
per aliquot annos perdurasse hanc illorum inquisi- rum apud Osroenum, Alexandrino quoque a Theo-
tionem signilicat Sed et qui nunc, inquit, scelesta-
:
philo, denique Asiano, in quo scribit Niceph. Hist.
rum parlium socii aut plausores quotidie reveiantur, Eccl. 1. IV, c. ult. Patres dictam sententiam B.
Vicloris Concil. Romani secutos esse, cui etiam
post vindemiam parricidarum racematio superstes ;

nempe, quantum apparet, ad triumphum usque consentit Concil. Galliarum sub Ireaso.

Parthicum, atque adeo novum Severi annum, que-

p ANNO DOMINI CXCIX.
madmodum ibi latius. Alibi etiam ad Senatores
occisos alludit : Nemo non, inquit, etinm hominis i^ De lihris advenus Judaeos in lucem editis.
IX.
causa pati potest, quod in causa Dei pati dubitat. Ad — 16. T. HATURIO T. F. SATURNIO, et C. ANNIO app.
hoc quidem vel prgesentia nobis tempora docu^nenta F. treboniano gallo coss,S.ZephyriniPapaeRomae
i,

sint quantse, qualesque personx inopinatos, natali- acSeveri Imp. vi, videtur nobis contigisse discre-
;

bus et dignitatibus et corporibus, et aetatibus suis patio illa Tertulliani cum Judaeo quodam, cujua
exitus referunt, hominis causa : aut ab ipso, si con- occasione scripsisse se significat librum Adver.
tra eum fecerint, aut ab adversariis ejus si pro eo jud.eos. Proxime accidit, inquit (1. adv. Jud. c. i.),
steterint. {Ad. Sc. c. 2 ; Apolog. c. 35 ; 1. ad Marc. dispulatio habita est Cristiano et Proselylo Judseo.
cap. ult.) Fuit autem dictorum consulum alter AUernis vicibus contenlioso fune uterque diem in ves-
Lateranus tantopere amicus Severo Imp. ut illi peram traxerunt. Obstrepentibus etiam quibusdam
magnificentissimas aedes Romae aedificaverit, quas spectantibus, singulorum nubilo quodam veritas obum-
etiam num Palatium Lateranense appeilamu3,quem brubatur.Placuit ergo, quodper concenlum disputa-
postea scribit B. Hierony. Epilaphio Fabiolae. Cae- tionis minus plene jotuit elucidari,inspici curiosius,

et leciionis slylo quaestiones retractatas

terminare.
sariano obtruncatum gladio, fortasais Antonini
Caracallae, qui in plerosque amicos patris sui ani- D In quo inter caetera annotandum venit, quod
de
madvertit. Atqui cum his Coss. scripta sit Epist. ii dilatione fidei per universum pene orbem jam ab
S. Victoris Rom. Pont. ad Afros Episcopos data ea atate pulchre deducit. /n quem enim, inquit,

Kal. Septemb. et Epist. S. Eleutherii Decessoris alium universse gentes crediderunt, nisi Christum
{ibid.,
ejus. v. Id. JuliiMaterno et Bradua Coss., neces- quijamvenit?... Parthi, Medi, Elamitse, etc.

sario hunc annum, non praecedentem xii, Pontif. c. 7), sicuti legitur Act. 2, et cxterse gentes, ut jam
58 ejus designavimus, maxime quod B. Damasius Getulorum varietates, et Maurorum multi fines.

in Pont. sedisse Victorem scribat aConsulatuCom- Hispaniarum omnes termini, et GalUarum diversx na-
modi V et Glabrionis (quibus Coss. xiu Kal. Aug. tiones, 59 et Britannorum inaccessa
Romanis loca,
Crislo vero subdita, et Sarmatarum, et Dacorum
et
data est prior ejus Epist. ad Theoph. Alexand.),
usque ad Lateranum et Rufinum. A Kal, autem Germanorum, et Scytharum, et ubditarum muliarum
Juniis dicli consulatus, quo die creatus Pont. gentium, et provinciarum et multarum
insularum
usquead v Kal. Augusti anni sequentis, conficiun- nobis ignotarum : et qux enumerare minus possu-
97 TERTULLIANI VITA. 98
mus; in quihus nomen qui jam
omnihus locia Chrisli A bellum Arabicum, Parthicum et Adiabenicufn pro-
venit regnat? Est et illud de finibus Imperii Rom. fecto (de quo supra latius), Antistites Homani Sacro-

tum temporis mcmoria dignum Germnni adhuc :

rumque Pont, rciigionem Christian?im initio sum-
iisque limites transgredi non .ununlur. Britannix pto a S. Victore Pont. persequi pergorect, Tertul-
inlra Oceani ambilum conctusx sunt. Maurorum MANUs ad imitationem aliorum qui ante se id
gens, et Getulorum barl>ariex a Uomanis olisidentur, fecerant, et praesertim B. Justini Mart. .Apologe-
ne regionum suarum fines excedard.Quidde Romanis TicuM i'RO cnRisTi.MS Roniam misit, in quo, vel
dicnm, qui de legionum suarum jirxsidiix Jmpenum Lactantio teste, plene hanc rausam pororavit. .Jam
suum muniunt, nec trans istas gcntes porrigere vires ante tamen discessum suum multas f.eges a Severo
regni sui possunt? Quod ipsumattingitdeGermanis et emendatas et puhlicatas vel ipse auctor indicat:
Ilerodianus. hist. I. 2, dum Scverum ejpctum dicit Nonne, iiiquit, et vos quotidie experimentis illumi-

pcr exercitus omnos, qui pro ripis Danubii Rhe- nuntibus tenebras anliquitatis, lolam illnm veterem
nique coerccndis barbaris excuhantcs Rom. tue- et squalentem aylvam Legum nocis Principalium Be-

banlur Imp. Et vero hunc annum I collocamus scriptorum et Edictorum securibus truncatis et coe-

Pontif. S Ilabundii Zephyrini Habundii F. natione ditis?Nonne vanissimas Papias Leges (ubi alludit
Romani, quod dcfuncto S. Victore, postquam sedes t» ^^ Legem Papiam Poppsam, itadictam a guis lato-
vacasse t diebiis 12 ipse creatus fucrit iv Idus Au- ribus M. Papio M. F. M. N. Mutilo et Q. Poppa
Poppaeo
gusti, his ipsis Coss. vel Damaso teste, qui aedisse Q. F. Q. N. Secundino Co39.), qux ante liberos
eum temporibus Severi et Antonini, a Con-
scribit suscipi cogunt, quam Julix mafrimonium contrahi,
suUtu Saturnini et Gaili, usque ad Prac.sentem et post tantx auctoritalis senectu/em, heri Severus con-
Extricatum Consules. Quomodo interim nondum ttantissimus Cxsarwn exctusit ? [Apnt. c. k.) Qu»
incccpta persecutione Christianorum quinta inter dictarum legum abolitio qnomodo Severo possit
Martyres S. Victor collocetur, difficultate non caret, attribuiet tamcn postea Con.=tantio Tmper. tribua-
(|UfB et Eusebium et alios Chronographos movit, tur, latius in Annotat. ad hunc locum nostris
ut in annum 8 et U, aut 10 Severi ejus Pontifica- tractavimus ;
in quibus si placeat conjectura nostra
tum protendant. Verum dicta mea et S. Damasi de de I, I D. de Stupro et adult. qua definitur etiam
utriusque temporibus sentontia confirmatur per in sponsa stuprum et adulterium accusari et vin-
Kpiat. Oecret. Zephyrini datas his ipsis Saturnino dicari posse, oportebit eam Legem his Coss. latam
et Gallo Coss., priorem xii Kal.,Octob. posteriorom fuisse. Et vero pro bello sccundo Parthico nondum
VII Idiis Novemb., et in primitiva Eccl. non fuil in- completo (quod his Coss. Cassiodorus etiam ince-
soiitum persecutionem a populo Rum. aut pr.-c ptura tradit) facit Auctor, dum inter hostes Imper.
fectis Urbis initium sumere. Quid ? quod de hoc ^ Romani enumerat Mauros el Marcomannos, ipsosque
temporo id disertis verbis Auctor asserit : 5ff'/ e/ P«''//jo.v (//^?ri. 39).ItPrum
v^ro Christian.-e fidel
c.

clarissimas, inquit, feminas et clarissimos viros Se- dilatationem his verbis celebrat Hesterni sumus :

verus sciens hujus sectx esse, non modo non Ixsit, etvestra omnia complevimus , urbes,in<tulas, castelln
verum ct teslimonio e.xornavit, et populo furenti in os municipia, conciliabula, castra i))sa, tribus, decurias
palam reslitit {Ad Scap. c. 4 ; Apol. c. 1, 2). Atqui palatium, Scnalum, Forum ; ci p;iulo ante, quod
anto annum scquentctn oportet latam fuisse logem anno praicedenli diximu? de popnlari persecutione
Divorum Sevfri et Antonini, ne quis absens pu- confirmat Quoties, inquit, etiam prxteritos a vo-
:

niatur, cujus
mcnlio lib. i ff. de liequir. reis ;
fit bis. suo jiire nos intmicum vulgus invadit lapidibus
nam ad eani haud dubio alludit in h;pc vcrba Au- et inccndiist lysis flacrhanalium furtis, nec mortuis
ctor Quid hic, inquit, Lcgibus deperit in suo rcyno
: parcunt Christianis, quin illos de rcquie sepulturx,
dominanlibus, An hoc mngis glorinbitur
si audiatur ? deasylo quodam mortis, jnm alios, jam nec totos,
poteslas earum, si inauditam damnabunt vcritatem ? avellant, dissecent, disfrahant (//>. c. .57.). Eodem
et rursum Quando ncc liceat indefensos et inau-
•
pertinet illud Ncc
magis dcpostulatores Chri-
: ulli
ditos omnino damnari. stianorum quam vulgus, et toties citata ab Auct. po-

D pularis voi illa Christianos ad leonem. Complura

:

ANNO DOMINI CC. suntalia in Apologetico memoratu digna sed ne ;

hic prolixiores simus, ad Annofat. nostras

§ X. De Apologetico, Testimonio animx el Fato, Lecto-
adver.ms gcnies, ac de Tkutulli.xni sacerdotio, li- rcm remiftimus Hic duntuxat addemus occasionem
brisque inde obortis de Pmnilentia, de Oralionr, de persecutionis ortam ex falsis CHlumniis. quas pul-

Circumcisione, de Vestibns .4aron, dc Mundiset im- cherrime refutat, polissimum Iribus infantioidii.
niundis animalibus, de Trinilale, dc Dapii.<mo. — snnguinis humani pahuli, et iiire?ti Dicimur. in- :

quit, sceleratissimi de sacrnm.

17. P. r.ORNEHO ANULLINO II, ET M. AUFIUIO, M. E. infanticidii, rt pa-
bulo inde, et post convivium quod cv$rsores
1'UONTONE C0S3. S. Zephyrini Rom. Ponl. anno ii, incesto ;

Sevori Imp. vii, cum, Imp. cuiu liliis suis Anlo- luminum canes, lenoncs sritiecl tcncbrnrum. twn tt
nino elGotR ante discessum auum declaratis Cxsa- libidinum impiarum inverecundiam procurent [Ibid.,
ribus Augustis «O et Imperat. congiario itorum c. 7).

populo dato et Donativo militibus, in secundum

 99 TERTULLIANI VITA. 100
ANNO DOMINI CCI. A Deus voluerit ; Benedicat
te Deus ; Deus videt omnia

18. Ti. CLAtDio SEVERO (non autem severo Imp. Deo commendo; Deus rcddet ; et, Deus inter nos
C1 III ut quidam non recte) et c. aufidio victorino judicabit. Fit mihi multum verisimile hoc eliam
coss. S. Zephyrhii Papoe Romain anno ui, Severi anno conscriptum librum de fato, cujus fragmen-
VIII quanquam Imperulore absente adhuc in expe-
; tumunicum exstat,et tamen ab ipso Auctorc com-
dilione Parthica ct Adiabcnica, Arabibus et Persa- memoratur in haec verba Polestates enimvero
:

rum Rege Abagaro in deditione anno prajcedenti pracsunt : secundum nos quidem, inquit, Dominus
receptis, persecutio Christianorum Rora.Te aliquan- Deus, et diabolus xmulus secundum communem
;

tuluin cessare videretur, fortassis Apolegetici sui aulem opinionem et Providentia, et Fatum, et necfs-
adminiculo;videns tamenTEBTULUANUset se et alios sitns, et arbitrii liberlas. ^am hxc et Philosophi
ScriptoresApologiissuis proChristianisnihilautpa- distinguunt, et nos secundum finem disserenda suo
rum profecissead conversionem Gentium; alio ge- jam novimus litulo. Atqui in hunc annum etiam
nere scripti eos aggressus, ab ipsa anima adhuc rejicimus stalum vitoe novum Auctoris, quo in
ethnicaadversus idola teslimonium flagilat atque ; Praesbyterorum ordinem (9) allectus sit^fortassis ab
adeo librum de testi.monio anim.e inscripsit. In Aggrippino Garthaginiensi episcopo (lO).Eum enim
quo urget illas vulgi voces : Quod Deus dederil ; Si alium fuisse ab Agrippino 62 sive Agrippa epi-
B
(9) In Tortulliani equidemscriptis nullus est lo- jam cmissas et a proposilo recipiendorum charis-
cus ex quo concludi possit eum in Ecclesia catholi- matum concessare. Ita duo ne^otia diaboli Praxeas
ca fuisse Presbyterum. Locura quidem proferunt ex Romte procuravil; propheliam expulit (i. e. Montani
lib. de Anima cap. 9, ubi auctor de sorore quadam fantores, qui ibi aptid Episcopum illas l^cclesias
in exslasim rapi, ac prophetare solita, ioquitur.Ex Asiae commendatum ibanl, quos inter haud dubie
;

quo loco elici, quanquam operose, potest Terlul- hic TertuUianus ipse tuit) et hxresin intulit (jam
;

lianum prsdicasse (quod utique tunc noa uisi Tertulliauus putat Romanam Ecclesiain ipsam in
Episcoporum, aut saltem Presbyterorum fuerat) in hseresin incidisse itaque ab illa ipse secessit).
;

Eccle9i'a, sed nonnisi Montanistarum, in qua nimi- Paracletum fugavit, et Patrem crucifixit. » Addit
rum facile id juris erat, propheti» dona jactanti- luculenter paulo post « Et nos quidem postea
:

bus, et TertuUiano maxime, quippe in cu.jus viri, agnitio Paracleti atque defensio disjunxit a Psy-
alias nomen lerme tota Ecclesiae
cslebralissimi, chicis.» Hic, ut opinamur, non obscure indicat
jam incubuerat. Verum D. !1iero-
illius auctorilas Tertullianus, quod antea cum isti? Romanis in
nymus Tertulliano Presbyterale munus ita asseve- conjunctione ecclesiastica vixerit, quos hic nomi-
rat, ut nullus sit amplius dubitandi locus super. ndii Psychicos. Ex isto igilur loco potuit Hierony-

(10) Hic porro Tertullianus cum divinishumanis-
que litteris apprimc excelleret, Presbyter deinde
est ordinatU9,Romanaean Carthaginensis Ecclesia-,
inter se vcteres dissideat, neque recentiores critici
conveniunt; post Ceillerium (Rem. Gellier. t. ii
Hist. gendr. des auteurt, p. 376). Semlerus com-
munem hic defendit opinionem, quod scilicet
Romffi sit allcctus inter Presbyleros sequentibus
ex rationum momentis (Semler. tom. V, opp. Ter-
tull. dissertat. 1, in TertuU. § 2, pag. 2^2-227)
Tertullianus, ut scribit Hieronymus, usqne ad me-
diam aetatem Presbyter Ecclesix ( \fricana3 ? an
viro Romanae? Romanae putamus, ut statim phi-
ribus illustrabimvis) perraansit : posiea vero invidia
et confumelils Clericorum Romanae Ecclesix (scilicet
impetitus, atque ab ista Ecclesia expulsus), ad
Montani dogma delapsus est, etc. Ha;c narraiio
Hieronynii videri omnino potcst historiam ippi
mus ad hisloriifi instar reperire invidia et contu-
meliis Clericorum romanae Ecelesiae factum esse, ut
TeriuUianus ad Montanistas ipse transierit; nec
Q enim uUa species historiae accuratioris apud alios
scriptores superest, quae persuadeat nobis Hiero-
nymum talia aliunde accepisse. Illud expellere, fu-
gnre, signilicat non obscure contumelia affectura
fuisse ecclesiastica, seu loco atque ordine sacro,
Presbyteri scilicet, hunc scriptorem motum atque
: dejectum, a romanis Clericis, sic raitius loquitur
Hieronymus; ab ipso enim Episcopo Romano id
facLum csse, Clericorum studiis improbis, facile
intelligiraus {a). Forte hanc causam postea licebit
diligentius excutere.
Hieronymum per Ecclesix PresLyterum intelli-
gere roman^ Ecciesiee Presbyterum, vel ex Eusebii
illa narratione, lib. ii, cap. 2, satis certum est.
Ita eniin ille de TertuUiano scribit fuisse cum twv :

non innotam involvere, etsi verbosius atque accu- [jiaXiJTa i.Tz\ 'Ptjj[jnf), AifjLTrptov. Sed et clarissime
ratius eam describere noluit. Nisi quidem putemus ipse Terlullianus scribit, Romas se vixisse {h).
talia Hieronymura ipsuin conjecturis reperisse, ex « Gcmmarum quoque nobilitatem vidimus Ptomae,

var:is horuin scriptorum locis, ut e libro contra de faslidio Parthorum ex M"dorum caelcrorunique
Praxeam, ab initio, e quibus sententiis videri pos- n gentilinm suorum coram matronis erubescentem.»
sit, quod Tertullianus Romx et ipse tum fuerit, Lubet addere hoc loco alias sententias, quae id
cum Praxeas Romam ex Asia veniens de Monta- coinprobant; Tertullianum in Ecclesia Romana
nistis talia episcopo Romano narravit, ut hic sta- vixisse Clericum. Huc maxime pertinet ille locus
tuerit, esse e re Roman?e Societatis ecclesia.^^ticae, (T(>rtullian. De Prae.tcrijit. cap. ,30) " Ubi tunc :

si nihil commprcii porro cum Montanistis conti- Marcion, Pnnticus Nauclerus, Stoicae studiosus ?

nuetnr. Scribit certe Tertullianns (Tertnll. contra ubi tunc Valentinus, Platonicae sectator ? Nam
Praxeam cap. 1) « Episcopum Rotnanum, agnos-
: constal neque adeo olim fuisse illos Antonini fere
centem iSim prophetias Monlani, Prisess. Maximillni, principatu, et in calholicam primo doctrinam cre-
et ex ea agnitione pacom Ecclesiis Asiae, et Phry- (lidisse apud Ecclesiam Romanensem; donec sub
giae inferentpm, fal«a de ipsis pmphetis et Ecrlesiit Eoiscopatu Eleutheri Benedicti, ob inquietam
eorum asseverando, et praenesaorum ejus auctori- semper eorura curiositatem, qua fratres quoque
tates defendendo, coegit, et litteras pacis revocare vilabant, semel et ilerum ejecti. Marcion quidem
(n) Cnm Hi^^ronymns istiitn Catologum sorips^erit se- (fl) De cultu feminar. lib. 1, cap. 6. His locis jani usus

rius. i;tam iu Uomanos clcricos senteiiliani, siue verae est Cei7/er(IIibtcire g6ueralf' dcs auteurj cccl^sia^stiiiiu?,
liiotoriffi lui,e, ^'?o ?<Ti[ipi^FC videtnr. nt fp r.kis^^ere: nr Tomr' ;•, pos. t^-p.) contvM 'PnsrtcFf^^r^cfnm, (\m TprtiiDia-
ab eis, quorum maligna judicia, post Damasi mor- num adversus Montanistas scripsisse dicit presbyterum
tem, ipse expertus fuerat. Carthaginensem.
lUl TERTULLIANI VITA. 102

scopo, cujus meminitsub M. Aurci. impsr. Euse- ^, tibus, et de sacrifioiis ofTereridis ;haud immemor,
bius et Niccph., sub M. Anton. Philosopho Imper. librOS DE PCENITE.NTIA ET DE ORATIONE COnScHpsit,
Zonaras, sub Antonio Vero Uspergensis G3 Abbas, quibus et poenitendi modum tum Catechumenis,
inde mihi vidctur, quod B. Cyprianus Epist. 70 ad tum Ghristianis Lapsis, et quos ritus servare de-
Januaur. ox untcccssoribus suis Agrippinum fuisse beant in sacrificio ndele3,prse«cribit. Possunt etiain
significet, et B. Aui,'usLinu8 lib. 2 contra Oonatum in hunc annum rejici scripta, quorum B. Uicron.
cap. 7 ipsumU. Cypriani praedecessorem nuncupet, meminit hodie desiderata ; de circumcilsio.ne, de
Maxime oum alia csset ab AfricaiEgypti provincia, VESTinUS .\AR0.N',DE MU.NDIS ET I.MMUNDIS /NI.MALIBUS;

in qua Alexandrinus ille episcopatuin agcbat, et denique de trinitate ; fortassis etiam liber de
B, Cypr. Epist.Tl ad Quintuni scritiat Aggrippinum BAPTis.MO grfficus; utpote qui vidcatur conscriptus
bonae memoriae virum cum suis coepiscopis (quos post Concilium Agrippini. Nain ejusdcra fuisse ar-
otiain anlecessores suos nuncupat Epist. 70), dc- gumcnti Auctor indicat Sed circa hxreticot sane,
:

crelum dc hffireticis baptizandis fccisse. Et vero inquit, quid cuslodiendum sil, digiie quis retraclet.

statim accepto sacerdotio continuissc Auctorem a /td nos enirn edittim est. llxretici nulem nullum
matrimonii uau pari consensu cum sua conjuge, habent consortium nostrx disciplinx, etc. Sed de
islo

mihifit verisimile ex consuetudine Ecclesiae j^tina;. n plenius jam in Grxco digeslum est. Verurn de hoc
" ' ' ./ ./

jam inde adecreto S. Ciemcntis PP. raaxime curn " et Agrippini, et ipsiu3 Paradoxo 64 inter Prole
propendere co vidcunt' r ha3c hujus ad Uxorem gomena latius. Porro hoc anno etiim oportct con-
verba Ne:me putes propter carnis lux intcgritatem tigisae, quod scripsit lib. ad Scapulam anno seq.

mihi reservandam de contumelix dolore suspectum, Cxterum el imbre anni prxteriti, quid commeruerit
insinuare jiim liinc tibi viduitatis consiUum ; itcm : genus htimanum apparuit : cataclysmtim scHicet et

Tempus, inquit, in collecto csl : superest nt qui ma- retro fuisse propter incredulitates et iniquitates ho-
trimonia habent, tanquam non habentes agant. Quod minum. Fortassis et illud .• FA jgnes qtii sttper mce-
si habenles, oblilterare debent quod habent, guanto nia Cnrthaginis pro.Time pependerunt pcr noctem
magisnou habentesl {Ad Uxor., c, 1 c. 5 et 6,) quidrninati sint, sciunt qui viderunt,et pristina to-
Certo id multis eo tompore fuisse usitatuin ibidem nitruaquid sonarint, sciunt qui obdtiruertinl. Omnia
indicat." Quotenim su«/, inquit, qui statim a lava- hxc signa sunt imminentis irx Dei, quam neccise
cro carnem suatn obsignant ? Quot ilem, qui con- est, quoquo modo possumus, ut et annundetnus et

serisu pariter intcr se matrimonti debitum tollunt ? prxdicemus, et deprecemur localem esse, Lniversa-
Voltmtariis spadonibus, prn cupidilate ca'lcsli, salvo lem enim et supremam suo tempore, sentient, qui
matr-imonio, abMnenlia ioleratur [De Bapt. c. 15, exempla ejus aliler interpretantur.

t. 1, ad Scap. c. 3). Jam vero Presbyter factus) G ANNO DOMINI CCII.

potestatis sibi conccssaeet de absolvendisPccniten-
cumducontis sestertiis suis, qux Ecclesix
leral, novissime in pcrpetunm discidium relegati,
vcnena doctrinarum suarum disseminarunt. Post-
niodum Marcion pmnilontiain confcssus, ciim con-
ditioni dalfB sibi occurrit, ita pacern rpcepturus,
si cffilcros quoque, qiios pfrdilioni erudisset, Ec-
clesix (scil. llomanx) restituerct, morte pricven-
lu3 est. » llic satis paict, eum, qiii hapc tarn uccu-
rate scirct, fuisse /?om,'r ipsum ; fuispe
ricoB, qui r-id)U3istis sic gestisinterruerant.Nempe
si adhuc Homae luisset, oum huuc librum scripsit,
illam sentcnliam apud lilcclcsiam Roviancnscm non
sic pcrsrrippipsol, (]iinsi ipso r^on sit apud istam
Ecclesiam fuit igilur jam Roma rxpulsus, et vixit
; ii?
in Africa. Id clarius patet ex capile 30, hujus
ejusdeni libri « Percurre Ecclesias apostulicas
:
§ XI. De aliis bona fxde scriptis ad Scapulam, ad
intu- firma ;siquidem unice innititur testimonio Praede-
apud plerosque emunctioris
stinati auctoris, cujus
innumeros errores. vix ulla
naris eriticos, propter
cst auctoritas. Vorum nostra parum interost, an
Homa; vcl Carlhagine, vel ut mavult CI. Jo. Georg.
Walchius [Jo. Georg. Wulch. Hist. Eccl. sect. 2.
cap. l, pag. Gi3), nullius cerlae Ecclesiaa fuerit
Presbylor.
inter Cle- (11) Terfullinni Matrimoniiim supra dubilationem
positum est. Kem conticiunt, uti jam diximus,Iibri
e)us ad Uxorem, usque ad hancajlatem conaervati.
An auteni Saccrdotali inunerc fungorelur eo tein-
pore, quoad contin^-ntiam in viduilatc scrvaTidam
lit)ri.^ uxorein hortafus est, inlor se scriptores
dissidont.A maritali aufem oflicio eum tunc om-
— nino non abborruissp, haec verba indicant Facul- :

proxiina est Arhaia. Ilabcs Corinthum si autein — .. tatetn continentix, quantum

posstiinus, diligaitms :
inalia? adjaccs, babes fiomiim unde nobis
notiis qunque
; qitnqi ^ quain priinum obvcnerit, iml>ibainus ul quodin }la-
auctoritas prflestn est. Ncinpe Africanos doscribit, trimi^uio non valuiintis, in viduilafe secfctnur ^l. i.
latina lingua ulentos. —
Ista Ecclesia (Komanai — ad 1'xorem, c. 1\ Sane non dixisset : qund t»
vidcainus, quid didiceril, quid docuerit.cum .ifri- malrijnonio non valutmus, si perpetuam ineo con-
canis quoque Ecclesiis contc.fserarit. » llic pst longc tincntiam sibi injunxisscnt, ut Lone obscrvat Cl.
clarissimuin.scriptorem jam in Africa versari.cum Snmuil Basnagius [Annal. politicoecclcs., t. II. p.
hapo scribit; eum igitur antca oportct Rom.-c fuisse, 215). Quarc continrntia; vinrnlis tunc foinporis
in ista Ecclesia homnncnsi, intor clericos neque : Presbyteros nondnm aslricfos tuisso . nonnuUi
eniin scire istas occleaiasticas interiores rcs atquc contendunt sed quamvia id verura esset, quod
:

historias potucrant alii, qiiam Clorici. Ilujus ge- adhuc non conslat, inanitcr tanicn 7cT/ii///ani exeru-
ncris simt et pliirima alia. Toirtxi historica ct plo cuin DalLro "SoxatcvfS triumpharenf catholicas .

pontifica. qoai honnncin R'irn;r inulfum vcrsafum Kcclosi.To insnlfantcs. quod Saccrdotibus ponti-
inter alios Cloricos facile produnt. Hajc Sernlerus nontiam pr.-ccipiat. Na n cum moribus magis. el
pro Prcsbytoratu Tertuliiani Hornano. Dupinius, usu, quam logibus continenti;e disciplina inducta
Schro^oKinai^ppisitam [u-opugnantsontentiain.Sed, fuerit, uno, aut altcro cjus aitalis excmplo nuUa-
ut mihi videlur,nechorum critioorumsentenlia sat tenna imDucnatur.
 :

103 TERTULLIANI VITA. 404

Marfyres de Patientia, de Prsescriptionihus adversus A Gemmarum quofjue nobilHatem vidimus Romx, de
hxreticos. — 19. l. annio fabiano, et m. nonio m. fastidio Parthorum et Medorum, cxterorumque
F. MUTiANO coss. S. Zephrini Ponlificis Ronaani gentiliiim suorum corom matronis erubescentem,
anno III, Severi impor. ix, cum Scapula vir Con- nisi quod nec ad ostensionem fere habentur Latent .

sularis Ordinis, Praeses Garthaginis, et proinde in singulis smaragdi, et cylindros vaginx suae solus
Africanae Ppoconsnl.nonrium adhuc docreta ab im- gladius sub sinu novit,et in peronibus uniones emer-
pcratore persccutione, imo fortassis Romaj prohi- gerede luto cupiunt. Quod factum interpretamur ia
bita, crudolius tamen csetrris Carthagine grassa- triumpho Sevori Impcr.dequo in FastosConsulares
retur in Christianos, librum ad scapulam scripsit hujus anni sic relatum invenimus imp. ces. l. :

TERTULLIANUS {Ad Scap. 0. 3. ibid. c. 4). In quo SEPTIMIUS M. SEVERUS, PIUS, PERT. AUG.ARABICUS,
F.

imprimis bcncvolentiam captal a Christanorum in- ADIABENICUS, PARTHICUS, MAXIMUS, PONT. MAX. TRIB.
noccntia, et non solum oratione, sed et sacrificiis POT. VIII. COS.PROCOS, IMP. XI. ET IMP.
II. P. P.
3uis pro salute imperatoris, ex quo jam presby- C/ES. M. AURELU13, SEV. AUG. F. ANTONINUS, PIUS,
terum fuisse constat. Oeinde sanguinis Christiani FELIX, AUG. TRIB. POT. III. COS. DESIGNATUS IMP.
effusioni imputut portenta ejus temporibus et exi- UNA DE ARABIBUS, PARTHEIS, ADIABENEIS Q. ET RKGE
tium Byzantinnm,q\iorum antc mentionem fecimus, t» artabvno, triumpharunt. Cujus triumphi etiam
"" ••
et exempla punitionis affert, tum Valgii
"^
•' Saturnini,' '
' '
•
•
meminerunt Spartianus et Herodianus. Facit pro
tum Cavdii
Hilariani, et ipsius Scapulae in Africa ;
hac nostra sententia, quod etiara morem in trium-
llerminiani in persecutorum fidoi
Cappailocia, phis usitaium describat auctor tanquam testis
Christiana}. Post haec hortatur ad dissimulalionem oculatus : Uominem, inquit, se esse etiam trium-
ab hujusmodi causis, exernplis tum Severi et Anto- phans in illo sublimissimo curru, admonetur, Sug-
nini Impp. supra adductis, M. iurc/. im.p. in e.v- geritur enim ei a tergo Respice post : te, hominem
pcUtionc Germanica lum praesidum et procon-
;
te memento (\ Apol. c. 33).
sulum Servilii Prudenlis sub Antonino Vero Imp.,
Vespronii Canlidi sub imp. Commodo, Cincii Se-
ANNO DOMINI CCIII.
veri, qui postmodum aSevero imp. interfectus est,

Apri quoque et Arii Anionini (hic a Lampridio

20. IMP. C^S. L. SEPT, M. F. ARAB. ADIAB. PARTII.
Arius, ab aliis Brusius Procses appellaturj qui sub
III. ET IMP. Ci«S. M. AUREL. SEV. AVG. F. ANTONIN.
Anton. Imper. consules fuerunt. Denique conque-
AUG. cos. Sancti Zephyrini Papae Roraani anno iv,
ritur quod, cum a primordio mandalum sit gladio
ipsius Severi Imper. x, aut certe praecedenli, jam
tenus animadverli, et id observaretur a Prxsidibns
n giassaatibus non solura antiquis, sed et recentio-
Legionis et Hlauritnrix, jussu ipsius Scapul.ie etiam ^ •, .,: ii -i ..-i t_ : .£..:-. „,-.
ribus aiiquot hceresibus vel in ipsa Africa, edidit
cremarentur ChriBtiani. Quo pertinet et illud Apo-
TERTULLiANUs vere aureum illud opus depr^script.
log. Sarmentilios el Semaxios appellatis quia, ad
ADVERs. H/ERETicos, utpotc quod aute alios omnes
sarmentorum ambitu
sttpitem dimidii axis revincti scriptum ejusdem.irgumenti libros, ex his Aucto-
exurimur. Ubi eliam reccnset illud damnationis ris verbis constat Sed nunc quidem generaliter
:

genus, quod ad Lenonem damnata fuit Chrisl. po- actum cst a nobis adcersus hxreseis omreis, certis
tius quam ad leonem {Apol cap. ult.). Idem libro
et justis el necessariis pvxscriplionibus repellendos
AD MAR'ryRES in carccre constitutes, quem eadem a coltalione Scripturarum. De religuo, si Dei gratia
tempestate conscripsit pnBiev gladium et summam annuerit, eliam specialiler qmbusdam respondebimus
igniumpeenam, addit etiam truccm rabiem bestia- :
(L. de Prieser. adv. hxr. c. 45, n. 293 et 291). In
rum, et omne carnificis ingenium in tormenlis [Lib. eo sub finem Catalogura hajreticorum recenset,
ad Mart. c. 4). Ubi eti im meminit consuetudinis, qui ad id temporis Ecclesiam dil.icerarunt, bea-
qua 65 pacem in Ecclesia non haben tes,uipolc lapsi tum Irenaeum 66 imitatus, quanquam ordine tem-
a MarUjribus in carcere exorare consueverunt (c. i.l, porum non satis observato, quem nos adeo, quan-
quam etsi sub finem vitae jam h<ereticu3 non tura fieri potuit, expressiraus. Imprimis Judaismi
probet, in Ecclesia permansit ad usque B. Cypriani D 1.) haereticorum genera quatuor, Dosilheum Sa-
tempora, juxta quod tractavimus in Vita illius marilanum, Sadducxos, Pharisxos et Herodianos
latius. Eadem omnia Martyrum supplicia repetit Deinde eos 5.) qui cx Evangelio hxretici esse vo-
libro de Paiientia, (c. 13 ; I. ad Scap. c. 3 ; \. de lucriint (c. 46, hxr. 1, 2, 5, 10 et 11), in univer-
Hxr. mult. c. 7]. quem etiam hujus persecutionis sura numero 25, Simonem Magum, Menandrum,
occasione conscripsit. Ubi fugam quoque in per- Nicolaum, CerinLhum et Hebionem (c. 46, hner. 3, et
secutione patienti;e bono itripulat,atque adeo non- qui sub Apostolis suas sparserunt haereseis,
dum Montanistisaddictus fuit,ex quorum sententia atque adeo sub Tiberio, Claudio, Nerone, el
librum de Fugain persecutione contrarium postea, Trajano. Item 3.) Saturninum et Basilidem
sed frustra scripsit. Et vero sub Scapula dam- Ophitas, Caineos, Sethoitas, et Carpocratem, sut»

nalum fmsse aU bestias S. Manilium Adrumeticum, Apostolorum discipulis usque ad Uadrianum Im-
disertis verbis attestatur auctor. Porro Roinae boc peratorem. 4,) Valentinum de\nceps, ejusque
anno fuisse auctorem cx illis verbis apparet asseclas Ptolomxum ac Secuwlum, Heracleonem,
103
TERTULLIANI VITA. 106

Colorhntum, quorum coryphacum A latum cum niio in Syria initum (qui in hunc
el Marcum ac
m Catholiram primo dncfrinam apud Homa
annum incidit) Alexandriam profectum, peregri-
ijjum
Uirjvto ^«/'«, Anlonim fere natione ea suscepta propter religionem dei Sera-
nen.ses credidisse sub
FAeulhen pidis in <|uo (inquit) itinere judaBOS fieri sub
principalu Iradil auclor, et iuh episcopalu
:

cum Marcione gravi pocna vetuit; idem eliarn de Christianis

ob inquielarn semper curiositalem,una
ilerum ejeclum esse ab Ecclesia {Ib.
c. 30, sanxit. Qua persccutione passi sunt quam plurimi
semel et
hsr. marlyres, sub La;to pncfecto ac in
AlexundriiR
49, hffir. 12. 13, 14, M, ha^r. 13;
Ihid.c. 51,
c.
yEgypto, Libya et Thebaide sub Aquila tyranno,
10,17,18 et 19,G;///i(i.c.52,haer.l0,7;/6.h£er.21,c.53,
c.30 de Spect. in Galliis deniquc SS. Irena^us, Andeolus, Beni-
ha!r.22,23,24 ac 25,9; lb.c.3,i0; Ib. :

de Idol. c. 25); sectatores voro cjus

gnus, Andochianus et Tyrsus. Porro ad hunc
c. 27; Ibid. l.

Piis I'ont. et Imper. 5.) Cerdonem deinde cjua- annum rcferunt plerique inscriplionem illam :
sub
discipulis M. AGRIPPA L. F. COL. FECIT, IMP. C.tS. AUR.
discentem Marcionem, illiusque ex
III. .M .

quft
magistros Lucanum et Appellem,quor\im prior
cum ANTON. COS. PANTHKON VETUSTATE CORRUPTUM CUM

alii sub Aniceto, So- OMNi CULTU RKSTiTUF.Ru.NT.Qu.jd nuuc adduccndum

Valentino cocpit, Marcion ct
Imperantibns Pio et Aurelio,6.) putavimus ad memoriam Ecclesiae.
tere, et EleuLhero,

Tatianum post haec, quem etiam scholam suam g

erexisse soribit Clemens Alexand. sub annum xii ANNO DOMINl CCIV.

Antonini Pii. Quid ? quod Cataphrijgas quoque in

quorum hajresim postea incautus incidit, hxreticos § XII. De Baplismo adversus Quinlillam. 21. —
nominatimappellet;7,).7 uo^-um quidam dicuntuvm-^ P. SEPTIMIO M. F. GETA, ET L. SEPTIMIO PLAUTIANO

Proctum (de quo infra. latius), alii secundum /Es- II coss. s. Zophyrini Pontificis Romani anno v,
blasphe-
chinem, quibus non modo hajrcsim, sed et Severi Imper. xi, elsi persecutione jam vigente,
miam impingit, qua in //poslolis dicebant Spiritum non tamen Tertullianus a scribendis
destitit
sanctum fuisse, Paractetum non fuis-ie, et Para- adversus hsereseis libris. Inter quos primo loco
cletum plura, metiora atque majora in Monlano uuliocandum censemus Debaptismo adversus quin-
dixisse,quam Christum in Euangelio protulisse, tillam, utpote quem scriptum constat antequam
de cujus temporibus mox latius 8). litastum deni- aliquo modo ad haeresim propendere ccepisset, ex
nique, de quo aupra, Thcodotum Uijzantium ac eo quod factionis fuerit Montanistarum Quinlilla,
Theodotum Coriarium Melchicedechianum sub. S. a qua dictos Quintillianos ex Epiphanio illic de-
Victore Pontilico, et Gommodo Imperatore, et Pra- duximus. An aliud quid adversus Montanum ipsum
postea, ac Victorium qui illius h;Ere-
xeam de quo p scripserit auctor, non eeque probari potest, sed
sin corroborare conalus est. Fit eodem lib. etiam verisimile fit, lum ex illius B. Augustini verbis
mcntio e\ Apost. aliorum hinreticorum,
l'aulo lib. dc hacres. : '.<.
Ad calaphrygas transiit, quos
nempe 9.) Phijggelli et Hermogenis, Ihjmcnwi et ante destruxit, » tum maxime ex Niceph. lib. 4,
Phileti. llem 10). Niijidii, nesciv cujus, et
Hermo- cap. 34, qui tradit auctorem ad statam mediam-
genis Sed de hoc quoque paulo post iatius
.
.
que aetatem in Ecclesia Calholica presbyterura
Porro ad eodem anno indictam persecutionera plura adversus Montani dogma conscripsisse, pos-
Christianorum a Scvcro Imp.alludit; auctor in haec tea vero in illius delapsura errorem, plures rursus
vcrba de Amphitheatro loqnens 12). Itlic quoti- : libros pro illo composuisse. Qui cum Montani hae-
diani in nos leoncs r.rposlulanlnr, inde persrrutiones reseos historiam lib. ejusdem c. 18, 20, 22, 23,

decrrmmtur, inde tcntalionrs emiltuntur. \icm illud: 21 et 25, latc tractet, ex ApoUinari Ilierapolitano,
Scire volunt scilicet tempus persecutionis, et lorum Rhodone, Miltiade, Serapione et Apollonio, qui
Iribunalis , et pcrsonam prxsidis. com- Aliaque adversus illum ?criptis suis disputarant, seculus
plura in lib. quos infra roccnsebimus. llic dun- Euseb. lib. v, cap. 3, 4, 14, 15, 16, 17 et 18, nos
taxat probaviinus, non in annnm vii aut xi. sod (prwter ea quaj ad lib. de Praescript. advers. hae-
in fil hunc potius x imperii Severi annum rePe ret. annotavimus) eam, uti promissis satisfacia-
rendum dicla? Imprimis D mus, in compcndium hic redigendum putavimus
pcraccutionis initium .

B. Hieron. Gat. Script. Eccles. in Origenc et post (lib. de Baplis. n. 2).

eum Sophronius ac Nicephorus Gra?cns scribnnt, 6S E.vcursus fil in Montnnismum quem scriptis
X Sovori Perlinacis anno adversus Christianos priwo Ince.^sit Tertullianus 22. Pagus quidam —
persocutiono commota Loonidem ipsius pa -
, esse dicitur in Mysia Phrygia?, qnae nuncupatur
trem, Christi martyrio coronatum ille voro intor Ardabam, ubi ferunt quomdam Motitnnum nomine
;

priuios martyrcs reccnselur ab Eusebio Hist. lib. de Prasrr. adv. ha:r. c. 52, ha>r. 21), qui

Ecclcs. lib. V, qui Alcxandriap, ubi maxinio perse- nuper ad lidem venerat, Grato tum proconsule
outio abundabat, passi sunt. Deinde Judas ad AsisB, primum insatiabili quadam animi cupiditate
hunc iisque annum Ghronographiam porduxit, in primatu ainbiondo incensum. simul atqne adi-
quod instare putarot adventum Antichristi ob tuni diabolo ad sc patefccerat, spirilu quodam

hanc pcrsccutionem gravissiinam.Denique disertis maiigno abroptum, et reponte furoro et mentis in-
verbis Spartianus signiticat, nou nisi post consu- sania exagitatum, pcregrinas quasdam voces fun-

Paihol. I.
 .

107 TERTULLIANI VITA 108

dere , et contra quam Ecclesiae consuetudo ex p^ ITEPT. KAPTAr. MnTPOnOAlOS ; utpote qua si-
traditione et successione apostolorum derivata gnificetur institutos ludos illos Carthagine a 8e-
postulabat prophetare coepisse. Quas ctsi adulteri- vero et Antonino Impp.
naa voces quidam agnoscentes, ne deinceps ita

garriret, increparcnt, inler qiios episcopi Zolicus ANNO DOMINI CGV.

Comanas sive Ostrenus, et Julianus Apamese, et
martyres quoque Gaius et Alexander cum illo § XIII. De quibusdam sublestse fidei libris, de
Spectaculis, de Idoioiatria, de Uabitu mulicbri de
sensu ejusque insanis vatibus Maximilla et Pri- et
cultu feminarum, duobus ad Uxorem, adversus Apel-
scilla, quas antea meretrices eodem spiritu dae-
mon impleverat, usque spiritum
ad extn-smum letianos , adversns
Hermogenem, de Materia Deo
communicare recusarent pauci tamen ex Phry- :
coseterna, deanimx ex eadem materia, ad-
Censu
gibus illi cffiperunt adhacrere, et Theodotus ille, versus Valeniimanos, de Anima, de Spe fidetium. —
23. L. FABIO SEPTIMIANO 11. ET M. ANNIO M. F
de quo supra, ejus commentitias prophetiae quasi
LiBONE coss. s. Zcphyrini Papae Roraani anno v,
procurationem suscepit. Qui inde in Galatiam,
Severi imper. xir, partim occasione dicti Pythici
Pontum et Asiam progressi, etiam Alexandrum
agonis, aliorumque certaminura Garthagine cxhi-
quemdam sibi adjunxerunt, convivio famiiiariter
bitorura, partim quod jam indicti essent Ludi Se-
a Maximilla excipi solitum, Alcibiadem quemdam B
culares Romae, ad quos per prascones convocari
et Themisionem, qui falso se confessores et mar-
solebant omnes, utpote qui nec spectati nec spe-
tyras Christi jactitabant. Idque (vel B. Hieron.
ctandi iterum forent, ut Christianos ab ea profe-
cum iliis consentiente) sub imperio M. Aurelii
ctione deterreret, scripsit Tertull. et Graece et
Iraperatoris, initio pontificatus S. Eleutherii. Nam
Latine insignera illum librura De spectaculis {Lib.
ad hunc ex Galliis litteras tulerat B. Irenaeus, a
de Spect. n. 1 et deinceps) quo pulcherrirae de-
Lugdunensibus cum litteris S. Atlali, aliorumque
ducit, quidquid ad 4 Spectaculorum genera per-
martyrum tum adhuc carcere conclusorum, in
tinet, ab idololatria suam habere originera, atque
Asiam et Phrygiam missus, uti judicium Ecclesiae
adeo Christianis inlerdicta. Certe hoc anno octa-
Gallicanas de pseudoprophetia iliorum eo perfer-
vorum Ludorum saecularium a Severo celebrato-
ret. Idem etiam, mea quidem sententia, Romanus
rum non modo merainerunt Censorinus lib. de
episcopus litleras pacis ,
prxdecessorum suorum
Die natali, et Dion et Herodianus, quorum hic eos
auctoritate nixus, illis recusavit (tom. III, lib. ad
vidisse se scribit, sed etiam, testibus Fastis Con-
Praxeam, o. 1). An ad hoc cooperatus fuerit Pra-
sularibus : ludi sj^.culares octavi ex. sc. facti, et
xeas tuno adhuc catholicus, penes auctorem fides
invenitur haec numrai inscriptio : m. aur. antoni-
esto.Gerte non solum Romae et in Galliis episcopi, C
Nus pius aug.s^cularia sacra sc.Existimant etiam
sed etiam qui Asiam incolebant saepeoumero et
arcum Severi triumphalem, qui etiaranum exstat,
multis in locis in unum convenientes, prophetiam
ea occasione hoc anno erectura, Politianus et Onu-
illorum falsam explorarunt, detestabilem ostende-
phrius, cujus inscriptionera habes supra, quorum
runt, et Montanistas communione privarunt. Et
uterque latissime et originem et omnes ritus Sae-
vero Montanus insana;que ejus prophetides in
cularium Ludorum prosequitur. Et vero tam late
Judee mortem suspendio interierunt,non martyrio;
de omnibus ludorum spectaculis in illis exhiberi
et Alexander ille Ephesi ab .Emilio Frontino pro- solitis auctor tractat, ut alio Commentario lectori
consule propter latrocinia in judicio condemnatus, curioso non sit opus, maxirae si consulat et Anno-
cum falso se martyrem prajtexuisset, ne a suia tationes nostras.Eodem pene temporeconscriptum
quidem, qui latro, receptus
Denique Theo- est.
constat librum De idolatbia, utpote in quo et hujus
doLus ille, sublimis in cojlum a
dcemoue elatus, libri ac persecutionis meminerit {Lib. ii. deldol. c.l3,
Siraonis Magi instar, derepente prsceps delapsus, n.l64; l.i, ad Uxor. c. 7. n. 44; 1. ii ad Uvxor. c. 1); et
ita misere vitam finiit. Atqui de erroribus Mon-
Solemnia Cxsarum ad idololatriara pertinere astruit,
tani, in quos postea AucLor incidit, inter paradoxa
sicuti etiam multa alia, in quibus directeconsistit
ejus latius. Porro hoc anno ante Kalendas Junias, D idolorum cultus. In eumdera quoque annum refe-
ad quas incipiebat annus XI Severi, censeo acci- rirauslibro3,DE habitu meliebri et De cultu femi-
disse quod scribit Auctor Agonas istos, conten- :
narum, quorum priori nimium ornatum,posteriori
tiosa solemnia et superslitiosa certamina Grsecarum magis capilli et cutis curam superfluam reprehen-
et religionum ct voluptatum quanta gratia 69 dit.Videntur eodcra anno etiam conscripti 701ibri
istud sxculum celebret, eliam Africae liquit, /idhuc AD uxorem duo.Nam cum priori a nuptiis secundis
Carthaginem singulx civilates gratulando inquie- tantum dehortctur, et posteriori saltera nuptias
tant donatam Pylhico agone post stadii senectutem cura gentilibus interdicat, apparet eos conscriptos
{Ibid. lib. ad Gnost. c. 6.) Mara eo pertinere vide- ante haeresin auctoris, fortassis Romae, quo fre-
tur illa nummi vetus inscriptio : seveu. pius aug. quenter discurrere solet saltera ad absentera, et
PONT. MAX. TRiB. POT. ANTON. pius^ una ex
X. sive :
quantum apparet a valetudinario, quippe qui pri-
parte, et ex altera; indulgentia aug. sc. in car- orem admonitionera tanquara jam moriturus lega-
TKAGiNK itein et Grsca iUa AV KAI SEOrAPOS
; :
tum ac fidei commissum nuncupet.
109 TERTULLIANI VITA. 110

AN^fO DOMINI CCVI. A Vulenl. c. 5. Ibid. lil). de Prxs. ad haer. c. 3. Ibid.

c. 52 hxr. o2, n. 327. Anima cap. 55). Ne-

lib. de
24. IMP. C^S. M. AUR. 1U8SIAN0 SEV AUG. F. ANTO-
que enim ibi lcgi posse Proclos, quod erat in ex-
NINO AUG. II. ET P. SKPT. SKV. AUG. F. GF;TA COSS. S.
cusis codicibus, prc-cterquam quod suo loco com-
Zophyrini IJornani jjontificis vii, Sevcri imp. xiii,
probaveriinus, vel eo convincitur quod Proclus,
cum haereses variae grassarentur in Africa ad scri-
seu Proculus non Valentinianus luerit, sed Mon-
bendum adversus eos eerio se contulit. Inter
tunista, a quo dicti xa-:a Proclum quidam iMontani
quos primus occurrit adversus apelletianos,
liber
sectutores, cum antea adhuc catholicus adver-
etsi hodie desideratus.id est, Apellis discipuli Mar^
sus Valentinum scripseril. Et vero cum vocet il-
cionis sectatoret, de quibus auotor Adhuc, inquit, :

lum auctor viryinis seneclx et Clirislianae eloquen-

in saeculo supersunt, cjui meminerint eorum, eliam
lix diyniialem, videmur nobis attigisse primura
proprii discentes ei saccessores ipsorum ; ne posterio-
res negare possint. Eodcm anno conscriptos puta-
quod aiunt lapidem ofTensionia, in quem ipse

mus Jibros ADVEnsus hermogenem duos, de materia

impegit, dum partibus Muntani favere coepit, se-
ductua, quantum apparet, admiratione quadam
DEO CO-ETERNA Unum, DE CENSU ANIM.i; EX KADEM MA-
tum virginis senectx Proculi, quem tunc senem
TERiA alterum. Qui quo tempore disseminare suas
h^fircseis cocpcrit. non ita constat attamen ex C 1'"^''', !^^"^"'h "^P°^^^ ;

lem hxresiurcharum Valenlinianorum tum elo- ,

parte id signilicare videtur B. Hieron. Caial. Scrip.
quentix Christianx, quam in scriptis ejus depre-
Eccles. dum contra Hxresin Hermogenis primum
hendit parura memor miser ille, quid antea :

scripsissc Theophikim Antiochenum. Qui,

tradit
scripsisset, fortassis hujua tanti viri occasione
etsi sub imp. Vero llnruent, eidem tamen super- :

Solent, inquit, miriones isti etiam de quibusdam

vixisse, ex ejus lib. ni ad Autoiycum comprobatur,
personis ab hxresi captis xdifxcari in ruinam : Qua-
ubi annos et mundi, et liomani consulatus, et
re illa, vel ille, fidelissimi, prudentissimi el usita-
CtnGsarum usque ad obituin Veri imper. computat.
tissimi in ,Ecclesia, in illam partem iransierunt ?
Proinde sub Gommodo potius imper. errores illum
Quis hoc dicens, non sibi respondet : neque
ipse
8U03 sparsisse censemus; qui tainen setate aucto-
prudentes, neque neque usitatos xslimandos,
fideles,
ris adhuc vixerit, vel eo testo in hccc verba Hos :

quos hxreses potuerint immutare ? Quid igitur, si

(inquit do Marciono, Valenlino ct Apelle loquens
episcoput, si diuconus, si vidua, si virgo, ti doctor,
jain mortuis) ut insigniores el frequenttores adulte-
si eliam mariyr lapsus a rcgula fuerit, ideo hxresfs
ros veritatis nominamus. Cselerum Nigidius, nescio
veritaiem videbuntur obtinere Ex personis probemus
.'
(juis, et Hermogenes, et multi alii, adhuc ambulant
fhlem, an e.v fide hWoqni ctrio non cst
personam ?
subvertenles vias Domini (1. de Prxscr. adv. hxr.
c. 3U). Et vero in Africa Hermogenem floruisse te-
verisimile in lam absurdam haeresin lapsum iri
auotor addit
Auctorem, nisi ex tali quapiam occasione, fortas-
atis est Philastriua lib. de llaeres. cui
sisetiam ex frequentatione ipsius familiari, dum
tanquam magistrum aliquem iV/(/;WtHm. Gum etiam
adhuc Faleniinianorum lucreticorum subinde Romam inviseret nam Romae Proclum;
superessent
e.vamina, ducibus praetcr pritnos illos supra addu-
habitasse poslea deducemus, maxime cum antea
ctos Theotimo, Axionico Alexandro et Prodico, U.
blasphomiam dixerit, Puracletum quem Cbristus
promisit, in Montano primum appuruisse^et tamen
Ireneeum imitatus ad verbura pene, librum conscri-
in sequenlibus ecriptis non vereatur illi nomen
psit ADVERsus VAi.ENTiNiANOs. Do prioribus sic auc-
Paracleti frequenter aacribere.
tor Mulium circa imagines Legis Theotimus ope-
:

ratus est. Ita nusquam Valentinus et tamen :

Valentiniani, qui per Valenfinum. Solus ad hodier- ANNO DO.MINl CCVII.

num AntiorhifP .4xionicus memoriam Falcntiniinle-
gra custodia rcgularum cjus consolatur NUMMIO SENECIO ALBINO ET FULVIO .?:MILIANO
t. III, 1. ad 25.
Valcnt. c. \, n. 32, 33 ao 3'i. Ibid. 1. de
Papae Romani viii Severi Imp.
C/iartt. coss. S. Zephirini
Chvi.tti, c. 15. n. 127; Ibid. o. 10, n. 131). De tortio XIV, plerique passas scrihunt Perpetuam et Feli-
in ha3c verba Nam, ut penes guemdam ev Valen- D citstcm,idqufl juxta Ven. Bedam die natali Severi,
:

tini factione lcgi, primo non pulant tcercnam ct hu- quem assignant Martyrologia Usuardi etRomanum
mnnnm Christi substautiam informatnm {Ib. c. 17, Nonis Marliin. illis pra'terea annuraerantia Revoca-
lom. ill, I. He quo voro loqua-
adv. Gnost. c. ult.). tum, Saturninum et Secundiolum, simul passos
tur subjocit Insuper argumentandi libidine ac 7\
: in Mauritania civitate Thuburbitanorum. Cum
forma iinjenii hirretici lorum sibi fecit Ahwander autem Pcrpelux fortissirmv mnrtijris eo libro me-
illc. Et rursum : Sad rcmisso Alt.randro cum suis minerit Auctor, oportet non anfe scriplum fuisse
siillogismis {Ibid. 1. adv. Prax. c. 3. Ibid. 1. de librum de Ani.ma, quem scripsit .Advfrscs Piiilo-
Prxs. ndv. hier. c. 21). Deni^iue dc poslremo duo S0PH06 ET H.ERETicos. lu quo etiam aliudit ad li-
cnncurrunt loci, unus : Quod si iniii tuiic Prodi- brum DE Paradiso. Quem conjicimus 7? conscri-
cus aut Valentiuus nssistcret ; alter : Cum alius ptum fuisse ocoasione eorum, quai vidisse scribit
Deus infertur adversus crcatorem, iunc male cum S. Perpetuam in paradiso. Et vero uti in hac Chris-
plures, secundum Valcntinos ct Prodicos {Ib. I. adv. tianorum per Africam quoque persecutione ani-
!H TERTULLIANI VITA 112
mos fidelibus adderet censemus eodem penc tem- A. dictanostra conjectura. Conciliari quidem possunt
pore scriptum librum de Spf: FinKMUM. Quanquam inscriptiones et fasti consulares cum Onuphrio et
interim verissimum comperiamus iliud proverbii, altera quailam inscriptione ubi appellatur Anfoni-
quod error unus alium trahat, ufpote cum para- nus Aug. Trib. Pot. x, Cos. iii desig. ut dicatur
doxon sit utriusque libri illius argumentum, et cffiptus ejus annus x his Coss. ad Kal. Maias, et
haud paucas prseterea rcperire sit opiniones non finitus anno sequenti Kal. Maiis sed nos ad an- :

satis sanas in dicto libro de anima, de quibus num sequentem referre raaluimus, ne hic proHxio-
inter Paradoxa Auctoris cum Antidoto latius. Hoc res simus.
unum hic addimus,scriptumillumlibrum,DE Omni
ANNO DOMINI CCIX.
Statu Anim.^e, vel ipso teste, qui adeo etiam Com-
mentarium animse nuncupat, utpote in quo tracte-
27. S. Zephirini Papae Bomani x, Severi Imper.
tur quidquid olim a philosophis et ab haereticis de
XVI, imp. Ci£S. M. aurel. severi aug. f. antonino
anima tractatum fuit,ut neque philosophis neque
AUG. ET P. SEPTIMIO SEVEB. AUG. F. GETA COS.
III,
theologis alio hodie commentario sit opus.
post celebrata Decennalia Antonini Romae a Ter-
tulliano scriptum censemus librum de Corona
ANNO DOMINI CCVIII.
B MiLiTis. Romae enim scriptum apparet ex verbis
§ XIV. De libris Montanismumjam redolentibus, illis : Erubescite,
Jiomani, commilitones ejus, et ad
de carne Chrisli adversus IV hxrcses, de Resurrec- Decennalia videtur referendum illud libri fron-
tione carnis, adversus Marcionem V dc Curona , tipiscium Proxime facta est Liberalitas Prseslan-
:

Militis, Scorpiacum adversus Gnosiicos, adversus iissimorum Imperatorum cui subjicienda putavi-
;

Praxeam. —
26. S. Zephirini Romani Pontificis mus qu« sequuntur, eo quod occasionem scripti
IV, Severi Imp. xv, m. flavio m. f. m. n. afro et q. hujus libri indicent, utpote in quo, contraquam
ALLIO FABIO CATULLINO MAXIMO COSS. SCriptum fuisse alii mussitabant, Christianis coronae usum inter-
a Tertulliano librum primum adversusMarcionem dictum deducit. Expwigebanlur, inquit, in castris
ex hisce verbis constat : At niinc quale est ul milites laureati. Adhibetur quidam illic mugis Dei
Dominus a xii Tiberii Cgcsaris revelatus sil, subs- miles ; solus libero capite, coronamento in manu
tantia vero ad xv jam Severi Imperutoris annum otioso. Singuli designare, eludere eminus, infren-
nulla comperta sit ? {L. de Resur. car. c. 2, cap. dere cominus. Murmur tribuno defertur, el persona
45, l. c. adv. Mar. 1. 15. To. 3. lib. de car. Chri- : Cur jam ex ordine accesserat. Slalim tribunus
sti, c. 7.) Atque adeo hoc tempore simul editos [inquit] tam diversus habilu? Negavit ille cum cct-
fuisse oportet libros de Carne Chbisti Adversus n ieris sibi licere.Causas expostulatus, Chi-istianus sum,
IV BLereses, de Resubrectione Carnis, etadversus respondit. Suffragia exinde, et res amplicata, ei reus
Marcionem quinque [Lib. de Res. car. c. 2. Lib. 3 ad prsefectos. Itidem penulas posuil, speculatoriam
ad. Marc. c. 10, n. 150. l. de Cor. milit. c. ult.), de pedibus absolvit, gladium reddidit (nam militaria
utpole eodem scriptos tempcre. Nam sicut etiam omnia insignia in exauctoratione militum exui so-
alibi diximus, libro de Carne Christi citatur iiber lere, vel ex Herodiano lib. ii, manifestum est, ini-
quartus advorsus Marcionem, libro de Resurrec- tio Iinperii Severi).Et nunc ?-ussatus samjuinis sui
tione carnis ii et iii adv. Marj. et 1. { adv. Marc. spe, donalivum Christi in carcere cxspeclat. Exinde
allegatur liber de Resurrect. carnis, quo fit ut sententise super illo, nescio an Christianorum {non
existiraem primum scripLos adversus Marcionem enim aliae elhnicorum), ut de abrupto el praecipiii
qudtuor intermedios deinde duos illos et pos-
; : et mori cupido, qui de habitu interrogalus nomini

tremo adversus Marcionem quintum. Porro si negotium fecerit. Nec vero omittendum illud Pla- ;

hoc anno, uti Onuphrius irudit, celebrata sint ne superest, ut etiam martyria rccusare meditentur,
Decennalia Antonino Imper. Severi filii, (ortassis Mussitunt denique tam bonam et longam sibi pacem
praeoccupata anno integro ob discessum in bellum periclitari. Nec dubito quosdam scripluras emigrare,
Britannicum, quem Cassiodorus his Coss. accidis- sarcinas expedire, fugse accingi de civitate in civi-
se scribit hoc etiam anno scriptus est Liber de
: D tatem. Novi et pastores eorum in pace leones, in
Corona MaiTis sin anno sequenti (quod mihi
, praclio cervos.Sed de quasstionibus confessionum alibi
magis fit verijimile ex ilia numini inscriptione : docebimus. Donotat enim ibi aut librum de Fuga
AXTOMUS PlUS AUG., COS. 111. VOTA SOLUTA Deo) in persecutione, aut quod magis placet, Scorpia-
utrumque conligeril, illuc roferre poterit Lector, coN adveksus Gnosticos. (lib. ad Gnost. et c. 1).

dummodo nobiscum scntiat, ante expedilionem nempe Prodicum Scorpianum et alios Valentinianos
Britannicam. Ad quam pertinet eliam inscriptio marlyriorum refragatores, quijam in Africam ir-
supra posita,cum effigie equitis manu jacuium rumpcre coeperant (de quibus videat Lector An-
tenentis Puofectio Augg. nam utrumque filium
: nol. nostras) [Ibid, c. 1]. Fortassis etiam Romae
secum duxit Severus, a quo cum P. Seplimius scriptum. In eo enim et de quaestionibus confessio-
Geta anno priraum sequenli Imper. Ca3P. Aug. sit num, id est, quod confiteri Christum nccesse sit,
appeilatus ct Tribunitiam pntesfatem acceperit, latissime deducit, et persecutionem omniura gra-
Bicuti Fasti habent 73 Consulares, confirmatur vissimam,qu8e dicta occasione post longam pacera
U.i TERTULLIANI VITA. 114

(utpote cum Romce el in Africa ad id temporis A. est, auclori fidemudhibendamputamus tum quod ;

pauci lcguntur sub Scvero passi martyrcs) recru- S. Pacianus haec vera scribat de haerelicis cala-
duisse vidclur, his verbis dcscril)at 74 In prx- : phrygibus ; « Et priruum hi pluribus nitunlur uu-
scnliurum tsl mcdius arc/or, ipsa canicula perse- ctoribus ; narn pula Graicus Blastua ipsoriam est ;

culionis ab islo scilicct cynocephalo (ubi uul Seve- Theodolus quoque et Praxeas vestros aliquando
rum imperatorctr., aut potius urbis Homai proefe- docuerunt » tum, quod ipae auctor, 75 pr<fiter-
:

ctum in absenlia illius jani in Brilanniani profe- quam quod illic subjungal tanquam discipulos
cti, intelligit) ; aliosignis, alios gladius alios bcstix Blaslum, et Theodotum, et Pruxeum, cum Victorino,
Christianos probaverunt, alii, (uslibus insuper et illis qui secundum ^schinem pronuntiabantur eam-

unyulis deyuslato marlyrio, in carcerc esuriunt. dem bceresin attribuit, et hoc libro impugnat.
Porro Severum proptcrca absentem in Britannia
diximus, quod expeditionis Britannicae hoc unno, ANNO DOmNI CCXI.
uli antea probavimus, factae meminerint Euacb. in
§ XV. Ejus defectionis tempus et causa. — 29.
Chronic. ; Oros. Paulus Diaconus
lib. vii, cap. 2 ;
S. ZephiriniPap<E Romani xii.Severi xviii. m.acilio
lil). VIII, cap. 1, ante cos Sparlianus, Herodianus,
M. F. M. N. FACSTI>0 ET C. C^ESONIO C. F. TRIARIO
et Dio in Severo. Nondum cnim Britanniam Roina-
D RUFiNio coas. completum fuit, quod scribunt poat
nis paruisse ad id usque temporis, etiam ipsc ver-
auctores supracitatos Cassiodorus in Chronico, et
bis his supra citalis indicat : Et Britannorum inac-
Ven. Beda histor. Eccles. lib. i, cap. 5, de Severo,
ccssa [iomanis loca, Christo vero subdita [l.adv. Jud.
quod vallumcrebris turribus communitum in Bri-
ulpote Lucio Britanniarum rege paulo ante
c. 7),
tannia, pcr centum et amplius milliapassuum de
opeS. Eleutheri Papse ad fidem converso, item
mari ad mare perduxerit, ut partem provinciae gra-
etiam illis Britaanix intra Oceani fines conclusse
:

receptam a caeteris faceret securio-

viss. praeliis
suut.
rem, pro quo facit etiam lex Severi et Antonini
ANNO DOMINI CCX. Augg. Eboraci lata hoc consulatu Non. Maii, quaa
exstat Cod. lib. iii, Tit. 32, lib. i. Certe tunc pri-
28. S. Zephyrini Romani Pontificia xi, Severi mum leguntur inscriptiones quibus appellatur Se-
imper, xvii. m. aurelio CLAfoio m. f. pompeiano, et VerUS BRITANHICUS MAX. TRIB POT. XVIII, aC AutO-
LOLLUNo AviTo Goss. liomsB adhuc exsistens Ter- ninus biutann.trib. pot. xiii, imp. ii, coas. iii, de-
tdllianus scripsisse mihi videtur librum de Ve- nique et illa p. sept. geta pics acg. brit. :

LANDis ViKOiNiBiJS, quem Gieece quoque scriptum trib. pot. III, cos. II, uno ex latere, et ex advers^a
ease his fatetur verbis Proprium jam negotium p parte victori.ebritan. Utpcte cum tertius fuerit
:
;

passus mex opinionis, Latine quoque ostendam vir- duntaxat iste annus, ex quo Geta tribunitiam po-
gines noslras vclari oportere (Lib. de Vel. virg. testatem cum caeteris iinperii insignibus acceperat.
cap. De quo argurnenlo anno sequenti latius.
1). Porro hoc fcre anno contigisse censemus, quod de
Scripsiase etium veriaimile est paulo post, jam Tertulliano scribunt B. Hieron.,SophroniusCatal'
Carthaginem reversum, librum adveusus praxeam, Scriptor. Eccl. ac Niceph. lib. iv, cap. 12 ac 34,
de quo auctor Islc, inquit, primus ex Asia hoc
: cum usque ad mediam aetatem in Eccl. catholica
gcnusperversitalis inlulit liovix; hoino et alias in- presbyter permansit,ad Moutani dogma delapsum.
quietus, insuper ct de jactatione martyrii inlhtus ob Verumlamen magna est difficultas, quomodo scri-
solumet simple.c el hreve carceris tasdium. Fructi- bat B. Ilieron. id factum invidia et contumeliia
caveraut avenx Praxeanas hic quoque (ncmpe in clericorum Hom. Eccl., ac Sophronius 4>0o"'«{J y-«i :

Africa) superseminata;, qucm

traductie dehinc per Tcpo7:r,Xax'.a,aoT(; xwv y.'kr,z\-/.Co'i tt,; ev 'Pu)[ATp 'Ex-
Deus voluit ((luantuni apparet, Zeplujrinum Papam, xXrjff-ai;, et interpres Nicephori « propter cleri :

utpotodequo quid tradat B. Opt. Milevit.,

tale 1. 1, Romani invidiam ;
>> prwsertim cum de eo nusquam
contra Parmenian.), etiam evulsx vidcbanlur. De- conqueratur auclor etiam in lib. adver. Eccle*
nique caverat prislinum doctor de emcndatione sua, siam scriptis, maxirae cum causara illam roticens
elmanet clurographum apud Psychicos, apud r^uos D Vinccntius Lirinensis, ctsi B. Hieron. postcrior,
tunc res gestaest, exinde silcntitim. Avenx vero illx non aliuddicai, quam Tertullianum catholici dog-
ubiquc lunc scmen cxcusserant. Ita aliquandiu per matis ct vetustae fidei parum tenacem, ac discrtio-
hypocrisin subdola vivacilate lalitavit, ct nunc dc- rcm multo quam fcliciorcm, mutata sentenlia in
nuo crupit {adv. Prax.,c. 1). Ex quibus vorbis sa- errorcm dclapsum,magnam fuisse in Ecclesi;i tcn-
tis patet, et revocasse suam hacresin uliquando tutioncm. Quem imitatur Abbas Trithemius.
Praxeam disputationc alicujus cmendatum, sed 30. Est causam fuisse putet
quidam qui invidia;
itorum rolapsuin denuo erupisse, et dum hic liber auctori cloquentiam. Rhenani conjccturam, quan-
scriberetur,adhuc supervixitse.Quanquam intcrim, tumvis suspcctam, sequuntur etiam catbolici qui-
si verum quod addit de Montuni propheiia ejus
sit dam, qui suspicantur illum cum initio favere cocs-

ope cxpulsa, quandoquidem illum lloruisse constct pisset hajrcsi Montani.statim Ecclesiaecommunione
sub S. Elouthero Papa, oporteat jain scnom fuisso privatum prius quam se totum dedorct,qua re com-
Praxeam. Nos oerte vixdum in eo quod dictum motu illeprorsus in Moutani partes transierit. Ve-
115 TERTULLIANI VITA. 116
rum non video quomodo excemmunicationem ec- A tur interpretari invidiam illam, quasi fuisset ipsiu»
clesiasticam, quam auclor divinam censuramct fu- auctoris in clerura Romanum. Sic enia>, inquit
turi judicii prspjudiciiim appellat {Apolog., c. 39), per invidiam charitaLem corrumpentes, scientiam
B. vero Hieron. Epist. ad Heliod. « ante diem ju- ad nihilum deduxerunt. Nam et Tertullianus et
dicii judicium quo ejectus de Ecclesia rabido daj- Novatianus non parvae scicntiae fuerunt sed quia ;

monis ore discerpitur, » non solum invidiae 76 per zelum charilatis foidera perdidernnt, in schi-
(quara pro zelo etiam in sanctis agnoscit idem B. sma versi, ad perditionem sui hajreses creaverunt.
Hieronymus Epist. ad Damas. de prodigo et frugi Ex quibus verbis fit etiam verisimilior mea con-
filiis),3ed et contumeliarum nomenclatura ipsetra- jectura ex eo, 77 quod ob repulsam episcopatus
duceret. Nositaque, si quid in re incerta divinare Rom. in echismaet hffiresim inciderit Novatianus.
liceat, conjinmus Tertullianum, post obitum Agrip- Porro si excommunicatus fuerat justissimis pro-
pini, in obtinendo episcopatu carthaginiensi re- fecto de causis, etiara fortassis in abscntera eara
pulsam passum fortassis invidia Clericorum quo- tulit sententiam B. Zephyrinua Pontifex. Priraum
rumdam EcclesiaeRomanae, aquibus proinde etiam enira in lib. omnibus scriptis citra 14 imperii Se-
contumeliis affectus, ad partes Montani desciverit. veri annum, Paracleti novae prophetiae frequenter,
Gerte fomitera illis invidiae adrainistrarepotuerunt p Si9?>i7MS 5anc<? etiam Montani verbis jara citatis

loci aliquot in libris prscedentibus : quibus tacite mcminil, sicuti etiam mulieris pr ophetidis suhiade,

quoruradam clericorura, fortassis Roraanorum, modo Priscillam, modo Maximillam significans; et

vitia reprehendit, non aliter atque postmodum T5B. sirailiterde Exstasi habet non pauca, locis citatis
Hieronymo et Paulino accidit eadera de causa (1.
inter Paradoxa Auctoris (I ad Prax., c. 1). Deinde
de Spect,, c. 25) ; in primis de frequentatione spe- Pstjchicos quoque, id est animales appellare coepit

ctaculorum : Sed iragsedo, inquit, vociferanle, catholicos,tum advers. Marc. tum advers.Praaieam,
exclamationes (nempe aliquis de Clero) alicujus
ille sicuti etiam ibi latius. Postremo omnia illa simul
prophetae retractabit. hder efjemimtionis modos, conjungens lib. adv. Praxeam, Romanum episco-
Psalmum secum comminisceiur ; et cuin aihletx pum, quantum apparet. Elculherium calumniatur,
agent, ille dicturus est reperculiendum non esse ;
tanquam qui agnoscens jam prophetias Moniani,
poterit et de misericordia moveridefxxus morsus
in Priscsc et Maximillge, ex ea agnitione pacem Eccle-

ursorum et spongias retiariorum. Avertat Deus a siis Asiae et Phrygiae inferre paratus fuerit, nisi

Praxeas falsa (perperam inquit) de ipsis prophetis

suis tantam voluptalis exiliosx cupiditatem. Quale
est enim, de Ecclesia Dei in ecclesiam diaboli ten- et Ecclesiis eorum asseverando, coegisset litteras

dere ? de co:lo {quod aiunt) in ccenum ? illas manus pacis revocare jam emissas, et a proposito recipien-
quas ad Dominum, exluleris, posimodum laudando ^ f'^^"'" charismatum concessare. Et insuper diaholi
hislrionem defatigare ? ex ore quo Amen in sanctum negotium procurasse dicit, qui prophetiam e.xpulit,

protuleris, gladiatori testimonium reddere ? £i? atw- et paracletum fugnvit. Certe ipse auctor excommu-
va; aliis omnino dicere, nisi Deo Christo ? Lib. de nicationem in hffireticos approbat non uno in loco
Idol. cap. 7. L. Item illud in
de Cor. milit., 1.
{Scorp. adv. Gnost. c. 1).

artifices idolorura Tota, inquit, die ad hanc par-

:

ANNO DOMINI CCXII.

tem zelus fidei perorabit ingemens Chrislianum ab
idolis in ecclesiam venire, his manihus adorare qux
XVI. De ultimis Terlulliani montanistx libris,
§
foris adversus Deum adorantur, manus admovere de Fuga in persecutione, de Exhorlatione castitalis,
corpori Dominiy qu3S dxmoniis corpora conferunt. de Monogamia, de Jejuniis adversus Psychicos, de
Nec hoc sufficit. Parum sit, si ab aliis manibus ac- Pudicitia, de Exstasi, ApoUonium Septi-
adversus
cipiant quod contaminant, sed ipsae tradant atiis mum. — 3L S. Zephyrini Papae Romani xiii, M.
quod contaminaverunl. Allegunlur in ordinem eccle- Aurelii Antonini Bassiani Pii Felicis Augusti Bri-
siasticum arlifices idolorum. Proh scelus Semel I tannici Germanici imperii i, q. elpidio l. f. rufo
Judgei manus Christo intulerunt, isti quolidie corpus LOLLIANO GENTUNO, ET POMPONIO BASSO COSS. COH-
ejus lacessunt. manus prgescindendge ! Rursum D scriptum censemus Tertulliani librura de fuga
illud de pastoribus in persecutione fugientibus i\ PERSECUTiONE, Idque ante decessum Imper. L.
Piune superest ut eliam marlyria recusare meditetur, Sept. feeveri Pertin. Augusli, qui eo anno pridie
qui prophetias ejudem Spiritus sancti respuit : novi Nonas Febr. Eboraci mcerore raagis quam morbo
et pastores etiam eorum in pace leones, in prselio raortuus est (in hoc adeo punitus a Deo juxta Oro-
cervos. Denique de velandia Virginibus lllam con- : sium lib. vii, cap. 2), nondura elapso anno iraperii
suetudinem quge virgines negat, dum ostendit, nemo sui 18, ut pote cum ab Idibus Maiis anni Domini
probasset; nisi aliqui tales quales virgines ipsge. Tales 194,addictum usquehujua anni diem computantur
enim oculi volent virginem visam, quales liabet virgo duntaxat anni 17, raenses 8, dies 21 quo fit ut ;

qu3e videri volet. Invicem se eadem ocuiorum genera hunc anni Anton. faciamus, aut saltem ante re-
1

desiderant. Ejusdem lihidinis esi videri et videre ditum Antonini ex Britanniis cum fratre suo P.
{Ibid., 1. de Veland. virg. cap. 2). Auctor com- Sept. Geta Felioi Augusto Britannico imperii con-
mentarii S. Ambrosio ascripti in Epist. Pauli vide- sorte, adhuc durante persecutione (1. ad. Scap.
 H7 TRRTUI-LIANl VITA. 118

c. 4), quatn ipae [utpoto lade Chrisliano imbutus, A. a Spartiono, et Sammonicus Screnus, cujus libros
piculi supra ex auclore dixiinu8j vel Severo Sul- plnrimos exalare ille scribit, Gordiani postea Cai-
pilio tcBle {Sacrse llist. lib. n), cessare fecerit, saris pajdagogus. In hunc annum refcrimuslibrum
utpote qui scribat ab obitu Severi ad Deciumusque TERTULLIANl DE EXHORTATIONE CA.STITATIS, UtpOtC
paccm Ecclcsiis fuisse, practer.iuam quod a Maxi- qucm Nicephorus, lib. quarto, capilc 5i, intcr eo3
mirio in cpiscopos sa?vitum fuerit ;
quaui a^Ieo reccnset, qui contra Ecclesiam cathojicam conscri-
longain pacem appcllat H. Cyprian. lib. de Lapsis. pti sunt, et in quo eo dementiae videtur venisse,
Quanquam interim edicta Severi adhuc aliquandiu ut apud tres etiam laicos, ulpote Montanum et in-

viguisso ex his auctoris verbis videalur : ISisi sanas ejus prophetides Priscam et Maxiraillam
forle in senastuscovsulla ei principum mandata coi- esse Ecclesiam cxistimet, qucmadmodum latius
lionibus 78 opposita delinquimus {\ de .Jejun. c 13 ;
idipsum alibi inculcat (lib. de Exhort. castil., c. 7;
I. de tuga in persec. 5). Hunc cum contra Ec- lib. De pudic, c. 21). Huic etiam anno applica-

clesiam scriptum asscrant, ubi supra, B. Hiero- mus 79disputationem illam Caii scriptoris ecclc-
nymus, Sophronius et Nicephorus, versimile fit siastici adversus Proclum, cujus meminerunt Eu-

fa6mm illum Romanum fuisse presbyterum.Certe seb lib. sexto, capite dccimo quarto, beatus Hie-
quod aliquo ministerio Ecclesiastico functus, col- r» ronymus, in Catal. scr. occl., et lalius in haec verba
ligcrc cstex verbis illis Sed cum ipsi auctores, : Niceph. loco jain citato « Floruit, inquit, sub
:

id est, Diaconi, Pre.sbyleri et Episcopi, fiigiunt, quo- Zephyrino Roma3 episcopo Caius, Antonino Severi
tnodo lacius intelliijere poterit ? Quibus interim filio imperante. » Is adversus Proclum Montani

quando (contraquam sentit Auctor) fugere liceat, propugnatorem disserlationem copiosissiraara ha-
in Annotationibus nostris latius. Meminit in eo buit et composuit, temerariae audaciac, quod novam
etiam lUitilii sanrtissimi marlyris : porro ct subSe- introduxerit prophetiam, illum redarguens et con-
vcro haud dubie referri debet, quod scribunt Eu- Quam quidem nos aliquando existiraavi-
futans.
prima persecutione
seb. et Nicephor, de Origenis mus ansam dedisse Auctori ad Montani partea de-
maxima apud Alexandriam, antequam sese ipse ficiendi ;
quod versimile
Proclum, hac dispu-
fit in
castrarot. Atqui ad intelicetum Auctoris facit, ubi tationo convictum, nec resipiscentem, a Zephyrino
dicit : Maledictum esse antc iroOiojTiv deum Cce- excommunicationera latam fuisse, et oranes ejus
sarem nuncupare {\ Apolog., c. 3-4); id quod late asseclas, inter quos haud dubie Auctor, utpote
recenset Herod. lib. tertio de ritu observato in Montanistarum xaTa Proclum sectator, non eorum
relationo Severi Imper. post mortcm in divos per qui sccundum .Eschinem dicebantur, contra quos
filios Rom8e facta, pcstquam cineros ex Britannia egit libro adversus Praxeam. Verum jam antea il-
secum allati in urna alabaslrina juxta illum, aut C lum deficere coepisse, irao contra Ecclesiara scri-
aerea juxta Spartianum, in sepulcrum Antonini sunt psisse, ex superioribus manifestum fit. Fortassis
illati. Hic praitcrea pryetereundum non putavimus, eliam hoc tempore contigit Orii^enis discipuli Cle-
qucd cum pridie Non. Fcbruar. perierit Sevcrus. montis Alcxandrini et Ammonii Romana sub Ze-
castigari debercnt legcs dua3 Codicis, altera lib. vi, phyrino profectio, cujus raerainerunt Eusebius et
tit. 45, 1, I, ut legatur v Kal. Fcbruarii, pro, Ja- Nicephorus, quorum ille lib. vi, cap. ^2, causam
nuarii : altera ejusdem 1. tit. 37, lib. m, uti soli illius eara scribit, quod in optatis illi essct anti-
Anlonino Aug. aacribatur, non Severo et Anton. quissiraam illam Ecclesiara invisere. Quo tempore
Au{?g. utpole cum lata sit vi Kal. Maii. diu posl il- ctiam alii ecclesiastici scriptores ab illis enume-
liusobitum, maxime cum exstet lex Antonini solius rantur, Beryllus Arabia; Bostrenus, Hippolytus
Kalend. Maiis lata, et aliaj plures hia Coss. latffi. juxta quosdam Portuensis, Alexander primum Cap-
padocia;, deinde Hierosolymorum cpiscopus qui-
ANNO DOMINI CCXIII. bus intcrserit B. Hier. ctiara Minuciura Felicem,
qui Apologeticum Auctoris per multa imitatus est.
32. S. Zephyrini Romani Pontificis xiv, Antonini
Imper. ii, m. pomponio m. f. aspro ii et asprocoss.
ANNO DOMINl CCXIV.
sive duobus Aspris, quibus Coss. leges Antonini D
variaj dat.-c leguntur (quorum scniorem eumdem 35. S. Zephyrini Papae Romani xv, Antonini
illum ccnsemus de quo supra ad annum ccii), so- Imper. iii, i.mp. cts. m. aurel. divi severi f. an-
lu8 Antoninus (testibus llcrodiano et Spartiano), TONINO AUG. BRITAN. GERMAN. IV, ET P. C.EL10 P. F.
fratre Geta ad pectus suoa matris intcrfccto, post- BALBiNo II. Antoninus Imp. trib. polest.
coss, ipsc
quam impcravit annum unum, dies 21, ac sepul- XVI, de Britannis triumphavit. Quo anno aTERTULL.
to in septizonio (quod a seplem zonis cu?li ita ecriptuin oxistimamus etiaiu advcrsus Ecdesiam
diclum Scverus, vel Euscb. tesle, asdincaverat) ac librum DE MONOGAMiA. lu 60 iutcr cselera sic legi-
in divos rclato, imperium usurpavit. Insuper et tur : Cum niagis nunc iempus in colleclo Jaclum
alios plurimos.quantumvis patri sibiqueanteacha- sil, annis circiter clx exinde productis (I de Monog.,
rissiinoa, neci Iradi jussit, intcr quos commomo- c. 3\ Quos qui a Passione Domini computandos
randi veniunt Papianus ille, ejus ac Juliani otTer- voluerit, tola via abbcrraro cx superioribus plus
lyliani JC. prfficeptor, juris Asylum cognominatua satis manifestum est, etiamsi, juxta crroneum cal<
119 TERTULLIANl VITA. 120
culum Auctoris passo Christo usque ad devasta-
a A anno scriptum oensemus a Tertulliano etiam
tionem Ilierosolymorum anni duntaxat computa- advorsus Ecclesiam librum de jejuniis adveusus
rentur 22, quos aiii enumerant 25 quia usque ad ;
psYcnif.os (1. de Jejun., c. 1; !bid., c. i3; ]bid.,
annura praesentem non solum 100, sed producli c. 16). E.K quo imprimis (it verisimile, cum Proclo
essent 188. Sunt otiam qui ad Apostolis hunc com- reiiquisque Montanistis post dictam disputationem,
putum ineant, eo quod praemittatur post Aposlo- : etiam Tertuilianum a Papa Zephyrino e.xcommu-
los ; in qua senteutia et nos fuimus, cum Annota- nicatura fuisse, ex verbis inquam illis Dum qua- :

tiones nostras in eum scriberemus locum. Verum qua ex parte anathema audiamus, qui alittr annun-
SS. Petrus et Paulus primum passi sunt anno Ne- tiamus. Dcinde varia tum fuisse celebrata per
ronis ultimo, qui in annum incidit Christi 69, a Graicias concilia, ita testatur : Aguntur praeierea
quo adhuc non nisi computantur anni 146, et S. per Grxcias illas certis in locis concilia ex univer-
Joannes Evangelisla vixit adTrajanum usque,mor- sts Ecclesiis, per qux ct altiora quseque in commune
tuus primum anno circiter 100, unde non plures tractanlur, et ipsa repraesenlatio totius nominis
Eunt anni quam 114. Propius acceduntqui ab Apo- Ch/istiani mayna veneralione celebratur. Conventus
stoli Pauli astate computant aanos illos circiter autem illi stationihiis prius et jejunationibus operati.
80 clx, quorum sententcnticTe accedimus sed quia ^ : Quce maxiioe conlra Montanistas convenisse, vel
illeprimum martyrio afFectus fuit cum Apostolo inde mihi colligere videor, quod etiam in episco-
Petro (uti jam dictum est), censemus ab eo tem- pos quosdam cahaeresis canceris in morem serperc
pore numerandos quo Epistolam =cripsit priorem coepisse videatur, ex his Auctoris 81 verbis :

ad Corinthios, ab anno nempe Domini circiter 54. Hsec erunl exempla, et populo, et episcopis etiam
Imprimis enim scriptam Epislolam utramque ad spiritalibus ; nam spiritales Montani asseclas Psy-
Corinthios, postquam ab ipso ad fidem essentcon- chicis (ita Catholicos calumniose appellat) opponit
versi, ex eisdera fit raanifestura ;
qu;e conversio {ibid., c. 15), Prro si vera sit lectio apud beatum
contigisse putatur anno Domini 51, cum ibi hssit Hieronynium Epistola quinquagesima quarta ad
ad annura et menses sex. Deinde si Ephesi scripta Marcellam de Montunistis, quod illi tres in anno
sit (sicuti quidam et rectius habentGraeci codices), Quadragesimas faoerent, quasi tres passi essent
ex historiis peregrinationis Pauli satis patet dicto Salvatores : incipit ab iUis nonnihil dissentire Au-
anno, qui incidit in duodecimum Claudii Impera- ctor in duarum duntaxat observationo, sicuti ex
toris, Ephesi illura habitasse ; sive cx Philippis his verbis, etiam juxla ms. cod. manifestum fit-

(quod plures prae se ferunt et Latini et Graeci co- Duas, inquis, in anno hebdomadas Xerophagiarum,
dices), certe anno 55. Per Philippos iter fecisse, nec Loias, cxceptis Sabtatis et Dominicis, offerimus
postquam Epheso discesserat, sub festum Paschae, C d^q^ abslinenles ab iis, quoe ncn rejicimus, sed diffe
testaatur Acta Apostolorum capite vigesimo. Et rimus. Verura de hoc latius in Adnotationibus
vero sic intelligi debere Auctorem, vel ex illis di- nostris.
ctis verbis colligitur quae legerat fere I Cor. vii,
anno domini ccxvi.
29 : Cum
nunc tempus in coLlecto factum sit. Atqui
in hunc annum hoc incidere, non in 15 Severi
35. Sa-jcti Zephirini Romani Pontificis xvii, An-
(uti quidam etiam viri eruditi conjecturara faciunt),
tonini Imper. v, amilio l^.to (quem paulo post ab
ex eo perspicuum est, quod ille idera sit cum anno scribit Spartianus) et anicio
Antonino inlerfectura
Domini ccvii, ad quem proinde ad eo quem dixi-
CEUEALi coss. co ipso quo Antoninus in expedi-
mus, non nisi anni 155 conficiuntur, nec ulterius tione Gerraanica (teste Spartiano) juxta Rhaetias
extendi possunt, quod anno primum 51 fidei ca-
multos barbaros interfeoil, inde potissimum ger-
tholicffl initiati fuerint Gorinthii, Porro fuit hic
MANICU3 appellatus, putatur scripsisse tertullia-
annus nobilitatus consulatu Irium iraperatorii or-
NU3 librum de pudicitia (lib. de Pudicit., c. 7, ct
dinis virorura ; nam praeter Antoninum et Balbi-
cap. 10). In quo sententiam sancti Damasi in Pon-
num, qui quartus ab illo imperavit cum Pupieno,
tilicali de vasis \itreis ad sacrificiura ordinatis a
etiam suffectus iuit ex Kalend. Martiis m. anton. D sancto Zephirino, confirmant haec illius verba :

M. F. GORDiANUS, qui poslca Iraperat. Gaes Aug. quem in ca-

Cui ille si forte patrocinabitur pastor,
appellatus, a Balbino interfectus fuit, sicuti rur- maxime quod scquitur At ego ejus
lice depingis; :

8ura ex Kalend. Maiis P. Helvius D. Pertinoeis F. scripturam haurio qui frangi non potesi;
pastoris
P. N. Pertinax paulo post occisus ab Antonino. frangi enim facillime possunt calices vitrci ;
quos
etiam depingi tum solitos esse, hinc fit manife-
ANNO DOMINI CCXV.
stum. Hic etiam in hoc a Montanistis dissentit,
54. 8. Zephirini Roraani Pontificis xvi, Antonini quod cum, teate B. Hierou. Epist. supracitata,
Imper. iv, silio messala et q. aquilio sarino coss. Montanus sensisset non posse renovari per pceni-
Imperator ex expeditione Gallica, cujus Spartianus tentiam lapsos, atque adeo illum cura Novatiano
meminit, Roraara reversus, a vestis talaris genere conjungat; auctor duntaxat machis et fornicato-
inde allatae, quam plebi distribuit, ut eo vestitu ribus (etsi perperam, et contraquam antea scripse-
sese salutaret, Caracalla nuncupatus est. Hoc fere rat libro de Pcenit.) pacem Ecclesiae noget, oppu-
121 TBRTULLIANI VITA. 122

gnuna ex proposilo illud Zephirini (quem Ponli- A. ^- 2ephyrini Papae Romani xix Anlonini vii.utrius-
ficein Maximum eliam jam haercticus tt Episcopum qne ultimo, drutto pa.E3ENTE et .messio extuicato
rpiscoponim appellat) : Ego et mmchix et lornica- coss. nos ctiam hiatorifE nostra; Tertullianicae fidem
tionis delicta ptcnitenlia funclis dimilto (lib. de Pu- imponimus. Non quod certo velimus asserere po-
dic, c. 1). Alque hoc est, mea quidem sentcntia, stea non supervixisse TtRTL'i.Li,\Nu.vi, quem Trithe-
quod de illo scribit H. August. lib. de llffires., nius scribit vixisse usque ad seneclam et eenium,
postmodum abs Cataphrygibus divisum sua con- sed quod saltem a scribendo destilerit. Sentieba-
venticula propagasso, Ibrtassis quod jtim defunctis mus aliquando, cum in illum adnotationes scribe-
iliis qui Proclum (cujus ipse sectator) dice-
•/.aTa remus, lib. de Jejuniis, sub S. Calixto papa editum
palm.im illi qui sccundum ^s-
liantur, oLtinerent fuissp, quo'l J(j'i!::ori'.m meminerit ritra illos dies
chinem. Utpote contra quos tacite scripserit li- quibus ablalus est spoiisus (lib. de Jejun., c. 13,
brum advcrsus Praxeam de Patre et Filio non n. 78 ; ibid., c. 4), id est extra quadragesimam,
eisdem. Dissensisse etiam illum annotuvinius de existiraantes ailudi ad jejunia IVTemporum ab illo
duabus duntaxat Quadragesimis. Quare fallunlur, instituta. Sed ubi penitus inspeximus, polest re-
qui ex eo loco colligunt euin ad catholicani Ecclo- ferri uut ad id quod sequitur Et slationum semi- :

siam rediisse, maxime cum B. August. causam ^jejunia inierponeiites (nempe feriae quartae et sext»
haeres. duplicem assignat, tum quia trunsiens ad ad horam usque nonam) et interdum pane et aqua
Cataphrygas ccepit secundas nuptias damnare, tum vicLilantes, aul ad jejunium Sabbati, quod Romre
quia sua conventicula propagavit. celebrabatur ex statuto, non in Africa (cujus etiam
paulo post meminit), aut ad jejunia pcDnitentium
ANNO DOMINI CCXVII.
etiam catechumenorum, de quibus ipse in bsec
36. Sancti Zephirini PapaB Romani xviii, et An-
verba [ante haeresim : Ingressuros baplismum, ora'
tooini VI, Q AQUiLio 8ABIN0 II (ad quem Ulpianus tionibus crebris, jejuniis el geniculationibus el per-
libros 51 Digestorum scripsit) et sext. aurelio
vigiliisorare oportet (lib. de liaplis. c. 20), aut
S!l ANULLiNO coss. censemus scriptos iertul-
p. F.
deuique ad jejunia in Vigiliis festivitatum eccle-
LlANl LIRROS SEX DE EXSTASI, Ot ADVERSUS APOLLO-
siasticarum. Atque adeo placet B. Hieronymi, So-
NiuM SEPTiMUM (luler fragmenta), quos etiam ad-
phronii el Nicephori sententia qui non subMacrino
vorsus Ecclesiam scriptos testantur B. Hieronymus,
aut Ileliogabato, sed sub Sevcro principe 83 et
Sophron. et Nicephor. Nec obstat quod Appollonium
Antonino Caracallu floruisse et scripsisse testantur
collocet beatus Hieronymus Catal. script. eccles.
hunc auctorem nostrum maxime cum sub S. Ze- ;
ante Auctorem, quia, quod alias facere solet, nul-
phirimo pontifice omnes illum claruisse scribant,
lius imperatoris ascribit tempora. Euseb. quoque C
non sub Calixto prseter unum aliquem neotcri- ;
Eccles. llistor. lib. v, cap. 17, et post eum Nicepho-
cum, qui tamen eum jam antea sub Adriano Cai-
rus, eu.Ti inter eos quidem recenset qui adver-
sare eumdem fecerat cura Tertyliano JC. Porro po-
sufl Montanum scripserunt, sed aliquandiu postea
stremum fuisse hunc annum Antonini Caracallac
conscriptum satis indicant illa verba « Porro :

Imp., non sequentem (uti Cassiodorus habet), pa-

ApoUonius scriptor eccleciasticus, cum ea quae
tet ex Fastis Consuiaribus eraendatioribus, in qui-
Cataphrygum haeresis nominata est adhuc in Phry-
bus sic scribitur : « Hoc anno ad 6 Idus April.
giu vigere videretur, librum separatim ad patro-
iMP. C.ES. M. .'Vurelius Divi Severi filius Antoninus
nos ejusdem confulandos conscripsit. Deinde con-
Augustus Britannicus Germanicus occisus est [Apo-
vincit illud ejusdem Idem istc Apollonius in eo-
:

doin libro coramemorat, quod quadragesimus jam log., cap. 1.^). Cum enira (intjuit Spartianus; vellet

annus, iterum bellum inferre atque hibernare

Parlhis
quo quidcni ad hoc opus scribenduni se
in
contulit, agebatur, ex quo Montanus confictam et
Edessw, atque inde Carras Luni Dei 'gratia (de
commontitiam prophetiara inccperit. » Atqui ab quo, quod insuper addit, ad intelleclum facit Au-
ctoris, qui alicubi masculum Lunam ridet) venisset,
inilio pontidcatus sancti Elcutherii, quo MontHUUS
h<erc8im sparsit suam, uti supra dictum est, ad ^ ^'^ ^*^*^''' '"' ^1^''=^ Megalensibus, insidiis a Ma-

hunc usque ,„ ;„, j.,„,

intercedunt o-j:i ._•__ .,1.
: Ucrino praef. praet. positis, qui post eum invasit
.
anni xlii. Seditenim Eleu-
imperiuin, intcreraptus est, ab eodom tamen in
theriua post consulatum Cethegi et Ciari (utpote
crcatus pridie Idus Muii, cura exstet illis consu- dcos relatus, et teraplo ci sdificato, et Saliis ad-
dilis. » Conlirraatur haec mea sententia, quod nuUae
libus Epistola Decretalis sancti Soloris Papa- data
X Kal. Junii) usquead Matornura et Praduara con- exstent leges Antonino et .\dvenlo Coss., sed Anto-

sulcs, dofunctus vii Kal. Junii, id est nini .Vug. titulo dua', Praesente et Extricato Coss.,
ab anno Do-
mini CLXXII, usque ad annum CLX.XXVI, per au- altera lib. ix Cod., dala 8 Kal. Mart., altera lib. viii,

nos 1 1, dies 13 sanotus Victor, ut supra dicluin tit. .'^8, lib. III, ex Kal. Martiis, p;\ulo ante obilum.
;

est, annos 12, mensoni 1, dies 28 Imperavit proinde a pridie Nonas Fcbr. anni Do-
his addantur ;

anni 18 Suncti Zephyrini, fient anni 44. mini ccxii, usquc ad dictum diem, annos vii, meu-
ses u, dies iv. Atijui S. Zephyrino Pap.r, quom et
ANNO DOMINI CCXVIII.
S. Damasus et alii omncs his consulibus vitam
§ XVII. Quonam ultimo tempore Jhrucrit. — 37. fiuiisse scribunt, noa possunt plures aQni tribui
123 TERTULLIANI VITA. 124
quaui 19 el dies 16, quod a iv Idus Augusli anni A que et scripturis suia diceretur : Si surrexeril in
Domini CLXXXlX, usque ad 7 Kai. Septemb., (|uo medio lui propheta, etc, noii uuclies verba prophelae
defunctus est, totidem computentur. Quem cum illius. Quare? Quia, iuquit, tentat vos Dominus Deus
Ecclesia inter martyres eelebret, oportet, ut ab- vester, ulrum dilujalis eum, an non. His igitur tot
sente jam Antonino, iterum per pontifices idolo- ac lantis caeterisque ejusmodi ecclesiasticorum
rum excilata fuerit Romae, et fortassis a IMacrino exemplorum molibus, evidenter advertere, ac se-
continuata (qui proinde etiam post annum, men- cundum Deuteronomii leges luce clarius intellige-
sem 1, dies aliquot, a Deo caede punitus est) Chri- re debemus, quod si quando aliquis ecclesiasticus
stianorum persecutio, sed quia localis duntaxat, magister aberraverit, ad tentationem nostram id
non computata ab historicis. fieri providentia divina patiatur, utrum diligamus

Ac finierd. —
38. Caeterum etiam hic adjicien- Deum, an non, in toto corde et in tota anima
dum pro historise veritate, frustra quosdam illum nostra. »

denuo ad catholicam fidem redisse opinari. Nam § XVin. De Denique co-

lertullianistis. — 39.
imprimis id ex S. Augustino coilij^i non posse ad ronidis vice, non B. Au-
praetereundum, quod ex
annum abhinc secundum otitendimus. Deinde inter gust. didicimus, durasse adhuc ad sua usque tem-
martyres minime ccmputandum tertullianum, pora tertullianistas haereticos, el tum primum in
_„j rn„_i ,11-
sed _ •• j ...
Tertullinum, supra in ipsis «uspiciis adnota
• .
j.
D .. 1- T-i 1
•
catholicam Ecclesiam transiisse.
• i
Quibua .-i:
etiam r\ .

vimus (lib. de Pocnit. in calce Argumenti et suis magis, quam ipsi TertuIIiano, censemus imputan-
quibusqne locis). Denique S. Pacianus ad Sympro- dam absurdissimam illam hsresim qua dicebant
nianum contra Novatianos nihil pro eis facit : animas hominum pesaimas post raortem in daemo-
« Tertullianus, inquit, post haeresin {etiam adden- nas converti, maxime cum aetate primum Augu-
dum censuimus) vester est nam multa inde sum-
: stini post Donatislas et Jovinianistas collocentur
psistis. Ipsum Epistola sua.et ea ipsa quam catho- Tertullianistae, qui id senserint, tum ab ipso, tum
licus edidit, audies confitentem, posse Ecclesiam a S. Isidoio, Houorio Augustodunensi, Rhabano
peccata dimittere. » Neque enim loquitur de epi- et Gratiano in Catalogis hffireticorum : « Tertul-
stola, 84 quam post haeresim, sed quam antea ad- lianistae (inquit ille ad Quodvultdeura, lib. de Hae-
huc catholicus ediderat, nempe lib. de Pdenitentia, res.) a Tertuiliano, cujus leguntur opuscula multa
ex quo multa ipsum descripsisse alibi adnotavimus. eloquentissime scripta, usque ad nostrum tempus
Certe si ita creditum fuisset, non tantopere haere- paulatim deficientes, in extremis reliquiis durare
siin hujus boni viri deplorasset S. Vincentius Li- non potuerunt (sic enim castigamus) in urbe Car-
rinensis, cujus interim verba antidoti loco, ne quis thaginiensi. Me enim ibi posito ante aliquot annos,
forte ex eo scandalizetur, addenda putavimus C quod etiam te meminisse arbitror, omni ex parte
:

« Fuit iste quoque (alludens ad Origenem, de quo consumpti sunt. Paucissimi etiam qui reman-
similia scrlpserat, qui a fine imperii Severi ad De- serunt, in catholicara transierunt ; suamque basi-
ciurausque supervixit) in Ecclesia magna tentatio. licam, quae nunc etiam notissima esl, catholicae
Sed de hoc nolo plura dicere hoc tantum comme- : tradiderunt. » Quod utinam illorum exemplo, jam
morabo, quod conlra Mosis praeceptum, exsurgen- quoque in nostro Belgio (10) fatiscentes nostrae
tes in Ecclesia novellas
Montani furias et insana tempestatis haeretici, propediem faciant, Deo au-
illa insanarum mulierum novitii dogmatis somnia xiliante, cui honor, potestas et gloria, in seecula
veras prophetias asseverando, meruit ut de se quo- saeculorum. Amen.

(10) Hffic de coaevis et concivibus pius praesul.

TERTYLIANI JC. ROMAINI

RESPONSA QU.E IN LIBRIS DIGESTORUM EXSTANT.
EX LIB. I QU.ESTIONUM OGTO.

D. Lib.
I, tit. 3, De Leg. Senatusque cons. l. 27. instituatur, etantequam jussu domini adeat hae-
Ideo, quia antiquiores leges ad posteriores trahi, rcditatem, manumissus alienatusque sit, et nihil
usilatura est semper, quasi hoc legibus inesse in fraudem legis factum sit, ipse admittitur ad
credi oportet, ut ad eas quoque personas et ad hsereditatem. Sed et si partem capere tantum
cas res pertineant, qu£e quandoque similes erunt. possit dominus ejus, eadem dicenda sunt de
85 D. Lib. 29, tit. 3, De acquir. vel amitt. hcered., parte quam ille capere non potest. Nihil enim
lib. 82. juxta MS. cod. Bald. interest, de universo quaeratur quod capere non
Si servus ejus qui capere non polest, haeres possit, an de portione.
125 DISSERTATIO DR .«TATF; AC DOCTfUNA SCRIPTOHUM TERTULLIANI 126

D. Lib. 41, lit. 2, de acquir. vel amit. posses. l 28. A videtur buus ha^res agnosci.ac ne avo quidem euo
Si uliquain rein possideam, et eamdem pudtea hunc nepotcm poslhurnum, cum viro filio nasce-
conducum, an amitlam possessionem ? Multum relur, suum hajredem protinus adnasci. Et ideo
refert in hia Primum enim refert,
quid agatur. nec avi testamentum rumpi, quoniam licet in

utrum sciam mc possidero, an ignorem, et utrum poteslale avi prolinus esse inciperet, tamen anle-
quasi non meam rem conducam, an quasi meam. cederet eum (ilius. Secundum qua3 si filius fami-
Et sciens meam esse, utrum quasi proprietatis liasmilea testamentum fecerit, et omiserit posthu-
respectu, an posseosionis tantum. Nam et ei rem raum per errorein, quem non volebat abhaereda-
mcam tu possideas, et ego emam a te possessio- tum, deinde posthumus posl mortem avi vivo
nein ejus rei, vel stipuler, utilis erit et emptio et adhuc (ilio, id Csl patre suo, nalus fuerit orani ;

stipulatio, et sequitur ut et precarium, et condu- modo rumpet illlus teslamentum. Sed si quidem
ctio, speciaiiter possessionis soiius conducendae, paf,'ano jam illo facto nalus sit, nec convaiescet
vel precario rogandoj animus interveniat. adhuc natus (uerit,ruptum. Si vero railitante
ratum iUud esse rumpetur. Deinde si voluerit
EX LrBRO SINGULAIU DE CASTRENSI PEGULIO
pater, convalescet sic, quasi denuo factum. Sed e*
D. 29, tii. I, De Testam. mil. l. 23
Lih.
n si vivo avo nascatur poBlhurnus, hic non rumpe
Idom etsi paterfamillias miles de castre nsibus continuo patris testamentum. Si supervixerit pos^t
rebus duntaxat testatus arrogimdum se dederit mortem avi, vivo adhuc patre, rumpet • quod ;

si vero inissus jam hoc fecerit, non valet testa- novus illi nunc primum hajres adnascitur. Ita
mentum. tamen, ut nunquam posset duorum simul testa-
Ibidem, leg. 33. nienta rumpere, et avi, et patris.
Si filius miles fecisset lestamentum
familias D. L. 49, tit. 17, De castr. pecul. l. 4.

more miiitice, deinde post mortem palris posthu- Milcs prajcipua habere debet quae intulit secum
mus ei nasccietur, utique runipitur ejus testamen- in castra concedente patre. .'\.clionem perpecutio-
tum. Verum si perseverasset in ea voluntale, ut nemque castrensiuin rerum aemper filius etiam
vellet adhuc illud testamentum valere, valiturum invito patre habet. Si paterfamilias militiae vel
rursum aliud factum si modo mili-
illud, qiiasi : post missionem arrogandum se pr»buerit, viden-
tarct adhuc eo tempore quo nasceretur illi dum erit, ne huic quoque permissa intellifzatur
posLhunius. Sed si filius familias 80 milcs fecisse.t earum rerum administratio, quas ante arrogatio-
testamentum, deindo postea vivo eo, et adhuc nem in castris acquisierit : quaravis constitutio-
avo quo([iie superstite, nasceretur posthumus. ncs principales de his loquantur, qui ab initio
ei
non rumpitur ejus lestaiuentiim, quiacum id quod C cum essent lilii fumilias, militaverint, quod ad-
nasceretur, in potestate ejus non perveniret non mittendum est. ;

DISSERTATIO
DE \\m tETATE AC DOCTHLNA SCRIPTOKUM
QU^ SUPERSUiNT Q. SEPT. TERTULLIANI (I).

CONSPECTUS DISSERTA TIONIS.

ARTICULUS I. D § 3. — Quajstiones qua;dam universe propo-

De Tertulliani inpenio, stylo et cxistimatione. 89 nuntur. 97
AIlTICULUS II. § 3. — Quonam annoTertullianus ad monta-
De libris TertuUiani, quorum et «etas, et ortho- nistas dolecerit? Utrura, his rcliclia, se
doxia constant. 96 donuo ad orlhodoxos receperit? 98
§ I. — Hatio instituti Jbid. § 4. —
Quoraodo TertuUianus montanizans a

{[) Auctoro P. Gottcfrido Lumper, monacho doclrina sandorum Pairwn, aliorumijue scrij>toruin
bonciiictino imporialis raonasterii ad S. Georgium ccclcsiasticorum trium priorum sfvrulorum r.c viro-
Ilercyni.-vi SiiviB, p. t. ViUintfae priore. Wxc disser- rum doctissimorum litteruriis ttionumeniis col-
talio accipitur ex tom. VI operis cui titulus lecta.
Uistoria ihcologico-criiica de vita, scriptii aiquc
127 DISSERTATIO DE VERA ^ETATE 128

montaniata disoerni possit.Et hujus discri- A hunc conjecerant in annum CCIX, decreta
minis vindicife adversus Ilofrmannum. 99 exploduntur. 130
87 § 5. —
Prima classis lii)rorum qui sunt 88 § 5 — Liber uterque de Cultu feminarum
tempnre prioris vexationis Christianorum siniul editus ostenditur contra Pamelium
sub Severo Auj,'usto scripti. 101 et Tillemontium. 130
§ 6 — De ipsa hac vexatione disputatur,ita ut § 6. — Anno quidem CCI, aut CClI. 132
demonstretur, talem exstitisse ante Severi § 7. — Liber de Fuga in persecutione vindi-
edictum, quam in rem propositis Moshemii catur anno CCII. Ibid.

argumentis alia nova adjiciuntur,etinitium §8. —

Examinatur popularis sententia de
oepisse A. P. C. N. CXGVII. lb'd' libro Scorpiace libris TertuUiani ad Mar-

§ 7 —Quffi causae hujus prioris vexationis. 104 cionem posteriore, deque ejus adversus
§ 8. — Initium vexationis Christian. tx an. hunc iibris deperditis disputatur. 133
quo periit Albinus demonstratur hunc ; § 9. — Scorpiacem finno CCIV scriptara esse
vero an. CXCVII interfectum esse pro- conficitur. 135
batur primo ex ordine belli quod Severus § 10. —
Libri V qui supersjnt adversus Mar-
cum Pescennio Nigro gessit. Obiter quae-
^ cionem quorum primus refertur ad an-
dam nolae in nummis Severi explicantur, num CCVll aut CGVIII, caetcros dubi»
et Moshemii rationes emendantur. 105 aetatis esse docetur. 136
§ 9. — Albinum anno CXCVII interfectum § 11. — Tillemontii contraria opinio castiga-
fuisse probatur secundo a tempore expu- tur. 137
gnati Byzanlii. 108 § 12. — Liber de Pallio. Disputatur de tri-

§ 10. — Probatur tcrtio, ex anno, quo Cara- plici praesentis imperii virtute, et inquiri-
callus Caesariisdignitateni et SCto accepit, 109 tur in annum quo Geta dignitatem Augus-
§ 11. — E loco quodatn TertuIIiani ad Scapu- ti suscepit, 139
lam, qui cuni alio Spartiani conferlur, § 13. — Dubia redditur Basnagii et Walchii
ostenditur anno CXCVII initium cepisse. sententia, qui an. CCXI hunc librum edi-
priorem hanc vexationem Christianorum Ibid. tum esse voluerunt, et an. GCVIII libellus
§ iz. —
Idem demonstratur ulterius ex retate asseritur. 144
Apologetici Tertulliani, caeterorumque li- § 14. — Librura ad Scapulam sub initium
brorum qui eum antecesserunl. 110 imperii Antonini Caracalli, an CCXI pro-
§ 13. —
^tas ipsa librorum hujus generis de- diisse probatur. 143
finitur, ita ut liber ad Martyres an. C
GXCVII sit exaratus ; Hoffmanni conje- ARTIGULUS IV,

cturae exploduntur. 111 De libris Tertulliani, quorum vel aetas, vel

§ 14. — Liber de Spectaculis an. GXCVlII doctrina, vel utraque latet. 144
conscriptus. Dubitationes Tillemontii ,
g 1. — Tertia classis librorum Tertuliiani,
Hoffmanni et Dupinii solvuntur. 113 quos, quamvis incertae aetatis sint, lamen
g 15. — Liber de Idololatria eidem anno asse- constat scriptos ante ejus defectionem
ritur. Tillemontii et Iloftinanni conjectu- fuisse. Ibid.
rae dispelluntur. 115 § 2. — Liber de Oratione ante defectionem
g 16. — Apologeticus an. GXCIX compositus scriptus. Ibid.
demonslratur. 117 § 3. — Liber de Baptisrao a TertuIIiano ca-
§ 17. — Libri duo ad nationes anno CXGIX tholico cxaratus. Confutantur argumenta
scripti. 120 dissentientium. 148
§ 18. — Liber de testimonio animae eidem § 4. — Pamelius etDupinius castigantur.
anno asseritur. 121 Puritas libri a Montanismo demonstra-
D tur. 152
ARTICULUS III.
§ 5. — Libri II ad uxorem ante lapsum Ter-
De tulliani exarati. 156
libris TertuIIiani quorum et aetas et Mon-
tanismus constat. 122
1.— ARTIGULUS V.
§ Liber de Gorona an. GCI docetur con-
scriptus. Ibid. Quarta classis librorum, quorum nonnisi
§ 2. —
Secus sentientium opiniones exami- Montanismus patet. 157
nantur, et in primis Uoffmanni et Orsii, § 1. — Liber de Patientia. Ibid.
qui illum anno CXGVIII tribuerunt, et § 2. — Liber de velandis Virginibus, qui est
Pagii, qui eum assignaverat an. CCII. 126 facile librorum montanisticorum primus. 159
§ 3. —
Baronii argumenta convelluntur pro § 3 — Liber de Exortatione castitatis. 160
anno GXCIX. 129 g 4. — Liber de Monogamia, Jejuniis et Pu-
§ 4. —
Denique Pamelii et Allixii, qui librum dicitia. 161
 ; ::

129 AC DOCTRINA SCRIPTORUM TERTULLIANI i30

§5. Libri advcraus Hermogencm, Praxeam A §2. — Liber adversua Judaeos. 170
de Anima.
et 162 § 3. - - De Actis Perpetuae et Felicitatis, ho-
§6. —
Libri adversus Valentinianos, et de rumque Montanismo. m
Prfflacriplionibua, Garne Christi, et Rcsur- 00 §4. — De Montanistis Artotvritis. 174
rectione. i 4 §5. — Whistoni argumpnta pro Tortulliano
89 ARTICULUS VL auctoro horum actorum expenduntur. -176

librorum quorum nec «etas, nec

§ 6. — Usus univers88 hujus Disputalinnis
Quinta classis,
pxcmplis ex bistoriaChristiana ductia de-
doctrina certa est. 168
monstratur. 177
§ j. — Liber de Pconitentia. Ibid.

ARTFCULUS I. Ilabet tamen Terlulliani slijlus majettatem quam-

De Tertulliani ingenio, slijlo el exislimalione. dam sibi propriam, et (jrundcm eloquentiam, sale
Multum valuisse Tertullianum litteris earum(|U9 elacumine plurimum cunditam, qux simul lejenlii
soientia, commenlfttiones, quas odidit, luculenter ingeniumexercet, et animam suaviter dclectat (Cave,
declarant, Judice Dupinio, « acris et acuti erat Hist. litterar. tom. I, pag. 92, edil. Basileensis).
ingenii, at non satis accuruti et recti. Pliis splen- Ex supra dictis (prosequitur Dupinius) non est
doris saspe ejus inestratiociniis quani solidi. Alficit diflicile judicarc, quis fuerit Tertulliani character.
et perstrinnit polius novis et inusitatis elocutio- Verum a^que non est facile asserere, ulrum laude,
nibus, quam
rationum convincit. Res alfectateB
vi quam vituperio sit dignior nam primo si de eo ;

sunt, ct interdum ali(iuanlo innaliE. Lepore qui- judioatur, proutEcclesiae inserviit, diflkile dictu
dem grancli, at parum gcnuino eas exprimit. Prai- est, an ei magis nocuerit, quam profucrit. Inde
ter modum sajpeloquitur : in omnibus fere elfcr- enim ejuo doctriiiam cuntra plurcs haerelicos for-

vescit et effertur. Figuris et hypcrbolia scatet. titer propugnavit, in quibusdam operibus capita
Multa scientiaetoriidilione repletuscrat.qua appo- non levia ejus disciplinee tuitus est, et denique
site admodum ulcbatur. In salyra exce.llebat mores piilchre passim docuit; at hinc praeterquam
cjus urbani sales et mordaces erant. Advcrsarios quod sempermultis infectus fuiterroribus. Ecclesiae
liextre impugnahat, rationum inter se co-
et eos disciplinam diserte impugnavit, postquam ab ea
haerentium multitudine obruebal. Denique ni descivit. Si deinde de eo judicatur ex ejus ingenio,
ratiociniis persuadot, consensum saltem extorquet (]
tanlo pollet et bono et malo, ut quod praevaleat,
splendida ,ralione dicendi. Ejus oratio laconica, diflicile diclu sit. Tandem si ex ejus stylo, nesci-
dictiones validae, et in ejus scriptia totidem verba, tur an landaudus grandiloquio et stupcndus, aut
totidem fere sententia). Non immerito tamen in viliis vituperandus. Ita senlcntiis semper disside-
iis Iria carpit Lartanlius vitia non contemnenda. runt, et etiamnum non mediocriter viri variant
Tortulliaiuis, iiiquil, plurima eral litteralura pe- in judiciis, qua! de hoc auclore ferunt : quo ad
ritus, verum in loquendo purum fucilis, patum credendum inducor in eo, quod bonum est, lau-
comptus, et multuui obscurus (Lactant. lib. v In- darc satius essc, ot quod inalum fuit, vitupcrare,
stitut. divinar., cap. i). Tria hiec quidom slyli quam de eo absolulum forrc judicium, quod nun-
vitia apud plerosque auclures Africanos occur- quam nou millo disceptalionibus essot obnoxium.
runt, exceptis tamen Minucio, Gypriano et Lac- En tibi qutedam tum antiquorum, tum recen-
tantio, qui ab Africanorum stylo recosserant tiorum de Tertulliano judicia. Cyprianus, auctore
Cypriuno tamen udhuc ali(]uid ost roliqui. Verum Hieronymo, qui iJ acceperat a presbylcre quo-
suuniio gradu apud Torlulliauuiu ;ot nullius scrip- dam, qui id a Cypriani scriba didiccral, nonnihil
turis stylus illius auctoris stylo durior est, miuus ejusoperum quotidie legorc solitus erat, et ejus
comptus et obscurior. Singula ejus opera illis rogando librum, aiebat Dalc mihi prxceptorem:

laboraut viliis, alia plus, alia minus. Clarior et D meum ^Hieronym. de Scriptor. Lcctes., cap. 53).
liquidior est.sod minus clcgan^? inlibris polemicis, hevcra cnim oum iiiiitatus esf, ct ab co non pauca
obscurior et durior in locis communibus, ut in desumpsit. Pluraque etiam suorum operumeodem,
libro de Pallio, quod unum cst ex antiquilatia quo TcrtuIIiauus, instituto composuit, ut suum
operibus oliscuris^iinis. Libor de Pivnitcntia otn- de Idololntria lil)rum ad instar .l;'o/oi7t'/(Vj ; librot,
niuui cat olegautissiiiuis. lCjus opcra piilchornma de Din-iplina, ot llabilu mulicbri, dc Zelo \et Litore,
et utilissiinasunt .ipoloycticus, l' rcvscript ioncs ,\ihn dc Oralionc Doininicu, dc Opcrc el Elcemosxjnis, ad
dc Pamitentia, liaptismo, Oralione, cl Ilortatioues imilationcm Tertulliani. Euscblus tradit de Ter-
ad Paticntiani et .Hartiirium. » lla3C Dupinius (Ell. tulliano, eum unum cx crudilissimis latiuis scrip-
Dupin Bibliolli. dct Auleurs, tom I, p. 105, vcrs. toribus fuissc, ct in singulis Ecclesiis clarissimum
lalin. Colonio}, Sed
audiondus quoquo
1703). \Eusob. llisl. F.ccl. De eo judioium fert
I. ii, c. 2).
Joan. Caveus, qui cum prajdicta Lactunlii verba Lactantius a nobis allatum, quod ejus non admo*
rccifassct, inox sua hanc in sententiam subdit dum cedit honori, Ililarius in suo in Mattha?um
 :

131 DISSERTATIO DE VERA .ETATE 132

Commentarioscribit, errorem in quem lapsus est, A ^'enim jam diu est, quod eum magni facio, et
ejus librorum auctoritatem elcvasse, qui erant quamvis spinis sit obsitus el trislis, mihi non vide-
aliqua approbatione digni. De eo nonnunquam lur injucundus. hi ejus scriptis nigrum illud, de
honorifico loquilur Hieronymus, ut in Catalogo, quovctus poetacanit, mihi occurrit lumen, et cjus
ubi loci eum dicit acris et vehementis ingonii seque mejuvafobscuritas,acnilentisebeni etfabrefacti.
virum, et in Magnum Epistola, tradit eru-
sua ad Itasemper sensi, ut Africanx formge, licet a nostris
ditione et subtilitate omnes ei auctores inferiores ahludant, tamen sua non carent amabilitate, et ut
esFC : sed alibi ejuserrores increpat et vitia.In sua non paucns Iialas obscuravil Sophonisbe, sic ejus-
contra Ruffinum Apologia 91
ingenium ait : Ejus dem regionis ingenia ciim sua exfera placent
elo-
Iando,hsereses damno: ct contraHelvidium, respon- quentia, et huic plures Ciceronis imitatores postpo-
det hseretico Tertulliani auctoritatem apponenti nam. Dclicafissimis fateamur, et quidem stylum esse
De Tertulliano dico, Ecclesise homincm non esse. ferrcum, at nobis quoque fateantar, ex hoc ferro exi-
Terlulliani stylum laudat Augustinus, et ejus ubi- mia eumarma n/rf?sse,93 ac Christianx religionis
que damr.at errores. In libro de Genesi ad litleram cum honorem, ium innoccnliam propugnasse, Va-
traditTertullianum acri ingonio nonnunquam ve- lentinianos acriter persecutum fuisse, et Marcionem
ritatcm perspexisse, nec potuisse quin eam ali- penitus confodisse. Posterior esl P Malebrancliius,
quando vel contra raontem suam ponerei. Tertul-
B Investigationis veritatis auclor. lib. 2, cap. 3:
lianu'uita8uispingitcoloribus Yincentius Lirinensis; Tertullianus, inquit, procul dubio,vir omni doctrina
Tertulliani quoque, inquit, eadem est ratio ; nam axcultus erat, at plus memoria, quam judcio polle-
sicut ille (nempe Origenes) apud Grxcos, ita hic bal. Acri mayis et vasto tngenio, quam acri et vasta
apud Latinos, nostrorum omnium facile princcps mente. Denique dubiiari nequit, guin (anaticus fueril
judicandus est. Quid enim hoc viro doclius ? quid eo sensu quo supra explicui, et quin omnia prope-
in divinis atque humanis rebus exercifatius ? nempe modum Eo quod Mon-
fenaticis propria ei fuerint.
omnem philosophiam, et cunclas phHosophorum sec- tani ejusque vatum visiones veneratus fuerit, evinci-
tas, auctores, adversatoresque sectarum, omnesque tur, quod debili jubwio fuerit. Acies illa ingenii,
eorum disciplinas, omnem histo) iarum, et studiorum impetns de levibus affatus, mentem effrenaiam non
varielatem, mira quadam menlis capacitate com- obscure denolant; quot in ejus hyperbolis et figuns
plexus esf. Ingenio vero nonne tam gravi, ac vehe- motus abnormes. Quot rationes
splendidsf. ac ma-
mcnti excelluit, utnihU sibi pene ad expugnandum qax suo duntaxat splendore probant, et
gnifirge,

proposuerit, quod non acumine irrupn-il, aut pon- persuadent solum mentem stupefaciendo atque per-
dere eliserit? Jam porro oratinnis sux laudes, quis stringendo. Deinde demonstrare conatur hanc ve-
exsequi valeatl qux tanto, nescio qua rationum ne- C ram illius esse imaginem, qua^dam exscribendo ex
cessitate confcrta esl, ut ad consensum sui, quos libro de Pallio, quo exisiimavit opere id, apposite
suadcre non potuerit, impellat : cujus quot pene evinci posse.
verba, tot senfenlix sunt, quot sensus, loi vicforix. Si hanc, quam ex viris doctis dedimus Tertul-
Sciunt hxc Marciones, Appelles, Praxese, Ilermo- liani imaginem spectemus; quaeri cum nonnullis
genes, Judxi, Geniiles, Gnosiici, cxterique ; quo- potest, plusne profuerit nocueritne religioni et
rumille blasphemias multis, ac mugnis voluminum Ecclesiae? majorane damna an
intulerit Ecclesije,
suorum molibas, velut quibusdam falminibus evertit. vero commoda plusne vituperio, an laude dignus
.'

El tamen hic quoque post hgec omnia, hic, inquam. sit censendus Tertullianus ? Ut varia hac de re

TerfuUianus, calholici dogmatis, id est, universalis doctorum judicia sunt, itaquidpiam determinare
ac veiustge fidei parum tenax, ac ditertior multo opi)ido difficile est ac dolicatum. Judice tamen
quam felicior, mutata deineeps stntenfia, fecil ad elegantissimo Schrceckhio (3), si ejus (Tertulliani
extremum quod de eo beaius confessor Ililarius Bcilicet) scripta interrogemus, in ejus fere favorem
quodam loco scribit : Sequenti, inquit, errore de- licet respondero. Montani enim errores, quorum
traxit scriptis probabilibus auciorifalem (2). Trithe- patronum agebat, non admodum Ecclesiam oppu-
mii, Rlienani, Politiani, Pamelii, Rigaliii, et caetero- pv gnabant, multo minus Ghristinnas religionis fun-
rum recentiorum judicia silentio praetermitto, qui damenta evertebant, sed ex fervore potius quo-
a singulis consuli: possunt, et duorum nostratium dam pielatisniraio, rationis discussionem plerum-
Gallorum auctorum judicio finem facio, qui uter- queabjicientCjOriebantur; imoetinhis defendendis
que Terlullianum, sed varie pinxit. Prior est cla- a fide catholica, Symboloque apostolico nihil,
rus Balzacius in Epistola ad Rigaltium 2, lib. 5 : aut certe non multum discedebat. Quid ergo Mon-
Tcriullianum,\nqu\t,exspecio,quem in lucem emittis, tanistffi appellatio plus illius famae noceat, quam
ui me paiientiam, quam tradit, edoceai Cum aliaveterum Patrum errata auctoribus suis? Intcr
eo auciore in gratiam redissem lua prxfatione, si sectarios meliorcm quidem vitae suae partem egit,
eum fuissem odio prosecutus et si ejus diclione dura, non habet tamea Ecclesia ea a^tate virum, quem
ct ejus sasculi vitiis ab eo legendo fuissem deterritus. huic eruditione et meritis comparet. Imo non

(2) Vincenl Lirinons. Commonitor,, cap. 18.

(3}Jo. IMatth. Schroeckh. Hist, Eccles. Theotiscescript.,tom.lU, p. mihi 321.
133 AC DOCTIIINA SCmPTOHUM TERTULLIANI 134

parum profuisse catholicis Tertullianum etiam A earumdem interpres, sed parum ingenuus.suarura
Montanistam arhitror, non solum quod suig invcc- utpote opinionum ex iisdem eh'ciendarum plus
tivis eorum in agendo prudentiam acucret, sed aequo studiosus. In falsis doctoribus et ChriHtiansB
quod eos commendatis tanto ardore severioris doctrina? corruptoribus reprimendis acerrimus
cthices principiis ab lusihus allegoricis in expo- alhleta. qui eosdcm innato animi impctu, capitali '

nenda Scriptura sacra, et ingeniosis circa fidem odio, dicteriis et opprobriis homine liberali pa-
qufeationibus inter eos hinc inde agitatis ad res rum dignis, pereecutus est. Ad eos fortiter atque
longe utiliores avocaret. Nec vero qu.-e scriptoris omni px parte debellandos insuetis ulitiir argu-
hujns sunt vitia (hffic enim non poluit non pro- mcntandi telis,quBe tamen pleraque non incassum
dere, qui in alicnis Hctependis refutandisquetanta eniissa, graviter vulnerant. Stylus ejus duritiera
fuit inclementia versatus) virtutes ejus adeo con- plusquam Africanam, et si accurate velis dicere,
spicuas obscurant. Scripta ojus plena indiciis Terlulliancam redolet. In vorbis amplitudini et vi
fervidi profundiqne animi, suo se genio distin- cogitatuum respondcntibus ubique auctoris singu-
guentis; modo aniraus vehementer assurgit, modo lare studium apparet. IdejB ideis, vocabula voca-
quadam velut aegritudine demittitur el anxie serpit, bulis condensantur, ut e dictionis obscurilate non
propriis invenl'8 ct cogitalibus abundans,raroseda- t» nisi raro pcrspicuitas, et duntaxat velut fulgur e
tu8,in 03 exsultando quoque substristis.Apparatus tenebris resplendeat. Voces obsolet», aut nove
eruditionis, quam uberlim apteque suis inspersit conficta3, aut affectata;, constructiones verborum
locis, multip'ex non sine legentium sapore atque asperffi, abusiones variffi,stylus insequalitpr fluens,

emolumento imaginandi vis,ampla atque prcgnata condensa brevitas , audaces metaphorap , frigidae
iudc ingenii ubertas se undiquc per exquisitas sentcntiffi, et antithcses 94 ac lusus verborum
cogitationes, acutas soDteatlus, imagines vivacis- inanes TertuIIianum ubique produnt. Qu.c sedeat
simas,. pcr festivos aales et mordaces cavillatio- scntentia in mente Tertulliani , verbis quidem
nes, omneque dictionis genus diffundunt his ; exprimit, sed obscuris adeo ut conjectando po-
facultatibua raptim et turbate multoties agitatis tius, quam probe perspiciendo
cruatur; rarius
judicium non semel cespitat; unde cjus argumonta quas ad se manifestandum selegil, phrases
dubiffi,
splendoris ac speciosi multum, ponderis vero et plane penetrantur; non immerilo in hoc carpen-
solidi B3ep9 parura habent.In rebus etiam minimis dus, quod studiose cogitatus suos tenebris ac
pxardoscit. Pr;eter facilitalem quibusque narra- verborum involucris contexerit Verum (Edipi .

tiunculis asscntiendi , haud infrcquenter res labores haud sane inanes erunl, qui solcrtius etyli
veritato majores contemplatur aut Ongit, lcctorem hujus ffinigmala porvestigar't Dubiam quam .
,

potius ipse abreptus sccum rapit, quam ratione ^ suis scriptis aspergit auctor, lucem compensat
in suas partes invitat. Sspius quam res nude copia et ubcrtate verilatum quas soUicito scruta-
docenda aut probanda postulat, calamistris ct tori delegit. O quani jucundus erit conatus anti-

cincinnis delectatur. Multa etiam durius et signifi- quitatis studioso, hrcc scripta meditanti.ex cumulo
cantius, quam intelligi voluerit, dicit. Grajcara verborum operose coacto ad penitiorem rerum
philosophiam apprime callebat; ab ejus tamen usu cognitionem pcrtingere, et non raro in unico prope
non tanluni odio, qnoeam velut hffiresum matrcra verbulo acutius invcstigpto praeclaras veritates
intcr Chrislianos condcmnabat , sed et indole retegere ! Quantopere abludit TertuIIianus a scri-
adinii, tardam et ab adamatis evagationibus libe- ptoribus non paucis qui lurgida sua dicendi
,

ram cogilationem abhorrcntis, abslinuit, unde et methodo verborura nonnisi profluvia fundunt, et
minus frequenler minusque feliciter, quam cjus cassas nuces lcctoribus ad faslidium usque porri-
capacilas ferebat philosophatur,
Ilis tamcn Quot inlerea auclor ncstcr difncultatibus
.
gunt.
liaud impeditus fuit,quo minus Christiani nominis scalct, cuUoribusque suis lcctionem reddit impe-
et religionis eximius adversus gentes apologeta ditam, tot amocnitatibus e conlra sunt ejusdcm
evaderet. In suis criptis, si paucas quasdam siiti libri referti, et vaiietate ac selectu sentenliarum
peculiares sentcntias, neque gravioris momenti, D ac- veritatum utilcs magis atque jucundi. Prwter
ac pra>scrlim dccantata Montani dogmalao.xcipias, enim eruditionis reconditioris thesauros, invcnies
puram passitn cuni gravitate fldem calholicam, in ejus scriptis fidei Ghrisliana\ disciplina? eccle-
absque cumparandi
artificiosia explioalionibus, et siasticffi, caTemoniarum in cultu diviuo usitala-
formulis, quas nonnulli doctoruni hucusque adhi- rum,impetuuniquc a scctis ha^rclicis in doctrinara
bere conati fuore, proponil. In morum doctrina, eatholicani factorum, ac hffirclicorum sui ani opi-
ubi tam frequenter quanto
in rigorem deflectit, nionum enarrationcm adco ingenuam.pcrspicuam,
scverior , lanto Siepc praislautior. Suo n.imque et jucundam, qualem frustra illa «late ab aliis
religionis promoveiida' arJore logcntium animos exspeclaveris. Nec est, quod confusionem Monla-
Euccendit , et goncrosos in actus innainnial . uismi (propriffi sua; opiuiouis) et CalboIicii=aii, ut
Quajstiones autem, ct asscrtiones moralcs tanla ila dicam, mcluas, qui multorum esl scrupulus ;

vi ac gratia pertractat ut erranti facilc ignoscas, nam illum in paucis rebusque levioribus professus
frcqncns in sacrarum Litterarum U8u,nec inductus est, Hec suts opinionos a communi sententia
 135 DISPERTATIO DE VERA. ^TATE 136
discerncndi media nos deficiunt.Parum accuratam p^ Virginit-.s, de Pntientia, ad Martyras, ad Uxorem,
esse aiunt nonnulii ejus de Gnosticorum erroribus Habila vero ratione ad criticen ac ac chronologiam
ob orientalis piiiiosophife ignorantiam rccensio quinquo Operum classes statuendsg esse capite
nem ; sed id non satis ingenuo creditiir. Is, qui seqnenli docobimus Not^nda denique Jctiam
.

tanta diiigentia et acumine inhorum scriptis erat veniunt TcrtuIIiani opera contra Ecclesiam scripta
versatus; is, quo nemo uberius illorum errores pro Montanistis. Hujus generis numero quatuor
discusserat. Is horum ignorasse originem crcda- habentur, nimirum hherde Pudicitia, de Monoga-
tur? Atqui absurda illorum opinamenta ex philo- rr.ia, Exhortalio ad castitatem, et Tractatus de Jeju-
sophia Grcecanica unico derivat concedendum ; niis.

ergo potius, hunc fontem non fuisse duntaxat De tempore atque ordine,quo in exarandis com-
philosophiam orientalem. Praeterea Tertullianus mentationibus suis usus est Tertullianu8,multa ab
jatinitatis ecclesiasticaj seu sermonis in publicis eruditissimis viris disputantur ; nec licet item
Ecclesiaj negotiis usitati auctor fuit, in quo cum hano ita decidere, ut omnia fiant plana atque
veleris Latii vocabulis et sententiis nova3 et a accurata. Praeter alios, operas suas ad id contule-
Ghristianis dogmdtibu^i, personis et consuetudini- runt, ut librorum, quos Tertullianua composuit
bus desumptaa noliones junguntur. Licet ab ortho- et reliquit, ietates indagarent, ex Protestantibua
B Samuel Basnagius
doxis suce conimunioni non fuerit adnumerutus, {Annalit. pohtico-ecclesiast., tom.
ejus tamen ingenium slylumque passim commen- II, p. 215) et Petrus Allixius (Dissertat. de vita et

dabant, quemque inter Occidcntales illi aequarent, scriptis Tertulliani, cap. 4 scqq., pag. 28j, cujus
habebant neminem. Non mullo post Cyprianus, chronologiam proxime ad veritatem accedere
inter episcopos celebcrrimus,sesuamque oiationem judicat Guil. Caveus [Hist. litterar., tom. I, p. 92),
penitus ad hujus dictioncm ef.iunxit.quod et ceeteri et ipse ordinem, ab eo desijrnatum, in enume-

minus aperte tentarunt. Montani autem factione randis his libris preecipue sequitur, ita tairren, ut
paulatim deficiente, periculura quofjue cx iilius in nonnullis ab illo dissentiat. Ex Catholicis Seba-

lectione seui-im evanescere 95 coepit, maxime ob slianus lc Nain, tillcmontius [Memoires, tom. 111,

commoda quaj inde hauriri poterant plane singu- p. 300 et suiv. 6dit. de IJruxell., 1732), EUies
laria. Commentationcs et intcrpretationes ejus in Dupinus {Bibliotheque des auteurs, tom. I) et

sacras Litteras illustria sunt monumenta ad histo- Remi Ceillier [Ihsl. gdn. des auteurs, 96 tom. II.

riam theologiie biblica!, exogesinque sacram sed ;

chap. 28) ad invesfigandam ejus librorum aetatem
non sine dirfioultute dirimilur quseslio, quantura vires suas et studium impenderunt. Sed nemo
ilie usus sit inLerpretutione Latina illo tempore felicius, judice CI. Jo. Matth. Schrceckhio, hoc
jum exsistente. Numerus et varietas operum Ter- C niimcre functus est, quam Cl. Jo, Augustus Noes-
certum in ordinem
tulliani sane postulat, ut iUa selt, Thcologise doctor et prolessor puhlicus ordi-

aut classes perpendantur sic relate ad

redacla ;
narius in academia //a/en5?,edita disputationeanno
res quas continent, seu rutione argumenti quod 1757, De vera xtate ac doctrina scriptorum quse

pertractant, iliius scripta in tres classes distingui supersunt Q. Septimii Tertulliani, atque emenda-
possunt. Prima complectitur ea, quaj adversus tius reimprcssa Eala; Magdeburgicae anno 1768,

ethnicos et Juddeos, juratos religionis hosles ,

quam tum ob suam prffislautiam, tum ob raritatem

ecripta fuere qualia sunt, e. c, Apologeticus (intogro enim fercanno bibliopolas passim litteris
,

libri II ad Nationes liber animm Testitnonio,

de pro ea mihi comporanda adhortalus, tandem
ad Scapulam, et adversus Judxos. Secunda quae multa industria exemplar nactussura)litteratorum
contra haereticos, puta liber de Prxscriptione hx- haud ingratiis hic subjiciendam statui.
reticorum, adversus Praxeam, Hermogeitem, Valen-
AHTIGULUS 11.
iinianos,Marcionem, de carne Christi contra Apel-
De libris Tertulliani, quorum et sefas et orthodoxia
lem, Marcionem et Falenlinum, de Carnis Resurre-
constant.
ctione contra Sadducifos et hajreticos resurrectio-
nem negantes. Scorpiace contra Gnosticos, liber de D § 1. — Ratio inslituti.

Anima contra philosophorum et haereticorum Postquam.depulsis superioris barbariei tenebrls,

sententias. Tertia vero, quae cum disciplinam,tum bonis artibus atque disciplinis pristina elegantia
mores spcctant ; in hac classo primus locus restituta fuit , coeperuntqne prodeuntibus annis
debetur libro de Baptismo, cujus pars prior dogma omnia litterarum genera majori lumine collustrari,
odversus Gajanilas de baptismi necessitate ac non defuerunt magno et excellenti ingenio viri,

efficacia demonstrat; posterior disciplinam dcscri- qui nec arte longa, nec maximis difficultalibus de-
bit. Liber de Pcenitcntia primus est eorum qui territi, quidquid industria; poterat impendi, ad
mere ad ecclesiasticam disciplinam spcctant.Liber illustrandam coetus Christiani historiam contulo-
de Oratione partim de rnoribus, partim de disci- runt. Namque hi, ut erant in ea sententia, absque
plina agit. Hinc spectant etiam Traclatus de Idolo- veterum scriptorum severa lectioue, neque lille-
latria, de Corom, de Fuga, de Pall-'o, de Spectacic- rarum elegantia? nequc arli bene accuratcque
,

lit, ds Cultu ei habitu Feminarum, de Velandis sentiendi, neque ipsis sanclioribus disciplinis
137 AG DOCTRTNA SCniPTORUM TERTULLIANI. 138

satis posse consuli ; ita maxime excutiendos cre- A bornm eosquc prciestanlissimos viros, non
alios,

debant eos, quorum Icctione perspcxcrant ipsius nisi unum

altcrumvc libellum sumpsisse sibi,
doctrin.-R dicipiinacquc Christianorum intelligon- alios loviter opus supccptum tractasse, alios pra;-

tiarn plurimum adjuravi possc. Scd, ut ipsorum jiidicatis opinionibus a vero abcrrasse, quod crcdo

tcmporum, ita etiam opinionum est quajdam vicis- conseculuros fuisse, si nudam veritatem nudi
situdo : ha)c ex antiquitate sapicndi ratio paulatim cxpeditique fuisscnt secuti.Quare cum relegissem
apud nos adduci contcmptum, maxirr.e
cocpit in et observarem, esse adhuc in iis,quae,ad librorum
cum cxstitcrint, qui propterca quod solo sensu ffitatom scriptorisque doctrinam pertinentia,di3pu-

communi, a patribus velut hosreditale rclicto, tari utilitcr possent, ab aliis non commemorata,
virura doctum credcbant effici, modo is e<3set ac plerorumque librorum sctatem accuratius posse
aslriclus subtilitalis geometricae logibus, insli- constilui : consilium ccpi benevolo doctorum viro-
tiierunt thcologiaj tirociriia ipsa pro theologia ha- rum judicio subjiciendi ea quaj sumpta e libris
l)ere, et, contcnti tam parva, con-
scientia sua Tertulliani ipsis, cum scriptorem veterura libris

temncre eos, quorum studia aut nullam habent aliisque antiquitatum monumentis collata ad de-
novitatis formam, aut acerrimam ingenii conten- monstrandam oam facere posse videbantur. Quam
tionem laboremque requirunt oporosum. Unde ^ quidem dispulationem ita instituemus, ut,pr<Temi3
factum cst, ut hodie plerisquc sordeat omne id, sisquibusdam, quae universe dicenda sunt, pri-
quod habet aliquam notam antiquitatis, et quae ad inum commentemur de libris iis, quorum et aetas
sacrarum liltorarum, veterum familia3 ChristiancC constat et scriptoris doctrina, deinde in eos
doctorum et historiaj Chrisliano3 intelligentiam inquiramus, qui quidem non habent certas ajtatis
pcrtinent, ea doctoribus umbralicis", quam saga- notas, sed Montanismi tamen convinci possunt,
cioribus vidoanlur, digniora. vel ab ista suspicione liberari ; denique eos, quo-
Hffic sajpius mente agitantibus nobis,doIentibus- rum aetas non majorem habet claritatem,
que cum iis, qui bonam mentem amant, tempo- quam indoles doctrinae, candide diligenterque
rum nostrum infelicitatem, visum csl, horum cxcutiamus.
ajmulari diligentiam potius, quam cseterorum ob-
scuram sapicntiam. Ex quo igitur coepimus cogi- § 2, — Quxstiones qusedam universe propoiiunlur.

tare do eo, quo possemus consequi, ut aliquid Haec vcro disputatio universa utoccupatur dua-
consecremus ad aliorum ulilitatem; religioni nobis bus rebus,aetatc librorum ac Montanismo sic du- :

duximus, vitam soqui popularem, 97 quae sensim plicem habet difficultatem non parvam, propterea,
ducet nostros homines ad barbariem pristinam. quod nec ubivid doctrinre moduscerta quadam via
rcpetcndaquo putavimus antiquitalis studia, qua3 C ac ratione 98 reperiri potest, nec sunt ubique
cum opera,in divinia litteris diligcntius colcndisa a^tatis librorum certissima indicia. Nam si dispu-
nobis collocata, majorem aliquain habeant conjun- tatur dc eo, utrum sit aliquis Terlulliani libellus
ctionem. Proptcrea, cum, quoad lieebat, etiam ante scriplus, quam defeccrit Montanistarum
ad
ad anliquiorum Ecclesiro doctornm libros assiduo familiam,an postea : ea rcs duobus modis intelli-
tractandos animuni adjunxissem meum dignus ; gilur : vcl ex ipsa libri aetate, vcl ex iis, quaj in
mihi in primis Terlullianus videbatur,cujusscripta quovis libro contincutur.Montanistarum doclrinis.
accurata leciione pcrsequercr.Naraque dubitofere, Scd ista superior ratio triplicem habet dubitatio-
an quis in antiquitato universa sit corum, c qui- nem.Nam horum librorumalii tam non ostendunt
bus doctrina morcsquc vetcrum Christianorum qua^dam hujus rei vcstigia, ut JEtas corum plane
possunt intolligi,qui cum maximo ingonio majorem sit despcranda ; alii nil nobis relinquanl, nisit ut
conjunxerit rcrum diviuaruiu humanarumque descendamusad rationem conjecturalem denique ;

scientiam^majorcmquc in commontando subtilita- alii dant quidem suspicionem certam ejus libri
tcm (4). Sod ojus quidcm scriptoris usum in vcte- aitatom intelligendi, scd hoc nimirum est dubium
rumChrislianorum instiluliKcognoscendis maxime utrum iota tempcstatc jam TertuUianus fecerit ab
impedit dubitatio, sitne quis ejus libcr tum scri- j) Ecclesia secessionem, aut eodem,unde discesserat,
ptus, cum in Montanistarum partes disccssisset, redierit.Contra altera ffitatem definicndi ralio,
vel antohanc defectidnom a puriori Ecclesia? qua) prwtcrea quod non occurrit ubivis, dubitantes re-
quidom quajstio veheinenter exorcuit doctorum linquit leclores, sitne jam facta TerluUiani disjun-
hominum ingcnia, movitque eos ad inlelligendam clio ila, ut se receperit ad disciplinam Monlani,
librorum ejus rotatem, ut haberemus certam viam an minus, sed in uno alterove cum ea communiter
c Tcrlulliano intclligcndi, quid vetercs Christiani crraverit, nec tamen jam tum miserit orthodoxa)
senserint, quidvc minus? Scd dolcndum est sane, Ecclesiaj nuntium ? Enimvcro, sicut in ejusmodi

(4) Ne quid forte videamur dedisse partium stu- mirarutum cruditum, acutum, diligentem copiosutn,
dio, unius Jo. Dalhoi testimonium adjicimus,quod leMcm dciiiijue rerum sui .rvi F.ccUsiii.^iticarum locu-
proptor nimium hujus viri in doctorcs antiquioris pletissimum ^DecuUibus rcligionis Lalinorum, lib. i,
Ecolcsiaj acerbitatcm, hic non potest esse suspe- cap. 11, p. 50.)
clum. Is vero TcrtuUianum vocat scripiorum ad

PATftOL. I. 5
139 DISSERTATIO DE VERA ^TATE 140

loco, ubi vcl nulla est vel diibia ejus aetatis suspi- A quisse palaestram, in qua videbat operam se posse
cio, alias, indicata ratione dubitandi, voterum omnibus ejus generis exercitationibus dare. Acce-
illud : Nonliquei, interponemus, alias conjectura- dit ad hoc non omnium modo, qui de rebus ad

rum nostrarum rationem reddemus probabilera : eum pertinenlibus commentati sunt, silentium de
dicamus
Bic, ut de locis reliquis singulis universae eo, quod ad religionem pristinam redierit,sed ipsa
tria attingemus brevissime. Prirnum disputabimus etiam Augustini professio (De hxresibus, cap. 86)
de anno, quo ad Montanistas Tertullianus defe- omniumque consensus, qui e.jus auctoritatem in
cerit (erit enim hoc, unde constitui possit a^ias doctrinis probandis admittere noluerunt, quoniam
eorum librorum, quorum non doctrina quidem, ad perverse sentientium partes se contulisset.
sed eelas patet); deinde videbimus, utrum Terlul- Neque cum sententia nostra pugnant libri ii quos
lianus nunquani ad saniorem mentem redierit,sed eum ultimo fere loco scripsisse ostendemus, qui
manserit partibus Montani perpetuo addictus : pene omnes aliquashabent maculas errorum Mon-
postremo admonitiones quasdam universas propo- tanisticorum aspersas.Sit igitur haec ea in re prae-
nemus, e quibus quis inteliigere possit, an sint e ceptio, ut omnes isti libri exislimentur ab ipso
nonulli Tertulliano orthodoxo
Tertulliani libris post discessionem suam elaborati, quos apparet
quidem, sed ad Montanismum inclinanti, aut isti g post alios fuisse compositos, qui istorum errorum
omnes, qui eorum errorum dant suspicionem,Ter- possunt haud dubie convinci.
tulliano jam piane alienato adjudicandi.
—
§ 4. Quomodo TertuUianus Montamzans a Mon-
§ 3. —Quonam anno TertuUianus ad Montanislus tanistas discerni possit? Et hujus discriminis vin-
dicise adversus lioffmannum.
defeeerit ? Utrum, his relictis, se denuo ad ortho-
doxos receperit. At sunt permulti e TerluIIiani libris, quorum
Quonam vero anno dicamus istam
contigisse aetas cura curiosorum acumen subterfugiat, nulla

Tertulliani defectionem Hoc quidem nec potest

? habent, nisi qusedam errorum Montanisticorum
ex ipsius neo ex alius cujusdam scriptoris testi- vestigia sibi impressa, e quibus vix taraen potest
monio percipi neque Hieronymus eo quod dicit
; quosnam libros ante, quosnara postdefe-
judicari,
(in libro de Viris illustribus, cap. 53, in Jo. Alb. ctionem suam ad Montanistas conscripserit. Unde
Fabricii Bibliotheca eeclesiastica, p. 125). TertuUia- factum est, ut, qui ista substilius qu8erunt,Tertul-
num usque ad medium xtatem, Ecclesiae presbyterum lianum Monlanistam aMontanizante distinguendum
mansisse, justam dat viam ejus rei inveniendas, esse haud inepte dicerent. Sed aliter visum est
quoniam,quando natus mortuusve sit Tertullianus, Jo. Guil. Hoffmanno, doctissirao olim in Academ a
quamve eetatem attigerit, non satis constat. Sed Vitebergensi Historiae doctori, qui, eum in ea
esl aliqua hujus rei reperiendse ratio sita in libris esset sententia, ut crederet orania Tertulliani,quae
iis,quorum, qui se excipiunt temporis ordine, alii supersunt, in Montanismo scripta fuisse, hoc sibi
nulla habent Montanismi vestigia,alii haud pauca. deraonstrandum dissertatione singulari surapserat
Atqui nos ostendemus suo loco. nullos esse eorum (Vitebergae, 1739). Is quidem pulchre perspiciens,
qui librum de Corona miUitis antecesserunt,in qui- si ista subtilitas admitteretur, demonstrationera
bus iste de Animx Testimonio ultimus est,e quibus suam aliquid esse detrimenti capturam, negavit
quffidam Montanismi signiflcatio eluceat, 99 sed hoc admitti discrimen posse. « Garere enim hoc,
ejus rei prima esse vestigia in libelio De Corona ait (5 4, p. 17), finibus certis,necminu8 ambiguum

militis. Porro planum faciemus,hunc A. GCI man- esse vultura Montanizantis et Montanistae, quam
datum fuisse litteris, cum liber de Tesiimonio ejus, qui segrotare incipit, et aegrotantis. » lOO
anim.3e sit fereversus fmem
A. GXCIX compositus; Ego vero veheraenter dubito, quod, quidsibi velint
unde haud difficile erit intellectu, Tertullianum qui ita loquuntur, HofTmannus intellexerit, autin-
anno fere P. C. N. GC. se Montanistarum partibus telligere voluerit. « Libros enim Tertulliani Mon-
adjunxisse. At majori sane difficultati obnoxia est tanizantis, adjicit (p. 18), forte esse eos qui qui-

altera quaestio : utrum, susceptis semel Montanis- dera Montani dogmatibus infecti sunt, sed recte
tarum erroribus, nunquam Tertullianus se ad pri-
D sentientes non exagitans Montanistae vero, qui ;

stinum coetum receperit ? Cujus tamen quffistionis haeresim non solum continent, verum etiam contra
affirmandee nulla cst idonea ratio.Nam ea erat isti Gatholicos defendunt. » Sed nobis iisque qui ita
homini austero et supra modum rigido insita animi loquuntur, quod ego quidem sciara, omnibus, is
imbecillitas, ut, quo seviora essent, quee ad dicitur fi.ovtavE;;Eiv, qui quidem errores cum Mon-
vitam moresque pertinerent, eo magis ista ada- tanistis communes omnes habet vel aliquos,
vel

maret, crederetque tanto magis probata fore Deo sed ita tamen, ut spreta eorumdem sacrorumcum
et consentientia cum Christianorum perfectione. sua Ecclesiacomraunione, nondum se contulerit ad
Atque, ut solent ii qui atra bile vexantur, tenacio- ejusdera eocietatis sacra, quacum in nonnuUis do-
res esse eorum omnium, nutrimento sunt quae ctrinis consentit, cum Montanista sit, qui utrura-

tristitiae, eoruraque opiniones cum annis nova ca- que fecerit. At ista quidem Hoffraannus certis ca-

pere incrementa ita est parum credibile, Tertul-

: rere dicit finibus. Sit ita sane. Sit vultus Tertul-

lianum istas opiniones deposuisse, istamque reli- liani Montanistae ac [ji.ovxavii;ovTo, ambiguus.admo-
141 AG DOCTRINA SGRIPTOnUM TERTULLIANI. 143

dum.Ouid ergo cat? Nimirura non potest ex vultu A libros Montanismi certissime arguunt, qualis est
Tertulliani judicari, fueritne is jam morbo lecto discrta ipsius Terlulliani professio ; sed sunt ista
aftixus, an lcvitcr tactus quodam cjus impetu. Kt ila fere comparatcc, ut disputatione non egeant,

id volebamus non posse cx levibus qui-

(|iiidem, aut non sint certissimaj fidci. Quod si vero exsti-
i)usdam signis crrorum Tertulliano cum Monta- tcrit talc quodam libro Tertulliani, quod
quid in
nistis communium tutc conjici, quod jam ijjsa posset referri ad unam reguJarum istarum^absque
Montanistarutn sacra suscoperit. Ncque tameu id crroris pcriculo licot existimarc, euni fuisse tum
ita intGllcclum volumus, qiiasi spurium esset, aut editum, cuui jam inimicitias eum orlhodoxa Ec-
siispectum omnc argumentum, quod dicilur a clcsia Terlullianus suscepisset. Sed jam ad libros

doctrinis Montanistarum in hoc, illove libro Ter- ipsos veuiamus.

liilliani obviis ad Montanismum istis libris asse-
— Privin classis librorum, sunt tcmpore
§ 5. qiii
rcndum. Sunt eniin ista in rc fines et quasi ter- prioris vexationis Chrislianorum sub Severo Augu-
iiiini, quibus ulendum arbitror, nc dc Tertulliani sto scnpti.
Montanismo, ex cjus libri? cognoscendo, purum Ex his primum pertractandos promisimus eos
aul niinium philosophari videamur. Prtmrtm igitur quorum nec ajlas nec doctrina dubia admodum
lcgcm cjus rci judicanda) hanc volumus esse, ul g ggggf j^ q^i^us sunt primo loco ponendi, quos .

ejusmodi libor habeal.ur in corum numero, quo?, Bcriptosesse constateo tcmpore.quo calamitalibus
famili;c Montaniotarum jain adscriptus,couiposue- multis ChrisLiani, regnante Severo Aug., propter
rit, in quo occurrit nomen Psychicorum. Erat enim
docLrinam atnigebanLur a dcorum culLoribus. Quo-
hoc veluti symbolum,quo socios orlhodox.e Eccle- rum ffltas cum rite haud queat definiri,nisi figatur
siic a suae secta) quos spirilales dicit,
hoiiiinibus, illud quasi punctum temporis, quo coepta est ad-
(lidlingucrct [V Tcrtullianum dc Monoyamia,
.
,
versus Chri«tianos sa3vitia, id agaraus necesse est
ciip. 1, edit. Nic. Rigaltii II, p. 073 R.) atque ;
ut, qunnam hfcc lempore contigerit, j^erspicuum
videtur lum fcre confictuin, cum eos, qui rigidam omnibus fiat.Sed ista vexatio quoniam bis exstilit,
MunLani disciplinain non rocipicbant, oppugnarc primum quidcm ante, deinde post leges Severis
inciperct. Ncquc id occurrit in ullo libro alio, qucm Christianis inimicas : observando didicimus, an-
tuinporis aut ipsius doctrinaj ratio osLendunt ante num ducentesimum
a Christo nato libros Tertul-
ejus defectionem conscriptum fuissc. Itaque non
duas classes,quarum altera
liani devidere quasi in
Cst dubilandiim, quin sint isti libri, qui hoc no- complectitur hos, qui sunt ab eo crthodoxo, altera
nien conLiiient, onines post suscoptum Montanis- eos, qui sunt ab eo Montanista perfecti. Nobis ita-
mum exarati. Alter canon hic csto omnis liber p que cum sit proposilum primum dispicere de eo
:

Tcrtulliani ex Montani olficina exiisse putetur, qui genere librorum Tertulliani, quorum aetas satis
doctrinas traclut non quidein Montanislurum pro- liquido constat, ita in hoc tractando versnbimur,
prias, sed lamen Paraclcli cujusdam auctoritate ut demonstremus, jam ante Severi edictum Chris-
confirmaLas. Namque hic erat capitalis Montiini- tianos fuisse propter doctrinam vexatos, deinde,
slaruin crror, quod Paracletuin jaclarent suo tem- paucis quibusdam de ipsa hujus prioristerapestalis
pore vcnisso lalem, qui et dux e.ssct ad veritalem ratione aspersis, in annum, quo ista affiictio ini-
oinnem, nova rcruin divinaruin scientia audi-
ct tium ccperit, accurate inquiramus.
tores suos imbueret ila,ut cognosceronl,qua3 paLe-
lacla nulli es?onL anli(]uioris memoriaj homini, et
5> 0. —De ipsa hac vexutione disputatur ila, ut dc-
monstrctur talcm e.cstdissc ante Sfvcri cdictum,
ad maxiinani porfeclionein nunc aspirare posscnt quam in rem proposiUs Moshemii argumentis alia
(Vido cumdem, in lihro de \'t'hui(lis Virginibus, nova adjiciunlur, et inilium cepisse A. P. C. .Y.
cap. 1, et libro iv, Advcrsus Marrioncm, c. 22, cxcyii.
p. 5.37 C). Atquo hiijiia Paracloti agnilionem se, Culpa, cur erravcrint multi in definicnda eorum
ait, sejunxissc ab lilcclesia {Adrrr.sus lOB Praxcain, tempore vexationis
libroruin Tertulliani a^tate, qui
cap. i, p. 03'» D) noque hunc sibi errorem per-
;
Soveriana? scripti sunt.in eo est haud dubie, quod
iiadt ri uniiuain passi sunt orLhodoxa^ Ecclesiae D
'IO'i non viderint. ot ante Severi legem. qua sus
socii, (luoniain hic principalis erat doclrina corum, ciidendam Christianorum religionem votuit, deo-
qui Montanum, tanijuam magislrum, sectabantur; rum cultores vexasse Chrislianos. Ita enim iactura
quainvis cictori errores Montanistarum omnos, est, ut cum inter onines constaret anno dcmum
cx aliqua partc, vel ipso hujus controvcrsiffi tcm- P. C. N. CClI, hanc Icgem n Severo latam esse,
pore, vel paulo post, rocopti fuerint a nonnullis libri isti omnes post istura annum inepte poneren-
antiqu;u Ecclesioe sodalibus. Sed quemadmodum tur. Atquc fuerunt identidera nonnulli, qui hoc
diximusjuiiKiuam d(^posui?PC Tortullianum crroros quidemcum libris ipsis pugnare perspiccront scd ;

eos, quos sonicl in schola MonlanisLarum didicc- nequc hi veritatem attigerunt propterea quod an-
rat, id sponto sequitur, quod jam fere diximus, tiiiua haruin rerum monumonta nec candide, nec
ejusdem generis essc libros rcrluUiani, in (]uibus l)rudenter,tanquamduces,seculi fuerant.Itaqucma-
alios, haud dubio MontanisLarum scitis infoctos, ximis laudibus dignusest vir immorlalisraemoriaB
excitaviL. Atquo his regulis addi posscnt alia^ quje Jo. Laurentius Moshcraius 6 ;AaxapiTr,; qui, post-
143 DISSERTATIO DE VERA ^TATE 144
quam co,quo erat,acumine,animique candore sum- A rum Judaeorumquereligionemlulerit.Ad septimum
mo,inquisiveralin hancrcm diligentius,isluni erro- annumegilCaracal]asnatoSospilatorenostroCXCV,
rcmcxquisitissimisargumentisexplosit(5).Atquehic quod est facile demonstratu. Norunt enim omnes,
tantus vir elTecit diligcnlia sua, ut nobis in demon- mortuum esseSeverum A.CCXI,cui succedens Cara-
stranda hac re multis laborandum non sit. Quam callus interfectus est.cum supra VI annos regnasset
ob rem ne carcant tamen ii,quibus datum non est (Dionem Cassium Ilist. Roman., lib. lxxvii, edit.
peilegere ipsam eleganlissimam dissertationcm, Rcimari, vol. II, p. ISl/i.), A. CCXVII. Is vero cum
gravissimis argumentis, quibus calamitates Chri- diem supremura obiret,annum atligerat29, quo nu-
stianorum tempori ante Severi edictum antegresso mero detracto sumraas annorum ejus.eraergit annus
compendio recitabimus, qui-
asseruit, ea veluti in CLXXXVIII, quo natus sit oportet ; unde consequi-
bus asscntimur omnino,iisqueadjiciemus duo alia, tur,Caracal]ura A.CXCV, septimum annum egisse,
quw ad confirmanda ea aliquid habere videntur fir- quo tempore longe posterius est Severi edictura.
mitatis.Atqueisprimumduxit ab eo, quod ipse Tcr- Ncque pr.to quemquam lore, qui nobis opponat,
tullianus in Apologeiico,ei maxime in universailla longediversamesseChristianac acJudaicaereligionis
de legibus disputatione, tot signa ediderit, quibus rationem, nec posse demonstrari, Christianos
nondum legibus contra Christianos Severum pu- t> fuisse a Deorum cultoribus vexatos, quoniam cas-
gnasse indicat,ut nuUus plane dubitandi locus su- tigati fuerint, qui se Judaicffi religioni addixerant.
persit. Alterum : ex libro ad Marirjres,c. 4,in quo Nam qui ita sentiunt,eos necesse est fingere, quod
commemorat Tertullianus supplicia,qnibus Albini vulgus etiam Christianos jam satisa Juda;is distin-
amicos afTecerat Severus, quod factum esse A. P. xerit (ab hoc enim dicimus istum tumultum fuisse
C. N. CXGVI, aut, quod mallem CXCVII, rectissime excitatum). Hoc vero discrimen cura ante illud tem-
Moshemius monuit. Tertium ipsi obtulerunt Cle- pus, quo Severus imperio potiretur, ne ab iis qui-
mentis Alexandrini verba {Strom. Colon. p. 1. ii. dem sit observatum,qui nosseutraraque religionom
414. B), quibus confitetur jam tum tormentis exa- optime polerant, nec sciam, unde probare quis-
gitari Christianos, cum Stromatum compo-
libros piam possit, eos Severi tempore magis perspicaces
neret, quod fecit fere eodem,quo diximus, tempo- fuisse quam ante, numquid concitalam multitudi-
re. Quartum dedit aetas, in quam gravissima sup- nem sub Severi iraperio id quidera curasse aut dis.
plicia a Scillitanis Martyribus sumpta incidunt, tinxisse satisputabimus ? Sed si raaxime dubium
Claudio iterum consule, qui cum C. Aufidio Victo- potest illud,tamen apparet adcsse exempla odii
rino fasces A. P. N. C. CC. tenuit ;
quibus denique gentilium in eos qui erant a Deorum cultu alieni
argumentis aliquid auctoritatis arbitrator cx ipso ipsumque Severum non plane ab odio isto abhor-
Orosii ac Freculphi testimonio accedere.Atque nos '-'
ruisse. Quod si Severus id fecit in pueris, quibus
non Bumus ii,qui ista quidem ad rem demonstran- condonare solemus saepissirae,quBe adultis nequa-
dara non sufficere arbitraremur,ea enim omnia pu- quam conccduntur vix dubito,quin prassides ava-
:

tamus rem extra onmem dubitationem ponere. Pla- ritia plerisque tumultu eo adducti fuerint, ut gra-
cuit tamen,ne quid videamur praetermisisse, quod vius in Christianos animadvertercnt. Alterum argu-
ad rem confirmandam facerequodammodo posset, mentum desumara ex libro, quem Tertullianus
duo alia argumenta, quag, quaravis minora esse scripsit ad Scapulam (cap. 4, p. 87, D) : Claris-
Mosheraianis facilc patimur,nontaracnomnino reji- simas feminas, inquit, et clarissimos viros Severus,
cienda csse videntur. Uniim est hoc, quod ^lius sciens hujus seclx (sc. Christianorum) esse, non
Spartianus de 103 Caracalla dicit(in F?/a Antonini modo non laesit, verum et testimonio exornavit, et
Caracalli, cap. i) septennis puer, cum collusorem populo furenti in nos palam reslitit. Severus dici
suum puerum,oh Judiiicam religionem,g^raiim5 ver- non potest populo furenti in Christianos palam
heratum audiisset,negue patrem suum, neque patrem restitisse, cum jara ediclum contra Christianos
pueri,vel auctores verberum diu respexil.Ex quo loco constituisset. Namque id quominus credamus,
apparet,quod pater pueri istius non ipse eum pro- impedit durus et quasi ferreus Severi animus, a quo
pter Judaicam religioneracastigaverit,sed quodipse D certe is impetrare non potuit, ut legem semel latam
Severus puerum jusserit ab aliiscastigari.Nam qui rescidisset. Et hoc 104 ipsum, quod Tertullianus
potuisset Caracallus succensere patri Severo, nisi is dicit,plebem exagilasse Christianos, et invito qui-
ipsehocvoluissetneri?ltaquealiquisdaturlocussus- dem Severo, nonne demonstrat, id factum non esse
picionijjamtum, cumCaracallusseptemesset anno- Severi legibus? Habemus igitur et hic non obscu-
rum,vipugnatumesseadversusChristianosquamvis rum testimonium de eo, quod anle ejus edictum
anno demum P. G.N. GCII, Severus leges contra ho- Ghrisliani maximis calamitatibus afflicti fuerint.

In Comraentatione de aetate Apologetici Ter-

(5) quam tradidit Allixius (v. Thesaurum Epistolicum
tulliani et initiopersecutionis Chrislianorum sub Lacrozianum, tom. I, p. 284) sed id consilium ;

Severo, quee inserta est vol. I Disserlationum ejus posteaipsi eripuerunt graviores sanctioris muneris
ad historiara eccles. pertinentium, pag. 1 seqq., curae, ut fatctur in addendis ad vol. I, Diss. Hist.
daturum etiam se promiserat Vitam Tertulliani Eccl.., p.
libroruraque ejus Chronologiam accuratiorem ea,
 ;

145 AC DOCTRINA SCRIPTORUM TERTULLIANI. 146

%7. — Qiise causx Itujus prioris vexalionis? kFw- i" perseculione, cap. 5, p. 693 A). quem
At nunc discutiendus est alter iste locus de tem- suspicor rapluin esse in judicium 105 cum non-
pore, quo prior hffic tempestas contigit, si prius dum Scveri, sed antiquis legibus judicium fieret
edi.xero, qua^nam causae hujus facinoris vulgi ad- (G).Eo enim adducebantur multi Chriatianorum,
versus Chnstianos videantur luisse. Atque hoc cum qui opibus vilajque sua3 timebant, ut quod alia
dc omni contra Christianos facto a plebe tumuitu dcciinare via non poterant, periculum, oblata
constat, eam his, tanquam pubiicis generis humani pecunia averruncarent Quas saevitiaj prassidum
.

hostibus, omne calamilatls a Diis immissfe genus vulgiquc causas si mente complectimur, erit sane,
tribuisse tum illud nimirum patet c.x Terlulliani
: ut sciamus tcmpus, quo orta est ha;c prior tem-
scriptis, hoc fuisse in causa, ut nunc Christiunos pestas, quando, quo anno haEC epeciosa Chri-
maxime insequerentur (Cf. Apolofjet., c. 40, ad na- stianos lajdendi occasio exstiterit, demonstravi-
tiones, lib. i, c. 9, etc). Enimvo.ro quaj Severum mus.
inter et Nigrum intercedcbat, maximarum rerum
ajmulutio, non solum videtur quibusdam displi-
§ 8.
—Initium vexalionis Christian.exanno quaperiit
Albinus demonstraiur, hunc vero ann. CKCVU
cuisse, qui non Severum, sed Nigrum contra Di- inlerfeclum esse probalur primo ex ordine bet-
dium Julianum Aug. postulavcrant(V.Herodianum, r> li, quod Severus Pescennio ^igro gessit. Obiter
lib. II, c. 8 : III, c. 5 ; Spartianu.m, in Vila Nigri c. 2) quxdam notx in nuinmis Severi explicantur, et
Moshemii rationes emendantur.
sed illud cliam, (luod adversus Albinum susccpit
bellum, ornnium animos vchcmenter concitavit (V. Adhuncveroinvestigandum primumipsisutamur
Dioncmapud Xiphilinum, \. lxxv, c. 4, p. 1258 B). his, quas enumeravimus, calamitatum causis.Illud
Ilaque, cum prostrato utroque, Severus omnoseos cnim quod qua&i ansas vulgo dabat ad impugnan-
cxstingucrc pararet quos novcrat a partibus Nigri dam Christianorum familiam, erat Severi studium
Albiniquc sletisse, optima se oflcrebat plobi occu- conquirendi omnes eos,quos cum Nigro aut Albino
sio Christianos, tanquam rei publicae ac imperatoris advcrsus se stetisse compercrat. Quod quoniam
hostcs, violandi. Atquc hi homines sibi videban- luctum cum, Albino exstincto, Romam victor
est,
tur hoc eo rcctius exsequi posse, cum Christianos, rodiisset (tum enim gravissima in eos supplicia
ipsis etiam diis infestos crcdercnt, de quibus co constituit [V. Dionem, 1. lxxv, c. 7, p. 1262 D. ;

bene mereri posse putabant, postquam dii ipsis Ilerodianum, 1. Spartianum, in Severo,
iii, c. 8, et

hffic quasi otia fccerant. Et ipsam hanc opinioncm c. 12, 13], operae pretium est videre, quonam anno
Chrisliani vulgo pcrsuadcbant eo magis quod , Albinus cum vita imperium deposucrit. Atque in
plane nec ludis ac celcbrationibus, proptcr rcpor- isto deliniendo tantum operae
^ curoeque jam positura
^

tatam Severiab hoatibus victoriaminstituti3,vellent C esse videmus a Moshemio (in diss. laudala § 20
interesso (N. Tertull., de Speclaculis, c. 1, et ali- seqq.), ut pene isti labori possemus supersedere,
bi^, nec jurare per principis genium (Ideui, in nisi quajdam essent in promptu, quae dici posse
Apologcl. c. 32, et libro i ad naliones, c. 17j, nec contra viderentur. Itaque cum hic se offeral occa-
diis pro salutc ejus supplicare (Id. Apolog. c. 10, sio in dubitalionem vocandi opinionem quamdam
29 seqq.). Eo ipso autem tumultu vulgus facile popularcm.atquo ipsa res postulet, ut paulo aliter
eodempotcrat adigerc praosides,qui non admodum rationes subducantur servalo ipso argumentorum
alicni erant ipsi ab hoc crudelitalis goncre. Num- genere, quod adhibitum est a summo viro, can-
quo hi eam sibi legem, veluti permanus traditam, dide disputabimus qua; consentanea sunt veritali
prffiscripserunt, ut, qui semol in jus vocati essent ipsl, et quanam in re sentiamus diversa, sulva pie-
Chrii>tiani, nisi a sacris suis disccdcrenl, nequa- tate in tanlum virum,cujus nomen nobis etiam est

quam dimilterentur (Euscbius, Uist. eccles., lib. v, post mortem adjecta disscntiendi ra-
venerabile,
0. 21, cdit. Ileaditig., p. 240) ; cujus rei lcslem tiono infra notabimus. Cum ad imperium venissct
hubemus ipsum Tertullianum,qui,eam ob causam, Severus, videretque Pescennium Nigrum in Syria
de rccto interpretandis his legibus ex instituto copias parare, quibus se sibi opponcret. primum.
advcrsus oos dispulavit^in Apolog.c. 'Lseq.). Atque ]) nc exutraquc parlcprcmerctur, Albinum Britannici
istaraquidcm Christianos vcxandi occasionem co excrcilus duccm fecit, cique et nummos decrevit,
libcntius arripiebant quicstuosi prajsides, quo cer- et alia honoris monumcnta. Posthac, lecto per
tius cam vidercnt fisco suo haud exiguum emolu- Italiam militc et classcexornata,clapso fere mcnse
mcntum osse allaturam. Quod riic non liuxisso Junio (7) A. CXCIII contra Nigrum profectus 106
scio ex Uutilii martyris excmplo (Apud Tertull. de est. llic cum Severi ducea ann. C.XCIV manum

(G) Nompe hic liber scriplus est eo tempore, comparaverat, sed dcnuo captus ad supplicium
quo graviorcs calamitates Christianis cxspectandas rediit. Quod orgo neccsso est factum esse anteini-
orant a dcorum cultoril)us (Coll. cup. 1), hoc cst.ut quam Soveri legem, et novum dat argumentum
postca dicetur.cum cdicluui Severi in luccniprodi- ejus quod diximus, Christianos sub Scvero anle
issct, timorcntque Christiani de securitate sua.Scd eam cupitis dumnatos fuisse.
istum libollum cum Tertulliunus componorct, jam (7; incipicnte Junio ann. C.XGIII.Romam
Namquc
trucidatus crat Rutilius, qui primum ali>|uotio3 Sevcrus venit quod potct tum. cun dies LXVI,
;

salutcm petierat fuga, poslea nummis sibi puccm quos imperio Didii Juliani Dio (lib. lixiii, c. ult.,
 ; ;

147 DISSERTATIO DE VERA iETATE 148

cum apud Cyzicum
Nigri militibus conseruisBent, A annus, cui qusevis pugna assignanda est (9). Atqui
euperiores fuerunt. Eadem fortuna usi sunt anno cognomen imp. 1 07 IlI,quod diximus esse victoriee
sequenti, cum pugnalum csset in Nica;ae ac Cii Cyzicensis, conjunctum reperimus cum Trib. Pot
angustiis. Postremo.anno fere CXCVI cum Severia- II, (in Laur. Bergeri Continualione Thesauri Bran
ni, casu Castello in Tauro occupato, in Ciliciam dfnburgici, p. G90 Vaillanlii Numi.<m. impp. liom.
;

irrupissent, vincitur Nigri exercitus apud Portas t. 1, p. 221, 222 et Mediobarbo, ad ann. 194,
;
p
Cilicias, neque ita multo post ipse Pescennius 269), haec vero numeranda est ab altero die Juni
interficitur.Sed hic ego quosdam miraturos suspi- ann. C.XCIV, ad eumdem dip.m anni sequentis {Coll
cor, quid sit, quod me commoverit, ut calcuios iiic not. y hujus sectionis Schvarzii di5.9. laud., obs.2)
plane diversos ab aliis ponercm, cum sint, qu^ consequens igitur est, hoc praelium primum ad pos
ultiraam hanc pugnam ann.
CXCIVfactam P. G. N. teriorem partem ann. CXCIV, aut priorem ann
existiment, universi. Quam ob rem mea rcferre CXCVessPreferendum. Porronummusapud Vaillan
puto, ut recta argumenta producantur, quibus tiumSeverumimp.IVtribunitiamquepotestatemlll
evinci possit, raliones a nobis rectissime fuisse sustinentem exhibet,ct suntejusgencrisnummi plu
subduclas. Primuin igilurvellem observari cogno- res apud Mediobarbum ergo incidit alterapugnain
;

men imperatoris III, IV, V, VI, VII, VIII, quod -o CXGV posteriorem,
NicasaiCiique angustiis in ann.
datum esse Severo in nummis perspicitur.Hoc eum Hut sequentis anni superiorem partem. Quapropter
exornatum necesse tempus, quod ab
est intra coguomcn imp. V, et ultima victoria a Nigro repor-
exordio imperii ejuseffluxit adillud, quod superavit tata non videtur fere ;<Iii anno posse vindicari,nisi
Albinum,quia eum legimus.cum imperium suscipe- huic.quem diximus; ann.CXCVl. Cum igiturPescen-
ret, in nummis imperatorem II(Vide Vaillantii nu- nium initio fereejus anni prostravissetSeverus.per-
mismata impp. Rom. tom. II, ed. 3, Paris. p. 238), gitinMesopotamiam,indequecontraOsroenos,Adia-
victoautem Albino,Iraperalorera IX,appeIlatum. A- benos et Arabes exercitium ducit ^Dio, lib. lxxv,
pud Mediobarbumlmpp.Rom, numism.ad2. 197, ed. init.) Facta haec omnia esse oportet sex fere raen-
Mediol, 1730, p. 271.) Enimvero, cum nomine impe- sibus (nisi malevalis ultimam partem anni praece-
i'atoris quod numeris distinctum in nummis reperi- dentis Nigro mortem attulisse), cura hoc annover-
tur.tum Romanorum Augusti exornati fuerint cnm tente jam contra Albinum profectum esse Severum,
quid in bello eo noraine dignum gessissent (de ea ratio ipsa temporis suadeat, ut suo loco apparebit.
re V. Dionis Cassii Rom. llihst., lib. xl., c. 44, p. At quo fieri pacto potuit,ut mensibus tam paucis tot
2) age, videamus; quo referendum eit hoc intra
: tantasquebellicosissimas gentes subegerit? Atistud
illud tempus sexies repotilum cognomen imperato- quidera potest anirao pulchre concipi ; nam ipse
ris. Nempe in isto temporis spatio ter legimus C Dio c. 2, libro cit.. harum gentium urbes a tribus
tseverum a Nigri militibus victoriam roportasse, Severi ducibus, non a Severo ipso,captas esse ait
tresque gentes Osroenorum Adiabenorum et , quod factum forsitan est, cum jara Albino obviam
Arabum eubjecisse Romanorum potestati. Igitur Scverus ivisset nam, eo discesso, Lstus se his
;

cum hos, jam devicto Pescennio, subegerit,refera- adversariis opposuit, ut videtur ex eodem Dione,
mus cognomen imperatoris VI, 17/, 17//, ad viclos c. 9, aut jam aliquantum eo tempore, quo Nigrum

hos populos (8), ac nomen imperatoris II 1, propter Severus persequebatur plurima enim tum fecit per
;

praelium Cyzicenura II, ob pugnam in Nicaea; ac duces suos aut fuitSeverus qualicunque barbaro-
:

Cii angustiis V, denique ob Nigrum apud Portas

;
rura suppressione contentus. Ac videtur certe
Cilicias prostratum, Severo decretum esse dicamus. Severus noluisse bas sibigentes prorsus subjicere,
Jam dispiciamus, cui tandem numero Trib. Posf. nec jara tum subjecisse, cum.ducibus contrahostes
adjiciantur singulae nominis imperaforii notae eraissis, aliena Nisibi ageret, ipseque demum post

nam, si eum cognoverimus, sponte se offeret is victum Albinum has provincias sumrao impctu
p. 1240),aut2 menses ac 5 dios, quoa ei Spartia- aliisque signis victoriae. Pariter imp. Vlli, p. 271,
nu8 (in Juliano, c. 9) tribuit, nunipremus, inci- cum victoria Parthicaet Tr. P. IV, ac cum lisdera,
piendo a V Kai. Aprilis, hoc cst 28 Marlii. quo liluloque Arabici, Adiabenici, in insoriptione apud
^
die interfectum esse Pertinacem Junius Capitolinus ^ Muratoriuin, in Novo Ihesauro vel. inscript., lora.
(in Vita Perlinacis, c. 15) refert Appa;et, inde I, p. 244, legitur.
non minus, Severum fere die junii 2 sunimi imperii Sed forsitan quispiam dixerit, hos nummos
(9)
clavum sumpsisse, ex quo dic doducendos simul non eo excusos fuisse tempore, quo Severus victor
esae Tribunitiae potestatis terminos non demons- ex pugnis cum Nigro rediit, sed postea demum,
trabo pluribus, quoniam id quidem facere raemini ipsumque Ppartianum in Vita Severi, c. 9 signifi-
C. G. Schwarziura, elegantissimum virum,in Diss. care, quod Severus non nisi post alterum praBJium
de nutneranda Iribuiv-lia potcslutc Auguslorum Cxsa- in angusliis Cii et Nicaeffi ad senatum hac dc re
rumque Rom., obs. 4. Quaj cum ita sint, haud scripserit. Sed Praeterea,quod de Spartianus discre-
obscurum est tempus, quo Severus Roma profec- pat aliquantum in narranda hac re Cceteris, iisque
tus est, si quidem recte commemoravit Spartianus primariis scriptoribus, nec nisi de prima alteraque
(in )'iLa Severi, c. 8,) eum Romam intra 30 dies, pugna loquiturin isto loco, negari vix potest, quo-
quam eo venerat. reliquisse. niam cognomen imp. III, IV, V, cum diverso planc
nummis a Mediobarbo ad a. 193 cxercitatis,
(8) In Trib. Pot. numero conjungitur,hoc Trib. Pot. signo
p. 270, cognomen imp. VI el VH conjungitur cum indicari annos eos quibus ipeara ab hostibus vic-
Tr. Pot. III, et nomine Parth. Arab. Parlh. Adiab. toriam ter reportavit.
149 AG DOCTfUNA SCRIPTOllUM TERTULLIANI. 150

adorirctur quod ipso confirmari posset Herodiani A cum mcnse fcre Septembri in Mesopotamia versatus
;

silentio, qui de his gentibus isto tempore victis fucrit Sevcrus, nisi ann. CXCVI, jam in finem
nihil habct omnino.Itaquchsc priina lex sunciatur. inclinato in Galliam venire non potuit. Neque vero
ante lincm ann. CXGVI Severum contra Albinum posteaquam in MesopotamiaSeverus fuerat,usquam
non fuissc profectum (10). legimus eurn contru Osroenos, Adiabenos, Arabes-
lOS § 9. — Albinum ann. CXCVII, interfcclum quc fuisse profectum hos enim, teste Dione 1.
;

fuisse, 'probatur secundo a tempore expugnati Lx.xv, c. 3, p. 1257, cum Nisibi, in urbe Mesopo-
Byzantii. tamia;, Severus otium sibi daret, Laternus Candi-
Alterum nec mediocrc telum ad hanc rem exsc- dus atque Laetus, Severi duces, subegerunt. Unde
quendam existimari debcttempus/iuoexpugnatum efficitur,famam de seditione Albini ad Sevcrum in
Byzantium est. Namquc hoc Dio ait, 1. lxxiv. c. l'i, Mesopolamiainfuisse allatara.Eaimvero non abhor-
p. 12.54, occupatum esse a Severi militibus, cum is ret. Severum, qui celeritate consilii imprimis ute-
in Mesopotamia commorarctur, hoc est postquam batur, statim devicto Nigro misissc, qui Albino,
Nigrum superaverat, ac prius quam pergeret occasione allatarum litterarum, insidias facerent,
adversus Albinum. Atqui IJyzantinos fame deraum et h;B quidern repente detectos sunt : quocirca
in dedilionem redactos essc, cum tres integroa magis apparet, fere anno CXCVI vertente Severum
annos fuisscnl idem Dio memoriae B in Galliam concessisse (11).
in obsidione,
prodidit lib. cit. c.ll, p. 1252 quare cognoscemus
;
1 09 § 10. Probatur terlio, ex anno, quo Ca-—
annum, quo Scvcrus in Mcsopotamia versatus est, racallus Caesaris dignitatem e soiatus consulto
cum vidcrimus, quando ista obsidio exordium accepit.
sumpserit. Sed ejus initium conjunctum arbitror Sed ista quidem ut nondum dant certam viam
cum initio ipsius cxpeditionisSeveri contra Pescen- accurate cognoscendi annum Albino fatalem, pro-
nium ann. quo intelligi potest ex eo quod
C.XClII, pterea quod nondum apparet quandiuista desum-
vix cst credibile, Severum, cum Nigro occurreret, ma imperii dimicatio magis, opinor,
duraverit,
a tergo relicturum fuisso fortissimam urbera,quam nobis scrupulura eximet tempusdignitatis Csesareae

ipsi Nigri militcs tcncbant, et quo adversis rebus Caracallo collataj, ex quo efficietur, Albinum ann.
se recepturi fuissent; idemque cum rc ipsa optime CXCVII, periisse (12). Sunt enim antiquitatis mo-
consentit. Fac scilicct mense fere Soptcnibri ann. nuraenta quasdam, qualia Pagius (in Critica .4nna-
CXCIII Sevcrum hujus oppugnationis initium per tium Eccles. Cajsaris card. Baronii, sec. ii, ad ann.
milites fccisse (Uoina enim,Juniopene praHerlapso, GXCVII, num. 2, edit. Paris, ^689, p. 88), exque
discessorat § VlII, n. 7) : incidet Gutherio Moshemius attulit in diss. laud. § 23, in
sane cxpugnatio
ipsa, si post triennium integrum fncla est, in C quibus Laterano et Rufino Cuss. Caracallus Cssar
Septorabrem ann. CXCVI, quo lempore Severum in ex senatusconsulto Destinatus vocatur. At illo
Mesopotamia fuisso apparct ex iis qua; in superio- cognomine quamvis jam Garacallus a patre tum
ribus dicta sunt. Quain ob rem nonest necesse, ut exornatus fuisset, cum Severus adversus Albinum
a nativa polestatc verborum 'Ktti 6'Xov xpisTf, ^p^i- proficisceretur (V. Spartianum, in Severo, c. 10),
vov recedamus, quo se a Tillemontio adduci passus istud tamen nusquam reperimus a senatu confir-
ost Moslie)niiis 6 jjiay.apiTT);, cujus interprctatio, ni matum esse prius, quam victor Severus Romam,
fallor, vi quidcm verborum non facit satis. Itaquo proslrato Albino, rediisset; tum enim Severum
(10) Alque hic nos non audcmns plura ex ordine c. 0, nondum fuissc in potestatem imperatoris
rorum gostarum, ([uas comraenioraviinus, tiedu- rcdiictam, cum .Alhino occurreret igilur eum csse ;

ccro, sod postca dabinuis. .ludicari aulom exdiclis
potcst dc co, quod placuit Moshemio xiljj [Aaxapfxif)
(in laud. diss. v; 21) ann. C.XCIV, pcriisse Nigruiu
ann. CXGV logato in Calliam ad inlerliciondum
; qu;r tradila sunt a Dione Gassio, qui Severum ait
Albinurn a Severo raissos, ot hoc anno prope oxc-
untc inaidijis coruni doprolionsas fiiissc quo facto
ann. C.XCVl, citissimo in Galliain Sevorus venissot,
Vix crediderim (nam de tempore pra;liorum jam
dixi,quid sit senticndum) Logatos istos inlogrofcre
anno acquiovisso,antcquaiii littoras Albino tradidis-
scnt, el, cum ann. C.\CV. prope exeunte demum
detcctaj h;c fuisscnt insidi;o, Sevcrum.qui curronti
siinilior quam proliciscenti recle dicitur a Mos^hc-
niio, vol intcgrum forc annum C.XCVI otio Iranse-
gisso, vel Albino tanlura concossissc teraporis, ut
vires colliijeret ; cum ad veritatem si mnlto pro-
peiisius, pi quis dicat, quod ann. CXCVI prope
vorlonle Sovorus profoctus sit adversus .\lbinura,
ncqiic multum tcmporis prutormiserit, quo bello
dimicaro cura Albino potuisset.
(11) Aliam viam ingrcssus est Moshomius, § 22.
Namque ann. CXCVI inquitexpugnatam csso Hyzan-
tiaorum urbeiu, hanc vero, Herodiano teste lib. iii,
contra Albinum anno GXCVIprofectum.Quodargu-
mentum, haud nego, eese majorem vim meo haLi-
turuni, nisi Hcrodiani verba pugnarcnt cum iis,
nunlium dc capto Hyzantio in Mosopotaraia acce-
; pisse. Atque is meritoaudiendus ost.et rcpudianda
t^ llerodiani auctoritas, quod jam egrogie monuit
^
V. C. 11. S. Heiinarus in not. ad Dion. Cass., p.
1252, §70, ct 125(>, § 1.
(12) Usi sumus ad hanc rera efflcicndam digni-
tate Garacalli Ca;sarea, cura Moshemins malucrit
ad oam rcm dignitatem .VugustiCaracallo collatam
adhibere. Sod isliusCIarissirai Viri partcs deserere
hic satius esl visura. Nara, p. 00, Caracalla, in-
quit, .\ugusti dignitale ornatus cst co anno, qui
prKlium Lugdunense cst conseculus. Ilaque cum
constet, eum hanc ann. CXCVIll accopisse. .\lbinus
ann.CXCVlI occubuit. Hujus argumenli. dubilo
fcro, an superior proposilio ex omnibus, quos
habomus, scriptoribus sit manifosta, nisi eadem
esse censeatur cum aUora de ejusdignilate .\ugusti
ann. CXCVIII suscepla.qu;i^ consenti cumomnibus
ejus reisigniftcandaj mouuraealis.
151 DISSERTATIO DE VERA .ETATE <52
legimus Caesarcm Bassianum filium suum Anloni- A sententiae, quod appareat, Apologeticiim Tertulliani
num appellari jussisse (ap. Spart. l.c. l^). At enim non posse litteris mandatum esse, nisi ante illas
Lateranum et I{u(inum consules fuisse ann, p. leges Severi ; de qua re nemo dubitare potcst, qui
N. C. CXGYII, docent fasti universi; itaque sit cogitate hunc libellum tractavit. Sed poterit ex iis,

hoc, Albinum eodem anno (et xi quidem Kalend. quae postea disputabimus, nullo negolio intelligi,
Mart. quemadmodum hal:)et Spartianus, 1. c. c. 2) istam defensionem veterum Christanorum aetate
cum imperium amisisse. Quae cum ita sint,
vita inferiorem esse libris ejus ad Marlyres, de Specta-
patet quod efficiendum promisimus, ex hac occa- culis, atque de Idololal7'ia. Vicissimque me spero
sione plebi ad Christianos vexandos post Albini ita effecturum, quud istae rcligionis Ghristianae
interitum nata, istas priores Christianorum cala- vindicia3 scriptae sintsub initium ann. GXGVII, ut
mitates ann. CXGVlI initium cepisse. nemo vel mediocri in hisjudicio praeditus de ista

§ 11. — E loco quodam

Tertulliani ad Scaptilam,
qui cum
alio Spartiani confertur, ostenditur anno
CXCVII, initium cepisse priorem hanc vexationem
Christianorum.
Accedimus ad alterum argumentum, ex quo ini-
tium istius tumultus a plebe excitati definire vole- B
bamus.locum istum quidem superius ^ 6 produ-
ctum e libro Tertulliani ad Scapulam, in quo Se-
verus dicitur, « Clarissimas feminas clarissimosque
viros sectae Christian^ non modo non laesisse, ve-
rum et exornasse testimonio, populoque in Chri-
stianos fureati restitisse. » Quod cum Severus non
fecerit eo tempore, quo jam edictum opposuerat
religioni christianorum, quemadmodum
tavimus, assignandus est ei rei
Quare tum apparebit, libros de
re dubitare possit.
anno posse
Speciaculis atque de Idolotatria nulli alii
assignari, nisi ann. GXCVIII. Enimvero Tertullia-
nus martyres proprio libello ad constantiam con-
cordiamque hortatusest prius, quam seaccingeret
ad scribendos hos duos, quos diximus, libros. Ita-
que necesse est dicere, librum ad Nartyres fere
ann. CXCVII in lucem editum fuisse. Quaj una rca
nostram sententiam de anno, quo haec superior
vexatio Christianorum incepit, ponit extra omnem
dubitationem. Namque hi, quibus librum obtuHt,
jam fuerant propter religionem Christianam in
vincula conjecli, martyresque isti designali argu-
ibi dispu-
menlo sunt, tum deorum cultores vim Cbristianis
annus, quo Severus
intuliss:;. Sed obiter hcec fere nunc plura de libris
;

nondum haclege 110 molestus fuerat. Neque is his ipsis dabimus.

tali modo clarissimis quibusdam hujus familiae
hominibus tum videtur gratificari voluisse, cum, 111 § 13. — Aitas ipsa librorum hujus generis de-
finitur ila, id liber ad Mariyres ann. CXCVII sil
victo Albino, bellum Parthis aliisque Orientis gen-
exuratus. Hotfmanni conjecturss exploduntur.
tibus intulisset, a quo perfecto non rediit prius,
Est igitur intcr hujus generis libros is primus,
quam hoc idem edictum adversus Christianos pro- Q
mulgasset. Namque tum quidem tot eratbelliscura
quem Tertullianus ad Martyres perscripsit. Gujus
libri argumentum ipsum jam tum susceptasadver-
fortissimis nationibus implicatus, ut credi vix pos-
sit, eum de istiusmodi rcbus cogitasse. Sed verba sus Ghristianos inimicitias demonslrat ; est enim
etiam Tertulliani sunt ea, ut facile appareat, Seve- designatis martyribus dicatum (coll. c. 4) modo ;

rum non has quidem, sed alias tamen feminas, constituendum est id, fuerintne isti ante, an post
Severi edictum in carcerem conjecti atque illud ;
virosque clarissimos eo temporelaesisse, a quibus
is Christianus cupiebat discerni. Atque ego non mihi magis piacet pluribus de causis. Primum,
vldeo, ad qualetempus possit vis istis illata referri, quoniam christianos non imperatoris, sed procon-
quo interfeclos Spartianus refert (in sulis judicia sustinere dicit c. 2. Quod quidem,
nisi ad id,

Sev. c. 12) innumeros Albini parlium viros, inter haud nego, dici etiam a Tertulliano potuisse, si

praesidcs adhibiti fuerint ab imperatore legibus

quos multi principes civitatis, muLtx feminx illu-
tres fuerunt; propterca, quod ista in rc inter hoc contra Christianos dimicante, propterea quod prae-

Ecriptores est vel in verbis quoidam similitudo. sides eas exsequebantur in provinciis sed tamen :

Ego vero vix dubito, quin Severus horum Christia- ex eo primum

haud inepta suspicio, ipsa oritur

norum quasi tutelam susceperit, eosque ornaverit hac violentia eo tempore praesides magis usos
testimonio tali, quo doceret, eos non esse ex ami- ^ fuisse, quam
ipsum Augustum. At si istud argu-
mentandi genus videatur in utramque partem
cls Albini. ne populus, causam Imperatoris pr^-
tendens, hos Christianae religioni posse disputari, hanccontroversiam dirimit haud
addictos inse-
dubie id, quod est ad calcem nostri libelli, ubi,
queretur, raperetque in judicium, quibus, nisi
Ad hoc quidem, inquit, (patiendum in causa Dei)
quod Ghristiani essent, aliud nihil vilio verti po-
vel prxsentia nobis tempora documenta sint, quantae
terat, Verura igitur sit illud, statim post mortem
qualesque personjs inopinatos natalibus et dignitali-
Albini, et anle Severi profectionem contra Parthos,
bus et corporibus et setalibus suis exitus referunt,
1. c. ann. CXGVII populura ChrisLianosvi aggressum
hominis causa; aut ab ipso, si contra eum fecerint,
fuisse.
aut ab adversariis ejus, si pro eo steterint; quod
§ 12. —
Idem demonstratur ulterius ex ietate Apo-
pertinere ad tempus, quo ab ajmulis imperii Seve-
logetici Tertulliani, cxterorumque librorum, qui
cum anlecesserunt. rus tutum redderetorbem Piomanura, nullo modo
Denique et hoc non leve est argumenlum nostree dubitari potest. Nam eum sublatus e medio esset
 ;

153 AG DOCTRINA SCRIPTORUM TERTULLIANI. i54

Albinus, tum maxime Severum animadverlisse in A trectaverint eorum societatem. Idem vero non po-
ho9, qui slcterant a Nigri Ailjinive parlibus, tan- test de Montanistis dici, cum ejus rei nec ulla
tum i;^norant ii, qui loca supcrius adducla iiaud exslent vesligia, quia potius ipse TertuIIianus,
intellexere. Ex quo non minus licet cognoscere, eliarn in libris iis quos popularis Ecclesiie doctri-
quo modo polucrit Tcrtullianus dicerc (c. 2) hos nis opposuit, Psychicos ab haereticis subliliter di-
designatos marhjres, quibus, noslruni iibelluia stinguat necad ullam rem, quaj credendorum a
;

componendo, aliquod aircrre ailevamentum voluit, Christianis regulam attingerent, discordes esse
non parlicipare solemnes nationum dies, neqiie cxdi Montanistas et orthodoxos confirmet. Fac igitur,
spcclaculorum clamoribus. Quanquam enim me non tum jarn Tertullianum secessionem fecisse ab or-
prorsus pra^torit, iudos ctiam editos fuisse eo tem- thodoxoruin dccretis, curn librum conscriberct
pore, quo supcrior Severus a Parthis cajterisquc potuitne bona curn spc tentare pacem intor dissi-
barbaris rediisset facit tamen hoc ipsum argu-
; dentescaptivos restaurandam?Non adraodum pulo.
mentum, quod ad erigendos martyrum animos Abhorruisset enira fere a consueludine eorum in-
petit aviris clarissimis, qui idem cxperti erant ler captivosqui orthodoxa; Ecclesia; se socios di-
faturn, ut hidos intelligamus eos,quos editos noxi- cebant, sequi prajcepta hominis cujus sectam de-
mus Nigro, magis otiam ab
proptcrlvictoriara a n teslabantur vcheraentius. Contra ea, si tanqu am
Albino reportatam. n_.
^ t„i 11-, • ** »:..: :_„:„ i7_„i«,:.„ i :„„: j:„:(..- t
Ter-
Caaterum ego non dubito pri civis purioris Fccleaia; hyec scripsisse dicitur
mum locum nostro libollo vindicare inter eos, quo- tullianus; istud cerleodium dici non potestirape-
ruiii aitas ccrtaiiuadam ralione cernilur, propterea dimcnto fuisse, quominus et montanista; ea, qui-
quod TortuUianus non modo commemorat mutuam bus moniti cssent, amice accepturi fuissent. Imo
candidatorum Impcrii adversus parlis conlraria) vix mihi persuadeo, Terlullianum ad pacem mar-
socios violenliam, quamrem dici non potest exsli- tyribus commendandam usurum fuisse hoc argu-
tisso, nisi eodcm anno quo poriit Albinus, hoc est niento cap. 1, quod, si paci cum alii studerent,
ann. CXCVII, sed etiam nicnlionem injicit cala- possent fortc aliquando etaliis pacem conferre ;

mitatum, quas subierc Christiani, tanquam earum, cum sciant omncs, qui ejus librum dc pudicitia
quae nuncquidem initiurn ceperint cajterique om- ;
legerint (c. 22), quam acerbede isto rnore dandi
ncslibri, quidcm scribendis occasionein ha3C tem- pacis libellos judicaverit.Denique exemplo hominis
porum perturbalio dedit.Christianos tfZ osten- quod est in nostro libello c. 5, noa mi-
auctorati,
dunt jam multis cruciatibus tormontisque cxagi- in primo ad yaliotics libro cnus, quam
18, noa .

tatos. Neque ego nunc vereor, ne hunc libellum est, quod diu irnmoremur. Sit sane 113 librum
iii numerum corum referant nonnulli, nostrum recentiorem csse illo, quis dicet ea de
quos Ter-
lullianus composuit, cum ab aniicitia orthodox.-e ^ causa nostrum essc Monlanismi suspectum, nisi
Ecclesia; se rcraovisset ipsaenim libelli ajlas id
;
jam ccrto constet id, quod falsitatis poslea convin-
quidem non permiltit, si verum estid quod dixi- cemus, libros ad yationcs fuisse a TerluUiano con-
mus alias, 3, Tertullianum huic anto ana. CG feclos, postquam cum Montanistis familiaritatem
{5

bellumnon intulissc. Quu in re vidcmus Iloffman- contraxeral ? Pra^tcrea si Iloffmannus sibi liccre
num a nobis, ut solct, dissentientcm, sed ad opi- putavit, utnostrum libcllum posteriorem esse istis
nionem suam connrmandam usum arguniento tali, libris diceret; nobis pari jure licet, hos postcrio-
cx quo magis appareat id quod nos contra vole- rcs cxislimare nostro idquo eo magis, quo certius ;

bamus(diss. cit. § 10), videlicet inartyrcs istos, est, hunc subvexalionis initiura,iIIos inipsoquasi

ad quos est oratio Tertulliani directa, existimat pcrturbationis ;cstu prodiisse.

partim orthodoxos fuissc, partim Monlanistas id-
que effccisse, ut dissonsio nata sit inter eo9,quam
;
§14. — Liber de Spectaculis ann. CXCVlll con-
scriplus. Dubitalioncs Tillcmontii, Ilolfmanni et
ex animis tollcro conatur Tortullianus sub libri Dupinii t.oli'unlur.
initiuin. Sod ad unicndos eo30/;ws erat horlatore,
Eadcra tempestate, dubium non est, quin Ter-
inquit, llolfmanus, qui utrique parti bcne cupcrct, tullianus libruni de Spcctaculis edidcrit. Ad quod
qualis eral Terlullianus Monlanisla, et in catholicos D cmciondum uleremur alio argumento, quam
nisi
quidcm sscpe peraccrbus, nequc tamcn cos ita ut hcv- hoc, quod illum Jibrum excitaverit in eo quem de
r(?/tcr).v /j<;rosn5. Audio. Sod ut utraquc pars inimi-
Idolalria scripsit cap. 13, perfacilc essct intelli-
dcponat, certo non roqniritur ut is qui pa-
citias
gorc, huiic utminimum ann. CXCVIII, luci pu-
ccm conciliare studet, utrique disscntienlium fa- bliciuexposilum fuisso, cum TertuIIianus illum
vcal. Illud nirairura necessc est potius, ut dissi- eodem fere anno cumChristianis comraunicaverit.
dcntos intcr sc, cum co qui paccm
con- conciliat Seddocet ipsum ejus in hoc libro conscribeudo
cordent. Planius dicara. Contat ex scriptorc nescio
consilium cvcrtendi islam opinionom, quod Chri-
quo, cujus verba habet Eusebius E. H. v, c. 16, slianis liceret interesso spectaculis, maxime tum
p.232 cdit. Canlabrig. lloadingi, cos qui puriori edita S/)<:c/acH/o fuisse, quae conlempta a Chrislia-
Ecclcsiie addicti crant, adoo contompsisse Monta- nis tanquam expedilo morlis gcncre, deorumcullo-
ni3las,ut,si casu conjecticum ipsis fucrintin vin-
rosdiccbant ((/c 5ptY/. c. 1). Qux quidcm valde
cula, semper a Montanistis dissenscrint, alqucde-
dubito, an de aliis capi spoclaculis posaint, quam
 ;

155 DISSERTATIO DE VERA .ETATE 156

de iis quae propter Severi rcditum victoriamque A posteriorem essc eo de5p(.'c/acu/i5, et eodcm anno
ab Albino reportalam, non Romas solum, sed per composilum, hcec nostra de aetatc libri de Specta-
provincias ctiam (coll. c. 7) edita esse leguntur; culis scnlentia inde nccessario intelligetur. Alque
qualia isto tempore habet Sparlianus, in Severo, hajc eadcm libri £etas demonstrat satis, non posse
c. 14.Namque si Tertullianum ludos commemorare eum haberi in numeroeorum, quos addictus sectae
videmus (c. 16) ffe natalibiis el solemnibus regum Montanistarum Tertullianus conscripsit huic ;

etpublicis prosperitatibus, cumque dicere, nullos enim adjunxisse se eum A. P. C. N. CC. supra
a cultu deorum irnraunes esse, sub quocunque de- disputavimus neque ulla est ipsi libro impressa
;

mum nomino et iitulo ederentur; id ncmpe quod nota imbuti Montanistarum erroribus animi. At
di.ximus suspicamur, maxime inducli eo quod hic tamen libellus libro de Corona posterior est,
prxsides dicat (c. 50) persecutores Dominici no- quem nemo Montanismi
s.gna hubere negat. Ita
tninis, sxvioribus, quam ipsi conlra Hofjmanmis in diss. laud. §7; a quo si ra-
Chrislianos lere
sxvierint, flammis insidtantibus olim liquescentes tionem ejusrei postulas,no8trum prodiisse librum
et alio quodam loco (c. 26) quod in Christianos respondet, « cum pax Ecclesiffi non quidem Severi
quotidiani leones expostulentur, ac decernantur edictis. sed clamoribus populi et praesidum aucto-
persecuiiones. Igitur jam tum praesidcs vexabant n ritate sublata esset. » At eodem illo argumento
Christicultores; quibuspertinaciam in rejicieiida adductus. cum animum appelleret ad scribendum
Bpectaculorum voluptate objici usu veneral (c. 1). librum de Spectaculis, Tcrtullianumplane existimo
Enim vero diximus, §7, in causis violandi Chri- orthodoxae familiae sodalem fuisse. Namque vim
stianos eam fuisse habitara, quo hi sibi religioni argumenti contrarii universam in eo esse video
ducerentvenire ad ludos, ipsamquehanc ssevitiam quod in isto libro de Corona, c. -1, Tertullianus
adversus eos jam ann. CXCVII exstitisse quam ob bonam longamque pacera Christianis adhuc fuisse
;

rem ullura fore dubitaraus, qui alio aut quam hoc dicat ; cui quid respondendum sit, postea dabitur
sequenti anuoscriptum csse de Spectaculis llbrum coraraodior dicendi locus. Sed istud a veritale
judicet. Atque ego non ignoro multos fuisse in ea alienum cst, quod de Spectaculis liber scriptus sit
opinione, quasi TertuIIianus nostro in libello re- post librum de Corona ; cujus rel testera habemus
spexisset potius ludos ScECuIares,
quorum merao- ipsum re?'iM//umwm plane contrarium, qui in isto
riam tot nummis novimus celebratam, et ipse ad de Corona libello, cap. 6, Uuic materise, inquit,
hanc sententiam inclinavit Tillemontius, accura propter suavitudios noslros, grxco quoque stylo sa-
tissimus, si a ratione chronologica discesseris, tisfecimus; loquimur autem de Spectaculis, quse
harum rerum interpres {Mdmoircs pour tl./\servir „ ductaputat e diaboli disciplina. Et hoc ipsum jam
d l'Histoire eccldsiastique des six prcmiers siecles, Allixium commovit, ut nostrum de Spectaculis
tom. III, edit. Paris. -1701, in-4, p.
Sed isti 210). librum antiquiorem eo esse decerneret; ciijus
opinioni, qno minus calculura adjiciamus, impedit argumenti vim Hoffmanus vult frangere, quod de
primum hoc, quod Tertullianus praesides dicat Graeco libello serraonera esse 115 pronuntiat,
auctores calamitatura in Christianos, ut abhorrens negatque, idem de Latine propter raliones a se
videatur ab ista cautione ac studio TertuIIiani adductas sentiendum esse. Atqueego non inficior,
removendi a christianis omnera suspicionera ne- TertuUianum de eo libro fuisse locutum, quera de
glectae pietatis adversus Iraperatorem. Itaque hac neque
Speclaculis olim Graece coraposuisset ; sed
ipsa cautione alias Tertulliano ubivis adhibita, illud potest esse obscurura, ante istum Graecum,
quam hic abesse videmus,
adducimurin eam sen- Latine etiam eum commentatum esse de eodem
tentiam ut credaraus, tempore editi hujus libelli argumento. Nonne enira is, qui de spectaculis
nondum sceleris istius adversus Chrislianos parli- Graece quoque se dixisse fatetur, idemhoc voluisse
cipem fuisseSeverum,qualis tamen fuit ann.CCIV, censendus est, se olim alia etiam lingua istud ar-
cum ludi isti sa?culare3 ederentur. Dcinde effice- gumentura tractasse ? de rationibus autem Hoff-
retur ipsahac dissentientum opinione,hunclibrum manni in conlrariam partera allatis, jam monui
scriptum esse a Tertulliano, cum transiisset ad D me posteadicturum.NequeestaudiendusDupinius,
parles Montanistarum quod longe secus est, ut
; qui hunc quidemcum eo qui eatde Idolatria cir- ;

mox videbitur,
ac repudiatur ab ipsis his qui ciler ann. CCII aut CCIII scriptum esse opinatur
secus existimant. Neque vero aliorsum, quam fere
a Tertulliano jam ad errores Montanistarum pro-
ad hujus anni CXCVIII initium, hunc librum referri
clivi (dans la Nouvelle Bibliotheque des auteur ec-
parest, quoniam ante Maium anni pracedentis,
clesiastiques, edit. deParis, 1693, in-4, t. I, 'p. 91,
vix credibileefct, Scvcrum Romam deceptum eura esse
rediisse, cura et 108, not. 1). Qua in re
sint postpugnamLugdunensem (§ iO) multa ad- suspicor natali Gelae Cssaris, cujus memini men-
huc ab ipso composita (Vid. Herodiani Hist., I. iii, tionem fieri in Actis Perpetuae et Felicitalis, quae
c. 8, ed. Boecleri), unde fit, Hunc
ut nec libellus ad quidem creduntur eo anno mortem subiisse.
M arl y res, qmnostro esl superior; nisi ad illius vero natalera putat aTertulliano in libro de Ido-
anni finem, scriptuspossit dici. Cui si addaraus lolairia indicatum, cujus rei, saltem in eo loco
id, quod sug loco docebimus, librum de Idololatria quem excitavit, nullum est vestigium, ac, si esset,
157 AC DOCTRINA SCRlPrOllUM TERTULLIANI. 158

id nimirum cedcret indisceptationem.intcllexerit- A tum paulisper accederet, dubito an tractasset

no Tcrluliianus nataicm imperii an vila3 Getae Tertullianus, si quidem tum admissi Christiani

C.T.sari&? Fit igitur ptabilc, hunc de Spcc.tarulis ad magislratus non essent. Sed quidom haud ne-
liljrum cdiluin lcrc fuisse sub ann. CXCVIII ini- go, me subdubitare, quod amplius communicata

tium. cum Christianis fuerint officia publica, cum jam

— Severus edictum de religione Chriatianorum non
§15. iJber de IdoluUUria eidein anno anseritur.
Tillemonii et lloffmanni conjectur:r disjiellunlur. recipienda tulisscl. Restat igitur alterum quod di-
Uanc, o.x.c,']p\i de Idotolalria iihellus. Quem cum ximus celebrationum genus, quod post Severi ex
Teitullianus scrihcret, cranlsane lloniani uccupati Gallia reditum exstitisse perspicuum est. Cujus

in eo, quo ostcndercnt l<Etitiam summam do lem- sentenliae novum aliquod argumentum, nec istud

porum istorum eaque do causa ipsas

felicitate, profecto cnntcmnendiim. peti potest ex eo, quod

januas stias laureis cxornavcrant ct mullis lucernis Tertullianus isto, quo librum hunc scripsit, tem-

(coll. c. 15). Id honorem impcratoris fac-

vero in pore astrologis nupcr admodum Urhem et Italiam
interdiclara esse commemorat, c. 9. Quod quando
tum esse, demonstrat omnis dispulatio, quam
sit factum, ex Sparliano non minus discere licet,
Bubjicit Tertullianus super ista qua;stione : an
Primum, audiamus nos-
piotas impcratori dcbita roquirat, ut christiani, ad B ^"^™ ^^ ipso TertuIIiano,
dcclarandum de CaRsaris salute gaudium, se deo- trum, Apolng. c.H3; Sed et quinunc, inquit, sce-
rum cultoribus adjungant vario lajlitia; apparatu ? lestarum partium socii aut plausures quotidie re-
Haec, si quis qu-Ksiverit, ad quajnamtempora spec- velantur quam recenlissimis laureis postes

lcnt, nullus e'^o dubito dicere: ad varia iKtitiae pr.Tstruebanlf Quam elatissimis et clarissimis lu-

signa, quibus quasi Scvero, e bello cum ffimulis cernis vestibula nuljilahant '.'.... Non ut gaudia
imperii reduci, Romani applaudcbant. Namiiue ter publica celebrarent, sed ut vota propria jam edice-

Icgimus apud scriptores vetcres istiusmodi quid rent in alienasolemnilale, . . . . nomen principis in

faclum sub Soveri imperio primum an. C.XCIII, :

corde mutantcs. Eadem ojficia dependunt, et qui as-
cum Sovcrus, regnum occupaturus, Romam, in- trologos et aruspiceset augurcs et magos de Cxsa-

terfecto Juliano, intrassct (Dio, apud Xiphilnum, rum capite consultant. Sed in hoc Apologetici loco
\. Lxxiv, c. 2, p. 1242 C) ; postea, cum victor ex haec fiaudii publici signa edita olim a sceleratis
(iiillia rediisset, Albino prostrato dlerndian. I. iii,
fuisse Tertullianus dicit, quas in libro nostro nunc
c. 8; Spartian. in Severo, c. 12); donique in fieri planissiine indical. Est igitur iste de Idolola'

clecennalibus impcrti sui, cum rcverterctur ex Orien- tria libellus ante Apolorjclicum scriptus, adeoque
te (l)io, I. Lxxvi, c. 1, p. 1272; ct Ilerod., I. iii anleinitium anni CXCIX, ut postea apparebit. Ego
c. quod omne genns multis confirmari nu-
'C vero haud inopte suspicari vidcor mihi, pulsos
10) ;

meris polest. Atque primum illud liaud potest a Roma Italiaque astrologos tura fuisse, cum a mul-
Tertuliiano significari. Namquc, ut hoc non dioam, tis de salute C.fsaris fuissent consulti. Atque hi,
si adhuc fuisset imperii asmulns, quem plurimi qui tale quia sciscitati erant cx magis, capitis
optabaui, qualis Niger crat post mortcm Juliani, damnabantur 00 tcmpore
quo Severus profi-
fere,
vix ncgligentiani in ostendenda advorsus novnm ciscebatiir.idversus Parthos, hoc est ann. C.XCVIIL
Cajsarem iinpictate objici potuisso Christianis 116 Quod intelligitur e loco quodam Sparliani in Vit.

(quod tamen factum apparot ex omni Tcrtulliani Sev. c. 15, quem, quoniam non satis est excussus
sermone) provocat certe Tertullianus ad suum
;
ab aliis, hic subjicio Postquam Severus Parthicum
:

de Speciaculis librum, qucm diximus demum hellum susceperat, irajecto e.vercitu a Brundisio,
ann, CXCVIII scriptum iuisse. Noque vero quis continuato ilinere venit in Sijriam, Parthosque sub-
dobet hajrcre in eo, quod non de Gra^co hiijus movit. 117
Sed postea in Syriam rediit, iia ut se
argumenti lil)ro, sed do Latino loqualur; nam nos- pararet ac bellum Parthis inferrel. Inter hsec Pes-
trum libollum cum scripsorit Latine, haud dubito cennianas reliquias, Plautiano nuctore, persequeba-
quin, si Graicum de SpcclacuUs librum voluis- tur. — Mullos etiam, quasi Clialda'OS aut va-
set denotaro, illum designuturus adjecto quodam D /t'5 de sua salute consuluissent, intcremit, prx-
vcrbo fuisset ; atque nos jam
diximus a Graico cipue suspectos unumquemque idoneum imperio.
po8se ad Latinum jam scriptum absquo orroro Islum locum si confcramus cum eo quem modo ex
argumcntari. Ncquc etiam poslreina sententia Tertulliano rccitavimu?, apparet utrumque scri-
vidolur admlltcnda, quaj istam publicam laUitiam ptorcm, cum loqualur dc reliquiis adversariorura
transferre vult in decennalia Severi. Nolo nunc Severi perquisitis, ipsum etiam tempus, quo ista
dispulare de eo, quod pugnet cum hac opinione contigerint, delinire quod secus est in enarrando
:

ipsa hujus libri 6,:0o8o$ta, iiuam oi postea vindica- ultero de adhihitis in consilium astrologis. Sed
bimus; scd ost tamcn aliquis suspioioni locus, eo queinadmoduiii illud nobis dat viam corlam inve-
lempore in Chrislianos adhuc magistralus fuisso niendi veram aelatem Apologetici; ita hoc quiden<
collatos. Namquo islam qua-stionom quatenus noj docot, cos qui magos dc salule Capsaris per-
cjusmodi ofiicium progrcdi dcborct in suscipienda cunctati fuerant, fero eodem tempore fuisse ex
religiosa aliqua consuetudino quae ad dcorum cul- stiaotos ; cx quo saltom intelli^itur id quod vol«)
159 DISSERTATIO DE VERA .ETATE 160
baraus, nostro in libro TertuUianum de altero ce- A sumus, veluti per gradus ascendendo, quse istade
lebrutionum genere sub Severo fuisse locutum. re dicenda habemus, exponere. Primum igitur ne-
Quanquam, si velimus istam rem quaerere subti- mini qui fuil in eo libro tractando cum cura ali-
lius, et adhibere legem, e qua ordinem in rebus qua versatus, potest esse obscurum, isto tcmpore
plerumque observa-
gcstis nurrandis a Spartiano nondum fuisse legem [Severi contra Christia-
tum judicandum csseexperimento didioimus (quam nas emissam. Namque, hunc librum offerendo
longum est hic luculentius exponere) : cognoscere PraBsidibus, quis credet Tertuliianum ab iis exspe-
licebit, quod eorum, qui magis usi
ista supplicia ctare potuisse, ut iram adversus Christianoa con-
sunt ad inteliigcnda imperii Severi l'ata, non ne- ceptam non mitigarent solum, 3ed plane depone-
cessario posteriora habenda sint suppiicis consti- ? si tamen prae-
rentjdimitterentque eos innocentes
tutis in amicos Nigri superstites. Itaque cum ha3c sidibus agendum fuisset secundum Severi leges a
exstiterint ann. CXGVllI, ut dicemus loco, ilia quibus nec licebat, vel latum unguem recedere ;

haud inepte assignari possunt anno pra^cedenti. prcesertim cum constaret, quanta acerbitate usus
Qua3 cum ita sint, patct fad annum GXCVIII li- olim fuisset adversus eos, quos intellexerat officio
brum de idololalria pertinere. Atque hic ego non judicis haud bene defunctos (V. Spartianum, i n
puto necesse esse, ut respondeatur ad ea, quse vo- Sev. p. 8). Neque vero mirura cui videri debet, si
B
luit Tillemontius, hunc librum scriptum esse a prajsides cum piebe soli injuriosi fuerunt [in Chri-
Tertulliano postquam ipse nov« aiicujus sectse stianos, quam ob rem non ad Caesarem ipsum Ter-
auctor exstitisset. Quod absquo ratione omni de- tuUianus provocaverit, neque Christiani sese recc-
fenditur, et est ab Hoffmanno confutatum diss. perint in ejus tutelam. Etenim si Ghristiani,
cit. § 8, p.34, qui argumentis, e quibus eruenda occasiono eorum qui propter Nigri Albinique
nobiscum fere conseiitit, ita tamen,
est libri aetas amicitiam plectebantur, auctore Plautiano, omne
utaTertuIIianoMontanistdillumexistimetscriplum. calamitatura genus sustiauerunt talis ad Caesa- ;

Quoe quidem opinio stare non potest, si verum est rem provocatio, propter summam Plautiani, Prae-
id quod superius probatum dedimus, nonnisi ann. torio Prffifecti, auctoritatem locum non fuisset
CG eum se contulisse ad disciplinam Mon- habitura ne tum quidem, si facta esset ad ipsum
;

tani. Neque ad eam asserendam bene Hoff- Plaulianum, impotentissimum crudelissiraumque

mannus adhibuit locum Tertulliani ipsius {de hominem. Praeterea quomodu, si vel maxime
Idolot. c. 22) : Mulli dicunl, Plautianus auctor tanti scelerisin Christianos non
Nemo se debel promul-
^are quem vult indicasse, quod fuerit jam tum
; fuerit, quomodo, inquam, a Severo, infinite et
inter Montanistas et orthodoxos quaestio agiiata de aurum et ca^dem horainum innocentiura ac sedi-
fuga in persecutione. Nempe ipsa series |orationis C tionis suspectorum concupiscente, impetrari au-
de omni negatione fidei sermonem esse docet, ne- xilium potuisset adversus plebis furiosae impetus?
que de fuga unice et ex antiquissima veterum
;- Quam verendum erat potius,cumnondurapublicas
christianorum historia, veluti ex Ignatii ac Poly- cumChristianis inimicitias suscepisset, admoni-
carpi exemplo, apparct, diversas inter ipsos pu- tum libellis Christianorum, eo progressurum
rioris doctrinae Christianos ea de re fuisse senten- fuisse, ut etiam mala, auctoritate sua praesidum
tias sed ortam hanc orthodoxos inter et Montani-
; furorem confirmando, augeret ? Ilac igitur re con-
atas disputationera ex facto militis qui coronam stituta, dicere necesse est sane, quod Apologetico
lauream repudiavit, adeoque hunc librum post scribendo occasionem dederit facta a plebe Ghri-
eum qui est de Corona scriptum esse id vero est ; stianorum perturbatio.Atque quorumdam locorum
hariolari, non probare ;quale genus argumentandi TertuUiani (-13) vis ita est raanifesta,ut abso nura
debet ab omni disputatione alienissimura esse. plane sit, aliud ibi quid, quam eam rem quaerere.

^ 16, — Apologeticus anno CXCIX compositus Unde fit, ut neque dici TertuIIianus possit hanc
demonslratur. Christianorum defensionem tradidisse prffisidibus,

Sequitur elegantissimus Apologeticus, quera li- nisi cum annus CXCVIl suam jam summam com-
brorum 118 Tertulliani et doctrina et candore D plevisset propterea quod horum motuum origi- ;

praestantissimum audeo dicere. Cujus ifitas tam- nes anno idoneis argumentis vindicavimus.
isti

etsi copiose disputata sit ob omnibus, qui caeteros Itaque nec opus est isto loco (Apolog. c. 35). 119
etiam libros non tetigere, maxime a Moshemio, quo inter hostes imperii Cassios, Nigros Albinos-
elegantissimo viro, cui hoc in genere primae de- que Tertullianus retulit, ad ascerendam Apologe-
bentur ; tamen post istam messem licet spicas tici aetatem nece Albiniana posteriorem ; continet
quadam colligere, atque, praetermissis iis quae tamen is ipselocus vestigiaquaedamnon admodum
doctissime suntdicta ab eo, brevissime quam pos- obscura, quibus insistentes setatera quam Apol.

(i3)Apol., c. 37.- Quoties suo jure nos inimicum christianorum quam vulgus. Plane caeteri ordines
vuigus invadit lapidibus et incendiisj'' Ipsis Bac- pro auctoritate religiosi ex fide nihil hosticum de :

chanalium furiis nec mortuis parcunt christianis, ipso senatu, de equite, de castris, de palatiis ipsis
quin illos de requie sepulturae avellant, dissecent, spirat.
distrahant. Et c. 35 NuUi magis depostulatores
:
IGl AC DOGTRINA SCRIPTORUM TERTULLIANI. 162

gclicoconatituimus tribuere, accuratius invenire A anin.-e teslimonio haud dubium est, ac de libris ad
possumus. Nihil jam de congiaris ab imperatore nalioncs probabilc admodum. Neque nunc credo
populo datis nihil de die solcmni principis omni
;
fore qui putcnt Tcrtuilianum tum Montanistara

iaulitiarum apparatu cclebrato nihil de votis pro ;

fuisse, cum Apologeticum componeret. Etenim nisi

impcratoris salutc susceptis dicemus sunt cnim : rcavclint fingere cum Uavercampo V. C. (in praefat.

hajc, vel non apta satia ad rem exsequendam,vcl a ad editionem Apologet. Tertull.) Tertullianum bis
Moshemio jam elegantissime disputata. Unum io- huuc Apologiam paululum immutatam edidisse,
cum excutiamus, et eum quidem supcrius in me- argumentis nostris cedant necesse est, quibus eara
dium productum ({5 15), propterea quod et is rem superiorcm esse Severi cdicto probavimus. Atque
planissime conficit et movet nos, ul ab istius do- ego opinioncm Ilavercampi non probo, cum lectio-
ctissimi viri sententia pauiulum difflectamus. Ait ncs quaedam tcxtus hujus libri discrepantes istam
\g\tur TerluWmnus, scclcstarum parlium socios aut rem conficiant satis mihiquc cx Eusebio quidcm
;

plausorcs, post vcndcmiam parricidarum racematio- //. E. II, cap. 2, constct, quod Terlulliani Apolo-
ncm supcrstitem, quotidic rcvelari ; ait etiam, quos- gia Latine scripta sit, postea Grajce conversa, sed
dam Aslrologos, Augurcs, Magos dc Cxsarum ca- quod bis edita slt, et immutata quidem, nullo mo-
pite consuluissc. Eudem conjunxit Spartianus, p flo. Quod si igitur concedant, Apologeticum Severi
cffecitque ista similitudo, quae utriusquc scriptoris edicto essc antiquiorem : eos profecto oportet
utrumqne cadcm plane
loca excitata intercedit, ut contra nos, si possint, certioribus argumentis pu-
tcmpora respexisse dicerem. Sed quoniam nec gnare, quam sententiam a Moshemio
iis, quibus
Tertullianus consultationcm magorum planc rc- dcmonstralam HolTmannus impugnavit, quaj nihil
fort in eadem illa tempora, in qu<B reliquias ami- firmitatishabcrccgregiccommonstravitMoshemius
corum Nigri perquisitas, nec Spartianus, ubi tcm- in Addendis ad vol. I diss. siiarum Hist. Eccles.

pus diserte non ordinem rerum accura-

definit, p. 7il-i8. Atquo nos ipsi alteri Iloffnianni argu-
tissime sequitur fit, ut nunc mittamus ea, qu.ie
; mento suo loco respondcbimus, alterum vere mo-
de consultis magis apud utrumque leguntur. nemus cum ipsa HofTmanni sententia pugnarc (lu-
At allcrum scquamur judicium temporis, quo bet enim hos Moshcmianaj rcsponsioni adjiccre).
scriptus Apologcticus, videlicet istud studium Nam si vera sunt etiam quae de cultu Serapidis
Plautiani, protrahcndi omnes eos, quos su- Romae per Severum restituto Iloffmannus dicit,
spcctos dicebat aversa? a Sevcro voluntatis. IIos, facta cssc ea tum dcmum, cum .I^gyptum, dcvictis
Spartianus ait, persccutum esse Plautianum in- Parthis, pcragrasset, hoc cst anno CCII ; concidit
terea, cum Scverus Parthos adortus fuisset. id, quod antea decreverat anlc Sevcri edictum

rcdiissctque in Syriara, ut se pararet ad bellum C scriptum Apologeticum esse quoniam ante ann. ;

Purthis majori cum vi inferendum. Enimvero CClI Romam Severus non rcdiit, et tamen ann.
credibile est, Scvcrum ferc post medium ann. CCII edictum advcrsus Christianos promulgatum
CXCVill, fuisse adversus Parthos profectum (14) : fuisse, nemo unus vocare in controversiam po-
quorura impctus cum aliquantum repressisset, in test.
Syriain rcdiit forte, ut ibi hicmem transigerct. Ubi
cum pararct ca, qure videbantur ad
ncccssaria § 17. — Lihri duo ad Nationcs anno CXCIX
scripti.
Parthos bcllo pcrscqucndos, Plaulianus invcsti-
gavit eos, quos supcrstites novcrat e Nigri amicis ; Narrat in Apologctico suo Tertullianus (cap. 16)
quod igitur fcrc faotum sub anni C.XCI.X ini-
cst pro.vime fuissc quemdam, qui imaginem togatam,
tium. Quarc nullus ego dubito, quin sententia auribus instructani asinini3,aItero pcdc ungulatam,
Moshcmii, qua ann. C.XCVIII medio hunc librum addita inscriptione, Dcus Cfiristianorum onochoe-
exaratum csse existimat, relinquenda sit ista in Idem nupcr factum csse refcrt in tes, proposuerit.
rc, proptcrca quod tum modo advcrsus Parthos priore ad Nationes libro c. 14. quod argumento ;

profcctus cst Scverus, atquo Tcatullianus non do cssc polest, codem forc tcmpore cum Apologetico
exslinclis Albini, scd Nigri amicis loquitur, qui
q utrumque ad yatioiies librum edilum fuisse, atque
erant adhuc post Albinianos supcrstites.sed neque ila, ni lallor, ut po5t eum hi lucem viderint.
tcmporc isto, quod diximus, postcriori facta csso Utrumque, inquam verba enim, quibus librum ;

vidctur h;cc inimicorum Sevcri pcrvestij^alio hoc posleriorem orditur, statini cum priori subjectum
;

cnim pugnaret cum eo, quod jam ann. CC Tertul- ostendunt post Apologcticum lum quoniam illud :

lianus Montanistarum partibus accessit, scripsit- proxime videtur brcvius temporis spatiura dcsi-
quc antc hanc factam ab Ecclesia scccessionem li- gnare, quam tum.quoniam verisimilius est
nuper ;

bros ad Xatioiics et dc Tcstiinonio anim.v, 120 qui si quis dicat TerluUianum primum pra?sides com-
ne minimain quidcm danl Montanismi suspicioncm, pellasso, quorum auctoritas major csset animus-
et sunt Apologctico supcriorcs quod do libpo supcr ; que tractabilior quara populi. Atque sunt prajtcr

(11) Profcctio Augusti conjungilur apud Mcdio- CXCIX medio. Sed apud illum p. 273, alius num-
barbum ad a. c. IW, p. \12, ct apud Vaillanlium nuis habot Sevcri Tr. P. ^l, cum cogaomine Par.
in Num. impp., vol. I, p. 113, cum Tr. P. VI. aun. Ar. Ad. signisque vicloria' aliis.
 163 DISSERTATIO DB VERA iETATE 164

hsec non pauca, quibus eorum multo superior setas A sectionibus, nihil reperies, quod sit in Apologelico
edicto Severi intelligi possit a quibus enuraeran- ;
tractatum.
dis me nunc quidem contineo, sed utor tamen ad
hanc rem duobus argumentis. Unum est, quod isti 18, — Liber de teslimonio animx eidem anno
asseritur.
libri sint populo in primis destinati ; alterum,
quod victoriam a Nigro atque Albino tanquam non eadem sententia de eo libello, quem
Stat mihi
itamultol21 ante reporlHtam significent. Nus- c/e Testimonio animx conscripsit. Ilunc
Tertullianus
piam praesides alloquitur, ut fecit in Apologetico,
equidem non nego aequalem esse libris ad Nationes.
sed unice populum, a quo memini Tertuilianum 129 Sed dubito an recte ab Hoffmanno, 1. c,
alicubi etiam (v. c 1 c. 3) diserte prcEsides distin-
p. 34, dicatur altera
i
quasi para esse commentarii,
xisse. Dcinceps hos, ait quibus dicavit istos li-
quem in Apologeticum Tertullianus ediderit, cum
bros, accusasse Christianos quod qui- (1. i c. 20) ; libri ad Naliones priorem (.ffecerint. Namque ista
dem convenire video in praesides, tamen multo verba Apologetici
exanimse ipsius testi- c. 17, vultis
magia refertur ad plebem. Denique ipsum cogno- monio comprobemus ? quae ansam Uoffmanno ita
men Natiomm, quod est in horum librorum epi- sentiendi dedere,non itacomparata videntur mihi,
graphe, manifestum est a Tertnlliano inditum esse
g ut possint lectorcs omnes ad hujus opiniouis veri-
iis, qui dediti erant cultui deorum hic vero pro- tatem agnoscendam adducere, cum eodera illo loco
;

prie plebem supeistitiosam designat haud dubie, Tertullianus et demonstrare se posse unum Deum
propterea quod pene eadem, quce disputata sunt ex ejus operibus dicat de qua re tamen nusquam ;

in utroque libello, jam praesidibus consideranda
proposuit in Apologetico. Sed nuperae stragis Nigri
Albinique mentionem injicit hoc modo, ut Syriam
cadaverum odoribus spirare^ GaUiasque adhuc liho-
dano suo non lavare dicat .quod quid sibi vult
eum memini ex instituto disputare, saltem in libro
tali, qui sit eodem tempore cum Apologelico scri-
ptus. Certius hunc librum Apologetico aequalem
esse verba decent ea, quibus in sectione quinta,
;
p. 8-4, utitur Tertullianus Divinx Scripturx qux :

aliud quam hoc, vix fine.m bello Severi
atque Albino fuisse impositum
nia, istos ad Natiories libros
veri aditos fuisse, sed ante, luculenter ostendunt,
possuntque edocere omnes, non praeter rem hos
libros comites datos a nobis fuisse Apologetico
Tertulliani, quippe quos ea de causa oportet scri-
ptos esse, cum jam dimidia par ann. CXGIX fuis-
set conversa. Ex quo apparet, simul, ipsorum
cum Nigro penes nos vel Judieos sunt, tnulto sxcularibus litteris
? Quae quidem om- non modica tantum setate aliqua antecedunt, ut loco
non post edictum Se- suo edocuimus. Hoc vero ubinam docuit, nisi in
Apologeiico? cap. 18 seqq. Quem cum sub initum
ann. CXGIX, eos vero ad Nationes paulo post com-
posuerit, anno isto pene expleto nostrum libellum
^ edidisse censendus est. Neque id abhorret ab eo
" quodsibi in libelloTertuilianusexsequendum sump-
sit, ut xmuli persecutoresque Christianorum veritalis

auctorem tum nondum abiisse in Montanista- et erroris in se et iniquitatis in eos recincerentur

rum sententiam, siquidem id demum ann. GG con- (c. 1). alium,eumque posteriorem eo,quem
Sed in
tigit,neque inveniuntur in libris istis, quae suspi- diximus, annura conjiciendum hunc librum non
cionera Montanisrai movere aliquantum possint. puto. Etenim praeterea, quod nulla in isto libio
At unumhoc mihi animadversione dignum videtur significatioMontanismi appareat, haud incptequis
in HofTmanni argumentis, qui eidem similitudini dixerit, hunc veluti appendicem esse Apologetico
insistens, quae argumentum Apologctici horumque librisque ad nationes adjectura quoniam in eo ;

librorum intercedit, pronuntiat in contrariam par- disputata est paulo amplius doctrina Christiana.
tem non bene, Namque ea ejus opinio quae in hoc Neque ullus ejus generis liber adversus ineptum
versatur, cjuod libri ad nationes cum libello de te- deorura cultura est a Tertulliano compositus, qui
stimonio animx non difjerant ab Apologetico, nisi posset alii tempori vindicari, quam huic, quo ipsa
prolixitate, eamdemque defensionem, quain Tertut- violentiainChristiaQOsrequirebatdem.onstrationem
liunus in Apologelico velut in pugnum compresserat, sumraae conspicuaein superstitione ferro
injustitiaj

aliquanto talius explicent ; ea vero nec recte se D flammisque propaganda.

habet omnino, nec est ad rem efficiendam satis
idonea, De ipsius argumenti conclusione nihil at- ARTIGULUS III.

tinet dicere enim hoc satis disputatum a nobis,

; est De libris Terlulliani, quorum et xtas et Montanismus i
constal.
et adhuc quibusdam in locis disputabitur, Et
quamvis in Apologetico fere similia tradat Tertul- §1. Liber de Corona anno CCl docetur con-
lianus eorum, qua? fuerunt in libris ad Nationes scriptus.

exposita multa tamen sunt in isto, quae in his

; In superiore disputationis parte satis expositum
prorsus non exstant,et vicissim in his,quae frustra esse putamus de libris iis, quorum aetas et puritas
in Apologetico quaeruntnr. Quod qui perspicere doctrinae certo quodaro modo effici posse vide-
plenius velit, eum ad universum librum posterio- banlur. Nunc sequitur alter Iocus,qui pertractabit
rem remittimus, quod versatur in explodendis 603, quorum aetas non minus constat, quam id,
gentilium diis : ubi si dicesseris ab ultimis libri quod sint a Tertulliano tum editi, cum ad Montani
165 AG DOCTRTNA SCniPTORUM TERTULLIANI, 166

disciplinam so, relicla vetere, conlulisset. Inter A in periculum nonnulli credebant, esse eam, qua
quos primum locum tenet liberrf^ Corona,'.n cujus friiobantur Christiani nondum Severi lege publica
actatdm ut inquiramus pauloplenius,opcrM videlur exogitati, quara latara esse ann. CCIf, constat
pretium esse oo magis, quo ccrtius hic vcluti ira- inter omnes. Hunc librum scriptum oportet
igitur

pa7tr,Y[J.a cst, ad quod cxigcndi sunt caRt<5ri omnes esse iu intervallo eo, quod ab anno sexto Severi
lil)ri, ai iilud vcniat in controversiam, utrum sint ad nonum effluxit. In quo temporis spatio trea
ante Tertulliani dofocLioncm srripti, nccne. Qua observari annns imporatorura liberalitate notatos :

de re cum vidcamus doctos hoinines variis inter primum paulo antoquam Severus proficisceretur
se dissidere sentcntiia, quibus impedivere ra.igis in Orienlem ann.tCXCVlH. (15). Alterum annum
voritatem inveniendam quam expedivere ; candide CCI, cum is railitibus suis, fpropterea quod Ca-
dlcemus, quae veri similia vidontur nobis, ac una racallnm Augustum, Getara Ca^sarem, dixerant,
utemur eaquo prima libri soctione, e qua 'erui Glcsiphontera spoliandam tradidisset (16) tortium ;

potcst et ipsa scriploris doctrina, et tcmpus, ll^S ann. CCII, cum Severus et Caracallus iter .^gy-
quo isturalibrum inpublicum protullt.Atque illam ptiacum meditarentur (17j. Horum 1!14 [annorum
cuivis licet intelligereex ista disputationo universa priraum statimhic intelligendumnonesse defendo.
do fugiendis iis, qua; vol minimam suspicioncm _ Etenim disputari potest, utrum hoc gladiatorium
cultus commentitiorum deorum excitarc possent; munus et congiarium, {quod habet Spartianus,
ubi disserontem audiet Terlullianum, non eum idem sit ac illud,quod datura a Severo fuisse po-
quidom placidum, raodestum, atque cedentera, puio llorodianus refert (lib. iii, c. 8, ed, Boec. p.
sod austcrum, sed vohomontem, sed ira adversus i.")) eo tompore, quo ab Aibino victo
1 Roraam re-
secus senlienles mirabililcr incensum, nt fore so- dicral. Neque enim objici debet id, Spantianura

lent ii,qui raodo ad disciplinam aliquam progressi, alio loca (in Sev. c. 12) idem, quod statira post

plurimum sibi sapere videntur. Altorius enim reditura Severus cdidit, coramemorasse. Namque,
soct.T3 pastores dum ait esse in paceleones,in priclio ut Spartianum non dicam eadem sajpius tanquam
cervos, eosque respuisse Spiritus sancli prophetias, diversa i'epetere, is quidem eo in loco non loqui-
apparet sane Montani discipulum hic loqui, non tur de donalivo concesso railitibus, sed de eo,
communiaEcclesiiosodalem.Namque his verbis et quod Severus militibus tantum stipendiorum.
alius se gregis osso profitotur ac ii, quorum doc- quantum nerao principium, dederit. Quod si igitur
toros impugnat, ot quid suum adversus cos ani- idem congiariura uterquo respcxit,sane intelligitur
mum concitarit, perspicuoindirat, nimirum illnd, non idem voluisse Tortullianum,cum anno demum
quod secum eadem Paracleti Montanislarum de- GXGVIII, a sen;itu dignitas Augusti in Caracallum
creta non fuissont secuti. Ilanc oamdom libri sec- C collata. Vorum si detur id eliam,aliud congiarium
tioncrn iis verbis orditur, qurc fontis instar sunt, e ab llerodiano, a Spartiano aliud intelligi tamen ;

qtio omnis haurienda cst a;tatis notitia. Ita vero quod ex hoc primo loco excitavimus, non potest
ijlc: Proximefacta est liberalitas prxstantissimorum ad locum Tertulliani referri eam ob causam, quia
hnprralorxm expungehantur in castri mitites lnu-
, ipsi do congiario non nisi populo dato editisque
reati. Adliibelur (juidam illic rnaijis Dei milcs... spcctarulis, Tertulliano autem de re plane alia
solns libn-o capile, coronamento in manti otioso... militibus in castris concessa esl dictum. Sed ne-
Murmur tribuno defertur. Statim tribunus : Cur, quo illa postrema sententia admittenda est, ut ista
ivquit, iam divcrsus hahitul Negaris ille sibi cum liboralitas, (inito in Orientc bello, in Syria conti-
avteris licere. Cansas cxpostulalus; Cltristifinus sum, gerit ann.CCn, post suscoptura ab utroque Au-
rcspondit. Ilujus militis factiim cura caiteri Chri- gusto cnnsulatum. Qui enim ejus rei solus men-
sliani improbarent,existiraantes, oo tam bonam ot tioncm injicit .FAius Spartianus, datum esse, ait,
Inngani pacom pcriclitari, contra nititiir illud mililibus cumulatiussdpendium, (]uod dubito an do-
Buuimis hiiidibus eirercns TcrtuUianus. Atquc in nativum dici possit, qiiale TertuUianus significaro
isto loco priinum videmusaboo libcralilatcm im- vitlctur. Ac si vcl maximo sint, qui malint in isto
poratorum nuperrimc factara coraraemorari, quos rv loco Sparliani donativum inielligere, eos spero
dubito an quis alios fuisse dixerit, quam Sovcrum non ponitus comterapturos sententiam meam.qua
ct Caracallum, utrumquo Augustum. At cnim in cxpositam credo eam
Iil)eralitatcm a Tcrlulliano
superioribiis Caracallumdicebamus dignitatc Au- altingerc, de qua Sparlianum locutum csse dixi,
gusti lum fuisse ornatum, cum Severus iter in dum ea refcrebat, qua; acciderunt post occupatam
Orientem advcrsus Parthos pararot, quo fere abiit Ctesiphontcm. Quae ita cum circumspicimus, non
pnst dimidiam partcm anni CXCVHI convorsam ; orania solum. si contentio qua;dam ct comparatio
et postea ostondomus, parom, quam hic adduci fiat, bcne so haberc, sed explicari ctiam egregie

(15) Spartianus in Severo, c. li. : « Profectus ad omni pr.Tdaoppidi Parthicii quod milites qu.Tre-
bellum Parlhicum ost, cdito gladiatorio numero,ct bant. »
congiario populo dato,» (17) Id., ibid. « Post hoc (cum lllium majorem
:

(IG) Idcm, c. u llaruin appcUationum causa

'i() :
consulcm secum dcsignasscl', dato stipcndio cu-
donativum militibus largissiuumi dcdit, concessa mulatiore militibus, Alcxandriam pctiit. »
167 DISSERTATIO DE VERA .ETATE 168

altcrum posse ex altero animadverlimus. Nam A Parthica exordiar, non Eusebius solum cujus forte
primura isto tempore duos fuisse Augustos nemi- quidam stare nolent judicio, hanc vicloriam a
nom prffitorire potest; erat onim Garacallus jam Parthis,Adiabcnis, Arabibusque repor tatara trans-
ante cxpeditioncm Parlhicam ann. CXGVfll, et fert in ann. GG. {Chronic. I. ii, ad h. a. edit.

nunc a mililibus etiam particeps imperii dictus. Scaligeri, p. 182); sed fasti etiara (apud Pamelium,
Deinde donativum militibus datum Spartianus in Vita TertuL p. 18, If) et numrai apud Medio-
commemorat, unde illa liberalilas imperalorum in barbura ad ann. C. 201. p. 274) cognomen Par-
castris intelligitur. Denique sub inilium hujus iliici maximi Severo Tr. P. Vlfl sustinenli tribuunt,
anni GGI, nondum crat lex quandara a Severo pro- quam progredi a raedio anni GG, an anni sequen-
mulgata, qucE oranes a religioneChristianorum ar- tismediara partem, ncmo ignorat. Deinceps in

cerei, quorum familiam mox turbatam esse ea Garacallum Augusti, in Getam Cajsaris d^gnita-
apparebit. Scd hoc donativum fuisse sub initium tem a militibus collatam esse ann. GGI, ex Spar-
anni GCI, militibus distributum, id vero cum ha- tiano intelligitur quodam modo,qui hoc ail factum
beat aliquam dubitationcm, quomodo calculi sub- esse, cum Caracallus annum XIII ageret( 1. c. c.

ducendi sint, breviter exponemus. Principio ve- 16) ;

quera anno egit haud dubie, ut apparet
co
limus animadverti quod alio quodam loco dispu- t» ex iis quaede ejus natali alias disputavimus §(6).
tavimus (supra !^ 16, col. 119, nol.) Severum Ac hujus quidcm aucloritas si forterepudianda vi-
explela priori parte Orientem
anni GXGXIII, in detur propterea, quod in definienda Garacalli
fuisse profcctum. Huic bello adversus Parthos su- ojlate sibi ipsc non constant satis;hunc certe scru-

sceptofinem fere imposuit occupata Gtesiphontc. pulum eximitelegantissimusnummusthesauri olim

Nara, quod postea demum Dio Cassius Severum Schwartz burgici, nunc Gothani, quem memoriae
refert bis frustra Atram impugnasse ; in eo, si hujus rei conservandae destinatura fuisse, dubitari
rccte dixit, Severusnon videtur multura temporis non potest (18). Ejusrei altera pars caput Severi
consumpsisse, 125 cum altera eaque vehemen- laurca cinctura offerl addita inscriptione : Severus
tissima hujus urbis oppugnatio viginti sit diebus Aiig. Part. Max. P. M. Tr. P. IX. altera nudura
confecta (Dio 1. i.xxv, c. 13, p. 1265), eamque 126 GetGe,et Caracalli Iaureaturacaput,quod hunc
statim secutum itcr Severi in Paleestinam atque quidera Augustura, illura Gaesarem fuisse imlicat,
^^gyptum. Sed quoquo raodo hoc accipialur, Gte- cum epigraphe : AHlernit. imper. Nempe eo non
siphontem hieraali prope tempore captam csse .solum confirmatur id, quod Spartianus de tempori
Spartianus conrirraat in Sev. c. 16. Hoc dici non hujusab iis susceptae dignitatis tradidit, sed haec
potest accidisse ann. GXGVIII quomodo enim ; etiam sequuntur, quaj antea diximus, eara rem
ei dicamus etiam Severum statim post susceptam ^ anno GGI siquidem eo anno Trib. Pot.
exstilisse,
a Garacallo Augusti dignitatem Roma abiisse, quo- 7.V Sei'en/5suscepit. Sed redearaus ad librura de
modo, inquam, tempore tam brevi lantum iter in Corona. Hujus locura supra excussum dicimus in-
ultiraas quasi regiones perficerc,classem exornare telligi optime posse, si admittatur sententia ea,
peragrare Armeniara, Seleuciara, Babyloneraque quam nobis probasse satis videmur. Namque ex ea
capere, atque vastare Arabiam potuisset ? Neque intelligi maxime potest, qui factum sit, ut milites
vero id magis anno sequenti contigisse credibile lauroati incedcrent; quod nemo mirari debet, qui
cst. Etenim post captam Gtesiphontem, Atramque milites etiara triuraphantes cinctos coronis fuisse
bis obsessam, Severus venit in Syriam, ubi postca novit, quale quid hic fuisse facile perspicitur.
fasces imperii suscopit. Sed eum cum filio ann. Nara et nunc subacti pene erant oranes, adversus
GGII, hos habuisse, norunt, qui factos consulue- quos Severus exercitum duxerat, in primis Par-
runt universi ;itaque dicendura erit, per tres fere thorum bellicosissima natio, et ipse Severus, cum
aut duos annos nihil egisse Severum in beilo ad- propter articularem morbura agere Iriumphum de
versusca3terospersequendo,quod prorsus abhorrot. Partbis non po3set,de Judffiis tamen cum agendum
Restat igitur, ut captam a Severo Gtesiphontem filio.ac Parthici compensam digratia militibus forte
ann. GG fere vertente dicamus, cujus occupatio- d signa triuraphantiura concessit. Quae si tenearaus.
nera eum statim exceperit Augusti dignitas in Ca- simul illud aperitur, quo modo nunc turbandae
racallum a militibus collata, ac donalivum iis ea pacis suspicio christianis potuerit oboriri. Jam
de causa concessum, hoc certe non aiio tempore, enim postrati erant hostes imperatoris oranes,
nisi sub anni GG finem aut sequentis initium ipsaque Severi jam otiosi asperitas rainabatur se-
contigit. Quaequidem res egregie confirraatur iis veritatcm sumraaro,quam,districtus adhuc gravio-
antiquitatura monumentis, quffi utriusque rei rae- ribus negotiis, non potuerat sequi. Et isti in-
moriatn nobis tradiderunt, Etenira, ut a victoria Qamraandae maxime idoneum videbatur militis

(18) Eura cum erudito orbe coraraunicavit Po- Al.liam inscriptionem.iu qua nominatriura islorum
lycarpus Tentzelius in diss. Jo. Andr. Semidii c um anno Tr. P. IX. Severi et Tr. P. IV. Garacalii
praesidio habila, ubi selecta numismata aurea, conjunguntur, habet Scaliger in animadvers. Eu-
argentea et srea maximi moduli ex gazophylacio seb., pag. 228.
Amstadio Schwartzburgico explicat pag. 22 seqq.

1
169 AC DOCTHINA SCRIPTOHUM TERTULLIANI 170

excmplum, quem quod coronam repudiasset,

eo, A. rum dixit, cum aliis in provinciia urbibusque

parricidium commisisse, hostemquo Gaesaris pu- tranquillae fuerint, in aliis sajpenumero a prfflsi-

blicum exstitisae, 8U0 more deorum cultores arbi- dibus turbatas, et talem rei Christianae faciem

trabanlur. tempore scriptihujus libri revera fuisse. Pulchre

enim id polest intelligi e libro Terlulliani ad Sca-
§ 2,
—
Secus senlientium opiniones examinanlur, pulam, quem editum esse imperante Caracallo
et imprimis lloffmanni et Orsii, qui illum ann. plurimi eorum confitentur.quiquidquam inistoge-
CXCVIIl Iribuerant, el Pagii, qui eum assignaverat
nere tentarunt; et apparebit id quidem ex iis quaa
ann. CCII.
postea docebimus. Jam isto ex libro quis non videt,

At, cum argumentis inductus, librum de Co-

his maximis tum calamitatibus expositos christianos
?-onaann. GGI scriptum esse contendam, video ple- fuisse? Et nemo tamen unusest inter scriptoresve-
rosquecontradicere, quamvisin diversas planepar- tcres,qui Christianos subCaracallovexatos essetra-
tes pronunlicnt. Namquo Orsiu?,famili.T, Dominica- dat. Unde hoc?Nimirum quiapacetum fruebantur
doctissimus monachus,ejusque astipulator IJofr-
nffi nullo Augusti edicto turbata ; sed a praesidum ta-
raannus ann. CXCVIII Baronius, ann. GXGIX
; ; men crudelitate non vacabant ubivis. Tum vero
Pagius, ann. GCfl, Pamelius etAllixius, ann.CCX; ^ se ita rem habuisse oranino, cura in litteras re-
postrcmo Tillemontius imperante Maximino ann ferret Tertullianus istas de Corona opinioncs, vi-
GCXXXV.eum editum fuisse opinatur. Sed isti, deri optirae potest, si admittantur ea, quae noa
si a Tcrtulliano discesseris, omnes ad unum crra- quidem sentimus de istius libri aetate. Contigit
nint in eo.quodaliud donativum militibus aSevero enim hoc facinus militis in Oriente, forte in Par-
datum intcllexerint, quara quod debeat intelligi. thia etiam, ubi ante Severi edictum christianos
Quocirca superscdere posscmus iis confutandis, exagitalos fuisse non legimus uspiam ; sed.quae a
dum, quale donativum hic fuerit a Tertulliano in- Tertulliano enarrata sunt in Apologetico cajterisque
dicatum, docuimus. At quoniam ex istius libelli ejus generis libris, in Africa potissimum exstitere,
tempore pendet plurimorum ejus librornm chro- unde caeteri in Orientc Christiani plane vereri po-
nologia, facitquc ista socus scnlientium confutatio terant, ne pace propter facinus militis privarentur.
plurimuui ad confirmandam nostram scntentiam, in animos forsitan potentius Orsi ar-
Sed influent
age eas opiniones brevissime examinemus. Atque
!
gumenta; itaque quaenam quantaque isla sint, vi-
hic deopinione Tillemonlii nihilattinet diccrcpro-
debimus. Sunt vero excursionis Orsianas Ires loci,
pterca, quod tota ista res satis tractata videturab
quibusrem istam descripsit (19^. Primum monet,
Uoi^manno (\n d\ss. de TertuUiani omntbus in }lon- ^vo^^in ii • •

\ ,. o/. oo t r hunc librum ann. CXCMII assignari debere ;repe

: .^
\
tanismo .<icriptis, §6, p. 26 seqq.), et plane se- t
1

,., ,., .. „ ,^ . . .

ritque liberalitatis Severi apud veteres scriptores

quitur illam ha!rcsim,quae neque ann. CXGIX,ncque
vestigia deinde occurrit Pagio, qui ann, CCII,
;

fl^T paulo postTertullianum vult ad Montanistas

scriptum hunc librum existimaverat tum ostendit, ;

transiisse, quod alio loco disputavimus. Et in ista

quae adductae sunt a Tertulliano, hujus liberalita-
quidem parle disputationis rectius versatus est
tis T.tp'.n-:iiiiz 1^8 omnes cum rcbus ann.CXCVIII
Hofrmannu3,quamtum, cum suam ipse opinionem
gestis egregie oonvenire, sed pugnare cum quo-
protulit. Vult enim hunc librum co tempore fuisse
cuTiquc anno alio. Igitur et nos sequemur doctis*
conscriptum, cum pax Christianorum ne a pra;si-
eimi viri vestigia, quoniam vereraur, ne miscea-
dibus quidera, nedum edicto Augusli labcfactata
CXGVIII; quo-
musca quajjam ab eo permista sunt satis, ac per
fuerit, et anno quidcm P. C. N.
singulos locos, quasnara recte dixerit, qua:nam se-
rum illum cflicicrcdit, eo quod Tcrtullianus Chri-
slianos rcfcrat crodidissc, pacem imprudenti mi- cus, adjecto breviori argumentorum Pagianorum
litis, quem turbatum iri hoc
hic defendit, faclo ;
examine, indicabimus. In loco isto primo, qui est
vero potentissimis ait ab Orsio demonstratum ar- dc numero liberalitatis Severi Augusti, quinquies
gumentis e«i?e. Qusp cum adhiberentur ab Iloffman ab co donatos milites esse, nescio an satis recte.
no.ut labefactaret Moshemii xoO .Aay.apiTou sen- dicit, siquidem aliquot nummi eepties eam com-
£)
tcntiam do vera sctato Apologctici hic quidcm ; nicmorant {V. Vaillantii uumismala impp. Rom.,
{in Addendis ad vol. I, diss. suarum in Hist. Eccl. tom. II, pag. 23i) ; sed potest id salva re conlro-
pertincntium, pag. 741 scqq.], concedit, islam rcm versa concedi. Ncquc tnmen in eo Orsius sibi
rite al) Orsio fuissc oxpositan: ; scd ncgat id rccle quod TertuUianura de donativo anni
constat ipse,
proferri, quod non simul pace uti christiani po- CXGVIII loculum esse judicet (pag. 104), et postea
tuerint, et ab hostibus tamcn suis variis injuriis eum tamen dicat de quarlaliberalitatease indicata
affici, Atquc ego tametsi Orsio non assentiar, po- dixisse (p. 100). Est enim ista quarta, ut ipse mo-
tiusque rcfcllam postca, sapicnter taracn Moshe- nuit, ha?c eadcra plane, quajoccupatam Ctesiphon-
mium pronuntiasse agnosco, ubi res Christiano- tem secuta cst. Alterum locum, qucm dcdit opi-

(19) In diss. hist., qua ostenditur catholicara Ec- denegasse sect. ii, cap. 3. Digressione
; 2, p. 104,
clesiam Iribus prioribus ssculis capilalium cri- 113. Eaprodiit Mediolani, 1730, 4.
minum reis pacem et absolutioncm neutiquam

Pairol. I. 6
 17! DISSERTATIO DE VERA ^TATR 172
nioni PrtjrzY examinandaj, non repudiamus per se, A multis versemur. Sunt enim isti a nobis eidem
sedsunttamen in ista disputatione, quae omnino anno CXCVIIl ac sequenti vindicati, absque ullo
admitti non debent. Etenim id primum inepte causffi nostrae detrimcnto, caeteraque, dum donativa
dicit : de urbanis militibus loqui,
Tertullianum extra Romam distributa esse noviraus, sua sponte
quibus ad custodiam Urbis fuissent ad portam concidunt.
Viminatem castra prffitoria cujus rei ne adest ;

ulla quidem significatio, et extra Romam tempore § 3. — Baronii argumenta convelluntur pro
ann. CXCIX.
belli, quis dubitet, castra Severum habuisse?
Deinceps, quod nostrae sententiae maxime contra- Restantde anno scripti hujus libelli decreta Ba-
rium videmus,liberaiitatem omnem dicit pacistem- ronii atque Pamelii ita comparata, ut convelii
pore postque reditum e bello editam fuisse qua ;
nullo negotio possint. Namque Baronius (V. ejus

de re Spanheraius, quera obiter citavit, nihil pror- Annales Ecclesiast. ad ann. CCT, tom. II, ed. Col.
sus habet. Istud vero ego si de congiariis dici 1G09, pag. 299), ut probaret eura librum exaratum
posse concedam, de donativis, qualehoc erathaud CCI antequam Severus proficisceretur
esse ann.
dubie, vehementer equidem liubito, Imo ipsa post Orientem, hoc est, ut nos loqui rectius solemus,
in
captamCtesiphontem editaliberalitas, admissa ab p ann. CXGIX, nummum excitat, cujus altera pars
Orsio, num ullo modo per verba Spartiani alia Severum cum Tr. P. XI, altera liberalitatcra V
intelligi potest, quam quae extra Romam in bello habet, additcjue mullo etiam asseverantius : Hunc
edita fuerit ? Postremo in responsione ad alterum nummum ad res noslras, de quibus acturi sumus,
Pagii arpjumentum, male arguraentatur, dari ejus 'perlinere ccrto scias. Quod mihi videtur eo planis-
opinionem non posse propterea, quod christiani sime modo dictum, quo olim Pythagoraei, cum ex
vel pacem a praesidibus vel ab Imperatoreturban- iis quajreretur, quare ita quid esset,illud suum }pse

dam timuissent; e quibus neo illud defendi posse, dixit interponere solebant nihil est enim ab eo;

quia jam ann. CCI vexati fuissent Christiani,neque Baronii effato veritate disjunctius. Nam cura clare
hoc etiam, fuisse enim eo annoSeverum absentera tradat, annum Tr. P. Severi septimum eo anno
et occupatissiraura. Quod posterius oppido leve initiura 8urapisisse,et tamen nummum exoitet cum
est. Nara et militibus donativa extra Romara data Tr. P. XI qui plane ad ann. CCIV, aut, si mavis
snnt, et istoann CCI bello Orientali fmem Seve- cum ipso Baronio, ad ann. CCVI referendus est:
rus iraposuit. Sed nihil, fateor, tribuendum est nonne repugnantia loquitur
Ac de altero ejus ?

Pagii argumentis (20). Caracalli enim quinquen-

arguraento quid dicara ? quod duxit ab eo
nalia, quorum causa editam vult liberalitatem quod ante hanc expeditionera Parthicam nul-
TertuUiano coraraeraoratam, ad ann. CCIII perti- C l^, post eam multae calamitates Christianorum
nent, ubi quis nescit jamChristianos fuissepropter exstiterint. In quo peccavit dupliciter pri- :

Severi edictum omni scelere laceratos ? Tum vero mum, fjuod eas ante fuisse negaverit, quam
in altero argumento et hoc perperam dicitur, profectus sit Severus adversus Parthos, deinde
coeptas esse istas inimicitias a militibus, ut Dio- quod librum de Corona eo de Spectaculis posterio-
cletiani tempore, atque omnis ista sententia de- rem esse non cogitaveril. Atque illud confutavi-
fenditur propter eara opinionera, quod res chri- mus suo loco hoo vero uti nemo negare potest, ;

stianorum ante deciraum Severi annum nondum nisi cui tenebrae sint mero meridie (est enim et

fuissentturbatae quod estsupra

;
satis confutatum. hoc satis disputalura) ita de vexatione Christia- ;

TertiusdeniquedisputationisOrsianae 129 locus,in norura, lege Severi antiquiore, non potest sermo
quo verba TertuUiani nullura annum praeter esse in eo de Corona, ubi Christiani dicuntur istas
CXGVIII attingere posse defendit, non est «quiore calamitates tanquara venturas extimescere ; cum
Jove tractatus.Etenim quod istam liberalitatem Se- tempore eo, quo TertuUianus in chartam conjecit
veri exstitisse ante expeditionera parthicara putat, lihrum de SpecLiculis, jam ad Christianos impetura
id vero habet aliquam arabiguitatem. Nara si ista suum deorum cultores convertissent. Quare ex
bis edita est, priraura ann. CXGVlI, posL reditum q ipsius Baronii 130mente, librura de Corona ad
Severi, quam meraorife prodidit Herodianus, decimum Severi annum referri oportebit.
deinde ann.CXCVIIIante bellum adversus Parthos
susceptum, qualera Spartianus tradidit haec, uti ;
§ 4. — Denique Pamelii et Allixii, qui librum hunc
conjecerant in ann. CCIX Decreta exploduntur.
diximus, nullo modo potest intelligi, nec videtur
intellecta ab Orsio, qui ad eara rem conQrmandam Ad Allixium venio, doctissimura virura, quem
Ilerodianum citavit ; illa vero ad rem nihil faoit miror tam docilera se praebuisse ad Pamelii senten-
omnino propterea, quod eo anno nondum erat tiam, quo dubito, an quis magiscontra auspiciaad
Augusti dignitas in Caracallum collata. Sed in iis defiuiendara scriptorum TertuUiani aetatem acces-
locis, quos ex Tertulliani Apologetico c. 35, libro- serit ? Atque isti Pamelio, quoniara liberalitatis
que ad Scapulam, c. 4, attulit, non est, quod mcntionera Tertullianus injicit, libellus ad ann.

(20) Ea proposuit in Critica Annalium Baronii ad ann. CXGIV, n. 3, p. m. 91, 92.

m AG DOGTIIINA SCRIPTORUM TERTULLIANI 174

CCAX, decennaliaAnlonini plane referen-

aiquef3i(] A argumentumque suadeat, postcriorcm non ita

rlus viflclur (in Vila Terlulliani, pnemissa ejm ope-

multo post priorem a Tertulliano editum fuisse.
ribus a Pamelio, Golon. 1017 editis, p. 22 E). Sed Qiiod enim Pamelius, qui inscriptionera alias rece-

eju9 quidera liberalitatem in islis decennalibus ptam scquebatur, vix potuit concoquere, quod,cura
exstitisso, non probat Pamelius,sed plane fingit ad Tortnllianus cultum ab ornatu in priori librosub-
Tamcn alio quodam loco (in Notis ad tilitcr distinxissct, tamen in posteriori, de cultu
libidinem.
hunc librum., pag. 210, n. 1), ad nummum provo- fominarumappellato,ornatum mulierispertractarit;
cat dicis caiisa, eumque hujus argumenti : Irnp. ea quidcm diCficultas.sublata inscriptione utriusque
Sept. Sev. Pert. Aug... Liheralilas Aurjij. libri divorsa, ac argumento cjus studiose cognito,
Caes.L.
SC. nic primum mihi quis dicat, nbinam sint dc- mirum in modum evanescit. Ut enim Tertullianus
cennalium not;n ? Deinde cum ego non ignorem, habitum feminae cultu ct ornatu effici dixerat,

Severum et Caracullum militibus populoquc com- superioris istius gcneris exempla putat mundum
munitcr aliud dedisse in deccnnalibus nunquid ;
muliebrem, aurum, argcntum, gemmas, vestcs, et
plura hiscongiaria non sunt aut donativa edita? quae sunt generis ejusdem posterioris vero curam ;

Nemo vero id quidem aljsque temcritate aut igno- capilli etcutis et earum partium corporis, quae, ut

rantia dixerit. Imo, siqnidnm Pamelius ausus est _

^ ait, oculos trahunt. Atqui in priori libro aurum,
aliis obtrudere annum CCVIII absque omni ralione argentem (cap. 'i), gcmmas (c. 5), vcsles pertra-
idonca ;
non potest vitio vcrti, si
nobis vicissim ctat (c. 7) ; in posteriori de observanda pudicitia
nnnum CCI intelligamus hoc enim anno et libe-
;
in cultus etornatus institutione agit universe (cap.

ralitas edita est, et ab Augustis etiam. At quamvis 1-5), deinceps de colore ornamentoque capillorum,

omnino turpiter se ipse dederit, tamcn Allixius (in omnemque librum finit monitis quibusdam de or-
raris8ima/)/>s. de TertuUiarn vita el scripliSjC&p. 6, natu pudicitiro advorso.Quare eum in illodecultu,

p /19) secessit in cjus sententiam ; nam in libro in hoc do ornatu feminarum egisse, ac tanquam
(fe Corona, inquit, e.xcitatur libellus de Spectaculis, partcs utrosque unum librum constituisse clarum
i\u\ scriptus est ann. CCIV. Id vero ineple dictum est. Nam quod Tillemontius ait [Memoires pour
osso n Pametio quem unum scquitur, facilo intel- servir d. THist. ecclds., tom. III, p. 662. not. 12)
liget, quiciin^iue secuin reputaverit ca quffi supra manifestum esse, quod isti duo libri separati fue-
dc isto libello pronuntiavimus ;
neque, si vorum rint, nec referri unug ad alterum ullo modo possit,
hoc esset, maxime de eo super Spectaculis causam id vero facilius dicitur quam probatur, et ne re-
csse perspicimus, quapropter liboo de Corona ad felli quidem debct ; est enim ignoranti. Atque
ann. CCVIII, non ad aiium reforri dcberet. Neque etiam alia est istius 8<>ntentia; nostrac probatio ;

ad eam rom defendendam C nam in posteriori libro impendentium Christianis

rectius adhibuit errorcs
Montanistarum in libro de Corona occurrentcs. malorum haud dubiam mentionem injicit,quorum
Quos cquidom isti libro non n^^go ineese sed co in priori nulla est significatio. Jam si .Trumnatum
;

argumcnto id pos.^^c cHici quod dcbeat, hoc vcro fuisbcnl affecti, quomodo Tortullianua abstinuisset
nnn(iuam percipietur, nisi ab iis, qui demum co a commemoranda ea, ut feminis Christianis luxura
anno Tcrtullianum putant ad Montanistas tran- dissuaderet, cum co argumento alias frequenter
siisse. utatur ? Sed cum prior istc libellus posterior sit eo
deSpectaculis. quod deinceps apparebit ; dioat mihi
§ 5. —Liher uterpie de cultu feminnrum simulcdi- quis, utrum in illo quoquara anno, qui effluxit ab
tus ostenditur contraPamclium et Tillcmontium.
eo, quo scriptum t/tf Spectaculis iibrum diximus ad
annum CCII,quo coeptae sunt adversus Christianos
Scd satis diu nos tenuit de libro super Corona
inimicitiE, pace Christiani usi fuerint, nisi forte
institutio ; itaque nobis est properandum ad alios
quosdam quidem, quos Tcrtullianus
libros, ct cos
ann. CCI, aut CCII. Namque a reditu Severi ex
GuUia ad annum CCI fuisse Cbristianos maxime
de Cullu fe)ninarum composuit. Atque his non vide-
vcxalos, et ordo librorum docet a nobis in supe-
tur a suscipicnda disputatione nlienum, paucis
prajmonere, qualis luorit olim horum librorum
n riori hujus disputalionis purte constitutus.ethislo-

fucrilne
ria martyrum Scillilanorum > K. sup. § G). llaque
inscriplio, atiiue dispicore, posterior li-
cura fcre post parteui anni editum CCII priorem
bcllus eum alloro a 'rcrlulliano eodem tempore
fucrit Scveri edictum, ut suo loco docebimus, vix
editus. Vidclicot qui ante Nic. Rigaltium libros
potesl prior</e Cultu feminarumViheWns editus alio
Tertulliani cdiderunt, hi alterum de Habitu mulie-
t3I temporo dici, nisi eo fere, quo in lucem poetorior
/h"! dicebant, allcrum de Cultu feminarum.
ejus argumenli liberprodiit.
Sed istc Uigaltius, cum polilus ossct vctustissimo
illo codice Agobardi, primus est utrumque ausus
de CuUu fcminarum inscribere. Ilaque et nos nulli
13^ §0. — Auno quidem CCI,aut CCIU.

dubitamus hos libros non disjunctos uniiuam Quorsum ha^c omnia?Nimirum ut intelligatur,si
fuissc, scd unicum quasi elTecisse volumen, non tempus ecripti alterutrius libri constat, utriusque
ista solum codicis Agobardini auctoritate raoti,scd eetatem rcpcriri. Quam ob rom ut ccrtissimam
etiam propterea, quod ipsa horum librorum ralio eequamur ejus temporis signilicalionem in libris
 175 DISSERTATIO DE VERA ^TATE 176
ipsis, utemur calamitatibus quibus tum expositos A. Igitur apparet Jibellum de Fuga demum post
fuisse Ghristianos Tertullianus oit,quasquctempore ann. GCI, a Tertulliano editum fuisse. Atque ego
eo, quo alterum de feminarum CuHu libellum com- nullus dubitoeum librum anno sequenti vindicare.
poneret, fere initium sumpsisse haec verba docent Equidem ista lenitato ac modeslia Tertuiliani non
(1. II, c. 13) Tempora Christianis semper, et nunc
: utar, quae notari meretur in libro, in quo queestio-
velmaxime, non auro, sed ferro transiguntur. Slolx nem ponit, quae Montanistas separabat a puriori
martxjriorum prxparantur. Quae quidemintelligi de Ecclesia, quilius tamen eum tum fuisse addictum
superiore Christianorum vexatione a plebe facta nemo dubital)it (22) dicere enim quis posset, Ter-
,

nequeunt, propterea, quod in priore hujus argu- tullianurn, cum ad eum ista perscriberet, qui sta-

menti libro ad librum de Speclaculis provocat (c.7), bat a partibus orthodoxorura, se quidem tempe-
Naraque ego mihi persuadere haud possum, Ter- rasse a verbis durioribus ? Sane gravius aliquod
tullianum voluisse, hunc excitando, Grfficum si- argumentum positum est in eo quod.cum nostrum
milis argumenti librum significare, quoniam ct libellum ederet, jam ccepisse quaedam adversus
Latinum Grffico antiquioremesseostendimus(§ 14), Christianos flagitia dixerit. Ita enim crditur. Qux-
et ista Tertulliani admonitio, qua quid a Deo esse sisti proxime, Fabi frater, fugiendum nccne sit in
possitpronuntiat, tametsi ejus rei abususDeum perseculione, quod nescio quid annuntiaretur. Et
B paulo post materiam
non habeat auctorem, in Latino de Spectaculislihro : llanc el tua consuUalio com-
omnino occurrit (cap. 2). Enimvero cum de Specta- mendavit et conditio temporum suo jam nomine in-
culii scriberet, jamdudumsummis malis affligeban- junxit. Quanto enim imminent perse-
frequentiores
tur Christiani, de quibus ne verbo quidem in isto cutiones, tanto examinatio procwanda est, quomodo
priori de Cultufeminarum libro loquitur, et tem- eas aecipere fides debeat. 'Denique: H^ec paleailla,
pore posterioris libelli denuo imminebant quare quae et nunc Dominicam aream purgat, Ecclesiam
nec ad priorem sub Severo vexationem referri hi scilicet, confusum aciirvum fidelium eventilans, fru-

libri ullo modo possunt, sed ad annum potius mentum martyrum, et paleas negatorum. Sed quae-
P. C. N. CCI, aut II; prouti quis velit mala chri- nam hicintelligenda sit christianae familiae vexa-
stianorum tumorta,velimpendentia credere.Neque tio, neminem superiorem illara
fugere potest, qui
vero est, quod Tillemontium audiamus opinantem ann. CXCVlI, posteriorem ann. GGII contigisse,
(1. c. p. 210, art. VI), demura post annum CCIII nostrum vero libellum post opiniones Montanista-
editum esse librum priorem, posteriorem vero rum a Tertullianosusceptas scriptum esse animad-
multo ante, etanno quidem GXCVII. Eam in eo verterit. Igitur ad finem fere ann. GCII editara
loco, quem excitavit (21), aaque potest TertuUianus esse hanc de Fuga disputationem dicimus maxime
prioremSeveri cx Parthias reditum aut legationem C propterea, quod anno incipiente Severus adhuc
quaradam Parthorum habuisse in animo, quara fueritin Syria versatus unde vix dici potest ante ;

illam de Parthis victoriam posteriorem. Quod vero confectam mediam ejus anni partem suam adver-
causam aliquam esse dicit credendi, istum librum, sus Christianoa legem tulisse.
quom nos posteriorem dicimus, multo ante esse
scriptum, quam alterum ediderit de eo, quoniam ;
§ 8. —
Examinatur popularis sententia de tibro
Scorpiace libris Tertulliani ad Marcionem poste-
Tillemontio non placuit ejus opinionis rationem riore, deque ejus adversus hunc libris deperditis
reddere, nobis vicissim placet tandiu dui)itare, disputatur.
quoad ejusgeneris aliquidproductum ab alio quo- Nunc accedimus adTertuIliani Scorpiacen,quam
dam viderimus. quidem anno CGIV asserere ejusque sententiffi
rationem reddere decrevimus. Quod opus cum
§ 7. — Liber de Fuga in persecutione vindicatur aggrediamur, non dubitamus fore plerosque, qui
ann. CCll.
istam sententiam nostram minime audiendam esse
Eidem tempori suamquoqueoriginemdebetliber dicant. Etenim stat fere omnibus, quos ista de re
de Fugain persecutione. Quod argumentum jam in novimus disputantes, Scorpiacem Tertulliani esse
illo de Corona alias disputandum promiserat D perscriptam post editos demum libros.qui adversus
(cap. 1) cujus loci verba tametsi ad Scorpiacem
:
Marcionem nostro adhuc tempore habentur idque ;

potius nonnulli referenda putaverint, est tamen videntur sibi ut praescriptum et quasi imperalum
jam aliis observatum, quod intelligi ha;c quidem defendere eam ob causam, quod in quinta Scor-
non possit propterea, quod eam hsereticis, sed piaces sectione MarciouitaG ait didicisse a se, Dcura
illam de Fuga commentationem timiditati eorum suum essebonum, quam rem certe in primo alte-

oppoauit, qui erant 133 socii orthodoxae Ecclesiae. roque contra Marcionem libro ex instituto dispu-

(21)Lib. I, c. 6. Gemmarum quoque nobilitatem ad quos frater ille pertinebat, cui librum inscripsit

vidimus Romae defaslidio Parthorum et Medorum, (c. 1) Spiritus praeterea effatum ad testimonium
;

caeterorumque gentilium suorum coram matronis citat (cap. 9) quod cum in sacro codice non oc-
erubescentem. currat, haud dubie Spiritus Montanistici est de ;

(22) Argumento esse potest Paracleti Montani-

_
quo etiam, c. 1 et c. 14 loquilur.
starum coramemoratio,queradicit nonrecipi abiis,
 177 AC DOCTRINA SCRIPTORUM TERTULLIANI 178

tavit. Atque ego non ignoro libros adversus A, volumus astricti teneri, quam quid hac in re
Murcionem, prirnum saltem, A. CCVir, aut CCVIII, rcctissimum sit judicavimus, haud verisimile id
cditum a Tertulliano fuisse, ideoque et 134 esse fateor, quod Tertullianus aliquem librum
veritati consentaneum videri illud, quod Scorpiacen suppressum vel agnilum nunquam, in Scorpiace
anno demum CCVIII aut postea ediderit. Sed cum laudaverit. Sed istud fac nondum esse exploratum,
semper requiram, quid sil in quaquc re maxime ut est vere, adeoque forte ante iilos scriptam
probabile, hoc in argumento quanta vis insit, Scorpiacen essG citare primum alterumque 135
;

placetquodam modo expendere. Cum Tertullianus volumen contra Marcionem, nuncamissum quidem,
adversus Marcionem librum primum, quem super- satis comraode potuit primum enim opusculum,
;

stitem habemus, componeret, jam quidem ipsi se ut ait ipse Tertullianus, demum pleniore postea

scribendo bis opposuerat, sed unam harum composilione rescidit, et citari id quidem poterat,

commentationum, cum postea pleniorem de ea re cum accuratiori oratione nondum haec persecutus
(lispulationem instituisset, rescidit, alteram amisit fuisset. Quam Hoffmanni argumento
ob rera in isto

fraude cujusdam, qui eam descriptam cum aliis vel ea jam tanquam vera 8umuntur,qu£E plane sunt

communicaverat. Hujus damni resarciendi causa in controversia, vel relinquuntur in medio potius.

eos nunc adversus Marcionem libros superstitcs « Quod si illud est, sane ejus argumentum redit in
elaboravit, et primum quidera anno Severi irap. orbem sin hoc, nostra quidera sententia non est ;

XV, ut ipse fatetur in eo libro (c. 15), in quo de inferior Hoffmanniana. Sed,remota hac difficultate,
iis modo diximus, cxposuit (c. 1). Quae cura
quio quae fraudi nobis esse poterat, scriptse Scorpiaces
animo coijMtera, dubium profecto videtur, utrum aetatem nunc age definiamus.
Tertullianus in libro, quem Scorpiacen appellavit,
eos respoxit advcrsus eum libros, qui ad aetatem § 9. — Scorpiacen ann. CCIV scriptam esse confi,-
citur.
nostram non pervenerunt,
an eos potius, quos
superstites esse novimus erant enim illi ejusdem
;
Cum Tertullianus, quae de martyrii dignitate
argumcnti. Jara ego non disputo, quid sit ex his disputare in ista Scorpiace volebat, in litteras
eligendum quod apparebit suo loco sed id qui-
; referret, erant deorum
;
cultores in Christianis
dera manifestum esse omnes vident, quod dubia funditus delendis occupati quod universum docet ;

sit ista argumonlandi ratio eorum, qui secus sen-

arguraentum hujus libelli iis haereticis oppositi,
tiunt, et parura pr^sidii inveniat in argumento eo,
qui, cum fides xsiuaret, et Ecclesia de firjura rubi
quod ex facta ista coraraeraoratione posset ad exureretur, suscipere propter religionem mala
librura anno GGVIII, aut sequentibus vindicandum
p turpe putabant (c. 1). Hujusmodi mala jam opor-
duci. Nequc obstal quominus ista de re dubite-
tet atrocissima fuisse, ut verba Tertulliani osten-
mus, Ilolfmanui responsio, qua Tillemontium hic dunt, quae in eadem seclioae subjicit Et nuuc :

prudenter haesitantem excepit. « Primura, inquit,

prxsentia rerum est medius ardor, ipsa canicula
disg. cit. § 14, p. 44, opusculura, ut exile, ipse persecuiionis, ab ipso scilicet cynocephalo. Alios
suppressit, alterum invilo Tcrtulliano, cum adhuc ignis, atios yladius, alios besiix Christianos proba-
rude nec satis exasoiatum esset, fraudc alterius verunt, etc. Atque hic nullum est dubium, quin
vulgatum, nec a Septimio agnitum est tertium ;
intelligenda sit vexatio ea, qua3 post Severi edi-
non Jam cum vix verisimile sit provocasse
exstat. ctum exardescebat siquidem hanc librura post
;

Tertullianum ad eam controversiffi Warcioniticaa illum de fuga in persecutione composuit. Naraque

tractationem, quam ipse supprcssit vel nunquam Tcrtullianum nuspiam legimns probantem, quod
agnovit, superest ut intelligantur libri, qui nunc Deum au-
talcs propter religionem calamilates
in manibus nostris sunt. » Atque hic quidem non ctorem agnoscant, nisi in isto de Fuga libello,
lubet multis notare ea, quao do allera istius argu- ejusquo in primis tertia sectione qua tamea de ;

menti comraentatione Iloffraannus non salis accu- re se jam fuisse olim commentatum ait in quarta
rato disputat, quasi ea, cum ederetur, nec satis Scorpiaces sectione. Sed, ut de aitate hujus libri
elaborata fuerit, nec a Septimio agnila. Hoc cerio D pressius dicam, prorsus eum existimo prodiisse
non capio, quomodo possit id e Tertulliani verbia ann. CCIV. Ubi primum mihi hoc argumento est,
intelligi, qui hanc quoque, inquit, nondum exem- quod, cum Euscbius II, E. VI, c. 2, ed. Cantabrig.
plariissulfecCam{h. c, nondum pluribus codicibus p. 257, calaraitates a Sevcro summa vi Chrislianis
descriptam), sed uno tanium (quod is abstulit) illatas csse dixisset, el ita quidem, ut mulli jam
fraude tunc fratris, dehinc aposlatx amisi, qui fortc
Antichristi adventum appropinquantem putarent;
descripscrat qua^dam mendosissime ct cvhihuit fre-
neque is ipse,neque quis alius scriplorum veterum
quentix. Omnia nunc ab lloffmanno tametsi recto
alia mala litteris consignaverit, prajter ea, quas
dictadederim tamen, si in ojus argumento ea
;
anno Sevcri decimo, sub La?to, Africaj pr«Bside,
Bumptasunt, quaj deraum concludidebebant,omne
christianis contigerunt, et anno sequenti auclore
illud argumentum nihil efficero nemo negabit. Aquila. prasside ejusdem provinciee (Euseb. 1. c.
igitur opinionc de libris, qui supersunt,
si ista
c. 3, p. 201). Nam quod ba?c eo anno exsliterint,
adversus Marcionem, Scorpiace superioribus, ante
ipse Eusebius docet, qui Originem tum catecbu-
 ;

179 DISSERTATIO DE VERA ^TATE 180

menis instituendis priEfectum fuisse confirmat, A P. C. N. CCIV. Atque sic nulla vis infertur verbis
dum Aquila se incremento Christian;i; religionis quidem, si ii ludiediti Carthagine
Tertulliani, quffi
ejus asseclas laedendo opponebal, euaique xviii dicuntur, ubi Carthago ipsa praemio non poterat
annorum fuisse, cum eum xvii aetatis annum egisse donari, non satis bene videntur cohaerere.
dixissot eo tempore, quo pater ejus Leoniiies morti
§ 10. — Libri V, qui supersunt adversus Marcionem
traderetur(c. 2, p. 258), quod factum est anno guorum primus refertur ad ann. CCVII, aut
decimo Severi, Jara si qui tamen pergunt opinari, CCVIll ; cxteros dubix xtatis esse docetur.
nostrum libellum scriptum esse ann. CGVIII PrcEter hunc TertuIIiani librum supersunt ex iis
dicant mihi tamen, quonam jure ei anno calami- qui scripti sunt, cum jara ab orthodoxis degene-
tates maxima Christianorufn possint asserere, rasset, Adversus Marcionem libri v, quos dubium
quarum nuila tamen apud veteres scriptores exstat non esl argui Montanisticorum errorum posse.
memoria? Quo 136 loco libet admirari tot doc- Eteniui, si maxime dubia videretur ipsius Tertul-
tissimorum virorum levitatem, qui, cum scmel im- liani professio (lib. iv, c. 22), qua suos dicit et
bibissent opinionera de Scorpiace libris nostris Psychicos 137 in loco de Ecstasi dissentire ;

conlra Marcionem posteriore, oblili sunt ejus, quod neque quis visoruni rationem habere velit, quibus
nihil sit in historia turpius, quam temere credere. ista decreta, ait, confirmata luisse (I. iii, c. 24
p ;

Nam ego duas sententias ferri videara, alteram

si V, c. 8) quoniam omnes
;
isti contra Marcionem
opinabiiem, sed nullo veterum scriptorum testi- libri non sunt uno tempore editi : tamen in libro
monio efficiendam, alteram ita comparatam, ut ejus argumenti primo il7on<«?itdisciplinam et suam
prae se ferat hoc veritatis praesidium : quidni, dicit, el se decreta sua de fugiendis repetitis nu-
hanc sequerer ? Atqui hoc prajsto est
relicta illa, ptiis auctore Paracleto delendentem (c. 29) ; ac ipsa
argumentum, idque preraendura etiara atque temporis ratio docet eum iibrum scriptum esse,
etiam, siquidem postea ostenderimus, librum Ter- postquam a partibus Montanistarum jam es.se
tulliani de Pallio esse in annum CCVIII conjicien- cueperat. De quo altero loco, quem disputandum
dum. Namque in eo (c. 1) gaudeo vos inquit, Car- surapsimus, cum dubitare ne in mentem quidem
Ihaginienses, tam prosperos temporum, cum ila venerit mullis eorum qui in deQnienda librorum
vacat, ac juvat, habilus denoiare. Pacis hxc et Tertulliani setate laborarunt, et ab aliis multa
annonae otia, ab imperio et a coelo bene est. Ubi quo perperam dicta sint, subtilius videraur nobis, re
modo TertuIIianus potuisset temporis prosperita- sajpius cogitata, disputare debere. Atque ut de
tem commemorare, aut ad res nullius plane mo- libro primo primum dicamos, nemo est qui ejus
menti, quales sunt ista; de pallio nugee, descen- aetatem controversam esse dicat. Recte quidem et
dere ob pacis otia, si gravissimce tum fuissent C satis bene ; est enim aperta ejus rei et capitalis
christianorum calamitates, quales eas in Scorpiace Tertulliani professio (I. i, c. 15^, qui anno decimo
depingit? Itaque quam alii fere quinquennio tar- quinto Severi hunc librura a se compositum fate-
dius putarunt scriptam Scorpiacen, prius utique tur. Sed cum de ca3lerorura aetale nihil dicant,
prodiisse arbitror quam
ista;, quae supersunt,
,
ipso silenlio eos declarant ejusdem «tatis esse.
adversus Marcionem disputationes, et annoquidem Quod longe secus est. Nam ex verbis iis quibus
CGIIl aut CCIV cujus Eusebium testera rectissi-
; rinem libro prirao Tertullianus imposuit (25), haud
mum habemus, qui nusquam id quidem dicit obscure colligitur, eura esse separatira editum,
omnino, sed, uli vidimus, quae dicit, idem fere caeteros diverso terapore exaratos. Etsi autera non
ostendunt. Ubi mihi quidem magis placet iste audemus dicere, an alterum, tertium et quartuin
poslerior annus, propter ludos quos nuper admo- seorsum aut conjunctim, an quonam tempore
dum editos TertuUianus dicit (23). Quod si quis Bcripserit,id tamen dubio carere confirmamus,
malevit editos credere in dccennalibus Severi et quod quintum librum, Tertullianus non eodem
Caracalli quinquennalibus, non repugnabo admo- cum reliquis tempore ediderit. Est enim liber de ij

dum quoniam
; id satis est a Spanhemio, viro in Resurreclione recentior eo, quem de Carne Christi
his litteris probato sane maxime
et nobili, evic-
j)
composuit [de quo (de Carne
Resurrect., c. 2), in
tum (24), Pythia alibi quoque quam Delphis, nec Christi, cap.
7) locum excitat ex libro adversus
in unius i^pollinis Pythii honorem, sed imperato- Marcionem quarto, de quo postea dicemus. Enim-
rum etiara acta fuiese. Tamen ego alterum praetu- vero in quinto Antimarcionis libro, c. 10, ad eum
lerim propterea, quod ludi Pythii siiit in Graecia remittit,quem de Resurreclione scripserat ; unde
quovis tertio anno Olympiados editi, ipseque ter- TertuUianum patet alio tempore, quam quo quar-
lius Olympiados CGXLV annus incidat in annum tum edidit, quintum in lucem protulisse. Pariter

(23) Gap. 6. Agonas istos, contentiosa solemnia
et euperstitiosa certamina Graecorum et religio-
num et voluptatum, quanta gratia saeculum cele-
bret, etiam Africae licuit. Adhuc Carthaginem
singulae civitates gratulando inquietant,
Pj^thico agone post stadii senectutem.
(24) In epist. 1, ad Andr. Morellum, quae est
adjecta hujus specimini universae rei nummariae
antiquaj, in ed. Lips., pag. 12 seq.
(25) Si cui minus quid videmur egisse, speret
donatam reservatum suo tempori, sicut et ipsarum Scri-
pturarum examinationem, quibua Marcion utitur.
 ;

181 AG DOGTlllNA SGIIIPTOIIUM TEIlTULLrANl 182

in primo Antimarcionis, c.l, opus de Prxscriptione A Tillemontius contra volebat, remotisBimum esse.
hiereiicoruTn se conrecturuin aliquando poUicetur; Denique quodanimnshominisnon aliundeagitelur,
8od in libro de Carne ChritU tale jam dicit a se in libro de Anima,c. 2\,9.\i se Marcionem docuisse.
scriptum fuisse, c. 2 igitur et hoc ostendit,
; Atque ista de re cum multa dixerit in altero, qui
prirnum non esse eodera partu cum caeteris omni- superest, adversus eum libro, c. 6 seqq., non ab-
bus editum. Quse cumitasint, oertequidem conlir- .surdum est dicere, quod hunc in illo respexerit
mamus, primum advcrsus MarcionemWhTum A. P. nec tamen mordicuB id quidem tenebimus, qui
si mavis, ccviii, prodiisse, cum xv
C. N. ccvii, aut, usi non sumus istius libri testimonio. Alteradubi-
Sevcriannus in utrumque incidat, sed de caeteris, tatio etiam puerilis est. In loco eo, quem e libro
quando sintscripti, dici nihil posse, nisi hoc.quod de Carne Christi ad testimonium citavimu3,Tertul-
quintum reliquia a;quale non sit. lianus illura librum conlra Marcionem, quem
dixit; itaque quartum inter
appeliavit, libellum
§ il. — Tillemoniii contraria opinio caslujalnr.
non voluit laudare, qui non libellussit,
superstites
Atquod verebamur fore, ut quale in [oco de sed magnuni volumen. Inepta conclusio quasi !

Scorpiace diximus, libros conlra Marcionem ibi vero Tertullianus omne opus conlra Marrionem
citatos non eos esse, quos habemus superstites,
„ non o/;u5cw/u7« dixisset lib. i, c. 1, c. 31 ii, c. i, ;

sed alios abrogatos quasi et dudum amissos, tale etc, aut quasi is dici libellus non posset, qui
etiam hia argumentis nostris nonnulli objiciant, partera majoris operis constituit. At eo modo di-
id fere factum videmus a Tillemontio [Mimoires cendum est Tertullianum opus nondumperfectum
pour servird ihist. EccL, 13» tom. 111, p. 06(5, citasso ! Iloccine vero et poluit tanto viro scrupu-
not. 19), qui
istam rera pugnacissimo defendit. lum injicere, qui raiUies in commentariis suis
Oportet igitur et ea, quae pro noslris responderi ipsos libros suos nunquam absolutos autestatus
possunt, in medium proferri, et discuti ea quae in esi ? Eodemquo modo Tertullianum egisse quis
iliam partem Tilleuiontiusdisputavit ncgabit, si quidem nostras nostri argumenti vin-
; sed utraquc
brevissirae, et itaquidem, ut quas aperto firmu- dicias legerit ?Denique dicit Tertullianumde loco,
vimusipsiusTertuUiani testimonio, ea nunc plano quo sancti viri conlineantur a 139 morte ad
mittamus. Itaque hoc unura disputari potest ultimi judicii diem, alia in libro de Anima, c. 53,
:

utrum TortuUianub in libro de Carne Christi quar- deque Resurrectione, c. 43., alia in Antimarcione
tum contra Marcionem librum citaverit, qucm IV, c. 3i, tradere. Audio. Sed numquid isti libri
adhuc superstitem habemus ? quod prorsus exi- pugnant in iis locis, quos se ait in disputatione
stimo, primum, quoniara in illo libro Marcionis advertus Marcioncm pertractasse ? Iloc vero nec
codicemsacrumexaminavit, et ibi (lib. iv, c. 19) C Tillemontius unquam probavit, neo quisquam, si
reperilur omnino id, quod in eo de Carne Chrisli in aliis ad causam propriam non pertinenlibus a
teligit deinde quod, cum librura primum
;
adhuc sc TertuUianus defecerit, dicet admitti talem con-
superstitom Marcioni opponerct, librum de Pra.'- clusionem posse.
scripttone hxreticorum nondum ediderat. Hic
uti jam prodierat in publicum,
lamen 12. Liber de Pallio. Disputatur de triplici
§ —
cum Tertullianus pra'sentis imperii virtute, el inquiritur in annum
de Carne Chrisli comraentaretur, quod modo pro- quo Geta dignilatcm Augusti suscepit.
bavimus, ita necesse est sane, ut tum quoquepri-
Jara nobie libellum de Pallio tractandum suma-
mus inter superstites Contra Marcionem libellus
mus, obscurum illum quidem et satis confusum,
jara editus fuerit. Enimvero cum hunc
scriberet, sed magna tamenomnis antiquitatis scientia refer-
duo illaopuscula, quibus olim Marcionem impu-
tum. De cujus «etate cum sint tot discrepantes vi-
gnavit, resciderat araiseratque Tertullianus
; quo- rorum doctissimorum sententia;,idagamus necesse
circa apparet eum in libro de Carne
Christi remit- est, ut vel eas candide examinemus, vel nostram
tero lectorcs non potuisse.SedTillemontiumtamen
proponamus.Exsistit autem hicprimoloco quaedam
contra dispulantem audiamus. Is primo hos
quajslio facilo expcdicnda, quaenam sit ista prie-
Tortulliani Scorpiacem, de Carne Christi, de Anima
:

D ^nlis impeni 'tnp lcx virtus, Dco tot Augustis in

etde Ucsurrcctione libros ait si.periores
dici posse unum favenle, cui TertuIIianus tribuit eorum lem-
libris qui supersunt advcrsus
Marcionem, hujusque porum felicitatem (2C). Namquo alii (Jac. Gutho-
nominis in iis citatos osse eos (lui dudum pericre. rius, de Ofliciis domus Awjusix, edit. Lips. p. 277)
Ac de Scorpiace cgo non repugno
; est enim illa his unum Severum indicatum volunt propterea,
qua?3tio satis tractata sedde CKterisnonassentior
:
quod tres illos imperii aemulos Julianum, Nigrum

surreclione (qui eo est haud dubie recentior), quod alii Severum cum duobus flliis Bassiano Getaque
^"^ P.foduxit aut Deo tot Auguslis in unum favente, quot census
auxit
aux,?a^u7;eddi?iif nll"" "r'''""'
aul reddidit prajsentis imperu triplex virtus, transcripti!
 ;

183 DISSERTATIO DE VERA .ilTATE 184

inlelligunt. Sed trium priorum opinionum nullam A hoc unum restat, ut triplicem istam virtutem
probo. Nam ea Gutiierii opinatio
contorta est el Severum cum filiis, jam Auguslis putemus in ;

perinepta, ut pene nesciam, an quis unquam tara quibus Deus dici potest in unum favisse, ut verbo
aperte et perversa et falsa secutus sit. Non tangam Septimiano utamur, cum unns, si recte velimus
id quidem, bonum virum non vidisse triplicem loqui, Severus regnaverit, caiteri duo nomine
illam virtutem 'prxsentis imperii, Deumque dici magis quam re Augusti fuerint. Unde, si teneamus
totAugustis favisse in unum, hos etiam multas quonam anno Gela ad Augusti dignitatem evectus
urbes produxisse, auxisse, reddidisse quod dicat ;
sil, hfficnon magis ad cognitionem intelligentiam-
mihi quig, an de Juliano, Nigro et Albino affirmari que ffitatis convertent. Enimvero Dodwellus scite,
queat, maxime tum, cum jam essent interempti? ut alia multa, raonuit {Prxlect. Camden., XIX,
Nec dicam, quam male adhibita sint Herodiani § 21, p. 621 seq.), multisque coraprobavit exem-
verba, lib. iii, c. 7, qui Severum miratur eva av- plis, Romanorum imperatores curasse, ut Trib.
8pa Tpslt; y.rx()Bl6^ioL paaiAk.; '^'Sv) xpaToOvxac Pot. filiorum suorum a quinquenniis aut decennis
sunt enim hffic jam a Boeclero satis disputata (In iraperii numeraretur. Sed ann. CGVIII, quis nescit
adnot. adHerod. p. 420). Hoc unum lubet exami- quindecennalia Severi el Caracalli decenna.\ia. exsti-
nare, quod ad rem nostram imprimis perlinet, quisquamdubitare potestquin
tisse ? Quocirca vix
utrum Geta, vivo Severo, nunquam sit factus Au- B eodem anno in Getam Augusti dignitas collata
gustus. Quodcumvelit Gutherius, primum Getam fuerit, et quid impedit quominus pro more impe-
Severi fratrem a Geta Gaesare, Severi filio, non ratorum rom. idem eodem die etiam Getae conti-
quidem, ut par erat, distinguit. Nam cum Spar- gisse, quo olim Severo et Caracallo, dicamus? Ac
tianus, in Sev. c. 10, Severum dicit filiura suum ista res si forte dubia videri posset propterea,quod
Bassianura Caesarem appellasse, ut fratrera suum vel id citius potuisset accidere, vel quod unam
Getam a spe imperii,quam ipse conceperat,submo- hanc regulam imperatores non fuissent ubivis
veret, nonne consentaneum est, eum de Geta, secuti, quamvis id quidem verisimile in Severo
Severi fratre, fuisse locutum ? Deinde quod in non sit, qui artis Chaldseorum studiossimus fastos
multis codicis titulis noraina Severi et Antonini dies diligenter tenebat,nummi tamen hoc ponunt
Augustorura reperiantur, sed 140 Gelae nunquam, extra omnem dubitationem. Nam si ad numerum
hoc vero ad rem nihil facit omnino ab eo enim ;
Trib. Pot. Getx attendimus, quibus anni hujus
tempore, quo Geta dignitatem Augusti suscepit, ut quidem
dignitatis possunt accuratissime effici,iste
postea docebitur,semper fuit patris in bello comes, ultraquartumin Getae nummis nonprogreditur.Sed
in quo, quod de legibus ad rem puhlicam spectan- Geta summum cum Garacallo principiura ad men-
tibus cogitare non potuerit, nemo mirari debet. C sem fere Februarii 141 Anni CCXII tenuit (26*);
Id vero nullo modo ferendum est, quod Getam, igitur numerus quartus Trib. Pot. GetdS. medio A
patre vivente, Augustum appellatum esse neget, ann. CCXI, merito debet assignari a quo si regre- ;

nummisque utatur ad hoc efficiendum, in quibus diamur numerando, efficitur sane. Getam post
Getae Tr. P. II, legitur. Nam cum ipse adjiciat, Ge- confectam dimidiamparteraann. CCVIII suscepisse
tam, mortuopatre, cum fratre non nisi x menses, dignitatera Augusti unde apparet et hoc, librum ;

XV dies regnasse necesse est sane ut Geta ante

;
TertuIIiani de /'a//to medio ejus anni esse recen-
patris mortem Augustus sit appellatus.Altera opi- tiorem.
nio doctissimorum, virorum,qui Magdeburgihisto-
riae sacraa centurias composuerunt,
Severum cum § 13. —
Duhia redditur Basnagii et Walchii sen-
Nigro Albinoque slatuit fuisse iliam triplieera vir- lentia, qui ann. CCXI, hunc librum editum esse
voluerunt, et ann. CCVIII libellus asserilur.
tutem, et recte, ut cum Tillemontio loquar, erroris
convincitur, quod fontem malorum imperii
eo Sed cum accuratior anni ejus, quo scriptus hic ";

Romani fontem constituit, unde manaverit tanta liber est, ratio postuletur, qui ista subtilius disse-
fehcitas imperii, de qua Tertullianus loquitur. Ac runt, abeunt, (juantum video, in eam sententiam, ]

de Pamelio meliora sentiam, a cujus causa veritas n ut in annum CCXI, eum conjiciendum arbitrentur.
plerumque remotissima est? qui Albinum, quem Nihil enim caeteros moramur, qui versus finem
omnes norunt propter dignitatem Augusti sibi ne- imperii Severi hoc opus exaratum, magis universe
gatam adversus Severum inimicitias suscepisse pronuntiant. Sed qui magis eam rem ad subtilita-
(F. Dion. Cassiura, 1. lxxv, c. tera chronoiogicam exegerunt, Sam. Basnagius
4, p, 1258), etiam
Augustum dicere potuit, et Garacallum ejus in (In Annalibus politico-ecclesiasiicis, tom. II, p. 217,
imperio socium, cuidemum, interfecto jam dudum et, qui illum sequitur, Ven. Gcettingensium Wal-
Albino, honores Augusti concessi sunt ? Quem si chius (In antiquitatibus pallii philosophici veterum
jocantem haec affirmassecum Scaligero dicam, pa- Christianorum, p. 227 seq.), hi, inquara, eo, quo
rumdicam;tot tenebras veritati offudit. Igitur dixiraus, anno scriptum hunc librura esse decer-
nunt ; sunt enim quaedam ejus anni similitudines
Hoc ut multis confirmemus,non ita necesse
(26*)
est; satis enim ea operafunctus est Tillemontius II, p. I, ed. de Bruxell., p. 185 ; et dans les noles,
in opere cuititulusr Histoire des
empereurs, lom. p. 591.
 ;

185 AC DOCTRINA SCRIPTOHUM TRRTULLIANI 186

eum rebus quarum hic Tertullianus mnnlionem A vel levissima re convincendos erroris ac fla^tii
&<l

injecil. Verurn, isla rc diligentcr cxaniinata, mitii cos qui erant rebus christianorum adversi hunc
animus, magis eam sentcntiam, quod
inclinavit in ego TcrltuJlianum putaremus adversus eos dispu-
iste liltelius sit fere ad annum CCViII compositus. taturum modo eo, ut, quemadmodurn injurias
Quam ob rom, pacc venerandi viri, qucm spero adversariorum in christianos secutai fuissent
facile veniam daturum esse homini ingenuo, ve- summa3 tem-
catamitales, ita vicissim felicissima
runjquc sinc uUa contentione invenirc volcnti, ea pora cxcepisse eorum in hos benevolcntiam dice-
explicabo brevissimc quoe me movent, ut de veri- ret ? Atque aliud adhuc in promptu est. Nam cum

tiite ejus sententiae subdubitem, quaeque ad eam, Tertuilianus istura de Pallto libellum componeret,
quam obiri veliem, commendandam facerc aliquo picis olia cranl, et revera orbis cultisbimum rus
modo vidcntur. Videlicet istu secus scntentiam imperii concuUus et amienus super Alcioni pometum
opinio universa ctlicitur simititudine eorum qua; et Midx roseium (c. 2). Id vero quonam modo ?

Tertullianus habet, cum iis qua; scimus isto anno Eradicato oir.ni acoailo lioslilitatis. Sit itaque hic
CGXI contigisse. Sed istud quidcin argumcatum libcr scriptus initio ann. CCXI ; nam sub Februa-
tametsi non videatur repudiandum per sc, non rii initium inter vivos esse Severus desiit, et
lamen multum, opinor, lirmitatis habet, si eadem t» desiit etiam « triplcx imperii virtus. » At isto
B
eorum quae a Tertulliano dicta sunt,
simititudo tempore bellum adversus IJritannos nondura erat
inlercedit cum iis, qua? exstiterunt ann. CCVIII, et ubsolutum, nec unquam postea fuit, vivo Severo,
omittil vim probandi omncm,si possit ostendi ann. sed eo mortuo dernum Antoninus pacem cum
GCXl ptane divcrsa accidisse abliisqua; is in libro Britannis iniit {V. Herodianum, t. iii, c. 15, pag.
nostro memoriae prodidit. Quod utrumque hic ita 173), Isto igitur anno cum certe nec fuerint pacis
80 prorsus habet.Nam,ut de hoc dicam primo loco, otia, nec orbis cultissimum ru5 imperii, comraodior

cum nostrum tibettum littcris mandaret Tertultia- locus videtur huic tibro assignari debere.et annus
nus, Africa jam vacabat a terne motibus (c. 2) : quidem CCVIII in finem inctinatus.praesertim quo-
Pacis erant et annonx otia, ab imperio ci a cvelo niam cum eo optime concordant ea omnia, quaa
bcne erat (c. 1). Sed eo tempore quo ad Scaputam Tertullianus hic tradidit. Namque si requiris tri-
perscripsit eaquibus animumejus revocaret a cru- plicem prxsentis imperii virtutem, sane jam modo
dclitato adversus Christianos, quod fcre factum Geta Augusti dignitatem sumpserat ; si Carllauji-
estann.CCXI, ul postoa docebimus, jam anto nenses novitate fetices,eos jam dudum nummi pro
annum imbribus, igne, tonitrubus, defcctu solis diderunt (27); si cactum el rubum suhdo/x familia-
Ouoe omnia cum
atiis(iue perterriti eranl Africani. ritalis, Plautianus famitiarissimus Scvero jam erat
Tcrtuttianus defendat pocnarum instar fuisse dco- C ann. CCIV, c medito sublatus (V. Titlemont, Hist
rum cultoribus propterea, quod tot miseriarum des empereurs,\. c.,p. A13 seq.); si spem Campa-
14^ in christianos incendia excitaverant, necesse nix deustx de montibus suis (e. 2), illud Dio 143
est sane istam horum vcxationem jam usque ab Cassius (iib. LXXVI, c. 2, p. 1272), tempore eo
integro anno ductam fuisse. Age igitur fac ann. quo Ptautianus periit, plane quidem commemora-
GCXI scriptum essc de Pallio libetlum, nonne vit si denique cradicatum omne aconitum lioslilila-
;

Tertultianus pugnantia toquitur, qui eidem tem- tis ac pacis otia, erant ista sane prius, quara
pori et suiuuiara prospcritatem et catamitates gra- Severus in Britanniam proficiscebatur. Sed exclusi
vissimas tribuit?Atque hicego non inficior, dici ubinam tandem snni Barbari ? li quidein nondum
forsitan posse quod, his culainitatibus uiiquantis- co tcmpore muro Britannico, sed tamon ab impe-
per remissis, q«uieta ac quasi tranquilta inlerjecta rii Romani flnibus ipsis legionum Homanarum
intervalta fucrint. Scd cum veteris historiae raonu- praesidiis arcebantur, et ipse Tertutlianus cura
menta nihil prorsus prodiderint, cx quo ista res loquatur de multis barbaris, quidnam est causse
possit quodain modo intelligi, nunquid ista fln- cur solos Britannos inteltigamus? Itaque cum ann.
gore liceret, ut opitularemur opinioni qu» pcne CCVIlI exstitcrint omnia ea qua; commeraorata a
videtur ad exitura adducta.? Fuerint interim ista) cum nullus alius possit exci-
D Tortulliano fuere ;

calamitates ad tcmpus dispersae,tamenno summas tari, cui aliquo raajori jurc eudcra possent asseri
advcrsus christianos injurias eliain intermissas cuin ipsa deniquo recens dignilalis Geta; raemoria
dicamus? Etiam, dices ; prospcra enim lempora videatur occasionem Tertultiano pra;buisse, ut
qui potuisscnt exstitisse, nisi ct hfc aliquantura cjus mentionem faceret parura videtur: a certitu-
desiissent ? At ego qui Tortuttianum didici hostes dino abesse id, quod dixiraus, librum de Pallio ad
in oinnos quasi latebras persecutum, usumque ann. CCVIII perlinere.

(27)Spanhemium in immortali opore Uc Pr:vsen- Carthag. (itacnim mihi videfur\hoc fere exstitit,
tta et Vsu numismatum, diss. 12 vol. If, p. i43, qui A. CCIV, aut V, quia in quibusdam cum ea re Tr.
istos nuinmos Severi et Antonini, in
quibus est P. VI, Caracalli conjungitur. Certe edili sunt ante
Folix Karthago, ad Jus nummos cudondi urbi huic
scriptuin libelluin dc /'«///.> ; nusquam cnim in ns
reatauratie datum pcrtincro dicit. Quain ipsam Getae, sed Severi taatum ot Caracalli nomen repe-
roin. aut cognatam ccrte, si respiciant ii numini ritur.
crobernmi, qui laudant Imiulgentiam Augg. in
187 DISSEHTATIO DE VERA ^TATE 188
§ 14. — Lihrum ad Scapulam sub initium impeni A. quod Hieronymus (de Twi5 illustribus, c. 73, ed.
Anfonini Caracelli, A. CCXI prodiisse probatur. Fabric, p. 12G) Tertullianum ultra Antonini tera-
Ultiraus liber hujus generis, et Ibrte credo om- pora non vidisse dicat, nullae praeterea usque ad
nium Tcrtulliani, est is quem scripsit ad Scapu- Decium adversus oranisgeneris christianos inimi-
lam, Africae praesidem ; ciijus adversus Ghriatianos citias reperiantur (28), et quod cum Caracalli tem-
crudelitas sine dubio post Sevori imperatoris edi- poribus haec quac tradita sunt in nostro libello,
ctum enim Hi]arianus,cujus in nostro
exstitit. Fuil oplime consentiant. Tametsi enim non sit certis-
libello mentionem Tertullianus injicit, AfricaB sime exploratura, quo anno haec [christianorum
prffises eo tempore, quo Felioitas ac Perpetua cum defensio elaborata sit, tamen ratione quadam pro-
sociis suis morti traditae sunt, quam post leges a babili, ut est in tali re, primo iraperii Antoniniani
Severo latas accidisse omnes confitentur. Atque anno vindicari ea posse videtur' Namque illum
ex iis ipsis, quibus Scapulam arguitsummee inju- selisdefectum quera TertuUianns ait anno superiori
stitiaj, existimans (cap,4.);?oiui55e eum offi.cio juris- exstitisse (c. 3). Antoninus Lalovera asseruit A.
dictionis suse fungi, et humanitalis tamen meminisse, CCX (29). Cui quaravis Tilleraontius resistat eo,
cum nihil amplius mandetur, qunm nocentes confes- quod TertuUianus solem dixerit, non potuisse hoc ex
sos damnare, negantes aufem ad tormenta revocare ; ordinario deliquio pati, cum fuerit in suo hypsomate
B
ex iis verbis, inquam, haud obscure colligitur, posilus, isimen hunc Septimiiarguraentandi modum,
tum quasdam Severi, Christianis
exstitisse legcs qui omnia novit saepius inepta satis in rem suam
inimicas. Ists enim
antequam editae erant, pr.-Esi- convertere, jam dudura derisit harura rerura pe-
desque agebant earum duntaxat auctoritate, qui- ritissimusScaliger {Animadvers. ad Eusebii Chroni-
bus olim Imperatores exagitaveranl Christianos, con. p 10). Deinde cum nullara unquam legem
adversus vim earum Tertullianus vehementer in Caracallup tulerit adversus Christianos, oportet
Apologetico disputat. Leve hoc-^quidem videbitur, profecto has calamitates iis a Scapulainflictas reli-
neque proprio quodam argumento egeret, nisi quias Severianae crudelitatis fuisse, quae tum
Pamelius (In Vita Tertull., p. 13, C), ann. GXCV, penitus exstinctae videntur, cum Caracallus, im-
hunc librum assignandum putasset qui quam ;
periura sibi confirraaturus, in exsilium raissos
leviter disputaverit, ipsa verba docent quibus se revocasset (F. LXXVII, c.
Dionera Gassium, Jib.

aitinductum ut ita sentiret, si quidem Tertuliia- 3). Quod cum feceritvquam Getam
paulo post,
nus et Albinianos numeravit in hostibus impera- fratrem sub inilium ann. CCXII sustulerat, non
toris (cap. 2). Jam si verum est id, has calamita- inepte id quidem dicimus; Scapulam ann. CGXI,
tes, quibus Scapula Christianos insectatus est, adversus Christianos egisse.
posteriores esse Severi lege, non minus ea intel- ^ ARTICULUS IV.
ligunlur regnante quidem Severo non contigisse, De libris Tertulliani, quorum vel setas, vel docirina,
quod tamen video placuisse quibusdam. Nam in vel utraquelatet.
eoloco(rft? Pallio, c. 4,) ubi Tertullianus Seve-
§ 1.
— Tertia classis librorum Tertulliani, quos,
•

rum dicit, palrem Antonini, Cliristianorum memo- quamvis incertx xtatis sunt, tamen constat, scrt-
remfuisse, ipsumque Antoninum, lacte Christiano ptos anle ejus defectionem fuisse.

educatum, novisse Proculum, dicat mihi quis, cur Tertia haec disputatio finem faciet exercitatio-
Severum patrem Antonini appellaverit, quod ad num, quas instituiraus.Septimianarura ; in quibus
rem sane non pertinebat, aut our ipsum Antoni- cum hactenus pertractali sint isti libri, quorum
num ad testimonium citaverit, nisi hsec hoc re- et aetas et doctrina poterat certa tjuadam via et
gnante scripta sint. Nequc vero ea de re dubitan- ratione demonstrari,nunc oportet subjici cacteros,
dum est propterea, 144 quod nuUos christiano- qui aetatem suam 145 non satis definite produnt,
rum cruciatus sub Caracallo reperimus ab aliis sed doctrina tamen non est admodum obscura.
Bcriptoribus traditos, aut quod etiam ii Caracalli nisi in quibusdam paucis, qui ancipitem habere
tempore possunt esse posteriores. Etenim, quod formam videntur. Itaque prmwm illos excitabiraus
isti nemini aiii coraraemorati sint, ejus est haud ]) aetate raajores, qui Tertullianura ostendunt non-
dubie ratio aliqua in eo, quod illi nec diu, nec dura plane Montanistarum partibus addictum ;

nisi in Africa exstiterint.Naraque TertuIIianus nunc deinde eos, quibus notae Montanismi non sunt
quidern a praeside legionis et Mauritanse dicit fa- leviter irapressae ;
postremo hos, qui lectorera
miliam christianorum irapugnari, Scapularaque diraitlunt dubitantera, fueritne Tertullianus tum,
petiit, ut salteraCarthagini parcat et provinciae, oum illos praescriperet, a communi Ecclesia se-
Arriique Antonini exeraplura iraitetur, qui in Asia junctus, necne? Cui triplici librorura Septimiano-
olira christianos avocasset potius a cruciatibus rum generi cum dicamus
aetatem asseri non satis
quam ad supplicia pertraxisset. Eos autera nec certe posse,non volumus id quidera, prorsus igno-
fuisse Caracalli tempore posteriores eo efficitur, rari aetatem cuivis tribuendam (erit enim etiam,

(28) Hoc satis adversus Scaligerum aIiosque'de- Petr. Possinus in notis ad Acta Perpetuae et Feli-
fendit Sam. Basnagius 1. c. p. 218, n. 11. citatis, in Ruinarti Actis primorum martyrum sin-
(29) In epist. ad Jo. Bessonura quam edidit ceris, Ed. Amstelodam., p. 119.
189 AC DOGTRINA SCRIPTOFIUM TERTULLIANI 190

quod probahiliter de hac dispntari possit), sed A g<!ndum Hermiani libolli auclorilatem fere eam-
aocurate ipsum annum scriptorum lihrorum defi- dcm.quam sarrorum iibrorum putari quod ipsum ;

niri possc, id quidem audemus negare propterea, ex 60 patet, quod eum poslea prorsus Scripluram
quod nullce in iis sunt significationes cerl<Te, quffi dicut, neque sic eum, ut opinor, appellasset, si
vindicari certo quodam ac dclinito anno possint. tam ipsi contemptus Hermas fuisset, quam erat
Sed ad propositum veniamus. tompore conscripti de Pudicilia libri. Sed sunt
g 2. — Liber de Oralione anle defeclionem scriptus hic etiam alia Tertulliani dictamuUum discrepan-

et anno !'.)(), vel 197 editus. tiaab iis quae in libris Montanisticis proposuit,
Primi generis haud dubie dici potest lihcr de quaj ostendunt clarissime tum longe aliam fuisse
Oratione, qui, nisi vehementer fallor, primus cst Tertulliani disciplinam quam postea. Videlicet

omnium TertuUiani qui ffitatem tulerunt, magno- sectionc 18 (p. 35, Murat.), cnra disputat adver-
que omnium consensu, si ab Iloffmanno discesse- sus eos qui, dum se cibo abstinebant, nec alios
ris {Dissert. cit. §11, p. 37 seq.) cujus intererat solebant osculoexcipere, non ait, nin die Pascliss,
omnia Tortulliani scripta ad cum Montanistam quo communis et quasi publica je}unii reliyio est,
rcferre, in libris castioris doctrin.t? numoratur. At- jure oscuium c;r;lcris negari deberc quod ostendit ;

que si forte suspecta cst fides. Ililarii Piciaviensis, ^. profecto Tertullianum tum ex illa societate sacra
! • 1 u i:u.il 1- 'r-_i..li:
qui scriptum hunc libcllum ante Tertulliani defe-
J_r_ : " r. •
fuisse, qua;
J!»^
nuUum diem
ll rMiV.l!nn
publica d\et nnmmiini
communi abs-
nViq-

ctionem non obscurc significat ; tamcn in libro ipso tinentia a cibo celcbrat prster eurn, quo ChristuH
tot sunt notae sententiarum divcrsarum ab iis, mortuus erat nam Dies Paschx ;
is qui erat est

quas postea in soriptis, crroribus Monlanistarura memoriae Jesu intercmpti consecratus (31). Enim-
infectis, dcfcndit, ut libri istius doctrina nemini vero Christiani vetercH Tertulliani tempore non
sit ad reperiendum difficilis, qui comparare utrn- nisi hunc diem communiter incdia celebrabant
rumque senfenlias veiit. Nam primum qnantae propterca, quod tum aiebant sponsum fuisseabla-
hic (:U)) sunt laudes opcris Ilcrmffi, quod Pastor tum et tamen Terlullianus in libro de Jejuniis,
;

inscribitur, cum consuetudinem considendi finita c. 2,qui est haud dubie e nuraero Montanisticorum

oratione observatam ab Ilorma non secum pugnare suorum, mullum vituperat hanc consuetudinem,
ostrndit, quod fere Scripturam, ac (ne illud fere unum hunc diem communi jejuniorum religione
cuidam invidiam nostrae sententiffi moveat), postca celebrandi estque satis clarum Montanistas plu-
;

Scripturam appcWal? quod tametsi non sic cepc- res alios dies praeter diem Christi emortualem ce-
riin cum Muratorio {toc. cit. not. 3, p. 31) aliis'|ue, lebrasse. Unde elicilur illud :
cum Tertullianum
qnasi Tertullianus IIerm;e libros referat in libris hunc de Oralione librum componcret, nondum in
onim ex more maj^is
N. T. canonicis (loquitur ad- C partes I\Iontanistarum secessisse. Quod novo po-
versanorum quam suo) tamen non contemnit ; test argumcnto ducto ex utroque libello confirmari,

Herma) auctoritatem, sed sibi conciliat, longe se- quorum si quis loca alio potest modo in concor-

cus atque in libro de Pudicitia, c. quo

10 ct 20, in diam redigere, quo diximus, ducto a
quam eo,
non modo Ilcrmcr clTala repudiat, sed spurium il- diversa Tcrtullitni disciplina tempore utriusque
lud omnibus consontientibus scriptum appellat et conscripli libelli, cum audiemus. Nam cum in eo
illum moschorum Paslorcm. Quod miror argumen- de Oralione c. 25, descendisset ad disputationem
tum miralum in Aliixio fuisse Iloffmannum existi- de temporo precum Deo offcrendarum, bonum id
iiiantcin, non cxagitasso Tertullianum in nostro quidem esse inquit, quasdam certas et fixas quasi
libello Ilormaj Pastorcm proptcrca quod sibi Hcrmai hor.is procibusdcstinari,tertiam scilicet, ct scxtani
auctoritas non tantum obslitisset quantum, cum et ncnam ab apostolis quoque observatam ;
sed id
exararct librum de Pudicitia, quarc neo fuisset quidem fieri, adjicit, sine ullius olisenuilionis prcV'
necesso ut ejus protium elovarct. Nam ctiumsi non nequc legc prajcoptas esso alias prreter legi-
cejto,
negemus magia adversariam fuisse Ilcrma; auctori- 1ima<i orationcs, h. e. eas quas sub ortum lucis no-
tatcm 14<» Tortulliatio in rebus iis, quarum men- clisquc pronuntiantur. Et c. 23 e.xtr. De tempo- :

tiocst injecta in bello dc Pudicilia, ejus tamen de D fibus, inquit, orationis nifiil omuino pri^scriptum
Ilerma judicium in nostro de Orationo Whro r\on est, nisi }dane omni in tempore et loco orare. Scd
solum multo cst nitius.sed ita comparatum etiam, et in libello dc Jcjuniis peracerbe exagital ortho-
ut ipse Ilerma) auctoritalomnon univcrso contcm- doxa; Ecclesia addictos (c. 2) 147 propter eara
psisse vidoatur.Ac illud fere Scriptura, quod vim causam, quod abstinendum esse dicerent a cibo
hnjus arguincnli minuerc Iloffmannus arbitratur, c.v arbitrio, non e.v impcrio novx disciplinx pro
satis cst uh oo inopte explicatum sic, ut tomoro temporibus et causis uniuscujusfjue, et orationes
dicere volucrit Tcrtull. nomon Pastoris llerma) ctiam fcre liora nona concludcrent de Petri cxem-
libello imponi,oum illudnomen nullo modo merea- plo : additque diserte c. 10, plane indif}'4-
salva
tur; nam illud fcre Scriptura ccrto est ita intelli- rentia semper ct uhique ct omni tempore orandi,

(30) C. ^6. Edil. Lud. Ant. Muratorii, qua uti- Anecdotis Latinis, tom. III, p. 9 scqq.
mur, qui noslrum libellum antoa mulilum e bi- (31) Vide, exempli causa, Adversus Judxos, lib.,
bliotheca) Ambrosianaj codice iategrum edidit in c. 10.
 ;

191 DISSERTATIO DE VERA ^TATE 192

tamen tres istas homs solemniores fuisse in oratio- A hujusmodi Septimianis scriptis dederis, idem est.
nibus divinis ; et cap. 13,ad ipsam provocat le- Nobis, quibus ex co nuUa se vel levis suspicio er-
gem a Paracleto datam, qua hanc Montanistarum rorum Montanislarum obtulit, optimum videtur,
consuetudinem confirmasset. Quibus omnibus eum in primis hujus generis coUocare.
evincitur haud dubie, aliam prorsus Tertulliani
sententiam fuisse, cum de Oratione librura com- §3. —
Liber de Baplismo a Tertulliano catholico
poneret. Denique, ut alia omittam multa, id mihi exaratus. Confutantur argumenta dissentientium.

videtur magno argumento esse ad asserendam libro

At dicere quaenam doctrina asserenda sit libro
nostro opOoSo^iav, quod nullam in hoc libro, cum
de Jejuniis ac stationibus crebrius disserat, injiciat
dc Daptismo, majori est cum difficultate conjun-
ctum. Equidem non ignoro omnes sic sentire,
mentionem xerophagiarum,quas tanto cum fervore
quasi sit hujus libri ^pcpoSo^ta extra oranem du-
in libro de Jejuniis, cap. 2, 5 seqq., defendit cu- ;

bitationem posita, leviter, ut in csteris, repu-

jus omissionis dubito an ulla alia ratio reddi possit,
gnante Hoffraanno sed in ea re miranda venit
quam ea, quod tempore scripti libelli nostri isti
;

multorum doctorum hominum levitas, qui libros

Ecclesiae addictus fuerit, quae xerophagias (ut ait
alios, quorum argumentum certam habet puritatis
in libro de Jejuniis c. 2) novum dicebat afjecta- t»
significationem,Tertulliano Montanistas tribiierint,
nomen esse
ti officii et proximum ethnicse supersti-
et hunc tuto exemerint e numero horum librorum,
tionis. Heec omnia mihi multo videntur magis
cujus taraen loci, si vel praecipuos Montanistarum
audienda, quam quae HofTmannus ad vindicandum
in eo vel orthodoxorum sententias requisiveris,
opinionem suam profert, quibus alia non nullius
tam sunt obscuri, ut, inquisitis omnibus, vix quo
auctoritatis nos etiam ipsi possemus, si necesse
se animus videat. Sed ut, quantum fieri
vertat
esset, addere. Simillimascilicet esseait,eaquae hic,
possit, dicamus tamen quasnam in libro nostro
c.22, de virginibus velandis prscipiat, eorum qua5
doctrina vel ad has vel ad illas magis inclinata
ab eo in )ibro hujus argumenti defenduntur :quod
regnet, primum placet examinare locos qui huic
longe secus est. Nam tametsi in utroque libro
libro suspicionem Montanisrai conficiunt, deinde
velit ut virginesobtegantur velo, non ipse tamen
eos qui sunt in contrariara parlem, rarius licet,
iste consensus librorum, ex eadem disciplina pro-
propositi. Atque, ut omittamus ea quae subdubi-
utrumque demonstrat; sed, si quis utrius-
diisse
tans objecit Baronius, satis ille ab Allixio confu-
que loca accurate contulerit, magnus erit a se
tatus (in Vit. Tert. p. 29 seqq.), Hoffmannus in
Tertulliani dissensus, qui nostram raulto magis illam superiorem partem excitat arguraenta. Pri-
quam HofTmanni sententiam confirmat. In libro
raum quod in libro de Baptismo TertuUianus dictis
de Virg. velandis vehementer et ex ipsa imprimis ^
utatur simillibus eorum quae in eo de Pudicitia
lege Montanistarum hanc consuetudinem defendit,
defenderat, ita ut exagitet eos qui sibi sumebant
sed in nostro de Orat. libeilo, c. 22, p. 43, non potestatem dandi veniam delictorum quae uni ta-
tenendara jubet hanc consuetudinem, legemque men Deo competeret.Gujus rei, ni fallor, significa-
adeo virginibus quoque injicientem velamentum ait tionem in illis verbis reperit : Neque peccaium di-
exrusari possc ; atque in principiis illius disputa- miltit, neque spirilum indulget, nisi Deus soius
tionis, c. 21, quasi incertum retractandum esse quae quomodo nounisi a scriptore disciplinae Mon-
illud, quod promiscue observetur per Ecclesias, vcla- tani dedito pronuntiari potuerint, non perspicio.
rine debeant virgines an non ? Leve igitur est istud Nam
neque illud sodales orthodoxas Ecclesiae ne-
viri docti argumentum, potuissetque rectius
gabant, neque de ea re erat eos inter et Monta-
iile

ad testiraonium sententiae suae cilare cap. 6, ubi nistas disputatio sed illi orthodoxi, quamvis ;

cum rogationem quartam orationis Dominicae non nonnisi Deo potestatem remittendorum peccatorum
proprie, sed tropice de sacra coena esse intelli- assignarent, negandam tamen pacem iis qui pro-
gendam dixerat, Sei et quia, adjicit, carnaliter pter peccata fuerant e societate sacra ejecti, non
admittitur ista vox, non sine religione potest fieri putabant, siquidem illi se vitara emendaturos pol-
et spirilalis disciplinx, ubi spititalis disciplina ali- D
licerentur. Postea hunc librura vir doctus ait ad
quam dat Montanistici scriptoris suspicionem, qui calamitatum Ghristianis a deorum cultoribus im-
spiritales se, caateros Psychicos appellant. Sed raissarum plcna tempora pertinere quse est levis ;

potuit Tertullianus sub spiritalibus etiara quosvis profecto conjectura. Nam c. 16 libri nostri, quem
probos homines et Christianos intelligere,quod mihi locum ille antestatur est nobis etiam secundum :

magis placet,proptereaquod hos non ita multo post lavacrum, sanguinis scilicet, nullo modo tum
interpretatur per fideles, eosque non orthodoxis praesens periculum ostendit. Quod si comme-
V.Psychicis opponit, sed nationibas, hoc est, non moratum etiam a Tertulliano fuisset, non pro-
credentibus in Jesum neque usquam reperi Ter-
; pterea hio liber ad scripta Montani erroribus
tullianum vel in ipsis Montanisticis 148 libria refert abjici posset ; sunt enim multa Ter-
orthodoxis nomen fid:lium negasse. Jam cum hunc tuUiani scripta (ut diss. 1, docebamus), aequa-
librum ex iis esse constet, qui castigatiorem do- lia his calaraitatibus, ante TertuUiani defe-
ctrinam continent, quemcumque illi locum in ctionem composita. Sed neque ipse ille di-
 ;

193 AC DOCTRINA SCRIPTORUM TERTULLIANI 194

cendi modus, quo Tertullianus cruciatus uliquern A lentiam (Diss. de Tertulliani vita et scriptis, c. 4,

1 4» veluti bfiptismum appellat,statim Montanistara p. 33), qui suspicari nos posse dicit, Tertulliani
prodit, velimus dicere Originem quoque et
nisi mentem jam tum ad montani disciplinam inclina-
alios, quorum ioca habel Dodwcllus {Disscrt. Cy- tam fuissc, quod et Christiani piscicuti et Chri-
prian. Xlll,qux esl de secundo marlyrii baplismo stus Piscis ('Ix.^'j;) dictus ab eo fuerit, quae no-
tmpnmis § 2), qui nunquam accusati Montanismi mina essent hausta e iibris Sibyllinis, ab aliquo
fuere, proptcr eam rem Montanistarum addictos Montanista vel ipso ctiam Montano exaratis et ;

societati haberi debere (32). Denique quod non c. 20 aliquam charis^natum mentionem injecerit,

obscure Tertullianum codem in loco significarc quod Montanismum redolere videretur, imprimis
lloffmannus dicit injuria Monlanistas fuisse e so- cum conferuntur ea
iis quffi sunt c. 29 iibri cum
cietate communis Ecclesiac proscriptos, cum iis Sed bene ille fecit, quod
de SpectacuUs tradita.

cajterisque christianis unus Deus.unum baplisma, hanc ipsam suspicioncm non nimis subtilem ct
una dcnique in ccclis Ecclesia, cum cojteris autem acutam putaverit. Nam etsi dederimus esse etiam
hajreticis nuUa societas sit (c. 15), illud certe ar- eos libros, qui nunc sub nomine SibijUinorum ja-
gumentum opinioni ejus nihii firmamenli affert. ctantur, vel a Montano vel ab aliquo ejus discipulo
Naro Tertullianus dc consensu Montanistarum cum _ confictos, quos tamcn magis vellem Gnostico cui-
orthodoxis in ista doctrina ne verbum quidem ha- dam asserere, Tertullianum etiam indc hoc no-
bet, sed illam christianorum fidem opponit Gaia- men Piscis Christo datum hausisse lameQ ex eo ;

norum ha;resi, hosque spurios esse christianos ex argumento non migis suspectus Montanismi Ter-
eo docet, quod adempta ipsis cum caeteris chri- tullianus haberi posset, cum hunc composuisset
Btianis communio Ac si, qua3
fuerit. ilie putat,vera librum, quam Justinus martyr, Clemens Alcxan-
essent, tam 150 non defenderet Tertull. ab
se drinus,Origenes,aliique,qui sspius libros quosdam
injuria Montanistis illata, ut potius se Montani- Sibyllinos ad testimonium citant. Atque si isti
stasque ha^reticos esse fuissct confessus.Nam in illo libri generatim exstiterunt ipso hoc lempore, quis
ipso capite 16, lixreLicos ait e.xtraneos (h. c. non est qui possit praestare non fuisse eos postca adul-
Chrislianos) testari ipsam ademplionem communi- teratos, ut eam, quam nunc habent, formam
eationis. Igitur si Tertullianus signiflcasset in hoc receperint ? Quod est verendura imprimis in acros-
looo, orthodoxos ex Ecclesia projecisse INIontani- tichide libri octavi : 'ItjJoj; Xpfs-o;, Seou V:6; Sti-
stas, se suosque hojreticos dixisset, quod
ccrto x/jP, unde ipsum hoc tyOJo; cognomcn suraptum
prorsus abhorret. Atque hic alii occuramus ne- vulgus existimat. Neque enim illi prius est a quo-
cesse cst difficultati propositae ab Allixios adversus quam veterum proposita, quam a Constantino M.
receplam de doctrina in hoc libro regnante sen- C (in Orat. ad sanctorum coelum. c. 18), cui vel ex

(32) At dicere quis posset illos, qui post Tcr- Marcioncra nuptiarura licentiara negasse, his ver-
tullianum vixcrint, christianos scriptores, cum bis Marcion lotum concubilum aufcrt (idctibus,
:

summa existimatio eorum orta csset, qui vel morto
vel cruciatibus susceptis Christum confessi pu-
blice erant, ut alia plura, hano quoque dicendi
consuetudinem a Montanismi sumpsisse neque
viderint enim catechumeni ejus ; in quibus potuit
catechuraenos appellare minus perfeclos modo eo,
quo Epiphanius aliique hoc nomen etiam adhibent
de auditoribus Manichacorum
; ncque credibiie est ;

crgo horum loca esse idonea ad liberandum hunc
sermonem a Montanismi suspicionc, pra)sertim
cum is primus in Tertulliano aliorumque Monta-
nistarum scriptis, vcluli in Actis Perpctme el Fe-
Ucitalis § 22), apparcat. Quam torle suspicionem
Scllam alia suspicione, si ostendero ipsum jnm
iarcionem eamdem dicendi consuctudinem ha-
buisse. Nempe Epiphanius, haircs. \'l, jJ 3, edit.
Marcionem in universura omnes nuptias &ustulisse
apud suos,cum qucmadmodum constat,nuptiarum
auctorera non Deum malum, scd mcdium illurr.
putarit, quem justum nuncupabat. Ex quo 2» non
inepte potcst cuin Bellosobrio conjici [Histoire du
manicMisme, t. II, p. 122) unum iMarcionis bapti-
smum in oranes collatura, altero initiatos fuisse
interioris admissionis Marcionilas imprimis quia :

Colon,, p. 304, trcs ait liaptismos dolcnsos a Mar- Epiphanius diserte adjicit: l\tr-,: o^.o-iva'. (scilic.
ciono fuisse (ou |j.6vov uap' aux*]) £v Xoo-pov ^'.^o- Xojxpov Ttap' rjxoT; xw ^o'jXo;ji£v(i), quod pugnaret
tat, aXXa xat imi; xpiwv Xouxptov). In quo narrando cura oranibus super ca re locis Tertulliani, qui
atsi damus vcra essefalsis ab Epiphanio pcrmista, „ nuptiis so abdicare rebuisse cunctos ait. qui tingi
tanciuam cum dicat Marcionem tripliccm baplis- " sacro lavacro a Marcionitis voluisscnt (lib. v, adv.
:

mum cxcogilasso, ut sc a Hagitio cum virgine com- Marc. c. II lib. i, c. 2U, etc.) nisi dupliccm hunc
;

misso purgarct (quod est, ut mulli ostcndcrunt, baptismnra admittercmus. At nunc 3° reetat di-
mera caUimnia) etiam cum dicat dcdisse Marcio-
; ccrc, qualem baptismum tertium Marcion credi-
ncm Iripliccm baptismum, quod cum argumcnto derit, in qua re nostra proprie causa versatur
ad hunc baptisiiuiin triplicem connrmauduin, ut qucin quomodu oporteat intelliiii. clarissime do-^et
postca palcbil, niillo modo conscntit nequc tanien ; arf;umcntum, quo Marcioncm Epiphanius ait tri-
hocEpiphaniilestimonium univer?econtemncndum pliccra baptismum confirmasse, ductume locoillo
arbilror. Erit igitur opera; pretium, ut quisnam is apud l.uram (c. XII, 50\ ubi hand dubie de sup-
fuorit Iriplex Marcionis baptismus, breviter osten- plicio suo dequealiquo sibi adhuc imminente bap-
dan\. 1" Miilta sunt in disciplina Marcionis similia tismo Christup loqiiitur quod allatum quoque a cie- ;

disciplinas Maniclucop, qucm Manclcm constat suos
in .iuditorcs et Elcclos distinxisse quare haud scio
;
an Marcionitis non possil eadom dislributio assi-
gnari, cum Tertull. advers. Marc, lib. v, c. 7,
videatur indicare, non nisi sanctioribus ex Buis
teris ad defcndcMidum altcrum martyrii b.iplismum
videmus. Qua re motus sine ulla dubitatione sic
statuo, euni suppliciis Cliristianorum ad cxemplum
Jesu Christi suscipicndis cliara nomcn baptismi
cujusdam indidisse.
 :

195 DISSERTATIO DE VERA .^ilTATE 196

eo quod Virgiliura cecinisse de Jesu Christi na- A belli, in quo magnam Tortullianus aitesse utilita-
livitate dicat (c. 19 seqq.), patct, quam nullo ^em abstinentiffi a cibis ad evitandas peccati soili-

ncgotio verba dari ab hominibus religionem fui- citaliones ;

quod videri posset consentiens cum
gcntibus potuerint (33). Atquc 151 ut omnia laudibus inediae quas decantavit in libro de
iis

quae velit susceperim, ne ipsa quidem ha?c, quae Jejuniis. Magis etiam illud est suspectum, cum
sunt in hoc viri docli argumento collecla, consi- cap. 8 extr. dicat : Igni deslinatur homo qui posl
slere et secum consentire possunt. Antiquissimi haptismum restaurat. 152 At neque hoc
delicla

scriptorum christianorum, quod Guillelmus Beve- utrumque decretum abhorruit a disciplina recte
regius (m Codice canonum Ecclesixprimitivx, lib. i, senlientium sic, utproprium esset Monlanistarum.
cap. 14, § 4 seqq.) et Guill. Whisthonus (34) multis Nara in illo quidera superiori, quod admitti non
docent, hos, quos appellant, libros SibijIIinos an- potuerit nihil est, etiamsi aliis in locis Tertullia-
liquissimos conOtentur; ex quo necessaria conse- nus nimium huic abstinentia^ tribuat, et hoc vel
cutione efficitur, multura eos diversos fuisse ab ab ipsis quibusdam orthodoxae Ecclesiae addictis
his qui horum nomen nostro tempore nientiuntur, quamvis inepto sensu defensum est, ut poslea do-
qui ipsi adversario videntur skcuIo P. G. N. se- cebitur, vel dici coramode potuit de iis, qui post

cundo compositi. Quid? idem ille de quo quaeri- baptismum ad vitam impiam delati, de ea em^n-
mus, Tertulliauus, cum tempore eo quo proxime B danda non cogitant.
aberal a defectione sua, in lib. nd Nationes, c. 12, § 4. — Pameiius et Dupinus castigantur. Puritas
Sibyllae effata poluitnc igitur libri a montanismo demonslratur.
antiquissima dicit ;

Monlano vcl aliquo gregis

a Sed age audiamus etiam eos longe plurps qui de
ille libros Sibyliinos
profectos putare? Neque vero quidquam Baptismo librum scriptum ante Tertulliani seces-
istius
sionera uno ore confitentur. In quibus ineptus est
probat alterum illud, quod de charismate Allixius
subjicit, cujus me lateor non satis dilucidam
error eorura, tanquam Paraelii, qui, praeeunte

citato c. 20 memoriam invenire ; ac si inveniatur, quodam raodo Epiphanio (hrer. 42, n. 1, 2). Quin-
hbrum Bapiismo tillam eam, quse hujus libri ccnscribendi occasio-
tam profecto non sequeretur de

ex officina Tertulliani Montanistae fuisse egressum,

nem dedit, ex disciplina Montanistarum putant
fuisse, cui feminaecura se etiam contumeliis oppo-
quam illud dici de Hbro super Spectaculis non po-
test, qui est haud dubie, ut alibi ostendebam, ante suerltTertullianus,sequeretur eum tum, cumhunc
librum perscriberet, adhuc a partibus Ecclesiag
ejus defeclionem exaratus.Ac ne quid praetereamus
silentio, quo posset quis aliquo modo huic opi-
purioris stetisse. Quod argumentiim omnem certe
nioni adversae libro nostro de Daplismo veritatcm
rem conficeret, nisi levissiraus in exponendis hae-
conciliare, fortasse possit excitare c. 20 hujus li-
reticorum opinionibus homo Epiphanius etiam hic
Kunstvorstellungen der alten Christen. Thiersch. m
fortasse videbitur doctissimum Auc-
Mirum Jalires-Berichte der lueniglich Bayerschen Akademie
f33)
torem nostrum ac veteris disciplinas scientissimum, der Wissen-chaflen., Miinchen. 1829.)
hserere quasi anxium in propalata via, incertumque Constantino auteiii Magno longe antiquiorem esse
dutiitare chrisUanisne un Moiilanislia pecuUurior Sibyllini acrostichii usum, nec pauciora nec suble-
esscl noLissima tessera iXers, quin et asseverare stae fidei faciunt scripta, sculptave testimonia.Imo

a veterum nemine , Magnum ante Conftantinum mirare quanta ab aetate apostolica ad usque tera-
eamdem symbolicam acrostichidem fuisse propositam. pora nostra aasurgat ea de re testium turba, qui
Multa ex adverso occurrunt dicenda, quae, usque quasi manumdantnonnuJlispriraaahominum aitatis
dum ad librum de BapUsmo deventum fuerit, satius traditionibus, undequaquo diifusis, ac in medio
est upportuno loco disserendam dilferre. Nunc non- temporum, orta jam Ecclesia,in ipsiug gremio, re-
nulla tantum captim et accinctus praelibare lubet. novatis ac reviviscentibus donec, pace per orbem ;

Enimvero ad primum satis superque innumera composita, piscis ac columba, caeteraque quotquot
respondent monumenta, suftioientis prorsus et iu- floruerint in abdito signa vel siglja symbolica palam
dubiae vetustatis, ac vere christiana manu data in lucem prodierint. JSlunc erg* de IXOVOS acro-
dedicataque ! in quibus emicat quidem praefata stichide ad quosdam ait tantumdem salis referre
tesscra, sive scalpro incisa, sive aere fusa aut Patres, nempe Clementem Alexandr. in quatuor
expressa. carminihusve adornata, cffiteris, ut pie- locis, tom. I, p. 260, 312 p. 289, (p. 787)
;
Potter ;

rumque fit, immista signis siglisque, unde puram D
putam fidei sanioris integritatem indigilaveris
hinc pibcis saepe saepius cum columba depictus
(Aringhi, t. T, 580; t. II. 258), aut anchorae con-
nexus Christive monogrammati, quod ut quisque
novit, diu ante Constdnf.inianum labarum vulgari
usu acceptum (Boldett. 370. 366 453 Arin-
fuit
ghi, 520 II 327, 620; Bottari, III, 19) nunc
I, ; ;
Nostrumraet TertuUianum, de Baptismo, de Re-
surreciione, de Spectaculis, ut infra fusius erit
occasio diccndi. Ncc etiam addere pigeat ex mar-
moreis vetustis duas recenter offossas inscriptio-
nes publicique juris factas, unam nempe cura
D. Raoul Rochetle, M^moires de facad^mie royale
;
des inscript., tom. XIII, p. 98, et D. Thiersch,
loco citato alteram e vetustissimo prope urbem
;

demum ad orantium penes, nunc ad latera Boni yEduensem coeraeterio Sancti Petri a via strata
Pastoris appositus (Bold., 573. Bolt, pl. xxxv. Vi- erutam, ac typis mandatam in opere cui titulus :

desis et cl. Costadoni dissertazione sopra il pesce Annales de phUosophie chritienne, tom. XIX. Prae
come simbolo de' primi crisliani ; Baccolta d'opu- terea cf Costadoni, § 23, x 27, 30, 33 Seechi,
scoli scienlifici da Cnlogera, tom. XLI, 1749.
— Epigramma greco cristiano de primi secoli trovato
;

Luni dissert. ad Severae Epitaphium, Parnorrai, presso r antira Augustodanfl,Roma iHW. Franz,C7!ri- —
1734, p. 103, p. 103, 136, 145, 1.53, 165, 185. - stliches Denkmalivon Autun erkit, Berlin, 1841. Edd.
Fabretti, inscript. antiq., lib. vni, p. 569. n. 124- (34) In libro suorura facile optimo A vindica- :

126; p. 590, n. -107, —

Munter, Sinnbilder und iion of the Sibylline oracles, Propos. 10, p. 36 seq.
197 AC DOCTRINA SCRIPTORUM TERTULLIANI 198

rnorc suoerrori so dedisset. Nam el Caianorum A prcsbyteros fuisse et diaconos, tamen alium in eo-
sectae hanc muiierem addictam fuisse ait ipse rum doctoribus collocandis ordinera observatum
Tcrtuliianus, c. 1, quorum et dpcrota et morcs fuissc, testis est Ilicronymus (Epistola ad Marcel-
multum discropant a Montanislarura disciplina, et larn, qux est 27 edil. Jo. Martianaei, tom. IV, part:
nuncjuam repudiatum baptismum a Montunistis le- II, p. 05) : qui upwi no.s, inquit, afostotorum locum
gimus, sed defensum etiam a Tertulliano monta- episcopi tenent, apud eos episcopus lertius cst. Ha-
nista multa in locis, ut de Pudicitia, c. 19. Scd bcnt enim primos de Pcpuxa patriarchas, sccundos
sunt alia duo argumenla apud Dupimam {Nouvelle quos appeltant Canenas, aique ita in tcrtium, i. e.,

bibliolhdqtie des auteurs ecclesiastiques,iom.\,p.9[), pene ultimum Jocum cpiscopi devolvunfur, Quam si
quibus liunc librum in indicem scriptorum emen- quis dicere velit consuetudinem Monlanistarum ab
dutioris doctrina3 infert alterum quod nulli sint
;
Ilieronymo fictam csse vel Tertulliani a;vo reccn-
huic libro errores Montanistarum aspersi, alterum tiorem, neque quid movere Ilicronymum potuissct
quod dicat potestatem conterendi baptismi non video, ut talia fingeret, qua5 magno crimini dari
nisi episcoporum osse, nelas etiam esse, si quis Montanistis non poterat, neque abhorrel aliquo
illam mulieribus concedat ;
quaj verba Tertulliani modo, qui ipsi se suis vel docirinis vel institutia a
illi videnlur conlraria Montanistarum disciplina;. t» cominuni Ecclesia sejunxerant, eos etiam ordinem
At illud supcrius eludere quivis fucile potest eo, saccrdotum diversum acommuniconsuctudinecon-
quod dicat non esse hunc librum opposilum or- stituisse,pru;scrtimcumjamipseMontanu3Pepuzem
thodo.xae Ecclesife doctrinis, unde nec admirutio- Phrygiic oppidum Hierosolymum appellasset {V.
neni haberet hoc, quod Tertullianns hic nullum Euseb. //15/. Ecclcs. lib. v, c. 18 .\tque ecce mihi .

ab illa Ii^cclcsia dissensum proliteatur, quod nec quuntum in nostrolibellohonoremopiacopisasserat,

in aliis fecil, in quibus sibi non pugnandum cum cum omnem tingendi aqua sacra potestatem ab iis
Psychis esse videbat, velutis in libro de Pallio deducat, et ipsiusEcclesiiihonoremcum horum di-
uliisque supra pertractatis. Sed in altero Dupinii gnitute conjunctissimum tradat.Sed in libro de Pu-
urgumento fiiisa veris sunt mista. Itaque, qua; dicitia, tam vehementi illo in consuetudinem or-

recte e.\. eo pro integra hujus libri doctrina de- thodo.xa3 Ecclesiffi, quum salse, obsecro,perstringit
promi possint, postea disputabimus, et unum hic {o.iy.Pontificem scilicet maximum episcopumque cpi-

animadvcrtemus viri docti crrorem. Vidclicct Mon- scoporum,ejusque edictum pcremptorium ! qaa.m nihil
tanistas suspicatur feminis potestatnm publice do- dat tanto viro, ut uit hic, u quo dignitus Ecclesiae
cendi dedisse ,
quam cum iis adimat licentiam pendebat! Ac si quis putat, quod ego non diffiteor.
Tertul. in nostro libello, hunc putat e numero TertuUianum in illo niagnam animi permo-
libro
monlanisticorum non csse. In quo haud dubie C lioncm ad causam attulisse, alium dabo e libro
errat,et contra nitcremur hoc loco ex ipsis Ter- de Echortatione castifalis, hauddubie Montanistico
tulliani scriptis montanismo infcctis, c. o. e libro locum, qui longe mujorem, ut niihi vidotur, luicis
de Velundis virfiinibus, c. 9, nisi eam disputatio- tribuit baptismi conlerendi licenliam, quam eam,
nem occupasset CI.V.Thcophilus Wernsdorlius (In qualcm nostro in libro defenderat, ut jam video
153 Covnnentat. de Mont^mistis soec. 2 vulgo maj^num virum, qr.em honoris causa nuncupo, ju-
crcdilis hxretwis, Gcdaui, 1751, i; 19). Quam ob stum Ilenningium Bjeraerum acule monuisse (Oiss.
rera exponamns oporlel illud.quod noscommoveut IX Jur. ecclesiasl. antiq § 5). Ubi cum ne^jue sa-
ut do libro nostro magis in honostiorem, quara pe- cerdotibus. V. T. nequo Christiscne 134 Kcclesiac
jorcm pnrtem pronuntiandum esso putemus.IIujus saccrdotibus rodetilas perrrissas essc nuptias Tor-
judicii duplex cst cuusa. Primum cum qua;stio- tullianus di.xisset, nequc illas ait suscipi a laicis

nem tractut do iis, quibus jussit baptismi confe- debere.quoniani et ipsi sacerdotesaChristo consti-
rendi (c. 17), illum potestntem summum habcrc ait tuti fuispent,quare illi ctiara offcrcndi tvujendiqud ha-
sttccrdotcm, qui est episcopas, deliinc prcshijtcros ct hcrent potcalatcm et sacerdolcs iibi soli cssent. Quod
diaconos, non iamcn sine e/iiscopi auctorilate pro- tainetsi non dicat fieri debere, nisi uhi non sit ec-
pter Ecclesix honorem. .4lioquin etiam, pergit, lai- j) ctesiastici ordinis consessus, tamen neque raentio-
cis jus est, — scd cum ea majnrihus competant, ne nem episcopornm vol ca;lerorum do-
auctoritalis
sibi a^sximant dicatum cpiscopis officium epiwoya- ctorum publicorum injccit, ut fit in nostro libro,
tus. Undc hsec consequuntur. Tertullianum jibruin nequc hunc laicorum poleslulein ex oTiciorum ju-
nostrum scripsisse luin, cum vcrsarotur in aliquo risque vicissitudiue, ut bic (35) deducit, sed plano
CQitu sacro, qui et episcopos summos esse putabat ex mystiro omnium rhristianorum saccedotio; unde
rerum sacrarum moderatores et laicis nonnisi , magna, ni fal!or, duci suspicin potest. aliam plane
Bumnia in necessitate versuutibus jus concedebat disciplinam Terlulliani, scribenlis hos erroribus
aliquem sucro lavucro abluendi. Sed in Montani- Monlani infectos libros fuisse, quam ejus cum ani-
starum conviculis longe alia videlur consuetudo raum ad nostrura scribendura adjungeret. Alque
obtinisse. Nam ct si non negem, iis etiam suos et ut illud magis confirmera, proponam hic aliquam

(35) Ita enini do baptismo, c. 10 ; « Laicis etiam jus cst baplisnium dandi ;
quod enim ex «quo acci-
pitur, ox tcquo dari potest.
 199 DISSERTATIO DE VERA .ETATE 200
conjecturam meam, non quasi ipse me putarem A. qui fraudis in ea re convictus de loco fuerit, h. c.
errare in ea non posse, sed ut offeram iis quorura de munere sacro dejectus. Cui si quis addiderit
hac de re potest csse judicium, quod videant, va- Ilieronyraum (in eatal. scriptorum eccles., c. 7. p,
leatne quidquam ad causam noslram viris doctis 104), qui Tertullianum dixisse hunc
diserle ait,

probandam. Tempe c. 17 libri nostri confutat Ter- presbyterum apud Joannem convictum etremotura
tullianus argumentum iliud, quod, quibuscum pu- a munere publico fuisse propter fraudem com-
gnabat.homines solebant cx actis quibusdam Pauli missam ;
profccto videbit scriptorem Actorum
sumere, ut feminis poleslatem publice docendi vin- 1'auli et TheclcTe auctoritati Joannis apostoli fuisse
dicarent. Haec ego Pauli Acta si, quaenam fuerint subjectum, quod dici de Leucio, ut moda ostendi,
quemque auctorem habuerint, ostendere potuero, optime potest. Denique mihi peropportune cecidit
tum mihi quidem Tertullianus vix videretur ea sper. ut ejus rei etiam in Phiiastrio De hxresibus, c. 55,
nere potuisse, si hunc de baptismo librum jam di- edit. Fabricii p, 112) aliquam significationem re-
Montanistarum deditus scripsisset. Atque
sciplinaj perirem in loco eo,ubi de Seleuco hseretico ejusque
haec ego Acta ea fuisse suspicor, quae apud veteres doctrina disserit. Nempe confitentur omnes Seleu-
sub nomine Actorum Pauli et Theclx exstitisse no- cum haereticum et Leucium nostrum cumdem esse.
vimus, non quidem ea habitu ac forma, qualem -p Jam ecce mihi quaeso, quid de Seleuco suisque Phi
habent illa a J. Ernesto Grabio (m Spicilegio SS. lastrius? Baptismo, inquit, non utuntur propter ver-
Patrum et hxrelieorum, tom. 1, sec. 1, p. 95 seq., bum hoc, quod dixit Joan . Dapiista : Ipse vos bapti-
sunt enim haec haud dubie temporibus prodeunti- zahil in spirilu ei igne. Nihil similius hoc esse po-
busadulterata:sed suntin illis tamenGrabianisquae- test illorum errorum,quos Tertullianus in libro de
dam quasi venae aut fragmenta eorum Theclae Acto- Baptismo confutat.Negabant ha3retici,adversusquos
rum.quae veteribus celebrata fuerunt, veluti p. 115 ibidisputat,sacro lavacrotingendosChristianosesse
islocus,ubi Paulue Theclae potestatem imponit do- atque is ipse dicta Joannis de baptismo per spiri-
crinam Christi aliis publice tradendi. Quffiipsa res, tum et ignera suse sententiae conciliat; quare, quid
opinor, oslendit Tertullianum in loco excitato hffic est probabilius quam adversariosTertulliani a sen-
Actu ThecldB habuisse ob oculos posita propterea, tentia Leucii stetisse, qui, teste Philastrio, idem
quod mentionem injicit scripti cujusdam commen- prorsus dixerat. Nemo mihi occurrat Seleucum :

titii quod Pauli apostoli nomen mentiebatur, in v.Leucium,de quo Philastrius loquitur^Manichaeum
quo concessa erat feminis haec docendi licentia; fuisse atque diversum a Leucio Joan.apostoli disci-

id quod magis postca confirmabimus.Sed si qusra- pulo;Phila8trium etiam hominemnulliuspretiiesse,

turquis fuerit is qui sub Pauli apostoli nomine fin- unde exsisteret, quod fidei hujus male ambulanti
xerit Acta spuria, tum ego nullus dubito Leucium ^ credere non oporteat. Namque istud discrimen fic
haereticum, quem vulgo Manichasum non recte pu- tum esse, ac nullum, satis adversus Fabricium
tant, horum Actorum,quae Tertullianus affert,scri- Bellosobrius, loc. cit. § 3, defendit, et Philastrium
ptorem exstisse. Cur ita censeam breviter expo- non quidem ignoro nugatorem esse in plerisque,
nendum videatur. Primum negari non potest Leu- etiam in enarrandis ipsis Seleuci erroribus, qui
cium ut aliorum apostolorum,sic etiam Pauli quae- certe Leucio Joan. discipulo tribui non omnes pos-
pam Acta finxisse, quod Photius testatur (in Bi- sunt sed in nugis illis Philaslrianis qui nulla di-
;

bliotheca, sect. 114, p. m. 157), qui talia saspius semina latere? Sit igitur hoc
cere audeat veritatis
trunctaverat. Deinde Leucium non Manichsorum, constitutum, TertuUianum in libro nostro, cum j

sed Docetarum vel Eucratitarum disciplinae 155 Acta Pauli rejiceret, scriptum aliquod repudiasse,
deditum fuisse.praeclare probavit vir egrcgte doctus quod fictum erat a Leucio, qui justitiam vitae sine
maximequelimatu3lsaacusBellosobrius(Beausobre, nuptiis transactae orani modo defendebat. Jam
Uistoire crilique de Manichie et du Manichdisme, placet provocare ad Pacianum episcopum Barcino-
lib. II, c. 2, § 2 5^(jf.),quorum capitalis error conti- nensem 156 saec. iv, qui Epist. 1, dd Sympronia-
nebatur in contemnendis nuptiis; et Actorum uni- niim lSovatianum,edita in Biblioth.maxima PP. Lug-
versorum Pauli et Theclaj hic vitam
finis, ut D dunensi, tom. IV, p. 305 G) : Prhyges,hoc est.Mon-
sine nuptiis summis laudibus efferant; multa item tanistaj, inquit, se animatos a Leucio mentiuntur.
sunt alia sub apostolorura nomine a Leucio ad il- Neque illud testimonium videtur a vero aberrare,
lum errorem per ipsam Apostolorum doctrinam et propterea quod ccrlum est Montanistas eodem
usum confirmandum conficta. Porro multis argu- modo atque Eucratitas, e quorum disciplina Leu-
mentis Bellosobrus, Lc.,docuit, Leuciura jam sffic. cius erat, niraiura tribuisse iis qui abhorrebant a
11 exstilisse, et Epiphanius (haeres. 51, ,6, p. 427), nuptiis.Unde hoc effici posse credo: Tertullianum,
Deucium clarissime appellat Joannis apostolidisci- siquidem librum nostrum inter Montani discipulos
pulum. Itaque et tempore Tertulliani exstiterunt constitutus scripsisset, cautius fuisse locuturum de
haec Acta Pauli, qua3 Leucium auctorem habuisse libro tali, qui Leucium auctorem habebat, neque
dixiraus, et est admodum verisimile, Tertullianum illum fraudis accusaturum, cuir in ipse cum Mon- J
non alia nisi Leucii Acta indicare voluisse nam ; nastis sentiret. Quod si quis contradicat, elabi
horum Actorum scriptorem ait fuisse presbyterum. nobis illam causam, propterea quod non satia
201 AC DOCTRINA SCRTPTORUM TERTULLIANI. 202

constat. ignoraveritnfi Tcrtullinnus horum Acto- A nio aliunde commendat, nisi cx eo quod ca majo-
rum parentom (quod vix credibile est in tam cu- rem oflerat utilitatem. Quod est nimiae lenitatiain
riodo universac antiquitati3expIoratore),dabo iilud, scriptore Montanistico, cujus disciplina omnes se-
si ita placet; hoc tamen mihi quisque vicissim dc- cundas nuptias in loco summorum vitioruia habe-
derit, nisi quis conlrariam senlentiam docuerit, bat. Denique libro II uxori 8u.t permittit novam post
satishanc suspicionem impedire debcre, quo mi- obitum suum conjunctionem ineundam, neque il-
nu3 huno Tf7-tulUani librum ad genus eorum lud alia severiori lege, nisi ut nubat christiano,
librorum adjiciamus, quos post secessionem ab or' dicitiiue c.i dilficilium rerumfacilem esse veniara.
thodoxis factam composuit. Sed Montanistae quo modo excipiebant eos qui ad
nuptias redierant ? Digamos, inquit TertuUianus,
§ 5. — Libri II ad Uxorem anle lapsurn TcrluLliuni de 1'udicit. cxtrem., foris sistimus, eumdem
c. 1
exaraii.
limilem moechis quoque et forniculoribus figimus, —
Venio nunc ad libros quos Uxori sux Tcrtullia- uon amplius ab Ecclesia pi^j^ licationem dedecoris re-
nus inscripsit, qui quod sint cunjunctiui editi, du- laturis. Scilicct hoc est faciiem veniam dare. Jam
bitari uon patitur libri poslerioris principium (30). haud difticile est ad judicandum num possint ista
quibus tametsi sint quaj videutitur erro-
In libris
^ tam clara, quse causam a nobis propositam adju-
ribus Montanistarum consentiinea, tamen ego hos Viint,Ioca convelli aliqua tali similitudine dictorum
ausim potius in numero eorum collocare quosante quorumdaiii, quie sunt in istis libris,
iis quaj cum
hanc defectionem porscripsit. Quod mihi priraum severior Montani diciplina in aliis Tertulliano per-
vidctur confirmarieo,quod nusquam suum Paracie- suasit. lllud vero unura, quod habet Uoffmannus,
tum Tcrtulli.inus Jaclat in rebus iis in quibus mul- 1. c. iiargumentum, quod libri seripti sint
12,
tum auctorilas liujus elTata liabitura luissent. cum quaesiio de Fuga in periculo propter religio-
Numque, ut hoc ular, cap. I, lib. extrem., ubi i
nemagitatafuisset,eaquesalutem petere quemquam
aalius esse disputat fugere secundas nuptias, nul- debcre Tertullianus cum Montanistis negas3et;boc
lum cxcital Paracletum,quom Iccum nunquam pra3- illud unum adeo nos non movet, ut eamusin ejus
termittit in libris qui e Montanistarum discipliria sentenliam, ut ab ea magis retrahat.Nam ille ipse
prodiere ; sed unam adhibct auctorilalem disci- locus, qucm promit e lib. i, c. 3 ; etiam in perse-
plina; Ecclesiae ct Aposloii logom, qua qui bis (37) cutionibus melius est e.x permissu fugere de oppido,
151 malrimonium contraxerant,ait ab officiopu- quam deprehensum et distorium negare illc salis ;

blicosejungi; qua; verbahaudscioan nonsint minus docet TertuUianum non

tem- oinnemfugam in tali
accommodata scriptori Montanistoquara
pcstute non ci qui do-
legitimamexistimasse; eum igitur coa«
ctrinaa Ecclesiaj rectius sentientis sequebatur. C firmat tempore eo quo hos composuil libros, cum
Deinde in cadem sectione uxorerii, si denuo socie- Montanistis minus, quam caeteris sensisse.
tatem conjugalem inierit, non ait male facere,adji- ARTICUEUS V.
citque e mente Pauli apostoli non quidein non ho- Quarta classis librorum, quorum non nisi Montanis-
nostas ease socundus nuptias, sed tamen eas solli- mus patel.
citudincm non levcm calamilatesquo induccie. 1. —
Liber de Patientia, an. 200, vet 20i, scriptus.
ji

Nequolib. ii, c, 1, abstinentiain a novo matrimo- Quam ob rem etiam hos eximamus e librorum
(36) Proxime
libi. quid feminx sanclx sectan-
. . c. ll,convincit adversarios iniqui'.atis repetitarura
dwn sH proseculus suni. nuptiarum sic, ut eos tale matrinionium postulare
(37) Perspicuo, nisi fallor, hic locus, ct aller ille dicat ah iis quilms non iiceai talc habere, ab cpi-
e libro da Exhort. cdnlit., c. 7, oxcitatu?, ut alia scopo monogamo, a presbyteris et diaconis ejusdem
raulta non tangam, docot.antiquam Christianorum .mcramenti, a ciduis etiam, el latcis. ct ab Apostolo
Ecclesiain verba Pauli 1 Tiin. in, do Episcopo |A'.a; interdiclas argumontatur nuptias, propterca quo<l
YuvaiKo; avopi sic copisse, ut 1'aulus de socundis totum ordincm Ecdesix, h, e., sacerdoles de
aoctoiuiu mn)tiis (lixoril. Nani in illo Tcrlulliani monoijamis disponat. Qii.r omnia ostcndunt Catho-
loco, cum inlcrdiclas has saccrdolibus V. T. dixis- licos sccundas sacerdolum uuptias ropudiasse.cum
eet Christo, inquit, srrval>atur sicut in Ccrlens,ita
: cx eorum sontentiis colligat, nec laicis hujusmodi
in isto quoque. Icijis plcnitudo. Indt igitur apud nos D nuptias concedi possc. .\c c. 12, planissimo sic ait
plenius (dijuc iusiruclius pnvscrilntur, uiiius nialri- calholicos argumentafus Solos qui sunt in clero
:

monii csse opcrU're,iiui alleijunlur in ordincm sacer-
dolalcnt. Us(jue adco quo-idain niemini diijanios loco
dejecios. Ubi nequo vuit illis de sacprdotibus intel-
ligi, qui pr.-Kter uxorem etifim niorctricp quadam
utebuntur, ut vidobatur llcunuiano iu ErUlivrung
dos N. T. part. IX, p. 17'J, utMjue inore Montani-
starum loquitur. Nain contra illam Ilumanni in-
monoijamiie jugo astnn.tit; crgo id non omnibiisprx-
scribit. Dcinde hanc conslilulionem, qua subiatas
sint serund.T nupti.T, non Paracleto, sed Christo
tribuit. ct adhihct Aposlnli vorhn, qui plcnius nt-
quc inslructius ((|uani in V. Tesl.) pr.rscripserit :
uuius matrimonii e.w oi>ortere, qui allegantur in
ordincm sacerdotalcm. Ttiin slatim addil usque :

tcrprptutionem puctnat universuin Tertulliani con-
silinm. qui clarn dicit de ciislrata liceiifia sivpius
MH//fJi(/t et c. i), do duplici Doi disposilioiie, una
,-
illa Crcscilc it niulliplicuniini, alleru
: Tenipus
airo memini digamos loc^s dcj(rti\<;. Quod do catho-
lici? opnrlol intollipi. nam Monl.Tnipt.T no I.iicum
quidoin soiMmdarum nuplinrum roum tulis.sont. In
: uostro vi-ro loco «ic loquitur Quantiim detrahant :

jam in collecto est, otc, qua Dcns aholtfcccrit prio- lidri, qnantum obstrfpant sanctitali nuptix sccundy,
rem. Neque commemorat scnlonliain Montanistis di^i^iplina t'cclcst\r ct pr,7\u-rir!io .iponoli derlarat,
propriam. sod illis aliiue (.'.atholicis coinmunom. cum dtgamos non smil in\rsidcrc, cum viduam ad-
Nuin priuiuiu in locis similibus libri dc ^lonoyamia legi in ordinem, mtsit univiram, non concedtt.

Pathol. I.
 203 DISSERTATIO DE VERA ^ETATE 204

158 Montanisticorum numero, el qui eo rectius A earum suo Severo Aug.,quo tempore eiipse deFuga
referri debeant, videamus. In quibus non dubito in persecutione placidus ille non minus et 159

aureum de PaUentia \\hrumpr\aio\ocoponeve. Nam mitigatus comraentarius prodiit, id nemo facile

etsi Tiilemonlius {M^moires pour servir a illisloire dixerit : quare ad alium transeamus.
EccUsiastiqiie, tom. III, p.262) hunc velit iisad.jun-
gere, qui superiorcs sunt defectioneTertulliani ad § 2. — Liber de velandis Virginibus qui est facile
Montanistas, propterea, quod et fugam in publicis librorum Montanisticorum primus.
Christianorumproplerreligionemcalamitatibusnon
Est is de velandis Virginibus liber, quem ad pri-
spernit, et magnam modestiam tamen adhibet; illa
mos errorum Montani plenos pertinere non admo-
nequaquam idonea ad hunc rem confirmandam ar-
dum dubito. Nam de illo nos hajsitare non sinit
bitror. Namde modestia ea non video quure uti creberrima Paracleti nova?que ejus disciplinae com-
Tertullianus non etiam post susceptam in ortho- memoratio, ut ne necesse quidem sit vel libriistius
doxos inimicitiampotuisset.neque enim ea propria similitudinem cum iis de Cultu feminarum, qui
est virtus recte sentientium ; et illi aiteri ne sua sunt e Montanistarum disciplina, vel obscuriorem
quidem veritas Etenim in eo.loco e quo
constat. unius conjugii (c. 3) defensionem rcferre. Quid
potestatem fugiendi a Tertulliano concessam ex-
modo concedi-
g enim illa significatio revelationum, quibus, ut ait
citare conatur (c.r3),fuga illa rjullo ille c Dorainus velaminis spatia metatus
17,
tur, sed ipsam patientiam affirmatur humanaeim- Quid novitas correctionis, quam lege fidei (in
est ?
becilitatis prsestare, igoem etiam et crucem et be- Symbolo apostolico comprehensa) mancnte,caetera
stias et gladium ipsa constantia vinci. Atqui sunt disciplinae et conversationis, operante et proficiente
etiam in hoc (juamvis prseclaro libello plura, qua3 usque finem gratia Dei, admittant
in Quid
(c. i) ?
animum Tertulliani Montanistarum erroribus non ille Paraclelus, quem miserit Dominus,ut paulatim
leviler tinctum ostendunt, suntque ibi omnes fere dirigetur et ad perfectum perduceretur disciplina
Montanislarum errores propositi. Ac significatio (t6EVi.)?Quidenarratio aetatumdisciplinffichristianfR,
illa quidem Peracleti subobscura est, non nulla
in quibus justiliademum per Paracietum compo-
tamen in hoc loco, c. i, ad capienda et prxstanda
nenda maturitatem ? Quid,inquam, haec om-
sit in
ea, sola gratia divinae inspirationis operalur. Porro
nia aliud, quam TertuIIianum Montani discipulum
praestantia nuptiarum non repetitarum ita fere
testantur ? Sed neque illud magis obscurum est,
poponitur, c. 13 : Patientia sanctitati quoque pro-
primum hunc fere faetum esse quem conjunctus
curat continentiamcarnis; hxc, viduam tenel, et et
cum Montanistis ediderit.Namque,ut ab hoc ordiar,
virginem assignat,et voluntarium spndonem ad regna nullus fere estinter omnesejus Montanisticos liber,
cceli levat. Secundas item nuptias adulterii nomine C in quo majorem vim adhibeat ad defendendam dis-

traducit c. 12 inediae ex arbitrio suscepta maxima

;
ciplinam Montanistarum a culpa novitatis, quam
laus ex h. 1. cernitur c. 13 Afflictatio carnis hoslia
:
is de quo quferitur, imprimis sect. 1, 2 quod ;

Domino placatoria per humiliationis sacrificium, certedat locumsuspicandi non inepte Tertullianum
cum sordes cum angustia victus Domino libat con- hunc, quam primum se Montanistis adjunxerat,
tenta simptici pabuto puroque aqux potu, cum jeju- composuisse,ut crimen a se novarum rerum remo-
nia conjungit, cum cineri et sacco inolescit- De fuga veret. Nec in ullo alio magis videtur Paracletum
jam dixi.Negatadenique semotisa societate sacra- ejusque disciplinae divinam originem defendere,
peccatoribus venia nonne est in his verbis c. 12, nisi in hoc ipso; quam non modoagnitionem Para-
ubiomnem peccatorum spem nonin via abEcclesiae cleti, sed defensionem cum alibi {adv. Pra-
sodalibus obtinenda ponit, sed in salute ea, quam xeam, c. 1.) dicat se disjunxisse a Psychicis, facile
Christiani horum emendationem exspectantes vel est inteliectu, noslrum librum, in quo vehementer
exoptarent vel exorarent propter quod a collego
; eum quidem defendit, inter primordia temporisab
sacro Montanistarum exspectantum nihil erat ipso apud Montanistas acti exaratum fuisse. Atque
(Vide de Pudicitia, I extr.). Qui Montanistarum er- illud confirmari multis argumentis non probabili-
rores,quamvis non possint nisi per quaedam veluti ]) tate destitulis potest. Prtmo sub isto tempore,
involucrd in hoc libro perspici tamen ex eo nihil ; scripti sunt libri de Cultu feminarum, ut alio locoj
efficitur, nisi quod hic libellus sit ex eo tempore, disputabamus, isti vero ejusdem prope sunt cum|
quo illa Tertulliani contentio in defendendis Mon- nostro argumenti. Deinde, cum haberet occasio-
tanistarum scitis vel nondura exarserat, vel re- nem satis opportunam invehendi severius in ortho-
stincta aliquo modo erat. ^Etas igitus hujus libelli doxa? Ecclesiae addictorum, nonnullorum saltem,
non satiscerta est.Quod imminentejamChristianis in velandis virginibua consuetudinem contrariara
periculo scriptus sit, non admodum dubitem, succ, tamen hic multo raodestius disputat, quara
etenim aliqua hujus scntentiae non inepta ratio in in aliis qui sunt orthodoxis oppositi, quod, nisi
ipsolibriargumento quaerenda. At veroscripseritne quod vellemus admittatur, conceptu ditficile esse
illum Tertuliianus inter metus Scapulae adversus quisque dicet, qui vehementissiraam Tcrlulliani in
Christianos, imperante Caracallo, excitatos, quod defendendo Montanismo animi commotionem
Allixio placuit, an sub initium calamitatum publi- aliunde inlellexit, Denique, tametsi multum pro-
 U

205 AC DOCTRINA SCUIPTORUM TERTULLIANI. 306

fuisset causac, CUJU3 in libro nosLro defensionem D '^erc ; unde colligere quis posaet, cum inclinasse
suBceperut, si calamilatutn publicatum et pcriculo fortc, sed ncc tum se upplicasse ad partes Monta-
rum ICO quibus christiani a dcorura cultoribus niHtarum,quemadmodumetillud inlibris ad Uxorem
objiciebanlur, mentionem injccisset, ipse etiam superiusdiximus.Alista modesti« 161 facililasque
Tertullianus, qui nihil solet omitterc causan suae ejus apparet etiarn in aliis libris haud dubie tem-
proficuum, cum illud argumcntum in libris de pore eo scrriptis, quo jum se disciphnajMontani
CnUu feminarum nofilci similibus adhibuerit, tamen dediderat,et aduiirandanon nimia est in libro tali,

hic ne uno quidem verbo eas ait exstitisse. Qua ex qui cst inslar episloIoB suasorise, ia qua solemus
re coUigi potest, cum scriptum e3sctum,cum tali- uti summissiori placidaque dictione, ac siiriptus
bus malis non essent christiani oppressi. Atqui viictur non ad aliquem Montanistarum, qui seve-
cum t!um dixerimus compositum esse postquam riore disciplina delectabatur, sed ad quemdam de
Tertullianus se Montanistis adjunxerat, apparct Ecclesia orthodoxorum homiuem. C ujus rei non
nostruin librum non posse antiquiorem esse an- obscura est in principiis libri significatio, ubi fra-
no CG, quoniam Tertullianura alibi docebamus eo trem illum ait sine dubio de exitu singularitatis
anno ad Monlanistas Iransiisse neque multo pos ; (h. e de restaurandis nuptiis) cogitare ; quod haud
teriorem etiam, eum annoCCII, calamitcs a Severo T> scio an non cadat in eum qui cura Montaaistis
:i„i„ :_„ ;„( ;_:»;. ,~ i^^A ^,,.^ i;i, „,,.», „^ „„., l/,~:t;r^r,„ r^,,(r,K..* c»/,.,.,^»., ^.,^t:^„ v^^.,..
excitatae jam coperint initium.Scd eum librum no non legitimas putabat sccundas nuptias. Neque
luimus inter illos reFerre, quorum ajtas cerlissi- ego ignoro scrupulum Tillemontii (I. c, p. 202),
me constaret propterea, quod conjcctando magis qui et magnam sibifingit inter hunc etde Monoga-
quam adhibitis certissimisargumentis^ejus potue- mia commentarium dissimilitudinem, qua; nuUa
runt natales constifui. fera est recte attendenti, et prffiteritatam silentio
Montani memoriam miratur.At neappellam illum
§ 3. — Liber de Exhortatioue caslitalis, anno 201 locum,quem non expressum in librisnostris Rigal.
exaratus. tius (in not. ad h. 1. p, H4) restituit, in quo sum-
maf! Priscillae vatis Montanisticje, laudes continen-
Neque vero multo post scripti videntur libri
ita
tur, non fuisse prudentiae ei laudare Montanum,
ii, quibus domcslicas Montaaistarum doctrinas a
qui repudiare ejus disciplinam videbatur. Sed si
contomptu et iuipetu contrarice partis vindicare
qua est etiamaliadubitatio,omni illi opponipotest,
atuduit, qualos sunl de Exhortatione caslitatis, de
non solum summa, etiam ad verba similitudo cum
Monogamia, de Jejuniis, deque Pudicitia commea-
libro dc Monogomia quem fcre libri nostri posses
taliones. Quas esse omnesplenaserrorum Montani,
;

dicere raod^^jpajiv sed quoque id, quod est c. 6 ;

nemo est qui dubilet; et eas hoc fere tempore h.e. «
,
.
M ., • o .• , j
• „ ^. k;
• Deus in ^primordio semenlem generis emisit indultis
• '-'
3ub mitus Montanismi beptimii prodiisse, dubi- •'

conjugiorum habenis, donec mundus repleretur,

tari vix magia polest. Quod utrumque, singulos
donec novx disciplince matcria proficeret ; nunc vei'0
hos libros percurrendo, l>reviter docebimus, ne
sub extrcmitatibus temporum compressit quod emi-
hacc nostra; scriptiouis pars.quamvis ub aliis etiam
serat, et revocavit quod indutserat. Neque vero et
tractala, desideruri videalur. Sunt vero isti, si
a veritate magis alienarum, librum nostrura fere
quid video, codem ordino editi, quo eos enarravi-
priraum dicere,eorum quoruni ipsum argumentum
mus ita ut horum primus videri possit is,qui est
;

versatur in defendendis Montanistarum erroribus,

de Exhorlatione caslitalis. Qui quidcm non rcfertur
Narc de Monogumia librum non poseuraus eodem,
ab llieronymo (Cutal. scriptor. Eccl. c. 53) in nu-
cura nostro, tempore scriptum exsistimare pro-
moro librorum quos ad dcfendenda Montani scita
pterea quod, uti dicebamus,cst prorsus ojusdcm
Tertullianus composuerit sunt etiam in hoc libro ;

argumcnli. Deinde nostrum videtur TertuIIianus

quac rera non satis excutienti pcrsuadere possent,
prius scripsis3e,quara illum qui.si jam exslilisset,
nonduiii tum de illu disciplina eum luisse : sed
ea quidem sunt leviora. Num quod llieronymus in
noslrum scribendum accingeret, nostri cum se ad
scribcndi nuUa necessitas fuisset, sed fratrem
indice horum librorum nostrum non habeat,hujus
_„;,„,, ,. j •,
rei potcst ha3c ralio esse, quod non volucnt enu-
n illum potuissot ad commentanum de MonoQamia
1

ii »• j- . .

tanquam ad publice edilam disputationem remit- i

raerarc nisi libros cos quo.s opponendi orthodoxis

tere. Sed noslrara si prius scriptum esse arbitre-
consiliuiu TertuUiano luit ; is vero de Exhortatione
mur, non poterat is coramendari Psychicis siqui- :
castitatis liber non iis oppositus est, sed scriptus
docendum fratrem
dem non publico crat, scd privato alicui proposi-
ad ncscio quem.quera non tam
tus. Dcnique oslenderaus postea, librum de Mono-
confutarc do nupliis repclcndis cogitantem voluit,
ganiia esse fore sub initium calamitatum ab ipso
quara ad oiuillendas istas udhortari. Praetorea uon
Severo ann. CCII excitalarura scriptum.caelerosque
equidem inlicior, satis hic modcstiaB et plus esse
Psychicis consulto oppositos postoriores csse co
quara doctrinain aliquam MonlHui-
in c;olcris, qui
de Monogamia ; itaque necesse ost crpderc.nostrum
Btarumdispulant.ipsuiu etiaiu Torliillianum in hoc
libro suadcrc niagis ct utile honoslumquo diccre
de Exhortatione rastilalis librum illos aitate fere
superare.
unum con,jugiuiu, quara perfectam infermittenda-
rura secundarura nupiiarum necessilatem defou-
 207 DISSERTATIO DE VERA ^TATE 208

§ 4. — Libri de Monogamia, Jejuniis et Pudicila. A xit, qutB non admodum recentiorem hunc librum
ann. 203 scrpitit calamitatibus a Severo Christianorum familiae infli-
ctis, annum igitur natalera hujuslibri fere CCIV.
Devolvitur ergo oratio nostru ad illam de Mono-
aut sequentera, ostendunt,
gamia librum-, in quo cum ubivis Psychicos redar-
guat, Paracletum auctorera suum (c. 4 init. cap.l4
caet.) cum nova prophetia decantet, suosque crepet
§ 5. — Libri adversux Praxeam, Uermogenem, et de
Anima, anno 204, vel 205 editi.
splrituale3,162 ita propter agnitionem charisma-
tum appellatos, denique in impugnandis secundis Hos nondura fere libros contra Ecclesiam orlhodo-
nupliisconsumat universum,non necesse estmultis xam 163 confecerat, cum aliisegeneri dispntatio-
hunc librum asserere Montanisticis.Sed paulum ju- num adversus hajreticos dederet. Namque horum
vat in tempus scriptihujus commentarii inquirere. doctrinas libris statim sibi subjectis Tertuliianum
Gum illum locum Pauli quo abstinentiam anuptiis exagitasse,non abhorretavero,quoniam ipsihi libri
suadet propter injuria in illius teraporis, quo sub- eamdem fere aetatem magna sub Severo calaraitate
jecli christiani erant periculorura perpetuitati,Ter- Christianorura paulo posteriorem produnt ; et si
tullianus ad causarasuam contorsisset,mafift5 mmc, quis conjecturae dandus est locus, non inepte quis
a.ddit, tempus incollecto est{c.3),neque his ipsisver- B Tertullianum concentum cum vera Ecclesia suum
bis obscure significatmagnaratempestatem calarai- in rebus ad fidem pertinentibus ipsis his doctrinis
tatum tura, cum de monogamia scriberet, in chri- adversus haereticos defendendisconfirmare voluisse
stianos irruisse. Quod eliamsi quis diceret etiam diceret. Ac in his libris nulla videtur antiquior
dici a Tertulliano potuisse nulla adhuc calamitate disputatio illa quse est adversus Praxeam; quam et
publica in christianos exsistente.illud tamen multo videtur paulo ante librura contra Valentinianos
est, probabilius proptereaquod admodum credibile conscripta; nusquara enira in hoc Antipraxea,(\ndxa.
est. TertuUianura statim sub initium suscepti vis saepenuraero Valentinianos commemoret, ad
Montanismi animum adhujusdisciplincedoctrinam librum Valentinianis oppositum provocat, quera
defendendam appulisse. Id si verum sit, incidit raorem alias, id jquod omnibus ipsum legcntibus
profecto hic liber in ea tempora quibus jara ignis constat, tenere soiet Tertullianus et quod videtur ;

calamitatum publiearum inter christianosexarserat, ad ea quae dixiraus, confirmanda accommodatiue.

Hoc igltur loco dum requiraturqualis vexatio Chri- Praxeas is erat hsereticus, quem Montanistae sibi
stianorum inteHigenda sit, deraonstrari ista nullo longe molestissimum putare debebant, quoniam is
negotio potest. Nam post TertuUiani ad Montani- ipse, praeterquam quod errorem doctrinae deTriade
stas secessionem ea repente exstilit rerum pertur- n sanctissima adversum disseminaverat, persuaserat
batio,quam Severus Augustus edictosuo concitave- etiam Pontifici Romano,quem viri docti satis.bene
rat.Atque haeccum coepta ann.CCII,fere postannum Ftciorem fuisse existimani, ut jam paratam Mon-
CCIV desierit, scriptique sint post librura nostrum tanistis pacem refringeret (wd. c. 1). Neque ergo
Hbri de Jejuniis deque Pudicilia, non librum difflciie est credere.initium disputationum suarum

nostrum abhorret .in annum fere CGIII conjicere
Neque vero vereor huic subjungere illum de
Jejuniis librum, quem posteriorem esse libro de
Monogomia et alteram veluti disputationis adversus
Psychicospartem, initium istiuslibri satis ostendit,
ipsumque illud docet non ita multa post illura edi-
tum a TertuIIiano fuisse. Est igitur is quoque in
Tertullianum a velitatione cum Praxea fecisse.
Quam nemo negabit a Te?-/?/ //tano Montanista fuisse
susceptam; ipsum enim nomen Psychicorum (c.l),
ipse Paracletus.in quo se melius de veritate mysterii
desumma raaxiraaTriade edoctum profitetur(c.2. c,
8, etc), ipsa denique professio agnitionem Para-
cleti et defensionera sejunxisse ae&Pyschicis, ponunt

publica quadam vexatione expositus, quam signi- illudsupraoranera dubitationem.Sed de ipsa hujus
ficare hinc inde, veluti in exlrema libri parte,vide- libri ajtate nos non audemus asseveranter pronun-
lur nec potest vindicari a Montanisrai suspicione,
; tiare, quamvis, si ista adversus Praxeam disputa-
non modo propter illam libri aetatem, sed propter tio prima est inter consertationes cura haereticis,
Paracleti etiara defensionera, c, 10, c. 11, c. 13, et atque haj secutaesunt statim libros orthodoxae Ec
bellum Psychis publicein hoc libro indictum. Post clesiae oppositos, anno fere CGIV, aut V,assignari
hunc una restat commentatio Psychicis studio non male possit. Hanc excepisse librum adversus
opposita, ea videlicet, quaj est de Pudictia in^ti- Hermogenem non dubitarim dicere est enim iste ;

tuta. Quam esse contraadversarios Montanistarum antiquior libro de Animu et illo adversus Valenfi-
scriptam nemo unquam dubitavit, nec dubitare niamos, ut posteadocebitur,qui cum compositi sint
quis potest, proptereaquod ipse illud Tertullianus fere transactis furoribus Severianis, eidem cum
seque alienum a societate Pyschicorum profitetur Antipraxea annotribuendus videtur noster libeljus,
c. l,c. 6, 0.10,0.16 et cspt.). Suntque rauita vei libro quem a Montanista Tertulliano profectum esse per-
ipsiimpressa(c. 22) vel aliunile certa signa, qualia acerba in repetitas ab Hermogene nuptias ora-
Ursius (in Diss. de pace elabsolut. cayitalium crimi- tione (c. l)non obscure declarat.Huic veluti appen-
nuin, a catholica Ecclesia Iribus prioribiis saeculis dicera abjecit, quod initiumlibri et multa alia loca
non denegala, c. 4, .digress. 3, p. 120 seg) produ- docent, librum de Anima refertum somniis innu-
 :

209 AC DOCTRINA SCRIPTORUM TEHTULLIANI. 210

merabilibus, qui habet haud dubiaa Montanismi A ["*- refert Eusebius, ). c. lib. v, 17] etiam se Mon-
nolas (38) scd fuorilno eodern forc cutn libro
;
taiiistis opposuerat), atque IrencCO, scrijiloribus
advcrsu8 llcnnogenom unno, anpostannurndeinum orlhodoxaj Ecclesite. Sed ipsara hujus libri ajta-

GCVIII acriptus, iliud vero cadere in disceptatio- tem si quis subtilius percunctatur, satis videtur

ncm potest. Nam c. "2.: Inesse, ait, nolns to ajxi^- consontaneura dicere, eum esse non ita multo post
o'j!j'.o'j naturaliter jam et Murcioni oslendimus ; quaj sopitam qtiodam modocrudelitatem in christianos
disputatio in iibro, 164 qui exstat, udversus Mar- exaratum. Namet confessionem veritatis christianae
cionem secundo, c. G, occurrit sed potest etiam ; sub potestatibus istius saeculi et apud tribunalia
aTertulliano unus librorumco«Y;'ajVarrio?7mdeper- praesidum (quam urget c. 30) defendere non ad-
ditorum intclligi. Si iilud statueris, erit de Anima niodutn necesse erat, nisi tum vel ipsum illud ca-
scripLio posterior anno CGVIII ; sin hoc,potest etiam lamitosum tempus, vel 165 ejus viva meraoria
ante illum annura collocari. Quarum sentenliarum exstitisset, et est, ut modo dicebaraus, hic liber
inihi magis posterior probatur nam ul appendicea
: eodem fore cum Scorpiace tempore scriptus post-
librorum, qualis cst nostcr libcllus, magis moris quam furor Severi restinctus luerat, ul historia
non longo post tempore, iis subjicere.
cst staliai, hujus tcmporis docet. Itaque placet ad librum de
sic et m odo in Scor/;tace amissos jam libros
codem j» Vr{escriplionibus hmrelicorum progredi, quem huic
aduersus Marcionem excitat, et erit ordo librorum subjicere non dubitamiis ;
quidquid etiam in con-
Tortulliani, si ista admittatur sententia, rnulto trariam partem Tilleraontius (I. c. part. ni, p. 203,
concinnior. Etenim in ista Scorpiace quatn pro- ot not. G, in tertullian. p. 65G) et Whistonus (in
bavimus anno CCiV scriptam fuisse, hajreticos, scripto : The true origin of Ihe Sabellian and Atha-
Gdosticos et Valentinianos (jueritur impugnare nasian Doclrines of (he Trinity, p. 3 seq.) disputa-
supplicia sponte a (Ihrislianis propter rcligionem verint.Num libro i Adversus Marcionem, cap. 1, se
susccpta (c. 1, c. 4, 3). Scd in libro de Anima, aliquando exaraturum promittit, disputationem d^
c. 55, multa disputat de gloria martyrum, et huic quo hoc neces-
Prsrscriptiune adversus ha;reticos, e
lihro, ut postea apparebit, statim subjecit adversus suria conclusione elicilur, demum post annum
ViilenliHianos librum, in quo, c. 30 init , impu- CGVIII nostrum librura luci fuisse expositura.
gnatam ait a Valentinianis martyrii necessitatem. Atque illud ipsum, neque terapore eo, quo librum
Ilaque satis vidctur veritati consontaneum, no- nostrum perscribcret, vacuum a Montanistarum
Blrum de Anima el Adversus Valenlinianos librum erroribus fuisse aniraura Tertulliani clarissirae
non multo post Scorpiacen anno fere CGV fuisse non dicara horum errorura vestigia ostcndit, ut
conscriptum non ebscura esse in hoc libro, veluti c. iO, ubi,
§ 6 — Libri adversus Valentinianos elde Prxscripiio- ^ cum doceat, etiara raalignum geniura ffimulari in-
nibus Carne Chrisiiet liesurrectione, post aan. 203 stituliones divinas Quid guod, inquit, et summum :

scripli. pontificon in unis nuptiis staluit, Iiabet et virgincs,

Ordo igitur librorum postulat, ut nunc dc hac habet ct coniincntes ; et qua? sunt generis ejusdem.
Valentinianoruiii rcprehonsioncdicamus.Etvcro illa Sed age aperiamus ea capita, unde omnis ad hanc
dofectiouo Tertulliani ad Montanistas inforior causara disputatio ab iis qui contra sentiunt dici-
(juod quidoin dicla huic disputationi aspersa non tur. Ac primum aiunt, locum a nobis e libro ad-
planissime docent ; nihil ost onim in hoc libello versus Marcionem cxcitatura significarc etiam posse
doclrinaruni, quod non potuisset etiam ab ortho- librum jam scriptum Wisthonus eliam aliud
;

doxo proficisci ; sed tamen id apparet dupliciter. exemplum ponit hujus loquendi modi, nec neces-
Priinuin quod jam so dicat, c. 16 extrem., cum sarium in re oranibus nota, nec ullo modo aptum,
llermoj,'ene do codcm atque eura Valentinianis ar- Sed illud defendi non satis potcst.
e lib. V, c. 19.
guiucnto congrossum fuisse, quco Antithcrmogeniana Nam quotiescunque Tertullianus aliquem librum
disputatio est a nobis modo Montanistico scriptori jam a se compositum profert, nunquam futurum
assorta ;
dcinde quod vehcraonter optat, c. 5 extr.. adhibet loquendi genus, sed ubivis praeteritum,
ut sibi darctur assoqui I'roculum in omni operc, n atquo codem, opinor, mo.^.o praiteriti tcmporis
qucin ot virginis scncrla' ct Christiance eloquentix ficxioncm usurpaturus fuissct Tertullianus,ut fccit
diynitalem appcllat. IluncProculum ego non du- de hoc libro alibi (in libro de Came Christi, c. 2),
bito Proculum illum Montanistam fuisse, cujus si illum jam a sc composilura voluisset dicerc.Ne-
cxstat apud Kusebium, lib. vi, II. E., c. 20, me- que vero illud ininus est conlortum, cum locura
moria, cum propter laudein virginitatis ejus.quam c\ Antimarcionc Tillemontius putat remanere po-
tanquain pritclaram in co virtutem TerluUianus tuisse e libris quos ante hoc, quod exstat,
iis,

coUaudat, tura proplcrea, quod ipsum nostrum opus adversus Marcioncm jam contra cum scripse-
nuncupat, distinctum hoc nomino ab iis quos modo rat. Nam et illud raora conjectura cst nullo modo
laudavcrat, Justino martyrc, Miltiado (Ecclesiarum probabilis propterea,quod Terlullianus, eum se ad
sophcsla, ut ait fortc inccnsus odio hujus viri, qui scribendos nostros adversus Marcionem libroa ac-

(38) E. c. cum c. 55 et 58. Paracleti monita et Spiritaliacharismata agnoscere, ac post Joannem

teslimonium excitat, ibidemque et c, dicit suos quoque prophetiam meruisse consequi.
 ;

211 DISSERTATIO DE VERA ^TATE 212

cingeret, unam illi oppositam disputationem re- A ad Phrygas, quos antea deslruxerat. Ubinam tan-
scissam, alteram amissam confirmat ; et istud dem ? Nusquam, ait Wisthonus, tam ample quam
argumentum Tillemontii in se etiam ineptam est. in hac appendice. Cerle audiam, unde haec Wis-
Quod vero dicit librum de Carne Christi esse prio- Ihodus didicerit. Ilicronymus adversus Lucileriunos
rem libris nostris adversus Morcionem hunc vero ex hoc, de quo qu.ncrimus, libello, multa, tanquam
posteriorem libro de haereticorum prxscriptione, ea ex antiquo scripto sumit, itemque Epiphanius. Sit
non conor attingere est enim eade re satis supra
;
ita sane, descripserint igitur multa. Ergo hic libel-
disputatum, unde intelligatur primum nostrum lus magnam hubet antiquitatem. Habet profecto,
librum Antimarcionis, de quo hic quaerimus, non etiam Terluliiano forte iEqualem ; an eum etiam
esse cum caeteris editum, noc ullo modo illo de parentem habeat, id nondum video a Whistono
Carne Christi posteriorem. Sed in fine libri de Prx- planum his testimoniis factum. Deinde abhorrere
scriptione Terlullianus : JSunc quidem generaliter, arbitrantur quod Tertullianus separatus a com-
inquit, aclum est a nobis adversus hxreses omnes, muni Ecclesia scripserit librum tam bellum, tam
certis et justis et necessariis prxscriptionibus repel- fortem ad exagitandos omnes, qui se erroribus ab
lendas a collationeScripturarum. De reliquo... cliam Ecclekia separassent ac, etiamsi tanta vis insit
.

specialiter quibusdam rcspondebimus. 166 Audio. -o verilati, ut etiam invitis se conspiciendam defen-
Quid ergo est? omnes sunt rtv7u//ta?u' adversus dendamque prasbeat, ipse quoque Tertullianus sae-

haereticos libri posteriores eo qui est de Prxscri- pius in libris haud dubie in Montanismo conscri-
plione?Ai istum locum Tillemontius, utmihi vide- ptis pr.-escriptioni adversus hajreticos insistat, 167
tur, non recte cepit. Nam in eo loco non generatim tamen tanto cum consilio et amplitudine nusquam
in hoc libro Tertullianus ait se haereticos confu- hoc telo eum fuisse usum animadvertere jubent.
tasse, sed addit se id fecisse universe certis et Quae disputatio est magis, quam decet, arguta.Nam
juslis et neccssariis prxscriptibnibus. Itaque in aliis Montanistae, ipse etiam Tertullianus, id quod con-
libris non se pollicetur separatim confutaturum stat (V. de Jejun. c. 1 ; de Virg. vel. c. 2), nun-
heereticorum singulorum doctrinam, sed ostensu- quam se alienos in doctrinis ad fidem pertiuenti-
rura se, singulos etiam hsereticos corumque scita, bus ab orthodoxis professi sunt,nequeTertullianus
aetate doctrinis recte sentientium credere. At denuo usquam Psychicos ponit ia numero heereticorum,
Whistonus, I. c. p. 4 : Antiquior est is de Prsescri- sed ad iis planissime dislinguit (e. g. in lib. de
Gommentarius Ap.)logetico Tertulliani. Quam-
plione Monog. sub init.). Modo emendatam aiebant et per-
obrem, obsecro ? Expedite, inqutt in Apolog. c. 47, ductam ad perfectionem disciplinam suam, neque
prxscribimus adulteris nustris, iliam esse regulam in rebus, quat; sub fidem cadunt, de quibus dis-
veritatis, quae veniat a Christo, transmissa per comi- sensio unice hasreticos constituit, se discrepantes
tes ipsius, quibus aliquando postcriores diversi isli a doctrina Christi et apostolorum confirmabant.
commentatores probabuntur. Acuturn vero homi- Itaque nihil mirari attinet, quod ex aetate recen-
nem, qui cum de praescriptione audit,etiam librum tiori doctrinarum ab hasreticis defensarum argu-
super ea re scriptum videt Et ea quidem oppu- ! mentum adeos impugnandos duxerit. Alterum vero
gnatio ad ;etatem hujus libri magis pcrtinebat illud Tillemontii nihil est. Etenim etsi suscipiom
hunc librum
C8etera,quibus se adactos eo dicunt, ut quod hic consilio, sed in caeteris libris obiter, de
e numero Montanisticorum proscriberent, haec hac regula doctrinarum judicandarumTertuUianas
sunt Primum T^Fhistonus adjectum libro nostro
: disputaverit, tamen illam non obscura, sed plane
libellum, qui haercticos ortos in familia Christia- satis, adversus haereticos, el ad
proponit in libris

norum recenset, objicit, in quo planissime o'i xaxa illamremrexinstitutodisputandam librum nostrum
(fpuYai; haeretici condemnantur quod esset argu- ;
destinaverat, alioque modo confutat in caeteris

mentum nuUo modo eludendum, si, quod proban- haereticorumineptias.Atque haec ipsa possunl etiara
dum suscipit Whistonus, hic libellus vindicari opponi alii cuidam adversariorum argumento, non
Tertulliano posset. Sed quid pro sententia hodie a levi illi quidem, sed ila forti, ut pene nos videri
viris doctis prorsus profligata disputet, audiamus D posset pertrahere in adversarias partes posse, sed
tamen. Idera est, ait, in hoc, quod in scriptis Ter- a Tiilemontio, quod miror, non satis illustrato.

tulliani, dicendi genus. Quomodo taadem ? Graeca Videlicet summum in doctrinis apostolicarum Ec-
sajpius verba libellus Latinis mi^cet ; loquitur eo clesiarum cum consensum, sed vehementem
suis
modo, quo Africani solent, horrido illo et pene ab hffireticis dissensum proponit, cap. 36; et quod
barbaro, acuti persequitur haereticos conclusiun- longe majus est, vehementer, cap. 21, exagitat
culis ; raulta etiam cx Irenseo sumit ; denique hae- hajrelicos, propterea quod consueverant dicere,
reticos narrat a Tertulliano commemoratos, etiara non omnia apostolos scisse, quod ipse illis videba-
eos, quos unus ille habet, veluti ELionem et Pra- tur Jesus Christus dixisse apud Joannera verbis
xeam. At si, qui hunc libellum scripsit, Afer ge- his Mulia vobis a me dicenda restant, sed suscipere
:

nere fuit, vel Tertuliianum descripsit? Nihii ad ea nondum potestis. Hos postea retundit verbis
haec Whistonus. Progrediamur ergo. Clarissime Christi iis, quae superioribus subjecerat : Cum ve-

Augustinus, de llxres. ii. 86 Tertutlianus transiit : nerit ille Spirilus, is vos ad omne id quod vcrum cst.
 213 AG DOCTlllNA SCHIPTORUM TEHTULLIANI. 214

coQnoacendum perducel ; unde effioi posse putat A. fuerant, etiam in libris, quo3 tanquara Monlanista
omnia fuissct edoctoa apostolos ; nam ipsos illos exaravit, ut in lib. de Carne Ckristi c. 2 extr.,lau-
Spiritum a Christo postca omnino accepisse ait ex dare. Neque vera mirari quis debet Tertullianum
Actis apostolorum haiiddubie constare. Atqui htnc tani se adjunxisse defensioni doctrinarum in Chri-
cogitanti cuidam, et apud se rcputanti scita Mon- stianorum Ecclesiis susceptarum in libro quem
tanistarum, qui fere ad eumdem illum locum Joan- tempore defeclionis suaj ab his Ecclesiis Hcripse-
nis posteriorem provocantes, Paracleti disciplinam rat tum enim jam ipso tempore restinctus aliquo
;

perfectiorem quoque disciplina Christi et aposto- modo crat ille Tertulliani in secus sentientea or-
lorum defendcbant, vidercturne igitur illi Tertul- thodoxa; Ecclesiae sccios furor, seque, placato pau-
lianustam clare adversusipsosMontanistas senten- lisper animo, in haereticos converterat, unde raajor
tiam dicore, ut dubitari de 6p0ooo;(a hujus libri cum rccte seotientibus consensus et mitior de iis

non posset ? Non cquidem puto Nam^etsi hic loeus sententia exstitit (29).
magnam habeat rationem, potuit tamen proferri
ARTICULUS VL
etiam ab eo qui stabat a Montanistarum partibus.
Quinta classis librorum quorum nec cetas nec doctrina
Etenim, ut diximus, nusquam Tertullianus ullum
certa est.
admittit inler Montanistas et orthodoxos apostolo- r»
§1- Liber de Pcenitentia.
rum Bectatores dissensum de iis esse, quaj fide
aocipienda sunt ; et quod nullius verae doctrinae Jam de libris, qui Bunt de Carne Christi, deque
expertes fuisao apostolos defendit, illud dari a carnis Piesurreclione, non est quod multa dicamus,
quovis Montanistarum poterct. Scd emendutiorem cum hunc eo posteriorem esse illius libri in hoc
demum Paracletum disciplinam, doctrinas
per excitato satis 169 doceat (c. 2), ac ille demum
etiam noa novas, 168sed magis confirmatas vete- post librum de hxricorum Prxscriptione compo-
res christianorum propugnabant iino ipsos ritus, ; situs, quod eodem modo apparet {Vid. nrt. 4,
quas recentius inductos apud Montani sectatores § 6) ; at certus horum librorum annus non con-
rectius sentientes clamabant, ut probet e sacris stat. Restant igitur ii libri, quorum nulla, ut mihi
litteris, ipsorum etiam Apostolorum vel consuetu- videtur, ratio vel setatis vel doctrinae tradi potest
dine vel prflsceptis, multis in locis Tertullianus (is enim erat tertius nostrae scriptionis locus), de
laborat. Sed ii hasretici adversus quo Tertulliani quibus cum alii, qui eam rem a se perfectura pu-
instituta est in libro de Praescriptione disputatio, tarunt, decrevisse sibi visi sint cum aliqua certi-
multarum doctrinarum vel rudes apostolos
Ghristi tudine, qufficunque in istam rem disputarunt, ea
dictitabant fuisse, vel Christuni non omnia omni- no8, quibus magis placet in hac causa verecundius
bus Iradidisse, ut Noster ait in ipso hoc, quem ^ loqui, oportet paululum postremo loco excutere.
tractamus, loco. Quain ob rem cum locus is, do Est hujus generis liber de Pxnitentia, quera Ter-
quo disputamus, a Montanisla non minus potuerit tulliani esse adeo negabat Erasraus, probatus in
adhiberi, quam a socio EcclesiaB rectae sentientis; hac re a Dallaeo aliquando, etiara ab Hoffraanno,
hoc quMritur, ulra sit sentcntia vel inlerpretalio maxime propter styli dissimilitudinem in hoc cae-
ad veritatem propensior? ubi ergo non multum du- terisque Tertulliani libris -, quam ego, fateor,
bito quin ipsum hunc librum dicam a Tertulliano deprehendere non satis queo, eliamsi hic non tam
Montanista proficisci, Nam primum, sunt libri appareat irapeditum illud et concisum dicendi
Septimiani o disciplina Montanistarum ducti, in genus, quod regnat in creteris. Xeque enim tanta
quibus illi inslat prajscriptioni in causa hajretico- est, quanta putatur, ha-c dissircilitudo, sod cadem
rura, nec ullo modo, quod usu ipsi venit de libris Iracta et interrupta dictio hic exstat, qua; est in
omnibus suis, ad quos remittere iectores poterat, aliis miligatae paulispcr dictionis libris vcluti in
suum de Prxscriplione hxreticorum opus antcsta- iis, qui sunt de Paficntia, deqm Fuga in persccu-
tur, veluti in libro adversus Praxeam, c. 2; advcr- lione. Sit igitur hi; liber Septimi nostri, sed eum
sus Hermogenem, c. i. Deindo, si is esset loci su- cum soriborct, cujusnam sccta; fuerit, dicere non
perius traclali et libro nostro sensus qualem Tille- J) audco. At hic intercedunt fere omnes, cerlissi-
montius fingit, non admodum credibile ctTertul- mumquo esse aiunt, cum orthodoxis tum Ter"
lianuin poluisso librum ad
post scriptuin hiinc tullianum sensisse, namque et cum ccctui sacro
Montanistas delabi, qui tam dilucidc scnteotiam potestatem conccdere delicta condonandi iis qui
advcrsus Montani scholam dixerat,vel huno librum, gravius peccassent, quam prorsus deslruxissel ia
in quo Montani molitiones tanto impetu damnati libro de Pudicitia, et ia illo libro ipsum illum pro-

(39) Ardua sane, si qua fuerit, ac angustiis in- nem, qua librum hunc, equidem ante Tertulliani
tricala videtur 1kv>c pr»scriplionum tcmporo
do dcfectionem. cum adhuc sana fido norerel, ac for-
conlroversia : quam riirsus in hiijus operis dccursu san dum Rnma^ aqcns traditionos aposlolicas poni-
in promptu erit aliquateiuis cxai^itaro.nostramquo, tus introspiceret, conceptum fuisse ac inceplum,
clsi non licel tanlas compoiicre liles, son-
iiobis ncc lanien nisi post libros in Marcionem, hrrrente
tcntiam qualcmcuraque explicarc. Nunc autem id jam auctore in Monlanisrai fa?ce, ia lucem editum
obiter tantum dicoro juvat, ncc jam vidclicet his arbitraremur. Edd.
pliouisse qu&m subo^oralur. Tiliemoatius opinio-
215 DISSERTATIO DE VERA ^TATE 216
fiteri, se nunc confutare velle librum quem olira, A. vel doclrinam hic liber freferendua sit, cum aJiae

hreresi communis Ecelesiae addiclus pro hac pole- rei dirimendae in hoc libro signifitiones non ex-
slatescripsisset. In qua univcrsa disputatione stent, me quidem prorsus nescire Profiteor.
muito sapientior mihi videtur Hoffmannus, quam
in ca3teris. Namque 1. c. § 13 pulchre monet is, § 2. — Liber adversus Judseos.
longe diversam esse quaestionem in libro de Poini- Atque etiam non me fateri pudet de libro
illud
tentia propositam ab ea, quam Tertullianus in
quem adversus Judxos conscripsit, in quo nihilest,
commentario super Pudicitia posuit, atque etiam quod Montani ineptias saperet sed neque illud :

Montanistas orane illud potuisse defendere quod admirationem habet nuila enim fere exstitit Ter-
;

est in libro de Pceniteutia propositum. Videlicet tuiliano in hoc libro talium commemorandarum
non super ea re erat orthodoxos inter et Monta- opportunitas. Quare illud est videndum, utrumne
nistas queestio : possentne ii, qui ad irapuritatem ibi aliqua reperiatur temporis significatio. Et ea
pristinam gravioribus delictis rediissent, interpo- est quid^m subobscura in duobus locis Prima, :

sita poenitentia,veniam malefactorum a Deo im- c. 7, in quo Britannorum inaccessa Romanis loca
petrare, quod neutri, ne Montanistse quidem, ne- comniemorat, et paulo post eos Oceani sui amhiiu
gabant, quos potius constat ipsam i^ojjLoXoY^Tiv a conclusos. Quae res quidem Baronium {Annal. eccle-
J3
reis postulasse, sed eam quidem non ita, ut impe- siast., ad an. 212), Allixium, aliosque deduxit in
traret, qui pecoaverat, veniam ab Ecciesia et con- eam opinionem, ut crederent post victorias Severi
junctionis cum illa restitutionem, sed ut incita- a Britannis reportatas scriptum hunc librum esse,
rentur probi ad supplicandum Deo,uthuic peccatori etita anno fere CGIX ;quod ego non dixerim nam ;

tandem aliquando veniam concederet sed illud ;

quomodo tum tandem loca Britannorum dici inac-
queerebatur potius, liceretue Ecclesiam usurpare cessa potuissent, quorura sibi aditum Romani fe-
potestatem, qua se non destitutam etiam ipsa sen- cerant ; et qui potuissent Tertuliianus dicere : Trans
tirent, recipiendi sejunctos a societate sua pecca- non
islas genles Romanos porrigere regni sui vires
tores in amicitiam veterem et communionem sa- posse, cum illud ipsum inter Britannos fecissent.
crorum quod Montanistae
;
ita negabant fieri debere,
Nimis profecto clare confirmat Herodianus {Hist.,
sed orthodoxi ita posse fieri aiebant. Hanc igitur lib. III, c. 14, p. 170), Severum non raodo Ge- o". .

licentiam usurpatam ab orthodoxis Tertullianus, tam in iis Britannorum regionibus reliquisse, quae
in libro eo qui est de Pudicitia, vehementer salse- imperio Romanorum subjectae erant, sed Severum
que exagitat, sed in libro de Pcenitentia neque quoque, pergit, latius se profudisse. Neque vero
confirmat, nequo impugnat etiam, sed de illa venia „ muros a Severo in Britannia exstructus, qui Ba-
loquitur, ad quam etiam iis ;qui immersi 170 es- ronium caeterosque decepit, is est, quo TertuIIia-
sent gravissimis flagitiis, apud Deum, si ab bonam nus significat conclusos finibus suis Britannos
mentem rediissent, aditus non esset impeditus. Ex fuisse, neque enim muro, sed mtra Oceani ambi-
quo etiam illud efficitur, non revocare TertuIIia- ium conclusos Britannos 171 planissime dicit. Sed
num in libro de Pudicitia id, quod in singulari ista demura, quae de Britannis casteri scriptores
libello orthodoxorum olim sententise addictus scri- tradiderunt, sunt in expeditione Severi adversus
psisset,sed nihil nunc fatetur, nisi se aliter sentire eos facta, quam constat fuisse anno GGVII sus-
de ista venia a coelu sacro concedenda, quam olim ceptam. Prior igitur hic TertuIIiani liber exstitit,
inter orthodoxos non quidem scripsisset, sed sen- et multo prior quidem, si quid video, recteque
sisset tamen. Quid ergo est ? Tertullianumne pu- TertuIIianus altero in loco disputavit,qui est c. 13.
taremus hunc librum in montanismo scripsisse ? Neque enim tempore scripti hujus libri cuiquam
Neque hoc audeo dicere. Nam etsi peccatoribus ad Judaeorum permissus erat aditus ad Bethlehemum
pristinam eamque perversam vitam redeuntibus aut agrum circumjacentem, aut Hierosolymam.
non nisi unam eamque ultiraam spem venia apud Enimvero constat Severum multas rogasse Judaeia
Deum impetrandae polliceri videatur c. 8, tamen et amicas leges, quas in compendio recitavit Jacobus
in ea re nihil quod proprium fuisse lega-
docet, D Basnagius {Hist. des Juifs, t. VIII, p. 49 seq.), ac
raus Montanistarum, sed quod etiam ab aliis or- ista jura Spartianus (in Vita Severi, c. 16) ait fun-
thodoxorum vehementer propugnatum esse inve- data ipsis esse tum, cum Severus, capta Cresi-
niamus (Vide Uermae Pastorem, mandato 4 in phonte, in ^gyptum an fere
proficisceretur, h. e.
Fabricii Apocryphis N. T. tom. III, p. 845 seq., et CGII. Itaque non est credibile, cura multa ipsis
loca ibi a Fabricio citata), nuilam spem esse salutis jura concesserit, amplius quemquam prohibuisse
iis qui post susceptum baptismum iterum gravius ab aditu vcl Hierosolymorum vel cujusquam alius
etad jacturam verae pietatis peccassent, quod pes- in Palaestina laci, nec dici potest exsilium Judaeo-
simam baptismi diflerendi consuetudinem in Ec- rum \e\Tev[u\\i&n\ adversus Judseos librum demum
clesiam postea intuiit ; et qus& durius locutus ef^se post ilura anoum exstitisse, sed antea magis. In
videri poterat, ipse his verbis subjeclis mitigat : qua sententia conflrmari videor loco aliquo Ter-
Ve?'um non slatim succidendus ac subruendus est tuiliani ex Apologetico, c. 21, ubi praeter alia Ju-
animus desperalione. Quare ad quam vel ffitatem daeis narrat ne advenarum Quidem jure concedi,
217 AC DOCTHINA SCIUPTOIIIIM TKflTULLIANI. 218

ut terrarn palriam saltom vcstigio salutaror.t.Quod A exiptimet, tamen strenuo in defendenda harum
etiainsirulsum sil do univcrso Pala;.slin.T3 tractu, martyrurn fide lahorat (in diss. A})oioQel. pro SS.
c quo non vidcntur Judaei nc per A^lrianum qui- Perpcluj;, Felicilatis et sociorum rnarlyrum orlho-
dem ejccti, quod multis locis scriptorurn veterum doxia, adversus Sam. liasndgium, Florent., 1728,
irapriniis ducuit Jo. ^Massonus (in Collcct. Iiislor. in-4"} jcujus argumonta memini rnihi olim legcndi
ad op. ArisiidU ed. a Sam. Jobbio, G, n. 8) '"i;
;
rem i-^jtam non persuadere, sed plurima ccntinere
tarnen Tcrlullianum ila oportuit cxi.stirnasse in ab hac disputatione prorsus aliena. Sed nunc qui-
Apologelico. Unde cajtcris, qua; diximus, asoum- dem non est ad manus itaque unura Whistonum
;

ptis, ^ejusdcm fcrc ajtatis esse libruin adversus pcrsequamur. Ille ne littoram quidem qua3 mon-
Judxus colligi quodam modo potest . Sed cum tanismum sapiat ait csae in his Perpetuae ct Saturi
neque annus hujus lihri accurate possit deliniri, comnicntariis e quibus pene isla .\cta composita
neque perspicuum sit, senscrilne jam tum Tcr- sunt; quod quam a veritatc .•.bliorreat postca do-
tulliarius jcum Montanistis, placuit, etiam huiic cebimus; deinde hoc unum sulficcre ad omnem
librurn iis adjungerc, quorum ncc a;las ncc doctrina quod Tcrlullianus pri-
litem componcndam pulat,
appareat ct colloclis omniljus iis qua; hactciuis
; mus fucrit qui errores Montanistarum in Afrif^am
proposita ,sunt, ita fere ordinem librorum Tertul- n teinpore fere eo, quo supplicia ab hia martyribus
liani constituero. sumpta sunt,induceret quare cum vis in Africam :

h.Tcc srita fuissenl delata co temporc, non posse

Ante suscept. In ^fonlanisrno. Scorpiacen.
dici homines litterarum rudes longe remotos a
Montanism. I)e Coroiia. Adv. Valenlin.
Dc Oraliune. Ue Vir^. veluudis. Adv. Maiciou. l.i. Carthagine, quales isti fucrunt.jam islam discipli-
Ad Marlyres. De nullu iemiiiar. De Pr.-pscript. Iun- nam suscepisse. In quo sermone non unus error
Ue Spectaciilis. De Fuf^a in perse- relic.
l)e Idolalriii. cut. 11, III, IV, advevi. reperitur. Primum hoc sumit sibi haud dubie,
Aiioloi^eliciiiii. I)e Kxliurt. casli- Mnrc. quud isti inartyre? mortem subicrint Tuburbii,
Oe Teslini anim.T. tatis. De Carne Cliri?ti.
Lib. n ad Natio- I)e IVloiio^'amiu. De Kesurrectioiie. cujus urbis scio mentionem injectam essein spuriis
nes. iJe Jcjiiniis. Lib. V, udv. Marc. horuiu .\ctorum exemplis, et est quoque ejus no-
De Baptismo. I)e Puilicitia. De Pailio.
Lih.II u(l uxorein Advers. Praxeam. (De Patienlia.)
mon a Whistono cxprossum, sed ct pcr meliora
(aJveraus Judicos) Adv. Ilermog. Ad Scapiiluiii. otTroYpatpa et argumenlis Valesii ac Ruinartii (in
I)e Aiiima. (De Pceuiteutia ) not. ad Acta marlyr., pag. 90, 91, ed. Amstel.)

§ 3. — /)<? actis Perpeluie et Felicitatis, harumque satig explosum.Quare si eos, ut illi viri docuerunt,
monlanismo. Carlhagino interemptos credamus, facile accipere
Atque hic possemus linem facerc disputatioais hi notitiam errorum .Monlanistarum poluissent,
nostr.e neque enim ca;tcra Tcrtullianis scripta,
: C cuin Tertullianum Carthaginae vixisse omnes no-
qua) vel pcrperam sunt ipsi ascripta, Tvel non rint. Unde vero Whistonus docebit Tertullianum
e.^stant, excutere nobis est propositum. Sod in primum fuisse, qui in Africa hos crrores et tem-
aniiiium vcnit qiKodam dc Actis illis SS. Perpetuaj pore fere suppliciorum ab his martyribus sura-
et Felicitatis dicci-e, qua; sunt, qui ctiam Tertul- ptorum sparserit? Et si haec etiam dederim, quid,
liano tribuerint.In quibus unum illum Whistonum obsecro, incredibile est errores a Tertulliano in
impugnarc placet, qui omnom crpcram dedit ut Africa disseminalos, quos ante annum CCV jam
h.TJC Acta Tortulliano asserorct 172 (in T/te sacred scriptis dofcndorat (huic cnim anno mortem SS.
llistory of thc Jewisk and Cliristian church, part. ii, Martyrum Whistouus adjunxit), pcrceplos ab his
vol. Vi, pag. 477-78). Atque is SS. illas martyros martyribus fuisse,impriniis cum plurimi ud socic-
noQ quidcm arbitralure disciplina Montanistarum talcm Monlani accedentes expertes litterarum ,

fuissc, quod (|uibusdam placuit, vcluti Sainuoli fuerint, et ita horum iuartyrum similos. Ac multo
Hasnagio [Annalib. Volit. licclcs., lom. II, pag. UKigis abhorrct id,quud nihil sit somniorum Mon-
224 seqq.) scd haic qui collegit
; eum plane , tani comiucntariis ipsius Perpetux et Saturi asper-
putat non monlanistam modo.scd ct Tertullianum sum. Nam primum magna est suspicio humani
fuisso. Qua dc rc nobis sodct contraria sententia. [) scnsus in ipsis spociebus his hominibus objectis.
Nam primum multa sunt in ipsis, quos Perpetua Etenim Perpclua non modu stalim 173 cum ba-
roliquit, commcnlariis,qui haud dubie eam ostcn- ptismo sc profitetur dotcm luturorem prcenunlian-
dant e Montanistarum fiimilia fuissc. Idquo jam dorum accepisse (40); sed ita eliam fidenler de ca
occupavit Husnagius, sod nactus cst, qoi conlra- dote loquilur, ut pro arbilrio futura pra^sagire et
diccrot , Josephum Auguslinum Orsium , qui, vel ab ipsis inforni suppliciis morluos liberara
qua nvis eum, qui acla isla collcgit, Montanistam possct (41). Quam postrcmam arrogantiara non

(40) Acla Pcrpct. ct FcUcit., in Ruinari Actis ut visioncm, cl oslcmlalur tibi, an passio
postules
martyruin sinceris. Ed. Amsl., p 93, ^ 3. In ipso sit, an commcatus? i. c. an luiurum sil, ut mortis
spatio paucorum dieruni Iniptiuiti sujnus. Mihi au- perioulum olfugias V. Holstenii not. ad h 1. ibid.,
.'

icm spiritus dictavif : nihil aliud pctcndum in a<jua, p. 100, qui bone obsorvat locuui Terlulliani, in
nisi sullcrcnlium carnis. quo sorores a Domino comirttiriorat diijniitionem i.
(41) Ibid., p. 94, S 4 :Di.iit mihi frater mcus e. gratiam singularem, quotiescuntjue dcsidereni.
Domina soror, jam in ma(jna dignilate es, et tanta, consequi. Pergit illa : El cgo, qux vie scict>am fa-
 :

219 DiSSERTATJO DE VERA ^TATE 220

excutiam nunc quidem, sed vehementer tamen A tata. Atque illas addit Paulus, ad Ephes. iv,
dubito, an temporibus iis, in quae ifitas Perpetuae 13, 14, datas esse l^^-XP^
xaxavTi^awjXEv ol jravtei;
incidit, h. e. soeculo P. N. C. secundo labenti, iiia e!'; xTjV £o6t7]Ta ir,i; TtiaxEw;, xat tt|? ETrtYvwjsioc
miraciiloruMi facultas et quasi iramanens virtus, Tou rlou Toij 0iOu, £!<; avSpa TsXetov, et? |j.£Tpov

quae apostolis Ecclesiaeque apostolicae data erat, ^Xtx(a? Toij TrXTjpwfjLaTOc tou XpiaTou, x. t. X. ;

recte tribui debeat. Giijus sententiae, ut brevitati unde efficilur eo tempore exstinclas has facultates
locus detur, duas proponam rationes. Una haec fuisse, quo cum ii, qui e Judaeis, tum qui e genti-
est, quod doceri nullo modo possit, quemquam, libus christiani facti iisdem erant (ol TravTcc), in

si ab apostolis discesseris, vel accepisse taiera fa- rebus credendis agnoscendoque uno illo Filio Dei
cultatera, nisi manibus eorum sibi impositis, vel consensissent, et universa ex utrisque collecta so-
illam coraraunicare iterum cum aliis potuisse cietas christianorum (quae hic, ducta atabernaculo
contra,qui in conlrariam partem disputari possint, Mosaico,repleto illo divino splendore, similitudine,
plures sunt et satis illustres loci. Petrura et Joan- TrXi^pw^jLa Tou XptaTou coll. c. 1, 22, 23, dicitur),
nem apostolos, ut hoc ular, quare tandem a cae- ad virilem quasi aetatera perducta, non se jactan-
teris missos esse Samariam {Ad. viii, 14 seq.). dam arapiius fraudibus doctorura 'ouSat^dvTt.jv per-
quare manibus iinpositis virtulem eificiendorum mitteret. Sed istud tempus non ita multo post
P
miraculorum distribuisse novis christianis dicas, apostolorum omnium obitum,aut sub mediara fere
cum ipsejam Philippus evengelista multis miracu- partem exstitisse suspicor.Etenim ut Adria-
sasc.ii

lis Samariae celebritatem esset consecutus? quare nus Judaeis Hierosolyma cultumque ibi publice
Christiani Ephesini {Acl. xix, 2 seq.) ad quos pri- celebrandum interdixerat, Christianos, quorura
mus nunc Paulus apostolus accesserat, neque ac- animi adhuc ad Judaeorum religionem fuerant in-
cepisse se Spiritus sanctum, neque j^etiam scire clinati, paucis exceptis, Sulpitius Severus )Histor.
quid hoc rei esset potuisssnt dicere, nisi ita, sacra, hunc errorem abjecisse, et
lib. ii, c. 31), et

quemadmodum dicebamus,l'uisset?Quod si ita est, Marcum episcopum Hierosolymitanum

e gentilibus
neminera afrirmare audeo sub finem saec. ii fuisse creasse, quorum haud dubie exemplum caeteri
Christianoruraquihujusraodi facultate splendesce- ejusdem generis imitati fuere neque enim post ;

ret neque enim tum, qui ab apostolis eam po-

; haec disruptam Christianorum societatem pristinis
tuissent accipere in vivis versabantur. Altera ratio de obscrvanda lege Mosaica dissidiis unquam de-
iu loso Eph. IV, 7 seq., continetur. Etenim cura prehendimus. Nam etsi quis obverteril Cerinthia-
Paulus multa superius disputasset.quibus iis etiam norum, Ebionitarum, Nazaraeorum et Elcesaitarum
qui adhuc fuerant cultum deorura secuti, eamdem familias, tamen qui his, transacla priori saec. ii
cum Judaeispartem.vindicaret gratiamque divinam, C parte, se adjungerent, paucissimi fuere neque ,

ut dissentientes inter Christianos judaeos ac gen- exstitere ullo terapore tanta Christianorum, con-
concordiam redigeret postea animadver-
tiles in ;
cordia postea,ut nulli sunt prorsus,qui discensum
tens, facultates ad miracula multum ad alendam a caiteris profileantur (42),
utrorumque discordiam facere, et quod ipsiE hae
pro arbitrio Christi sapientissime sint distributae,
§ 4. — De Montanistis Artotyritis.
et quem finem habeant, et quod non exsliturae sint Est porro, q"uae magnam moverat suspicionem
nisi ad certum tempus, perspicue confirmat. Quo montanismi Perpetuae visio ea, e qua se illa fatetur
in loco quin inteiiigendae sint non communes om- instantem sibi violentam mortem intellexisse
nibus christianis caeque spirituales facultates, sed (sect. 4). Nempe illi in visione offertur a quodara
quoruradani 174 christianorum ad propria mira- pastore bucella casei ; edit illa, et qui astant
cula producenda idoneae, nemo, opinor, dubitabit, universi Amen Nempe signi-
dicunt. Quid hoo est?
qui vel haec cum iis contulerit, quae sunt ab Apo- ficatio necis violentae. Quomodo hoc sequitur :

slolo Rom. XII, 3, 8, et ad l Gor. xii, 13 seq.,dispu-
bulari cum Domino, ciijus beneficia
eram, fidenter repromisi ei dicens : Crastina die tibi
renuntiabo... Deinde p. 96, § 7, profecta est ipsi
vox et nominavit Dm06Vrtfm,fralrerajam mortuum,
et coynovit se slatim dignam esse et pro eo petere
debere continuo ipsa noctc osteiisum est ei in ora-
mate, periclitari raortuum Dinacratem. Sed § 8,
crebras posi preces intellexit transtatum esse de
pctna. Tantam vim ne preces quidem apostolorum
aut cujusvis magni legati Dei uncjuam legimus ha-
buisse.
(42) [stam infaustam sane, tantisque martyribus
ingratam, Valesti et Basnagii sentententiam,quam
male refricat hic autor noster, strenne fusam lu-
casei particula, et 115 Amen, et violentum mor-
tanta e.xperta Flor. 1728, in qua ha;c iraprimis staluuntur:l'> con-
D stare ex gravissimis testimoniis cuitura fuisse SS.
martyribus nostris ab omni aevo in ecclesia praesti-
tum;^'' etiamsi e fontibusMontanistarum dism.ina-
rint acta SS. martyrum, nihil inde in ipsis praeju-
dicii suboriri; 3" nihil reapse in ipsismet actis oc-
curre quod Montani officinam redoleat, aut quod
cum genuinis cajterorum raartyrum actis non ap-
prirae consonet; 4o eas demum esse martyrum
nostrorum eos visionum fructus, vatici-
virtutes,
morum eventus, miraculorum, doctrinae, totiusque
considerationis caractares, ut pateat illos fuisse
Spiritu divino afflctosetaMontanistarum institutia
a toto ccelo alienos quae videre est infra in III
;

gatamque habes in perempioria Jos. Aug. Orsi tom. hujusce Biblioth. ubi de SS. Perpetuae et SS.
postea S. R. E. cardanalis Disserlione apologeiica Actas cum variorum veterum et recentiorum nolis
pro SS. Perpelux, Felicitates el SS. MM. orthQdoxla, loco suo edensis. Edd.
221 AC DOCTIIINA SCUIPTOHUM TEIITULLIANI. 222

tis genns? Mihi, si quid video, non videntur ea A lyrum et revclalionum adjecisse, seque (sect. 26),

conjuncta aliquo niodo, nisi hanc e Montanistarum quoitiam permiserit el permitlendo volueril Spirilus
farnilia virginem fuisse dicam ;
quippe quos, ali- Sunctus ordinem islius viuneris (h. e. pugnam raarty-

([uos eerle, Epiphanius (ha;res. 49, § 2) aliique di- rum cum bestiis in theiitro {conscribi, ha;c compo-
cunt in sacra cu3na (in agapis forte volcbanl diccre non abum quam
suissc jactitat; quod haud scio an
liomiups non nimis accurati) caseum adhibuisse. monlaQisticurascriptorem prodat,hancpraBcipueob
Jam vcro usu venerat inter Christianos, ut qui causam, quod orthodoxi non solebant magni aesti-
iidessent ex multitudine Amen adderent in sacro mare Muntauistarum martyres, et ita multo minus,
cpulo, id quod e Justino Martyre {in Apolog. mu<j. ut supplicia ipsorum atque constantiam, etiam cura
c. 85 el 87, ed. Grabii, p. 125, 131, 13J), et dis- v.sionibus, quas conteranebant profecto, in iitteras
tribui solebat etiara iliud in carccre iis qui morti jeferrtnt. At quod est caput hujus disputationis,
crant destinali. Omnia igitur perspicua sunt, si Tcrtullianum eum ipsum scriplorem fuisse, non
ista virgo c Montani disciplina fuisse putatur; si dabo Whistoni argumentis, qua3 suut ab eo latius
negatur, explicari nullo modo, ut raihi videtur, proposita hoc modo Primum haec Acta sunt, ut
:

possunt (43). prajfatio docet, non ita multo post ipsum hoc fa-
ctum composita; deinde, exarata Latine, tum, ab
"
17C § 5. — Whisloni argumetila pro Tertulliano homine Africano, cujus rei est non leve in horrido
auclore horum Actorum expenduntur.
Afrorum dicendi genere hic adhibito documentum :

Sed ad uUerum venianuis, quod est in co posi- itemque multaadsunt verba familiaria illaquidem
tum fucrilne is, qui ha3C Acta coliogit, vel scriptor
: Tcrlulliano (quod pluribus exemplis probant ilol-
(' Montanislarum socta, vcl idem ipse Terlullianus sleniano; ad haec Acta notaiy postremo, scriptor ;

quod utrumque Whistono placet; rccte quidem, 3i fuit haud dubie e schola Monlani, quam primus
(!e illo quffiritur; si de ipso Tcrtulliano, longe se- hoc fere, quo isti martyres interempti sunt, lem-
CU9. Illud igitur superius plano Whistono assentior pore Tcrtullianus in Atrica propagavit; necesse
proptcrea, quod et ille scriptor (in Pracfatione) est igitur Tertulliani etiam haec Acta esse. Quae
prophelias ait se et visioncs novas agnoscere et ho- omnia nihil, si quid video, docent, nisi Tertullia-
norare, unde se et fatetur nova hxc documenta mar. num esse posse eum, cui collecti hi commentarii

(43) Sunt, qucB ex hac Perpetuaj fabula occur-
runt non sine magna ratione adversus ca qua^ dixi
disputanda, et adhibita etiam niullo cum ingenio
a laudatissimo historiu» Montanistarum scriptore,
Theoph. Wernsdortifo, 5i i*^, quibus breviter placeL n lam signum putat fuisso dulccdinis felicitatis Per-
et modeste respondcre. Atquo mihi non contem-
nonda omnino vidcnlur, qua; vclorum nonnulli de
adhibito a Moutanistis in sacris epulis caseo tra-
dunt, undo nomen Arlolyritarum traxerunt. Nam
etiamsi illud ineptede modo sacraj Ccena) apud eos
dicatur, longeque illud priEclarius etiam a viro
docio ad agapas Montanistaruin ot oblationes refc-
ratur, noslra tamen cauira nihil postulat niagis.
nisi ut usus casei his corum agapis vindicctur,
Quod lieri facile potest non modo propterea, quod
nulla alia reddi ratio potest origmis tam ridiculaj
culp;« atque cognomini, sod quod etiam constat,
Moiitanistas xerophagiartim studiosissimos fuisse,
undo ncc lauta fuisse coruin sacra convivia facile
intelligitur eoque ciho tenui, qualis caseus eriit,
; petua hor commeiuorot objectura monli susp, quod
Perpetuam quoquc cjeterosque martyres in carcere
etiam, cum vcluti agapas haberent, usos luisse,
nou magis dubitabit qui, (luam miserabilis sors
eorum in vinculia fuerll, ex Actis illia didiccrit.
t^cd qiiod illam rcm adhihnprimus ad efficipndum
horum martyrum, imprimis Perpetune, Montani-
smum, convolli videtur iis, qu;e vir docliss. I. c.
atlulit; priuuim Augiist.ni ac Tertulliani auctori-
tale, nuorum altor illam Pcrpetuae visionom lauda-
vit, alfer non cnmmcmaravit in lib. dc Anima.
Ouorum noutrum, opinor, admirationem habet.
Terliillianus onuu, dnbilari potest, num hanc
ipsam, de qua quxritur, visionom significaverit
cum-a Porpetiia non nisi martyres in paradiso vi-
80S fui.sso dical, cujus ri>i qnisforle montioncm in
in laudibus Perpetua; totus est, alioque modo tra-
dilam illi casei bucellam inlerpretatur, eum vero
quis hanc rem tamen laudasse mirabitur? Sed al-
teium gravius est; Augustinus illam casei huccel-
petuae, istamque interprotationem persuasit viro
cl., qui omnem illam significationem mortis vio-
lontcu quasrere videtur in scala illa spinis, gladiis,
aliisque munita, per quam ascendendum Perpeluie
erat; casous vero cur adhibitus sit ad sempiter-
nara feliritalem adumbrandam, rationem dicit in
Icge perscquendfe metaphors, ductae ab iraagine
Pastoris, fuisse. At ego, si uulla alia, nisi hxr,
fiiisset sumptionis casei significatio, quKrereni
qnid csset, quod Perpctua^ caseus a Pastore mul-
gonte fuisset oblalus. non aliquid potius lactis,
quod csset ad felicitalem coiiestis Chanaan. melle
quaai ct lacte llnentis, adumbrandam multo ac-
commodatius? Deiude dicat mihi quis, quare Pcr-
istam casei bucellam arccpcrit junctis manibus (cx
more in ct-cna sacra apud votores christianos re-
copto) et univcrsi circumstantrs Amcn di.rerint, cujua
an ullam rationcm daro possit quisquam dubito,
nisi quis causa» nostraj faveat. Doniqne si ista casei
snmptio aliquid in r>"gno ctolesti Perpetufe ovon-
turum signitioat, et Ptvnam forte adumbrat .Agni,
doscriptam in .Apooalypsi Joannis. ex qua fere om-
nes suul istic visiones in .Aclis laudalis desumplas,
Monlanistam si dixeris Porpetuam. multo lacilio.
rem habot cncitationem. quam ob rom ad hoc ei-
gnilioandum casei buccella tradita illi fuerit, cum
: caspo, uti diximu', Montanista» in .\gapis uleren-
tur; at si illum casium non aliquid coclegto dicii
respicere sed ronjunctum ouidvis aliutl cum
,

nostra visionc dosidorabit; neiiuo is ad causam
suani, qu;T! nnico in assoronda solis martyribns anto
ullinuim jndicii diem porfocta folicitato versatur,
apte congruenterque a Perpetua sumptum cascum
commeuioraturus fuisset. Augustiuum vero, qui
morle violenla Porpelu;v«. oxplicari islnd visnm e
ca^na libera polost, quam .Vcta illa (sect. 8 rcfe-
runt martyres, pridie quam supplicia sustinerent,
tauquam agapen sumpsisse.
 ;

223 DISSERTATIO DE SCRIPTIS TERTULLIANI. 224

debeantur, af eum istos etiam condidisse, illud A quam in pervagatis aliis, quamvis ese quidem ma-
Whistonus non argumentis assecutus. Et
est istis gis videantur usum communem
ad accomodatffi
sunt profecto in bis qua^ cum ficta sint ad libidi- cum in his parum vel nihil sit quod mul-
effugerit
nem, vel plus efficiant quara velit, nihil efficiant. torum diligentiam, in illis semper quod dispu-
sit
Nam et illud commentitium est, uti diximus, Ter- tari amplius possit. In rebus vero iis quae non
tullianum primum Montanismi in Africa dissemi- eerta3 sunt, sed probabiliter constituendae, longe
nati fuisse auctorem; et verba Tertulliani cum his major est ad impetrandam intelligendi scribendi-
Actis communia, non sunt ex ejus quidem propria que facultatem usus, quam in certis et quasi ne-
dicendi genere, sed ex Africano. Etenim si plura cessariis, propterea, quod illae multas babent vcluti
verba quae sunt in Tertulliani consuetudine loquen- formas, et utramque par-
cogitari ac disputari in
di ostenderent, ipsum Tertullianum tale scriptum tem possunt, quod magnam habcre vim ad impe-
composuisse, certe necesse esset, etiam ipsius trandam ipsam intelligendi subtilitatem dudum est
Perpetuee Saturique commentarios non ab ipsis, rectissimeque a veteribus traditum. Sed quid ego
sed a Tertulliano fuisse compositos; multa enim universa conquiram, cum et operam dederim, ut
sunt, ut Holstenianse observationes docent, voca- ipsi causas, quantum fieri poterat, aliena, nec ta-
bula in illis commentariis quae in Tertulliani
ipsis men a proposito nimis sejuncta, interponerem,
T»
etiam scriptis reperias, Atque occurri etiam snspi- quibus aliquantum satietati similium rerum mede-
cionibus Whistonianis potest argumentis contra-
rer, et uti liceat exemplis, quibus declaretur, ca
riis. Nara in libro de Anima, c. 55, Tertullianus quae didimus, quanquam leviora forte, tamen esso
quamdam Perpetuae visionem in his Actis narra- necessaria, si quis raajoris momenti locos velit ex
tam commemorat, affertque ad comprobandam ali- historia sacra excutere. In quibus ponendis non is
quam doctrinam; 177 sed ne verbum est quidem ego sum, qui velim viros doctos reprehendere, sed
ibi,quose scriptorem horuna Actorum significaret, pauca, quas non multuni quaerenti occurrunt, afTe-
quod aut dubito quin, uti solet, facturus esset, ram, ut usus tamen hujus disputationis quodam
si ipse scriptor hujus historis exstitisset. Deinde
modo intelligatur. Disputant, 118 ut ab hoc or-
nihil, ut mihi videtur, quemquam oportet scripta diar, viri docti quid causae fueritut se Montanistis
Tertulliani modumque dicendi cognovisse, qui di- Tertullianis adjungeret, in quibus multi audien-
cere ausit, genus dicendi illud, quod est in fine dum Uieronymum putant, qui odio doctorum Ec-
horum commentariorum, simul esse ejus, quod clesiae Romanae ait incensum •
eum valedixisse
aliis in scriptis TertuUiani deprehenditur. Itaque communi Ecclesiae; quod, ut alia prajteream, vix
eximenda sunt ista Acta e libris Tertulliani, nec est credibile, propterea, quod magnis laudibus
necesse est igitur de ipsa eorum setate dispu- C Romanam Ecclesiam in libro de Prsescript., Monta-
tare.
nistico illo, uLi diximus, persequitur (c. 36); nec

§ 6. — (/su.s universse hujus disputationis exemplis in eo adversusPraxeam, c. 1, ubi vehementer cum,

ex historia Christiana ductis demonstratur. adullerantem illam Ecclesiamerroribus, insectatur,
Atque, dura nos finem scribendi facimus, non quidquam contumeliarum in ipsam hanc Ecclesiara
dubitamus quibus omnis hcec opera, dispu-
fore, ejusve episcopum projicit. In historia deinde Mon-
tandis his rebus impensa, levis maleque collocata tanistarum quot evitari peccata, quot aagumenta
videatur. Sunt enim qui vel contemnendam putent emendari potuisscnt, si qui ante defectionem Ter-
omnem disputationem quse versatur in rebus parum tulliani, quique postea libri scripti fuerint, accu-
certis et exsanguibus quodam modo, vel eas res ratius fuisset constitutum? sunt, ut hoc utar, qui
quarum usus se non prima quasi fronte offert, sed in fiagitiis Montani ridiculum et muliebre oculos,
perreconditus est, omni utilitate destitutas pro- capillos aliaque ornandi studium posuere, ducti
nuntient. Quibus occurrere possemus magnorum rebus quas ApoIIonius apud Euseb., H. E. v.
iis

virorum exemplis, quibus in hoc genere disputa- 18, memoriae prodidit; cujus verba. si quid video,
tionum vesari turpe non fuit visum, et praeclaris hanc rem nuUo modo confirmant, estque ab omni-
vener. Ernestii verbis, qui profecto, si quis alius, D bus in eo peccatum, quod prophetam ibi comme-
scit quantum pretium cuivis disciplinae sta-
sit moratum Montanum este crediderint, cum ApoIIo-
tuendum, atque (in Prolus de usu chalcographige, nii verba de vitiis universe intelligenda sint, quae
p. 5) de singulis artibus ita judicandum censet, a vatibus, quorum multos Montanistae jactabant,
ut earum dignilatem et prxstantiam, non tam utili- abesse deberent. Sed potest illa calumnia etiam
litatismagnitudine et necessilate, quam inveniendi retundi severioribus illis Tertulliani, in libris de
exercendique difficultute mcliamur, neque quintum niraium
Virg. vel. Cultuque femin., dictis adversus
quxque prosit, sed quanti quxque sit pondere- muliebris elegantiae studium. Porro Epiphanius,
,

mus; nisi vero quia magis et necessarium est et haec. 49, sect. 14, Montanistas dicit inter orandum
utile punes pinsi, quam tabulas pingi, propterea manum ori admovisse, unde Tuscodrugorum no-
pislorum opificium arti pictorige prseferendum pute- men meruissent; quam culpam Wernsdorffius,
mus. Atque ego in enucleandis rebus subobscuris vir clarissimus, I. c, § 21, confutare vult loco
multo rectius industriam ponendam esee arbitror, quodam Tertulliani e libro de Grat., c. 13, ubi
225 PARADOXA TERTULLIANI 226
non csse molestiaj ait manus inter preces subli- A in quo Sabellianorum et,ut eos vocat^Alhanasiano-
miiis efTnrro : qin locus e libro, a Tcrlulliano re- rum de sanctissima Triade scita inventa per Simo-
cto aiJiiuc senlientc vim ad conscripto, nullani nem Magum ac p^^r Montanistas resuscilata fingit,
depellendam culpam habet, ut non dicam Epi- atque propterea TertuUiani ea in re sententiam
pbanium hoc nonnisi de quibusdam Montanistis triplicem fuisse conatur docere e triplici librorura
referre. Paelerea dippulationes Tillemonlii, alio- genere qui essent ab eo exarati, cum vci recte
rumque de calamitatibus Christianorum sub Se- sensisset, vel inclinasset ad Montani crrores, vei
vcro, quam confusae sunt eae, omnesque carum imbutus omnino fuisset. Ubi in quovis librorura
loci quam perturbatc ac prfcposlero ordine positi, genere tales libros refert qui plane alii librorura
hanc unam ob causam, quod qui flugranlc priorc, gcneri a nobis assorti fuore, quo ipso omnis Whi-
impcranle Sevcro, vexatione, cum eadem cum or- stoniana disputalio ad nihilum redigilur.179 Sed
thodoxis sentiret Tertullianus, quique sub poste- est tandem aliquando desincndum, ne nimii in hia

riore, cum ab iis sc sejunxissot, scripli sint, li- rebus videamur committendus noster libellua
; et

bros non rectc distinxerit. Donique nihil est doctorum hominum judicio, quod tanto magis
disputatione nostra efficacius ad convellenda Whi- lEquum rogamus nobis, quo magis vel ipsa rerum
Btoni somnia quae in iibro supcrins citato {Tke 180 disputatarum natura, vel quibus oppressi in
true origin of the Sabellian and Athanasian doctri- " iis proponendis fuimus, labores alii, effecerunt ut
nes of the Triniiy, Lond. 1720, in-S") proposuit. non potuerimus accuratoria traderc.

PARADOXA TERTLLLI\Nr,
CUM AN IDOTO I

JACOBl PAMELII.

§ L Ue angelis dcserlorihus qui duxerunt filias ho- Q De Civit. Dei, cap. 15; S. Epiphan. Epit. divin.
minum, tom. II, lib. de hlolol., c. 9. n. 47 de dogmat., ;
et Procopius in Comraenl. quorum Chry-
Uabilu mulieb., ciip. 1, num. 17; lib. de Cullu sost. et August. etiam nuctoritalcm libri Enoch,
femin., c. num. 56 et I. de Velandis vir-
10, ;

gin., c. 7, num. 32; ilom tom. III, lib. v adv. quo niti videtur Terluliianus, impugnant.Qui om-
Marc., eap. 18, num. 291. (Juxta edit. Pamelii, nes et angelos et (ilios Dei, posteros Seth, utpote
Antverp., 1579; Paris., 1583.) Dei cultcres, intcrpretantur, sicuti etiam B. Uie-
ron. \\b. de Tradit. Ilebr. in Gcnesim ; denique
Hujua Paradoxi TertuUianus prinius auctor non
Ven. Beda, Rhabanus noster et Ilaymo Com. in
cst, neque postromus sed, sicuti partim adnota-
;
Gen., scribentes et in Scripturis sacris frequenter
vimus ad lib. de llabitu virg., ubi maxime ex pro-
angelorura nomine viros lideles et justos appellari.
posito illud traclal, aiile cum Joseph Auti(iuit.\\h.
Ouid, quod Philaslrius iib. de H.vrcs., cap. <08,
I S. Justinus Mart. Apolog. utraque
; Atenag. in ;
inter h^reses rccenset eos qui asserunt anjieloa
Apolog. C.Ipmens Alexand., lib. iii ct v Slromut.,
miscuisse se cuin foininis ante diluviura, et inde
post pum Luctant. lib. n Insiitut. divin. cap. 15;
natos esse gigantes?
S. Cyprian. lib. De Disc. et llab. virg. num. 54 ;

Euaeb. lib. v Kvang. Pr.-epar-, et Method. serm. § 2. De angelorum apparilionHms in vera humana
de Hesurrecl. Causam erroris dedit, quod LX\ D carne, toin. III, lib. iii ad, Marc, cap. 9, nura.
(>1, ac cap. 11, num. 73.
editio Gr;eca vctus, quain illi secuti sunt, post
Pbilonem legcret : 01 a.-^-^tKri\. xoO BsoO, et Lalina Vidontur quidem tale quid sonare verba illa
Italica, vel SS. Aiubros. August. Procopio teslibus, Terlulliani ; « Uchinc scito, nec illud concedi libi,
Angeli Dei, pro eo quod postea lectum invenilur quod pulativi' fuerit angclis caro.sed verae et soli-
ol m\o\ Tovi Sio^, et Latine, filii Dei, quam utrain- doe su!'slanliae humanaj. » Scdinaliis libriseoJera
que agnoverunt suo lcinporo S.Augustinus et Pro- conscriplis lemporc ita seipsum explicat sicuti ad-
oopius. Voro pulchro eain sontentiam por absur- notavimus ad lib. de Carne Christi. cap. 0, num
ditatem refutat S. Chrysost. hoin. 2'J in Gcncsin, 00, ut nihil certi ea do ro voluerit asserere , alio-
assercns nusquam alibi in Scripturis (nempo juxla qui cnim sibi videbitur contrarius. << Constat, in-
edilionom LX.\ quain sulam noverat) vocari ange- qui ibi, angclos carnom propriara non geslasse,
los lilios Dei. itom S. .\iubros. lib. de Soe el Arci, ulpoto natura subslanlise spiritalis, et si corporia
cap. {, S. August. qu. 3 in Gen. et latius lib. xv alirujus, sui taraen generis, in carnem autcm bu-
227 PARADOXA TERTULLIANI 228
manam transfigiirabilis ad tempus, ut videri et ^ tis lib. de Censtt anim.Te adv. Hermog., constet
congredi cum hominibus possint. » Et apertiuslib sensisse illum animam longe Deo inferiorem, ut-
de Resurrect. carn., c. 62 : « Qiiia et angeli, in- pote passibilem etsi imraortalem. Et vero etiam
quit, aliquando tanquam homines fuerunt.edendo, repetcndum, quod utrobique adnotavimus rec(e
Libendo pedes lavacro porrigendo humanam
et ; censuisse S. Aug. libro de Hxrrs., quod Philastrius
enim superficiem induerant, salva intus substan- multas haeres recensuerit quffi hajresea non sunt,
tia propria. » Hocsufficere ubique vi.sum est Au- qualis est non haeresis, sed Catholica Patrum
ctorij quod dogmati Apellis non consentiret, qui sententia, Flatum, seu spiraculum vitae de anima
ex aera substantia angelos creatos dicebat, ut ne rationali interpretatur.
videretur iili hoc consentire, quod Christi
et in
corpus ex aetherea materia § 4. De Animabus posterorum Adae ex traduce, tom.
originem haberet
IH, lib. de Anima. cap. 9 num. 123, cap. 19,
suam. Atqui qualia corpora, et unde assumptaab num. 256, cap. 22, num. 294, et intcgris capiti-
angelis fuerint, etiam hodie controversum est bus 27 et 36.
apud Magistrum Sententiarum, lib.ii. dist. 8, § 4 ;
Paradoxon istud Tertulliano ascribunt Rufinus
nos loco jam citato cum S. Bernardo de hoc sen-
Apolog.pro Origene, ei S. Hieron. libro ii et iii,
tentiam nostram suspendere maluimua quam certi
•Q Apolog. adv. eumdem, quorum ille nihil deflnien-
quid definire. An autem senserit Auctor, quod illi
dum putat, hic satis dubie loquitur, quamquam
quidam impingunt, corporeos esse angelos et dxmo-
magis sentire videatur esse damnatam sententiam
nas, non immerito dubitare licet.Maxime cum Au-
Nam tum maxime Apolog. ad Pamach., adversus
ctor. etsi videatur hic suis generis corpus angelis
Errores Joann. Dieros. disertis verbis dicit, eccle-
tribuere, tamen faciat eos substantix spiritualis,
siasticam esse sententiam Deum novas quotidie
sicuti etiam non semel in Apologelico, nomina- et
amimas corporibus jam conceptis infundere, al-
tim c. 22, spiritales vires et angelis et daemonibus
legans ad id Scripturas Joan. v. ; Zach., xii ; Psal.
atlribuit, et spiritus vocat. Magis tamen recepta
XXXII, quanquam interiin epist.99,quae est ad Mar-
est, mihique placet eorum sententia, qui incorpo-
cellinum et Anapsychiam, mitius loquar, et illud
reos faciunt, inter quos veniunt commemorandi
quidem sibi videri scribat, sed ad S. Augustinum
SS. Dionys. Areop. c. 2 Caslest. Hierarch. ; Atha-
remittat utpote nihil volens certi definire, quod
nas. de Commun. Essenlia Patris et Filii ct Spiri-
illum legissetdubiamadhucsuspenderesententiam
tus sancti; Ghrysost. homil. 22 m Gen.; Cyrill. lib.
alludens ad epist. iliius ad se scriptas, et 157 ad
IV. in Joan. capite.
Optatum de origine animarum, in qua Tertul-
§ 3. De anima primi hominis ex materia Dei, tom, lianum non tam damnat quod ex traduce, quam
p,
in, lib, IV advers. Marc, c. 38, num 611.
quod corporeas animas faceret, de quo Paradoxo
Huc fjuidem pertinere videntur illa Auctoris paulo post latius. Nam et illi, inquit, aoimas
verba explicantis illud Luc. XX : Reddite quoa ex illa una propagari asserunt, quarn Deus primo
sunt DeiDeo.'-^ Hominem igitur reddi jubetCreatori^ homini dedit, atque ita eas ex parentibus trahi
in cujus imagine et similitudine et nomine et ma- dicunt, si Tertuliiani opinionem sequantur, pro-
teria expressusest.»Qui locus fortassisincausa fuit fecto eas non spiritus,sed corpora esse contendunl
uti sic scribat de illo IHl Genn.II. Wh.de Dogmat. et corpulentis serainibus exoriri. Quo perversus
Eccles.: Nihil ex Trinitatis essentia ad creaturarum qdid dici potest? Neque hoc TertuUianum som-
naturam credamus deductum, ut Plato et Tertul- niasse mirandum est, 182 qui etiam ipsum crea-
Verum cum S. August. qui toties deducit
lianus. torem Deum, non esse nisi corpus opinatur. Sed
animam non posse partem Dei dici, niliil tale de illo quoque Paradoxo infra ex eodem Augu-
ilH attribuat, absurda haeresi
ego etiam a tam stino latius. Gennadius aut lib. Eccles. Dogmat.
ipsum purgandum existimo, Atque adeo nihil il- [quem vel hinc patet S. August. non esse], enar-
lum aliud voluise dicere quam quod ex afflatu Dei rata Origenis sententia, et jam dicta, ul dicit,
sit animae origo, juxta illud Gen, ii El flavit Deui ; Luciferianorum Gyrilli, et aliquorum Latinorum
flatum vitae in faciern hominis, et factus est homo in D (interquos haud dubi Tertullianus), definit, for-
animam vivam, sicuti frequentissime ipse incul- mato jam corpore animam a Deo crcari et infundi.
cat, maximevero de Anima c. H. Quo loco, sicuti Nec aliter auctor dialogi de animarum origine inter
etiam lib. de Bapt., c. 5, num. 43, eam interpreta- SS. Hieron. et August. Nos tamen nihil tanquam
tionem consenlire ostendimus cum SS. Iren., fideidocerc maluimus, quandoquidem et Ecclesia
Prudentio, Chrysnst., August. et Theodoreto. tot jam inde celebratis conciliis nihil expresse,
Quorum iste Nomine flatus, inqnit, non intelli-
: quod quidem sciam, definitum reliquerit. Sufficiet
gimus partem aliqnam essentia? divinae secundum atem qusdam in Adnotationibus adjeccisse,quibus
Cerdonis et Marcionis rabiem, sed animae naturam tum S. Hieron, sententiam nihil magis probari
per id denotari, quod anima spiritus sit rationalis signiticaviraus, tum ad argumenta Tertulliani ab-
et intellectualis. Quae verba mihi etiam aliam con- surda, qui sentit ex corpulentis seminibus ani-
jecturam faciunt, loqui Auctore non ex sua, sed mam exoriri, ex S. August. et Lactantio paucis
ex Marcionissententia,pra3sertim cum ex fragmen- respondimus.
 . ;

229 CUM ANTIDOTO PAMELII. 230

§5. De animx sexu. Ibid., cap. 36. A. Ecce qnibns auribus et quibus ocuiis debuit au-
Hoc quidpm colligit Tcrtull. ex prajflicto para- dire et vivere Deum popuius, quibus anima in
fJoxo. Si enim animn simul seminatur cum cor-
somnig fungitur, cura si ipsum Tertullisnum
pore, videtur illud conscqui ; scd dissertig verliis quisquam videret in somnis, nunquam se diceret
contrariam dcfiniunt sontcntiam S. Cyrill. Ilierns. ab eo viwum, et cum eo Jocuturn, quem vicissim

Catech. S August. lib. i, de Anim. cL ejus

iv, et ipse non anima Beipsam videt
vidisset. Postremo si

origine ad Vincentium cap. 8. IIujus vcrba quae- in somnis, cum jacentibus ulique uno in loco
dam adduximus in annotat. nostris, quo lcctorem mcmbris corporis siii, ipsa per varias imagines
remiltimus. IIIc sic habct : Omnes animae tam vi- evagatur, quas videt, quis eam vidit aliquando in

rorum quam mulierum pulchrac et similes sunt, somnis aerei coloris ac lucidi, nisi forte ut coetera,

sed membra tantum corporis discrimen faciunt. quHR similiter falso videt ? Nara et hoc potest videre
sed absit, ut eam talem, cum evigilaverit, credat
§ G. Animam peccalricem polius quam carnem,
tom. [II, lib. I, d(! Anima integro, cap. \(), et c.
alioqnin quando se aliter viderit, quod magis
58, num. G.50 ; et lib. v, adv. Marc. c. 10, crebrum est, aut immutata erit animaejus, aut nec
num. 16.5. tunc anima; videtur substantia, sed imago cor-
Ad islud paradoxum in hjBC verba alludit, et poris incorporea, quse miro modo sicut in cogi
g
eadcm opera confulat Petrus Lombardus, verbis taiione formatur. Quis enim /Elhiops non peno

ctiam a nobis illic citatis lib. ii Senteul, cap. 3J semper nigrum videt in somnis aut si in alio
so ;

1'utaverunt, inquit, secundum animam

quidam colore se vidit, non raagis iniratus est, si fuit cum

trahi originale peccatum, non solum secundum illo memoria aereo tamen colore ac lucido nescio
;

oarnem, quia non solum carnem, sed et animam utrum se unquam vidisset, nunquam istum lc-
cx traduce arbitrati sunt. Ideoque sicut de cor- gisset vel audisset. Quid quod ducuntur hoinines

rupta carne caro seminatur, ita etiam de anima talibus visis, et de Scripturis nobis voiunt praj-
peccatrice animam pcccatricem corruptionc ori- scribere tale aliquid esse non anirnam, sed ipsum
ginali infectam a gignentibus trahi. IIoc autem, Deum, qualis (iguraliter Sanctorum spiritus
in(}uit, (idcs catholica renpuit, ct tanquam veritati demonstratus est, qualis etiara in serraone allego-
adversura damnat, qu.-c non animas, sed carnem rico ponitur. Simiiia quippe sunt iila visa talibus
aolam ex traducc esse admittit. Allcgavimus ibidcm dictis, sic errant, constiluentes in corde suo si-
Tium. 756, pro contraria sententia SS. Ambros. ct mulacra vana; opinionis, nec intelligentes ita san-

August. locas ab eodem Lombardo citalos. ctusdesuis visis talibus judicasse,qualiter judicant,
si talia divinitua in fijiuris dicta legerent vel au-
Sj 7. De anima corporea, tom. I, Apolog. c. 48, num. p ,. T . . .

608. ac 609, et tom. III, lib. de Anima, intcgris ^ direnl, sicul septem spics.et septem boves, septem
. ,

capitibus 5, 6, 8, 9. 22, 36, 37; libro de Carne anni sunt, sicut linteum quatuor lineis alligatum,
Chriiti, cap. 11, num. 98; de Ilrsurr. rarms, vclut discus plenus variis animalibus, orbis ter-
c. 17, nura. 131, cap. 45. nura. 320, et c. 53,
rarum est cum omnibus genlibus; sic etiara c;ctera,
num. 484 lib. v, adv. iMarc. c. lO, num. 1.58,
;

et c. 15, num. 2'»8. Qiiod proinde propric spiri- et multo magis quae de rcbus incorporcis, corpo-
lus non sit, ihid. Iib.(/e Anim cap.lt. et tom.lV, ralibus signilicentur, non rebus, sed Imaginibus.
in Fragmentis !ib. de Ccnsu animx, advcrsus ller- Et item scquenti capile : Noluit tamcn Tertullianus
moijenem.
animam crescere substantia sicut corpus ; asserens
Paradoxon istud Auctori impingunt SS. August. etiuin timoris sui causam, « nc eliam decrescere
1S3 libro x, de Gen. ad !ilt. (hiobus ultiinis ca- subslantia dicatur, inquit, al(jue ita et defectura
pitibus, et libro de Uxres., ct Fulgent. libro n, credalur ; » et tainen quia per corpus eam localiler
de fide ad Pctrum. Scd non tam quod corpoream tendit, non invenit exituin IS4 incrcmentorum
r.iciat (quod aliquo sensu commode in Iliiario, ejus, quara vull de seminc exiguo aeqnari corporis
f.asciuiio, el Ilieronymo ascriplo Clommenlario in qiiantitati, el uit « Sed vis ejus, in qua naturalia
:

«lob, quidam intcrpretantur) ntque quod cf/igialam poculia consita retinentur, salvo substantise mo-
et coloratam dicaC, illc arguit.Sic cnim loco priori: Q dulo, quo a primurdio inllata est, paulatim cum
Denique Tcrlullianus, inquit, (|uia corpus e.sse carno producitur non
in membris. » Hoc forle
aniinam credidit, non ob aliud 1'ccit, nisi quod eain inlclligcremus, nisi adhibila similitudine corum
inrorpoream cogitare nnn potuit. et ideo timuitno qu.p videnuis, planum tacerel quod dicebal « Con- :

nihil esset, si corpus non esset. Qui sane, quan- slituc, in(]uit, rortiun pondus auri, vel art;enli
,
quam acutus est, interduin contra opinionem suam rudcm adhuc inassam, collectus babitus est illi,
visa veritatc superatur. Cum etiain animnj colorem et futuro interira rainor, tamen continens intra
(larot arrcum ac lucidum, vpntun> est ad sensus lincam raoduli lolutn. quod natuia est auri vel
quibus oam meinbratim quasi corpus instituero argonfi dohinc quani in lanunam massa luxafur,
;

oonutus esl, et ail « Ilic crit homo interior,

: majorcfficiturinilio 8U0, per dilatationem ponderia
j
alius oxterior, dupliciter unus, habcns et ille oculos cerli.non pcr adjcctionem,dum cxtcnditu.«,non dum
I
et auros suas, quibua populus Ueum vidrre et au- augetur. Elsi sic quoque augotur, dum exteadilur;
dirc dobucrat, habons et ca?teros artus, per quos licet enim habifu augeri, cuni sfatu non licet.Tuno
in cogilalionibus utitur, et in sonmis fungilur. » ot splendor ipsc provebitui auri vel argenti, qui
23! PARADOXA TERTULLIANI 232
prius fuerat quidem et in massa, sed obscurior J^ §8. Animam nihil patt posse sine corpore, tom. I

non taraen nullus. Tunc et aiii atque habitus ac- Apolog. c. 48 ; lib. de Testim. anim., cap., 4, num
14.
cedunt pro facilitale maleriiE, quaduxerit eam qui
IVIagdeburgenses Centuriatores non inter para-
agit, nihil conforens modulo nisi efligiem. Ita et
doxa, sed inter dogmata iidei illud collocant, et
anims cremcnta rcputanda, non substantiva, sed
ex Tertulliani jam dicto loco conflrmant, sed frus-
provocativa. » Quis hunc credcrot cum isto corde
tra. Ipse enim Auctor, quayi retractans quod initio
tum disertum esse potuisse? sed tremenda ista
fidei non caute pronuntiaverat, postea de
satis
Bunt, non ridenda ad hoc enim nunquam cogere-
;

fide catholica melius institutus, libro de Anima,

tur, si aliquid cogitare posset quoJ et sit, et cor-
integro cap. ult., late et pulchre deducit animas
pus non sit. Quid autem absurdius quam putare
pati intcrim apud inferos, id est
usquc ad judicium
massam cujuspiam metalli ex aliqua parle cre-
extremum, ubi inter cajtera « Quid ergo liet in
Bcere posse dum tunditur, niri decrescat ex allera. :

minuatur
tempore isto? Dormiemus ? At enim animae nec
vel augeri latitudine, nisi crassitudine ?
in viventibus dormiunt. Jam vero quam iniquissi-
Aut uUum esse corpus manente naturse quan-
suae
quod undique crescat nisi rarescat? Quo-
mum etiam apud inferos, si et nocentibus adhuc
titate,
^","' bene est ? Nonne et de suo sufticit sibi ad ti-
illis
modo iraplebit anima ex illa stilla seminis t»
igitur
^ '"'^"" passionis? qaoties ilieeso corpore anima
magnitudinem corporis quod aniraat, si et ipsa
sola torquetur bile, ira taedio plerumque nec sibi
corpus est, cujus substantia nullo accessu crescat?
noto ? Adeo novit et apud inferos anima dolere
Quomodo, inquara, implebitcarnem quam vivificat,
sine carne, quia et in carne illaesa, si volet, dolet.
nisi tanto rarior fuerit, quanto gravius quod ani-
Huc si ex arbitrio suo in vita, quanto magis ex
maverit? Timuit videlicet, ne deficeret etiain mi-
judicio Dei post raortem ? Nam solos cogilatus
nuendo si non timuit ut deficeret ra-
cresceret, et
et nudas voluntates censura divina peruequitur,
rescendo, cum non cresceret. Sed quid amplius
Ergo propter boc congruentissimum est, animum,
immorer, quando et sermo pergit in prolixiorem
licet non expectata carne, puniri, quod non sociata
modum, quam patitur terminandi necessitas, et carne commisit. In sumraa, cum carcerem illum,
sententia mea jam satis sit nota vel quid certum
quod Evangelium demonstrat [Matlh. v) inferos
teneam, vel unde adhuc dubitem,et quaredubitem^
novissimum quadrantem modicum
intelligimus, et
Loco item posteriori : Animam dicit immortalem
quodque delictum illic luendum interpretamur ;

quidem, sed eam effigiatum corpus esse contendit.
HactenusS. Augustinus. Nos etiam adnotationibus
nostris in cap. G, et ex S. Gregorio et Nysseno et
Nazianzeno, ac Caudiano de Statu animae, argu- ^
menta Platonicorum de aniina incorporea confirma-
vimus ; et in cap. 7, ac partim 8, argumenta ipsius Lactantii et S. Augustini, et indicavimus eam esse
auctoris, vel ex Scripturis quadara,non concludere,
ex SS. Justino Mart. Gregorio Nysseno, August.
Epiphanio, et dicto Claudiano ostendimus, et c. 9,
N. 109 et 110, citavimus conlra animae effigiem, et
Platonem, et Clementem Alexandrinum. Deinde
c. 11, allegavimus locurn Auctoris lib, de Poenitent,
uemo dubitabit animam aliquid pensare apud in-
feros. » Id ipsum etiam inculcat iibro de Resurre-
clione carnis, cap. 19, nura. 133 ac 134. Ad quod
caput etiain adduximus sirailia testimonia Auctoris
queest. et respons. inter opera S. Justini Mart.,
conformem Patruni sententiam.
§ 9. Animam sanctorum in sinu Abrahss, seu para-
sub allari, seu loco non caslesti, sed
sive
diso,
tumen inferis superiori, foveri et gaudere, ad
die m usque judicii Domini, iom. I Ajiolog., cap.
47, num. 601 tora. IH, lib. de Anim. cap. 1,
;

num. 94,95, 96,97; cap. 9, n. 124; cap. 55,

c. 3, n. 12, ubi contrarium antea senserat,awimam
n. 66, 58, 610, 611 cap. 56, n. 622, ac cap.
;

vocans spiritum, Dei alflatu consummatum. Neque ult. n. 644 lib, de Resurrectione carn., cap. 17,
;

vero ex Scripturis Isaia! xlii, ct lvii, quas ibi pro- nura. 132, 134 lib. iii, adverj Marc. cap. 34.
;

se citat, concludi potest animam, spiritum in aliis num. 148, 549, 550, 551 et Scorp. adv. Gnost. ;

cap. 12, num. 95; tom. IV, lib. de 186 Judic.

Scripturis non vocari. CaBterum quo sensu corpus
Domini, cap. 11, num. 15; et in Fragment. libroi
possitl85 dici aniraa,sese expliceatlibro adversus de Parad. Denique tom. V Novatiani lib. de\
Hermogcnem, cap. 35, num. 124, iu hoic verba : D num. 10.
Trinit., cap. 1,

« Ut concedam, inquit aliquid esse incorporale Iluic Paradoxo non solum apud Tertull. et Nova-

de substantiis duntaxat, cum ipsa subslantia tianum, sed etiam apud alios veteres occasionemj
corpus sit rei cujusque. >< Videtur itaque ad id dederunt, tum Lazari sive historia sive parabola,]
absurditatis de anima aerei el tucidi cotoris fuisse (Lwr. xvi) quem vidit dives in sinu Abrahae, tura]
seductu3,per falsas quasdara revelationes cujusdam visio. S. Joan. Apostoli Apoc. vi, qua vidit animaSj

montanisticae feminae, non quidera Priscillae aut marlyrum sub altari indutas stolis albis, quibus
Maximiliae [uli aliquando existimavimusj.quaa jara- dictum donec impleretur nu-
est ut requiescerent,

dudum antea suspendio perierant, sed cujusdam merus conservornm suorum, tum denique illud]
earum discipulae, sicuti patel et dicto libro de Christi ad latronem {Luc. xxiv) : << Hodie mecum erisj

Anima, cap. 9,num. 111. Idipsum Paradoxon attri- in paradiso. » Hinc enim, cum viderent distiguen-
buit alicubi Origeni S. Hieron. alque adeo etiam dum esse tantum animarum sine corpore usque adj
ad illius opera hoc Antidotum usui esse poterit. futurum judiciura, a statu perfectiori animarumj
233 CUM ANTIDOTO PAMELII. 234

cum corporibuB posl resurrectionem universalcm, A. Joca quajdam obscura reperiuntur) citavimus in
dictis sinus Abrahx, quietis placidx suh altari, el Adnotat. nostris ad epist. S. Cypriani 16, num.iO.
paradisi uppollatioriibus nuncupurunt (juemad- Adnotavit eliam aliquot pro nobis loca Feu-arden-
nioduin Btatiim illum secundum, contrario, C(£le- tius in S. Irenffio, contra quarn alii sentiunt, lib.i,

stem sinum, allare superius, el cjdcstem porlum. cap. 2. nuni, 3, et alibi. 8i quis plura desideret,
Non vcro, tjuod sentirent anirnas sanctorum tan- vidcat Sixt. ScnenF. Dibl. sanctx libro vi, adnot.
lisper carerc divini intuilus gioria, sicuti hodie 264 et 3i5. Ilinc inleriin addemus, quod Auctor,
Anabaptist.-e et Cornelius A'^gripa eorum assecla, ubi lib. de Anim. cap. .5.5 : solis martyribus patere
utpote qui legissent apud Apostolum {rhilipp. i) : yaradisum dicit, quum alibi omnium sanctorum
Desiderium habeo dissolvi, et es.se cum Christo. Item commune receptaculum vocet : sit explicet B.Cypria-

illud (II Cor. v) : Donam voluntalem habemus pere- nus ejus discipulus, epist. 32af/ /ln/o«i«. ; Aliud
grinari a corpore, et prxscnlcs cssc ad Dorninum. est ad veniain stare, aliud ad gloriam perve-
Et illud de ipsa Dei visione : Nunc vidcmus per nire, aliud missum in carcerem non exire inde
speculum in xniymate, iunc autcm facie ad faciem. donec solvat novissimum quadranlem aliud ,

Ceite ipse auctor suam sententiam indicare vide- stalim lidei et virtutis accipere mercedem; aliud
tur in-hoec verba dict. lib. f/e /Irtjma, cap. 50, num. „ pro peccatis longo dolore cruciatum emun-
622 : Usqucquo pcrfcctum illud repromillitur ad dari et purgari diu igne, aliud peccata passione
angclicx pleniludinis mensuram temperatum. Si purgasse; denique pendere in die judi-
aliud

quis interim apud oum sit locus, aut alios Patres, cii ad sententiam Domini, aliud statim a Do-
commodain inferpositationem non reci- mino coronari. Quod ipsum facerc ad confirman-
qui haiic
piat, mcminerit lector, hunc errorcni non ofOcere dam de purgatorio, ibidcm
trarlitionem Ecclesice

eruditioni ct pietati tam illustrium scriptorura.cum adnotavimus num. 59, et ad Tertullianilib.de

Ecclesia illorum temporibus nihil adhuo cerli de
Anima, cap. 55, num. 611. Caeterum Auctori, qui
omnes animas eliam fidrtium priorum seqursirari
lioc articulo credendum staluisset.Sed circa syno-
oeoumenicarn Fiorentinam, qurc post primam vult usque ad diem judicii, prorsus contraria est
dum
damnalioneLU factam Epist. Decrelalibus Innocen- illa h. August. affirmatio, lib. xx, de Civit. Dei :

tii ni et Bencdicti XII id definivit, aliter sentire Jam inde quo sanguis Christi antiquos sanctos e.x

non licet. Illius adversus errores Armenorum hKC inieris eruit, deinceps boni fideles, efTuso illo

Uofinimus illorum animas qui post pretio redempti prorsus interos nesciunt.
sunt vcrba :

baptisma susceptuin nullam omnino peccati macu- jj 10. Animarum mortuorum omnem exhibitionem
lam incurrerunt, illas etiam, qua3 post contractam incorporalcm prxslicjias esse, tom. III, lib. de
peccali maculam eisdem ^
vel in suis corporibus,vel Anim. c;ip. 57, num. 643.
exuta? corporibus, prout superius dictuni est, sunt Prima quidem facie videtur Paradoxon,
istud
purgalie, in coulura inox rccipi, et intueri clare sed afjit Tertullian. ex instituto Simonis
contra
ipsnm Dominum Irinum et uaum, sicuti est, pro Magi discipulo hxrelicos, qui etiam prophetarum
mcritorum lamen diversitato alium alio perfcctius: animas ab inferis movcre se spovdebant, quod non
illornm autcm animas, qui in actuali mortali pec- nisi niendacio in anima Samuelis Pijthonico spiriiui
cafo, vel solo originali dccodunt, pccnis tamen licuissc (/ Rcg. xviii) ipsc sentit ; sod tranfigura-
disparibua, puniendas. Quid? quod dicta Scriptu- iuin Satanam in angelum luci.'!, <\o quo etiam alioa

rarum loca pro alia non faciant scntentia, si dili- Patrcs quosdam dubitasse ibidem adnotavimus
gctitius inspiciantur. Primum enira etsi Lazarum num. 688. Deinde seipsum explicat adjiciens nulli
et alios Patres Voteris Tcstanienti in sinu Abniha?, animx inferos patere, idque approbans ex dictiB
et lalronem ibidem, sive in paradiso aliquandiu Abrahdi ad divitem [Duc. xvi). Cum interira fatea-
fuisso, salis in confesso sit tamen inde per :
tur quasf/am animas in corpora Dci virtule posse
Christum in coelum sunt deducti, jiixta illud Psal. revocari, quidni et ex peculiari Dei privilegio extra
Lxvii, cl Kphes. IV : Ascendens 1S7 Clirislus in corpus cliam exhibcri ? maxime quam (dc quo
aUum caplivum du.vii captivitntcm,\d cs[,vp\ \psoli Q[\^m ibi, num. 6i3) exemplum babeamus in
Aposlolo interprele, super omncs ccclos. Doinde Libris Machabajorum de apparitione Oniffi 188
loco illo citato {Apoc. vi) S. .\ugustinus stolas saccrdotis et Jercmia; prophetaj. Ut ut sit, S.
interpretatur albas, serm. \, de Solcm Sanct., Aupustinus pulchrc hac dc re sic scripsit libro de
mcrccdcm baptismi, pro^mium inartyrii, et gau- Cura pro mort., c. 10, 11, 15 ac 16 Narrantur :

dium coclestis patrio! allegans ad hoc verba se- : visa qua;dam, feruntur mortui nonnulli vel in
quentia {Apor. vii) : Staliunt anle thronum in con- somnis, vel alio quocumque modo apparuisse viven-
sprrtu Aijni, atiiicti slolis albis, rt jmlmx in nnniibus tibus, atquc ubi coruin corpora jacerant iuhumata
eorum ; unde concludit Stant in conspcclu .Agni :
nesoiontibus, locis dcmnnstr;<tip admonuipse ut
unto Ihronum Dei coronati, nulla illic ratione a sibi sepultura, qua? dcfucrat, prwbcretur. Ha;c si
conteniplanda ejua gloria scparandi. Nos ilaquc falsaesse responderimuscontraquorumdamscripta
locos similes et liypriani ot cjusdom S. .Vuguslini, lidolium (ufpotc , cxcmpli gratia, S. Ambrosii
ao SS. Ainbrosii ct Chrysost. (apud quos ctiam Serm. de Inventione corporum SS. Cervasii et

Patrul. XXXI V. 8
235 PAIIADOXA TERTULLIANI 236
Pretasii ; et S. Luciani, de Inventione corporis A nus, in haereticorum Catalogis. Quo fit ut etiam
sancti Stephani Protomarlyris, et aliorum) et con- apud B. Augustin.censeamus legi debere dicunl et
tra eorum sensus qui talia sibi accedisse coiifir- paulo post credunt, pro didt et credit : maxime
mant, impudenter venire videbimur. Angelicis igi- cum nihil tale reperire sit in scriptis TertuIIiani,
tur operalionibus fieri, inquit, crediderim, sive neque illi uspiam, sed Origeni ascribat Beati Hie-
permitatur desuper, autem ali-
sive jubeatur. Id ronymi epist. 59, ad Auilum, et lib. ii, ad Rufin.
quando utiliter fit, sive ad vivorum qualecumque Ea vero tam absurda est, ut non alia confutatione
solatium, sive ut his admonitionibus generi huma- opus habeat, quam quod haeresis nomine damnata
no sepulturae commendetur humanitas. Deinde sit, tum a scriptoribus jam dictis, tum a sexta sy-
post multis in utramque partem productis argu- nodo, etsi paulo obscurius, in Origene et ejus
mentis, sic conciudit Mitti quoque ad vivos ali-
: complicibus, act. 11, epibt. Sophron. patriarchae
quos ex niortuis, sicut e contrario Paulus ex vivis Uierosolym. Orta quippe ex Platonis schola, qui
in paradisum raptus est.divina Scriptura teslatur. vel Auctore teste, lib. de anima, capit. 23, 24, et
Nam Samuel propheta defunctus vivo Sauli regi 28, aiebat animas hinc in coelos abire unde vene-
futura .prffidixit (quamvis nonnulli, inter quos, uti rant, et rursus huc redire. Cui nimirum quid tri-
jam dixi, Auctor noster, non ipsum fuisse,qui po- P buebant Origenes ct haeretici reliqui, ut veris-
tuisset magicis artibus evocari, sed aliqueni spiri- simum sit quod non semel Auctor repetit, patriar-
tum malis operibus congruentem,ilIius existiment chas liaerelicorum esse philosophos. Imo quod eadem
similitudinem figurasse),quum liber Ecclesiasticus, ratione sequeretur bonos homines in angelos con-
quem Jesus filius Sirach scripsisse tradilur, et verti, expresse negat ipse. Sic enim lib. adv. Va-
propter eloqui nonnullamsimilitudinem Salomonis tent. cap. 32, num. 262 « Et tamen illuc habeo
:

(etiam ab ipso TertuIIiano alicubi) pronuntiatur, devertere, ubi postexcessum omnino non nubitur,
contineat in laude Patrum (o. 464) quod Samuel ubi superindui potius quarn despoliari, ubi etsi
etiam mortuus prophetaveril. Sed si huic lib. ex despolior sexui meo, deputor angelis, non angelus
Hebraeorum, quia in eo non est, canone contradi- aut angela. » Denique lib. de Anima, cap. £6, num.
citur, quid de Mose dicturi sumus, qui certe et in 622, non angelorum substantiam hominibus polli-
Deuteronomio mortuus,el in Evangelio cum Helia, cetur, sed perfectum illud ad anyelicx plenitudinis
qui mortuus non est {Matth. mensuram temperalum. Deinde lib de Resurr. carn.
xvii), legitur appa-
ruisse viventibus ? Hinc et illa solvitur quasslio c. 62, num. 428 « Denique, inquit, non dixit, :

quonam modo martyres,ipsis beneficiis quse dan- Erunt angeli, ne homines negaret,sed tanquam an-
tur orantibus indicant se interesse rebus humanis, geli, ut homines denegaret. Non abstulit substan-

si nesciunt mortui qui agant vivi. Non enim solis C tiam cui similitudinera attribuit. » Quare satis
beneficiorum effectis, verum etiam ipsis homi- mirari nequeo (sicuti etiam adnotavi ad Iib.iii,arfi;.
num aspectibus, confessorem apparuisse Felicem Marc. cap. 9, num. 68). Guidonem Carmelitam lib.
(quod ipsum etiam S. Paulinus adtestatur Carmine de Hseres. cap. 36, TertuIIiano utramque hanc hae-
in Felicem), cum Nola oppugnaretur,
a Barbaris resim ascribere, quas rectius de
Philastrius lib.

audivimus, non incertis rumoribus, sed testibus Haeres., cap. 36, inter innominatas sine auctore
certis. Verum ista divinitus exhibentur, longe ali- certo collocat.
ter quam sese habet usilatus ordo, singulis crea- § 12.De baptixandis hgereticis, eo guod apud illos
turarum generibus attributus. Quanquam ista omnia veritati extranea et contraria, tom. III, lib.
quaestio, inquit, vires meae vincat,
intelligentiae de praescript. adv. hasret. c. 12. nura. 78 ac 80,
et lib. de Baptism. c. 15, n. 406; tom.IV, inter
quemadmodum opitulentur martyres his quos per
fragmenta de Baptis Grasc. ; tom. V, lib. do
.

eos certum est adjuvari. Res baec altior est quam Pudic, cap. 19, num. 162.
ut a me possit attingi, et abstrusior quam ut a me De hoc Agrippini Carthaginiensis, aliorumque
valeat persc^utari ; et ideo quid horum duorum coepiscoporum, et Tertulliani, ac postmodum S.
sit, an vero fortassis utrumque, ut aliquando ista
Cypriani,aIiorumque Africae et Cappadocis episco-
fiant per ipsam praesentiam martyrum, aliquando D porum Paradoxo, ne hic sim prolixior, videat le-
por angelos suscipientes personam martyrum,defi-
ctor Adnotat. nostras in epist. S. Cypriani 70 ad
nire non audeo : mallcm a scicntibus ista perqui-
Januarium, 71 ad Quintam, 72 ad Stephanum, 73
rere, quae ipsa in compendium contraxit auctor
ad Jubaianum, 74 ad Pompeium, et 76 ad Magnum,
libri de Spiritu el anima, cap. 26, exstantis inter
item conciliumCarthaginiense sub ipso celebratum;
opera B. Augustiui.
et Vitam ejusdem ad annos Uomini 252 ac 256, item
189 § 11. Animos hominum pessimos post mortem Firmiliani ad C//pr. epistolam inter 190 ejus Opera
in dsemonos verli, S. August., lib. de hxres., ad 75; denique Adnotat. nostras in Tertull. ad Frag-
QuodvuUdeum.
raenta lib. de Baptism. et in Vita ejusdem etiam
Istud paradoxon non tam TertuIIiano tribuen- nostra ad annum Domini 201. Quibus adjicio non
dum quam adnotavimus ad
TertuIIianistis, supra mirum cuipiam debere videri, si Agrippinus cum
finem Vitag Auctoris,quod illis id nominatim attri- suis coepiscopis tale decretum de baptizandis iis
quant B. Isidorus, Honorius, Rhabanus et Gratia- qui ex haeresi ad catholicamj^revertebantur, edid«-
 : ;

237 CDM ANTIDOTO PANfELlI. 238

rit, et Tertull. soriplo Graece jam dicto libro ap- A. l'^i ^^7 ^^, ^^. 17; siculi etiam ad illa supradicta
prohfiveril. Nam plerique usqiie ad id temporis « Non idein Deus cst nobis et illis, nec idem Chri-
haerelici, aut non oumdem Christum confitebantur stus, » ibid. et lib. v, cap. 20. Ad illud : « Apud
atqueadeo in Ilegula fideiab apostoli9lradila((iiiam h.Tjrcticos extranea aut adversaria verilati omnia »
postcriores I'atros ad hunc usquc dicm S^-mboluin lib. VI, cap. 4(J. Ad
denique « liaptismum, illud :

fidei vocant) non convcniebunt, cum tamen so- quum rite non habeant.nec possunt accipere, quia
lemne semper l'uGr\i, ohsignare (uli loquitur Auctor) non habent, » lib. vii, cap. 29, 3.3, 35 et 47. CiEte-
(idem in Patre, et Ftlio, et Spiritu sancto, adjeda rum hoc uniim hic repetenduin, quod fateatur non
necessario Ecclesix rnenlione, siculi ialius videre semel Auguslinus, neque Agrippinurn, neque Cy-
ebl, Adnot. noslris afl lib. de naptism., num. 2, prianum cum suis emissuros fuisse Deoretum tam
inter Baptismi cffiremonias ; et cap. G, n. 45, 46 ac generale adversus haereticorum baptismum, si ali-
47. Certe eodem modo intcrprotalur Carolus Bo-
quid aliquo concilio plenario delinitum fuisset, si-
viu3, Apost. canonem
47 et 5 Clement. Romdni culi postea,exceptis solis Paulianistis,a Nicaeno ge-
;

Constit. Apost. lib. vi, cap. 15. Hinc et synodus
Nicajna i,can. 10, et ejusdem ajtatis synod. Laodi-
et Gonc. Arelat. ii, cun. 17, Paulia-
neralim, uti jam dictuin est.
§ 13. De Chrislo Dei Spiritu, tom. I Apolog., cap.
21, num. 31 tom. II, lib. dc Orat. cap. l,num.
'i

cena, c. 8
;
;
D 2; torn. III, advers. Marc. lib. i, cap. 19, num.
nistasotCataphrynas liaptizari debere definit, qui- 127, lib. III, cap. 6, num. 38, 'i^, ac cap. IG, lib.
bus addit pynod. ii Conslanlinopolitana, can. 7, IV, cap. 21, num. 314, et lib. advers. Prav., cap.
Eunomianos, Sabellianos et Galatas hffirelicos sy- ;
2G, num. 155.

nodus denique vi, in Trullo celebrata, Manichaeos, De hac phrasi veterum, verba S. Hieron. adno-
ValeiUinianos, Marcionitas et similes. Atqui tcin- tavimus in cap. iv Epist. ad Galat. et Epist. ad
poreTertulliani polissimum norebanlllcrmogcniani Pammach. et Ocean. de crroribus Origenis, in li-
(quos eadem cum IVaxcanistis sensisse tradit brum S. Cypriani de Idol. vanitale, num.71: Multi,
S. August. lib. de llxrcs., cap. 41, 44 et 45), inquit, per imperitiam Scripturarum (quod et Fir-
Praxeani, Cataphryges.Valentiniani, Marcionit?e, et
mianus in Demet. Epislolarum libro fa-
octavo ail

cit), asserunt Spiritum sanctum sajpe Patrem,

ejns assecia) Apolletiani, dcniquc el Quintilliani-
Sffipe Filium nominari. Quod usque adeo verum
sta;,contra quos ex prolcsso Latinurn librum, ox
est, ut praeter Lactantium eamdcin sit reperire
qiio fragmenta libri Graeci desumpla sunt, quffi de
Baptis. anctor conscripsit. De illis verum est iUud
apud auclores librorum de Monlib. Sina et Sion, et
Auctoris lib. de Pr.vsc. adv. hxret. : « Apud illos adv. Jud.i\\i\ inscculi sunt Christum in operibusS.

omnia extranea et contraria nostra; veritali ;

» et Cyp. nostris. Eodem haud dubie pertinet, quod
illiid lib. de Baptism. : « Non idem Dcus est nobis C toties Christum Dei Spintum appellet Tertull. id

cL illis, nec idem Christus, ideo nec baptismus, que eodem scnsu quo Deus Spiritus vocatur Joan.
(juia non idem. » Quod satis conslat de Ilermoge- 111, et Joan. iv. Alioqui distinctas ab eo, sicuti
I

niaiiis,Praxoanis,Catai)hrygibus et QuinliHianisLis, ab aliis etiam vetoribus, tres in divinitate personas,

qui aut unicam agnoscobantinDcitatcpersonam,aut Patrem, Filium, el bpiritum sanctum, constat ex
Patripassiani fuerunt. De M.ircionitis.Valentinianis eodem lib. adv. Pra.t. cap. 2, num. 24,cap.4, num.
et Apolletianis, vel ipse Augusl. dubitat. lib. iii, 40, c. 8, n. 90 ; c. 9, n. 61 ; c. 13, n. 75 ac 78 ; et

dc Baptism. cap. 15, an vcrbis ovani^clicis in nomino illo ipso c. 26, n. 158 ; c. 30, n. i83 denique c.
;

Patris, ct Kilii, ct Si)iritus sancLi baptizaverinl, eo 30, n. 182. Quibus locis illud longe apertissimum,
quod et de Doo et dc Christo male senserint. Quaro cum Spirifiim sanctum \oca.\., terlium numen divini'
Paulianistis scribil U. August.) tatis, ct tcrtium nomrn majeslatis.
et nobis (sicuLi do
crpderolicct eos regiilam baptismalis non tenuisse, § 14. De Christo rccclato per jirxdicationem anno
Til)crii Cxsaris 12, passo aniio ejusdcm 15, tom.
ot (juxLaquod loqiuinLur 2 ct G synodis) in unain I, lib. arfv. Jud. c. 8, i?. 82; et tom. III, lib. i,
duntaxat mersionem baptizassP.Qnanquum inlerim adv. Marc. c. 15, n. 102.
S. Augustinus, lib. vi, de Doptism. cap. 25, etiam
Ouanquam varientin priori loco excmplariaTer-
illum pro vero baptismo agnoscat, cujus procibus D tulliani, tamen eam ejus fuisse sentenliam asserit
qu.Tdam insoruntur contra calliolioan» tidom.dum- Euseb., in Chronic, et ex posteriori loco patet
modo verbis evangclicis consecretur. Atque adeo imo et cx priori, eodem c, n. 92, ubi Passiouein
ad siinilia S. (!ypriani verba, qualia auctoris, eo Domini collocat co-is. /\ul'ellio Gemino et Rufio seu
qiiod in gonore oa allogavit contra h.Trcticos omncs, Fufio 6>mrno,quorum consulalus incidit in annum
anlidolum atferre solot libris seplem dc lUtplismo 15 Tiberii.In quo illum sur.t imitati Jul. African.
contra Donatistas, qui omnium h.treticorum bapti- lib. de Tcmpor. apud S. Hicr. Comm. in Da-
sma impugnabant.Imprimis ad id quod diclum est nielom ; Lact., 1. iv, c. 10 ; Paul. Oros., 1. vii,

Baplisnium unum cssc,ct h^vreticorum baptisntum vc- 0. <0. Atqui cum id sit conlra exprcssa Evan-
ritatis non csse, quod babot lib. de Pudic. 191 lib. gelii verba Luc. iii, ul.i anno 13 imperii Tiberii
II, c. 3, rcspondet et S. Augus., lib. v, c. 21 ct 29 ; CjTsaris baplizatus l«gilur. lateri 192 oportot
lib. VI. cap. 8, 9, 12, 13 ; ad ilhid : « Nomo inde bumanilus hic aliquid .\urtori illisquc contigisse.
astrui polest undo dostruitur : nomo ab co illumi- Quare rectius Clem. Alexandr., sub fincm lib. i
natur, a quo contenebratur, » lib. iv, cap. 11, {2, S/rom. ,Euseb.in CVinui., Joruand. in Annai. Ihnor.,
239 PARADOXA TERTULLIANI 240

Beda, Nicephor, iti Chron., anno Tiberii 18, pas- A desipuisse.ut etiam Dei naturam passibiiem crede-
sum Ghristura soribunt,aptati3 nempe suae 33, jam ret,ut jam Christus non in carne tantum, neque in
incepto. De consulatu quo passio Christi contigit, carne et anima, sed in ipso Vcrbo, pcr quod facta
non ila conveniunt omnes. S. Aug. lib. xvni, de sunt omnia, passibilis et commutabilis esse creda-

Civit. Dei, c. ult., et Sevcrus Sulpitius, lUst. sacrx tur, quod absit a corde christiano, Et rursum ibi-
lib. II, fortassis auctoritate ducti Tertuiliani, non dem verbis etiam supra citatis Sed tremenda sunl :

examinatis Fastis consiilaribus, sub duobus Gemi- ista,non ridenda. Ad hajc enim nunquam cogere-
nis collocant, sicuti eliam suprascripti loco priori tur, si aliquid cogitare possot, quod et sit, et cor-

auctores. Recentiores aliquot, qui Dominum anno pu6 non sit, Rursum lib. de haeres.ad Quodvultd.,
aetatis 34 passum scribunt,consuIes assignant Gal- haer. 86, ipsum etiam Deum corporeum esse dicit,

bam et Syllam, qui anno Tiberii 19 consulalum licet non effigiatum (ubi alludere videtur ad lib. ii

gesserunt. Verum Evangelio magis conforniis est adv. Marc). Nec tamen hinc haereticus creditur
eorum sententia, et nominatim Cassidiori castiga- factus. Posset enim quoquo modo putari, ipsam
tioris,qui annum PassionisassignantconsulibusCh. naturam substantiamque divinam corpus vocare,
Domilio. L. F. L. Ahenobardo et A. Vitellio P. F. Q. non lale corpus cujus partes, alise majores alia!
cumquibusconsentiuntadeoomnes supranominati, g minores, valeant vel debeant cogitari, qualia sunt
qui anno Tiberii 18 passum Christum scribunt omnia, quae proprie dicimus corpora (quamvis de
Qui plura desiderat, videat Paulum Middelburgen- anima tale aliquid sentiat), sed potuit, ut dixi,
sem, episcopum Forosempronianum libris 33, de propterea putari corpus Deum dicere, quia non est
anno et die Passionis Domini. IIoc unum adjiciam, nihil, non est inanitas, non est corporis vel animaj
quod habetS. Aug. 1. ii, de Doctrina Christ. Igno- qualitas, sed ubique talis, et per locorum spatia
rantia consulatus quo natus est Dominus, vel quo nulla partitus.in sua tamen natura atque substan-
passus est, nonnullos coegit errare, ut piitarent tiaimmutabiliter permanet.Certe ipse Auctor satis
quadraginta sex annorum aetate passum Dominum, se explicat. Sic 1. adv. Hermog. « Ut con- :

quia per tot annos aedificatum est templum, quod ccdani es.-?e aliquid incorporale, de substantiis
imaginem Dominici corporis habeat. Ubi fortassis duntaxat ; cum ipsa substantia corpus sit rei cu-
tacite significat S, Irenajum, lib. ii, cap. 39 et 40, jusque. » Et lib. de Anima, cap. 7, n. 96 : « Nihil
qui nititur probare passum Ghristum anno fere non corpus. » Item lib. de Caime Christi :
enim, si

quinquagesimo.ct sallem post quadragesimum aeta- « Cum autem sit, habeat necesse est aliquid, per

tis annum,ex illo Joan. VIII Quinquaginta annos : quod est. Si habet aliquid per quod est, hoc
nondum habes. Et vero ignorantiam illam consu erit corpus ejus. Omne quod est, corpus est sui
n-C
latus contigisse verisimile est variis Fastorum con- ^ generis nihil est incorporale, nisi quod non :

sularium exemplaribus. Quorum quosdam citans, est. » Denique lib. ii adv. Marcionem « Nam et :

prorsus alios quam

hodie exstant, Epiphan., haer. dextram, inquit, et oculos et pedes Dei legimus,
51, Salvatorem passum scribit Vinnicio Gassioque nec ideo tamen humanis comparabuntur, quia de
coss., quorum consulatus incidit duntaxat in 13 an- appellatione sociantur. Quanta erit diversitas di-
num Tiberii juxta castigatiores Fastos. Facit pro vini corporis et humani sub eisdem nominibus
eodem liber ille consulatuura ms.in quo adnotavit membrorum, » etc. Caeterum Deum incorporeitm
Cuspinian. in Cassiod. consules collocari duos Ge- docent csteri Patres omnes, et inter haereses col-
minos anno 18 Tiberii. locant contrarium affirmare, sicuti patet ex Phi-
lastrio, S. August., Epiphan., Theodoreto, Damas-
§ 15. De Deo corporeo, quod nihtl incorporale sit,
Rhabano Gatalogis haeretic. cum
ceno, Isidoro, in
tom. II, lib, de Pienit. c. 3, n, 12 tom. III, ;
lib,
adv. liermog. cap. 35, num. 124 ;
lib. de carne Audianorum sive Anthropomorphitarura faciunt
Christi.,cap. 2, num. 97 ac 98 ;
lib. ii, adv. mentionem.
Marc. cap. 16, nura, 180, et apertissime lib. adv.
Praxean, cap. 7, num. 54, § 16. De Dei ira, tom. I, lib. de Testim. Anim.
cap. 2, num. 7 ; tom. III, lib, de Anim., cap. 16,
Hunc errorem Tertulliano ascripserunt jam olim D num. 211 ; Advers. Marc. lib. i; cap. 26, n. 181 ;

S. August. locis mox citandis, S. Fulgent. lib. ii, lib. II, cap. 10, num. 94; lib. iv, cap. 15, n. 195,
de fid. ad Petr., et Gennad. lib. de Dogmat. Eccl. et cap. 31, num. 507.

Verum S. August. eum excusat his verbis lib. x Prima quidem facie videtur Tertullianus Deo
de Gen. ad litt. cap. ult. Timens ne nihil esset,
: attribuere iram dictis locis, sed ubique fere vin-
picorpus non esset, nec de Deo valuit aliter sa- dtctam, seu uUionem Dei interpretatur. Et vero id
pere. Quisane quanquam (sic enim lego, pro : inculcare eum oportuit toties, non solum contra
quoniam) acutus est, interdum contra opinionem gentes, sicuti maxime adv. Mar-
prirno loco, sed

suam visa veritate superatur. Quid enim verius cion., qui Deum asserebat bonum duntaxat, non
dicere potuit quam id quod ait quodam in loco vero vindiccm aut jiidicem. Quo fit ut latissime
(nempe I de Anima, rap. 7, 98) : « Omne corpo- adveraus illum disputet, et contrarium ex Scriptu-
rale passibile est?»Debuit ergo mutaresententiam risostendat, illis usus subinde, quse irae Dei, atque
qua (nempo 1®3 lib. ad Prax.) etiam
alibi dixerat adeo vindictae mentionem faciunt, maxime \\h.adv.

Deum corpus esse. Neque enim arbitror eum ita Marc., c. 25, 26, 27 et 28 lib. ii, c. 11, ; 12, 13,
24i CUM ANTIDOTO PAMELII 242

\\, 15 ct IG. Est quidem locus unus, ubi 194 A eadem ejus hajresim pertinere, quod ait tom. II.

molus uninii Deo vidclur agnosccrc scd praptcr

in ; lib. de Coron. milit., cap. •'i, num. 47 : « An non
quam quod xmulari iraaci, interprclatur,
ibidcin, pulas omni fideli licere concipere et constituere,
damnare vexare, postrcmo omnium loco se magis duntaxat quod Deo congruat?
explicat, cum movcri Deum, et molus in Deo, pro 195 §. 18. De exlasi sivc amentia, sive spirifu pro-
ira (icccijil. Doniquc prcususscif^sum explicat dicto phetiro, Montuni el in^unorum valum l'riscilUe et
C. 10, lib. II, in ha3C verba « Sive ira, sive ccmu- :
Maximillx, el similium, tom. II, lib. de Virgin.
veland. cap. 1, n. 12 ; tom. III, Vih. de Anima.
latio, sive sajvitia, debita hasc omnia Bunt sevcri-
cap. 9, n. 111, cap. lib. de Resurrect. carn.
tati, sicut severitas debitum est justitiae. » Deinde cap. 11, n. 98, ac cap. 45, n. 488, cap. 47, n. 534,
cum objecisset verba Murcionis : « Si Deus irasci- ult. n. 43G ; /idv. Marc. lib, iv. cap. 22, n. 325 ;

tur ct ffimulantur, et extoUitur, et exacerbatur, et lib. v, cap. 8, n. 135 ac 130; \\b.ad Prax.,
cap. ^ , n. 7, 8 ac 10 ; et cap. -15, n. 93, ac cap.
ergo corrumpctur, ergo el morietur
et » scite ;

30, n. 183 denique

; in Fragmentts librorum se-
admodum respondet « Stultissimi qui de humanis :
ptem De exstasi.
divina praedicant, quoniam in homine corru- ut
Istam haeresim Tertulliano jam olim impegerunt
ptoriic conditioniahabentur hujusmodi passiones.
. , . . S. Pacianus, S. Hieron. et Nicephorus locis citatis
.

idcirco et in Deo ojusdem status existimentur. Dis- T» a i^

, ,.. .
B ad "*
*
Fracrmenta i-u ^ e us de
librorum .
i^ v^.i„.; «^rv,
Lxstasi, .
iv
tom. IV
cerne substantias et suos eis distribue sensus, tam
ubi ex eodem Ilieron. et Epiphan, ostendimus Ex-
diversos, quam substantiae exiguni, licet vocabu-
stasin in Adamo (Gen. iil, iuisse profundum sopo-
lis communicarc videantur. Nam et dexleram, ct
rem, non mentis evictionem, et exstasin in apostotis
oculos et pcdes Dei Jegimus nec ideo taraen hu- ;
{Matlh. xxiii, ac Luc. ix) Petro Joanne, ac Jacobo,
maiiis comparabuntur, quia de appellatione so-
neque amentiam fuisse, scd admirationis extasin'
ciantur. >>

neque etiam cura prophetia aliqua conjunctara.

§ 17. Ecclesiam esse in tribus, etiam laicis, tom. V, Deinde ex Apostolo (/ Cor. xiv), quantumvis con-
lib.de E.vhorlat. caslit. cap. 7, num. 40, et lib. trarium Auctor eliciat, addita perperam clausula :

du 1'udic. cap. 21, num. 191.

in extasi constare spiritum prophetarura prophe-
Non malo Tertull. lib. de Pcenitent. c. 10, n. 60, tis subjectum esse, ulpote cum (juxta Ilieron.
dixerat, utpote ante omnem hoeresim : In uno et vcrba ibi citata, et Origen, hom. G in Ezechielem)
altero Ecclesia esl, utpote qui ibi aliuderet ad illud prophelia visio vocetur, quam adeo intelligebant
(Matth. xviii) ; Vbi sunt duo vel Ires congrcgati in prophelae, propterea Videntes appellati, non vero
nomine meo, ibi sum in medio eorjan ; cum pr.-e- ut amentes inviti loqucbantur, aut sine inente so-
misisset paulo prius ; Dic Ecctesix. Quod taraen de p num dabant. Unde colligere est revera amenttam
nnn^fnnt ;., El„«l«„:„ J_ ,..,: :_ 1_- • >-• r I .• »I_^. -i .:
prffifectis non vero de
Ecclesiaj laicis episcopis, fuisse, non provheliam, in Montano et ejus pseu-
intcrprctantur veteres omncs, ipse quoquc eodem doprophetissis, atque adeo Deo disponente factum
loco loquens de saccrdotibus, quibus licbat cxomo- esse, ut vel hac appellatione sibi ipsi contradice-
logesis. Prorsus etiain catholicum cst illud lib. de ret Auctor. Idipsura pulchre ante illos adversus
Baptim. cap. 9, num. 47 ; « Ubi tres, id est, Pa- Montmum dedu.xit Apollonarius llierapolitanus
ter, et Filius et Spiritus sanctus, ibi Ecclesia, epiacopus apud Euseb. lib. v, cap. 15, scribena
quia trium corpus est. » Vorum ad ha;resim pcrti- illos spiritu quodam lualigno abreplos, derepente
net, sicut etiam in Vita ejus adnotavimus, illudlib. furore ct mentis insania (quam exstasin vocabant)
de E.thort. castit. : « Sed et ubi tres, Ecclesia ost, cxagitatos, peregririas quasdam voces fundere, et
licet laici.Unusquisquc cnim de fide vivit. » Ma- contraquam Ecclesiac consuetudo, cum traditione,
ximc cumiisdem fcre verbis idipsum rcpetat lib. tum successione antiquis ab apostolorum tempo-
de Pudicit. ox quo loco colligitur eo venisse eum
;
ribus eo usque derivata postuIabat,prophetare sci-
dementi,'^, uti cxistimaverit £c(-/esmm fuisse intri-
licet cccpisse. (apud Euseb. c. seqq.) et
Gitat ille
bus, ncmpe Montano, Prisca et Maximilla : quo
Miliadis librum adversiis eumdcra, in quo oslen-
pertinet quod ibi pra3tcrea nogat, Ecflesiam cs.se dit, rainime crcdi oportere, quemquam prophetam
numerum episcoporum. Verum late contrarium de- D furore percitum prophetarc solere. Neque enim
duximus adnot. nostris in locuin priorem, vel ex (uli cxillo citat) quemquam Veteris aut Novi Te3-
ipso Terlulliano adhuc calholico, ut etiam adver-
tamonli prophctam allogare poterunt, qui insano
8U9 Magdeburgenses, qui inde colligebant Eccle-
spiritu (per exlasin) ad hunc modum fuerint ali-
siam cssc in paucis. Si quis plura desidcret, per-
quaudo c.xagilati. Neque do .\gabo, noque dc Juda,
legat libros,quotquot scripsit S. August. contra neque de Sila, neque de Philippi liliabus {Acl. si,
Donatistas, qui Scripturaris tuin Vcteris, tum
Nov 15, 21), neque de Ammia cx rhiladelphia, neque
Tostamcnti undequaquc congossit, quibus
constct do Quadralo (cujus mominit Ilior. Catal. script.
non in uno solo tcrrarum loco, utpote
Africa, Ec- EiXlcs.), nequo de aliis quibusvis prajterea, quod
clesiam esse, sed toto orbc terrarum
dispersam, vesano ipsorum more illa ex parto aliquando pro-
juxta ct vaticinia prophctarum ot
aposlolorum photaverint, omnino gloriari polerunt. Quorum
testimonia clariora quo lectorom romittimus, no
:
domina proptoroa sose recensuisse poslraodum
bio prolixiorcs Bimus. Uoc unum addemus, ad iadicat, quod jactitarcnl, muiieres illas Montani
243 PARADOXA TERTULLIANI 244

illis omuibus in prophetice munus proxime succes- A iHis Christi, Joan. VIII : Abraham exsultavii ul vi-

sisse, non alitcr atque (teste Uieron. loco jam dereldiem meum, vidit et gavisus est. Quanquara
citato) in libris septem de Exstasi, quorum scpti- interim S. August. lib. iii, advers. Maxim., cap.
mum Apollonium Tertullianus.in
scripsit adversus 26 ; et lib. ii de Trinit. cap. 10, 11, 12, 13, H, 15,

confirmatione ejusdcm illarum pseudoprophetiie 16 ac 17, maluerit assore Deum Patrem et totam
scripsit, 196 Melilonem suorum prophetam puta- Trinitatem visum dictis locis per subjectas creatu-
tum, ut ita tacite successionem quamdam prophetiae ras, ut ne consentiret Maximino Arriano, cui non
tanquam verae insinuaret. Denique Apolloniuslibro sufTecit dictas a[>paritiones 197 de ChrisLo in-

suo adversus Cataphrygas (uti iegitur apud Euseb. terpretari, seJ inde coUigere nitebatur Christum

ejusdem 1. o. 17) testatur Zoticum episcopura Go- pcr divinilalis suae substantiam visibua huraanis
manffi, cum Pepuzam adventasset, ibi Maxiximilla apparuisse, a qua haeresi procul certe abfuit Auctor,
prophetare se simulante, insanum in illa spiritum quantumlibet eim quidem ijli impingant. At illud
deprehendisse. Similiter Serapion (ibidem c. 18), paradoxum est,etTertulliano peculiare quod aliquot
antiochenus episcopus, beatum Sotam in Anchia- locis dicat, visum Christum in cnrne vera, et solida,

lo voluisse Priscillae daemonum ejicere, sed vete- elsinon nata, idque zelo non secundum scientiam,
ratorios illos hypocritas neutiquam permisisse. uti tanto magis probaret, adversus Marcionem,
g
Caeterum nihil pro Auctore facit, quod lib. v adv. aliosque ejus asseclas, carnem Chisti, quam postea
Marc. prophetandi jus eiiam mulieres habere con- ex virgine accepit, non phanlaslicam fuisse, sed
lendat, ex eo quod I Cor. xi, Apostolus Mulieri veram ac solidam, si jam olim ante in carne vera

etiam prophetanti velamen imponat ; quia non ve- visus diceretur. Alioqui certe lib. contra Praxean,

ram prophetiam, mentis amentiam fuisse in

sed S. Justini Mart. sententiam secutus, qui eas ap-

insanis illis vatibus Priscilla et Maximilla jam pro- paritiones figuratas fuisse affirmat, seipsum ex-
batum est : ut taceam quod illa impugaet ipse plicat : (( Dicimus enim (inquit priori loco; et Fi-

adhuc catholicus, lib. de Praescr. adc. haeret. xli, lium suo nomine eatenus invisibilem (quod tamen
in haec verba : « Ipsas mulieres haerelicae quam pro- negabat Maximus) qua Sermo ; visibilem autem
caces : qucB audeant docere, coiitendere, exorcis- fuisse ante carnem eo modo quo dicit ad Aaron et
mos agere, curationes repromittere, forsitan et Mariam (Num. xii) : Et si fuerii prophetes in vobis,
tinguere : » sicut latius ibi deduximus. num, 2G0, in visione cognoscar illi, et in somnio loquar illi. »

261, 2C2 ac 263, ad lib. de Dapt. adv. Quibtillam, Et post allegata verba illa Exod. iii : Os ad os lo-

etiam Montanicaj factionibus feminam, num. 2. quar illi in specie, subjungit : « Igitur cum Moysi
servat conspectum suum et colloquium facie ad
§ 19. Filium Dei Christum semper visum ab horni'
q faciem in futurum (nam hoc postea adimpletum
nibus, in vera, etsi non nata carne, tom. I, lib.
adv. Jud. cap. 9, n. 114, 145 tom. lll, lib. de et in montis secessu, sicut legimus in Evangelio,
;

Carne Christi, cap. 6, n. 58 adv. Marc. lib. ii, Luc IX, visum cum illo Moysen coUoquentem)
;

cap. 27, n. 187; lib. Ill, cap. 5, n. 39, cap. 9, apparet retro semper in speculo et aenigmate, et
n. 65; lib. v, cap 19, n. 296; lib. adv. Prax.,
visione et somno Deum, id est Filium Dei, visum
cap. U, n. 86, 87, cap. 16, n. 96, 98, 100, 101 ;
et tom. IV, lib. v, ado. Marc. carm. cap. tam prophetis et patriarchis, quam et ipsi adhuc-
5, n. 8. Moysi. Nec absimiliter loco posteriori « Ipse enira :

et ad humana semper colloqoia descendit, ab

Non illud paradoxum videtur, quod scribit Ter-
tullianus, Filium Dei, non Patrem, quoties id in
Adam usque ad patriarchas et prophetas, in visio-
ne, in somno, in speculo, in aenigmate. » Caeterum
Scripturis legitur, visim vel audilum ab hominibus,
S. Augustino locis jam citatis magis placet ut
nempe cum apparuit Adamo, Gen. iii ; Noe, Gen.
dictie visionibus Christus quidem fuerit figuratus,
IX Abraham, Gen. xii, x ii,
; .xviii Loth. Gen.
;

sed per angelos figura duntaxat Deum apparuisse,

XIX Agar, Gen. xxii
; Jacob, ; Gen. xxix, xxxii.
id probans ex Scripturi» ; Osee xii, ubi angelum
XXXV, et Moysi, Exod. iii et seijq., xxxii ac xxviii,
fuisse dicitur, qui cum Jacob colluctatus est, at
cum id desumpserit ad verbum fere ex S. Justino
Heb. XIII, cum dicuntur quidam nescientes ange-
Mart. Dialogo adv. Tryphonem, et partim ex S. B
Quibus adjicere licet, quod
los recepisse hospitio.
Iren. lib. iii, cap. 6, ac lib. iv, cap. 23, et eos
Deum, quem sibi in rubo et et Sina apparuisse
sequantur Novalianus lib. de Irinit., cap. 15, 26,
Moses dixit, hunc ipsum S. Stephanus, Act. vii
27 ; B. Cyprian. lib. ii Testitn. adv. Jud. cap. 5
angelum fuissse testatur.
comprobantes, Christum non ho-
et 6, ex iis locis
minem solum aut angelum, sed et Deum fuisse § 20. De Fuga in persecutione non licifa, tom. II»
appellatum nec aliter S. Ambr. Prxfat. in Lu-
: )ib. I, ad Uxor cap. 3, n. U, lib. de Cor. milit.
cam ; S. Epiph. in Ancoratu ; Prudentius, adv. cap. 1, n. 18, et tom. V, libro integra ejus arga-
menti.
Anfhropomorphitas, et Arnob. in Psal. civ. Quo
videntur adducti tum verbis illis Deum Patrem Hunc Tertulliani errorem, quem late deducit
(sicut legit Auctor) nemo videbil unquam, et vivet, lib. Fuga in persecutione
de conscripto juxta ,

Exod. XXXIII ac similibus, Joan. vi ; : non quia S. Hieron., Sophron. et Nicephor. adv. Ecclesiam,
Patrem quis vidit, nisi qui a Deo est et : e contrario tam late confutavimus nostris in illum Adnota
245 CUM ANTIDOTO PAMELll 246

tionibus, ut non multis hic sit opus. Vide ibidenri, A presbyter, S. Grc(,'oriu3 papa, Beda, et Rupertus
quod ad caicem argiiinenti ?ubjccimus, anlidotum Comment. in Job, quod scptern priures filii adhuc
ex ipso auctore adhuc catholico, tom. II, lib. de vivere censerentur apud Deum.
Patient. cap. 13, num. 88; S. Dypriani locis ali-
§ 22. De Maria Virgine, quod communi lege pate-
quot S. Athanasii
; sua faga, ct Apolcgia pro facti corporis Christum peperil, tom. III, lib. de
8. August. epist. 180 ad Honoratum e quibus :
Carne Christi, cap. 4, n. 31 cap. 20, n. \hT) ; cap. ;

23, n. 174 ac 175; Advers. Marc. lib. iii, c. 11,

eliam ad singuk pene argumenta contrariarespon-
n. 78 1. b. iv, cap. 21, n. 311
; et lib. v, cap.l9, :

dimus maxime cap. 4, num. 35 cap.5, num.39;

: ;
n. 304.
cap. 6, num. 43, 47 ac 49 ; cap. 7,num. 54 cap. ;
Tale quid Tertullianum scripsisse satis manife-
8, n. 55, 57 ac 58 cap. 9, num. 60 et cap. 18, ;
est, sicut etiam Origenem, hom. 14 in Lucam
;
slum
num. 75. Verba Auctoris citata sunt ista : « Car-
et S. Ambros, in euindem.Verum possunt intelligi,
nis patientia in persecutionibus praeliatur. Si fuga
juxta quod interprctatur S. Thomas Aquinas ali-
urgeat, 198 incoinmoda fugae caro militat ;
si et
cubi, de tali 199 patefactione uteri, qu® claustra
oarcer prypveniat, cst in iila paupertalo lucis, pa-
virginitatis non vioiaverit, sicuti eliam nos adno-
tientiamundi. » Quid, quod ex dicti libri cap. 11, j r i . -11 u » . •*
„ . . . , , .. taviraus ad illud Luc.ii,pro se citatum ab Auctore :

viderur potissimum fugam improbare Prxposilo- "

r 11
^ ° ., ,,. , ..„..> .^
B Omne mascuunum aaaperiens vulvam, ad dict. lib.
.
j .

rum Ecctesix, utpote out6MS (etiam juxta S. Atha-

^ .. .. . ,o A
n , ,-7- jj .• au ••
de Carne Chrisli num. l7o, adductis ad hoc testi-
aa Dracor(h«m, et locum cilatum b.Au-
,

nas. eqist.
^ .. _ ,. .
o tt . , . . .
'
moniis Grseci cujusdam interprelis, et S. Hieron.,
gust.) fugere non licet, nisi grege fugiente, aut
qui agnoscunt Christum nondum apertam vulvam
prsc.positum non desideranto, id cst, non indigente
virginalcm aperuisse supernaturaiilcr,et ciausulam
eju3 opera ; cum personalis est, ut sic loquamur,
naturaliter servasse, juxta Ezechielis vaticinium,
episcoporum aut pastorum pcrsccutio ? Quo casu
de porta Orientali clausa, per quam solua Pontifex
etiam illis fugere licerc, ct multorum Hxemplis
egreditur, quiB nihilominus semper clausa perma-
et ex Scripturis iate deducit S. Athanas, dicta sua
net. Quo Ambros, comparatio,
pertinct etiain S.
Apotog. ad quam lectorem, ne hic prolixiores si-
epist. 81, ubi scribit,Christum sic exisse de utero
mus, reinittimus. Neque quidquam pro Auctore
Virginis, sicut aquae fluxerunt de petra, denique
facit, quod invilcl Gh?-islus ail passionem conirariam
illud Auctoris loco secundo citato dicti libri :

fugx : Qui me confusus fueril, et ego confundar eum

« Quid fuerit novitatis in Christo ex Virgine na-
[Marc. vi), quantumvis Scorp. advers. Gnoslicos
scenti palam est, scilicet hoc solummodo quod ex
inde colligere vidcatur martyria prxccpta esse ;
Virgine ; » significans ibidem, et aliis locis hic
quia teque prxceptum csse Tcrtullianus agnoscit
.„ , ^ .
, j- . 1 .. . n citatis, se illudusque adeo ursisse, ut verum pro-
\l\m : Cian c«ipcnnt 'persequi vos, fugite de civHate It ,
'
... ,.... ^,
», .
•

baret p(jr/um nrge?!*', contra Marcionem,

c/(/'?s/i ^.c
in civitatem : quia neutrum pra;ceptum videtur,
qui phantaslicum dicebat. Postmodum interim,
nisi peeundum personas, tempora et causas, hoc
ubi satis fuit ea hajresis confutata, maluerunt Pa-
quidem teinpore persecutionis ob fidem Christi,
tres definire, Virginem Deiparara clauso utero in-
iisquibus per animarum cura abesse licet illud :

corruptibiliter peperisse.
vero, si apprehensi fuerimus, vel in ipsa fuga.
Praelerquam etiam quod utrumque apud Mattb.. § 23. De Maria Virgine semel nuplura post parlum,
tom. 11, lib. de Veland. virg., c. 6, n. 48; tom.
eodcin capite contineatur, oportct sanain accipiat
III, lib. de Carne Christi; c. 23, n. 174; et tora.
intorpretationem, ne sibi evangelista contrarius V, lib. de Monog., cap. 8, n. 55.
vidcatur.
quidem obscurein hanc ha;resim impingere
Satis
%2i. De Job, quod fitiis cinon rcstitutis, volutiia- videtur Auctor, ita ut aliquomodo sanum sensum
riam orbitalcm sit passus, tom. II, lib. de Pa- possint ejus verba recipere verum quandoquidem ;

ticnt., cap. 14, n. 98.

S. Ilieronym., cum illum pro se citasset hffireticus
In exemplaribus libri Job,quai vidcrat Tcrtullia- Ilclvidius,non neget illum tale quid ecripsisse,
nus, desidcratum fuisse videtur, quod de filiis neque ego ab ea ipsum excusandum putavi. Res-
Beptcm et filiabus tribus ci restitutis legilur in D pondere sufficeret id, quod B. Hieron. de Tertul-
Ilebrwis, Cluxlda)iH, Grscis et Latinis exeinplari- liano Non aliud dico, quam horaincm Ecclcsia}
:

bus : atquc binc factum opinior.uti peculiaroislud, non fuissc.Verum quia seductum fuisse verisimile
quod apud neniincm vetcrum rcpcrire potui,para- cst iisdem,quibus Ilclvidium, evangelistarum ver-
doxon sit seculus. Ccrto pluribus id improbaro bis, Mutth. XII, Luc. viii, Joan. vii, de fratribus
Buperfluum foret, cum ejusdcm fere ujtatis Ori- /)o?Hi>ji,quos vere fratres, uti et vere niatrem fuisso
genes, homil. G in tr..,ecbicl. illud legissc so signi- Chrisli, jam dict. lib. de Carne Chrisli, cap. 7,
ficet, et post oum
omnes.tam veteres.quam Patres n. 67, asserit, uti carnis Chrisli veritatem lanto
medias ajtatis, et recentiores. Quibus Auctor con- probaret magis, aliquid de ejus phrasis inlelleclu
Bcntiret, si duntaxat dixisset, Job rcliqua qux ami- adjiciendum est. Origenes, Uilarius, Lulhymius,
serat, rcduplicata posscdissc, c.vccplis (iliis, utpoto et Theophyl. in Matlha;um, Eusob. lib. 11 Hist.
quos septera duntaxat recepit, atquo adeo totidem eccl , c. 1 ; S. Epiphan., lib. 111 Panarii adversus
quot antea. Id propterea interpretantur Philippus .\ntidicomarianitas ; S..\mbros.et OEcum. in Comm.
247 PARADOXA TERTULLIANI 248
c 11ad Galat., fratres Domini putant appellari A S.IIier.asseritJuxta Judseorum Seuxtptidetccircum-
filios Joseph ex Maria Gleophae fratris sui vidua,ex cisionia injuriam,instaurationem templi, taurorum
qua liberos sex sustuleritjUtpote Jacobum. Joseph, et arietum viotimas, otium Sabbati, et cunctarum
Simonem, Judam et fratres cjus. IJque (vcl leste gcntium servitutem, atque adeo bella, exercitus,
Origene) juxtii Evangelium quod Petri aut Jacobi triumphos, superalorum neces, mortemque cente-
titulum habebat. Verum rectius S. Hieron., in narii peccatoris. Porro cum omnibus iis imposue-
Comm. Quidam frafres Domini de al'a uxore Jo- rit iliudApocalypseos S. Joannis apostoli (nam
seph filios suspicantur,sequentes deliramenta apo- illi adscribunt omnes iili) c. 20: lloc esl resurrectio
cryphorum, et a quadam Escha muliercula con- prima ; bealus et sanctus,qui habet parlem in restir-
fingentes. Nos autem, inquit, sicut in libro, quem rcctione prima, in kis erunl succrdoles Domini tt
adversus Helvidium scripsimus, continetur, fratres Chrisli, ei regnabunt cum illo mille annis, de ejus
Domini, non filios Joseph, sed- consobrinos Salva- loci intellectu aliquid hic adjiciendum est. B. Hier.
toris, intelligimus. Marise liberos materlcrce Do- Praef. in iib. xviii Isa., Apocaiypsin, non juxta iit-
mini, quae esse dicitur 5J00 mater Jacobi Minoris, teram, sicuti a Judaizantibus, sed spiritaliter, ut
et Joseph, et Judae,quos in Evangelio fratres Domini scripta est,edisserendam dicit, quod ipsum disertis
legimus appellatos fratres enim consobrinos dici, n verbis facit Comm. 201 ms. Victorini in Apoc. a
;

oranis Scriptura demonstrat. Ubi alludit tum ad se emendato, Dionysium, opinor, Alexandrinum
Scripturas de Loth fralre Abrahae, Gen. xiii, tum secutus, dictis advers. Nepotem libris S. August.
ad Matth. c. xvii, ubi juxta crucem adstitisse dici- apertius de Civit. Dei lib. ii, c. 7, 8, 9, primam
tur Maria Jacobi, et Jose seu Joseph mater quod resurreclionem inlerpretatur animarum resurre-
:

de Matre Domini non posse intelligi recte adnota- ctionem, etiam in Scripturis agnitam, secundam
vit Euthymius. Geeterum vide definitionem eccle- corporum, et mille annos, aut tempus graliae, quae
siasticam hac de re apud S. Fulgentiura, lib. de remanebit ad so3culi finem.eo loquendi genere,quo
Fide ad Pelrum, inter opera B. Augustini. pars significatur a toto, aut pro annis omnibus
hujus sreculi.ut perfecto numero notetur ipsa tem-
§ 24. De mille annis post resurrectionem corporum,
poris plenitudo. Quem sequuntur Ambrosio ascri-
lib. de Resurr. carn., cap. 25, n. 203 ; adv. Marc ,
lib. cap. 29, n. 203; lib. iu, cap. 24, n. 191
I ptus Commentarius, Primasius, Andreas ac Beda
ct seq. lib. iv, cap. 29, n. 471
; et tom.. iv, in ; Gomm. Apocalypsin, Neque etiam pro illis facit
in
Fragment. libri de Spe fidelium. quod legitur Apoc. xxi de civitate Jerusalem des-
cendente in terram novam. Quia ipse Apostolus
Quid Tertullianus hoc de re senserit, satis arbi-
tror deduxisse me t. IV, ad Fragmenta lib. de Spe n
Joannes indicat se loqui de Jerusalem non ter-
fidelium, ex ipsis ejus verbis, nempe, « in terra
rena,cum addidit: Ettemplumnon vidi in ea(quod
quidem regnum Ghristi nobis repromissum ante tamen aliqui ipsorura, uti supradictum est, etiam
ccelum post primam resurrectionem, sed tamen ila, restitutum iri sentiebant) Dominus enim Deus :

ut in eo reficiantur sancti
omnipotens templum illius est et agnus. Proinde de
omnium spiritalium bo-
Ecclesia rectius Pat^es alii interpretantur, et mili-
norum copia. »> Quam ulcunque
etsi erroneam,
tante in hoc sseculo, cujus fundamenta duodecim
tolerabilem tamen fatetur B. August., lib. xx de
Civit. Dei, quantum opinor, quod eam etiam sit
Apostoii, et in ccslis postmodum regnante. Sicuti

reperire apud S. Irenaium, lib. v de Hseres., c. 32, etiam illud Gal. iv, de Jerusalem libera, quas est

33, 34, 35, ac S. Justinum martyrem, Dialogo adv. maler nostra; ubi repugnantia est in ipso adjecto :

Tryphonem ot Melitonem, qui in hoc sunt imitati, qux sursum esl, quae etiam est in illo Philipp. iii,

vel S. Hier. auctore, Papiam. Quibus assentiuntur rtoXiTeuiJia nostrum in ccelis est, proinde non in ter-

etiam Apollinarius, qui frustra libros Dionysii ris, ut mirum sit heec pro dicta sententia ab au-

Alexandrini contraNepotem nisus luit impugnare, clore nostro citari. Magis videbantur pro illo mili-
Lactant. lib. ii, a. 13 ac lib. vii, c. habentur Isa. lxv et lxvi ac Jerem. xvi
24 ; Victorinua tare quae ;

in Apocalypsin, antequam a S. Hieron. emendare denique Ezechiel. xx, xxvii, xxviii, de

ac XXXI ;

tur; et, eodem teste, Severus in Gallo, Dialogo de ^ restitutione Judaese (ad quae his tantura verbis Auc-
Vita S. Marlini. Quanquam etiam iliis imputet (uti tor alludit), quse nominatira citantur, partim a
et Tertulliano, sed, quantum apparet, non recte) sancto Irenaeo, partim a sancto Juslino martyre;
Gennad. lib. de Dogmat. Eccles., potus et cibi de- verum pulchre in Gommentariis suis Hieronymus
liciis fruituros sanclos. Alioqui ccrte, ionge divcr- allegoricc de Ecclesia Ghristum confitente, ejusque
Bam patet fuisse Gerinthi, Marci ac Nepotis hajre- mysteriis illa omnia interpretatur, ubique irridens
sim, de qnibus ipse ibidcm, et Euseb., lib. iii, mille annorum lectorem corapen-
illas fabulas,qu()

c. 22; ac
1. vii, c, 20. post eum et Nicephorus ; dii gralia: reraittimus. Facilior est responsio ad

alicubi, aliorumque Chiliastarum seu Milliariorum, Scripturas Gen. xiii ac xv, quas (Irenaeum imita-
advcrsum quos agit S. Epiph., hoeres. 76. Ulpole tus) pro se citat Auctor, de prima et sccunda pro-
qui (sicuti et hodierni quidam anabaptista;) in illo missione Abrahae semini /'acia.prius in muttitudinem
eliara nuptiarura copulam, irao Gerinthus et Mar- arense, deinde ad inslar quoque stellarum, quasi
cus omnia libidinum genera exspectabant, et uti terrenx et cxlestis dispositionis auspicia, quia pri-
249 CUM ANDIDOTO PAMELII. 250

rnam proniissioncm impletam constat mulliplica- A Tertullianus, turpes ausus est dicere. Deinceps
lionc (iliorum Israel in tcrra Chanana;oruin, sive lib. udv. IlermoQ. errorem Buum magis apcril his
l'ala3Hliiiasecundam vero interpretatur Apostolus
: verbis : « 1-egcm Dpi in lihidinorn defendi," ac," to-
1'aulus de gcntium Ecclesia, Hom. ix, et Gulal. iii, tu.g adulter, et praedicationis et carnis ; nubenlium
(juo modo etiain utramque hanc promissionem dis- conlaf^io (Vxitct. » Denique libris de Exhortalione
linxit Ithjibanus nostcr Cctmmont. in Gcn. ;
nec caslit. ct de Monorj. Montanum secutus, non solum
ininus ad illud Gen. xxvii, ubi ad Jacob,
lacilis slu/ira el udulteria el nnechiam appellut secundas
oujus (iguram Christianoa ex gentibus gcstare no- nuptias, sed etiam variis argumentis id probare
virnuB," prima promissio est coeleslis roris.secunda nititur ; sed fruatra, sicuti ex antidoto Adnolatio-
tcrrae opimitatis, » quia illam benedictionpin tan- num nostrarum in utrumque, lectori perspicuum
(juam tcrrcnam inlcrprctatur vel ipse Jacob vcrbis csse poterit, quo, ne hic prolixiores simus,lectorem
Buis ad Esau postmoduin prolatis, ubl dixit : Fru- remittimns. Ubi subinde pro catholica de nuptiis
viento, et vino, et oleo, stabilivi eum : et, si allego- secundis non prohibitis sententia, citavimus B. llier.
ricos velimus accipcrc, Procopius in Commcnt. epist. de Monognm. ud Aaeruchiam, vulg. Geron-
de coilesti roro interpretatur, qui instillatur pio- t\&m,de Viduitate ad Silvinum ac ad Piiramachium ;

rum animis,etde tcrrae pinguedinibu8,qua8 habet -0 S. Aug. lib. de bono Viduilatis, ac lib. 11, Conlra
uccipiens semen, idque contupliciter reddens. De- adv. legis el prophelarum ; S. Epiphan. Adv. Mon-
niquo facillinia ad illud Luc xii : Quierite primum tanum huires. 59, et udv. Calaros, et Commen-
regnum Dei, ct relirjua adjicienlur vobis : 20*J quia tarios veterum supcr Epistolas Pauli Ilom. vii, I

loqui Christuin de hac vita, non illa futura post Cor. VII, et I Cor. v, quibus 203 licebit addere
resurrectionem, initium ejus Christi sermonis ma- et illud B. Hieron. .54, epist. ad Marcel. (qui ulioqui
nifcstum facit : Ideo dico vobis : Nolile curam agere videtur subinde iis iniquior), pro sccundis nuptiis :

animx de victu et corpori de veslilu.Cxierum partim Nos sccundas nuptias non tani appetimus quam
Dialog. de Rep. et in Phxdro, desump-
ex Plalonc conccdimu3,Paulo jubente, ut vidua; adolescenlulse
tum hunc Millcnariorum errorcm, adnotavimus nubant, illi (nempe Montani sectatores) in tantum
ad lib. dc Animn, c. 30, n. 376, ubi cum pro fabu- putant scel"rata conjugia iterata, ut quicumque
lis habeat Auctor, mirum est quod poslea in eum- hoc fecerit aduller habeatur. Item illud in Epist.
(lein impcgerit: sedjSicuti satis deducil S. Ilieron., ad Titum etiam a nobis alibi citalum Scripsit et :

Papiam, Melitoncm, et alios supradictos auctores, Tertullianus librum de Monoyamia haereticum,

et maxime S. Irenaeum secutus est. quem Apostolo contrairc, nemo qui Apostolum
legcrit, ignorabit. Itcm illud S. August. hair. 120,
§ 25. I)e Nuptiis scr.uudis damnatis tanquam stu-
(]
pris, tom. II, lib. 1, ad Uxor. eap. ^, n. ^J, et lib. di} Hures. : Ideo Tertullianus factus hffireticua,
iib. de Veland. Virgm., cap. 10, n. 8i ac cap. ;
quia transiens ad Cataphrjgas, quos ante destruxe-
11, n.98; toin, III, lib. adv. Ilermoij., cap. 11, rat,coepitetiam secundumnupliasconlr& aposlolicam
n. 7 lib. de liesur. carn., cap. S, n. 82; ac lib.
;
doctrinam iunquam stupra damnare.
adv. Marc, cap. 15, n. 245 ; denique tom. V,
integria libris de i.xhort. caslit. ct de Monogamia, § 2(3. de Paracteta Montano, tom. II, lib. de Vetand.
ac lib. de Pudic, cap. 1, n. 15. Virg. cap. 1, n. tom. III, lib. de Anima, cap.
;

51, n. 013, ac 58, n. G52 ; lib. dc Ilesurr. carn.,

hanc hsnresim Montanisticam paulatim delap-
In cap. 11, n. 98 et cap. ult. n. ult. ; adv. Marc,
;

us Tcrtullianus. Primum, castilatis amoro,

cst lib. I, cap. 29, n. 203 ; ac lib. v, cap. 2, n.

librum scripsit ad Uxorcm de unis nuptiis, in quo 247 et lil). adv. Prax. cap. 1, n. 11 cap. 15, u.
; ;

22 cap. 13, n. 78; tom. V, lib.

cap. 8, n. .59,
quidein ab illis dohortatur, sed tanquam stupra ;

de Monogamia, cap. 2 intcgro, et non scmel in

non improbat imo cum lib. 11, ad Uxor., si nu-
:
aliis libris scq. de Fuga in pcrsecutione, de Jeju-
bere velint, sallem in Domiuo nubere debere, id esl, nits el Pudicitia.
Christiano, non omnino tunc da-
lato dcducit ; Adversus hanc hffiresim longe absurdissimam
mnasso vidctur sccundas nuptias. Quancjuam in- suKiccre possunt ipsa Tcrtulliani verba ante hajre-
terim omni errorc non careant hi libri duo. Im- sim, lib. de Prxscript. adv. h;vret. cap. 52, bffirea.
priinia cuiu lib. i, c. 1, n. 11, secundas nuptias D 21, n. 327, ubi blasphemiam appcllat, « eorum
confusionem ; et cap. n. 2;^, contumcliam ; el c. qui Cataphrys;e9 diccbantur, h.-creticorum, quia
5, u. 3'i, detestabiles ; vl alibi quoque spurcas, c\. in quidem dicebant Spiritum sanctum
apostolis
dedecus voluptuosum appcllut, (luales sunt eliam fuisse, Paracletum non fuisso, et quia diccbant
loci illi jam citati lib. de Veland. Virgin. Do secun- Paracletum in Montano plura dixissc, quam chri-
dis cniin nuptiis, his locis locutum fuissc, non stum in Evangelium protulisse ;» et tamcn miser,
de priuiis,vcl Iktc S. Auj^iist. lib. i, de llono Vidui- forte ab illis scductus, quod sccundas nuptiHS de-
talis conviucunt, qum oliatn antidoti loco bic af- tostarenlur, tot locis jam citatis Paracldum vocat
fcrunt. Non quia, inquit, iunuptarum bonum ho- Monlanum, et subinde verba illius Pararleti tilulo
nestuni dixit Aposlulus.iilco pulare dcbomusturpo citat. Imo dctorquet ad suam hanc hasrcsim iliud
P9SP vinculuin conjugalo, alioquin ctiam priinas Joan. \vi : .idhuc multa habeo loqui vobis ; sed non
nuptias coudomnabinius.quas ncc Cataphrygcs ncc potestis portare modo. Cum venerit ille Spiritus xe-
Novatiani, neo disortiBaimus eorum astipulator riiatis, docebit vos omnem vcritcUem, et qtue ven-
251 PARADOXA TERTULLIANI 252
tura sunt annuntiahit vobis. Quod ipsum tamen ca- A Matth. ex circumcisione Apostoli, publicanorum
tholice interpretatur dicto lib. de Praescript. adv. a Joanne baptizatorum, et publicani orantis in
hxret. c. 8,n. 62, de apostolis loquens : « Consecu- templo, Luc.v, vii ac xviii, qui, si ethnici fuissent,
turi mox Spiritum sanctum Paracletum, qui illos cum illis Christus non habuisset convivium, ne
deduelurus esset in omnera veritatem,» et rursum : legem solveret, neque hic in templum admissus
Nationibus destinati apostoli, ipsi quoque docto- fuisset. Et vero quoties id in Christo denotabant,
rem consecuturi erant Paracletum. » Ubi pro quod cum publicanis coetum communicaret, fere
eisdem habet, Spiritum sanctum, et Paracletum, simul conjunguntur peccatores et publicani:atque
cum perperam illi distinguerent (uti vel ex ipso adeo quod cum ethnicis convivarelur, non re-
Tertulliano dictum est) Spirilum sanctum, et Para- prehendebatur, sed quia cum peccatoribus. Quo
cletum : et illud ipse contextus evangelislae convin- pertinet Pharisaei murmuratio, Luc. vii, de pec-
cat, atque adeo sic locum illum interpretantur ve- catrice femina, in qua pcenitentiam agnoscit et
teres omnes, ex professo vero adv. hanc haeresim veniam ipse Tertul. lib. iv, adv. Marc, cap. 18,
S.Aug. tractatibus tribua in Evangeiiuro Joannis: num. 265, quam tamen ethnicam, nusquam auctor
quo lectorem compendii gratia remittimus. audet dicere, quia ejus castellum Hierosolymis vi-
n cinum fuisse constat, Joan. xi. Neque pro auctore
quidquam facit illud : Non erit vectigal pendens ex
§ 27. De Pcenitentia mcechis neganda, tom. V, inte-
filiis quia,eliamsi nou deberent pendere
Israel :
gro libro de Pudicitia.
vectigal,antequam, Deo sic disponente, Romanis
subjecti essent quanquatn odiosum fuisse publi-
Sicut in Vita Auctoris adnotavimus, cum om- ;

nino 204 pccnitentiam oranem tollerent Montanus

canorum exercitium satis constet et infame,tamen
sine peccato etiam potuisse exerceri, videtur ex
et ejus Gataphryges (vel B. Hieronymo
sectatores
illis Joannis Baptistae ad illos verbis [Luc. iii) :
teste Epist. nod semel citata ad Marcellam, et S.
Paciano Tract. adversus Novatianos), in hoc ab Nihil amplius 205 quam coustitutum est vobis

dissentit Tertullianus, faciatis, sive uti ex Graeco yQriiiur,exigatis. De cae-

iis quod solis mcechis eam
negandam teris dictas Adnotationes nostras consulat studio-
senserit, fortassis primum seductus ab
suae setatis
sus lector.
illis Episcopis, qui, S. Cypriano teste
lib. de Lapsis, dandam mcechis poenitentiam non
§ 28. De Pstjchicis, quo nomine Catholicis calum-
putarunt. Verum prffiterquam quod ex Scripturis
niam fecit, tom. III adv. Marc, lib. iv, cap. 22,
ille ibidem contrariam sententiam comprobet, de
n. 325; advers. Prax. cap. 1, n. 17, tom. Y, lib.
omnium peccatorum venia3 potestate in Ecclesia, p de Monogam., cap. 1, n. 4et5; ac cap. 11, n.
auotor adhuc calholicus tom. ^ 86, 87, 88 et cap. 16, n. 120 lib. de Jejun.
ii, lib. de Pcenitentia ; ;

adv. Psychicos, inlegro et lib. de Pudicitia,

quem ibidem ille imitatur disertis verbis, pceni-
;

cap. 1, n. 8 cap. 6, n. 47 cap. -10, n. 83, et

; ;
lentiam de omnibus delictis necessariam deducit. cap. 21, n. 190.
Atque hoo est, quod dicit libro de Pudicit. cap. \,
num. Adversus mea3 quoque sentenliae retro
9, « Psychicos, animales intelligi, satis comprobavi-
penes illos societatem » el haud absimiliter verbis
; mus, vel ex Apost. I Gor. ii, ad initium lib. de
etiam alibi non semel citatis S. Pacianus ad Nova- Jejur. advers. Psijchicos, num. 2; quod nomen
tianos verba faciens : Tertuilianus post haeresim jam in haeresim lapsus, catholicis impingit, suos
vester est, nam multa inde sumpsistis. Ipsum epi- quod spiritum
Montanistas e contrario spiritales,
otola sua, et ea quam catholicus edidit, audies Paracletum Montanum sequerentur, nuncupans ;

confitentem ,
posse Ecclesiam peccata dimittere. illis calumniam faciens quasi prorsus animales,
Item et S. Hieronymus dum dicit Tertullianum passivitatem, id est, licentiam vitae sequerentur,
in libro quem
de Pudicitia adversus posnitentiam utpote ad secundas nuptias Iranseuntes, martyria
scripsit, sententiam veterem nova opinione dis- fuga vitantes.et jejunia Montanistica improbantes.
solvisse, in hoc secutum ineanas etblasphemas fe- Verum miser non animadvertit, Montanum ani-
minas suas. Quibus addere licebit lectori scripta D malem vitam gessisse, utpole cum scorta essent
illa veterum omnia de Pcenilenlia, quorum a nobis
Priscilla el Maximilia, qua;, relictis maritis. Mon-
facta est mentio Tom. II, dict. libr. de Panit.
:
tanum sequebantur, et earum assectae martyria
cap. 1, et quae a nobis dicta sunt, tum ad illum Christo negato evaserint ; et si quid passi sint,
librum, tum ad alterum
iilum de Pud. ,uh[ ad sin- ob latrocinia ante acta id toleraverint ; denique
gula auctoris in contrarium argumenta plerumque etsi tres Quadragesimas (de quo mox latius) cele-
ex Paciano responJimus, adducta ad id praeterea brarent, tamen reliquo anni tempore genio indul-
Scripturarum aliquot explicatione saepe ex ipso Ter- gebant. Neque tamen novum id hffireticis, ut ca-
tulliano. Gitavimus etiam ad cap. 9,num. 72 et73 tholicos Psychicorum nomine appellarint, seque spi-
S- Hieron., epist. ad Damas. de duobus filiis, ubi rituales; nam idipsum ridetauctor in Valentinianis
ex protesso contra auctorem agit, et inter caetera lib.contra Valent.c. 29 et 30, S. Irenaeum secutus:
etiam defendit, publicanos fuisse, non ethnicos, quod post hos etiam scripsit B. Epiphan, lib. de
quod ille volebat, sed Judaeos, idque exemplis, Hseres.
 253 CUM ANTIDOTO PAMELII. 254

§29. De Quadragesimis duibus, tom. V, lib. de X_ Monog. cap. 9, num. 70, et cap. 11, nurn. 89.
Jejunio wJvcrs Psijclticas, in earnm defcnsioncm Priori quidem de repudiata uxore sic loqui-
ioco,
conscripto, maxime cap. 15, n. 90.
tur : « Ut in totum sive per nuptias, sivc vulgo,
Cum Montaniatao tres observarcnt quolannia altcrius viri admissio, adulterium pronunlietur a
plenas septem septimanarum Quadragoaimas, in Deo ;
» et mox clarius : " Per mortein utique, non
hoc ab illis dissensaivc videlur Tertuilianus, cnra per repudium facta solutione, quia repudiiatis non
Beparata ab illis coepit habere conventicula, quod pennitteret Apostolus nubere advcrsua pristinum
duas duntaxat, sic cnim ille « Quantula est apud
: prajceptura. » Valeant itaque Erasmus et ejus as-

n09 interdictio ciborum ? duas in anno hebdoma- seclcB qui pro se auctorem perperam citant. Certe
das Xerophagiarum, nec totas, exceptis scilicet contrarium jam delinitum est concilii Tndeut.
Sabbutis et Dominicis, ofTerimus Deo. >. Neque sess. 34, can. 9.
tamen propterca iili hreretici cessendi sunt. Nam §31. Circa Trinitutem,
I, Apolog., cap. 2i,tom.
Amalaribus, !ib. i dc Divinio olTic, cap. 30, et lib. n. 310; Ilermug. cap. 3, n. 15; 1.
ct lib. advers.
IV, cip. 'Sl describit piorum quorumdum jejunia,
,
advers. Prax. cap. 3, n. 20, 34 cap. 4, n. 39 ; ;

Quadragesimaa observarent unam ante rap. 8, n. 55, 50 et 00; cap. 9. n. 02 ac 63,

qui tres. :

Item, tom. V, Novatian. lib. de Trinit. cap. 11,

Pascha, juxta traditioncm apostolicam, aiteram ex -n
n. .50, c. 22, n. 98, cap. 24, n. 100, et cap. 31,
devotione anle 8. Joannis aut potius post Pente- n. 14.
costen, tertiaiu vero atite Nativilatem Domini ; nec
De Trinitatis (ide, id est, trium Personarura,
absimiliter sccundam Quadragesimam pro pomiten-
Palris, el Filii, et Spirilus sanrti, sed unius essen-
tihus recenset Micrologus noster de Obscrv. Eccles.
tia;, non dubitasse Tertullianum, ex compluribus
'
cap.35,qua'ctiamhodicquibusdam nionachis in usu
ejus locis manifestius est quam ut probatione eit
est. Quo pcrtinet et illud S. Ilieron. Epist. ab
opus maxime toto libro ejus argumenti, iino et
Amalario citatum : Utinam omni temporejejunare
lituli juxta editionem nostram adve7'sus Praxean,
podsimus, qiiod in Actibus apostolorum diebus
ubi adversus illam ejusque sectatores Monlanislas,
l'entecostcs, et ?06 die Dominico Paulum Apo-
qui secundum JEschinem dicebantur, non modo pro-
stoium, et cum eo credenlcs lecisse Jegimus ; itcm
bat eumdem 207 non posse dici Palrem et Filium,
jejunia iila strictissima priscorum monachorum,
sed etiam disertis verbis asserlt, regulam jxdei qux
tam ab illo quam a Thoodoreto et Nicephoro late
nb initio Evangctii decucurrit unitatfm in Trinita-
(iescripta. Verum hoc pro haercsi in Montanistis
tern disponere : Patrem, Filium, et Spirilum san-
iiain:^atum cst, quod necossitatcm observandi has
ctum, Nec aliter Novatianus, libro de Trinilate»
Quadragesimas, seu trcs scu duas, usque adco ur-
Kcrent, ut vei eo nomine cathoiicos Psychicorum,
p regulam fidei proponit. c. 1,3, ac 29, qua credamus
in Deum Patrem et Dominum omnipotenlem, rerum
ul est, sicuti jam dirlum est, animrt//Mm hominum
omnium perfectissimum creatorem, et in Filium Dei
appeilatione calumniarcntur, quod sccum eas ob-
Jesum Cfiristum Dominum Deum nostrum, et eliam
sorvare nollcnt. Atque boc est quod epist. 54 ad
in Spiritum sanclum. Verum dum illis Paradoxa
Varcell. adv. Montanum urget S. Hieron. « Nds :

circa Trinitalem ascribimus, hoc solum vidumus»

(iiiqnit) unam Quadragesimam sccundum Iraditio-
subinde ipsos, utpote ante omnem de Trinilate
ucrn apostolorum, tempore nobis congruo jcjuna-
haeresim, obscure loqui in hac materia et ut ne ;
inus, illi tres in anno faciunl Quadragesimas, quasi
quis inde fortassis occasionem sui erroris aut hae-
tres passi sint Salvatores, non quod et per totum
reseos accipiat, quomodo sano intollectu tales loci
annum, excepta Pentccoste, jcjunare non liceat,
sed
explicari possint, adjicimus, omittentes jam pri-
(juod aliiid sit necossitate, aliud voluntate
inunus oirorre. » Hinc ct Euscbius (juxla emenda-
mum Rhenani calumnias in scholasticos theologos,
quas habct illa sua ad lectorem admonilione do
liorem ex Grieco translationem, antea corruptam
quibusdam Tertulliani dogmatis maximo quod :
a quibu3dam,uti univcrsum jpjunia ecclcsiastica
in
calumniain faciat ipsi quoque Tertulliani, tum in
tiinquam Montanica damnarcnt) lib. v. Eccl. llist..
locis quibusdara corruptis aut raale intellectis, do
rap. 17 Thcodor. Hxret. Fabul. lib, iii, de Mon-
;
[)
quibus mox latius, tuni in quod falso illi haere-
tani9ti3;et Nicephorus lib. iv Ilist. EccL, c. 22,
sim ad^cribat putantiuin in Eucharistia corpus
Montanum novas jpjuniorum leges praster Eccleaiaj
Christi tantum esse in figura, a qua illum vindi-
consuoludinom inlroduxisso et sanxisse scribunt.
camu3 Adnot. nostris in lib. iv adv. Marc, cap.
40, n. 552 tura quod inter dogmata sive paradosa
§ 30. De repudio Christianis Itcito, ila ut alteram
;

durant, adultcrii causa, tom. II, lib. n ad l'xor., ponat, qufe illo pulchcrrimc non solum de pocni-
3i, n. 537. tontia publica, sed eliara do confessione sccrela,
vel ipso fatente, lale deducit in libro de Paniten-
Vidolur quidem prima facic talo quid Tortullia- tia, de quo etiara dubitare non est veritus an Ter-
nu9 sentiro, cum divoruum comparat excessui tulliani essol, cum tamenS. Pacianus cx illo multa
marili, magis probcl post hunc non liccre alteri
\ii\ descripserit. Quo magis rairor, non solum relen-
uubere, sicuti non licet posl divortium nisi adul- tara fuisse in poslrcma anni 1580 edltione Pari-
'orii causR. Verum sose explicat tom. V, lib., dt
sicnsi dictam illam admoaitionem integram, sed
 :

255 PARADOXA TERTULLIANI. 256

praeterea univcr30s erroreaRhenani haeresim ple- A res, dum dicuntPater plenitudinem deitatis possi-
:

rumque sapientes,8ine addito anlidoto usque adeo : det, in primo signo originis, quia a se eam habet
ut catholicus lector mihi monendns sit, non tni- Filius in secundo signo originis, quia ab uno per
nus illas illi cavendas adnotationes, etsi subinde generationem communicatum a Patre Spiritus ;

omisso Rhenuni nomino, quam eas quae per Pium sanctus in tertio signo, quia a duobus per spira-
IV et V, Romanos pontifices, interdictae sunt in tionem eamdem numero essentiam accipit. Atque
editionibus prioribus, donec repurgatae fuerint. hoc est quod aliis verbis postea auctor exlulit :

Vorum ad rem veniamus. Primum ubi sic loquitur « Ex uno Patre omnia, quoe in Deo per substantiaa

Tertullianus in Apulog. et adv. Praxeun « Tres unilatem, etin unitate Trinitas unius substantias.»
:

sunt non statu, sed gradu, nec substantia, sed ltera:« Unitasinsemetipsa derivans Trinitatem.non

forma nec potestate, sed species unius autera

;
destruitur ab illa, scd administrans » ut tota sub-
; ;

substantiae, et unius potestatis quia unus Ueus, stantia sit idem quod una substantia indivisa in
;

ex quo et gradus isti et formae et species » vocat tribus. Denique videtur Fi7zw5 ab auctore appellari
;

statum, quod schclastici, et ipse'quoque 5J/6s/an- portio, quia nec Pater, nec Spiritus sanctus est,
tiam ; gradum, quod illi notionem formam, quod tametsi, unus Deus sint tres personoe, et non Fi-
illi proprietates speciem, quod illi
; habendi modurn. n lius, qui Pater, nec Pater qui Spiritus sanctus.
Deinde illud lib. adv. Hermog. : « Fuit terapus, Cura vero dicit ibidem Patrern majorem esse Fi- :

cum delictum et filius non fuit. » ex zelo secun- lio, intelligi debet, non quoad deitatem quaj sit
dum scientiam dictum est veheraentius, ut osten- minor in eo, sed quatenus (sicuti indicant verba
deret materiam non esse aeternam,* volens per sequentia) a Patre generato genitus. Atqui quan-
hoc significare duntaxat, quod habet S. Ililarius quara hic satis obscure dicatur « Ipsum quod Pa- :

lib. XII, de Trinit. solum Patrem aeternum, Filiura ter et Filius dicuntur,nonne aliud pro aliud est?»
autem illi cooeternum esse, ut omiltam quod ibi- pulchre seipsum explicat postea, ita ut cum
dem ad similia verba, quae sibi ex persona Ariani scholasticis in eo consentat, quod « alius dicatur
proponit respondeat Hoc humanura sensum et : Pater, alius Filius, alius Spiritus sanctus, sed
intelligentiam excedere mundi, non hoc capere non aliud, » eo quod non sint idem Pater, Filius
rationem huraanae intelligentiae, sed prudentiae fi- et Spiritus sanctus, et tamen ejusdem stbstantiae.
delis professionem esse. Seipsum autem explicat Si quae praeterea sunt alia dicta lib. adv. Praxean,
eodem sensu 208 auctor lib. adv. Prax., c, 5, n. quee durius ante obscurius dicta sint, meminerit
43 et seq. et totius cap. 5 ac 7- Deinceps his verbis lector totura hunc librura caute legi et coraraode
eod. lib. adv. Prax. : « Filio et Spiritu sancto sc- intelligi debere. Ad Novatiani redeamus librum de
cundum et tertium sortis locura, tara consortibus Trinitate. Imprimis quod habet 209 c. 11, divini-
Bubstantiae Patris ;
» id vult quod dicunt schola- tate sermonis in ipsa concretione permista, etsi quid
stici, duabus emanationibus productos Filium et tale inveniatur jam dicto lib. adv. Praxean, intel-
Spiritura sanctura aPatre iraproducto; aut « Filiura ligi dehere de per istione unionis, non vero per-
esse secundara personara, et tertiam Spiritum san- mistione naturaruin divinaj et huraanae, ibi adno-
ctum, « gicuti postea non semel loquitur. Verum taviraus n. 56, id comprobantes ex aliis pluribus
perperam illi impigit ibidem Rhenanus, quasi ejus libri locis. Est fides recta (juxta Athanasii
Filium etSpiritum sanctum appellet memhra,priora, Symbolura) ut credamus et confitearaur quod unus
et instrumenla, cura ea verba referantur ad ange- sit Christus, non conversione divinitatis in car-
a sul/stantia Patris, qui tamen monar-
los, alienos nera, sed assumptione humanitatis in Deum, unus
chiam Dei non evertunt. Similiter cum Spiritum omnino non confusione substantiae, sed unitate
Banctura tertium gradum dicit, gradum intelligit personae, Deinde illud ibidem : Ante quem nihil prx-
originem. Quod rursum lib. adv. Prax. TrpoSo^vTjV ter eodem intellectu accipiendura, quo id
Patrem,
non solum Spiritui sancto, sed etiam Filio ex quod supra adduximus ex Tertul. lib.ady. Hermog.,
Patre attribuit, raalunt ita distinguere SS. Hilarius juxta quod adnotavimus ad eomdem lib. cap. 31,
ac August. lib. de Trinit. et alii Patres posteriorea, D num. 141. Nec 210 aliter quam jam diximus,
ut generationem processionem attribuant
Filio, quod ibidem minorem Patre dicit vt Filium. Gautc
Spiritui sancto. Quod ibidem eam interpretalur etiam debet legi illud, quodo videatur non aliam
prolationem rei alterius ex attera, intelligit perso- unilatem Patris et Filii interpretari quam societa-
nas realiter non essentialiter disjunctas, sequitur tis concordiam, afferens perperam ad aeunc locum
enim « Quia prolatum dicimus Filiura a Patre,
: I Cor. III, pro sua sententia; quia catholica fides
sed non separatum. » Commode etiam sunt inter- et Scripturee etiam veritatem essentiae agnoscunt
pretanda3 proposiliones illae : « Omnis origo pa- in Patre et Filio, Denique quod de Spiritu sancto
rens est, et omne quod ex origine profertur, pro- non videatur consentire calholicae Patrum traditioni
genies est ; » item : Trinitas per connexos et ex Scriptus, factum putamus, non quod negaret
consertos gradus a Patre decurrens. » Jam vero Spiritum sanctum aequalem Patri et Filio sed ;

ibi : « Pater est tota substantia, Filius vero deri- nondum re definita, obscurius solent loqui Patres
vatio totius et portio ;
totura accipit pro pleno veteres ob materiaj suramam obscuritatem, ita la-
seu plenitudine, non aiiteratque scholastici docto- men ut commodum aliquem sensura patiantnr.
 257 PROVERBIALES FORMDLiE. 258

PROVEHBIALES
FOHMULyE TOTO OPERK
IIOC TEIITULLIANICO CONTENTtE, BIIEVIBUS SCIIOLIIS ILLUSTHATyE,

AUCTORinUS BEATO RnENANO ET AND. nOYO BRUGENSI.

r Abiit jam, el reverli debet, tom. I, lib. de Teslim, A meliaquc eorumdcm gestantium, sit conjuncta, ut
Animx, cap. 4, num. 22. non laudi, eed vitio vertal. Iluic suljjungilur :

Provcrbii hujus, qiiod Teutonig Gallisquc cliam Dirjito dcslinarc, Nutu tradere. De quibus infra,
usilatum, usum ipse Tcrtul. lusissime explicat ;
4. Acies mach.vrx exserta, tom. V, lib. de 1'udicit.,
ut, abiissc hominem, sit, e corpore exccssisse ani- cap. l'i, n. 115.

mam, atquc ita inter vivos esse desiisse. Sic Grffici

Cum quasi plena) juris, auctoritatis et potestatis
uti hia vcrbis solpnt, o')^£aOa'., xa-oty_taOai, aTiip-
habenae cfFunduntur in aperta objurgatione. Apud
yEjOat, hoc est mori
uKOYfvEcrOat, quac omnia :
Virgil.: Ensc ii)cluso ibat. Cui contrarium est illud
abitum cxcessumque signilicant.Indictiuncubyam, Cic. I, in Catil. « At nos vigesimum jam diem pa-
qusB longum spatium innuit, tota Proverbii vis vi-
timur hebescere aciem horum auctoritatis. Habe-
detur consistere. Tanta vis fuit vcritatis de resur- mus enim Sen. Cons., verumtaraen inclusum in
rectione ct immortalitateanimfCjUt ca ex hominum tabuiis, tanquam gladiura in vagina reconditum. »
aniniis, ne in tuntis quidem vanarum opinionum Sic in Apio Dcntes exserti ad vulnera infligenda
:

tenebris, a majoribus veluti per manus tradita,

acuti et erumpcntes.
poluorit cvelli, scd trito usitatoque provcrbio sit

jamdudum 5. Nihil ad Andromacham, ibid., cap. 8, n. 65.

frcquentata, de iis qui essent defuncti,
quasi praesumerenl, hoc est prajcipcrent, et antici- " Alludere videtur ad veteris alicujus tragici fabu-
parenl animis , corporum resurrectionem , sive lara,nomine Andromachx inscriptam.Et ex Tertull.
animorum qui excesserant, ad sua corpora redi- colligere est,nihil aliud isthoc proverbio significari,
tum, dvaaTpo(pT|V, avaa-aaiv , hoo est, Uevcrli, quam hisce : Nihil ad versum, nihil ad Bacchum,
iitavaaipioiiv, r^ avaSiouv. ojoIv Tzpoi ETTo;, a-poToiovj7a, hoc est, aliena a
2. Abruptum amplissimum salire, tom. III, lib. v,
re. Nam h.Treticos eum histrionibus comparat. Hi
adv. Mnrc, cap. 14, num. 231. allcgoricos gesliis accommfdanles canticis, alia

Salirc, pro Iransilire vcl saltu transmittcre. Vt longe a pr.-csenti et fabula et scena exprimunt (ut
eit oinninn,aut vorha sallcm inlermediapnntermit- vidoaUirad gr.-cca provorbia respexisse, exto; yopo3
terc. Ab sumptum qui malunt compcndium
iis opY£~.iOoL:, vel ad to aTzo pyilida: 211 (pxtra chorum
facerc ilineris, saltu, quam dispcndium commo- saltare, et dcsaltare) ; illi^haerclici scilicet, easdem
diore ambulatione. Sic,i< Maximum rampum levis- parabolas quo volunt tribuunt, non quo babent
simo saltu transvolas, » Scaligcr ad (^ardanum. aptissiuie excludunt.

Explicat se mox Tertullianus : « Ademisti tanta 6. Ad scamma producerc, tom. II, lib. ad Marlyras,
de Soripturis, » hoc est, intercidisti, rcjecisti et cap. 3, n. 44.
abrupisti, ut lacunaj in librorum contcxtu perma- C RnBNANU.s. Locus certaminis in quo congrediun-
gnrn exstcnt. I.ib. v, adv. cumdpm : « Quantas tur athietae axi;A;jia GrKcis dicitur, quod is fosBa
fovcas in epistola lecerit, auferendo quiu voluit. » cingi soleret, Traoi to axa:TTE'.v. Hinc proverbia-
Virg. libro. iv : liter dictum D. Hioron. de ^cammale et loco cer-
His niedium diclis sermonem abrunipit. laminis egredi ;
pro eo quod est : A proposito
3. Acie figere, tom. I, lib. dc Pall., cap. 4, n. 84. enim apud illun:
digredi, sivc lincas transilire. Sic
lcgcndum, scribentom advorsus errores Joannis
Est acute, inlentis et quasi delixis in rcm oculis
Hieros.ad Pammachium Cum ergo ista qua;rantur,
intueri, dxEvl; 6p^^. Virgil. :

inquit, cur tn, omissis super quibus pugna est, de

Oculos liorriMida iu virginc fixus.
scammate et Ipco cerlaniinis egrediens. in poregri-
Ul qui vcs-tibus a natur.t» modcrationc alionis, nis ct Ion;:c disputationibus immoraris?
alienis
honiin(^sque transversos de recto statu agenlibus Porro seipsum exponit, cum addit Et loco ccrta- :

induli, palam ronspicicndos sc, aut potius deri- mini^. ht, cnim idem valet, quod Id cst. Non orait-
dondos pr;vl)o.nt, ouinium oculos in &e convcrtcre londum valde signantor loqui TertuII. Nam alhle-
vellc videnntur. Ut lamcn hujusmodi inspectio, t;« ct gladiatorcs produci dicunturin spoctaculis
eive spectatio, quam captaut, cum probro contu- ab ipsis muncrariis qui ludos edunt. Sic mox :
259 EX APOLOGETICO TEHTULLIANI 26G
c Ut ad stadium tribunalis bcne exercitati incom-
^ quibtis subslraclis corruant, et Cde fortunaque
modis omnibus producnmur. » Ex sententia Ter "" '
' fiant expertes. Diviles in aere alieno, uti Horalius
tull. est in thoatrum, arenam, locum publicum dixit : Meo sum pauper in aere.
certaminis adducerc, oslcntandi periclitandi^jue 9. jEsopi qraculus. Ibid., cap. 12, n. 139.
artena, vires, gratia, etprajmium sive j3pao£Tov RniiNANus. De boc exstat Apologus inter eos qui
auFerendi, in arenam descendere. Paulus Leopard. Mwpo vulgo Iribuuntur. Uade Grfficis natum pro-
]ib. I MiscelL, cap. 22,vocis significalum explicat : verbium : Alaiono? xoXoi(5<;, id est, JEsopicus gra-
ct scamma Erasmi et G.Tlii Ambros.
refutat. B. culiis. Dicto solilum in eos qui aliena pro suis os-
lib. Offic, « Adhuc athietas
1 in scammale sunt, » tendant. Horat. epist. 3 iib. i :

etiam proverbiaiiter, quasi dicat : Ktiamnum de Ouidmilii Celsus agit ? moDitus.multumque monRn-
praemio certatur, et palma dubia est. Hrivatas ul quaerat opes, et tangere vitet [dus
Scripta, palaliuus quoecumque recepit A[.ollo.
7. Ad quod venimus, lioc age, tom. IH, lib. iv ad- Ne, si forte suas repetitum venerit olim
vers. Marc, cap. 7, n. 65. Grex avium plumas, moveat cornicula risum
Furtivis nudata coloribus.
In sacris imperari solitura silentium,his verbis :

Gabriae [0.060X0^00 t6 eTcifjfjOtov ad sententiam

Favete linguis, et Graece, ITr^a. ira; taxw Xecb<;, et
j j •
T, jf ij Tertuli. est ^
plane accommodatum.
eadem de causa clamari solitum 1
Hoc age. Idque
:
g
Plutarcbus in Numa dicere videtur wv Iyvo? ti :
'AXXoxofois TrTepoTffiv ^fotpt£ar(Aivoc
Hu/cT y.oXotot; opvituv uiTEptpipE.tv
pic^pi vuv otaacoi^ovTEi;, Sxav ap"^a)v Trpo? opvtfftv }]
IJpUJTOV 81 Swpov •>, )(^£XtOd)V T,p7rax£.
0'j7iat; otaTptori, powjtv (ov a'(z. Muret. Variar. MeO" ''(V 6tnavT£; eTtx- yuijlvoi; Eupiei^.
Proverbium igitur erit, quo ad rem
Lect. XV lib. 'ETrtp.'jOtov To e^ epavou xiXXo? SiaXaeTat.
institutam attentum aliquem csse jubemus ut in Quod sic vertimus :

eatn unam tota niente incunibat, ut nec verbis

Dum jactat alienis amicta plumulis
aliud usurpet, nec in animo sccum cogitet. Praestare volucres caeteras cornicula ;

Hirurido primum deripit munus suum,

8. Ex xre coliatitto, tom. III, lib. udv. Valent., Exinde reliquae, et nuda tandem cernitur.
cap. 12, n. 136.
-10. De Msopi puteo Asinus, tom. III, lib. iv advers.
RHENANUS.Quanquam hic symbolae et collationis Marc, cap. 23, n. 349.
fit mentio (nam Tertull., coriferunl, inquit, tn Ut subaudiantur vcrba Modo venis, modo appa- :

medium, et mox, unum omnes bonum conferebant.
Item Ireneeus Unumquemque, inquit, eo quod
:
habebat in se optimum florentissimumque confe-
ruisti. In eum qui aliunde incognitus, nullaque
celebritate nominis prceclarus, et quasi ex angulo
modo advenit qui latuit, sive, ut verbo Horatiano ;

rentes, collationem fecisse. Rursum mox Et se-

^ utar,fefellit hactenus,quique subito magnum quid
:

cundi Christi, quem Sotorem dicunt, ex collatione et prasclarum audeat jaclare, imo auctoritatem et
composita fabricalio), nihilominus, quando vel gratiam,cum faraa sibi vindicare. Quum Apologua
exemplaria constanter habenl : asre collatitio, v\<ieo inter iEsopicos hic non exstct, futile esset aliquid
non tam collutitio legi posse, quod omnibus obvium hic ex conjeclura afferre, unde eorum sit prover-
est,quam collocatitio, pro asre mutuatitio et alieno ; bium, quidquid alii nugentur Tzzpl if,^ tou ovou
quod in unum conlerentes boni viri, et apud T:apax'jt|/£(ji)?.

amicum negotiationi intentum 212 collocantes, 213 H. Agina media, seu aginx xquilibrio ferri,
sic illura quum ornant, tum adjuvant, prius ab eo tom. III, lib. advers. Ilermog., cap. 41, n. 142;
caventes. Unde fortassis vulgo Afrorum usitatum et tom. V, lib. de Pudir., cap. 9, n. 73.

id temporis proverbium, ut £ei'e collocatitio aliquid In lib. de Pudicit. Non enim admittetur exemplo-
lieri disceretur.aut dives quispiam esse jactaretur, rum adaequatio, licet in agina congrxienlissima, s\

qui propriis opibus non polleret, sed commoda- fuerit saluti nocentissima. Si, ut ait Rhenan. ex
titiis et alienis. Sane apud Irenseum alio loco de Festo, agina est foramen illud i.n quo inseritur
hoc ipso Sotere legitur In eum disponentibus scapus trutinae, hoc est, ;n quo agitur sive vesli-
;

veiut florem suum, ut collocatitium, sit hic depo- tur trulina, et tum in media agina consistere
sititium. Idem sensus erit, si coUatitio legas, aut D trutina dicatur, quoties accidit aequipondium, ut
ccrte non magnopere divcrsus. Equidem apud neutra pars propendeat:idcm eritcum ansa (quan-
veteres multa fiebant itre collato ; quibus operi- tum ad proverbii usum), quaj est Xa^TJ, in quo
bus inscribebantur hae notae jere col. Ad quem examen vertitur, sive in cujus meditullio lingula
:

morem fortassis hic respexit Tertullianus. Stips obversatur, ethuc illuc nutat, dum lancibus ajqua-
collatitia quee in pauperum usus erogatur et tis respondeat summo puncto, hoc est, neutro ;

collatio sive collecla, quae et indictio, pensitationis incliLset, sed sequo momento discrimcn parliatur.
pecuniariai genus est, et aujjtSoXov , collatio in Usus proverbii esse poteril in eos qui neutrarura
cffinae apparatum sive pecuniaria, sive pcnuaria. partium sunt, sic ut neque hos, neque illos ofTen-
Unie Ca^na collatitia sodalium aut contubernalium dant. In eos qui amplectuntur, quae me-
virtutes
accubatio , ubi suas quisque afl^erunt epulas, diocricates sunt quaedam inter extrema vitia cons-
ipavoi; ;
proverbium in eos conveniet qui per se titutae. In judices integros, et similia. Videantur
nihil valent, sed toti alienis nixi sunt opinus, Annot. Pamelii.
 ;

26f PROVERBIALES FORMULtE. 262

12. Alexandro sublimior, tom. I, Apolog. cap. 11. A montem Athon incolant, vj/jmnw carnibus aliquod
n. 173. certe argumentum est veneni minus efficientis.

In eluli excelsique animi homincs. Dccantatis- Pnjverbio igitur isto sijrnificabitur ppstiientissimum
sima animi in Alcxanflro Magno altitudo, quji in a minus malo ad nequitiam edoceri.

diclis juxta ac ractis enituit. Qui iiihil sibi quod 17. Attaticx divitix, tom. V, lib. de Jejun. cap. 15,
ipse perdceret, a patre relinqui, puer dohierit n. 93.

qui in Olympiis stadium decurrere, nisi cum an- Si Attalicx legatur, nihii difficultatis ; notas
tagonistisregibus.recusarit; qui asiaticum regnum Atlali, Pergameni, divitiu, quas pop. liom.
rcgis
dispertiri cum Dario, rebus integris, noluerit; qui cx hereditate adierit. De quo Horat. in Odis :

quum ab Anaxagora innumerabiles esse mundos

Non opes nequc Allali
audisset, illacrymarit, qui nedum unius dominus I^'notu8 hcfires regiam occupavi.
esset factus.
Et Attalicis condilionibus. Ul magnificaj et super-
13. Amazona audacior, tom. III, lib. i advers.
vacanea) illae divitix atque delici.TC, pani opponan-
Marc, cap. 1, n. 14.
tur; hoc est simplicissirao virlui. Sin Attellanx
Amazones, vel amazome, singulare omnium sse-
personataj illae in cultu et vestibus lautitiae intelli-
oulorum exemplar, inquit Juslin. Ilb. ii. Quarum
B gentur. Nam Attellanis (ex Atella Campanise op-
audacia; plus quam virilis plcna facinora, bella,
pido) histrionibus celeberrimis, hoc jus concessura
expeditionescommemorantur. At quoniam audacia
erat, ut Personam in scena deponere non cogeren-
in muliebri sexu cum irapudentia plerumquc est
tur. Unde fabulie personatae pro Atlellanis xa-:'
conjuncta, proverbium in eos conveniet, qui impu-
^$°X'''i'''-
Dicetur in veslitum supervacaneum, et ad
denter sunt audaces et temerarii. Vidcantur Adnot.
luxum ostentationemque comparatura.
Pamelii.
18. A toqa ad pallium, tom. I, lib. de Pallio, cap. 5,
14. Aries in nos temperatur, quo quassalur caro,
n. 94, et cap. G, n. IIG.
tom. III, lib. de resurr. carn., cap 5, n. 43.
Rhenanus. Pallium Graecorura erat et philoso-
Aries, trabs funibus tensa, suspensa, cujus caput
phorum. Hoc etiam Roraani, toga rcjecta, amicie-
ferro vestitur, ut durissimam, arietis instar, fron-
bantur. Ilinc illud admirantis vulgi dicterium de
tem videalur habcre, et more ctiam arietis retro
potentioribus ad christianam rcli{;ioncm Iransgres-
ducilur, ut majore impetu subruatque mu-
feriat,
sis, A foga ad pallium. Unde motns Tertull. ut
ros. Ilinc verbum temperari, quod in apparatu et
scriberct pro pallio librum. Ammian. Marcell. de
libralione in ictus destinata, arte opus esset ct
Juiiano Aug. « Namque in pace, inquit, ejus :

certa temperatura. Subjungit Tertullianus vcrbum

C mensuram lonuitas crat rccte nosrentibus adrai-
5ua55nfur. Virgil.: « Pulsabant ariete muros, Labat
randa, velut ad pallium mox reversuri. »
ariete crebro janua, Arietat in portas. » Cicero,
« Aries murum percusserit. » Proverbialiter dici 19. decus in cxco in camdem deducius foveam,
tom. III, lib. III, adv. Marc, cap. 7, n. 44.
eo quod validum argumentum nobis
poterit, pro
quod difficilo sit dissolvcre. Aperta vi
objicitur, Proverbium vel ipsi Servatori usitatum, Luc. xvi,
oppugnamur. Ut aritJlcs ct cuniculi in argumentis, quoties indoctus indoctum docere conatur, vel im-

inter se opponantur. prudcns imprudenti dare consilium, atque ita in

cosdcm errorcs, aut pravas opiniones sccuni praj-
914 15. Aristidc jiistior, lom. I, Apolog. cap. 11,
n. 173. cipitat. 215 TertuIIian. sic interpretatur, ab eodem
Tam celcbris apud Grsecos, et praisertim Alhe- rationem errorum et ducatum mutuari.
niensps, juttilia ct iequitas Aristidis, ut xou A'.xa(oy 20. Cxcus in pctram of]endit, tom. III, lib. v, adv.
cognonientum mcruerit. Tanta non U-gum modo, Marc, cap. 7, n. 119.

aed ajqui boni etiam fuit in hominc observantia, TertuIIianus allcgorice de Marcione, qui, crro
ut hoc solo nomine in cxsiiium ab improbis sit rura pravitatp excajcatus,male de Christo (pelra
ejectus, ot divorsis studiis cuin Thcmistocle Remp. spiritali) sentiret. Non absimile
Impingere in :

administrarit. D pcopulum, lib. de Trinitatc, cap. 28 Duobus istis :

16. Aspis a vipera vcnenum niulualur, toin. III, locis, quibusdam ef]'ossis luminibus orbalus, lotus m

lib. III adv. Marc, cap. 8, n. 53. doclrina' suae cxcitate sitperalus. Usurpabitur in
De axpidc sic Plin. lib. viii, cap. 23 : CoUa aspi- cum quera opinionera perversitas ad absurda quaj-
dum intumescere nullo ictus remedio pr;«terquam prascipitcm agit.
8i confeslim partes amputentur tam
conlactai ; 21. C;edere cominus, tora. III, lib. ii adv. Marc.

prjBsontaneum scilicel cst vouenum. De vipera, Ciip. ult., n. 205, et lib. ii, cap. 5, n. 14.
eodem lib. cap. 2^ Scrpcntum vipera, sola tcrra
: Cominus aedcrc, cominus dimicare, ajjrior.v
dicitur condi, c;olera! arborum aut saxorum cavis. [x%~j^tiOo.i, Ail EYT^Os"'; cui conlrarium, ropicuOsv,
Sed Aristot. lib. v, de ISaiura animnl. contra tradit 8'.a8opaT(ov f* piXeov. Translalum a bcllo, in quo
viperam sub pctris sese condere, reliquas ser- nunc cousirli puguant gladiis, pt conserere, sive
pentos in tcrra abdi, omnes seccssus tompore conlcrre manus dicuntur, nunc machinis aut ctiam
veneno orbaj dormiunt. Lib. vii, cap. 2, ait qui amentis procul tela in hostem torquenlcs. Utemur
 .

263 EX APOLOGETIGO TERTULLIANI 26

co,cum significare voluerirau3 nos rem propius j^ Id est :

seu de propinquo velle expendere, agitare, argu^ Annulabo tibi capite, ut bene fida quiescaa;
menta ex rei ipsius natura, non extrinsecus as- IJoc ei quidem iua}<num est dis cum immortalibus a m
.luJicium, neque eLiim levocabile mi, ueque failax,
sumpta, ad inlirmandam alicujus scntenliam af-
Quodque tibi capile annutabo, neque imperfcctum.
ferre. Dicta superciiiis Saturnius annuit atris.

22. De calcaria ad carbonariam, tom. III, lib. de Unde Plinius, lib. i, epist. ad Octavium Rufum
Carne Chrisli, cap. 6, n. 52.
me
Vide in quo fastigio collocaris, quum mil
Rhenanus. Calcaria taberna est, ubi calx asser-
idem potestatis , idemque regni dederis ,
quo
vatur aut venditur. Sic carbonaria a carbonibus. Homerus Jovi.
Usus erit, quum res sordida aut molesta, aeque
Vt^) O' ETEpOV fllv eSiOXE TTaTTjp, £T£pOV o' av£V£Ua£V.
sordida aut molesta mutatur. Et elegans prover-
Unum coDcessit voto pater, abnuit unum.
bium est, quoties de impuro loco ad iiihilo purio-
rem nos recipimus; cum ex uno malo in aliud Nam ego quoque simili nutu ac renutu responder
diversum incidimus. Postquam Tertullianus Mar- voto tuo possum. Huc pertinere non temere exist

cionis respondisset jmpurissimae haeresi, ad Apel- mem Censorium supercilium, quasi qui superciU
:

lis feque impuri confutationem sese accingit. Non solo vel damnet, vel probet, quod alii tetricar

absimile E Scylla in Gharybdim e fumo in flam-

: ;
B severitatera interpretantur.

mara. Nisi quod illo Proverbio quaedam malorum 26. Catharticum dare, tom. I, lib. de Pallio, cap. £

diversitas, quasi repugnantia significari videatur, n. 111.

uti calx et carbones, ratione contrariorura colorum KaOapTtxov i) xa9apT7^piov (papjJLaxov , f] xa9ap
repugnant. Sumptumque est al) iis, quibus sordes ati;, medicamentum ventrifluum, sive quod alvun
odiosde, neque facile vestitum contarainari sibi pa- dejicit. Hinc iJTrr^XaTov dictum Hippocrati. Explica
tiuntur, quod fuligo utrumque efficit.
se Tertull. Sermone me suasisli medicamine sapien
:

lissimo : ex graico senario :

23. Campis suis diffunder e^toxn. V, lib. de Trimtate,

cap. 6, n. 26. AoYV h' eii:£t<r«C tpapfjtax(|j aocptoTaTqj.

Haec, inter se opponit Novatianus : Intra hsec KaQatpoijv est lustrare et expiare, ad quod alludi
corporis nostri lineamenfa modum aut figuram di- Horat. lib. i, epist. 1, ioquens de vitiis animi :

vinx majestatis includere; et suis illam interminatae

Sunt verba et voces, quibus hunc lenire dolorem
magnitudinis campis sine ullo fine diffundere. Nota Possis, et morbi magnam depellere partem.
sunt patientia aequora camporum et immensitates, Et:
in propria vocis significatione. Et illud Virgil. :
sunt certa piacula, quae te
Equites Messapiis in armis, C Ter pure lecto potuerunt recreare libelio.
Et cum fralre Coras, lalis diffundile campis.
Huc pertinet, Elleboro purgare, et similia.
Kaxa Tr,v fj.£Ta(fopav haec Rhetorura campi In ali-
: :

27. Catone sapientior et gravior, tom. I Apolog.

quo campo Oratorem versari Ex ingenti quodam :

cap. 11, n. 173.

immensoque campo in exiguum gyrura oratorem
Catum Sabini acutum dixerunt, unde Calonum
compellere; et Haec latissimum dicendi campum
:

nomen. Hujus autem Cafonis, apud Tertull. primi

rhetori 216 solent aperire. Ex quibus et hujus el
el Censorii, elogium habes apud Plinium lib., vii,
sequentis proverbii usus patet.
cap. 27; 217 et apud Giceron. lib. de Amic. ubi
24. Campus fusus et latus apcrilur, Ihid., cap. 28,
de Catone Laelius Aut enim nemo, aut si quis- :

n. 127.
quam, ille sapiens fuit. Et in lib. de Senect, qui
Gui contrarium, non habere satis magnum cam-
Catonis hujus nomine inscribitur.
pum in quo versetur, apud Giceronem. Novatianus
eliam alibi eodera libro : « Haec breviter sint nobis 28. Caucaso abi^uptior, tom. I, lib. I, adv. Marc,
cap. 1, n. 15.
dicta et striclim posita, et non longa disputatione
Gaucasus, mons Scythiae vastissimus, cujus, ut
porrecta. Latius enim poluerunt porrigi, et pro-
ait Plin. lib. vi, cap. 5, juga in colchica Ponti re-
pensiore disputytione produci. »
D gione ad Riphaeos montes torquentur, altero latere
25. Capitis supercilio ioqui, tom. III, lib. adv. Her. in Caspium
in Euxiuum et Maeotim devexa, altero
mog. cap. 27, n. 91
et Hyrcanium mare , variis nominibus Virgil.
In superciliis notatur faslus,qua parte aut ne-
^neid., IV :

gamus aut anuimus. Haud dubie mutuatus ab

Dnris genuit te cautibus horrens
Homero illud est Tertull. Illiad. a. Thetis ad Jovem :
Caucnsui, Hyrcanaeque, etc.
Nr|(ji£pT£(; Ov^ i>Ti6(jyj.o, xaTavcUTOv.
Quibus verbis alruptum expjicalur. Tn hominem
[JLOi y.a.\

Haud dubitanda mihi promilte alque anDue.

agrestem et durum, intractabilem et inhospitalem.
,

Respondet Jupiter :

29. Cerebrum vel cor non habere, tom. III, lib. iv,
El 8'
aY£ TOi XE^aAf, xaTav£'jao|jLa'., o^ppa -£Tro[eTi<; ; adv. Marc, cap. 10, n. 118.
TouTO yap l^ £ij.£6ev ye [izt' dOavaToiai [jLiyiaTov
Inhominiscerefcro,spirituumvitaliumreceptaculo,
TixijLOjp- bO yap £;Jiov TzalvA-fptzo'), ouo' aTraTrjXov,
OjS' aT£X£UT7)T0v y' 'T'- ^^^' y-s^faXf, xaTav£uaw.
suprema et quasi regia rationis potestas; in corde
"li, xai x'jav£Tr,aiv ett' 6opuat vsOae Kpovtwv. totus ipse vitae fons et sapientiae sedes. Hinc vecor-
 !

263
PROVERBIALES FORMUL^. 266

cordeque vacui dicuntur.

cercbro A disse dicebantur oupavoTttteT?. Illud sumptum vi-
dea et iosipidi, "-
cercbro vel deri
'
potest' a scenis tragicis, in quibus fere, 4ti6
Atque adeo ipsa corporis vitia, si ve!
' '

etactionem labe- tr,; [i.T,yavf;<; Qso;. Est enim maohina supra scenara
cordi sint ufTinita.mentcm quoque
factant. Notus /Esopi apologus de
vulpe caput larvac locus, unde cx improviso deus aliquia apparebat.
xal lYX£'fa).ov ouy. exsi- 33 Dc Caelo in ccenum. tom. II, lib. de Spect.,
admirante, 'ii o'{a y.£'{<aXi?i,

tV iXo'{i<n')<.<;. quale coput cap. 25, n. 189.

rtpic TOi; xaxot <}-uxr,v

et cerebrum nonhabel. Tertull. De Ecclesia Dei : « In diaboli ecclesiam

de Coron. milil., tendere, » Et lib. de Coron. milit. : « De castris

30. Cerviin prxlio, tom. II, lib.
cap. 1, n. 18. in castra tenebrarum nomen deferre. » Elegantiani

natum affectavit Tertull. ex ttj; TtapovoiJLafffa; : ut sit luoi

Rhenanus. Proverbialem figuram sapit,
tencbras, vilaj mortcm praeferre. Cura ab honc-
ut apparet, ex illo GhabriiB apophtegmate,quidi.xit,
cxcrcitum duce tissimis actionibus studiisque, ad flagilia, ad vanas
Formidai)iliorem esse cervorum
Meminit Plut. Cer- turpesqne cxcrcitationes deflectimus.
leone, quam leonum duce cervo.

vus ost simpicx ct notac limiditatis animal, cujus 34. Ccena xstiva posl assump, tom. III, lib. de
omne in fuga prajsidium, cum sit pernicissimum. Anima, cap. 32, n. 387.
Hinc Cervini viri magis quam B
dicuntur cum fuga^
Videtur innuereTertullianus in coenis aestivispost
viribus fidunt, quippe formidolosi sunt. Quibus assum, hoc est, carnes assas, nihil proeterea fercu-
Mavors, ul ait Virgil. iib. ii, ventosa in lingua pedi, lorum importari solitum, ita ut tlnis ccense fuerit
fugacibus. Et apud Ilom., Iliad. a, Achilles assum. Uti Empedocles in ardenli ^fltna probe
busque
Agamemnoni timiditatem in congressibus praelio- assus, in nullum aliad corpus est mutatus, atque
rum exprobrat : ideo finis fuit raetensomatoseos. Quid si huc allu-

OlvoSapE;, y.uvo^ o;j.[JiaT' exwv, xpao^rjV z iXa-vOto ;

dat ? Grsecis, qui ova cura turdis et leporinis carni-
Ebrie^ cervinum cor habens, oculosque caninos. bus ac meilitis placentis secundas mcnsas dabant,
81. Chrysippus, ad elleborum, tom. III, iib. de Ani- mos iste fuit, ut in fine ccenae linguasignetorridas
ma, cap. 6, n. 89. post sermones degustaedas darent. Quare, finitum
homo acerrimo aliquid esse, nihil esso reliqui, proverbio signica-
Chrysippus, Cleanthis discipulus,
bitur.
ingenio, de quo versiculus,
35. De Corio suo ludere, tom. I, lib. de Pallio,
Ei ix-^ Yap ^v Xp'jannio;, 0'jk Sv ^ SToa... cap. 3, n. 49.
Nisi (uat Chrysippus, haudfual Stoa.
A ChamaBleonte tractum, qui toto corpore reddit
Refert Val. Max. lib. xiii, cap. 7, Garnoadem cum
C colorem quemcunque proximum attigerit, prccter
Chrysippo disputaturum, elleboro se ante purgare
rubrum et album. Itaque adagium patet in homi-
Bolitum, ad exprimendum ingenium suum atten-
nem versipellem, instantem ac pro terapore in
tius, et illius rofoUendum acrius. Idem A. Gol.
oranem habitum sese vertentem. Cui simile, Proteo
lib. ivii, cap. 15, Carncadca Acadcmicus scri-
mutabilior.
pturus adversus Sloioi Zenonis libros, superiora
36. Crxso ct Crasso copiosior, tom. Apolocj. cap. 11
oorporis elleboro candido purgavit. Et cap. ubi
I

n. 173.
ellebori eflicientem et duplex genus explicat. Et
PJin. lib. xxY, c. 5, idem Carneadi altribuit.et Ci7e- Croesi, Lydorum regis, opulentia apud Graecos in

bori naturara desoribit, Tertull. ipsi Chrysippo tri-

provorbium abiit, qui Gyro Persie bellum facere
2tH suas non intelligendo, ausus. M. Crasso apud Roman. Livitis cognomen-
buere videtur sententias
valeludinis corruptelatn suspicari. Qiiod Valerius de
tum 910 addilum qui in agris suis sestertium
Chnjsippo eodem capito scribit : Cujus studium in vicies mille possedit, et neminem csse divilem

monumentis tantum operis nisi qui exercitura alera possit suis fruotibus, di-
tractandia ingenii sui
laborisque 3U8tinuit,ut ad ea quae scripsit, penilus xisse memorat Cicer. in Paradox.

cognosccnda, longa vita sit opus. Et ut Gio. de 37. Cutnto pellere, tom. IFI, lib. de Anima, cap. 55,
eodem : Qufedam, inquit, proponebat, qune ne ipse D n. 005,
quidom potuit dissolvere. At Lucianus fabulatur Si quid porperara dictum aut improbius reprc-
in Vorar. Marrat. lib. ii : Non licuisse Chnjsippo hcndimus, in latus proximi, cujus dicta non pro-
in boalorum insulam immigrarc, nisi quarlum jam bamus, cubitum impellere solemus, et procul a
Bumpto elleboro. Alludons huo, quod ter in vita nobis, quasi abhorrentes, detestationis causa, ar-
bibisso memoratur. llinc elteborutn bibere, cderc, ccre. Horat. lib. I, epist. 6 :

eoque so purgaro jubcntur, qui mentis capitisque

Mercemur servum, qui dictet nomina, loevum
vitia sibi levari velint. Uui fodiat latus.
32. Dc civlo tupervenit, tom. I, Apolog., cap. 10, Intelligit scrvum a memoria. sive nomenclatorem.
n. 1()2.
Ubi fodere latus manu
punRcre, vel lun-
cst vol
Videantur adnolationes Pamelii. Explicat Ter- dore, quod fit monendi, suggcrendi, ct impellendi
tullianus in ignotos, et vel ex inopinato apparen- gratia. Erit igitur aspernari et respuere horaines
les; qui et coelites et ocelo delapsi, vol o ccolo ceci- tam prava opinionc imhutos.
PAiUOL. l.
 :

267 EX TERTULLIANI APOLOGETICO 268

38. Cuneo extrudere, tum. III, Ifb. adx} Marc, A. demonstratium Est potentis, digitis
titillatur. »
cap. 21, n. 150. denotari ct monstrari. Horat. Od. 3, lib. iv :

IJoc cuneo veritatis omnis extruditar hxresis. Cu- Quod monstror digito praetereuntium,
neus, ferreum vel ligneum instrumentum quo, ut Romanae fidicen lyrae.

ait Virgilius, scindebatur fissile lignum a cujus ; Et lib. Ep. Od. 4, explicat nostrum proverbium
iormai cuneus in acie pedites conferti, qui juncti ex Tertull. sententia.
cum acie, primo angustius, deinde latius proce-
Videsne sacram metiente te viam
dunt, et adversariorum ordines rurapunt, quia a Gum bis ter ulnarum toga,
Ut ora vertat et huc euntium
pluribus in unum locum tela mittuntur. Quibus
Liberrima indignatio ?
opponitur ordinario, quem forficem vocant, quae
44. Dimicare ad certum, tom. III, lib. adv.
lectissimis militibus confertis, in V iitterae for- iii
Marc, cap. 5, n. 14.
mam componitur, et illum cuneum excipit, atque
Solent gladiatores et pugiles inter se congrossu-
ex utraque parte conciudit. Quo faoto, aciem non
ri, antequam ad manus ictusque veniant, quoddam
potest erumpere. Ex priore significato sunt iila :

quasi praeludii specimen edere, et, ut B. Paulus

Malo modo malus quaerendus cuneus : a sectoribus
ait, aerem verberare. Virgil. lib. v :

roborum, pro, Malum malo retundere, et clavum

B Talisprima Dares caput altum in praelia tollit,
clavo pellere. Ad quee hic alludere videtur Tertuil. Ostenditque humeros latos, alternaque jactat
In sequentibus ludere videtur altero significato. Brachia protendens, et verberat ictibus auras.

39. Cuneo occurrere, tom. IH, lib. de Resurr. carn., Tum postmodo,
cap. 2, n. 18. Immiscentque manus manibus pugnamque lacessunt.
Sumptum a re militari. Virgil. :
Et lib. XII :

Agmina densentur cuneis Et omnes Ventosque laccessit

Dant cureum, densaque ad mHros mole feruntur. Et, Ictibus, et sparsa ad pugnam proludit arena.
Qua globus ille virum densissimus urget.
Potest et videri sumptum a jaculatoribus qui,

Eritque valida confertaque alicujus rationibus scopum, ad quera coUiment, sibi proponunt Huc
argumcnta opponere, pertinet B. Pauli illud, I Cor. ix : Ego igilur sic
curro, non quasi in incertum ; sic pugno, :ion quasi
40. Cuneum primum congressionis armat, tom. III,
lib. adv. Valent., cap. 3, n. 24. aerem verberans.
Cui sbbjungit Tertullianus. « Detectorem con- 45. Dimicare cominus, Ibid,. Vide Cedere cominus,
scientiae illorum primam hanc victoriam auspica- superius.
mur. » Sic antecursores, equiles praemissi, solent p 46. Lpicitarisma post fabulam, tom. III, lib. adv.
^ Valent., cap 33, n. 367.
detegere hostiles copias, insidias, et numerum. Et
prima victoria,quasi omen est pugnae.Omnia trans- Rhenanus. Gum labulee recensebantur olim pu-
lata a conflictu martio praelii, ad disputationem, blice, ad demulcendos spectatorum animos, qui

quod est certamen litterarium. taedi longae narrationis jam languebant in fine,
priusquam dimitterentur,citharaedus aliquis prodi-
41. Demosthene elequentior, tom. I, Apolog. cap.
2, n. 173.
bat. Solent et ante et post justam fabulam quaedam

Demoslhenis oratoria vi clarius, inquit

Nihil cani in odeo a re aliena,ad auditorum fastidia dispel-

Valer. Max, lib. iv, cap. 5, et cap. 7, lib. viii :

lenda duntaxat. 224 Unde illa procemium, quasi
Demosthenes, cujus 220, commemorato nomine, praecentio, Trpo T?i<; o''[i.ou ante cantum ordinarium,

maximae eloquentiae consummatio audientis animo quod rhetores per translalionem suae orationis exor-
oboritur. Quinctil. lib. ix ejusdem commemorat dium dixerunt. In poesi, prologus, et oontra, epi-
elogium. logus. In tibiarum incentione, proaulion. Poterit.

42. Digiti nutu loqui, tom. III, lib. adv. Hermog.,

dici corollarium vani alicujus ccepti, aut commen-
cap. 27, n. 91. tum additum.
In Apolog. Cum digitorum supvutatoriis gesttculis. 47. Favos post fella guslare, tom. II, lib. de Cor.
Priscis usitata supputandi ratio, qus fiebat digito- [) mit. cap. 14, n. 196.

rum flexu. A. Vener. Beda loquela digitorum,sive Rhenanus. Proverbii speciem habet, de eo vulgo
per gestum digitorum,dioitur.Alexan(l. ab Alexand. dici solitum qui, toleratis adversis, laetioribus tan-
lib. I, cap. 14 : « Veteres gestu manus, modo dextrae, dem rebus potitur. Huc faciunt illa : « Ex tem-
modo digitorum depressione aut cir-
sinistrffi, et peslate in portum, Post agonem corona. » Vulgare
cumflexionc, saepc annos dinumerarunt, d ctc. Ad « Ab atro pane ad candidum Virtutis radices ama-
;

quem morem alludit Tertull. cum addit : « Nutu rae, fructus suavissimi. »
accommodato; altius tollens,et quasi retro jactans.» 48. Fibulam laxare seu relaxare, tom. II, lib.
Usurpatur in hominem plus niiaio sibi sum.entem, de Cor. milit., cap. 11, n. 144.
et pro arbitratu suo, quod iubet, statuenlem. Rhenanus. Proverbialiter dictum, pro aperira

43. Digito destinare, tom. I, lib. de Pallio, cap. 2, fenestram, et ansam dare delictis ;
quae et ipsa pio-
n. 84 verbii scheraa habent. Huic opponitur quod idem
TerluUianus lib. de Veland. Vtrg. : « Dum digitis lib. de Monogamia dixit : Fibulam imponere, quod
 269 PROVERBIALES FOIlMULiE. 270

est compescere et cohibere. Natum videtur a fibula A vel rclaxare carni. » Cicero, « Alicui frenos furios

cinguli, qua veslis fluxa astringitur, vel astricla injicere et alicujus furorem frenare. »

remitlilur. Virgil. : 53. Frenatos rclaxare, vel laxare, tom. V, lib. de

Pudicit., c. 2, n. 2il, et Frenos reslringere, ibid.
Aurea purpeream subneclit fibula vestem.
Controria sunt. Virgil. lib. : JEneid. :

Scd quoniam ad carnis lubricas voluptatos ple-

Qui foedere certo
rumque Tertullianus refort, referri poterit ad fihu-
Et preraere ot laxas sciret dare jussua habenas.
Ix astrigmentum, qua olim adolescentulis in ve-
Cicero : » Allcr frenis eget, alter calcaribu». »
nerem prurientibua pronisque paites genitalcs
Tertull. ad disciplinam Iranstulit, ut significet, vel
trajiciebant, quod inftbulare vocabant. Cujus rei
nimia indulgentia, vel immodica severitate, in dl-
r-itio cst apud Corn. CelBum, nientio apud MarLial.
sciplinaj observatione uti.
Juvonal.ut in eos dicalur qui,ruptis pudoris repa-
libidinem prajcipitoa feruntur, et disso- 54. Fronte sua proponi, tom. V, lib. de Monog.,
gulis, in
cap. 12, n. 100.
luti in omne licentia) genus.
RiiENANus. Quod libere etaperte debeat proponi,
49. FiUum tenuissirnum pendenle vestigio agqredi, non coacte et recte. Vera fronte apud Cic. pro C.
fortasais, ingredi, tom. V, lib. dc 1'udicit., c. 10,
n. 83.
„ Rabir. ex aiiimo fucum facere quid vel di-
et citra

cere, et contra : mendaci fronte et vultu, per si-

Tertullianus sese explicat, et a funambulis hoc
mulationem. Hinc illud : Fronti nulla fides. Frons
locutionis gcnus translatum signilicat, dum praj-
enim et oculi declarant maxime affectura animi.
mittit ; Funambulic pudicitix. Funambuli, veupoSa-
Et apud Tercntium Vultum fingere, est compo-
:

Tai, et cj^^oivoSaTai, per cxtentum funem incede-

nero ad simulandum vel dissimulandum aliquid.
bant, cujusmodi incessus in imperitis periculo la-
Opinor tamen verisimilius ad hoc respexisse pro-
psus non carebal ct hinc vesligio pendente {n&m
;

verbii auctores. Gum in fronte pudori sit sedes

in aorc pondoro videntur) opponit In gradu lotum :

(unde perfrictae frontis hominem),cum quid ab ho-

esse, in solido esse. In eos ergo competet, qui rem
nestate non discrepans.quodque non temere vertat
periculo plonam aggrcdiuntur. Ovid., de casuum
pudori, vel facimus vel dicimus : nostra fronte id
humanorum varietate :

nos facere vel dicere, possumus usurpare. Cum h\

Oomia Bunt liomiQututenui pendentia filo.
quid contra vel turpe vel indecorum faciendum sit,
50. Fossam delerminnrc, tom. III, lib. de Prxscript. aiiena fronle,si\e pcr 3ubornalos,id faciamus dica-
adv. hsnret., cap. 10, n. GS.
musque, et nostro parcamus pudori.
RiiENANUs. Ultra quam transilire non Iiceat:me-
55. Qui fugiebat, rursus prxliabitur, tom. V. de
taphorica locutio. Vallum castrorum consuevit,
q Fuga in ptrsecutione, cap. 10, n. 72.
vel ex cespito aggesta humo, vel ducta ingenti
RiiENANUS. Demosthenes olim fugiens ex prffilio
fossa,quam cum munitionibus nemo transcendo-
ChcBronensi , in quo succubuerunt Athenienses
ret.communiri, intra quam milites continebantur,
adversus Philippum Macedonum rcgem pugnantes,
vel huc pertinet, quod supra de Scammale dictum
focdam eam fugam, ob abjectum clypeum expro-
est.Erit igitur, certas alicui loges esse prtcatitutas,
brantibus solilus est hno, versiculo respondere :
quibus nefas sil recedere.Gra3cis nonab8imiIe,6Trlp
'Avf,p 6 oEJYiov 223
fjia}(^-/^'j£Ta>, hoc iraXiv
est :
•ca |jxa[ji|j.^va TTT)8av, ultra fossam salire.
rursum capesset pr&lia. Tertullianus
Vir qui fugit,
!J5J2 r)i. Fluclut utrumque te involvuvt, iom. \\\,
paulo anle hajc opponit « Stare immobiles praj- :

lib. I adv. Marc, cnp. 7, num, 50.

cipit utique nec fugam ; mobiles.et accinclos in fu-
A tompestate maris, et decumanis fluctibus ; ad
gem,an in occursum Evangelii .!>» llastaru abjicere,
arpumenta utrinque adversarium c&pientia ; nam
et Graecis pd^ajTi'.; ou oa-iSaTto6AT,^, otTto toO pi-
et dilominate utitur Tortullian. Quusi dicat : Non
Tcxsiv xai aTtoSaXAetv pro Tf,v ajit^Sa : proverb;
est ciVugin locus, utrinque sivo ox utraque argu-
dilfulere defensionem
causee, vel causaj
deserere.
menti parte constrictus et irrttilus teneris. Potcst
Torlull. Proverbio (quod a Grrocis profectum)
etusurpari in eum qui geminis et ancipitibus ma-
J3 moneri possumus, non protinus despondere ani-
lis circumcluditur. Virgil. :

mujn, si quid infeliciua succeBscrit, el cum hac

Vario curarum (luctuat roslu.
non succcssit, ut ait Comicus, alia aggredi via.
52. Frenare, tom. V, lib. i de Pudicil., cap. 10, Funem conteniionis ducere, tom.
5G. III, lib. it,
n. 130.
adv. Marc, cap. 4, n. 28.
Terlullianus, « Tencbitur frenandis continen-
Frequens csl apud bonos auctores,D«f<jr<} fxmem,
tiffl ronjugiis. » Uoitatissima ab cquis metaphora.
quod sumptum (XETatpopixu); a comica saltatione,
Virgil. ;
quam x6p8axa et xopSaxiaijLov appellant. Terent.
JiiBlitiftque dedit genles frenare superbaa.
Adelph. : Tu inlcr eos rcslim dictilans saltilabis ;
Horat. :
el apud Aristoph. VioiXa;; ojo; xopSaxi e^O.xjtcv.
Ilunc (animum) frcnis, hunc tu compeece catenis:
In quibus choreis qui pra^BuItor est,el moderator,
IIoc cst, coerce ot comprimo animi perturbatio- funem ducit, quem alii, apprehenso fune, praECun-
I nes. Cui opponorc cx Tertull. Fibulam laxaro
<<
tcm sequuatur. Ilinc apud Cic. familiam ducerg
 271 EX TERTULLIANI APOLOGETICO 272

est, esse principem et auctorem alicujus secta3 ; et A. nem Satanas non solum in omne genus malorum,
Horat. de Pecunia, epist. ] sed etiam in Tartaream abyssum praecipitat. »
Apud profanos auctores Catena negotiorum, Ca- :
Totum digna sequi potius, quaoi ducere funena.
tenati labores. Pind. Audtpopwv (t)(^oiv(ov (jiept[jtvwv.
Sed quid ha;c ad contentionem et certamen ? 60. Glacie fragilior, tom. III, lib. i adv. Marc,
ad pertinacem opinionum defensionem? Alludere cap. 1, num. 14.
igitur videtur ad aliud lusus genus, in quo forte
Aiiis, Gelu fragilior. De homine inconstante et
funem medium utraque pars in diversa obnitens
fccdifrago. Nam frigileopponitur firmo el stabili.
ac se pertrahere nitebatur, et alteris extorquere.
Fragilitatis in glacie causa est, partium, ex-
Qua in re propositum erat viotoriae praemium :

creto calore, quod conjungendi vinculum est, ra-

quod non paucis locis a pueris observatur hodie,
ritas.
quem funem contentionis vel contentiosum a par-
61. Gradu cedere, de gradu cedere, sive paulisper
tium contentione (ut Kyfbal Flandri) in lusu pilfe
decedere, tom. III, lib. de Prxsc. adv. hxr.,
palmariaci, cum luditur datatim appellat Tertull.,
cap. 9, n. et lib. V, adv. Marc, cap. 16,
qui addit: Pari hinc inde nisu fluctuanle ^iortasse :
n. 256, ac tom. V, lib. de Pudic, cap. 7,
fluctuantem sub funem. num. 53.

Fune conteniioso diem ad vesperam ducere, tom.

B Omnes metaphors ab
57. athletis sumptae jam con-
I, lib, adv. Jud., cap. 1, n. 1 et tom. III, lib. de ;
gredientibus, sive gradum, pedem, manum con-
Resurr. carnis, cap. 34, n. 254.
gredientibus. Lib. de Prsescript. adv. Iixr. : « Cedo
Vel in vesperam trahere. Cui addit TertuII. alter-
nunc sponte de gradu isto. » Quod est, Non impul-
nis vicibus, ut supra : Pari hinc inde nisu. Cic. sus,nec argumentis evictus, de jure meo concedo :

epist. 2, lib. i Famil. : Hac controversia usque hoc dono adversario, quod defendere mihi sit pro-
ad noctem ducta et epist. 2, lib. iv, ad Attic. :
;
clive, et ad firmiores rationes recurro.
Cum ad Glodium ventum est, cupit diem"" consu-
62. Gradu eodem occurrere, tom. III, lib. iv adv.
mere. Plinius Actionem rheam, ut preelia nox
:
Marc, cap. 29, n. 492.
dirimit ; et : Dixit in noctem, atque etiam illatis
Sumptum a gladiatoribus, qui cum antagonista
lucernis. Apud Roman. cum quid differri, vel in
decertaturi gradum figunt, et ictus declinandi
diem diffindi vellent intercessores, dicendo diem
causa cedentes, iterum procedunt, et eodem gra-
ducebant, ne quid eo die ipso a senatu decerne-
du consistunt, obviam euntes renituntur. Erit, eo-
retur dicebanturque diem extrahere, tempus
:
dem argumento et telo uti.
trahere et prolatare consultationes, apud Salust,
Itaque significabitur contentionis diuturnae perti- Q 63^ f''^?" ^,'^^'"^/''^»^f^/'^'^^''^'
^^ J^^^^ P/jff^
tom. III, lib. de Anim,, cap. 6, n. 82 et lib. i
nacia. In lib. de Resurr. carn., contentioso fune de-
;

Adv. Marc, cap. 13, n. 71, ac lib. iv adv. Marc,

ducere, est, argumentis prolixis perplexisque rem cap. 9, n. 104.
agitare.
Libro de Anima : « Hujus deftnitionis gradum ex-
58. Funem conteniiosum alterno ductu in diversa clusero hoc
Ostendero definitionem consis-
» est,
;

distendere, tom. V, lib. de Pudic, oap. 2,

tere non posse, neque rem, definitionem cum ea
n. 22.
retro commeare, quod est vitium in rei definiendae
Praeter ea quae supra allata sunt, hoc proverbio
ratione primarlum. « Cum Deo hoc gradu expelli-
admoneor, Ductariiim funem dic\,qm per orbiculos
mus, hoc est, cum Deo hanc potestatem, praero-
»
trochleae (quae est machina tractatoria, cum «ereo
gativara,vim 225 creandi adimimus. « Te gradu
224 ligneove orbiculo qui circum axiculum ver- pellam, » hoc est, convincam te falsi, et tuas ra-
satur, sive rotula striata quara Caterol et Moufte
tiones infirmabo. Haec omnia a colluctatoribus
Belgae appellant) trajicitur. Qua machina utiraur
sumpta, significant adversarium confutare, et in
in oneribus, fascitus, saccis frumentariis in al-
certamine disputationis superare. .

tum atlollendis, et per fenestras immittendis. Qui

funis dicitur contra demitti. Virg. :
64. De gradu dejici, aut moveri, tora. III, lib. de
D Resurr. carnis, cap. 2, n. -18.
Demissum lapsi per funem.
Apud Cicer. Of/ic lib. i, De gradu dejici, estani-
/Eierno duclu, ut supra, Allernis vicibiis, pari ni- mo consternari, et velut a statu raentis deraoveri
intle. Idemque signiflcabit
su hinc Ulrinque ma- : nec praesentis animi uti consilio. Huc pertinent
gna cum pertinacia rera disputando agitare. Moveri loco, Deturbari gradu. Cui contraria Re :

59. Funem longum attrahere, tom. II, lib. De ve- poni in gradum, et Restitui in locum. Tertull.
land. Virg., cap. 14, n. 115. Dejecius vel Motus de gradu ejus spei, hoc est, qui
Notum est illud B. Gregorii Moraltbus : « Ori- jam spcm abjecit, in qua innitebatur, alienis per-

tur ex suggestione cogitaLio, ex cogitalione afTec- suasionibus inductus.

tio, ex affectione delcctatio, ex delectatione con- 65. Gradum aliam inire,tom. III, lib. iv adv. Marc,
sonsus, etc, usque ad certam damnationem. Quae cap. 6, n. 52.
horrenda peccatorum catena. Qui
est longa illa et Est alia aggredi via, et novum inire certamen^
funes atque compedes, quibus constrictum homi- vel saltem novo modo, vel, re una jam improba
 ; ;

273 PHOVERBIAI.ES FOIlMULiE. 274

et kbofactuta, ad altoriua everflionom boso ac- \ obstruunt, in ultima congressione prosternere-
cingoro. mu3. •)

66. Gradum conferre, tom. 1, lib. adv Jud., cap. 2, Gradum

72. suslinere, tom. III, lib. i advers. Marc,
n. 6, ot cap. 7, n. 27 et lib. iii adv. Marc.
;
cap. 1, n. 23.
oap. 2, n i.
Qui oppugnantur, dicuntur vim et impressionem
Militaris pfirasis : ut illa, Collato pcde praeliari
hostiiem sustinere, sive Buirerre. Ilinc proverbia-
contorrc manum vel pedcm ; conferre gradum cum liter pro, Suscipere alicujus rei defensionem, sive
hoste. Kaxap^^eaOat tJ]; ixiyjj^;. Auspicari certamen sustinere. Tertullianus sic transtulil ad litterariam
disputationis .•
Ad rem proprius acccdere, Hoc disputationcm : « Alius libellus hunc gradum sus-
Iyyv»; i(5vxs?, cominus congressi. tinebit adversus haereticos. »
67. Graclum dirigere, tom. III, lib. iv, adv. Marc.
cap. 97, n. GOl.
73. Cradum unum insislere, tom. III, lib. Scorp.
adv. Gnost. cap. 8, n. 52.
Est aliquo referro vitn ingenii, ad aliquid expen-
dendum se comparare. Addit Tertullianus, et expiicat se : « In hoc so-
lum provocamus. » Imistere, et referre pedem, et
68. Gradum figere, iom. fl, lib. Develand. Virg. cap,
'ongius procedere, contraria sunt. Cicero : Insistere
1, n. 86 j et tom. III, lib. iv adv. Marc., cap. 2,
n. 18; v adv. Marc., cap. 10, n. 154; lib.
lil). " " aliquo statu commorari. Proverb. ab insli
eat
advers. Praxeam. cap. 8, n." .50, et cap. 2. n. tuta disputatione non egredi, et in unius rei dis-
135; tom. V, lib. de Jejun. cap. 11, n. 71. quisitionem incumbere.
RiiENANUS. Translutio ab athletis in certaraino 74. Gradus hic stahit, tom. III, lib. de .inima, cap.
oongredientibuSjSermo proverbialis.Consistere cum n. 83.
oonstanlia, etapud Tertull. tot locis est senlentiam Tertullianus Sed nec hic gradus stabit, » hoc
: «
semel conceptam acriter defendere, in eaque per- est : Ilcec definitio, hoc argumentum
ratio, hcec
flistere aut premere argumentum suum, ut loqui-
:
lirmum non erit neque consistet facile poteril ;

tur Cicero : vel in unius rei diligenti pensitationo re!'elli et infirmari Affirmate, hoc ego defenden-
:

iramorari, et nullis uti excursionibus a re alienis. dum adversus omnes rationes suscipiam hujus ;

49. Gradum in acie figcre, tom. V, lib de Fuga in pronuntiati veritatem propugnabo.
persecut. cap. H, n. 80.
75. Ad gradum prsescntem occurrere, tom. III, lib. i
Apud Virgilium frequens, State, viri, adhortan- Advers. Marcion., cap. 12, n. 125.
tia ut ex fuga sistant, unde Jovis Statoris nomen.
Cicero : Consiliis alicujus occunere atque ohsi'
EijEneid. lib.x :

p slere. Tertulliano est argumentum pro re nata,

Fidite ne pedibus ; ferro rumpenda per hostes eludere responso et contraria ratione.
Est Tia.
76. De gradu primo praeludere, tom. III, lib. iii
Proverbial. argumentia adversariorum non move- adv. Marc. cap. 5, n. 14.
ri, pertinaciter in sententia persistere, suam cau-
Adjungit TertuUian. : « Adhuc et quasi de lon-
Bam acriter defendere. Lib. de Jcjun. : Stutein isto
ginquo, » cui statim oppositum subjungit : « Ad
gradu, si poteslis.
certum et cominus dimicare, » quas supra expli-
70. Gradum movere, tom. V, lib. de Jejun., cap. cata huc faciunt. Solent gladiatores, ante justum
13, m. 78.
cum antagonista ccrtamen, ostentandoe artis et
Tertullianus sic intcrpretatur : « Movistis gra-
oblectandi spectatoris causa praeludere, ut apud
dum excedendo 2^6 Iraditionem, cum quss non Vir^iliuiu Acestes :

Bunt constituta, obitis. » Est igitur recedcre ab in-

Ostentaus artem pariter, arcumque sonanteui.
stituto, sive a praascripta norma, cedero adversa-
rio victum. Vigil., jib. ii :
Est igitur levia et quasi ludicra afferre argumenla

Retroque pedem cum Toce represslt.

et 221 imbecilliora, initio.antequam ipsum robur
argumentorum dcpromatur.
71. Cradum obstruere tom. I, cap. 27, u-
.{polog.
77. In gradu essc, tom. V. lib. de Pudicit., cap. 10»
424; tom. II, lib. De velnnd. Vtrg., cap. 'l3i J)
n. 83.
n. 120;tom. III, lib. de Prcvscript. adv. luvr.,
cap. 15, n. 99 et lib. de Rcuirr. carn., In uno argumento insistere. Cui opponit Ter-
^ 48
cao.
;

n. 344. tull. pergcre. Quod possumus,

interpretari ¥!x

«Hunc^.igitur gradum potissimum obstruimus,non sumptionihus sivo pronuntiatis comple.uonem edi-

•dmiltendi eos ad uliani do Scripturia disputatio- cero, et ad rei probandae summam pervenire. In
nem » hoo est
; Hoc primum opponimus a con-
:
gradn totus essc, illo dici pote«t, qui proponit qui-
gressu removemus. In Apolog. « Provoculi ad
dcm, scJ nihil concludit. Qui sorite, sive argu-
:
sa-
crillcanduin obstruimus gradum mentationo acervali utens initiis immoratur, lon-
perfidia; (al. pro
fide) Conscientiaj nostra) » hoc o#t,
geque abest ab exlrcrao conclusionis.
; Antevortimus,
ne pcrlidia irrcpat montibus nostris. Cicero 78. In gradu dcducere, ibid., cap. 21, n. 183.
: Ob-
struere perfugia improborum. . Lib. de Resuirect. Ad novam rei disquisitionem sc comparare
carn., ut « quod adversarii in prima statim acie una oxplicata, ad aliud progredi.
275 EX TERTULLIANI APOLOGETIGO 276

79] In grodum rursum, tom. III, lib. i adv. Marc, A tato aaimo. Et : Calida consilia, est, preecipitia et
cap. 9, n. 155. temeraria.
Cum ab inslituto per digressiouem, sivc £xSa- 84. Hypobrychium irrespirabile, tom. II, lib. de Ido-
ffiv, abrepti abductique longius, eodem unde di- loL, cap. ult.. n. 170.
vertimus regredimur, et eamdem rem denuo agi- Videantur Adnotat. Pamelii : 'VTcoSpuj^^iov, t6
tamus expendimusque. 6710 xu)v xujxaxcov xaXuTi:T6jji.£vov, quod fluctibus est

80. In gradu ipso provocare, tom. III, lib. v advers' oblectum. Homer. Odyss. :

Marc, cap. 1, n. 12.

T6v S' 6Tt6§puya O^xe TtoXuv ypdvov,
Sumptum a provooantibus ad pugnam, qui cum
ubi UTr66pu^a poet. pro uuoSpu^iov, x6v xaxaSeSu-
gradum institerint, adversarium opperiuntur et in-
xoxa {[<; x6 uocop, qui sub aqua subiit. Ilaec fere
tentato telo laoessunt. Significat itaque, caput rei
Paul. Leop., I. viii MiscelL, c. 23. Sed cum Ter-
aggredi, et rem
non repetere neque longe
altius
tull. dicat : « Inenarrabile excussis profundum,
arcessere,Bed ea super quibus pugna est, initio in-
inextricuble impactis naufragium, irrespirabile de-
quirere, ab eorumque inquisitione non recedere.
voratis hypobrychium, » videtur locum significare,
8^. Habenis efjusis, tom. V, Epist. de cibis Judaicis, imum maris fundum,
scilicet quem et excussi in
cap. 4, n. 14. B natandi imperili et impacti, nec tabulis nec scopu-
Habenae lora sunt, quae freno utrinque alligan- lis adhoerescentes deferantur. Significabit ergo
tur ad equum regendum. Hinc illa3 metaphorae :
proverb. extremum periculum, ut omnis ealutis
Laxissimas habenas dare amicitiae. Cic. Virgilius, emergendique e malis spes adempta sit.
lib. V :
85. In alium ictum considerare, tom. Ill, Scorp. adv.
Spumanliaque addit Gnostic, cap. 5, n. 35.
Frena feris. manibusque omnes effundit haben&s.
fProprie lib. xii.) « Occursum est huic plagae, in alium ictum
Nullo discrimine caedem consideremus, » etc. Alii longe aliter distinguunt.
Suscitat, irarumque omnes effundit /!a6e«ai.(Translate.)
A gladiatoribus sumptum. Cicer. Catil. i : Quod
Et Orator dicitur in peroratione totos eloquentifle ergo tuas petitiones, ita conjectas ut vitari posse
omnes afFectuum habenas effun-
aperire fontes, et non viderentur, parva quadam declinatione, et, ut
dere. Contrarium est Injicere habenas, pro, Com- : aiunt, corpore effugi ; et Virgil. lib. v de Pugil. :

pescere, et impetura sistere. Habenas effundere,

Nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat
dare, laxare, Graecis Souvai ^aXtvou^jitaaav dcpiivai Arle locum, variis assultibus irritus urget :
f) 6'Xr(V (icptevai x-f)V -fivfav, pro, Nimium indulgere, Oslendit dextrem iasurgens Entellus, et alte
ExtuUt, ilie ictum venieatem a vertice velox
nimiamque permittere libertatem. Habenis effitsis, C PriEvidit, celerique elapsus corpore cessit.
est licentissime, liberrime et intemperantissime,
Ut sit ; uno argumento refutato, alius inflrmatio-
vel immodice. Idem Novatianus, lib. de Triniiate.
nem inquirere, et rationem secum inire qua im-
« Indulgentiae suae sinus largos profudit ; » et :

probari possit.
« Sub jugo enim naturalis legis omnibus datae alia
quasi frenis revocata retrahuntur, alia quasi effu- 86. /firo fallacior, tom. III, lib. i advers. Marc,
cap. 1, n. 15.
sis habenis excitata impellnntur. »
Videantur Annotat. Pamelii. Quis ab histrice
82. Hamaxobio instubilior, tom. III, lib. i, adv.
Marc. cap. 1, n. 12.
animante hoc sumptum dicat ? Ist^-iae regionis in-
colae, non Istri aut Ilistri, sed Istrii dicuntur :

Videantur Adnot. Pamelii. Historicis et poetis

quibus quis fallaciam tribuat, non reperio. Reli-
celebrati Hamaxobii, vel Hamaxobitae, Sarmaliae
quum est igitur, ut Ister fluvius, alio nomine Da-
gens. Quos sic describit Horat. lib. in, Od. 24 :

nubius, huicproverbio loeum fecerit. Cum Tertull.

Campestres melius Scythae, Marcioni tot titulos honorificasque appellationes a
Quorum plaustra vagas rite trahunt doajos,
Vivunt, et rigidi Getae, locis, gentibus, Ponto, patriae vicinis, et rebus ei-
Immetata quibus jugera liberas dem peculiaribus, assignet. Dicetur aufem fallax
j^
Fruges, et Cererem ferunt,
Nec cultura piacet longior annua. Ister vel propter sinuosos flexus (ut Maeander),
unde a poetis retortus et sinuatus dicitur, 229
^28 Ergo non modo in oum dicetur, qui sedes
vel propter ostiorum multitudinem (inter quae unum
Bubinde mutat, et fabulam undecunque motoriam
est Pseudostoma, quasi lalsum vel fallax ostium)
agit Bsd qui versatiii est animi sententia incon-
:

qus fallat in instituto cursu navigantes, vel quod

lans.
Bubita inundatione plerumque accolas inopinato
83. Hieme frigidior, tom. III, lib. i adv. Mare.,
opprimat, Tibul. :
cap. 1, n. 14.
Fallax quoque testis.
Verba, judicia, homines frigere dicunlur Cice- PannoniuB qui Istri accola,
roni et In re frigidissima calere, in ferventis-
; :
Auson :

Bima frigere, opponit metaphoricws ; et : Lentusin

Et fontem latiis ignotum annalibus Histri.
dicendo, et pene frigidus, de homine in8ulso,tardi
Btupidique ingenii ; ut calidus, de alacri et exci- (Aspirat namque) ignotum, quia fallit et latet.
 «77 PflOVKItBIALES ¥(myiVL/E. 278
87, Jugum excutere ; et Cervicem a jugo excusare, A. " Auctoresex utroque latere magnurr. habuerc cer-
:

tom. V, lib. de Pudic, cap. 10, 12, n. 81 et 95. tamen. » Tertull. » Ex utroquc latcre noe veritas :

Jugum, quod bovea induunt cum trahunt ara- in istam concludit sententiam, » id est : Utrinque
trum vol currum. Cicer. « Boum ccrvices nat.-c et ex utrinque argumenti partc.
ad iurjum. » Metaphoricws servitutem aut onus 91. Quoquo latere velis, tom. lll, lib. iv adv. Marc,
grave significat. Ilinc illu « Sub jugum mittere. » : cap. 34, n. 544.
Jugum dejicore a cervicibu.s, est liberare violenta Idem cum superiore,ex utroque latere, quod Ter-
dominatione, gravi onere servitutis. Contrar. apud tuU. dcclarat « Habea nuptiarum quoque velis
:

Virgil. XII :
latore prospectorcm,» hoc est,quamcunquein par-

Ni freaum accipere, et victi parere fatentur. tem le vertas.

92. Quo laterum, tom. V, lib. de Jejun., cap. 11,
TertuU. lib. de Idol. : « Vinculura et jugum nobis n. 72.
relaxavit : » et lih. de Pudic. : « Operum juga re- (Jtra parte argumenti qua ratione,quam in par-
;

jecta sunt, non disciplinarum. »

tem ? Et hio utilur verbo confirmalum, ut ad latua
88. Lamise turres, tom. III, lib. advers. Valent., tectum, in exercitu vel gladiatore, referatur.
cap. 2, n. 23.
B 93. Leones in pace ;vide supra : Cervi in prselio, tom,
De lamiis multa Politianus in Praefatione in Dia-
II, iib. de Cor. milit., cap. 1, n. 18.
lect. et Brassicanus ejus icommentator, Iladrian.
Convenit in eos qui prajpostere se gerunt : ubi
Junius, adagio 34, cent. 2 et CiEl. Rhodrig. c. 5, ;

res postulat audaciam et virtutem.ibi timidi ; fero-

1. de Menippi Lycii amica, in conjugem
XXIX, ubi
ces,ubi nihil lerocitate opus.Livius : In otio tumul-
jamjam asciscenda, post multa ait quidam philo-
tuosi, in bello segnes. Synesius : 'Ev [jlIv ttpr^vT^
Bophus : Bella haec sponsa una est twv 'EiJtitoo-
Opaaelf;, iv Sk TcoXiiit^) SsiXo'.' In pace feroces, in
ad)v, a? Xa[jt(a<; xe xat j/.op[jioXuxEa(; o\ ituXXo'. vooo-
bello formidolosi.
ffiv eTvai, hoc est ex Empusis, quas el lamias et
:

mormoiycias plerique pulant. Turres autem comme- 94. /n limine occurrere, tom. V, lib. de Monogr.,cap.
8, n. 52.
morat.TcrtulI. quod ingenlem specum ad rupis ra-
In ipso operis disputationisque ingressu seseof-
dices insedisso fabulanlur Lamiam in Libyyc locis
rcginam. Dicetur igitur de rebus in speciom for- ferre.

midabilibu3,in quibus nihil insit periouli. Nomina 95. De limine offendere, tom. III, lib. adv. Valent.,
ad torrcirein inventa, fabulas aniles. cap. 3, n. 22.
89. Latere hoc defendit, tom. III, lib. de Resurrect. RiiENANUs.Proverbium do his qui initio rei.quam
carn., cap. 2, n. 21. C agendam susceperant, peccant. Simile illi « Can-
:

In acie, hoc est, exercitu ad pugnam procincto theriuB in porta.» Cum hoc conveniunt:« In portu
ha;c fuere : frona, tergum, duo latera, qua) et al® impingere : In limine deficere. » Virgil. : ^
etcornua dicebantur. Tectum latus, do iis qui ar- Cur iadecores in limine primo
mis el pra3sidio muniti sunt apertum do iis qni ;
Dellcimus ?

pcriculo expositi. Teront. Ilauton. :

pro, in ipso operis negotiique suscepli primordio
peccare.Ab iia translatum, qui ex ffldibus egressori
Triuuiplio, si iicet me latere teclo abscedere :
in liminepedem oCfendunt.OCfendisse autem limen,
hoc e8t,sic ut nihilmihi accersam pcriculi.Cffisar., laciniam ad id adhrcsisse, vel prolapsum cecidisso
lib. II Bell. Gal. Queo res et latius unum caslro-
: ostcnta fuere inauspicata et mali ominis, passim
rum ripis fluminis municbat.et : Totis fere castris apud poetas. Ovidius :

a fronte, et a sinistra parte nudatis, et Quorum :

Dicitur offenso procubuisse pede.
pars aporto lalorc Icgiones circumvcnire. Nennius,
in Miscellades (si rite mcmini) ct eum
96. Lineas agere, tom. III, lib. de .inima, cap. 43,
seoutus Mu- n. 480.
ret. in Terent. a gladiatoribus sumptum volunt, « llumani vel maxime initii ac finislineas quoti-
quiDU8 8i mmu8 plaKam avTtiraXiav 1'"='°""'
nossint """b^^re,
innitrere H
u i-
„ > u- i- j
, . j,g ^ggpQ j>j,QyQj,^j,j^ j^
•

hneis ducta, i
quo conse-
Bat''3 honorificum ,
cst, laloro tecto, id eat, integros
quuntur.partim a geom«tria, quae lineis omnia per-
illKSosque abirc.Diccbantur prfctcroa Latus aper-
:
flcit,partim a curriculis et paL-estris, quorum epa-
tum prffibere, cum ictum non
declinarent, sed li-
tia certis lineis iincludebantur : partem a pictori-
ctori mortiquo so gratis objiceront.
Latere hoc de-
bu8, qui penicillo lineas ducere solent priusquara
fendi igitur OBt.hie iisdemque argumcntis, 230 ra- umbram sine colore colorare incipiant, translata
tionibus.probationibusqueconstabiliri quo vcrbo,
uli et militari,
;
sunt. IIoc autcra priuium 231 TertuU. ducero
muniri, eodem loco utitur Tor.
videtur vel ab initio ot fine spaliorum in Dromone,
90. Ex latere utroque, tom. V, lib. de Irinit., oap. pictura,cum addit
vel a : « Manura fidei porrigena
26, num. 112.
facilius adjuvandaa per iraagines et parabolas.sicut
Verba jurcconsultis frequcnlia. Ulpian., lib. iii
sermonum ita et rerura.» Doinde : .< Proposuit igi-
Dig. tit. de procurat. Ut ex utroquo latore quasi :
tur tibi. >.
quasi ob oculos subjicit in pictura :

actor habeatur.Et Justin., lib. v, Cod.Juris.

inquit : « Etiam pcr iraaginem mortis.
279 EX TERTULLIANI APOLOGETICO 280
97. Lineas aliquas prseducere, ad quas erit dimican- A. mam lineam in amore,ipsum rei amatee aut concu-
dum, tom. IIT, lib. adv. Marc, cap. 5, n. 14. pilae aspeclum, quasi longis lineis, hoc cst, de
Hoc suraptum ab iis qui duello, sive singulaii longinquo amare. Erasmus Ilermogenem e.xlremam
certamine congrediuntur ; vel ab iis qui in stadio Uneam a Tertulliano appeilari autumat quasi ex-
decurrunt, pro : Gertam materiae legom prafi- tremum et postremum sui temporis hfereticorum,
nire. qui aetate Tertulliani superesset.
98. Lineis certis detorminare, tom. I, lib. advers. 103. Ad lineam dimicare, tom. V, lib. de Pudicit.,
Judxos, cap. 2, n. 6. cap. 6, n. 59.
Addit Tertullian.:«Sumraam quses-rtionis ipsius.» « Ad hanc jam lineam dimicabit nostracongres-
Ab iisdem certantium lineis, intra quas decerta- sio.»Deinde explicat se « Pra;scribam tamen tibi
:

turi consistunt. In lib. de Pudicit. : « Eumdem li- formam necesse est, ne ad vetera manum emittas,
mitem liminis figimus. » Ubi limen est linea, ut ne in terga respicias.. » Est itaque in disputando
apud Virgil. Limenque relinquunt. Gertos terminos
:
a re proposita non evagari.
certasque leges prsestituere institutae disputationi. 104. A lineis excedere, tom. III, lib. adv. Hermogen.,
99. Lineis claudere, tom. III, lib. i advers. Marc., cap. 39, n. 137.
cap. 7, n. 51. Ab instituto et proposito aberrare, quse Iransla-
Quanquam tota materia de duobus deis dimice- B tio videtur sumpta ab iis qui lineisnoninsistentes,
tur, his interim lineis eam clausimus, intra nos excidunt, aut excedunt, hoc est, ultra lineam pe-
congrediemur.Est igitur stata queedam argumenta dem inter dimicandum efferunt.
prffifmire intra quee ceu cantellos quosdam coerce- 105. Ultra lineam, ihid.
atur liberior orationis evagatio. Ultra prsestitutum disputationis limitem.
100. Lineis deducere, ibid., cap. 25. 106. Linea una est, tom. III, Scorpiac. adv. Gnost.,
Cicero Huc causa deducitur. Rem de huc de-
:
cap. 11, n. 84.

duxi, id est jn hunc statum, locum adduxi. Ter- Unus est scopus, ad quem totius disputationis
tull. : (tQuod attinet ad bonitatis qu8estionem,his summa est dirigenda.

lineis deduximus eam minime Deo adfequari, » hoc 107. Ad lineam unam congressionis dirigere,iom. III,
est : Infra hosce terminos tractavimus.
lib. de Carne Christi. cap, 17, n. 135.
In re una insistere, et eam allatis utrinque ra-
101. Lineas certas prxducere in unam congressionis
speciem, tom. III, Scorp.adv. Gnost., o. 4, n. 32. tionibus disputare, ut supra : « Eodem gradu di-

Praecedit apud Tertull. : « Nos alibi de Deo di- micare. »

micantes. » Certas leges sibi praescribere quas in- 108. Linese insistere, tom. III, lib. iv adv. Marc,
cap. 16, n. 250.
tra de una eademque re decurrat disputatio.
q Cui superius contrarium est : « A lineis excede-
102. Linea extrema, tom. 111^ lib. ad. Hermogen.,
cap. 2, n. 19, et cap. 38, n. 132, 135, et lib. adv. re » Est, in permanere, neque evagari.
instituto
Prax., cap. 16, n. 100. Quia, ut ait Turneb., sic interdum collato pede
Rhenanus : In spatiis olira,in quibus cursus pu- pugnabatur,[ut lineae ductae pedem semper oporte-
blice fiebat, initium et finis lineis notabatur. Hinc ret insistere, neo inde referri.

quiquid postremura est, extrema linea proverbia- 109. Lineis ei&dem dimicare, tom. III, lib. v, adv.
cum Marc, cap. 1, n. 12.
liter dici coepit. Ergo Tertull. Hermogenem
hic vocat non inteUigentiumextremamlineam,imT^G- Intra certa argumentorum septa permanere,sive
ritlssimum accipe.Horatius Epistolam ad Quintum intra eosdem fines in disputando versari.
sic claudit :
110. ^d lineas 7'ursum, tom. III, lib. i, adv. Marc,
cap, 9, n. 55.
Mors ultima linea rcrum est.
Hoc est, ad propositum atque institutum post
Haec etiam Turneb. Advers. lib. xii, cap. 10. Ubi
digressionem sive TiapExSaatv reverti. Sumptum
similem Terent. locum explicat, et calx dicebatur
ab iis, qui cum a lineis rursum jam exciderint,
quod scilicet calce et creata notaretur.Ultra autem
gradum coUigunt.Vide supra;«In gradumrursum.»
calcem nihil superest quo cursus tendatur. Atqui
111. In lineas easdem gradum colligere, tom. III,
cum Deus universitatis, iib. advers. Prax.,Extrema D lib. de Anima, cap. 26, n. 345.
linea dicitur, alludere potius videtur auctor ad 233 B. Hieron., in Dialog. adv. Lucifer. : « In
illud Apoc. 1 et XXII Ego sum a et w, sive princi-
:
gradum rursum ac lineas regredere. »
pium et finis. Lib. : advers. Herm.ogen. : « Si de- 112. lineam extremam includere, tom. III,
Intra
terminatur, habet lineam extremam *132 quam ; lib. adv. Hermogen., cap. 38, n. 134.
quantum proprie pictor, agnoscis finem esse omni Hoc sumptum videtur magis a geometris, quo-
rei cujus linea extrema est. » Apud Terentium ex- rum tractatio est de quantitate, loco, superficie,
trema linea amare, impensissime }] a/.poc ypapi-
est et linea. Loquitur de materia Tertull. quam Her-
fjir) summa linea et extremus terminus, ut ibi sum- mogenes corpore infinitam faciebat,et locum tamen
mus amor signiflcetur. Quomodo Eurip. cum ex- ei ascribebat, quo ambiret, hoc est, exlrema linea
tremum terminum malorum et miseriarum intelli- includeretur. Signiflcabit proverbium,
igitur si

geret, 'E-k" axpav Tjy.ojjisv Ypa[x[jLT,v xwv xaxwv dixit. placet, certis limitibus aliquid comprehendere et
Non tamen inepte apud Terent. intellexeris extre- finire.
281 PHOVERBIALES FOimVLJE. 282

113. Lineas ducere, tom. III, lib. de Anima, cap. A. Eadem semper oberrare corda; eamdem incudem
::!G, n. 433. noctu diuque tundere.Apud Virg. : Argula: lamina
GraRcis aY^iv i] Ypi?^'''' YP«h'F'i'^ • Et lincaris serrse, innuit reciprocalionem. Sic fullones dicun-
pictura •^
YP^'f'-^>
^'"'^ '""^ '
" '^''''^^s lineus du- tur : Artjulari pedibus, hoc est, alterno et reciproco
cere, » mctaphora a pictoribus, pro eo
elcgunti pede exculcare et lavare pannos.
quod est, umbram tantum alicujus rei exhiberc, 118. Lucifugx, tom. III, lib. de liesurrect. carn.,
atque obitcr quod intelligi cupiaa delineare, Ducit cap. 47, n. 341.
et primas lineas, qui formulam exordiendi negotii Lucifuga et Lucifugus, infame nomcn. Homo
pr«scribit. Et mittere lineam, pro Rem tantum : nimirum naturae contrariu? et prtEposterus luce

adumbrare, quibusdam investigan-

et conjecturis dormit, noctu vigilat, quem jureconsulli appellant
dam propon(!re. Siquidem cx linearum duclu vespertilioncm, quod exacto jam diei curriculo,
justum etiam picturae artificium discimus. Unde sub noclem, vespertilionis in morem prorepat.
vereiculus : Grsece Xo/vooto; ,
quibusdum tenebrio ,
quasi
amans tenebrarura. Cicero in Calil. dormientea
Liaea quoe vcterem longe fateatur Apcllem.
appellat, cum vigilantibus opponit. Tertul. Luci-
Plinius, lib. xxxv, c. •10, meminit linearum Apel- j^ fuga scripturarum, qui in summa scriptorum cla-
lis. Solent enim pictores, uti etiam Rhen. adnota- ritate, et in iia, ut verbis Tertuli. utar, << quoe vel
vit, penicillo lineas ducere, priusquam umbram ipsius eolis radio scriptae clarent, » impingunt, el
sine colore colorare incipiant. ut dicitur, in sole caligant.

114. Lineas rectas ducere, tom. III, lib. adv. Herm., 119. Lucernam meridie circumferre, tom. III, lib. i,
cap. 36, n. ^26. adv. Marc, cap. 1, n. 10.

Adaptat haec proverbia, a pictoria arte deductn, Proverbialiter idem significabit quod lucer- ,

Ilormogeni, qui ante haeresim pictoriam exercue- nam adhibere vel accendere in meridie, quod est,
rat : * Nisi quod si tam rectas lineas ducis, Her- faccre non
suo tcmpore, vel in re clara
aliquid .•

mogenes, quum ratio ista, piclor te bardior non obscuritatem aucupari. Natum a Diogene, qui ac-
eat.» Referri potest ad eum qui officium suum probe censa lucerna meridie hominem quterebat.
facit; qui ab honestatis prajceplia non discedit;qui •120. Luminibus effossis orbalus, tom. V, lib. de
su;« artis peritus est. Cui opponatur etiam « A :
Trinit., cap. 28, n. 27.

lineis cxcidere. » Virgil. lib. iii, de Polyp.

115. Lineamenta ductare, tom. III, lib. de Resur. Luminis effossi fluidum lavit inde cruorem.
carn., n. 35. Cui lumen ademptum, et
p Et paulo superius : :

Cicero Aspersa temerc pigmcnta in tabella,

:
Telo lumen terebrumus. Vide supra « Caecus in :

oris lineamenta cffingere possunt. Grajcis sunt petram ofTendit. » Adjungit Xovatianus per epexe-
itEptYpacpat ct ax'.0Ypa'f''a'.. Item Cic. in Orat. ad gesin : « Totus sit in docfrinae suae caecitate supe-
Brut. : Numerus quasi quamdam palaestram et ex- ratus. » Ut proverbialitcr de eo dici possit, qui
trema lineamenta orationi attulit, hoc est, vonu- doctrinarum errorum pravitate excacatus est,
vel
Blatem ad ostontationcm adhibitam, et extremam et cui nihil sana;mentis intelligentiaeve sit reli-
quasi Jmanum. Tertullianus ; Exprimcre interpre- quum. Vcl ad Novatiani sententiam propius cui :

tatur, lineas ducere. Rem scilicet clariue ob oculos nihil subterfugii restat, quo argumcntis victus
proponere ot demonstrarc. recurrat, nihilquc sccum potest dispicere, quo er-
^16. A lineis e.vcide, tom. III, lib. adv. Ilermog., rorem tucatur.
''
cap. 39, n. 137.
121. A lamine exorbilare caligine, tom, V, lib. de
superiorem mterpretationem ab athletis
Praetcr
Pudic, cap. S, n. 59.
duotam, pictoribus hoc potius" in Hermogencm
Ab orbita, quod est vestigiura decurrentia in
antea pictorcm refcrt. Pictorcs namque a lineis verbum c.vorbitare, quasi a via deflec-
via rota;, est
penicillo deductis cxcidcntcs, ultra lincam pic- tere, proe errorum caecitato veram doctrinara, qusB
turam protendunt suam, ut sit exhobitare ab in- D non posse perspicere. Lib. ad
:
pcr sc lucet,
8tituto,voI etiam,ab oflicio discedcre, et lalli atque
Gnost. : « Ab illo (Deo) ia idololatria exorbitave-
errare.
runt. »
SS4 117. Per Hneam eamdem scrram i-eciprocarc, ?35 122. Malum for^s, tom. III, lib. adv. Valent.,
tom. II, lib. de Coron. milit., cap, 3, n. 28. cap. 10, n. 119.
Rhenanus Ilabet proverbii speciem de inutili
: Dctestantis et abhorrentis vox, et malum iofor-
etlvano labore. Mctaphora surapla a sectoribus tuniumque deprecantis. Virgil. u :

lignorum qui sic duoant scrram, ut aut non di-

:

Quoil di prius oineu in ipsuin

mittant, aut in eadcm tuntum linca persevcrent, Couverlanl Ei :

nihil agent, vcl cerle non multum agent. Innuit Di meliora erroreuique hostibus iliiim.
piis,
Di prohibete miuas, Di laleui averlile casuiu.
Tert. inutilem laborem circa unam eamdcmqua
rem, ulii qui eodem argumenlo immodici sunt,
in Solet apud veleres in vestibulis a.'dium stalui Her-
el velut cupressum simulant.Hajo codem spectant: cules iAs;'-caxo;, hoc cst, malarum depulsor, et
 ;

283 EX TEUTULLIANI APOLOGETICO S84

ascribi interdurn, boni ominis causa, MtjSIv y.axov A 127. hiler manus lenere, ibid. cap. 1, n. 95.
e'.(t{-:w. Nihil mali ingrediulur. A sacris procterea Est certum quid habere, ob oculos quasi pro-
mali profanique homines sacrificorum voce sole- positum habere.Sic dicimu3:Victoriam in manibus
bant arceri. Virgil. tenere, Virg :

Procul hinc, procul este profaai. Caetera qua rerum jaeeant perculsa ruina.
Ante oculos interque manus sunt omnia veslra.
Theoc. in Idyl. :

Quasi ,dical : Narratione non egent, omnibus

'j^s(ffa) ffuvexoTai, Gupa; 8' iiii^tcQe. ^i^aXoi,
patent claraque sunt.
Hoc est :
128. Mappa missa, tom. III, lib. adv. Valent., cap.
Expertis cantabo, fores operite, profani. 36, n. 381.
123, Manu injeda detinere, tom. III, lib. i, adv. Hoc est, veluti signo quopiam dato. Alludit Ter-
Maro., cap. 6, n. 44. tul. morem Gircencibus Romae ludis receptum
ad
Injicere manum, proprie antiquo verbo juris, est quo mappa tragoedis usitata a prsetore dimittebatur
quolies nulla judicis exspectata auctoritate rem in signum aurigationis et certamini? auspicandi.
nobis debitam, aut eliam nostram vindicamus, et Quem morem attingit Joven. Sat. n :

Dominus in prajdium beneficiarium manum.inji- Interea Megalesiacae 8pe<;tacula mappae

^
cere consuevit. /n/iciiur autem manui in aliquem Idaeum solemne colunt...
ejusque bona mercesve, cum inde abire vel mo- Et Martial :

veri auctoritate aliqua sive edicto vetantur. Sic Cretatam (al. ceream) praeter cum vellet mittcre
recipere manus injectionem,est retinerefacultatem mappuni
reprehendendae rei alienatae. Virg. : Et Sueton. in Nerone « Aliquo liberto mittenle
:

Injicere manum Parcs, mappam. » Vide Adnot. Pamelii ad lib. de Spect.,

id est morti destinarunt.' Explicat se Tertul. : cap. 16, n. 143, tom. II.
« Porro et hic eadem regula summi magni patro- 129. Massageta inhumanior, tom. III, lib. i adv.
cinabitur nobis, utpote quae totum statum vindicet Marc, cap. 1, n. 13.
divinitatis. » Videantur Adnot. Pamelii . Scytharum natio

124. Manum porrigere, tom. III, lib. de Anima, trans mare Hyrcanum. Alani,Aba8gi, et Augi post-
cap. 23, n. 408; et lib. de Resurreci. carn., cap. ea dicti, et ab Hebraeis Magogi, bospitibus in-
53, n. 382; ac. lib. iv advers. Marc., cap. 41, festissimi,neque cum vincinis populis diuturna ami-
n. 677.
citiae foedera, neque fidem possunt servare. Lao
vulgatum, pro
Satis Auxilio esse. Cicero in : equorum sanguine mistum bibunt preeterea tam ;

Grat. post redit. Qui mibi primus afflicto et ja- C prodigiosae immanisque naturffi, ut senio confectos
:

centi consularem fidem dextramque porrexit. Sic in frusta caedere, illorumque carnibus cum pecu-
Deus dicitur a Tertull. « Manum porrigere fidei. » dibus admistis pasci consucverint.Hinc nobileillud
hoc est, confirmare, et in sua firmitate conser- inhumanitatis nomen.
vare. Virg., lib. iii :
130, My) QzoiioLyj.l.y , tom, I, lib. adScap., c. 4,
Dat dextram,atque animum preesenti pignore firmat. n. 22.
Manuum porrectione etiam alienae sententiae com- Noli cum Deo bellare, Cicero in 1. de Senect. :

probatio fuit significata, quee Grajcis, xeipoTovta, Quid enim aliud Gigantum more bellare cum
est
TO ^EipoToveTv, diis, nisi naturas repugnare ? Hin OeoHtayot, Dei

125. Manum tradere, tom. V, lib. de Pud., cap. 15, hostes vel qui Deo obluctantur. Tractum videtur
n. -126. a notissima Gigantum in Jovem belligcrantium
Pro eodem cum superiore usurpat, Virgilius, fabula. Usurpari poterit, ubi quis viribus suis
lib. VIII :
non tentandas molitur,et uti ad-
fretuB temere res
Accepitque manu, dextramque amplexus inhtesit. moneamus infeliciter credere quaecunque adversus
Tradere de manu in manum, Ciccr., est dedere et divina humanaque jura jura per vim instituuntur
commendare. Q Horal. in Od. :

126. Manus dare, tom. V, lib. de TertulL,

Quid aetemis minorera
cap. 11,
Consiliis animam fatigans
n. 55.
Cicero in Amicit, Virgil. :
: « A extremum det manus,
vincique se patiatur. » Virgil. Crede Deo...
:

Neque enim Et :
ipse manus feritate dedisset.
Heu nihil invitis fas quemquam fidere divis.
Est igitur se victum agnoscere, et adversario ce-
dere. 236 Nam qui se victori dedunt ne interi- Bis in Act. Apost \i.i\ 6£ojjiaya)[jLev
: eeofjidtxot

mantur, ultro manus ad vincula offerunt. Virgil.

e6p4G7)Te. Plato ejusmodi homines e Titanum ge-
etiam tendere, et protendere dixit lib. xii :
nere dixit.

Hic humilis8upplexqueoculos,dextramqueprecantem 131. Micas infarcire, tom. III, lib. de Anima, cap.6,
Protendens, et vicisti, et victum tendere palmas n. 85.
Ausonii videre....; Ex contentione Platonis et Aristotelis, quam in-
 285 PIIOVERBIALES FORMULyE. 286
Btituit Tcrtnll. aliquid poterit elici. Plato variua, A irridero. Ex naribus etiam indicium iracundiae, uti
niultiplox 237
copioBua, singulari eloquentia et
ot 23S animantes qu.-Edara iram naritim flalu pro-
Buavitate orationia, in cujus Dialogie locutio, etsi dunt. Theoc. in Thyrsi :

absit aversu,tamen quod incitatius feratur, ct cla-

Ka( 01 aEt op'.[JitTa ^.oXi ttox'. piv! /iOrjTa'.
rissimig verborum luminibus utatiir, potius poema Aepera ei semper sedel ira in naribus.
putanda quam comicorum poetarum. Arialoteles Unde corrugare et contrahere narea dicuntur,
brevitate dicendi prastitit, vel potius siccitatem qui olTenduntur. Horat :

quamdam tenuitatemque hoc est, ora-in dicendo, Ne sorJida mappa

tionem angustam, pressam et conciaam (quie in Corruget nares.
Platone est ampla, copiosa, redundans) adamavit. 135. Naso agere, tom. III, lib. adv. Marc, cap. 2.5,
Huic illa Mulsa aqua de eloquio Platonis, et
:
:
n. 178.
Micx de minutiloquio Aristoteiis, proverbialiter Cicer. Ridiculo acommaticoque dicterio laedere.
accipi possunt. Ut hoc quidera genus orationis 136. Naso deridere, tom. V, lib. de Pudic, cap. 6,
siccum, et cui nihil temere detrahi possit, illud n. 18.

aulem redundans, et ex quo B. Paulus ad Gal. 6 Oeo; ou [x'jxTr)p(^eTai, id

si quid demas mu- :

tesve,de sententia nihii detraxeris. Nihilominus est,non irrideiur, non agitur naso; (jfjijetv enim
Micas infarcire, intcrpretari etiam poterimus Te- B apud Graecos, id est, missare vel mussare, non
:

nuiter ol cum
parcitate quid distribuere ut aliud fere signat, quara labiis occlusis sonum nari-
malsam
aquam in/undere, lurgitor et benigne. bus elicere unde [rjxTv^p. Sonus autem [rj^^^ir^^ irri-

sioni plerumque dicatus, atque hinc, qui citra re-

132. Mulsam aquam infundere, ibid.
prehcnsionismorsum agit,a;ji'JY[xojv dicilur, Homero
Aqua mulsa, fi jjLeX(xpaTov, aqua melle
68p6|ji£Xt,
passim a|Aj|jttov. Addit Tertull. adulanlium, ut si-
mista. Ut alludat non solum ad copiosam, sed ad gnificarivideantur postica sanna.qua? estclancula-
meliitam sive molleam in Platone eloquentiam. Lib.
ria et tecta irrisio a gestu ridentium aliquem a
de Anim. de eodem Platone, ob meila facundix. tergo sive occipilio,ut sit obtrudere palpum Deo. :

Cum conlra quod sicum est, faciliime frietur, et in

micas minutatim dissolvatur. Eodem faciunt verba
137. Naufragium inexlricabUe, tom. II, lib. de
Idolol., cap. ult., n. 169.
i>ilundere,ei infarcire. Fortasse et micas
infarcire, Graecis : vauaYtov acpuxTov, quod vitari non po-
cuin Tulliano, proimansum in os inserere,
couve- test. Qui in scopulos impingunt navemque fran-
quod est, rem in docendo nimis enucleale,
niut,
gunt, sese extricare sive expedire a periculo non
minusque frustulatim tradere, et crasse explicare,
llZunr\i7g7d7LhyrwihoT^^^^ error.
Gr«,ce MtxpoXoYsTv^
: sive ut Gicere (. Vide Unpobrtch lum.
ad Altic. Uep! [Atxpa ["''f^l^^'^^,
(ntouSai^siv, quod est, Cura 138. Navigare inter scopulos et sinus, per vada et
nwiutula an.tium esse
freta, ibid. 168.
133. Mulum de asino pungere, tom. III, lib. adv Est, versari in ancipili pcriculo. Nam scopuli,
Valent., cap. 19, n. 237.
hoc montes saxei, sive rupes e mari eminen-
esl,
Muli, quos asini et equa; generant,
unde ^\i.[r>vo\ tes, et quandoque sub aquae a?quore lalentes, et
quasi dimidiati asini, a patribus.
Hinnuli, vel po- sinus, littora incurva mare araplectentia, et vada,
tius exColumella) sententia, hinni, a patris equi
minus profunda maris loca, et undarum brevibus
hmnitu, equo et asina geniti. Gigni,
cum equa infeala, et frcla, maris angustia;, ubi quasi aestu
niuli coitu nati. Hinc proverbium, ex asini muli- fervescit mare, navigantibus ct insidiosa et peri-
que, id est, diniidiati asini, cx etymologia Grccca,
culosa sunt. Lib. i advers. Marc : « Duas Symple-
similitudine, quando exemplar etros afTectas non gadas naufragii sui. »
multum Bunt discreta, vel quando ineptio)
ineptiis 139. Nubilo obscurior, tom. III, lib. i advers. Marc,
rcprjBsentantur, vel mendacia mendaciis cap.
astruun- 1, n. li.
tur. Cujusmodi farinaj et illa : Non tam ovum Vidoantur Adnot. Pamclii de Cimmeriis tenebris
simile, —
-—, arraenti
.v.Aw ejusdem, cum Hytho
cjuououi, Luiu j)yino uaccmus.
Bacchii
ovo
quaj in
quae uiem mcmuni
idem proverbinm. .lutniium
incidunt proveruinra. Nuhilium uuves
uuhes
134. Narem conlraherc, tom. III, lib. i adv. Marn donsior sivo crassamentum exhalationura, aqua;
cap. 13, n. 71 gigncnda) fccundam vim habens. Unde coclum ne-
lanaso irrisionis scdes. Hino nasuti, bulosum seu nubilum. Nobulas
et nasum vel iV»6t//wr?i offun-
hiibere,irrisorcs dicuntur. Plin. lib.
x\, c. 37 :
dere,est obscurare. Sed cum Tortull.ad mores Mar-
Nasum novi mores subdol» irrisioni
dicavere' cionis alludat, tristitia et recondita animi aeveritas
Ilor :

signiricabitur,ut apud Comicura (irfficum oiadxeS^v

Naso aduuco suspeudere.
t6 vicpo; Toj [jljti6:toj, discutere frontis nubilura,
Martial. :
quod est tristitiam nhigere, laetumque vultum in-
Et pueri nasum rbinocerotis habent. duccro. Et supercilium nubilam 6'fZ'Ji ;jvv£;;t,;, pro
Pors. :
Iristi. Horat. « Deme aupercilio nubera. » Virg. :

N.>!»
.^i^Jes. ait, et nimis uncis Sed froos Ucla parum, et dejecto lumina tuUu ;
isanbus ludulges.
Et :
EtG raBci [AuxTT)p(;etv, inh toij |xuxTfipo<, a naso, Sed aos atra caput trisli circumTolat umbra.
 : : «
: :

287 EX TERTULLTANI APOLOGBTICO 288

239 140. Nuiu tradere (nisi traducere quis malit.) A ne quid vel tentet, vel possit, vel imperium exer-
tom. I, lib. de Pall.. cap. 4, n ccat ulteriug.
Vide « Acie figere, et digito destinare. » Est
:
240 144. In partem vnam incumbere, tom. v, lib.
deridenlium et improbantium aliquid clanculum de Trinit., cap. 23, n. 102.
inter se, quod palaai facere non sit impune vel Sumptum dextrum vel sinistrum
a militia, ubi in
decens cum neque conjectis in hominem remve
: latus sive cornu partem majore impetu et
sive
oculis, neque protentis digitis id facere licet : pertinacia conversa undique signa inferentibus
tum clanculario saltem ac nutu demonstrari po- adversariis incumbitur. Quibus dejectis et loco
test. submotis proclivis sit victoria. Csesar, ii Bel. Gal.
141. Oculis clausis, tom. I, lib. de PalL, cap. 2, Caesar ad dexterum cornu profectus ubi suos ur-
n. 20; Apolog., cap. 3, n. 36, tora. III, lib. de geri, etc. His verbis se explicat Auctor lib. de Trinit.:
Resurr. carnis, cap. 51, n. 361. Inclinaverant, traho-e, superare, qua3 a militia ducta
Si subaudias verbum, liquet, res est clarissima, sunt.
luce meridiana clarior, ut nolens volensque quivis 145. Pepone tnagis insulsus, tom. III, lib. de Anima,
vel videre possit vel intelligere. Si subaudias agere cap. 32, n. 387.
quid, est abrupte, temere, sine discrimine facere. p IlETrovec; molles et faciles dicuntur, metaphora
Ut impingunt in odium nominis Ghristiani clausis a maturis fruclibus ducta; vel etiam a cucumeri-
oculis, et ca3citate odii in naufragium, qui rei ve- bus, qui pepones quod mollescant, et, simul atque
ritatem neque explorant neque explorare laborant, maturuerint, flaccescant, appellantur. Inde illa :

sed afTectibus suis iniquissime indulgent; et juxta MaXay.toTiOo<; •kjuovoi; (juy.ou, Mollior ficu matura;
Terent. HEirai-rspo; [Jtiopwv, maturior moris. Et convivium
proverbiale per translationera, tcttove!;, touxejxiv
Neque jus neque bonum atque aequum sciunt.
Melius, pejus, prosit, nihil" vident, nisi quod lubet. airaX'jt xal (iaOEveTi;. Est et interdum blanda et
amica VOX, 'Q TtSTrov, xouxEaxt TrpoacftXjjxaxe, ^,
B. August. : « Qua3 tandem vis, nisi csecitas et
irpoarjv^xaxe, a maturis placidisque moribus, vel
vanitas animi cogit hominem clausis, ut dicitur,
quod xa Treirova, hoc est, mollia maturaque amemus
oculis, tanquam in allerum jacere, quod cum in
oranes.
eum jecerit, continuo redeat? » B. Hieronym.
« More Andabatarum in tenebris gladium ventilant 146. Peponem cordis loco hahere, tom. III, lib. iv
adv. Marc, cap. 40, n. 666.
et « Melius est tamen clausis (quod dicitur) oculis
:

Andabatarum more pugnare, quam directa spi-

, ,, X- T^x r. T^
cula clypeo non repellere verilatis. » Et B. Basil. p ^
,

,,...,
vuy.xo(jta)(^tav dixil, nocturnam pugnam, in eos qui
U
Videantur hoc loco adnotat. Pamelii, et Fevar-
dentu ad illud B. Ireneei Iib. i, cap. 3, num. 10
pepones
r r
•.

sophistae
r
-i
-1

j
vituperabiles, et non viri; quod
.

ex Horaer. lUad, desumptum est

.
, •
x ,,. :
:

nullo judicio insectantur aliquid.

"H iX£Ttov£<;, xay.' IXIyxe', 'AxattSE;, oiix eV 'A^^atoi
142. Oculis Homericis tom. I, lib. de PalL, cap. 2,
id est :

n. 20.
Videantur Adnot. Pamelii. Idem cum superiore. moUes, mala probra, et Acheeides, haud enim
Achivi.
Homerus, antea Melesigenes dictus, a csecitate
Quod Virgil. iraitatus :
(nam ab ineunte eetate luminibus captus proditur
Tou 'Ofjtv^pou nomen sortitus est. Unde illa oranium vere Phryglae, neque enim Phryges.

admiratio, omnium rerum humanarum simulacra Significat itaque proverbium : excordem esse,

expressa nobis ante oculos constitui potuisse ab velcorde esse insulso. In corde enira primariae
eo qui nunquam ea oculis usurparat. animi vires. Hinc cordati, quibus cor recte affec-
143. Palos terminales figere, tom. V, lib. de Jejun. tum robustum. Excordes, quibus peponis
est et

cap. 11, n. 72. instar, molle, flaccidum, minime virile. Vide su-
Terminalis lapis, et aIiquandopa/u5, qui in agro- pra « Cerebrura vel cor non habere » et :« Gervi
: ;

rura finibus ponitur, et ut Virgil. de Saxo ;

in prjElio. »

Campo
qui forte jacebat
D 147. Personam agere, tom. III, lib. iii adv. Mare.,
Limes agro positus, litem ut discerneret arvis. cap. 11, n. 77.
Et in Georg. Vidi infra : Senam decurrere. Persona, pro mu-
Nec signare quidem, aut partiri limite campum nere sive partibus. Cicer. Has partes lenitatis :

Fas erat. seraper egi,illam gravitatis personam non appetivi.

Palos autera loco lapidura aut saxorum poni Ab histrionum persona. Hersonam gerere, tueri,
consuevisse indicai nomcn, palen, Flandris pro sustinere, agere, ab histrionicis auctorihus.
agrorura terminis usitatum. Vel alludit TertuII. ad 148. Physcone impurior, tom. I, lib. de PalL,
dromonera sive stadium equestre; ubi terminus cap. 4, n. 79.
erat ubi peracto cursu quiescebant, et meta palus De homine qui se in omne luxus libidinisque
erat acuminatus in stadii fine positus, circa quem genus ingurgitat. Fuit enim Ptolemaeus Phxjsco^'

girabant cursura. Est igitur, pa/o5 iermtna/es figere, viii, iEgypti rex, qui cura Cyrenaj imperaret fratr;

ntra anguslos et certos fines aliquem concludere, Evergetse defuncto successit, qui supra belluinan;
 : ;

PROVERBIALES FORMUL^. 290

289

ibidinetn et crudelitatem (qucc facinora com-

«41 A Quae, uti Tertullianicum, proverbialitcr accipi pos
ventria, el cor- sunt. Gontrarium erit ex eodem lib.
^emorat Juslin. lib. lxxxiii) sagina
:

belluaj quum homini Labilur alta aecana, fluctuque aistuquc secundo.

joris vultusque deformilute
pcilucid:u vcstis subti- 5812 /Estns autem aliquando accipitur pro ipsa
,iruilior. Quae foj.Jilas in co
sive potius ex intempe- maris crescentis decrescentisque commotione, hoc
itale, quusi do induslria,
rantia infame Physconis nomen cx re
augcbatur, est, accessu sive incremento, vel recessu sive reci-
Lulit, quasi ventricosi et uquarioli, propter abdo- procationo. Aliquando pro arena ilia instabili, quai
^"icr/.wv cnim 6 Ya^Towv '/, Tiayjj;,
absorbet et haurit orania. Virgil.
minis studiura. ;

«pv^xr.c: quod est, intcstinum crassum.

aKo xr;^ Furit aslus arenis....
Gui et Persius ait :
Et :

exstat. jEsIu miscentur arenae.

PiQguis aqualiculus propcnso sesquipede
lll, Scorp. advers.GnosL, Similis illain iisdem scopulis, in aqua,
Ilairero
Plagx occurrer e, iom.
:
149.
cap. 5, n. 35. in vado, in salebra. Melaphorae a navigantibus du-
Sumptum a gladiatoribus, qui vol advcrsarii pcti- ctce, qui vado illisa navi cursum inslitutum tenere
vel parmula non possunt. Sic dura navis oestu reciproco huc et
tioncm corporisdeclinationeeffugiunt,
excipiunt, ut sit frustra conatus. Vidc
supra : « In ]] jHuc impcllitur, neque progredi potest, ut signifi
iclum considerare. » H. Ilier. contra Jovin. cctur proverb. Se non extricare aut expedire,
aliurn
« Quasi do loco videmur cedcre, ct adversario fe- non satisfacere argumento, sed eodem relabi.

riendi occasionom dare. >> Et ; « Directa spicula Vide « Fluctus utrinque. »

:

olypeo refellere veritatis. »

155. In prxrumptum imponere. tora. III, lib. iv adv.
V, lib. de Pudic,
150. Plaudere in sinum, tom. Marc, cap, 37, n. C07.
cap. 9, n. 42.
Prajruptum, substantive, et abruptum quidquid
qua vobis exempla in sinum plaudent » hoc
« Si :

altum et prEceps, saxa prxrupta, et mons pne-

eat, tam grata vobis accidant,
quaj informatam in
rujdus, altus. Plin. Grascis ~o aT:dy.pr,|jivov, unde
aniiuis vostris opinionem vidcuntur
confirmure, ut
proclive praecipitium. TertuUianus Explicat se :
sentialis, vestro-
inde tacitain apud vos voluptatem homines, ipse illos in
prajceps ituros
« Sciens
quo aircclui indulgcalis. Apud Homer.
'Ev gOu}A(])
prajruptum imposuit: « ut sit Aperto periculo :

X^aipeiv, Tib. « In tacito gaudere einu. »

exponere, nec satis provide, nc quid niali con-
151. Plaudere parli, ibid, cap. 16, n. 100. tingat, ut si homini avaro et furi pecunia; admi-
Legitur apud Tertull. « Diversae parli supplau-
nislratio commiltatur, adolescenti
:
libinoso pudi-
dcre, vel quasi sullVagari et sub-
subpluudere, »
citia virginum,
scriberc aliorum sentcntia). Ab iis qui pedibus
150. Profundum inenarrabile, tom. II, lib. de Idol.,
Btrepitum edunt, vel manuum complosione appro- cap. ult., n, 109.
bant. Cicero : « Pedem nemo in illo judicio sup-
Qui navi excussi in maris profundum delabun-
plausit. »
tur, natatione vix unquam emergunt de periculo
151. Polycrate (elicior, tom. I, Apolog., cap. 11,
ineluotabi. Vide Ilypobrycliium, et Naufragium.Coa-
n. 173.
trurium erit illud Virgil. lib. v :

Polycratcs, Sami tyrannus, aureus fortunre foe-

Fundo vix tandem redditus imo est
tUB, cui ad nutum voluntutemquo omnia fluxerunt.
8ed qui tatnon prosporum ad invidiam usque vitoB et lib. VI :

cursura miserabili exitu in IMycalensis montis ver- Adnabam teriie, et jam tuta teneham.
tice cruco sufllxus conclusit. Val. Max. lib. vi,
1
157. Ad regulas perduccre, tom. III, iib. i adi>. Marc,
oap. 11. cap. 22, n. 153.
153. Pompeio sublimior, ibid.
Regula, alias norma, est instrumentum fabrile
Pompeii elogium habes apud Gicer. Orat. pro qiio structurto longitudinem, an respondeat, exi-
lcg. Manil. apud Plin. lib. vii, toto cap. 26, a quo Tertull. verbo fabrili
ad exa
;
^ gunt fabri, et utitur
ait non modo Aloxandri Magni rerum splendorem minandam Dei bonitatera. Hinc illa Regula te :

iwqualuni, seil oliam ncrculia pmpc uc Libori. ctior Amussi exactior

, ad pcrpendiculum et ,

t' ignomontum Magni cum Alcxundro comiiuino, amussim. Rem diligonlcr cxpendere, ut oranibus
Mmmunom quoquo sublimitatis tilulum dedit. suia partibus numerisque absolute tractetur.
l li. In ponti wstn mcdio hxrcrc, lom. III, lib. i
158. Sardauaimlo mollior, tom. I, lib. de Pall.,
adv. Marc, cap. 7, n. 50.
cap. i, n 79.
Vigilius, lib. v :

Sardanapalua postremus Assyriorum rex, « Vi^

Sayia iu procurrenlibus hfesit.
muliorc corruptior, » inquit .Iu.«t lib. i, qui inlcr
:i
scortorum greges invontus, purpuram colo nere,
la scopulo luctanteiu brevibusque Tadl». ct muliebri habitu, cum raollitia corporis et ocu-
;i lib. X ; lorum lascivia omncs femiuas anteiret, pensa inter
luflticta vadis dorso dum poudet iniquo, virgincs parliri, adoo ut ojus cognomcn oh insignem
 . ;

291 EX TERTULLIANI APOLOGETICO 29

mollitiem in provsrbium abiorit upud Graecos et A ^62. Scylha telrior, tom. III, lib. i, adv Marc.
cap. 1, n. 11.
Liilinos.

159. iScenam decurrere et desaltare, tom. lU, Ib. iii, Videjadnotat. Pamelii. Gens Scythica omni me
adu. Miirc, cap. 11, n. 7. moria, ct omniuni
gentium scriptorumque exi
fere

Scena, proprie fons tbeatri, locus nimirum Acto. stimatione ad bella et ad immanitalem magis quan
ad ullum humanitatis studium nata.
rum, 243 obstructus peripetasmatis, e quo in
pposcenium acturi histriones prodibant. Frequen- 244 163. Silvam cccdere et truncare, tom. I, Apolog.
comoedia. VirgiL' cap. 4, n. 50 et 51 et lib. de Praescript. adi
ter pro ipsa fabula, tragoedia, aut ;

hxr., cap. 37, n. 222.

Scenis agitatus Orestes
« Quo jure silvara meara caedis, » queeajur
id est tragoediis ooelebratus et frequenter actue. civili transfort omnia ; hoc est : Quid in meari
Horat. :
possessionem irrui8?in meam messem falcem im
Quatn non adstricto percurrat pulpita socco: : « Totam illam veterem et squal
mittis ? Apolog.

Pulpita pro scena, hoc est, quam inconditas et lentem silvam legum, novis principalium rescri

male aptas conscribat comcedias. Erit igitur dccur- ptorum etedictorum securibus truncatiset casditis.
n Silva Latinis, uti et Graicis methaphoricc.pn
rere scenam, perficere ejus rei, quee instituta erat,
uXt),

summam. Gicero : Quae abs te breviter de arte copia et materia. Gicero : « Omnis ubertas et quas
k Rerum et sententiarum tilva.
decursa sunt. Deccurrere scenam phantasmatis Ter- silva dicendi, et : ;

tuU. est, omnino et absolute probare carnem Chri-

Hoc autem proverbium sumptum ab arboribus,qu8
phantasma tantum fuisse, et in eo probando vei putantur ne siivescant sarmentis, et in omnei
sti

haerere. Sic CseL ad Gicer. lib, viii, scena totius partes nimiae fundantur, vel radicibus una cun
rei.hoc est, id in quo tota res vertitur, et consuumi
trunco exciduntur.

debet, Lib. advers. Valentin., appeliat TertulL de- 164. Silvaw. cocdere, eradicare, el e.xcaudicare,
sultricem virtutem, instab-ilem et raale firmam et tom. V, \ih. dePudic, 16, n. 135.

motoriam, et inde desultorii homines, a desultori-

: « Quantum securi omnem silvam libidinum c8B'

bus equitibus proprie etiam usurpat,uti decurrere, dat, et eradicet et excaudicet. » Addit « Ne quid' :

ut desultare, sit saltu minico repraesentare. Nam in quam de recidivo fruticare permittat. » Est peni'
scena orchestra chori propria est, sicuti scena tus aliquid abolere, idemque cum superiore. Naa
histrionum, in qua mimi solebant suas actiones truncus est stipes ips8 ramis et frondibus exutus
exhibere. 'Opx^n^^^zhi, ars saltandi, et ipsa saltatio, Gaudex cum frondibus. Itaque truncare, et excau-
ut alludat ad utrosque utroque verbo, et ad sce- dicare,^ eadem.
C
nicos histriones, et ad mimos, et ab iisdem diver- ^g^ ^^.^ vam inqenlem commovere, tom. V, lib. dt

sas trahat metaphoras Trinit., cap. 16, n. 81.

160. Scalpellum immergere, tom. I, lib. de Patlio, Silvam Scripturarum commovere circa aliquid,
cap. 11, n. 173. Multa excutere, et undique argumenta desumere,
Scalpellus, vel scalpellum, est scalprum chirur- lato campo evagari.
gicum, Nescio an etiam scalpella, ut
o>e6oT6[jLov.
166. Quanta silva, tom. III, lib. de Anim., cap. 2,
pistilla Planto, pro pistillo, vulgo lanceola, a chi- n. 30.
rurgis tractum. Nam vocer acerbitati videtur cho- Quae vis ? quae copia ? quam ampla lateque patena
lerici humoris in Vedio abundantia significari. materia ?

Cicer. pro Sest. : Non ea est medicina, cum sanaG 167. Socrale sapientior, tom. I, Apolog., cap. 11,
parti corpis scalpellum adhlbetur. Solent chirurgi n. 137.
immerso scalpello uenam incidere, et humorem Non modo hominum existimatione, sed Pythii
redundantem elicere. Usus erit proverbii in mor- ApoUinis oraculo sapientissimus judicatus So-
borum animi medicina, uti et ea quae consequun- crates, et cunctis praelatus proditur. Plin., lib. vn,
tur apud TertuU. Catharlicum dare. cap. 31 ; Gicer. lib. de Amicit.

161. Scipionejustior, et militarior, tom. I, Apolog. D 168. Solis peetines, tom. III, lib. adv. Valent.,
cap. 11, u. 173. cap. 3, n. 24.
Plinius, lib. vii, num. 27. Cato primus tres sum- In pectinibus,quibus comas vel discriminamus
raas in nomine res praestitisse existimatua est : vpl pectimus, radii densi et rari, a solarium radio-

Optimus orator, imperator, senator ;

quae mihi rum similitudine, dicuntur et reciproca meta- ;

omnia etiara si non prius, attamen clarius fulsisse phora Pectines solis, quod omnem in partem
:

in Scipione ^miliano videntur.Ejiisdem laus apud radios, quasi crenula instar pectinis intercisos

Cicer. lib. de Amicit. : Justitia et bonitas in altero emittat. Unde apud Lucret. Tela dici, quusi rais-
Utrumque tamen .«siles, telorum in morem, radii. Ei l/.r,S<5Xo<; 'At:6X-
Scipione Nasica commendatur.
et justitiae et militaris scientiae studium Scipioni Xwv, sol. At cum his verbis, puerorum terricula-
rainori sive ^miliano altribuit Lailius apud Cicer. raenta, uti et, lamix turres, significentur consue-

lib. eodem. Major sive Africanus, utraque etiam verunt forlasse nutrices vel puerilem ejulatuir

'aude exceliuit. compescere, vel obstinatam, dum caput sibi pecu

293 PROVERBIALES FOHMUL.f:. 294

non ferunt, contunmciam, hisce verbis infringerc, A ^^-i. Sportulam furunculus caplat, tom. III, lib. iii
adv. Marc. ,cap. 10, n. 111.
rium pectines solis, vcluti Btrigiles, ad se afferri
imperant. Sportula, a sportulis sparteis, numerorum rece-
ptaculis dicta, donarium, sive potius obsonium,
169. Solis radio scriptum, tora. HI, lib. de Resurr.
quod Rom.salutatoribus dabant,ipsi secreto
divites
carn., cap. 47, n. 341.
coenantes. Cui opposila Recta coena, quam civilio-
Pro perspicuo, et eo quod clarct. Nam quae ma- res clientibus salutatoribus suis legitimum convi-
xime con8tant,maximeque in confeeso sunt.ea sole vium exhibcrent.qua3 olim pauperibus tantum da-
olariora 245 dicimus.Hinc illa : In sole caligare,
batur, postea divites etiam sportulam captare ct
adversus solem loqui. Lib. de Pudicit. cap. 7 :

exposcere cceperunt.Qui vero cum cliens non esset,

i<Quibus exquirendia non lucernae spiculo lumine, nec ordinarius salutator, alii Bcse ingerebat, et
sed totiua solis lancea opus est, >»
ignotus contendebat,
sporlulam accipere furun-
170. In solido esse, tom. V, lib. Be pudicit., csip. 10, culus hoc loco dicitur. In eum conveniel qui faiso
n. 83. sibi quid vindicat , ut deus Marcionis nomea
bene firraum, munitumque. Cui Christi.
Securum esse.et
opponit « Pendente vestigio ingredi, et
: In gradu g 174. Siipulam quis in alieno oculo facilius perspicit,
:

"
quam " tom.
in suo" trabem,
" "" I, Apolog., cap. 30, "

totum esse, Uecuti de ienore. » Huic &imilia Dua- :

n. 510.
bus ancoris fultum esse. In vado esse.Virg. lib. ii :

Proverbium evangelicum, Matth. v et Luc. vi,

Mullos alterna revisens
Lusit, et in solido rursus fortuna locavit. quo philautia notatureorum,qui aliorum vel mini-
misvitiis offenduntur,sui8 et maximis blandiuntur,
171. Ad speculum respondere ; cap. 8, n. 04;
ibid.
Kapcpo; stipula 'fertuUian. vulgatas editionia inter-
iib. IV adv. Marc, cap. 31, n. 511.
preti : festuca. Horat. :

« Adversus speculum parabolae, » dixisse videtur

Qui ne tuberibus propriiB offendat amicum
pro sensu anagogico.sive ipsa anagoge, qui est sen- Poslulat, iguoscal verrucis illius cL-quuui est.
8U8 Scripturarum, parabolarum, oraculorum mys-
Et aliud Proverb. postulaa alienas ulceribus sca- :
tieuB et rcconditus quique interius et quasi sub
;

tens.
oorlice latet. Sic « ad speculum respondere » (uti
in rebuB fabrilibu3,ad ref,'ulam, amussim, perpen- 175. Sub sinu et iunica, tom. V, lib. de Fug. in
persecut., cap. 12, n. 89.
diculum) erit omnia ea quae parabola proponun-
Addit Tertull. ut furtivo, et opponit Coram toto :

lur, posse accommodari iis quee eadem signiQcan

'""«^"•Q^idquid propatulo non fit,sed insidiose et
tur. El. ut loquitur Tertuliianus, excmpla perx- C
,„„
i/uari.
clam, remotis arbitne, et aliena conscientia, sub '

sinu fieri dicitur. Sic : In sinum conferre, vertere,

172. Spongia Marcionis, tom. III, lib. v adv. Marc, id est, in privatum commodura referre. Et Flinio
cap. 4, n. 43.
Scaurus dicilur rapinarum provincialium sinus.qui
Usus spongix pictoribus in colore dclendo ;
quod in 8ua3 avaritiae voraginem omnia converteret. In
patet ox Plin., lib. xxxv, cap. 10, De pictorib. et sinu gaudere, est gaudium suura in vulgus non
Dc Prologenc. Absterserat snapius, mutaveratque edere, nec palam facere.
penicillum, postremo s/)07j(/iam eam impegit.inviso 176. Sijlla fclicior, tom. I, .l/)o/c)^f/., cap. 11, n. 173.
loco tabulae. Auson. in Epist. quadam Fuco tuaa : Iluic Sxjllx felicitatis ostentum dalum est fulmi-
omendationis adjccto impingag spongiam, qu«B im- ne, ut ait Plin. lib. n, cap. 54. Unus hominum,
ipcrfectum opus equi malespumantis ubsolvat.Usus inquit idem Plinius, lib. vii, cap. 44, ad hoc aevi,
itiam in extergendis mensis nummulariorum,praB- felicis sibi cognomen asseruit. Quam temeritalem
;ipueque abacis, in quibus scribobant, et inducta cum stultitia conjunctam eodem loco refellit.
pongia corr^pebant. Et in palimpsestis, hoc cst 177. Tanli vitreum, guanli margarilumf tom. II,
ahellis membranisvo dclctitiis, in quibus stylo lib. adv. Marc, cap. 4, n. 58.
;raphiario, oxarare solemus. llinc Augustus, Aja- D Istud non eolum legitur apud Tertull. sed etiam
cm tragoodiam.quam consoriptam a so delerat, in apud Uieronym. Quo dicto summa rerum inae-
B.
\}>ongiam dpcubuiase dicebat, ad exemplum Ajacis, qualitas signilicabitur. Margaritarum, alias unio-
jui in ferrum incubuerat. Aristides in Orat. qua- num, summum inler gemmas pretiuin. Vitrum
«m 0'j^t'i SeT xfic I.zr\iji/6po'j TraXivtijSfac, «XXi vilissimum,quod lameu martraritam mentiri potest,
jitiYYo<; lauETat^Nihil opus
fuerit Stesichori palino- et imperitis iinponere, explicut se Tertull., et haeo
ji» sivo
rerantatione, sed spongia medebitur. Sic inter se confert : « Terrenam gloriam, gloriam
iim Marcion quos vellot, sacraj Scriptura) libros cxlcstcm, prxmium laudis humana", dii inam merce-
>Ierol(quod dcclaratum est supra « .{bruptum : dcm. »
nplissinmm salire ;» et hoc loco statini subjungit: 178. Ten\pus omnick revelat., t. I, i4/»o/i'(7., c.7,d.107.
uaB abstulit, quae servavit),
spongtavi Marcionis Soneca : Vcriiatem dies aperit.
>pellavil,audaciam illam in cxpungcndis libris, et
Quidquid «ub terra est iu apriouui proferel stat,
Ubond temerilalc iutercidondis. Defodiel, coudelque uiteulia. Horat.
295 EX TERTULLIANI APOLOGETICO PROVERB. FORMULyE. 29e

Xp(5vo; Travxwv pxaavifftTi;, tempus omnia explorat, A. dere ; vel dijudicare idoneusne sit quis ad munui

Et Pophocli ypovo; dicitur iravO' opwv xal ay.ojwv aliquod obeundum et suis dotibus affatim instru^
omnia videre ct audire, etiam
xai r.T/x' dvaTtxjcrcrctv, clus. Lib. IV, advers. vocat JudiMarc, Crealorem
in apertum prolaturum. Atque hinc Veritas Tempo» dicem Dispunctorem tneritorum. Dib. v, Dispiinc
cl

ris filia apte dicitur, quae temporia progres3u,cum tionem boni atque mali operis. Lib. de Patient.
aliqiiandiu delituerit, in lucem cmergat. Hino il- « Omnis injuria cum patientiam offenderit, coden-
lud : "Ays' 0£ ir?o; ^fo; xv^v aXr;0£'.av XP''^'''^'^'
^^ ^^' exitu dispungetur, quo telum in petra libratum e

ritatem tempus in lucem eruit. obtusum. » Hoc est, Evanescet et irritus erit co-
natuSjUti evanescunt ea quae dolentur sive dispun-
<79. Terrx jilii, ibid., cap. 10, n. 162.
guntur, pro expunguntur.
"Videantur adnot. Pamelii. « lerrx (ilios (inquit
184. Tilulum incidere, tom. ITI, lib. adv. Marc.
Tertull.) vulgiis vocat, quorum genus incertum est, » i,

cap. 9, n. 57.
YTjyevei;, et inde gigantes, quasi e terra nati. Apud
Incidere est notare aliquid innionimentis rerutr
Juvenal. « Fraterculus gigantum, pro ignoto. »
gestarum. Cicero : Incidere elogium ^aliis, et Mu-
Persius : « Progenies terrjB. » Vide supra : « De
reto imprimis eiogium) in sepulcro, in aes, in
cffilo supervenit. »
marmore. Plin. de Pomp. Magno, cap. 26, lib. vii
m.Terram gravemimprecari, iom^l,\ih. de ^^'5- B commemorat viotoriam
titulos et triumphorun]
tim animge, cap. 4, n. 21
notatos.Quem ad morem allusit Tertull.ut sit, pu-
Solebant anliqui, ut ex omnibus fere patet Latinis
blico cognomento honestare vel infaraare,et elogio
poetis, manibus ejus, cujus memoriam, ut Tertuli.
nobilitare.
ait, cura alicujus offensae morsu facerent, »
«t
et
185. Tuilio eloquentior, tora. I, Apolog., cap. 11,
maledicere vellent, « terram gravem imprecari ;
»
n. 17.
ejus vero cui gratiam deberent, ossibus et cineri- M. Tulli elogiura habes lib. vii, num. 30, apud
bus refrigerium comprecari. Et mense prsesertim Plin, ubi eura vocat facundiae Latinarumque litte-
Februario duodecim continentes dies, pro impe- rarum parentem. Quintil. lib. ix Inslit.In quem,
trtvnda mortuorum manibus quiete,populu8 lustra- ait, copiamPlalonis, vim Demosthenis, suavitatem
tiones et piacula faciebat. Hinc illa :
Isocratis fuisse transfusam.

MoUiter ossa cubent 186. Vanitatem vanitatc depellere, tom. III, lib. iv
Et cinerem tellus non onerosa premat. adv. Marc, cap. 30, n. 496.
Ossa quieta precor tuta requiescere in urna,
Est artem arte, raendacium mendacio eludere.
Et sit humus cineri non onerosa tuo.
Frivolura argumentura, et ad rera non accommo-
181. Thales in puteum, tom. III, lib. de i4rjm.,cap. p datura, frivolo et alieno infringere et refellere. Illa
6, n. 89. persirailia : Gura vulpe vulpinari, cura Cretensi
Vide hoc proverbiura tractatum a Platone in cretizare.
Theseteto. De iis qui nec pro pedibus prospiciunt. 187. Venas deducere, tom. V, lib. i, de Trinit., cap.
Thales e septera Graeciae sapientibus unus et pri- 2, n. 131.
mu3, dura coelestia intentius contemplatur, in fo- Translatio ducta a fontibus, unde rivi et quasi
veara incidit. Hinc a vetula sive ab ancilla irrisus. venae aquarum deducuntur, Hinc illa : Divite vel

182. Themistocle sublimior, tora. I, Apolog., cap. 2, tenui vena, quod fontium alii angustiore vena ma-
n. 173. nant, alii majore, ut flumon efficiant ; vel etiain

Militarem illum appellat Tertull. Hinc legendum a raetallis, quorura vense, ut genere, ita copia in-
videtur militarior, vel railitise aut railitaris artis terdura differunt. Quintil. : Pleniore canali fluunt.
peritior. Ipsius autem adolescentis gloria emicuit Et poetae venas ab Horaero tanquara poeseos fontc
bello Medioo,pugnaMarathonia, sub auspiciis Mil- duxisse dicuntur.
tiadis.Deinde aliquot annis post dux Atheniensium, 188. Via eadem sursum et deorsum, tora. III, lib. r
adversus Xerxia navales copias ad Salaminem me- adv. Marc, cap. 28, n. 195.
morabili cum laude conflixit. Hoc proverbium Heraclito usurpatura^transferrt
183. Tilulum dispungere, tora. V, lib. de Monog., D videtur Tertull. ad suam argumentandi rationem
cap. 8, n. 55 Nam co faciunt : Supra, et infra se. Haec quiden
Dispungere rationesapud jureconsultos est com- ad dignitatem, illa sursum ac deorsum ad locun

putum, ut vulgo loquimur,examinare, sive, ut Pa- spectontia. Hoc enim vere est adversus Marcionen
pian. describit, conforre acoepta et data, et alibi : antitheseis aemulas facere, quae non solum in sen
Percontari, examinare, describere rationes, pro co tentiis, si ignoravit, omnino non scivit, sed ii

quod est dispungere. Aliud est expungere, quod est vocabuli8,quae dixi, consistant. Heraclitus usurpa
punctis circumducerc ct tollere, et quasi rem con- rit forte in Psychicis disciplinis hoc obscurius di

fectam exiraere ecodice. Ulitur Tertull. metuphora ctura ; cura sursum ac deorsumin loci ralionesir

a ratiocinatoribus ducta, et a censoribus,- qui in ex nuraero eorura quae dicuntur Ttpo; x!, si\

tabulas referunt nomina et titulos eorum quiprofi- rolata. Cicero sursum rectis lincis
: Ferri ,
'

tentur. Si proverbialiter usurpare placet, erit : deorsum ad lineam. Atque ita TertulJ. argumenu
Rationem vel causam,justaaesit ancontra, e.xpen- tionem Buam, TovTearxtv Heracliti axiomate prob:.
297 LECTORI CANDIDO. 298
189. Fiva voce, tom. III, lib. de Prxscript. adv. A care. Et aliis : « Muti magistri, quae sunt scripta
hxret., cap. 21, n. 128. eorum qui eruditi ingenii monumenta posleritali
Iluic etatim opponitur, per epistolas, subintell. litteris mandata rcliquerunt, quasi vocis et vitaB
prffldicando. Viva vox, quasi vivida atque efficax exp^rtes. »
ab ipao pronuntiantis oro, pcrcepta, in qua nativa 190. Umbram sine lumine colorare, tom. Ifl, lib.
et gcnuina elucescit gratia, et actio cum motu, adv. llermog., cap. 2, n. 12.
qua3 In orationis est vita, inhffirescit. Quae omnia Ab arte pictoria, quam Ilermogenes exercuerat,
a scriptura, 2-19 qufle veram vivamque vocem tractum. « Prima picturse initia (inquit Plin.JHm-
tantum imitatur, sunt sejuncta. Quinct. : « Actio bra hominis iineis circumducta,qua3 linearis dicta,
orationis quasi vita est, ossiumrerum inventio secunda sinjrulis coloribus, et monochromatos ap-
instar cst ordo nervos imitatur, elocutio carnem,
: pellata. » Itaque prima sine ullo colore fuit, adeo
cutem et colorem refert memoria spiritus vice
; ut quos pingerent, ascribere esset institutum.
fungitur. Quibus omnibus accedit pronuntialio, Deinde lineae colorari ca:;ptae testa trita.Cujusmodi
velut molua quidam vitalid. Nulium cnim certius piclur.T! in arte tectonica par est './VJYpoff-oi, qu2e
argumentum vilte quam motus unde flumina ; est areas jacens efformatio et superflciaria descri-
viva, a iDotu. » B. Hieron. in Prajfal. Gen. : ptio, futuri operis specimen exhibens : Detorque-
« Ilabet ncscio quid latentis energia^ viva vox. » ^ bitur ad sermonis, argumenti, rei demonstratjE
Huic opponit, ut dixi, TertuU. per epistotam prsedi- obscuritatem.

ARGUMENTA CAPITUM
PROUT IN MANUSCRIPTIS CONCIPIUNTUR.
NAM COPIOSIORA ET ACCURATORIA NOS SINGULIS CAPITIBUS PRJ:FIXIMUS.

CAPUT I. De iniquitale judicandi. CAPUT XXV. De religiositate Romanorum.

« II. Contra Inquisitionem. « XXVI. De regno Dei.
« III. Dc nominis exprobratione. « XXYll. De spintu dxmoniaco.
« IV. De legibus. « XXVIII. De regno imperatorum.
« V. Conlra idola. « XXIX. /in possinl prodessg idola.
« YI. De legibus neglectis. « XXX. De precibus Chrislianorum.
« VII. De infanticidio et fama incestus. « XXXI De oratione pro inimicis, pro impcrio
« yiU. De fama Inccrti. ct potestate imperatorum-
i; IX. De sceleribus gentilium. « XX.XII. De non jurando per genium Cxsaris.
« X. De non colendo idolo. « XXXIII. Pro imperatore.
« XI. De hominibus post mortcm t« Divinita- « X.XXIV. Pro Augusto imperatore.
tem allectis. B XXXV. De tolemnibus CcBsarum.
M XII. Contra deorum simulacra. « X.XXVl.De xqualitate omnium personarum.
« XIIl.De irrevercntia erga deos. « XXXVII. Ne rnalum contra malum.
« XIV. De sacrificando. « XXXVIII. De aetu.
« XV. De fabulis et mimis deorumque fa:dita- « .XX.XIX. De disciplina Christianorum.
tibus. « .XL. Conlra elhnicam ralionem.
« XVI. De capite asinino et cxteris insignibus, « XLI. Quod Dtus spernitur et stalux ado-
qux Clirisiiani diccbantur colcre. rantur.
« XVII. Dg Deo. « XLII. Quod infructuosos dicunt.
« XVIIl. [)e profihetis et Scripturis Dominicis. « XLIII. De lenocinio.
« XIX. De Moyse prophela. « XLIV. De custfldiis ethnirorum.
« .XX.De statu temporum. « XLV. De innoccntia Christianorum.
« XXI. De Clirislianis et JudcCis, Christo et « XLVI. De Christianis et philosophis.
Umnipolcnte. « XLVII. Quod philotophi poetx sua et e.v lcge
« XXII. De dxmonum natura. Dei dc^umpserint.
« XXIII. De phanlasmatibus magicis el dxmo- « XliVIII. De rc.uirrertionc corporis.
niacis. n XLl.X. De tolerandis Christianis.
« XXiV. De varietate deorum. v< L. Prxstantia doclrinx Christianx.

250
LECTORI CANDIDO
S. P. D. SIGEBEKTUS HAVERCAMPUS.
Sempor Africa novi aliquid. II la solitudinc , spccie roborisquc amplitudino, ditavit animalibus.
horrida. ferarum altrix, scholas bpstiarum, Uoma- llla in sanctissima martyrum corpora, spectante
norumque olim munera, mille, diversa horroris ^xta Rorauli plebc, spectatoribus.non dissiniilia

Patrol. I.
10
 :

299 LECTORI CANDIDO 300

Libyca immisit monstra. Fuit eadem Africa, quas ^ rum ac litierarum omnium cognitionem; entm
fuit
non vulpes solum.doli plenum genus.triste raalum doctor omnisci-us et argutus, qui itlotis manibus tra-

uvis, protuberantibus priraum in Ecclesia Christia- clandus non esl, \nec obiter legendus, uhique enim
na vitibus, procreavit sed et metucndos denlibus
; remoratur leaorem. Tertullianus certe excellentis-
apros, vineta ipsa cffodientes, horrendum rugien- simus auntor est in omnibLS. Exstanl etiam do-
tes leonesimmitcsque ursos subministrat. At vero rtissimi et accuratissirai Lipsii litterae, lib. iv,

sicut ad temperandam Urbis yEternse, quae falso epist. 9, ad Jacobum Pamelium, in hunc sensum :

nomine sibi blandiebatur Ronia,laetitiam,Afri prae- Audio te, clarissime Pameli, in emendando Terful-
sertim efflagitabantur venatores, qui, viribua va- liano esse. Mujor, an utilior a le i'es suscepfa, ne-
lentas, 251 frustrandisque bestiarum morsibus scio.Scriptorem plenum antiquae et reconditae doctri-
artifices, impetum earum eluderent, ipsasque con- nx corrigere arduum ; eumdem correcium dari, non
ficerent; sic eliam satis magnum aeterna vcre Dei soliim vestra theologorum interest, sed noslra om-
veri civitas contra Valentinianos, Gnosticos, Aria- niam, qui litteras 252 Grsecas Romanasque tracta-
nos, similiaque natura portenta, genitum ex ea- mtis. MeriLo itaque nobili litterato, et diffusa eru-
dem eibi Africa vidit praesidium. Quid enim Au* ditionis Barthio audit « Pater erudilionum, lib. xiii
gustini ego subtilitatem et eruditionem laudem ? Adversar,, cap. 16. Apud quem lib. xix, cap. 1,

mellifluam Lactantii eloquentiam probcm ? Arno- haec etiam legi possunt. ^Scriptorum, quanlum ad
bii doctam curiositalem persequar ? Undique in nos venit, eruditior nemo est. exque quo plura con-
Cypriani scriptis relucentem pietatem, quam ipse discere possis, quam Tertullianus, Nullus in eo apex
Banguine suo signavit, suspiciam ? Quid denique, est non cum cura posifus, ut, quo pacto alii inopia,
qui uno etiam libello multum verae gloriae meruit, hic abundantia litlerarum peccare noiinunquam vi-
Minucii admirer rotundum et lenefluens eloquium! deaiur. Quibus merito adjungendum Thomae Cam-
Unus instar omniura est Tertullianus, in quo mul- panellae testimonium, viri cujus ingenii vehemen-

tum sibi placet Augustinus"; oninis generis litte- liam et judicii acrimoniam saepe sum aduiiratus.
rarum peritiam agnoscit Lactantius quem sequen- ;
llie in libello de IJbris propriis et rccta ratione

dum sibi proponit Arnobius ; magistrum, quoties studendi, cap, 9, edit. Crenianaj, pag. 216, ubi vir-

libros ejus poscit.vocat Cyprianus; in suo denique

tutes et vitia scriptorum quorumdam, qui theolo-

Dialogo, qui velut contractum cxvasto Apologetici gica tractarunt, enumeravit, ita in hoc nostro au-

hujus pelago sinus est curvamen,tantum non tran- ctore dnil: Tertulliunus denique ut theologorum ma-
quo quidem Teriulliano,qu\d gister, plus probatduobus verbis, quam cxteri mille
scribit Minucius. De
veteres et recentes auctores non sine laudum cu argumentis : gravis, arduus, acer, efficax, brevis.

mulo senserint, quamvis hic exscribere mihi non C concinnus : philosophicx grammaticse, non autcm
civilis cultor, et suo africanismo homines velut ad
sit propositum, tamen non possum quin pauca

delibem. Et veterum quidem perhonorifica testi- peregrinas merces alliciens.

monia hisce contraxit Vinoentius Lirinensis,quinti Quid igitur mirum, si tantus auctor non tantum
saeculi, cui illum Cangius assignat, non infacun- tam insignes laudatores, sed et omnium gentium
dus scriptor Hic, inquit,
: apud Lalinos nostro- invenerit commentatores ? Cum Tertulliani enim
rum omnium facile princeps judicandus. Quid enim nomine consecrata aelernitati, ex omni statu et

hoc viro doctiusl Quid in divinis atque humanis re- disciplina, manebunt nomina Rhenanorum, Pame-

bus exercilatius? Nempe omnem philosophium et lioruni, Juniorum, de la Cerdarum, Heraldorum,

cunctas philosophorum sectas, auctorei assertoresque Gothofredorum, Salmasiorum, Rigaltiorum.Ut jam
sectarum, omnesque eorum disciplinas, omnem hi- taceam Zephyros, Barraeos, Gagnaios, Latinios,
storiarum studiorum varietulem mira quadam
et Gelenios, Morccrios, Wouwerios, aliamque satis

mentis capacitate complcxus est. Ingenio vero nonne numcrosam eruditorum turbara, qui hujus aucto-

tam gravi et vehementi excelluit, ut nihil sibi pene ris studium publicis ingenii sui mOnumentis testa-

ad expugnandum proposucrit, quod non aut acumi tum posteris voluerunt. Et ex his quidem pluriini

ne irruperit, uut pondere illiserit? Jum porro om- D cuncta nobis rer/M//?aru' Opera eiucidationibus suis
iionis sux laudes quis exsequi valeat ? Quse tanta, exornata dederunt. Inter quos primus Rhenanus
nescio qua, rationum densitale conserta est, ut ud (cui et hunc et plurimos alios auctores in lucem
consensum sui, quos suadere non potuerit, impellat protractos grata dehet posteritas) bis terve repe-
sen- titis editionibus, Gelenium Barraeumque habuit
cujus quot pene verba, tot senlentix sunt, quot
sus,lot victorix.Ex recentioribus quidem, illustris 8ecutores,PameIiHm dehinc Juniumque,et egregi®
Josepho Scaligero subliraius et perfe- doctrinae Ludnvicum de la Cerda, Post quos, ut et
nobilitatis
ctius in omni gonere doctrinae et scienliarum non quemdam Georgium Ambinatem, qui operosi sui

orbis eruditus. Vide itaque quantum sit a omniloquii trium voluminum hiatu nihil dignum
novit
praestitit, tantum non ex mortuis redivivum re-
iaudato laudari. Verba ejus sunt in Primis Scali-
traxit notae doctrinai vir Nicolaus Rigaltius. Cujua
gernnis,pag. 96 Teriu//ranu5 sempe/- in manibus
:

tum propler lin- cdiliones s^tpissime Parisienses sub praflum revo-

habendus accuratrque legen-lus est,

tum propter disciplina- carunt, Philippi hriorii auspiciis, sed ipsius Rigal-
gux Romanse proi.rielulem,
 301 S. P. D. SIGEBERTUS IIAVERCAMPUS. 302
tii iniquinatiores multo, uts.Tcpiug a nobis in hoc A hinc a nobis ctiara accurate est recensita, non in-
uno libello est ostensum. Pcr partes vero iverunt spexit, Renatua Laurentius) Lutetiae Pari-
scribit,
reliqui, vel emendationcs notuiasque ai) Auctoris eiorum anno 1580, Renato Laurentio Barrso auc-
opere separatim edilas reli()uefunt. Quos inter tore ediilit, adscripserut Franciscus Modius Bru-
cminet industria Desiderii lleraldi, qui in huric gcnsis, vir diligenligsiiuus doctisairausque ;
qujB
Apologeticum, cui et nobis animum el cogitationes cum poatea in Gasparis Scioppii manus porvenis-
primum applicare libuit,Conimenlarium vari.x- eru- sent.ab illo ad Junium sunt transmiasae. Sed quum
ditionis plenum, Digressionumque libros sane do- tola jam adornata
esset ejus editio, ab ilio ad
ctos condidit; sed etscriptum hoc jam olim Fran- calcein. Tertullianarum suarura notarura fuit re-
ciscus Zephyrus Paraphrasi quadam utcunque jecla. Quod vero mihi raaxime semper mirum est
illustraverat, et Aldua Baptistaj Egnatii secutus visum, nec de la Cerna, nec ipse Ileraldus oculoa
cnram, edidcrat separatim ad calcem Lactantii, in hanc tam nobilera Collalionem conjecerunt, la-
anno 1515, ct 1535, quem tamen pneoccupaverat tuitque post illas Junii Notas, nulli fere nisi Go-
Joannes Tacuinus, qui iidem Lactantio annexue- thofredo cognita,donec acris vir doctrinae Nicolaus
rat ilium Venetiis, anno 1509. Rigaltius illis in emendatiore sua prioribus edi-

Kt tamen post tot publicum

tantosque viros in ^ tione
*'' USU3 est, sed ita, ut qu<T3 ipsi placucrint,
prodire 253 sum ausus, non ut studium meum ^^ de desumpserit, neque ullam reliquarum, quae
diiigentiamque vendilarem, aut ex reprehensione satis raultsB erant,in Notis suis mcntionera fecerit.
florilej^iihque aliorum, quod detestor et odi, mihi Ilaque et nobis satis fecundura ex illa ipsa Colla-
laudis corollam texercm,sed ut theologus theologo tione reliquit Spicilegium, cujus lectiones ubiquc
TertulUano, theologisque noslris meam qualem- (ideliter, proul fide dignissimus exccrpsit Modius,
cunque navarem operani ut ad aucloris, omnium; in Notis nostris 254 repraesentavimus. Accessit
elogio, Grajcarum Homanarnmque antiquitatum et insuper accurata Codicis Agobardini Collatio, non
di&ciplinarum peritissimi,intcllectum subministra- quidem illius, ex quo tantura non ex inferis exci-
rem.si quid so mihi,dum illura forte sub manibus tatajara lcguntur reliqua TertuIIiani scripta, et in
tcro,in utriusque linguic scriptoribus,ijuod ad hoc quo solo et unico, depravatissinii hinc haclenus
ejus scriptum faceret, obtulit, quorum qiiidera le- duo ad Nationes libri inveniuntur;sed tamen nol."B
ctione et versatione non inflciorme a teneris valde satis bonae, nullisque hactenus, quod et de codice
fuisse delectatum raptumquc; denique, ut illi, si Lugduno-Batavo dictum sit, cdiloribus Tertuiliani
adhuc
quisalius, post lot rnedicos, corruptissimo inspeclo. Diversos esse duus istos codices Agobar-
et pessiinc medicinam aliquain facercm.
aflecto, dinos Iribus mihi arguraentis persuadeo. Prirao,
Quod uHimura, cura haud ignotura raihi esset, C quod Rigaltius.qui quaraplurimosTertulliani libros
quani sit dinicilc, in hoc pra^sertim uuctore, vel ex ras. antiquissimo Agobardino ante octingentos,
ex his magni Scaligeri verbis in Scaligerianis, et quod excurrit, annos scripto, eraendavit, singu-
paj;. 47 : Bex,a aliqnid fecerat la TcrtulUanum, scd quo libro et quot locis
lisque libris prajnotavit, ex
quod non edidit :
bene fecit, difficile est aUquid in emcndaverit.ante Apologccici libellum hujus Codicis
illum auctorcm edere sine 7nss. ca;pi circumspicere non meminerit. Secundo, quod in accuratissima
subsidii itU'd genus, quo certe cruditi carere non Agobardini istius antiquisBimi ms.coIIatione,quam
possunt, nec arccri debent. Nec tuinen mil)i excur- juxta Pamelianam cditioncra sua manu instituit.
rendum putabam ,\ugustam Taurinorum usque, Agobardi, ut ipse ascripsit, anno lG25,Jo3ias Mer-
ubl sexccntorum annorum ajtatein referentem hu- cerus, non vero Joannes Mercerius, ut irapressum
jus Apologetici codicem oflVndisse se teetatur Ma- in Hibliotheca, pag. 71, nisi plane fallat me memo-
billonius in itinerario Itulicu, pug. 8. Consulant ria, qui illo libro s.-cpissime sura usus, Apologrtici
menibranas istas, quibiis licet esse tara bcatis. ovK. nullis nolis conspersa; sint. Visitur autem ho-
Nobis vero sese obtulit insignis codex merabrana- dicque is libcr in Bibliotheca Lugduno-Batava,
ceus, in quo prfctcr hunc libelhiin phirima Terttil-
p 71. Tertio pra^cipue.quoi Jacobus Gothofredus,
Itani scripta conlincnlur. Occupat illc socundura ad Nationes editor, qui ipse iusignis
j) librorura
inler mss. instructissima) bibliolheca} Lugduno- hujus thpsauri, anlequuin regis Gallorum biblio-
Batavic locum, ibiqne, paj;. 32'i, rocensetur. Qiiein thec;p inferretur, fuit possessor, ubi in Praefatione
sicut valde veterein assererc non audeinus, lamcn librorura ad Nationes diligenter catalogum con-
ex optimo et vetustissimo essc dcrivatum, nobis tesil illorum librorum, qui codice isto compre-
conforentibus liquido constitisse, et cum Fuldensi lienduntur, Apologetictim illis non annumeret. IIkc
aliisque optimis in inultis conveniro, asseveramus. vero collatio altcrius Agobardini codicis, quam nos
Non cnim puto usquam terrarum aliquos oxstare jam damus ilidem,a Josi8eMerceri,qui a JoanneMer-
codiccs biijus .ipologctici, qui cuin illo, qui quon- corio, qui anlocc.«sor Hiturcncensis fuit, et Notas in
dam in bibliotheca Fuldcnsi fuil, singularitate et Tertulliani librura do I'allio conscripsit.et multum
pr«38tantiacomparari possil. Ilujuij codicis Lectio- ante vixit.dislinguilur.diligeutia prolecta est.Testa-
nc3 Varianlcs ad cxcmplar quod Michael Julianus
j
Inr id manus Pauli Colomesii, qui Ihvc orsB Rigalta-
(non vero ut Junius, qui iUain cditionem. quaj uae editionis alloverat./n margine hujus volutnnis lia-
 303 LEGTORI CANDIDO S, P. D. SIGEBERTUS HAVERCAMPUS. 304
bes Josiae Merceri Notas et Varias Leoliones e co- A non omneg in omnibus cum orthodoxa Ecclesia
dice Agobardino ab eodem erutas. Descripsit Soud- consenlienteB,tempu8 quo Apologetkumhuncscrip-
lejx, prope Windsoram,in ^dibus Vossianis Paulus serit, quibus tunc partibus, et an Montani fuerit
Colomesius, unno -1682. Hujus libri mentionem addictus, et cur huic Apologetico quasi anteambulo-
injecerat mihi Franciscus Fabricius, ss. theologi» nes fecerit duos ad Nationes libros,Justini martyris
in academia Lugduno-Balava doclor et professor scilieet, ut mihi observatum est, exemplo sed ;

celeberrimus, seque eum possidere dixerat, pe hesc partim uberius ab aiiis perlractata sunt, par-
tenti dein proferri jussit, et pro singulari sua hu- tim in ipso hocGommentarioperstringuntur,partim
manitate copiam ejus fecit. Sed jam operae ad etiam proferentur a nobis in Prolegomenis ad re-
fidem usque cap. 11, erant progressae, quare liquos, quoa adversus gentes variis titulis compo-
postulare mihi res visa fuit, ut priorum undecim suit libros, quos brevi jam si Deo humanarum
capitum Addendis ^insereretur. Par ralio
coilatio rerum arbitro placuerit, Notulis nostris aliorum-
habenda fuit alterius ms. merabranacei,qui recen- que illustratos, edere est animus. Et sane non
setur in Bibliotheca Lugd. Bat. pag. 376, cum Cy- mediocrem in illis diligentiam a nobis positam
priani aliorumque scriptis colligatus. Fugerat is esse, vel inde patet, 266 quod ex duobus parvis
liber primo diligentiam nostrara, sed taraen nu- ad Nationes libellis, non quaesita sed ultro oblata
perrirae a nobis diligentiasime collatus est.iisdem-
B
occasione, in hoc nostro Commentario pius viginli
que Addendis Variffi ejus Lectiones insertse sunt. mendas sustulerimus, in quibus, quoniam nullum
Codex erat sane praesLans, et licet scriptionis ra- a mss. unico tantum superstite, superest subsi-
tione prioribus Lugd. Bat. membranis minus niti- dium, ingenio fuit indulgendum.
dus, vetustate taraen et accuratione superans. Id tamen eciri velim, magnam non modo curam
Usus sum praeterea Junii editione, cui Josephus in hoc Apologetico a Tertulliano adhibitam, sed et
Scaliger conjecturas nonnullas ascripserat, qu» his idem hoc scriptum, hic illic paulum in verbis
debito honore nomini tanti viri ubique sunt red- et oratione iramutatum, ab illo in publicum emis-
ditae ut et ejusdem editionis exemplari cui Petrus
; sum esse, quod lectori evidenter, ut putamus,
Scriverius emendaliones nonnuUas ex codicibus apparebit, si conferat, quae a nobis afferuntur pa-
255 vetustis adjecerat, quod mihi dudum ex ginis 292 b., 313 o, 409 6., et prsesertim 439, a, b.
Bibliotheca Almcioveniana in ejus distractione INec id mirum videri debet, etiamsi nullus ante
comparaverara. Referri forsan debent ad codices nos observaverit,cum idem et Lucretio et Lucano
Jesuitae docti et amici Scriverii, Heriberti Ros- accidisse inpromplu sit ostendere adeoque non ;

weidi.Ad illum certe pertinent haec, quae libro suo q immerito Hugo ille Grotius idem judicium de Lu-
olim praefixit doctissimus Scriverius Hei^ibertus Ro-
:
cano ferat lib. vi, versu 187, agnoscatque in mul-
sweyd epistola anno 1503, sexto Maii ad me scripta: tis auctoribus id observari posseGonradusRitters-
Nactus sum nuper duo exemplaria mss. Apologetici husius, in Commentario ad Oppianum, cujus
Tertullianei, quae mire conspirant, et veteres lec- verba inde excerpla exhibentur a Gaspare Sciop-
ctiones tuentur contra criticorum acumen. Sane mi- pio, de Arte critica, pag. 87, invictis denique
ratus sum magnvm Scaligerum quod Gomphosin
, argumentis evicerit magnus Salmasius in Notia
nobif in Tertulliano excogitarit, plansibili quidem ad Achillem Tatium.
conjectura, sed minime necessaria, etc. Nec plus Et haec quidem hactenus, quae si tibl placuerint,
apparet ibidem, prceter hanc mss. codicum acces- benigne lector, spondemus, indesinenter operam
sionem, qubtquot hactenus exierunt Tertulliani nostram usui tuo profuturam, nam et multa ha-
Operum, vel Apologetici hujus editiones, diligenter beraus inchoata, semiperfecta absoluta etiam,
,

conquisivi, contuli, et in quo variarent annotavi ; quae non parco excutiemus sinu, dum animus et
ut nemo imparatura me ad tantum Auctorem, et otium suppetit, et dum
tam nobile ejus scriplum, quale in primis hic
integer aevi
Apologeticus, accessisse dicturus sit. Quid vero Sanguis inest, solideque suo stant robore vires.
prfflstiterim aequi lectoris erit judicare, qui sicul)i
D
Namque at sobrie praecipit Syracusani
lapsus fuero, quod et maximis ante me viris in
musa Theocriti, Idyll. xiv, versu ultimo ;

hoc ipso opusculo saepissime accidit, et in isto

uoteTv Ti SeT a; yovu ^(XwpcJv.
scribendi genere evitari non potest, facile,ut puto,
condonabit. Dabam ex Mnseo raeo, in pago Slaad aan't Harin-
Supersunt adhuc quaedam dicenda mihi, quae gvliet, in Insula Overflakke, ipsis Kalendis Junii,
pertineant ad vitam TertuUiani, mores, opiniones, anno 1718.

>«^«-
 QUINTI SEPTIMII FLOUENTIS

TERTULLIANI
OPERLM PARS PRIMA,
IN QUA COHTIHENTDR

LIBRI ANTE SUSCEPTUM AB AUGTORE MONTANISMUM SCRIPTI.

SERIES PRIOll.
LIBRI APOLOGETICI.

APOLOGETICUS ADVEliSlJS GENTES PRO CHRISTHNIS.

«51 TOTWS OPEBIS ARGUMENTUM.

Imperante Septimio Severo, et cum Antonio filio res nomauas administrante, Terlullianus, verge reli-
gionis ardore flagrans, illius utpote sacris initiatus, moleste, pro eo ac debuit, putiehalur, religionem, qux
ef[erre sese quodammodo coiperat, opprimi, sub initium perseculionis quintx, qua sxviente, insontes passim
Chrisliani, nutla sexus aut xtatis habita ratione, inauditis ante illam dtem suppliciis cruciabantur. Pro
lumma qua tunc pollebat facundia, Christanorum patrocinium quorum adeo deplorata erat
suscepit,
conditio, ut indicta causa, ct solius nominis prgojudicio damnarentiir. Communi malo ac publico occurrere,
et erumpenlem in dies tempestatem, quantum in se erat, compesccre, parles suas duxit, missaque hanc ob
causam ad antislilcs liomanos apologia, efjrenatos adversariorum impetus frangit tantisper ac debilitavit.
Eo quippe vigore eaque eruditione causam egit, ut si rationibus et veritate disceptandum fuissel, gentiles
omnes redigisset ad incitas. Justini martyris et Aristidis vesligiapremere poterat, verum ita eloquentiam
est tmitatus, ut el dicendi charactere, el argumentorum pondere ac docirinae varietate, utrumque su-
perasse videatur.

CAPUT PRIMUM. qui quotidie ad hanc sectam tranteant, itlam ali-

^w consideratione dignam faciant, qui sane om-
.

ARauMENTUM. - />
Cum t r>
Severo negatum esset
sub nes, remoti ab aliqua perversitatis culpa, oslen-
Lhnstianis tn ]udtcto se dcfendere scriptum ,
dant sese longe alium ajlectum induisse , quam
hoc pr.-Bsidtbus liomani tmpeni oblultt auctor,
j,;;»,» .„,- ,-,j jnaleficis semper dcprehenditur.
oslendens hoc capite imquam istam judicandi
formulam, per quam defensio negatur insontibus, ^' "on licct vobis, Romani imperii antistites (1).
et veritas absconditur ; cum interim lot tantique, in 250 aperto et edito ipso * fere vertice civitatis

Variae lectioiies *.

• Et in ipso loco Paris. Et edito, in ipso Rigalt.

(1) hnperii antistitcs. Antistitos vero appellat,
mquit Kracigcus Zephyrus (in suis qufe nostris
conjunximus scholiis) ipsos ponlifices, quorum
auclontas rem sacram, oajremonias, omnem deni-
que rehgionem administrabat, in qiiibus interpre-
tandis summa Reip. versabatur, unde
Commentarius.
pubiici consilii a Cicerone appellantur et deorum
immortalitun anttstitcs. Atque inter eos etiam ipsos
imperatores fuisse conslat ex inscriptionibus anti-
quis, in quibus Pontilices Maxirai vocantur. Pa-
melius.
et principcs

Notaudum, !<>. Varias lectiones acceptas fuisse ab editioue priuia Parisieusi auno 1666. curante Sigism. Gele-
nio cdita, pauoissimis exceplis quas editoreshauseruut
ex edit. Paris 1664.— 2» Notas qua3 nuUo auctoria nomine
Buosiguanlur, ad perpetuum Havercampii Commeularium
referendas esse.
 :

307 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APQLOGETICA. 308

praesidentibus ad judicandum
(2) pHlam despi- A 'nveniro, caeterum genus, sedem (10), spem, gra-
cere et coram
cxaminaro quid sit liquido in tiam, dignitutcm in ccelis habere. Unum gestit m-
causa Christianorum si i
^ ad hanc solam spe-
; terdum, ne ignorata damnetur. Quid hinc ^ depe-
ciem {3)auctoritas vestra (4) de justiliae diligenlia in rit legibus (11) in suo regno doniinantibus, si au-

publico aut tiuiet aut erubescit imiuirere; si deni- diatur ? Ad hoc magis gloriabitur polestas earum,
que, quod proximn accidit, domesticis judiciis * (5) quod etiam auditam '"damnabunt veritatem?CaEte-
nimis operata " (6) sectaj hujus infestatio (7) ob- rum,inauditam si damnent,praeterinvidiaminiqui-
Btruit viam ^ defensioni, liccat veritati vcl occulla tatis ctiam suspicionem merebuntur alicujus con-

via tacitarum litterarum (8) ad aures vestras per- scientiae,nolentes audire,quod damnare non possint.
venire. illa de causa sua deprecatur ^, quia nec
"^
Ilanc itaque primam causam 261 apud vos collo-
de conditione miratur. ?60 Scit se peregrinam caraus (12) iniquilatem •' odii erga nomen Chrislia-
In terris (9) agere, inter extraneos facile inimicos uorum.Quam iniquitatem idem titulus et onerat et
Varise lectiones.
* Describere Barr. MS. L. B. Despicere. Bhenan Jun.» Sed hanc alii. Jta Herald. Rigalt. Havere. '^

Indicis cod. F. vclt. edition de G. ^ Operala Paris. Animis M. F. " lla Pamclius, La Cerda, Bhen. Viam
del. Jun. Herald. Big. Haverc. e.r. MS. os defensioni MS. F. Nilus de causa Junius. ^ Deprecarelur
"^

Bhen. Paris. ^ Ilic Paris. Venet. Quod etiam Bhen. La Cerd. Pumcl. Quod inauditam cod. Putean. Jacob.
Bangars. el Hugol. Quo etiam auditam Herald. Bigalt. Havercamp. scribere maluil al...earum quod veri- :

tatem. ** Iniquitatia. Bigalt. Semler. Leopold. Haver. odium Pamel. Bar.

Commentarius.
1n ipso fere verlice civitatis prxsidentihus ad B stini «Omnis qui ad supernam pertinet civitatcm,
(2)
.1.- n..„;t„i;.,,^
jndicandum. Gapitolium
/ ;f;„„t
;
signiflcat. — Chaicidius ;„
Et r-'!-,^!™;^;.,™
i.'i.
in „,
peregrinus
:

._i : i:
est mundi
-± j i: ,-.
et dum temporali utitur
.

:
.

7'im. Plat. rationem dicit suam obtinere sedem vita, in patria vivit aliena; » ita canit :

in capite, tanquam totius corporis Capitolio. Ri-

GALTIUS. CoElestrm ad patriam, Chribto redimente, vocatu»,
Vitam labenlis lemporis hospes agit
(3) Ad hanc solam speciem. Quoniam depiorata
:

Dumque ad piomissam requiem non per sua teudit,

videtur causa Christianorum, propter praejudicia Mundanae palilur mulla pericla viae :

et varia decreta, adeo ut nemo pro iisdem loqui QufE nuuc obsessa aJversis, uunc plena secundis,
non rcformidel,sicque aperte patrocinio indigeant, Aut frangit trepidos, obligat aut dubios :

nobis saltem privatim pro Christianis disceptare luter quos laqueos curreutem ad gaudia vilae,
concedatur, datisque ad vos litteris, doloris nostri Non capiet mundus cui via Christua erit.
testibus et amoris, linguis subsidium aliquod re- Haverc.
servate. Le Prieur.
(4) Aucloritas vestra. Per auctoritate^n intelligit (10) Sedem. In est patriam quam quaerit, quam ;

actum summum administratiouis.sumraam in ad- curat, exoptat. Anaxagoras philosophus summus,

ministrando imperio potentiam atque aucturitatem. cum rei publicae et privata^ valde esset negligens,
Itaque auctoritas est institutoris, dispensatoris, compellatus a quodam hoc modo Nullane tibi :

procuratoris. Ut ergo isti indigent auctoritate patricB cura est ? respondit, 'E[i.ol «pp y-^- atpoSpa,
Eumma, ita de praesidibus istis, inquit, auctorita- [jleAei TTJc iraTpioo; xov oupavov, i. e « Mihi vero :

tem esse iilorum, neminem timere et erubescere, Q patriae cura, et quidem summa est,digitum in coe-
quominus tuto possint judicare. La Cerda lum intendens. » Narrat Diogenes in Vita ejus.
(5) Proxime acridit, domcst>cis judicHs. Innuit Chrysost. Homel. de bS. Bernice et Prosdoce : « At
recentem hisloriam taevitiffl quorumdam ex iis mulieres alta tranquilitate frueliantur siquidem :

quos imperii Bomani anlisntes vocat, qui scilicet
domestico judicio in liberos aut servos suos, eo
quod Christianorum sectae nomen dedissent,aliquid
atrocius statuerant, quasi inde contracta asperi-
tate, allatis domo praejudiciis ad ipsa tribunalia
causis Christianorum judicandis infestiores acce-
derent. Lac.
(6) Operata. Hellenice et Virgilius I Georgic,
Ltetis operatus in herbis.\i'\c\i autem ethnicos cona-
tosab iis qui familiariter cum Christianis versaban-
tur, a famulis, inquam, et anciliis investigare cri-
mina.de quibus vulgo infamabantur, nihilque un-
quam deprehensum esse. Lac.
(7) Sectae hujus infestatio. Eodem sensu Chalci-
dius in Tim. Piat. sectam sancliorem dixit, ex He-
undique illaa spfs futurorura nT.miebat, quonium
et [leregre cum degerent, peregre non degebant
veram enim patriam fidem habebant; civitatem
propriam habebant confessionem, el cum optima
spe alerentur, nuliis rebus praesentibus afficieban-
tur, luturas namque solura speclabant.» Adeo cum
Graecorura omnium liberrimo Diogene gloriari po-
terant. 'Eyziy 7ta-:piSa aSo^iav y.m iiEvfav avaXwTOV
Tfi TjyTj.i. e.:<iHabere se patriam contemptum glo-
rise et paupertatem, quae in potestatem fortunae
nunquam sintcessura. » Hav.
(II) Depertt legibus, Rarum verbum, et quod vii
apud alios invenias. Est tamen apud Lucretium,
quem studiose legit noster Septimius. Is., lib. xi,
296 :

braea Christianam significans.Quod quidem.inquit,
verum esse testatur eminens quaedamdoctrina se-
ctae sanctioris. Lac
(8) Occulta vin tncitnrum litterarum. Similifer de
eadem hac re loquitur in lib. ad Scapulam, cap. 1:
«Necesse est vel hoc m^odo erunipere ad proponen-
da vobis ea quae palara non vultis audire.» Et huic
affine illud Martialis in Prffifatione \\h. xi Epigr.:
« Video quare Iragocdi cpistolam accipiant, quibus
n Nam neque adangescit quidquara neque deperil inde.
Quod si quaedam testiironia collegerit Festus, ea
perierunt, truncatumque hoc solum nobis reliquit
epitoraator ejus Paulus, deperire significat valde
perire. Hav.
(12)Quam potiorem sequimur praealiislectioiiem,
inquit de Gourcy.ea sane prfe aliis nitide,obvioque
sensu sonat et egregio Collocare causam apud
.

pro seloqui non licet. » IIavercampi;s. judices,\dem est enim acdiem coram judice dicere,
(9) Sic se peregrinam in terris. Prosper Aquita- reuj sigillatim explicare, minime vero rei cau-
nuB II lib. Epigram.., ubi exprimit illud Augu- sam afferre. Nec totus eo loci est Tcrtullianus
300 APOLOGETIGUS ADV. GENTES. 310

revincit, qui vtdetur excusare, ignorantia scilicet. A. runt, et injuste odisse. dum ignorant.TeBtiraonium
Quid enim iniquius, quam homines^quod
ut odcrinl ignorantiae est, qua; iniquitatem, dum '* excusat,
ignoranl oliamsi res mcreretur orlium ?Tunc plenim condemnat;Curaoranes,qui retro oderant,quia igno-
meretur '^cum cognoscitur.an racroatur. Vacante rahant quale esset quod odcrant.siraul uf^desinunt
autemmeritinotitia,un(Jeo(liiju8titiadefendilur(iuiE ignorare.ccsscnt ^ et odisse. Ex his fiunt Christiani,
non deeventu.sed de conscientia probanda est ? Cum utique de comperto et incipiunt odisse quod fue-
er^o pro[)tcrea odcrint '^ homincs '*, quia ignorant, rant, et profiteri quod oderant et sunt tanti, (i3) ;

male sitquododerunt, cur non iiceat ejuamodi illud quanti et denotamur **. Obsessam vcciferantur
e8se,quod non debcant 262 odisse? lla utrumque civitatera (14) m agris, in castellis, in insulisChri-
ox allorutroredarguimus et ignorare ilIos,dumode- stianos ; omnem sexura, <Btatem, 2G3 coDdi-

Variae lectiones.
»2 Mererctur. Pamel. Fran. Semler. '* ** Performamur. Rhen. Ileral. Pdgall. Ilaverc.
Fatentur. Paris.
Prseforraantur. Patnel. Uarr. " fVonwer mavult scribi ex MSS. Quis negat tamen quod vere malura es
quos capit derondere. '^ Pamelius, Semler, aliis Christianus vero quid simile? lilien. in edit. christia-
iiis V. quid siiiiile ? Cod. Lugd. B. christianorum, sed recte staluit Ilavereamp. cold. fuld. scripturam res-
lituendam esse, nec rcpugnant qux sequuntur. '"^
Natu-rara uiali. lihea. Barr. Seinler. Leopod. '* Deno-
lantur Paris. Barr. lihen. Herald. Gagnxus-Gelenius.
Commentarius.
in assignandis odii in Christianoscau8is,quin potius B ^afoiv r[Or, £;oyiXXovTa;. 1. e. ; o Prolapsos in ritus ;
pnecipua eoruin caup;e capita reccnscuL. Summoe Jud;eorura i> e.^ant vero Chrisliani. Idera de Nerva
esse iujuriai eos daiiuiaro in hoc primo capite as- successore lyranni refert vetuisse illum quemquam
serere aggreditur. lueunte vcro postea capite4jam 0'jTE (i7£0£'!a5 ojxe 'Iojoa'.7ji.oo xaTaiTiaTOat 1. e. :

quinam sit genuinus ibidcm sensus ipsemet aperte t Neque contemptus deorum, neque Judaici ritus
palcfacit cum ait « Atqiie adeo quasi
: prajlatus crimine in posterum accusare. » Sulpitius Severus,
li.fo ad suggillandum odii erga nos publici iniqui- //ts/. .^acroj iib. XI : « Qua tempestate Hadrianus
tatem, etc. Edd. e.\istimuns se Christianam fidem loci injuria pe-
{[[]). I.t sunt tanli. Perinde ac si dixisset Tanta ; rompturum, in templo ac loco Doiiiinica; passionis
eat eorum mulliludo, quanta vos non pra^terit^sed simulacra constituit. Et quia Chiisliani ei Judaeis
iudicatis ac deploraniini mulla proclamutione do- polissimum putabantur (nainque tum HierosoIjTna!
lontes sub praitextu jusstiticB, et iiuasi accopto de- non nisi ex ciicuracisione haboat Ecclosia sacer-
trimento obsideri orbem hac Christiana religiono, dotem) militum cohortem custodias in perpetuum
et ad hoc nomen nmncs homincs confugcre, ut agilare jussit, qut-e Judajos omnes Hierosolymae
merito de Ecclesia Morutianum illud decantari pos- aditu arccret. Quod quidem Christianse fidei pro-
set Mcrges profundo, jpulchnor evenit. Pam.
: ficiebat, quia tum pene omnes Christum Deum
(13) Obsessam vociferantur civitalem, etc, Barr. sub legis observationo crpdebant. Nirairum id Do-
Ctvitatem obessam vocif. Ex mullitudine hominum mino ordinante dispositum, ut legis servitus a
undiquo ad verilalem confluentium probaro cona- libertato fidei atque Ecclesiae tollerelur. » Unde
tur Scptimius non lam iniquam Chrislianorum (J
forsan nec Arrianus illos discernit Disserl. Epic
esse religionem ac illi puspicarentur, ad quam tct. 11, 9, ubi taxat illas qui philosophi personam
iibitjuc et ab omni sexu ct conditiono tantus ticret sumunt cum revera non sint T( ojv, inquit,
:

concursus, adeoque non vulgus taiitnm instabile, axonxov Ai^^-^ o-iaotov -:( s^a^reaTqt; to-j; tcoXXo'j;
; ;

Bsd et viri claritate nHtalium et cxislimatione in- t( 'j7roxp(vTj, 'Io'j8aTo; wv, '
EXXr^va; ; Oj'/^ ^??>» '^^'^i
signes ad illam sectam transircnt. Infra rap. 111 : exarco; XiY^ta'. 'lojSalo; ; -ioi; Ijpo; ;
Trw; A(y'j-
« Bonus virCaius Seiop,tantum quod Christianus.» •TTTto; ; Kal
^Tav Tivi i7Ta(zifOTEp(;jovTa I^oojjjiev,
Et ibidoin « El;o Luciuin sapientcin virum repeiilo
: e*.u»Oa|A£v Xiveiv Ojx ejtiv 'lojoaToi;, aXX' 'jitoxpt-
factuiii Christianum demiror. » llhid pali non po- vETat. "Otav cl avaXaoi[) -zb TaOo;, t6 toj 3£6a;jLu.i-
terant toiiebris gentilium addicti, unde vel Taciti vo'j,TOT£ xa; ETCt T(]> ovT'.,xai xaXetTat lojoxlo;.
illa indignatio, lib. xv Annal.. cap. 44 « Repros-
: i. e. « Quid appellas te Sloicum ? quaro decipis et
:

saquo in pra^sens (supplicio scil. Cbristi a Pontio fallis tam multos? quam f>b causam vis haberi inter
Pilnto necati) cxitiabilis supcrstitio rursum erum- Gr;ecos,cum sis Juda2us?An noscis quam ob causam
pebat, non modo per Judsam originem ejus mali, quis habentur pro Jud;eo, pro Syro, pro .tgyptio ?
sed por urbem etiam, quo cuncta undique atrocia At quando conspexerimus aliquem incertarum
aut pudenda conlluunt cplebranlurquo. » Loquitur partium, atquo ancipito (ide, dicero solemus Ju- :

do tempore
Noronis. Plinius, lib. x, epist. 97 : dffius non est, scd simulat. Cum autem affectum
« Multi eniin omnis ajtatis.omnis ordinis.utriusque induit baptizati et inler sectatores adsciti, tum re-
SPxns ctiam, vocantur in pcriculum, et vocabun vera el est et appellHtur Judwus. » Quamvis
tur. Noque eniin civiiatos tanlum, sed vicos ctiam, n cliam Juda^orum proselyti non incogn'ti illi fuorint
atquo agros superstilionis istius contagio perva ex furore illo quem Pharisajis ascribit Christus,
pata est. » Ilinc Hutilii, qui Honorii tomporihus Matth. xxiii, 15. Elegana vero verbum usurpat
floruit, in Itinerario, versu 395, amarulentum iTcauLtpoTept^etv, quod notat ita ad ulranique par-
illud :
tem propondore, ut quo pertineat nescias. Aristo-
teles, de Anima, lib. xi, 8 ; Evta Se twv ^wtov
Atque utinam nnnqnain Judcoa subacta fuisset lzafJitpoTip(;[Et TTjv cpjfftv, T(p T£ 4vO:o)rn> xa: toT<
Pompoii l)f>lli? imporioqne Tili.
Lntius excispffi penlis conla^ia serpunt, TETpaTTOJtv, otov TTtOTiXot. Suut quic natura i. 6. : «
Victoresque suos uatio victa premit. ancipitp, parlim hominem, partim quadrupedera
imitentur. ut simiae. iv,» 10 :'0 cl
Et rursus
llli onim utriusquc rcligionis iguari Judaeos e^ ota t6 tt,v
iT(Or,xo;, ixop:iT,^ iTTaacoTtp(^eiv, xaJ
Christianos confundcbant. Undo Dion in Domitiano (jtT,8£Tip(ov t' eTvat xa: iijicpoTiptuv, 8ii tojto ojTt
dicit ipsum Clementom et Domitillam nocessarios oiipav i'/t'., 0'JTt Itx-^' ^- ®* " ^inii* vero, quod •

suos, illum capitis supplicio, hanc doporlatione controversa sit inter bipedes et quadrupedes.quod
m msulam Paadalariam pumisse tl; Ta twv Toj- quidem ad forinam atlineret,ideo neo caudam babet
 !

311 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 312

tionein,etiam dignitatem(15) transgredi ad hoc no- A hoc (16) ipso modo ad ffistimatione alicujus laten-
men quasi detrimento mcerent. Nec tamen 264 tis '^*
boni promovent animos non ;
licet rectius!l65

Variae lectiones
*' Latentis Paris.
Commentarius.
nec nates videlicet, ut bipes cauda vacat qua-
: : Kal xi^ exsi iXXoui; xe TToXXoui;, y.%1 x6v 4>a6tov
a'jx(|»

drupes natibus. » Et in pulchro puero venuste KXr^fJtevxa, uTiaxeoovxa, xatTxep av£i|/i6v ovxa, xal
expressit Ausonius epigr.c. v. ;
yuvatxa, xat auxT|V auy^vn^ eauxou 4>aStav Ao|j.t-
Dum dubitat Natura marem
faceretne puellam :
TtXXav i'j(_ovxa xaxiatpa^iv 6 Ao|j.txtav6i;, iTrrjvi^Qy)
Faclus 00 pulcher peue puella puer. 81 djjtcfotv I^YxXirip.a aOeoxTjxoi;. 6(fi' y^; xat dtXXot i<; xa
xwv 'Iou8a'.ojv i\^r) e;oxcXXovx£? TxoXXot xaxE^txicjBr)-
Et in simili argumento de Gyge Cnidio Horat.
cav. 'H 6e AofjitxtXXa oirepiopfaOT) (j.(5vov eti; Ilav8a-
Carm. 11, v. 21 :
x£ptav. I. e « Eodem anno Domitianus cum alios
:

Quem si puellarum inseres choro, multos, lum vero Fabium Clemenlem consulem
Mire sagaces falleret hospites, [etsi pntruelis ejus ait et Flaviam Domitillam Do-
Discrimeu obscurum, solutis
mitiani consanguinem uxorem habebat] morte
Crinibus, ambiguoquti vultu.
affecit, iiiatoambobus cnmme atheismi [ita enim
Sed ut unde digressus sum redeam, procul dubio g Christiana religio vocabatur quae deos irridebal]
j„ /^u„;„t;«.,;^
de i^„.,;...„ •
Christianis loquitur ..,.., ;ii..^ o„.,„„..,
fragmentum illud Senecae, '•-'
Cujus rei causa multi, qui in mores Judaeorum "
quod nobis servavit Augustinus in lib. de Civitale transierant, damnati sunt quorum pars occisa est, :

Dei, VI, 11. « De illis sane Jud^is cum loqueretur. pars spoliata facuitatibus Domitilla tantummodo :

ail : Cuni interim usque eo sceleratissimai gentis
consuetudo convaluit ut per omnes jam terras re-
cepta sit. En cui
Victi victoribus leges dederunt. »
commercium litterarum cum Paulo fabuiantur
Quem locum eo iibentius addiixi ul quae ibi se-
quuntur emendem « llli tamen,inquit verbis Se-
. videtur hoc nomen adepta in honorem matris Do-
neca; Augustinus, causas ritus sui noverunt, major
pars populi facit, quod cur taciat ignoret. » Ita
babent libri optimi litteris Longobardicis exarati,
quorum collocatiocem servo non et major pars,
ut passim legitur. Quamvis enim in illo suo qua-
licunque scripto, quod jam deperditum est, super-
in Paudatariam relegata est. » Nota etiam hic Ju-
daeos et Christianos confundi, et repone pro
4>aStov <t>XaStov, ut expresse dicitur a Suetonio in
Domit. c. ^5, nec alias patruelis principis esse
potuit nisi ex gente Flavia, non Fabia. Uxor ejus
mitiani,quae ita vocabatur et cum cognomine
malure periit. Addit ibidem Xiphlin. virum
lilia
clarissimum Glabrionem ob idem crimen periisse.
Tov OE 8t) rXaSpto)va xov (Jtcxa xou Tpafavou ap-
^avxa, xaxT,YopTjO£vxa xa xs aXXa xat ola o\ TroXXot,
xat 6'xt xat Orjpfot? iiJta^exo otitexxetvtv. L e « Gla- :

slitionem istam odiosam sibi damnet Seneca, fa-
tetur tamen iiios ritus sui causam nosse, cum
major pars populi, Romani nempe, cujus vecordiam
et ignaviam ibidem taxabat, ignoret cur faciat idp
quod facit. Et sane praeter mss. aucloritatem evin- ^
cunt id praecedentia apud auctorem verba « Sub
jecit plane sententiam, qua signiticaret, quid de
illorum sacramentorum ratione sentiret. Ait enim,
illi tamen, » etc. Nacit huc etiam Suetonii locus
in Domitiano, cap. 12. « Praeter caeteros Judaicus
fiscus acerbissime aotus est, ad queni deferebantur,
qui velut proressi Judaicam inira urbem viverent
vitara, vel dissimulata origine imposita genti, tri-
buta non pependissent. Inter u sse me adolescen-
tulum memini, cum a procuratore, frequentis-
simoque concilio inspiceretur nonagenarius senex
an circumcisus esset. " Vides circumcisionis discri-
mine opus fuisse ut dignoscerentur. Imo adeo
brionem quoque, qui "cum Trajano magistratum
gesserat, accusatum praeter CcCtera supenoris crimi
nis, eliam cum bestiis quando pugnasset interfici
jussit. » Objectas enim fuerat ab illo leoni ferocis-
simo, quem pe Dei et virtute
opi sua confecerat. Sin-
: gularis quoque est inscriptio quae reperitur in coe-
melerio D. Agnetis via Nomentana, referente
Aringio Romx subterran. lin. iii, cap. 52, p. 340.
SIC PR.^MIA SERVAS VESPASIANE DIBE
CIVITAS UBI GLORTE TUE AUTORI
PREMIATUS ES MORTK GAUDENTI LETARE
PROMISIT ISTE KRISrUS OMNIA TIBI
QUI ALIUM PARAVIT THEATRUM I\ COELO.
Refert Aringius ad Domitianum qui Gaudentio
architecto theatri aedificandi curam commiserat,
eique, cum alia tum civitatem dono daturum pro-
miserat hunc autem re perfecta, cum velut Chri-
;

nullum discrimen inter has sectas facit Jillius
Spartianus ut in principio vit® Caracallae de eo
scribat « Septennis puer,
: cum collusorem s lum
puerum, ob Judaicam religionem gravius verbera-
tum audisset, neque patrem suum, neque patrem
pueri vel auctores verberum diu respexit. » Unde
et Lampridius de Alexandro Severo imperatore
« Glamabatque saepius quod a quibusdBm sive Ju-
daeis sive Ghristianis audiverat, et tenebat ; idque
pnr praeconem, cum aliquem emendaret, dici
jubebat Quod lihi non vis. alteri ne feceris. »
fieri
Quem eumdem imperatorem Christum inter deos
referre et templum illi exstruere voluisse narrat,
sed prohibitum ab iis, qui » consulentes sacra,
repererant omnes Christianos futuros, si id optato
evenisset et templa reliqua deserenda. » De mul-
titudine Ghristianorum adi etiam infra apud Au-
ctorem nostrum cap. 19, et quaj ibi notantur
stianus delatus esset ad principem,martyrium putat
pro mercede sortitum esse. Quam conjecturam im-
pugnat Reinesius in inscript. p. 955, legens ve.
PASTANi. DiRE. civiLiTAS. UBi, ut sit interjectio mi-
nantis et deteslantis, et refert ad Antoninum Bas-
sianum Caracallam, qui sextae persecutionis auclor
j)
:
fuit, negatque Vespasiani nomine insignitum un-
quam
(16) Nec tamen, hoc etc. Acer ad inquirendum
stimulus, tot ac tales homines ad sectam illam
transire. Quare augetur ignorantiae crimen, quod
non hisce exemplis ad penitius inquirendum mo-
veatur, non enim ut vulgus, cujus aures et oculi
SBcpe testes mali sunt, ut ait Publius, ita et qui
sapere existimantur et in bonis quod perdant ha-
bent, tam repente transirent, nisi occultum etigno.
tum quoddam antea bonum sese ipsis obtulisset-
Infra cap. ult. « Illa ipsa obstinatio quam expro-
:

Hav. bratis magistra est Quis enim non contemplatione

:

(12) Et jam dignitatem. Recte ita Rigalt. et ms. ejus concutitur ad inquirendum quid intus in re
Lugd. Bal. Alii etiam, quomodo ms. Fuld. Xiphi- sit ? quis non ubi requisivit accedit? ubi accessit.
li nu3 in ©pitome Dionis de crudelitate Docaitiani. pati exoptat?
313 APOLOGETICUSADV. GENTES. 314

juspicari, non libet " propius experiri.Hic tantum \ odisse non poterant quando si nullum odii de-
**
;

aumana ^' curiositas torpcscit, amant ignorare, bitum deprehendatur.optimum utique sit 266 de-
nim alii gaudeant cognovisse. Quanto magis hos sinerc injuate, odisse ; si vero de merito constet,
Vnacharsis denotasset imprudentos de prudenli- non modo detrahatur ClOy, sed aniplius
nihil odii
:ibu9Judicantes quarn immusicos "de musicis (17). acquiratur ad perseverantiam.etiam justitiaF? ipsius
Vlalunt nescire (18), quia jam oderunt adeo quod ; auctoritate. Sed non ideo, inquit ", bonum, quia
lesciunt, praejudicant " id eeso, quod, ai scianl, multos convertit (idO). Quanti enim ad malum (21)

Varise lectiones.
'"Libet Paris. licet... libet Rig. ** Rhen. : Hic t. urbana. al. Sio t. urbana. " Non musicos. Paris.
' Praejudicandi esse Rig. ^* Potcrunt Jun. ^b Inquiunt Jun.
Commentarius.
}uam Domitianum.quod tamen probant, quae citat queri videbatur, post confessionem, Philotas ne
lcrmolaus liarbarus ad Piinii pr.-clat. monumenta amicorum quidem misericordiam meruit. » Hav.
)ri8ci ajris, in quibus ita scriptum est, imp. cjes. (20) Quia mullos convcrlil. Hanc superius causam
)0M1TIANUS VESP. AUG. GERM. JOVl VICTORI. Undo in prasrogalivam suam traxerat Auclor, lot omnis
lubium ad quem relerri debeat illud notnen in ra- B goneris, sexus, locorum, ad Christianos Iraneire :

iBsimo magni airis numrno apudPutinum in Thes. sed quia juxta Publii illud vers. 148 :

). 1 18, ubi ab una parte superbissimi amphithea- Est turba semper argunientum pessimi,
;ri 9truclura,ab ailera figura spoJiis insidens.cum

ramo olivae, et hac inscriptione divo. auo. divi.
VKsp. F. vkspasian. Etenim ad Titum referri potest,
ut sit Vespasiano, et ad Doinitianum qui id memo-
rio) fratris tribuerit quamvis ad priorem potiua
pertinere arbitrer; cum aiiler nomen imperatoris
Ideo diluit hancobjectionem egregie in sequenlibus
ex virtule Chrislianorum. Dixerat ante quoque,
non tanlum omnem sexum, sed et dignitatem ad
; hoc nomen transgredi, facilem inde quoque viam
defensioni monslrante eodem Publio versu 489 :

non exprimatur. Cuicunque iniperatori tribuenda

sint verba, salis obscure cerle thealri structura
inteiligitur per illa glorie tue autori ex opposi-
lione theatri in coclo. Quod si ad Domitianum re-
teras, malim secundo versu legcre
GIVILITAS UDI GLORIE
Ita enim de illo Suetoniu3,cap. 18 « Commendar'
so verecundiuoris adeo senliebat, ut apud Senatum
810 quondiun jactaverit,usquc adhuc certeanimum
meum probuslis et vultum. » Vox alium quoque
pro AGiON. i. e. Sanctoruin. IIav.
Non qua mullis plactas, sed qualibus, slude (Hav.)
(21) Ad malum prxformantur. Editio Barraei et
Pamelii prxformanlur, quasi illos respiciat quos
: Cebes ox poculo Erroris et Ignorantiae ab Impostura
fropinatae largius haurire dicit, atque ita ad ma-
TUE AUTORIS. um prajformari, cum ii quos Tertullianus vocat
(rani/ujfrts.sint qui ibiiem ab Opinionibus, Volup-
: tatibus, etc. in Iransversum a recta via rapiuntur.
Sed ipse Cebes dignus est cujus verba ascriban-
^ur 'Op5<;, inguit ibi monstrator labulae, •rapi
C
TT,v ifjXYiV Osovov Tby-ov, xaO' &'' tXzT^o^vjtxi'. 6
SyXo!;, ou xaOr,-cai yuvt; TrsuXaaijievT) x(o •f^Ot',
Icp'

Anacharsis. Laertius in ejus Vita eajjia- : xa TTiOavTi oa'.vofjt£vT) y.a! ev Tr, yEip'- e^o-jja ito-
(17J
Ctiv 81 £(j)/) Tzixii^ xoTi; "EXXTjaiv aywvt^ovxai |ji£v ol Tr,p'.ov Ti ; 'Opu). 'AXXa x(; Ejxtv ajxrj ; £ot,v. 'ATia
xjphat, xat xp^^vouai 8e ol fjtri xe^vTxai, hoc est, XT] xaXsTxat, <pr,a'.v, -f, Tzavxa; xouc avOpoiTtoJs TtXa-
interprete Uhenano « Mirari autem se dixit,quo- : vtoaa. Etxa x( TtpaxxEi a^jxr^ ; Tou; e''azop£uou.cvo'Ji;
modo apud GrKCos artifices quidain certarenl, ve- ei; xov p(ov itox^^et xri ea-jxri; 8'Jva[JiEt. Tojxo 8e
rum judicarent qui non etsent artiiices. » Pam. x( eaxt x6 ixoxov UXavT), ecpr,v, xat "AY^^ota. ETxa
;

(18) Malunl nescire. Cauaam ostendit cur in illis xt ; lltivxe; xouxo, Ttopejovxat eU xov ^tov. Uoxepov
cxem[)ium aliorum ct curiositas humana non ultra ouv Txavxei; u(vouat xov itXavov, i] o'j ; UavxE^ itt-
progrediantur, quia malunt nescirc, etc. Minucius vo'jatv, £ OTjV <iXX' o\ .uEv TtXet ov. 81 fxxov. "Ext
p. 31 anle incipiant homines odisse quam
: « Ut 81 0'jy'opa; evSov xf;; TtjXr.; TtXf,06; xt y->'' aixcov.
opa<
nosse ne cof^nitos aut imituri pnssint,aut damnare
: i Travxooa— a; (Jiopca; eyojatov 'Opio. Ajxat
xatptov ;

non pospint. » Quo facit et iilud 8eneca3 cpist. 29 xofvjv A(5$at xai 'ETttO^jjjitat , xat 'USovat xaXo'Jv-
dc quodam Marcollino Karo ad nos venit, non : -< xat. "Oxav oyv Elaitope'JT,xat 6 ixXoc, (xvaTtr.Stoatv
alia cx causa, quum quia verum audirc aoxa xa? TtXexovxat itoo; exaaxov, e^.xa ttitaYO-jat.
timet, a
uo peripulo jam abest nuUi enim nisi iiudiluro . Uou 81 otTtaYooatv auxo-j; A\ aev et; x6 ato^eaOat, ;

iccndum ost. » IIav. a^. x6 (iitoXX^jaOai 8ta xt,v 'Aitaxr,v, i. e .

61 etc
(i'i)) Odii trahalur. Ms. Fuld. legit odio detraha- «'Videsne, inquit, juxta portam solium positum,
j)
<ur. Non dissimile valde est argumentum, quo uti- qua turba ingreditur, cui mulier insidet, ficto
tiir Promotheus ad Jovem.apud Lucianum. vincu- vuilu, argutaque specie.et manu poculum quoddam
lis solvi et^ a Caucaso liberari cupiens. Ou yap tenens ? Video, inquam, sed quae illa est ? Impos-
«Yvoi^attc «jjOtc evQa 6 Kxjxaaoc iaxiv ouS' airo- tura, inquit, quae omnes homines deducit. Et quid
prjaei,; Siafitov xt XEyvaJ^wv aX(ax(.)ijiai. i. e :« Non
T)'v
Rgit illa ? lis qui in vitam ingrediuntur. facultatem
enim ignorus rursus ubi Caucasus est neque ; suam propinat. Quae vero est illa polio?Error,
indigebii vincuiifl, quo modo versutias agens
si inquit. ot ignoranlia. Quid tum?Hac potavoniunt
deprohendnr. » Kietusquo ilio latro apud Apuleium in vitam. Nam ergo omnes errorem bibunt ? Omnes
in Asino, lib. vii Prffisortim vobis, si senlenlia
: « bibunt, inquit sed alii plus. alii minus. Nonne
;

n;vc mea displicuerit. licoat rursus ad asinum re- prnMoroa infra portam vidos lurbam qiiamdam
dire.n Sonsus est, cognosci utique dcboro causam mulierum prieditarum variis merotricum birmi» ?
Chriahiinorum.qiia^ si insons, illi tamen oam odisso Viden.IIa' orgo Opinipnos, Cnpiditatos ot Voluptates
appellantur, turbaque ingredienle exsilicntes, am-
si yoliut possunt. quamvis
boie mcriti.^ non insidiari
debore illo apud Curtium ait lib. vi, 10, sin serus plectuntur singulos, atque abducunt. Quo vero
nocidat in rriminis oxaminationo, jusla odii causa abdurnnt eos ? Aliae ad salutom. inquit. alisB tid
ost, utqn.T etiam justitia; aucloritato nitatur. fdem intoritum ob imposturam. » Scquiturjbidem Oi :

Curtuis VI, 11. in line Itaquo anceps quwstio ar)"<otav, xat xov itXavov, ov TteTtioxaat
<. :
81 8t3t Tf.v
fuit :
dum inficiatus est facinus, cru(leliter tor- itaoi xf,; 'ATtaxr,;, ojx £5p(5xojat To{a lariv ^j
 ! ;

31o Tfc}RTULLlANI uPEHUM FaRS L— SbiHIbS I, APOLOGETICA. 316

praeforraantur «, quanti transfugse in perversum ? ^ tere (23), devitant apparere, trepidant deprehensi,
Quis negat ^i
? Tamen quod verc inalum est, ne negant accusati.ne tortiquidem (24) facile aut sem-
ipsi quidcm, quos rapit, defenrlere pro bono au- per conlitentur ; certe 2C8 condemnati ^* mmrent ;

dent. Omne maluin aut timore aut pudore natura dinumcranl in scmetipsos mentis malse impo-
(25)
perfudit (23). SC? Denique malefici gestiunt la- tus ^^ vei fato (20) vel aslris (27) imputant nolunt ;

Varise lecliones.
"
Rhcn., Heratd., Rigalt. et Haverc. e codd. Put., Bong el Luqd. perfomantur cod. Fuld. reformantur ;

1'ameL el Durra;vs prffifurniantur.

: " ff-^ouwer. mavult. scribi cx Us. Quis negat tamen quod vere ma~
lum est.., quos capit defendcre. ^» Damnati Semter. Condcmnati Paris et alii. " Cod. Fuld. menlis :

ignaviam.
Commenlarius
(iXr,0iv7] 6S6; ^ dv Tio ^(qj, aXXi TcXavwvxai. 1. e, ne ipso quidem succubuit igni. » Cicero Partit.
« 1111vero propier ignorantiara et errorem, quera Orat. c. L. ubi torturam dissuadet « Alii auteni, :

apud imposturam hauserunt, veram degenda} v:t;E
viam non inveniunt sed temere oberrant. » Et
:
hanc quidem tabulam veteres sapienlesoacpe respi-
ciunt, ita ut Paulo apostolo haud incognitam luisse
appareat cum aiiis in iocis, lum Ephes. iv, 22. Tov
TraAaiov avOpwrcov tov cpOitpojJLSvov 8ta Toti; 'Etti-
e'j[Ji(a<; T^; 'AT.aT/j;. Hinc iiiud Lucretii iib. ii, 9
inquit, aut natura corporis, aut consuetudine do-
lendi, aut melu siipplicii, aut mortis, vira tormen-
torura pertulorunt. » Hav.
(25) Dinumeranl in semetipsos. Id est, recolunt,
B collustrant et recensent intus semetipsos, hoc esl,
acta sua, vere semetipsos scrutantur. Numerare
: enim est recensere, teste Virg., IV Georg. :

Despicere uude queas alios, passimque videre Alque chao deosos divuna numerabat amorea.
Errare, alque viatu palanles quterere vilae.
Quomodo Quod si penitius explices dinumerant, esse poterit,
prxformantur augeret
lectio haec sensum festimant se nam qui numeralur et censetur, in
apud Tertull. noslrum, cum non tantum multi a
;

pretio aliquo est et censu. Lac.

bona via quam ingressi sunt avocpntur ab opinio-
(26) Fel fato. Primum objectum, in quod homo
nibus, elc, sed etiam plerique nimis poti de Im-
posturae poculo tota via vel a principio aberrent.
culpam a se removens conjicit. Zeno Stoicus olim
servura, in furto deprehensum, ciim castigaret,at-
Hav.
que ille se purgans reclamaret, Futale mihi erat
(22) Natura perfudit. Ms. Lugd. Bat. perfundit.
furari, tangens doctrinam magistri, ille non insci-
Elegdns est hujus verbi usus, translatus a rebug
te, et ccedi xai Sapv^vat inquit. llla enim natura ho-
liquidis, in quo, ut
sapcsecutus est latinissiinum
minis ohjurgamus quotidie fatum, dicit Seneca in
auctorem Lucretium. Ille lib. iv, 80 :
;

praestantissima illa epist. 93. Idem, de Provid., c.

Tum mn!7is hcpc intus pcrfiisa lepore 5, ex illorum mente « Qiiare tamen Deus tam :

Omuia conrident., conrepla luce diei.

iniquus in distributione Fati fuit, ut bonis viris
Idem describens vim mortis lib. eodem,versu 921 paupertatem, vulnera, et acerba funera ascribe-
:

Namque jaceret C ret ? » Idque ex disciplina Aristotelis, ut docetnos

^teroo corpus perfusum Irigore lethi.
Quia vero turbatur ita mens affcctibus, non raro
Ibras ostendit monstri quid intus aiat. Sallustius
do Boccho Mauritanise rege, dubitanis an Sullam
Jugurthaj, Jugurthamne Sullae traderet, cap. 113
Theodoretus in pulcherrimo libello, qui inscribi-
tur, Grxcarum afjectionum curatio, vel, Evangelicas
verilalis ex Grxca philosophia cognitto, p. edit. Syl-
burg. 86. Adde Lucianum Dialog. 25, cujus oratio
cum minus sit religiosa, succedat illi Prosper
:

..Maurus adhibitis amicis, ac statim immutata Aquitanus, cujus verba sunl « Fati enim opinio :

voluntate,remolis caeteris, diciiur secum ipse mul- vana est, et de falsitate concepta ; prsdestinationis
ta agilavisse, vultu corporis pariter atque animo autem fides multa sanctarum auctoritate Scriptn-
vanus quae scilicet tacenle ipso occulta oris pa-
: rarum nr.unita est cui nullo modo tas estea,quae :

tefecisse. » Lege pectoris ex ms. mugistri quondam ab hominibus male aguntur, ascribi qui in pro- :

mei Petri Francit. Hav. clivitatem cadendi non ex conditione Dei, sed ex
(23) Gestiunt latere. Prout pulchre prr-ces iilo- primi palris praevaricatione venerunt. » In respon-
rum describit Horatius lib. Epist. I, xvi, 60 sionib. ad capitula Gallorum c. I. et ibid.
:
« Pree- :

Pulchra Laverna, destinationem Dei nullus Catholicus negat fata- :

Da mihi fallere da justo sanctoque videri

;
lem aut necessitatem, multi,etiam non Christiani,
;
Noctem peccatis, et fraudibus objice nubem. refutant. » Ipse enim Tertullianus, de Anima, c.
20 « Super haec si et alia quos praesunt potesta-:
Impii poetae Lucretii pii versus sunt v, 1153, in
improbos tes enim vero praesunt. Secundum nos quideni :

D Dominus Deus, et diabolus aemulus, secundum

Nec facile est flacidam, ac pacatam degere vitam, communera autera opinionem et Providentia et
Qui violal factis communio foedera pacis. Fatum et Necessitas et arbitrii Libertas. Nam heeo
Etsi failit euim Divum genus humanumque et philosophi distinguunt, et nos secundum fidem
:

Perpetuo tameu id fore etiam diftidere debet.

disserenda suo jam noviraus tilulo. » Sapienler
Quare salubre illud Giceronis consilium « Satis itaque ad Auctoris mentem magnus ille Homerus
:

persuasum esse debet, si omnes Deos hominesque Odyss. A, versu 32, apud quera Jupiter :

celare possimus, nihil tamen avare, nihil injuste, '0 Tr^TTO'., otov ovj v'j Oeou; 0poTbi aixt^tovTai
nih 1 libidinosp, nihil incontinenter esse facien- 'E^TjfAwv yap ^pajt xax' e[ji[Ji£vaf ot 81 xa! autol
dum. » 11 Av. S(fTio-tv izci.(7Q(x\ir^(ii'i uirlp [Jt(5pov (i.l^z' e}(^ou(nv.

(24) A^c torli ijuidem. \d,Gmlibidem apud scelus Va proh,quam nunc homines injuste Numina culpant-
Apultiium « Revalescente prorsus astutia, cons-
: Ex nobis namque esse mala aiunt at sibi ipsi ;

tantissime negare et accersere mendacii medicum Nequitia propria, prseler Fatum, mala gignunt. Hav.
non desiit. » Et paulo post, evidentius etiam con- (27) Vel astris. Significat vanam eorum opinio-
victo, « Nec rota vel equuleus, m.ore Graecorum
nem, qui casus prosperos et adversos a^
vitae auae
tormentis ejus apparata jam deerant scd obfir- : astris dependere credebant, quae ars Genethliaca
matus mira praesuraptioae, nullis verberibus ac dicebatur vulgo, de qua etiamnum exstat vetustis-
 "

17 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 318

nim suum esse^quort 20» malum agnoacunt.Chri- A defendendi, ittit abnegari, cum crimen ex circum-
Lianoa vcro, nihil simile »" ; neminem pudet, no- slanlis vel dilui , vcl 570 probari soleat. !mo
osienilil. vet inde sectie kujus innocenliam '/und
lincm pfenitet(28i,ni3i plane retro non fuis3e(29). otim Trujanus inijuiri eus prohibutrit, licet oblutos
idenotaUir, gloriutur; accusatur, non defendil ; dainnari votuerit, cujus ridel ccnsuram sihi ipsi
iterrogalus'vel uilro confilelur; daninalus gratiaa conlrariam, pergiique cum in ittu exjttodenda, ,

git.Quid hoc mali est^^quod naturalia(30;muli inm in repreliendendis perversis judicum, in

emendandis Chrislianis aclihus, simul in cuusam
on habet, limorem, pudorem, tergiversationem, hujus viali inquirens, quod itlos cum nudo no-
ojnitonliam, 'leplorationem ? Quid hoo mali est^*, mine Chrislianorum facil prcetiari.
ujua reus gaudel? cujus accusatio volum est, et Si certuin est denique noa nocentissimo3 esse,
ojna lelicilas "? Non poles deinentiain dicere, cur a vobis ipsis aliter tractamur, quam pares no-
ui revinceris ignorare. Htri, id est cajleri nocentes ? cum ejusdem noxa
'"

CAPUT II. eadem Iractatio deberet intervenire. Quodcunque

RGUMENTUM. Jam vtro, sit ut malcfico^ iructarc ve-
diciraur ", cum alii dicuntur (31), et proprio ore

lint Christianos oportuil suUem eodern modo in Jure et mercenaria advocatione utunlur (32) ad inno-
cum ulris(jue agi, nec facuilas qiiocunque modo se centiae suae commendationem. Ilespondendi, alter-

Variae lecliones.
'"
Pamet., Semler., all. Christianus v. quid similc? Hhenanus in ed. I Christianis v. quid s. Cod.
;

U(jd. B. Clirisliaaorum v. q. s. sed recle staluit llauercainpus cod. Futt. scripturam resiituendam esse;nec
gpugnanl qux sequuntur. ^^ Intcrrogatur Paris. '^ Quod hoc malum est Cod. Agob. Lugd. '* Naturam

laii Hhen. Seinter. l.copotd. ^'*

Quod hoc malum eat atii. ^' Cod. Futd. poena Tictoria. ^^ iNoxietatis

[Kjatt. Ilaverc. ^'^ Dicimua Paris.

Gommentarius.
imum carmen Mancthonia cujus Apoto- ^'Egyptii, g in sancta lumina Oj5e rjtaYwv Ojtixt, etc. Id est
: :

ismatica prinius luce donavil et ab interilu vin- << Magorum sacificandi facultas,atque ex fibrarum
icavit pracceptor meus, vir summus.Jacobus Gro- incisione prtfsscientia nec Chalda?orum astrologii
:

ovius : inulta quoque apud Manilium Fulgfntium et nalivitatum observalio res nostras eodem cura
t hanc reui passim lcgas. Mcrito aulora
alios in sideribus motu volvens, cum tamen nec quid ipsi-
iro ridiculo habitum hoc a Ghristianis, meliua met sint, aut futuri sint cognoscere queant. • Ubi
doclis, quoruin passim scripta perstri^unt va- consulendua Scholiastcs Nicetas p. GDl, Ihv.
lissimani hanc opinionem. Noster de Idolotatrta, (28) Neininem pudet n. p.Pliniua in celebratissi-
. 9 « 1)0 astrologis nc loquendum quidcm est.
: maiata epist. Interrogavi ipsos, an essenl Chri-
: <•

led quoniam quidam diebus provocavit, de-

islis sliani confitentes iterura ac tertio interro^avi, ;

endons sibi perscverontium profossionis istius, supplicium minatus porseveraiites duci jussi. :

laucis utar. Non allego, quod idola honoret, quo- Neque enim dubitabam, qualecunque es?et quod
um nomina coelo inscripsit, quibus omnem Dei falorenlur pervicaciam certe, et inflexibilem ob- :

)oto8lalcm addixit quod propterea hominos non

: stinationem debero puniri. » Quam potius animi
lutunt Oeuni requircndum,pr;osuraonto3 slellarum ronstiinfiam prae se fert noslor etiam Tertullian. in
los iinmutabili arbilrio agi, » otc. Quos ibidem libro ad Scupulam,c. 1 Nos quidem neque ex- : <<

X Suetonio Urbe ot Italia expulsos quondam nar- pavescimus, ueque pertimescimus ea,quae ab igno-
at Valerius Maximus lib. i, c. 4. « G. Gornelius rantibus patimur: cuin ad hanc sectam utique su-
lispalius prffitor porogrinus M. Popillio La3nale, scopta conditione ejus pacti vonerimus, ut eliara
'n. Calpoinio coiisulibus, cdicto Chald.oos inlra r animas nostras auctorati in has pugnas acceda-
ieoimum diem abire ex Urbe, alque Italia jussit mus, ca quJE Deus ropromittit, consequi optantes,
:

evibus et ineptis ingcniis fallaci siderum interpre- ct ea qua; divcrsaj vita; cnmminalur, pati timen-
atione, qiufstnnsuin mendaciis suis caliginem tes. Denique cum omni sa>vitia vestra concer-
njicicnles. » Kximii ex veleribus theologi, Pro- tamus, eliam ultro crumpentcs magisque da- :

iperi A(]uitani, vorsus ad hanc vanitalem perti- mnali, quara absaluti gaudcmus, » Hav.
lontes ascribcndos duxi;punt autem ex aureo poe- /"29) Nisi plane retro non 'fuisse. Tantum abest,
nate de Providenlia Dei. nt nmnino mdroant nnn ante et olim tales factos
esse Ita Lucretius dixit de plano pro certe vel
.
Sed qiio le prreieps rapil orbita? vis bonus esse
Absiiue Inbore tuo ? crodis hoc crcdere posse, omnino, i, 412 :

Si nuitenlur natulia sidera, quoruni

lil)i IIoc libi de plano possuui proiuittere, Memmi. H\v.
Te praviuu (leciircus aj^it, (juid vuua vetusti
(30) Naturalia malu Ita ms. Fuld. et Pamelius,
Perfujiiu err.iris Chnldivis f)uaeris in n«lris?
qucra soquilur Junius, of Iligaltiua. Alii mss.liarr.
Uuunivis sollicitis adeus ctoleslia curis,
Et peuilus cnusus rcruiii scruteris aperlus, ct Ilhon. habcnt naluram mali, quam lectionem
Nou lenuil luajfc uosse l)euai,(]uani cuique elcmcnto malit Scrivcrius, non ego. Xustor enim ita sin-
Naturniu detleril quu poiiluiu lej^e uioveri
:
gularo naturule ui^urpavit, cap. H, dc anima :

Jus!<eril nul leueris quiuii vim couseverit auris ;

; « .\Ialum igitiir anima>, pr«ter quod ex obventu
Si(iei-oos<pie ij^nes iu quio niomenla creavit. spiritus nequam superstruitur, ox originis vitio
Qui cuiu siucerus sil f<.iiis a'qui(|ue boiiique,
antccedit.naturale quodammodo. Nam,ut diximus,
luinileiii jussis lejieiii pra>9cripsil ini<iuii,
Si priiis ip-»(< lioiiiiuum iiiores consiruxernl astris. D niilurjc corruplin alia natura est, habens siium
NaiiKiueadversasihisuiUliiLn^niuiiuuKjue repuguant Dcum et patrom.ipsum scilioet corruptionis aucto-
Exij;cre iusoulos aclus delictuque pionis
:
rera ul tamon insit et bonum anima;. illud prin-
:

Aflicere, et cuiiclos endeui nd proiuissu vocnre cipale, illud divinum atque gonnanum, et proprie
:

Coulra Hulem uatis viol''iitum ufliKere sidu», naturale. » Ms. L. B. « Nalura alia mali n. Ii. »
Qnod uec velle hoiuini ccdul. uec posse.sed omnea U.vv.
nesuper ij;nuros ct virtus ducat ct error.
[3\) Cum alii dicuntur. Sonsus cst. cum alii rei
Er>io nut ivthereis uuUuiu esl jus ii,Miibu9 iu nos,
Aul si quid uostri retiueul, amittere possuut. arousantur cjus criminis, quod nobis iinponitur,
qualccunque id sit falur illis proprio ore, etc.
:

'bi vcrsu scplimo scribendum puto exigenlo ILw.

onsu, opertas. Gregorius Naziauieuus, orat. 39,
(32) El mercenaria adiocalione utuntur. Barr.
 ,

319 TEIITULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 320

oandi (33) facultas patet, quando nec licoat indc- ^ est, confessio nominis, non examinatio criminis :

fensoa 211 et inauditos omnino damnari (34). quando si de ^^ aliquo nocente cognoscitis, non
Scd Ghrislianis quod
solis nihil permiltilur loqui, statim confesso eo nomen homicidae, vel sacrilegi,
causam purget, quod veritatem defendat, quod vel incesti, vel publici hostis (ut de nostris ''"
elo-
judicem non faciat injustum (35). Sed illud solurn giis *•
(37) loquar),contenti sitis ad pronuntiandum
exspectatur ^^ (36) quod odio publico necessarium nisi et consequentia exigati8,fl72qualitatemfacti,

Varise lectiones.
*' Spectatur corrigil Havercamp. 39 Alio Semler. " Semler aliique : vestris. *' De nostris eclogiis
Pariain.
Commentarius.
mercenarii. Cic. lib. vii, epist. 2 « Hoc consilii : M. Fabii Altercationum librum unum cujus fidem
dederim, ul a singulis interregibus binas advoca- in hoc suspectam habuitPetrus Pithoeus, si tamen
tiones postulent. » Vide Senecara in Conlrov. in vera, fuit ejusmodi opus [hodie enira nusquam,
prooemio, et iii Lusu de rnorle Claudii. Ms. Fuld. quod scio, invcnire est] quale controversiae Senecae
« Et proprio et mercenario ore el advocatione , et forte caedem vel declamationum hodie etiara
;

uluntur. » Est enim advocutio id quod jara consul- Quintiliano inscriptarum libellus,eo titulo insigni-
tutio dicitur. Gic. ad Trebat. lib. vii, epist. 13 :
B tus fuit. IIav.
« In re railitari raulto est cautior, quara in advo- (34) Quando non ticeat, etc. Apud Livium Titus
cationibus. » et iii Verr. c, 12 p. : « Quo saepenu- Quintius clamitat, « reum capitis indemnatum
mero senatus convocatur, quo maximarum rerum indicta causa non debere violari. » Ita tamen cum
quolidie advocationes fiunt. » Triplex itaque praB- Chnstianis actum. Vide c. 31 « Admittitis nim :

nam ut Publius
sidiuin reis, vel in eloquentia sua, probare, quodcunque defendimus. » Ironice. Hav.
71 : (35) Judicem non faciot injustum . Eleganter
Qui pro inuocente dicit, satis est eloquens. dictum, sic supra c. 1 « Caeterum inauditam :

si daranent, praeter invidiara iniquitatis, etiam

Suetonius, de censura Claudii,c.l6 « Nec quera- :
suspicionem merebuntur alicujus conscientiffl
quam nisi sua voce, utcunque quis posset, ac
nolentes audire quod auditum damnare non pos-
sine patrono, rationem vitaj passus est reddere. »
sint. » Alexander apud Curtiura, vii, 2 « Nisi :
Diogenes Laertius de Aristippo narrat objurgatum
quae delata essent excussissem;valde dissimulatio
illura, quod in causa propria rhetorera conduxis-
set, respondisse, et coquum conducere solere dem
mea suspecta esse potuisset. » Ipse quoque
coenam faceret; vel in lingua advocati conducta, Se damnat judex, innocentem qui opprimit.
CUJUB
majstos
Publius vers. 602. Hav.
Defensura reos vocem facundia mittit. Meliori sensu, ut puto, legas
(36) Exspectatur.
spectatur. Simile mendum
obsedit codices Augii-
ut de Pisone auctor panegyrici ad eum, qui nec Blini de Civiiate Dei, lib. vi, c. 10 « Doctus :

Ovidius nec Lucanus, sed alius quispiam non ine- Archimimus, senex ,jam, deceptus quotidie in ,

ptus poetH, ut alias ostendam vel denicj ue in ad- ; Capitolio Mimum agebat, quasi dii libenter exspe-
vocalwne, quum instruitur reus argumentis, qui- clarent, quem illi homines deriserant. » Ubi ita
bus causam suam defendat. Talis mercenarius lego « Quasi dii libenter spectarent, quem illi
:

Tertullus, act. 24, 1, cum Paulus proprio ore se forte olira, homines, » etc, sed neque sic sanus
di;fenderet. Hav. locus lege itaque ultima ex collatione optimi
:

(33) Repondendi, altnxandi . Quod semper fere codicis ras. litteris Longobardicis exarati, Biblio-
in judiciis Romanorum obtinebat, erat(|ue [ut ve- thecaj Fuldensis, quaj penes me est « Quera illis :

leres testanturj in istis aitercationibus mordacis horaines desierant, » sc. spectare, erat enim .jam
joci mirus artifex Tullius Cicero. Apuleius hfpc decrepitus, haec verissima est lectin. Apud Virgil.
quoque ita conjunxit lib. x Aurei Asini : « Quibus lib. II, 102. Sinon :

autem verbis acusator invenerit, quibus rebus

diluerit ac prorsus orationes altercaliones-
reus,
si omnes uno ordine habetis Achivos
Idque audire sat est.
que, neque absens ipse aqud prascepium scire,
neque ad vos, quaj ignoravi, possum enuntiare. » Illud vult dicere Tertollianus, non curam gerere
Nemo vero raelius describit quara ipse Quintilia- legum judices,ut observentur, sed vulgi amen-
illae
nu3, qui ex professo de hac arte agit, Inst. orat. 6, tis et vecordis, neillud irritetur, hinc in principio
5 : « dicuntur in altercatione. » quam
Neque aiia Apolog. hujus, Si non licet vobis, Antistites, »
(I

sc. in oratione ipsa, sed alter, aut interrogando n
aut respondendo. » Et pauiopaulo posi
post m
« Ita in iis
causis [quae sunt frequentissimae] quae vel solis
extra artem probationibus, vel raistis continentur,
asperrima in hac parte dimicatio est, nec alibi
odium enim contra Christianos erat publicum.
: Sane Pontii Pilati sirailes judices hic raihi contem-
plari videor, et fateberis, si conferas Joan. xix,
i2. Hav.
(37) Nostris elogiis. Recte iidem non, veslris, :

dixeris inagis mucrone pugnari. Nam et firmissima hsec enim elogia erant Christianorum, ut satis ex
quaeque meraoriae judicis inculcanda sunt, et prae- sequentibus apparebit. Gaudet autem saepius Ter-
standura quidquid in actionepromisimus, et repel- tull. hanc vocem repetere eo significatu, quem in
lenda mendacia. Nusquam est denique qui cogno- rejudiciara oblinebat; moria enira erat, ut no-
scit intenlior. Nec iramerito quidam, quanquam in minibus daranatorum adjiceretur brevis quaedao:
dicendo raediocrt>s, hac lamen altercandi praestan- scriptura, seu titulus demonstrans, cujus potissi-
tia meruerunt nomen patronorura. » Ostenditque mura criminis rei essent, quod clarissime appare
ibidera non cujusvis esse, ibi « Opus est igitur : ex Suetonio in Callig. c. 27 « Custodiarum se :

in primis ingenio veloci ac moblli, anirao praesenti riem recognoscens, nullius inspecto elogio, stans
et acri. Non enim cogitandum, sed dicendum sta- tantumm.odo intra porticum mediura, a calvo a(
tim est, et prope sub adversarii, manus
conatu calvum duci iraperavit. » Et insigni loco aput
erigenda. » Rodolphus Agricola, oranis litteraturae Vulcatium Gallicanum in Vita Avidii Cassii'
Baecularia accuratus vindex, jactavit olim lib. iii « Vides multis opus esse gladiis, multis elogiis
De Invent. Dialecl. c. 15 et ii, c. 12, habere se ut in antiquum statum publica forma reddatur.
331 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 322

numerum, locum '^^, modum, tcmpus, conscios, A oportere. sententiam nccessitate confusam ! Ne-
30cio8. De nobis nihil talc, cum cequo extorqueri gat inquirendos ut innocentes, et mandat punien-
Dporteret, quodcunquo falso jactatur, quot quisque do3 *' ut nocentes. Parcit et Scevit, dissimulat et

jam inlanticidia degusta68et,quot incesta contene- animadvertit. Quid temetipsum *° censura circura-
brassot ", qui coci, qui canes affuissent. quanta vcnis ? si damnas, cur non ct "' inqinris si non .'

iilius praesidis gloria, si eruisset ** aliqueni, qui inquiris, cur non et absolvis ^ Latronibus vesti-
;entum jam infantes comedisset! Atquin inve- gandis ^' per universas provincias militaris statio
iiimus inquisitionem quoque in nos prohibitam. sortitur; in reos majcstatis et publicos hostes om-
Plinius cnim Secundus (38) cum provinciam rege- nis homo milesest, ad socios, ad conscios usque
'et, damnatis quibusdara Ghrislianis, quibusdam inquisitio extenditur. Solum Ghristianum inquiri
273 gradu pulsis (39), ipsa tamen multitudine non licet, ofFerri licet, quasi aliud esset actura in-
3erturbatus,quid de caetero ageret,con8uluit tunc "
Damnatis ?J74 ergoquisitio quam oblationem ".
Frajanum imperatorem, ailegans praeter obstina- oblatum queni nemovoluit rcquisitum, qui puto, ;

;ionem non sacriiicandi, nihil aliud se de sacra- jam non ideo meruit pocnam, quia noccns est, sed
noentis " eorum comperisse, quam coetus antelu- quia, non requirendus, inventus cst ". Itaque nec
;ano8 (40) ad canendum (41) Ghristo ut Deo et p in illo ex forma malorum judicandorum agitis erga
^"^

id confoDderandam ** dlsciplinam, homicidium, nos, quod Cccteris negantibus adhibetis tormenta

idulterium, fraudem, perfidiam, et caetera scelera ad confltendum, solis Chrislianis ad negandum ;

^rohibentes.Tunc Trajanus rescripsit, hoc genus cum, si malum esset, nos quidem negaremus,jvos
nquirendos quidem non esse, oblatos vero puniri vero confiteri tormentis compelleretis. Neque enim

Variae lecliones.
" Numerum abest. Par. Rig. " nhenanus
in ed. 1. et Gelenius concelebrasset. ** Invenisset Parisin. .

•' Tunc abest Pari«in. Heraldus c ms. el Uaverc. e cod. Fuld. sacramentis; Semler all.
''^
sacris. Cf.
Plinii epp. 10, 90. " Ila Fuld. ; lllien. et Ch. et Deo alii : Gh. et Deo. ** Conferendam Paris. *^ Pu-
;

liri Paris. '^" Wouw., liig. et Haverc. teraelipsam. ^' Et abest. Franc. ^^ Investigandis Paris. " Obla-
;io Semler.
'* Est abest aliis.
Commentarius.
2t optirae Spartianus de Severo cum quamdam provinciam regeret,et in magistra-
: « In qua lega-
,ione, quum quidam municipum suorum tu suo plurimos Christiaiiorum interfccisset, mui-
Leptita-
[lus, projcedenlibus fascibus, ut antiquum contu- titudine eoruni perterritus, quajsivit de Trojano,
aernalnra ipso piebeius complexus esset, fustibus quid facto opus esset,nuntians ei prajtcr obstina-
;um sub elogio ejusdem praiconis cecidit,Legatum tionem non sacrificandi, et antelucanos ca;tu8 ad
P. K. homo plebeius temere amplccli noli. » Ilinc ^ canendum cuidam Christo ut Dco, nihil apud eos
[loster intclligondus, cum scribit ad Scapulam, c. rcperiri, praeterea ad cunrccderandam disciplinara
i « Pudcns etiam missum ad sc Christianum, in
: vptari ab his homicidia, furta, adullcria, latroci-
elogio concussione ojus inteilecta, dimisit, scisso nia, et his similia. Ad quaa commotus Trajanus
aodem elogio sine excusatore negans se auditurum rescripsit hoc genus quidem inquirendos non :

hominera. » Et de Corona militis, Oinne

c. 5 : « esse, oblatos vero puniri oportere. Tortullianus
auteiu quod contra naturam cst, monstri mcretur refert in Apologelico. » Hav.
notain oinnes penos,[)enes nos vero etiam elogiuin (39) Quibusilam gradu pulsis. Ex iis se, qui ex
}aorile|,'ii,iu Deum natura; dominum et auclorem.» honestiorc ordine ad istam seclam inclinabant,
Ue Anima, c. 17 : « Imo jam ne ipsis quidcm cau- nam ad hoc nomen omnis conditio, etiam dignitas
jis adscribcndum est fallaciaj elogium. ILvv. )> transgrcdiel)atur, ut supra dixit. Quod cum Severi
(38) Plinius cnim sccundus. Magni istius naturae etiarn tcmporibus accideret.principis ojus clemeu-
Indigatoris ex nepos, omnibus jam satis
sororo tiani et justitiam prffidicat Tertull. noster «</ Sca-
iiolus, oujus etiumnura exstant tersi et elcgantcs pulam, c. 4 « Scd et clarissimas feminas et cla- :

spistolaruin libri x, quorum ultimus rescripta rissimos viros Severus soiens hujus sectae csse,
luoque Trajani Ca;saris continet, in quibus ct di- non modo non la^sit, verum et lestimonio exor-
kinus, ut vocabat Scaligcr, ad imperatorom Tra- navit, et populo, furenli in eos palam realitit. »
iaiiuin Panegyricus. Hujus epist. 97, lib. x, ct Hav.
rnijani rcspunsum, cp. 91, dignissima; sunt legi ('it^) Cxlus anlelucanos. De ccctu est quod noles,
i't non tantum ad hano vetcris Ghristianismi nsolitam dari voceui hanc rebns sacris. Hinc Meur-
lotitiam inemoriter tenendre. Nam oas U^gisse suo sius illud Constantini Manatisje in Annalibus :

>uiporo Ilierunymuin notat Scaligcr in laboribus

l''Usebiauis. Orosius, lib. vii Uistor. c. 8, de Tra-
Ojtoi xai Y3ip dOpotJavTs; avSpa; OeoaoDi^TOuc,
iano « In perscquendis Cbristianis errore deco-
: ita reddit • Nara hi religiosorum hominum ccetu :

itus tertius a Nerone cum passim repertos cogi ad coacto. » Dionysius Exiguus hanc vorem dat in-
?acrilicandum idolis, ac dclreotantos interfici pr»- torpretans in Vita S Pachomii « Monachorum :

^•episset plurimique inlerficerentiir Plinii Socundi ccctibup aggrogabat. » Lac.

;

|ui inter crotcros judices persecutor datus orat, (41) Ad canendum. Pium exorcitium, de quo et
•olatu admonitus eoshomines prailer confossioncm ad U.vorem lib. ii, cap. 9 « Non furtiva signatio, :

'hristi honostaque convonticula nihil contrarium non trepida gratulatio, non mula benediclio so- :

lomanis logibus facorc, fiducia sano innoccntis nant inlor duos Psalmi et llymni, et mutuo provo-
"onfessionis nomini mortem gravcin ac formidolo- cant, qiiis moliiis Dco suo canot. » Soribo cantet
-ain videri, roscriptis illico lovioribus tcmporavit vel canat. Et E.vhortal. ad Caslilal., c. 10 « Si :

'dictura. » Hierouymi vcrba ex Eusebio et Ter- orationem fecit ad Dominum, prope est coclo. Si
"Uiano conflata sunt in Chronico suo Euscbiano Scriptura; incuinbit. totus illio est. Si Psalmum
id annum mundi XXCXXI « Plinius Secundus,
: canit, placet slbi. » IIav.
 321 TERTULLIANI OCERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 322
ideo putaretis non " requirenda (42) qusestionibus ^ sione pcrseverare, quam necessitate, non justitia
scelera, quia certi essetis admitti ea ex nominis damnandam a vobis scialis. Vociferatur homo ;

confessione, qui hodie de confesso homicida, Christianus sum. Quod est dicit ; tu vis audire
homicidium quid sit,nihilominus ordinem
scientes quod non est. Veritatis extorquendas praesides, de
extorquetis admissi quo perversius, cum praesu-
: Dobis solis mendacium elaboratis audire.Hocsum,
malis de sceleribus nostris ex nominis confessione inquit,quod quaeris, an sim ;
quid me torques in
" tormentis de confesssione decedere, ut
cogitis perversum ? confiteor, et torques quid faceres,
;

negantes nomen pariter utique negemus et scelera, si negarera?Plane aliis negantibus non facile fidena
de quibus ex confessiome nominis praesumpscratis. accommodatis negaverimus, stalim cre-
; uobis, si
Sed, opinor, non vultis nos perire, quos pessiraos ditis. Suspecta sit vobis ^^ ista perversitas, ne qua
creditis. Sic enim soietis dicere homicidae " : vis iateat in occulto 216 (45), quae vos adveriua
Nega ^^
(43) : laniari (44) ,'jubere sacrilegum, si formam, adversus naturam judicandi.contra ipsaa
confiteri perseveraverit. Si non ita agitis circa quoque leges ministret ^° (46). Nisi enim fallor,
975 nocentes, ergo nos innocentissimos judicatis, leges malos erui (47) jubent, non abscondi con- ;

cum quasi innocentissimos non vultisin ea confes- fessosdamnari (48) praescribunt, non absolvi. Hoc
Varise lectiones.
" Non putaretis requirenda Rig. " De confesso Latin. ^^ Homicidas Fran. " Negare Fran. " Bar-
VcBus : sit nobis, Pamel et Seraler : fit nobis, c3Bteri omnes : sit vobisj legendum fortasse : sit in vobis.
*" Infestet Wouwer.
Commentarius.
(42) Ideo non putaretis. LaCerda sic legit « Ne- g : admonetis horaicidam, ut neget homicidium; ita si
queenim ideo nonputatis rcquirenda quaestionibus confitetur, cujus rei gratia quaestionem habetis,
ecelera, quia certi essetis admitti ea ex nominis tamen, quasi confessum nondum, torquetis. Jd
conlessione. Qui hodie, de confesso homicida, certe leges prohibent, nec vos facitis nobiscum ;

scientes homicidium quodsit, n. o. q. admissi ? » itaque si nocentes sumus, agite ut cum nocenti-
Addita nola interrogationis et explicans qui per bus loqui per ironiam patet. Fuld. legit laniari
:

quomodo. Affinis huic valde est locus in lib. ad debere. In caeteris ms. Lugd. Bat. Barraeiedit. et
Nat. II, cap. ^3, quem in gratiam JGtorum illu- Her. et Rig. consentit.quomodo etiam Junius legit,
strabo, et emeudabo. Scriptura male per injuriam sed male interpretatur. Pam., la Cerdaet Rhenan.
temporis habita haec est » Quomodo...de fugitivo : pessime legunt,« Quos pessmios creditis (sic enim
palam factum solemus et operam ejus percon... soletis dicere)bomicidas. Negatis laniari jubere
abusu nundinare. » Sumni viri Rig.et Gothofredus sacrilegum, » etc; quasi ita medium suggererent
attingere non sunt ausi. Supple meo periculo et quo evaderent, et tale « quid hic innuere veilet
scribe « Quomodo, quando de lugitivo palam fa-
: Tertiillianus, quale respicit » in libro ad Scapulam,
ctum, solemus et operam ejus percontando abusui 0. 4. Quanti autem [i. e. quot.] « praesides et con-
nundinare. » Nullus dubitabit, qui locum inspexe- stantiores et erudeliores,dis8imulaverunt ab hujus-
rit. Ut enim nos JCli, inquit, male nimis inqui- modi caussis? ut Cinctus Severus.qui Thistri ipse
rendo agimus, modum patrandae lugae docentes, dedit remedium quomodo responderent Christiani,
ita et poetaa fabulis suis de Diis. Dixit supra hoc ut dimitti possent. » Ubi non placet crudeliores,
eodem capite « Quando si de aliquo nocente co- r
: currigo et iidem meliores., qui lapsus ex litterarum
gnoscitis, non statim confesso eo nomen homicidae, ductu facile liquere potesLTalemipsum Augustum,
vel sacrilegi, vel incesti, etc.,contenti sitis ad pro- sed ex misericordia injustum, descripsit nobis
nuntiandum, nisi et consequentia exigatis,qualita- Suetonius in Vita ejus, xxxiii Dixit autem jus : «
tem locum, raodum,
facti, etc. Hav. >• non diligentia modo summa,sed et lenitate, siqui-
enim soletis dicere homicidx, Nega. La-
(43) Sic dem manifesti parricidii reura, ne culeo insuere-
7iiarijub.sacr.Qm torquendo Christiano praesidebat, tur, quod non nisi confessi afficiuntur hac poena,
dicere solebat, Ncga te esse Christianum quasi : ita fertur interrogasse Patrem tuura non occidi- :

su;^gereret per quod evadere ille posset, Idem sti ? » Sed et hic loci acelura Septimii adverte, et
Christianum confitentem torqueri nihilorainus ju- vocem tyrannorum propriam, ut Gallieni in vindi-
bebat cum tamen frustra torqueatur qui confite-
: canda seditione vel ad senum et infantura interne-
tur. Itaque perversam et absurdam judiciorura cionem Lacera : occide, concide, apud Trebellium
:

formam carpit Tertullianus Nempe, inquit. sic ; Pollionem. Hav.

soletis dicere homicidae confitenti Nega te esse : (45) vis lateat in occulto. Satanam intel-
Ne qua
homicidam, nempe sacrilego fatenti se sacrilegum ligit. Pariter Lactantius, Instit. Divin. ii, 1 :

admoveri jubetis tormenta. Ipe Tertullianus lib. i
ad Nationes : « Sane caeteros ad hoc tenditis et
excarnificatis, ut negent esse quod essc dicun-
tur, » etc. Hic vero in sequentibus legendum vide-
tur « Si non ila agitis circa nocentes. » Pam.
:
(44) Laniari- Tormenta nempe, qualibus Phi-
lotas apud Curtium, vi, n « Sed postquam intu-
mescens corpus ulceribus, flagellorum ictus nudis
« (juanam istud ex causa fieri putemus? nisi esse
aliquam perversam potestatem, quae veritatis sit
super inimica. » etc. Noster infra vocat rationem
semulx cperationis. Hav.
D (46) Qux vos contra ipsas quoque leges ministret.
Hoc e?t. Quae contra ipsas leges vestro ministerio
: utatur. Pam.
('i7) Erat juhent. Amat hoc verbum Tertullianus

ossibus incussos ferre non poterat » qui pro eo ; in disquisitione judiciaria de raaleficis. Supra :

quod noster laniari, dixit lacerari. « Per ullimos « quanta illius praesidis gloria, si eruisset ali-
deinde cruciatus, utpote damnatus, et iniraicis in quem qui centum jam intantes coraedissel. » Et
gratiam regis torquentibus laceratur. » Proprium infrac. 7 « Dicimur tamen semper, nec
:
vos,
hoc verbum in gl.idiatoribus, unde acclamatio se- quod tam diu dicimur eruere curatis. Ergo aut
nafus de cadavere Commodi apud Lampridium ; eruite, si creditis, aut nolite credere, qui non
« Hostis patriae parricida, gladiator, in spoliario eruistis. » Hav,
lanietur, Sensum Tertulliam unice tetigit Heral-
» (48) Confessos damnari» Ex vetustissima lege.
du8 qui hic est; Vos scilicet in qu»stione habenda Sallust. Catil. lii « De confessis, sicuti de maai-
:
125 AFOLOGETIGUS ADV. GENTES. 326

enatu9Con8ulta,hocprincipum mandatadefinlunt, A. est (51), non exiraendus (52). Denique illum nemo
loc imperium, cujus ministri eslis. Civiiis, non gestit absolvere *% non licet hoc velle ideo nco ;

yrunnica dominalio«' [vostra] est. Apud tyrannos cogilur quisquam negare. Chrietianum, hominem

nim tormcnla ctiam pro pccna adhibentur apud ;

omnium srolerurn reum (53^ deorurn, impcratorum,
08 soli quaistioni temperantur (49), Vcstram iilis lcgum, iiiorum, naturcE totius inimicum existim.-is,
ervate iegem usqiic ad confessionem et si con- ;
''*
et cogis negare, ut absolvas, quem non poteris

essione prajveniantur, vacabunt. Senlentia opus absolvere, nisi negaverit ". Praevaricaris in le-

ist ;
dcbito (50) 277 nocens expungendus " ges (54). Vis ergo neget se nocentem, ut eum facias

Vaiise lectiones.
"' Definiunt. lioc... dominatio est Rigalt. *^ Al. ad conf. necessariam et jam si conf., ctc. ^' Expu-
[nandus 1'arisin. Ithenan. "^*
Vobis addit Wouwer. «"^ ita Wouiu.
Comment;irius.
Bstis rerum capilalium, more majoruin suppli- pungi est deleri, de medio conferri. Adde notam
iuin sumendum. » Curtius supra. Adde Suetonii iligaltii, qui recte ducet a rationibus desumptum.
ocnin mox adductum inde illud Matth. xxvi, ()5. ; Hav.
Oti xpj(av
tSXafftf;Y^|jiT|a£ ; li exi £'/0|jLtv [i.api:'jpcov ; (51) Debito pmnx nocens expunQenUus est... Noxii
lain ut recte Publius vers. 473 : quique debent poenas. Damnati dicuntur servi
B pcenie eupplicio sumplo, dedisse pcenas intelli-
:
Niai vindices delicta improbitatem, adjuvas.
guntur. Ita(]ue in peragenda cognitione, exactor
ilt eodem teste vers. 642": pcenarum do tabella seu matricula, damnati cujus-
Qui culpa; ignoscit uni, Buadet phiribus. que nomen cnm elogio seu causa citatum, simui
supplicio Fumpto expungebat. Sic peracta cogni-
mo vers. 99 :
tione, damnutorufn omn'um nomina in catalogo
Bonis nocet quisquis pepercit malis. cernobantiir expuncta, et dt-bito pocna; nocentes
expuncti. Uig.
)eiiii|uo vers. 215 :

(52) Non eximendus. Aipxandcr Sevprns, refe-

Keiix improbitas optimorum est culamitns.
rerlull. Ad Scap. cap. 4 « Quid enim amplius
ibi niaadatur, quain noccntes confcssos damnare,
ipgantes autem ad tormenla rcvocare ? » Nam, ut
Hem de Speclac, cap. 19 « Bonum est cum pu-
renle Lampritlio in Vita ejus, « prsiectis suis
: semper detulit, asserens eum, qiii mereatur inju-
riam pati. ab imperatore damnandmn esse, non di-
rnillendum.» Graviterquoque Pythai^oras, seu quis
: alius apud Stob. serm. 44 xa: ol 'fJY'^,; aj-.a, etc.
:

liurilur nocenles. IIav. >- i. e. « Damnandi, non absolvendi sunt, qui ali-
(V.)) Ultra conlessionem itaque quaestio non pro- quid dignum exilio, aut vinculis. aliave pcena
;udil. (^icero, Urat. pro Milone, cap. 57 « (}uid : committunl. Si quis vero (cmere ahsolverit. lucri
)pu3 ebl torlore? qiiid quairis occideritne ? occi- .'' aiit voluplatis gratia, injuste facit et inju?'itiam:

lit. Jnrc, an injuria? nihil ad tortorem. Facti enim ei cordi csse necessarinm est. » Usus est verbo
p
n e(i'uilco quaistio est, jiiris in judicio. » Com- '-'
eximere Tertull. perindo ut et Livius, apud quem
neiuialur inlerim hic nobis consuetudo mitis et Papirius, de Quinto Fabio, .Maxiiiio postoa, ita
lumana impeiii Romani quam laudans l<ivius, ;
insit « Non noxre eximitur Q. F^-il^ius
: sed noxc^e ;

ib. i, cap. 18, ubi crudcle Metti Fulfclii prodilons damnatus donatur populo Komauo. » Ilorat. ii,

lupplicium descripsit, addit « Primum ultimum- : Carm. ii, 21.

]ucillud 8up[)licium apud Uomanos exenipli parum
iiemoris li-^uin hum;inarum fuit. In aliis gloriari Reddituin Cyri solo Phrnaten
icot, niilli gentium mitiores placuisso pocnas. » Ut Dissidpns («Ipbi. nnmt^ro bealo-
•ero noster d\\\iqu;estioni temperare, ita Sallustius
lUim eximit Virliis. Hav.
'liam videtur locutus esse, dum dicit victorix (em-
lerure, ncquc eniin illud, ut fit vulgo, explicare (53) Omnium scelerum reum. De quibus omnibus
lUs^iiH, quasi essot scriptum oOtcmperare, prout insigniter eos purgat Tertiill. In hoc Apolog., na-
icjoris iiotie codices nonnulli cxhibcnt. Locus est turse inimicos vocat, quia inlaulicid.r, inresti, in-
:alil. ciip. Igitur ii militt^s, poslquam victo-
11 : ((
fructuosi negotiis, ut putabant. Ita de Dolabella,
iiin adcpti sunt, nihil reliqiii viclis fecero, Quippo quomiam amico sibi,Cicero ait P/iilipp. xi, cap. 10,
locnndfc res Hapiciitiuin aniinos fatifiant. Nc illi, 80 npqne nunc fortasse alienum ab co fore, nisi
'OiTU|.lis uioribus, victoria) tempcrarcnt. » i. e. snppr aiia niiilta scclcra « dpuique natura> Pt hu-
:

rniitum abest, ut nequissimi illi et perditi mode- manitati invcnliis esset inimicus. » Impei-atorutn,
Tntur victori.T, nnn ut victores, sed ut latrones quoniam crincm perduollionis et \ic?k majcslalis
;ressatnrt>sque so gerentes. Il.w. D iis inlentabatur. Genu.<i liominum superstilionis noi\v

(50) E.rpnngeudus est. Iloc verbum ct Tcrtul- ac malefic.-e, appellat Sueton. cap. K>. IH tales
iHno pri)pi'iiiin. .idv. Jud/vos, c. 4 : « Seqiiitur pprspputi fuere principes impii. Vetus inscriptio
aijue, ut tiiiatonus circumcisionis carnalis, ct lcgis ox hiocletiani et Maximiani a°ivo apud (iriiter,
etoris abolitio expnncta suis tomporibiis demon- p 280 SuPERSTiTioxE ciniST. UBio. DELETA. Unde
:

Iratur, ita Salihali quoquc observalio et eorumdem apuii Baromium in Annal. et Span-
teiiiporalis
lisse dcmonslretiir. » Signilicat apud
hem. in lib. de Usu et Pr;rs(. Kum. Diooletiani el
illuni pas-
^im e.vjdere, perficere. Ilic vero oamdem significa-
Maximiani impp. inscriptio. nomi.ne christianouum
(lonein habet, quam apud Persium S.it, ii, vers. 12
UELETo. Qv\ REMi». evkrterant. Lequm et morum.
:

nuia festivitatPS pnblicas et idolorura cullum no-

•
Pupilluiuvc utiuam, (]ucm proximc haM-(>3
gligpbnnt. Tacitus xl .\nnat. 44 « Igilur primi
IiiipcUo. expuugam ! Numque esl si-abiosus, et ncri-
:

;
hile lumet convpti qiii fat^^hantnr, haud perindc in criminc
incidit, quam odio humani goncris convicti sunt. »
jhi voliis Schtilinstes notat . tractum a mili!ihns,
Iloc oilium undo illis ut crimcn fuerit oltjectum,
}'ii expuncli dicunlur, dum foras a milita emit-
quarc liosles vuldici dicebantur. disccs ex Tertull.
•ntur. Itcm metapbora a bcllo, in
quo, cadente cap. 35. Pone comma po^t t Ifi.sttanum. Hav.
:ii prinuis
est, succenturialur alius. » Itaque ex-
(54) Prxvaricaris in legea, Ilu leges V. C. quem
 327 TERTULLIANf OPERU\f PARS I. — SERIES I, APOLOGETIGA. 328

innocentem, et quidem invitum jam, nec de pra3- j^ tabella (56)

recitatis ilJum Christianura, cur non el
"•
terito reum. Unde ista perversitas? ut etiam illud homicidara ? Si homicida Ghristianus, cur non
non recogitetis, sponte confesso magis credendum incestus? vel quodcunque aliud nos esse crcditis 5

esse, quam per vim neganti vel ne compulsus ; In nobis pudet aut piget ipsis nominibus
solis

negare, non ex fide negarit (55) ; ct absolutus ibi- scelerum pronuntiare(57) ? Christianus sit nullius"'
dera post tribunai de vestra rideat aemulatione, criminis reus est, nomen valde infestum, si solius

iterum 278 Christianus "^^ Cum igitur in orani- norainis crimen est".
bus non aliter disponatis, quam caeteros nocentes^'',
CAPUT III.
idunum contcndendo, ut de eo noraine excluda- Argumentum — Odii eorum csecilatem ostendil, qui
mur (excludimur enim, si facimus, quffi faciunt quoi vituperant eo ipsoelogio laudare coguntur, sed
non Cbristiani), intelligere potestis non scelus ali- qui tam sunt efferati, ut maiint uxorem familiamque
sed nomen, quod queedam probris onustam pati quam Chrisfianam, id est
quod in causa esse,
emendatam. Cum itaque nudum illud nomen tantas
ratio aemulffi operationis insequitur, hoc primum concilel rixas, inquirit in illud, quod nusquam
agens ^*, ut homines nolint scire pro certo, quod spernendum, vel perperam ab illis pronuntiulum,
se nescire pro certo sciunt. Ideo et credunt de amabile quid continet, el id commune haiet cutn
nobis quge non probantur, et nolunt inquiri, ne reliquis sectis, quod nomen ab Auctore mutuetur,
jt
cum tatnsn nunquam secta quxdam ob nomen so-
probentur non esse, qua? malunt credi esse, ut lum persequatur. At Christiani, et quoad sectam,
nomen illius semulee rationis ^' inimicum, praj- et quoad nomen probi, justi, ob nominis tantum
sumptis, non probatis criminibus, de sua solacon- odium, inauditi, incogniti condemnantur.
fessione damnetur. Ideo torqueraur confitentes, et 280 Quid ? quod ita plerique clausis oculis in
punimur perseverantes, absolvimur 279 ne- et odium ejus impingunt, ut bonura alicui testimo-
gantes, quia nominisprselium est. Denique quid de nium ferentes admisceant nominis exprobratio-

Varise lectiones.

66
Aliiinter Christianos. ^' Semler aliique : in nos aliter disponitis {Rhen. disponatis), quam in
: ccel.
Sed tuenda est scriptura cod. Fuld. Respondet enim voc. ^^ Agentes Paris. ^^ iEmulationis Franeq.
"">
Et addit Wouwer. " Nomi-disponere Gr. SiaxiOsaOat. ne addit Patris nomen est Rig. ''^ Hxc est lect.
vulg. ; Pihen. si nullius criminis nomine reus est, valde infestum, etc. Cod. Fuld. Chr. si nullius criminis
noraen est, valde ineptum ; codd. Put. et Bong. incestum,cod(i. Agobardi et Lugd. ineptum incestus) si sol.
nom. crimen est. Recepil hanc lecl. Haverc. additis in fine verbis : valde infestum, eumque secutus est
Jos. Ign. Ritter.

Commentarius.
consuluit Scriverius, non male. Festus, Prxvari- C meliori mente de Idol. cap. 13 « Cur enim latcas : :

catores a prcetergrediendo sunt vocati. Itaque prx- cum ignorantia alterius tuam conscientiam conta-
varicari leges est prsetergredi. Asconius Pedianus mines. Non si ignoraris quod sis Ghristianus (ita
in libello, qui est inter veteres Grararaaticos ; scribe) tentaris ? Et contra conscientiam alterius
« Rejiciens malos et retinens bonos, verus accu- agis, tanquam non Christianus ? Enimvero etsi
sator intelligitur. Qui vero contra facit, ut sit sirauiaveris, tentatus addictus es. » Hiv.
impedimento cteteris, astuque egat, de hoc intel- Notanda unice hujus viri proprietas est enim ;

ligitur, quod praevaricator. » Quae sensum Tertull. in jure, non ego, medium quiddara inter negantem,
optime ijlustrant. Pro vt5 ergo Cod. Fuld. mox vis et verc affirmantem. Ideo illam tradit Gtiristiano,
utneget. Barraei editio delet ;am. Hav. non neganti ex animo. Lac.
(55) Non ex fide negarit. Falso simulavit se non (56) Quid de tabeUa. Olim, inquit Rhenanus, sen-
Christianum, supplicando diis, quos cordeabneget. tentia animadversionis capitaiis de tabella recita-
Trajanus imperator ad Plinium epist. 98 « Ila : batur. Quo confirmalur ex Vita D. Cypriani pei
tamen, ut qui negaverit se Christianum es.se, idque Pontium Paulum Diaconum. Pam.
et
reipsa manifestum fecerit, id est supplicando diis nominibus scclerum. Gicero, de Legibu.
(57) Jpsis
nostris, quamvis suspectus in praeteritum fuerit, II Legum leges voce proponam. Cum autem reliqu
:

veniam ex pcenitentia impetret. » Nec gentiles nocentes suum in tabella habent elogium, sacri-
tantum ita Christianos Deum suura abnegare per- legi, homicidae, etc, cur Christiani, inquit, quo.'
suadere conati sunt, ut latius apparebit, sed et et istorum et omnium criminum reos habetis, sol
inventa est perversa Ossenorum hagresis, quam ob isto tantum nomine, nullo addito crimine, propo
boc crimen in jus vocat Epiphanius lib. i, hae- rv nuntur hinc istud nomen ut peculiaris iilius titu
.'

res. 19, 'rTToy.p[xa; 81 8t8ar/.£t, etc. « Hypocrilas lus noxai occurrit in elegantissimo Auctoris ]oc(
autem docet, dicens non esse peccatum, etiamsi c. 44 « Vestros enim contestamur actus, qu
:

simulacra ipsos adorare contingat, persecutionis quolidie judicandis custodiis praesidetis, qui sen
tempore instante, si solum in conscientia non ado- tentiis elogia dispungitis tot a vobis nocente :

rent et si tantum confiteantur in ore, non autem

: variis criminum elogiis recensentur. Quis illic si
in corde. >> Talis Hippolytus apud Euripidem, cariis ? quis manticuliarius ? quis sacrilegus, au
cujus exsecranda vox : corruptor autlavantium praedo ? quis ex illisetian
Christianus adscribitur? aut cum Christiani su
'H yXwtj' 6(i.w[jio)(^', -fj 81 tppTjv avwfjtoTOC titulo offeruntur, quis ex illis etiam talis quale
tot nocentes ? » Post prnnuntiare notam interroga
quod vertit Grotius in Excerpt. p. 214.
tionis poiiunt Pam. et Rhenan. Rigall. vero Barr
Jurata lingua est, meDte juravi nihil. Fuld. et Herald. punctura. Utrumque rectum, s<.
posteriori modo cum ironia proferri debet, quas
Sed improbum hoc consilium. Vere TertuII. et ex scripsisset, In nobis solis scilicet. Hav.
29 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 330
)m : Bonus vir Caiua Seius (58),tantum quod (59) ^ amasius ! Facti sunt Christiani. Ita nomen emen-
iriatianus. Ilem alius Ego miror " Lucium sa-
: dationi imputatur. Nonnulli etiam de utilitatibus
entorn vinim repente fVictum Christianum.Nemo suis curn odio isto paciscunlur, contenli injuria,
traclat : Nonne idco bonus Caius, ct priidens dum ne quod oderunt. Uxorem
dotni habeant,
icius ''*,
q uia Christianus? aut ideo Ghristianus, jam pudicam (62) marilus jam non zelotypus
''^

ija prudens et bonus ? Laudant qum sciunt, vitu- ejecil, filium jam subjectum pater retro patiens

irant qu<e ignorarit, et id quod sciunt, eo quod abdicHvit, 281 servum jam fidclem domibus olim
norant, corrurnpunt ;
cum sit justius occulla dc initis ab oculis relegavit ut quisque hoc nnrnine :

anifcstis pr8BJudicare,quam manilesta dc occiiltis emendatur offcndit. Tanti non est bonum, quanti
sedamnare. quos relro ante hoc nomen
Alii, est odiurn" Christianorum. Nunc igitur, si nomi-
g03, vilcs, improbos (60) novcrant, cx ipso de- nis odium est, quis nominum reatus ? Quae accu-
itant (61), quo laudant ^^ caecitatc odii in sufrra- ; satio vocabulorurn, nisi si aut barbarum sonat
uin impingurit. Quffi mulier quam lasciva, ! aliqua vox nominis, aut infaustum,aut maledicum,
lam festiva Qui juvenis! quam lascivus, quam
! aut impudicum? Christianus vero, quantum inter-

Variae lecliones
" [\ig(ilt et Ilaverc. e cod. Fuld. Ego miror Luc, Ego Lucium... Chr. de fcro, quod v. in
otc. :

'tirimis codd. non mngii dcsideratur, quurn v. ad Nat. c. 4. Uxc Leop. '* Codd. plerifjue
miror. Lcd cf. :

ucius s. Lutius s. Lusius ; codd. llrsini el Scriverii lascivus. " Wouwer. ex vetl. lib. sic lcjit ex ipso
: :

uo donolant laudanl c. o. ; i. s. i. Quod muiier, quod lasciva, quod festiva.Quod juvenis,quod lascivus,

iod amasius, facti sunt Christiani. '"'

Jam obest. Paris. " Jam addit Puris.

Commcntarius.
(58) Caius Seius. fre- Verba sunt Jureconsultis B kauToui;, 8i' uiv (jxioTtxouTtv eTtatvoyvTEi; ajTov, et de
uenlissima, ubi exempli gralia, aliquid inculcare Zenone 0" '(t fj.£v y.o)[ji'.xo'. eXavOavov £7ra'.vo'jvT£C
alnnt dc porsonis in genere. Lac. ajTov 0'.a TiLv ay.wjjtixaTojv, i, e., « (^omici tamen
(51)) Tantuvi quod. Farniiiaris Auctori nostro imprudontes, hunc dum vitnpcrant, laudant.
)cutio : Suctoniua quoque in Ncrone, c. 6, de Speclant ad sequentia illa Nostri ad Scap., cap. 2,
jmpore nativitatis ejus « Tantum quod exoriente : « nec aliunde noscibiles quam de emendatione vi-
ole, pcne ut radiis priusquam torra continj^cre- tiorum pristinorum. » Hav.
jr. » Sensus est Ncroneni intercepisse radios so- (62) Jatn pudicam, Rhen. et ms.Lugd. Bat. uxo-
ires. qui prius ipsuni quani terr-am luce sua pcr- rcm pudicam. lla lib. Ad Scarp. cap. 3, Claudius
iidcrunt sumpsit, ut plura, ab Lucretio. lile
: Ilerminiamus indigne \'eriu.rorem .mam adhancsce-
ib. II, 228 : tam transisse. Ficbat id prava praisumptione, qua3
Tualum quod uoiueu mutatum dicere possis.
patore potest ex sacrilegis Apuleii vorbis As. Aur--
lib. IX « Tuncspretis atque calcalis divinis numi-
:

^eleres excusi habont hic scd mulus tanlum quod, nibus, in vicem certa? reliiiionis, mentitaesacrilega
uod pulidum nulli meliorcs lihri inss. a^moscunt, prccsumptione Dei. quom prredicarct unicum. cori-
t Salina.sius, Rigalt. la Corda ct Scaligor delcnt. fiotis observationibus vacuis, fallcns omnes homi-
'antum quod idoin (]uod (ir.-ecis uXt,v 6'(toi vel ttXt.v nes, et miserum maritum decipions.matutino mero
XI. Syncsiuf, citante Stephano ttXt.v 6'aov r/jfaijiT,v. et continuo rtupro corpus manciparat. » Loquitur
iic quoque Arislophanes Nubthus dixit ttXv 6't'. ibi de matulinis Christianorum convcntibu8,sacri9
Iav. illis etinnocuis, sed a genfiiibus mendaciis et ca-
C
(60) Vagos, vites. ob libidinem,improhos. Vagos Jumniis oner.itis.Omnia voro ha'C per hyphenjuxta
'iles ob copiain sui vilifactam, improl>os ob morcs antiquitatis morem. sunt scribenda jam-pudicam
iialos vagos istos per ambulare expressit Adria-
:
reiropaliens, jam-fxdelis, olim-mitis, ni apud Virgil.
uis Cresar in iilo ad Klorum epigr. apud Spaitian. Eccl. I.

Ej(o noio Floras esse, Namque erit ille mihi semper Deus,
Amljiilare per taberuas,
et Gcorg. iii, 92, de nobili equo, qui ut Enniua
Lalilnre per poi)iiias,
Cuiices pati rotuudos. senio confectu quiescit.

Hunc iiuoquo ubi antmorhogravis.autjamsegniorannis

(61) E.TC ipso deuotant, etc. Pamelius et Rig. lc- Deficit. abde domo nec-turpi ignosce sencclae.
a;unt : » Ek ipso dcnotant, quod laudant, cwcitalc
3dii in suifragium impinguiu. Qu;b mulior! quam In cujus interpretationo turpiler so dat Gifaniusin
lasriva quam fostiva Qni juvcnos qui Lucius »
!
Indice I.uoretiano, qui ipsc quoque i, 125
! ! !
:

lligalt. « quam lusius cjuam ainasius, facti sunt !

Unde sibi eyortam semper florenlis Homeri
Chrisliani. » Ms. Fuld l',x hoc ipso denotant, Couimeinorat specicm.
.<

luod laudant cajcitale odii.in suirragium cnarran-

lo9, (|ii,o miilior, quam lasciva, quain nec alio modo Publius, vers. 731 :

festiva (|ui !

luvenis, quain lusius. quam amasius.etc. Rhonan. Suum scquitur lumen semper inuocentia.
5.\ip9o donotant, collaudant c.o. » ]\1^. (luom ron- n
.ulil Sonvcruis
Ouomodo aoclamatio sonalus apud Vopi9Cum,Probo
u Ex ipsoquod donotant,laudant, -^
« Probe Au-
•
imporalori facta, accipi eliam debet
:
• • •
:
d. collaiidant » el niox qnod mulior, quod giiste, dii te servcnt. 01im-'lignus, ct forlis ct ju-
; : <(

asciva, qiiod festiva, quod juvcni?, quod lasrivus,

slus. » otc. Detuqne ille dominus o/i»i milis cst
liuod ainasius, » ptc, approbante illo. Scaligcr
Tcronlio Alro hcri scmpcr-lcnitas. Quod non obser-
iioniqne cx ingenio corrigebat i-ctondius, « eo ipso
iionolant. laiidant. , Diogenc.e Laortius
valum et infra. ut suo lono dicctur, olcgantiam
parilor de
!\ristophiinc ot comicis dicit illos, dum Socratcm
suo auctori nostro ahstulit.ot nitorem Lucano ma-
gnilico poel;o, qui lib. ix, 14Sita leiiondus :
|riiilucore el vilnpoi-are conantur. eo ipso
laudare.
vorba ojus sunt in Socratis Vita O- XavOavcjjiv
Evolvam busto jam-numeu gentibus Isim Hav.
:

Patrol. I. 11
331 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETIGA. 332
pretatio est, de unctione deducitur. Sed et " cum A Nec tamen quemquam ofTendit professio nominis,
perperam Chrcslianus (63) pronuntiatur a vobis cum institutione transmissa ab institutore. Plane
(nam nec nominia certo "'
est nolitia penes vos), qui ^'
probet malam sectam et ita malum auctorem
de suavitate vel benignitate compositum est. Odi- is probabit et noraen raalum dignum odiode 283
tur ergo in bominibus 5§2 innocuis etiam no- reatu sectae et auctoris. Ideoque ante odium no-
raen innocuum. At enim secta oditur (64) in no- minis competebat prius de auctore sectam reco-
mine utique sui auctoris. Quid novi, si aliqua gnoscere, vel auctorem de secta. At nunc utrius-
disciplina de magistro cognomentum sectatoribus que inquisitione et agnitione neglecta nomen
Buis ducit ? Nonne philosophi de auctoribus suis detinetur (66), nomen expugnatur, et ignotam
nuncupantur Platonici, Epicurei, Pythagorici ? seclam, ignotum etauctorem vox sola prsedamnat,
etiam a locis conventiculorum et stationum suarum quia nominantur, non quia revincuntur.
Stoici, Academici? atque medici ab Erasistrato, et CAPUT IV.
gramraaticiab Aristarcho,coci etiam Ab Apicio(65)? Argumentum. — Prseparal jam se ud desensionem cri-

Variae lectiones.
" Et abest Paris. " Gerta abest Par. «» Probavit Paris.
Goramentarius.
(63) Chrestianus. docti docuerunt jam
Ita viri B A'V.£v XpTJj-co; 'ilri, xai 'Ax^vSuvo; aX(p* AitoXiff/),
olim hanc appellationem fuisse immutatara, et no Kivouvoi; liic fiet, frater "A)(^pr]axo<; erit.
vissime elegantem doctumque de hac immutatione Et epigr. 48 :

libellum ediditGroningajMichael Rossal.Nota aunt, Germani fratres sunt Chrestos, Acindynos alter
,

quae protulerunt Suetonius et Tacitus. Ille in Faisuin notaen utnque, sed ut verum sit utrique,
Claudio c. 25 « Judaeos, impulsore Chresto assi-
:
Alpha suum Clirlsto det Aciadinos, ipse sine alpha
due tumultuantcs,Roma expulit.» Dubitat Orosius Hermaneat verum nomeu uterque geret.
;

an et Christiani sint expulsi « Me magis, inquit

:

Male in edit. Rig. est aut Christianuo. Quamvia

lib. VII, cap. 4, Suetonius movet, qui utrura eontra
et ras. L. Perperam Christianus. In eodem ms.
Christum tumultuantes Judaeos coerceri et cora-
Quantum interpretatione pro interprelatio est, Rhen.
primi jusserit, an etiam Ghristianos siinul, velut
Sed cum perperam Christianus. Hav.
cognatae religionis homines voluerit expelli,nequa-
(04) At enim secta auditur, eto. Et hic et passim
quam discernitur. » Causa tumultus (ut vocatSue- apud Auct. nostrum secta, ut Graecorum alpea'.;,
tonius) fuit corapulsatio inter hos et illos, durave-
in bonam accipitur partem, quod semel monuisse
nisse Christum negant Judaei.aflirmant Christiani.
sufficiat. Pari raodo ut Act. xxvi, 5, Apostolus
Sed Orosius frustra dubitat huc est enim refe-
:

Paulus 6'xt -/.axa ttjv axpi6eaTaTriv a'ipeaiv TTJt; ^|Jl£-

rendum edictum Claudii, Act. xviii, 2 A-.a to :
zipa.:. 6prjaxeia<; e^r^aa cpaptaato;, Hunc vero lo-
OiateTa/ivat KXaoSiov ^wpi^eaOat -iravxa; touc
cura paulo amplilicat noster c. 46. « Curergo,qui-
'louSaioGi; Ix t^; 'Pa)|j.r,(;. Tacitus iterum Annal.
buscomparamur dedisciplina,proinde illisnon adae-
XV, 44, « Quos per flagitia invisos vulgus Christia- C quamur ad licentiam irapunitateraque disciplinae?
nos appellabat. Auctor nominis Chrestus, etc. vel cur et illi ut pares nostri uon urgentur ad offi-
Lucianus denique, in Philopatride, aperte Xpr;-
cia, quae nos non obeuntes, periclitaraur ? » etc.
cTov appellat. Imo idem Lucianus ita blasphemo
Itaque Donatus propriura locutum esse Terentium
ore latrat in P/ti/opa/r. p. 1003, el rjy^ot ^t Xpri-
in Phermione, 1. ii :

axo<; xai bj IOveiji., siquidem inter genlcs Chrestus

fuerit. Nec mirum hanc appellationem apud genti- Sectari, in ludum ducere et reducere,
les invaluisee, cum plurimos Chrestos apud ilios doceljKdnotans : « Bene cavillatus estet joculariter
sit invenire, nullos vero Christos. Libet etiam ali- in adolescentera,cui stas ad sectandos philosophos
quod apponere. Apud Appianum in Mithridaticia apta erat. » Hav.
non longe a priucipio memoratur Locratesquidam Notissimo helluone. Exstant etiam-
(65) Apicio.
cognoraine Chrestus, quem Bithyniae regno irapo- num de Re Culinaria libri Apicii, non hujus (ita
suit Mithridates, Ponti rex, expulso Nicomede. etiam falsum habemus Macrum de herbis aliosque]
Imo et Chrestus quidam memoratur Aurelio Vi- sed qui, quod facit ad confirmationem sententiae
ctori in Annibaliano: « Conspiravere aliquanti mili- Auctoris nostri, ad istius palatum et ex ipsius
tares in ejus necem, auctoribus Chresto et Mar- sententia sunt conscripti. Hujus vero non tantum
oellino, simulque Mapentio. » Exstantque Martia- meminit in libro de Pallio c. 5 « Taceo Nerones, :

lis epigrammata in Ghrestum qucmdam lib.vii,5'i, et Apicios, et Rufos. » Sed et Adv. Psychicos c. 12:
et IX, 28, ut et in Chrestillum, lih. x:, 91. Fit et « Quid prgo cessatis Paracletum, quem in Mon-
Ghrestae mentio in inscrip. antiqua quae est in Vi- n tano negatis, in Apicio credere ? » Unde condi
"'""''''"
neia Vall menta Apiciana in lib. de Anima, 23. « Nonne
Hoc virtus, fatique decus, et amabile nomen, illa anima plus solatii quam supplicii relaturaest?
Dote pudicitiae, celebrata laboribus actis quod funus inter coquos pretiosissimos invenit,
Vitae Chresta jacet condita nunc tumuto. quod condimentis Apicianis et Lurconianis huma-
Fulgentius quoque in iibello, quera compoauit de tur, quod raensis Ciceronianis infertur,quod lanci-
Sermone prisco, in voce injuges boves, merainit cu- bus splendidissimis Syllanis effertur. » etc. Pro
jusdam Manilii Chresti, quem librum de deorum xque modici Barr. et L. B. et Rh. alque Herald., :

hyranis scripsisse ait.ibidemque fragmentum inde neque, sed raelius ms. Fuld. Rig. et Pam. a^que.
adducit. Ausonius denique eleganter in significa- Hav.
tione vocabuli lusit epigr. 39 : (66) Nomen delinelur. Non assentior De la Cerd«e
Junioque legentibus denotatur. Noraenenim soluni
Xpf,aTOC, 'AxivSuvo;, etatv aoeXcpot, oIxTpi oe Tixva. injus rapi ostendit, et quasi maleficum et parri-
Moribus ambo malis nomiaa falsa gernnt.
cidam collo incerta catena trahi, ut depinxit nobif
OoSe ouTo; yprjaxoi;, o'j5e, ojxoc axfvouvo; eaxtv. Bessura interfectorem Darii a Spitamene adductum
Una potest ambos littera corrigere Curlius, VII, 5. Hav.
333 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 334

minum quibus Chrisliani oncrabanlur. Sed cum ^ dicimur.quae illos palam admittentes invenimus "
velposl juslissimarn delcnsionem lamen vioientia in quibus soclesti, in quibus vani, in quibua
leyis obscquium exigal, artificiose et valide ostcn-
damnandi, in quibus irridendi deputamur (71).
dit, leges, ut condi, ila reprohuri et mulari posse,
imo ilebere nonnunquam.nec id sine excmjdo ; cum Sed quoniam, cum ad omnia occurrit veritas nos-
scilicet vel crudeles, vel injuslie smt deprehensx. tra, postremo legum obstruilur auctoritas (72)
Lex enim justa esse colliyitur, postquam in valo- adversus eam, ut aut nihil dicatur retractandum
rem ejus inquisitio fucta est ; impruba vero, non
(73; esse post leges, aut ingratis necessitas obse-
jam lex, scd lyrannis invenitur.
quii prajferatur veritati de legibus prius concur-
284 Atqueadeo quasi prffifatus haec ad auggillan- :

ram ** vobiscum ut cum tutoribus legum. Jam

dam erga nos publici iniquitatem.jam de
(67) odii
causainnoccntiaeconsistam(68)-nectantumrefutabo 285 primum ** quam dure definitis dicendo Non :

quaR nobis objiciuntur.sed ctiatn in ipsos retorquebo

lioet esse vos ! Et hoc sine ullo retractatu humaniore
qui " objiciunt ut ex hoc quoquo sciant omnes in
praescribitis ; vim profilemini et iniquam ex arce
;

Christianis non essequffl in se nonnesciunle8se(69),

*'•
dominatioaera (74), si ideo negatia licere, quia
simul uli crubescanl accusantes, non dico pessimi vultis, non quia debuit non licere. Quod si quia
optimos, eed jam, ut volunt, compares (70) suos. non debet, ideo non vultis liccre, sine dubio id
Respondebimus adsingulaquaeinocculto admittero B non debet licere, quod male fit «^ et utique hoc
Variae lectiones.
8'
Quffl Paris. ^^ Hn jj/j. Bibliolh. regige. 2616 —
quae palam adinvenirentur. Tiig. «^ Consistam Rig.
" Ai. cura duro ; Rhen., Fr. Junius et iyouwer ; quam dure Havercamp. cum jure. ; ^^ Ex arce Paris.Iiig.
" Quod male fit delel Paris.
Commentarius.
Ad suggiltandam. Id est convincendam non
(67) mina,alia unica alia comparia.alia disparia.); IIav.
:

tantum, sed turpitudinem.livorem et vibicem inu- (71) Dcpulamur. Id est vaide putamur, ducimur,
rendani, ut publice osteiitui sit. Ita suggillationeni iilud enim de in compositione auget.Alias depulari
dicit cap. II :« Suggillatio est in cnclo veslrajusti- Auclori nostro est detruncare .'6\c Exhort. ad Castit.
tia. » Minus recle ms. 1. B. et conjectura Junii c 6 « Erat vetus dispositio, quae in Evanxelio
:

item ex niss. sigillandum. Eodera modo licet inve- Novo deputatur; in quo, etc, securis ad radicem
nins in Fabulis Aisopicis, anonymi apud Neveletum arboris posita cst. » Hav.
Fab. 16, de Lcone jam sene, (42) Legum obstruUur auctoritas. Pam. et Rhen.
minus elegans. ms L. B. obstrua- adstrualur, quod
Saevit aselius iners et froutem calce sigiliat.
quod necesse non esl. Dicit autera elegantes tur,
id est notat. Hav. obstrui leges defensioni, ut molem invictam.quam
/ru\ n A -i rp n- c-„ ffis non sit verilati perumpere, est enim iode de-
(68) C<;/m./«m. Amat ita loqu. Tertuilianus.S.c^g^^^^p^^
, i 1 1 •

de /(/(/.,c.l3: « De hoc quidcm primo consistam ;»

simililudo ita apud Lucanum lib. ,i. ;

versu 495
ot in Apol. c. 46 : « Constilimtis, ut opinor, adver-
sus omniuin criminuni intenlionem, quaj Christia- Obstruitis canipos fluvilsque arcere paralis :

norum sanguinem flagitat. » Est autem genus io- et 661 :

quendi tractum ab athlelis et giadititoribus, qui Sed molibus und»a

pcdem in arena figiint.ne facile supplantari vel deji- Obstruit, et latum dejcclis rupibus .'Bquor.
cipossint.In re quoquc miiitari.cum jam idmanus Et planius etiam nosler rap. 1, obi^truit defensioni,
est vonicndum, subsistere, vel consistere agmon simili locutione. Ut hunc locum imitatus sit Lac-
dicitur.Lucretius eodem luodo lib. vi, 454, ubi ra- tantius, Ini^lit. Div., II, 20 « Nunc vero major :

tionein reddit.quomodo nubes condensciitur et cco- nobis ac difficilior cum philosophis proposita luc-
lum obscurctur. tatio est, quoruin summa doctrina et eloquentia,
Hrec faciunt primum parvas cousistere nubes.
quasi moles aliqua mihi opponitur. » Hav.
(73) Nihil (iicaiur retractandu7n. Qua.s\ dicat.Vana
et paulo post :
defensio aut cnim respondebit.judex, nihil contra
;

Proplerea quia cum consistnnt nubila primum. lcf^es fieri debore, illas(jue refdrmari non licore,
ideo(iue inauditum, ut lox jubel, abiegabit, aut si
vel deniquo n judiciis translatum. Psalmo i, vers. defcnsionom audiat pronus etiam,facilis, imo con-
ult. « Ide.o poccator non consistet in judicio, ne-
victus, velit nolit, sibi tamen dicel legibus obtem-
:

le improbus m
que in ccetu jusiorum
jusiorum. » Hav. perandum.Vocibus retrarlare et ingratis vel ingra-
(69) /„ 5« non nesciunt esse. Ut sciant adversar.i D f,-,;, c.p. ixoua^t..,-, sa^pe utilur Auclor adv. Hermo-
.stri nns nnn t.inlum immunes essc istorum sce-
nost
gonom ^. lo
„, c. 15 « igitur pra^structione hujus
k-itur in pra^slruclione
:
: nuji ar-
lerum, scd illos ipsos illa p;ilain perpotrare, si \c.-
ticuli, et alibi forsitan relrarlandi, equidem defi-
rum inspiccro volint.Ita vero cx Coll. Mod. Rigalt.
nio, » clc, statim « Iloc t^ine ullo retractatn hu-
:

alii, « lu se nosciunt osse. » Hav.

inanioro prfpscribitis. » Infra in Apolog. cap. 26,
(70| Compares. Ideo compares, i. e. similes, qui
<( Ingrutis rosistimus. Adde Plautum, Tercntium,>>

Christianis illa objiciunt, falso quamvis. qua' ipsi

Lucrrtium doniquo, qui tum aiibi, tum lib. 111,
jrevora faciunt. Acer autem 'rortuli. est in per- ver9.1("t82,(iuasi hunc nostrum judicem describat :
'strin>;ondis falso scommate gentilibus. Ita quod
EtTugere haud potis esl, iugratis ba?ret ft angit.
ninboc loco valdo congruit, c. I() « Sed et : qui
lucis nos rcligiosos pntat, consocraneus erit no- Hav.
=iiM\ II Utiliir rursus .Vuctor hac voco compar pro (7i) biiquam ex arce dominationem. Pb.Tdrus,
'ifi lib. (/< Orat , c. 10 « Nomo advorsarium : ro- Arcem tyrannus occupai Pisistratus. Juvena-
ripit, ncino nisi comparoni sinim adniittit. » Et lis, X,
^iiiv.Marcioticm, I. i, c. 16 « Alia niembra fortia, :
Niillus ppliebum
Uia infirma ? alia honestia.aliainhonoela aliago- :
DeforiueQi iffiva castrayit iu arce tvrauDU». Rig.
 ;

335 TEIITULLIANI OPERTJM PARS L — SKRIES I, APOLOGETICA. 336

ipso proejudicatur licere, quod bene (it. Si bonuin A doioris incusserunt, ut in secessu (76) inedia de
invenero esse, quod lex tua paohibuit, nonne ex semetipso judicarit? Nonne ^" at vos (77) quotidie
illo prffijudicio prohibere me non potpst *'', quod experinienlis iiiuminantibus tenebras antiquitatis
si malum esset, jure prohiberet ? Si lex tua erra- totam illam veterem et squalenteni silvaui legum
vit, ab homine concepla cst neque enim
puto, ; novis principalium rescriptorum (78j et ediotorum
de Miramini hominem 286 aut ^^
coelo ruit (75). securibus truncatis "* et caeditis ? Nonne vanissi-
errarc potuisse in lege condcnda, aut resipuisse mas Papias (79) leges,qua3 ante liberos suscipi co-
** in reprobanda Nonne '" et ipsius Lycurgi Jeges
I gunt, quam Juliae °^ inatrimoniura (80) contrahi
a Lacedasmoniis emendatae, tantum auctori suo 287 post tantae auctoritatis senectutcm (81)

Varise lectiones.
" Siccod. Lugd., Hcruld et Semler. ; Gelenius : prohibuit nomen, ex illo prohibere rae non potest
Rigalt. et Haverc. n. e. i. proejudico prohibere eam non posse.
: ** Aut delet Paris. *^ Recepisse
se
Paris. °° Non enim Rig. ^' Pamel., Heruidus aliiquc : truncatis Scaliger et Scriver. runcatis BigaU. :
; ;

rustatis tlavere. ruscatis.

;
^^ Wouwer e MS. quam Juliae permittunt matr. etc.

Commentarius.
(75) Ue ccelo ruit. AioTCTTjc ut notant interpr. B fragm. tit. 16, in princip. agene) vir et uxor inter
Evidenter vero tan^it et irridet anciliaRomanorum, se solidum capere possunt, veluii si uterque vel al-
et Trojai originis ^'Eneadarum Palladium ex quo- : teruter eorum nondum ejus xtatis sit qux liberos ,

ru n imitatione illud, quod legimus in Act. Apost.
XIX, 35 de urbe Epheso .leditua 1-7,? jxeYaXT|(; Oea?
: sit,aui uxor nnnorum viginti. Ac ne quis dubitare
'ApTi(jL'.8o(; xat tou Aio7r£Toij<;. Nympaeae quoque Ege-
riaj cum Numa Pompilio colloquium suggilare pa-
riter videtur. Hav.
(76) Ul in secessu, etc. Quod verum Plutarchus
aflirmat, sed propter aliam causam, cuin nempe,
quasi denuo ad Oraculum profecturus, Lacedae-
monios obstrinxissetjurejurando leges suasincor-
ruptas ad reditum servaturos, quae ut semper im-
motae manerent, nunquam rediit, sed in Crissa
exiyit, id est, si vir minor unnorum viginti quinque
deinceps possit aetatem certe legc Papia suscipien-
dis liberis definitam,Ter(,uIIianus cum Ulpiano col-
latus Apologefici iv, faciet : ISonne vanissimas, etc.
Suscipiendis igitur liberis ea, quam dixi. «etas
Lege Papia prasfinita fuit. Verum laxior a Severo
constituta, rempe illa, quam Ulpianus ait. Et ad
nuptiarum contrahendarum aetatem id Sozomenus
de L. Juiia et Papia agens lib. i, cap. 9, errore
transtulil No^jioi;, inquit, ^v 'Pojfxafoi; TraXatot;,
:

incdia mortem sibi conscivit. Post vero multas
alias leges legibus Lycurgi adjectas fuisse demon-
strat idem Cragius IIl, 1.
(77) Nontie el vos, etc. Ab exteris ad ipsos Rom.
transitionem facit, qucs quotidie docet veteres
aTTo eixoat xai 7T£vt£ eTwv, twv "awv d^iouaOai xio-
Xuwv T0u<; ayaiJLou^ \ir^ toioutok;, dicere debuit So-
zomonus aTsxvou? seu aTraiSa?, non aYafiou!;. Deli-
nita itaque lege Papio suscipiendis liberis aetas
fuit nempe vicesimus quintus annus in masculo,
;

abrogare, corrigere, novas superinducere et san- vicesimus in femina intra quam actatem leges
:

cire leges. Huc

faciunt quae legas apud Auctorem
nostruni Exhorl. ad castilalem, cap.6, « Putoautem
humanam constitulionem aique decretum postea
pristinis praevalere. » Notum etiam est S. G. Or-
fitianumj factum Orfito et Netto coss. de quo in-
telligendus Hieronymus ad ann.CLXXIX « Impe-
ratores multis multa largiti sunt et pecuniam,
quae fisco debebatur, provinciis concedentes tabu-
las debitorum in medio Romanac urbis foro incendi
fecerunt ac ne quid [ita lege] bonitati deesset,
: sagacissimos hactenus fugil] Severum videlicet
Juliae antea ne quidem matrimonium contrahi co-
gebant, ut superiori loco TertuIIianus docet. A
qua autem aetate matrimonium leges JuUia) con-
trahi, vel Papiae liberos suscipere coegerint, dici
liquido non potest. Proinde tertium quod in Ter-
: tulliani verbis dubium haeret, quidnam videlicet
: sit illud, quod Severuni leges Papias, quae praema-
ture liberos suscipi cogebant, exclusisse scribit,
sensum hunc habet perspicuum [qui tamen vel
:

duras quasque leges novis constitutionibus tem- laxiorem ad suscipiendos liberos aelatem, quam
perarunt. « lex Papia fecer/it, indulsisse, definivisse, reducloj
(78) Principalium rescrtptorum. Rursura Jurecon- qunj superiore Tertullianiloco non caeteris lantum,|
sultorum phrasis. D., i. de Ong jur., I. ii, de qua sed et Apologetici scoliastis doctissimis, incom-'
Zephyrus . Rescripla principalia, mandataprincipis perta fuerunt hactenus, accipienda censeo. •

dicebantur, quibus sponle sua precibus exoratus Hav.

imperator, alicui privatae personaj vel communiiati (80) JulicP. matrimonium contrahi. La Cerda et
aliquid aut concedat, aut exeluebat, quaj ex eo Scriver. ex Wouw. CoII. addi volunt permiltunt,
nomen traxcrunt, quia ^ut TacitusjcrHpH] m^oris J) pgrperam ; sensus eniin est. legem Papiam coe
fuit principem quemquam pracsentem scripto adire, gisse liberos suscipere ante illud tempus, quo ma-
quae scripta libelli supplices a Marliale dicunlur, trimoniumet congressus nuptialis jam ante despon-
nostra tempestate supplicationes. Pam. satis indicebatur per legcm Juliam, adeoque illam
(79) Vanissimus Pupias teges. Ad (|uas in deorum rogasse orbitatis poenas toIi; aTey.votc, ante illud
etiam generatione lepide alludit, lib. ii, cap. 12 :
tempus, quc ha;c pcenas caelibatus irrogabat tou
« Erant unde caelibes diu et orbi, antequam ma- cL'(inoi<: quas leges Papias ideo vanissimas po-
:

riti et parentes ? » Cum vero clarissimus et doctiss. tuit ;)ppellare, cum pra-sertim Christiani jam tum
Gothofredus in Nolis suis ad finem cap. 6, lib. ii, finem saeculi exspectarent. Scilicet cum mature
Ad Nat. scribat in hunc modum Severum imp. sponsalii
legibus Papii derogasse, non etiam eas ahrogasse,
quod, inquit, fnlso plerisque traditum alibi jam
refutare memini, gratum positurum me operam (81) Tantxauctoritatis senectutem. Cicero dt
putavi, si maximi viri notarn ex commenlariis ad Legibus, 21. « Sunf certa legum verba, Quinte
I.

legem Jnliam de maritandis ordinibus hic inse- neque ita prisca, utin veteribus ex iis sacratisquf
rerem. Ila scribit ad cap. 23 Legis Juliae et Papi.-n. Icgibus et tamen, quo plus auctoritatis habeanf
:

" Orbitatis poenis conjuges non tenehantur, si vir paulo antiquinra, v|uam hic sermo ost. » Arnobiui
nondum annorum viginti quinque, uxor nondura similiter inverteratas religiones dixit in princip
viginti essent Aliquando (ait Ulpianus deL Papia,
: libri primi.
 337 aPOLOGETICUS adv. gentes. 338

hcri Severus constantissimus principum (82) ex- X bita proscriptiono " hominia
suirundere maluit
clusit? Sed ct judicatos retro in [jattes accari (83) sanguinem, quam effundere (85). Quot adhuc vobia
a crediloriijua legcs erant, consensu lamcn pu- repurgandaj "* legea latent, quaa ncque annorum
blico crudGJitas postea crasa cat ct in pudoris rio- numerus (86) neque conditorum dignilas commen-
tam capitis poena 28S versa (84) ; bonorum adhi- dat, sed flequitaa sola ? et ideo cum 2S9 iniquae
Variac lecliones.
" Proscriptio liig. ®* Uepugnandffl Paris.
CooimeDtarius.
eponsalia tierent inter Romanos, annos alii^uot in- 51 ; et Luc. xir, 40 : Ka-. 8iyoTO[A/(Tei aixov /.al t6
duiseral lex Julia, antequatn nccessario nuptiae et ixiooi; auxoii lACTa Ttov 'jTTo/.piTojv Oy^st'. : ubi om-
congressus (iercnt, cum interim doaponsati frue- nifio ad corporis ex hac lege supplicium respici
rentur juro inaritorum. At per legem I*apiani puto, quarnvis inde ad spiritualem sensum trans-
ooacli fuerunt niaturius dare operam liberis, cujus fcrri posse non nogem, adooque ad hanc iegem
rei lon{,'inr vucalio dabatur pcr lcgom Juiiam. alludi quod suppliciuin certc gravius, quarii vel
;

(Juod beno estteneudum, cum huc rursus respiciat
in Hb. de Monogamia. c. 91 « Aliud est si et apud
: euinqui; a relniuis acpararo, aut etiam flagellis caj-
tlhristum legiltus Juliis agi credunt, et existimant
ccclibes et orbos ex tesLarnento Dei solidum non
posse capcre. » Adde de hisce legibus Lipsium ad
Tacitum, Annal. iii, 25. Hav.
(82) Constanlissimus principum. Quein hoc elogio,
ut arbilror, ornavil (|uia ille ipse est, in quo
laudat in lib. ad Scapulam c. -4, hanc animi vir-
tutoin, quam lloratius in constanti sibi requirit,
cum dicit : fecorat decoctor ? patet, quia absente illo ap^aTai
Justuni et tenacem proposili viruni
Non civiuni ardor prava jubentiuo)...
Mente quatit solida.
elegantissimus locus cst apud ^l?;lium Lampri-
l']t
dium quo nuUus mclius hoc auctoris dictum illu-
strarc potest. Ille dc Alc.xandro
cui Soveri cognomen
m.T,T! lilio,
i<Ob ingenlem vigorem animi et mirandam singu-
dimensum ejus (Jiurnum minuere, ut vult Beza,
ucre et dilacerure, quod habet Casaubonus ad Sue-
tonii Aug. c. 13, qui ibidem legem ipsam (quod et
r> hic facit Junius) cx notissimo Gellii loco affert,
sed tantum ut doceat dissecari homines jam olim
fuissc in usu,nonut indelocum SS. illustret,que.nn
alter, ut puto, ita nondum explicuit. Servu3 hic
pertidus apud Evangelistas quis alius, quam bono-
rum doniini sui, quibus illum absente se proe-
IjBfetv T£ xal TTivEtv [jLixa Twv iJLiOjfjVTOJv, et ex vi-
nolentia in violentiam versus, conversos suos, qui
recta monebant t'J-te'.v. Quid inde nisi grande xs
alienum domino suo contrahere potuit? Jam vero,
regresso domino, vel rigidissimaj legis pojnam me-
reri potuit ille famffi bonorumque domini sui
imperatore Mam- prodigus. Si quoque haec ad mentem solam trans-
fuit, ita disserit : forri debenl, cur non elegantissimo verbo oi/oOj-
\j.iio (ita vero scripsisse dicere non ausim) usi sunt?

laremque constantiaii) contra militum insolentiam, quod formare poterant a ciyofi^Jiio^ quod notum
Sovcri noincn a rrililibus cidcin indiluiu est, quod cst apud Lexicographos. Denique si quo modo ab
illiingontein in prffisentia revcrentiam, magnam antiquitate adjuvari posscm, lubens ea quae se-
apud posteros jiloriam poperit. cum eo accessisset, quunlur ita explicarem xal t6 ii.ipo; a'jTovJ [xiTa
^
ut de aniini virtute nomen acceperit. » De nostro ^ TcLv uTToxpiToJv Or]a£i, i. e. dissoctas ejus partea
Severo Victor « Accr ingcnio, ad omnia quffi in-
: [ul hodioque fit in Anglia in illo loco suspendet,
lendisset in linem peraevorans. Bencvolonlia (juo ubi facinorosorum et ex ege dissectorum hypo-
inclinasict mirabiii ac pcrpetua ad qunerondum critarum,
;

(liligeiis, ad largiendum liberalis ; in amicosinimi-

Qui Curios simulant et Bacchanalia vivunt,
cosipjo pariter vehcmens. » Quod vero ex Spar-
tiano adducit Rigalt. id non tam ad laudem quam adeoque creditores suos sere emungunt, corpora
infaniiani crudclitatom Sovori pertinet ; ita
et sepcliuntur. l^rout servus ille apud Plautum dc
enim locua integer « Damnahuntur autem ple-
: cruce, consueto servorum supplicio, in quo pater,
rique, cur jocati esscnt. alii cur tacuissent, alii avus, abavus, tritavus sepulli erant jocabatur,
cur ploraque figurate dixissent, ut essct imperator certe pro rostris ca?sa cervix dextraque Ciceronis
vorR norninis sui, vere Portinax, vcre Severus. » popendit. ibidom^iuo capila proscriptorum ut cl ;

Cupitolinus quoquc do Macrino « Nam ot Seve- : aliis in locis, proponobantur mos ex Appiano :

rnm se Portinacem voluerat nuncupari qua3 duo : prfficipue satis notus. Scio hoc postremum tamon
illi asppritatis uomina vidcbantur. » nomen, in M alitcr posse acoipi, sed ncc haic conlemnenda vi-
quo alii asporilatom notarunt, ab aliis virtuli ani- dentur; ila onim de ipso Sovero noslor « Scd et :

mi dari potuit. II av. clarissimas feminas et clarissimos viros Soverus

(83) lictro in parles sccari. Vocom retro i. p. Bciens hujiis sectu! esse, non modo non Imsit, vc-
inlp, olim, ox ms. Fuld. inscruit Rigaltius. Fxtra rum et testimonio exornavit, et populo furenti in
crcpidam nostram est, deliniro, an olirn revera D eo8 palan) rostitit.» IIav.
tam crudelc exomplum fucrit exhibitum, an vero (S11 Et in pudoris notam capitis p^rna conversa
ipse homo venundulus et ([uod ex illo redibat. in- esl. Totum hoc abest a ms. Lugd. Bat. nec vacut
tor croditores fuerit dissectum. Praitcr nobiljm suspicionc. Redolet enim nescio quid aliena; raa-
J("tum, qui singulari capifede hac loge agif, videri nus. in alieno opcre male sedulae.
ci am pntcst Salmusius, de Vusuris, vmluit homini^ sanguinem guam
p. 5'ii. Noslor (S."i) Sul]undcrc
natura austerus sovoriori adh.-csit sontentijp. Itaquc efjundcre. Optatus, lib ii « Fundontcs sanguinem,
:

hinc rursus puindcm illustroot oxplico, cum scribit non corporis, sed pudoris.j» At quis alius pudoris
~
n lib. (/tj Paticutia, cap. 7 « Jum qui minutum: sanguis, quam corporis ? Gregorius Badicus, sivo
5ibi aliquid aut furto, aut vi, aut ctiam ignavia,
quis alius auctor libri de Fide adrersus Arianos :
jaon constanter sustincro constituit noscio an fa- : « Impudens eorum frons illa, qu;p est sine sijino
|Mlo,vel px animo,ipsG rei su.Tcmanum inforrppos- Domini, orebris testimoniorum lapidibus elidonda
l'ct incausu ploomosyniB. Quis onim ab alio secari est, ut si non caro illorum cffundit cruorom multis
|imnino non suatinens, ipso forruin in corporo suo elTossa vulneribus, tamcn vel pudor suCTusione
l'ucit? » Admonot me nobilis hic locus. ut ex eo sanguinis erubejcut. » Itui.
lluslrem id quod legitur apud Mattliajum, Tu
c. -xxiv, (86) Quas neque annjrum numcrus. quas,
 ?
; ;

339 TERTULLIANI OVERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 340

recognoscuntur, merito
nent". Quomodo iniquas dicimus? imo, si no-
men puniunt, etiam stultas. Si vero facla, cur in
nobis»^ de solo nominc puniunt facta, quse in aliis
de admisso, non de nomine probata defendunt
iQcestus sum, cur non requirunt? infanticida, cur
non extorquent? iu deos, in Caesares aliquid com-
mitto, cur non audior, qui habeo ^^ quo purger^^?
Nuila lex vetat discuti quod prohibet admitti
diimnantur, licct dam- merum referrivolehat, ostendit, per illas divinitatem
hominum placito 200 subjectam. Inde Tiberii de
Ckristo seatcntram pronurttial, scnalustjue refruga-
tionem : oslenditnuIlos,nisiISeronem, iliique simil-
limos, nomen Cfiristianum afjUxisse, cum contra
^^'
M. Aurelius miraculo etiam monitus, cum illo Ve-
ras, et ante illos Vespasianus, Trajanus, Adrianus,
Pius, Christianos esse passi sint. Concludit denique,
iltos, ut a bonis probalos, a malis affUctos, bonos,
non malos, ex simiUtudine niorum, putari debere.
Ut de originc aliquid retractemus ejusmodi
1

quia neque judcx juste ulciscitur, nisi cognoscat legum vetus erat decretum, ne qui deus ab impe-
admissum esse quod licet neque civis lideli- ;
ratore consecraretur, nisi a senatu probamus ^ (88).
ter legi obscquitur, ignorans quale sit quod ul- Scit M. ^milius de deo suo Alburno. Facit ^ et
ciscitur. Nulla lex sibi soli conscientiam juslitiae hoc^ad causam nostram, quod apud vos de humano
suae debet, sed eis, a quibus obsequium exspectat. arbitratu diviniLas pensitatur. Nisi homini Deus (89)
Caeterum suspecla lex est, quae probari se non placuerit, Deus non erit ; homo jam Deo propilius
vult, improba autem, si non probata dominetur. esse debebit. Tiberius (90) ergo, cujus tempore
B
CAPUT V. nomen Christianum in saeculum inlroivit, annun-

Argumentum. — Inquiril in ejusmodi lcgum originem, tiatum sibi ex Syria Palaestina quod illic veritatera
ei occasione Alhurni. quem /Emilius in deorum nu- illius divinitatis revelaverat * detulit ad senatum
Variee lectiones.
" Damnenlur Paris. Womver el Rigalf. : probanda definiunt, Haverc.
^^ In nobis addit Wouwer. ^"^

probanda defendunt Heraldus : probata defendunt. "^ Cur non audior, si quid habeo, Wouw. *» Pur
;

gem Par. * At Par. ^ Probaretur Par. ^ Heraldus et Haverc. Scit Pamel. et Semt. : Ut Rlien. : ;

—
;

Ut Alburno fecit Ganyneus : Ut ; —

Alburno tacit. Et etc. * Meraldus annuntiatum quaj — —
revelarat ; liig. et Haverc. : annuntiata — quae — revelarant.
(^ommentaiius.
non ad leges repurgandas referri debet prajcise, debat. Deus non erat, quem homo consultus no-
sed generaliter ad Quasi diceret Leges,
leges. : luisset, el nolendo damnasset. » Copiose Lactantius,
neque annorum numerus, neque conditorum di- Div. I, 15 « Quis enim tam demens qui Inslit. :

jjnitas commcndat, sed acquitas sola. Idcoque apud consensu, et placito innumerabilium stultorum,
Livium, lib. xxxiv, L. Valerius trib. pl. leges dicit aperiri coclum inortuis arbitretur ? aut aliquid
alias esse mortales, alias aeternas « Ex his le- quod ipse non habeat, dare alteri posse ? apud
:

gibus quae non in tempus aliquod, sed perpetua3 C Romanos Deus Julius, quia hoc scelerato homini
ulilitatiscausa in aeternum latae sunt, nullam abro- placuit Antonio Deus Quirinus, quia hoc pasto- :

gari dobpre fateor, nisi quam aut usus arguit, aut ribus visum est cum alter germani fratris exsti- :

status aliquis reipublicae inutiiem fecit sic quas lerit, alter patrine parricida
: quod si consul non :

tempora aliqua desiderant leges, mortaies ut ita fuisset Antonius, C. Caesar pro suis in rempubli-
dicam, et temporibus ipsis mutabiles esse vidco. » cam meritis, etiam defuncti hominis honore ca-
Idem. ruisset. » Hav.
(87) Vetus decretum. Habes legem ipsam apud (90) Tiberius. Tutum hoc descripsit Eusebius et
Ciceroiipm ii, de Legib. separatim nemo habessit Historix suse ecclesiasticx, ii, 2, inseruit, cujus
DEOS, NEVE NOVOS SEn NE ADVENAS, NISI PUBLICE
: verba Graeca citat Junius, prout ex Tertulliano
ASCITOS, PRIVATIM COLUNTO. se vertisse testatur Eusebius, qui haec ante illa est
(88) Ne qui Deus ab imperatore consecraretur praefatus Ir;terea cum per omnem jam locum » ;

nisi a senatu probatus. Ejusdem sensus est quod etc. Inprimis vero memorabile illud, quod legi-
in fragmentis Ulpiani legimus, Deo haeredes insti- mus apud /Elium Lampridium in Vita Alexandri
tui non posse, prster eos, quos eenatusconsulto, Severi, ita de illo « Christo templum facere voluit :

constitutionibus principum instituere concessum eumque inter Deos recipere. Quod et Adrianus co-
est. RlGALT. gitasse fertur, qui templa in omnibus civitatibus
Ab imperatore. Infrti exemplum ponit in Tiberio, sino simulacris jusserat lieri : quae hodie idcirco
ipsum Christum in deorum numerum inferre co- quia non habent numina, dicuntur Adriani, quae
nato. Hav. j) ille ad hoc parasse dicebatur sed prohibitus est :

Nisi a senatuprobatus. Et hnnc illorum stultitiam ab qui

eleganter taxat Prudentius lib. i, in Symmacfmm,
versu 223.
Vera ratus, quaecumque fiant
Contulit ad simulacra fidem, dominosque putavit
iEtheris, horrifico qui stact ex ordiae vultu.
Illic Alcides, etc. Rhen. probaj-etur.
senatus et imperatorum poptea consensuin reci-
piendo aliquo interdeos con.sule Petrum Fabrum,
lib. III Semestrium, cap. 1. Exsfat apnd Dionem
Cassium elegans locus de fanis Serapidis demoli-
iis consulentes sacra, repererant omnes
Christianos futuros, si id optato evenisset et tem-
pla reliqua deserenda. » Imo idem Severus. « Cum
Christiani quemdam locum qui publicus fuerat,
auctore Senatu,
occupassent, contra popinarii dicerent, sibi cum
deberi, rescripsit, melius esse ut quandocunque
illic Deus colatur, quam popinariis dedatur. »
De auctoritate Narrat idem Lampridius. i^ed de Tiberio nostro
operaa pretium est conferre Tanaquillum Fabrum,
tomo II, epist. 12, qui multis evincere conatur de-
ceptura esse Tertullianum, veritatemque hujus rci
elevat. Argumentis quatuor utitur quod historia :

tis, quia privato consilio exsfructa crant. Protuli- ex libro supposito sit hausta, Actis PiJati scilicet
mus illum nd finem, cap. 6. Hav. quod religionis curam nullam gesserit Tiberius,
(89) Nisi homini Deus, etc. Elegans illud, cui par unde Suetonio dicitur circa deos ac reUgioner nc
quod habet, c. 13 « Nam ut supra perstrinximus,
: gligentior ; quod Senatus Romanus sub Tiberio ad
Etatus Dei cujusque in senatus aestimatione pen- vuissimam adulationem prolapsus, ne hiscere qui
Ul APOLOGETICUS ADV. GENTES.
101 cum prasrogativa suffragii eui (91j. Senatus,
juia non ipse probaverat, respuit Csesar in sen- ; stros illic rcperictis primum Neronera (92) inhanc
entia maD8it,comminatu8 periculum accusatoribua
lem contra principem ausua fuissat ;
quocJ ex chro-
loiogia pateat, Chrislianum nomen eo lemporo
ix notum fuisse. Quibus addo intensum
Roriiaj
lotius Tiberium ut JudiEo,ila et Christiano nomini
uisse, ut clare patet ei Sueton. cap. 36 : «
las ciEremonias, Judaicosque ritus com-
i^']gyptios,
lescuit. Juda3orum juventulem per speciem sacra-
aenti in provincias gravioris cccii distribuit,
eliquos genlis eju8deni,vel similia sectanles Urbo
ubmovit, 5ub pocna perpetuffi servitutis, nisi ob-
Bni|)erassent. »> Ilic per similia sectantes nulli nisi
Ihristiani possunt. Si vero aliquando
inteliigi
uriosior Tiberius, privatus adhuc Uhodi agens,
liogenem Grammaticum, dispuiarc Sabbatis soli-
i*m, ut narrat Sueton. cap. 32, audire fuit avidus,
uic de Christo opinioni nihil (ut quidem putabat
'orrontiusj conferrc potest. Contrarium enim
occt Suetonius. El sane creduli nimis fuerunt et
implices prisci illi Palres, qui oblala qua;cun-
ue avide aripientcs plumbeis saepe gladiis pugna-
jnt. IIav.
IIccc audacior subindc
ac praeter solilum vi
jpentina altcrcandi in vcteres Patres abreptus,
avercampius intendere non dubitavit. Quonam
mabo jure ? Sub lectore judice lis esto.
Porro multa sunl ac pra;clara Vetcrum, nec jam
lla sano crcdulitate vel simplicitate nimia, plum-
L!0V3 gladio despicabilium testimonia, quibus haec
Tiberio ad Senatum de morto stupenda Christi
jlatio confirmatur. Exstal enimvcro testis in me-
loria hominum primus S. Justinus Martyr in
iwloyia ad imperalorcs priina, llom;e ct propomo-
um antc fores Curia;dala,oculis aubjccta hostium
3dula invidia audientium, quibus hanc facillimam
idarguendi ac in falsum revocandi ausam dare
on potuit tantus eximiaque rerum notitia Auctor
jmmendatus. Testis est ab ipso socundus ncc im-
ur hic nostcr Tertiillianus, accuratus ex omnium
jnfesso rerum votustarum indagator, ac praefalaj
•aditionis adeo peculiariter certior, ut semel et
crum idem in scriptis quam latissime evulgandis,
ividia quam inlensissima legcndis conscripserit
•S. S. Justin. Apol. i, n. 35; TerluU. Apologet. v.
1. xxi). TestPs praeterea habuimus sil)i continuo
uccodentcs, albumque suumsingulis sfflculis cal-
ulum adjicientes, Eusebium nempe Cffisariensem,
. Joannem Chrysostomum, Orosium Augustini
edoctum, Gregoriuni nostrum Turonen-
isciplina
8m, lum Cedrcnum, Niccphorumque. caetprosque
iferioris aivi permultos. (Cf. Euseb. Ili-fl. cccles.
b. y, c. 2, S. J. Crhys. hom. 26, II Epist. ad Cor.
t alios vett. collatos apud Nat. Alcx. sect. f, c. I,
l J. C. Otton. I, de 5. Justin. scriptis et doctrina,
110. not. V.-i). Imo ipsimet sulTraganlur gon-
um sciiptorcs, Plinius nempe cum ex illius epis-
3la ad Trajanum contat id praesidibus moris fuisso
uaBcunquo in provincia sua acciderant memo-
unda, ad imponitorem deforre tum Suetoniuni,a;
uo Tiborium, licet circa Deos ac religionem ne-
ligentiorcm, fuisse nihilominus audicndi Jud.-cos
hrislianosvo disputantcs a\idum accepinuis tum
omum I>ampridium ab ipso Ilavercampio lauda-
imi, iicc obscure innucntem quam sollicitc plures
iPsares. quje Christianis intcresscnt, iiivestigave-
iiit. —
Ncc insupp.r arduum el qu.vlibet pncallala
anaquilli Fabri llavercampiquc argumcnla ro-
cindere. Nam ad prinuim, subindo occurrit, id
anr Tcrtulliani sententiam, nullam erui ex emcn-
ilis Ponlii Pilali actis
quaj circumfcruntur imo
pro ab instrumentis senatus pubiicis ac diurnis
epromi : quod aano tara audacler, nisi habuisset
342
A '92 Christianorum, Consulite commentarios ve-
;
scctam curn maxime Romie (93j oricnteui CDefaa-
Commentarius.
penitus in compertum, afferre non susttnuisset. —
Satis ad .secundum, prsilaudatis modo auctoribua
paganis, fuctum fuisse videtur et insuper ex eodem
Suetonio noverimus, nihil, vel imperante Tiberio,
l<]xtei'- accidisse sive parvum sive magnum, ut publicis,
privatibve rebus, quud non fuerit ad Senatum con-
tinuo reiatum. Ad tertium, memineria velira jam
Tiberium, secus Jicet consulcnte senatu ac depre-
cante, respuisse temida, juraque divina quai ne-
mini proinde, ipso superstite, asenatu conferri par
erat.
Nihil vero eo loci facere chronologiam liquet,
cura de ipso Christo in Judaa passo et corara tot
testibus redivivo, minirae vero denorainc Christia-
B norura serius ociusve nuncupato agitetur. Nec —
demum do grato infcnsove Tiberii inquirendum
cst !inimo,dummodo et reipsaconstat varium fuissc
ad nova insolitaque pronum.nec proinde a stupen-
da rcrum in Judaea gestarum relatione arrectia au-
ribus audienda alionum.
An vero, inquit doctissimus Monsi, scripta ha;c
PiJati ad Tiberium modo supersint, incertum. "Se-
que enim Pscudo Ilegesippus qui litteras Pilati ad
Tiberium recitat in sua Epitome libri Josephi de
Bcllo Judaico, tam asserta auctorilas est ut a nobis
fidcm extorqueat. Multo vero incertissimura si forte
supersint intermulta et varia id generis scripta et
ex mss. vetustis codicibus evulgata, genuinum
quid sit, quidve spurium. Horum actorem exempla
piura coUcgit Jo Albert. Fabricius in codice apo-
crypho Nov. Testamenti, part. i, p. 208, et part iv,
p. 4.50. Aliud ego ab his fabricianis plane diversum
quanlum fugienti oculo inspicerc potui) nactus
^ sum in vetustissimo codice Sfficuli viii, quod, Deo
dante, cum per otium licebit mihi, describam
et in anecdotis qua3 meditor, suo tempore evul-
gabo. Edd.
(91) Cum prxrogativa sulfragii sui. Sane quam
mirandum [si verum] in hoc principe, qui omnia
ex senatus auctoritate facere velle videretur, simul-
landi mirus artifex, ut passim describit Tacitus iii
et IV Annal. cujusque sentenlia in simili casu de
libris Sibyllinis prajvaluit « Relatum inde ad
:
Patres Quintilliano Tribuno plebi de libro Sibyllae.
quem Caninivs Gallus Quindecim vir recipit inter
caeteros ejusdcra vatis. et ea de re senatusconsuHum
postularat. Quo per dicessionem facto, misit lilte-
ras Cffisar modice tribunum increpans, ignarum
antiqui moris ob juventam. Gallo oxprobrat, quod
scientiac, ca^remoniarumquo vetus. incerto auctore,
ante sententiam collegii, non ut assolot, lecto per
magistros aeslimatoque carmine, apud infrequen-
D tein senatum cgisset. » vi. Annal. 12, TertuUiauo
adhaerpt. Chrisloph. Cellarius, Dissert. xiv. Hav.
(92) Primum yeronem. Et haec quoque ad verbum
descripsit Eusebius et in Coramentarios suos do
Hist. Eccles. contulit, ut notavit Junius, addilo
insigni deauctore nostro teslimonio, qui postquam
omnibus fJagitiis infamem Neroncm ostcndit, ita
orditur : » Ilis igitur oranibus deerat, ut ipse pri-
; mus ex.
(03) Cum maxime Bom.T. Ms.Fuld. ma.vime Homx
Rhen. et Pam. Tum maxime Rom.v, id est lcmporo
Neronis. Non placet sensus est, non alibi mapis,
;
quam Roma' hanc soctam suos sectatores invenisse:
quod innuere vidctur Tacitus xv Annal. 41 : « Re-
pressaque in praescns exitabilis superstifio rursus
erurapebat non modo per Jud.^am originem ejus
mali, sed per Urbem ctiam quo ouncta undiquo
:
atrocia atque pudeada eonQuunt, celebrantur.»llAV.
 2'

343 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 344

riano 293 gladio (94) ferocisse. 8ed tali dedica- A verat et Domitiunus, portio " Neronis « de credu-
tore damnationis nostrffi (95) etiam gioriamur. Qui litalo »
(97) ; sed qua et homo '
(98), facile cceplum
enim scitilluiu, intelligere potest, non nisi grande reprcssit,294 restitutis ctiam quoa reiegaverat (99)

96) aliquod bonum a Nerone damnatum. Tenla- Tales scmper noljia insecutores '<*, injusti, impii,

Variae lectiones
^ Praenomine Ner. Paris. * Praemonitu Neronis Wouiu. Earadem erudelitatem "^
Wouw. Quia
Paris. quid ? IVouwer. ^ Receptum Paris, *" Persecutores Wouwer.

Commentarius.
mus ex imperaloribus Romanis etiam in ipsum tiam descivit quam ad cupiditatera. » Et cap. 11
Deum impietalis arma converteret, sicut Ter- « Erat autem non solum magnae, sed et callida
tullianus virscriptorum nobilissimus,defert,dicens: inopinataeque saevitiae, » etc. Hav.
Consulite, » etc. llieronymus in Ghronico Eusebiano: (98) Qua optima lectio quan
et liomo. llsec est
« Priinus Nero superomnia scelera sua etiam per- editi et mss. meliores agnoscunt, eliara L. 13. cun
secutionem inter Christianos facil. » Noster quoque in Fuld. s\iQuia komo et apud Rhen. Quia ct homo
iterum c. 15, adv. Gnosticos « Vitas Caesarum
: minus sincere. llanc enim scripturara conlirma
legimus; orientem fldem Rom.-B primus Nero cruen- ipse infra cap. 30 « Sciunt quis illis dederit impe-
:

tavit. » Inde intellige islud Urosii, qui ubi lib. vii, rium, sciunt qua homines. » Petron. « Nam e
ca[). 8, de PersecuLlone sub Trajano facla verba homo sum. Vult dicere Tertullianus Domitianun
»
fecit, addit « Verumtamen continuo Romae aurea
: qui non instar Neronisomnem plane humanitaten
domus a Nerone tot privatis publicisque rebus im- B exuerat, tandem mutasse senlentiam. Hav.
pensis condita, repentino conflagravit incendio : (99) Restiiutis eliam fjuosirelegaverat. Ex Egesip
ut inleliigeret missa etiam ab alio persecutio in po (ex quo noster) pariter et TertuIIianus repetit
ipsis polissime nionumentis, a quo priraum exorta haec Eusebius, Hisl. eccl. iii, 20 j Ad haic Do :

esset, aique in ipso auctore puniri. » Fecit vero
amoliendae invidiae causa quam incensa
flari sibi videbat. Hav.
(94) Coisariano gladio. Certe gladius hoc loco
pro omni instruniento accipitur, quo mors infertur.
Nam non dubium quin Tertullianus loquatur cum
respectu ad Petrum et Paulum atqui Petrus non
: Zonaras atque Nicephorus, scribentea Domitianun
gladio vitam finiit. Lag.
(95) Tali dedicalore damnationis nostrx. Dixit
dedicalorem aiictorem, institutore piimum. Ita pa;-
nitentiam dedicaverit, i. e. primus instituit, lib. de
Pcenit. c. 2, et in hoc Apolog. cap. 12, in palibulo
primum corpus Dei vestri dedicatur, id est inchoa-
tur. Ad Septimii nostri verba respexit Sulpitius
Severus, cum scribit in Historia sacra, lib. II,
pauli deductionem Romam factam Nerone imfie-
runte « Qui non dicam regum, sed omnium ho-
: At Nervae rectius tribuit Orosius, lib. VII, cap. 7
minum et vel immanium bestiarum sordidissimus,
dignus exstitit, qui persecutionem in Christianos
primus inciperct. » Et mox :« Hic primus Christia-
num noracn toUere agressuseet:quippe semper ini-
micavirlutibus vitiasunt.et optimiquiqueabirapro-
bis quasi exprobrantes aspiciuntur,namque eo tem-
pore divina apud Urbem religio invaluerat. » Hav.
(96) Non nisi grandv. Qui nihil laudabat, nisi
grande malum, Suetonius de eo, cap. 29 « Ex
nonnullis comperi, persnasissimum habuisse eum,
nominem pudicum, aut ulla corporis parte purum
esse verum plerosque dissimulare vitiura et cal-
: ger in N. ad. Eusob. p. 205. Tertulliani hoc aepi)-
liditate obtegere ideoque professis apud se ob-
: [la. p.vrjjjLovtx(iv notat, aut illorum quos sequitur
sccenitatem, castera quoque concessisse delicta. »
Irao de quo portento recens nato, ominosa vox
Domitii patris excepta est, » inler gratulationes
amicorum negantis, quidquam ex se et Aggripina,
nisi detestabile, et ma^o publico nasci potuisse, »
ut narrat idem ibid. cap. 6. Hav.
(97) De credulitale. Hoec vera est est et germana
lectio, qiiam confirmat noster. c. 11 « Quod ta-
men potiores viros apud inferos reliquistis ali-
quera de sapientia Socratera, de justitia Aristidem,
de militia Themistoclem, de sublimitate Alexan-
drum, de felicitate Polycratem, de eioquentia
Demosthenem, » et aliis locis. Haud vcro frustra
addidit de credulitate, in illa enim se ostendit por-
tionera Neronis, in reliquis vitiis magis homo, ut
mox subjecit. Naturam hanc e.jus evidenter docet
in iilo muscarum captandarum Horario. Suetonius
mitianus, cum neque in eis quicquara criminl
Romacon- inveniret, et utilitatem corum cum maximc con
teinneret, abire eos libere jubet. Sed et persecu
tionem, quam adversum Ecclesias agitari jusserat
datis rursum compescuit edictis. » Haec quiden
Egesippus. Cujus verba recoquunt posl Eusebiun
/waxaTca^jffai 0'.a TTpoaTayjjLaTo? tov xaxa xt]^; 'E/
xXrjata<, 8iwY[i.ov i. e. edicto edito Ecclesix persecu
tionem reprtssisse. Inter hos relegatos quoqu.
Eusebius et ex illo Hieronymus narrant. « Flavian
Domitillam Flavii Clementis consulis ex soron
neptem in insulam Pnntiam relegatam, quia si
Christianara testata sit, » ad annum 2110, de qui
'"avio Clemente et ipso a Christi sacris haud alienc
patrueli vero imperatoris nos plura ad c. 40,
« Hic prima ediclo suo cunctos exsules revocavit
Unde et Joannes apostolus hac generali indulgen
tia liberatus Ephejura rediit. » Et Xiphilmus ii
Nerva : '0 Nepouac xoui: xe xpivofjisvou; iiz' adc
^Eta acDcTxe, xat zoh^ cpfJYOvxa? y.ax-/iya.yz i. e
« Nerva eos, qui erant impietatis (intelli
rei facti
gitChristianos, ut supra ex Dione alicubi notamuf
absolvit, exsulesque restitui. » Cum itaque con
: stet non Domitianum, saevum illum et sanguina
rium, sed mitissimum senem Nervam Cocceiun
revocasse relegatos. non immerito summus Scali
a qua culpa doctissimum Patrem liberabis, si cud
codice Vaticano totum hoc expungas. Si vero raib
aliquid deferendum, scripsit potius auctor, resti
iuistis, non, rcstitulis : quod sequentia confirraat
D « A quiboB damnatos restituere soliti estis, » U
ita dicat Domitianura non ad finem usque aequ
acriter Christianos esse (persecutum; imc pop
: Rora. postea reditum exsuiibus indulsifse. Re
: certe clara esset, si in ita in mss. exstarct, « sei
Nerva bonus facile coeptum repressit, restituti
eliam quos relegaverat. » Ille certe laudatissimu
princeps fuit, qui cuncta in melius muiavit, placi
dus et mitissiraus appellatus a Martiale, lib. viii
cap. 70.
Ouanta quies placidi, lanta est facundia NervaB.
Et XII, 6
:

cap. 3, qui et am cap. 10, ita de eo Inquitur « Sed :

Contingit Ausoniee procerum mitissimus aulae
Nerva, licct toto nunc Helicone frui.
ncque in clcmentia^, neque in abtinentias tenore
permansit et tamen aliquando celeriua ad saevi-
: Expresse bonus Nerva dicitur Symmacho, i, 13
343 APOLOGETICUS ADV. GENTES.
turpca, quos etipsi darnnare consuetis, et
bus damnutos restituere soliti cstis. Cacterum do
tot fixindoprincipibus [usque *'] ad hodiernum
divinum humanumquo sapiontibus (1), edito ali-
qucm debeiiiitorem (2) Christianurum. 205 At
no3 e conLrario edimus protectorem, si
'*
*• Usque abeat Puris. Illam abess Paris.
Ad quae fclicia tempora aspirat mento idem poela,
dum in casu columbne qufe delapsa erat iii sinum
Aretullffl inter alia hfiec ludit iib. viii, 32.
Si iiieliora pia; fas est «perare sorori,
Et Uomitium niiiaiH llectere vola valeat
Uiiic a. Sardois lihi forsitan exulis oris,
Fralre reversuro, nuntia venit avis. Hav.
(1) Divinum humanumque sapienltbus.
lauB, quaiii Josepho quoque Jacobi patriarchse filio
ausus esL tribuere Trogus Pompeius, nobilissimus
flcriptor, si ejus sunt verba, qua) leguntur apud
Justinuin, XXXVI, 2 « Nam ct prodigioruin
: saga-
cissiinus erat, et soinniorum priinus inLelligenliam
coudi(JiL, nihiliiuo divini juris humanique ei rnco-
gnitum videbatur. » Uav.
(2) Debellalorem. Ex opposito proteclorem osLen-
diL quid per dcljellalorem iiiLelligi velit, non scii.
exstinctorem, scd ag^iressorem, persecutorem. Eo-
dem vero ordine hos a Tertulliano nominatos
imperatos collocut Theodoretus, nisi quod contra-
rio censu hos omnes persecuLores Ecclesiaj vocet,
quam tamen debcllare ct exstinguorc nequiverint.
Convoniont auLein, si dicas id, quod res est, tecte
quidem omnes, non vero aperta vi, ut Nero, ut
IDomitianus, fuisse grassatos. Is itaquep. 12^5 Tov
8e aXiiwv Tt xat zzXuiyCuv, etc, i. e. « Al le^es quas
nostri jiiscaLorcs el publicaui, quasque sutor ten-
torium tulerunt ao piomulgarunt, non Caius;
non Claudius dissolvore potuerunt, nec qui eis
BiicocssiL Ncro. Ilic enim Lametsi duos optimos le-
gisluLores sua immanitate prostraverit PeLrum
namque ac Pauluin intertici jussit at certc, quas ; 8u?e satisfacere ei legibus nihil detrahere voluit.
illi promulgarunL leges,minime sustulit.Non deni-
quo Vcspasianus, non l'itu3, non Domitianus
quanquuin multis ac variis machinationihus eas
op|)uguare conlcnderit, niuitos enim rle inedio
susLuliL, qui se legibus illis addixerant, oinne tor-
montornm genus contra eos intondens. Trajanus
insupor atqne Adrianus.magno se apparafu contra
eas legcs insLruxerunt. Ac Trajanus quidcin Per-
sarum potcntaLum dissulvit,Armeniosque Ilomano-
rum frcno subjecit Scythicas prajterea natiomes
; in ventos disjecil. Hav.
coinpulit sceptris suis parore piscatorum tamen : (7) .idjerta nliam. Exsfat hujus imppratoris re-
nostriquo suLoris lcges abolere non potuit. Adria-
nus vcro, iirbem Judffiorum, a quibus crucilixus
eat ChrisLus, lotam diruit et everlit at eos, qui
in Christum crodiderunt. aducere a Christi ser
vitute nnn potuit. » Hav.
(3) Litteru' M. Anrelli. Ilicronymus
Chrislian.T tprro CLXXiV « Iinporator Antonius
: tur id es80 qiiod et objicitur, Christianus. Is autein
muitis advrrsum sc nascontibus bollis srope ipse
intererat, s;vpe duces nobilissimos destinobat, in
quibiis semol Portinaci, et excprcitui,qui cum eoin
Ouadorum reKMone pugnabat, siti oppresso, pluvia
divinitus iiiissa est cuiii e contrario Gcrmanos
: non absolvebatur, si cnnstanter fidem dofenderet,
et Sarnintas fulmina perscquerentur. et plurimos
eoauni intorlicorpnt.Exstant littor.T M. Aurolli gra-
vissinii hnperatoris, quibiis ilhiin riormanicam si-
tim Cliristianorum forto inilitum precaLionibus im-
discussam tostatur, » Ad quem
potrato inibri
lorum omnino vidondusScaligor, ot judirium o.jus
de suppositis qua> hiijiis imporatoris nomino nd
finom Apologolici Justini circumfcruntur, p. 222
346
a qui- A. M. Aureiii (3) gravissimi imperatoris requiranlur,
qutbus illam '* germanicam silim (4) Christiano-
ruin forte militum procationibus impetrato imbri
discussam conlcstalur. Qui sicut non palam {T}) ab
cjusmodi hominibus pocnam dimovit,ita alio modo
litteroo 5196 pakm dispersit ((3), adjecta eliam (7) accusa
Varioe lectiones.
GommentariuB.
et 223, uui et hunc Orosii locum adducit « Exsta-
;
rc ctiam nunc apud plerosque littcraj imperatoris
Antonini ubi invocationo nominis Christi, per mi-
lites Christianos et sitiiii illain depulsam, et colla-
tam fHtetur fuisse victoriarn. » IIav.
(4) Gcrmanicam sitim. Inimioum oxercitui ma-
lum, quod tamen saepe continjrit, Curlius non uno
loco, Lucanus lib. ix, de nxercitu Catonis in de-
Suuima B scrLis Libyae, apud quem Afranius et Petreius in
Ilispania ob idem inrortunium castra tradere vic-
poeta exsequitur
tori Cajsari coacti sunt, ut latius
Germanicffi hujussitis, cum Marcus adver-
lib. IV.
8U8 Marcoinannos copias duccret, meminit rursus
Auctor ad Srapulam. c. 4 « Marcus quoque
in lib. :
Aurelius Germanica cxpeditione Chrislianorum
in
militum orationibus ad Denm faotis. imbres in siti
illa impotravit. Quomodo non geniculationibus et
jojunationibus nostris etiam sicoitatos sunt depul-
y/u; tunc et populus acclamant Deo deorum,et qui
solus potens, in Jovis nomine Deo nostro testimo-
nium reddidit. « Invidentes tarnen gloriae Christi-
norum gentiios, ab illis hoc docus anr'oliri conati
sunt. Itaque mnribus sanctis Aurclii ipsius tribuit
in Vita ejus Capitolinue « Fulmen de ccclo pre-
:
ribus sui contra bostiura machinamentum cxtor-
: sit, suis pluvia impetrata, quum siti laborarent. »
Huc pertinet Jupiter illo Pluvius, cujus iconem ex
Columna Antoniana dedimus et de quo propediem
singularem Disscrtationem pr^jlo subjiciemus,
quam confer, si placet (leonem hanc passim edi-
tam videas velim, nempe apud Raron). Hav.
;
(5) iS'on palam. Marcus Aurelius et conscientiae
Itaque ne accusarentur facile, crucem delatoribus
;
cum tfxuien accusato.i et convictos, fi-
constituit,
demque abnuere rocusantes per legos mors certa
manerot. Pessime itaque -o nnn sustulerunt non-
nulli, ut Rhon. Huic rei valde affine est, quod
orcurrit in libro Ksther. oap. viii, 8, in perditis-
simo Jud.roriim stntu et felici exitu periculi, ut et
Doniel. iii, 29. Hav.
(6) Dispersit. Id ost frustratus est, annihilavit,
scriptum ad Asianos apud Fuseb. in lib. iv, Uiat.
Ecct. cap. 13. quod qiioniam longiusculum, inde
D petant studiosi. in flno h.rc habentur » Quod
: si
quis peisiptit hujusmodi hominibus absque ullo
criniine movere negotia, ille quidem qui delatus
ad ann. pro hoc nomino fuerit, nbsolvatur, eliamsi probe-
qui crimen olitendit. rcus pnnna ipsius, quam ob-
jecit, exsistat. Addo opistolam Adriani, quJB
>>
mox repr.Tsentabimur. In illo Rescripto vcro Au-
relii falso ponitur absnlutin Christiani. Ille enim
sed nooabatur. ut patot oxompln .•\ppoiIonii apud
ouindom Kusebium. Uist. F.ccl. v. 21. et vidoreest
apud Horaldiun, at nnn facilo acousabatnr, me-
tuonte delatnro cortissimam pnonam. Sed iti istis
Rescriptis multa frnus dominatur. Itaque.ut Plinii
ufarverbisoxinsigni illo PanoiryricnTr.ijano dicfn:
« At tu. C.Tfsnr. quam pulrhrum spectaoulum mo-
bis exhibuisti, cum contigit desuper intueri de-
347 TKRTULLTANI OPEHUM PARS L — SERIES I, APOLOGETICA. 348

toribus damnatione, et quidem tetriore. Quales A voluptarios, immodeslBS, superbos, vinosos, con-
ergo leges istae.quas adversusnos exsequuntur soli jugii osores factos : qui nec in ipsis religionibus
veterum decreta servarint, sed peregrinas religio-
impii '^, demenles ?
injusti, turpea, truces, vani '*,
nes Romam advexerint, damnatasque restituerint :
quaa Trajanus ex parle frustratus est vetando in- qui in omuibusnovitati 29H
studentes magis quam
quiri christianos quas nulius Adrianus (8) quan- ipsi Christiani, deos suos neglexerint ; quod ulti-

quam curiositatura 297 omnium explorator (9)

mum cum tatius alibi sit exseculurus, in (ine se
praeparat ad diluendas occuUorum facinorum ob-
nuUus Ve8pasianu8,quanquam Judseorum debella-
jectiones falsas.
tor, nullus Verus, impressit (10). Faciiius '*uti-
'°

que pessimi ab opLimis quibusque, ut ab aemulis, Nunc religiossissimi (11) legum et paternorura

quam a suis sociis eradicandi judicarentur. institutorum profecto (12) et cultores ''' respon-
dcant velim de sua fide et honoreet obsequio erga
CAPUT VI.
AnGUMENTnM. —
Quin ipsos illos legum et antiqui majorem consulta, si a nulJo desciverunt, si in

crepatores quam tongissimi a puttrnis insHtutis nullo exorbilaverunt (13), si non necessaria et
'^

descivisse, ostendit : Utpote prodigos, sumptuosos, aptissima quaeque disciplinse oblitteraverunt. Quo-
Variae lectiones.
" Exsequuntur llaverc. **
Varii Pariis. truces abest Haverc. '^ Severus. Paris. "> Itaque Seml.
*''
Herald., liig., Haverc,, cultores codd. Fuld., Agob. et Lugd.
; ultores. '* lUo Parisin.
:

Commentarius.
latorum supina ora retortasque cervices. Agnosce- g atticerat. » Quae certe curiositas Adriani observa-
"
bamus fruebamur,cum velut piaculares publicae
et tur ad" Epiphanio, in libello de Mensuris et Ponde-
sollicitudinis victimae, supra sanguinem noxiorum ribus, qui ubi de itineribus ejus in Syriam,
ad lcntasupplicia gravioresquepoenas ducerentur.» Phoenicem et Palsstinam agit, illum avSpa «'.Xoi-
etc. Verius hic princeps quam apud Sueton. In atopa vocat. Hac voce utitur Auclor rursus lib.
Cai. cap. 16, perdilus ille negavit se deiatonbus de Testim. animge, cap. 1 « Nonnulli, quibus de :

aures habere. Nam ut pulchre apud eumdem Domi- pristina litteratura et curiositatis labor et memo-
tianus, sed nondum efferatus, cap. 9 « Princeps, : riffi tenor perseveravit. » Glossae mss. quibus usus

qui delalorem non castigat, irritat. » De quibus BarLhius, Advers. xix, 1 « Curiosus, facilis.dicax,
:

vere attlrmat Tacitus esse « genus hominum pu-
blico exitio repertum, et poenis quidem nunquam
satis coercilum. » Annal. iv, 30, Hav.
(8) Nullus Adriayius. Hunc post Vespasianam
collocat Modiana Collatio, approbante Junio. Non
facetus, docilis, urbanus, » quao cuncta Adrianus.
Si vero talis Adrianus, exploratam quoque habuit
Ghristianorum religionem, quam non persequendo
tacitus collaudavit. Imo si fides Ororio, aliisque
lib. vii, 13 Per Quadratum discipulum Aposto-
: <i

vero sunt divellendi, qui ab autiquilaLe, utinsigue Aristidem Atheniensem, virum fide sa-
lorum et
bonorum par, seinper fuerunt conjuncti.Gregorius pientiaque plenum, et per Granium legatum (de
Nazianzenus invectita secunda in Julianum ait, quo supra) libris de Cliristiana religione compo-
illum Trajanos ilio et Adrianos sibi proposuisse, sitis instructus atque eruditus praecepit per epi-
quorum pariLer et cautio in periculis vitandis et stolam,ad MinuciumFundanum proconsulem Asis
animi magnitudo in contemnendis admirationi esse r datam, ut nemini iiceret Christianos sine objectu
o«l^k„t
solebat. ii-i.
Hp6<; _,:.. .1
tou;, inquit, Q\L
; 1...'
PXettwv exeivoui;, y.u.:
^ criminis
:„• u„*;
autx probatione
>
damnare. » U
A,.^^^^^
:
Hav.
., ., .

Tou; 'Aop'.avo'jc, wv o'jy^ t^ttov t^<; avopsfai;, t6
affcpoXei; e6a'j[jia^eT0. Et ita passim jungimtur. Me-
tius Aalconius Nicomachus in oratioue ad Tacitum
imperatorem electum Imitare, Nervas., Trajanos
: apud historicos, et praecipue Caesorem, sunt obvii.
Adrianos, apud PJavium Vopiscum in Vita 'Cacit.
de quo et in FJoriani Vita de Probo « Vir Aure-
liano, Trajano, Adriano, Antoninis, Alexandro,
Claudioque praeferendus. » Imo si Lampridio fides
a sacris Christi non omnino abhorruit Adrianus
(10) Impressit. A re militari desumptum, ubi
impressionem facere dicuntur cohortes, cum in
hostiura aciern procursant, earaque turbant. Loci
Hav.
: (H) Nunc religiossimi. Postquam leges ipsas
ostendit pro utilitate et commodo publico corrigi,
mutari, deleri, dergit, ut doceat, eas ipsas, quee
laudandE sint, male passim observari, adeoque
;

ut alibi in hoc Commentario ostendimus, qui et illos ipsos contra illas leges, quas tantopere cre-
idem cum oplimis principibus, ut Noster, conjun- pent, peccare. lllud religiosnmi ironice pronun-
git in Heligabaldo » Compensationem sibi lector
: tiandum est, quomodo cap. 9, religiosissimam ur-
diligens faciet, cnm legerit Augustum, Vespasia- bem Mneadaium vocat Romam.
num, Titum, Trajanum, Adrianum,Pium, Marcum (12) Nonnulli ut ms. Fuld. legunt ultores, et
in

contra hos prodigiosos tyrannos. » Rursusque ms. L. B. est ut ultores, quod dicet exsecutores
Flavius Vopiscus inter acclamationes a Senatu Ta- pcenarum quas lex minatur. Ita ipsa lex ulcisci di-
cito datos et hanc numerat « Et Trajanus ad im-
: citur, id est punire « Nesciens quid sit quod :

perium senex venit et Adrianus ad imperium n ulciscitur lex; » atque ita videre maleficum et
:

senex venit et Antoninus ad imperium senex ve-

: ullore oculo observare. Publius Syrus versu 338.
nit. » Sextus Aurelius Victor denique in Cocceio
Nerva « Quiii enim Nerva prudentius aut mode-
:
Lex videt iratum, iratus legem non videt.
ratiua ? quid Trajano divinius? quid praestantius (13) Exorbitaverunt. Commodum occurit mihi,
Adriano?» Quod quidera et famfe litteratissimi quod est in Plauti Trinummo, iv, 3, 30.
principis vellicatse a nonnullis, et lectioni Tertul-
Mores leges perduxerunt jam in poteslalem suam,
liani verae fuit dandum. Hav. obnoxiosi quam parentes Hberis.
Magis qui sunt
(9) Curiositatum omnium e:cplorator. Quale
stu-
Eae miserae etiamadparietem suntfixae clavis ferreis
dium in Bruto que laudat Appianus in extremo Ubi males mores affligi nimio fuerat aequus.
L IV, 'O [jLEv Kdtjaio;, etc. « Gassius quidem in
unum bellum intentus, sicut gladiator in adversa- Qui idem nimis lepide calidae comparat, mox fri-

rium, nihil spectabat aliud Brulus vero, ubicun- :

gidae, Curcul. IV, ii, 25.
que erat, visendarum rerum et audiendi fuit Quasi aquam ferventem frigidam esse, ita vos pu-
cupidus, quippe qui et philosophiam liberalitater tatis leges.
19
im *" illee leges (14) abierunt suraptum et ambi-
nnem comprimentes, quee centum rera non am-
ius in cccnnm fluhsorihi jiihehant,
lam unam inferri (15) 21>JI
•» Quomodo Jun.
insus est lej?e9 cum primum feruntur,ul forven-
: CINNAMVS
m aquam timeri,p08t ut eamdem aquam trif^ere,
absque noxa transgredi. Exurbitaverunt vero, id
t a recltt via rursus cup. 9
dcnoxerunt. lla
Per quod exorbitare eos vultis. >» Et cap. IG
Exorhitantes et ipsi a Judaico more. » Et lihro
Pallio, cap. 5 « Si quid exorhitavit, reforraa-
:
I et passini. Fuit
,
scilicet tompus, quo Fiorus
ceret iib. ii, cap. 19 « Hactenus Populus
: Ho-
anus puicher, egregius, sanctus, atque magnifi-
18. » Uhen. exorbitarunt.
(l/j) Quoniam ilUe leges. Alludit ad leges sump-
arius, et de ambitu, quas partim retraclasse,
irtiin ex inlegro sanxisse Augusluin imp. lestis
t Suetonius in Octavio, cap. 44. Ex quibus de
cinia sive ccnlussi salis apte Zephyrus in sua
THphrasi, sicut ei de Censoria, qua; ex censura
ibricii Licinii, juxta Valer. Max., lib. ii, cap. 4,
?icem argenti libras Senatori duntaxat concedebat,
ea qua speclacula inlerdicta sunt, ac de digni-
tum ingenuorumque insignibus, ut pluribus non
l opus, quod ad eas 4 leges altinet. Pam.
(15) Unam inferri gallinam. Cum postea nec
iccnicopleris sua raritas, nec psittacis imitandi
•8 verba nostra, noo pavoni sua pulchritudo quid-
lam profuerit. Quid mirum ilaque, si veteribus
indigna romano iinperio visa est
sanctis viris
ctelli luxuria ? quain taxal Sallust.apud Macrob.
, serm. 9 « Epulae vero exquisitissimoe
: neque
ir omiiem modo provinciam, sed trans maria ex
aurit.inia volucrum el fcrarum incognita antea
ura genera. » Ubi et pontificis vetus cocna
tuperatur, reccnseturque inter multa guia^ irri-
menta gallina altilis. Videndus Suetonius de in-
uvic Cffisnrum quorumdam. Martialis eliam, lib.
II. Epigr. 70.
Miraris quoties gemmaiUes explicat nlas,
Et poles liuiic sajvo trfiilere, dure, co(iuo.
i
Publius Syrus in magnificis
um veraibus :
Tuo palato clauaus pavo pascitur,
Plumato niniclus uun) Uabylonico.
Gallina til)i Nuniidica, tibi gallius spado.
Ciconia etinm gratn, pcri^grina, hospila,
Pielalia cultrix, grncili|ie8, crolalis trin,
Avis exul hieniis, titnhis tepidi temporis
Neijuitia^ uidum in cacabo fecit tuo.
Non saginatam. Cujus gulee primus artifex _^ tium, scilicot ut dclinit Apuletus lib. ult. Milcs.
(16)
ilidius Lurco. Noster de Pallio, cap. 5 « Qua U " Quod facere votitum est,idem et adispicere veti-
iilhiius Lurco primus sagina corpora vitiavit, et
lactis ahmentisin adulterrinum provexit sano-
m. Itaque Martialis lib. xiii, ep. G2.
•»
Pascitur el dulci fncilis gallina farina,
Pascitur et teuebris. Ingeniosa gula e8t.
oocnt rem Varro et Columella. Joannes ctiam
irisberiensis in Policraticn, sive de Nugis Curia-
iim, Varronis ista cons^iderans. do temporum
lorum iiicontincntia addit « Nihil autem eorum
:
xus jniii hahcl notam, sed cst civilitatis insigne,
lidquid inrentivum est pula;.» Dicitur vero Caius
nnius Kaunius Roma; lege prohibuissc. Tcmpori-
-1» vcro Ca>s!\rum pro muncre habitum est unde
nlus Iiisrriplio Roma3 in Via Appia, quam produ-
t Remesius, p. 55i.
APOLOGETICUS ADV. GENTES. 350
» non saginatam (IC) quao patricium (17), quod
;
decem pondo argenti habuisset, pro magno titulo
nec amplius amhilionia senatu summovehant qua3 thcatra ;
gallinam, et eam sluprandia (18) moribus oricntia statim destrue-
Varioe lectiones.
Comraentarius.
,
TI. C/E3ARIS
AVIVM FARTOa
: C. SVLIMCIO NY.MPHALI
: FILIO FECIT.
Et apud Grutcrum dlxxx, 15, cognoscitur Antigo-
nus Drusi Ccesaris aviu.m fautor. Imo ad privatos
hunc luxum trunsiisse docemur ibidem apud Reine-
sium xxxiii, 2, ubi L. Vavi Ambibuli memoratur
AVIARIVS ALTILIARIVS.
g (17) Qux Patricium. Refert Valer. Max. Censo-
rera Fabricium, senatu movisse Cornelium Ruffi-
num, duobus consulatibus et dictatura speciosissi-
ma functum, quod tamiuam malo exempio luxu-
riosus, deccm pondo vasa argentea comparassel :
ad hoc exemplum ads[)irat Tertullianus. Lac.
(18) Thcatra stuprandis moribus orientia. Unde
consistorium. impudicitix vocat lih. de Spectac.,
cap. 16 et cap. 10, sacrariiim Veneris. In quae
;
spurca, sa!va,vitia voluptatis genera acriter decla-
niarunt scriptores Christiani, Salvianus « In :
theatris nihil bonum reatu vacat, quia et concu-
piscentiis animus et auditu aures.et aspectu oculi
polluuntur. » Cyprianus, ep. ii, Ad Donatum :
« Deinde morum quanta lahes ? qu?B probrorum
fomenta? quie alimenta vitiorum ? histrionis gesti-
bus inquinari. » Joannes Chrysostomus, in Matth.
X, hora. 39 « Maicfici autem nonnc a theatralibus
:
; ludismulti constituuntur ? Nam ut universum po-
p pulum ad ha;c possint inflamraare.ut tripudiantea
^ suas consequantur voluptates, ut modeslas mulie-
res commislas corrurapant, ad tantum maleficii
genus perveniunt, ut noc ab ossibus quidem mor-
tuorum abstineant.Quid dicam, quod ad diabolicas
has sodalitates innumcras multi consumunt pecu-
nias ? quid de lascivia? quid de aliismalis? Aniraad-
vertis te illum esse, qui universam vitam homi-
num evertis, cum ad haec copteros trahis, non me
qui hujusceraodi omnes ludos omittendos censeo. »
illis apud Petro-
Ilcvera enim pestis haec et interius bene moratse
Reipuhlica?, ut benc notat Zosimus in Theodosio :
« Tantum, inquit, complures in Urbe mimi ridicu-
lorum.et quidquid ad obscocnitalem et flagitiosam
dissolutaraquo rausicam pertinet, ac tantum ad
corruptplam praecipitavit, ideo in Repub. quod
essont. qui horum domentiara imitarentur. » Faci-
nus enim illos, quos inquinat, a;quat, et purem
no.Tam contrahunt aures et lingUcT sccwnAom Lactan-
:
tura est. Peccare videlicet ct peccato favere perinde
est. » Ideo nosler Tertull. qui in lib. de Spect.
eodem facinore obstrictum spectatorem cnm actore
dicil, ita de carccre loquitur in lib. ad Marlj/r.,
cap. 2 « Non vides alienos deos. non imaginibua
:
eorum incurris, non soleranes nationum dies ipsa
commistiono participas, non nidorihus spurcia
verheraris, non clamoribus spectaculorum. atroci-
tate vol furoro, vel impulicitia celebrandis cae-
deris non in loca lihidinum publirarum oculi tui
:
impingunt vacas a scandatis, a tentationibus, a :
recordationibus malis. « Qu.r ip«a ante oculos ha-
buit Chrysost. cum dixit hom. 02, ad pop. Antioch. :
« In theatro autem oninia contraria. risus, inepti-
;
tudo, (liaholicus fastus, cffusio. tomppris irapen-
dium, ct superflua diorum consumptio, malse cupi-
 :

351 TERTULLlArii OPERUM PAKS 1. SEKIES I, APOLOGLTIGA. 33S

bant (19).3O0 quae dignitalum "(20)et honestorum non libertinorum (23) vel adhuc flagra rumpen-
A
nataliumin:^ignianoa temere, nec impune usurpari tium (24) argentaria melalla producta. Video el
siuebant? Video cnim et centcnarias cjenas (21), theatra nec singula satis csse,nec nuda (25). Njim
a centenis jam sestertiis diccndas, et in lances (22) ne hieme voluptas inipudica frigeret, primi La-
vcl
301 (parum est -' [enimj si senatorum et " cedajuionii odium penulffi (26) ludis ^^ excogitave-

Varise lectiones.
" Dignitatem Paris. 21 Etiam Jun. 2» Et delet Jun. " Sic Rig. et Hav. e cod. Fuld.; Her. Seml. alii-
que : Lacedffimonii pennlam, etc. ; Rhen. penulam nudis, etc.

Gommentarius.
ditHlis inductio, aiJulterii meditafio, fornicationis vel patinam potius Domitiani, ingentis rhombi ca-
gymnasium, inlcmperantifle schola, turpitudinis pacem. Is Sat. iv, 130.
exhorlalio, risus materia, inhonestatis exempla. »
Hav. Quiduam ii^itar censes ? conciditur? Absit ab illo
Uedecus hoc. Moutauus ail. Testa; alla paretur,
(19) Stalim deslruebnnt. T«rtull. de Sperl. cap.
Ouae tenui cuuio spatiosum coliigat orbem.
10 : Hoc di^nifjue niodo id genus o|jeris in soeculo
<<
Debelur maguus patiuaj su])llusque Prooiolheus.
evdsit.Nara s^pe censores renascentia cum maxime Arf^illam atque rotam citias properate: sed ex hoc
thealra destruebant, moribus consulentes, quorum Tempore jam. Caesar, figuli tua castra sequuuiur.
sciiicct periculum ingens de lascivia providL-bant
Hic est rhombus ille, ad quera alludit Martialia
ut jam hinc ethnicis in testimonium cedat senten-
B hb. XIII, epist. 81.
tia ipsorum nobiscum faciens, et nobis in exagge-
rationein disci[)linffi etiam humaiias prsrogativa. Quamvis lato gerat patella rhombum
Itaijue Pompeius Magnus, solo theatro suo minor,
Khombus latior cst tamen patella. Hav.

cum illam arcem omniura turpidinura exstruxis- (23) Libertinorum. Inter quos excelluerunt Pora-
set, veritus quandoque memorise suic censoriam peiani et Claudiani De Pallio, cap. 5 « Vercor :

animadverBioncm, Vcncris ajdera superposuit, et
ad dcdicationem edicto pqpulura vocans, non thea-
trum, sed Veneris templum nuncupavit, cui subje-
cimus, inquit. gradus spectaculorum ita damna-
tura et daranandum opus terapli titulo praetexuit,
et disciplinam superstitione declusit.» Et Augusti-
nus. c/e Civ. Dci, 11, 13, laudans veterem Romam,
addit « Illas theatraies artes diu virtus Romana
: modum
non moverat, qnfle etsi ad obiept^mentura volnpta-
tis humance qusererentur, et vitio morum irrepe-
rcnt humanorum.dii sibi eas exhiberi petiverunt.»
sane ne parva sit ista trutina, cum Drusillanus,
equidera scrvus Claudii, quinquenariam promuloi-
dem aedificat, supra scriptis fortasse mensis neces-
: sariam, cui si oflicina exstructa est, debuit et tri-
clinium. » Rhen. legit parum est enim, addito
enim.
(24) Vel adhuc flagra rumpentium. Nuperarn ad-
servitutem signifieat, in quorum tergis
vestigia recentia exstent disruptorum in caedendo
flagellorum. Quos lepide heilernos Quirites vocat
Persius, Sat. iii, 106 :

Quid igitur fecerunt Ghristiani ? Audi Joannem At illum

Chrysosfomum, in Matth. x, hom. 39 « Diruemus :
Hesterni capite induto subiere Quirites.
igitur omnium locaiudorum, inquiesPUtinam jam C Ubi vetus Scoliastes : « Hesterni : a defuncto pri-
diruta essent, quamvis, quantum ad nos attinet, die manumissi, liberli et cives Romani facti. »
jampridem desolata jacent. Nihil tamen facere Quia vero hic cibus fere atque potus erat miser-
horuui vos jubeo, quippe cum aedificiorum magni- rimae conditionis hominibus, inde servi dicti pla-
ficentia permanere possit.el ludi et tripudia omnino gipatidge et flagilribx Plauto Mostell.ii, 9,etPseud.
cessare quod majori vobis laudi erit, quam si
:
I, 11, 5. lidem apud Juveualein Sat. vi, versu 378.
cuncta funditus everteretis. » Uav.
Hic frangit ferulas, rubet ille flagello.
(20) Qnss diqnilatwn. Erant enim apud veteres
Romanos, non modo ingenuorum, quae enumerat De mulieribus quoque servorum amore captis
Zephyr., sed etiam consularia, senatoria, quajsto- Chrysis ancilla Circes ad Eumolpum apud Petrc-
ria, et equestria insignia, de quibus late tractat nium « Viderint matronae.quae flagellorum vesti-
:

Pet. Faber praeses Tolosanus Semestr., lib. r,
cap. 6; ac 22, usque ad 129, et proesertim de an-
nulis aureis, quos jara a tempore Augusti liberti-
nis concedi coeptos tradit. Pam.
(21) Centenarins crvnas. Sumptuosissimas, ut in
gia osculantur. » Sed imprimis luculentus est
locus apud Kunapium in Vita ^Edesii, ubi irridot
anxiam illam veterum Christianorum curara in
sanctorura mortuorum reliquiis sibi conquirendis,
pag. 65 li namque, inquit, condita et salita
: fl

quibus tot sestertia quarn olim aera consumeban- eorum capita, qui ob scelerum multiludinem a
tur. Ita vero in lib. De Corona militis, rosas cen- judicibus extremo supplicio fuerant afTecti, pro
tum folia hahentes vocat centenarias, cap. 14 divis ostendebant : iis genua submittebant, eos in :

« Centenariis quoque rosis ex horto Midae lectis. » n deorum numerum receptabant, ad illorum sepul-
Ita in Wh.d.e Pailio centenarium pondus. AddeSalm. cra pulvere sordibusque conspurcati in his non- :

de Fcen. Trapoz. p. 641. Hav. nulli martyres, diaconi alii, et legati arbitrique
(22) In lances. Ciijug luxuriae meminit cap. 5 de precum epud deos nominabantur. » 'AvSpa:To8a
Pallo « rtem quas lances centenarii pondcris
: OE5o'j),E'jy.oTa y.a/.(I);, xat (jLaTt'.^-. xaTaSsSairavT]-
Sulla molitur! » Et de Anima, cap. 33 Quod lan- p.iva, xai Tot; t-/;c; (jioy6r,p'!ai; a)T£'.Xai; ev toI; £'8u)-
:

cibus ."iplendidissimis Sutlanis effertur. Imo Maximini
imperatoris tcmporibuscelebratissiraamistiusmndi
lanceam adhuc superfuisse docet Trebellius Pollio
in familia Censormorum vel Pisonum, ubi de Cal-
Xoii; tplpovTa. 'AXX' 6'jxioc ^ Y^ (fepti to'jtou; toui;
O£0'j<;. i, e. « Cum fuerint servitia infida et
flagris
pessime subacta, et quae cicatrices scelerum ac
nequitia? vestigia corporibus circumferrent ejus- :

purnia Titi tyranni uxore agit « Hsec uniones

: modi tamen deos fert tellus. » Hav.
Cieopatranas habuisse perhibetur haec lancem :
(25) Nec nuda. Ut plurimum theatra sine tecto
cenium librarum argenti, cujus plerique poetae et nuda fuere quare velis et carbasis tegi neces-:

meminerunt, in qua majorum ejus expressa osten- se fuit, ad arcendum vel frigus, vel calorem. Lac.
ditur historia. » Sed maxime tangit animum Juve- (26) Oaium penulse. Cum ironia pronuntianda
nalis acre ingenium, graphice describentis lancem haec omnia, habent enim cuncta suam emphasim.
53 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 354

int (27). Vidco et intcr matronas atque prostibu- A Sub Romulo vero quoj vinum attigerat, impune a
s nullum de habitu 302 discrimen reliclum. Mecenio marito (31) trucidula cst *'. lo*circo et
rca fcminas quidem etiam illa majorum instituta oscula propinquis ** offerre necessitas erat, ut epi-

iciderunt, qu» modestiae, quac sobrictati patro- ritu judicarentur ".Ubi est illa feiicitas matrimo-
nabantur, cum aurum nuUa ^* norat (28), practer niorum de moribus utique prosperata, qua per
aico digito quem sponsus oppignerasset pro-
^•', annos (32) ferme soxcento.s ab Urbe condila nulla
ubo annulo ; cum muiieres usque adeo a vino ^^
repudium domus 304 scripsit? At nunc in fcmi-
38tinerent (29) ut matronam ob resignatos (30) nis prae auro nullum leve est mcmbrum (.33) prjB ;

03 ccllaj vinariae loculos sui inedia necarint. vino nullum liberum est osculum (34); repudium
Varise lecliones.
" Hhenanus : cum aurum nulla membra norant praeter unicum digitum, queni, etc. ^* Unicum digi-
im Pur. 28 Abstinerent Par. " Eat Par. ** Etiara add. Fran. " Indicarentur fr.
Commenlarius.
anc vero lectionem primusex praestantissimo ms. Languldior nosler si quando Paulus Athini est,
uld. revocavil Kigalt. rel"iqui enim omnes el editi n ^^^ ^^ convivas ab:.tiuet ille suos.
tnnlum, nonnulli etiam fenulam nwlis ut ms. L. (30) liesiynattos. Id est apertos, effractos. Sera
ot lllien. ridicule. Eleganlar odium penulx etiam enim non tanlum, sed et sigillo muniebunt cellas
icil pro penula oiliusa, et quia gravis materia in quibus vina atque esculonta condiubant, quo
:assH ct pondcre, et quia nova Ilomunis moribus. de more eJegantem lusum logcre est alicubi de
eiupore Augusli noncium iiivaluisse ostenditSue- Pyrrhonio philosopho, qui cum obsignata janua
)tiiu3, ubi de Claudio, cap. 11 « Oh hanc eam- clavcm etannulum per foramcn intus jacere solitus
:

em valeludincm et gladiatorio niunere, quod si-
lul cum Iralre memoriaj palris edebat, palliolatus
ovo more
pra^sedit. » De usu penului hoc Mar-
alis, XIV, 137.
.
Ainphilhealraies Qos comii^endamur ad usus,
Cum tegit algentes nostra lacema togas.
Primi Lacedxmonii odiuin penuUe ludis cx-
(27
^yituveritnt.Lacedaemonii dura et bellica gens,
d militares potius expeditionos etiam hieme obe-
ndas, quam ad ludos aut thcatra, penulas graves
c pr;e ponderc odiosas excogitasscnt. ItaqueTer-
ullianns ridendodicit, « Nam ne vel hiomevoluptas
mpudica frigeret, primi iiacedaeinonii odium pe-
iul«3 » Odium penuiaj, ut
ludis excogitaverunt.
nitio lihri de Corona, «Gravissimas pcnulas posuit,
evclari auspicatus. » Etiam gausapinas illas pon-
lerosas fuisse, innuunt illa Martiulis xii, 115,
emmata penula; gausapinoi. Is mihi condor inest,
esset, servus ejus hoc morc observalo, semper
inde quanluin libebat rapiebat, rejccto ii-Lus an-
nulu, mira inlerim arte deludens herum. qui se-
cundum su.e seclffi opinionem niliii pro certo cre-
dere tenebatur. Utitur hoc verbo ,-/dv. Murcion.,
cap. 28 « Signat igitur
: hominem nunquam apud
Bc resignatum. »
(31) Mecenio marito. Egnatio Metello ascribit et
fuste necasse narrat Valerius Maximus, vi, iii, 9.
Sed Mcccnio constanter Piinins, lib. xiv, cap. 13,
et quidein Egnatiu vindicat, quem luste etiam
uxorcin interfecisoe narrat, ut.cuiii de unoeodom-
que homine hisce tribus seriiio sit, vidcatur Pli-
ino magis et Tortulliano adha^rcndum, vit atosque
csso mss. Valcrii, prout hic in ms. L. li. in Ter-
tull. Icgitur Melcnino, pariler uieuduoc. At quid
si illud Clodii succurriaset, in ip^ain Dcaui Fa-
tuam, sive Bonam Duam, quod nolavit nobis l.ac-
tantius, Inst. Div. i, 22 « Sextus Clodius in eo
:

illorum gratia tanta est ut me vel niedia sumere

;
libro, quein (irajce scripsit, refert Fauni hanc
nesse vclis. Rig. uxorem fuisso qiiffi quia contra morem decusque
;

(28) Aunim nultn norat. Alqui pronubus ille an-
nlu8 ex forro orat, ut docct Plinius, xxx, 1 hoc-
ine ignoruvit Tertullianus, an pro a;vi sui more
3cutus est ? ut putat Kippin!,'ius Antiq. Uom. iv,
on potius male intoUexerunL Plinium, qui non
;
c nnnulo proiuiho est iocutua, scd dc symbolo
["Ugalilulis ot modestiaj, qua ad vetcres illas hor-
idaaquo Sabinas sponsa seu nova nupta revoca-
elur. Uhonani eiiitiones ita
uUa membra norant prxter unictm digitum, qucm,
tc.
(29) ,1 vino ahslinercntur. Ita rcposui ex ms.
uid. cui loctioni succinit ms. 1-. B. in quo ut et
pnd Hcrald. vinn abstuwrentur. Quomodo etiam
lipalt.scd non in omnibus editionibus inemini
regiuiu clam vini ollam ehiherat, et cbiia facta
;
erat, virgis myrteis a viro us(|uead mortom ca?sa :
postea vero cum eum facti sui poeniteret. et desi-
derium ejus ferre non possot, divintim illi hono-
rem dotulisse.
idcirco in sacris ejus obvolutam
vini amphoram poni. » Ms. L. B. A Mctenino ma-
rito : Barr Mcccnnio. Attigit exemplura hoc Varro
in lib. dc Fita Pop. Itoni.' ut hoc docet tragmen-
lcf^unt, cum anrum tum ; Quantopere ahstemias mulieres voluerint
«
esse, vel ex uno excmplo potest vidori. »
(32) Qua per annos. Carbilius Spurius primus
D uxorem suam oh sterilitatem dimisit, cum ]ipr
520 annos ab Urbe condila inaudilum illud fuis-
sot. Le I*u.
(33) Pr.r auro nullum leve cst membrum. Ut up-
:

nim mo in aliqua Prioriana invcnissc vino absli-

parcat quasi triumphata aliqua Zenobia. qua» in
erenl, qnoniodo passim reliquaj editiones. Scd
poiupam Ilom.B producehalur ita ut ornamenlorum
ptimn Fuldanus, ita enim Theodorus Priscianus
onere laborarct, proul do illa scribit Trebollius
iicdicus it archiatcr, lib. ii,cap. \() « Ab omni-
:
Pollio, utiquc s.Tpo totum patrimonium majorum,
lus carnosis siltiot multum nutrientit)us nhstiiicn- minimis corporis partibus postot. Splendide Ter-
i sunl, «b odoribns bonis vcl Ihymiamatihns, ab tullianus descrihit, dc Uab. muliebri, oap. 9 « Sal- :
spoctu vel commotione puichrarum ponitus fipu-
tus ct insulas tonura cervix foit. Cra-ciles auriuin
ari.m, ut noque tangondi neque visondi eis copia
cutes Kalendarium oxpeudtint. et sinistra per sin-
r«)hoatnr. » Amavit novitatom hano passivorum giilos digilos do saccis sin^MiIis ludil. H.v sont vi-
'ortullianus. ut clare in lib. Ad .Y«f. i, 12, « in res atuhitionis, tantarum usurarum substantinra
i:»i'mor, inlutum, vel res, vel quodcnnquo pla-
nit nouni (ieri, transmigratur. » lloc ctiam uno et
iibro,
ap. 9 « Sod el nunc in occulto persoveratur hoc
:
(34) Pr.r vino nnJlum liherum est ofculum. Quod
acrnm facinus. » Ita ot alhttinere aliquos dixerunt. quam turpe in muliore eloqupntissime oxsequilur
lartial. lib. ix, op. 87.
Chryaostomus.
355 TEHTULLIANI OPEUUM PARS L — SEIllES I, APOLOGETiCA. da6
vero jam (35) et votum est, quasi matrimonii fru- ^ Gynocephalo(37),Capitolio prohibitos [inferri (38)],
clua. Eliam circa ipsoa deos vestros quiE pro- id est curia deorum pulsos, Piso et Gabinius con-
speote '" decreverant patres vestri, iidem vos sules (39), non utique Christiani, eversis etiam
obsequentissimi rescidistis. Liborura palrem cum aris eorum abdicaverant, turpium et otiosarum
mysteriis^' suis consuies senatua 305 auctoritate superstitionum vitia cohibentes. His vos restitu-
non modo urbe, sed universa Italia eliminaverant. tis (40) summam majestatem contulistis. Ubi reli-
Serapidem el Isidem et Harpocratem (36) cum suo gio, ubi veneratio majoribus debita a vobis? Ha-
Variae lectiones.
3" Men. : perspecte. Rig., Hav., Seml. prospecte, cod. Fuld. specte. *' Suis delet Parisin.
Commeutarius.
uno et muliebri corpusculo bajulare » Hisce ita- jam ulla repudio erubescit, postquam illustres
que rebus cum obnoxius sit muiierum animus, ita quaedam ac nobiles feminae, non consulum numero,
in illas invehitur Gato apud Livium, lib. xxxiv : sed maritorum annos suos computant, et exeunt
« Quid honestum dictu saltem seditioni praeten- matrimonii causa, nubunt repudii. »
ditur muliebri ? ut auro et purpura fulgeamus, in-
Sic iiunt octo mariti,
quiunt » et mox « Ne ullus modus sumptibu3
; :
Quinque per autumno8.
nec luxuriae sit. » In quibus idem ferendum cen-
sel ibidem L. Valerius « Munditia, et ornatus, et inquit Juvenalis, vi, 20. Imo judicio Martialis, vi,7:
cultus, haec feminarum insignia sunt his gaudent :
B Toties quae nubit, adultera lege est.
et gloriantur, hunc mundum muliebrem appella- Offendor moecha simpliciler minus.
runt majores nostri. » Irridet nimias Gregorius apud gentes olim
Sed ita
Nazianz. Adv. mulieres, nihil venustatis accedere
afiirmans, quod Manus ac pedes aureo vinculo con- Lusus erat sacrae connubia fallere taedae.

stringant, servilique gloria fruantur. Docente Pau- ut est apud Martial. vi, 2. At ut vere aureus nos
lo I ad Tim. ii, 9, cultum feininarum spectabilem ter Publius versu 425.
esse ev xaTaaToX^ xoj[;ittjj, ,[i.exa a'8oiJ(; xai aujcppo-
Mulier quae multis nubit, multis non placet.
ff'jV7)« xoafJieTv eauxa;, jjlti ev izXiy^ot.ii^j, •?] )rpuj(I),
•}]ij.apYao(Tai(;. Unde, ut Christianis praesertfm in- Serapidem et Isidem et Harpocratem. Prius
(36)
decora, exsecratur illa ornamenta Zeno Martyr, ms. Fuld. et editio Barraei. Haec pe-
illud et delent
germ. 2, de Avar. « Ancilla Ghristi falsum ido-
:
regrina numina conjuncta hoc modo apparent ia
lum respuis? Mihi crede, in te colis, cujus orna- gemmis apud Gorlaeum tom. 2, num. 468, et 477.
tum, cujus imaginem non deponit. Ad Ecclesiam Et duo priora ibidem num. 466.
Dei opere vario totuni inaurata corpus, exsecra- (37) Cynocephalo. Qui passim in gemmis, mar-
bili metalio procedis onusta, ubique delicata, sub moribus et nummis adjungitur Isidi.
molibus fortis (ita corrigo pro eo quod in meo est (38) Capitolio prohibitos inferri. Templis extra
mollibus, id enim sequentia satis evincunt; deque pomoeria positis. Dio Gassius lib. xl Kal 6'Tt ^z, :

ipso cultus rigore in oratione non flecteris non : etc, i. e. « Ubi en «ententia obtinuit, ut publice
manus tendis tumidum monilibus pectus proster-
:
C jam coli inciperent, exlra pomoerium eos deos col-
nere dedignaris sane cervicem curvas non reli-
:
locaverunt. » Unde de Serapid. Avenius apud Ma-
gione, sed pondere, quando i\o\Lo\6^-t]^>.') facies, crobium, lib. i, cap. 7 /Eg7'e a vobis admissum
:

quae {.lus pro ornatu es, quam pro salute sollicila? » audio. Inferri vero deest in lib. Ad Nat. i, 10, ut
Et tamen vecordia haec viros quoque incessit, et hic in ms. Fuld. et abesse potest. Omnino vide
prout MYciilus de se apud Lucianum in Galio, pae. hic Gothofredi notam ad. lib. ad Nationes.
24o : Lyw Oc, ttjv effbrjTa ttjv exeivou tyjxt^j, xai (39) Eversis etiam aris eorum. Quod plus semel
SaxTuXiou; exxaiOExa e^fj]i.[ji£voj<;, twv
papeTt;, 6'aov, accidit. Dio Cassius loco meraorato Toj; yap :

SaxTuXtov. i. e. « Me inteiim illius veste amictum, vaouc auTwv, etc,, i. e. « Eorum divorum fana,
annulosque graves, circiter sexdecim «ligitis inser- quaa privatim nonnulli exstruxerant, senatus de-
tos, gerentera. » Imo annuli cuderentur leviorea moliri jussit, quod eos non magnopere inter nu-
et graviores, testivi et hiemales. mina numerabat. » Idera lib. xui "F.oo^e "ffV^. :

• etc, i. e. « Itaque aruspisces omnia templa Isidis

Chrysostomus, hom. 26. ad cap. 13, Act. Apostol. Serapidisque demoliri jusserunt. » Valerius Max. i,
« Nihil foedius mulicre quae in deliciis agit, nihil III, 3. « L. ^Emilins Paulus consul, cura senatus
turpius ea quae ebria est obscuratur illi flos visus,: Isidis et Serapidis fana diruenda eensuisset, eaque
turbatur serenitas et puritas oculorum, quasi nube nemo opificium attingere auderet posifa praetexta :

quadam radiis solaribus succedente. Opus illibe- securim aripuit, templique ejus foribus affixit. »
rale ac servile, et omni ignobilitate plenum. Quam 0) His vos reslitutis. Meminit AugusLin. de Civ.
insuavis est mulier vinum spirans, quod olet ac D D«, ii 14 « Certe vel Priapo vel alicui Gynocephalo:
:

corruptum est, dura eructat carnium corruptarura postrerao vel Febri, quae Romam nuraina partim
humorem, gravata et excitari non valens, rubi- peregrinu receperunt, partim sua propria sacrave-
cunda quara opus, plena oscitatione et magna runt. » Factum id temporibus Caesaris,^ ut notat
nebula. » Quae totidem verbis invenias in Excer- Dio, lib. XLVii Kal vewv toj te Scpd7rt6i, xat xri
:

pta inde homilia 54, ad Pop. Anlioch. Vere certe "IfftSt eij^rjcefaavTo. i. e. templum Serapidi Isidique

Valerius Maximus, vi, iii, 9 « Et sane quaecun- : decreverunt. Multa ibinefaria Ovid. de Arte am., i, 77.
que femina vini usum immoderate appetit, om- Neu fuge Niliacae Memphitica sacra juvencae,
nibus et virtutibus januara claudit, et deliciis Multas illa facit, quod fuit ipsa Jovi.
aperit. « Nam Luciano etiam auctore de DeaSyria
Et III, 635.
p. 892 "A(i.a 8e o'vqj, etc, i. e. « Pariter cum
:

Cum sedeat Phariae sistris operata Juvencae,

vino ingrediente et loquendi fiducla accedit neo :
Quoque sui comites ire vetenlur, eat.
admodum turpe eal non impetrasse, sed eorura
quae aguntur singula oblivioni traduntur. » Indignabundus itaque Lucanus, vii, 83, ad ^tlgyp-
(35) Repudium verojam. Mirum ni ad illa Sene- tum :

cae aspiraveritlib. iii, de henefic. c. 16 : « Nunquid Nos in templa tuam Romana recepimus Isim :
57 APOLOGETIGUS ADV. GENTES 358

itu, victu, instructu sensu ", ipao denique

('ii), A CAPUT VII.

crmone proavis renuntiastis. Laudatis semper

Argu.mentum. —
Itaque provocat illos, ut guos gra-
vissimorum criminum reos jiutunl, iufanlicidas,
ntiquilaterii, ct " nove de dio vivitis. Per quod
puerorum voratores, incestos deuupie probent, ,

stenditur, dum a bonis majorum iiistitutis dece- neque famae, cujus origo sxpe mendax, ct rumor
itis, oa V08 non de
relinere et custodire, quee incerlus, amplius inconsiderale credant

uistis, cum qucB debuislisnon custodistis 'Mpsurn Dicirnur sceieratissimi de ?acramento infanticidii
dhuc quod videmini tidelissime tueri a patribus et pabulo '* inde ", et post convivium 307 in-

»aditum,in quo principatiiiLer reoa transgressionis cesto, quod eversores luminum canes (44j, lenones
hristianos dcstinatis, studium 306 dico deorum scilicet,tenebrarum et libidinum impiarum *' in-
olendoruin, de quo maxime erravit '* (42) anti- vcrecuiidia procurent *'. Dicimur tamen semper

uitas, licet Serapidi jam-Uomano (43) aras re- nec vos quod tam diu diciraur eruere curatis.
truxeritis, licet Baccho jam-Italico furias veslras Ergo aut eruile, si creditis, aut nolite credere, qui
Tiiuolaritis, suo loco ostendarn proinde despici
•'*'
non cruistis. Ue vestra vobis dissimulatione prae-
t negligi et destrui a vobis adversus mujorum au- scribitur, non esse, quod nec ipsi audetis eruere.

toritalem. Nunc enim ad illam occultorum faci- Longe aliud munus carnilici in Christianus impe-
orum infamiatn rcspondcbo, ut viam mihi ad _ ratis, non ut dicant quae faciunt, sed ut negent
nanifesliora purgem '^ quod sunt (46). Census istius (43) disciplinse, ut
Varice lectioiies
" omnes, IHg.
Sic libri mss. censu et addit Paris. ^' Antiquos, sed Hig. '* Custodilis Uaverec.

' Curavit Jun. Pcrinde Paris. ^" Ut viam mihi ad

:

manifestoria purgem Jun. '"^

;

ex MS. Huveri. —
la c codd. locum restiluerunt He^-ald., Rig., llav. all. Edd. vell. ut jam inde ad raanife?tiora pergam. :

"
Do Jun- ^" Rhen. pabulo cjudte. *" liigalt. e Ms. emendavit. : tenebras, tum et libidinum impiarum
:

nverccundiam procurent. —
Impiarura delet Jun. *' Tenebras, tum et iibidinura imp. invereoundiam
). fFauvDcr. Haverc.

Comraentarius.
Seraideosque canes, et sistra jubentia luctus ; « Et pabulo crud.c. » quasi objcctura fuerit Chris-
El queiu tu plangeua homiuem testaris Osirim. tiauis.crudas infantisjuguiaLi carnes pabulo fuisse.
jbi secundo versu potius legerim, semicanesque quod quidem signilicare vidolur ipse Tertulliunus,
llb. ud Naiiones, cum ait
i Quis unquum tamen
:

ieos. Nescio an Ovidius de Pane :

semeso puero supcrvenit? » Ilic tamen tanlum
Semideusque caper, semlcaperque Deus. de sanguinis pabulo, et pane quo sanguinis juru-
lentia colligatur, nec inter ilU qua; subjungit pa-
I)e Minotauro certo ii, de Arte amandi, 24 :
tris sacrorum diclata, de crudis carnibus vorandis
Da)dalu3 ul elausit eonceptum crimine matris quisijuam nec ibidem etiam in illo ad Nationes :

Seniibovem([uo virum, semivirumque bovem.

;

sed qauis qui in sanguinc inlringiiur, et sanguis

(14) Instruclu. Intelligit splendidum apparatum in quo panis satiatur. Imo ad convincendos Chri-
tt inslrumentum domesLicum invidiosum. Isidorus stianos produci debuissc ait non soliira infantarios,
)rig. V. 25. Inslructum, quod per inslruraentum Q scd oL coquos. 1'roducereiiLur, incjuit, infantarii et
((

iflicitur ; ut baculus, codex, tabula. » Barraeus et coqui, ipsi canes pronubi craendata res esset.RiG. ;

Ihen. et instructu. (4'i) Eversore-'^ luminum canes. Quibus putabant

(42) Serapidi jam-Romano. Ita rostiluendus est annexa candelabra, qufo, saltu illis in objecta ossa
lativud anliiiuiLatis spleudor auctori nostro, quod se proripientibus, evortebantiir. Vide cap. seiiuens.
t supra (iocui iege mox, ut Gdilum, jam-Itutico.
: Apud posterioris qui Chrislianos legimus candolas
^leganter uucanus lib. i, 65 ad Neronem projecLas et exstincLats in excoiiimunicationibus,
;

Sed milii jnm-Numen :

prout multis illnstrat Dom. Du Cange in gloss,
niediaj et inf. Latinitatis. Sed hunc morera Ter-
it lib. IX, 158, ferox Pompoius patrios ulturus ci- tulliani a^vo non puto fuissein usu.
lercs, luiiialur in hfec vorba
(45) Inverecundiam procurent. Lucianus in La-
:

Evolvam buslo Numen-jam genlibu» Isim pithis 'AXXx iroXXi iTtoiyjsr^, xai oeivi iv -zvii
;
:

axoTtp, etc, i. e. « Et multa ac gravia in tenebris

ta enim hi luci sunt corrigendi et passim niulti
lii eodcm modo apud omnes veteres scriptorcs.
•enecaquuquo Tragicus in llercule furente versu '2,
emper alienum Jovcm. liuc spectat, quod de Adriano
}el'ert in Vita cjus Spartianus Sacra Uomana
comissa sunt. Et cum tandom alii]uis lucernam
airerret, deprohensus est Alcidamas ycrat vero ille
philosophud Cynicus) quidem tibicinte vestem at-
tfllons, et per vim cum ea congredi properans, »
(46) (// ncgcnt quod sunt. Alqui, inquit Tertul-
: ((

I Mue curavii
ilifieutissime curavit'
pcregrina cotuempsit.
coutempsit. »
: lianus, ne cbjiciatis,
cbjtciatis, confessos
conlessos turpitudtneni
turpitudtne suam
j.onlra ac idcm de Bassiano Garacallo, in Vila
;
daninari Chrislianos; adro il!ud faisum est, ut
£j
iju3. ((Sacir& Isidis Ilomam deporiavit, et tompla cogatis tormentis negarc hoc nomen, quo d si sce-
j
bique mag ignilica eidem de;e focit.Sacra eliam ma- leris participes, omnibus modis extorque enda erat
bro reverenlia celebravit, quam ante celobraban- ejas confessio. Cyprianus Seplimii magistri sui
iir. In (|Uo quidem mihi niirum vidctur, qucinad-
vostigiis insislens ad Dementrianum p. 256 • Tor- :

Uoduin sacra Isidis pritnum pcr hunc Uotnam quonlur rei, qui se nogatit crimine, quo accusan-
ienisse dicantur, quuiu Anloiiius Comtnodus ita tur, toneri, ut facinoris vorilas, qu» indice voce
ja colebraverit, ut el Anubiu portaret, et pausa non promitur, dolore corporis expriinatur. Nunc
edenH nisi forto iste addidit colobritati, non
:
voro; cum sponle profltoar ac clamom, et crcbris
juin prinuis invcxit, » Et Lampridius itcm do ac ropplitis id'^ntidcm vocibus, Christianura mo
i(l(5xandro Sevoro. Isitn ct Scrapiin dccentor or-
<(
esso rontester, quid formonla ndhibes conlitenti ?
javit additis signis rtl dcliacis, ct omnibus mys- Torquori debui, si nogarem. » IIav.
dcis. »
(47) Cen.ms istius d. Origo a!os!imatio, profcssio,
(43) El pabulo iude. In quibusdara libris lcgitur et sio saepe Noster, Lege c. v. :
359 TERTULLIANI OPKRUM PARS I - SERIES I, APOLOGETICA. 360
jam edidimus. a Triberio est. Gum odio sui (48) Cyclopum et Sirenum ^^ ora judici reseravit '*
(51)
ccepit veritas, simul atque apparuit, inimica esse. Quis vel in uxoribus aliqua immunda *^ vestigia
Tot hostes ejus, quot 307 exlranei, et quidem deprehendit ? Quis talia facinora, cum invenisset,
proprii ^^ ex aemulatioiie Judsei, ex concussiono ceiavit, aut vendidit (32) ipsos trahens homines*^?
milites ex natura (50) ipsi etiam domcstici
('i7), Si semper latemus, quando proditum estquod ad-
nostri. Quotidie obsidcmur, quotidie prodimur, mittinus ? Imo a quibus prodi potuit ? Ab ipsia
in ipsia plurimum coetibus et congregationibus enim 300 reis non utique, cum vel ex forma (53)
nostris opprimimur Quis unquam taliter vagienti oranibus mystoriis ^^'
silentii fides debeatur. Sa-
infunti supervenit ? Quis cruenta, ut invenerat, mothracia (54) et Eleusinia reticentur (55) : quanto
Variae lectiones
** Proprie Par. ^^ Sirenarum Pnris- ** Codd. Agoh. et Ludg, judicium
reservavit Her.,
~ Rig. et ;

Hav. judici reservavit Rhen. judicium reservavit Gangnceus et Setnt. judici reseravit. *^ Forte : aliqua
; ;

unquam Haverc. « Vendens Paris. " Oranium mysterium Semter.

Commentarius.
(48) Cum odio sui, tia Sensug
Cruenla ut invenerat ; quamvis et reseravit,
etc. eat veritas,
: :

simul atque apparuit, cfjepit cum quod Barr?eus et Pamelius et la Gerda habent, om-
odio sui at ini-
mica fuit. Odio atque nou tantum habent, sed ut nino non damnem si^nificaro enim potest feri- ;

hostes etiam persequuntur. Junius ita distinguit, nuiu illum hominis belluae similis rictum, dentium
« A Tiberio est cum odio sui, » CoJi. Mod. « Cum ordine quasi sera clausum, vi diffractum et aper-
odio sui coepit simul veritas atque inimica est. » tum, quoraodo nondum ad stomachum missiEpar-
Barr^us^ « Ccepit veritas ^. simul^ atque apparuit g ticulse carnis humanas in ore deprehendantur,
esse. » Memi)ranae Lugd. Bat. a Tiberio ; delet xo Cyclopibus Sirenas junxit, quoniam et mares et
esl. « Cura cdio sui coepit simul veritas, atque ap- feminas hoc scelere confoiderari intcr christianos
paruit, inimica est. » Lego, « Cura odio suo coepit putabat. Mendose apud Rhen. indicium pro ju-
veritas simul atque apparuit, inimica est » i. e.
: dicii. ;

quamprimum apparuit.
Potest et sic distingui :

(52) talis facinora cum invenisset celavit aut

« cura odio sui co^pit, » sc. disciplina « veritas
siraul at(]ue apparuit, inimica est. »
(49) Ex concussione mililes. Qui gratum se fa-
cere arbitrati iraperatoribus suis coramiiitones suos
tradunt, produnt, et deferunt. Ita rursus concus-
soris vocabulo utitur de Fuga in persec, c. 12
« Quid enim dicit ille concussor ? Da mihi pecu-
niam. Certe ne eum tradat. » Et ibid., c. 13
Quis
;
vendidit. Quaesitores cruiiinum facinora venderc
dicunlur, qui sceleravestigando deprehensa pretio
corrupti non deferunt ad tribunalia. Quis autem
credat ipsi quotidie ad proconsulem pertraherentur?
:
Pam. —
« Aut vendidit, ipsos Irahens horaines. »
Interpretes silent, vel prjster Rigalt turbanlur
ssepe, suam fecit La Cerda. Sensus taraen est sim-
:

plicissimus. Dicit Tertullianus. « Quis talia faci-

« Dum scias virsimile non esse, ut concussores
nora, cum invenisset, celavit aut vendidit? » sci-
nostri in amicitiara redacti per maramonam, reci-
piant tunc nos in tabernacula aeterna. » Itera ut
licet non homines, ut absurdein explicatione,quam
notis suis prajire lecit La Gerda, sed ita facinora
hic concussionis, ad Scapulam, c. 4 : « Pudens
illa accepto pretio celans, ipsos trahens homines ?
etiara missum ad
se Christianum, in elogio con-
cussione ejus intellecta dimisit, scisso eodem i. e. cum tamen reos ipsos eorum in judiciun» ra-
peret? Pro invenerat alii habentmi;en«5eLMinuciu3
elogio. » Florus quoque, lib. iii, in Epitorae belli
Jugurthini Atqui non leviter se Numidia concus-
:
huc respiciens « Nec intelligebamus ab his fabu-
:

las istas seraper ventilari, et nunquam vel inves-

sit. » Et Flavius Vopiscus in Taclto irap. : « Hac
tigari vel probari, nec tanto tempore aliquem
oratione et Tacitus ipse vehementer est raotus, et
existere, qui proderet, non tantum facti veniam,
tolus Senatorius ordo concussus. » Imo ipse Sal-
lustius Catil. c. 22. « Quod factum prirao popula-
verum etiam judicii gratiamconsecuturum. » Rhes.
« Ipsos vendens homines. » Hav.
res conjurationis concusserat. » Ita xmulatione
pro odio est usus, ut supra declaratura. Pro quot (53) Cum Ms. L. Bat. exhibet, nnn
vel ex farma.
extranei, Mod. Coll. habet tot. extr. manifesto vi- veius ex forma, ut referatur ad id quod sequitur,
tio. Rav. fides. Julius Firmicus, Astron. I ib. vii, in Pra^f. :

(30) Ex
natura. Natnrali simultate, qua; illis no- « Cum ignotis honiinibus Orpheus sacrorum cffi-
biscum est, ut ait Zcphyrus. Nam certe servus remonias aperiret, nihil aliud ab iis quos initiabat,
erepla libertate iratus domino passim et malevolo in primo vestibulo, nisi jurisjurandi necessitatern,
in illum animo concipitur. « Naturale est enim et et cum terribilli quadam auctoritate reiigionis exi-
odisse, quem timeas, et quem metueris infestare, git, ne profanis auribus inventse ac compositae re-
si possis, » inquit Minucius Felix. p. 31 edit. Ou- ligionis secreta proderentur. Sed etPlato Timaeum
zelianae. Quod ante illum olim dixerat Seneca, iv perpetuo apud se frequenter continuit, se secre-
de benef. 19 « Nec quisquam amat quos timet. »
: tarum disputationum veneranda commenta impe-
Videri potest respexisse ad illud Sevatoris nostri aliquando intimaret, paliunlur enim haec
ritis
effatum, quo sortcm Evangelii ostendit, Matth. x, D onmia jacturara, cum perdilis et despcratis animis
36 Ivat £)j^6pol xovj avOpojTrou ol or/.iaxo' au xoij
; inheruntur. Apud Pythagoraeos noster Porphyrius
Pertinent huc etiara verbaChrysostomi, Homilia do religiosa epulantera animum nostrum silentiuni
SS. Bcrnice et Prosdoce, quas ipae pater una cum consecravit. » Hav.
uxore sua illarum matre Dominica prodidit. Verba
Sa<nothracia. « In Samothrace insula, in-
(54)
ejus sunt « Duplex enim erat hoc bellum (loqui-
:

quit Zeph., initiationes qusedam fuisse dicuntur,

tur de statu Kcclesioa) unum quidem intus, alte- :

ad remedia nonnullarum periclilationum, ubi et

rum vero foris ebortum; hoc a domosticis, illud
Corybantum mysteria et llocates sncra celebrantur,
ab hostibus unum ab alienis a familiaribus illa-
canes ad antrum Zerinthum immolabant. »
;
cui
tum alterum, )> etc.
Pam.
(51) Rescnavit. Ita ms. Putean. ct Coll. Mod.
quam veram esse lectionem docent illa praeceden- (25) Eleusinia reticentur. Nihil notum magis,
161 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 362

nagis talia, quffi prodita intorim *" ctiam humanam \ Rapions, non credit incerlo". Omnium est " oasii-

nimadvcrslonem provocabunt, dum divina serva- mare " (57), quantacunque illa '" ambitione dif-
ur*'?Si ergo non ipsi proditorcs sui, fioquitur ut fusu sit, quantacunque asseveratione constructa.
xtranei. Et unde extraneis notitia? cum semper Quod ab uno aliquando principe exorta sit, ne-
tiam piffi^^^SG) initiationes arceant profanos ct ab cosse est exinde in traduces linguarum (58; et
rbitris*' caveant, nisi si impii minus metuunt? aurium serpat. Et ita modici seminis vitium cae-
atura famse omnibus nota esl. Vcstrum est : tera runioris obscurat ''', ut nemo recogitet, ne
primum illud os mendacium seminaverit, quod
Fama "' malum, quo non uliud velocius ullum.
saepe fit aut ingonio aemulatinnis, aut arbitrio su-
ur malum fama? quia velox? quia indox? an spicionis, aut non nova, sed ingonita quibusdam
uia plurimum mendax? quae ne tunc quidem, mentiendi vnluptate. Bene autem, quod omnia tem-
um aiiquid veri affert, eine mendacii vitio est^ pus revelat (59) testibus 31 1 eliam vestris pro-
elrahens, adjiciens, demutans de veritate. Quid ? verbiis atque sententiis, ex dispositione naturcH,
uod ea illi conditio est, ut non nisi cum men- quae ita crdinavit, ut nihil diu lateat, etiam quod
tur perseveret, ot tandiu vivit, fama non Mcrito igitur fama tandiu con-
quandiu non pro- distulit.

at. Siquidcm ubi 310 probavit, cessat esse, et scia sola est scelerum Christianorum (60). Hanc
B
uasi officio nuntiandi functa rem tradit, et, indicem adversus nos profertis, quae, quod ali-
,

xinde res tenetur, rcs nominatur. Nec quisquam quaiido jactavit tantoque temporis spatio in opi-
icit, verbi gratia Hoc homge aiuni faclum; aut
: nionem corroboravit, usque adhuc probare noa
:

'amn est illum provinciam sortitum ; sed : Sortitus valuit.

Ue provinciam, et Hoc factiim esl Bomse ''*. Fama,
:
CAPUT Vfir.
omcn incerti, locum non habet, ubi certum est. Argumentum. —
Nec falsa lantum, sed, ut contra
.n vero famae credat, nisi inconsideratus? Qui est naturx fidem, haud credenda oslendit, idque ora-
VarioQ lectiones.
*' Interimcnt, jnm Servantur Fran. ''^ Impie Fran. ^* Et arhitros Fran. ^* N. f. o. nota
Paris. *°

st vestrum, cst fama m. Paris. —

^^ Kaman malum. Semler. ^* Fama est, hoc Uoraae factum Paris.
Ila huric locum emenduvil Haverc; alii quia sapieus non credit incerto. ^* Erit liig " Existimare .

ar. ^' Illa delet Par. '•'

Obscurant Paris.
Commentarius.
raesertim postquam Meursii Eleusinia notiora immutando, abjiciendo, addendo, veri tas amittitur
icla sunt, qui de hoc silentio pluribus c. 20, quo Ilav.
c fonte omnes potanl. iJinc tritum illud Iloralii (58) Tradures lingunrum. Ita cloganter illam
11, Od. 2 :
Q appellat, quam
Hebraei vocabant alleram linguam,
Vetaho qui Cereris sacrum hinc tradux incesti, c. i, et de Pra^script. adv. Hieret.,
Vulgarit arcau.T sub isdeni c. 32, discipuli et successores apostolorum Ira-
Sil irabihuh, fragilem mecum
duccs vocantur eorura « quos ab apostolis in epi-
Solvat phaselum.
scopatum constitutos, apostolici seminis traduces
loster vcro pudori ascribit, delegens eorum nu- habent. »
ilatem ad Valentin. c. i << Nam et illii Elcusinia,
:
(50) Tempus omnia revelat, testihus eliam prover-
flires et ipsa Atticae superslitionis, quod lacent, biis vestris. Agellius, lib. xii, cap. n. Alius quidain
ludor esl. » Hav. —
Pulres fere omncs de hisce voterum poetarum, cujns nomcn mihi nunc me-
acris mominerunt. Erant auteni sacra Cercri et moriae non est, Veritatem Tcmporis filiam esse
'roserpinfc dirata, qure a Musreo insliluta fuerunt,
dixit. Et sunt in eara sententiam versus Sopho-
t celebrari solita in pago quodam Attidis qui
clis.
lleusis diccbatur. Le Pr.
IJpo; uavTa xpjTTTc |JLr,8lv, w^ aTrav6' 6pu)v
(50) Pi.T iuitidtiones. cx ms. Fiild.
Ila Rigalt.
t ante ilhim
Ka; -avT* axojwv, — avT* avaTiTjjJi'. ypovo;. RiG.
Ileraldus et la Cerda, ipsoque Ter-
ill. Ad I^at. 1,7, et os sit foroum, cor plumbeum, (60) Chrislianorum. Sequuntur loco haec « Quid :

ui non probelur. Legebatur impix tn. Cum vero, dicitur somper est, quia quod est, desinit dici. »
iquit, piai inilintionps, I. e. quae piae ct sucro- Suppcditat voro solum ms. Kuld.; adticripsit Sciop-
inctft! hubcnlur npud vos, extraneos arceanl, an pius. arguto dictuin et wiigue Tortulliani difrnura
on multo raagis irapiis id facoro convonit, motu Kigall. pra^toriit, La Cerda improbat, ot fatetur.
gis etiam tcrrilis? in extromo Coll. Mod. legit, D sensum se non capere, qui hic potest esse, illud
<si impii, deleto t6 si, non rocte; nam ct sic sii- esse semper quod dicitur, i. e.Christianos scra-
fa elegantor est looutus cn p.iii tiisi .<? aut hnrlxi-
;
per pro impiis haheri, quae dicuntur, quod voro
tpi sonnt aliqua vo.r nouiinia, aut infau.itum : y\bi est,non dici, sod esse. Sod cst insij;no sophisma.
iam t6 si rodundat, queraadmodnm in loco Ul apud Arislophanoni in llanis, Act. v. sc. i, ubi
uem ex Ovidii Mctam. lih. v, -'0, adduxit ibi La Euripidera captat .Eschylus :

srda, iiV. EV t-^hti' ajO'.; iOXnoTa-o; PpoTiov.

Nisi si crudelis idipsuiu AI. Mi t6v A:' oj or^TTOj iraJjaTo.
Exigis, ut per-^at.
EU. I\K<lea bominum repeule fuit miferrimus.
am alio cx Plinio, qui ihidera vidori potest. Mox iES. Non per Jovem nam haud uuquam miseresse
:

ms. Fuld. nisi si inronsidcratu.'!. Uav. [desiil.

(57) Omnium est srstimare, olc. Id toneri vult, Loquuntur de OEdipo. PraMorquam quod sensus
lantumvis magno apparatu dispersa sit fHma, hic sit nimis contortus. Itaqiio. post aliquam co-
lantumvis assovorotur palara ununi tamen . gilationis morara, intropido pronuntio pertinere
ntum habore auctorera, nec omncs illos magis hajc ad illa qua? supcrius hoc cap. reperiuntur :
randos, quam si unus loquatur, imo dilatando, « El tiim diu vivit, quam diu non probat. » Uav.

Patrol. I. 13
363 TERTULLIAiNI OPEKlJM PARS I. — SEKIES I, APOLOGKTICA. 36^

tione vehementi. Tollit dein objectiones, quasi re- A tuum satia, vescere libenter. Interea discumbeni
centes Christiani per ignorantiam el imposturam dinumera loca, ubi mater, ubi soror; nota dili
seducantur, ncc postea melti pamai proclamare
ausint; cum e contrario talcs sint, qui morlem
genler, ut, cum tenebraj ceciderint caninae, noi
pudendis antcferant. erres. Piaculum enim admiseris, nisi incestun
Ut fidem naturffi ipsius appellem (61) adversus feceris*'. Talia initiatus et consignatus vivis ii

eos qui talia credenda e&se prwsumunt, ecce pro- eevum. Gupio respondeas, si tanti ffiternitas, au
ponimus horum facinorum mercedem ; vitam si non, ideo nec credenda. Etiamsi credideris
aeternam repromittunt. Credite interim. De hoc nego te velie; etiamsi volueris, nego te posse
enim quaero, 312 an et qui credideris, tanli ha- Cur ergo alii possint, si vos non potestis? Cui
beas ad eam tali conscientia pervenire. Veni, de- non possitis, si aiii possunt? Alia nos *', opinor
merge ferrum (62j in infantem nullius inimicum, natura; cynopaene " (65) aut scapiodes (66)? Ali

nullius reum, omnium filium (63); vel -si alterius ordines dentium ad incestam libidinea
(67), aiii

ofticium est, tu modo assiste morienti homini an- nervi? Quid istacredis de homine, potes et facere
tcquam vixit (6i); fugientem animam novam ex- Homo es et ipse, quod et Christianus. Qui non potei
specta*", excipe rudem sanguinem, eo panem facere, non 313 debes credere. Homo est enin
Variae leciiones.
^"Specta Paris. *' Piaculum enim nisi incestum feceris vel admiseris confic. Havercamp. " Wouw
'' Cyclopes Wouw. Cynophanes Fran.
Commentarius.
(61) Ut fidem naturse ipsius appellem. Postquam g autem sive Cynopae, sunt Cynocephali hominei ,

rumori vano et sspissime falso non esse creden caninis capitibus, de quibiis ex Indicis Clesiae Pli-
dum demonstravit, conaturex ipsa hominis natura nius, lib. vii, cap. 2; atque his subjungit etiara
docere id quod illis ut crimen imponitur in nulium Sciapodas. Habet autem TertuUianus a Plinio non
hominem cadere poase. Hav. pauca. Augustinus quoque, lib. xvi de Civitate Dei,
(62) Veni, demerge jerrum. Ilanc quasi legem cap. 8, Sciapodas recenset, et mox Gynocephalos'
christianismi proponit, qua initiandus ejus sacris Notandum obiter, quod idem Augustinus tradidit
prseformatur demergere ferrum dixit respectu vul-
; hujusmodi hominum, vel quasi hominum genera,
nerum, queeacubus fieri arbitrabantur in infantam in maritima platea Carthaginis,musivo picta fuisse,
per farris superliciem impressis. Hav. ex libris, ut ipse ait, deprompto vel ut curiosioria
(63) Omnium (ilium. Ex communi incerto natum. historiae. Rig.
Disce ex Epiphanio, de (hiodicis,
26 Ha^res. : (66) Sciapodes.
Plinius, lib. vii, cap. 2 « Eos- :

'Eiv 81 xa; TzpoXr/j,(iT[ xn auxwv, etc « Si vero dem Sciapodes vocari, quod in nr.ajore astu humi
etiam quis praeoccupatus fuerit, ut immitat de jacentes supini umbra se pedum protegant. » He-
jectionem defluxus naluralis, et praejrnans facta s.ychius SxiaTroSsg ol ev AioJri TrXaxeT? eyouat xou,-
:

fuerit mulier, quid gravius ac horribilius desi- no^^a; y.ai TioiovJTt a>c'av ao-oT; ev xfjj " xa'j[j.ax'.
gnent tales, audi; detractum enim foetum quo- « Sciapodes populi in Libya, habentes latas pedurr
cunque tandem tempore id aggrensi fuerint, acci- plantas, et iis umbram sibi in calore facientes.
piunt, et in raortario quodam pistilio tundunt, et De iisdem Stephanus Byzantius 2xia7ro8E<, e6vo :

admisto melle et pipere, et aliis quibusdam aro- p Al%iov:<.y.b'/, w; 'ExaxaToc; ev 7TEp'.-/jYTja£t ArfJTtxo
matis et ungueniis, ad avertendam nauseam, sic « Sciapodes, gens Ethiopica, ut Hecateus in perie
congregati omnes, porcorum ac canum horum gesi ^gypti. » Hav.
sodales, participes fiunt contusi pueri, atque sic (67) Alii ordines dentium. Quasi dracones Cad
humanae carnis esu peracto, deinceps preces fun- msi. Ovid. Metam. lil». iii, in princip. :

dunt ad Deum. Quod non illusum est nobis, in- Triplici stant ordine dentes.
quiunt, a principe ccncupiscentia, sed collegimus
delictum fratris. » Hav.
Idem vero dicit quod Solinus, c. 51, de capite ca
nino praeditis : « Megasthenes per diversos Indii
(64) Morienti homini antequam vixit. Crebra
Lucanus quoque montes esse scribit nationes capitibus caninis, ar
tela, acuta, instat, urget. ii,
matas unguibus, amictas vestitu tergorum, ad sei
109 :
monem humanum nuUa voce, sed latratibus tat
Crimine quo parvi caedem potuere mereri? tum sonantes, asperis rictibus. » Ita enim Soiinui
Sed satis est jam posse mori. scripsisse contendo, non ut emendat Salmasiu'
ritibus, sunt enim alia catellis Melilensibus, al
In marmore antiquo, ubi anus et pueruli defletur
lunus, haec est clausula
molossis ora. Clarissime Lucrelius v. 1062 :
:

Inritata canum cum primum magna molossum

Vix lucem vidisse satis, qui vivere posset, Mollia ricta fremnnt, duros nudantia deotes :

Vivere quae nullet, vix poluisse mori. Longe alio souitu rabie districta minantnr :

Et quum jam latranl, et vocibus omnia complent.

Nec longe abit dira Jobi imprecatio, x, 18 et 19 :
j)
« Ex utero cur me protulisti ? utinam animam Mollia ricta Lucretio dicuntur respectu cutis
efflassem, nec oculus me vidissct! essem quasi curnis qua3 ora molossorum tegunt, si tangas su
non fuissem, ex utero matris migrassem fd se- mollissimae, at asperis riclibus (a) Solinus resped
pulcrum. » Hav. dentium. In eodem loco apud Solinura, ubi »
(65) Cynopsene. Magno consensu libri veteres. maximus valde anxie versatur, non dubito, qu
Cynopenne pro Cynopaene, id est Cynopesne.
: sit legendum amictas veslitu tigrium\e\ pnnther
:

Cynopes TertuIIiano Gynops, ut Sirena; p. 308, rum, id est enim quod Plinius dicit feraru
,

V, et Amazonae i. II, advers. Marc. I. iv. Cynopes pelles.

(tf) Mirum quantum farillimis in rebus desudent quandoque commentatures cum rictus asperi nihil aint ali

quam ingratus quidam ridendi modus vel parum liberalis oris contractio, et vestibns tergorum idem eonet
pellium. Edit.
165
APOLOGETICUS ADV. GENTES. 366

Christianus, et quod et tu. Sed ignorantibus A CAPUT rx.

t

,ubjecitur et imponitur. Nihil enim tale de Chri-

— At veru
AuGUMENTUM. cuncla illa crimina, qux
itianis
observandiim unique
asseverari sciebant, 1'alsu Chrisliants objiciuntur, vcra in Genlibus ac-
lihi et omni vigilantia
investigandum. Atquin vo- cusiitorjbiis deprcliendi; upud illos sacrificiu tiuma-
patrem na, el olim in aperto, et nunc in occulto committi;
entiitus initiari moris e't, opinor, prius
tiomicidia Ixtis in llteatro oculis speclari; infanti-
lium sacrorum (68) adiro, 'qu« ppaeparanda sint cidia quotidie abjecto, necalo elwm partu, vel
lescribere (69). Tum iile Infans tibi necessarius, :
abortu coaclo perpetrari; sanguinern quoque yla-
idhuc lener, qui nesciat mortem, qui sub cullro dialorum recens necatorum sitiri ; hurnanum pa-
,uo rideat : item panis, quo sanguinis jnrulentiam bulum fcrinis quxri ; imo in scipsos invicem in-
cendi : Cfiristianos contra, ab omni cruore, ani-
lolligas ^*; praeterea candelabra et lucernaR, et
malium etiam abtiorrere ; apud illos incessum
,

5anes aliqui et ofFulae, quae illos ad eversionem

quolidie commilti, cum per scortatiunem vagum
uminum extendant (70), ante omnia cum matre et (jnalvrum abjectiouem, liben eliam a parenli-

sorore tua venire debebis. Quid, si noluerint, bus ignorentur;qux cuncta a Cliristianis,uipote ca-
;t
stis, continentibus, veneris etiam licHx {prout non
vel nullcC fuerit? Quid deniqne singulares Ghri-
nutli apud illos) expertibus, longissime abesse ne- ;

stiani? Non erit, opinor, legitimus Christianus, que fixc de Uiristianis ab ullis crcdi posse,nisi qui
nisi frater aut filius. Quid nunc, et ista omnia credant, et ipsa illafaciant, et ex se de aliis ju-
B
ignaris pra^parantur Certe postea cognoscunt, et
f dicent.

eustinent et ignoscunt. Timent plecti, qui si pro- Haec quo magis refutaverim, a vobis fieri 'osten-

clament, defendi merebuntur, qui elium ullro dara (71^ partim in aperto, p&rlim in oculto, per
perire malint, quam sub tali conscientia vivere. quod forsitan et de nobis credidistis.Infanles penes
Age nunc timeant,cur etiam perseverant?314 Sc- Africam Saturno immolabantur palam usque
(72)

quitur enim, no ultra velis id te esse.quod si priua ad proconsulatum Tiberii (73), qui ipsos sacerdo-
soisses, non fuisses tes in eisdem 315 arboribus templi sui obumbra-

Varice lectiones.
«* Rhen., Barroeus et cod. Agob. virulentiam.
Comraentarius.
(G8) Patrem Qui Upotj/ivTrji;
illum sacrorum. in honorem Saturni : quod, cum perdiu servatum
dicebatur; de quo mulla scitu digna vide in au- fuisset, in consuetudinem abiit, quemdam enim
reolo Meursii libello 1'^lt^ua. c. i:^. In libro ad Nat, ex iis, qui publica scntentia damnati essent ad
I, 7 Ad Magislrum sacrorum vcl Patrem adire.
:
capitale supplicium adusque Salurnalia vivum ,

(69) Describere. Ex libris nempe ritualibus, qui asservabant. » Addit ibidem alios populos, qui in
continobantur lapidibus duobus quain aplissime infandum hunc ritum consenserint.Iino notat Lac-
coagmenlalis, quod irkpw;i.a appellabant, ut di- G tantius, Inst. div. i, 13, in Historia sacra Eunii
scero est itidem ex Elusinis Meursii, c. 10. Pau- olim fuisse scriptum « Saturnum et Opem, c.Tte- :

sanias Arcadicis p. m. Ed. Wech, 249, ubi agit de rosqne lunc homines, humanam carnem solitos
Fheneatis, quibus omnia cuin Atheniensibus esitare voruin primum Jovem leges hominibus ;

communia <l>tveaTaic; Se xal Ai^jjiTjxpo; eciT-.v lepov

: moresque condentem edicto prohibuisse, ne lice-
"EXeujivfa;, etc, i. e. « Est apud Phcneatas : rel co cibo vesci.» Itaque « cujus est pudoris,quin
etiam Cercris cognomonto EleusiniiB fanum cui imo inverecundise, cujus quod agere te videas, in
;

initia eodcm ritu, quo apud Elpusinom peragun- eo alterum reprehendere ? Maledicti et criminis
tur, cum ipsi tumen ea sacra apud se primum in- loco dare eu, quaj in te possint reciprocata vi-
stituta aiituinent. Et statim Prope tanum cissitudine retorqueri? ut loquitur Arnobius, lib.
Eleusmia?, lapides eminent pracgrandes duo, aller II. Hav.

aple alteri impositus Petromu vocant oos lapides,

: (72) Infantcs penes Africam. Tcstimonia veterum
ubi annivcrsarii sacri.quoe mnjora nominant initia, si quis dcsideret, adeat F.lmenhorstium et alius ad
dies appropintjuant, disjungunt. alque inde lilte- illud Minucii, p. 34 « Merito in nonnullis Africaj :

ras educunl quibus |)onip;e rilus, et qu;e fifri

,
parlibus infantes immolabantur blanditiis et ,

I oporlet omnia consignala sunt. Eum commentn- osculo comprimonte vagitum, ne flebilis hostia
nuin cum sacrificulis audienlibus recitandum immoletur. » Et Plutarchus in Apophlhcgmat. nar-
cur&rinl, oa ipsa noctc in pristinam sedein rc- rat Geloncm tyrannum victis Carlhaginicnsibus ad
ponunt. " Himeram coogisse inscribere fccderibus, quod ces-
(70) Extcndebanl. Cogitabam primo incendanl; D earent immolaro fiiios Saturno. Hav.
sed omnino ita scripsil Tertullianus. £.i7r«(/e cnim (73) Proconsulatum Tibcrii. Nodum, qui crudi-
dicit canos cum in pedos se conjicientes, epe
, tos multum torscrat, solvisse vel scidisse Scalige-
pruedEe internodia corporis laxanl et spiras exten- rum, tostatur Heruldus in N'">tis. Et sane digna
dunt, significat enim mcn^uram corporis canini, legi est opistnla ejus ad Cusaub. 60, ubi disputat
quas iu motu dilalur. Clarissime Ovidius, Mctu- a propra?tore vol proronsule Tibcrii (qui et sacri-
morph. lib. xu, vcrs. 476 de Ltitreo Cenlauro a ficia cruenta Gallorum, tcxte Plinio, sustulerat) et
Cseneo iftterfccto. haec sublata esso Quod ut verum puto, tamen noa
popsum illustr. viri emendatinnom probare, usque
Jactauti talia Ca.>QU9 ad pruconsulem Tibcrii; ita onim leg"f. licet operse
Extentum curttii uiissa tatus ernit hatta, oxprossorint proconsulatum,cox\\rn senlontium ejus.
Oua vir equo coaunissu:^ crat
Pcccalum onim in iienium Torlulliani, qui omnino
proconsuhitum voluit, scd ita, ut illo proroDSulem
(71) ,1 vobis fieri oslendam . Porphyrius apud exprinieret, quemadmodum in hoc libro sjepe
jThuodoret., p. 108 et 109 Grar. Aff. cur 'I^Oeto locutus ost, ut cum dixit naufragiis pro ipsis nau-
|fip, OT)(j'v, hi '1''^^»;), oto. « Maotnliatur onim, in- fra;ris, Cv^p. 39; ct minislcriis alibi pro ministris.
quit, XVI Kalead. Novonibris homo apud Hhodios II.\v.
 ; .

367 TERTULLlAiNl OPEIIUM PAHS L — SERIES I, APOLOGETIGA. 368

tricibus (7-4) scelerum votivis crucibus " exposuit ^. peperit, extraneis utique non parcendo perrevera-
(75), teste militia patri<B nostraB (76) quae ad ipsum bat,quos ijuidem ipsi parentes sui otrerebBnt,ex li-

munus illi proconsuli functa est. Sed et nunc in bentes respondebant ^*

(79), et infantibus biandie-
occulto (77) perseverat hoc sacrum facinus. Non bantur.ne lacrymantes immoIarentur(80).Et tameD
soli vos (78) contemnunt Christiani,nec ullum sce- multum homicidio parricidium differt. Major aetas
^"
lus inperpetuum eradicatur.aut moressuosaliquis apud Gailos Mercurio prosecabatur (8J),Remitto
deus mutat.Cura propriis filiis Saturiius 316 noa 317 Tauricas fabulas (82) theatris suis. Ecce in

Variae lecliones.
^^ Vivos addit. Uaverc. e coil. Fmld. Vocem in rebus sacris solemnem habcnt codd. Put., Bong., Fuld.,
^^

Lugd., edd. Rhen., Pam. el Seml. exponebant. Sed in cod. Agob. et in allero Lugd. desunlvoces : etlibentea
resp. el inf. blandiebantur. •'" Prosecatur. Rig. Semler.

Comraentarius.
(74) Arboribus templi sui obumbraticibus scelerum. et Prsedict. Dei, parte iii, cap. 38 « Sub Con- :

Arbores dicit lenebris suis obscurasse scelera stantio ei Augusta Placidia, quorum nuoc fiiius
templi et sacrorum, quae ita ut cap. 7, de canibus Valentinus pms et christianus imperat, Urso insi-
d\x\l, iuerini lenones tenebrarum. Unde apparet stente tribuno, omnia illa ad solum usque perdu-
vetustissimus mos templa arboribus obumbrare, o cta, agrum rcliquit in sepulturam scilicet mortuo-
et propter horrorem reiigionis, et ad ventorum rum ipsamque viam sine memoria sui nuncVan- :

vim arcendam, ut tit hodie. ProuL vero sua cui- dalica manus evertit. » Hav.
que Deo dicata erat arbor, ita illa Dei sui tem- (77) In occulto perseveralur. Pueruli ejusraodi
plum obumbrabat. Virgil. ii Mdeid., 715 iEaeas oblatio super pateram,quam Pythiasacerdos tenet,
ait ad suos : ante oculos ponitur in sculptura gemmae hujua,
Est urbe egressis tumulus iemplumque velustum.
quam produxit oiim Leonard. Augustinus, tom. I,
Desertae Cereris, juxtaque antiqua cupressus
num. 107, ubi simile Appollini sacrilicium apud
Cretenses, exhibitura fuisse docetur. Vid. tab. 1,
ubi docte notat Servius poetam funebrem arborem n. \. Hav.
bene ante teinpluin dex lugentis induxisse. Cujus (78) iSon soli vos c. C. Sensus est, non solos
antiquitatis nobile monumontumexhibetsculptura Christianos religioni suae, sprctis idolis adhajrere,
gemmae, quae spectanda proponitur Dactyl. Gori. cura etiam occulta illa Saturni sacrificia licet
tom. II, num. 321, ubi sacra et ad iatus arbor, eradicta publice et prohibita, apud quosdam du-
statimque a nobis ad notam decimam repraesenta- rent. Hav.
bitur. Ut vero noster dicit iisdem arboribus, ita de (79) Libentes respondebant. Vox nota in sacris,
obscQjna cujusmodam libidine Seneca verba fa- quaeque in optimis mss. Herald. Fuld. L. B. in-
ciens Nat. Quaest. lib. i, cap. 17, de monstro illo venitur male Barr. et Rhen, et Para. Exponebant
dicit « Ad speculum suum immolandus fuit. »
: signiflcat votum missellorum istorum parenlum.
Et Nazianzenus de illis, qui Chrislianas exentera- „ Plularchus in lib. de Suijerstitione, ia fine,ubi taxat
tas et hordeo fartas porcis objiciebant, dignos qui ^ hunc Carihageniensium morem, Emperdociis hos
ipsi daemones suos pascerent. Locum ipsum vide profert versus :

infra ad illa « Cruditantes adhuc, » hoc cap,

:
Moo'.f>T,v S'aXXaJavxa iraxTjp, cptXov ulov i£(pa;,
Pam. comma post scelerum, neglexit. Hav. tl^6zt(;, 'AXX'
Soa^Et iTrrj^ojJLevoi; [i-i^^oL vy^tt-.o;.
(75) Votivis crucibus vivos e.xposuit. Vocem vivos
ex Cod. Fuld. anposuimus, quam sane non de- addit,xa! vtvwTxovTE^auTot xaauTwv TEXvaxaGxEpeuov,
bneral ita negligere Rigaltius. Votices cruces cum Hav.
eodem Rigaltio ita explii'o Tiberium istum ex
:
(80) Ne lacrymantes immolarentur Notum est .

votivis arboribus votivas fecisse cruces, in quibus id in sacrificis maxirae qucBsitum, ne reluctantes
scelerati isti sacerdotes pulchre pendebant, tan- immolarentur- Generosa itaque ad tyrannuni vox
quam anathemata ex voto. Narrat Lucianus sacri- Romani martyris, quam retert Ghrysost. Hom. de
ficii quemdam ritum, qui hinc non longe abit in S.Romano in fine : • Cervices raeas incide, nec
l)ea Syria, p. 910 Aiv5pa \j.t^(i\% ixy.o<];avTE!;,
: aram commacula : habos victimam voluntariam,
etc. « Magnas arbores excisas in atrio collocant : cur captivum taurum colligas reluctantem? » Et
postea adductas capras, oves, aliasque vivas pecu- ipse Tertullianus ad Srap. cap. ii « Ita etsi nos :

des, ex arboribus (sc. illis) suspcndunt inter quae : compuleritis ad sai.rificandum nihil praestabitis ,

sunt etiam aves , vestes et aurea argenteaque

, diis vestris ab invitis enim sacnficia non desi-
:

opera Ac postquam orania perfecte composue-

. derabant, nisi contentiosi sunt. « Adde infra cap.
runt, et simulacra deorura circa arbores tulerunt,
pyram accendunt, et omnia repenle cremantur. »
Uav.
{76) Militia pntnx nostrx. Quoniam Tertullian.
patre centuriono proconsulari luit prognatus, su-
spicari quis possit reponi debere patris nostri
quomodo certe pra; se ferre dicitur Cod Fuld.
Sed cum ille Tiberii imperatoris tempora attin-
geremon potucrit, divcrsus ab isto proconsul qui-
dera Tiberius foret statuendus, de quo hic loque-
XXVIII.
D (Hi) Mereurio prosecabatur. Et de hoc satis in-
terpretes ad Minuciura. Ita vero edidit Rigalt. ex
CoU.Mod. Prosecta in sacrificando dicebantur exta,
quae aris dabantur ex fibris pecudum dissecta,
teste Nonio, prociciem extnrum Varro dixit apud
. eumdem.et liinc prosecare pro sacriflcando Deo of-
ferre apud Nostrum pas8iin,ita enim c.46,de Socra-
te:«,Esculapsio tamen gallinaceura prosecara jamin
linejnbebat. » Quomodo et c. 23, Alia vis pro_ )i

retur, quod non puto. Mox idem Cod.r/M<a? ad ipmm nuntietur in eo,qui genitalia vel lacertos, al a qui

manus,'\([ est npud ipsum, vide, indicem cum ; sibi guUim

vero mox scquatur illi hic locum non potest;

habere. Solebant vero proconsules majoresque fabulam. Huc pertinet ille scriptus
(82) Tauricas
m»gistratus per centuriones vel tribunos talia ex- necdxim finitus Orestes.De his sat muita
et in tergo,
sequi.In siraili fere casu luculentum exstat testi- ad Minucium. Nec carpere cessat Lucian. in Dial.
monium apud Prosperum Aquitanicura dePromisi. Junonis et Datonae et Apoll. et Bacchi. Hav.
 : ' ,

69 ArOLOGETICUS ADV. GENTES. 370

la rcigiosissima urbc .-Encadr.runi piorurn (83j ost A homicidio '^'
intersil) convcrlar ad popuium. Quo-
ipitorquidum(8i)quemludi3Sui9humanoproluunt vultis ex his circumslantibus ct in Christianorum
ingtiine. Sed bestiarii (85), inquitis. lloc, opinor, Banguincm hiantibus,ex ipsis etiam vobis juatissi-
hominis.An lioc ^^ turpius.quod mali
linus (luain inia et severisbimia in nos prajsidibus apud con-
ominisPCerte tamen de horaicidio fundilur.O Jo- scionlias pulsem,qui natossibi iiberoa enecent (87)?
'"
em Christianum et solum palris (ilium de crude- Sifjuidem et de genere necis differt utique cru-
tate(85)lSedquoniamdeinranticidio nihil interest, delius (88) in qua spiritura extorquelis, aut frigori
icro 318 an arbitrio perpetretur (licetparricidium et fami et canibus (89) exponitis ; 319 ferro enim
YaricC lectiones.
^* Forte ut hoc Uaverc. •**
Sic ed. IVien., [Jer., Seml. ; cad. Agob. Homicidiura parricidio. liig. et
'"
av. licet do paricidio inlersit. Sed tota sentenlia videtur noa a Tertull. profecta esse, Uaverc. e colla-
ione Modiana Si quid et de genere necis ?
: Dilfcrt. Utique, elc. Quam scri}jluram servato eodem ordine
?rborum Semlerus quoque pruilulil cxterorum librorum auctorituti.
Commenlarius.
ibi gulam prosecat. » Firmant leotionem Modia- sacraniento infanticidii cruenta, quasi Deus ac
am Suetonii in Claudio,c. 25
illarn « Druidarum : Dominus noster sanguine gauderet, homicidioque
Riigionem apud Gallos dir;e immanitutis et tan- coleretur. Quod Tertullianus primo falsissimum
Liin civibus sub Augusto interdictam penitusabo- t» pssc ostendit, deinde crimen ipsura in accusatores
jvil. » Nara certe dcsiisse testatur eliara l*ompo retorquet. Elenim Saturno suo infuntes iraraolari,
iu3 Mela lib. ni,c. 2 : « Aliquando adeo immanes ipsunique adeo propriis flliis non pepercisse, unico
lnl|i, ut hominem gratissimam diis victimam cre- Jove patris impii dcntibus erepto fuga. Sed et
pront manent vestigia feritatis jam abolil<B, at-
: Jovem Romffi quoque humano sanguine coli. Unde
ue ut ab ultirais caedibus teraperant, ita nihilo- aolligit.jocaturque exclamando Jovem Christia- :

iiinus ubi devotas altaribus adraovere, delibant. » num, qui scilicet humano sanguine placari velit
Indo etiam Gallogr.-cci ab his orti, et ritus cum ut Christus nam hoc de (Ihristo fama calumnio-
:

lonr.ine retinentos, apud Justinum, xxvi, 2 « In : sissimc vulgaverat et, solum palris filium, quasi ;

uspicia pugna; hostias r.-Edunt quarum extis
um magna cajdes, interitusque omniura pra?dice-
ur, non in tiraorem, sed in furorem vprsi,speran-
esquc deorum minas cxpiari caede suorum possc,
onjuges et libcros suos trucidant. » Ante legcba-
: hoc sit etiam Jovi comraune cura Christo.et quem-
adraodura Christura unigenitum Patris Filium
Christiana fidc credimus, sic et Jupiter solus et
unicus Saturni filius habeatur. Utrumque autem
de crudelitate Jupiter Christianus, quia Christo :

ur, protecant. Hav. sanguine humano litari mentiebantur, ut Jovi suo

(83) /Eneadarum piorum. Ita eos vocat ratione Latiali Jupiter solus Patris filius.quia solus patri ;

luctoris peneris et originis (qui nullibi non hac superstes, caeteris ab Saturno illo manduco crude-
ommcndaLione apud Poctara introducilur), sed ut lissime devoratis. RiG.
imul impietutem illorum sub lali nominefla^ellet. iSl) Pfato.i sihi libpros cnecent. crudele, o in-
lllllUIIll autem Lucret.
milatur aULUlll qui ita
Lilll^l^l. KtUl IIU lib.
IIL.'. vi,
VI, 1277
L^i /IbllW- humanum
Athc ^ IJ Ll lli d i facinu?, in
U 111 lUUIIIll^, 111 infantes ferrum stringere,
llliaiJtCO If^^llUlll
1 111 11 gi:' l^ 1 1

liensium populurn pium vocat, sed absque ironia: L nullius iniraicos, nullius reos, qui vel ad hostea
sub cullro rideant et tainen nihil masis tritum !

Nec mos ille sepulturfB remanebat in urlie,

apud illos Unde admirntio siraul et locus Germa-
Ut piu3 hic populus seuiper consuerat humari.
norum apud Tacitum c.l9 : « Nuraerum liberorum
(8'4) Jitpitcr quidam. Postreraam voccm non finire,aut queraquara ex agnatis necare, flagitium
ignoscit MS. L. B Intolligit vero Latiarem, de habetur. » Graviterque impietatem istam taxat
uo satis mulla alii.lnsignem vero Cypriani locum Labtant, lib. vi, 28 Ergo ne illud quidem con- : <<

roducit in nolis suis doctissimus vir Desiderius cedi aliquis existimet,ut recentes nalos iiceat obli-
leraldus. Videsis plura apud Minucianos interpre- dore quse vel maxima est impietas. Ad vilam
:

es. Et revera id olim in raore fuisse docet plu- enim Dcus inspirat animas, non ad morlem Ve-
ibus Scalij^er ad Kusobiura p. 5(), ct qui ox Pli- rum homines, ne quod sit facinus.quo manussuas
lio docet, quaiido ab bac crudelitato sit tempera- non polluant, rudibus adhuc, etsimplicibus anirai
um, in cujus sacrilicii locum sanjxuis deindc be- abnogant lucem non a se datara. » Clare vero
tiariorum successil clVusus. Prudentius vers. 379, IBarr. et hinc ms. Fuld. pra^ferunt enectcnt.
ib. I, Contra 5//»(m. etc. Ita Coll,
[?<?') Siquid ct de gcnerc necis,

Respice terrilici scelernta sacraria Dilis, Modiana, omnino molius

siquidem et de quam alii,

Cni cadil iufaiiala fiisus plndiator srena. gcncre nccis diflert, utique, etc. cum utique quo-
Heu uiale lustrala^ Pilciietonlia victima Ronia; cunquo modo perpctratum sit parricidium et ho-
udn igilurusurpemus illa Scneca3 in extremo D micidium, tamen si ct necis genus consideres,
i,,;j„- ., ... ., „
. • (
I

„,1^^ alio est crudclius ferrum quod ci to absurait ;

Jctaviic, vers. vtS j j i » • '
'
hominom, quodque idco majores
•

maiores natu. occidentos

Urho est uostro milior Aulis,
Et 'raurornin barbiira tt>llns.
Hospilis illic ciBde litalnr
Nuiuea suporuoi civis gandtt
so eligvml, lenius mortis gcnus est qunm lonpa in
aquis jactatio, aut frigore famcvc comsumptio.aul
deniquo viva vivo sepeliri corpora busto, ut lo-
:

RoiUffi crnore.
quitur Lucretius. In soquentihus nonnullffl editio-
nes legunt « Spiritum extnrquetis, aut frigori ct
(85) Scd Beatiarii, Bestiarorum, ed. RarraM. Hi f. et 0. e. ferro enim mori a»tas q. m. optavit. lla
unt qui cum bestii congrodicbantur in arena, vero distinguo et siquid et de genere necis? dif- :

ive nncontes. sive inopia illorum, alii cum imma- fort. Utiquc crudolius in uqua. etc. Hav. «'

libus feris comparati. llisce ultimum ca»nantibu3

(89) Frigori el fami ct canihu^ e.rpo»ili<<. Lactant.
iheraliter npponcluitur mcns.a. Apol. c. \2 « Non 1. v. » Onis natos ex se pucros aut strangulant,
:
:

n publico liboralihus discumbo, quod besliariis aut si nimium pii fuerint. exponunt iterum vi,
unrenia cirnantibus mos est. » 20 Quid illiquos falsa piefas cogit exponerc Non
: :

(86) Jovcm Christianum et solum patris filium possunt innocentos existimari, qui viscera sua in
lc crud, Objiciebantur Christianis initia qusedam prwdam canibus objiciunt :ct quantum in ipsisest
371 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 372
mori (90) <etas quoque major optaverit.Nobis vcro, ^ tio cst prohibcrc nasci ; ncc rcfcrt natam quis
homicidio seniel inlerdicto (91), etiam conceptum eripiat 320 aniaiam, an nascentom disturbet :

utcro (92), dura adhuc sanguis in hominem deli- homo est, tt qui est futurus
(94) etiam fruclua
;

balur (93), dissolvere non licet. Homicidii fcstina- omnis jam in semine est (95). De sanguinis pa-
Commentarius.
crudelius necant, quam si strangulassent.» Itaque « Quis abortionis autamatoriura poculura dant,etsi
merito de Saturno, lib. ii, ud Nat. cap. 12 « Ita- . dolo non facianl, tamcn quia mali exempli resesl,
que fiHos virili sexu dcvorabat melius ipsp,quam : humiliorcs in melallura, honcstiores in insulam,
lupi, si exponeret. » Notatu vero dignum est,quod amissa bonorum parte, relegantur.Quod si eo mu-
observavi in iectione Isidori, apud quem hiBC Ter- lier aut homo perierit, suramo supplicio afliciun-
tullianea inveniuntur, sed more suo auctoris, tur. » Similis lex Mosis Exodi xxi, 22. Codex Fuld.
unde prolecerit, nom ne abscondito, et verbis Icgit conceptum ulenum, nolalque Scioppius ex jure
paulum inversis. Is itaque de pcenis in legibus con- phra«in esse. Hav.
stilutis. lib. V, c. 22 « In ipso quoque genere ne-
; (93) /n liominem delibalur. Deliberatur Jun. male
cis dilfert. Crudelius est enim in aqua spiritum alise ediilonesnielius delibatur. Delibari in homi-
torquenti exslingui ignibus uri, frigore el farnc
: nem dicitur sanguis, dum ex prsestantissimo
necari, canibus et bestiis exponi. Nam ferro mori, bominis succo embryo nutritur. Lucretius,
ffitas quoque major optarit. » Additque aliunde
« Gladius enim sinegraviori cruciatu compendiosa
:

B Floriferis ut apes ia saltibus omaia libant.

morte vitam finire novit. » pertinet huc fragmen- Estque id ipsum quod Jobus.o. x, vers.l3 « Non- :

tum Sallustii ex lib. Histor.-.a Sin vis ob-

illuJ ne sicut lac mulsisti me, et sicut caseum me coa-
sistat, ferro quam fame sequius perituro, quam gulasti » Theodoret., p. 78, quo alludit rex David
I

Pompeius ibidem mortem vocat omnium miserri- Ps. cxxxix, 15 « Nonne occultalum est os meum
;

mam. Hav.
» lib. iii. in abdito, et artificiose acupictus sum in imis par-
(90) Ferro enim mori. Unde iEneae illa indignatio tibus terrae? » Rigallius tamen ex ras. Puteano
apud Virgilium lib. i, 130 : edid\i deliberalur, quod et ego feci ex L. B. et non
est improbandiira. Lucem haud parvam accipit ex
Danaum fortissime gentis
Tydide, meue Uliacis occumhere campis notisdiiiio Ausonii disticho ;
Non potuisse! tuaque animam lianc effundere dextra! Dum dubitat Natura marem faceretne puellam,
Factus es, o pulcher, pene puella, puer.
Mortem hanc ferro inventam, Romaaara appella-
tam, quasi forlem et virilem, collige ex versibus Sed omnium instar elegantissiraus ille Varronis
istis Martialis, lib. i, 79, de Festo, qui laborabat locus sit de origine huraana apud Censorinum, de
fauciura morbo. Hav. Die Nataii, cap. 9, ex sententia Pythagor<e. Quae
(91) Semel inlerdicto. Elegans hujus vocis usus, quidem fragmenta, recondilae anliquilatis plena,
sed non ita passim notus, mulla loca apud bonos emendata auctaque et notis illustrata, adjeclo om-
auctores corrupit.ita hic ante meliores mss,5cm;?er nium verborum vocabulario.ad editionem haberrus
legebatur et apud Lucretium in simul hodieque
; ( parata. Sed ipse Varro « Numeros, qui in uno-
;

est mutatum, apud quem a bene mullis illum ali- quoque partu aliquid adferunt mutatiunis, dum
quando mendis, quje adhuc resident, vindicaturi aut semen in sanguinem, aut sanguis in carnem,
ex mss. Nossianis Biblioth. Lug. B. reponimus aut caro in hominis figuram convertitur. » Ueni-
ita : que ipse rursus Tertullianus lib. iv, Adv. ilarcio-
Admistum quoniam semel est in rebus; nem, cap. 21 Non decem mensium crucialu deli-
:

et ego ante jam correxeram, adductus loco Lu-

ita beratus. ita et ibi enim meliores mss. pro quo alii
cani viii, 707, ubi de Pompeio. delibatus. Sensus est, dum deliberat Nalura in
utero, veliLne conceptura semen commixturaque
Simul impulit illum
Dilata Fortuna manu, pulsatur arenis,
in hominem formare, an sinere ut effluat, natura-
Carpitur in scopulis, hausto per vulnera fluctu lemque patiatur abortum. Hav.
Ludibrium pelagi. (94) Homo est et qui est futurus. MartiaHs lib. ix,
ep. 42 :

Noster denique rursus 10 « Sequetur ut ea-

c. :

dem ratione pro aliis non sacrificemus, quia nec Ipsam crede libi naturam dicere verum.
letud quod digitis, Pontice, perdis, homo est.
pro nobismetipsi. semel deos non colendo. »
Dav. Licet enim JCtis partus nundum editus nondum
(92) Conceptum utero. Accepta potationead abor- homo dicatur, recte taraen Paulus, § De statu ho-
tum. Juvenalis Sat. vi, 594, quem vide. Ovidius minum, testalur, « qui in utero est, perinde ac 8i
idem abominatur lib. ii, etc, ut versu 29. Fit in rebus humanis esset,custodiri.» Quomodoenim
itaque in formae lenocinium et scortis est fami- D prius a JCtis dicatur, patet ex collatione verboruio
tiare. Hinc Prosper Aquitam. de Prom. et Praedict., Papiani ad Legera Falcidiara Dig. xxxv,tit. 2, §9:
lib. cap. 18
II, « Ut sit jam uxor, quae paulo
:
« In Falcidia placuit. ut fructus postea percepti,
ante fuerat meretrix, habeatque filios, quae stude- qui maturi mortis tempore fuerunt, augeanl haere-
bat filios non habere. nec jam libidini, sed susci- ditatis aestimationera fundi nomine,qui videtur illo
in tempore luisse pretiosior.Circa ventrem
ancul«B
piendae serviat proli, » At vero « Nulia mulier, :

ut bene Augustinus, potationes ad abortum acci- nullatemporis admissa distinctio est,nec immerito
piat, nec conceptos aut natos occidat. Quae mor- quia partus nondum editus, homo non recte fuisse
tiferas potiones accipit. ut non concipiat. quam- dicilur. » Sermo est de legata et hnereditatibus.
toscunque parere potuisset, tanlorum homicidio- Pecus appellat informe illud nondum homiaem
Tertull. lib. de Anima, cap. 25, et membrana
rcc-
rum est rea. » Est vero tuntorum, tot, tam
pellem agneili dicas.
muItorura,ut saepe apud Nostrum etiam. Res sane tura involvens aiJiviov, quasi
medicis prohibita. Theodorus Priscianus in Victo-
riara libro iii « Abortum dare nulli, unquam fas
:

est ; ut enim Hippocatis teslatur oratio, tam duri

reatus conscienlia medicorura innocens officium abortivum reddi.antequam homo possit nomiuari.
non debet maculare. » Irao lege prohibita. Paulus Verba ejus sunt lib. vii Politicorvm, cap. 16.
esl. v
I. Si quis aliquid § Qui abortionis, § Ne pxnis : (95) Etiam fructus omnis, jam in semine
173 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 374

ulo (96) et ejusmocJi trajicia forculis legile, nunc- \ curro. Uodie istic " Bellonae sacratos ''* saoguis
iijirclatum sit ", [eat apud Herodotum, opinor] de femore proscisso parmula^exceplus (1) et suis
lefusuiri ^* brachii8Kanguinem(y7,3^1 ex alterutro datus signat '•'. Item iili, qui munere in arena no-
legustatum nationes quasdam fccderi comparasse. xiorum jugulatorum (2; sanguinem 32? recen-
'''

'Jeacio quid degustatum

et (98) sub Gatilina tale tem [de jugulo decurrentem exceptumj avida siti
'•
;8t. Aiunt et apud quosdam gentiles Scytharum comitiali morbo (3) medentes hauserunt, ubi
lcfunctum quemque a euis comedi (99). Longe ei- sunt?item illi, qui de arenu ferinis obsoniia (4)
Varice lectiones.
'• Edd. omnes : lcgite necubi rel. sit {cod. Agob. et Lugd. est), prxter unum Scriverium qui recte habet :

luncubi. Verba uncis inclusa, qux desunt in Illienani ed., nescio an debemitur manui librarii male sedulae.
\iluin aulem istum Scytharum describit Itcrodot. 4, 70.
'^
Diffusum Seml. " Et hic Wouw. """ Sacratur
"^
'Vouw. Succatus Barr. In palmulam Fran. '"'
Cod. Lugd. liudie istic Belionse sacratus sanguis de
"eni. proscisso in palmulam exceptus et sui datus signat. Cod. Fuld. Hodie i. B. secator 3. de f. pr. pal-
nula exceptus et usui datus signat. Cod. Pul et Bong. exceptus et sui datus signat. Rhen. parmuia. :

"^
Rigulatorum Cod. Fuld. Forte : vigiiatorum Haverc. " Auferunt Par.
Commenlarius.
Jenone Stoico Thcodoret. p. 73 T6v ^(ip Toi av- B BeHonae signum sublevans. Sed accuratiusintuenti
JpioTiivov aTtopov, ^Ypov ov-ca xa'. [xtxiyo^noi. 7tV£'J- diversus hujus sacri ritus apparet, et sanguinis
[xa-ro?, Tfji;
>|''-)X^'^
iicpYjaiv eTvai \xipo^ xt xai diroj- esus in priraa.ita devotio in secundaegeraraae scul-
K<n\x%. « Genitale siquidem hominis semen, quod ptura.
huinore ac spiritu pra^ditura csse cernitur, partem (2) Jugulatorum. Bigulatorum Cod. Fuld. pro, ut
C9scanima3,quamdam(iue veluti abscissionein puta- in oranit)us aliis est, /u^M/a/orum. Probat Scioppiua
vit. » Impiee itaque Platonis leges apud eumdem et de fascia explicat, qua obvolvebant vulnus san-
p. 131 "Oxav oe al YuvaTxs;, etc.
: « Ubi autem : guineraque sistebant. Itaque Xoniura in partesad-
viri et mulieres gignendi tempus excesserint, li- ducit in voce rica Posset et Festura. Is : « Ricae et
beros eos sinemus conversari utvolint hoc solura ; riculaevocantur parva vicinia, ut palliola ad usura
praemonentes, ne quem amplius conceptum fetum capitis facta. Granius quidera ait esse muliebre
m lucom edant si quis autem institutum hoc ita
: cingulura capitis, quo pro vittae Flaminica redi-
violaret, ut letum ad partum perducat, ita eum raatur. » Et Isidorura xix, 31 « Rigula esl raitra
:

deuique exponat, ut omni prorsus alimonia ca- virginalis capitis ; non enira placet repetitio illa
»
reat. » Alii, et jructus o, jam in s. e. Rhen. et fru- jugutatorum et raox jugulo. Quid si ex vesligiis
ctus hominis. ras. lectionis faciasrigidulorum, ut innuat gladia-
(96) De sanguinis pabulo. Retorquet in adversa- tores noxiosve jam ex disciplina jugulura praebere
rios crimen de pabulo crudae et sanguinis haustu ;
foititer jussos, ex vulnere pallere et rigere, qui
de quo more multa congesserunt interpretes Minu- status corporis aniraae lugam comitatur. Adriauua
ciam. C GsBsar moribundus apud Spartianum in Vita ejus,
(97) Defusum brachiis sanguinem.Vide Lydii Syn- hoc versus effundit :
tagina sacrum de Re Mil. p. 203, et notas ad Mi-
nucium. Athenffius Garmanorura morem narrat Aaimuia vagula, blandula,
Hospes, comesque corporis,
lib. II, Bolitos mutuura sanguinem in compotatio- Qu(e nuDC abibis in loca
nibus propinare firraanda} arnicitia}. In Cod. Fuld. Pallidula, rigida, nudula,
esl allerutro. MS. L. B. et Pam. difjusum. Nec, ut soles, dabis jocos
(98) Nescio qiiid et. Addit hoc tale Coll. Mod. et
recte dubitantis more expressit Auclor, quoniara Ipso denique Tertullian. « Rigere et pallere post
:

nec ipse Sallustius asseverat, sed ut rumorem po- lavacrum raortuus possura, » infra c. 42. Frustra
nit Fuere ea tempestate, qui dicerent, Gatili-
: i( enim obligatur jugulum in arena, ubi vulnus est
nam, » etc. Ubi videndus doctissimus Pulschius. mortiferum, et quod, ut notum est, victi praebere
Siinile contigisse fertur sub lyranno Magnen- debebant.Eadem Gollatio mox debet exceptum,quod.
tio. et abesse potest. Sed quod Rigaltius quoque indu-
(99) A suis comedi. Adv. Marctonem, lib. « Pa- i :
cat in edit. sua haec, de jugulo decurrentem, ferre
rentum cadavora cum pecudibus coesa convivio non possura, nempe concursus iste repeliti voca-
conyorant. Qui non ita dccesserint, ut escatiles buli non placuit, nec inventa est medicina, nisi
fuprint, maledicta raors est. » Similis Massapeta- atrox urendo, secando. Hav.
rum ingluvies.Hieron. fl(/umn5/oiia«n«.ii : « Mas- (3) Comiliali morho. Minucius « Ipsura credo
:

sagota; raiserrimos putfint.qiii rogrotatione
tur, et parentcs, cognatos, propinquo9,cum ad se-_
nectam venerint, jugulatos devorant. » to et non
agnoscebat cdit. Harrau^na.
(1) Pannula exccptus. Ita Rhcnan. cditio, et rpc-
te, quid onira illud (juod omnes alii substiluunt
vnlmula .*an vola inanus,an pulma; arboris lignum?
Rem ipaara, ipsum aacrum, in ipso actu Bcllona-
nunri vido aii arara deac in sculptura gcmm.^e hu-
jus insignis, in Daclyt. GorLrana, tora. II, nura.
6(Vi ct hic. png. 01, ubi velim notes clypeolum
;
vel parmulam
ar.T innixam et ad sanguinis pxcep-
tioncm (iestinatam.Sed et palmulara adhibitam in
nis sarris patot ex nolabili hac gPmmiB sculplura
quam produxit doctiss. I.con. Augustin. i. 171,
ubi nudus talia Rellonarius conspicitur, qui latus
^rro sibi, quod sinistra gerit, fodit, cruore qui de
lemoro proscisso labilur, dextrara plenam ante
morian- n (Jovem Saturni fiIiura)coraitiaIera morbum borainis
" sanguinp, id est, morbo graviore, sanare. » Ubi
Wouwprius px Scribonio Larco medico notat c. 12
«Exjecinoregladiatorisjuguiatiparliculamaliquam
novies datam consumant. " Nota quoque bistoria
Faustin.-c Antonini Philosophi iraperatoris uioris,
cui gladiatorem amanti in reraediura araoris san-
guis ipsius occisi oblatus est, ut narrat Julius Ga-
pitolinus. IIav.
( i) Fcrinis ohsoniis canant. Totuin locuin adum-
bravilMinucius.p.34: « Non dissimileset qui de are-
na devorant illitas cruore, vel membris homini? et
viscprc saginatas. » Quos quoniodo nofabit Ovidins,
apud quera brutorum ptiam psum dissuadentis Py-
thagorw oratio est Metam. lib. xv, vers. 88.
Hcu ! quautum scelus est, in Tiscera viscera condi,
Congosloque .iviilnm piugnescere corpore corpus,
Alteriusque animanlem auimontis vivere letho!

i
375 TERTULLIANI OPERUM PARS L — SERIES I, APOLOGETICA. 376
ooenant, qui de apro, de cervo petunt ?
qui A. conscorantur^quia luturum sanguinena lambunt(8)!'
Aper ille, quem cruenlavit, colluctando ''^ (5) non edunt infantes plane, sed magis puberes.
detersit ; cervus sanguine se
ilie in gladiatoris Krubescat error vester Christiaiiis, qui ne anima-
jactavit *" (6). Ipsorum ursorum alvei appeluntur lium quidem sanguinem in epulis esculentis (9)
cruditantes "' adhuc de visceribus humanie.Ructa- quoque et mor-
habeiiius, qui npropterea sulfocalis
tur 3Q3 proinde ^^ ab homine caro pasla (7) de ho- ticinis abstinemus, ne quo
sanguine contamine- **

mine. Uxc qui editis, quantum abestis a conviviis mur vel intra 324 viscera sepuito. Denique inter
Christianorum ? Minus autem illi faciunt, qui li- testamenta Christianorum botulos etiam cruore
bidine fera humanis membris inhiant, quia 8^ vivos distentos (10) admovetis, certissimi ^^ scilicet, ilii-

vorant? minus humano sanguine ad spurcitiam ^*

citum esse penes illos, per quod exorbitare eos
Varige lecliones.
''^
Conculcando Paris. Jacuit Paris. Gervus ille se glad. sanguine jaclavit Haverc. ''Trucidantibus
*"

Jun. Tuditantibus truditantibus Havercamp. ** Deinde Paris. ^^ Qu^ Jun.

vel ** spurcitia Paris.
'^ Quo modo Fran. quoque MS. L. Bal. ^^ Gertissimi Porro abest Paris. —
Commentarius.
(5) Colluctando. Ms. Fuld. concluciando. Barr. luc- B ^oi<;, xal o)? iut liXTjOEia; a.\<:yy^o\xxi elireTv to. Tra"
/ando. Atvero. Rhenan.et ms. Lugd.Bat. legunt con- pa Toic aOxoii; altr^pa 7tpaxxi5[iEva, xaxa xov ayio^
culcando, quod magis rectum puto, ut magis pro- 'AuoaxoXov, xai xa uap' auxoT; ytvoiJisva a\<syp6\
prium apris. Itaque ex nalura illorum loquitur eaxi xai Az-^zrr 6'[xim oux aiaj^uvw Ki^^ei^, a auxo'
Ghristus Matth. vii, 6 MrjTtoxe xaxaira-cr^cjcoaiv : Ttotelv oux a'.j)(^'jvovxai 'tva xaxa Travxa xpiiTtov
,

aizob^ £v ToT; iroalv auTtov. Hav. «ppi^tv lpYaffa)jj.ai xoTc dtxojouat xa Tcap' auxwv ft'

(6) In gladiatoris sanguine jacuit. Ita ms. L. B. vouteva atffYoupY/uaxa- jjisxa ^{(ip xo |jitYr|Vat TtaQet
)[jt£va atff)(^oupYrj[jtaxa-

et editiones Rhen. et Rijialtii. At vero Barr. et He- itopveia? , TtpoaeTttxouxot; (ivaxEtvovT£<; xr,v eauxwv
rald.Pameliusque ;«c/a^7'i quomodo fere ms.Fuld. .• pXaacpr,[jt!av £tc oupavo^ , 8i^£Tat ixlv xo ^jvot.if^
seu Goll.Mnd.: « Sanguinem jactavit.» Puto reponi xat 6 dtvYjp (5'jatv xtjV aTto xou app^vo;
Trjv ei'<; tStac

debere Cervus ille se glad. sanguine. lactavit. »

: <> auTwv etc, xai ouToii; auTO laOfouai, [jteTa-
y^eTpac,
Gaecil.apud Nonium in lactare « Quid proluvium, : Xa[JtSavovT£; Tr)v kauTwv axaQapafav, xat tpaat- Tout6
quaa voiuptas, quae te lactat largitas ? » i. e. mul- EffTt To aoj(j.a Tou XptaTou, Supra. « Homo est, et

cet, delectat, afficil vel in g. s. Laclavil. Cicero

; qui est futurus, el fructus omnis jam in semine
ibid. « Malevolentia lactans malo alieno, » et hoc est. » Hav.
verissimuni. Si enimjactavit vel jacuit tantum, de- (9) Savguinem in epulis esculentis. Multis hsec il-
tracta pelle cruenta, nihil sceleris remanet, nec lustravit Eimenhorstius ad Minucii locum, hinc
humani sanguinis vestigium ;sed si hauserit cruo- explicans illud Act, xv, 27, quod nos superius ali-
rem,jam alia res est. Non ingratum fore judico ter e-cposuimus.Ibidein docet sequiores Christianos
hic inserere, quare iEgyptii a quibusdam dicantur Q in totum nonnunquam carnibus abstinuisse ex
Builla abstinuisse. iElianus in libro d(3/lniwa/'t6. X, hoc Prudentiano Cathemer.
c. 19, ingluviem suum vel ab esu humannB carnis Absit enim procul illa fames, etc.
non abstinentium notat 'H u; xai xwv totwv x£x- : Csedibus ut pecudum libeat
vtov, elc, i. e. « Suillum pecus tantopere explendo SaDguineaB lacerare dapes.
abdomini deditum est, ut ne propriis quidem suis Siut fera gentibus io lomitis
Prandia de nece quadrupedum,
fetibu parcal. neque helluationera suam ab hu-
Nos oleris coma, nos siliqua
mano corpore abstineat.Quae causa est, cur hujua- Foeta legumine multimodo
modi animal, ut impurum, detestabile et voracis- Paverit innocuis epulis.
simum,apud iEgyplios in summo odio habeatur. » Unde Blandina apud Euseb. llist. Eccl v. 1, Ruf-
Oratio Seplimii nostri ita inteliigi debet: Animalia « Multum erratis, o viri, quod putatia
fini verbis :

ista, quorum carnes vos avide devoratis, priusquam

in arena a bestiariis strata sunt, multos ante ad-
versariorum occiderunt ita aper cruorem,quem e
vuincre denlibus elicuit, dum conculcat semimor-
tuum hominem, detersit et hausit; cervus potum
defessus sitiens avide ingurgitavit, ursus hominem
ipsum intra viscera sua etiam sepelivit.Martialif,i,
ep. 44 :
Ponatur tibi nuUus aper post talia facta
Sed tu pooaris, cui Charidemus, apro.
infantum visceribus vesci eos, qui ne mutorum
quidem animaiium carnibus utuntur. » Nota vero
;
iliud, epulis esculentis,Minucius erfM^zMmdicit,quae
significant lautiores, epulas, quibus nonnunquam
pro temporis ratione Ghristiani se invitabant; qui
itaque ne in deliciis quidem suis sanguine vel
bestiarum vescerentur, quomodo humanum ingur-
gitarent? Clementias hinc quoque laudem apud Ro-
;
D manoa sibi peperit Domitianus, sed initio imperii,
proferens Virgilii versum :

Tertull. de Spectat., cap. 12 Nisi et feris humana :

c»rpora dissiparenlur. Et cap. 21 « Idem in am-
phitheatro derosa et dissipata, et in suo sanguine
squalentia corpora patientissimis oculis desuper
incubat. » et vetustus. Hav.
Pasta de homine. Utitur et hac locutione Pru-
(7)
dentius contra Synira. i, vers. 383, increpans vo-
luptatem oculorum in caedibus gladiatorum
Quid sanguine pasta voluptas.
intellige ex illis Senecae Nat. Qusest. ii, 3 « Pars
est nostri, manus, ossa, nervi, oculi materia,
succus retenti cibi, iturus in partes. » Hav.
(8) Fulurum sanguintm lanihunt. Epiphanius, de
Impia quam caesis gens est epulata juvencis;
: adeo ut edicere destinaverit, ne boves immolarentur,
prout in Vita ejus, c 9, narrat Suetonius. Scripsit
libellum de hac re Evanthius abbas, scriptor pius
(10) Botulos etiam cruore dislentos. De his omni-
no videndus Leo imperator in Constitutione 58,
: qu<e botulorum et omnino sanguinis esum vetat.
Jamque Homeri tempore hoc genus edulti notum
fuit, ut patet ex Odyss. S, vers. 44 et 117. Ut vero
: Graeci yaaxipac Yaaxpt[i.apYou? appellarunt helluo-
: nes, quod loco citato latius exsequitur Eustathius,
ita etiam Noster tales bolulos vocat adversus
Psychicos, c. 1 « Exteriores et interiores bo-
:

Gnosticis, haeres. 26 01 81 xdtXave;, iii^vnti; aXXv^-

: tuli Psychicorum. » Lego vero hic ex Modiana col-
377 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 378

vultis. Porro quale eat, utquos sanguinem pecoris A dainnationc sanguis humanus. Proinde incesti qui
borrero confiditis, huinano iuhiare " credalis, nisi rna},'i3, quam quos ipae Jupiler docuit (15)? Persas

foite suaviorem cum experti ? Quctii quidcm et cuin suis matribus misccri Clesias referl. Sed et
ipsurn proiiide ccaminalorein Chrirftianorum adhi- Maccedones suspccti, quia cuin primum (J-^dipuin
beri ut fuculum, ut acorram (II) oporlebal. Pro- tragcediam audissent, ridentes incesti dolorcm,
inde enim probarentur sanguinem humanum
"" 'r,hrrit dicebant, el; t/.v (jiT,Tepa *" (16). Jam nunc
appetcndo,quemadrnoduin sacrilicium [VZ) respuen- recogitate, quantum liceat erroribus ad incesta
do ;
aliquin neoandi si gustassent (1!5), 325 ^~'
misccnda, suppeditante materias passivitale luxu-
quornadmodum si non immolassent. Et utique noii (17j. Inprimis fiiios exponitis suscipiendos
'•"
riffi

deessot vol^is (14) in auditione custodiarum et ab aliqua praelereunte misericordia extranea'^ (18)»

Variac lectiones.
" Initiarc legit Wouiverius ad Minucium p. 3'.). **Perindc Par. '» Sic ller., Wouu)., Pug.. Hnv. et

MS. ; Cod. Fuld. necandi (Pamel, aliique : negandi) si non gnstasset, qu. si immolassent. "" In codd.
p^vTjve, efjitvE, e'(ji7]ve vel fe(JL£ev dic, e*? ttjv (jnrjxipa Gothofredus in tib. ad Nal. l, 16. ^JXauve dic. ttiv
;

[j.r)T:£pa, et ita llav., Seml. Sed v. t\c non est delendum.

liitt. "' lilien. : suppeditare materias passim

invilante luxuria. ^'^ Matre extranea Paris ; misericordia; extraneae tran.

Commen tarius.
lalione eflicacius : « In tormenta Christianorum B qui Jovem incesti damnavit in Silano, quem occi-
bolulos etiam cruore, » ctc. ({uo eniiu vexerent ; dit, quoniam sororem suam Juriam Calvinam, ut
miseros, botulos in os infarciebaiit, hubentes e.x.- Jupiter Junonem, id est, pro uxore habere dice-
ploratum, sanguiiie omnino abstinere. Hav. batur. Et quemadmodum Noster non Persaruin
(11) Ut foculum, ut acerram. Quibus nonnnnquam adjungit exemplum, ita lapide Lucianus Jovem di-
vitam suam redimebant, qui eam anima chariorem cit uxores quidcra complures duxisse alias, sed
habebant. Adv. Marc. i, 27 « Quid non ot in per-
: postremo loco Junonem germanam suam, idque
Becutionibus stalim oblata acerra aniinam iiega- juxta Persarum et Assyriorem institulum^. Verba
lione lucraris? » Ms. L. B. transponit « Adhiberi eius sunt in Dialoqo de sacrificiis
; 'EYTi^jie 8e tzoX- :

oportebat ut foculum, ut acerram. Pietatem me- /a; (A£v aAAa;, ojTaTTjv 61, tt,v Hpav adeAcpT.v.
ram spirant ilia, quffi Aiisonii carmina intcr le- xaxa TO'j; Jlepacov ToijTO , v.rv. "AJTjpiiov viijicj;,
guntur. Sunt in Parecbasi : Hav.
(10) "HXauve dicebunl e'; tt^v [J.T,Tipa. (^um locus
Nec thns cremnndiim postulo,
hic in mss. hujus Apologetici varie sit conceptus,
Nec liba crnsli mellei :

Koculuiiiqiie vivi cespitis

ridiculoH multos fetus eruditi commentatores inde
Vauis relincjue altaribus. extraxerunt, prout in illorum iiotis videri potcst.
Scripturacodicuiu quidem illa est. Barrieus (Jii,aT,ve
(12) Quemadmodum sacridcium. Praetulcrim le- dicebanl. etc. Aldus et ms. Bon^ars. £(ji''tjV£, Rhen.
Ctionem ms. Fuld. « Appetcndo Ghristiani, qui sa- ttliique l'[jLive. vcl ^|i.£ivdiccbant e'.; tt,v (jiT,Tipa,
crilirium rospuend i. « Sensus cst, iis qui recui^a-
Q alii aliler. Tandom Rigalt. finxit suum £;jlt,v£ di-
tionc sacrilicii probantur Christiani, luagis illius ccbant el; tt,v quasi ad OLdipuin ut du-
(jLT,Tipa,
8cct;c probarentur esu sanguinis, quod illis solem- cem et regem clamassent, Age duc in malrem, ut
ne. Sed hanc et multas alias ejus codicis lcctio- urbem vel castcllum expugnaturus eamdemque ;

ncs practormisit Rigallius. IIav. lcctionem contra ms. Agobardini fidem in lib. ad
(l;?) Necandi si gustasscnl. llanc leclionpm proe- Nal. 1, cap. 16, intrusit. Prioribus denique, cum
runt Herald. Wouwerius et Rigalt. ad quain aspi- de suo ctiam alTerre aliquid vellet, nihilque habe-
rat ms. Fuld. in quo necandi si non gaslasscnt. Sod rct, suffuratus est conjecturam Heraldi, omnium
elaltcra non inlirmo tibicine nixa est « Negandi : pcssimam, eXaove, i. e, incestavit, tam oscitabun-
si non guslussont, qucmadmodum si immolassent, dus, ut volut mss. leclioncm nobis obtruderet,
quum rcccperunt Pam. et La Ccrda cl Junius, et quorum ille ne uno quidcm unquam usus videtur.
anle illos Barv.rjis et Gelenius, tutalur etiam ms. Illa sola vera lectio est, quain suppeditat liber Ad
Lugd. Hat. Negandi scilicct Christiani, qui sangui- nationes, quamque ibi nrobavit (jothofredus :

noin non appctcnt, ajquo ut nunc qui sacrilicent. « Afque exinde alter ad alterum, elaume len raa-
Priorem loclioncm ila cxplico, tum dcmum mortc tora dicebatis. » Id est si vortas, agilavis matrcm,
puniri debcro ut patratorcs infunticidii et humani prout verbum illud possim de equorum agitatione
sanguinis appotcnte», si dogustundo fidom fece- ot incitatione sumilur. Confirmalurque ms. Fuld.
rint, quemadmodum sacrilicare negantes, interfi-
in quo t6 et; non invenias nani Lugd. Bat. hio ;

ciuntur. IIav. nihil scni, dolorem, dicebant, epala. Nec potuisse

(14) Non deesset volns. Tacilam diluit objcctio- n aliter diccre Macedoncs palet inde, quia convcrsi
nem, unde isto sanguis pelutur quasi homicidium alter nd allerum ifa locuti sunt, non ad tragoedum
;

vcl oh id, vel vonarum incisio necessaria

essent, sivo OEdipum ipsum convcrsi, ut putnvit Rigallius.
eum aemper apud illos ajstuarct noxiis carcer, et Soilicct illi, qui fanto cuchinno spcctacuhim tru-
quotidie hominum, vol Christiancrum, sanguis cidati oculos 01'Mipi exceperant, improbam hauo
funderctur. IIav. causam derisus sui assessoribus suis in eodeui
(15) Ipsc Jupiler docuit. Soncca in Apocolocynt. thcatro doderunt. Huc spoctare possit illud Minu-
de Claudio «illum Deum ab Jove.'' quem.quantum
:
cii, " Momoria? ct tra^a^dife vestrnc incoslis glorian-
quidom in illo fuit, dainnavit incosti. L. 8ifanum tur, quas vos libentor pt legitis et auditis. » In
cnim genorum suum obcidit. Oro per quod ? Soro- Fuld. ms. crat Vki-^-j.t aiebant ijLiTipav. Mav.
re;u festivissimam omniuin puallurum,quam omnes Venorem
(17) Passiviiate lu.vuri,v. Ita appellat
Vonorom vocarent, r-ialuit Juuonom vocarc, » Ita istam erroneam et passim pcr licita et iUicita va-
intorpungo. et cxplico : Polestne iile fiori Dcus Jo- gam quomodo
yiahs, ut ila dicam (locutio cst ut apud
Lucrcmti
Urrs ab laccho, id ost lacchi malcr ct apud Ter- passim libri mss.
(18) Misericordia extranea. Ita
tuUiaaum Bicpius de prudeniia, de juslilia, otc), longc mclius.
379 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETIGA. 380
vel adoptandos melioribus 3!J« parentibus (19) A. utruraque. Sed cajcitatls duse speciea facile con-
emancipatis. Alienati generis necesse est quando- currunt, ut qui non vident quae sunt, videre vide-
que menioriam dissipari ; et semcl error impege- tur qua) non sunt. Sic per omnia ostendam. Nunc
rit, jam tradux proficiet incesti, serpente
exinde de manifestioribus dicam ^*.

genere cum scelere. Tunc deinde quocumque in

CAPUT X.
loco, domi, peregre, trans freta, comes est libido,
cujus ubique saltus faoile possunt alicubi ignaris
Argumentum. — Proyreditur jam ad crimen irreli-
giosistutis, aitque Ckristianos deorum cullum re-
filios pangere vel ex aliqua seminis portione'^ ; ut cusare, quia dii non sunt, colendi, si divinilas
ita sparsum "• genus per commercia bumana con- eorum demonstrari possit. Provocat itaque ad
currat in memorias suas, neque eas ooitus incesti conscientiam gentilium, qux negare non polest

sanguinis egnoscat. Nos ab isto 20 eventu dili- omnes illos deos homines olim fuisse, quod jam
unius Saturni cxemplo liquido demonsiral.
gentissima et fidelissima castitas sepsit, quantum-
que ab stupris et ab omni post matrimoium d^JI Deos, inquitis, non colitis (21), et pro impera-
excessu, tantum et ab incesti casu tuti sumus. toribus sacrificia non impenditis. Sequitur ut ea-
Quidam multo securiores totam vim hujus erroris dem ratione pro aliis non sacrificemus, quia nec
virgine continentia depellunt, senes pueri. Haec in pro nobis 328 ipsis, semel deus non colendo-
vobis esse, si consideraritis,proinde Ghristianis non B Itaque saorilegii (22) et majestatis rei conveni-
esse perspiceretis. lidem oculi renuntiassent esse mur. Summa hsBC causa, imo tota est, et ulique
Varise lecdones
*^ pangere, veiut ex al. semisparsione, etc. ^'* Uti aspersum Franeg.
Rig. et Hav. ^^ Vv. Sic per
omnia ostendam desunt in ed. lihenani, et guie sequuntur : Nunc de manifestioribus dicam, c X. ad-
scripla. Reg. de tlav. Nunc et manifestis.
Commentarius
gam. Quomodo cum easpe, tum etiam vox ilia oc- 8' 011 auTtov Im iSicoxfcjti ^ouSEVO-jfievoi, etc, id
currit lib. adv. Hermoyenem, cap. 41 « Hajc in- : etc. « C.Teterum, homines idiotae ab illis pro nihilo
quies non est, haec turbulentia et passivitas non habitis, ut stulti et illiberales, si modo commit-
est, sed moderatio et modeslia. » Mule itaque tant se in fidem Dei, et doctrinam Jesu recipiant,
Rhen. « Suppeditare materias passim invitante tantum absunt ab omni lascivitia, spurcitia, turpi-
luxuria. » Grfficis £i/.ai6Trji;, unde £iy.ala TrpoSaxa, tudine libidinum, ut in morem perfectorum sacer-
passales ovcs. Vide Scaligerum ad Manilium p. 68. dotum ab omni coitu abhorrentium, mulli eorum
Hav. intotum caste pureque vivant, alieni a congressu
mulierum etiam legitimo. » Mox a Rhen. abest d
longe melius quamediti quidaLm misericordise extra- fidelissima. Hav.
neae, aut Rhenani matre exlrena quomodo etiam p: (21) Deos, inquilis, non colitis. Passim apud Ar
Barraeus. Eleganter Paulus jurisconsultus, cilante ^ nob, ut lib i « Egone impiaj religionis sumus :

Wouw. ad Minuc. « Necare videtur non tantum

: apud vos rei, et quod caput rerum et columen ve-
is qui partum praefocat, sed etisqui publicis locis nerabilibus adiraus obsequiis (ut convicio utamur
misericordiae causa exponit, quam ipse non habet.» vestro) infausti et Athei nuncupamur ? » Lib. v :

Non possum quin Lactantii locum adducam, sed « Audere vos dicere ex his atheum, irreligiosura,
ita ut emendatior legatur, Isa, vi, 20, ut vulgati sacrilegum, qui deo esse, omnino aut negant, aut
libri habent « Quis dubitet, quin impius sit, qui
: dubitent. » Et lib. vi « In hac enim consuestis :

alienee misericordiaelocum non tribuit ? quin etiam parte invidias nobis tumultuosissimas concitare,
si contingat ei quod voluit. ut alatur addixit certe appellare non atheos, et quod minimum tribua-
sanguinem suum, vel ad servitutem, vel ad lupa- mus diis. » Vide plura apud interpretes Arnobia-
nar. » Nihil minus dicit, quam quod videtur velle, nos. Hav.
in meo certe exemplari. Repone, « Qui aliena^ (22) Sacrilegii. Gonvicium quod confestim Ghri-
misericordiae locum, non suae tribuunt » id exi- stianis ingerebatur, supra c. 2
;
« Quando de ali- :

gunt quae ibi sequuntur. Extraneam talem miseri- quo nocente, cognoscitis, » Etc. Et ibid. « Laniari
cordiam videre licet Gharicleae evenisse apud He- jubere sacrilegum, si confiteri perseveraverit. »
lioporum /Ethiofj. lib. ii, p. 118, edit. Commel. Et ad Srapulam, c. 2 » Tamen nos, quos sacri- :

Sed nos de crudelitate hao plura in initio hujus lcgos existimatis, nec in furto unquam deprehen-
capitis, quibus addi potest Kippingius. i , cap. distis, nedum in sacrilegio. » Imo eolita populi
1, p. 13 novae editionis. Hav. erat acclamatio in deposcendis innocentum suppli-
(19) Adoptandos melioribus parenlibus. Qui alie- D ciis Tolle sacrilegos. Ruffinus ex Eusebio Eccl.
nos liberos amore paterno complectuntur, quos Hist. IV « Judex ad Polycarpum Habeto aetatis
: :

parentes ipsi ablegando a se odisse professi sunt. tuae reverentiam, et parce ultiraae senectuti tuse,
Interim tamen iaudibus apud scriptores hic ado- jura fortunam CaBsaris, gerens de prioribus pceni-
ptandi nos non caruit. Notabilis locus est apud tudinem, et conclama etiam tu Tolle sacrilegos.» :

Philonem Judaeum in initio libelli de ^9'ncM//ura, Ibidera, de morte Pulycarpi « Cum ex hujus tani :

quem vide IIav. insignis morte stuporem cepisset astantis populi

Nos ab isto. Pulcherrimum Christianae con-
(20)
tinentiae encoraium. Minucius. p. 85 « At nos
pudorem non facie, sed mente pra3staraus, unius
multitudo et totius Christianorura gentis mirari
: virtutem de contemnenda morte ccEpissent, con-
claraant omnes Tolle sacrilegos. » Ex quorutn
:

inatrimonii vinculo libenter inhoeremus cupidi- ; comparatione lucem capere possunt, quae de Ja-
tatem procreandi aut unam scimus, aut nullam. « daeorum in Servatorera claraore legiraus apud Lu-
Et mox ibib. « Tantum denique abest incesti
: cam xxiil, 18 'Avtxoa^av 51 7ra[XTrXr)0£s, Xi^o^tzti'
.•

cupido, ut nonnullis rubori sit etiam pudica con- ATpE Touxov, Quod idem in Paulo accidit Act. xxi,
junctio. » Sed maxime huc facit locus Origenis 36 'Hy.oXo'j0£i Yotp x6 ttXt^Ooi; tou Xaou xpa^ov
:

contra Celsum lib. i, quom cum me docuerit El- AIps auxov, et multo magis xxii, 22 Atpe liito ttj; :

mehorstius, religio est nomen ejus reticere. 01 Y?)?

t6v toiouxov ou Y^? KaQV'^'^''' o.^"^^'^ Kv'' ^^^*
 ;

381 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 382

iignu cognosci, si non ppcnsuiriplio uuL iiii(iuilus \ ooudornnet, ni poleril uegure omnes istos deos ve-
judicet, uUcra quaj desperat"", altcra quae recu- etrus homines fuisse (2^). Scd et ipsa inficias si

jal "^ veritatein. Deos vestroa colere desinimus (23) do auis anliquitatum instrumentis revincetur,
ierit,

;x quo illos non essc cognoscimus. Ilocigitur e.xi- do quibus eos didicit. testirnonium perhibentibus
jerc debetis, uti proboinua non esse illos deos, et ad hodierurn ot civitalibus, inquibus nati sunt (25),
dcirco non colendos, quia tunc demum coii do- et rogionibus, in quibus aliquid operati vestigia
buissent, si dii fuiasent. Tunc et Christiani pu- reliquerunl, in quibus etiarn sepulli demonatran-
[liendi, si quog non coieronl, quia putarent non tur (20). Nec ego per singulos 329 decurrain, tot
3sse, constaret illos deos esse. bed nobis inquitis, ac tantos (27), novos, voteres, barbaros, Grae-
iii sunl. Appellamus et provocamus a vobi» ipsis cos (28), Homanos, peregrinus, captivos (29), ado-
id conscientiam vestram, illa nos judicet, illa noa ptivos, proprios, communcs, masculos, leminas,

Variae lecliuues.
'" Pcsperet Paris. ^' Recuset Paris.
ComineQtarius.
(23) Colere dtsinimus. Egregia oratio rcsipiscen- n Armnli iu mimerum pulsnrent iKribus ocra,
,ifie, cui par audax libertas Subrii Flavii Tribuni, Ne Saturuus euiu uiaiis uiauiiaiel adepius,
jonspir-ationis in Neronem convicti, apud Tacit.
jEleruumque darel matri sub peciore vuiuus,
\nii. XV, 07, qui interrogatus a Ncrone, quibus ut cecinit i.ucret. lib. II, vers. 033. Epiplianium
:au8i8 ad oblivionem sacramenti proccssisset adde in lib. Ancoralus aliquanto ante linem Oj
: :

i< Oderam te, nec quisquain tibi lidelior

inquit, TO |j.vf, [xa o'jx oXiyo'.; i-:~.\ of,Xov, ev Kpi^xri '(7.0 xr^
inilitum fuit, dum amari meruisti odisse ccepi, v/^(j(jj,
;
iv T(|) clpei Tio Xz^^oiii^^n» .Va!i!i|j, eoj; osupo
poslquam parrioidamatris ot uxoris, auriga, histrio 8axTuXoo£t/.T£T-:at, id est « Gujus monumentum :

)t iiioendiarius oxslisti. » Hav. non paucis notum est in Creta enim inaula, in ;

(24) Homines fuisse. Haec habet Tullius, Tuscul. monte Lasio appellato, usque huc digito ostendi-
1. XII « Quid totuin prope coelum, no plurcs pcr-
: lur. » Quod indignatus Calliinachus, veterem
seqiiar, nonno humano genere completum est ? Si tamen fainam conlirmat hymno I, vers. 8. Uav.
vero scrulari vctora et ex his ea qua3 scriptores [21) Tol ac tantos, elc. Ue his ex professo agit
(jrfBcijc prodidorunt eruore coner, ipsi illi majorum Augustinus de Civ. Dei, lib. Ili, c. 12 « Sub hoc :

goiiliufn dii qui habentur, hinc a nobis profecti in tot deorum praesidio, quos numorare quis potest?
conlum reperiunliir. Qiiarc quorum domonstrantur indigenas et alienigenas, ccelestos, lerrcstres, in-
Bf^pulcra in Gnnria reminiscerc, (|uoiiiana es ini-
: fernos, marinos, fontanos, fluviales, et, ut Varro
tintns quie trailiintur my?teriis, lum doniquc (luam dicit, ccrtos atque incertos, in omnibusque gene-
hoc late pateat intelligos. llffic similiter de diis
;> ribus deorum, sicut in animalibus mares et lemi-
Egyptiorum, cajterorumque populorum tradit Dio- n nas. » Ubi ctiam forte melius legas, (ot ac ianto,
dorus Sicul. lib. i, p. 17 riept [xhj ouv tiLv
Tujv ev
: (|Uomodo ex cod. ms. ad exemplar Augustini mci
ouo«vi"|j Oeiov xat yiveatv itStov eTVTjXOTOJV X07-
, ab ippo Vive, ut puto, opt adsrriptiira. Minucius
wjxa XeYouatv A'"|"JitTtot. "AXXolx; 8e iy. toutojv Itx: Kelix quoque p. 6 « Dum undiijuo hospites doos :

Tfefou; '^t^ic^iixi tfiacTf uirap^avTai; (Jt^v OvrjTou; 8ta quajrunt, et suos faciunt
, dum aras exslruunt :

t\ a'jveatv xat xotvTjV avOptiJutov euepYeatav xeTu- etiam ignotis nominibus. » Hav.
yr,Tf.6x(x^ XTi^ aOavaaia;* djv evtoui; xat p-zatXeT; Y-Y'^" (2S) Barbaro^, Grxcos. Antistlienes Thracia
vevat xaTa t^jv AtYUTTTov [jieOr,pjji7]ve'jo(jtE'v(ov o' aijT(ov matre et inde irrisus a Grjecis, dixisge fertur, Kat
Ttva; (jilv 6[X(ov'jjjtou; uTrapvetv toT; oupavtot;, Ttva? f) fJtT^jTr^p T(]i)v ee(Ji)v, <^p'jY-a IffTtv i. e. « Et deo-
Se tSiav ii-^7]Y.kvon 7tpoaY)Yop7av, 'HXttJv te, xat Kp(5- rum mater Phrygia est. » Lacrtius in Vila ejus.
vov, xat 'Peav, eTt 8ft xat A(a tov uTid Ttvtov 'A[JL[jiova Hav.
itpoaaYopiUt^jjiEvov. (20) Caplivos. Quod ut turpc quum amovcre a
« Ilicc antem do diisqui in rooln snnt etqnorum so vellent miseri. prius evocare conabantur, ob-
Jcternum est genus yli]gypti commemorant. Ex iis sessaque urbe aliqua transferre in ec favorem
aiunt e terra orlos, inorlalesque primum fuisse, deorum tutelarium. Notat Servius ad illud Virgil.
tunc ob ingenium collaLuquo omnibus homiiiibus yEneid. ii, 354 :

beneficia immorlalitatem adeptos quorum non- ;

nulloa in .Egypto rego« oxstitisse quorumdam*no- ;
mina vel ita miitata fuisse, ut cum ctrlpstibus voce
consimilcs noront, vel ad priorem normam sorva- rj
tft, ahsquo nuitationo, vidolicet Solis, Saturnique
ot Uhpas ac ipsiusmct Jovis, quem quidam Ammo-
Excessere omnes, adytis arisque relictis
Di, ({uibus imperium huc slelerat.
« Quia, inqnit, anto expugnalionom evocabantur
ab hostibus numiiia, propter vilanda sacrilegia. »
Et ox illo Macrobius, ni, \) » Ut cum obsidorent :

ncm appellarunt. • Eno. urbem hostiumoamque jam capi posse confiderent

{2^) In quibus nali .'iunt. Non lanlnm Apollo, ccrto carmine evocaront lutelares Deos quod aut :

ninna, Racchus, llorculo^', alii. sed Jupitor ipso alitor urbem capi posse non crederent, ant si pos-
piviini pator atqiie liominum, ojtcrnus rox, do cu- set, neta^^ a^stimarcnt doos habere captivos. » Quo
,JU8 inao nostor natali solo c. 25, solita irrisiono reforo consilium forsan Ualaci et Bileami, Num.
:

" Sod non slntim et JupitorCrotam soam Romanis XXIII, 3, 23. Notabilc illud eat Livii lib. V, cap.
fHacihus concuti sinorot, oblitus antrnm illud '^' quod vide. At qnid conlidpro poterant cfcci
Idaiuni ot (pra Coryhantia, ot jucundissimum illic pontiles islis diis, qui impotontes erant sua defen
nutricis eua> odorom. » IIav derc, ut infra ostendet Auclor quaro etiara pa- ;

(26) Sepulti demonstrantur. Ilinc illud infra c. ruit consilio Philota? Alpxandcr apud Curtium, v,
i- » In
: insulas rploganiur ? Solot et insnlis ali- 2. Cum jam in oo esset, ut ?acram diis monsam,
quis dous vcster ant nasci, aut mori. » Jovis ccrte qua vesci solitus t)arius, et o rc nnta pro soabello
inounabilia quis nescit sibi in regia sede altiore substratam, subduci
, .
ct illiim juberet, monitus his verbis « Minime vero haec :

>agitnm, in Creta quondam occultasse feruuuir,

fecerit rex, sed omen quoque accipe mensam, ex :

quom olim Curotes, cuin qua libavit hostis epulas, tuis pedibus esse sul)je-
383 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SEHIES I, APOLOGETICA. 384

rusticos, urbanos, nauticos, militares ; otiosum est ^ quam depalaverat, Saturnia usque nunc est tota ;

etiam titulos persequi, ut coliigam in compen- denique Italia, post OEnotriam (33), Saturnia cogno-
diuui (30), et hoc non quo cognoscalis, sed reco- minabatur*^. Ab ipso primum tabula? et imagino
gnoscatis ; certo enim oblilos Ante Satur-
agitis. sif;nalu3 numus (3i), et inde airario 331 praesi-
num deus penes vos nemo est, ab
Cfnsus to-
illo det. Tamen si homo Saturnus, utique ex homine,
tius vei potioris vel nolioris divinitatis. Itaque quod et quia ab homine non ulique de coelo et terra.
de origine constiterit, id de posteritate conveniet. Sed cujus parentes ignoti erant, facile fuit eorum
Saturnum itaque, si quantum ^^ litteras docent, filium dici, quoruraet omnes possumns videri (35).
neque Diodorus Graecus, aut 330 Thallus, neque Quis enim non cojlum et terram matrem et patrem
Gassius Severus, aut Cornelius Nepos, neque ullus venerationis et honoris gratia appellet, vel ex con-
commentator ejuscemodi antiquitatum aliud quam suetudine humana, qua ignoti vel ex inopinato ap-
hominein provulgaverunt si quantum rerum ar- ; parentes de coelo eupervenisse dicuntur? Proinde
gumenta, nusquam invenio fideliora, quam apud Saturno repentino ubique ^
(36) coelitem contigit
ipsam Italiam, in qua Saturnus (31) posl multas dici. Nam et terrae fllios vulgus vocat, quorum
expeditiones postque Attica hospitia consedit, genus incertum est. Taceo quod ita rudes nunc*
exceptus a Jaiio, vel Jane, ut Salii volunt. Mons, homines agebant, ut cujuslibet novi viri aspectu
B
quem incoluerat (32), Saturnius diotus ; oivitas, quasi divino (37) commoverentur, cum hodie jara
Varisb lecliones.
Cod. Lugd.
^^ si quantum
cxteri : q\ia.ntum, atque in altera periodi parte pro eo, quod Gelenius
;

aliique substituerant quaeras rer. arg., e codd. Herald. el Rig. restituerunt : si quantum rer.
: si
argumenta, etc. ^^ Rhen. el Gelen. : Mons quem coluerat Saturnius dictus, civitas quam debellaverat
Saturnia cognominabatur. • Ita ller. et Hav. e codd. ]\ouw. Saturno de repentino adventu. ^ Codd. :

Fuld. tunc. cf. ad ISat. II, 12. Cxteri adhuc.

;

ctam. » Quare in dubio est, utrum Philistaei ut
tropaeum de hoste victo, an vero divinae existima-
tionis ergo et opis, arcam foederis in templo Dago-
nis dei sui collocarint, de quo 1 Sam. c. v. Certe
non levia de Isrealitarum Deo sensisse, constat ex
vers. 7 c. iv, et 6 cap.
Deus, quos vicerant, et populorum quos eradica-
rant, in numina sua reciperent, ut patet ex II Reg.
XVI, 3, et XVII, 7, 8. Hav.
(30) Colligam in compedium. Notelur locuLio
llineraari Rhemensis arch., qui
« Ut cuncta breviter cingulo perslringamus. » Unde
allucet locuticnem istam breviter perstringere,
usitatam Latinis auctoribus, sumptam a re vestia-
ria, et praesertim a cingulo. Unde hic Tertullianus
signate, « Colligam in compendium, » quasi vesles
cingulo, ne diffluant. Neque a vestibus abitlocutio
Senecae epist. 76 « Ut in arcum quae dicta sunt
: constarent. Hav.
contraham. » Lac.
(31) In quo Saturnus. Prudentius in Symmachum
lib. I, vers. 42, hic inspiciendus, ubi incipit
Commenfarius.
inventus est. Ipse enim signari nummos et scribi
constituit. Propterea ei. aerarium Saturno a genti-
libus consecratum est. » Vide plura apud Elmen-
horst. in N. ad Min. ut et apud Lipsii excerpta,
quae novae editioni Kippingianae adjecta sunl p.
vi. Gravissiiue vero tulit 597, et grande litterarum decus, suaeque Germa-
niae verum hodie splendorem Jo. Alb. Fabricium
in Bibliograpkia Antiquaria, p. 525. Non est vero
reticendum, quod ita exhibeat Collatio mss. Fuld.
« Et imagine et signatus nummus. » Unde conje-
in cpist. ait : ceram, scriptum forte, « Et imagines, et signatua
nummus. » Minucius certe, qui gnaviter nostrum
descripsit, tantum habet nummos signare, ut et
reliqui. Gum de putatione arborum, de
vero alii
coronis, de navigiis addant, potuit Noster inven-
tum statuariaj et sculptoriaj artis Saturno adscri-
bere, cum ante simulacra rudi et informi palo
(35) Quorum et omnes possumus videri. Hinc
patet quomodo locus, qui luxalus est in lib. ii, ad
: Nat. cap. 12, sit restituendus, ibi « Sed cui :

parentes.... quibusdam facile fuit illum deorum

Num Dielius Saturnus avos rexisse Latinos
Creditur? ediclis qui lalihus informavit
Agrestes animos, el barbara corda virorum. Hav.
(32)Mons quem incoluerat. Hunc locum videtur
filiuni dici, quorum poss... videri. » Supplerunt
per ignoti, et possunt vel possumus omnes, recle.
Sed et -co deoruin prima littera minui oportebat.
Sequitur et ibi enim « Quis enim Gcelum et Ter- :

desumpsisse ex Varrone 1. iv de Lingua Latina, ci- ram, » etc. Hav.

tatum etiam a D. August. 1. vii, de Civ. Dei, cap (36) Repenlino ubique. Ita ms. L. B. Herald. et
2:
rv :.,. j:„i
Tarpeius TT ._!.. .-„ Satur-
dictus est. » Hunc antea montem
i. t-_,...-

nium appellatura prodiderunt, et ab eo, lale Satur-

—
Mons. inquit, in quo CapitoJiura est, ante n Rigalt. Intruserunt alii minus recte vocem (irfu^wiu.
itaque nec illud Wouwerianum probandum « De :

repentino adventu utique. » Dicit enim de Salurno

niam terrara, ut etiam Enniud appellat. Antiquura TertuU. id quod de subornato falsoque Agrippa
oppidura in hoc fuisse Saturnium scribitur. Ejus Tacitus, II Annal. 39 « Relinquebat famam, aut :

vestia etiam nunc manent tria quod Saturnia prffiveniebat. » Notat similiter Lacertius in Empe-
;

porta quam Junius scribit, quam nunc vocant doclis Vita, a Selinantiis illum repentinasua appa-
Pandanum, quod post aedem Saturni, in aediflcio- ritione divinos honores impetrasse. Sed et qui pro
rum legibus, parietes postici, muri, sunt scripti. desperato ab aliis relictus est locus lib. ii, ad Nal.
In quem locura affcrt Scaliger ipsos Ennii et simi- cap. 13 una opera sanabo. Ibi de eodem Sumrao :

les Maronis versus de Janiculo. Pam. « Proinde .. seraper eg... repentino ubique inolevit
(33) (Enotriam. Italia dicta est OEnotria 67:0 CcElitem dici. » Scripserat TertuUianus « Pi'oinde :

Tou o'.'vo'j, a vino, non ab aliquo rege hujus nomi- Saturno semper egeno et repentino. » Ille enim
nis quae opinio consentit cum Aristotele, lib. vii,
: pulsus regno a Jove filio, dicitur ibidem plurimas
Politic, et cum Strabone iib. vi, qui nulla facta terras peragrasse quare illum mendico, qui nus- ;

OEnotorii raentioue, illara indigitant. Lac. quam diu manet, assimilat. Hav.
(34) Imagine signatus numus. Isodorus, Orig. 1. (37) Quasi divino. Apud Justinum v. 4, Athe-
XVI, c. 17 « Postea a Saturno asreus nummus
: nienses Alcibiadem cum viclore exercitu subito
a85 APOLOGETIGUS ADV. GENTES. 3K6

polili,quos ante paucoa dies luctu publico mor- A tractemus. In primis quidem necesse est concedatiB
tuos (38) sint confessi, in deoa consecrent. Salis esse aliquem suljlimiorem Deum (40) et raanci-
jum de Saturno, licet paucis. Etiam Jovem osten- pem (41) 333 quemdam (42) divinitatis, qui ex
demus tam 33^ iiomincm (39) quam ex hominc, hominibus deos fecerit. Nam neque sibi illi potuis-
et dcinceps tolum generia examen tara mortale sent sumere divinitatem f^S^jquam non habebant,
quam seminia sui par. nec alius prajstare earn non habentibus, nisi qui
CAPUT XI. proprie possidebat qur
^. Ca;terum si nemo esset,

Argumentum. —
At cum post mortem homincs ob deos fuceret, fruslra praesumitis deos factos aufe-
meritorum prxstanlium in Deos adlecti dicanlur, rendo factorurn. Certe quidera si i|)si se faccre
inquirit lioc capite in causas quai hoc exegerint : potuisscnt, nunquam homines fuissent, possiden-
qux quidem respectu summi Dei inveniri nequeunt, tes apud se scilicet melioris conditionis potestalem.
cum aliorum ope non indigeat : respectu ipso-
ille
Igitur si cst qui fuciat deos, revertor ad cau.^as
rum, vanx sunt, vtl tales, ut mereanlur jiolius
vel
ob illas cum maleficis in imum tartarum detrudi, examinandas faciendorum ex horainibus deorum,
uhi coUocarunt eos viros, qui el invenlis, et meriiis nec ullas invenio, nisi si rainisteria * (44) et auxi-
illos longe superarunt. officiis divinis desideravit ille raagnus Deus.
lia

Et quoDiam, sicut illos hominos fuisse non Primo indignum est, ut alicujus opera indigeret,
audetis negare, ita post mortem deos factos insti- B ct quidem mortui, quum dignius ab initio deum
tuistis asseverare, causas quse hoc exegerint re- aliquera fecisset, qui raortui erat operam deside-

Variae lectiones.
Possidobant Paris. * Mysteria Paris.
Commentarius.
3ibircdditum mirantur « In hunc oculos civitas
: 1(5 sed et Aoxoy.pixojp, ut in nummo, quem ad
;

universa, in hunc suspensa ora converlit hunc : cap. 34, proferemus, vocatur Caius respoctu scil.
quasi de ccclo inissum, et ut ipsam Victoriam ad Solera et Lunarn, qui Oeoi ofjxoxpaTopc; vocan-
contuontur » Lactantius loco supra memorato : tur apud Philonem de Monarch. lib. i, p. 812,
« Miuucius Fclix in co libro, qui Ootuvius inscri- adeoque deorum deus, ut Marobio rursus Janus
bitur, sic argumcntatus est Salurnum, cum fu- : vocalur, lib. i, cap. 9, ^r^ix:o-jp-(OQ xa! 6j6; O^wv,
^atus essct a filio in Italianique venisset, Cceli quomodo Hierocles in Aur. Carm. describit
lilium dictum:quod soleamuseos quorum v'rtutom summum Deum Creatorem solum Deura quem
: «
rnirernur, cos, qui repentine advenerint,
;.ut dc Deum dcorum uliquis, et Ueura
dixerit sum-
ca»lo cecidisse dicere. » Ilinc illud vulgatum : mum et optimum Tov OT,(jnojpYov ijlovov bv Oeov
:

Oowv Sv Etuoi T'.i;, xal Otw 'jTraTOv xa; atoiTcov. »

Tertius e coelo cecidit Cato.
H.w.
^ (41) Mancipem. Qualem intelligere dat Luctatius
Necjara mirum amplius.cur
Pauluni etI3arnabam,
vel Lactanlius Slalii Scoliastes ad lib. iv Thebaid.
Mercurium esse Jovemque, et coelites desccndisse
putaverint Lyslrenses Act. Apost. xiv, l2,quomodo
cum scribit « Infiniti autcm philosophorum, ma-
:

goriim. Persae itcm confirmant, revera esse praster

ibidem xxvii, G. Paulum nihil a vipera Iffisura
hos deos cognitos qui coluntur in templis alium
IJeurn crediderunt Melitenses, et barbari et insu-
luni. IIav.
principem, el maxime Deum, coterorum numi-
(38)Luctu publico mortuos. Codex Fuld. postre-
num ordinatorcn^ » Tertull. rursus lib. de Spcc-
ina concipit humalos morluos, quod refcrri
ita :
tdc c. 10 « Qune vero voce et modis et organis
:

et lyria} transiguntur, Apollines et Musas et Miner-

possit ad morem descriptorum qui ita variam lec-
tionem invenientes utramque connoctentes repo- vas et Morcurios niancipes habent. » IIav. —
« Mancipem quemdani divinitalis. » Quasi magna-
ncbanl nisi malis ila Bcnhere,morluos et humalos.
;

VidiTc laciie iicet, quod acri aceto Cffisarurn con- rium queiiidam tiivinitatis negotiatorcm. Mancipes
secratio et adoralio bic a Tertulliano perfunditur,
.\sconius interprolatur Principos publicanorum
non oniin morlui tautum,sed et conclamali, scd et Redemptore", Sic apud auctoros Jiiris, Mancipes
Vianim, Salinarum, etc. Sic et Tortullianus lib.
sppulti. Possis etium legere humane morluos i. e.
more hominum, quibus opposuerit in dcos conse- de Idololalria dixit, Mancipes idoloruni. Hir.. —
crenl. Siniilis irrisio porofirinurum numinum.quo-
Muncipem qucmdam. Voniiste, inquit Rlicnanus,
rum cullus Homao invaluerat, apud Lucanum lib. mancipcm divinilalis vocat Deum illum suporio-
\iM, versu 833. rcm, ac potiorem, qui rel quis divinitatf^m commu-
£) nicarit, siouti Sutrina> mapistrum Plinius manci-
Et quem lu plungens hominciu tostaris Osirim. pem vocat, et in qualibet re qui summi sunt,
mancipes dicuntur. Pam.
^lale mox Rhon. Ostcndimns. Ihv.
:
(42) Qucmdam. Ed. Barr. quidrm, ut ot ms. L. B.
(30) Tam hominem, elc. Sinchoniathon.vetustis- II.w.
imus scriplor, apud Thoodorot. serm. 3, p. 42, (43) Sumere diviuilalcm. Infra c. 22 « .t2mu- :

pHturnum fuisso homiuom, Uhoam niuliorom. lantur divinitatem, dum furantur divinationem. >>
;aturni cnnjugom trailit, qui Jovem et Junonom Ubi vidc qna? notamus. ILw.
'ilioa prorrearint, quippc omnos, ob bcneficia (i'i) yiti si miuislcria. Advcrte Tortullianum di-
ollata, postca ab Phirnicibiis pro diis sunt habiti. lomma conficere. Idcirco magnus Doiis adjutorem
'otam quoqiio Jnvis goii(\i!c,u'iam cum cx sacris silii postulavit, \r\ quia indigeret auxilio el minis-
iliris Ennii retulisset liUctanlius.ita
concludit lib. torio alicujus, sine quo non pos^sol ha^c machina
. 0. 14 « H?nc (ut scripta sunt) Jovis fratrumquo
:
miindi tieri : vel quia hoc petebant merila alicujus
lus stirps, atquc cognalio, in hunc modum ox hei. Non priinum, quia nullus locus merito atto-
Uicra scriptiono tradita cst. » IIav. lendi in ccrlum, cum sint multa niorita suppri-
(40) SnbUmiorcm Dcum. Qui non tanluin sit mcndi ad Tartarum, et hfflc vis tota hujus capilis.
VX*'<5"^aTv;, ut de Jano Herodianus lib. i, cap. L\c.
387 TERTULLIANI OPEKUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 388
raturus. Sed nec operae locum video. Totum enira A ejug deputabitur, qui invenit, sed ejus qui insti-
hoc mundi corpus sive innatum et inlectum secun- tuit erat enim antequam inveniretur. Caeterura
:

dum Pythagoram.sive natum et factum socundura si propterea Libor dcus,quod vitem demonstravit,

Plaloncm, semcl ulique in ista constructione dis- male cum Luculio (51) actum est, qui priinus (52)

positum ^ et 334 inslructum et onlinatum cum cerasa ex Ponto Italiaj projnulgavit, quod non esl
omnis rationis gubernaculo inventura est. Imper- propterea consecratus, 335 ut novas frugis au-
tectnm non poluit esse (45), quod pertecit omnia. ctor, quia inventor et ostensor. ab Quamobrem si

Nihil Saturnum et Saturniam gentem exspeotabat. initio et instructa et certis excrcendorum officio-
Vani erunt homines, nisi certi sint, a primor- rum suorum rationibus dispensata universitaa
di(» (46) et pluvias de coeio ruisse (47), et sidera constitit, vacat ex hac parte causa allegendtB hu-
radiasse, et lumina floruisse, et tonitrua mugisse manitatis in divinitatem, quia quas ijlis stationes
et ipsum Jovem.quaj in manu ejus ponitis, fuimi- et potestates distribuistis, tam fuerunt ab initio,

na timuisse®;item omnem frugem (48) ante Liberura quam deos istos non creasse-
ei fuissent, etiamsi

ct Gererem et Minervam, imo ante ullum aliquem tis.Sed convertimini ad causam aliam, responden-
principem hominem (49) de terra exuberasse, quia tes collationem divinitatis meritorura remuneran-

nihil continendo et sustinendo homini prospectum p dorum fuisse rationem (53). Et hinc concedetis,
post hominem potuit inferri. Deuique invenisse opinor, illum Deum deificum justitia praecellere,
dicyntur necessaria ista vitae, non instituisse. qui neo temere, nec indigne nec prodige tantum
Quod autem invenitur fuit (50) et quod fuit, non
; praemium dispensarit. Volo igitur merita recen-

Variae lectiones.
^ In ipsa dispositione Haverc. ^ In Rhen. et GeL desuat vv. et ipsum — timuisse.
Coramentarius.

(4.5)Imperfeclum non potuit esse. Docet La Gerda tur, postquara jam fuit homo, creari potuit vel de-
haec non de Deo isto mancipe, sed mundo esse buit,
accipienda, quo facto seu creato omnia erant con- (50) Quod aufem invenitur, fuit. Niraio premit
summata; id itaiiue imperfectum censeri non po- Septiraiurf etymon ejus quod inventum dicitur.
tesl, quod perfecil omnia, i. e. quod fine omni i Nam in ista dispulatione, inventum, idem cst
creaturae de novo faciendae dedit, neque ulla ejus quod commentum, et inventores artium dicuntur,
pars Saturnura aut alios exspect ibat, a quibus ut qui prirai excogitaverunt artes, et machinas verbi :

diis crearotur, jam in initio sui perlecta ;

cui ex- gratia arandae telluris, panis pinsendi, coquendi :

plicationi ut ego assentior nara istara abunde

; vitis paslinandae, propagandae vini factitandi, :

exigunt illa quas praecedunt Sed :nec operx locum condendi.servandique, et caetera hujusmodi ad vi-
video, et quae mox sequentur jam, a primordio et „ tam necessaria, sive utiiia et jucunda. RiG.
(51) Male cum Lucullo. Non mir>us lepide quam
'-'
pluvias de ccelo ruisse, etc. Hav.
(46) Nisi certi sint, a primordio, etc,
Manilius, vere idipsura D. Hieronymus ad Marcellara [Plin.
lib. I. cap. 5 : haud dubie seculus lib. xv, Natur. hist., c. 25.].
« Accepimus, inquit,et canistrum cerasis referlum
Jum tum cum Graiae vertenint Pergama gentea, talibus et tam virgiuali verecundia rubentibus, ut
Arctos et Orion adversis frontibus ibant. ea nunc Lucullo delala existimiTem. » Siquidera
Haec conteuta 8uos in vertice flectere gyros, hoc genus pomi, Ponto et Armenia (bello nerape
lile ex diverso vertenlem surgi.-re coQlra
mundo. Mithridatico, an. V, c. 689) subjugatis, de Cera-
Obvius, et toto semper decurrere
sunte primus Roman pertulit, unde et de patria,
Serael scilicet posuit Deus ordinera rerum, qui nrbor nomen accepit. Ostensor et inventor a Pu-
cum mundo constilutus et observari cajptus, du- taeano Hbro absunt. Pam.
rabit cum ilio. Hippodamus Pythagor. in frag- (52) Qui primus cerasa ex Ponto. Ms. Fuld. legit,
mento quod suprost nobis, de Felicitate : E'xe Qui primus Romanis c. e. P.,quod cum non poterat
•yap fJiTi ^ 6 xciajjio;, ouS' av 6 7i).to<;,
f|V, ou5' a tolerari.ob idquod mox sequitur, lialix, plausum
(jeXava, ouo' o\ aaxipE;^ ouo'^ol aTrXavkc.
-irXavaxE; non invenit.Forsilan scripsit, Qui primus Romanus
"OvTo; OE '(t xou xo<r[J.ou xat toutwv exaaTOV laTi. cerasa, etc, quomodo Lucretius, quem exprimit
I. c. « Si enim mundus non esset, nec luna, nec saepe, locutus est quondara de magnifico pocta
vel fixs vel errantes exstarent stellae : postquam Ennio, qui primus Romanorum laurum meruit
vero mundus est, Eorum quoque singula cernun- lib. 1, versu 118 :

tur. » Hav.
"
Ennius ut noster cecinit qui primus amoeno
(48) Itemomnem (rugem. Aut alludit ad aetatem Detulit ex Helicoue perenni fronde coronum ;

Saturni, quem scribit Macrobius in Latio primum

primus nostrum sic primus Romanus est
agriculturam docuisse, ei vini quoque usum de-
i. e. ;

primus Romanorum. Idem Lucretius lib. v, vers.

monslrasse, Servius in viu JEneid. Virg., aut certe
37
ad historiara Geneseos ubi, c. 3, dicitur eraissus
:

Adam de paradiso voiuptatis utoperaretur terrara, Quo neque noster aditquisquam.neque barbarus audet.

et cap. 2, Abel pastor ovium fuisse dicituret Cain

agricola,' cui consentiens Josephus. i Anli:^. Jud.
Pompcio tribuitur hoc ipsum ab ipso nostro Ter-
tuHiano in lib. ad Nat. ii, 16 « Cerasium Gn. :

Pam. „
,
hominum. Non probo
,
Pompeius de Ponto primus Ilaliae promulgavit. »
(49) llominem. CoH. Mod. ;

sed breviter locum explicabo. Omne «tiam fruguui

Hav.
provenire, ante (53) Collationem divinitalis meriiorum
remuneran-
genus, inquit, debuit ex terra
dorum fuisse rationem. Piinius libro ii « Hic est
Hhaccum, Cererera, Mincrvam, iino cliam antc :

quicunqueille fuerit, quia nihil, vetustissimus referendi bene merentibua gratiam

priraum hominera
quo homini, ut in vita perduraret, prospicere- mos, ut tales numinibus arscribantur. » BiG.
389 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 390
sere'', an ejusmodi sint, ut illoa in coolum extu- A niendia praesidetis, commerciura, colloquium,
si

ierint, et non potius in iraum tarturum demerse convictum malorura et turpium probi quique
rinl, quem carcercm poenarum internarum cum respuitis, horum autem pares Deus ille majestatis

muitib unirmalis. Iliuc enim abstrudi solent impii Buafi consorlio ascivit, quid ergo damnatis,
quo-
quique in pan^ntes, et in sororea incesli, et mari- rum collegas (56) adoralia ? Suggiliatio est ia
tarum adulteri, et virginum raptores et puerorum ccelo vestra justitia » (57). Deos facite >»
(58) ori-
contaminutores, et qui Sccviunt, 33C et qui minosissiirjos quosque (.59), ut placealis diis vee-
occidunt, et qiii iurantur, et qui decipiunt, et qui- tris. Iliorum est honor consecratio coaequalium.

cunque similos sunt alicujus dei vestri, quem Sed ut omittam hujus indignitatis retractatum,
neminem * (55) inlegrura a crimine aut vitio probi et integri et boni fuerint. Quot tamen po-
probare potoritis , nisi lioinincm negaveritis. apud inferos reliquistis (00)? aliquem
tiores viros

Atquin ut illos homines fuisse non potestis ncgare, de sapientia Socralem (01), de justitia Aristi-
eliam istas nota) accedunt, quae nec deos postea dem (u2), de miJilia Themistoclem (03), 337 de
factos credi pcrmittunt. Si enim talibus vos pu-
Variae lectiones
^
Vultis Ilig. ' lihen. et Gelen. Quem honiinem negaverilis? '>
Cod. Fuld. et Hav. in ccclum.
«0 Doos facitis Seinl.
Commenlarius.
(54) Abslrudi solent impii, etc. pa- Enumerat ibi g telum apud Nostrum excipit quasi jam patronus :

:.„- u„„ r ..,.;

hos Luoianus, ;„ m ...... 'i.^„-'.. o... ?i
impictati factus, dofendet eam, quo certe auxilio
riler in Necromantia 'EaspojOcv 81, :

inquit, 7cpo<j-/i^ioyzo, etc., i. e. « Kx altera vero yel defensore non gaudeat. Par sarcasmus, quem
parto adducoiJantur ordine multi longa catena invenies c. 13 « bed digne imperatoribus defun-
:

vincti, qui dioebantur adulteri, lenones, publi- ctis honorem divinitatis dioatis, quibus et viventi-
cani, udulatorcs, s.ycophantui, atquo istiusmodi bus eum addicitis, accepto ferent Dii vestri, imo
tuibae qiiidvis in vita turbantium. » Rcspicit no- gratulabuntur, quod pares eis liant domini sui. »
Btor Tertullianus satis evidenter majestatem Vir- Pessime vero editio Pamelii exhibet deoa facilis.
gilianam, qura in describcndo piunarum inferna- Diis enim, cur non ex vinctis pessimos nocentes
liuiu loco, inter alia, ha3C edisserit : lib. vi, vers. deos facitis, hoc facto rem gratam diis vestris prae-
608, 01-4, et 021, 24. Vide. stabitis, par enim pari gaudet. Recto itaque scri-
\Quem neminem. Non debuit hanc lectio-
(55). bunt facile Membr. L. B. Ilerald. La Cerda, Rigal.
nem depravatam alii lau-
solliciture Latinius, nec lihenan. et reliqui, Hav.
daro. Latinissime enim locutus est Afer noster, (59) Criminosissimos quosque. Arnobius, lib. v :
et [)lane ut Suetonius de Nerone c. 39, in Vita « Si conteaiptor aliquis nuuimum.et sacrilegi pec-
ejus « Kx nonnullis compori, persuasissimum ha-
: toris irniiianitato ruriosus,intendissct animum ma-
buissd eum, nominom hominem pudicuin, aut ulla ledicere diis vestris auderet in pos quidquara
:

corporis purte purum osse veruni i^lerosque dis- ;

gravius dicere, quam ista prodil historia, quam,
siinulare vitiuin, ot caliiditatc obtogero. » Eodein velut quiddam mirabile, commentarii contuiistis
modo supra dixit cap. 10 « Ante Salurnum Deus p : in forniulam ? ac no illatn vis temporis, et vetu-
penes vos nomo est. » Quod vero Ed. Aldina habet statis obsolefaceret longitudo, perpetuitatis honore
ct Uhcn. Iiominem, quusi novum hic Tertulliani maotastis. Quid est enim de diis in ea positum,
arguinontum incipiaf, probare non possuin, nec quidve conscriptum, quod non, si in hominem
enun cuin interrogandi signo^ut facit 13arra;us, est dixeris pudibundis moribus et disciplinis horri-
scribondus locus, apud quoin frustra quicras illa dioribus educatum, ct contumolis reus sis, et in-
verba u atquin ut homines illos fuisse non po-
: juriae, et offensionis odium simultatibus subeaa
teslis negure.
Hav. i inexpiabilibus comparatum ? lUv.
(56) Colle(jas.Ul infra « Nihil aliud deprehen- :
(60) Potiores viros apud inferos reliqui.His. Libera
do.qimm inatcrias sororesosse vasculorum, instru- paritor vox Diogenis qui rogantibus
, athe- ,

menlorumquo communium. » Psollus udNazianz., niensibus ut initiaretur, atque dicontibus, quod

p. 184 « Quonam pacto deridcain tules cultus?
: apud '"' '' • ' •
•

(idolorum sc. ot siinulacrorum). lil subsannabo eos

qui t;ilia colunt? ot qui attribuunt cuitua ot hono-
res cfcuturjo et inutoriei si ipse udoroin consor- :

vos, et, qua» nihil vol parum distant ub his, (|iii ridiculum, respondit, aiquidcm Ajiosilaus ct Epa-
apud ilios hubontur dii. » Loquitur de tigmonto niinondus in coeno degent, vilos autem quiqui ini-
circu Kilium Dei ut creuturarum primum. Hav. tiuti in bealorum insulis eriint. > IIav.
(57) Siijiilatio est in c. j. v. Ita coll. Mod. quuin (01) Socratem. Cui recle inter sapientes primas
probissimam pxpertum passim soqunr. Alii omnes, rv partes assignat, ab ipso Apolliue sapicnliSbimus
puri fere sonsu, in Ca-lo. Non abludit hinn illud ox mortalium riirlo. Hav.
lib. ii.nrf Snt. cap. 7 « Sopuicris Uoguin vostroruiu
: {Cy2) .iri.^itidem. Cujus tanta in lolerandis ad-
cielum inruniatis. » Ga;teruiu ologuns ost locus ct versis palientiu, ut cum sulfragia comportarentur,
plenus ucri scoinmuto. Cuin cniiu uudelicos. adul- quibus ilk' in cxsilium mitteretur, iguoto cuidam
toros, hoiniciilas, furps, juste in torris puniant, ignotus ipse petcnti ut nomen Aristidis illiteralo
nonvident eodein judicio se deos suos, quos in sibi in culculo scriberet, paruerit, nihil aliud cau-
cobIis oollocurunt, duainuro, quorum certo nullum santi,quam non placpre sihi nimisjnstuni audire
essoprobut, quodot pussiin constabut apud oinnos, ArisluU-m. Cujus tanta integritas. ut posl redilum
quin sit inoestus, adulter, fur, hoinicida, virginum ab exsilio, cum semper maximis in Hpfi. mune-
ot puororum raptor atquo corruptor; quare cura ribua lunctus esset. in re tonuit dofuncius, publice
pares deorum sunrum atqiie in scoloribus collogas sit elatus et liliabus de publico dos sit data. Lau-
puniant.hoc certo contuuu-liamab illis dcpulnbunt datus lioc nomino cum aliis, tuiu a Nazianzeuo ia
dn sui, ut loquitur in line c. xni. IIav. carin. Cygncis. sa.>ouli felicitatem lUv. !

(58) Deos facitc, etc. Ut unda undam, aic tclum (03) De malitia Thewisloclevi. Thcmistoclis gloria
 391 TERTULLIANI OPEKUM PAHS I. — SEKIES I, APOLOGETIGA. 392
sublimitate Alexandrum (64), de felicitate Poly- » ipsis Christianis, qui propter illa puniantur. Ut
cratem (65), de copia Croesum (66), de eloquenlia enim dii fiant, crucibus velut Chrisliani, figuntur ;
usciis edolanlur, truacantur denique. Leonisus
Demostiienem (67)? Quis ex illis diis vestris gra-
etiam cingunlur, et in lupidicinis habitant, atque
vior et sapieritior Catone (68), justior et milita- ex insulis proveniunt. Qux sicut ipsi non sentiu7it,
rior Scipione (69) ? quis sublimior Pompeio (7U), ita nec honores, qui ipsis fiunt. Non ilaque magit

felicior Sylia (71), copiosior Grasso, eloquentior damnandi Christiani, qui illos respuunt, quam ipse
olim Seneca, qui similiter inanes supersLitiones im-
Tuliio(72)? Quanto dignius istoa deos ille assu-
probavit : ridiculos enim essc deos, qui injurix vi-
raendos exspectasset, praescius ulique potiorum ? lissimarum eliam besliolarum pateant, imo gui,
Properavit, opinor, et co3lum semel clusit, et nunc cum non sint, nec illis qni sunt benefacere, nec ac
utique melioribus apud inferos mussitantibus (73) iliis Issdi possunt.

erubescit. Cesso jam de istis, ut qui sciam me ex ipsa veri-

CAPUT XII. tate demonstraturum quid noa eint, cum osten-

dero quid sint. Quantum igitur de diis vestris, no-
Argumentum. — Jam numina illa
porro ostendit,
mina 339 solummodo video quorumdam veterum
nUiil esse, nisi inania morluorum nomina, quorum
simulacra, respeclu materix fabricxque, maxime mortuorum (74), et fabulas audio, et sacra de fabu-
cantemni mereantur, ut adeo in solalium sint 338 lis recognosco quantum autem de simulacris ipsis,
;

emicuit bello Medico, pugna Marathonia, sub aus- B
pi(;iis Miltiadis, et mox ipsealiquot annis post, dux
Atheniensum, adversus Xerxis navales copias ad
Salaminam memorabili cum laude conflixit. Lac.
(64) Alexandrum. Cujus [t.zyxXoi/^j/Aa omnem pa-
ginam apud Arrianum et Curtium impiet. Hav.
(65) Polycratem. Non is pari passu ambulat, in
fine vitae ab omni fortuna deturbatus, et misere in
cruce necatus ;felicis tamen nomen vindicavit illi
Gommentarius.
(72) Tullio. Juvenal. Sat. x, vers. 114 :
Eloquium ac famam Demoslhenis aut Ciceronis
Incipit optare, etc.
(73) Mussitanlibus. Scribendum forte musinanti-
bus, quod propius accedit ad scripturam M. L. B.
et Aldinam, quae est musitantibus. Ut vere docet
Isidorus, Orig. lil». xii, c. \,musino est animal na-
tura ex capra et ariete unde hoc verbum fnrmari ;

nimia Fortunae indulgentia, et a pisce reportatus
abjectus in mare annulus. Hav.
(66) De copia Crxsum. Miror haec in Ed. Juniana
non coraparere, cura etiam Aldus agnoscat, ubi
perperam Crassum ponitur. Delubra vero deorura
Lydiae hujus auro ditata opulentiam ejus ostende-
pntuit, atque ita aatirice dicit fortes illas animas,
apud inferos coniscare, et quasi arietes, cornibus
ob iliatara injuriam minitari, concursuras, si copia
detur, cura inferioribus sibi diis coelestibus. Rospe-
xit, puto, ut saepe, illa Luciani in Bis Accus, p. 309,
ubi Mercurius ad Patrem Jovem ITavu d^avaxxou- :

runt. Omisit quoque Rhenanus. Hav. (Jtv, w TTaxep, xai jyexXia^ouatv, xat iq xo tpavepov
(67) Demosthenem. Cujus volubilis linguae fulmi- (jilv ou ToX[j.a)at XeyEtv, uizo-^o^jjT^OMdi. Sl dUYxe/u-
na attonita stupuil Graecia. Hav. (poxe?- L e. « Valde indignantur, pater, et animo
(68) Catone. IIIo, qui de coelo cecidisse dicebatur, iniquo ferunt; nec palam profiteri audent, sed apud
qui bonus psse quara videri malebat. Hav. p se subraurmurant inclinati. » Vel certe illud SenecsB
(69) Scipione. In quo duas istas virtutes conjun- in lepidissirao illo de Claudii Apotheosi lusu ? « Nun-
git, quemque Arislidi elThemistocIi opponit.quan- tiatur Jovi venisse quemdara bonae slaturae, bene
tis viris et certe in laude militiae omnibus ab Lu-
! canum, nescio quid illum minari assidue enira :

ciano anteponitur, uno Alexandro excepto, in caput movere. » Si vero tutinr cui vetus videatur
jucunda ista altercatione Annibalis et Alexandri, lectio, sciat pari raodo mussitare suum fabricasse
inter Dialogos Mortunrum, qui etiam in recensione TertuUianura, quo [JiJ^etv Homerus, //md A :

imperalorura Komanorura priraas obtitiet apud

au 8' ex' e|jL'j$av 'AOrjvatv) Te xat "Hp'/).
Theodoret. Ad Graecos p. 121 Oi>)(^ o\ 'Pajjjiatajv iTEpi-
:

tpavEa-caxoi axpaxrjYOi, 6 Sxiixuov 6 TTptoTO?, etc. i. et mussare hinc Lucretius lib. ii, vers. 658 :

e. « Non Roraanorum praeclarissimi imperatores, Sed quia multa sibi vident contraria, mussant;
Scipionum major, » etc. elogium meruit
Etiam /us/z
Scipinnis nomen insiijni isto facto, quo de praeda et lib. VI, vers, H77 :

virginem omnium forraosissimara intactarr. sponso

Mussabat tacilo medicina dolore ;
suo rc^tiiuit. Ilistoriam narrant Livius lib. xxvi in
fine, et Valerius Maximus lib. iv, cap. 3. Factum nec Virg. imitari puduit. Is Mneid. xii :

hoc (nam TertuIIianus Scipiones, omnes sui simil- Mussat rex ipse Latinus.
linos, confundit, ut et Catones duos) etiaranura
loquitur insif,'nis raritate clypeus anliquus, cujus Mitssare itaque valet hic non audere hiscere, ne
eclypon nunc passim est notum, et ut alibi sic in [jtj quidem proforre audere, ut ex Varrone recte
Bibl. Lufjd. Bat. pendet. Hav.
D vir Grffice Lalineque doctissimus Dionysius, Lam-
(70) Pompeio. Magno illo, factorum omnium dic-
binus.
torumque Alcxandri aemulo. Testis Sallustius in Veterum morluorum. Similiter Lactantius,
(74)
ii, c, 2
hist. div. lib. « Et ideo simulacra consti-
Fragm.quaede iii Hjsf.Iibro supersunt. Sed « Pom- :

peius a prima adolescentia, serraone faulorura, tuunt, quae quia mortuorum suntiraagines,similia
sirailera fore se credens Alexandro regi, facta con- morlus sunt, orani enira sensu carent. » Et apud
sultaque ejus quidera aemulus erat. » Hav. eumdein versus Sibyllini, i, c. 11 :

(71) Sylln. Inde cngnomine Fclix appellatus, et Aafjjiova!; a^iuxoui;, vexuwv e''oa)Xa xa[Ji6vTajv,
quod raro sanguinariis contingit, placida morte 'liv Kpv^TTr) xa'J/^Tj[xa xatpou; -q 8ua(^opo? Ux^'-
ablatus, nam,
i. Dasmones iranimes, cadaverum simulacra
e. «
Sine caede et vulnere pauci
Descendunt reges, et sicca morte tyranni. mortuorum, quorum Creta in jactantiara sepulcra
misera habet. » Prudentius quoque, i, contra Sym-
Lucanus de illo lib. ii, vers. 221 :
machum
Hisne salus rerum ? Felix his Sulla Tocari ? Et tot templa Deum Romae quot in orbe sepulcra
His meruit tumulum medio sibi toUere campo ? Heroum numerare licet. ^«t Hav.
m APOLOGETIGUS ADV. GENTES. 394

ihil aliud dcprehendo, quam rualerias sororca ^ Crucibus et stipitibus (76) imponitig Christianos
930 " (75) vaaculorum inslrumentorumque com- quod simulacrnm non prius argila deformat cruci

nunitum, vel ex ii&dem vascuiis et instrumentis et stipiti (77) superstructa? In patibulo primura cor-
[uasi fatum consecratione mutanles, licentia artis pu8 dei vestri dedicatur (78).Unguii8 deraditis (79)
ransfigurante, et quidem contumeliosissimc et in latera Christianorum ; at in deos vestros per ora-
pso opuro sacrilege, ut revera nobis maxime, qui nia membra incumbunt ascife,et runcinae,
validius
iropter deos ipsos p!cctimur,340sulatium pa^na- et scoljjncc (8()j.Cervices ponimus (81) ante plum- :

umesse possit,quod eara et ipsi patiuntur,ut fiant, bura et glulinum et gomphos (82) sine 341 ca-
Varise lectiones
«' ller. el Rig, materias sorores, Haverc. ex uno cod. Ald. matres Bororea, Siml. : matre sorores.
Commentarius.
(75) Materias sorores esse. Ex eadem quippe ma- suerit, tympanis ac fidioulis extenta fuerit^palisin-
teria et dii et vasa domestica fingi solebanl, atquc fixa constiterit, ab immanibus se feri.s laniari con-
?liain (|ua! vasu [trius fuerant in deo mutubantur spexprit,viviquo sunt inflamniati.» Unde patet,i<«pi-
jontritu et pislillo aliquo contuso, unde rnateriu tihus imponere, hic esse crudelipsimum illud sup-
soror, hoc est auYY^^^i'^» atquo ul habetur apud pliciigonus,quoinferiorahominis acutopalo in lerra
Cieorgium Palamum 'AStXcpa cpairt, xai oiA^ywpa,
: erectoimponuntur,itaut ferreperhumoroset adcer-
tai tt",; auTfl^ x£pajjLEia;. Lepii. vicem emineat, hoc Grascis erat dvar/.ivSoXE-jEaOa'-,
(70) Crucibus et slijnlibus Pulchre deducit iisdem
B quod Ilesyohius exponit avar/.oXo-.jOYJva'., in (e.stu-
ub iliis deos suos, quibus
fuppliciis aflici in Chii- cai.i /0//l.ldcm,r/'.'.v''>aXa;jLo; vcl 7/.v/oaXa|JL6;,r/.iiXo(l/,
stiunosanimadvertobunt.quaj erant cruces, stipilos, i.e, fcsluca. Seneca quoque inter terribilem suppli-
unguliP, capilis pujna, beslioj, ignes, et in metuila ciorum apparatum recensef e[>i3t.l4 « Ingensalte- :

relegutio. linitalur autem etium hic pcr omnia rius mali pompa est,ferrum circa seet ignea habet,
Ti)rtullianumMiiiuciu3,distinguensintersimulucra; et culenas, et tuibam ferarum, quam in viscera
ul in lignoum coiiipctut suspendi, c;edi, dolori, iuimittut humana Cogita hoc loco carcerem, et
ruiicinari, construi in aRreum vel argenteum; orucps, et equuleos,et unicum,et adactum per me-
conflaiii, fundi,plumbari,tundi malleis et incudibus dium hominem, qui per os emergat, stipitem, et
figuraii in lapidcuui denique caedi, sculpi, lujvi-
; distraota in diversum actis curribus membra illam ;

gari et erigi. Atqui illud « Argilla doforiuat cruci : tunicum alimontis ignium et illitam ct inlentam.»
el atipili superstructa,» itaexplicat Josephns Scali- Et Consot. ad Marciam, c "20 « Video cruces non :

ger in Festum, ut aliudat auctor ad derivationem unius quidem generi?, sed aliter ab aliis fabri-
Btipitis a slipa, qua» proprie crux cst cui argillam catas, alii capite conversos in terram suspendere,
imponunt plaslae. Pam. alii per ohscoena stipitem pgerunt,alii brachia pati-

(77) Cruci e' stipili. Plasta3 enimcum simulucrum buio explicuerunt. » Et refero mollissimos effemi-
aliquod deformare veiint, necosse habent erectum nati Maicenatis versus apud eumdem epist. 101 :

ponere stipitem, cui corpus circumstruatur, et

ligneuin tiansversum, ut bachia fbrmentur. Totum
Mita dum superest, bene est.
Hanc milii, vel acuta
hoc argumentum Minucius quoque similiter exe- [J
Si sedeum cruce, gustine.
quitur, p. 26 k Quod si in uninium quis inducat,
:

tormentis quibus, ct quibus machinis simulacrum Grnoci recentiores iraTTaXtje-.v dixerunt. Hujus
omne formetur, erubescct limcre se materiem, ab etiam supplicii meminit Procopius, lib. iii, lielli
artiiECP.utDeum faoerot,illusam.L)Rus enim ligneus, Gotliici. Hav.
rogi fortasse, vel intelicis stipitis portio,Huspendi- (80) Scobinse. Et haec instrumenla erant ad poli-
tur, ccditur, dolatur, runcinatur, el Deus .-ereus tiorem ornatum, Glossarium KoTUT,-:/p'.ov, scoba
vel argentous, de immundo vasculo, ul s.cpiusfac- dicebant cnim ita pro scopia, et hinc scobina, et
tiim ,'Egyptio regi, conflutur, tunditur nialleis, et verbum scobere. Guido
prior Carlusiensis. qui
II,
inpudil)U3 ligiirutur cllapideus ra;ditiir,scalpitur,
: obiit a. 1188, et editus ost a ChifflPtio in statutis
et ab impuralo homine licvigutur. » Ubi vide El- ejusdom ordinis c. '-'(^.5:; 2. « Ilabont itaque Marlha
menhorst. Arnobius, lib. vi ;« Kornacibus incocta laudabilo quidem,spd tamen non sine sollicitudine
figulinis, px incudibus et maliei'^, tornisrasa, dcs- et perturbationeministprium nec sororemsollicite :

cobinuia liiuis perforuculis, asciis secta,

; perris, Christi vestigiis inha?rentom, et quoniam ipse est
dolatu.offossa; tercbrarum excav.Ua vertigine,run- |)eus,vacando videntem,spirilum suum scotJentem
cinariim laevigata de planis. n ILw. suamque orationem in sinum suum converten-
(78) Dei vestri dcdicntur. Sic supraNeronem dixit tem ». Hav.
dedicatorem dumnutionis Chrisfianorum, jccipions (811 Respicit morem velerum
Ccnicrs ponimus.
dedicnre pro inojporo, in quo illuin imitatur otinm cum, ut hodipijue in .\nglia, soouri percutiebantur
D. Cyprianus, ep., 'X^. I^am. D deoollandi nam apud antiquissimos, et Lucanus,
:

(79) (Ingulis erndiiis. ItB mnliin cum ms. Fuld. lib. VIII :

quam dienu/ilis. Chryaosiomus liom. do S. ftomao

Nondum artis erat caput ense rotare.
martyre « : Tanquam onim hollum qu;rdam inima-
nes corpus ejiis oirrumoid nies carnilioos Imora OufB mortis conditio honoratior visa est postea, ut
pflodiobant, oarneni deradebant, ossa deniMiHbant, patet ox indignaliono Bassiani apud Spartianumin
Ivisoeru ipaa interiora porvadobant. » Ihcc voro Vita Ceta.' « Ut et Papianjs ipse socuri percussus
:

|p»narum gcnora roronsot otinin Thondorot. adv. sit, improbante Bassiano, quod non gladio res pe-
''Gr;fros, serm. 8. p. \\2 : Kal ni))[_ irXw; tTtf.aEv. raofa sit. Hav. >,

j
Ptc,,id ost : .< NoquR voro tonuom
ut suporinnatan- (82) Comphos. Scaligcr ad oram libri sui omen-
I
tem fidem fccorunt,sod adoo profundis nixam radi- davit ita « Cervices ponimus ante plumbum glu-
: :

cibus,ut mngna hominum niultitudo pro hisoo roti- tinum et gomphosis capiti «unt diis vcstris hanc :

nondis dnclrinis mortom libonlissinio sustinuerit, qup proponit in notis ad Manilium p. 5(">9, adeo
eaque infictari volentibus,non linguus ad dofensio- sibi placens. ut cum encomio repelat in notis ad
I
nom olijoront.pod nacrris humoros,sod lampadibus Eusob. p. :^20. Sod fullilurvir illu.^tris. Ita cnim,
i latera lerreisquo ungulis,et corvices gladiis suppo- ut editi Ruen. Jun. la Cerdae et Rig. et omnes,

Patrol. I. 13
395 TERTULLlAiM OPERUM PARS l. — SERIES I, APQLOGETIGA. 3ye

pite (83) sunt dii vestri.Ad bestias impellimur,certe A. tur dii vestri (87). In insulas (88) relegamur sole :

quus Libero (84), et Gybele, et Coelesti '^ applica- et in insulis aliquis deus vester aut nasci au 342
tis.Ignibus urimur : hoc et illi a prima(85)quidem mori (80). Si per haec constat divinitas aliqua,erg(
massa. In metalia damnamur (8G) : inde censen- qui puniuntur consecrantur, et numina erunl di^
Variee lection6s.
" Rhen, et Seml. : Gereri.
Commentarius,
scribendum sensus est simplex et eiegans.
est ; Thesauro suo vulgavlt Patinus p. 82 et 158, sed
Quod et in ora codicis mei notavii P. Scrivorius, noLa quod ibi quadrijugi apparcant leones. Nomer
scribens « iScaliger ad Manilium, Cervices, eLc.
: (Joelesli apud Asios, tulelare Garthaginis numen
Iniprobat epistoia ad me sua Ileriberlus Rosweyde ct hodieque in numinis Sevcri et Caracallse, qu
a. 1602, et in iibello edito a. 1607, Cervices, elc. ex Africa oriundi visitur currenti insidens leoni
Ita distinguendum videtur, quae minima mutatio dextra tulmen, laeva sceptruin tenens, caput cincls
est. Rogo, utique cura sic optimo sensu legatur, diudemate, prout etiara reprajsentatur in gemmt
quid fluctus in simpulo excitamus Hactenus ilie." ." cornal. Dactyliothecse Goleo Gronov. n. 566, qua
Tria vero, quas circa capita deorum, qute slatuis sculpLura notari debet, quoniam in nummis pro
imponebantur liebant , recenset TerluUianus ,
, fuhnine crolalum suspicabatur Antonius Augu=ti
plumbum, soudeerzel vel soldarzel nobis, quod et a nus. Hujus deae etiam duobus leonibus cinclae sta-
soiidare, quod in aureis, argenteis, stanaeis.plum- tua valde memorabilis occurrit apud Boissard
beis fiebal simulacris ylutinum, quod in ligneis et ; B Antiq. iv, p. 95, quae eadem conspiciendapraebeliii
ex argilla coafectis, gomphos,quod in colossis,ubi in Thcsauro Gruteri, novae editionis tom. I p. 80
caput cervicibus, quod quidem ob iongitudinem Plura de hac dea ad cap. 24, Male alia3 Edil. Cercri
prospectus non ita incurreret in ocuios, clavis fer- (85) A prima. Gerte dum rudis adhuc materif
reis affligebatur, vel piumbeis binis aut ternia, ut de monte effossa igni colliquatur,non tantum quua
hodieque est videre Romae in antiquissimis statuis formis infundilur. Hav.
teste Scaligero ad Euseb. vers. 226. Quo respiciL (86) lii metalla dai::namus. Hoc quidem querilui
Jeremias propheta, cum de illis dicit, x, 4 Alfi- : Hilarius ccntia Gonstantium Augustum, qui ipsos
gimt gompkis et malleis, he faliscant Confer Isaiam, adhuc episcoporf huic operi damnavit. Verba ejus :

cap. xu, 7. Modum vero conjungendi per gluti- Jussos a te episcopos, quos condemnare nulluf
num et piumbum, plus uno in loco docet insignis audebat, etiam nunc ecclesiasticis frontibus scn-
artifex Pomponius Gauricus, in eleganti libeilo de ptos metallicae damnationis tilulos recensere. >
sculptura seu statuari, qui, post repetitam bis Et Ducifer Calaritanus Episcopus lib, i pro Atha-
terve editionem, novissime accessit Vitruvio. Glo- nasio ad eumdem Constantium. Lac.
sariunt Gr. Lat. II, Steph. r^ji.tfo;, E.Ti:toupo<;, Com- (87) Dii veslri. Sunt enim vel ex metallo quaB
pages, Sadis. Insignis locusest in Actis S. Thyrsi dam, vel saxo, vel mannore. Lucianus, de sacrili
n. 21, de simulacris « Quia ipsa magis teguntur: ciis : "0[jtaj; 8' ojv ol TTaptovxt?, etc, i. e. « Atta
gomphis ferreis, et plumbo et saxo. » Goll. Mod. : men qui templa ingrediuatur, non jam arbitran
Glutini et correptos, nescio quid sibi velit, Adduset tur, se videre, vel ebur ab Indis advectum, vel
Herrld. ita, sed male distinguit, c. p. a. plumbum, fj
Thracumvenis elTossum aurum verum ipsui :

et glutinum, etc. Hav. Saturni Rheasque filium a Phidia in terram hospi

(83) Sine capitc. Demere enim solebant caput tem adductum. » Noster infra cap. 29, de statui
alicujiis dei, ut aliud imponerent; ita Vespasianus deorum :« Puto autem ei hae ipsae materiae d

caput Neroni." colosso ejus ademit et caput solis nietallis Caesarum veniunt. » Hav
habens septem radios imposuit,quo rursus dempto (88) Insulas Ita Fuld. et Rig. sed Ald. in insula
sacrilege suum caput imposuit Gommodus,ut nar- Herald. tn insulis. Alli raox aliquis, non pro mor
rat Spartianus in Vita ejus. Apud Suetonium in Nostri. Solebant olim daranatis quibusdam igni (

Tiberio, cap. 58 « Slatuae quidem Augusti

; caput aqua interdicere, quomodo, nemine necessaria ha
dempserat, ut alterius imponeret. » Ubi summus vitae praebere austo, peribant misere. Successit i

Gasaubonus notat frequens illud apud Rhodios hujus crudelitatis locum relegatio in insulam,8 vt
fuisse, de quorum staluis urbam homines dicere ut loquuntur JCti, deporlalio, sterilem plerumqu^
sint soliti, eas esse histrionibus similes, addu- utpote ibidem necessariis ad vitam rebusdeflcient
ctique hunc Dionis Ghrysostomi in Rhodiaca ora- bus pierisque non dissimilis valde pocna. Legef
:

tione locum Digcst. de Paans « Deportatio in lecum aquae

"ilaTrep
T^? s^tJtvwv exajxov aAXox
yip '

''9 : :

aXXov £t(T£'.va'., xat to'jc avSptavxa?

ipt auxol. aXAoTS ignis interdictionis Lege I, Coi.
snccessit. » '

aXXa Xaixbavetv upocjojTra, xat fjttKpou 0£tv UTTOxpt- Repudiis « Si matrimonium quideni deportalion
:

Wxavat. Et apposile ad hunc locum citat

vo[ji£vo'j; vel aqua et ignis interdictione non solvitur. » I

ycHJiger loco supra notato illum Hieron.ymi in citus de Cassio Severo, iv Annal. 21 « Bon :

cap. III Habacuci « Si quando tyrannus detrun-

: cxutus, interdiflio igni atque aqua, saxo Scriph
J)
catur, imagines quoque ejusdc; oniiniur,et statua consenuit, » Hav.
et vultu lanluiniriodo commutato,ablatoque capite, (89) /{at nasci aut mori, In Delo Apollo et Oian
ejus qui vicerit facies superponitur ut manente ; In Samo, ad Imbrasum fluvium Juno, sub viti
corpore, capitihus praecisis, caput aliud comrau- planta, prout patet ex smgularissirao apud Segu
tetur. » Quandiu igitur caput dei commutetur, est huramo p. 171. in Creta ipse Jupiter supra c 10
sine capite, imo a prima fabrica, antequara vel infra c. 25 « Scd non statim Jupiter supra c. 10
:

plumbo, vel glutino, vel gomphis, caput humeris Romanis fascibus, » etc. Lactantius quoque /«
et cervicibus apletur. Hav. Div. lib. I, c. 2. « jEtate peesumata, in Cre'
(84) Lybero et Cybele. Bacchi enim currum tigri- vitara coramutavit, et ad deos abiit. Eun.queCii
des et lynces truhunt, de Gybele vero Lucret, tes filii sui curaverunt, d^^coraveruntque euno.
lib. II, vers. 600. sepulcrum ejus est in Greda in opido Gnoaso,
dicilur Vestam hanc urbem creavisse. In qua ;

Hanc veteres Grajum docti cecinere poetae

Sedibus in curru Dijugos agitare leones.
pulcro ejus est inscriptum, 6 Zeo; roU Kpotou,
est Latine. Jupiter Scturni. » Quamobrem eti.
Apparet rea ex Boissardi i^hvAd. Autiq. iii, 47,Grut. Gredffi urbs Icrapyrna in ei?num nati atque edur
Thes. I, 27, et nummis prajclaris, quos olim in Jovis, aquilae typomen nummis signavit, ut vidc
 397 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 398

enda supplicia. Sed plane non sontiunt (90) has /^

mortuis quoque id honoris quod diis habeatur, qui
tanto dignius scilicet imperatoribus etiamnum vi-
injurias et contumclias suae fabricationis dii vcstri,
venlibus tribuilur, quoniam 344 et ipsi deos fa-
sicut nec oliscquia. impia; 343 voces, o sacri-
ciuat ; at cerle ineretricihus, ciacedis, simitibusque
lcga convicia ! infrendile, inspurautc ! iidcin estis, ]iublic;t libidinis ciclimis,non sine insigni deorum
(jui Scnccam aliqucm piuribus ct umarioribus de contunielia, licel ii ipsi nifiilo nobiliores sinl, ad-
'^ dici potest.
vcstra Kupcrslilione perorantem reprchendistis
(91), igilur si slatuas et imagines liigidas mortuo- bed nobis dii sunt, inquitis. Et quomodo vo3 e
rum suorum simillimas non adoramus, quas milvi contrario impii et sacrilegi et irreligiosi erga deoa
et mures et nonne laudcm
aranca) intelligunt (Oi), vcstros dcprchcndimini, qui quos prsesumitis esse,
magis, quam pccuam, merebatur repudium agniti negligatis, quos timetis, destrualis,quos etiam vin-
erroris ? Ponsumus enim videri lajdere cos, quos dicatis, illudatis? Recognoscite, si mentiar. Primo
certi sumus omnino non esse ? Quod non est, ni- quidem,cum alii alios colitis, utique quos non co-
hil ab ullo palitur, quia non est **. litis ollenditis (93). Praelatio alterius sine contu-

GAPUT XIII. melia Hlterius non potest procedere,quia nec elec-

Argumentum. — Si Lamen hxc numina censeri velint, tio siae reprobatione. Jam ergo contemnitis quoa

colerc ulique oporLebat, non spernere, quod lamen reprobali3,quos reprobando oifcndere non timetis.
passim facere illos oslendit, cum singuli plures co- ^ Nam ut supra perstrinximus '^, status dei cujusque
lant, cum divinitas ab liumano pendeat arbitrio,
in senatus ajstimationc pendebat. Deus non erat,
cum simulacra eorum, ul domestica insLrumenta
pignerentur, vindiLentur, nec privula tantum, sed quem homoconsultus noluissetet nolendodamnas-
et publica, ut adeu mujeslas qujssluaria elficiatur set. Domesticos deos (94), quos lares dicitis, do-
Varise leclioues.
" Uerala. e codd. Put. et Borg. quam pluribus et amarioribus
:
—
reprehendistis, Wouwer. e codd.
Vithxi ct F. Ursini non : reprchendistis Cod. Lugd ed. Hlien. et Ald. : plue. et a majoribus reprehen- —
dialiH vel reprehcnditis. Cod. iuld. : perorantcm probetis. liiy. et Uaverc. aliquera peror. probatis. : —
'* Ab eo palilur qui non est, Semler. "^ prffistruxiraus. Seml.

Commentarius.
est apud Patin in Thes. p. 22, et Spanh. de Usu —
Milvus, et mures, et araneae. Clemens Alex.,
el
Vr. N. p. 475, qui oliam inde ex Tristano Arnobius.aliique vetustissimi christianas reiigionis
Jovis
Kl'UTArENOV:s mcminit. Ikv. dofensores, deorum apud gentiles stultitiam argue-
(90) Non semtunt. Jercraias in libro Barachi cap. bant ex incuria et sordibus quibus scatebant, cum
VI, 23 Neque senLiehant cum funderenLur. Ruiiculo
: mures in iis nidularentur.et araneae telas extende-
fpque, sed alio sensu, de Baccho vupuhinle /Eacus rent. Siciiuo Romanus iilc impcrator qui scniorum
apud Aristophancm in Riinis Act. ii, sc. vi opera decem millium pondo aranearum ooegerat.
K'.'ttep Hco; yap eutiv, oux aiaOv^aeTai, satis signilicavit, (juantum in idolis squalloris re
i. e. Si enim deus cst, nihil piayarum sentxet. Hav. C sideret, quandoquidcin arane.e in ipsis habi tare
(91) lidem estis qui Senerum ali^iuem pluribus et solerent. Le pr.
amarioribus de veslra superstitione peroranlon ]>ro- (03) Non coUlis, offendilis. Quorum itaque irain
batis. In libris scilicet quos de supprslilione Roma- miseri et vindictam exspcctare habpbant. Curtius
noruin composuit, qui lil)ri oilantur ah Augustino de Aiexandro in neco Cliti I. viii, c. 2 « Scrutan- :

lib. VI de Civ. Dei. Dixit aulem Seplimius, alujuem
Senecam, ul, ulibi passim, aliqua Dido, aliquis Li-
ctanuH, alicjuis Lazarus. Ilaquc non est quod mo-
vero nos dcbeat auctoritas codicis Pithonani quoiu
laudavit Nic. Kaber pr,Tfaliono ad Senecam editum
Luteli.T M. I). lXX.WII. Crodo quia tunc tempo-
ris, cum editio illi Sonecii> prodirot, adhuc in Ter-
temque, num ira dcorum ad tantum nefas aotus
psset, subit, anniversarium sacrum Libero palri
non psse reddilum statuto tempore, itaque inter
vinum et cpulas c.ede commissa, iram dei fuisse
manifcstam.»Qure endem cum narrasset Arrianus
lib. iv, p. 1()3, edit. (irunov. prudcnter. ut philo-
sophus, addil 'Etce-. ouo' tjzCo ixovxi r^v e; ix.r,^rj
:

tulliauo lpgcl)atur u Pluribus ct majoribu.s pero-

: toj Oifou, |jLaXXov f] tt.v auToO' xa/.o-r,Ta. avaoi^e
ranlem reprehcndistis. » Qu;e scriptura vitio non ffOst' tT)v <TU(ji(j>opav. « Siqu\dem non inpratunfi ei '

carcbat.In velustissimo cxemplari bibliolheca' Pu- erat, casum illimi ad iram numinis potius quum
tcanaj di^ertissimo scriplum logimus Idom os- ad suum malctioium rcferri,» Ingons itaque admi-
: <<

tis qui Sonccam aliquom pluribus et amarioribus ralio virtutisC. l''abii Dorsonis apud Livium, lib. v,
perorantoin n prohondistis. » Omissa porporam in c. '«0, qui Capitolio a G.illis obsesso sacrilicium
postromis
tromisistis
istis dicliouo.quam scrvavit Pitthooanus, gonti su.-b in colle Qnirinali solemno, ppr medias
eoq ue sane pr.ostat. In Fuld. logitur /)?7)//a/j.s. Rin D hostiiim staliones vadons perogit. Sed
vanos hns
-Q Qui Senecam aliqnrm. Sonooa volumon soripsit
.
molus iion immcrito ridet Lactantius,
.
_- -. lih.xi, ....
c.l7 :

de suporstitinnc gontilium cu.jus meminit Aurclius « Quoties aulem pericula impendent, ob aiiquam
Augustinus. RiiKNANus. —
Senccani aliqucm Exslat inoptam et levem causam so profitentur iratos :
nujus do suporstifiono fragmentum, quod alTort siout Jiino Verroni, iiuod formosum puerum in
i-ipsius lib.n,/7<r/. oap. 18, ot sumpsit ex August. templo Jnvis ad oxuvias tonendas collooarat et ob
• « •
•

:
lib. VI de Civ. Dci, oap. 10. Lac. hano causam Romanum nomon apud Cannas pene
(-^2) Qnns milvi, el murcs, et arane.r intrlligunt. doletum pst. » Cum etiam salis ridicule apud Lu-
Hoc ost, Sciunl non esso doos sod .Tra, vol saxa. ; cinnum in Philosponde .Troiis aliqiiis Hipoocrates
vel ligna. In iis crgo niduhuitur. lino ha?c ipsa
neglooto solum saciilicio omncs pixidos et runcta
quro pro diis colitis, inquinarc omni contuniolia modioamonta perturbpt, ut narratur ibi pac 483,
.'^on vcrontur.
I
Nompeid sibi por ipsos impuue fore Pro p)oredcrc, ms. Fuld. mox habpt e.<isc. Hav.
iintellignnt. lluc pcrlinot lcpida illa Priapi llora- (9'0 Domrsiicos dcos. Qiioraodo Laros etiam ap-
tuni dejeratio, pellat Ilioronymus in Isai<o cnp. lviii • Nullus :

Mcutior fti si (luid, luerdis caput iuquiuer ulbis fuorit locus.qui non idolulalri.Tj soniibusinquinetur,
Corvorum. Hig. scd in tantum, ut post fores doraoruiu idola pone-
 :

399 TBRTULLIANI OPEKUM PARS L— SKHIES I, APOLOGETICA. 40(

mestica potestate tractatis pigncrandOjVenditando, ^ forum sub eadem voce pra»conis, sul
pctitur ;

demutando aliquando in cacabuium (95) de Sa- eadem hasta (99), sub eadem adnotatione qusestorii
turno *^, aliquando in truilam de Minerva, ut divinitas addicta 346 conducitur. Sed enira afjr
quisque contritus atque contusus est, 345 dum tributo onusti viliores, hominum capita stipendii
diu colitur, ut quisque dominus (96) '" sanctiorem censa ignobiliora ;
nam hae '* sunt notoe captivita'
expertus est domesticam necessitatem. Publicos tis. Dii vero qui magis tributarii, magis sancti
aeque publico jure foedatis, quos in hastario vecti- imo qui magis sancti, magis tributarii. Majesta
gales habetis(97). Sic Gapitolium,8ic olitorium (98) quaestuaria efficitur. Circuit cauponas (1) religi(

Variae lecliones.
" In edd. lihen. et Gelenii desunt vv. aliquando in cac. de Saturno. codd. Fuld. et Lugd. : caccabulum
" Dominum, Paris, Deum Hav. " Haec Paris.
CommentHrius.
rent, quos domesticos appellant Lares, et tam pu- redemptoribus solebant. Sicforicaeconducebantur
blice quam aniiaalium suorum sangui-
privatini sic forum olitoriura, et alia hujusmodi publicrt
nem funderent. » Vide 111 Cuperum in Inscript. et nam et Serapea et Gapitolia eodem jure proscripta
Marmorib. Antiq. Homeri Apolheosi subnexis p. Denique sub cadeui hasta Capitolium et Olitoriuri
279, ubi de Sylvano, i*hoebo, et Jove ipso domes- addicebalur petenti redemptori. Sed quii transiba
tico erudite disscrit, et hoc Auctoris in partes vo- ad redeniptorem ea aJdictione? Hoc vidulicet, u
cat. Hav. B olilorioforo in quinquennium addiclo, ex merci
(95) Caccubulum. Ita manifeste Membr. Fuld. et moniis quae inibi toto eo tcmpore proponerentur
Lugd.Bat. non cacabulum. Quae vox eliamsi notione certas stipcs cogeret similiter, Capitolio conducto
;

Bpurca passim non occurrat, ulLro tumen palet exigeret mercedes pro iis quae notat ipse Tertul
adhibita esse cum altera voce trulla, ut instru- lianus, lib. i ad Naliones cap. 10, pro solo templi
;

menla, quibus ventris et vesicae onus excipiatur, pro aditu sacri, pro slipitibus, pro ostiis. Rig.
notet,ut vero deos in vasa immundis usibus desti- (98) Sir, olitoram. lla recte Kigaltius.cui astipula
nata commutari dicit ndster, ita et Minucius inde tur Ms. L. b., et lib. ad Nat. et edit. Aldina, alii,
illos ipsos derivat p. 2G Deus sereus vel argenleus
: « Si Gapilolium, si olitorium.» Totuin hunc locun:
de iminundo vascula,ut saepius factum Mgyplio reyi, niale perceptuin ab Interpreiibus.qui multis insu-
conflato. Horum certe sorores esse elegans doceat dant, ut sensum idoneum eliciant, solus rectc
locus ab Elmenhorsio adductus Philonis, de Vila explicavit Nicolaus Rigaltius, quem vide. Atqu
Contemplat. p. 610 ^Hw Tra aSeXcpot jJifepr) xai ayy
: Tertullianus hic non de venditione deorum ve.
ysvr, Xoutpo(f)6poi ycYovaji Kal uooovfTtTpa, xai aXXa elatuarum ex praida et manubiis hostium parta^
flCTXa Ttov dTi(Ji.oTipcov, a Trpo? Ta^; ev ay.o-zc^i j^pz'.(x<; rum agit,ut sumniat in Cerda, sed de conductioni
uTci^p£X£i Ta^ £v cpwxi i. e.
[xaXXov, f] « Quorum ; : seu localione, unde vectigal fisci publici augeba
[sc. fiimulacrorum] cognala? partes versae sunt in tur. Scilicetnon altenderunt viri docti eximiaii
serias et pelluvia, ceteraque vasa sordida adhi- antiquitatis notiliam nohis hic indagari. Nam u
benda secretis usibus. » Desunt haec in Rhenana. ubiquo omnia Romai statuarum erant plena, it
Uav. ut quasi alter populus esset, adeoque non immi
q
(96) Ut quisque Deum Ita ex Ms. Fuld. Rigaltius. rito illeapud Petronium dicat « Utique nostr :

At Latinius,Rhen. Aldus, Pamelius uniter malunt regio tam praesentibus plena est numinibus, i

« Ut vel (prout Aldus) (luisque dominum sanctio- facilius possis deum quam hominem invenire ;

rem expertus est domesticam necessilatem. » totque deorum aedes. ut et hic potuisset exclamai
Quod quamvis bonum etaptum faciat sensum.lonjie Graeculus ille Auilite tcmpla
: ; ita Capitolium illii

tamen Fuldensem scripturain pra^fero. Viderat ot maxime ornatum quod

a publicanis condi
erat,
Scalig.qui Dominum emendat.Ail enim revera illos cebatur, ut pro aditu sacri, pro solo templi
cognoscere nihil sibi boni a diis istis accedere,qui similibus, unde gratis deos non licere nosse ai
majori vi subjecti sunt, necessiiati nempe donies- srdituis ct custodibus ingens proveniret emoluir.ei
licae. Itaque Martialis ad Priapum suum viii, 40 ; tum. Eodem itaque modo ut olilorium forum, u
Non horti neque palmitis beati, olera vendebanl, petebatur, etiam Gapitolium t

Sed rari memoris, Priape, custos, templa; sacra maxime licitabantur ab aliis incoi
Ex quo natus es, et polea renasci, mndum suum etpublicum. IIav.
Furaces looneo manus repellas, (99) Sub eadem hasta. I>e hastarum et aucti
Et silviim domini focis reserves. num orif^ine ac ritu videri possunt Alexander
Si defecerit lioc, et ipse lignum es.
Alpxandro III, 16, et Junius Rabirius, cujuslil
Huo facit ot Diagorae illud scomma apud Epipha- ex editione Parisiensi, ann. 1554, 4, insertus '

nium in libro Ancoratus, ut in penuria ligni Her- tomn V Thes, Grspviam. Conferri cum his debi
culeni suum ligneum exruseit,el per ludibrium ad pv verha ex lib, ad Nat. i, 10, qum lotum hoc un
ipsum dixit Age Hercules, decimum tertium la-
: illustrant." Jam primum quos in hastariuin reg'
borem subiturus adesto,obsonium nobis cocturua. sistis, publicanis subditatis, omni quinquennio
Kt sane.inquit Epiph. acceptum ipsum scandulas in ter vectigalia vestra proscripto,adducitis sicSe' :
'

lidit. perfindens prnprium Deum, velut qui nullus peum.sic Capitolium petitur, addicilur, conduci
-
esset,et apposito illi prandio, illudens pascebatur. divinitas siih eadem vore praernnis, eadem ex
In Gra)ca ed. mihi, p. 512. Ojit a/.ojouai yap Aia- tione quaeptnris. » Ubi etrregie etiam ante Rigalti '

y($po'j, etc.,Aldus habet « Et quisque dominum.»

: quaecunque hiic pertinent docuit doctissimus Ju8 ;

•
Pomelius, llerald. et la Cerda « Ut quisque do- : Gothofrenus, ostenditque in quinquennium a
minus sanctinrem e. d. n. Scd forsan olim ita )> blicanio fuisse conductum. Hav.
scriptum « Ut quisque Dominns Deum,» etc.HAV.
:
(1) Ctrcuit cauponas. Gentiiium turpissiinum
(97) Quas in liastario vecligales habetis.lpae lib. i crum arguit, apud quos sacerdotes Cybeles stif i^

ad Nationes dixerat Quos in hastarium reges-

: ostiatim cxigebant, unde sat. viii Juvenalis :
sislis.Hastarium igitur est Liber hastarius, seu
Inter carnifices, et fabros sandapinarum,
Tabularium et Regestum vectigaliorum, quae sub Et resnpinati cessantia lympana Galli. L" P
Qusta el voce prajconis quinquennio quoque addici
101 A['OLOGETI0US ADV. GENTES. 402

ncndicans (2). Kxigilis rnerccdein (3) 347 pro X ^^^^ addicilis **. Acccpte ferent dii veslri, imo
olo tciii|jli, (4) non licet deos
pro aditu sacri ; gratulabuntur, quod pares eis fiant domini sui (8).

osse gratia, venales sunt. Quid omnino ad hono- Sed cum Larentinam ", publicum scortum, velim
andos eos lacitis, quod non ctiarn inortuia vestris saltem Laidem aut Phrynen, inter Junones et Ce-
onfcratis? acdes proindc, aras proinde ". Idern rerea ac Dianus adoratis ; cum Simonem Magnum
abitus ct insignia in statuia. Ut aetas, ut ars, ut statua^Ujet inscriptione 34S sancti dei inaugura-
egotium nnortui luit, ita deus est. Quo diifert ab tis ; eum de pajdagogiis *•*
aulicis nescio quem syno-
pulo Jovia (5) silicernium, a simpulo ^" obiia (G), di 2* deum (10) facitis : licet non uobiliores dii ve-
b haruspice pollinctor ? nam et haruspex inortuis teres, tamen contumeliam a vobis deputabunt, hoc
pparet (7). Sed digno imperatoribus defunotis et aliis licuisse, quod soiis antiquitas contulif.
onorem divinatis dicdtis, quibus et viventibus

Vurise lectiones.
" /lildes perinde aras. Paris. ^o Jiken. el Gelen. : simpuvio. *' Adjicitis, Pari.T. ^^ fifien., Ald., Sra"
ger : Larentiam. Cf. Minulii Fel. Oct. c. 25. " aut adilit Paris. " Gincedum, Semler. " Hav. e cod.
uld. : quod soli ab antiquitate praeceperant. Hig. perceperant. :

Commentarius.
(2) Religio mendiians. Coll. Mod. religionem. Lu- B gessit Kippingius, Antiq. Rom p. 209, novae edi-
etius non sine aculeo lib. ii,vera. Qdi. tionis. De Silicernio vide Donatum ad Terent.
Adclph. p. 299. Hav.
Erfito, cum primmn magnaB invecta per urbes
quomodo hoc verbum
(7) Apparet. Uinc patet
Miiiiiticat lacita morltiles iiiuUa salute,
/lire atque argeulo slKruuut iler omne varium, debeat accipi in lib. ii ad Sal. c. 5, quem locurn
Largitica stipe (iiluntes. una opera emendabo « Cui (deo) apparere videatur
universanegotialio mundalis proveniens ad hum.ani
)3lor rursua c. 42 : « Non enim sufficimus, et generis utilitatem, et... onem. » Supplet Golho-
iminibus, et diis vestris luendicantibus opem fredus seu accessionem? ego vero el Ixsionem ?
iTO. » Minucius p. 2(5, « Mondicantes vicatim deos Docent id qu,r prajcedunt, ([uae sequuntur. Hav.
icunt ; » ul)i vide Interpretes. Hunc tamen locum (8) Doniini ,^ui. Admirabiliter Ipsi enim jam in !

lelligi dobero non de circumforaneis sacerdotibus numinum ordinem rediguntur, qui ante et diis im-
ostiatim mendicante reiigione, sed de invitatione perabant, et faciebant deos. Manilius, lib. iv,
iblica ad locationem, abunde ostenditur in lib. de Aug.
Nal. I, 10 « Negotiatio rcligione proscribitur,
Jam facit ipse Deos, mittitque ad Bidera numen
:

nctitas locationem mendicat. » Failitur itaque

MajuB, et Augusto crescit sub principe numen
mclius. Hav.
(3) Exigilis mercedem. Quam pubiicanis pendere
ob consecrationem divi Julii ;
quem hinc lormaio-
icesse erat, nani de locatione ut apparet ex lib.
rem puparum ridens appellat iniperator idem et
Nat. I, 10 « Mujcstas conatituitur in quKstum
philosophus Julianus in CaGsaribns, quod quemad-
: ; i

gotiato religiono proscribilur, sanctitas locatio-

inodum plast.^E nymphas, ita illo deos formaret.
m ir.ondicat exigitis mercedom pro solo tem-
:
Impia quoque, sed diis talibus digna Neronis vox
1, pro artitu sacri, pro stipibus, pro hostiis, ven-
apud Senecam in Octavia vers. 450.
lis tolain divinitatem, non licet eam gratis culi :
Stulte verebor, ipse cum faciam deos.
U8 doniquo publicanis rcfigilur, quaiii saccrdoti- Claud. boletum innuens. Ald. pr& fer. hab. ferrent.
18. » Pro sacri Cod. Fuld. legit sacrarii, et pro Hav.
norandos, ibidem inlionorandos. Uav. (9) Eamdem statuam commemorat S. Justinus.
CO Vro aililu sacri. Quid itaciue ininim, ei et Apol. 1, 26, etiaiu c. 5G., eumque prajter Euse-
Kitei unnuam pcnsionem dare coacti fuerint pro biuin secuti sunt irenoeus, Adv. Iixres, i, c. 23, § I,
co in quo sacra sua transigcbanl ? Vidc iiifra p. 99. ed. Maesuet. —
Goll. Clement. liecogn.
p. 18 ad ilhid : vecligalis liber scilicet, ut Juve- n, c. 9. —
Cyrill. Hieros. Catech. vi, c. 14. —
il. Sat. iii, 15 : Alios. IIujus rei nurrationem defcndere conati sunt
Onmi8 enim popnlo merccilem pendere jussa Thiribius, Marunus (Prafat. iii, p. lxxxvi sq.)
ert.
Arbor, el ejecliu meudicat sylvu camcrnis. Baunius et pra3 coeteris Fogginius (De llomano D.
Petri itinerc et episcopatu. Florent. 1741. 4. p. 247
"ndicat potea dicit, ut Nosteraupra : Gircnitcau- sq). —
Contradixerunt Grabius, van Dalo [De orac.
)na3 religio mondicans. » IIav. velt. ethmcorum, ed. 2 Arastelod. 1700, 4, p. 579
(5)Ab epulo Jovis, etc. Epuium co^na est Jovi seqq.), Siiuson (l. c. p. 36 seqq.) aliique permulti.
tn grandi deo sacra, silicerniiim proprio erat — Anno 1574, lapis, etatutB olim basis, in in-
'nvivinni fnnebro scnibns oxhibitum. Simpnlum D sula Tiberina e ruderibus elTossus est (vid. Baron.
'I
Simpuvium vas erat qno in sacriliciis vinum Annal. ad. unn. 4i, tom. I, Colon. 1625. p. 363,
>atur, obba vcro erat vasis vcntricosi gcnus. ieq. coll. Montcfalcon. D(Vi>-iHm (.'a/iV.,etc., p.2l>8\
;

in diis iniinibus litabutiir. Le Pu. hrtcce nolatus inscriplionc :Semoni Sanclo Dco Fidio
A simpulo obba. Dilif^onter de hisce egerunl
(t))
sacrum, etc. (apud Gruter, Inscrip. antiq. totius
lerpretcs. Nihil diHorrc ait cpulnm Jovis jam orbis Rom. ed. Graiv. tom I, p. xcvi, n. 5). Hic
»lu grandis a funebri sonum
convivio, noc vasa Semo dici etiam poterat Siino, iuf p.Tpo Mercuriu3,
utensilia in utroquc, nec ministeria, qua? cuncla Camina, Gimina, Sanrus ^vel Sangu«, ut apud
al.
iioinine appellut. Dicobant voro « Simpuluni :
Gruter. i, Sanclus, ut Ovid Fast. vi. ,13.
c. ii. 6, et
sinipnvinm, » quomodo est apiui Rhonanuin. sq.) Sabinorum erat Deus (cf. Ovid i, v. 217 et
'10 forsan divorsa.
quod hoo ex ligno esset, illud Laclant. In.^litt. divin. i, c. 15, cd. Lo Hrun et
-tile.Nonius. « Siinpnvium ost vas lignpuin. » Dufre?n. tom. \\ qui paclis et foederibus pr.vprat a
^lus u Sinipuluin vas parvnm non dissiiniie cya-
:
sanciendo diclus quapropler eliam Dcus Fidius
,
o,quo vinum in sacriticiis libabalur. » Apnlcrus: (Ovid. I, V. 213; et Gruter. n, cc.) appollabatur, a
n hodiornum populus
Romanus diis immortalibua fide. Enn.
'"pulo et catino liclili aacrifloat. » Plurima con-
(10) Synodi deum.. Vel hino pra?9tantia ras. L. B.
 ;

403 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 404

CAPUT XIV. A Socrales, cum Diogene et Varrone deos irrisit''

destruxit.
Argumentum. — Ohiter inde avnritia in victimis probis Nolo*' et ritiis vestros recensere ; non dico 349
ofjerendis taxala, Ilomerum rcliquosque vates qualcs sitis in enecta (11) et labi-
sacrificando, cum
aggreditur, docetque quam lurpia doctores hi de dosa et scabiosa quaeque mactatis cum de opimis et ;

tamen ut exemplar lingux et

diis loquantur, qui integris supervacua quasque (12) truncatis capitula
morum juventuti proponuntur : Iragicos item et et ungulas (13), quae domi quoque pueris vei cani-
cotnicos, imo et philosophos, quorum princeps bus destinassetis ; 350 cum de decima Herculis (14)
Variae lectiones.
2* Codd. excepto jUgd. omnes : Volo iltam Lugd. scripturam Nolo Haverc. auctore probarunt Semler ei
Ritter.
Commenlarius
apparet, qui sicut antiquusnon est, tdmen ex opti- cumque claudum quid morbidumve affertis, nec
mo exemplari derivatus apparet. In eo plane erat illud vobis malum videtur. » Quo spectat illud quod
synodi, ut in Fuld. antiquiore scriptore Cinhothi. dicit in eos Ghrysostomus, qui eleemosynas ex ra-
Male omnes praeter Rigalt. edunt cingedum. Alludit plo tribuunl, in cap. xxvi Matth, hom. 86 « Si : :

non ad Roraanorum Gonsentes deos seu aujjioou- enim accusabantur, qui claudicantes offerebant
XiJovTa; et Grajcorum llapiSpoji;, sed ad illo3 supe- B hustias, cura tu pejora facias, quomodo veniam
rioris ordinis et dignationis, qui ajvGpovoi diceban- impetrabis ? Quod obtinuisse etiam temporibus
))

lur. Inscriptio vetus satis superque rem docet, et paganismi, apud avaros certe, est coliigere, cum
lectionem conflrmat : supra, tum ex simili loco Atheneei lib. xii,cap. 13,
p. 551, ubi Uermippus ita Bacchum alioquitur :
ANTIN0i2
GVNePONii Ti2N o'i Y^tp nevofiEvoi
vijv
EN AirruTi^ eEi>N 'AvaTrr,pa guojarv r\^ri [3o\oia
ctoi

M. OVAniOS AnOAAONIOS AEWxpEcpf&ou XETTxoxepa vtal eoufiavxtSo? ;

IIPO^HTHS Hav.
i. e. Nunc vero pauperculi tibi mutilas sacrificant
(ll) Enecta. Tantum deorum contemptum notat buculas, Leotrephide ac Thaumantide exiliores. »
ut vel pessimas diis victimas ofTerrent, vel pessi- Scribunt quoijue fabulatores inde infandum Pasi-
rnas et spernendas partes, cum ex lege et ritu an- phaes amorem in taurum esse naium, quod Minos
tiquo optima quaeque Diis donari cuiiveniret. Qua maritus, cum pulcherrimum taurum Jovi patri
de re multa collegit Hieron. Magius, Miscetl. lib. vovisset, ipso armentis praelecto, alium immola-
IV, cap. 4, et alii. Debebat enim esse verit. Hav.

Victima labe carens (12) Supervacua qudeque. Huc spectat fabella ele-
et praestantissima forma,
gans iEsopic;i inter veras illas. quas Neveietus
— —
ut indignatur .Pylhagoras
j apud Ovid.
jj„. „„ „^„„ —
Metam. xv
„..„. 1UW..V......
130. Diligcnter itaque inquirebant popae et sacri-
..»,,
ti
.^.^»....,, „„„
vulgavit, non Plaudeas, ... -.. ubi viator Mercurio
n. 47.
dimidium rei inveniundae vovet, inventaque pera
-- , — . ——
' i j-.
ficuli, victimam a capite ad calcem perscrutantes. cariolarum
' '
et amvcdalarum .
- plena, comedit eas,
-
x%« .

Lucianus in sacrif. Ka( ttoX^j ye TrpoxEoov e^exaaav- 6e xojv 90tvlx(0v oaxa, xat xa xwv afJtuyOa/tov xsAu-
XEi; 8'. evTtXTjc; eiVj tva fjiTjOs xwv d(-;^p-/^ffxtov xi xaxa- (pT) iul xtvo; (xvs9r)X£ Pwjjldu, tfT^aa;- (XTTiyeic, (o 'Ep-
acfjaxxwai ; i. e. « Multoque aute explorant, num (JLTJ XT|V eu)(^Y^v xou yap EupT^Oevxo; xa exxoc xat
legitiraa sit, et sacris idonea ne quid forte mactent
: evx^c Trpt); ae StavsfiTjjjiat ; i. e. « Sed CHriotarum
ex his, quae religio repudiat. » Passione S. Unde in opsa et amygdalarum cortices super allari quodam
Victoris Massil. quam ms. exstare docet Du Gange imposuit, inquien» Habes, o Mercuri, votum; :

in Bih. Valicana, ubi in Glossario tom. III, explicat nam rei inventae exteriora et inleriora tecum par-
verbum Occare, ita martyrem alloquitur gentilis ;
tior. » Notatque Adfabulatio dictum in avaros x«i
xou; eiOu; 8ta uXeove^tav xaxaaoeptl^otjiEvou;, i. e.
Surge deosque voca, sumensque per occiput occa
De grege quiquid ames. « Qni ipsos deos ob cupiditatem fallunt. » Hav.
(13) Capitula et ungulas. Gapitulum pro parvo
Quae victima ita lecta et justa appellabaturmv^hca. capite eliam Plauto usitatum in Curcul. et Teren-
TibuUus, lib. i, Eleg. 2. tio in Eunuc. et ipsi TerluUiano lib. de Pallio.
At nobis serata, Lares, depellite tela. Elegantissiine autem, ut ante me adnotavit Jose-
Hostia eiit plena mystica porcus hara. phus Scaliger, circumloquitur, quae Festus et an-
tiqui vocant ablegmitia, id est partes quae diis
Indignatur itaque Pan apud Lucianum in Bis Ac-
porrigebantur. Pam.
cus. p._^215, vetullum hircum sibi offcrri. Verba ejus 39 Herculana-
j) (li) Decima Hercutis. Infra c. : «
Bunt : "010.0); 81 oi; f) xpt; xou exou; dviovxc;, ItzO.z-
tabularii gupputabunt
^auevoi xpa-cov l'vo)^ov 6'J0'ja( [i,ot, tto/Xt,; xfic xt-
rum decimarum suraptus
ubi vide Junium. Patet vero hinc decimam lucr
va6'pa; au^i^ovxa i. e. « Sed tamen bis terve quo-
partem Herculi vovisse, ut et fesliva ex joco serv
;

tannis ascendentes, segregato ab hoc hirco aliquo

Plautini Getae in Truculento act. 2, sc. 7 vers.lO.
coleato, multum grave olenti, mihi sacrificant. »
qui ex illasportula, quam ad meretricem ferri jus
Et magis ipse Jupiter frustratus hccatombi, quas
serat dominus, sibi quoque benefaciebat.
promiserat Mnesitheus diis, si navem suam Ga-
pharci acopulis eriperent, at ille IxxatSe/.a Oeouc Nam jam de hoc obsonio, de mina una deminui
iaxtwv, aXexxpjova [xovov xaxiOuTc, yipovxa xi- Modo quinque nummos mihi detraxi partem Her :

[cuiauetm
y.Bho/,i',i-r] xot xop'j!^»ovTa. i. e. « Scxdecim diis epu-
lum praebens, gallum unicum imrnolavit. eumque Sed ad hunc pertinet inscriptio Reatina apu(
et
senem, et gravedine jam laborantem. » Infra cap. Gruterum p. XGVI, num. 7, sub Semonis Sanci no
30 « Nec sanguinem reprobi bovis mori optantis. »
: mine, quae talis est sanco. fidio. semopatki, de :

Imo vero Deo apud Israelitas nihil nisi omnibus DECVMA. VICTOR. TIBEI. LVCIV3. NVMIVS. DONVM. MO
partibus absolutum ofTerri decebat unde justain- : RIBVS. ANTIQVEIS. PRO. V3VRA. HOC DARE. SEMPER
dignatio Malach. i. 8 a Cum coecum qui ad sacri- : VISVM ANIMO. SVO. PERFECIT. TVA. OPE. ROGANS. TE
ficandum adducitis, non videtur vobis malum, COGENDEI. DISSOLVENDEl. TV. VT. FACILIA. FAXSEIS
405 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 40G

aoc tertiam [jartem in aram cjus imponiHa. Luu- A J^Jvem, nc eumdem vim a caeteris caelitibus expe-
io " magis sapientcm.quod de perdito (45) aliquid riretur,operacujusdum monstri Iiberatum,et nunc
^nipitis Sed conversus ad lilteras veslras, qui-
'". flenlcm Sapedonis casum, nunc fsede subantem
bus informarnini ad 351 prudontiam et ad libpralia 352 in sororem sub comrr.cmorationemnon itadilec-
jfficia,quanta invenioludibria deosinter sepropter ! tarum jampridem amicarurn Exinde quis non (16) ?
rrajanos et Achivos ut giadiatorum paria con- poeta ex autoritate principis sui dedecorator in-
^rossos depugnasse ; Venercm humana sagitta sau- veniturdeoruairHicAppollinemAdmetoregipascen-
[;iatam,quod filiurn auurnjlilncan pone intertectum dis pecoribus addicit (17j, iile Neptuni structoriaa
ib eodem Diomede rapere vollet ^* Martem tre- ; operas I^aomedonti locat. Est et illis de lyricis
iecim mensibus in vinculis pene consumptum ;
(Pindarum dico), qui /Esculapium canit avaritia

Variae lectiones.
*^ Laudabo Seml. ^^ Descriptis Jun. ^' Cod. Fuld. : cum filium suum /Eneam, ne interimeretur ra-
:)eTG\o\uissei. QucC Scrif)turx diversilas mouit liiyuUium, ul hiec verba prorsus delcrel, Uxc habet Mscr.
•odex Bibl. lieg. Paris. 2G16.

Commentarius.
'EnFrCIASQ.DECVMAM. VT. FACIAT. VER.^E. RATIONIS. g Mer. At tu cum vasculum aliquod surriperes hero.
?ROQVE. HOG. ADQVE. ALIBIS. DOMS. DES. DIGJfA. ME Faciebam ego, ue quis te in furto deprelienderet.
Ca. IIoc ideo faciebas, perfosor parietum,
IIENTI.
Quod sperares te furti participem fore.
Sumptuosus cerle Deus, qui tam grandi dispcn-
l«jam pauis mellitus eo cedebai tibi.
lin coli noccsso haliobot. Quani in rem eleganlissi- Mer. Sed eum pauem tute ipse edebas postea.
ni simul et veracissimi versu» sunt Antipatri Au- CA.Recte,neijue enini tueorumdem mecum verberum
'hobcjiae libro i. Fiebas particeps, siciibi deprehenderer
Aliquod comruittens ll'aj,ntium.
tu^/oXo<; 'p]p|Jie(a<;, w noifiJvE;, Iv ol YiXaxTi
(o((5(ijv, v.a\ 6p'j(v<|) <s-KfiZ^\xvio<; ^iXtxi.
Et eamdem ob causam Diogenes tiYaaOat twv oo'j-
X(ov o't XaopooaYO'JVTa; 6p(LvTe; tou; oeaTttiTai;, |j.y)-
AXX' oiiy 'IlpaxXs.r);' 'eva Sk xxiXov, •?] Ko.yjj^j apva
\W{1, xat 7ravt(ov 'ev IxXiytTai.
8ev apTta^otev t(ov servos mi-
eaOtojjLivcov, i. e", «
(i-'jn<:

AXXa rabatur. qui cuin edaces doniinos cernerent, nihii

X'jxou(; z''p^(zi- Tf Ss xo TiXiov, i'( t6 f^j\cLy^Ovj
OXXuxai, EiTE Xuxot;, £'.'0' OTzb Tou cp'jXaxo<;.
deriperent cihorum », ut narrat l.aertius. Uav.
(16) /Von ita dilecturum amicarum. Ita malim
Versus Graecos hoc modo eleganter Josephus Sca- curn optirno Puldano codice, quam cum aliis om-
[i{,'er Latinod fecit : nibus : « Non
dilectarumjampridemamicarum.»*
ita
Siquidem istum vetitum nisum et negatum a na-
iu
Mercuriua, pucri, ininiuio placabilis, illo
I.iicte,vel a«re8li nielle litalus erit. tura situm ipsa abunde Junn norat, quapropter
Non aries aul inaguus opimus
sic Alcitles :
nonnunquam se Jovi gubpellicis speciesubstituisse
Poscitur, uut uliquo de «rege lecla pecus. C narrat Philostrat.. p. 91e, ioetv auTov t^^ts ^.Seco;;,
Dicis at ille lupos ercct, quasi refeiat, utrum 6'Tt auTTj auveffTt XaOpa, tt,v yap a'.oeaa(av TeOeixev.
Custos, anne rapax perdal ovile lupus. Hav. e'<; xXo-TjV jjiot^^eta;. Et satis bella excusatio amo-
(15) De perdicio. Idem ille Plautinus servus istis
rum /EIi<E suao Vero videbatur apud Spartian.,c.5,
fersibus quiprfficcdunt, increpans heri stultiliam :
cum diceret ad uxorem « Patere me per alias :

exerccre cupiditates nicas uxor enira dignitatis

;

)oQilni quidquid liabet.verritur l^o); quaudoquidem ip nomen est, non voluptatis. » Sed locus, quem res-
(sius iierditum sedit, pcxit rtuctor, et cum illo Minuciu3,est apud Home-
jecreto hercle equidem illum adjulabo,neque mea (iiui-
rum liiad. Z, vers, 314, ubi Jupiler Trojano bello
(Jcai
Opera nunqnam nihiloniinus propere,quam potest intentus, revocatus vero inde blanditiis uxoris,
(peribit. acrem stimulum Veneris prodit.longamque amica-
5t qui ponc scquuntur.
rum seriem pertexit,non unquam erjia illas ita, ut
tuncorga Junonom afTcctus.Unde expressiusetiam
Nam hoc asslruile est, quasi de fluvio qui aquam ad Ilomerum et lertionem nostram in lib. .I(/..Y(i/.,
(derivat sibi, I. 10 :« Aut luxuriantem cum Junone la'dis3ime
Nisi derivetur ; tamen oninis eaa^iuaabeat iu mare,
inducit commendato libidinis desiderio per com-
Nam hoc in mare abit, misere perit aine omui bo-
(na gratiu.
memorationeni et enumeralionem amicarura. » De
Marte suo Venus apud IMartialem in epithalamio
Huc quoque spectant Lactantii verba in lib. ii,cap. Hiantidis et Stelhr, lib. vi, 121.
L « llis aurum ct urgentuin consecrant, quco lam
Q Sed postquam meus est, nulla me pellice Iresit :
aon habent, qui accipiuut,quam qui iliadonarunt,
Tam frugi Juuo vellet habere Jovem.
ibi cl Dionysii sacrilegi verba advcrto. Ili dii sci-
liccl suiit e\ illis morlui, dc quibus sapiens ille
Possis hunc locum ita ctiam rcformare : « Non ita

Mimus, 1'ubliuin dico versu 608. dilectarum quidem amicarum, vel, dilec- non ita
tarum haud pridem amicarum. » Quod stultiliam
Mortuo niunus qui mittil, uil dat illi, adlmit sibi. illius Jovis mapi.^ arguit, ut qui Junonis suae re-

Non injucunda igitur altercatio Cartonis cum centia foderct vulncra. Hav.
Mnrcurio apud Aristoph. in Plut. Atc. v, sc. i. (17) Addicit. Propria praeloris vox in peculium
alicujus porvitutemque quemquam detrudentis,
'. ,
" ^*;^^ 6iT()Te Tt ax£'japiov xou SejitOTo^j quod in obipratis et mancipiis fieri solebat. Livius
VtpEtXou, eyd') (T£ AavOivetv tTtoiouv cni. de provocationo Appii Claudii post scclus intenta-
KA, 'Eo' (pTs [jteT^^eiv a^jTo^, m Toty(op'j^y(e, tum Virciniam; « Uapique in vinculao;;entom juro
in
Hxev yap iv ffot va^JTO? e'j TCETTguuivo^. libcrlatis, qui liberum corpus in sorvitutem addi-
r'i hiteiTa tout6v y' auTo^ av xaTT^jOtJs- xisset, » lib. iii. c. 55. supra « Divinitas addicta :

KA. OO yap u.tTeTxEi; ta; taai; izXr^yki l(jiot, conducitur: » do venditionibus et localionibus.Vo-
'Oit6Te Tt XTj(fOetT,v TiavoupYii^aa<;
1^10. ccm regi delet Cod. Euld. Hav.
407 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 408
mcrito, qua medicinam (18) noccnter (19) cicr- A ^^^sol confingi (22) apud rcligiosissimos oportchat.
cebat, fulmine vindicatum Malus Jupiter,si ful-
'" Ncc tragici quidem aut comici parcunt, ut non
men illius est (20),impiu3 3515 in nepolem,invidu3 ffiruranas vcl crrotcs domus aiicujus dci praeFcn-
in artificem. Haec neque vera prodi (21), neque tur ". Taceo de pliilosopiiis, Socrate contentus,
Variae lectiones.
8° Rig. et Hav. ecod. FmM. ; judicatum (i. e- punitum). ^^ Praj se ferant Paris, preeferant Jun. et —
praefantur Ilaverc.
Commentarius.
(18) Quia medicinam nocenter exercebat. Etenira Quas quidem fulmina colore distare ex Acrone ad
fabulantur, .'Esculapiura adversus Fata, hoc est, lloratium docet Nanmus Alcmar., Misceil., ni,
adversus voluntatem Jovis, mortuos quosdain, in- 3. Minatur certe Juno quoque magnum ma-
genti pretio captum, ad vitam revocasse, "Avopa Iv. lum Argonatis apud Val. Flaccum, lib, i. versus
Oofva-cou xojjiiajai "Hov) eaXajx^^Ta. Pindarus Pyth. li'i :

od. avTiapixwX. fj. Rig.

111,
(19) Nocenter. Quia ne secundum Platonem ex
Pindaro avarum senem aanitati restituit, et secun-
dura alios deorurn jura violavit, inortuos ad vilam
revocando ? Innuit ccrte malam tamam T heodoret.
serra. 8, p. 115, scribens Kat 6 xepajvo; 8s xat
:
6 Y£v6[i.£vo; E|jnrprjffjxo^ h
Zr^oX -zr^^ oOaso); to Suty.OT)-
lllud vero incussura fulmen,illaque in
[i.vov, i. e. «
secula combustio, haud penitus sincerae vitae im-
poliutiqurt ingenii argunienta eunt. » An potiu»,
socundum lepidam istam Nostri in lib. ii, ud Nat.
cap. 14, notam : «Quae quidem ille vivos ad mor-
tem, non mortuos ad vitam, praevaricatione venalis
medicinae agebat, » quod "casu matris Epidaurii
illuslrat, quam dicit « eodem casu obiisse, merito
jure, quae tam malam bestiam ediderat? Hav.
(20) Sifulmen illius est. Egregie. Nam non tan-
tum ante Jovem fuere fulmina, quae ipse homo ti-
muit, sed et alii dii gestabant, vel saltem a picto-
ribus et poetis illis tribuuntur. Ita passim Juno
Coelestis Africae praeses occurrilinnuinmisetet scul-
pturis dextra fulmen tenens, ut supra obserbaha-
mus, et clypeus Alcibiadis notatur coelatura Cupi-
dinis fulmen vibrantis. AthenaBus, lib, xii, c. 1, p.
Imbrem ego, et tenebras, seevumque tridentcm
Jamjam ego, et iuvili lorsissem conjugis ignem.
Scneca, Nal. Qu., lib. ii, cap. 43 : « Quare ergo id
fulmen quod solus Jupiter mittit (ms. Lugd. Bat.,
B antiquissimus legi, quare id solurn fulmen, quod
Jupiter miltit) placabile est :perniciosum id de
quo deliberavit, et quod aliis quoque diis aucto-
ribus misit ? Quia Jovem, id est, rcgem prodcsse
etiam solum oportel (Itecte itaque apud Nostrum,
malus Jupit-'r, si fulmen illius est), nocere non nisi
cum pluribus visiim est. » Denique Arnobius, lib.
iii, ex Plinio ducet « Novensiles, secundum Mani-
lium, deos novera esse, quibus solis Jupitor po-
testatem jacendi sui permiserit fulminis. » Ibid.
<< Quod sibi sunt, quos Cindius praedicat, Manilius
dicere reperiefur falsum, qui alieni fulminis jacu-
latores sub istius vocaminis appellatione conclu-
dit. »Malum hunc Jovem, nihiluqueSaturno potre
meliorem, porro dicit impium io nepotem, Jovia
enim filius ApoUo, Apollinis .csculapius. Oracu-
Jum infanti datum apud Uvidiura Metara., I. ii,
versu 646.
Animas tibi reddere adtmptas
fj Fas erit idque semel Diis iudignantibus ausus.
;

435 : 'Aauioa youv et^^Ev ex ^puaiou xal eXitpav- Posse dare lioc iterum flamma prohibere avita.
To; KtTZoiTjixhri, itp' ^; euLarjiAOv "Eptoi; y.cpauvov Eque Deo corpiis fies exsangue, Deusque,
T,Y"/-'jX-/;(jiivo;, i. e. « Itaque scutum ex ebore et Qui modo corpus eras,et bis tua fata novabis. Hav.
auro confectum ille babuit, et pro eo in insigni,
(21) Vera prodi. Coll. Mod. vero proinde. (Jra-
Cupidinem, qui fulmen vibrnret cubito elalo, »
viter /Eschylus apud Aristophanem in Ranis, act.
ita enim explicandus lotus, quem roale vertit in-
IV, sc. II, in altercatione cum Euripide, ibi Euri-
terpres, « Qui ulnis fulmen amplecleretur. » Inde
pides :

de nece Ajacis minoris Valeriua l''laccus Argon.,lib.

1, vers. 372. IloTEpov o' oox ovxa XoYov ToiouTOv Trepl ty^; <l>ai8pa;
Et tortum non a .Tove fulmen Oileu [auvtOrjxa ;

Qui gemet, Euboicas nato slridente per uodas. AI. Ma At', iXX' ovt' aXX' iTioxp^jiTTecv )(p-r) to ito-
[v/;p6v Y« rtoirjT-/5v.
enim fuit
a Pallade interfectus, ut ostendit indi-
Kai TrapaY^t'^ [xr^^l Sioaaxeiv, ToTc plv
gnabundae Junonis oratio apud Virgil., i, vers. (Ji'?j
Y*P
[•TTaiSapioiffiv
43.
"EaTi SiSaaxaXoi; 6'aTi<; (ppa^si, toT? 8' ^SoJai iTOir;-
Pallasne exurere classem
Argivum, atqoe ipsos potuit submergere ponto, ftai.
Unius ob noxam et furias Ajucis Oilei ?
Quid ? egone.primus de Pliaedra scripsi haec quasi
Ipsa Jovis rapidum jaculata e nubibus ignem.
nova, (o .(Eschile ? dic dum.
et quffisequuntur, ubi omnino videndua Servius, n yES.Inio frita sed haec quae sunt malH,decet occul-
:

qui ex Varrone quatuor deos fulmina sua vibrasse (lare poetam,

docet, cum ostendal ctiam, cur nonnunquam non Non producere,noncondocefacere: non pueris solet
(aeqna
suum sed Jovis fulmen adhibuerint. Quare etiam
Dictare magister adultis instillant praecepta poetee.
fulmen vibrans occurritPailas in nummo Antigoni :

Hay.
Tutori.s, quem exhibet Spanhemius de Us. etPraest.
Nvm.., 376. iilaque clarius Patin. in Thess., p.
p. (22) Lactant,, lib. i, cap. 19
Configi. » sed :

27, et Noctua illi idera officium, quod aquila Jovi homines ingeniosi hanc secum habebunt fortasse
praestat, unguibus fulmen tenens, ut in alliisnum- ratinnem, quia Deus fulrainari non potest, apparet
mis videri poti-st. Exhibefurab eodem Herculps ful- non esse factura.Imo vero quia factum e8t,apparet
mine armatus, in nummo Herennii, p .593. Etnpud hominem fuisse. » Notatur Chrysippus apud Laer-
me in veferis gemra.T? ectypo olore vecfa fulmen tinm,ut qui in Physiologicis focdade Jnnoneet Jove
quatit Ceres sinistra, dextra spicas gerens. Atque finxerit. AiaypoTaTrjV y^P (f"^'^-) tauTrjv avaTrXaT-
ex illa Tuscorum disciplina Lucretius, lib, vi, Ti'. laTopfav, el xat eTratveT w? (puatxrjV, yaiJ.aiT'j-

vers. 386 : Tta; jJiaXXov Turpissi-

TrpeTTOuaa •}] 0eou<;, i. e. «

Quod Jupiler, atque alii fulgpntia Divi

si
mam enim (aiunt) hanc fingit historiam, etsi ut
Terrifico quatiunt sonitu cffilestia templa, naluralem laudat; lustris tamen magis convenien-
Et jaciunt ignes, quo quique est eumque voluntas. tem qoam diis. » Hav.
409 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 410

:|ui in conliirncli.irn cthircum ct ^ Socratis postea afflxcrint "^ (20), el iruaginern ejua
dcorum f|U6rcujn
canem(23j354 dcijcrahat.Scd proplerea danmatus auream in templo (27j 355 collocarint, rescisi^a
esl Socrates,(juia deos dcstrucbat (24) Plane olim, damnatio testimonium Socrali reddidit.Scd et Dio-
iJ esl semper, veriLas odio est. Tarneii cuin pujiii- genes nescio quxA (28) in Hcrculem ludil.et Roma-
tentia eentenlia) (25) Athenicnscs et criminatorcs nus Cyaicus (29) Varro trccentos 350 Joves, eive

82 Cod. Fuld. Tamen cum
sa damnalione test. Socr. reddiderunt.
(23) Quercum et hircum et canem. Uujue exem-
plo Zeno per capparim jurabat, ait Laertius. De
liisoe juramentis agit ydiu» de Juram., cap. '6, 1
§23, 51. Quoniam vero mss. Fuld., modia vox
abest, Huspicalur Higait.ex sono projcedenlia qucr-
quuin vilialib auribus irrcpisse. Sed docte notavit
lloraldua ex Scholiaste Ariytophanis etiam per hir-
ciiii) dcjcra3se,imo pcr ansercm et alia quar-cunijue,
ut tuse idein obsorvat. Faciebat vero id docere vo-
lcns por deos non esse jurandum. Nos (|uoniam
nihil habcmus, qiiod addamus diligcntiee Heriil-
dinjB, nostia eiiim prorerre volumus, non aliens,
ayinbolum damus ex gcmmis
nurn. 305, 306, 307, 313, 316, 317, 323, ubi
conspici possunt capita anseris.aquilaj canis,galii,
arielis sivc liirci, equi, ct Iblium (|uerquus; sunt
ibidem, ubi proboscis elcphantina occurrit. Hav.
(2i) Deo.f tlcstruclnil. Ila do [Malonc judicat Thco-
dorctus, serm.,p. iii, p.50, euin non ausuiii totam
idolorum tubricam tollei-e, mctu populi Athenien-
sis, aed Jussissc ne ex aiia materia quam ligno vcl
sa.xo lierent, quam putarcL contcmptui obnoxiam
facile vilitatem suo populo porsuasuram.Laclantins
qnoque de omiiibus poetis, lib. i, c. 12 « Metue-
liaiit onim malum, si
Bionein faterenLur, quod eral verutn. >- Lt de Ci-
ctTune, imprimis, lib. u c.3 Intelligebat Ciccro
rdaa e9se,(|ua3 homines adorarent.Nam cum mulla
dixisact, quffl ad eversiontm religionum valeront,
ait, tarncn non esse ea vulgo dis|iiitanda, ne su-
VariiJLi leclionejj.
poenitet sontentiaj Alhenienses, ut criminatores Socr. efflixerint, et — rescis-
Comraenlarius.
auroa qua3 sequuntur, alias copiosus. Locus hio
ob angustiam non patitur. IIav.
'27) In letnplo. Siispecta quodammodo ieclio
m Narrat qui.iem Flavius Vopiscus Tacitum impera-
torcm statiium arf^enleain divo Aureliano in tcm-
pio Solis dedicare voluisse, itemque divorum tem-
plum lieri jusisse, in quo essent statuas princi-
j)um bonnrum.Sed ista crant numina Romanorum
quibus ct hosliae et vota liebant. Laertius dicit
B 'nisso staluam i/ ]hjixr.i\t^ erectam, publico eedi-
licio ut notat Ca.-aubonus ex Polluce, in quo ut
putat, xi riOji.7:iTa, i, e. pom/iurum cliorugia asser-
(lorife.mis, lom. II, v:)bantur. Unde eliam forsan pretiosiores imaginea
.322, conditas ibi festis diebus proferri potuerunt ad
Bolemnitatem amplilicandam. Scripsit itaque ex-
templo Tertullianus, quod probo ex Laertio, qui
dicit pucnitentid correptos Athenienses euQv; ,
viox alque indf? publicum luctum indixisse, accu-
satoresperdidisse, Socratom statua honorasse.
Sed in templis deorum statuas
et illustrium
vivorum esse erectas docet Leontino Gorgiae
honos iste in tempio Apollinis Pythii habitus,
prout sane stalu;n illuetrium mulicrum etiain in
: loco uliqno numini cuidam dcdicato excitabantur.
contra publicam persua- Ita testamento suo non tantum voIuitTheophrastus
ut Aristotelis imago in simili sacrario reponeretnr.
In vila ejus Diogencs Laert,, l-f.ii -r,-/ '.Vpirro-i-
).o'j; £lx,'j-/a -t0r,v3(i e''i; xi kpiiv. Sed idem ipse
Q Aristotelcs de matris suae Ptatua fieri voluit, ut in
Vita pjns eidem scriptor Ka- tt,v ttjc fJt^.Too; t^^c
:

sccptas piihlice religiones disputatio talis exstin- t^liizipxc TT, Ar, ar,Tpi dvaOeTva! e'; NejjLeav, i. e.
gual. » llbi egrcgie d ChristianiH ille Cicero in. •
• Matris quoque nostrffi (sc. statuam) Cereri qusa
Marcum Tulliinn invehitur plcnis elcquentife velis, in Nemea est nicari volo. » Adde quaj de Calphur-
diccns intcr alia « Sed niinirum Socratis car-
: ma modo diximns. Hav.
cerern times ideoque patrocinium vcritatis susci-
: (28)Diooenes nescio quid. Rpspicit Laertii illud
pcro non audes. At mortem, ut sapiens, contera- in Vita ejus, quo gloriabatur Diogenes Herculis
ner(5 debuisti, » ct qu;c sequnntur. IIav. vitam vivere, ijLr,5£v iXejQepta; irpoxp ivtov, TtavTX
(25) Pwnitcntix senlentia. Diogenes Lacrtius in T(7)v jcp(T)v etvai Aeywv, i.e., « Nihil libertate ducere
Vita ejit.<! : 'AOrjVaTot 8' euOj^ iifziyjMniw, u^ttj pr.-nstantins , et omnia sapientium esse prse-
^AsItjat xai TtaXaiaTpa; xai YujAvadia, i, e. « Athc- dicans. » Dicit antem ncscio qitid, qnia ultima illa
oiensibus statiin tanta pjus facti pocnitentia inces- Bubobscure vim et injurias Herculis innue -
iit, ut pala<stra8 ot gymnasia clauderent. » IIav. banl, quas imilabantur illi Cynici, vi capientes si
(26) .'!/// urriH/. Lacrtius, ibid. Kai tou; p.lv : quis petentibus negaret, neo baculo aliter quain
itpUYaSeuaav MeXfTou cl
, OivaTov xaT^pnoaav ,
Hercules clava utentes, iit passim videri potest
AvuTov Te £Tn8rj|jLY)TavTa auOrijJLtpov i^exi^pufav ,
apud Lucinnnm. (,>nomodn apud illnm in Vitarum
HpaxXi(oTai, i. e., « Llt alios quidpiri cxsilio, Me- .iuctionc, intprrogatns a mercatore Diogenes, qucm
itutn vpro morte damnarcnt, Anytum ipsa die, imittiretur ? Ilerculem respondit. Sic de Hercule
iiiin poregro esset, Ileraclcot.-e extorminarunt. »
Q Icgimus apud Lactantium loco quem non longe
^d hanc opinionem de mortuoSocratp apnd jndiccs hinc producemus, « Hercules solita violentia usus,
psos ailuiiit Phn^drus.nominisot famae ambitiosus, quia unuin accipero non pofiiit utrumque sustulit.»
lib. III, fab. y. Imo hunc conditnrem sectffi ause glnriabanfur. Le-
pidissiinn est confnbulntio Diogcnis et Herculis
Ciijus non fiijtio mortein, si famnm assequar, inter Dialogos Mtirtuorum Samosntensis Luciuni.
Kl cedo luviditB, dunirnodo nbsolvar cinis. Ubi nprcnli illudit Cynicns q. vide, et quae se- :

qniintur facta sanp."^ Itaque nihil mirum si inter

11 ina. Fuld. ita srribobatiir Prenitet sentonti;»
Vlhauionsoa.ut crin>inatores Socratis postea elflixe-
Hit, et itnagincm (^jns auream in templo collora-
'int, rescisaa, dninnaliono trstinioninm Socrati
'eddiderunt, » et sic usurpatur afflitjcndi verbum,
d>. IV., ttdv. Mari\, c.
12, addit Scioppius. Oimi-
:iKlorp8 hi Socratis rursns apud Gorlasum podem
lomo occurrnnt nobis, modo dependentea a vulfu
aocralip pt Palladi?. num. 301, modo «liter, num.
: tot llercnlis efliiries, juvcnis, senis, barbati, im-
berbis, etiam Cynici locum habeat. cujns nudum,
eqalidum, barba capilloquo hirsutum capet ex ve-
teri gemma profert nobilissimusantiqnarius Leon.
Augustin. in Gemm. .\ntiQ., p. i, n. 6. Hav.
Uomnnus Ciinicus. Ita dictus ob Satiiras Me-
(29)
nippeas, quas conscripsit, quorum frapmcnta col-
legit et notis illustravit .Ausonius Popma. Aulus
Gellius. Xoct. Att., lib. « F^x quibus illc
ii. c. 18 :

330, fueruulque Anytu3,MeIitu3 et Lycon.De statua Menippua cujua

fuit, libros M. Varro Id Satiria
411 TEKTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA, 412
Jupiteres (30) dicendum, sine capilibus (31) intro- _
illa iraclatur denique quam irreverenter dii ab
;

ducit *'. ipsis habeantur, dum coram iliis iibidinem suam

expient. Quaiis quidem religio cuitores suos siui-
357 CAPUT XV. tos, 35H insanos, osores vero cordatos el sa-
Argumentum. —
Demonslrat porro, quam iniecore pientes ostendit.
deorum facla ct nomina, ad oculorum et aurium Caetera lasciviaE ingenia etiam voluptatibus ve-
voluptaiem, ab ipsis in ^scenicis voiuplalihus in-
stris, per deorum dedeeus operantur. Dispicite
flecluntur, ut divinitas plaudente populo conslu-
pretur ; ut el (juam crudeliter in cavea el ludis Dentulorum (32) et Hostiliorum (33) venustates,
theairalibus ad/iibeantur, ubi vilissime majestas utrum mimos (34) an deos vestros in jocis et
Variae lectiones.
3^ Introduxit Paris.
Commentarius.
semulatus est quas aiii Cynicas, ipse appellat
: census bona flde quaerunt, ut dispici et distingui
Menippeas. » Ipse inde Menippeus dictus a Sym describique non possint. » Imo ita clare hoc loco
macho in epistola quam primus edidit et correxit etiam ms. Fuid., ut vix dubitationi locus sit. Al-
Lud. Carrio Emendat., 1. ii, c. 14 « Studium
: dmus prss{'ert\capidibus. At vero Capis ut notat
cuidem Menippei Varronis imitaris, sed vincis in- Festus Pompeius, erat poculi genus dictum a ca-
genium, » el ab Arnobio, lib. vi, » Varro, ut dicit B piendo. Nonius Marceiius, jungit cum a;'rm7/o, apud
Menippus, non ut dicit Menippeis, » ex ejusdem quem Varro, de Vita P. R., lib. i. « Etiam nunc
emendatione, c. 17. Hav. copula, quae vocant capulas, ac capides, quod est
Romanus Cijnicus. Libere inquit Rhenanus, Var- copuli genus,item armillum,quod est urceoli genus
ro locutus est de diis gentium, id quod vel ea vinarii. » Ut vero armiiium indedictum, guod ar-
sentenlia satis arguat, quae citari solet de exstispi- mo, id esl, humero portetur, ut Festus, ita capis
ciis Non solum otiosos.sed sordi dissimoe deos,si
: vasculum minoris formae.quod munus capitollique
in jecorum et viscerum sterquilinio sua occuiue- posset, Varro de L. L., lib. iv « Et minores, ca- :

runt consilia, homiuibus ab insanis sucerdotiltus pides, a capiendo quod ansats, ut prehendi pos-
;

manifestanda, Idem Satirassuas Menippaeas a Cy- sint, id est capi. Harum figuras in vaseis sacreis
nico cognoininavit. Pam. ligneas et fictiles antiquas etiam nunc videmus. »
(30) Jupiteres. Vide Priscianum. Nam .lovis non Cum iituis conjungit eliam Livius, lib. x, c. 7, de
est genitivus xou Jupiler, sed antiqui nominativi habitu Pontificio loquens :« Si conspiciatur cum
Jovis, ut passim videre est ex exemplis poetarum capide ac Jituo, capite velato victimam caedat, au-
apud Grammaticos. Unde Varro diserte, lib. vii, guriumve ex arce capitat. » Apparet itaque fuisse
de L. L. Nuno consuetudine aliter dicere, pro
<( inptrumentum ad sacra pertinens, nam et armil-
Juvis, Jupiter pro bovis et bus, bos
: pro struis,
: ium, te.ete Festo, vas vinarium in sacris. Quasi ali-
strucs. » Jupiter vero est quasi juvans Pater, ut cubi in Satyris Menippes ingentem hanc Jupiterum
Marspiter, et rectos modo casus habet secundura phalangem introduxisset irrisam qui nullus sacer
eumdem. De quo videri potest Ger. Joh. Vossius ^ ornatus circa illos apparebat. Sed ego lectioni ms.
illepansophus in Addendis ad lib. ii, c. 8, deAna- Fuld. et libri ad Nat. potius acquiesco. Adde quod
logia, ms. Lugd. Bat. legit JM/)Uro5 dicendos. Fuld., hic de abolitione divinitatis agaturquae non magis
Jupiteros. IIav. apte potest exprimi, quam per verbum induci.
(31) Captibus. Locus difficilis, tanto magis, Hav.
quia nec vola nec vestigium ejus apud Varronem, Lentulorum, De Pallio, c. 4
(32) » Meritoque :

cujus pleraque et longe optima interciderunt, quo- Mimographo Lentulo in Catinensibus commemo-
rum naufragas tatjulascollligerunlRiccobonus,Ste- ratus. » Hujus etiam Hieronymus meminit non
phanus, Popma, nos etiam in iis operam aliquam semel. Hav.
posuimus. Junius ex Festo aliquid affert, sed in (33) Hostiiiorum Nobilissima inter Romanos
.

quo acquiescere non possim. Qui non immerito
inde deridetura La Cer(1a,cujus LaCerdse nota est,
sine capitibus, id est, minuti capite, quorum nec
conditionem, nec familiam, nec civitatem oomme-
morat quibus triplex diminutio capitisexprimitur.
familia, et quorum nomina nonnulla nobisreliqua
fecit antiquitas. Primus es Hostius Hostilius, qui
cum Romulo contra Sabines pugnavit, memoratus
Livio, lib. I. Meminit et Hostilianarum actionum
Cicero, lib. do Oratore, c. 245, et C. Ilostilii
i,

H;ec ille. Oblique vero etiam Varro taxavit, ut Mancini, 238. Apud Reinesium quoque
ibid.,
c.
ego quidem puto, Deum Stoicum, mundum, ro- occurruit, C. Hostilius, qui cum C. Populo Lenate
tundum, globosum, Seneca, epist. 96 « Si rotun- : legatus in Syriam est missus ad Syriae et .^gypti
dam illis, qualem Deo dederint formam. » Idem in regnorum bellum componendum. hiscript, IV, 8,et
ridicula illa Apocolocyntosi, quam sine cachinno D L. Hostilius Fortunatus, cum filia Hostilia Ja
lego nunquam, de Claudio « Qualem deum istura
, nuaria, xii, 45. Apud eumdem, xvi, 24.
fieri velis ? Stoicum. Quomodo potest rotundus
C. HOSTILIO. C. F. FRUGIONI.
esse (ut ait Varro) sine capite, sine praeputio? Est
C. H08TILI0. C. F. NEPOTI.
aliquid in eo Stoici Dci;jam video, nec cor, nec
caput habet. » Prout autem nonnulli innumerabi- Et rursus, xvii, 154 Hostilise Atthidi. Quis vero
:

les dixere mundos, ita Varro trecentos deos sive
Jupiteres introduxit, in illo scripto quod ambo, et
Sineca et Tertullianus, respixisse videntur. Est
adhuc quac mnrari nos potest Ipctio Cod. ad Nat.,
1 10, ubi est inducit, quo, nisi usurparit pro in-
troducit, videtur notari expunctio horum deorum,
qui ut la Cerda ait deminuti sint capite, quasi ibi
examinarit Varro soliditatem et valorem divini-
hic mihi non liquet et Mimi una cum
Elostilius
ipsis inscriptionibus dudura perierunt, Hostius vo-
catur in lib. ad Nationes. De Hostii cujusdam
libidine Seneca, ii, 1, 16. Hav.
(34) Mimos an Deos veslros. Lactant., lib. v,
cap. 21. » Num pejus ? qua iidem ipsi, qui, cum
deos se colere dicant, tamen eos publice turpiter-
que derident de quibus etiam per mimos agi,
:

tatis cu.jusque Jupiteris, inveneritque trecentos, cum ? qualis haec ren-

risu et voluptate patiuntur
quos ab illo nomine excluserit. quod si placet et gio.aut quanta majestas putanda est,qu8e adoratur
hio scribi debuerat inaucit. Favit huic coujecturaj, in templis, illuditur in theatris. « Tertull., de
quod in eodem libro legitur, oap. 12, de multitu- Spectac, cap. 27 « Illic nomen Dei blasphema-
:

dine deorum. « Tot enim lamniae, tot nationes tur. » Hav.

413 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 414

strophis (35) rideatis '^ : mrechum Anubitn (3G), ct A '•'^''a;

^^ (iO) 359 omnem focditalem (U) eorum
mascutum Lunam (37), el Dianam flageUatam (3H) designant. Lugel Sol filium jactatum (\2) de cctlo,
cl Jovis mortui testamentum rccitalum, et tres Her- liHtantibus vobis, et Cybele ^''
(43) pastorem sus-
cules {3{)) famclicos irrisos. Sed et histrionum iit- pirat (4'«) fastidiosum (15), non erubescentibuB

Variae lectiones.
**
Rideatis abest Paris. ^* Rhcn. : latera ; sed ef. Ad nal. i, iO. ^^ et Cybele post — non erubescenti-
bus vobis abest Puris.
Comraentarius.
(35) Slrophis. Patet quid per hanc voceni intelli- dumque aiienos boves devorat, illum sibi amaria-
gal Auctor, conjungens illam cum jocis. IJicit enim sime conviciantem cum risu et cachinnis audiebat,
proprie callidam in fallendo verautiam, Marlialis Sed po5tquani Herculi divinus honores ad admira-
de moccha, xi, 8. tionem virtutis deferri placuit, a civibus ei ara
=»..«^1^ V. posita est, quam de facto So j^jyov, id est, bovis
i.rv,
Jum atropho'
f„i;„
tahs abit. r \ •, j "
jugiim nominavit. Ad quam duo juncti
j i-
bovea
'
. •
V
a verbo dxpipaj, cui aftine esl nostrum proverbium immolarcntur, sicut iili, quos abstulerat aratori,
rie re callide surrepla, yls donker groen verwem. eumque ipsum sibi constituit sacerdotem, ac prae-
Nam certe quod de strophis et antistrophis in copit ut iisdem malediclis seinper in rebibrandis
carinine lyrico notat la Gerda, hic in miini) inniii 3 sacriliciis uteretur, quod negaret se unquam epu-
vix (luidein puto. Cum potius a subjecta inateria latum e?8e jucundius. » Wm vero mimorum inscri-
gcnus ludi tam slropha (\\nim mimus uppcllatum ptiones de Jove et Hercule a Codice ms. Fuldano
ftiisse videatur. Hieronymus, Apoi. ii, adv. liufin. aborant. Hav.
« Et quasi mimum Philistionis vel Lentu li ac (40) llistrionum iitlerx. Adumbravit omnia haec
MaruUi slropham eleganti sermone conliciam. » Arnobius in liiie iibri v :« Sed pootis tantummodo
Fuit enim ille MaruUus insignis Mimographus, licere voluistis indignas de Diis fabulas, ol flagi-
cujua exstnt dictum hoc ad [larasitnm gulosum tiosa ludibria comminisci. Quid pantomini vestri,
:

i(Tu IIectori'm imitaris, ab Ilio nunquam rccedis, »
ludontis in duplioi signilicatione //ij, (jua et urbem
et intCHtinuin donolat. Kefert Servius ad Virgil.,
Eclog. vii, iO, el /Eneid. vii, 499. Notat passira id
quod vulgo dicilur raillerie, een loopje. Utitur hac
voce rursus in lib. de Anima, c. 27, dcridens
Panthi)idoin Pythagoram « Nam qui talein com-:
quid histriones, quid illa mimorum atque exoleti
generis multitudo ? Nonne ad usum qujEstus sui
abutuntur diis vestris, et lenucinia voluptatum ex
injuriis altrahunt contumeliisque divini?» Notan-
da est lectio Rhenani lutera, ut ad eiricminatioDem
productum corpus et famo=am laterum inflexionpni
respiciat in lib. tamen ad Nat., i, 10, lo^'es, ut ;

mentus est stropham, » etc, iit adv. Marcion., lib. hic, histrinniras litteras.
ni, c. 10 « Quanto dignua necessitas lidcm,
:
(41) F-editalcm eorum. Araores, adulteria, rixas,
quam stropham aJrninistrassct ? » Hieronyraus et siinilia. Huc pertinet, quod ibidem apud Arno-
quoque contra Ruf. « Vis scire totas argiitiarum
: bium scqiiitur « Quod nefariura esset auditu, :

tuaruin strophas, vel speculnrum insidias? » Et gentis illa genitrix Marcife, regnatoris et populi
(]
hinc voces iilaj apud Papiam « Strophus, tortus, procreatrix amans saltatur Venus et per affectus
:

fraudator, Stropha, nequitia. fraus. Stropharius, omnes meretriciaj vililaiis impudica exprimitur
impostor, fruudator. » Cod, Agobard. Inilio stro- imitatione bacchari. » Hav.
:

phis. » Hav. {\2) Jactatum. Cod. Fnlii habet, Detractum de

(36) M.Tchum Anubim. Idem cst I)eu!5 Annbis ot c<rlo, quasi ridoret Septimius modum etiam quo
Cynoccphulus, iindc Viig. dixit l-^t latrator Anu- fuluiinatio Phaethontis ligurabatur, qui machina
:

tis. Kt utriusqun forma colobatur Mercurius, sunt aliqua ut in curru sublimis sursum erat evectus,
Riileiii islffi insoriptiones l'abularuiii.Ita(]ue Anubis ita rursus alia detrahorotur et sic in terram prreci-
Luna masculu.s, etc. L.vc^
iniochus pdobatur, sicut pitarctur. Reliqui vero, ut et .•\gobard, jactatum.
{'M) Matculam omnes mss. et editi.
ISUilam. llo H.w.
Meursius Lunum maviilt, quo non opus est. Qua> (43) Cybele. Eodem tenore Arnobius ibidem :
vcro de notilia hujus Nuiiiinis ct cultu dici pos- « Saltatur et magna sacris compta cum infulis
sunt, ex lapidibus, nuinmis, aliisque veloribus Mater ot contra docus a-.tatis illa Pessinunti a
:

monumontis oollocta, dal)imus in Dissertatione Dindymene, in bubulci unius amplexu Oagitiosa

peculiari, de Deo Luno et diis Hermaphroditis. fingitur appetitione gestire. o Quibus ridendi ma-
"AV. toriam prt-obuit deorum ille suhsannator Lucianus,
Dianam jUgellatam. Islud agnomon, inquit
(38) et (juo et hoc et complura alia mutualum esse
La Corda invonit poeta in contumoliam Dian.r. Ego Septiraium nostrum agnosco. Is ita loquentom
potius puto titulumsou inscriptionem mimi fuisse, n inducit Venotom ad cupidinem suum in dcorum
idcoque ut reliquas litleras majusculis efferendos. dialogis : 'AXXi «u (p ToX[jiT,p(5taTe, etc, i. e.
"*v- Verum etiam, tu audacissime, ipsam Rheam,
«
famelicos. Quidquid fuerit, jam
(39) Ilercules jam anum, totque deorun- malrcm, ad pusionis
ignotuin, non absimilo tamen illud videtur, quod amorem compulisli.et ad Phrygii iilius adolescen-
ugcro P8t apud l.aclantium, lib. i, c. 21, ubi ti?dosidorium. Eaque jam a tc acta est in insa-
aficrorum Horculis, qure apml Lindum, oppidum ninm. junctisquo loonibiis. ot assumptis Coryhan-
Uhodi, iiialodictis ot exsecrutionibus celebrantiir, tibns, quippe qui ipsi quoqne furore quodam afdati
hanc ex gontium scriptis rationem narrat « Hor- :
sunt, sursum ac deorsum per Idam oberrant lliec :

cules cum oo delatus essot, famemquo patorctur, Attidem Hav.

quidem proptor ejulans, » elc.
aratorom quemdam aepexit operantom elopanter
ab eoquc :
(44) Pastorem suspiral. Quod nobis
potorecajpit, ut sibi unum bovem venderet. Enim- ante oculos
vero ille negavit fiori posso quia spoa sua omnis :
,_,„.,. o „ v;-
Spcrnentem amores suos. Mr-
.
colenda' tonvT, dnobus
jumontis nitorotur. illi.s
(4o) F(i.^/i(/;oi«m.
Hcrculos aolita violontia usus,quia unum acciporo 8>'- '" ^"^ Eclog;'- ii :

nonpotuit.ulrumquosustulit. At illeinfolix.cum bo- luveuies aliuiu, si te hic faslidil, Alexin.

'09 suosmactari vidcrot, injuriam debere.nota quoque Ser-
suam malodictis Ita enim, non Ale.tis, lcKi
ultus est quod hominielpganti
:
et urbano gratissi- vit indicat : « Alium Alexim, alium puerum for-
nium fuit. Nauulumcomilibus suis epulas apparat, mosissimum, qui to minimc speruat. » Hav.
 415 TEUTULLIANI OPEUUM PAUS I. — SEUIES I, APOLOGETICA. 416
vobis. Et suslinetia Jovis elogia (46) cantari, et A ligiosiores estis in cavea, ubi super aanguinera
Jiinonem, Venerem, 360 Mitiervara a paslorc humanum, super inquinamenta pcenarum proinde
judicari. Quid, quod imago dei veslri ignominio- saltant dii vcstri, argumenta et historias noxiis
sum caput (47) et famosum vestit?q>iod corpus ministrantes, nisi quod et ipsos deos vestros saepe
impurum et ad istam artem efleminatione (48) pro- noxii induunt (50) ? Vidimus aliquando caslratum
ductum Minervam aiiquam vel IJerculem reprsa- Atyn, iljum 362 deum ex Pessinunte (51) ; et qui
sentat ? Nonne violatur majestas et divinitas 361 vivus ardebat llerculem (52) induerat. Risimus et
constupratur plaudentibus vobi8(49)? PJane re- inter ludicras meridianorura crudelitates (53) Mer-

Commentarius.
ante oculos ponitur in gemma pulcherrima, qure tem aliosque repraesentabant, ut videri polest in
notanda venit habiLu Endymionis pastorali, tomo gemmis Gorl. t. II, 539, sed et
n. 205, 311, 509,
Dacl. Gorl. 11, 498. Describit vero in insigni im- ipsoruin deorum facies. Ila larva Panos spectabi-
postore Alexandro Lucianus in Pseudomante Kal :
lis est ibidem, n. 506. Ad huno ritum etiam respi-
6 [jtEv xaOejoojv 8t,0£v ect., i. e. « Gum hic dor- cit eloquens ille Gregorius Nazianzenus, O/a^ adv.
miens scilicet in medio jaceret descenderet hu-:
Mulieres : ubi docet indignum esse honestis mulie-
tem in eum e tecti fasligio, tanquam e coclo.Lunae ribus fuco faciem tingere. Ignominiosum legit (]od.
vicem agens, Rutiiia quaedam formosissima cujus Agobard. et pro quia, ipsum. Hav.
dam e Gaesareai domus prajfecti uxor, quae ni- (48) Artem e/femiualione prod. Pariter Hierony-
mirum ut amabat Alexandrum ita vicissim ab illo B mus ad Marceltam, tom. I, epist 8 « In theatrali- :

araabatur. Ac sub oculis perditissimi illius mariti bus scenis idem histrio nunc Herculem robustus
tum complexus agebantur, tum oscula, idque in ostendit,nunc mollis in Venerem frangitur. » Qnera
propatuio. Quod nisi complures fuissent tasdae, locum ut et alios Gypriani, Lactantii, Augustini
forsan nonnihil et eorum, quae fieri solent inira adducil tilinenhorstius ad illud Arnot)ii lib. vii ;

sinum, patratum fuisset.» Ita vero dictum est hoo « In femineas moUitudines enervantes se viros. »
pastorem suspirat, id est desiderat, ut suspirat Goll. Mod. arcem vitiose. Scriptura in MS. L. B.
amorem in Diris, quae Valerio Gatoni assignantur, compendiosa videbatur velle scenicam artem. Hav.
ibi :
(49) Plaudentibus vobis. Ita edidit Rig. ex ms.
[nvideo vobis agri, formosaqne prata : Fuld. ita et God. Agobard. Antea legebatur lau-
Hoc formosa magis, mea quod formosa puella danlibus vobis. Exprimit hoc ita Arnob. I. iv :

Est vobis. Tacite vestrum suspirat amorem ; Sedent et in spectaculispublicissacerdotum orania

ut recte ibi observavit Lindenbrogius, nisi quod magistratuumque coUegia, Pontificos Maximi et
raalim ex Manutii editione, Maximi curiones sedent Quindecimviri laureati, »
:

sequuntur. Cyprianus etiani

et quffi « Jlomo fra- :
Tacite et vestrum suspirat amorem.
ctus omnibus merabris, et vir ultra muliebrem
Longe vero aliud Lucani, vi, 370. mollitiera dissolutus, cui ars sit verba manibus
Nec teaues ventos suspirat Anauros. Hav. expedire, et propter unum nescio quem, nec virum
nec feminam, commovetur civitas tota, ut deaal-
{m)Jovis elogia. Qua? vox supra a me explicata C tentur fabuIosa3 antiquitatum libidines. » Hav.
est. Arnobiu? loco saepius memorato « Quin et {^0) Noxii induunt. \u\t dicere noxios illos ex
:

ille in fabulis maximua ipse regnator poli, sine

more Romanorum non tantum personas deorum
ulla numinis majestatisque formidine,aduJterorum sustinere, sed saepe etiam in poenara ad vivum
agere introducitur partes atque ut fallere
; casti- repraescntare id quod de diis istis fingitur, castrari,
:

talem alienarum possit familias matrum, ora im- comburi. Huc facitillud Martialis [quem vide lib. i,
mutare pellacia, et in species conjugum subditivi 5, 7 XI, X, 25.] ;

corporis simulatione succedere. » Jovis itaque elo-

gia sunt bi tituli Jupiter Amphitryo, aurum vel
:
imber aureus, pulmo vel cygnus, taurus, et qua
sunt plures furtivorum araorum ejus epecies. Tmo
recenset elogia haec Arnohius iterum,lib. vii « Po-
nil aniraos Jupiter, si Amphitryo fuerit aclus pro-
nuntiatusque Plautinus ? Aut si Europa, si Leda
Ganymedes fuerit saltatus,aut Danae, motum com-
Non falsa pendens iu cruce Laureolus.
Ausonius etiam alludit illuc epist. xxxiii :
Deceptae felix casus se miscuit arti.
:
Histrio saltavit qui Capansea ruit,
Idem qui Nioben saltavit saxeus, ut tum
Spectator veram (rediderit Nioben.
In Canace visus multo felicior ip?a :

pescet irarum? » Quodque ad suspirantem Attin Quod non hic gladio visceia dissecuit.
Gybeiem attinet, ibidera ait « Tranquillior, lenior
(51) Ulum Deum ex Pessinunte. Ubi primo divi-
:

mater magna efficitur, is Atydis conspexerit pris-

nitatem adeptus est, et corpus ejus est consecra-
cara refricari ab histrioniltus fabulam? »
tum, Historiam vel fabulara vide apud Arnob. lib.
(47) Imago dei veslri ignominiosissimum caput et D v, God. Fuld. " Deura vestrum e Pessinunte. »
famosum vestit. Haec verba, totum histrionis caput, Rhen. Alten. Hav.
ipsius Dei quem repraesentabat, persona convesti-
(52) Ilerculem. Arnob. lib. iv « Nec non et :

tum fuisse significant, quod apertissime declarat
Gabius Bassus apud Gellium, cap. 7, lib. v. Nam
caput, inquit, et os cooperimento persona teclura
undique, unaque tantum vocis emittendae via per-
vium,et videmus in nntiquis Gomicnrum exempla-
illa proles Jovis a Sophocle in Trachiniis Hercules
pestileri tegrainis circumretitus indagine misera-
biliter edere inducitur ejulatus, violentia doioris
frangi, atque in ullimam tabem diffluentium vis-
cerura maceratione consumi. » Idem lib. vii :

ribus personas in hanc omnino formam depictas.
Boethius lib. de duabus Chrisli !Sat. ubi de personae
vocabulo. Quod si acuatur antepenultima, in-
nuit, apertissime a sono dicta videbitur. Idcirco
« Indignatio relanguescet Alcidae, si tragoedia So-
pnoclis, cui Trachiniae nomen est. Euripides aut
Heroraes actitetur ? « Merito itaque irrisus a La-
ctantio, lib. i, c. 9 Huno homines Deum putant.
:

autem a sono,quia concavitate ipsa major necesse Sed Philocteles ejus haeres non putavit, qui facem
est volvatur sonus. Rig. —
« Ignominiosissimum
supposuit
caput, et famosum vestit. » Respicit scenicum ap-
paratum et imprimis larvas quibus caput suum (53) Meridianorum crudelitates Non erant hi legi-
inserebant histriones.lll» enim non tantum Socra- timi gladiatores
417 APOLOGETICUS ADV. GEiNTES. 418

curium mortuos cauterio examinantem. Vidimue ^ de contempta utique censentur, tam eorum quj
el Jovis Iratrem gladialorum cadavera cuiri rnal- ejusmodi factitant, quam eorum quibus factitant.
leo dolucentem. (fj-i Sinf,'ula iata ()Uffi(|ue adhuc Bed ludicra ijta sunt. Cajterum ai adjiciam, quje
investigarc quia possit? Si honorera 3G3 inquie- non minus conscientiae oranium recognoscent, ia
tunt divinilalis, si majestatis vestigia obsolebant ", templis (.55) adulteriacomponi, intcr aras lenocinia
Varise lectioues
*' IHg. et Hav. e cod. Fuld. : majestatis fastigium adsoiant, uti etiam srriptum in lib. I. ad Nat. cap. 10
extr.
Commentarius.
Bupposuit arsuro, qui artus suos et nervos cre- At vero quoniam
mari ac dissoivi vidit, qui ossa ejus ac cineres in
Oeta monto sepelivit. » Itaque faise irridetur ab Corpora viva nefas Stygia Tectare carina,
iEsculapio in Dialogis apud Lucian, et frustrutur
Merourius prius cauterio an recte essent mortui
priori loco, ut aerius morluus. Lucianus, ipse ita
ytlsculadium inducit Eij \iytf.(;, etc, i. e. « Hecte
:
examinalo introUucebutur. Aldus caulerio. Hav. —
dicis, quoniam et inusliones tuas curavi, quundo Jovis fralrem. Illustrat hunc locum
ad Nat. i, lib.
10, ubi ita concipitur « Quod Dis Pater, Jovis
:
paulo aiite aaccndisli ad iios scrniustulatus, cor-
fraler gladiatorum exsequias cuni m.lleo deducit,
pore ulriinque corru|)to et perdito, et a tunica
ista, et post etiam a flamma. » Litem dirimil Ju-
quod iMcrcurius, in calvilio pennatulus, in caduceo
ignitulus, corpora exanimata jam mortemve eimu-
piter .jub(!ns priori loco accumboro /Escul
^''T'"' B lantia e caulerio probat. » Unde patet extremita-
non ul prius Deura factum sed ut jrp^Teoov
OV aUO-
dciro ^„ „nrl,i/.o; A aryt ar,^ htyin
Oav6vT:!(. IIav.
; .
tern ignitum ot
caducei iVrnifnrr. candentem
et r.„ huic nr..,A^\i
r,
crudeii-
tati inserviisse: ut et vGz\.Qleducpre esse retinendum
timi gladiatores, sed fere ii qui ex spcctaculo ma- conlra Junium qui vult didurere, quod et probabat
tulino et bestiariis reliqui facti erant, qiiibus, Scaliger. Et hinc intelligi poiost clausula illi mimi
quamvis bcstius evasissent, liimcn inissiu iion da- et ge.stus hiftrionis, demonstrato sonatu, illud
butur, iuter sc enim cuiumiLtebuntur post prun- pronuntiantis apud Sueton. in Neronc, cap. 39 :

diuin ad iiiternccionom nudi ad niortdm concursuri, « Orcus vobis ducit pedes. » Licot emm diducoret
neraniJum humanis oculis sptiotacuiuiu, ineritoque forsan illa cadavera Pluto oontundendo virga sua
a Seiieca exugitutnin. Do his vide Lipsium in egre- malleata, tamen prius pedibus arrepta deducebat.
gio illo opusculo, quod inscripait Senn. Salurnal. Credo scenam idoo rcpr.-csontatam, qiiia fingebant
1. II, c. Ib et Leonurd. Angustin. in Gemm. Anliq.
;
nihil nostri nisi tenues umbras quadam et sirau-
tom. I, n. 167 et 168, ubi talos exhibere pulat, lacra,
Ex hoc vero unico Tcrtulliani loco possumus col-
Modia pallentia miris.
ligere, quod si vel nulli vol pauci ex matutinis
depugn.iloribus suporfuissent, tulia in cadaveribus
permanare ad Orcum. Jam vero Pluto cum mallco
eliam fuisso perpelrata. Hav.
fuit inlroductus, qui tum diu nilida et saginata
(54) Merrurium nwrluos caulerio examinantem.
ista gladialoriim corpora, praisertim si animae quid
Jovis fralrem radavera cum mallco deducentem. Et
a cauterio Mercurii fui?set exoitatnm et latentis
Morcurio et Diti, sou Plutoni, virgam tribuunt
C spiritus apparerol, tundoret, alque, ut aurilabri
Poelffi. AnimiiH autem illo doducebat;
iste cada- motalla, dicluceret, donec nihil nisi trama ligurae,
yera. Itaqiio por jocuin et risum, qui Morcurium
ut oum Persio loqnar, reliquum esset, quod exne-
induerat, mortuos explorabat virga ferroa caiidenli,
dito Plulonium siium rognnm subire posset. Vir
hoc illi rautorium, excitandis animaruiii rpliquiis,
doctus qui locum hunc corrigore vult in operosis-
languenlibus Ibrtoan ot pigris. Qui voro Plulonem,
simo Antiq. Ilom. Loxico, inieiicem adhibet medi-
cuin virgu quidem incodobat, sod armata mallco,
cinam, quoniam non contulit Tortulliaiii librum
quo faoilius contunderet, si quid anima) latentis in
ad Nationes, neo constanti mss. loctioni attendit.
illis gladiatorum a pugna recenlium cadaveribns Hav.
uiter euiidum forto rebollaret. Mulleum
ct cluvam Kxpressit hoc quoqne Minuciue,
(55) In templis.
Gr;cci paooov, vocant ot izipxr^y.x, etc.
Cau- Ilio. — p. 28 : autem magis a sacordolibus, qnam
« Ul)i
terio exmmnanlcm. Qua; partos
Mercurio dabantur, inter aras et delubra conduruntur stupra, traotan-
quia illnis erat dofunctoriim animas ad tristia tar-
tnr lenocinin, adulteria moditanlur? troijuontina
lara mittere, quod dogma ut Pylhagorinnm
etiam, doniquft in .Tdituoriim collulis, quam in i()si? lupa-
sed rostriclius, reconset Laertius in
Vita ojus Tov :
naribus flafrrans libido delungilur. « Vide ibi
tt 'Kp.arv, Ta;.i;av eivat t^ov ^'jyjnv y.j.\5'i xoyxo Kimonhorstium, el nolis ejus addo hoc Ovidii lib. i
IloiXTTsa XeYeaOat, KaJ neXaTov, xat XOov-ov, iTtei- de Artc amandi versu 77.
6T)7Tep ojToc eW.^uTtei, etc., i. e. « Mercurium
porro animarum qujvstorem esse, atque idoo l)u- Nec fuge Niliacee Memphilica socra JuTeDcae.
clorem (hci, Janitorom et Torronum, quod is ex r. Mullas illa facit, quod fuit ipsa Jovi.
corporibus, ot ex terra, et mari aniinas
immiltal,
ei puras quidematiiue purjjatas in excolsum ducat, Scilicet ut idcm ait lib. iii, 635.
jmpuras vero illis no appropinqunroqiiidom, noque
invK-oni sibi Cuni ?pdr>nt Pharia- sisfris opprnti» jiiTpnra^?
c;olcrum vinoiri a Kuiiis inso-
ipsis,
Quoipip eni comites iro vtUentnr, e«t?
luDilibus nexilais. Pluriini vero omnium anima-
»
rnm ciiram Morcnrio dioarunt. Cuni fii2<?t a templis orulos boua Diva viroruui?
Lepidum oxstat Prftuerquaui si quos iila veuire jubet.
li-piip^rainma. lib. ii. Anthol.
Nioarohi in Zopyrnm
medicuin, (Miumoral onim animas Nota vcro orationis gradation«mi m tcmplis ad aras,
aliquot (luas me
sub Iristitia tartara misit, ab aris ad tabernacu'a aidituorum, indo ad ipsum
nihihiuo intriim dicit,
quoniain ut. Morcurius caducooet
laJHribus instru- sacrum habitum sacrique administrationcm, dum
f;tus eos quo8 curandos suscepit, ad inforos de- dala puris quasi manibus thura ardont in foculo.
oucit :
Nola est historia Glodii, qui uxorem Ca-^saris in
sacris Bon;v! Doro vitiavit, ncc dissimile factum,
K7)p-ix,ov yi, |:'y,,, j.jx.vov, xa? uXaTTi KiStXa, proptor qnod D"! ira oon!ra ''amili.im Eli acccnsa
"; t-plXT)-; xaTaYSi toj; eepaiTEuo[jievou;. est, narratur I Samuelis ii, 'J2. Hav.
 ;

419 TERTULLIANl OPERUM PARS L — SERIES I, APOLOGETICA. 420

tractari, in ipsis plerutnque aedituorum et sacerdo- ^ ostendit.Quo pacto sibi viam ad demonstrationem
tuin labernaculis, sub iisdem viltis et apicibus et religioms nostrx purgal.

purpuris, thure flagriinte libidinpm expungi (5G) : Nam, ut quidam,somniastis caput asininuro (.')7)
nescio, plusne de vobis dii vestri, quam de Ghri- essedeum nostrum. Hanc Cornelius Tacitus suspi-
stianis quaeranlur. Certe sacrilegi de vestris sem- cionera ejusmodi inseruit ^^. ig enira in quinta
per apprehenduntur. Christiani cniin templa neo Historiarum suarum bellum Juduicum exorsus ab
interdiu norunt spoliarent forsitan ea et ipsi, si
; orif^ine gentis, etiam de ipsa tam origine, quanr. de

et ipsi ea adorarent. Quid ergo colunt, qui talia nomine et religione gentis quse voluit arguraenta-
non colunt ? Jam quidem inlelligi subjacet veritatis tus*', Judaeos refert *" .^gypto expeditos (58), sive,
esse cuitores, qui ii;endacii non sint : nec errare ut putauit.exlorres *', in vastis Arabise locis aqua-
amplius in eo, in quo errasse se recognoscendo rum egentissimis, cum siti macerarenlur, onagris,
cessaverint, Uoc prius capite, et omnem hinc sa- qui forte de paslu potum petituri aestimabantur,
cramenti nostri ordinem haurite, repercussis ante indicibus fonte usos ob eam graliam consimilis
tamen opinionibus falsis. bestiee superficiem consecrasse. Atque ita inde,
opinor, praesuiiiptam, nos quoque ut judaicae reli-
CAPUT XVI. gionis ** propinquos, eidem simulucro initiari. At

— B enim idem Cornelius Tacitus, sane mendacio-

Argumentum. Osfensurus jam, guem Deum, et ille

quomodo illum colant Christiani, antea accingit rum ioquacissimus (19), in eadem historia refert
se ad convellendas opinioues de isto cullu falsas : Cneiuiu Pompbium, cum Jerusalem cepisset, pro
de capite 3564 scilicet asinio, de cruce, de sole,
pLereaque templum adiisset speculandis Judaicae
de ficto isto Numine biforni, guod inscribebutur
oNOKOiTis. llaec omnia non sine risu morsuque di- religionis arcanis, 365 nuilum ilJic reperisse si-

luit, inque illos ipsos accusatores magis quadrare mulacrum (60). Et utique si id oolebatur, quod

Varise lectiones.
^8Rhen., Ald., Barrxus; Gangnaeus Nam quidam, etc. Gelen., Fr. Junius, la Cerda : jam ut quidam
: :

Haverc. et [iig. : Nam et quidain {ed. a. 1754. Nam et quidem). Haverc. Nam, ut quidam somniastis,
caput —
nostrum, hanc —
ejusmodi inseruit. Fr. Junius : Judaismo inseruit. Sed antiquiorem verborum
dislinctionem rctinuimus, quo facto v. hanc delendum est, ut voluerunt Heinrichius, et lUtter, sed inscvit
pro inseruit scribendum. ^^ Argutatus Jun. *° Infert Paris. *' Exterminatos Havercump. " Religionis
abest Pariiin.

Commentarius.
(56) Libidinem expungi, i. e. perfici, consummari.
vel ceeco appareat laudes ejus contineri, et legen-
De Tiberio Suetonius, in 44 « Fertur C dura
Vila ejus c. « Sine laude loquendus. » Quanquam de
: :

etiam in sacrificando quondam captus facie mini- omnibus scriptoribus ita pronuntiat Vopiscus in
stri, acerram praeferentis, nequisse abstinere, quin Aurcliano « Nemo scriptorum, quantum ad histo- :

pcEne vix dum re divina peracta, ibidem statim se-
ductum constupraret, simulque fratrem ejus tibi-
cinem. » Hav.
(57) Caput asinium. Prasclara et docte congesta
videri hoo loco apud interpretcs Taciti possunt
quibus addendus Lydius, (/e He Milit. lib. ii in fine
capitis secundi. Pro ejusmodi Cod. Fuld. hujus-
modi. Hav.
(58) yEgypto expeditos. In libro ad Nationes scri-
pserat, Judseos refert in expeditione, etc. et in
riam pertinet, non est aliquid mentitus. in quo Li-
vius, in quo Sallustius, in quo Cornelius Tacitus, in
quo deniqueTrogus, mani estiserroribus convince-
rentur. » Inter quos Tacitum quidem ab utriusque
Vopisci el Tertuliiani calumnia acriter, large, et ex
professo defendit eloquentissimus Muretus, Oper.
tom. I, orat. 14. Recte vero idem Cerda observat
arguliam nostii cum Tacitum illum ut loquacis-
simum et linguae minimae continentis denotat, se-
cus ac ipsum nomen prs se fert. Hav.
;

Glossis, Expeditio dicitur £^o8o<; z\c, Tz6\t]xov. in (60) Nutlum illic repcn^se simnlacrum. Quod
aliis ^';o8o; exorjiJirjXtxT, axpaxi.oDTwv. Hic tamen ex- verum est vel ipsa caecitate teste. Unquamne quis
peditos yEgyplo Judasos dicit, quasi de tristi iEgy- gentilium majus de IMose et Judaica religione,
ptiorum jugo Jiberatos non exlorres aut exsules,
: prirnisque illorum insMtutoribus ausus estproferre
ut putavit Tacitus. RiG. testimonium quam hoc est ? oi/.aioiToaYouvxEC x«t
(59) Mendaciorum loquacissimus. Quod non mi- Gtoacfiei; w; aXrjOwi; ovxsi;, justi et vere religiosi.
rum ubide Judaeis agit, cum omnes, quotquot D Verba sunt Strabonis, ex libro ejus xvi. Cujus te-
sunt, in ista historia coeculiverint, et eadem erro- stimouium de Mose ct cultu Numinis ibidem prae-
ris chorda oberraverint, lege Tacitum et Justinum, cedit, in hunc modum Moj(t-^<; '(ap, etc, i. e. :

et riilebis. In causa erat mos Judaeorum, de qui- « Nam Moses unus ex ^Egyptiis sacerdotibus, ourn
bus 'pse Tacitus V. Histor. c. 5 t Sed adversus partem quamdam regionis haberet, ac moieste
:

omnes alios hostile odium. Separali epulis,disrreti ferret pra^sentem statum, inde huc commigravit,
cubilibus. » Liberius Juvenalis Sat. xiv, versu 101. mullis cum comitanlibus, quilms divina cordi
erant. Affirmabat eiiim docebatque, yEgyptios non
RomaDas autein soliti coDtemDere leges,
Juiiaicum ediscunt, et servaut, ac nieluiiDt jus, recle sentire, qui bestiarum ac pecoruin icjagines
Tradiilit arcaDO qiiocleunque volumue Muses, deo tribuerent, itemque Afros, nec Graecos, qui
Non Dionstrare vias, eadem nisi sacra codeuli :
diis hominum naturam affingerent. Id veio soluir
Ouee?itum ad foutem soios deducere verpos. esse Deurn, quod nos et terram ct mare continet
quod coelum et mundura et rerum omniura natu-
Quare ridiculum et intolerabile illud quod laCerda ram appellamus, cujus profecto imaginera nemf
Tacito affinxit, quasi in multiloquium ejus dixerit sana) mentis alicujus earum rerum qua; penes no»
Sidonius : sunt similem audeat effingere. Proinde omni simu
Qua pompa Tacitus, nunqnam sine fine loqnendus lacrorum effictione repudiata, dignum ei lemplu:'
ac delubrum siatuendum, ac sinc aliqua figuraco
ubi cum Varroni, Sallustio, Plauto conjungatur, lendum. » Hav.
421 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 422

aliqua effigio reprasentabatur, nusquam magis A pitiatur, viderit habitua, dum materiai qualitas

quam in sacrario suo exhiberetur, eo magis, quia eadern sit ; viderit forma, dura id ippum dei cor-

nec verebatur *^ extraneos arbitros '•*

quanquam pus ait. Et tamen quanto distinguitur a crucis
vana culLuru. Solis enim sacerdolibus (61) adirc slipite Pallus Attica (04), et Ceres Pharia '»
(65),

licitum, et conspectus cffiterorum velo oppanso quje sine effigie rudi palo et inforrai ligno pro-
intordicobatur *". Vos tamen non negabitis, et stat^^VPars crucis est orane robur, quod erecta
jumenta omnia et totos cantherios cum sua stationc defigitur (66) nos, si forte, integrum et
;

Epona *" (0:^) coli a vobis. lloc forsitan improba- totum deum colirnus. Diximus originem deorum
mur quod inter cullores omnium pecudum
", vestrorum a plastis de cruce induci (67). Sed et
bestiarumque, asinarii tantum sumus. Sed et qui Victorias 367 adoratis (68), cum in tropaeis cru-

crucis nos JIC6 rcligiodos putat, consecra- ces intestina sint Iropajorum *'. Religio Romano-
neus *'
(63) noster erit. Cum lignum aliquod pro-
Variae lectiones.
*' Veretur yun. Arbitros a6ei/. Par. " Oppanso Pccris ; alii, oppaaso intercidebatur. " Mf«.
*'•

aliiquc Ilippona cj'. ad. Nat. I, II.

: ,
" Improbandum se SerrJer. ** Consectaneus Paris. tonsacramus
lyouwe. Jua. *''
liken. ller. et Senilcr : farrea, liiy el Uuv. Pharia, non in codd. Faria, Fariam, Farin;i,
'"'
Proslat Paris. Ilaverc. emend cum in eis crucis int, sed Lr. Sed matuerim singula vocabula ita irar^-
'''

ponere, et leyatur : Sed el vict ador. in tropa;is, cura crucos int. sint trop.
Commentarius.
(61) Solis enim Notanda sunt quae
sacerdotibus. JJ
yiovov 'EpYaTa-. 8e eaT-.v «'jxoT? iTzWkr^ziQ, 'A6f,''S
do simili UnenLali templo et sacrorum ritu scribit tj 'Ep-cavr,, xct'. 'AttoXXojv 'Ayjieo?, t. e. « F^auxil-
Lucianus in Diatoyo de Sijria Dea, p. 901, in quo lum descendcntibus dii se ostendunt e quadratis
cum sanctius conclave atquo inferiorem thalamum lapidibus, cognominantur vero Ergatee, seu Ope-
esse narravit, addit hiuc El; (Jls"' o'jv : -cov [j.iYxv rarii Minerva Ergane, et Agyeus Apollo. ilia
VTjov rtavxE; ttjep-^ovxai, el; 8e xov Oot^ajAOv oc Ito ipsa, cujus meminit Plutarchus -ept Tjyv ubi
pee; |jio'jvov. Ou [i.4v xoi ixivxei; lepee;, aXXi xo- nescio cujus iambi :

[xaXtcxa i^iJ^lOiol xi tlat , xat xoTai Traja el? xt

Bax' £(; ooov Sr,, ra; 6 yetpwva; Xewv,
lepov [jieXexai OepaefTiv) ; i. e. « Itaque in magnam Ol xr,v \ib<; YipYwvtv EpYavr^v jxaxoTi;
aetlem ingrodiuntur omnes
in thalatnnm soli sa-
:
A'!xvotat •jrpojxpeiTeaOt
cerdoLos, nec tanien omnes, sed qui ad Deum, pro- ;

xime accedunt, et quibus omnis in templum cura i. e. Proccdite vos turba operaria qui manibus
"

impenditur. » IIav. victum quaeritis qui Deain Gorganiam Erganem ca-

(62) Cum sua Epona. Sic habent veteres mem- nislris collitis. » Et subjungit Tt,v y^? EpYavTjV :

bran;e, non solum Tertulliani, sed etiam Minucii Y.al xr,v 'AOrjvav a't xiy^vat Tzapeopov eyouatv. » Er-
FeliciB, et Apuleii ; sic et lapides anliqui. Doni- ganen enira, quc et Miuorva est, urtes patronam
que apud Juvenalem legimus: « JurutSulam Epo- sorlita; sunt. »
nam et facies olida ad pra'sepia pictas. Hffic tam (65) Ceres Pliaria. Quamvis contomnonda sunt,
latnavulgus induxiL, simul et vocabula prave indi- quiB nonulli alferunt ox /Eliano et numinis pro
dit. llliid obilor dixerim, in Minucio logendum vi- n Corere l\irrea, quibusciim facit Meursius, tamon
deii : « Vos ct totos asinos in stabulis cum vestra altera lecLio melior lunge, vel indo quod confirme-
bella Epona consecratis. » In cod. Reg. Bib. vctu- tur ab optiino ms. l''uld. nec Minucius aliam agno-
stiss. logilur. Cum vestra vcl Epona. Kig. Le- scat, nec ipse denique Torluliianus, in litiro ad —
pnnt nonnulli Ilippona, sic apud Minulium cen- Nationes : « Quod si de hoc ditforentia intorsedit, ;

Beroni tamon cum RigalLio Ingi^ndum Eponam, cst quanto disLinguilur a crucis stipite Pallas Attica,
auleiii, inquil Juvenalis Scholiastes, dea muiio- et t-eres Pharia, qua sine fnrma, rudi paln, et solo
num. id omne ex Pliitarcho paiet in Au-a/ /<'/?«, xat stuticulo lipni in*ormis dedicatur, » qua; pnstrcm »
ujv(5(jiaa£v "ETtovav iaxt 8k 0£o; Trpovotav uotou- ita logn cum magno Salmasio ad Solim. p. 91. ms.
-fj

(xevrj !'7ntiov. Lk pu. L. B. Farina, uL dubium sit an voluerit Fariam

(C)!^) Consccrancus. Non male emendat Junius, dicere an iarinaccam. Hav.
consacraneus. enim clare scri[)tum fit in lib.
Ila (66) Erccta statione defigilur. .idv. Judieos, —
ud. Nal. aliquot inscriplionos npud Cirulc-
; ; ita cnp. 10, vol 11 « Nam ot in antfmna navis, quae
:

rum, ut 18. 6, S67, 5 Sacuanka di.*; ceueris. Ita
quoquo Capitolini iocus est K-geiuius consacranci,
non consccrunci, ubi Maximum verba nd mililes
rcfcrt. Dcnique ut roctc empndat vir iilusiris Car.
du Fresno, Anonyiiius baronsis in Chron. cii.
: criicis pars est, extromiLates corum vocanLur. Uni-
cornis aulom inedis stipaLa palus. » Hav.
(67) .4 plastis de cruce. Lectio Mod. Coll. in cruce,
potost otiam comma poni post vcstrorum. Dixinius
dooriim vostrorum oritrine «upr«, imiuil ct qiiam ;

1018 Rebellavit Tornikei cum Makadonis, et

: ((
hnl)ont originem ? a plnstis de cruce induci, ibi :

Horazzi consacraneo suo pcrroxit Conslantino- « Quod simulacrum non prius arpila detonnat
polim, ut lacerot se imperatorein, » Pro con- D
cruci et stipiti superstructa ? In patibulo primuin
siicraneo. Ed. Ald. no.^itfr erit. Rhen consccra- corpiis l>ei vestri dodicatur. (C. 12). uhi vide qvte
neus. IIav. notavimns. Sed vulgata is bona qua? dicif, deos
(6-'j) Pallas .iltica. Quffi Cuvrcis 'AOr,vatr,. Sed vestros diximus.cum formantur a plaslis. de cruce
quani hac torma prostitisse nomo hactenus docere incipere. .id Nat. i, 12 « Pla>ta autem lipnum
:

potuit, cerLe inLi^rprctos ScpLimi nostri ignorarc crucis in primo stafuit, quoniam ip.<i quoque cor-
86 prnlitentur. Pnto autoni innui illam, qure a pori nostro tacita et socrota linoa crucis situscsC»
Grmcis 'EpYavrj dicta est, cujus simulacrum ox Ibidem « Si igitiir in gonore doorum crucem ori-
:

inpuU) (|uadralo (iiualos ferc lapidos, ut in Alno-

ginom colitis. » Ald. a plaustris, pessime Scaliger
ni»^nsuin nicrcuriis vidoro cst, rudiores in longi-
emondnt didicimus. H.av.
tudinein aliquam dosinebant) momorat solus Pau-
(68) Sed et victorias adoratis. Quod certe ridi-
Paniaa.insJLjuis Gra^cnnicarum antiquitatum vindex culum, cum ita venerarentur arma vicforum ho-
in hisce vorltis
.l/-c«((/ci.s-, E'.j\ ok : Orcoxavaoavxt stium. Et Lamc ut rom indubiam ponit in lib. ad
OKtYov Owf Trapsxovxai 81 xat o'jxot ux.W^ xexpa- Nat. I, 12 « Ad manifesta jam (ita lege, non al).
:

423 TERTULLIANI OPERUM PARS
rura tota castrensia signa veneratur (GO), signa
jurat.signaomnibus 3<»S diid(70) praeponit.Omnes
Variae lectioues.
" In signis emendat lips Ep. Qu. V, 15.
Commentarius.
Victorias, ut numina, et quidem angustiora quant
laeliora, veneraiuini Gontignalione quid melius
: incolantia ac per tractus contextis squanjmis di-
e.\loliant, crucos erunt inlestina, quodammodo
tropseum. ;> VictoricB ipsius signum una cum tro-
p«i8 aliquando in nummis conspicimus, ut in
nummis Hostiiii et Aurelii, aliorumque. Hav.
(69j Signa veneralur. Sequitur in Coll. Mod.
signa adorat. Vocat ideo Tacitus, propria legionem
numina. lib. i Ann.ilium, c. 19. Quin non ornabant
tanlum, de quo mox Auctor, sed ut deoruia ima-
gincs laungebant cLiam.Quod ut burjjarum et moiie
detestantur Plinius, Ihsl. ISal. lib. xiii, c. 3
« Maxime tamen mirum est, hanc gratiam pene-
trasse et in castra. Aquilae certe ac signa, pulve-
rulenta illa et cuslodiis horrida inunguntur testis
: inter divos relali erant, vel etiaamum adhuc im-
diebus utinamque dicere possemus, quis primus
:
instituisset. ita est, nimirum hac mercede co-ru-
ptae terrarum cbem devicere aquilae. >> liunc
ritum, ut noturn sane, cuin tnultis demonstrent
Jnterpretes, tum docet insiguis iocus bozomeni,
Eccl. Hist. I. I, c, 4, ubi de laboro 2r,[j.eTov 81
Touxo T'.[Aiu)xaTOv, xaOoxt izl xou patTi.Xio)? rifzia-
fiai , xal irooax'jv2w0at ev£v6|i.iaxo Trapa axpa-
Ttwxwv. i. e. Hoc sigffum venerabile maxiine,
('
quia et principem antecedere, et adorari etiam a
niilitibus solebat. Videndus Lipsius ad Tacilum
>'
qui de cultu, religione et forma eorum agit lib. iv
de lie Mil Rom. cap. 3, 5, 9; et Causeum, tora.
X, A. R. p. 1528. Unde aquila insistens ara vel
fulmini occurrit inler duo signa apud Goriieum ii,
44, eo 1, 161 et 122, et notabiii cultu apud Seguin,
p. 109, de quo mox. Hav.
(70) Ommbus diis. Nihil aliud innuit Auctor,
quam milites facilius sacra omnia et profana pol-
luere, quam militare sacramentum fallere. Eodem
modo infra, c. 27 : « Citius denique apud vos per
omnes deos, quam per unum Genium Caesaris pe-
jeratur. » Lselius ad Scipionem apud Livium lib.
xxxvi, in certamine de corona murali inter Q.
Trebellium el Sex. Digitium « Stare hinc legio-
:
nanor milites, hinc classicos, per omnes deos
paratos jurare magis quam velint, quam quee sciant
vera esse, et obstringere perjurio non se solum
suumque caput, sed signa miiitaria et aquilas sa-
cramentique religionem. « Vocem signa hic ne-
glexit Rhenanus. Hav.
(71) In sigy^is. Palmariahmc est emendatio Lipsii
Epist. Qu,f!^t, 1. v, ep. 15, quam omnino inspirias
velim.Anlea inepta legebatur inngnes. Sed insignis
illa Coll. ]\lod.quoque m
signis, quod tamen edi-
tiones Rigalti neglexerunt. Hav.
(72) Monilia crvcum. Pulcherrimus est locus
Greg. Nazianzeni Orat. In Julfamim : ToXji.a ol
tI^t, xa". xaxa xou jJtSYaXou auvOTjjjLaTOc, etc, 1. e.
« Quin eo qnoquc audaciae prorupit, ut adversus
mHgnum illud vexillum praeceps ferretur. » Lo-
quitur de labro, cruce insi^nito, de quo Pruden-
tius contra Symmachum 1, 487 : o mulieres, ne caput vestrum nothis et adulterini
Christus purpureiiui gemmato texlus in auro
Signabal labarum crypeorum insignia Christus
:
Scripserat,
« Onnd simnl cnm crnce ma^nirice el cum insigni
pempa exercitum ducit, in sublime evectum, quod
lobnrum soWendorum vira habet, ab eoque apud
Latinos nomen trahit, principatumque, ut ita
dicam, in reliqua omnia vexilla tenet, tara quae
imperatorum iroaginibus, atque expassis texturis
in variis Lractionibus litLcrarumque picturis ilius-
trantur quasique gestiunt, quam quae horrendia
)
I. — SERIES I, APOLOGETICA. 424
A 'Hiimaginum euggestus in signis ''^
(71)monitia
crucum (72) sunt. Siphara 3C0 illa vexiiloruin et
draconium hialibus super summas haslas elatis
stinctos veutillata, jucundissiaium simul et formi-
dolosum ppeclaculum oculis pra3bent. » Hinc ve-
nuste intelligas qiiare pulchritudini Sponsae hor-
rorem signorum militarium addat Salomon Cant.
VI, 10. imo quod Tertullianus hic ait Monilia
crurum, est sane dictum pulchre, et quod sacras
Lilteras etiam juvare potest. Suggestus imaginum
vocatNoster parmulas sive clypoelos qui in orbem
signis appendebantur, ita ut aiulta3 essent gra-
: daLiones, altiores depressioresve, velut tabulataet
circuitus in turribus visuntur, in illis depictae
erant imagines imperatorum qui consecrati et
g petabanL, ut ex Lipsiano loco de ViLeliii imagine
iiquet,nam hoc etiam incunculi.i aureis et arf>;enteis
fiebat, ut passim adhuc ex marraoribus et pictu-
ria et gemmis, etc, videre est. Adeoque magnifioa
et regia esL illa compuLatio, quae in eiaboratissirno
Saiomonis. Epithalamio occurit cap. iv, 3 Sicut :
turrii Davidis collum tuum, aedificata adpropuguan.
dum, mille clypei protenduntur ab ea, omnes parmx
heroum. Ita enim locus iste verti debet, ubi mire
errant interpretes. Non enim teretum tantum ro-
tundamque altitudinem incoHoaraatae su.i» laudat,
sed in hac comparatione ab ornatu etiam desrribit
et commendat, quod nempe sicut turris Davidis,
cum stant undique validi protectores in transtris,
per orbem fulgentibus clypeis cincta nitet, in pre-
tiosa monilia ingens decus nativa pulchritudini
adpant. Qualis apud Lacanum formam fucata no-
centem, lib. x, versu 140 :
Plena maris Rubri spoliis, colloque comique
Q Divitias Cleopatra gerit, cultuque laborat.
Non itidem Calonis Maacia, cujus
Balthcus haud fluxos gemmis adstrinxit amictus,
Colla moDile decens,
apud eumd. lib. ii, 562. Eadem opera, dum aliud
ago, explicabo superioris Cantici vii, 5 Caput :
tuum super ie, ut mons Carmelus, lemniscus coma.
tux purpureus, rex ligatus est in eius suggestis. Ite
Latine dicas. Graeci vocant TrXoxa[jLou<;. Hesychiuf
exponit, xovSuXouc twv Tpt-^wv 'Kt-aXtfiJ.ivuiv, i. ej
cinciniios capillorum, qui digitis crispantur. Quo-'
modo Juno sese orna' Jovem illeclura in amorerr
eui apud Homerum ; Iliud. f, versu 176.
t6e ^atxa;
nTf]^a[jt£vr), yepai TcXoxaixou^; £7rpsi|/£ cpaetvouS,
i. e. « Et pectens crines, manibus cincicno
T\ dispoHuit pulchros. » Ita Noster imaginum sugge
slus. Hisce iocos Satii et Juvenalis possis addere
notos omnibus. Non perinde ille Nazianzcni, qu
Invecti vam suam in mulieres ita orditur « Gavete :
crinibus, tanquam turribus quibusdam muniatif
mollia colla e scapulis deducate ostentantes ;
Scripsimus vero cnicem non crucium, secuti niss
Fuld. et L. B et lib. nd Natione^. Suggestus ver
illi ininginum ut montalia crucum egregie nppa
rent, in nummo Tiberii quem vulgavit clari.s
Seguinus. inter Sclect. Num. p. 169, quemqi
modo, ubi do aquila sermo erat exhibuiraus. Ci
simillimi duo, quorura alter Gerraanici Cassar
est, occurrunt apnd illiistr Spauli. de U'u ct f
Num. p. 120. Imo ab h's diversus apud eumder,
p. 558, in denario gentis Valeriaj. Hav.
j3 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 426

ntabrorum " cruccm sunt (74). Laudo A deputabimur (licet solem non in
sas, si »* forte,
(73) stolffl
ligentiam, noluistia nudas et incultas cruces linteo depictum (76) adoremus) habentes ipsum

insecrare. Alii plane humanius ct vcrisimilius ubique"in suo clypeo (77). Denique inde suspi-
)lem credunt doum nostrum (75). Ad 870 Per- cio, quod innotuerit nos ad Orientis regionem (78)

Variae lectioD(;s.
" lihen. Sypara illa vex. et candelabrorum, etc. " Sio Paris. '^' Utique V. C.

GommeDtarius.
(73) Cantahrorum. Ita et Minucius, et Noster beri suspicatus est Ilemelarius, illo scil. cui in-
irsus ad Nationes, quare frustra litigdnt Viri scribitur Panno.ni.e. IIav.
)Cti, niutando vcl in candes laharorum, ut Sca- (77; Uhi^iue in suo clypeo. Locus notabilis, quem-
jer, vel canlabrorum vei candelabrorum, vel laba- que cum priores interpretes non intellexissent, la
>rum, ut alii et Harr. et Aldus, cum fuerit vexilli Cerda primus recte non ad Persas, sed ad ipsos
mus, cujus nominis origo ignola est, qua3 forsan ChrisLianos pertinere demonstravit. Sed et a nobis
I Persiis, Uomanos vel Hispunos non mugis re- lucem accipere non dedignabitur. Nam in iilo as-
rri potest, quam
ad ipsos Afros, qui quoniain sentiri doctissimis viris la Cerdce et Rigaltio non
lulta cum communia vocabula habue-
llobraeis possum, quod per vocos in cli/peo suo ipsum solia
ml, voccm habuerunt foisan similcm Persico p orbem, quasi clypoum Dei, ut vocat Ovid. Melam.
%mtb vel Hebr. Kendes, quajque magis hisce can- XV, 192, intelligit nam coolum hic intelligi debet,
:

bris appropinquaverit. Inveni quoque apud pos- in cujus orbe prycter lunam stellasque minores,
iriores inter voxilliferos recenscri canlabrarios, ut insignis Sol eminet. Quod ipsum coelura, quasi di-
3cet mc Dom. du 1 ii, C. Tk. de CoUe-
Cango, ex inidia sua parto clypei imaginem referens, poetico
inl. Sypa7-a passini editiones, scd recle Rig. Sypkara artiticio clypeo Achillis insculpens Ilomerus, solem
i Cod. Fuld. et .\gobard. quod et vult L. 13. ubi etiam in eo non neglexit. Versus ejus sunt, II, Z,
ifara. Id. versu 483 :

(74) Slolee crucum sunt. Quod bclle oculis sese

shibet in nummis quibusdara, qui passim inve- 'Ev |alv YaTotv i^^Vi^', h 8' oupavov, ev Sl OiXajtrav.
'iliX'.(5v x' axajxavxa, zt uXv^Oo-jjav,
ii}.-/j'rriw
iri inter Arschotanos possunt, Augusti aureus,
'Ev 81 la T£(p£'.a Tiavxa ta toT; t' oOpavo; edTetpavw-
bi egregie crucis apparet figura, Argenleus Maxon-
[xai.
i, ubi aquila; figura stoloe intexta conspioitur. Gon-

tantis item argenteus ipsam labari sed Christiani Tn eo quidem(scuto Vulcunus) terram effinxit,
i. e. «
l saoro nomine insignitam ostendit formam. Id.
etcoelum, et mare, solemque indefessum, lunam-
(15) Deum noslrum. Juvenal. de Judais, quos
que plenam, sideraque omnia, quibue ccelum co-
um Christianis confundebat. ronatum cst. » Et qua3 sequuntur, in compendium
Nihil praiter nubea et coeli numea adorant. collecta ab Ovidio Metam. xiii, versu 110 :

Jnde Noster infro cap. 24 « Colat alius Deum, :

Nec clypeus vasti ccelatus imagine mundi.
lius Jovcm, alius ad ccelum supplices manus
tiiidat alius ad aram (idei, alius, si hoc pu-
: Jam tibi clypei vocabulo coelum occurrit in anti-
atis, nubes numeret orans, alius lacunaria. » quissimis illis Ennii versibua ex Iphigenia Euripi'
lAV. dis,quo3 reliquit nobis latinissimus Varo in raedii
(76) In tinteo depictum. Dc cultu solis apud Per- fere lib. vi, de L. L. :

las multa interpretes, quibus digna uddi sunt quoe

iollegit ampliss. Drissonius in libelio de liegno Per-
nrnm, lib. ii, c. 1. Pro diverso vero cultu divor-
iu8 habitus depicti Solis erat, quod disco ex me-
norabili loco Fluvii Vopiscii in Vita Aureliani, cui
nter alia ot hoc prodigium futuri imperii obve-
lisse obsorvat « Datus cst ei prretorca, cum lega-
: motu, inquit Varro. Quare suspiciendi veniunt hi
us ad forsas isspt, clypcus ([uulis solct imperatori-
iius dari a rcge Persarum, in quo insculplus erat
i'ol co habitu quo colebutur in tcmpio in quo matcr
'jus fiierat sacerdos. » Itaque vcrba linleo de-
iclum, non lanlum do vexillis Persarum acoipio,
'od de quiliuscunquc tabulis et lino in quibus
K'umpn illud depiclum intra templi sui mtenia ab
lis cololmtur. Apud /Egyptios ccrto vuria forma
lOl pingchatur, infans, pucr, juvenis, vir, senex,
jt Macrobius, lib. i, Sat. xviii. Cujus vcrba
notal
'unt Hft auteiu .Ttatum diversitatcs ad Soiom
: «
pferuntur, ut parvulus vidoatur hiemali solstilio
jualom .ligypli prolerunt cx adyto dio certa
juod tunc brevissimo die veluti parvus et infans
jidealur exinde uulem procodcntibus aupinenlis
:
rquinoctio vcrnali similitcr atquo adolcsccntis udi-
'jisoitur vires, tiguruque juvenis ornatur. Postca
vatuilur ejus optus plenissimu efligie barb<T3 solsti-
SBStivoquo temporc summum sui consecjuitur
; gularis d:«putatio Juc. Thomasii Lipsia; cdita 1070.
u^mentum. Exindc per dominutioncs dierum vo-
iti senescenli ouarta forma Dous figuratur. »
ed et Pa^oncs Solcm colcrc Maximus Tyrius scri-
it, orat. 38, Solisquo siinulacrum apud illos csso
iscum brevcm pertica) supra longissima; aftlxum.
'uod ipsum in Trajani Decii aureo uummo cxhi-
Quid nocti videtur! In altisono
Coeii clupeo temo supnrat
Stellas, cugeus eublime etiaoi
Atque etiam noctis iter.
—
Hic multam voclem ostendere imU a lemonis
duo numnii Trajani ct Alexandri Iniperatorum, in
quibus Sol et Luna cum duodecim Zodiaci signis in
clypeoquasi cteli insculpti apparent. Denitjue hinc
m palet, non ntique, quod vult Wouweriue, sequitur-
quc in editionc sna Rigultius, sed ubique quomodo
cum alii Mss. tum etium Agobard. exhihet, legen-
dum esse. Quia, inquit Septimius, non illum solcm
1)
iii lubellu aliquu suspicimus manu hominis depi-
ctum, sed ipsum Dei digitum, in suo loco, et ubi-
que terrarum, quoniam ubique lucet. Imo ubique,
inquam, logcntlum est, quod ipsa Luciani verba
docore possunt; quem quidem eszo deprehendi mi-
: rabiliter Scptimio nostro in mullis placuisse, im-
piotatcin et blasphemias excludo. Ille itaque t/d Dea
Syria, p. 'J04, hanc rationem reddit, cur ibi aliis
Diis cfligialis
(78) :[d orientis regionem, Exstat de hoc ritu sin-
Vidoriiiuo poseunt Cosmas Indoplousles, v. p. 202.
Monariius ct alii, quos citat J. .\lb. Fabriciua
Uibliogr. .{ntiqu. pag. 301. Quod vcro gentiles etiam
ad ca^lum suspoxerint. et orientom versus procati
fruerint.cum alii mulli, tum docere polest Kippia-
gius, p. 178 et lSt>. Hav.

Patrol. I. 14
 427 TERTULLIANI OPKRUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 421

371 precari, Sed vestrum alTectatione

et plftrique A et victui (82) decernunt exorbitantes et ipsi a Ju
aliquando et ccelestia adorandi ad solip ortum labia daico 372 more (83), quem ignoranl. Sed novi
vibratis (79). /E.jue si diem solis lietitiae indulgemus, jam Dei nostri in ista civitate proxime editio publi
alia lange ratione quam dc religione solis (80), se- cata est, ex quo '^ quidam in frustrandis " bes
cundo loco (81) ab eia sumus, qui diem Saturni otio liis meroenariua noxius (84) picturam proposui
Yariai lectiones.
" Quidam Par. " Infrustrandus la Cerda.

Gommentarius.
Diis effigiatis Solis et Lunae imagines non repe- solem rccepistis. ex diebus ipsorum prajlegialif
,

riantur : AeYo-jat, inquit, xoTai p.£v aXXotai GtoTai, quo die lavacrum subtrahatis, aut in vesperam dif
6'atov etjiaevat ^iiava notelaOai ou ^''P <^"f*wv ija-
•
feratis,autotium et prandium curetii= quod quiden; :

cpavea •naat Tot ei^Ssa. 'HiXto; 81, xai aeX7]va(T) facitis pxorbitantes et ipsi a vestris ad alienas reli-
TiafZTrav ivaoYse?, )cat ac^ea; TiavTe; ipsouat. llotY) giones: Judaei enim istl dies sunt festi :Sabbatael
o5v akiT) ^oavDopY'''^'^» "^olf^^ ^'' '^'V "h-P^ cpaivojjti- ccena pura, et Judaici ritus lucernarum, el jejunis
votat;i. e. « Caeteris quidem diis fas esse aiunt cum azymis, et oraliones littorales qum uliquc
simulacra facere, quorum species non sunt omni- aliena sunt a diis vestri?. Quare, ut ab exressu
bus conspicuae. Sol autem et luna plane snnt ma- revertar, qui Solem et diem ejus nobis exprobra-
nifesti, illosque nemo non videt. Quorsum igitur B tis, agnoscite vicinitatem non longe a Saturno el
:

eorum cum in aere appareant effigiem effinxissem ?» Sabbatis vestris sumus. » Quod itaque ibi dicit
De oaelaturaclypeorura praetp.r ea quae in digressio- Agnoscile vicinitatem, etc, id hoc loco ita expri-
nibus ad hunc auctorera Heraldus habet, videri mit Secundo toco ab iis sumus. Nam quod ad lec-
:

potest promuscondus antiquitatis et omnis littera- tionein ms. Agubaidini ultinet, in quo Hebrgeis le-
turae elegantioribus liber J, Alberti Fabricii, qui in- gitur, illam probare non possum, nec ulli, speciosB
scribitur Bibliographia Antiquaria, p. 562. Hav. licet primo intuitu, ut puto, placebit. Hav.
(79) Labia vibratis. Tacito inurmure. Uorat. (82) Otio et victui. Hoc quidem vitio Judaeis ds-
Epist. I, 16, 60 : batur a gentibus, quoraodo ccrte violasse sua sacra
tanquam sibi, non Deo vacarent,88epe ilie summus
Jane pater, clare. clare cum dixit, Apollo,
eorum Legislator per prophetas suos est questuB.
Labra movet, metuens audiri, pnlchra Laverna,
Da mihi fallere, etc. Juvenalis, Sat. v, vers. 106 :

Sed patcr in causa cui septlma quaeque fuit lux

Sed satia multa La Gerda, ut et de Persis Brove- :

Ignava, et partem vitae non attigit ullam.

rius, de Adoraf. Vet. q. 195 et 199, diligens vir et
eruditus. Hav. E.x eodem forte Tacitus, Hist. v. 4 « Septimo die :

De religione solis. Ita restitue, non religione

(80) otiuni placuisse ferunt; quia is linera laborum
S. Idque auctoritate optimi Fuldensis, de religione tulerit, dein blandiente inertia septimum quoque
ut supra ric justitia, de sapienlia et ssepissime apud annum ignaviae datum. » Sed hic ad gentiles ipsoe
Nostrum pro propter sapientiam, vel ob juslitiam.
q^
pertinet ad quos referenda et illa Persii Sat. v,
Non vero gravati sunt Cbristiani hoc nomen, mu- versu 18 :

tuatum licet ab clhnicis, in istius diei appellationo

retinere, quoniam, ut Ambrosius sciibit, serm. At cum
Herodis venere dies, unctnque feneptra
61 : « Jn ea die Sulvator veluti sol oriens, discus-
Dispositaepinguem nebulam vomuere lucprnee,
sia infernorum tenebris, luce resurrectionis emi- PonanLes violas, rubrumque amplexa catinum
cuit. » Hav. Cauda natat thynni, tumet alba fidelia yino.
(81) Secundo loco Dlcit Septimius nos Solem, ut
Persaj faciunt, colerc evinci non posse inde, quod Nam certe ipsi gentiles aliquot dies, quasi ex Ju-
status precantisChristianiadOrientemsitconversus daico ritu otio Iransigebant, nihil nisi victum cu
(quod obtinebat in prima Ecclcsia, quia soii orienti rantes. Id in lib. ad Nai. dixit « Quo die lava :

coiaparatur Christus, Malach. iv, 2, inde etium
suprema die appariturus in judicio, ul putabanl),
nec inde, quod is dies qui festus est nobis. Soli
eit sacratus apud gentes. Quod forsan stulte suspi-
carentur, quomodo in jocularium erratum Tacitus
incidit de Saturno cogitans, Hist. v, c. 4 Alii
honorem eura Saturno haberi, sou principia reli-
cruin subtrahatis, aut in vesperam differatis, au
otium et prandium curelis. » Scneca, JosepbuB
contra Appionem, et Clemens Alexandrinus iden
tradunt. Hav.
(83) A Judaico more. Depravatum censet locun
: ;< Gothofredus, vultque illud a deleri. Non assentior
Hic enim sensus est Quid cavillari nos gaudatif
:

gionis tradentibns Ideeis, quos cum Saturno pulsos,
et conditores gentis accepiraus; seu quod e se-
ptem sideribus, quis murtales regunlur, allissimo
orbe et prascipua polentia stella Saturni feratur
ac pleraque coclestiura, vim suam et cursum septi-
mos per numeros conliciant. » Quod vero, Jam se-
quitur. « Secundo loco ab eis sumus, qui diem
Saturni, » etc. Id etiam egregie sale satyrico
aspersum est Tangit enira, non Juda^os, ut passim
eibi persuaserunt interpretes, sed ipsos hic genti-
les, qui ita u majorum institutis degeneraveranl,
ut nulla gens esset, quorum rilus non dccorpta
aliqua portione suos feciasent, ut pulchre demon-
etrat Golhofredus in notis suis pereruditis ad Ter-
tulliani librum ad Nat., quem virum sane doctum
non passim fieri indignor. Operae pretium
pluris
erit apponere hic locum ex lib. ad Nai., quia inde
hic Noster intellijfi debet. Ibi lib. i, cap. 13:« Vos
certe eslis qui etiam in laterculum seplem dierum
quasi diem solis hilari et voluptate diifluente
transigamus? pedera vestrum premimus, non long
jj
absumus a vobis, vos enim ipei diem Saturni qu
: nostrum prfficedit, a Judffiis, quos non intelligilii
recepto raore, laeliori gulce et inerlise dicatis, ita
majorum moribus et insLitutis, qui peregrinosritu
invehi noluerunt, non tantum discedentes, sed i
exorbilantes a vero Judasorum scopo, qui quieter
illa die, non inerliam exigit. Nam, ut est in iit
ad Nut. « Judffii isLi dies sunt festi, Sabbata et coen
pura, et Judaici ritus lucernarum, etjejuniacui
azymis, et orationes littorales, quae utique alien
Bunt a diis vestris. » Hav.
Mercenarius noxius. Nec Gothofredi plaoi
(84)
interpretatio, nec Rigaltii, multo minus alioruD
Primus noxium pro obnoxio capit. Secundus nr
bona fide ait versatum, quia toties dentes bestii
rum cluserat, idcoque noxium. At quid simplicii
quam intelligere talem, qui cum nullam habuiss
,23 APOLOGETICUS ADV. GE.NTES. 430
um ejuatnodi inscriptionc ; deus chhistia.vorum A I^^tus (87)librufn gestana, et togatus. Risimus et no-
NOKOITHS '"
(85). men et formam.Sed debebunt *' adorare statim
iili

373 Ib erat auribus aainia (86) altere pede ungu- biformc numen ^°, quia et canino 374 et leonino

Variae lectiones.
Rhen., Her., Gangneus
"8 Ononychitcs codd. Bong. ct Lngd
: ; : Onochotasis cod. Vatic ; : Onoohor-
ites codd. Agob.,
: Put. Fuld. et Luyd. alter Onochoitis :
; llig. OuochoeteB ; Ilav.
: Onolioitis.
'

Dobuerant Haverc. ^" Nomen Paris.

Commeutarius.
ecessilatem pugnandi cum bestlis, inter noxios 7raxp!i ?,iji'jjv t^ two^ xo'xr,v syouTa. i. e. Bebecca
lia nonaddictus.tamon lucolii cupiditate, mercede uxor patris nostri Isaac e.v una congressione prolem
acta, ipse se lanistao tradiderat. Puf,'nam cum be- [quam binam iaudat in sequenlibus) cum suscepis-
liis vero eloganter frustrationem dicit, quoniam Huno ilaque Doum lictum ex habitu corporia
sel.
udacis artis ma.xima pars erat impetum
illius quasi 6voxo(xtjv denotavit scurra Judaeus, turpi
eludere. Noxiis, Cod. Agobard. quasi
fistiarum quasi moecha prognatum, qualis ferina libidoapud
d gentes pertineat, quos noxios vocet, quod non Juvenalem, Sat. vi, versu 330 :

uto. IIav.
(85) Deus Chrisliammm Onokoites. Monstrum Si niliil est, servis incurritur, abstuleris spem
00 varie detbrmarunt monstralectionum. Nonnul- Servorum, veuiet conductUB aquarius, bic si
Quairitur, etdeauiitbomines luorasuullii peripsam,
e editiones onochoislis, quod Baplista Pius emen- :

{) Quo miuus imposito cluuem Bubmittat aselio.

ononychiles rpformans, placuilque id BarrsRO,
al, in
'ainelio aliisque. Hariolatur tainen adhuc onony-
Tale quid in Pasiphaes fabula ad vivum reprsesen-
hoitis, ab asino, ungue et aure sio diclum, vel
tata speclassc ausos Romanorum oculos, sub im-
nomjrhoitis Adnot. Post, c. 19. Junius ex ms.
purissimis belluis Nerone et Domitiano, auclores
iitic. inaviilt Onocorsiles. Denique Rigaltius edidit
Sueton. cap. 12, Marlial. i, 5. Hav.
kus CkrislicmorumOnoclioetes. Iserat, etc. Qui quo-
(80) Auribus asininis. UndePetronus in epigram-
ue in notisow(7Co?<i.sexplicatquasi exasino et homi-
mate :
conceptum, optime. Itaque in textum recepimus.
'ult enim illam loctionem clare ms. fjUgd. Bat. in Judneus licet et porcinum numen, adoret,
un legi Onochoilusis erat ; et Aldin. in quo Ono- Et cilli summas advocet auriculas
lioitis ernt, nt et ipse prrestans (lodex Agobard. in

uo clare Onochotlis. h erat, eto. Denique ms. Ita emendavit Pithoeus pro coeli x-.XX^; ovo<; apud
'uld. qui male tnmen ita distinguit dkus chri- : Ilesychium. Hominem fere talem describit Martia-
TiANORUM Onochoites in erat. Unde putaret foraan lis lipigr. VI, 39 :

[uis vocem Onuchoiles non portinore ad inscnptio-

ein ippam n scurrainditam.sed esae pxplicationom Hunc vero acuto capite, et auribus longis,
Quffi sic iiiovuutur, ut soleut asellorum,
nnm ipse Tertullianus adjungat, eam qunniam
Quis morioui» filium aeifet Gurtlia; ?
rmcn nno vocabulo apte expressorat, ob Latini
ennonis egestatem pluribus circumscriborc coac
"
113 "

'erb
es
por
casn apud Gr,T>oo3 scriptoros invenias nt fnotnm
El paulo post 'Ex xojxo'j •^i.^ tpaj'. xov Zay^-
X osino et alio animali conceptiim nolet, sod qni-
p!av, etc,Ex hac enim causa inquiunt Za-
1. e. «
!em concumbentem asino, nt TrapaxoftT); dicilur
chariam occisum in templo, quoniam visionem vi-
|ui iixnri sua; concumbit, ot dx.ofxT,; vol axoiTic
dit, et ex timore volens narrare visionem, oris
lu.TR marito lalus togit, sod invenitur tamon simile
obturatiunem pcrtulit. Vidit eniin,inquiunt,in hora
ipud i.xx Fntorpretes, qui vocc xoitt)(; pro prole.
sutiilus, homincin quemdam slanttm, asini for-
!cp'us usi sunt, unde oxplicat Grotins locum 1'anli
id RomanoF, c.
inam habenlcm, et cum cgressus esset, ac dicere
ix, versu ^O 'AXXa xa'. 'PsSixxa :
vollet Vai vobis quem adoratis obturavit ipsius
: ! !
5 evo; xo(tt) t^^ouaa 'laaax xoCi iraxpo; I]ia(ov.
os qui visus est ab ipso in templo, ut loqui
ilie
)iii ipse locns nnndnm satis porspoctns mihi vide-

ur illud cnim it £v6(; non rcfero ad Isaacum, ut

non posset. Gum vero aperiret os suum ut loque-
:

rclur, tunc revelavit ipsis, et occiderunt ipsuni. »

it absnrdum enim in tam casta conjuge
passim,
II AV.
llebecca poregrinam opem cogilare, sod ad con-
(87) Altcro pcde ungulatus. Cur non utroque,
ITPssuin maritalom, ipsnm onnoubitum et certe ;
prout in auriculis? misturam hominis eniin reli-
inde angotur vis argninontationis apostolicffi qui
qniim corpus docoro potuit. An respexit Empusam ?
jle haclcnus Heheooa ngons, notat illam uno
stcriii
rv Fuil enim speotrum Hecates meridiana) hoc nomino,
jongrcssu gemellos in utoro concopissp, nt otnnom
altcro pedc ut homo inccdons,altero ut asinus. I)o-
iuporfaitationom exoludat, de qua ngit llippoora-
cent Philoslralus lib. iii ot iv, De Vita Apollonii
l?8 in libro d' Di^rtc, of quam incdioorum lilii no-
jiint; imo multo magis ut ostcndnt Jacobnm ot
Tyauxi ; Scholiastes Apollonii Rhodii ad lib. iii,
''sanm uno utoro progrpssns, uno eodcmqne tem-
/Irj/OHan/ etiam Aristophanes in />'««/>, ubi Xan-
,•

ioro cnncoptna ot cditns, dissimillimam tamen for-

thus ct Bacchus ad inferos descondunt, Act. I,
junam apud Peuin invonisse. Adco verissimum socn. VI Ka- 3<5X(0'.vov eaxspov, i. e. uUcrum crus
:

|lud Persii osl sano sonsu roceptum Sat. vi, asinium ; ubi doctus Scholiastcs spectrum illud ex-
ersu 18 plicans indc vocari dioit ovjxtuXov, i. p. allefo pede
:

asinum. Idom ScholiastPS appollat ovoTxtXtSa erure

(jemiuos horoscope varo asinino ad Concionatr. non longe a fine. Ipsam il-
ProducU genio. lam Empusam conspicor cx Aristophanis descrip-
tione inter gommas Gorl. Dacl tom. II, n. 4t,
raBterea vox 'Itraax non refercnda est ad i\ evi;, quam, ut pulo, hactenus viri docti ibi denotari
6d ad 'PtSixxa, ut ita comma ponatur ante noii intellexcrunt. H.w.
9«ax, quasi esaot acriptum PsGixxa, 'laaax xoi
 ;

431 TERTULLTANI OPERUM PAFIS I. — SKRIES I, APOLOGETICA. 432

capite commistos (88), et de capro et de ariete A corporum, spirituum, verbo, quo jussit, ratione,
cornutus (89), et a iumbis hircos, et a cruribus ser qua disposuit, virtute, qua potuit, de nihilo ex-
pentes (90), 375 et p!anta(9i) vel lergo aiites(92) pressit, in ornamentum majestatis suae unde et :

deos rcceperunt. Ilaec ex abundanti, ne quid ru- Gracci nomen mundo •/.(^afj.ov acccmmodaverunt.
moris irrepercussum " quasi de conscientia prsc- Invisibilis est, etsi ^"'
videalur; incomprehensibiiis,
terissemus. Quse omnia, conversi jam "^^ fid demon- etsi per gratiam repraesentetur ; inaestimabilis, etsi
strationem religionis nostrae, repurgavimus". humanis 37 6 sensibus ««
(93) ajstimetur ; ideo ^,
verus et tantus est. Gaeterum quod videri comrau-
CAPUT XVII.
niter,quod comprehendi, quod ajstimari potest,
AuGUMENTUM. — Deum verum, qui omnia
fecit, cujus
minus est (94) et oculis quibus occupatur, et ma-
et naturam Christiunos colcre asserit :
describit,
nibus quibus contaminatur, et sensibus quibus
hujus notiiiam et agnitionem naluraliter homini
insitam docet, ita ut magniiudine ejus, bonila- invenitur. Quod vero immensum est, soli sibi no-
lem, benignitatem, auxilium el justitiamnon igno- tum cst. Uoc est quod Deum aestimari facit, dum
ret, inque ccelis agere, non in tcrra, credat. aestimari non capit (95). Ita eura vis magnitudinis
Quod colimus [no8**],Deus unus est qui totam ;
et nulum hominibus objicit ct ignotum. Et haec
*^

molem istam cura omniinslrumento elementorum, est ^^ summa delicti (96) nolentium recognoscere,

Variae lectiones.
«* Impercussum Paris. ^^ Conversarl jam Jun. ^^ Repurgabimus Pnris. ^* Nos abest Paris. " )iA si
Paris. "^ Sensibilis Paris. ^'Adeo Fran. ^s Sobjicit Sun. '^^ Est delet Paris.
Commentarius.
(88) Commistos. Quod captavit olim jam Porphy- B numen video quam Mithrai. de quo deo egit sin-
rius in subtilissimoscripto suo de Abstin.ab animal. gulari opere Ph. a Turre. Etiam apud Gorlacum in
docens quodlibct animal cum homine olim
lib. IV, Abraxeis semper fere anguibus comitatur, capite
assumptum ad simulacrorum corapositionem, veluti eliam leonino ut videre est. Eminent vero icones,
cum humano corpori facies avis cujuspiam, aut leo- quas publicavit et conlemplalus est antiquitalis
nis jungeretur, atque inde nefas tale quid edere, studiosissimus Bernh. de Montfaucon in Diario
aut manducare. Hav. Ital. p. 198. Hav.

(89) Ariele cornutos. Lucan. lib. ix, de Jove Ly- (91) A planta. Mercurium innuit Cyllenium il-
bico : lum, qui
Stat cerlior illic pedibus talaria nectit
Jupller, ut memorant, sed non aut fulmina vibrans Jurea, quae sublimen alis, sive aequora supra.
Aut similis nostro, sed torlis corQibus Ammon ;
Seu terram rapido pariter cum flamiue porlant

ita legeex optimi ms. emcndatione. Reliqui sunt Apud Virg. iv /En. versu 244. [d.
Panes, Satyri, Gynocephali, Mithrae. Adde Spanhe- (92) Tergo aliies. Cupidinera intelligit et agmen
mium, de Usuet Prxst. Num. p. 349. Hav. Amorum, ipse Trxepoeti; 6'aov opvt; sicut pennipotens
(90) A cruribus serpentes. An innuit Palladis cri- avis circumvolat, describente matre apud Moschum
men Vulcani filium Erichlhonium ? de quo muita Idyl. I. Horura oraniura pleniorem notitiara dabit
Laclantius, 1. 1, c. 17, cuique apporrectum draco- spectatae erudilionis vir Matth. Broverius qui de
nem Quem per serpen- Q
affingit Ovid. Met. xi, 563. diis Alatis syntagma promisit in praefatione ad li-
tem ad pedes Minervae Phidiacae innui putat bellum de Adoraiionibus Yeterum. 1d.
Pausanias. Cui ob originis subiiniitatem et factorum (93) Humants sensibus. Tacitus, v, Hist. : « Ju-
claritatem templa et ara} signaque erecta fuerint daei mente sola, unumqueNumen intelligunt, pro-
quamvis de illo nihil legisse meraini, ut deo culto.' fanos, qui Deum iraagines, mortalibus materiis, ia
Tamen id lieri potuit, cum etiam Euripides notet species hominura effingant. » Facit huo locus Pauli
in ejus honorem mansisse morem Atheniensibus ad Ephesios, c. v, versu 17 Ata touxo |jtTj '(iyt(At :

mulierculis, ubi regnavit, ut parvulos aureis ser- atfpovc?, dXXi ffuvtivTE; -rt t6 ()i\ri[t.a. tou Ku-
pentibus ornent. Verba ejus sunt in lone ptO'j. Hav. :

Minus est. Pulcherrima oratio, qua docemur

(94)
6'9ev 'Epe^^^eeiSini; exeT
nollenimis altum sapere, cum sibi arcanorum
N6(jlo; Tt; lativ, o'.p£ff'.v )(^puar;AaTot;
suorum solus conscius sit Deus, nobis ex iis quae
Tpetpeiv •rexva.
revelavit et secundum ea (Taciti verbis utar) gio-
Hunc Bculptura quadara innui apud Gorl. dar.t. ria obsequii sola relicta sit. Imo inde gloriam futuri
tora. II, n. 489, putaut nonnulli sed magisler ; aevi pra3stantiamque perlectioris naturae nostrse
raeus Gronovius, vir sumraus, rectius ad gigantera deducit aposLolorum coryphasus, quod plenior et
Berpentipedera pertinere docuit. An polius innuit perspicacior Dei notitia nobis sit seposila. Ita
Serapin? cujus caput est in postico Antonini Pii, enim ille I ad Cor. xiii, 12 BXeuoiJiev yap aprt :

corpore serpentino cum multis spiris, quibus spi- 8t' eaoTTpou ev OLh/i^iioL-zi, xoTe Se Ttpoawrrov irpo;

cam involvit recensete Monlfauconio in Diario D TTOoaajTTOv. aptt Ytvtiaxto ex (Jtspoui;, T^Te 81 Iki-
Italico, p. 443 an vero draconeni illum cura hu-
; YVtjoaop.at xaGaj; xat eTreYvojaGT^. Hav.
mano capite } qualem depictura in nurarao quodam (95) Capit. Ita grcccissat Noster saepe. De Spect.
Amphipolitarura, vidisse se raeraorat III. Spanhem c. 3 : « Generaliter dictum intelligaraus, cum quid

de Usu et Pr. N. p. 174, quemque ibidera, p. 181, etiara specialiter interpretari capit. » Adv. Marc.
in Nicomediae nummo sub Caracalla signato a Tri- I. v, c. -10 « Aniraale dici capit. » Capil est ev8E-
:

Btano vulgatum docet eumdem scilicet quem de-

: yeTat ut recte la Cerda. Hav.
scribit Lucianus in Pseudomant., et cujusjama (96) Summa dclicti. 'AvaxetpaXafcoai?, redactio
^ m
tempore Antoninorum magna sub Glauconis no- summam, breve compendium ita potius explico, ;

mine, divinitatis, apud imperitum vulgus, fama quam ut alii, sum.mum delictum. Hav.
trat, cui fere cuncta applicari possint. Nullum aliud
 ;

133 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 434

luern ignorare non possunt. Vullia ex operibua A lura doccre vohiisse ostendit : itaque prophctas
misisse Spiritu divino tnundalos, qui populurn
pgius tot ac talibus, quibua continemur, qui-
suum de se suoque cultu ct polentia edocerent.
)u.s sustincrnur '"', quibus obleclurnur, etiam
llxc, quoniam prxrogutiva erat Judworum, lle-
|uibus exterrornur, vultis cx animae ipsius testi- braicam requirebant tinguam; sed quoniam jussu
nonio comprobemus ? Quro licet carcere corporis Plolemxi in Graecam linguam monumenta ista

iressa, licet institutionibus pravis circum- versa erant, facile adiri posse, tanta quidem veri-
(97)
talis vi coruscantia, ut qui legeril vel audierit,
cripta, iicet libidinibus ac concupiscentiia evigo-
eliam credere cogatur.
ata, licet falsis diis exancillata ^', cum tamen Sed quo plenius et impressius tam ipsum quam
osipiscit, ut ex crapula, ut ex somno (98), ut ex
dispositionesejusetvoluntatesadireinus.instrumen-
iliqua valetudine,et sanitatem suam ''^
patitur (99),
tum adjccit litteraturse, si qui vclit de Deo inqui-
lecem norainat, jhoo solo nornina, quiu proprio
rere, et inquisito invenire, et invento credere, et
17 7 Doi veri Deus magnus, nrus ho.nus, et quod
:
crodito 378 deservire. Viros enim justitia et in-
lEus DEDERET, omnium vox est. Judicem quoquo
nocentia dignos Deum
nosso et ostendere a primor-
jontestatur illum, deus videt, et deo commendo, et
dio in sfficulum emisit Spiritu divino inundafos,
)EUs Miiii nEDDET.O testimoniuin animoe naturaliter
quo prajdicarent Deum unicuin esse, qui universa
jhriatiunae (1) Denique pronuntians haec non ad
!

B condiderit, qui hominem de humo struxerit ; hic

]apitolium, sed ad cociuiu reypicit, Novil eaira "'
eniin esl verus Prometheus ;
qui saeculum cer-
ledein Dei vivi ab illo, et inde descendit.
;
tis temporum dispositionibus et exitibus ordinavc-

CAPUT XVIII. rit ; exindc qui signa (2) majestatis suae judicantis

^ncuMENTUM. Istuin Deiim, non conlenlum insita cdidcrit per iinbres (3), pcr ignes ;
qui demerendo
sui liominibus nolilia, aberrantes verbo et scrip- sibi disciplinasdeterminaveritjquas igaorati3aul(i)

Varice lectiones.
">
Quibus sustinemur abeit Paris. " Exanculata Jun. " Et add. Paris. " Non est Franeq
Commeutarius.
(97) Instilutiontbus pravis. Multa bona docte in- scholis formata, bibliothecis exercitata, academiis
lerpretes congcsscrunt ad hanc capitis partein et porticibus Atticispartam sapientiam ructas. Te
sed oinnino unimadvcrtendum est nihil tam ab siniplicem et rudem et impolitam, et idioticam
Nostro spectari, quara pulcherrimam illam Cebetis compello, qualem habent, qui te solum habent. »
tabcUam.ubi ha3 pravas inslilutioncs, quibus homo etc.
circumscribitur, i. e. faiiitur, sunt oo^at, opiniones (2) Exinde qui signa. Locus varie a doclis in-
falsi notninis erudilio, poettp, ora-
et i];£'jSoT:a'.8E( terpretibus soliicitutua, prout apud Wouwerium.
torcs, dialectici, musici et quicuiiique ibi recen- La Cerdara, aliosque videre est. Pamelius, MS.
sentur. Libidines et concupiscentiae ibi eitiO'J- Lugd. Bat, Agob. Herald. et dcniquo Rhenanus,
|ji!ai, xai :?jOova;, cupiditatcs et voluptatcs appelian- « Exinde (|uaB signa majestatis suae judicandis edi-
tur. Tandem
ex crupuia rcsipiunt ii, quibus in deril p. i., » elc. quomodo etiam Aid. nisi quod
;

alflictis rebus forle [iizi^Qii, poenitenUa tit oi)vium, is haljct indicantis. Uigalt. melius, « Exinde qui e.
qua3 illis comitesdansalias opinionesetcupidilates lu.s.judicantis edideret.» Barr.« raojestati sua3 vin-
tt; TTiv d(X7)0tvr,v ita-.Sifav, ad vcram cruditionem dicandai, » quod sequitur Wouwerius. Optimus
perducit.Quem libellum cum hisce conferre.si quis Fuldanus « Majestalis suoe ediderit, judicando
:

dignetur, opera) non pocnitebit. Stutim Aldus et cdiderit. » Undc apparet lectionem eam voluisse :

concup. non vero ac; sed non est tanti. Hav. « Kxinde qui signa majestalis sjiB ediderit, judi-
(98) Ex somno. Prospcr, Sentcnt. lib. ex Augu- cando per imbres,» etc Forsitan legendum, « Exin-
stino c. 215 « Sic sunt, qui colunt idola, quo-
: de qui signa majcstati sua: vindicandae ediderit,
modo qui in soninis vidont vana. Si autem cvigilet judicando per irabres, » etc. Dicit hic exinde,
unima ipsorum, intelligit a quo facta sit, et non etc. quod cap. xix. « et mox ultricem iniquitatia
colit quod ipsa fecit. » Idem Lucianus, in Bis Accu- illius ffidi vim cataclysmi. » Uav.
p. 323 Kai oiaTrep l^ uirvou paOjo; xvz^^apd^it-
:
(3) Pc/ imft/-t,'s. Uespicit .judicium primi mundi,
v«;, etc. i. e. « Ac velut e profundo somno exper- ct poenain Sodomai quaj duoplane ita conjungun-
:

rectus.cum se aspiciebat quo pacto csset affectus, tur etiam a Petro, Epist. ii, 2, 5, G. Kai ip-/r^xio\>
tuin vitam anteactam damnabat, et rubor iiio ex xoj[Jio'j o'jy. i'.p£fjaTO, aXX' oySocv Nwe oixatoaJvT,^
temulentia coorlus detlorescebat, evanescebatque : xr^pjxa £(j)jXafs, xaTaxXujixov x($JijL(p dtT£ou)v tTzi-
ipsc autcm prae pudore eorum quaj fecerat, eru- ^T.;. Ka; TioXt:^ XoSojjhov xa'. Vo^6pioi^ "Ctopcuja^
besccbal. » Hav. xaxajSpotjT^ xatixpivev, 'jTi6ttr(ii3. jjleXXovtoJv aj£-
(99) El sanitatem suam palitur. Mirabar potitur 6tTv zzfjf.y.M^. ILvv.
Rigaltio in editionibus placuissc, sed postea vidi D (4) Quas ignuratis aut, Rcctissime ita Uigalt.
Prioriiesse, quod forsan habet a Latinio, sed pali- Pcrperain quaj ignoratis et descritis,velqui-
alii, «
tur etiam Codex D. Hut. et editi omncs. Pro et ma- bus ignoratis aut desertis. » .\ut enim ignorarunt
vult dum Latinius, Fuld. ms. Aclci. Fati vero et do gontes disciplinas has, ut verbum Dci Juda-is suis
rc hcta et adversa dicitur, ut Greecum, quod imi- traditum, aut deserucrunt illas scilicet non tan- :

tari voluit, Ttar/Etv. Suam hic oinphasi non caret, tum. quas ex mundi opilicio et mirab.li rerura
,
sed est ut contrario ct Iristiori sensu in nolissimo omnium ordinc colligere debuerant, prout hinc
illo dictum, argumentatur Apostolus Puulus .\ct. xvii,27,collato
j

0. XIV, 1(1, 18, quod Moses Isracli inculcat l.v,o.i7,

1 Quisque suos paliniur mnmes.
19, doccns prairogativam ipsorum, quos sibi per so
upud Virgil. lib. vi. In Codice Agobard. est pasci- ipsum docendos assumpscrat nous.roliquis populis
\lur, quod probaro non possum. Hav. cophim. solem. Iunam,stella3 distribuons.ut ita per
(I) NaluralUer Christian^v. De Tostim. Aninur, longas dcmum ambacies ruditor tantum notiliam
i

c. 1 « Sed non eaiu to advoco (animam) quoe dcitatis cujusdam haberent sed ot, quod hicpraj- ;
 ;

438 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 436

deeerilis ; sed el observanlibus ''*
projmia dcsli- A ad fidem divinitatis edcbant, in thesauris littera-
narit, ut qui ''^
prodacto acvo judicaturus sit rum manent, nec isfse nuno latent. Ptolemaeoruni
suos cultores in vilaj aeternffi rctributioncra, pro- eruditissimus (9) qucm SJO Philadelphum
super-
fanos in ignein aeque pcrpetem et jugem, suscita- norainant, et omnis iitteraturae sagacissimus (10),
tis omnibus ab initio defunctis, et reformantis et cum studio bibliothocarum (11). Pisistratum, opi-
recensitis (5) ad utriusque meriti dispunctionem. nor, aemularetur, inter caetera memoriarum, qui-
Hsec et nosrisimusaiiquando.Devestrisfuimus (6) bus aul vetustas aut curiositas aliqua ad famam
fiunt,noa nascuntur (7) Christianis.Quos diximus'"' patrocinabatur, ex suggestu Demetrii (12) Phale-
rei (13) gramraaticorum tunc
''''
praedicatores, prophetfle de officio prffifandi vo- probatissimi, cui
cantur. Voces eorum itemque virtutes (8), quas praefecturam mandaverat, libros (14) a Judasia
Varise lectiones.
"">
Observationibus Puris. " Producto Fran. ""
Dicimus Jun. ''"'
Prophetandi Parii.
Gommentarius.
cipue respicit, jam sibi etiam per Novi Testamenti gides comportare Alexandriam coeperat, persuasus
indulgentiam oblatas. Hav. ab Aristotele vel instituto ejus motus. Strabo, lib.
(5) Recensitis. God. Fuld. recensis. Quod sequi XIII :
'0 'AptffxoT£X7](;, TTpwTO?
av U)v i'a[j.£v, auva-
iMr dispungere a re numniaria est sumptum, tabu Yayojv ptSXfa, xat StSaJa^ tou<; ev A''Y'JTrT(jj Baai-
lisque accepti et expensi.Unde et iila locutio Apoc. -n Xsac ptSXioO/jXrji; ajvTajiv, ie. e. « Aristoteles pri
III, 5, [i.T) e^aXtttJ/a) t6 ovo[jLa auTou ex tt;; B!6Xou **
mu s omnium, qui nubis sunt noti, Bibliothecain
T^; ^0)7)?. IJaV. composuit, idque ^Egypti reges facere docuit. »
(6) De vcstris fuimus. Diogenes Laertius de Dio- .(Egypliorura vero studium, ut omnis sapientiae
gene Cynico. Ule exprobranti sibi, quod aliquando avidum, ila etiam Bibliolhecarum, commendat
falso pecuniam signasset, "Uv 710x2, inquit, j_p6^oi; lib. cap. 49 Diodorus Siculus, ubi narrat Osy-
II,

Ixttvoc 6't' f|(Jt7)v Iywv TOtoiJTO^; OTTOTO? CJ vuv ^TToToi; mandiam antiquissimum ./Egyptiorum regem.prae-
8' iyw vOv, (ju ouSsTroTe- i. e. « Tempus fuit cura ter raoDumenta alia condidisse Bibliothecam,super
talis eram,qualis tu modo qualis aulem ego,sum: cujus linien praescribi jusserit lATPEION WXHS
modo nunquam tu eris. Hav. i. e. ut Lipsius vertit, Animi oFFicitfA medica. Pto-

(7) Fiunt, non nascuntur. De Anima c. 1. « Fieri lemaeorum vero uterque Lagides et Philadelphus,
enim,non nasci soles christiana.»Nam « christianos ille cura Berenice, hic cum Arsinoe sorore eadem
non facit generatio, sed regeneratio, » secundum et conjuge, veteribus nummisaurei8,quos Spanhe-
Augustin. lib. iii de peccat. Mer. et Uem. c. 9 : n.ius pubJicavil, se conspiciendos praebent.
scilicet aliter ac poetae. qui nascuntur, non fiunt. Exhibel hos in lib. praestantissimo de Usu et
Exstat ad dictum hoc Tertulliani commenlariolius Praest. Num. p. 406, ot p. 404 ; et ante illum ter-
Matth. Zimmerraanni Lipsias 1662. 4. Hav. lium item Seguin. in Sel. Num. p. 47 sed quod ;

(8) Virtutes. De moribus intelligunt interpretes, illud Spanh. male verti pulat deurum fratrum, in
cum potius miracula per illos edita, quae passira eo fallitur ita enira distincte nobili loco Terlull.
;

virtutes in S. S. audiunt, innuantur. Mox pro ad ib. II, ad Nat. cap. 13 « Incesto jam junctos
:

fidem ed. Ald. Herald. et Rhen. ad ftnem, male.
Hav.
(9) Ptolemgeorum eruditissimas. Haec si vera scri-
ptura est, quoraodo hactenus omnes editiones pre
86 ferunt,innuere vult totam Ptoleraaeorum gentem
studiis valde fuisse deditam quomodo omnis etiam
Caesarum stirps a Julio descendens satis litterata
fuisse traditur. Et certe non tantura iraperii for-
mator Ptolem.-sus Lagi, etiam regis ei imperatoris
sui Alexandri res gestus litteris consignavit, unde
profecisse Arrianus testatur, sed in qua nomen
regium detecit vel foemina Gleopatra cognitione
linguarum strenue fuit irahuta, Aliam tamen lec-
tionem suppediat codax Fud. « Ptolemaeus fquem
Philadelphum supernominant] eruditissiraus rex
et omnis, » etc. ita Scioppius corrigit quod ibi
vitiosum rexit ornni. Hu.jus fuit piaeceptor Strato
philosophus, donatus ab eo 80 talentis. Diogenes
Lacrtius m ___ Vifa Stralonis. Hav.
. jejuno nimis hoc nomine de illo locutum TertuII.
(10) Sdgacissimits. Hoc epiphonemate ex vero
illum ornat, innuens qnasi carnem venaticum ora-
nes angulos bibliothecarum,quae in Graecia et alibi
exstabant, perscruta3sc,ingentemque inde praedam
^ Opem et Saturnum fratres recepislis. » Mox Cod
Agobard. xmulatur. Hav.
(12) Ex suggestu Demetrti. Disertis verbis hoc
habent Josephus, et ante illura ni fallor
etiura
Aristeeiis locis supra citatis. Vives in D. Aug. de
: Cio. Dej, addit,Demetrium hunc Athenisantea ma-
ximis dignitatibus functum.civium invidia pulsum
a Ptolemaeo fuisse susceptum, et bibliothecae pra-
fectura, quod ex Diogene Laertio surapsit in Vita
ejusdera Deinelrii, ubi librura ab eoetiam conscri-
plum dicit qui Ptolemxus inscribebatur,et alterum
de Bkelorica, qui fortassis occasionem dedit Ter-
tuUiano, ut vocet eum Grammalicorum tunc proba-
tissimum, quem interim tanquam Antiquitatum
scriptorera citat infra cap. seq. Pamel.
(13) Demetrii P/ta/erei. Deinsigni hoc viro oninino
inspici merontur notae Eusebianae maximi erudi-
torura Josephi Scaligeri p. 133, qui ibidera putat
D cum taracn terapore illius in summa laude voca-
bulum illud poneretur, ut nobilem illam criticam
significaret, qua de scriptis veterum judicamus.
Itaque maxime propio locutus est unde Donatus, :

asportasse. Athena^us quoque de illo, lib. xii, p. lib. II, litteratum explicat. Melius Saliger, falsam
536 natSetai;, ei' xk; aXXo;, xal auTcx; iTrtjxeXv)-
: docet esse hanc opinionem, quoniam ab hoc Phila-
6e(<;. i. e. « Litteraturae, si quis alius, studiosissi- delpho statira ut regnare incoepit relegatus est,
mus. Qui eumdem summo elogio, TravT' aptaTov,
)> quippe patri ejus auctor fuerat transferendi jusre-
i. 6. « Undequaque optimum, » lib. v, cap. 5 et ; gium in filiura alia matre natura. Haque in exsilio
lib. XII UavTwv asjjtvfjTaTOV Ytvojjtevov xwv 8uva-
: raorsu aspidis periit. Sed studium suum patri La-
(TTwv, i. e.« Oraniura principura gravissimum » ap- Ridae praestare potuit et in nomine fuisse erratum.
pellat. Eumdem virtutibus regiis supra omnes De hoc viro elegantissirai Mureti testimonium no-
aetatis suae superiorumque saeculorum principes bis sit.

nobilem, praedicat Philo Judaeus, lib. 11. de Vita,

Mosis. Hav. (14) Libros a Judxis postulavit. Josephus, Hb.
(11) Sjudi, bibliothecarum. Q\i&3 pater ejus. La- XII :Ti
n APOLOGETICUS ADV. GENTES. 438

loque [oslulavit, pro|jria8 " [sciliccl] utque vcr- A. CAPUT XIX.

iculaa liLleras, quas Huli habebant.Ex ipsis enim ARGu^fENTUM. — llujii.i [)ei veram cor/nitionem, scri-
ail ipsos Bcinper prophclae pcroravciunt, Kcilicct plis proditam, antiiju:orem ornni liltcrdlura s;b-
culari ostendit, imo omnihwi illorum diis ipsis,
3H0 doniebticam Doi f^entcm cx [)utrum gratia.
utpote qui pn.Uea in deorum numerum sint relali.
sbruji rclro, qui nunc Judaei igitur et littcrw
;
Cum enim Moses ipso hiacho /etute fere par sil,
jbraBffi, et eloquium. Scd ne notitia vocaret, hoc lUinaum igitur, bellum Trojanum. Ilontrrum, et
loque IHolemajo a Judajiis bubscriptuiu C3t,Sep- si(juid (iniiquum audit, longe post se relinquit :

aginta el duobus intcrpretibus induitis,quob Me- quod si velit, se ex chronologis confirmare posse,
sutis super(jue ostendit.
demuB quoque phiiosophua Providcntiae vindex
)) do sententia) communione Buspcxit. Affirma- Primam igitur instrumentia istis " auctoritatem
, hffic vobis etiam Aristoias. Ita in Groecum sty- summa antiquilas vindicat *-. Apud vo3 3S2 quo-
:n ex aperto "•
monimenla reliquit. ilodie apud que religionis est inbtar, fidein *^ de temporibus
rapajum (IG) Plolemaji bibliothccae cum ipsis asserere.
ibraicis (17; litteris *" exliibentur, iiSl Sed et Qu3S sequuntur uncis inclusa primus e cod. Ful-
Juii palam (18) lectitant; vectigalis libcrtus (l'J) densis Ilavercampus puhlici juris tecit, sed alteri

1({0 adilur sabbalis omnibus. Qui audierit, invo- scriptoris recognitioni trihuens sub finem edilionis
jt Doum : qui etiam studuerilintolligere.cogetur " sux exprimenda curavit (20).
credere. [Primus enim (21) prophetca MojBea, qui mundi
Varise lecliones.
' Scilicet delet ,Jun. Ilaverc. " E.Kaperto Ilauerc; e.taperta conj. Sciopp. ^" Litteris abest cod. Fuld^
lislis abest Paris. ^^ Vindicat Jun. ^^ Finem Fran.

Commentarius.
I sit inatar
IUe, orat. 23, ait omnium.
« Tre- : nam p. 13'i, ed. optimaj. Cod. Fuld. delet vocem
itas sexaginta Demetrio Phalcreo statuas osreas litleris, cui facile accedo. Delet et ms. L. Batav.
pulus Athcnicnsis anno uno eoque non toto po- imo et Agobard. qui insuper inducit cum ipsis.
crat quibus oinnibua ipso Deinetrius supcrstes
: Hav.
At quae ipse sibi monumenta ingcnii ac do-
t, (18) Scd et Judxi palam. Quoniam longa via erat
•in/r niugnitudine cxstruxerat, ca et multis post ad Scrupidis templum in ^'Egyplo^docet propiorem,
!um sopculis vigiierunt et, cum postea densa : publicam, cuique opportunam. Unde patet Cartha-
ffiJam ot o[)aca nox omnem prope disciplinarum «ine etiam et alibi, per.^^Iuta annua pensione, li-
:otn cxslinxisset, ex oculis erepta, incredibilo bore synagogus suas froqucntasse Judajos. Komae
eidorium sui in omniuin eruditorum unimis re- certe et in Italia racnsionem suam redimere de-
uerunt. « IIav. buisse puto, cum singuli elium ex imperio Titi
8'o:a^;j.ov Jovi Capitolino infcrrent, gravius etiam
: Tot T-7j<; 'louSaiVov vojjLoQsatac jiiSXfa. Ac dein- Q et cliirius a Domiliano habiti, lenius a Nerva, ut
ps scmpcr hos libros vocat ab illis No|jlov, ut docet ejua nummus inscriptus fisci judaici, c.\-
pluaginta nihil prnetcr Pcntutouchuin allutum, LUMNiA suulata. apud Cluriss. Patin. in Thesauro,
t in Gra^cam linguam transUttum fuisf^o vidt a- p. 155. Hav.
r. liilurius (juociue Prologo in Psal. ait Soptua- (19) Vecligalis libcrtas Ita rerto distinguunt
.

ita senioribus a roge Ptolom;co transferanda) ex Aidus et Rigalt. Alii « Vecligalis libertas vulgo
:

ibrsR in Gra>cum sernionem totius lcgis curam [La Cerda vulgi] aditur, Sabbalis omnibus. » Vide
injatum fuissc. At Clomens .Vlex. Slrom. i, con- quai notat Is. Casnub. ad Sueton. Domitian. c. 12.
rsas ab iis in Latinuin scrmonein fuisso rcferl Nos addimus Juvenalcm. Sat. iii, 13 :

; Foatfac, iol<; tou viiixou y.al xa; Trpo(fr,T'.y.a;. Ire-

!U8 quoque
Nimc sacri fontis neinus et delubra locantur
Apostolos tradit, ac deinceps horuin
Judn^is.
^talores prophctica omnia ita annuntiavi?se quc-
iJmodum seniorum intcrpretatio conlincl. Et Ul vere in Bimili fere conquestus fuerit Jere-
nen ab apostolis citata (jua^dam ex prophctis mias in Thren. v, 4 : Aquam noslram mercedc
bi-
eronymus notavit, quae in illa Scptuaginta in- bimus : ctlignum vostrum prctio nobis vcnit. Hav.
ppretnm versiono non rcp(^riuntur (|ua dc re ; (20) Nobilc hoc fragmenluin pertinet ad initium
avis eht viri illius doclissimi quercla,
Praifatio- cap. lU mox enim post illa fidem dc temporibut
;

Imsin Pentalcuchuin et Tradit. Ileb. nio. assercre, lotum hoc, quantumcumqiie cst, in prac-
(i^) Nimirum divinam cx
Providentix viudex. stantissimo Codice FuIdano,illoque ?olo adhibetur,
s intucns,quod omncsin cam-
Dci providcntiam
{)
qui ot in uliis, ut srepe nobis notatum, multum a
m sontontiam convenissent quod cerlc non : roIit]uis mss. discodit. Priinus Franciscus Modius
isset mirum, nisi soparalim eamdcm Scripluram Arugensis.vir cruditionc el sludio undiqiie veteres
3ent interprotali. Ita(juo soparati fuerunt Scp- libros mss. conquircndi clarus, illo Codice accu-
;iRinta inlerpretos : id quod tradit Lenajus, lib. rato collato, et id observavit quam coUationem ;

0. 25. Lag. postea nactus Gaspar Scioppius, vir in Latinis ap-

[i^)nodit' apud Serapxum. Lorus hic aut cst primc doctus, cum Franci^co Junio.hic illic emen-
rapidcs tpin[ilura, do quo Thcodorotui', lib. V, datiunculis suis adjeclis, communicavit. Scd cura
P- 2l', aut locus Serapidis tcmplo et Alexandrire jam ad
;icinus, in quo Ptolomaii asservatur bibliotheca. (21) Primus cnim. Non quidera in numoro eo-
IPR. runi, qui futura praenuntiarunt, eeJ qui. ut alihi
1,17) Ipsis Ilcbraicis. Unde patet biglosson fuissc loquitur, mansura? in pcrpotuum veritatis famre
monumcntum, quamvis fere sola Grepca in- scripti» patrocinati sunt. Nota Grxcam l^roplictcs
Jp
.'prelatione Judaji Alexandrini postca ut et alii vocom hic relentam. (Sequenlos notcu unius sunt
-rint contenti, Ad e Scaligeri notara Eusebia- Havercampi.)
439 TERTULLIANI OPERUM PARS 1. — SEniES I, APOLOGETTCA. 440
conditionem (22) et generis humani puUulationcm A. annis Iliacum exitium (32) anteccssisse. Per hunc
et mox ultricem iniquitatis (23) illius sevi vim Moysen ctiam iila lex propria Judocis a Deo missa
cataclysmi de praetorito {2\) exorsus est, per va- est. Dcinceps multa ^*
(33) et alii propheta; vetu-
licinationcm usquc ad suam cetatem et deinceps stiores litteris vcslris. Nam ot qui ullimo cccinit,
per res suas futurorum imagines edidit, pe-
(25) aut aiiquantulo prsecucurrit, aut certe concurrit
nes quem et tcmporum ordodigestusabinitio sup- aetate sapientiee aucloribus, etiam latoribus legis.
putationem ssjculi (2G) praestilit : superior inveni- Cyri enim et Darii regno fuit Zacharias, quo in
tur annis ciroiter trecentis,quam illeantiquissimus tempore Thales physicorum princeps, sciscitanti
penes vos Danaus in Argo tranevenisset (27); 383 Crceso "^ (34) nihil certum de Divinitate respondit,
Trojano denique (28) praelio ad miile annos ante turbatus scilicetvocibusprophetarum.Solon eidem
est, undo et ipso Saturno. Secundum enim histo- regi finem longae vitae intuendum prasdicavit non
riam Thalii (29), qua relatum est bellum Assyrio- aliter, quam prophctse «^
(35) ; adeo respici potest
rum et Saturnum Titanorum regem (30) cum Jove tam jura vestra quam studia de lege (36) deque
dimicas3e,ostenditur bellum (31)GCCXX et duobus divina doctrina concepisse. Quod prius est, hoc

Variae lectiones
*^
Haverc. conj. multi ; sed verbum aliquod excidisse veri similius est 85 Cod. Ms. Cyro. 8« p^al.
XXXIX, 5.
Comraentarius.
jam ad finem Junii labor (qui hinc multo melior B (26) Supputationem saeculi. Cum penes vctustis-
iq hoc TertuUiani scripto potuisset emergere)esset simos gentilium ultra Danaum et Agamemnona
perductus, ad calcem libri tota coUatio illa rejecta ascendere non liceat, Graeci Olympiadus. Huniani
est. Quod vero jure mireris, qui Junium secuti conditae Urbis annos numerant. Itaque prudenter
sunt. Heraldus, La Cerda, atque adeo ipse Rigal- opinionem de aeternitate mundi refellit Lucretius,
tius,optime de nostro Auctore meriti, nullam pla- lib. V, versu 327 :

ne hujus Fragmenti mentionem fecerunt ut ,

Cur supra belluin Thebanum et funera Troiae,
Parisienses taceam,qui toties hunc Auctorem nobis Non alias alii quoque res ceciuere poetse ?
dederunt. Ego vero arbitror omnino ha^c omnia ab Quo tot facta virum toties cecidere, neque usquam
ipsius Tertulliani manu esse, sed quce in secunda yEteruis famae monumentis iijsila Ilorent?
Apologetici s\i\ GAliioue poVwevil, mutaverit, quod (27) Transvenisset. Legendum videtur transvenil,
et nobis alibi in hoc libello, scilicct p. 293 et 313, et.
obscrvatum est. Quoniam vero et haec exstare et (28) Trojano denique. Ita modo male in ms nos
legi eruditorum intererat, hic reprcsenlare volui- pro vos.
mus. IIav. (29) Thalli. Celebris Ghronographi, quem uli-
Non desunt qui genuinum esse illud fragmen- namhaberemus Hujus his adhuc mentionem fa- !

tum negant. Semler ab editione sua expunxit. cit, in niedio hujus capitis 19, et supra cap. 10.
Auctor recentis apud Gallos versionis Apologetici, Cave autem putes confecisse historiam betli As-
D. Allard, multa verba polius in eo respondendo, syrii.cum tantum mentio ejus necessario in ipsius
quam argumenta suppedital:nos vero quibus cun- q Chronico debuerit fieri, et ad certum aliquod tem
cta veterum auctorum fragmentavel dubia servare pug reslringi
religio est, illud ex editione accurata Leopoldi
(30) Rcgem. Pulsus enim a Jove regno et
scc-
edendum accepimus. Enu. pttis, ope Titanum, quorum ducem fecit Thallus,
(22) Conditionem. Hac voce passim utitur pro recuperare regnum conatus est, victusque profu-
creatione et creatura. de Corona Miliiis, cap. 6 git in Italiam. Vide Fabulatores. Male in ms. eac
:

« Quaeris, au conditioni ejus fruend® natura nobis reges. .

debeat praeire, ne illa rapiamur, qua Dei asmulus (31) Bellum. Videtur excidisse vox tstua,
vel
universam coiiditioncm cerlis usibus homini man- mutandum in illum, ut ita ad Saturnum ipsum
cipatam, cum ipso homiiie corrupit. » Mox in ms. referalur.
puUatione vitiose pro puHulalionem. Exitium. Ita manifeste reponendum pro eo,
(32)
(23) Ultriccjn iniquitatis. ,Cap. 28 : « Judicando quod ms. est exitum.
in
per imbros, per ignes. » (33) MuLla. Melius forte multi; \q\ innuit,
que-
(24) De prseterito» veri valis laus, secundum
Ea madmodum Moses varia praedixit futura, ila e'

Homerum, nosse et prssenlia, et

kitura, et prae- reliquos illo posteriores prophetas similia multi
terita, Is. de Calchante, lliad. A. 80 :
pra^monstrasse.
notavit
'0; ^ihi\ ta t' lovxa, zh. x i<:^6^t-ia Trpo t' livxa. (34) Crxso. Vitiose, quod. et Scloppius
in ms. est Cijro.
Quae in se conjungit ApoUo apud Ovid.lib.i Melam. Quam prophelae. votun
Davidis respicit
(35)
verGU 17 :
Psal. xxxix, 5 : « Domine, fac mihi cognitun
J)
Per me quod eritque, fuitque, finem meum, quaeque sit mensura dierura m_ea
Estque, patel. rum, ut sciam. ego quam sim caducus. » Pi^'

Et in Proteo Virgil. iv Georg. versu 392 vero prophetx qua cap. 21, Procut^ s(
illa figura,
:

lent, cum et propheta unus, et unua dixerit Fro

Novil uamque omuia vates,
culus.
quae fuerint, qua? mox ventura trahantur.
.
Quae sint, .

Et leges, inquit, quas vodi

;

(36) Studia de lege.

Illa quoque ratione tripodem Phoebo dcdicatum condidit, et rationem studiorum, quibus sapien
a&rm
notant, quia secundum tria tempora vaticiuatur, audivit, a Divinis litteris mutuatus est.
cognitione imbutos Thaletei
praesens, pra;tcritum, futurum. Suidas.in ilia voce: enim aliqua saltem
TpiTTOuc, xaxi tou; tpsT? '/ptjvoui; iJiavTEuojj.Evo;, et Solonem affirmare Noster videtur,
dum mur
flPi
ivETxwTa, 'K0Lpt'ky]'k\)Q6-za. y.al [JiEXXovxa. Tria itaque dana et quae terrenorum oculos perstringunt
voluisse viaei
haec in Mose plenissime conjunguntur. picienles, veram scrutari virtutem
(25) Per res suas. Puto corrig. esse venssimas. tur.
441 APOLOGETFCUS ADV. GENTES. 442

sit 384 semen (37) noccsse cst. Inde quacdam A tium, cum etatua tcmporum ita omnibus respon-
nobiscum vel prope nos hahetis, Dc sophia amor dent, quemadmodum ante miilia annorum (4G)
ejiis philoaophia vocilatus est, dc prophelia affc- prrcnuntiabantur ? Unde ct spes noslra, quam ri-
clatio cju8 (38) poeticam vaticinationem deputa- detis, aiiimatur, et fiducia, qua i pr;c8umptio-
vit (39). Gloria) homines (40), si quid invenerant, nem (47) vocatis, corroboratur. Idonea est (48)
ut proprium (41) facerent, adulteraverunt ; etiam eniui recognitio praeteritorum 385 ad disponen-
Iruclibus a scmine degenerare contigit (42). Multis dam fiduciam futurorumeadem voces (4'J) praj-
:

adhuc de vetustato modis consisterem (43) divina- dicaverunt ulramque partem (50), eadem litterae
narum Litterarum,8i non major auctoritas illis ad notaverunt. Unum est tempus (51) apud illas, quod
(idem de veritatis sua) viribus, quam ffitatis anna- apud nos separari videtur. Ita omnia qu«e super-
libus suppotisset. Quid enim potentius patroci- sunt improbata ** sunt (52) nobis, quia cum illis,

nubitur tcstimonio oarum.nisi dispunctio (44) quo- quse probata 8unt,tunc futuris prajdicabantur.Ha-
tidiana saeculi totius, cum dispositiones regno- betis, quod sciam quatenus
(53), et vos Sibyllara,
rum " (45), cum casus urbium, cum exitus gen- appellatione ita vera vates Dei veri passim super

Varice Uctiones.
"
Cod. Cum dispositiono regnorum, elc. '' Scioypus : jam probata, Ilaverc. in probato, sed legetidum
tUUtw : quce aupersunt improbata, probala eunt noiais, etc.

Commentarius.
(31) Silsemen. Theodoretus, Grxcar. A(j. Cur. g cuii totiu8?Cum dispositiones regnorum, cum
fi.
6 'l>aai
; 5k auxou;, etc. i. e, « Aiunt voro phi-casus urbium,» etc. Sunt enim disposiliones regno-
osophos illos in .Egyplo, non ab ipsis solum rum mutationes et successiones eoruni, do quibus
.^gyptiis, sed Ilebraeis quoque praeccptoribua, Dei libere disponit manceps regnorum et Rex regum :

veri doctrinam cognitionemque percepisse. » Quod « Usque fateare,Alti3simum dominari supra regna
idem fere dc Platone reliquisque philosophis scri- hoiiiinum, illaque dare cuicumque velit. » Mina3
bit idem, p. 31 et seqq. sunt Danielis IV, 24, ad Nebucadnezarem. Ipsi im-
(38) AfJecLatio ejus. ^Emulatio, assimilatio. « Af- peratores sciuril, quis illis dederit imperium, infra
fectant veritatem, et affectando corrumpunt. » De cap. 30.
iisdem cap. 47, (46) Millia annorum. Nota locutionem, qualis
(39) Deputavit. Arcessivit, sed ita, ut ramum vi apud Apuleium ardua monlium, et infinita aliu
ab arbore avulsum, qui deflciento succo arescit, apud alios scriptores.
unde mox dicit adulteraverunt. Exhorl. ad Casli. (47) Prxsumplionem. Dum secta quffidam homi-
cup, G : « Erat velus disposilio, qua; in Evungelio nis placito innitena creditur chriatianismus, de quo
novo dcputatur. » egit cap. 4G.
(40) Clorix homines. Philosophi praecipue, de (48) Idonea est. Scilicet tot jam videmusimpleta,
quibu» elegantcr Gicero, pro /lrc/tw,cap.26 :« Ipsi illi quaj per prophetias Deus praedixit, ergo et quae
philoaophi, etiain in illis iibellis, quos de contem- restant implemenlum accipient.
nenda gloria scribunt,nomcn suum inscribunt in 49) Voces. Vivffi, illaque, addit, quae dixerunt.
:

eo ipso, in quo prajdicalionem nobilitatomque do- p non elfluxerunl, sed et scriptis consignuta sunt
Bpu-iunt, pra;dicari se ac nominari volunt » Noster (50) 67/-arrt(/U(? /;a;7m.Etquodjam est impletum,
eliam infra, cap. 47 « Miinice philosophi affec-
: et quod adhuc implebitur.
tant veritatem, et airectuiido corrumpunt, ut qui (51) IJnum est tempus. Ita intellige Id quod no- :

gloriam captant. » Vido ibidom in huno sensum
multo plura,
(4i) Ut propritim. Addendo, delrahendo, immu-
tando, Iloratius, de Arte Poet. versu 47
bis separatim et per divorsos temporum tractus
occurrit, id prophetis Spiritua sanctus uno obtutu
et actu repraesentavit, Imo ut apud Deum praeijen-
tia,futura uihil in cojinitione difforunt, ita ncc apud
:

notum
illos a Dco inspiratos et illuminalos,
Di.teris egrcgie, si callida verbum
Reddiderit juuctura novum. (52) Improbala sunt. Manifesto vitiosum, correxit
itaque Scioppius jarn probala sunt. Sed melius ad
Sed ubi in ipsa hoc flt veritate et porfoctionc, na- montem Keptimii et litterarum ductum, si legas
turro ejus doperit. in probala sunt, id est, probantur facile. Est vero
(42) Contigil. Forte contingit, sed tamen nihil in eo,ut demonstret, futurum tempua quasi unum
muto, et prffisens propheta appuruisse, quod quidem
Eadom loquendi formula cap.
(43) Consisterem. nobia est diversum. quia partera tantura ex
4 :« Jam de causa
innocenti;e consistam,» et alibi, eventu probare possumus, pars probanda ex futu-
Sensus idem est ac si scripsisset, « Multis adhuc ris rcstat : Sic, inquit, et id, quod jam est im-
consistcrem modis de vetustate Divinarum littera- pletum, quodque implondum suporest, in ipso
rum, si non, » etc, T\ olim pvffidictionis tempore, ul futurum considerari
(44) Dispunclio. S.vpius hac voce a rationibus debuit.quia uihil adhuc lunc impletum erat.Cujus
aesumpta utitur, cap. 18 « Ad utriusquo meriti : purti priori quoniam respondit eventas.inde etiam
oisi>unctionom. » de Teslim. Aninuv, cap. 4 « Af- : futurorura certiludinem in promplu et probato
lirmamus to manere post vita; dispunctionem, » haberaus.
et (fc Anima, cap. 33: « Cum,
si quod judicium (53) llatietis, quod sciam. Totus hic locus miri-
ammas manet, graviusdebeat credi in dispunctiono rifice est corruptus, nec uUum sanum sonsum ad-
vitaB quani^ in administratione. »
Adde et Indicem mittit, imo quater mediciua indiLTCt. Restituo ita :

nostrum. Kst itaquo dispwictio quotidiana s:rculi « llabemus, quod sciam.et nosSibyllam, tjuatenus
iilc nuindi status
et cxitus rcrum, qui quotidie appellatio ista veras vatis Dei veri, passim supcr
veritatem pra^diclionis ipso evcntu implet, ut in
ca>tora9, quoe vaticinari videbantur, usu probata
sequenlibng ipse latiua porsequitur,
est.Sciunt vestrai sibyllffi, nomen de veritato men-
(45) Dispositione reqnorum. Ita reformandus cst
locus corruptua
titffi, quemadmodum ct dii veslri. » Ita supra,
« Nisi dispunctio quotidiana gaj-
:
cap. cap. 5 a Scit M. .Emilius
: dc deo suo Al-
 ,

443 TERTULLIANI OPEUUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 444

cseteros, qui vaticinari videbautur, usurpata est, A culis vincit, in quo videtur thesaurus collocatus
sicut vestrje Sibyllae nomcn dc veritate mentilse, totius Judaici sacramenti, et inde ^* etiara nostri.

quemadmodum et dei vestri "^.J Si qucm audistis interim Moysen,Argivo InHcho pa-
Omnes itaque substantias, omnesque materias, riter aetate est ;
quadringentis (56) pene annis, nam
origines,386 ordines,venas veterani cujusquestyli et septem minus,Danaum, et ipsum 381 apud vos
vestri, geutes etiam plerasque et urbes insignes, vetustissimum, prcevenit ",mille ^^ circiter (57) cla-
historiarum canas "", et meujoriarum, ipsas de- dem Priaini antecedit possem etiam dicere, quin-
;

nique effigies litterarum, indices (54) custodesque gentia (58) amplius et Homerum, habens quos
rerum, et (puto adhuc minus dioimusj ipsos in- sequar. Ceeteri quoque propheta;, etai ^* Moyai
quam deos vestros, ipsa templa et oracula et posthumant, extremissimi tamen eorum non retro-
sacra unius interim prophetae scrinium (55) sae- siores (59) depraehenduntur primoribus vestri Ba-

Varise lectiones.
3» Cod. Ms. Habetis, dei nostri. Haverc lo-
quod sciam, et nos Sibyllam, quatenus appellatio ista —
ciim ita restiluit : veraj vatis Dei veri
Habemus, quod sciam, et nos Sibyllam, quatenus appellatio ista
passim super c.Tteras, (juae vaticinari videbantur, usu probata est. Sciunt vestrae Sibylla?, nomen de
^^ Rhen. et Gangn. historias et causas memonarum, clo.
veritate mcnlilae, quemadmodum et dei vestri.
Ald. historiarum et canas ipsas et mem. Herald. historiarum causas et memoriarum Cod. Fuld. bis-
;
;

toriarum arcana memoriarum codd. Put. et Lugd. historiarum et canas memoriarum. ^' Proinde
et ;

V. c. «2 ^iien. Gangn.
et Aldus : Siquidem audistis interim Moysen, Argivo Inacho parem eetate (par est
aetate Franek.) octingentis pene annis ante Urbem conditam,nam et centum septuaginta Danaum ipsum
apud V09 vetustissimum praevenit, trecentos circiter cladem Priami antecedit. ®* Treceutos. v. c. ^* Et
Bi Paris.
Commentarius.
burno. » Intelligit vero Chaldaeam vel Erythraeam, B sulsa apud Persium Sat. versu 106.
i,

quam sape laudat Lactantius, aliique Patres cre- Nec pluteum caedit, nec demorsos sapit ungues.
dulitate nimia decipi faciles.DeSibyliis videri pos- j^gg Horatius ut Noster pro scriptione, lib. Sat. I,
sunt, praeter Suidam, Jo. Alb. Fabricius. Bibi. Gr.
120 ,

tom. 1, p. 167 Petilus, van Dalen, aliique. Tes-

;
Ne me Crispini Bcrinia lippi
tatur etiam Semlorus in Bibliothera Gesneriana, Compilasse putes, verbum non amplius addam.
recondi Romae in bib. Vaticana xiv libros Sibyllae,
Cod. Agob. ita legit « Intus interim prophetas
diversos forle a Rhapsodia illa quam habemus.
:

scrinium sfficula vincit. Hav. »

Meraoratur ibidem hoc titulo volumen 'Ex xwv :
per lit-
Trpocprjxixojv Z(.6'jXXtj(; XcJyo? 0' pi^/pi xou te'. Ex- (50) Quadringenlis. Ita etiam Cod. Fuld.
teras exprimens,ut passim, cccc,et hsc sine distin-
stat etiam de Sibyllis oiatio humanissimi doctis-
ctione superioribus connectens. Adduslegit « Oc- :
simique Jensii, Pergit jam Cod. Fuld. ita « Ora- :

tingentis pene annis ante Urbem conditam, centura

nes itaque substantiae, » etc, qufie'cap. xix videri
possunt. septuaginta Danaum, ipsum apud vos vetustissi-
(54) Efjigiis litterarum indices. Non inventionem mum, pra3venit. » Quaj profecto haud absurda
litterarum tantum innuit, quam versutus ille Cad- sunt. Quocunque enim modo computum interis,
mus ex Phoenicia in Graeciam attulit, cui populo Moses et Danaus per quadringentos annos a sein-
hanc famam constans vindicat opinio, unde apud viceni discedere non possunt. Et apte Urbis Ro-
Lucanum, iib. lu, 220 :
mae mentionem facit tam antiquae. Quare cum nec
p ipse Moses Inachi ajlate vixerit, sed aliquanto
Phoenices primi, famae si creditur, ausi post.ut con6tat,ita ex Cod. Fuld. distinguo: « Ar-
Mansuram rudibus vocem signare flguria. givo Inacho pariter est aetate quadringentis pene
Qualesvc in Alcumenae sepulcro inventas tradit annis. « Jam cum Aidina editione. « Octingentis
Plutarctius in lib.de Socratis Genio, vetustissimas, ante Urbem conditam. Cenlum septuaginta Da-
quas vocat xo^c xuttou!; seu formas illius gram- naum, » etc. Condidit enim Inaohus regnura Ar-
givum circa annum 2093, natus Moses anno
maticae, quam Proteo regnante didicit Hercules,
sed et litterarum usu sculptis et efligiatis anima- 2373, Israelem ex ^gypto eduxit anno 2450.

libus sensum animi efferebant. Porphyrius qui et Hav. ,

(57) Mille Ald. trecentos circiter, quod

circiter.
Malchus, in Vita Pythagorse, p. 15, novffi edit.
refert illum linguam ^gyptiorum perdidicisse,tri- melius cum Chronologis convenit, utpote factum
plexque litterarum genus,episto]icum scilicet, hie- anno 2767. Hav. . ^ , „ ,

(58) Possem etiam dicere quingenlis. Cod. tuia.

roglyphicum et symbolicum Twv jj.Iv xoivoXo-
delet Aldus. Eodem
:

YO'J[ji[v<jL>v xaxa [i.tarjfftv, xwv 8e (iXXT)Yopou(i.£va)V

dicere etiam. Vocem amplius
Quorum vero modo, cum alii, tum etiam Theodoretus ar-
xaxa
et
xtvai; a'vty|xoij(;,
communem
illud propriam
i.

loquendi consuetudinem imitatur

e. «
gumentatur. Grxc. Aff. Cur. serm. 2, p. 29
Is : U
xittvuv xouxtov [jlIv, etc, i. e. « Cum ergo,
:
ut
reliqua per allegorias, sub quibusdam 83nigma- (Orpheo,
Porphyrius inquit, Moses hisce poetis
tum involucris, sensum exprimunt. » Rursus Lu-
canus :
Lino, Thamyri, Philammone) sit miUe
Musffio,
annisantquior, hi vero poetarum sint antiqmssimi
Nondum fluminpas Mempbis contexere biblos D (post eos enim et Homerus et Hesiodus nati
sunt,
Noveral et s.ixi? tantum, voluffpsque, feraequp,
:
philosophos multis anno-
Scullaque servabaut magicas animalia linguas. qui et Thaletem et alios
au-
rum spatiis praBcesserunt),cumque sit Thales,
Servabant. Nostro custodes rerum inde dicts. Vo- ditoresque Thaletis.vetustior insecutis philosophis,
Mooen,
cabantur hieroglyphica,de quibus singularein com- cur non, quffiso, his omnibus relictis, ad
transimus, a quo, ut poetice
posuit libellum Orus, illustratus a Jo. Mercero et oceanum theologiae,
dicam, fluvii omnes et maria omnia derivantur
•
aliis. Quo in studio inter omnes emicat industria
.'

Laurentii Pignorii. Hav. Vides camdera de Thalete, qua supra in fragmento,

(55) Scrinium. Quomodo Prudentium eliam lo- mentionem. Hav. . . .^
cutum ostendit La Cerda. Inepta scriptio et in- Meursius relrorsiores. rsam
(59) Non retrosiores.
i45 APOLOGETICUS ADV. GI":NTES. 4i6

lientibus et legifcris et hibtoricis. Haec quibua or- X cum per quae probari possint, aBperaimus. Verum
linibua probari possint, non tam (iinicilc est nobis diffcrre prastat, ne minus pcrsequamur vel festi-

xponere, quam cnornie, ncc arduum, scd intcrim aandOjVel diutius cvagemur persequendo.
ongam. Multis instrumentis, cuin digitorum sup-
CAPUT XX.
lutariis gesticulis assidendum est. Reseranda^an-
iquissimarum etiam gentium archiva, yEgyptio- Argumkntum. — Sed ornissa anliquilate, (ju;£ errare
polesf, ditnniUitem sncrx Scripturjs oslendil, exilu
um, Ghalda3orum Phocnicum advocandi etiam ;
rerum comprobat/je : qu.Terunque enim fiunt, jam
nunicipes eorum, per quos notilia subministrata in illa prxdicta inveniunlur, ut ndeo neceste sit
i0t aliqui ^' Manethon yEgyptius, et
;
Berosus credere qux adhuc restant futura, quoniam et in
^haldfflus, sed et "' Iromus (00) Phcenix Tyri rex ;
ille comprehensa et prxdicta tunl.
leclatores quoque eorum Mendiisius Ptolemaeus, Plus jam offeriiiius pro ista dilatione, majestalcm
sl IMenander Ephcsius, et Demetrius Pbalereus, non vetustatera " divinas
380 Soripturarum, si ;

it rox Juba, et Appion, el Thallus, 388 et qui probamus, si dubitatur antiquas *. Nec * hoc tar-
stos uut probat uut rcvincit ^^ Judocus Joscphus dius aut aiiunde discenduin coram sunt, quae flo- :

intiquitatum Judaicarum vernaculus vindex (61).
jraccorum etiam scnsuales (62) conferendi, et quee
B
juando pint gesta, ut concatenationes temporum
iperiantur, per quao luceant annalium numeri.Pe-
cebunt, mundus, et saecuium, et exitus. Quidquid
agitur, pr.-enunliabatur quidquid videtur, audie- ;
l)atur. Quod terrae vorant urbes, quod insulas ma-
ria fraudant quod externa atque interna bella di- ;

regrinandum est in historias ct bHteras orbis. Et laniant 390 quod rcgnis regna compulsant ; ;

tamen quasi partem '" jam probationis intulimus, quod fames et lues et locales quaeque clades (63)

Varioe lectiones.
°* Alioquin. Jum. ex MS. ^^ Hieronyinus Fran. "'
Et Apion et Thallus, et (si qui istos probat aut
roviucit) Judaeus Jaii. ex MS. '» Patrem Jun. ^' Vetustate Pasis. '
Antiquitas Paris ^ Ne Parit.

Commentariiis.
vetcrcs dicebant reirosus a. um. unde in usu per- strumeuto supra cap. 18, proprins scilicet atque
mansit substantivum neutrum, utvocant gramma- vernaculas. Ita genus Trojunum vornaculum deae
tiri adverbiulitor usurpatiim, rcirorsum. Sicut aizh Cybeles appellalur c. 25. Graeci dixerunt oI/.eTov.
zo^J prorsus, a. um, prorsum. lliec iile. Sed et ;)ro- De Proojresio Sophisla celebri Eunapius Sardia-
sutn dvxt Toij prorsum dicebant. Sic posset et nus. p. 109 : IJpoa'.peau|j ol 6 IIovtoi; 6Xo; xat
reirosum pro retrorsum dici. Sane Varro prosis lec- xa lx£iv([j Trpiiaoixa zolx; 6ii.iXr,Ta(; (xvEneiJLirov, (1>(T-
lis dixit. Ita ad oram libri niei Scriverius. Sed Tztp oixelov (iYaOov Tov itvopa Oaoai^ovTei;. i. e.
tamon cum Junio et La (".erda mulim doducere a « vero Pontus universus ac finitimee
Proffiresio
retio quod passim apud Nostruoc occurrit, ut inde gentes discipulos submisere, virum illum tanquara
ctiam deduvorit suum retrosior, qui magis retro, i. vernaculum bonum admirantes » Lbi recte in in-
e. votustior, anliquior est. Ilinc considerandum terpretatione addit Junius et apud se »iaia>n.Noster
relimiuo, an non potius t^ non cum Junio. La ctiam rursus, c. 35. Ronianos appellat vernaculam
Ccrdii, et Rhenano,sit delendum ut ita posteriores ; seplem collium plebem. Codex Agob. ita locum ef-
extremissimos pro[)hotarum non esse non dicat fort :Et si quis istos approbat, etc. ; sed postea
(c

sapientibus eorum etlegiferis sed vcro vetustiores. correctuiu et scriptuin. reprobal. Hav.
Supra in fragmento in principio hujus cap. (62) Censuales. Videtur inuuere illas qui diaria
Deinreps mnlta et alii propheta.', vetustiores littcris et annnles el acta publica confecerunt, quos
vestris. Nnm et qui ultimo cecinit. etc, ibi qui ve- vocabulo sui aevi appellat, ut nolant interpretes.
tustiores hic, dicuntur retrosiores. IIav. Hav.
(GO) Ironus. Sive llieromus, quomodo legendum (63) Locales quxque clades. Tales ut puto re-
esse docuit princeps oinnis littcraturje Joseph. giones intelligit quro aeris et paludum inclementia
Scalignr in Prolegomenis ad lib. de Emend. Temp. infumes, multos inortalium, prsBserlim terris non
p. 3H, et in Frngmentis eidem operi annexis, p. assuetos, tollunt.
26. Estque is ipse Hiram, memoratus in Ilistoria
eacra (nam et Et'pa[jio<; veleri cuidam Scriptori Ound Intn? mundi, nebultp, malusqiie
Jupiter urget.
liippellntua est) II Chron. ii, 3, dignissimus ami-
1
citia Salomonis, quibus non minus ob di-
David ct Verbis Ilorat. lib. i. Carm. od 22. Martialis :

'

vitins quam Siipientiffi studium amabilis fuisse vi-

;
(ictur, posteritati etiam scriptis eruditionem suum
Medio in Tihure Sardinia est,

toatnlus. Hav. —
Iromus Ph(rni.t. In Menandri demonstrans vel in saluberrimis locis mortem in-
Ephesii fragmentis a Sculigero editis, ubi de re- D veniri posse. nam :

c:'b. Tyri : Tt)v£'jTT^aavTO(; 81 'A6i6ivo» SitSi^axo

-iXtiav 6 'jUc oiixou E'.'p(0|jiOi;. RiG. A morte homiaes semper tanlumdem absumus,
iiM) Vernarulus vindex. Cavo Gorionidem co-
'1(19. Vernaculus vindex Jnecphus, sive, ut Scaliger socundum Publium. vorsu \. Noquo noglrxit hoo
tt Josippus a Tortulliano dicitur, quo-
C.od. Fu\{\., disortissimus naturae indagator Lucretius, qui ubi
iiiam ipse Juda-us Juda?orum puorum origines et domonstravit locos pestilonte spiritu avibus et
1'olla cum Uomanis. Gr.Tce licet, dcscripsit. Quod quadrupodibus infostos, docet idem in horainibuB
iiuilatum Ilieronymum docet Scaliger ad Eusob. obtinore lib. vi, versu 769 :

p. 186 « Josophus autom vernaculus scriptor. »

Priucipio lioc dico, quod dixi saepe qnoqne ante
:

I t apud eumdem nd Paulam et EuBtocbium :

In terrn quojusque iuodi rerum esse fii:ura9 :

l>enique ctiam Josephum ,

qui vernaculua Mulla, bomiui quas sunt vitalia mullnque morbos :

1 scriplor Judaeorum. » De Judajorum in- luculere, et mortem qua; possuut accelerare.

447 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 448
pleraque montiura(G4) ' vastant; quod
et frequentia3 A. bonarum oraniura disciplinarum cura torpesoit -

humiies sublimitatc, sublimes humilitate mutan- quod etiam officia temporum C65) 391 et elemen-
tur quod justitia rarescit, iniquilas increbroscit.
;
torum munia cxorbilant (GG) ;
quod et monstris et

Variae lectiones.
^ Hhenan. in ed. I. Frequentium (in ed. II. et Barrxus : efferventiura, plerumque raontium. Ilerald. el
cod. Litgd. frequentiae plerumque mortium ; Gelen. frequcntiaj plera3que mortuoe ; Gangnxus ; Frequentiffi
plcrumque montium; Wouw , Uig. et Huv. frec^uentiae pleraque munlium.
Gommentarius.
Intelligi possunt eliam motus, montium
terrae scriptores docent. Euseb. in Demonst. Evang. lib-
eructaliones, fluminum inunddliones ct similiu. VI, c. 7, ad verba ps. cvii, 34, h«c notat 'A /al :

Hav. voTjaeti; ava8oa[jiwv. etc, i. e. « Quae quidem plane

(64) Frequentix pleraque monlium. Intelligit feras
bestias frequentes in moulibus iilorumque incolas,
ut leones, ursos, etc, ut recte Wouw. et Higalt.
Nam cum seraper Africa feris abundaverit, ita ut
Nuraidas dicat Strabo. lib. ii Oj Suvafisvoui; yeoup-
YtTv, Sta t6 uX-^Ooi; Twv OT|picov x6 TiaXaiov. « An-
tiquitus agrum coiere non potuisse propter ferarum
multitudinem » ita magis adiiuc desertae factae
: et omnino deserta, et ut ait Propheta, in salsu-
sunt regione iilae assiduis bellorura corapulsatio-
nibus, feraeque inde multiplicatae late stragera de-
derunt. Aliae editiones, Geleniana « Frequentia?
cognita habebis, si percurreris illam Judaicae gentis
antiquitus celebratara Jerusalera, ejusque glorian),
ac divinae frugis preventum, eorum utique sancto-
rum hominum, Deique amicorum, qui in ea vixe-
: rint, quam utique in pracsenti omnibus his rebus
privatam spoliatamque invenies. Nam post Christi
advenlura facta est vere infructuosa, et sine aqua,
B ginem, a malitia inhabitantium eam. » Nisi forte
respiciat Auctor ad illa quae Babeli minatur Jere-
: mias, 0. u, 25 Podam te in montem ignis, i. e.
:

plerjEque mortuae. » Aldina : « Frequentium ple-
rumque montium.» Barr. « effervenlium pleruraque
montium, » quouiodo Rhenan.
nam priraa frequenliam edidit. Quae lectio si
in
plausibilis alicui videtur, ita correctam malira :
« Et efferventiae pleruraqua montiura. » Certe, c.
40, ubi latius omnia baec exsequitur « Sed nec
Tuscia jam tunc atque Campania de Christianis
querebatur, cum Volsinios de coelo, Pompeios de
suo monto perfudit ignis. » Quare et ipse non
valde repugno, sed ut aliam praeferam in causa
est, quod in conclusione dicat « ProvidentitB scripta
sunt, » innuens ita omnia ista quoi hodie contin-
nant, quaeque enunierat jam,in sacris Litteris ante
prffidicla esse. At ubi ardentes montes ultricem
Dei flamraara eructantes inquiramus? non certein
Apocalypsi viii, 8, ubi Magnus ille raons ardens<>
ingne in mare dejectus nec Psal. lxxxiii, 15
« Velut ignis desertum urii, et velut flamraa
montes accendit.» Ibi enim de arboribus locus est,
convortam te in montem ardentera.At mihi dubium
non est, quin respexerit Auctor ad locum Ezeeh.v,
in edit. serunda ;
17, ita omnia haec illic enumerantur, et ipsa qui-
dem ad Judajos spectantia, sed illustrior locus
nuUus ad manum erat, quo multiplex Dei vindicla
per plagas suas in hoste nominis sui quoscunque
: exprimeretur. « Frequentice plerumque mortium »
praeferunt ms. Fuld. et Agob., editiones Heroldi et
Pomelii, sed frustra, cum hic singularia recen-
seanlur, ut sunt fames, lues, bestia;, etc Hav.
(65) Ojflcia temporum. Cum nec ver. nec aestas,
nec auturanus officio suo ratis fungantur in produ-
cendis frugibus, qua3 laetiores olira evenire solitae
sint, iisque vel nimii irabres, vel solis wstus no-
ceant. Oe Deo, TertuII. in lib. de patientia cap. n:
« Qui temporum officia, elemenlorum servitia,
totius geniturae tributa dignis simul et indignis
; : patitur occurrere. » Insignis locus est apud Fla-
vium Vegetiura, lib. i de Re mililari. Disserit ibi
de mundi interitu, et inter alia ita scribit « Utque :

quaj vento in montibus agitatie, aliquando igneum
concipiunt. Teslis Lucretius, lib. i, 896
At saepe in magnis fit montibus, inquis, ut altis
Arboribus vicina cacumiua summa tenantu.
Inter se. validis facere id cogentibus austris.
Donec fuisserunt flammai tlore coorte.
Idem. lib. v, 1095 :
de Italia Icquar, plurima? in ea partes sunt, quffl
: olim a frequentissimis populishabitabantur, nunc
auiem ferme desertas videntur. Plurimae item quas
veterum Romanorum temporibus pauci admodum
incolebant, ita sunt immutatae, ut nihil eupra,
Quod et aliis omnibus orbis partibus fieri non est
ambigendura. Proinde si aerera pleruraque, qui

olim saluberrimus erat, no&tris temporibus pesti-

Et ramosa tamen cum ventis pulsa vaciilans, lentem videmus, cur non multas regiones, quae
./Estuat in ramos iucumbens arboris arbor, diu bellica gloria celebratae sunt, immutata aeria,
Exprimitur validis extribus viribus iguis,
qui a coeli statu qualitatem sumit, conditione, in
Et micat interdum flammai fervidus ardor.
hominum virtute degenerasse affirmabimus ? »
Et antiquior illo Thucydides Is lib. II "HoT] yap
: Hujus causara ruenti saeculo adscribit Lucretius
rei
iv opEcTiv uXy) Tpi(p6£^^a utt' aVEJJllOV TtpO? aUTTjV dum terram quasi effoetam parentem considerari
dui Ta'jT0[jiaT0'j Tiup /.%•. (pXo^
'.o^a uTi' auTou dv^xe
'(' vult. Versus ejus sunt lib. u, 1149.
i. 6. « Jam enim
montitus sylva a ventis invi-
in D
cem contrita, sponte sua ex se ignem flammam Jamque adeo affecta est setas, effoetaque tellu»,
Vix animata parva creat, quae cuncta creavit
sursum extulit. » Qutra locura et iarab. ibidem et Saecia, deditque ferarum ingentia corpora partu.
Gasaub. adducit ad Sueton. Tiberium c. 6, ubi
Tiberius, « Ilinere noclurno, discrimen vitje adit : Ita lege cum mss. Voss. Dibl.L. B. Quomodo plane
flamma repente e silvis undique evorta, adeoque etiam Sallustius, Cat. c. 53, de Rep. Rom. « Ao :

omnem comitatum circumplexa,ut Liviae pars ves- veluti effoeta parentium,multis terapestatibus haud
tis ot capilli amburerentur. » Locus est et Isa. sane quisquara Romae virtute raagnus fuit. » Idem
XXXIV, 9, sed ad terram Chanaan pertines : Lucre. cura agricolae querelas induxisset, versu
Terra eorum in picem ardentem conversa erit. Ut et 1170, ita concludit ;

Deut. xxxii, 22 Ignis accensus est in ira mea, et

:

ardebit in infima inferni, lerraque cum reditibus

Nec tenet, omnia paulatim tabescere : et ire
Ad Bcopulum, spatio eelati defessa vetusto.
suis vorabit, et fundamenta montium inflammabit.
Sed hic quidem locutiones ab ardentibus montibus Et hic scribe ex eleganti istorum mss. correc-
sumuntur ; sed ad terram Chanam pertinent,quam tione ad capulum i. e. ad sepulturam. Hav.
velut ambustam hodie sterilitate Stribo et alii (66) Exhorbitant. Bdirv.Gi Ald.exhorbitantur.Adom-
49 APOLOfiETlCUS ADV. GENTKS. 450

ortcntig naluralium forma turbatur, providenter *

A dffiorum instrumentis seclam istara esse suffici-

cripta sunl. Dum palimur, legunlur ; dura re- tam, quam aliquanto novellam (07), ut Tiberiani

ognoscimus, probantur. Idoneum, opinor, testi- teraporibus (68), pleraque sciunt, profitentibus no-
nonium divinilatis veritas * divinationis. Hincigi- bis " quoque (69) fortasse an hoc nomine de statu
;

ur apud nos futurorum quoque fides tuta cst, jam cjus relractetur (70) quasi eub umbraculo insi-

ciiicet probatoruin, quia cum iliis, quro quotidic gnissimae religionis, certe licila; ', aliquid proprise

irol)anlur, prajdicebantur. Eadem "^

voces sonant, prffisumptionis abscondat, vel quia praeter a^statem
adem litlerae notant, idem spiritus pulsat, unum ncque de victus exceptionibus, neque de solemni-
empus est divinationi fulura prajfanti apud homi- tatibus dierum, neque de ipso signaculo corporis,
lea, si forte distin^^uitur dum expungitur, dum cx neque de consortio nominis cum Judaeis agimus,
uturo'' pncsens, dehinc cx prcesenti praitcritum quod utique oportcret, si eidem Deo mancipare-
leputatur. Quid delinquimus, oro vos, futuraquo- mur? Sed el vulgus jam scit Chrietum, hominem
[ue credcntes, qui jam didicimus illis per duos utique aliquem, qualem Juda;i judicaverunt, quo
Tadua credere ? facilius quis nos '" (71) hominis cultores existi-
GAPUT XXI. maverit". Verum neque de Christo erubescimug,
iRGUMENTUM. — IIoc insic/nt capiCc plenissima pro- cura 393 sub nomine ejus deputari et daranari
jiiualur Christi, Dei prout nd
Filii, historia, qui, B
juvat, neque de Deo aliter praesuraimus. Necesse
salulem animarum nervose
debet cognosei, lale el

describilur. Ostenditur interim, quid Judxis eve- est igitur pauca " dicamus de Christo ut Deo •'.
neril, dum in illo 892 verbi divini implementum Tantum Juda:is erat apud Deum gratia, ubi et in-
agnoseere noluerinl : cujus sane dtvinitate percepta, signis justitia et Hdes ** originalium auctorum,
falsx reliijioni renuntiare decet, cum etiam ub
ipsis malignis spiritibus, quibus imperat, testimo-
unde illis et generis raagnitudo et regni sublirai-
nium aliquando potentix sux exigat. tas floruit (72) et tanta felicitas, ut Dei vocibus,
21. Sed quoniam edidimus, antiquissimis Ju- quibus edocebantur, dc promerendo Deo, et non

Varicc lecliones.
Providenliaj Semler. ^ Veritatem Paris. Eaedem eadem Jun. ' Fatura Paris. ^ Vobia
<=
Fran.
Certc licentiffi Fran. "> Ut quos llaverc. " Qui cxistimaverint alii Jun. '- Voc. dicamus —
reccpimus
mctorilate cod. Fuld. " Ut de Deo totum Fran. '* Rig. et llav. ob insignem justitiam et ndera, etc.
Commentarius.
)ravit h«ec orania pulchre Prosper Aquitanus libro rini. Supra, cap. 5 : « Tiberius ergo, cujus
^lpigramm. : tempore noraen Christianura in sreculum introi-
vit. » Dav.
Non idem etatus est agris, non urbibus uUis,
(G'J)^'obis quoquc. Ita Rig. Ald. Jun. Alii vohis,
Oniniaqiit! in finem pneci()itala ruuiit.
Ferro uesle, fame, vinclis, uigore, calore, ut Pam quod viLiosum ost, id enim Judffiis etgen-
Millo modis miseros mors rapit una homines. p tibus facile concedimus, novam esse sectam, sed
Undiquo bella frcmuut, hominis fiiror excitat, armis tamen antiquissimis vel ipsorum Judasorum instru-
lucumbuiit rege.-^ regibus inaumeris. inontis suiruUam, quje disciplinara Ueo gratam noa
Impia coufuso Bajvit iliscordia miiudo ; tollit, sed illuminat, sed reformat. La Cerda,
Pax abiit terris, ultima qureque vides. IIav.
nostris.
Aliquanto novellum. Pcr alium lectionem,
(67) (70) [ietractetur. Cum vero de statu ejus retrac-
]Uee in Cod. l''uld. est, alius scnsus huic loco da- tari dicit, puto innui malignitatcin ct invidiam
,ur, ubi lcgitur. « Oiiam scient aliipinndo, » 'ut qua judicabant de religione. [ie/raclnre emm apud
id Jud;eos referatur. Pulo verius ex scq ucn ti ."ic/uni Nostrum quidoin passim signilicat diligenter trac-
lic illam vocem dui)licatam csse. Socundum b'uld. tare et recognoscere, sed quoniam illc qui lippug
U8. sonsus, (|ui scsc hic alius uperirc vidotur, ille ipse recta aiiorum aspicere non vult, obtrectalionia
!3t Ipsi illi Juiliui scient aliquando hanc sectam,
: ergo diligenter inquirit, sicubi faculam invidia; et
. 0. intelligent et Hpprobabunt, in nostra castra maledicenlio) accendere possit, i(l<^o liic pro car-
'eso conjicioutcs, secundum dictum Osea', iii, 5 ;
pere accipio. Quomodo foro utilur in libro de Jejn-
Tum cum scient el cognosccnt ipsuin. » Jcrom. niis, c. 15, certe in malam partein » Atquin ad :

XXI, 3i clamantcs Deus mi, nos Israel luus no-

; : Homanos scribcns, vos nunc compungit relracta-
imus te. Oso^o, viii, 2. Alii lcgunt. IJarrsus qui- torcs hujus oflicii » ; i. e. detrectatores, inobe-
jlein et Ald. et llerald. ot Rhen. « Qiiara aliquaiulo : dientes, irrisores. IIav.
iiovellam. » La Cerda « Quam aliquaiito novol-
:
(71) Quis nos. Aldinum exemplar qui nns h. c.
im. » ut et ins. L. D ct Agobard. et Pamolius ct n e.vistimaverint. Verus sensus est, vel inde humano
•-
ligalt. IIav. iugenio tantuin rationis
'
debuisse indulgeri, ut si
' ' • • • •

(08) Tiheriani lemporis. Ita clare rasa. .\gobard. congruura et simile alicujus veri fingore et men-
t L. B. ita Pam. et Ilig. et Uhcn. qui ciun non tiri illi voliiissent, humanam
speciem Dei saltcm
islinguaiit post temporis, videntur intellipiere do Christianorum linxi?sent, non ferinam.monslrosam,
-'riptoribus Tiboriani tcm|joris, quod hic ialsum ut fecerant in Ouochoito, de quo paulo superius
|3t. Dicit eniin plorosque introgrcssuin nova; hujus egit, quasi ex genle Centaurorum, Chimn?rarum,
^!-tai inorbcm sciro factum temporc Tiberii, i'or- Sphingum hybrida quis a nobig coleretur. In quo
iissisitaquo putaturos novamhanc pricsumplionem certe egissent iit Judaji olim, qui Dcura ipsum,
^.ib iila votuslate sua roborala Judaeorum reli- Jesura nostrum, nihil nisi nudum hominem puta-
;
onc, ut post Ajacis alicujus clypeuin latcre velle. verunt prout certe cgerunt etiam illi inter gen-
;

jlii logebant « Ut Tiberii temporibus, » (|uod

:
tcs, qui Christianos accusarunt ut cultoros hominis
im 8ine sensu, additiiin fuit in Fuld. orUun, ita : suspensi. IIav.
Ut Tibcrianis temporibus orlara. » In editiono (72) Regni suhlimitas tloruit. Similia Juslini hi-
rioriana Rig. ex poatremis vitiose legitur Tibe- slorici illa, licet ab erranto profecta « Semper- :
 ;:

451 TERTULLTANI OPERUM PARS I. — SERIFIS I, APOLOGETICA. 4S3

ofTendendo, prasmonerentur '". Sed quaota delique- ^ fore, uti sub extimis curriculis saeculi ex omni
rinl(75) ", (iduoia patrum inflati [ad delirandiim "], jam gente, et popuio, et loco cultores sibi allegeret
derivantes ** a disciplina in protanum modura, etsi Deus multo Odeliores, in quos gratiam transferret,
ipsi non confiterentur, probaret exitus hodiernus et pleniorera quidem ob disciplina^ auctiori» capa-
ipsorum. Dispersi, palabundi, 394 et coeli et soli citatem *". [Venit igitur, qui ad reformandam et
Bui extorres, vagantur per orbem, sine homine (74), illuminandara eam venturus a Deo praenuntiabatur.
sine Deo rege '*, quibus nec advenarum jure ter- Christus iile 395 Filius Dei •']. Hujus igiturgrati»
ram patriam eallem vestigio salutare (75) conce- disciplinaeque arbiter et magister, illuminator
ditur. Gum haec illis sanctas voces piseminaren- atque deductor (77) generis humani, Filius Dei
tur (76), eadem fere semper omnes ingerebant annuntiabatur, non quidem ita genitus, ut eru-

Variae lectiones.
1* Cod. Fuld.t. fel. de Dei vocibus afTuit, quibus docebantur, et promerendo Deo et non ofl. prae-
: et
monebantur. Dereliquerint Fran.
'<^ " W. ad delirandum, qux Hav. e cod. Fuld. recepit, delevit, Rigal-
tiuf. Rhen. el Herald. ad declinandum. ** Derivantes ita cod. Lugd et edd. plerxque ; Gelen declinan- :

tcs Hig. et Jun. e cod. Urs. deviantes.

;
*' Scaliger emend. sine nominc, sine Deo rege cod. Lugd. II, :

sine homine [Lug. I. sine honore), sine Deo, sine rege. *" lla h. locum eniend. Fr. Junius, vulgo scrip-

tum : transferret, pl. qq. ob diso. auctorid [cod. Gorz. : altioris, cod. Put. auctoris) capacitutem. ^' Uncis
inclusa delent Rig. et Haverc.
Commentarius.
que exinde hic mos apud Judceos fuit ut eosdeiu, B Hist. Eccl. c. 6. Plura ex Justino Martyre, Hilar"o,
reges et sacerdotea haberent quorum justitia re- : Hieronynio et aliis profert summus Scaliger in
ligione permista, incredibile quanlum coaluere. » Animadv. Euseb. p 216, edit. opt. Hav.
Ut et Strabonis. lib. xvi 01 81 5iaS£$aii.£voi, y^p6- :
(76) Praeminarentur. Deut. xxxii, 26 Psal. lix, 12 ;

vou? [J.EV tiva; Iv xoti; auToI<; SisijLEtvav SixaioTtpa- Circumerrare fac per potentiam tuam. Et prsesertim
Youvxe;, xat ^toit^il^ tLj ilrfiioi; ovxe?, i. e. vers. 15 Ganniant ui canis et circumerrent civita-
:

« Successores (Moeis) aliquandiu in iisdem insti- tem. Quod certe ex hoc loco quomodo implemen-
tutis permansere, justi et vere religiosi. » IUa tum ucceperit, jam nemini dubium esse poteBt.
itaque vere fuit JudKoruin gloria, quam falso ibi Quandoquidem praesertim ad praefiguratum Davidis
assignabant Roraani « Pro merilo religiositatis
: regno et casibus Messiaeregnum veri theologi oou-
diligentissimaa in tantura sublimitatis elatos, » in- lus respicere debet. Inspice et I a. i, 7, Ezech. v,
fra cap. 25. Hav. 10 Oseae, iii, 10 ; et x, 3
;
Amos, ix, 9.^ Theodo-
;

(73) Deliquerint. Omnes libri, quos ego et Pame- retus, Gr. Aff. Cur. pag. 163 Kai w; ei; aitaaav
:

lius vidimus, habent dereliqueruntvel dereliquerint. TT,v oixo'jii.£vr,v, etc, i. e. « Fore etiam ut Judaei,
Rigaltius tamen et Scaiiger, et vetuslas editiones, qui se crucis ligno affixuri erant. patrio solo extor-
ut et Rhen. et Alji deliqucrint. Nec temere. Ksl res, per universum terrae orbem dispergerentur.
enim a delinquere, unde serioros iormarunt delin- Agedum itaque videamus, an haec praedictio ad
quentiam pro dclicto. Paschasius Radbertus in eventum pervenerit. Ac de Judaeis quidem vos du-
Epiiaph. Walas I. i, c. 28. Et in Glossario Papiae bitaturos non puto. Palria enim urbe expulsi jum
deliquio exponitur oblivio. Hav. sunt, alioque terrarum commigrarunt, » et quae
(74) Sine homine. Acute Scaliger, qui in libro sequuntur. Ipse TertuUianus in egregio ad Judseos
suo ad marginem emendavit sine nomine, sine Deo libro, cap. 11 « Nam et pro istis meritis vestns
:

rege. Puto illum ita interpretari voluisse Oseae cladem vestram futuram Ezechiel nuntiat et non :

illa iii, 4 « Nam diebus muUiB Jesidebunt Israe-

: solum in isto saeculo quae jam evenit, sed in die
littesine rege, sine principe. » Elsi enim rex non tribulationis qua subsequetur. » Et claripsime
sit,potest tKmen nomen imperii esse, quale judi- cap. 13 « Et alio loco sic per prophetam dicitur
:

cum post Mosen, et principum temporibus Esdrae ; (est Isa. XXXIII, 17) Regem cum clarilate videbitis,
:

imperatorum, cum Maccabaei insurrexissent in id est Christum facientem virtutes in gloria Dei
oppressores Juda3orum. Ta:iien a Vulgata non di- Patris, et oculi vestri videbuni terram de longin-
scedo, quae vehementior est nec enim jam Deum : quo quod vobis pro meritis vestris post expugna-
:

regem babent.quem olim jam spreverunt ad exem- tionem Jerusalem, prohibitis ingredi in terram
plum gentium, hominem sibi regem quaerentes et vestram, de longinquo eam oculis tantum videre
visibile regnum, in quo sToo? Tupawoj d^iov oculia permissum est. » Ibidera : « Quae cum ita corarai-
blandiretur, Sam. viii, 5; nec hominem ipsum,
I sissent, nec intellexissent Christum in tempore su«b
cujus aspectu contra forluita casuum corrobora- visitationis inveniendum, facta est terra eorum
rentur, quomodo Tacitum fere alicubi loqui puto. deserta, et civitates eorum igni exustae. » Hiero-
Scaligeranam taraen conjecturam adjuvat, sensum- nyinus loco supra allato : « Primum Dei nutu, si-
que adauget ms. L. B in quo, Sine homine, sine cut propbetae vaticinitati sunt, deinde Roraanis in-
De-), sine rege. Quae lectio si placet, ita corrigenda D terdiciionibus. » Et ibi inspice Scaligerum. Hav
est, Sine nomine, sine rege, sine Deo ; id est, neo (77) Deductor. Quem Graeci hoc sensu (SqcSouxov,
jam resp., nec regnum, nec theocratia. Hav. Litterae sacrae dp77)Yov vocarent. Dicebaturenim
ita

salulare. Legem hanc durissimara

(75) Ve.Uigio proprie in sacris Eleusiniis ille qui facem manu
Adrianus victor. Hieronyraus, in Chrnn.
praescripsit tenens alios praeibat atque viam illuminans dedu-
cebat, ut docet Eustath. ad Hom. II. A, versum
Euseb. 2150 « Ex quo tcmporc eliara introeundi
:
279.
eis Hierosolymam licentia ablata. » Eusebius ex Apud Arrianum ad Epictetum I. iii, c. 2i, aliquis
Aristone Pellaeo : To Tiav eOvo; i^ ixEtvo-j, etc, i. e. deorum contemptor 0'jx7)[jia Imi xal h 'Elvjaw,
:

« Omnis hasc natio jam ex illo ab omni regione ISou xat evOdSe- exeT Upo(^avTr,<;, xat iyti) Tzmiw
finitima Hierosolyraorum penitus arcebatur, cum Upo<pavxT)V ixeT xi^pu^, xat b(iji x/puxa xaxaTtr)-
tum maxime ato- exeT 8a8o\jyoc;, xdyw SaSoyyoc ; i. e. « iEdes
est,
sanctione divinae legis, constitutioni-
et quidera in Eleusiniis, etiam apud nos est
illic
bus et dccretis Adria.^ii, ita iit ne de exeelsiore :

ut hio 8it
quidem prospectu eminuseis saltem palernum so- antistes est sacrorum, et ego cfficiam
lum profanis obtutibus liceret inspioere. • L. iv il"
illic praeco, et ego constituam hic prfficonem ;
 453 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 454
bescat de filii nomine (78) aut de patris 396 se- A possus eat squamatum, aut cornutura (82), aut
mine (79); non de Bororis incesto (80), nec de plumalum (83) amatorcm, aut in aurum conver-
fltupro liliffl aut conjugis alienae (81) Deum Patrem sum (84) 2«; Jovis enim 397 ista sunt numina ve-

Varice lectiones
" Aut in auro conversum Danaidia Fran.

Comm entarius.
facem ferens, et ego daduchus. » 'Apyr^Y^'' '^^<J corrupit, propter ipsara hircus factus. Bfircus au-
!;orF,(; Jeeum
appellat Petrus Act ni, 15.' {Juss se- tem ut puto tactusest obsimilitudinem acuminatae
auuntur Filius Dei delel ms. L. 13. ut et Agobard. implexteque barbae. » lla enim locus ibte verti et
AV. intelligi debet. Praesertim taurus. Ibidem Kai :

(78) nomine. Ouantumvis enim gloriaren-

De fdii •Jtpo; liaT'.'^arjV 81 Ta-Jpo; Iv^vcTO ojTaoTOJC
, xa?
tur apud poctas veteres iili heroes deos patrea et Trpoi; EijpwTirjV « Et erga Pasiphaen taurus factua
proavoa jactanlea, debcbunt tamen post caudrc est, similiter erga Europam. » Unde etiam huc
expiicatiunein cum pavono podes iululenlos ei, scu- referri merelur Nuiumus Gortyna; iu insulta Creta
bros aspicientcs, revera de origine sua, quae non uibis, quein produxit ct illustravit clariss. Pati-
alia quam stupruin vcl ndulterium esse posset, nus, in Thesuuro suo, p. 21. Sedet ab una parte
confundi. Ncqne decorum hic neglexit ut mirabilis Eurnpa virpinitatis florpin raptum lugensin platano
doctrinm aic snmmi artificii poeta Vir<;ilius. Qui vel sub umbra ejus, ab aliera Jupiter raptor lasci-
cum de origine yEneae sui merito crube8'ccrot,adu!- B viontis fornia tauri conspicitur. Piiuius, lib. xii,
terium specioso nomine conjugii vclat.apud quem cap. 10 « Est Gortynis in insulta Creta juxta
:

Helenus, lib. iii, versu 475 ita ecnem Trojanum faiitem platanus uta insigni utriusque linguae
alTatur :
monumentis, nunquam folio dimittens, statimque
Conjugio, Ancliisa, Veneris dignale superbo. et Gracciaj tabulositas superfuit, Jovem sub ea cum
Euiopa coiicubuisse. » Vecta:TCi tauro putllam, et
Atque in suis ipse verbis aub pcrsona Didonis in eleganter depiclain exhibet etiam in Gemma Leon.
iEnea pecantis, lib. iv, 172 :
Augustinus tom. I, tub. 185, et in Getae nummo a
Conjugium vocat, hoc preetexit nomine culpam. Byzantiis percusso rursus Patinus in suo vcre Tfie-
Sduro, p. 192; Sidoniorum pariler nummus apud
(79) De patris semine. Videtur idem dicere, cum Spanh. de U. et Pr. N. p. 780. Suavissimum apud
tamen miiiime sit idcin. De modo eniin progene- epifjramma Moschi huc respiciens, et cur non ad-
ralionis jam loquitur, quie inonstrosa et pudenda
dam Inscriptio, eli; "EpwTa dipoTp-.tuvTa!*
•

in illis erat amplexu dracouis, insultu tauri,

;

hirci, arietis, crissatione oloris, et quas sunt sinii- Aa[Ji-aoa O^U "'t^'- To^a, PoT,XaT'.v ^•'XtTo pa68ov
lia. Unde patet lectionem, quae est in God.Fuldano OjXo;; "Epwi; T:T]pr,v 8' v./t y.aTco|ji.a8tr,v.
ei glossa inaigiuali edse K;-. ^t.j;a; TaXatpY^v 'jr.h ^-jyov oij/v/7. Tajpwv,
Uc pulris semiue,sicut de
:

couruhitH tauri, ex apta tamen et docta interpreta- "Eair£'.pjv Ar.o^j^ auXaxa TT^jpo-.i-^pov.
ETtxe 6' dvio pXJt}/a; aijT(]) At(- lIpf|7ov apoopa;,
tione. Respexisse simnl videri potest ad Coeli et
Saturni histnrinm, scd niia<^i per transennam.UAV. „ Mt' at, Tov EijpwTrr, ; ^ovv 'jTr' i'pOTpa paXio.
(80) Sororis inccstn. Junonis, cum et lilioa Voneri I. 0. « Faco doposita ct arcu, boura agitatricem
86 miscuerit;Proserpina3 itom vocatus apud inferos accopiL virgam perniciosus Amor. Pendebat autem
Pluto,cui Jovi nomcn apud supcros.hiio ntjc uialre illi pcru ub hunieris ct.iunclo luborum patienli :

Hhea abslinuisso crcdilur. 'll)Po.lorcl. ih\ Aj]. Cur. Bub Juguui collo Luuroruin soininuvit Cereris sulcum
p. 43 Ou yap oV) jjiovrjv aSgXwYiv, etc, i. e. « Ne-
: frugiforum.Dixit autom sursum aspicicnsipsi Jovi:
que cniin tantum sororem, sed matrem quoque ao Coiuliuio arva, ne te Europas bovem aratro sub-
filias sibi uxoros adjunxil prajlerque has ipsas,
: dam. Ilu vulgo vertunt. SoJ elegantior usus esl
.1

innumeras prope ct inulieres et dca.s slupri com- diclionis (jl/, ae, significat cnim nx ego ie sc, rur-
mercio vitiavit.» Unde isti jusla indignatio in hanc 8US a s. cum diphlongo. Porporam quoquc in
fermam cogitationum robiem, p. 53 ()• 81 xrjjoe edit. Ald. et Brod. legilur por^XaT/.v et -Xr.trov.
:

:(f) TtaOii, etc, i. o. « Si qui voro in adulteria in- (83) Aul plumatum. Cum cygnus osset factus ob
cidorunt.necessariis tamcn ac consanguineiB tomi- Lcdain, de Speclac. cup. 8 « Do cygno Jovc non :

ms pepercerunl. Quod si quis inveiitus esL qui
Hororiis ainoribus caplus lucrit,
at in niatrom do-
bacchatus non est, noquc in llliuin insanivit scd
eiul)C3cunl...lorta illuJovis passiin nobis exhibent
Gemmx antiqux ; Lcdaj quidcm concubitum. Gor-
Ifeus, I, 20: et Leon. Augustinus, u, 19, marmoque
:

humunra naturae ac dignitatis cam rutioncm habuit Musei Justinunaei.

qiiain dobebat, noquo induil
brutorum animalium \84| In aurum conversum. Ald. Pam. et aliac edit.
latuitutem. Et inox, OJtoc ok, ov eewv, otc, i. e.
,.
In auro c. Scd ila Rig. et La Cerda. VoctMn quae
« Iste vcro quein Ilomerus hominum
patrom dio- n sequobatur Dariaidis expunxi cum Rig. et Rhen. ;

irumqueappellavit, Junonom quidem germanam ost enim a glossa, quales pluros hoc cnp. Et cur
sororcm sibi uxorein fccil ipai eliam Ilhe;c, quain ; ipsuiu Dunaon polius auro Ciinjungat.quam plumffi
et Doonam et Demotram
(id est Cercrem) vocant Lcduiu, cornibus Ponelopen. Pusipieacn. aot Euro-
jquanquam ea sibi niater esset, (.ctus turoie iibi- pum? ,-\ld. legit, cl isla sunt numinii vestraYlp pha-
tiinis. admistus est
Phorsephatiamque (i. e. Pro-
:
nius eodem loco Il^o; Aavar.v 81 /pjto; i-^v/izo, :

'8erpin,im) cx eo genitam
stupro, uxorem duxit, clc, i. e. « Erga Danaen vero aurum (iebaf, ut
:iaclU9 filia; suffi vir.
» Merito itaque Nosterc 9 virgiuom oaslain thulamo inclu.-ain corrumperet.
:

:• / rotnde inccsli qui maijis, quam quos inse Jupilcr At ille auruin lieri nunquam potuit, sed prsesti-
giatop fuit, el per auri larj;itionoin virginem dece-
1 (81) Conjugis. Cod. I'\ild. de coujuqis, mcndose. pit. Et apud Ledam rursus cygnus faclus est,
iie enim omniuin mulierum yir.' Kpiphan. -iracrqjv intlammalionem fervoris voluptatis suie signifi-
K'";™;* ='^^?. »t do C-csare Suetonius. cans. 'AvauTspojjOat enim est acocndi cupidi-
..
I
(8-) ConiH/Hm. Idem ibidem in iil). Kal Tri^ATjSqf
Ancoratus : late rci alicujus. Theodorel. p. 51 :

i^.vsAdTTr.v lasv
Y^p ^Htlpti, 8i 'f^v r> Tpavo; Yivj|xj- iv i'.'6ii xjxvoj ijiiYVJ,u£vov, xa; aivTOt xai etc tov
°5" '^^'Yo-: |A£v oi(iat,
eYiv£To 8ti to axaa-.ov tt; Aavar.i; xoXttov ypjjoj 6txr,v tjsp-^uEvov « Ledae .

0« Ys^5io'J i:apaKXo)tf;r i.
e. » Ponelopeu enim vero cousertum ia cygni spccie Dauacsque ia li-
 :

455 TEIITULLIANI OPERUM PAHS I. ~ SERIES I, APOLOGRTICA. 456

stri " (85). Goelcrum Dei Fillum nullam de impu-AJam ediximus Deum universitalem hanc 39g
dicitia ^* habct malrem (86), cliam quam vidctur mundi Verbo et Ratione et Virtute raolitum. Apud
habere non nupserat (87). Sed prius substantiam vestros quoquc sapientes AOrON (88),idest Sermo-
cdisseram, et ^» ita nativitatis qualitas intelligelur. nem atque Rationera, constat artificem videri uni-
Variae lectiones.
" Numina vestri il/S. ot numina vestra V. C. " Rhen, Lal. Pam. et Hav. de publicitia, quam scnpluram
defendit etiam liigalt. ^^ Et abcsl Paris.

Commentarius,
num adinstar auri illapsum. » Parmenio epigram- runt de impudicilia. Judasi tamen pudicitiam eju8
matarius iib. vii Anlhol. ausi sunt oppugnare, ut patet ex lib, de spectac.
cap. ult. « Hic est ille (dicam) fabri aut questua-
EU Aavirjv eppeuTai;, '0).ujjnTt£, yjiurshc,, 'W ^ TraT? ria; filius. » Quomodo emendavit Rigaitius, quem
'il(; 8c6p<p TieiaO^, \xt\ xpiTri, w; lvpov(8-/)v. tamen reprehendere audet Priorus, cum la Gerda
eligens vulgatum questuarii ; quod quid est aliud,
Id est ex versione Petreii Tiarae, quam post inventas fruges glandibus vesci ? Non
Kigaitius enim ita tantum in Agobardinoexemplari
Auro te placem, velim sic Jupiter, ut ne invenit,sod et Josias Mercerus adnotavit ad librum
Fuimiae terreres, sed caperes prelio.
n suum quem cum isto codice diligentissime contu-

Quare idem nocta sibi eamdem viam quserendam \[^> Q"* ^'b^'' ^^ ^'^^^- ^"gd- Bat. hodie asservatur.
putat in versiculis,qui proxime sequuntur,quosque Kav.
ego superioribus coanecLandos puto. Sunt autem Non nupserat. Pessime Harr. et Ald. nupse-
(S7)

hi :
rat. Licet enim Matth, 1, 19, Josephus dioatu r
avYjp aux7]<;, sciendum est id per prolepsin fieri;
'0 Zei>; tT|V AavarjV ypuTO^j, xdtxw Ss ae ^^puTou. quomodo Choraebus apud Virg. 1. n. Aineid., 344 :

nXetova yap oouvat xou Ato; ou 8uvajj.at.

Gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat :

Auro te placem, velim sic Jupiter ipse Infelix, qui non spoasae preecepta furentis
quid possum reddere plus? ] Danaen Audierat.
[Et tibi
Vocatur jara generi, cum desponsata illi tanlum
Jam scilicet olim. vel Horatio in ipsa hac fabula esset Cassandra. Itidem ut Silanus Glaudii gener
teeto L III Carm. Od. xvi, 12 : vocatur, cum desponsata ipsi esset Octavia apud
Sueton. in Glaud. 0. lO^ 17, Mariam ipsam acer-
Aurumper medios ire satellite»,
Et perumpere amat saxa, potealius
bam adbuc nondum nubilem plenis annisfuisse
et
lctu fulmineo. Hav. vel inde colligi potest, quod cum potuisset respon-
dere angelo Oux e^to avSpa, quomodo Ghristo res-
(85) Jovis enim ista sunt numina vestri. Hffic qui- pondebatur a Samaritana
ista muliere. Joan. iv, 7,
dem lectio verissiraa mihi videtur.quam represen- maluit dicere "Avopa ou YtvtijywWjVel ipsa a;tate par-
tavi ex God. ras. Lugd. Bat. Soriyerius in mnis. q tura abnuente. Judaei enim non tantum conjugii
non longe hinc abeuntem invenit « Jovis enim vinculo ut omnibus notum,impuberes destinabaa-
:

ita sunt nomina vestri. » Ita c. 8 de Spect. « Ani- tur, sed vel apud Romanos exemplum dare potuit
:

madverte,Ghristiane,quot nomine iramunda posse-
dcrint circum. » Quam lectionem si quis proferre
velit, nolira repugnare est enira acerbo sale plena.
Sed altari et vehemontia. varia et mss. eteditorum
iectio magis blanditur Burr. « Jovis et ista sunt
;
numina vestra. » Quomodo etiara Aldus, Pam. et
Herald. et l{heo. et God. Agob. « Jovis ista sunt,
et numina vestra, » Satis concinne God. Fuld.
« Ista sunt humana vestri, » Rigal. denique edidit
quidem « Jsvis cnim ista sunt numina vestri. »
: atque ex Verbo, quod ab ea prodiit, orane hoc
Sed lamen in Notis legendum putat « Jovis enim
Gflesar, qui « Dimissa Cossutia quae, farailia eques-
tri. sed adraodum dives, praetextato desponsata
fuerat, Corneliam Cinnee iv cos. filiam, duxit uxo-
rera, » teste Sueton. 0. 1.
(88) Lavientes Ao-j-ov. Praeter quos nominat. Plu-
tarchus et Nuraeniuu,Plotinus et ipse Plato. Theo-
doret. Gr. Aff. Cur. p. 96. Plotini verbis Ouxw :
^
i^ £v6; vou xat xou aTr' auxou Aoyou, aviaxr) z68t
x6 TTotv xat otEuxr)* i. e. « Ita igitur ex una Mente,
emersit seoretumque est. » Et rursus, p. 39, ubi
:

ista Bunt orania vestri. » Minus valde. Trinitatis SS. veritatera ex liliris Veteris Testam.
(86) Cxterum Dei Filius nullam de impudicitia ha- vindicavit prorsus egregie, haec etiara profert
bel matrem. Quod Latinius et Pamelius in quibus- Auxtxa xotvuv vrjv U axtovo;, etc. i. e. « Ploti-
dam exeraplaribus scriptura esse teslantur :« Nul- nus itaque ac Numenius,explicantes Platonis mon-
lam de pudicitia habet matrem, » reclum est. nec tem, tria inquiunt a Platone posita fuisse, quee
debuit mutari, Dei Filius Dominus noster non ex n sint supertemporalia et aeterna ipsum videlicet ;

uilis nuptiis est natus, ne quidera justis aut legi bonura, raenteraque, et hujus universi animam.
lirais- Itaque non habet de pudicitia raatrctn. Vocat enira bonum, quem nos dicimus patrem ;

Nempe, Maria virgo facta raater ejus non alicujus MENTEM vero seu intellectum,quem nos filium ver-
matrimonii nexu, quamlibet pudici, sed solo verbo BUMQUE appellamus potentiam vero quae animot :

Dei.*Vulgo taraen Dorainus noster habebatur filius omnia et vivificet, animam vocat eam ipsara vide- ;

Josephi et Maria;. Dnde ait Tertullianus : « Etiam licet,quam SpiniTUM sanctum Litterae sacrae appel-
quain videtur habere raatrera ea mater non lant. » Sed et Nuraenii de Platone dictum exetat
,

nupserat. » Rig. —
De pudicitia. Recte astruit in apud Hesychiura Illustrium Milesiura,qui hac nota
Nolis hanc lectionem Rigalt.; praDtcr enira rationes illum perstrinxit (Ix; ex xwv Mwffaly.tl>v pt6),tt«)v xa
ab eo allatas, confirraalur Rhenani editione. Vult KE.pl 0£ou xat xoajjtou aTroau/v^aaaav i. e. « Quod ;

itaque dicere non tantum ex impuroexillicito con- veluti plagio subripuerit e Mosaicis libris quas de
cubitu non esse natum Jesura nostrura, scd ne Deo et mundo prodidit; » quare ab eodem vocatus
quidem ex puro licitoque raalriraonio susceptura, fuit Moses Atticisans, T( yip iaxt nXaxtov, f) Mwar,,
Spiritus scilicet sui vi et divinae naturae capacitate, otxxtxti^ajv « Quid enim aliud est Plato, quan ;

quaj sibi domiciliura intcr homines extruxit, et Moses Atticisans? » Vide illustriura in Vita philo
huraanae originationis fcrmentum in utero virgi- sophi Pythagorici Numenit. Plura ibidem profer
nali concitavit. Qui non intellexerunt, substitue- testimonia.
57 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 458
BrsitatiB. Ilunc enim Zeno (89) delerminat factila- ^ veritatis istiusmodi prajminiBtraverunt". Sciebant
)rem, qui cuncta in diepositione formaverit, eum* et Judsei venturum esse 400 Christura, scilicet
em et fatum [)eum et animum
3J>1I vocari, ct quibus prophetie loquebantur. Nam et nuncadven-
Dvis (90), ct neccssitalem omnium rcrum. II<ec tum ejus exspectant, nec olia magis inter nos et
leanlhes in spiritum congcrit, qucni pcrmeato- illos compulsatio cst, quam quod jam venibse non
iin univcraitatis anirmat. Et nos etiam Sermoni credunt. Duobus enirn adventibus ejus significatis :

Lque Rationi itemque Virtuti, per quae omnia mo- primo, qui jam expunctus est in humilitale condi-
lum Deum cdiximus, propriain substantiam spi- tionishumanae; secundo, qui concludendo saeculo
tum " inscribimua, cui ct Scrino insit pronun- imminel in subliinitate divinitatis exsertae primum :

anti, ct Ratio adsit disponenti, et virlus praesit non inteliigendo, secundum, quem manifestius
erficienti. Hunc ex Deo prolatum didicimus, et praedicatum •*'
sperant, unum existimaverunt. Ne
gcneratum, et idcirco Filium Dei et
rolatione cnim intclligerent pristinum, credituri si inlel-
eum dictum ex unitate substanliffi. Nam et Deus Icxissont, et conseculuri salutem si credidissent,
liritus. Et cum radius ex solc porrigilur, portio moritum fuit delictum eorum '*. Ipsi legunt ita
[ summa; scd sol erit in radio *'', quia solis est scriptum mulctatos se sapientia et intelligentia et
idius, nec separatur substantia, sed extcnditur- oculorum et aurium fruge. Quem igitur solum-
La de Spiritu Spiritus, ct de Deo Deus *", ut iumen
B modo homincm '^ praesumpserant de humilitate,
e luinine acccnsum. Manct integra et indefecla sequebatur uti magum aestimarcnt de potestale,
laterifB matrix, etsi plures ^* indc traduccs qua- cum ille verbo da^nionia de hominibus excuteret,
lalum mulucris quod de Deo profe-
^^. Ita et ^' ca3C03 reluminarel *", leprosos purgaret, paralyti-
tum est, Dous est, ct Dci Filius, et unus ambo. cos restringeret, mortuos denique verbo redde-
la ct de Spiritu Spiritus, et de Deo Deus modulo ret eiementa ipsa lamularet (92), compe-
vitoe,

llerum, non numero (91), gradu non statu ^' fe- scens proceilas ct frela ingrediens, ostendens se
it, et a matrice non rocessit, sed excessit. Islc esso AOrON Dei, id est Verbum illud primor-
gitur Dei radius, ut rctro seinper prasdicabatur ^', diale *• primogenilum, virtute et ratione comita-
lciapsus in virginem quaindam, el in utcro ejus tum, et spiritu fultum ", eumdera qui verbo
laro (iguratus 'S nascilur llomo Deo mistus. Caro omnia, et faceret, et *^ fecisset. Ad doctrinam
ipiritu instructa ^^ nutritur, adolescit, affatur, vero ejus, qua ** revinccbantur magislri pri-
locet, operatur, et Ghristus est. Recipilc interim moresque Judsorum, ita exasperabantur, maxi-
dum ostendimus
lanc fabulam, similis est vestris, me quod ad eum ingens multitudo deflecte-
luomodo Chrislus probetur. Sciebant et qui pencs ret *°, ut postremo oblatura Ponlio Pilato, Sy-
'08 ejusmodi fabulas a^inulas ad destructionem C riam tunc ex parte ** Romana " (93) procuran-

Variee lectiones.
" Spiritus Paris. " E.xit Jun. °* Ita de sp. Deus dcsimt in — - "
cod. Fuld. et ed.
-
Uhen. ^' In Par.
" Codd. Fnld. el Pamel. qualitatis Lugd. II.'traduci8 qiialitates. ;
" Et
•
nbc.U Paris. ^* Non gradu •
g(,(j

itatu Modulo alternum, numerum gradu, non statu Fran. •" Pr.edicebatur cod. vet. Scrir erti.
Paris.
' bMguratus Jun. Ilaverc; quaindam et in utero ejus caro figuralur cod. Fuld.; figurata Semler.
' Struola nti. Fuld. '^'^
Ilaverc ; antea leg. prohelur et qui
Sic locum reslituerunt Scriver., Rig. et —
irajministr.iverint. " IVien. in ed. I. Ald., Pamel., liarrxus, Gang.
Gelen. : pradiclum. '« meritura :

'uit deliclorum. Solum hominem modo .Smel. *" Illuminaret Paris. *' Cod. Fuld. ostendens se
«'•'
:

:S90 (iiium el illum olim a Dco pr.cdicatum, et ad omnium Balulera natum Verbum Dei illud, etc, ct
\missit verhis : cumfiem qui fecisset. —
" Rhen., Iler., Gamjn. instruclum, cod. Lugd. suffultum.
—
:

i' Istam p-rjjiv eumdem

fccisset delct Higaltius : [lavercampius autem (uetur sic rcformatam : cumdera
lui omnia et facerct et focisset. ** Quia Par. •''
Gonnuorct cod. Fuld. *« Plebc ms. Lugd. Dnt. *" Cod.
\ugd. ex plebe Romana, Fuld. ex parte Romanam.

Commentarius.
(89) Ilunc cnim
determinat factitatorcm.
Zetio
J) quod unum Dcus est. Ric. Modulo nlterum. Sic
ononeni aliciuid [irfcterea dixisso, ox Lacrlio dis advcrsus Pra.rcam, pag. G'iO :« Non tamen diversita-
imu8. Nompo, duo esso omnium principia, Crea- tc alium Filium a Patre. sod distributione; nec
irem et matcriam, -co iroiouv xa- to Kisyo-/. Et divisiono aliuni, sed distinctionc, quia non sit idem
lateriam quidom csse qualitatis cxportem^subs- Pater et Filius, vel moduio alius ab alio. » Et
^ntiam^ Creatorcm vero, T6v ev a'j~f, Xoyov t6v png. 6'i't « Visibileni
: vero Filium apnoscamus,
tov ToiJTov YX? cvTa a!8tov xa; Ttaar,;' Ta^jTr,; 8r,- pro modulo derivalionis. » Itaque modus et mo-
io'jOYEiiv e-,^ajTa. Rig. dulus est certarum rcrum secundum sui ge-
(w) Eumdcm et fatum vocari ct Dcum ct animum noris raliones dispositio ordinatio, ajconoraia.
,

i'U. Eadom verba apudLactanliiim. Lacrtius au- Idcm.

01 Zenonis sentontiam sic rotulil, l'v ts eTvai Beov
(92) Famularcl. Cum
usum verbi non intellipo-
I Nouv, K!|jiap(jiivr)v, xa! A(a. Rir..
rent, substituerunt in Cod. Aldino ei .\gobard. fa-
\91) Modulo allcrum, non numero. Alius a Filio i;iH/«rt'H/. Vohiit Nostcr cxprimere Grsecum So^jXojv,
ter est, qua Pntor,
non qua Dcus. Alius a Patrc quod est in scrvitulcm rcdigcrc, ct ita alios etiara
iiU8 est, qiia Filius,
non qua de Deo Dcus. Alius locntos notant interpretcs.
Patre ol qua Spiritus, non qua (93) /•:.r parte Romana ms L. B. ex plcbe Romana.
Filio Spiritus,
m Deo Patro et Filio Dous cst. Nam cum sit Quasi innuat ploboium Pontiorum fuissc genlom.
U8 a Puiro ct Filio
,
,^-
)8iantia
(....v^v, uno
Spiritus, ....V, —
„j,...vu, una
epiritu, uuu
Paler ct Filiue ot Spiritus unum sunt,
Kuld. vcro px /»ar/e /{omnnrt»», quasi nollet Romano-
rura provinciis annumerari in Syria Comagencn ct

Patrol. I. 18
 »

459 TEHTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 461

ti (94), violentia suffragiorum in crucem '^

de- A. concussa repcnte terra, et mole revoluta, qu£
di sibi extorserint. 401 Praedixerat et obstruxerat 402 sepulcrum, et custodia pavor
ipse
ila facturos. Parum hoc, si non et prophetaa disjecta, nullis apparentibus discipulis, nihil ii
retro. Et tamen suffixus spiritum *^ cum ver- sepulcro repertum est, praeterquam exuviae so
bo sponte dimisit, pra:vento carniflcis offi- pulli'^^. Nihilominus tamen primores, quorum in
cio (35). Eodem momento dles, medium ^"
(96) tereat, et scelus divulgare, et populum vectigalen
orbem signante Deliquium
sole, subducta est. et famularem sibi a lide ^' revocare, subreptiim i

uliiiue putaverunt (97), qui id quoque super
Christo pra3dicatum non scierunt; [ratione non
deprehensa, negaverunt *"]; et tamen eum mun-
di casum relatu in arcanis vestris habelis.
Tunc Juda^i detractum et sepulcro conditum ma-
gna eliam militaris custodiaB ^^ diligentia circum-
discipulis jactitaverunt. Nara nec ille se in vulgui
eduxit, ne impii errore liberarentur, ut et fldes
non mediocri prsmio destinata, dificultate con
^^ staret. Gum discipulis autem quibusdam apuc
Galilaeam Judaeae regionem ad quadraginta diei
ef<it, docens eos quaj docerent. Dehinc ordinatii

sederimt ^*, ne, quia praedixerat tertia die resur- eis ad officium praedicandi per orbem, circumfusj
recturum se a morte, discipuli furto amoliti nube in cocium est ereptus multo verius quanc
''^

cadaver fallerent suspectos. Sodecce die tertia °^

apud vos asseverare de Romulo ^^ Proculi (98

Variae lecliones
" Ila cod. Fuld.; alii : in cr. Jesum
Edd. ante RigaUiiim et Uav. : prophetae retro e
dedi. *''

Tamen suffixus multa mortis illius propria ostendit insignia. Nam spiritum, etc. [P^v. multa —
in cod. Fuld. desunt Rig. emend. Et tamen sufT. ^*'
Mediam Seml. '>' Vv. Uncis inclusa in solo
Fuld. addita leguntur. *- Ita Rig. et Hav. e cod. Fuld.; cxteri : \n archivis. ^^ Militari manu
stodise Franeq. Parisin. " Circum sepserunt ms. Agobard. Sed ad diem tertiam ms. Fuld. "^ '^'^

ter exuvias sepulturae cod. Fuld. " Ad Qdem Franeq. ^^ Reoeptus Fran. ^* Cod. Fuld. Rig. el
Romulis.
Commentarius.
Judaeam, utpote suis dynastis et regulis subjectas. B super terram dies luminis. » Ibidem « Ut prophe- :

Erat vero illud solitum Romanis istis temporibus, tiae adiraplerentur, properavil dies vesperam fa-
ut sese turbidis rebus populorura et regum dissidiis cere. « Idem hinc explicat Jerera. ii, 12 « Ex- :

immiscerent, quo potenliores qui nutu suo Remp. pavit ccelum super isto : Et quomodo et quando
regebant et pedum puisu exercitus colligerent, ex '
expavit.? Indubitate, quando passus est Ghristus
rapinis ditescerent et re^'na ac potestates, quibus Et horruit, inquit, plurimum nimis, et sol media
vellent, donarent. Quomodo illi obnoxii patronis die tenebricavit. Et quando horruit nimis, nisi in
suis ne hiscere quidem contra audebant. Passione Ghristi ? » Simile miraculum adnotat in
(94) Procuranti. Tacitus, de nece Ghristi, Annal. lib. Ad Scapulam, c;tp. 3 « Nam et sol ille in con-
:

XV. 44 :« Qui Tiberio impcriiante, per procuratorem ventu Uticensi exstincto pene Iiiraine, adeo por-
Pontium Pilatum supplicio affectus erat, » Hieron. tentura fuit, ut non potuerit ex ordinario deliquio
in Chron. Euseb. num. 2042 « Pilatus procurator : hoc pati, positus in suo hypsoraate et domicilio.
Judffiae a Tiberio mittitur. » Quae cum mirum in Dixit orbem signante sole, i. e. occultante lumen
raodum passim turbentur a quibusdam, sciendum, suum et obsignante. Nam signare antiqui dixerunt
Vitelliura, viriim consularem, fuisse tum temporis pro obsignare et occultare. Nonius « Signalam :

praesidem totius Syriae, sed habuisse suos procu- integratam virginem vetustas voluit dicere.» Unde
ratores, qui fere erant equites Rora. quos vel in illud Cant. iv, 12 Scalurigo clausa es, fons obsi-
:

minores provincias, vel in regna sociorura mitte-
bat, ut ibi administrarent res pop. Rom. sive in
exigendis tributis, et pactis cum Rom. fcederibus
servandis, sive in universum inspiciendis, ne quid
detrimenti resp. caperet. Sic inter illos Judaeam
sorlitus est partera Syriae Pontius Pilatus ut eam
procuraret.
(95) Prmvento carnificis
re libet ha3C maxime illustrantia, Suetonii unum,
Senecaj alterura. In Vila Tiberii c. Gl « Mori vo-
lentibus vis adhibita vivendi. Nara mortem adeo
leve supplicium putabat, ut cum audissetunum ex
cis, GarnaHum nomine, anticipasse eam, exclama-
verit,Garnalius me evasil. » Seneca, ad Marciam,
c. 22 de palre ejus Gremutio Gordo, sub eodem
principe inedia raori certo, ne reus periret « Ac-
cusatores, Se.jano auctore, adeunt
bunalia queruntur raori Cordura, interpellantes
: inter iJeos Romuli receptionem creditam esse ma
quod coegerant. Adeo illis Cordus videbatur efTu-
gere. Magna ros Prnt in quaestione, an raorte rei
prohiberentur. Dum
deliberatur, dum accusatores
gnatus. Irao de ipsa luce coelestium globorum, ex-
stat hasc looutio apud Jobum ix, 7, de Deo qai
C Soli datjussa sua, nec orilur, signatque stellas. Gujus
ego loci hic respici puto locutionera,
(97) Deiiquium utique putaverunt. Phlegon nem{)e
et Thallus, insig^nes chronologi, quorum prioris
Hav. nomine et studio Adrianus Caesar, vir multiscius,
officio. Duo loca appone- usus creditur in suis publicandis. Testiraonia nota
sunt, et digna quae legantur apud Eusebium Ghron.
: p. 202. De quibus testimoniis et hujus rei, mira-
culo omnino videri debet, ibidem plures locoe
adducens, illustris Scaliger, p. 186, el De Emend
Temporum, p.561. Cui addi potest Bynaeus, lib. iii
c. i, G. Hav.
8; de Morte,
(98) De Romulii Proculis. Ita Rig. ex Cod. Fuld.
: Nota locutio. Alii de Romulo Proculi. Augustin
consulum tri- de Civ. Dei, 1. ni, c. 15, ostendit ex Cicerone illan
gis quam factam. Nec rairum cum etiam sepul-
crum ejus exstiterit, si Varroni fides. Porphyr
ad Horat. Epod. lib. ad carmen, quod incipit :

iterum adeunt, se ab.solverat. »

ille
j) Altera jam terilur, hoc notat Nam Varro post ros
:

(9G) Dies, medium. Gonfirmat ipse TertuUianus, tra fuisse sepulcrum Romuli dicit. Itaque yere Au
Arlv. Judvos, c. 10 « Nam quod in passione ojus
: gustin. Viderint quidam scriptores etiam, qu
«
accidit. ut media dies tenpbrescernt, Amos propheta eum propter ferocitrttem a Senatu discerptum esc
annuntiat. dicens « Et erit, inquit, in die illa,
: dixerunt, subornaturaque nesoio quera JuMur
dicit Dominus, occidet sol media die, tenebrescet. Proculum, qui eum sibi apparuisse diceret,eumqu
I6i APOLOGETICUS ADV. GENTES. 462
lolent. Ea 403 omnia supcr Chriato Pilatus, et A Iransfert, et transfcrendo jam non colit quod ne-
pse jam pro sua conscienlia Christianus (99), gavit.Dicimus, et palam dicimus.et vobis torquen-
ifesari tum Tiberio nuntiavit.Scd et Cu^sares cre- tibus lacerati et cruenti vociferamur : Deum coli-

lidifiscnt super Ghristo, si aul Ca^sarcs non essent mus per Christum. Illum hominem putate, per
Kcculo nccessarii (l), aut si el Chrialiani potuia- eum el in eo se cognosci vult Deus et coli. Ut

lent ease Cajsares (2). Discipuli quoque diffusi per autcm Judaiis respoudeam, ct ipsi Deum per
irbcm, cx prfflccplo magistri Dei paruerunt, qui [hominem] Moysen *" colere didicerunt ut Grfficis ;

it ipsi a Jud;cis insequentibus multa perpessi,uti- occurrum, Orpheus PieriiE, Musobus 404 Athenis,
[ue pro (iducia veritatis libenter, Ilomae poslremo Melampus Argis, Trophoniua Bccotiae initiationi-
>er Neronis sajvitiam, sanguinem Chrietianum se- bus homines obligaverunt ut ad voa quoque do-;

ninaverunt. Sed monstrabimus ^" vobis idoneos minatores gentium aspiciam, homo fuif Pompilius
estcs Christi, ipsos illos quos adoratis. Multum Numa,qui Itomanos operosissimis superstitionibua
isl, adhibeam ut credatis Chrislianis, pro-
si cos oneravit. Licuerit et Chrisfo commentari divinita-
iter quos non creditis Ghristianis *". Interim hic tem rcm propriam non qui rupices (3j et adhuc ;

8t ordo nostra) institutionis, hunc edidimus "^ et feros hominos multifudine tot numinum demeren-
ectiB of nominis ccnsum cum suo auctore. Nemo p dorum atfonitos efficiendo ad humanitatem tcmpe-
,:^ ..
'"^ neino aliudj exisfimet, raref, quo Numa;scdqui jam expolitos et ipsa
1-
sm infaraiam
- '
incutiat, ~ •_
quia _ :

lec las ^^ est ulli de sua regione menfiri. Ex eo urb')nitatc deceptos in agnitionem veritatis ocula-
nim, quod aliud a se coli dicit, quam colit, negat ret (4). Quffirite ergo, si vera sit isla divinitaa
[uod colit, ct culturam et honorem in alterum Christi. Si ea est, qua cognita ad bonum quis re-
''*,

Varice lectiones.
^" Demonstrabimus Semler.Adhibeam, ut credatis Christiani Fran.
'''^- Edidiraus Fran. " Nefaa
i/. In cod. ^*
Fuld. desunt vv. et culfarum. /n cod. Acjob. \\\ honorem, utrumque videtur ab inlerprele
djectum esse. ^"^ Cod. Fuld. et llav. per Moysen.

Goramentarius.
er se populo mandassc Romano, ut inter numina ita memoriiB ejus favere.C/jm/iaw«.5 itaque Pilatus
olercfur, eoquc modo populum, qui confra sena- dicitur Noslro, plane iit per jocum Livium Augus-
lun infumpscere coiporal, lepressum atque scda- fu3 Pompeianum appeilarc solebat, quod exstat in
inn » Nain ccrto precatio satis divinifalem obti- prKclara defensione Cremufii Cordi apud Taci-
uisso docet Aurei.Victor in Epir.in Marco Anton tuu), IV Annal. 34 « Tifus Livius, eloquentia; ac :

Kt quod do Ilomulo .'cgre credifum est, omnes fidei pryeclarus imprimis, Gn. Pompcium tantis
lari scnsu pra;8umpsorunt,Marcum ca^Io receplum laudibus tulil, ut Pompeianum eum Augustus ap-
38t'. » Et huc forsan rolcrri potest scminudus pellarel ncquo id amicilia) eorum oifecif. » Libet :

[le invenis, qui apud Bcllorium in Admi. llom. ifaque cxclamare ad Pontium, ut Noster ad Traja-
nliii. Veslujiis, tab. 3G, Fausfinam Marci, habitu n num, c. :« sentenfiam nocessitafe confusam !» '<i

,...r -__i- ;_i-_ .__.; i:_

:
_
)iana3 laiciferflB, ccolo inferri, infenfis oculis ad- et:«Quid temetipsam censura circumvenis? si
:
_i

iiirafur, nisi pofius ex habifu et diademate, quo damnas, cur inquiris? si inquiris, cur non et ab-
aput ornatur, Deus Genius sit fiestimandus tanta solvis ? » ut paulum inflectam. Hav. :

cilicct gloriiB vecordia homincs incesserat. Sue- (1) Si aut Cxsarcs 7wn essent s;vculo neccssarii.
onius, ile Augusli antma, cap. c « Nec defuit vir IIoc csf, imperio Romano, quod fandiu duraturum
:

irajforius, qui sc cffigiem crcmati euntom in coc- dicebant quandiu soeculum Ex illo videlicet Pauli :
um vidisse jurasset. » Scd audi TorfuU.f/c Speclat. « Tantum qui tcnet. » Fl. Vopiscus de Aureliano,»
ap. ult. do pcuna inferni « Spcctans tot ac tan- : llic linis, inquit, Aureliano
fuit, principi necessa-
jos rcges, qui in cuilum recopti nuntiabanfur, cum rio magis quam bono. Rig. »
ipso Jove et istis suis fostibus in irais tonebris {^) Aut si et Christiani potuissent esse Ca'sares.
jongemiscentos. » Vcrius do friumphaforo mortis Longe aliae raenfes Chrisfianorum fuore sub Cons-
esu nostro illud usurpamus, quod non aisi adu- tantino, quem ot sceculi pr.-csidem, et Christianum
itorio Valcrius Maxiinus dc Julio Cajsaro dicere esso pofuisse dixcrunt, et quautis nou inj:;enii
oiuit, IV, 5 « In hunc moduin non hoinines ox-
: Grioci viriltua jtrobavorunt Sub eo certe Christia-
!

pirant, scd dii immortalcs sedos suas ropetunt. » luirum rerum adhuc ignaro haerefici calholicis in-
lludcre puto Torfuliianum cum dicit ad Nat. i, sultftbant hnju?modi convicio Quid Christianis :

D « Coram populo non pcjeraret contcmplator

:
cum rogibus aut quid episcopis cum paIatio?Op-
"?

bUUs in (Hrlum rccopli. » Sed hic locus monet tafus, lib. I. RiG.
lew raedicina) qua sumnie
«Mwu.^^i K^v^ vjvii.* .D\^min\j indiget capito lltJ\^l~
kivvf Vapi\«U
iiiWl^v^b illo libcl- 1. (3) HHfJtl.^.^
\._lj ^UI^at horaines
Rupices vocat llUiililiL/9 rusticos et incultos
iilOllL'Ua t; a
iii\.UiV1^0 Ok l*

13 isto. Legifur ibi « Quis istam contumcliam

: Graico pjra; et ojtioc. De Pallio, c. 4 « Ille apud :

souset, qu;u ul aut mortuos cum dois deputet; » rupioom ot silvicolam ot monstrum cruditorem
uem locum miinis sanum pronuntiaf rccte Gotho- scrtijioa sohola oruditus. » Ibid. « Rupices in
edus, mcdicinam non adliibcf. Uigaltius nihil urbanis, scurras in forensibus, paganos in railita-
otat, nihil mulat unam dolc liftcrulam, voris-
; ribus. » Et de .inima, c. 6 « Quid autem facient
:

raa omorgot lectio, scribondo utut morluos, i. o. fot ac tantoe animaj rupicum ct varronum, quibus
aocunque modo tandem mortui fuerint, ut scil. alimenfa sapientia' desunt ? » Ita locum lcge, non
'6BVU8 Romulus, qui dissipatis mombris no
isto Barbarorum. Respoxit enim versum Lucilii,
teger quidem tunuilum invenit.Vide plura, apud
terpretos
Varronuai ac rupicum squurrosa iDCOudita roslra.
ct Elmenhorst. ad Minuc. p. 5(3. Mav.
(OUj llonscicntin Christianas. Cui cum conscicntia
(4) Ocularet. 'EiMiiiii-tust inquit Scaliger, quem
ctaret injusto accusatum Christum, nullam vel omnino vide ad Mnnilium, p. ll!^. Vidotur Noster
'ninmm noxam in illo inveniri possc, ooacfum vocom orulare usurparo, quafi signiticaret visum
in voluntarium sc ad puniondum uccessisso, ubi roddoro, quomodo «pud Nostrum, de Pirnif.
iUum erat delictura.neoesse habuit, ut ipsi vivo, 0. 12 : « Hirundo, si excfecaverit pullos, novit
 ,

463 TERTULLIANI OPEllUM PARS I. — SEHIES I, APOLOGETICA. 464

formetur "5«, sequitur, ut falsa renuntietur quaevis ^ 405 spiritales;nec nonaen novum est.Sciuntdaemo
alia contraria comperta ; imprimis iila omni ra- nas pbilosophi,Socrate ipso ad daemonii arbitriurr
tione *', quffi delitescens sub nominibus et imagi- exspectante. Quidni?cum et ipsi daemonium ad-
nibus mortuorum.quibusdam signis, et miraculis, haesisse a pueritia dicatur, dehortatorium plane a
et oraculis fidem divinitatis operatur. bono (5). Daemonas sciunt poetae, etiam vulgus
CAPUT XXII. indoctum in usum maledicti frequentat, nam ei
Argumentum. — ExpHcut naturani, jam dgemonum Satanam ^^principem hujus mali generis, proinde
guoriim notitiam a pkitosophis et poctis etiam ins- de propria conscientia aniraae^eadem exsecramenti
tillatam docet, inde illorum spiriiualem subsian- voce pronuntiat (6). Angelos quoque etiam Plato
tiam edisserit, atque inde elicit modum agendi in
non negavit. Utriusque nominis testes vel magi
homines, ul noceant, oslenditurque illud faUaciis
suis solum agere, ut relicto Deo vero falsse reli- asserunt ^» (7). Sed quomodo de angelis (8) qui-
gioni creduli mortales mancipentur. busdara sua sponte corruptis corruptior gens das-
Atque adeo dicimus, esse substantias quasdam monura (9) evaserit damnata a Dco cura generis

Varise lecliones.
Reformalur Semler.
*^ " Omni rationi comperta-illa omni ralioni. conj. Hav. ^^ Wouw. e ms. et Rig.
Daemonas cieteri Omnes. Hav.
: : et alii : frequentat Satanam. Sed vv. nam el, qux in codd.Gorz. et Lugd.
leguntur, nec supervacua nec ejicienda. ^^ Sic cod. Fuld. ; lihen., Pam. aliique : vel magos asserunt : cod.
Put. vel magi adsunt, quod receperunt Rig., Hav. Seml.

Commentarius.
illos oculare rursus de sua chelidonia. » Quod B (^) ^«»J el Satanam exsecramenti voce pronuntiat.
+,-o„=«^;,^o;+
transcripsit Pacianus, inD^,.^«^rV ad
iin«;o„.,c ;,,
Pargenesi r,/V D^,-,,w««f
Poeniient .
Quid ? Satanae vocabulum Romani unquam usur-
« Excaecatos hirundo pullos novit occulare de sua pavere in maledictis aut exsecrationibus ? Neuti-
chelidonia.» Adeoque accepisse ita videtur Gypria- quam sane. Sed malorum daemonum principem
nus ille Nostri leclor et admirator assiduus. Is de Satanam pronuntiavere, pronuntiando, Malum.
idolorum vanitate « Ut homines ab errore tene- : RiG. —
Sensus verborum mihi hic videtur Vul- :

brarum ad viam lucis adducerent, caecos et igna- gus quoque jam indoctum pro maledicto frequen-
ros ad agnitionem veritatis occularent. » Differt tat Satanam auctorem hujus generis.dapmoniorum
enim ab inoculare quod est petitum a cultura ar- scil., unde post generis distinctionem cum optimis
borum, quae sub ipsa voce hac oculceren cuivis posui. Gum vero coascientiam animae hic advocet,
nota est. Ociilus enim illis est tuberculus ille, ex latius persequi necesse habuit in libello de Tesli-
quo ramuli germinare debent. Gato, de Re rust. monio animae cap. iii quae quidem ejus verba ex
:

c. 6 : « Ibi ternos, alium

oculos arundinis pedes hoc loco lucem capiunt. Sunt vero ista « Daemo- :

ab alio de Anima,
serunto. » Ipse Tertullian. lib. nium vocas bominem aut immunditia,aut malitia,
c. 19 « Aut uiide mox illis ec
: frutices inoculan- quacumque macula, quam nos aut insolentia aut
tur, et folia formantur,et germina inflantur.» Hav. deputamus, aut ad necessilatem odii daeraoniis
(2) dehortatorium. Plane a bono. Ubique antea importunum.Satanam denique in omni aversatione,
sic legebatur et distinguebatur Dicatur. Dehorta-et aspcnatione, et detestatione pronuntias, quem
:

torium plane a hono omnes sciunt poetx. Sed recte nos dicimus malitiae angelum, » etc. Ut enim ab-
emendavit Rig. posuitque post dicatur comma,nos Q solutemfl/u5 Christianis pro daemone et Salana, ita
etiam post dehortatonum punctum. Iste enim ge- hic Tertulliano Satanas et dgemonium pro malo. Hav.
niu3 seu daemon Socratis celebrabatur ut dehorta- (7) Utriusque nominis tesles esse, vel Magi adsunt.
torius si quid mali ipsi instaret vel occurreret, Haec oranino est scriptura codicis antiqui Putea-
imo ridens inquit Tertullianus a bono sc. ipsum norum, quam esse puto veriorera ita Fuldensi,
avertens. Itaque sic distinguo dicatur, dehortato- : vel magi asserunt. Ait Septimius, etiam hominibus
rium. Plane, a bono ; i. e. imo habuit daemonium, ab Dei civitate alienis haud ignota esrfe vocabula,
sed quod illum a bono dehortaretur, ita xo plane daemonum et angelorum. Daemonas, inquit, sciunt
passim, et lib. ad Nal. i, 10 Plane, quoniam illis .• philosophi, sciunt poetae angelos quoque etiam:

caelum patet, i. e. imo, recte. Itaque ut bene Lac- Plato non negat. Deinde addit Utriusque no- :

tant. 1. I, c. 14 « Sed ipsi cum sint perditores

: minis tesles esse vel magi adsunt hoc est ,

hominum, custodes tamen se videri volunt, ut ipsi
colantur et Deus non colatur. » Possis ita etiam
interpungere locum, dicaiur dehortatorium. Plane
a bono. Sed quoraodocunque fiat distinctio, nullus
alius potest esse sensus, quara ille quem nos do-
dimus. Mala certe distinctione deceptus a vero
aberrat Gasp. Barthius, qui contemplatus est haec
verba in libro Adv. lv, cap. 5, vultque legi De-
hortatorium a bono Orfei sciunt poetx ; ut ita in- T|
adsunt testes ; adsunt testificari ; adsunt testimo-
nio dicundo, nempe esse et daeinonas et angelos.
Ipse pag. seq. Magos habere dicit invitatoruni
angelorum et daemonura assistentem sibi potesta-
tem. RiG.
(8) De angelis. In stulta ista opinione fuit quo-
que Tertull. ut putarit ex commistione angelorum
: cum hominibus natos dfcmonas, male intellecto
Gen. vi, 5. Itaque rursus De Idolol. cap. 9 « An- :

nuantur illa carmina et hyrani, qui hodieque ex- gelos illos esse desertores Dei, amatores femina-
stant istius nomini inscripii, ot satis sunt vetusti. rum. » Lactantius quoqus lib. ii, c. 15 « Itaque :

De daemonio vero Socratis locuti sapientiores eth- illos cum hominibus commorantes, dominator ille

nici, nihil aliud intellexerunt nisi providum ejus terrae fallacissimus consuetudine ipsa paulatiraad
aniraum et pcrspicacem in futuris rebus. Ilinc vitia pellexit.etmulierum congressibusinquinavit,)
oai[i.wv £/.ajTO'j ?) <\i'r/ji cuique animus dsemon dici- etc.Sed prudentior Augustinus, quem vide de Civ.
tur a Xenocrate philosopho apud Aristotelem, ii Dei, xv, c. 23.
1,

Topicorum, qui ibidem tjSc<!ij.07a appellat cum cui Gens dasmonum. Lactant. ibid. « Qui autem
(9)
bona mens contigisset. Socratica etiam sapientia sunt ex his procreati, quia neque angeli neque
irabutus Euripides apud Theoncm p. 60,Progynin. horaines fuerunt, sed mediam quamdam naturaK
Tov vouv ii^wi v/.izxo-j Oiov dixit ; « mentem suam gerentes, non sunt ad inferos rccepti, sicut nec in
daemonem cuique. » Hav. coelum parentes eorum. »
465 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 466
luctoribus.et cum co quem diximus principe (10), ^ monum ct angelorum mentis quoque corruptelaa
ipud iiltoras sanctas ordine cognoscitur "•. Nunc agit furoribus et amentiis ftedis, aut sajvis libidi-
le operatione eorum satis erit exponere. Oporalio nibus cum erroribus variis ;
quorum iate potissi-
jorum est iiominis eversio : 40C sic malitia spi- mus, quo deos istos captis et circumscriptia 407
•ilulia a primordio auspicata est in hominis exi- hominum mentibus commendat, ut et sibi pabula
,ium. Itaque corporihua quidem, et valetudines propria nidoris (^2) et sanguinis procuret simula-
nfligunt (11), et aliquos casus acerbos, animaj cris et imaginibus oblata, et quae illis acouratior
'ero repentinos et extruordinarios per vim exces- pascua est, hominem a cogitatu veraj divinitatis
lUS.Suppetit illis.ad utramque substantiam hominis averrent praestigiis falsa^ divinationia Quas et i*.

idcundain mira " subtilitas et tcnuitas sua. Mul- ipsas quomodo t^perantur, expediam. Omnis spi-
um spiritalibus viribus licet, ut invisibiles et in- ritus ales esthoc angeli et daemones. Igitur mo-
;

lensibiles in effectu potius quam in aclu suo mento ubique sunt totus orbis illis locus unus :

ippareant : si poma, si frugcs nescio quod aurae est '* quid ubique geratur, tam facile sciunt (13),
;

alens vitium in flore prtecipitat, in germine exa- quam enuntiant '*. Velocitas 408 divinitas credi-
limat, in pubertate convuinerat,ac si ofieca ratione tur, quia substantia ignoratur. Sic et auctores
entatus aer pestilentes hauslus non oHundit : interdum videri volunt eorum quae annuntiant :

adem igitur obscuritate contagionis aspiratio dae-

B et Bunt plane malorum nonnunquam, bonorum
*.
Variae lectiones
''a Grdo '^ n cogitatu
Semler. ""•
Wirsi abest Fran, Rigalt. Codd. Pleripuc v^/ : ; : e cogitatu, Rig. a,
ecogitatu, Ilav. rocogitatu. Ante v. hominem inseruit Uhen. qua, llerald, quam ut, : llig. ; nisi ut, addilo
osl divinationis interrogandi signo. " ubi Hav. ^* Annuntiant. Jun. ex Mss.

Commentarius.
(10) El cum 60 quem d. p. Cod. Fuld. « Et quem Mercurius ille apud Aristophanem in Pulto, Act.b
iximus principem aut I.sanctasordo cognoscitur,» sc. I, 21.
laclant. rursus « Hi sunt immnndi spiritus ma-
:

Kal xwv p.£v aXXwv (jio'. Oewv ?jxxov [jiiXe'..

nriim, qucc gerunlur auctores, quoruni idem dia-
'Eyw 8' (iTt^XwXa xiTcixeTptjjL[iat.
iolus est princcps. Unde Trismegislus illum Sai-
iov(ip5(^ov vocat. » i.e, « De reliquis diis minus anxie laboro sed ;

(11) J'^t valetudines infligunt. Videtur mihi spe- quanlum ad me attinet, fame confectus perii. »
tare ad minislros publicos, qui puniunt homincs, Idemque veretur Jupiter, apud Lucian. in Me-
iii homines excarnificant.
infligunt vcrbera, qui nippo, p. 302, et apud eumdem in Bis Accus. p.
lueniadmodum Joannes Chrysostomus Orat. de C 307, aXX' aax., etc, i. e. « Sed templa coronis ca-
iabolo tentalore, vocut diabolum ipsum aaiifjLaxov rebunt, sine nidore erunt plateaj, sine libamentia
^^\i.iQ\,, q. d. carnificemincorporeum. Et huc ille cratcres, frigidajque passim ara;, denique sine sa-
onferl illud Dci ad diabolum "A<];ai tt^s aapxoi; crificiis,ac victimis omnia.multaque fames futura.»
:

:'jtoO tange carnem ejus. Id est conslituo tc ad

: Hursus lepide Aristophanes, in Avibus dvxtjTp.
nlligenda vulncra pubiicum carnilicem. Lac. xd)X. IB, versu 32, ubi Promotheus 'AtcoXw/ev 6 :

(12) Nidoris et sanguiTus procurel. Permulta hic
locto et industrie congesscrunt interprelcs.quibus
iddi possunt quae ad similes Minucii et Arnobii
nco8 notota sunt. Crcdebant enim stulti illi miri-
ice deos suos isto nidore delectari. adeoquo quod
ibi nobisoum pador, at illis nectar esso. Ilinc
ipud Ilomorum huud ingralus Trojanis Jupitcr li-
icralitatem eorum commendat Uiad. A, versu 48.
Zejc, etc. "Avey CJTjXiov. « PR. Periit Jupiter. PI.
quam diu esi quod periit? PIl. Ex quo vos habi-
tastis aerem. Sacrificat enim nuUus hominum
qiiid(iuam amplius diis, neque nidor a cruribus
ascendit ad nos ab illo tempore sed quanquam
festis Cereris jejunamus absquo sacriliciis.» Quare
cum ipsi Judcei ad stultam hunc opinionem trans-
iissent, increpat illos Deus Ps. l, 13 Isa. i. 2 ; ;

Jerem. 20 Amos v, 22, et aliis in locis.Scilicet,

vi, ;

Ou Yap [jiof TTOTE Pwfio; iSeueTO Saix^i; eJerr,;, « Non egot Deus, conditor universitalis, odoris aut
Aoibri^ XE, xvfatjTi^; xi. sanguinis alicujus. Heec enim da:moniorum pabula
sunt, » ut recte Noster, ad Scarp.c. 2 « Nam quid :

• 6. « Non enim mihi unquam ara carcbat convi- stultius,quid infirmius, quam sacrificiorum cruen-
pari.libalioncque nidoroquo,» Quam stuUitiara
io ^ torum et holocaustomatum nidorosum a Deo exa-
umsajpo Lucianus, tum in ignilcr taxat Theo- ctio ? » Ejusdom verbis Conlra Marc. 1. v, c. 5.
iorelus. serm. 7. p. IDi, quom ut inspioius sua- Quomodo igilur colendus? Ita ut alio sensu ad
Y»? auxou; )(°'fpetv, etc. Quo sensu
aoo. 2'^fj8pa idololatras Terlull. de Idol. c. 5 « Colis autem :

'ertuUianus, ad Martyr. c. 2 : Non nidoribus spur- non spiritu vilissimi nidoris alicujus, sed tuo
is verberaris. Theodoretus rursu» ibidcm p. proprio, nec anima peoudis imponsa, sed anima
10,ex verbis Socratis ostendit » Nullius quidem : tua. « IIav.
oi Deum indiguni esse, nihilque
habere aliud (13)Tam facile sciunt, quam enuntiant. Cod.
jusmodi hostius pneter fumum, ac putorem qui- Fuld. ot Lug(d. Hat. annuntiant, sed id mox dicit
em mullo gravissimura. » Kanvoj 8k ttX£.ov oiiSev Pertinot huc clegans jocus Luciani qui inscribitur
/oudiv al Totauxat 0'J<j(at, xa' xanvoij SuaoTfjiiac Navigium. Ubi inter stultos istos optatores postre-
.tmou. Et tamen
mirifice appetero hunc nidorera nius Gygis optut annulum, quo indutoanullo pos-
ulabant deos suos. Unde Nonnuj, in orut. Nu- sit conspici, atquc ila inter alia inquit « Et quod :

lanz. n. 1 818 ; « Daimones omnos

i» Julian., p. omnium suavissimum fuerit, uno eodera dio an-
aonficiorum nidoribus gaudcntes liguritores , nuntiaro Babylonem posscra, quisnam in Olympiis
[unt, prajsertira autera hoc nomino sugillatur vicissct et si forte in Syria prausus essera, coe-
:
lercurins. » Unde ol SriXaxpUv dicitur. quasi
nare in Ilulia. » Et qubrsum h.Tec ? addit paulo
'1^^.'^?-='.» i- e. canies perseouens. Itaque miseri post « Ac Deus videror CKleris
: » xal 0t6< 686- :

Ui dii misero csuriebant^multis

sacriUciis oblatis. xouv toT; aXXois. Hav.
467 TERTULLIANl OPERUM PAllS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 468
tamen nunquara. Dispositiones etiam Dei, ct tunc ^ cudis (16) Pythius eo modo renuntiavit, quo supra
prophetis concinantibus exceperunt '''",
et nunc diximus; momento apud Lydiam (17) fucrat. Ha-
lectionibus resonantibus carpunt. Ita el hinc su- bent de incolalu acris et de vicinia siderum et de
mentes quasdam temporum sortes, ocmulantur di- commcrcio nubium (^8) ccelestes sapere paraturas,
vinitatem dum furantur divinationem (14). In ut et pluvias, quas jam sentiunt, repromitlant.
oraculis autem quo ingenio ambiguitates temperent Venefici '"
plane et circa curas valeludinum. Lae-
in oventus (15), sciunt Grocsi, 40J> sciunt Pyrrhi. dunt enim primo (19), dehinc remedia prajcipiunt
Caelerum testudinem decoqui cum carnibus pe- ad miraculum nova, sive contraria, post quae de-
Variae lectiones.
" Nunc excerpunt Fran. ''^
Cod' Fuld. Venefici ; cseteri : Benefici

(14)Furantur divinationem. Rapiunt. Satis ap-
posite ad vim verbis hujus Vincentius Bellovacensis
Bcriptor aetate sua non contemnendus « Homo
eum in honore esset non iutellexit quia contra
veritatem semetipsum illuminantem intumuit
nam pingui cervice armatus adversus Deum ere-
clo collo cucurrit et dum ipsam Uivinitatem ra-
:
pere voluit, impetu suo frustrutus et elesus, ini-
quitatis suoe ponderc quodam ad semetipsum pro-
ruit. » Ita ille in vastis illis voluminibus, quae
inscripsit Speculum Quadripartitum, in Spec. Doctr.
lib. cap. 1. Quomodo eleganter eliam de Serva-
II,
tore nostro sed contrario et vero sensu locutus est
Paulus, in Epist. ad Philipp. ii, 6 '"0; ev [Jiopcp^
6c.oii ^Tiap^wv, ouy^ apTiXYIJ-ov -fiYv^aaxo x6 eTvat Taa
eeoi3, negans illum aemulari divinitalem, quia
Commentarius.
in medium secure projiciens, adeo ut audientes
alio ad inldrprelanduin oracula opus habeant Py-
: thio. » Sunt apud Arnobium, Minucium, alios
: multa similia. Nec ipse Lucian. in Pseudomanti
: neglexit. Hav.
(10) Carnibus pecudis. Cod. Fuld. carnibus peco-
g ris, etmox pro fuerat idem fuerant. ]\Iox _MS. L,
Bat, pro renuntiavit, dcnuntiavit. Neo hoc irridere
neglexit Lucianus, apud quem rursus, Momus ad
A.pollinein in Jove Trxdo, p. 212, Aeye, [jlovov aa-
tfvi Sl, etc., i, e. « Dic, sed perspicua tantum ora-
tione, Apol]o,quae neque pratrono neque interprete
indigcat. Etcnira non ovillse carnes,aut testudoco-
: quitur in Lydia, sed probe scis qua de re sit con-
sultatio. » Hav.
Moinento apud Lydiam. Ac si dicat Eo mo-
(17) ;

quidquid vellet ex suo posset sumere. Ita tyranni
vel imperatores vitio creati rapere imperium dice-
bantur apud Romanos.Et pulchrequadrat iocus-^illii
Lampridii in Alexandro Severo « Non enim aut
gravitati senatus congruebat omnia simul deferre
aut bono principi raptum ire tot simul dignitates.»
mento quo testudo a Craiso decoquebatur, in Ly-
dia fuerat.quod in Pyrrhum renuntiabatur, in Ly-
sicuti adnotat in sua paraphrasi Zephyrus habenl,
: etc, sapere paraturas. Grsca dicendi figura est,
quam nostri etiam non refugiunt, ut, habeo multa
dicere, id est possum. Et Cicero ad Lentulum ;

Quo refero et illud Vopisci in Taciti Vita « Tunc : De Alexandrina re causuque regia, lantum habeo
odio prffisentium, exercitus, qui creare imperato- me polliceri, me tibi absenti, etc. Paratura vero
rem raplim solebat, ad senatum litteras misit, nomen nondum memini apud alios legisse.exana-
petens, ut ex ordine suum principem legeret. » logia tamen eadera dicitur qua scissura, coramis-
Pulchreque obtegit Severi Afri ambitionem spe- sura, et a Plinio divisura d\c\\im est, et fo/afura pro
cioso titulo Ausonius in Caesario, ep. 20 : volatu, quod non minus novura videri potest Pam.
(18) Uabent de incolatu aeris. Notarent alii phra-
Di bene, quod spoliis Didiua non gaudst opimis, sin habent sapere. Possunt, inquit, incolentes et
Et cito perjuro praemia adempta seni.
Tuque Severe pater, titulum ne horresce novantis, mansionera habentes in aere, sideribus vicini, et
Non rapit imperium vis tua, sed recipit. nubibus assueti, scire constitutionera aeris,adeo-
que pluvias, siccitatem, pestilentiam, famen prae-
SicquoqueChristum coD]os,ccclosqueillum recepisse dicere. Ita enim daBmonas istos quasi araneas in
non rapuisse possumus dicere. Petrus certe Act. aere pendentes concipiebant. Lactant. ii, 15:.
III, 2 : "Ov 8el oupavov [jlev oi^aaOat aj_pi ^p6vu)v « Qui autera sunt ex his procreati, quia neque an-:
dTroy.axaffxaaEo); TTavxojv. Pro dum ms. L. B. ma- ge]i,neque horaines fuerunt,sed mediam quamdam
vult Dei male. Hav. naturam gerentes,nonsunt adinferos recepti.sicut
(15) Ambiguitates temperenl in eventus. Lactant. neo in coelura parentes eorum. Ita duo genera daj-
II, 14 M Et ideo solem responsa in ambiguos exi-
: monura facta sunt, unum cceleste, alterum terre-
tus temperare. » ex Nostro. Quare evenlum, quod nura. Hi suntiramundi 8piritu3,raalorum quae ge-
habet Cod. Fuld. non probo, quamvis ita etiam in runtur auctores, quorura idera diabolus est prin-
ras, L. B. invenerim. Theodoret. p. •195 Lucian. in ceps. » De Pythagorae opinione Diog. Laert. in-
Diatogo Junonis et Latonas
et '0 81 'AixoXXtov Trpoa-
: Vita ejus ETvai xe itavxa xov ispa ^"^X'^'' e(;litXeov
:

TcoieTxat, etc. i. e. « Apollo autem simulat (jui- xat xouxouc oat[Jtovac x£ xat '/^piooiz voiJtt^saQai, l.
dem omnia scire sese, et jaculari et cythara ca- D e. « Quin totura aera plenum esse animis, eosquo
nere, et medicum esse et" vaticinari. Et erectis et daemones et heroas existimari. » Quod iile qui-
vaticinandi tabernis hic in Delphis,i]lic in Glaro et dem ex Chaldagorum disciplina hausit, de quibus
Didymis, decipit consulentes se, obliqua et in idem Diogenes in Prooemio. Asserere enim ait tl-
utraraque partem quaestionis propositae inflexa re- StoXtov TrXi^p'') thai xov ^ipi, xaxa aTz6ppo<.T/ uito
epondendo, ne videlicet erroris possit convinci.»Et (itvaO'J[J.taaEa); e'axptvo(X£Vcov xaT; otj;£at xtov 6{U-

jn Auct. Vitarum,ai(i Heraciitum mercator \i'viYijia- oepxtov ; Plenura esse daeraonibus aera, qui
i. e. «
xa "kiyeiQ, etc, i e. « Hcus tu aenigmata loqueris, tenuiter.ac veluti ex evaporatione cernentiuraocu-
an gryphos componis ? plane enim tanquam Apol- lis influant, » Hav.
lo, nihil explicas. » Et ad ApoUinem ipsum scite (^9) Lxdunt enim primo. Supra « Corporibusel ;

IMomus in Jove Tragsedo, To-Jxo [jlev ipOw? eXs- valetudines infligunt, » etc.Atque ipse PytLagoras
^ac, etc. i. e. « Equidem hoc recte dixisti, Apollo, non negat, Ttto xouxwv, inquit, Tre^xTreaOat av0pw-
coUaudatis iis qui in orationibus perspicuitate •rroK; xou; xe (Svefpou; xat xa ar) [jteTa, vtiaoui; xe xa
utuntur, quanquam tu hoc ipsum in promendis iytefa;* xat ou [jk^vov dvOpwTTOtc;, AXXa xat Trpo^a
atque reddendis oraculis non admodum usurpare xoti;, xai immiti
xoTi; aAAoti; xxv^veat, i. 6. « Ab his
soleas, ancipitia et ambiguitate intricata multa hominibus somnia, signaque, morbos etiam et sa
t69 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 470

linunt lajdero (20), et curasse crcduntur, Quid ^ numpotentia, majori, Christi nempe, ^ubjici do-
etiam viribus fallacifn cel; quare elium de illa ij/si Chrisliani Irium-
Tgo de cmtorls ingeniis vcl
phant, cum scilicet immundos sptritus virtule ejus
ipirit!ili.s cdisscram, phantasmala Castorum, et
Qui dum impisrio Chritti obse-
vet inoitos, ejiciunt.
iquam cribro (,'eBlatara, et navem 410 cingulo (juium prxslant, suum ipsi diuinitalem abuuunl
iromotam (21), et barbam tactu irrufatam (22), ejusque solam agnoscunt.
it numina lapides crederentur, et Deus vcrus noa Porro si et magi phantasmata edunt (23), et jam

[uajrerctur " ? 411 defunctorum infamant "* animaa (24) si ;

CAPUT XXII, pueros in eloquium oraculi elidunf' (15), si multa

^BGUMENTUM. — Quantumvis vero marjna sit dxmo- miracula circulatoriis prastigiis ludunt,3iet omaia
VaritC lectiones.
" Cod. Fuld. : non qua effecerint, unde Iluverc. suspicatus est, veram esse scripturam : non quaeretur,
jfTcccrunt. " Inclaniant Fmwcr/. ''^
Ita codd. Fuld., Lurjd. et Ilerald. edd. liig., Ilav., Seml. el hilteri.
ieliqui omnes : inclamanl — eliciunt.
Commentarius.
litates nec solum hominibus, sed pecudibus et
:
B coclum infamatis. » Nec cum Pam. aliisque incla-
umcntis. » In Vita ejus apud Diog. Laertium. ms. mant inallem. Illud enira est infamare animas de-
j. U. primum. IIav. functorum,quando fortium et prcestantium virorum
(20) Post qux
desinunt Ixdere. Adhibitis scil. umbraj ad libitum impurissima) venelicae excifan-
lilisremediis novis et inusitatis. Sed Rhen et Al- tur, vel excitarisimulantur nam nihil sunt nihi ;

lus legunt, sive contraria ; postquam desinunt, etc, meric nugae et fallacia;. Ilinc justa fingifur indi-
id est quando jam non ampiius laedunt videri vo- gnatio Sainuelis Saulum increpantis Cur comino- :

lunt benefici et sospitatores. Hunc locum respexit viiti me, exciiari me faciens ? 1 Sam. xxviii, 15.
sjcculo suo egregie doctus Jo. Saresberiensis, epi- Apud Eunapium Sardianum legas in Vita /Edesii,
scopus, qui ila scriplum rcliquit de fflvi sui presby- Jambiicum, Apollinem excicnte quodam ^Cgyptio,
teris et purpuratis in libro quem inscripsit Poli- eoque apparente, attonitis visopraesentibus,dixisse.'
jraticuin, lib. vi, cap. (f Nocent saepius, et in « Desinite, sodales mei, mirari est enim gladia- ;

30 dremoncs imitantur, quod tunc prodcssc putan- toris, qui singularicertamine inferiit, spectrum. »
lur cum nocere dcsistunt. » Vixit is scriptor sae- Nec plausibilior mcrces a maga Thessala proponi-
Bulo undecimo. Hav. tur excitato cadaveri in gratiam Texti Pompeii,
(21) Kt navem cingulo promotam. Rolatum ab quain nulli unquam simili infamationi obnoxium
Ilerodiano est lib. IIi%t. Navigium quo Pessinun-
i fore, apud Lucanr I. vi, 762.
lia Dea Tiberi advehebatur, subito divina (juadam
^i 8ubstitisse,nec inde uilis viribus moveri potuisse,
Dic, inquit Thessala, magna

donec astitit sacerdos Vestalis (ipse non nominat, Quod jubeo mercede mihi nam vera loculum :

(] Immuuem toto mundi prffislablmus 6Bvo

Bed dictam Claudiam Ovidius in Fastis canit, et
Artibus Haimouiis tua membra sepulcro,
:

ucribil Livius lib. 29.) Ea cum argueretur virgini- Talibus exuram Slygio cum carmiue sylvis,
lalem polluisse, damnationemiquo metueret, petit L'l nulios cantata magos exaudiet umbra.
a populo, ut judicium de se deae Pessinuntiaj com- Sit tauti vixisse iterum nec verba, nec herba)
:

mitterent. Quo impetrato, clare Doum precata est, Audebunt longe somuum tibi golvere lethes
ut si se esse inlemcratani Dea sciret, navem pro- A me morte data.
grcdi juberet. Quo dioto zonam recinxit, et navi-
(25) In eloquium .iraculi elidunt. Et haec Junii
gio illigavit, quod statim duccntem manu virgi-
Cod. Fuld. mss. Ilcrald. L. B. et Rig. lectio est,
nem consecutura est. Lactanlius, lib. n, cap. 7. verissima alii eliciunt, Junius de sacrificiis pue-
;

Lac. pp£'vOtj.avT£;a vel pajdoman-

rorum, quie divinitio
(22) Barham faclu irrufatam. Nota hajc sunt om- tia dicobatur. Vide Elimenliorest. ad Gennad.p.l95
nia ex bistoricis et commcnfatoribus, do nunfiis
et 210 et Bonifacium, lib. vii Hist. Ludicrx, cap.
;
victoriaj IMacedonicai, virginibus Vestalibus. Tucia
21 ; La Cerda, Uerald. ei Rig. ad vaticinantis mo-
et (liaudia, ct Domitio .Knobarbo, quem respiciens rem ut corrucret referunt. Utrumque verum. Lu-
Martialis scribit, lib. vni, cpist. 52.
can » ibid. versu bbi,
. magice cultu agno- m
Tonsorem jMieruui, sed arte lalem, scit :

Oualift nec Thalannis fuit Neronis,

Drusoruin cui coutigere barbte. Nec refuf?it caedes, vivum si sacra cruorem,
Extaque funereaj poscuut trepidentia mensoe.
Fuit enira Noro ex gonto Domitia ct familia ;Eno- J)
bnrborum vide Suetonium in vita ejus cap. l et
:
Efficax itaque oratio qua deos infcros debitum
scq. per matrcm vero Agrippinam Drusos attigit. suum agnoscere vult magna versu 707 :

Hav.
Si nunquam hsc carmina fibris
Magi phanlasmata edunt.Qmdqmd illi faciunt
{2'^)
Humanis jpjuna cano, si pectora plena
id faciunt pofostatc doamonum sibi ministrantium, S.Tcpe iledi, et lavi calido prosecta cerebro :
quanto itaque faoilius similo porpotraro ipsis daj Si quis, qui vcstris laput extaque lanribus infans
nionibus in propria causa operantibus ? Apuleius Imposuit, victurus erat, parete precanti.
dc illis « Ilorum dc numero curant sin^uli, ut
;
Posterius tamen hoc loco magis convenire puto
08l cuique Iributa provincia, vel eomniis conlir-
quomodo apud eumdem poetam, lib. 1, 695, ma-
mandis, vel cxtis fissiculandis, vel pra^petibus gu
trona Romana vaticinari desinens
bornandis, vel vatibus inspirandis, vel fulminibus
)U3
jaculandis, coeterisque adeo, per quto futura pra?- Lasso jacuil deserta furore.
noBcinius. » H.w. lcgc ex ms9. deserta furorc Elidere vero cst spiri-
inlumant animas. Pulcherri-
(21) nf;futictonim tura suEfocarc. Laclantius scu Luctatius Placidus-
ma lcctio quam ex
Cod. Fuld. rcprajsentavit Rig. in Epiloma Melam. Ovid. lib. vii. cap. 2 w ut :

laudante cliam Junio. Ego cum ipsam in ms. L. U. -Esonein senectute elisuni in adolescentiam redu-
quoque deprahendi, ut et Herald. in suis. Ipso ad oeret. » Flavius Vopiscue lensiy nierabris fieri dicit
Nalion. 1, 5 :^« Qui suporficic vooabuli infamant « Fanaticus quidom in templo Sylva-
in Floriano :

vontatem. » El n, 7 « Sepulcris rognum vestrorura

:
ni tcnsis membris exclamavit. » Hav.
 :

471 TERTULLIANI OPEllUM PAHS I. — SRRIES I, APOLOGETIGA. 472

immittunt habentes semel invitatorum angelorum \ pervolat, aliter qui tecta viciniiB tranailit; et alia
et djcmonum assistentera (25) sibi potestatem, per via 413 pronuntietur in eo qui genitalia vel la-
quos et caprae ct mensJE (27) divlnarc consueverunt; certos, aiia in eo qui sibi gulam prosecat. Compar
quanto magis illa potestas de suo arbitrio et pro exitus furoris, et una ratio est instigationis. Sed
Euo negotio studeat totis viribus operari, quoJ alie- hactenus verba, jam hinc demonstratio rei ipsius,
naj prfBstat negotiationi? Aut si eadem et angeli et qua osteademus unam csse utriusque nominis
dcemones operantur, 412 qua) et dii veslri, ubi qualitem. Edatur hic aliquis sub tribunalibus ve-
est ergo prfficellentia divinitatis, quas ulique supe- stris, quem daemone agi constet, Jussus a quolibet

rior orani potestate credenda ost ^° ? Non ergo di- Christiano loqui spiritus ille, tam se daemonem
gnius praesumetur, ipsos esse qui se deos faciant, confitebilur de vero, quam alibi deum de falso.
cum eadem edant qua3 faciant deos credi, quam yEque producatur aliquis ex iis qui de Deo pati
pares angelis et dajmonibus deos esse ? Locorum existimantur, qui aris inhalantes numen de nidore
difiTerentia distinguitur, opinor, ut a templis (28) concipiunt, qui ruclando curaniur ^^, qui anhe-

deos ffistimetis '• quos alibi deos non dicitis ; ut lando profantur (31). Ista ipsa Virgo Goelestis (32)
aliter dementire(29) videatur, qui sacras turres (30) pluviarum pollicitatrix, iste ipse iEsculapius medi-
Varite lecliones.
Sic cod. Fuld., cxteri : quam utique superiorem
8* credendum est. ^' TVouwer. e. ms. et Haverc- —
distinguit ; cod. Fuld. distinguit, opinor, ut in templis. etc. Latinius et Rigalt. ajstimetis, casteris : existi-
metis. *^ Ila codd. omnes ; Rig. emend. conantur, Hav. curventur, Nescio an scribendum sit : occupanlur
vei occursant.
Commentarius.
A.mstentem s. p. De Chaldaeis Diog. Laert.
(26) B Q"*"^ ^''^"^ morbis in corporis avius errat
in Proaemio 'AaxtTv zt xai (jiavTixrjV xal TrpopjS-/)-
:
Saepe animus, dementit enim deiiraque fatur
aiv xai auToT? Ssou; EfjLtprxvf^etjOa^ XiYovxa^;, i. e. Itaomnes fere mss. etiam Voff. Lugd. Bat. nec
« Divinationem praeterea prsedictionemque exercere, debuit tentare Lambinus substituendo dementut.
sibi deos apparere asserentes. » Hav Hav.
(27) CaprcB et men%x. Capras primum oraculum (30) Qui sacras turres, etc. Huc refero saltum o
feciise Delphis scribit Diodorus, lib. xvi mensae ;
saxo Leucadis prope delubrum AppoIIinis, quo ab
etiam ad eamdem divinationem ascitae sunt agen- amore iiberari crediti sunt amatores, quasi non
tilibus, et opera daemonum locutaj. Virg. ii, iEneid. idem quodvis saxum prosstaret mortem pro vita
Huc undique Troia gaza retribuens. Ovidius, in Sapphus epist.
Incensis erepta adytis, mensaeque deorum.
Hanc legem locus ille tenet : pete protinus altam
(28) Distinguit, opinor, ut a temptis, Ita praeclare Leucada, nec saxo dcsiluisse time.
ex MS. Wouwerius, probante La Cerda. Ita etiam
ms. Fuldanum, nisi quod ibi in teniplis. Rigt. non Nec multum stultitia lleliogabali, de quo
differt

secutum miror. Collatio Scriveriana non multum Lampridius Paraverat igitur funes blatta et
; «

abit « Distinguit
: ut opinor ] a templis. » Quo- serico et cocco intortos, quibus, si necesse esset,
[

modo reponendum esset « L. d. distinguit, ut opi- :

laqueo vitam flniret. Paraverat et gladios aureos,
nor, a templis deos existimatis, » etc. Possis eliam quibus se occideret, si aliqua vis urgeret. Parave-
r<it et in cerauneis et hyacinthis et in smaragdis
legere distingui opinor. Sed Wouvverianam ob se-
quentia magis probo. Vultjati, Distinguitur (opi- venena, quibus se interimeret si quid gravius
nor) ul ait. » Minucii, p. 30, locus est, quem huic immineret. Fecerat et altissimam turrim, substra-
tis aureis gemmatisque ante tabulis, ex qua se
conferunt « Hi sunt et furentes, quos in publium
:

videtis excurrere, vates et ipsi ajjsque templo, sic praecipitaret, dicens, etiam mortem sMam pretio-
insaniunt, » etc. Quem locum Heraldus non intel- sum esse debere et ad speciem luxuriae, ut dicere-
lexit, quod dum fatetur, depravat, legens « Vates :
tur nemo sic periisse. » Hav.
(31) Anhelando profantur. Id non fiebat sine
et ipsi ipso in lemplo. » Error inde quod nuaie di-
strinxerit. Sed procul dubio respexit TertulHanus
confusione vocis et valentissimo anhelitu. Lucan.,
v. 148
(quem passim sequitur Minucius) factum Luciani :

6ui locura, apudquem \n Jove Tragxdo miser ApoUo Sub pectore ficta quieto
provocatus a Momo, ut quoniam summus habere- Verba refert, nuUo confusae murmure vocis
tur vates, jam tum in concilio deorum pra^diceret Instinctam sacro mentem testata furore.

quisnam ex Sophistis de diis et deorum cultu dis- Et mox

putantibus victor foret,nihil habetquod respondeat
Non rupta trementi
quam ridiculum illud Ilu)c, w Mojjjie, Suvaxov irot- :
Verba Bono, non vox antri complere capacis
ilv Tauxa, fxi^x» xptTcoSo? '^jIJlTv irapovTOi;, (Jirjxe 0u- Sufficiena spatium, etc.
[jiiafJiaxwv, Ti-rjY^? (Jiavxtx-?jc, o"a
•}) KaaxaXJa et- •?)

t{v ; Qui hoc ullo pacto fieri possit,Morae,ne-

i. e. « Adde versum ^70 et sequentes. Sed non possunt
que praesente nobis tripode, neque thymiamatis, n haec melius disci quam ex Donati nota ad Terenti
nec fonte augurali, qualis est Castaiia. » Hav. Phormionem IV, sceda iv, ad illa: Interdivit hario-
(29) Demenlire. Ita ex God. Fuld. Rip. quod et lus. Ibi vetustissimus ille et optimus interpres :

Pam. et alii am.plexi sunt Ita e^o in ms. L. inveni,
Barr. et Ald. Rh. dementare, G\oss. Lat. Gr. de-
mentat, Irh-r^in, '.Stioxtxu)?. Unde apud posterio-
res Latinos dementatus et dementator pro mente
alienato, et illo qui mentem alicujus pervertit.
Videtur enim maKis significare vim alteri illatam.
Dementire est insanire. De Anima, c. 18 « Nam
oum et dementit homo. dementit anima. » Imo
ipse Lucretius, iii,
« Hariolus est. qui divina mente vaticinatur.Dictus
hariolus, quasi fariolus, a fatis et a fando, quum
F pro H, et item H pro F in multis locutionibus
ponatur. An quo quod imitantur aspirationem in
exhalando ? nam habitu solent excludere velut
mortalem animam, ut divinam recipiant, unde e^
: vocem pjusmodi dabant, quae est E, quod CE
sonus exhalandi vim praestat. » Hav.
464. (32) Virgo Ccelestis. Intelligit Junonem, Cartha-
 ::

73 APOLOGETICTJS ADV. GENTES. 474

nanim dninonglrator, alia die morituris (33). So A monas esse cognoscitis. Eadem vero opera noslra
3r(Jiu ct ct Asclepiodoto vitec siimmini-
Thanatio ab cisdcm diis vestris non tantum hoc dctcgcntibus,
;rator : da^mones confessi fuerint, Christia-
nisi se quod neque ipsi dii *" sint nequo uUi alii '•*, etiam
c mentiri non audentes, ibidem illius christiani illud in contincnti cognoscitis, qui sit vere deus, et
rocacissimi sanguincm fundite. Quid isto opere an an unicus, quem Christiani profitemur,
illo, et

lanifostius ? quid bac probationc fidelius ? simpli- ct an credendus colendusque, ut fides, ut dis-
ita

tas veritutis in medio est virtus illi sua assistit

; ciplina disposita estChristianorum. Dicent ibidem :

ihil suspicari licebit. Magia aut aliqua ejusraodi Ecquis iile Ghristus cum sua fabula? 415 Si ho-
illacia fieri dicetis '*, ei oculi vestri ot aurcs per- mo communis conditionis, si magus, si post mor-
Quid aulem inniti potest advcrsus
liserint vobis. tem de sepulcro a discipulis subreplus, si nunc
°'

I,quod ostenditurnuda sinceritate ? Si altera parle denique pcnes inferos, si non in cojlis potius ", et
vere dei sunt, cur scse dffimonia mcntiuntur? inde venturus eum totius mundi motii, cum horrore
n ut nobis obsoquantur? Jam 414 ergo subjo- orbis, cum planctu omnium, sed non " Christiano-
La est Christianis divinitas vestra ; nec utique di- rum,utDeiVirtusetDeiSpiritusetSermoctBapientia
inita deputanda est, qua; subdita est homini, et et llatio et Dei Filius. Quodcumque ridetis, rideant
i quid ad dedecus facit, ffimulis suis. Si altera ^ et illi vobiscum negent Christum oranem ab eevo ;

-_i- j L ...1 i: -- -i;u:

arte daemones sunt vel angeli, cur se alibi pro
D animara
._: 1:1. .x :..j-.i rv:
restituto corpore judicaturum. Dicant hoc
. 1

iis aj^crc rcspondent? Nam sicut illi, qui dii ha- pro tribunali.si forte,Minoen et Rhadamanthura(34)
lentur ", dajmones se dicere noluissent, si vere secundum consonsum '* Platonis et poelarum esse
!ii essent, scilicet, ne de majestate se deponerent sortito3;suae8aitemignominiaEetdamnationisnotam
ta et isti, quos directo dajmones nostis, non aude- rcfutent renuant se immundos spiritus essc, quod :

cnt alibi prodiia agcro,8i aiiqui omnini) dii essent vel ex pabulis eorura sanguine et furao et putidis
uorum norainibus utuntur vererentur enim abuti ; rogis pecorura (35) et impuratissimis linguis ipso-
[lujcstate superiorum ^^ sine dubio et timendorura. rum vatum intelligi ob raalitiam
debuit ; renuant '^

ideo nulla est divinitas ista quam tenotis, quia si prajdamnatos se in eumdem judicii diera cum orani-
sset, neque a daeraoniis ailcctaretur ^', noque a bus cultoribus et operatoribus suis. Atqui omnis '"•

liis negarctur. Cura jergo utraque pars concurtit haec nostra in ilios dominatio el potestas de no-
n confessionem, deos csse negans, agnoscite unum minatione Christi valet(36), et de commemoratione
;cnius csse, id est daemonas. Verum utrobique '^ eorum, quae sibi a Deo per arbitrum Chri-
am deo8 quierite ;
quos enim preesumpseratis, dae- stum imminentia exspeclant. Ghriatum timentes
VarlEe lectiones.
Rhe^i. aliique : licebit, magica — fieri. Dictis non stctis, si, etc. Hig. et Hav. receperunt scripturam
od. Fuld. ; cod. liojigarsii : magia — lieri dictis. Non
Put., Lugd. et .'igob. dicelis, si, etc, codd.
ieri dicitis. Non dicelis, si elc. '*
Lugd. Bat. natura), unde llavcrc. suspicatur natura, vel,
Ms.
'ere natura. '* Dici Par. "^ Majestatem supcriorem Fran. : raajestate superiore Paris. *" Rhenan.
Uiique : alfectaretur in conCcssione, etc, qux duo vu. interpretalionis causa uscripta deteverunt Rig. et
hw. '8 Fr. Jnnius, Hav., et Seml. el Hitt. distinguunt : d;emonas, vcrum, ulrobique. Jam deos, etc.
* ^unl Parisin. «« Sed at/d. Par. ^' Crucem Ilaverc. ^- Ocws Seml. »» Si non Fran. " Sensum
^aris. ilenuntient Fran. lUg.
<";
Codd, Put. et Lugd., Khen., Ald. et Fr. Junius
<«5
operatio- :

libus.

Commentarius.
^inonsium Numen primarium, dc quo nos supra C istam vitaj largitionem, quae tamcn paulo posl cum
id cap. 12, ot pra^claro etiam disputat la Gcrda ad morte foret commutanda. Vulg. Alias demorituris.
)ap. sequens, docens virginora illam appellari, et Aidus tamen Alia demoriluris, ut et L. H. et.Xgob.
lon absiirde pluviarura hic mentionem conjungi, ut pateal t6 excidissc. Sallustius SuUam in
luce cx acre desccndunt. llinc certo Orphous in pcriculis imperritum Loc modo argumentari ad
)ymno ad illam : Volocera facit, in Bello Jug. cap. iUG « Etiamsi :

certa pestis adesset, mansurura potius, quam pro-

0(x6pa)v (xlv Siepwv, ovijjLwv xpotpl, TiavTOY^veOX».
ditis quos ducebat, turpi fuga incerta, ac forsitan
Nimboruui niater, veutorumque, omuigeuilrix. paulo post morbo intcritur;v! vit;e parceret. » Hav.
(34) Minocn et Hhadamanthum. Poetis in hoo
U Junonem Virginem fabulosa anliquitas haud conscntirc Platonem in hcec verba recensct D.
onticuit testis mihi Pausanias in Corinthiacis
in Just. Martyr. Apol. ii. Plato, inquit, Rhadaman-
j
Ine ; Kat tttjyt) KdvxOo^; xaXoujjiivT], evTatJOa t^,v thum et Minocn itidem injuatos ad sc venientea
Hpav «paalv 'ApYeloi xaTa 'i-zo^ Xouojjiivifjv TrapOevov plexurum esso docuit, nos autera idipsum faclum
[vEdOar ouTo; [jilv Sr^ (j^Kjtv ex TcXeTfis
"Hpqt,
aYouai V iri dicimus, sed a Chrislo. Addit. orat. pro Chri-
|r,
XoYOs TtLv auoppv^Twv bTiv, i. e. « Et fons stianis .Vthenagoras Nos autem, sive Minos sivo
:

iii nomen Canathus. In eo fonte vulgo apud Rhadamanthus sit sive aliquis eorum paler, ne
rgiviis, proditum, Junoncm, ubi quotannis
lave- eum quidom ipsum cffugiturum esse judicium Dei
l, denuo virgineni (ieri. Manavit hic sermo ab dicimus. » Pa.m.
rcanis initiorum, qu;v: Junoni solemni riluiiunt.» n (3"i) Veterum contumeliis
Putidis rogis pecorum.
od. Ald. vo.v cwleslis pessimc, ut et Rhen.
vis oneratoa dajmonas notum est. Sulpilius de S.
vlestis. 11 Av.
Martino « Quid hic. inquit, adstas, crueuta
:

(38) .ilia die morituris. Ita pr;Bclaro restituit Kig. bestia? Nihil in me, funeste. reperies. Lac.
»i ras. Fuld. (^ui habet alia die moriturus, ut et (3G) Omnis hxc nostra in illos dominalio, et pO'
133. llerald. m quibus morituris. Ridet enim tcstas de nominatione Christi valet. Notabilis est ia
 ;;;

475 TEHTULLIANI OPERUM PARS I. — SEKIES I, APOLOGETIGA. 476

in Deo, et Deum
Chrlsto, subjiciuntur servis A. gant esse, quaque non alium deum respondent
in
Dei et Christi. Ila de contactu deque afflatu nos- pra^ter unum, cui nos mancipamur, salis idonea
tro contcmplatione et ropraesentationo ignis il- est ad depellendum crimen \sesm publicee et maxi-
lius correpti, etiam dc corporibus nostro imperio me - llomanas religionis (38). Si enim uon eunt
excedunt inviti et dolentes, et vos praisentibus dei pro ccrto, nec religio pro certo est si religio ;

erubesoentes. Credite cum verum " de

illis, se non quia nec dei pro |certo, nec nos pro certo
est,
loquuntur, qui mentientibus creditis. Nemo ad rei Bumus laesffi religionis. At e contrario in voa
suum dedecus mentitur, quin potius ad honorem. exprobatio resultabit ^, qui mendacium colentes,
Magis fides "° prona est adversus '.semetipsos con- veram religionem veri Dei non modo negligendo,
fitentes, quam pro semetipsis neganles. Hiec deni- quin insuper expugnando *, in verum 'committitiB
que testimonia deorum vestrorum Ghristiauos fa- crimen verae irreligiositatis. Nuno, ut constaret
cere consueverunt, 416 quia plurimum iilis cre- illos deos esse, nonne conceditis de «stiraatione
dendo Ghristo Domino ^^ credimus. Ipsi litterarum communi aliquem esse sublimiorem et potentiorem
nostrarum fidem acceodunt, ipsi spei nostree fiden- velutprincipem mundi, perfectae potenLiae' et maje-
tiam eedificaut. At colitis illos, quod sciam, etiam
statis? Nam etsicpleriquedisponuntdivinitatem^ut
de sanguine Ghristianorum. Nollent itaque vos tam
fructuosos, tam officiosos sibi amittere, vel ne a vo-
B imperium summae dominationis esse penee unum,
officia ejus penes multos velint ; ut417 Plato (39)
bls quandoque Christianis fugentur ', si illis (37)
Jovem magnumin eoelo comitatum exercitu descri-
sub Christiano, voiente vobis veritatem probare,
bit deorum pariter et dffimonum. Itaque oportere et
mentiri liceret.
procurantes et praefectos et praesides pariter sus-
CAPUT XXIV.
Et tamen quod facinus admittit, qui magis
Argumentum. — Falsiim itague essc crimen irreli-
cipi''.

ad Caesarem promerendum et operam et apem

giosilalis, el ad Romanos potius quam Christianos
pertinere, quos vel ex hac subjectione dxmonum suam^transfert, nec appellationem deiita ut impe-
pateat, majorem illis et subiimiorem Deum colere ratoris in aiio quam principe confitetur, cum
adeoque vel liberiaiem sallem religionis illis esse
capitiile esse judicetur alium praeter Geesarem et
reiinquendam, qux cum aliis detur, lum nec ipsis
yEgijpCiis negeiur. Sei apud iilos quidvis coli licere dicere et audire ? Colat alius Deum, alius Jovem,
prxter Deum verum. alius ad coelum (40) supplices manus tendat, alius
Omnis ista confessio illorum, qua se deos ne- ad aram Fidei, alius, si hoc putatis, nubes nume-

Varice lectiones
" Verum abesl Paris. ^» piena La Cerda, proxima Haverc. ^^ InChristo Dominum mavult fVouwer.
1 Quandoque Christianis fugentur Franeq. fugarentur Wouwer e Cod. ^ Sic Haverc. ex auctoritate
cod. Fuld. ; caeteri Issae maxime R. rel. ":Resultavit, Ft^an. re ista resullabit V. Cod. Fuld. * Oppu-

gnando Jun. » Ita cod. Fuld., Rig. et Hav. ; cod. Lugd. in vero ; casteri omnes, in Deum. * Peritiae Fran.
^
Rhen. aliique suspici.
Commentarius-
hanc sententiam Irenaei locus, lib. ii, cap. 5. Q pabant illis secundas aut tertias divinitatis partes
;

Domini nostri nomini, inquit, subjccta 'sunt tribuebant. « Quos ad .triginta millia multiplicavit
omnia. Et propter hoo Judaei usque nunc hac ipsa Hesiodus :

advocatione dajmonas effugant. t*AM.

(37) Si illis. Sensus obscurior, sed tamen hic
TpU "fip [Aupioi elfftv eiti •)(eovl itou)^u6oTetpTi
'AOavatoi Zrjvo; tpuXaxei evTj-riLv av6pa)ua)V.
est credite illis, cum adjurali a nobis verura
:

dicunt ; si enim liceret illis mentiri, quando homo Ut non immerito certos atque incerlos prodidcrit
Christianus veritatem vobis probare vult, facerent Varro, et ex illo Prosper Aquit. Prom. et Praedict.
certe ne vos tam fructuosos sibi amitterent, imo
; III, 38. At quorsum illi ? cum jam Socrates pronun-
ne a vobis ipsis, olim forte Chrislianis, ab aliqua tiaverit non indigere Deum illis nec eorum olxetai?
possessione sua deturbarentur. Hav. XsixoupYiaic, propriis cujusque of/iciis, ut ex ipso
(38) Lxsse pubLicxet maxtmxUom. r. Mirum non Platone notavit Theodorelus, Gr. Aff. Cur., p. 110.
adyertisse hanc lectionem Rigaltium aliosve, sed Hav. —
Plato Jovem Magnum. Hunc Platonis locum
edidisse Ixsx maxime Rom. r. Tria enim diluit sic recenset Athenag. Magnus ille dux in ccelo Ju-
crimen primo laesae religionis, quam gentes passim volucrem reperit currum [quae ipsa verba piter,
observant, tum imprimis Romanae, quae oerte ad gent. D. Just.] exornans, orans, el citat orat.
distabat a cynocephalis et inquinamentis .Egyptio- curans omnia. Hunc autem consequitur exercituf
rum, licet nonnunquam etiam Romie receplis. deorum atque daemonum. lUud vero, inquit, nor
Tertio titulum lasae augustioris majestatis Cassaris
ad eum qui Saturni filius esse dicitur, pertinet Jo-
sc. de quo 0. 28, cui et gentium et Romanorum n vem nomine namque ipso conditor rerum uni- ;

dii subjecti. Debemus hanc et piurimas lectiones versarum designatur. Declarat id ipse Plato. Naa
Cod. Fuld. in quo Ixsse publice et maximx R. r. cum non [sic lego] haberet aliud quo eum signifi
Sed notura in mss. compluribus diphtongos non canter appellaret, vuigari et usitato, minime auten
ita accurate notari. Hav. proprio Uei nomine, evidentioris designationi
(39) Plaio. Quem respicere puto Lucianum in gratia est usus, adjecto insuper verbo Magnus, u
r.,.nnoor,;^r.n oTT ?>-i' ! _ ^
disccrneret coelestem a terreno, ingenitum a ge
.. . A'. -,
.
-, _ .?

nito, Paucis idem repetitur ab Arnobio lib. i, adi

.
, ^
, ..., „ .„ gentes, vel ex appellatione qua Jupiter Opt. Mai
oeutEpa, y.clI Tpfxa Jvefxov t-^? OeoTiQ-coi;' i. e. « E dicitur et habetur. Pam
diverso inv
alii liberaliores, multos deos faciebant (40) Ad ccelum. Demonax apud Lucianura,
quibus pr
divisis, hunc quidem primum deum nuncu- itus ab amico adesset illi ad fanum iEscuIapii
tatus
177 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 478

et orans (41), 418 alius lacunaria (42), allus A flem ; atque adeo et iEgyptiis perraissa est lam
luam animam (13) deo buo voveat, aliushirci (44). vanai superBtitionis potcBtas , avibua et bestiig
/idetc cnim no et hoc ad irreligiositalia elogium conscerandis, et lcapite damnandia qui aliquem
ioncurrat adimere iibertatem religionis ct in-
", hujusmodi deum Unicuique etiam
occiderint'.
erdicere optionem divinitatis, ut non liccat mihi provincia) et civitati suus deus est, ut Syrioe
lolcre quem velim, sed cogar colere quera nolim. Atargatis (45), ut Arabia3 419 Dusaros (i6), ut
^eujo se ab invito coli volet ", ne homo qui- Noricis Belenus (47), ut Africse Ccclestis (48), ut

Variee lectiones.
" Excurrat ms. L. B. » Neilet Fran.
Commentarius.
ilii saluteoraturo, Ilavu, e^pT), xuKp^v i^jr^ xov (45) Syrix Atarrjatis. Ita reslitui ex Cod. Fuld.
AaxX/jiTiov, (j.Y^ Sjvaxat xavxEuOev •?j(i.(jjv euyojjLSvojv
£1 optimo, qui habet Adurgalis. Cui lcclioni accedit
t/.outiv « Vaido surdum deum narras, inquit, si testimonium ex lib. ii ad Nalion. c, 8 t (Juanti ;

itiam hic nos non uudiat. » Hav. Bunt qui norunt vitfum vel auditum et Argatim
(41) Alius nubes numcret orans. Christiani ple- [leg. Atargatim] Syrorum Coelestem Afrorum, » ut
:

'um(|ue conveniebant in areis, ibique orantes ccc- recte ibidem,ct ex illo hunc locum emendat Gotho-
um suspicicbant absciue aris, absque staluis; eos fredus. Varia enim nomina pnrtita erat hisc Dea.
gitur elhnici deridebant, quasi nubes orando nu- Strabo in fine lib. xvi A'i ol xojv (ivo[j.aTO)v [ii-za-
:

norarent.idcirco Terlullianus absurditatem absur KioKJn^, y.au [xiXdxa xwv fiap6ap'./.u)v iroXXa'.* xa-
iitatc alia rcfellit. Nos, inquit, nubes numcramus, B Q^''^^? '^'^'' Aap'./xr,v AapeTov E.xaXEjav, xov 81 |JLap-
^03 lacunaria templorum ncmpc, sive Capitolio- ^tpiv llapj7ax'.v, 'AxapYa-T|V olxr,v 'AOapav ['AOi-
•uin. Sic ipse i, pug. 37 Cojlum apud Dapitolium
: avp corrigit Casaub. ad
Athanaei lib. viii, c. 8].
luoeritis, nubila de iacjucaribus exspectatis. Pam. Aepxexw 81 «'JXTjv KxTjafa; xaXet i. e. « Nominum
(42) Alius lacunaria. Perlinet ad gentiles, apud enim mulationes permulta; sunt,pr<TGserlim Barba-
ijuos deauruLa erant templorum luquearia (Vide rorum, qiiemadmodum Dariaccm Darium, Pharzi-
Lipa. lib. iii, de Magn. Hom. cap. 5. Meurs. de rim vero Purysatim, Atari^atum Atharain dixerunt:
liUxu cap. \II, et Rycq. de Capitolio p. 2()(J) et in quam Ctesias Dcrceto vocavit. » Vocatur et Der-
^uos repercutit id quod Ghrislianis et Judajis obji- ceto, seu Dercetis ab Ovid. Melam. iv, 45; et Plinio
jiebant nubes numerarc. Ipsi eniin illi sacrifican- Nat. Hist. v. 13, ct apud Hyginum raater Semira-
Lcb in Cupitolio manibus non tanlum sursum leva- midis nominc hoc voratur Fab. 223 « Quem fecit :

lis.Hcd ct pcdum digilis insistcntcs arccti slabant, Semiramia Dercetis filia. » llla vcro Dea Atargatis
quiisi lacunaria numerarent. Martialis de .lElhonte isto nominc proecipue colebaturin urbe Syria; Bam-
1. XII, ep. 78 : byca. Strabo, lib. xvi "VTtipxetxai 8e xou 7:oxa(jtou,
:

Multis dum prccibus, Jovem

salutat, (Tyotvo'j; xixxapa; 8'.cyo'jja Ba!J.SjXT,
•f| T,v xai ,

Slaus suLumos resupinus usque iu ungues, 'ESeaaav xal Upav it(5Xtv xaXovicrtv iv v^ xiixiLt'.
iElhon in Capitolio pependit. IIav. XT|V S'jp'!av Oeov xt,v 'Axapyaxtv, i. e, « Quatuor

(43) Alius suam animam. 1'ropter^in lib. Epigr :

BchoDnorum spatio trans fiumen estBambyca,quam
Edessam ct Hierapolim quoque, id est Sacram ur-
Ouid vovat Domino, quisque bene corde volutat, p bgm vocant.In eaAtargatim Syriam Deam colunt.»
Il.sum se totuin pr.Tparet el voveat, ^ prm-
Major euiin ollern uequit hostia nieutis in ara, q lepidam
^ {abcllam esurientibus Grfficulis .f
- - . .._ ^ ^ .

Nec Chrifiti cx teuiplo suavior exit oJor. buit apud Athenaeum, 1. viii, c.8 "Oxt rixt; ^ xih^ :

E'jpojv paaiXtaaa 0'jxaj<: )'^v o<\iotii'(0^, woxe xT)p'j^ai

Exprossit illud Augustini « Quisquis bene cogita*
: :zp FaxiSoc [j.T,8iva t^^Ojv
ateo eaO''£'.v, 6-71' ifjoloL^ oe

quid Doo voveat, ot quas vota pertolvat, se ipsum xo'j; TToXXoui; a-jx^fjv jjiev 'Axipyaxtv 6voijti;^e'.v ,

voveat et rcddat.IIoc exigitur, hoc jubetur imago : tyOjtov 81 (iire/EaOat,!. e. • Gatin reginam Syrorum
Giesaris reddatur Cffisari.imago Dei reddatur Deo.» in tantum obsbniorum avidara fuis.se, ut edicto per
At vcro, ut pulchro Philo Judffius ait in libello, prneconem vetuerit, piscibus ixep raxt5o;, i. e.
Quod Deter. Pot. hividi, etc. IhrXavTjxai xal ouxoi; pra;ter Gatidera,quemquam vesci rerumque igno- :

upo; aaefictav (^Soij, ctc, i. e. « Aberravit illo a
via pietatis, in cercmoniis sanctitatcm collocans,
et dona dans ci, qui his nun capitur, nec unquam
alia accipit, et adulans ci, qui palpari non potoet,
quia cultu voro dclBctatu.", cum aninia solum et
unicum sarrificium offert, ncmpe veritatem adul-
ratione multos el illam Alcrgatim vocavisse, et a
piscibus ahstinuisse. » Adde Ducianum, de Dea
Sijria, p. 884. De Astarte vero et illis numinibua
quoe sequuntur consule hoc loco Junium et la
Gerdam, ex quo pleraque interpretcs .Minuciani, et
; Pithocum in Suhcisiv.c. 3 et 4 Floridum Sabinum ;

torinum autcm uversatur, quales sunt ostentalio- Subcisiv, II, 7; Scaligcrum, dc Emendalione Tempo-
nes opum extornarum. » IIav. rum, in I-Yapmenlis, p. 27; Kippingium.in Antiqu.
(43) Alius hirci. Fuld. alius Respicit hircum. liom. I. I. c. (), et in primis Seldenum, de Diit
sacrilicia, de Idol. c. 6, sed alio « Colis sensu : Syris. Vulgata? editiones sic habont Syriie Aslartes.
j)
lulom non spiritu vilissimi nidoris alicujus, sed Ald. A.ttartis. Hav.
.uo proprio ncc anima pccudis impensa, sed ani-
; (4(i^ Dusarcs. Ita scribe cum Fuld. qui Dux.ares.
ina tua. » Solebat autem hircus vol caper cum Nam duo numina .\rabes in primis roluisse vidcn-
l'uni. tiim Raccho immolari. Notus in vastantcm tur Ohodan et Dussarcm. ut rocte observat Gotho-
.inoas Dominitianum versioulus apud Suetonium, fredus ita emendans Ohodanedussirem quod in lib.
'•*?• ^^ '
ad Nationcs occurrit, prKterque 3rque ostendens ex He-
Kt(v |jit «paYTi; l-n\ (SfJ^av, 6'tj.(o; i'xt xapTTotsopT^ao),
eychio Dusarem esso Racchum. 13arr. et Rhen.
"Oajov eTTtanelaat Ka(aapt I)ia.^ares. Vulg. Disarcs. 11 w.
0'->oij.ivqj,
(47) Noricis Bctcnus. Male Ald., yorico Tibc!cnu3
}ua8i dicaa Latinc :
et Pamel. Sorici Bclcnus. Sed scribcndum forte I
Rode, caper. vitem. tamen hinc cum slabisad aram, Norico Aclenus, ut convcniat cum reliquis. Hujus
In tua quod fumli cornua possit, erit. Dei mentio
reramro rom declarant, qunrum una ex Choulio. (48) Africx Ca;lestis.^ec hujus de» silentium est
dtera ex Gorlaeo mutuata. Dact. i, 21. apud
479 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APQLOGETIGA. 480
MaurilaDife Rcguli siii (49). Romanas, ut opinor, A per ipsam quoque Ilaliam municipali consecra-
provincias cdidi, nec tamcn Romanos deos 420 tione ccntur : Casiniensium Delventinus '"
,

earum, quia Romae non inagis coluntur,quam qui Narniensium 421 Visidianus, iEsculanorum (50)
Varice lecliones.
'" ILec esl probavit Haverc. Nam pro Casiniensium, alii : Casianengum,
scriptura cod. Fuldensit, quam
Casianentium, Crustumincnsium, —
pro Delv. al Belventinus, pi-o Narn. ,Vis. al. Narnensium —
Viridianus, —
pro .iisc. at. Asculanorum [Reinesius conj.. t^cEsulanorum), pro Nortia at. Norsia, Nor- —
cia, Nursia, Nurscia, Nersia, —
pro Ocric. al. Otriculanorum, Cericulanorum, oro Sutr. Hostia at. —
Sutr. Nortia.
Commentarius.
Dei mentio sa^pe in Inscriptionihus occurrit apud Bacrorum ritui redderentur, ille, inquam verus
Gruterum et Reinesium, qui postremus ad inscri- Deus, cujus prophetica vaticiniu nesciunt omnino
ptionem 51, lib.i,notat iVoricis tribui a Tertulliano mentiri nec fallere, sub Constantino et Augusta
quod in confinio Norici et Illyrici essent in agro Placidia, quorum nunc Filius Valentinus pius et
Garnorum, Venetorum pars et ffimuli quondam, Christianus imperat. Urso insistente tribuno, om-
hodis Bubditi, Aquiieienses Erat enim hoc tutelare nia illa ad solum usquo perducta, agruui reliquit
uumen Aquileise urbis, quod cum clarissime pa- in sepulturam scilicet mortuorum ipsamque viam :

tet ex Gapitalini loco in Maximinis, quem addu- sine memoria sui, nunc Vandalica manus evertit.»
cunt interpretes, tum etiam ex inscriptionibus ibi- Eamdem deam peplo ornari solitam docet Trebel-
dem repertis, quas cum Deo suo Beleno examinat lius Pollio in Gelso, qui inter tyrannos numeratur,
et explicat ibidem doctissimus Reinesius. Cui suo 28 « Gelsum imperatorem appellaverunt, peplo
:

merito addi debet Jac. Nicol. Loensis,qui ex ruinis Deas Coelestis ornatum. » Etiam apud Ammianum
Aquileiensibus plurimas inscriptiones congessit et B AsclepiadesphilosophusDeaeCoelestisimagunculum
de Beleno. Noricis et Aquiliensibus disserit co- secum ubique tulisse dicitur, adeo utinde cognos-
piose Miscell. Epiphillid. 1. v, c. 15,quemque Lam- ceretur. Nec dubium sane unde hujus cultus Car-
pasi suso Criticse inseruit laboriosissimus antiqui- thagine invaluerit, cum nota sit omnibusPhoenicia
talis vindex Gruterus in Supplemento tomi quin i. Dido, atque ita diserte scribat Pausanias, in Alli-
Praeterea Scaliger, Z.ech'o?2. ^U50«. lib. i, cap. 10; cis : IIpwxot<; 81 AvOpwTrwv 'Atraupiotc, elc, i. e.

Le Moyne Notis ad Vai-ia Lacra, p. 622, et deni- « Primi omnium mortalium Assyrii Coelestem co-
que Philippus a Turre in Monumentis vcteris Anlii. luerunt a quibus Paphii in Cypro acceptum sa-
:

Hav. crorum ritum, cum Phojnicibus, qui in Palaestina

apud criptores. Erat vero Juno, Carthagenis tute-
lare numen.VidequaG supranotavimus ad c.l2et23.
De qua variae etiam inscriptiones occurrunt apud
Gruterum et Reinesium, etiam Loensis ille modo
laudatus pulcherrrimum caput coegit.compilatus a
posterioribus scriptoribus, lib. vii, 13. Exstantque
Ascalonem urbem incolunt, Phffinices cum Cythe-
riis communicarunt, » in Atticis p. 14, ed Wech.
1583. Quae licet ibi ut Venus celebretur, tamen
nihil obstat, quo minus Junoni etiam suae Afri
applicaverint, nam ita Coslestis ei Juno et Luna et
Venufi vocantur. Lucianus in Diologis Meritric,
dial. 7 "Av kxi toioutov lpaffXT)v eupwjjLsv, etc, i.
:

in gemmis Gorl. ii, 566, et nummis monumenta, e. « Ergo si talem amatorem posthac inveniamus,
Hujus meminit etiam Prosper Aquitanus de PrO' Musarium, qualis hic Chaerea est, immolare opor-
missionib. et Paedictionib. I. iii, c. 38, memorabile tebit nos,PublicaequidemVenericapram candidam,
ejus templum describens, et inirandnm rem quam q Ca)lestis autem et ei quae in Hortis est, juvencam
ipse oculis suis usurpavit. Locum integrum,utpote
integrum.utpote .itifrno
utique. »„ r.v
Hav.
legi dignissiinum neo ab interpretibus TertuUiani reguli sui. Lactantius, i, 15
Mauritanix :
(49)
animadversum ascribere haud gravabor « Apud :
« Haec scilicet ratione Romani Caesares suos con-
Africam, Carthagini Goelestis inesse ferebant tem- secraverunt,et Mauri reges suos, » et paulo post,
plum, nimis araplum, omnium deorum suorum « Mauri Jubam. » Cypriani similis locus est, sed
aidibus vallatum. Gujus platea lithostrala, pavi- utroque rotundior Minucius « Et Juba volentibua :

mento ac pretiosis columnis et mcenibus decorata; Mauris, Deus est. » Huc refero Spartiam locum,
prope in duobus fere milibus passum protendeba- ubi crudelitatem imperatoris Severi nolat:"Horum
tur. Gum diutius clausum incuria,spinosa virgulta igitur tantorum ac tam illustrium virorum inter-
circuiuseptum obruerent, velletque populus chri- fector, ab Afris ut deus habetur. » Erat enira ge-
stianus usui verae religionis vindicare, dracones nere Afer, unde de illo Ausonius :

aspideaque illic esse ob custodiam templi, gentilis

populus clamitabat. Quo magis Christiani fervore Punica origo illi, sed qui virtute probaret

Non obstare locum, cum valet ingenium. Hav.

succensi, ea facile omnia amoverunt illaesi, quo
tcmplum 8U0 vero coelestiRegi et Domino conse- (50) JEsculanorum. NonnuUi ut Rigalt. legunt
crarent. Nam cum sancta Paschae solemnis agere- Ascutanorum. Sed aliter lib. ad Nat. Ald. Herald.
tur festivitas, collecta illic, et undique omni curio- Rhen, et ms. L. B. Repone Fgsulanorum, ex
sitato etiam adveniens multitudo sacerdotum emend. Reinesii. Fuit enim Ancharia seu Anraria
rnultorum, pater et ^dignae memoriae nonainandus q jocale Etrusci hujus populi numen, qui imaginem
!..._ ...1--..- _-!„._ -_
*
antistes Aurelius, coelestis jam patricB civis, ca ^^^ gignum ejus colebat. Quod clarissime patet ex
thedram illic loco Coelestis et habuit et sedit. Ipse insoriptione inventa Faesulis antiquo Etruriffl oppi-
tunc aderam cum sociis et amicis, atque (ut se do, quag collapsam vetustate seu alio casu imagi-
adolescentium aetas impatiens circumquaque verte- nem deae civis nobilis privato sumptu restitutam
bat] dum curiosi singula quaeque pro magnitudine dicit :
inspicimus, mirum quoddam et incredibile nostro
L. MAGILIUS L. F. PAVILI
se ingessit aspectui, titulus aeneis grandioribusque
NVS VARISCUS. III. VIR
litteris in frontispicio templi conscriptus Aurelius :
SIGNUM ANCHARI^
pontifex dedicavit. Hunc legentes populi miraban-
SVA PEG. RESTITV,
tur. Praesago tunc spiritu acta, quae praescius Dei
L. D. D. D.
ordo certo isto fine concluserat.Gumque a quodam
pagano falsum vatioinium, velutejusdem Goelestis Publicavit Keines. in Inscript. 1. ii, inser. 23,
proferretur, quo rursus et via et templa prisco Hujus Deae numine afflatos, ejusve ministros fuisse

J
181
^ncharia, Volsiniensium Nortia (51), .Ocriculano-
um Valentia, Sutrinorum llostia (52), Faiiscorum
n honorem unde accepit cogno-
patris Curis (53),
ncn, Juno. Sed nos soli arcemur a religionis pro-
)riclule. Ltfidimus Romanos, nec Romani habeaiur,
[uia non Romanorum deum colimus. Bene, quod
imnium Deus est, cujus velimus aut nolimus om-
les sumus. Sed apud vos quodvis colere jus est,
)rccler verum Deum, quasi non hic magis omnium
lit Deus, cujus omnes sumus.
CAPUT XXV.
^RGUMENTUM. —
Immcrilo itaque magnitudinem im-
pcrii liomanorum in (am immensum auclam pro
merito religiositalis itlorum in deos censeri, qui id
illis conferre poluerint, adeoque soli dii sint :
cum lamen illi et ridiculi, et
peregrini sinl, qui [quod multo cum sale prose-
quitur) stia polius conlra llomanos tulati fuissent,
si qua illis vis inesset.
deos reges fuisse dicit,
ippeliatos Ancarios putat Turacbu3'Advers. 1. xvi,
). 24. IIav.
(51) Volsiniensium Nortia. Ita malui scribere cum
]od. L. B. ut et Fuid. astipulante mss. Agob.
Sorsia. Put. Norcia, ct clarius ipso Tertiill. ad
Salion. Vulnniensium Nortia. quani ut Barr. Ald.
^or. Nursia. ut Pam. Hhen. Jun. et la
et Ilig.
[lerda Nei-sia.mss. codices apud Livium et Juvcna-
em variant in Ntirsia, Norlia ct Nurscia, sed claro
nscriplio veLiis Florenliic reperta quam protulit
i\eincsius, i, 131, Norliam appellat
MAGN/E DE^
MORTI-E.
Hoc certc pcculiare numen Voisiniensium fuissc
locet Livius, apud quem Cincius mcmorat in cjus
templo clavos indices numeri annorum fixos. Et Ju
venaiis, Sat. x :
Idem populus,
Favissel, si oppressa foret secura senectus
Principis, hac ipsa Sejanuui dicerel tiora
Augusliiin
;
it observavit Lipsius ad IV ;4rt?2a/.Taciti,qui Seja-
lum genititm Ful^iniis tradit. Hav.
(52) Sutrinorum Iloslia. Expressi scripturain Cod.
'"iildani. Sunt enim nomina qua)dam tutelarium
learum Deorumciue satis ignota nobis, quale hoc.
Uiomodo ipsa Juno Lucina forsan appclluta fuit,
•iuin quidum, secundum Isidorum, lib. viii, c. 11,
Junonom dicunt quasi janoneni, i. e. januam,
ro purgationibus feniinarum, eo qnod quasi por-
»3 malruin natorum pandat, id cst, nubcntium
laritis. » Corri^'e » Natur;o vol natis pandat et
: ut vix quisquam arte ulla ordinem rorum ac vicis-
uboiitium maritis. » Sic lIo.stiaria vel Ilostia vel n
imi'i; ,.«~_K..i., 11 i..:i. :_ :.i «rc- tJ
potuit, quamvis id affir-
mili vocabulo appellari
:
lare non ausim. Viilgati Sulrinoriim Nortia. Sed
^o non piilo Volsiniensium Nursciam Sulrinorum
ortiani fuisse Doam, cum variaj apud onincs auc-
'rea mss. lectiones ostendant satis camdem
("am, nominis vero variam fuissc pronuntiatio-
em. IIav.
\ (53) In honorcm Patris Curis ct a. c. J. Ila et
^o ipsa aniii|uitate fere obrula ex mss. rostiluo-
int JuM. ct Uig., ita etiam Cod. Agob. Junius ex
nL lcgit, in honore patris Curis, et a. c. J. Sed
^•^lius adlnic forsan ms. Lusd. Cat. qui in his
.iininibus oximiam bonitalem suam oslcndit.
• eo ila scrijilum invoni « Faliscorum in ho-
pre Patris Curris otaccepit cognomen Ju-
>• » Passim enim in hoc scripto coufundunt
APOLOGETICUS ADV. GENTES. 482
A homines, et illi ipsi reges, sine diis non fuerint :
olim eliam paupere cultu dii haberentur ; ut adeo
non Homani ob reliyiositatem magni, sed ob ma-
gnitudinern religiosi fucti appareant. Quinimo non
reliyiosos habendos, qui religiones tnilendo facti
sint magni, quandoquidem cum poputis etiam deos
eorum devicerint, illorumque templa vaslarint,
statuas dejeccrint, sucra aholevennt ; quum etiam
illi populi nonminus relvjiosiin deossuos fuerint,
(jui lamen a liomanis devicti, in illorum imperii
summam conllali sunt.
Satis mihi quidem videor probasse de falsa et
vera divinitate,cum demonslravi, quemadmodura
probatio consistat, non raodo disputationibus nec
argumentationibus,sed ipsorum etiam testimoniis,
quos deos creditis, ut nihil jam ad hanc causam
pudendi, vel etiam sit retractandum. Quoniam tamen Romani nomi-
nis proprie mentio occurrit, non omittam con-
B
Nonnullos quoque eorum gressionem,quam provocat illa prtesumptio dicen-
quo tempore 422 tamen tium Romanos pro merito religiositatis (5'i)
Commentarius.
librarii in honorem et m /iOwore.Apud illos quoque
Curris pronunliatum credo, quomodo et in lextu
scripsit Higalt. licet in Nolis edatur Curis. Nisi
velis ita e.\plicare cum Junio: Apud Faliscos Juno
honorem habel Patris Curis, imo el cognomen
inde accepit. Rig. etiam Cod. Fuld. adjutus est.
qui habct in honorem patris (Uiumis, ct a. c. J.
:
Vulgati omncs In honore est pater Curis, undc a.
:
c. J. Sed satis patet Tertullianum innuere Junonera
Faliscorum in honorem successisse Patris Curis
:
[quo Jupiter nomine Jictus putatur ut Curetum
princcps] et siinile nomen adeptam. Puto ego vo-
catam (uisse Curitim, quod clare docet Festus,
quamvis aliam denominationis ratiorem addat car-
nifcx ejus Paulus Diaconus. Is in lit. C « Curitim
:
Q, Junonem uppellabant, quia eaiiidem ferre haslam
putabant. » I)o Diis lutelaribus ef topicis consule
etiam Jo. Alb. Fabric. Sciagr. p. 256. IIav.
(54) lieligiosilatis diligentiisimae. Ita recte Rig. et
si Nortia Tusco aiii cx mss., etiam L. B. sic. Nonnulli ut et editi
quidam /. diligenlissime. Fuld. etiam religionis,
quasi ita ad deos potius referri debeat, qui in pri-
mis reip. Rom. curam pesserint. In lib. ad Nat. ii,
cap. 17, qui cuin Augustino de i-ivilate Dei, iv, et
Cypriano de Idolorum Vanitate confern cum hoc
capite debet, cst quod officiis relijionum merucrint
dominatum orbis. Ipse hic mox repetit reliyiosilatis
merilis deputare. Oe religiositate Romanorum hac
et ob hanc favorc, ut putabant, dcorum, exstat lu-
cuientum Ciceronis testimoniuni, orat. 30, de Hu-
ruspicum Re.^p. cap. 19 « Elenim
: quis cst tam
vecors, qui aut, cum suspexerit in coslum, dcos
csse non sentiat, et ea, qua> lanta mente riunt,
siludinem persequi possit, casu fieii putot? aut,
_ j :.,i_ii :i :_i.ii:
•
dees esse intellcxcrit. non intelligat, eorum
cuin
numine hoc lantum imporium p?se natum, et au-
ctum et rctontuin ?Quam volUiiuis lioot,P. C, ipsi
nos amemus tamon noc numero Iliypanos, nec
:
robore Gallos, nec calliditate Pccnos, nec arlibus
(iraeccs, nec donique hoc ipso hujus gcntis ac terrffi
domostico nalivoquo sensu, Italos ipsos ac I.atinos,
scd pielate, ac roligiono alque huc una sapientia,
quod dcorum immortalium numine orania regi
gubernarique porspcximus.omnes gentes nationes-
quo suporavimus. » H;eo ut orator Cicoro Poly- :
bius vero suporstitionom magis, ut erat, appella-
vit, addita polilica hac excursione, lib. vi, cap.
: 5'i,quam Latinaiii dcdissc sufliciat Sod, inquif,
: <-
nulla re a^que pra^stare cseteris populis Roraano,
arbitror, ac opinione illa quam de diis habent.
 483 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 484
diligentissimie in tantum sublimitatls 423 elatio, ^ diis '• pro gratia expensa est, Sterculius, cl Mutu-
ut orbcra occuparint (55), et adeo deos esee, ut nus '*,et Laurentina provexitimperium. Percgrinos
praeter ca^teros floreant, qui illis officium prffiter 424 enim deos non pulem extranea3 genti magis
caeteros tacianl. Scilicet ista raerces Romanis a fautum (56) voluisse quara suae, el patrium solum,
Varioe lectiones.
" Fr. Juv. Big. et Uav. a Rom. diis ; Cod. Fuld. Scil. isla merces Romano nomini a deis praerogativa
exp. est. *^ Al. Slerculus, Sterculius — Mutinus, Mucunius.
Commentarius.
Atque adeo, qus res apud reliquos mortales vitio At vero haud ita credulus Plutarchus, vicissitu-
verLitur, ea ipsa continere Rom. remp. mihi vide- dini rerum ascribit et Fortunaj imputat. Itaque
tur superstitionem dico.Nam, quod merito multi
: lib. I, cap. 4 : « Quod enim
operis nostri proprium
mirentur, usque eo apud hos superstilio in raajus est, nostroque terapore rairandum accidit, hoc
est exaggerata,et cum in privatam hominum vitam, illud est : quod sicut prope universas totius qua
tum in publica consilia est inducta, ut non queat unam partem inclinavit, atque
habitatur orbis, in
magis,quod equidem mullitudinis causa factumab omnia ad unum euradeirque scopum vergere coe-
iliis existimo. Enimvero si ex solis sapientibus git ita et nos scriptione hac sub unum quasi
:

constitui possit respublica, esset fortasse lotum conspectum lectoribus ponimus, quonam se modo
illud genus non necessarium nunc quum omnis : ad operis hujus universi consummationem ipsa se
multitudo plena illicitarum cupiditatum,
sit levis, Fortuna gesserit.» Gum potius studia belli et pacis
ira a38tuet prajcipiti, et ad yim iracundia impella- illos in tam alto fastigio locarint, morumque inte-
lur hoo restat, ut tcrroribus nec manifestis et
;
B gritas, ut disputat Augustinus, lib. v de Civ. Dei,
ejusmodi terribilibus figmentis vulgus cohibeatur.» cap. 1. Imo sanctius et verius judicat Prudentius
Aliter vera constat religio, quas non metu pojnae Deum barbaros per illos emolliisse, omnesquepo-
tanquam amore boni Deum colens ultro Numen pulos uno illo Romante ditionis vinculo illigasse,
habct propitium. Hinc Moses, Deuteron. iv, 6, 7, ut simul Ghristo Doraino, lapidi sine raanuura
8, vel hostes pra^dicare facit Israeli felicitatem, ut opera abscisso, subjicerentur, fatusque illorum
dicant Hic ipse populus sapiens vere el magnus
: ab illo contereretur. Notandi sunt versus ejus ia
est. Scilicet, ut ipse addit Quis magnus adeo po- : S. Laurentii Passione a versu 419 et deinceps, ut
pulus, cui tam propinqui dii sunt, etc. Disputant et hi contra Symmachum, lib. ii, 582 :

itaque licet de successu rerum ex religiositate Ju-

da;:, R. Lipman. in iib. n. 122, p. 158, et R. Aibo,
cap. 25, orat. 3 Sepher Ikkar. p. 14, ex vers. Ge-
;
nes. « Vere raagnus est populus Dei dorainator
:
orbis, quoniam subjiciantur necesse est omnia
regna Domino, cujus sceptrum ex Sione raissum
Moabitarum populatur limites filiosque Sethi de-
bellat. » —
« Hic tanta deorum illa turba certo-
rum atque iucertorum, quos Varro prodit, illi
etiaui proceres etelecti dii cum ipsi rege suo Jove
fulmina vibrante, consilio potentiaque, ut eorum
cultores ferunt, metuendi, armisque terribiles, hic
aliquid, si non pro raundo, saltera pro se oporte-
bat agere ne sciiicet unus eos perderet crucifi-
: (56)
xus. Periisse vero et nos novimus, et David pro-
pheta confirmat, dicens Periit memoria eorura
cum Dominus
in aeternum manet.
strepitu, et
Verba sunl Pnjsperi Aquitanici de Prom. et Pra^d.
lib. III, cap. 38. Itaque de Romanis recte Noster
Vis dicam, qiiae causa tuos, Romane, labores
In tantnm extulerit ? queis gloria fontibus aucta
Sic chiat, impojitis ut mundum fraeuet babeuis?
Di?cordes linguis populos, et dissona cultu
Regua voleus sociare Deus, subjungier uni
Imperio, quidquid tractabile moribus esset,
Concordique jugo retiuacula mollia ferro
Coustitiiit, quo corda hominum conjuncta teneret
Religionis amor, nec enim fit copula Christo
Digua, nisi implicitaE societ meus unica gentes.
Q Hav.
fautum. Digna ascribi sunt, qua;
Magis
Pomponius Laelus ex veteribus observavit in liom.
: Hist. Compendio, cap. de Magn. Imp. Rom. in fine.
i» « Bello Punico secundo M. Marcellus, devictis
Syracusis, ostendit opos, et signa intulit et deorura
simulaera in quo reprehensus est a Q. Fabio
:

infra h. c. « Sed quam vanum e.st, fastigium Ro- Maximo, quod relinquere debuisset deos suis ira-
raani no.minis religiositatis raeritis deputare. » tos, ut ipstf prius fccerat de Tarentinis. Verum in-
Refulat idem in fine cap. « Gerte non potest fidei valuit consuetudo Marcelli.Nam longe antea captis
convenire, ut religionis meritis excrevisse videan- Veiis, M. Furius Camillus Veientanam Junonem
tur, qui, ut suggessiraus, religionem aut videan- intulit urbi. « Et ad id certa inlerrogatiouis for-
tur, qui, ut sugsjessimus, religionem aut laedendo mula ulebantur, ut ex Livio patet, qui I. v, c. 22 :

creverunt, aut crescendo Iseserunt. » Hav. « Gum jam humana? opes egestae ex Veiia essent,
(.55) orbem orcupparinl. Propter istam suam
Ut amoHri tuni deum dona ipsosijue deos, sed colen-
scilicet religiositatem. IIuc refert Havercampius tium magis quam rapientium modo,coepere nam- ;

elegantem sculpturam, ubi /Eneadum genitrix

_
^ que delecti ex omni exercitu juvenes, pure lotis
inter viotricia Romanorum suorum signa conspioi- corporibus, candida veste, quibus deportanda Ro-
' "• '
tur coraitata Diis, .Jove, »' " "•
Neptuno, Vulcano et Mer
• •
j)
mam regiua Juno assignata erat.venerabundi tera-
curia,qui illi imperiura orbis terrarum confirraare plum inire, primo religiose admoventes manus.
videntur. Deinde cum quidam seu spiritu divino tactus, sed
Notanda quoque venit antiqua haeo inscriptio, juvenili joco, Visne Romgra ire, Juno ? annuisse
quara raemorant Gruterus p. 83, num. 45 et Bois- cffiteri deam conclamaverunt inde fabulae adje- :

sarius part. iii, Antiq. Rom. 120 seculo. felici. : clura est, vocera quoque dicentis Velle, audi- :

PHISIAS. SACERDOS. ISIDI. SALUTARIS. C0NS2CRATI0. tam. » Quod quamvis hicjoco vel divinitus faetum
PONTIFICIS. VOTIS. ANNUANT DII. ROMAN/E REIP. AR- putet, tamen ex lib. i coiligi potest pro ritu etiam
CANAQUE. URBIS. PRiESIDlA. ANNUANT. QUORUM. NUTU. obtinuisse, quod enim c. 55, ubi agitur dc deo
ROMANO. IMPERIO. REGNA CESSERE. Et hinC BSt, quod . Termini fano non addixere, » id in Epitome
in operosa illa epistola quam pro Ara Victoriae simplicius « Terminus et Juventas non addixere.''
:

dedicanda ad imperatores Valent., Tbeod. et Ar- Unde colligere quis possit ipsas Numinumeffligies
cad.scripsit Symmacbus, ita loquens introducatur rogatas fuisse an cedere vellent, ex auguriis vero
Roma « Hic cultus in leges meas orbem redegit.»
: de responsis ariolatum.
185 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 486

n quo nati, adulti, nobilitati, sepullique sunt, A. Archigallus (58) illc sanctissimus, die nono Kalend
ranfrotanis dedisse. Viricrit Cybele, si urhcm onrumdem, quo sanguinem impurum, lacertoa
iomanam ut momoriam Trojani goneris adarr.avit. 426 quoque caslrando libabat, pro salute impe-
rernaculi sui scilicet 425 adversus Archivorum ratoris Marci jam intercepli '* solita a;que imperia

irma protecli,8i ad (57) ultiores 'Hransire prospexit mandavit (59). nuntios tardos, o somniculosa

juos sciebat Gracciam Phrygios dehellatricem sub- diplomala(GO), quorum vitio excessum impcratoris
icluros. iLuciue majeslatia 8ua3 in urbem collatae non ante Cybelo cognovit, ne deam talem ridercnt
'rande documentum nostriB etiam ajtati proposuit, Christiani. Sed non statim et Jupiler Cretam euam

!um Marco Aurelio apud Sirmium reipublica3 Romanis fascibus ** (01) concuti sineret, oblitus
(xemplo, die decimo sexto Kalendarum Aprilium, antrum illud Idaeum, et ajra Corymbantia (62), et
Vaiifle lecliones.
»3 Ad eos ultra, Fran. " Interempti, Seml. '' Faoibus, Seml.

(57) Ad Jun. ex ms. Put. Herald. ex
ullores. Ila
iuis. liig. cx Fuld. qui Cod. mox iransferre' pro
ransire. Pam. ad eos u'tra, ut et La Cerda. Barr.
Ultro ad eos, Ald. Rh, ms. L. B. et Agob. adulte-
•os. Sensus cst, recte fecisse Cybelem cum cultu
Mio ad Homanos transiens, quod sciverit forte inde
illores illi prodituros. At quomodo tam seram pro-
>picere temporis forlunam potuit, quee paucos dies
n fato Aurelii discernere non poluit? llic loci sen-
lus est. Subjugando vero Grajciam ulli sunt Roma-
li excidium Ilii, semperque ha:c incunabula gentis
lUfE in summo habuerunt honore. Id patet ex Ta-
CommeDlarius.
bus quasi irascitur Tertullianus quod non citius
ad Cybelem et archigallum ejus perrexerint. Multo
minus huc faciunt oracula qux idem somnial, et
p locus Macrobii, quem non inlellexit, lib. i. S(.Uur-
naL«Consulunt hunc deum et abstinentes missis di-
plomatibus consignatis, rescribitque ordine ad ea,
qu.-e consultatione abdita continentur. » Id enim
vuit Macrobius quod fuse in Pseudom. narrat
Lucianus. Solebantenim codicillos obsignatos mit-
tere ad oracula, quos integros, ut putabant, una
cum responso dei ad interrogata in scripto isto re-
cipiebant sed fraus erat mera arte enim cera avel- :

siti Ann. 1. xii, c. 59, et doctis ibidem animadver- lebatur rursusque imponebatur sine laesione im-
lionibus Justi Lipsii. Late etiam in hoc campo ex- pressi signi, quo modo facile ad interrogata res-
spaliatur Lucanus sub persona Cffisaris in fine lib. pondcri potorat. Id observans Lucianus, missaque
X. Impiumque Fimbriai factum notat Appianus, obsignatione accuratiorc, qua3 sine cvidenti frac-
juo reliquias miserandi nominis ullo Agamemnone tura dissolvi non poterat, ridicula semper et aliena
;rudelius vaslavit vir cognatus, cura a Sylla ipso ad interrogata responsa accepit. IIav.
n gratiam urbs accepta esset. Vcrba ejus sunt do (61) Romanis fascihus illam. Ita recte Heraldus
Jellis Milliridalicis lX(oi<; SeiToX'.opxo'j[:iivoti;, etc.
: in notis, declaratque ex Afro Hebrajos imitante
. Uienses ausem oppugnati ab eo (Fimbria)
e. « sermone, adducitque similem Apuleii locum. Sed
;onfiigerunt ad Syllam qui se venturum promisis-• ipse Virgilius majestatem quamriam in hac voce
lot danunciassetqne Fimbrac ahslineret a suis p cognovit, eleganlia: causa adhibens ubi superflua
ledititiis, laudavit ille jam reversos in Pop. Rom. aliis videretur. Itaque is yEneid. lib. x, versu 707
imiciliain nihilorainus polebat ut sc quoque ho-
;
Ac Telut ille canum morsu de montibus altis
ninem Romanum reciperent cavillatus nescio :
Aclus aper ;

:|uid in cognationem jactatnm ab Hiensibus tan- :

et lib. XI :
lem irrurapens intorfecit omnes obvios, et concre-
navit orania. » Hav. Ac veliit ille, prius quam tela inimica sequautur,
(58) Archujallui. Dc licsiirr. c. 16: « Vel Archigalli Coutiuuo iu uioQles susu avius ttbilidil ultos
fol gladiatorisaut carnificis spiritu infectum. » In-
Occiso pastore lupus.
icriplio vetus apud Grut. p. 308. c. c.\merivs. crk- et lib. xii :

iCKNS. ARCniGALI.VS. MATRiS. DI!VM MAGX.E. inE.E. F.T

.TTI8. popvr.i. ROMANi. Ita dicitur Cybeles cynajdo-
um princeps. Mox imjmrissimus legit Cod. Fuld.
X plossa, qua3 x6 sanctissimus voluit intorpretari.
'irgil.
Quid noD mortalia pectora cogis,
Auri Bacrti fauiea ?
Saucius illc gravi venaQtum vulnore peclus
Tum demura movet aruia leo.
Ouod etiam posteriores poetas Statium. Valerium
Flaccum, Glaudianum imitatos abunde docet ele-
gantissimus Guilh. Canterua Nov. Lootion. iii, 26,
Quid multa ? eccum tibi Tcrtulliani locum orani
exceptione raajorcra ex lib. ad yal. ii. 4 « Quod :

si nomen istud proprium Divinilatia et simplex,

(50) Solita .vquc imperia mandavit. An archigal-
ua isto solito niore doam rogavit seu jussotlueri nec interpretatorium in illo Deo. » Ncc audiendus
arci valotudinpra ? 1'uto nondum ]) hio Aldus aut Jun. aut Scaliger, aut Hig. qui I\o-
satis indagatam
ntiquitatom in hisco latorc, ut qucmadmodiim in manis
louainiis fuit icvtov, qui rex crat seu prajfectus
(72) .-Era Corijbaniia. Nota satia ex Lucretio et
lystoriia, Henyohio Baj^.XEj;, ip/^wv t'.s 'AOv^vt,j'.
aliis. Ovidins apud Lnctant. i, 2s :
'jixTjpdcv Tcoovowv, cui. ut subjeoti imperio ejus
Ijungobantur o\ 'Eni.iiz\r,xi\ et 'IspoTroiD'., de qui- Pars oiyiieos ^mlibus. galeas par? tnn(iit inancs,
U8 Pollux, viii, 8, H, ct 25, Pt pneclare Meursuis, llor Cureles hal)enl, hou Corvbaules opus.

I Eleusiniix c. ITi ita otiara hio-in Cybnlea mini-

; Ubi qua3 plura vidcri possunt egregie ei duobus
orio talis gallorum rox sou arrfii(jallui innuilur his nunimis illustrantur, quorum alter Trajani, al-
iii SU08 hanoat sacriflculos ot rainores
palIo?,qui- ter Maximini est, quos vulgavit pra^stantissimus
119 itidem impornverit vota facero et lacertos se- Seguin. in S. N. p. Il6, i~6. Ibi Curetes seu Co-
irc pro Aurolii salute. Il.w. rybantes pulsant clypoos ne inpurvata.> parturien-
(fiO) somniculos diplomata. Miror qnid Pa- lisquc Riio.-c gcmitus voi nati Jovis vagitus a Sa-
fliuni impulcrit ut ad magica niolaphoriccd.Tino- turno cxaudiri possint. Procclarc voro ibi non gla-
'Jmdiplomalo coaifugorit. Siraplioitcr enim intol- dii tantu.n, sed et sudes apparent. Terlium iteiu
suntur uuuli publici et diplomutu, publica, qui- Muximiui oxhibet Paliuus, in Thesauro, p. \2b.
 487 TERTULLIANl OPERUM PARS 1. — SERIES I, APOLOGETICA. 481

jucundissimutn illic nutricis suffi 4^7 odorem (63). A Hic illius arma
NonnG omni Gapitolio tumultum illum suum prae- Hic currus fuit, hoc regnum dea gentibus
esse,
Si qua sinant, jani tutn tenditgue fovetque.
posuisset, ut ea potius orbi tcrra (64) praecelleret, (ViRG. yEn. i, 16 segq.)
qua? cineres Jovis texil (65)? Vellet Juno (66) Pu- 428 Misera illa conjux Jovis et soror adversu
nicam urbera posthabita Samo diiectam ab iEnea- fata non valuit plane :

darum utique genere deleri ? Quod si Fato stat Jupiter ipse (67j.
Commentarius.
manis fascibus concuti, aut Pam. qui : Romanis 'ASeT' a (pwva xa^ Tcopitoi;, aSu x6 Tcveujjia,
fascibus illum conculi. Greta a Metello fuit domita : 'ASu 81 1M [i-iaioq yapusxai, liou ok -^a pw;.
Lucan. lib. iii, versu 163, de Gcesare rapicnte li-
i. e. « Dulcis vox est vitulae, dulcia spiritus : sua
Bcum P. Rom.
viter mugit et vitulus, et vacca suaviler. » Hav.
Victorique dedit Minoia Creta Metello. (64) Orbi terra. Ita Barr. Pam. Rigal Rhen. et
tius magis commode, quam orbi quoraod» terr,-e,
Causa belli satis impia, ipso fatente Floro iii, 7 :

Aldus, Herald. mss. Fuld. et S. B. Gerte apud Se

« Greticum bellum, si vera volumus noscere, nos
fecimus sola vincendi nobilem insulam cupiditate.
guinum in elegantissimo Select. Num. libro, p. ll^
superbissimo titulo Grecta Ttl TliN appellatur, ic
Favisse Mithridati videbatur; hoc placuit armis vin- B est lerra lerrarum, ut vocem illa dividit et expli
dicare. » Unde satis vere ipse Mithridates in episl.
cat nobilis Antiquarius.Signatus veroiste nummut
ad Arcacem, quae integra servata est nobis inter
ac una parte Tiberiura, ab altera Augustura exhi-
fragmenta Sallusti lyHistor. « Nam quid ego me :

bens, sub Stratego Cornelio Lupo. Hav.

appellem, » et mox « Cretenses solos omnium
:

(65) Cineres Jovis texit. Nerainem, opinor, latel

liberos ea tempestate, et rcgem Ptolemagum ? » ms.
floruisse in ultimis eihnics vetustatis temporibus
L. B. facibus concuti. Hav.
philosophum quemdam. Siculura,ut putatur,Evhe-
(63) Jacundissimum illic n. s. o. Apud eumdem
Germanicus in Aratwis :
merum nempe, Ccecum veluti apostolicae prajdi-
cationis antesignatum, qui aniles labescentis ultro
Illa putalur mythologiae fabulas acriter exagitaverit « Dum, :

Nutrix esse Jovis, si vere Ju[)iter iofans.

inquit Lactantius, res gestas Jovis, et caeterorum
Ubera Cretseae mulsit fidissima caprae.
qui dii putantur, collegit, historiamque contexuit
Euit enim aliquando cura mundus esset sub Jove ex titulis et inscriptionibussacris,quae in antiquis-
nondum barbato, et ipse caprino lacte educaretur. simis templis habebantur {Inst. lib. i, c. 11). » Gum
Hinc illum in nummis et gemmis puerum et juve- autem nostrae mythographi ac Bymbolicus
aetatis
nem aliquando conspicimus ct capella sua comita- quisque pantheista nihil non moveat ut susdeque
tum, eoque refero sculpturas ex Gorlseo, tom. II, verta sententiara Evheraerianam,non nullius operae
num. 495, ubi pro meritis illis coelo nutriccm in- pretium erit, eo loci, id saltem quod de Jove ho-
fert, et n. 103, ubi capella est tantum, ut in Phi- mine in Creta insula mortuo nec non et sepulto
lippi nummo argenteo, et tom, 1. num. 189, ubi ^ docet, plenius confirmare. Cui licct adversatus
ludibundus insidet plane, ut in Valeriani nummo opinioni, eam taraen Galliraachus vel invitus pa-
argenteo. Jupiter juvenis occurrit inler nummos trocinatur, his carminibus Jovi dicatis :

Coramodi, et imberbis simulacrum recenset Pau-

"Eart Se xai aXXot; n£'j; oux
Kp'?ixe; iei ij/euiTTaf tov •^a.p "ritpov, w "Ava, aeTo
sanias, Eliacor. lib. v :
Kp^TE; ETcXTTjvavxo' au 8' ou 6avei;.
iyui-^ TTWYwva, Eit et ibidem alius Jupiter sed im-
berbis. Juvat hic una defendere vulgatam, lib. ad Porphyrius, in Vita Pythagorse, cap. 17, testatur
Nat. I. 10, leclionem quara frustra omnes sollici- hanc Gretensiumopinionem ipsummetphilosophum
tint, rubstituendo, quam per ullum Jovem, cura le- ratem habuisse, multaque libaraina sparsisse car-
gatur rectein ms. quod unicum 3uperest,pari'M/MW menque seuic tumulo inscribendum curavisse. Et';
Jovem, non tantum praj.judicio parvuli Jovis qui T^ 'iSalov /,aXo'j[j.Evov avTpov y.axaSac. . xaQ^/^Y'^^ .

omni antiquitati notus et hic Apol. etiam sx- in Tw Ai!, Tov Tc aTopv'J[X£vov auT(|) xaT' eTO? 6p(5voa
pius aSeptimio subsannatur, sed et ipsius in lib. iTZiyptxnixi t' ive)(^apa^£v iizi Ttjj Tatptjj, lTctYpa'jiac.
ad Nat. iibi parvulus Jupiter Caesari opponitur. nviiAroPAs T.Q Air, ou y, ipx-^-
Atque juramentum solemne erat per Genium Ccssa-
"Qat O^^^wv xiTxat Zav, 6v Afa xtxXv^axouat.
risjurare, ut constat ex Apologetico, qui quidem
Genii passim ut pueruii expressi etiam nunc in (66) Vellet Juno. Cod. Fuld. Vellet et Juno. Recte;
marmoribus visuntur, unde patet collatio Jovis ita supra : « fced non statim et Jupiter. » Lactant.
parvuli et Genii Caesaris. Si tamen ibi numen au- lib. Ti, c. 17 « Nam Juno audere non poterat,
:

gustum Gnesaris seu mortui seu vivi intelligitur, D aut Gartbaginem defendere, ubi arma ejus et cur-
eeque sibi constat lectio quid enim parvulus Ju-
: rus fuit, aut Roraanis nocere, quia progeniem Tro-
piter ad magnum Caesarera ? Multa adhuc in isto jano a sanguine duci
libello mihi notanda et emendanda sunt. Ita ibi-
Audierat, Tyrias olim quae verteret arces. » (Hav.)
dem paulum supra, guamquam perjuria apud vos,
quod unusquisque purus cst. Qui fluctus in simpulo (67) Fato stat Jupiter ipse. Theodoret. Grxc. Aff.
excitari amat, consulat interpretes Gothofredum Cur. p. 85, de Jove et Homero Kat twv eetijv xo- :

et Gigaltiura cura unica litterula immutata inte- p'jcpaTov i).o(p'jp6[Ji£voo Setxvuatv, w; ETTajjtuvat xtf»

gram auctoris manura repraesentet. I.ep;iraus ita- jratSt [jtTj 8uva[jiEvov, etc, princeps
i. e. « Quando et
que. lanquam etc. Quid igitur de tali de speran- poctarum deorura principem flebiliter introducit
dura, qui statis rudimenta inter caparios posuit ? conqucrentem, quo(i filiura ulcisci non possit eo ;

Pulchre Jesus ille Siracides, xxxviii, 26, 27 Quam : quofi Glothonae filio inferior sit, eaque dissolvere
ab illo exspectes sapieniiam qui stivam tenet, qui quidem velit, sed ab Atropo et Lachesi prohibea-
yloriatur in stimulo quo boves impellit, et educatur tur ; eamque ob rem, lamentis, fletibus, ululatu-
id opcribus illorum loquiturque de juveyicis ? Cor que permulto verba commisceat.Idera et Neptunum
suum ponet sulcos ut faciat, et vigilabit armentis inquit velle quidem ultionem sumere de Cephale-
pascendis. 'Sosiev raore suo pungit, respicicns forte niorum duco, qui Polyphemo oculum eruit, hau:'
Theocriti versus Idtjll. viii,76, ubi bubulcus Daph- tamen potuisse Fatum 8upcrare,quandoquidem Fato
nis vitulorum basiis dignus : jam decretum erat, Ulyssem Laertae filium ad Itha-
19 AP0L(3GET1CDS ADV. GENTKS. 490

5c tantum tamen honoris Romani dicaverunt fa- ^ habebantur. Ergo aliorum est regnum dare, quia
I (08) dedenlibus sibi Garthaginem adversus dc- regnabatur multo ante quam isti dii inciderentur.
matum votumquo Junonia, quantum proslitulis- Sed quain vanum est fastigium Romani nominis
iiae'Mup(e Larentinic. Plures deos vestros re- religiositatis meritis cum post impe-
dcputare,
asse certum est. Igitur si conterendi imperii te- rium sive adhuc regnum [auctis jam rebus] religio
nt polestatem, cura 429 ipsi regnarent, a qui- profecerit '*. Nam etsi a Numa concepta est curio-
13 acceperant eam gratiam ? quem coluoral Sa- sitas superstitiosa,430nondura tamen autsimula-
rnus et Jupitcr? aliqucm opinor Slcrculium cris aut templis res divina apud Romanos consta-
5d Romae postea] (60), cum indigenis suis '\ bat ; frugi religio et pauperes ritus, et nulla capi-

iam si qui non regnarunt, tamen legnabatur ab tolia cerlantia ccelo, sed temeraria de cespite al-
is nondum cultoribus suis, ut qui nondum dii taria, et vasa adhuc Samia (70), et nidor ex illis,

Varioe lectiones.
'» Prostratissimffi, Ilaverc. '^
Suis abest Ilaverc. '^ Adhuc regnum reiigio profecerit? Age jam rebuB
ligio profecerit, Fran.
Commentarius.
m patriam rediturum esse » In illam sententiam g dis diis immortalibu3,jure pontificioet more majo-
finila dicax Lucianus. llerald. Falo S. J. csse. Rav. rum.capcduncuiisquas Numa nobis reliquit, dequi-
(68) Fatis Uomani dicaverunt. Ita transposuit Rig. bus in illa aureola oratiuncula dicit Laelius, quam
ii. /{. de Hespicit vero Spanhcmius hunc
fati.s. rationibus Stoicorum. » Cujus Lffilianae orationis
3um, cum conciudit ex verbis Procopii qua3 ad- mentio etiam occurrit inter fragmenta Ciceronis
icit, fuisso crcctum his deabus Roma) templum, de Hep., I. vi : Exstat oratio La'lii, quam omnes
d post Terlulliaiii lempora, forte a Diocletiano, habemus manibus, quam sympina pontiiicum
in
ju9 nummum
singularcm explicat, cum singulari diis immortalibus gratia sint. Samiaeque, ut is scri-
ira inscriptione. Exhibentur ibi tres mulieres bit, capedines » ut emendavit Iladr. Junius.
;

atitae faciljus armala;, cum inscriptione fatis vic- Vasa Samia sunt testaj fictilos. Imo usque ad de-
iciuus vicla scilicct et debelluta exstinctaque
; victam Asiam, quae opes simul et luxum intulit,
irisliunorum gente. Consj^ici potest in nunquam ipsa etiara deorum simulacra lignea tantum Ro-
udando salis opcre de Usu et Pr. Niim. p. 838. manis vel fictilia, fuisse diserte tcstalur Plinius,
(69) Sed liomx poslea cum indigenis. Mira per- Nut. llist. xxxiv, 7 » Mirumque mihi videtur,
:

rbaliu et varietas in editis et mss. Liigd. But. et cum slatuarum origo tam vetus in Italia 6it,Iignea
^ob. « Sed postea Romanam cum indignis suis. » potius aut lictilia deorum simulacra in delubris
dd. « Sed postea apud llomam cuin inditamcntis dicata usque ad devictam Asiam, unde luxuria. »
llcraldus et Rigalt. silcnt, et aliud ugit La
is. n De vasis Samiis Tibullus, lib. i Eleg. \ :

rda, in paraphrasi sua, quam editioni sub-

cum Adsili?, Divi, nec vos e paupere mensa
nxit, nescio quid do aboriginibus, quorum non- Dona, nec e parvivi Bpernile ficlilibuB.
q
illi regnaverint, nonnulli non, profert, legens :

Illustrat hoc Nostri vetus illo nec vetus minus pro-

Sed Romae postea cum indigenis suis etiam si
verbialis versiculus :
ii non regnarunt, tamen, » etc. Aldus habet,
?ed Homam postea cumindigcnis cultoribussuis.» Doen de kelken waren van hout,
im. et Rhen. « Sed Romac postea cum indigenis Doeu wareu de priesters van j?oud.
Maar uu de kelkeu zyn van goud
is. » Herald. ct Rig. « Sed RomaB postea cum
Nu zo zyn de pricslers van liout.
iigenis. » Ms. Cod. Fuld. leclioni adscripserat
oppius, induamenlis ; lego indigUamentis, id Postquam munda batnca inventa sunl, spur-
scilicct
libris pontilicalibus suis qui Sterculo serviant : ciores sunt qui lavant, ui ydm olim Seneca, epiat.
se dictum. Glossarium indigilaiaenla lu6X(a \i- 25. Sed provcrbiale illud dcsumplum observavi
ixd. Ita libri et interpretes, qiiorum tanta va- ex dicto Bonifacii (episc. et mart.), quod exslat
tas abunde docot jam olim locum fuissc corru- Decret. parlc iii de Con^iccrat. distinct. i, can. -44 :

im.Quid igitur sentiam quajris? Dclenda illas^':/ « Cum, inquit, ligncis utoremur calicibus, aureos

postca et in morboniam releganda. Quis

naj euccrdotes habebumus. Nunc auroos habcmus ca-
m
non vidcl ex glossa irropsisse ? Scilicct ita liccs, ligncos saccrdotcs. » Joannes Saresbcriensis
endum judico « Aliquem opinor Stcrculum
:
in Pohjcratico, lib. vi, cap. -l, acerrime sa'culum
n indigenis suis. » Vel potius, si non frustra in- suum increpat. Ibi de saccrdotibus ct preebyleris
ivnenlis suppcditat ms. r^iiKl. quod vunum haud et alia et hajc » Sedcnt in ea Scriba; et Pharisa:i,
:

^r, hoc moilo » Aliquom opinor Sterculum cum

: rj ponontes oncra importabilia in humoris hominum,
igenis ot inditamcntis suis. » In co falsi fucrunt qua^ digilo non contingunt. Dominantur in ciero,
arpretes, quod xo indigcnis ad Romanos, non ncc forma fiunt {jrcgi, qui rccto calle pergit ad vi-
|o, ut debct, ad Stcrculum rolulorint. Suntenim tam (fortc pergat et qu,v]: pretiosam suppclleclilom
MJrcn.T illi qiii una cum Storculo vernaculi et congerunt, auro et argonto oncrunt mensas, sibi
Iprii Uomunorum dii, ut Mutunus. Tutunus et ctiam ab avuritia nimis parci. Nam pauper aut
liilea. Hos indii/enas appcllarc voluit, ea forma nullus aut rarus admiltilur, qucm interdum non
iiOvid. VI Mct. 330 :
tam Christus.quam vana ploria introducit. Concu-
tiunt ecclo?ias, lites oxcitant, collidunt clerum et
iNaiadum Fauuiquc foret tameu ara rogabam,
]ndigeu»vo Dci.
populum, lalioribus et misoriis afnictorum nequa-
quum compaliuntur, occlesiarum la-tantur spoliis,
am vcro glossator aliquis, obsorvans hos Romao ct omncm roputant piotatcm, » etc. Ibi-
quapstum
diuim cullos longo postqnam Jupitcr a suis in dem paulo post « PraMoroa omncs arguunt, quod
:

djrum numerum' relatus sit, adnotavit cultum ruonlibus ct collabcniibus ccclesiis, quas patrum
ilim Sterculopostca pra^stilum inoptiorcs alii ut ; con^truxit dovolio, altaribus quoque incultis pala-
ajcrtuUiano profcclum recopcrunt in contoxtum. tia oxstruit, ot ipso non modo purpuratus, sed et
doauratus incedif. Palatia splondont sacordolum,
0) Vasn adliuc Saiuia. Cicoro, lib. mdc Nat. ot in manibus ecrum Christi sordidatur Ecclesia.t
'um : « Doccbo moliora mo didicisso do colen- liaic ille. IIav.

Patrol. I. 16
 :;

491 TERTULLIANF OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 492

et Deus ipse nusquam.Nondum enim tunc ingenia A religionem aut laedendo creverunt, aut crescendo
Graecorum (71) atque Tuscorum (72) fingondis si- laeserunt.Etiam illi,quorum regna conflata sunt in
mulacris urbem inundaverant. Ergo non ante re- imperii Romani summam, cum ea amitterent, sine
ligiosi Romani, quam magni ideoque non ob hoc ; religionibus non fuerunt.
magni, quia religiosi. Atqui quomodo ob religio- CAPUT XXVL
nem magui, quibus magnitudo de irreJigiosi- Argumentum. — Deum potius solum regnare, de im-
tate *^
(73) provenit ? Ni lallor enim, omne reg- periis, urbibus, hominihus, lemporibus ipsis, uf de
num vel imperium 431 bellis quaeritur et victo- suo, disponere ; ^mi eliam, anle cognitam liomam,
Babyloniis, yEgypliis, Assyriis dominationem de-
riis propagatur. Porro bella et victoria3 captis et
deril Judxis ipsis etiam incolum.c diu regnum
:

eversis plurinium urbibus constant. Id negotium prxsliterit, destruenlibus etiam omnes illos deos,
sinedeorum injuria (74) non est. Eaedem strages quos Romani gentesgue ut datores regnorum suspi-
moenium et templorum, pares caedes civium et ciunt.

sacerdotum. nec dissimiles rapinae sacrarum divi- Videte igiturneilleregna dispenset (75) cujusest
tiarum et profanarum.Tot igitur sacrilegia Roma- et orbis qui regnatur, ethomo ipse qui regnat ne ;

norura, quot trophaea ; tot de diis, quot de gen- 432 ille vices dominationum ipsis temporibus in
tibus triumphi ; tot manubiee, quot manent adhuc saeculo ordinarit,qui ante omne tempus^' fuitetsae-
B
simulacra captivorum deorum. Etabhostibus ergo culum 2*
(76) corpus temporum fecit ne ille civita-
;

suis sustinent adorari, et illis imperium sine fine tes extollat aut deprimat. Sub quo fuit aliquando
decornunt, quorum magis injurias quara adulatio- sine civitatibus genus hominum "? Quid erratis?
nes remunerasse debuerant. Sed qui nihil sen-
*" prior est quibusdam diis suis ^* silvestris Roma
tiunt, lam impune laeduntur, quam frustra colun- ante regnavit quam tantum ambitum Capitolii ex-
tur. Certe non potest fidei convenire, ut religionis strueret ^=. Regnaverunt et Babylonii ante pontifl-
meritis excrevisse videantur, qui, ut suggessimus. ces (77), el Medi anle quindecimviros, et iEgyptii

Variae lectiones.
i^ De De vera irreligiositate Jun. ^" Adulationes Paris. ^' Ante omnia nec tempus
religiositate Fran.
cod. L. B. Agob. Qui saeculura cod. Fuld. ^^ Genus humanum Rhen. Paris. Gens hominumcorf. Lugd.
^-
*' Discipulis suis Rhen. ^^ Codd. omnes exstrueretur Rhen. et Rig. exstrueret. Nescio an scribendum sit
;

lanto ambitu Capitolium exstrueretur Leop.

Commentarius.
(71) Nondum enim ingenia Graecorum atqueJusco- mum initium mirandi Graecarum artium opera, li-
7'um fingendis sinmlacris. Pnscos Romanos plus- cenliaeque hinc sacra profanaque omnia vulgo spo-
quam annos i70sine simulacrodeoscoluisse Varro n liandi, factum est, qua postremo in Romanos deos
tradidit. Quod
si adhuc, inquit, mansisset, castius templum idipsum primum,quod a Marcelloeximie
dii observarentur. Ejus sentenLiae suae testem adhi- ornatum est, vertit. Visebantur enira ab externis
bet inter caetera etiam gentem Judaeam. Nec dubi- ad portam Capenam dedicata a Marcelio templa,
tat, inquit Augustinus iv de Civ. Dei, eum locum propter excellentia ejus generis ornamenta, quo-
ita concludbre, ut dicat eos qui primi simulacra rum perexigua pars comparet. » Ita enim videtur
deorum populis posuerunt, civitatibus suis et me- legeadum, non videtur enim, elc. Yide de eodem
tum dempsissc, et errorem addidisse, prudenter Marcello Plutarchum. Hav.
existimans deos facile posse simulacrorum stolidi- (75) Regna dispenset. Quod et ipsi imperatores
tate contemni. Pam. intellexisse se agnoverunt in tot nummis inscriplis
(72) Tuscorum. A quibus in sacris multa rautuati PROviDENTiA DEORUM, ut patct cx iUis Pertinacis,
sunt Romani. Noster de Spectac, c. 5 « Igitur in Severi, Balbini Pupieni, Aureliani etiam et Anto-
:

Hetruria inter cffiteros ritus superstitionum suarura nini Pii. Ut inde etiam in nummo Severi, quem
spectacula quoque religionis nomine instituunt. vulgavit Tristanus, legatur Jupiter imperator,qwm
Inde Romani arcessitos artificos mutuantur, tem- illi soli hoo nomen competeret. Hav.

pus, enuntiationem.i) Plinius etiam de simulacris, (76) Qai saecutum. Ita malo cum Fuld. Cod.
Hist. Nut. lib. xxxiv, 7 :« Signa quoque Tuscanica quam cum aliis et ssecidum. Zephyrus intelligil de
per terras dispersa, quae in Hetruria factitata non ffitate illa incerta, in qua nec prius nec posterius
est dubiura. » Hav. dignoscebatur, in ordinem vicesque redacta. De
(73) De irreligiositate. Ita ms. L. B. Rig. Ald. iiiundo tamen mavult Heraldus ille enim est cor- ;

Herald. La Cerda ita omuino scribendum. Alii de D pus temporura a cujus creatione sevum, annos
religiositate. Cod. Pith. etiam de vera irreligiosi- menses, dies numeramus ultra quem vices tem- ;

tate,pro quo forte melius substituas revera de irr.
Mithridates in epistola ad Arsacen lib. iv Hist. Sal-
lusti, Romanos negat. « Quidquam a principio nisi
raptum habere, domum, conjuges, agros, impe-
rium... quibus non humana ulla, noque divina
;
obstant,quin socios,amicos, procul juxtaque sitos,
inopes potentosquc trahant excidantque omnia-
porum distinguere non possumus, sed ipsa es
seternitas, ipse Deus sibi et tempus et omnia invB'
nitur. Potest etiam simpliciter sajculum pro cor
pore centum annorum capi. Hav. « Et saeculun —
corpus temporum fecit. » Corpus temporum es
collectio sou comprehensio coraplurium annorum
aut sajculorum. Sic corpus Homeri, omnia script
;

que non serva, et maxime regna, hcstilia ducant.» Homeri. (I Libror de Leg. iii). Augustinus dixi
Hav. ordinem saeculorum a Deo conditum tanquam pni i

(74) Deorum injuria. Livius de Marcello Syra- cherrimum carmen, ex quibusdam etiara quaf j

cusoe debellatore et deslructore, lib. xxv, c. 40 antithetis hooestatura. (Cap. 18, lib. xi, Ae Cn
: \

« Ornamcnta urbis.signa tabulasque,quibus abun- Dei). Lac.

dant Syracusa;, Romam devoxit. Hostium quidem (77) Bahylonii antc pontifices. Dicti, inqi'
illa spolia, et parta belli jure caeterum inde pri- :Varro, de Ling. Lat. lib. IV, ut Q. Scaevola pon
 :

493 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 494

anle Salios, et Assyrii anto Lupercos, et Amazones ^ animum proposito, obstinationcm saluti praefera-
ante virgines Vcslalea. Postremo, si Uoraanae reli- mus. Datis scilicet consilium, quo vobis abuta-
giones regna pracstant, nunquam retro Judaea re- mur ; sed agnoscimus, unde talia suggerantur,
giiassct despcctrix communium ^* istarum divini- quis totum hoc agitet, et quomodo nunc astutia
talum, cujus el deum victimis, et templum donis, suadondi, nunc duritia sajviendi ad constanliam
el gentem fccdcribus aliquandiu Ilomani hono- -''
nostram dejiciendam operetur. llle scitiet spiritus
raslis, nunquam dominuluri cjus, si non ultimo dajmoniacae et angelicae paraturte, qui noster ob
deliquisset in Cliristum *».
divortium yemulus et ob Dei gratiam invidus, de
CAPUT XXVII. mentibus vestris adversus nos prieliatur, occulta
Argumentum. — confutasse se pulal
Salis ilaque inspiratione, modulatis et subornatis ad omnem,
criinen Ixsx qux, quia non est, nihil
Divinitatis,
pati potest. Illam sibi demereri nolle Christianos
quam in primordio exorai suraus, et judicandi
ait, thure vitam redimentes, quod sciant diaboli perversitatem et saeviendi iniquitatem. Nam licet
hoc esse consilium xmuli siii etqui, licet
invidi, subjecta 434 sit nobis daemoaum et
tota vis
de Christi potentia illis suhjectus sit, pro odio ta- ejusmodi spirituum ^°,ut nequam tamen servi me-
men el perfidia, poenatis servituiis more renilitur,
tui nonnunquam contumaciam '• raiscent, et lae-
et nunquam magts ab illis, quam cruenla pro fide
morte detriumpliatur. dere gestiunt quos alias verentur odium enim •.

B etiam timor ^* inspirat,

Satis haec advcrsus inlenlionem lajsie religio- (79) praeterquam quod ^s

nis *' ac diviniLatis,quo non videamur laidere eam, desperata conditio eorum ex praedamnatione sola-
quam ostendimus non esse.rgitur.provocati ad sa- tiura (80) reputat fruenda? inLerim malignitatis de
crificandum,obstruimus 433 gradum pro lide(78) mora. Et tamen apprehensi subiguntur et
pcenffi
'*, et quos de longinquo
conditioni suae succidunt
conscientiffi nostrae, qua certi sumus, ad quos ista
perveniant officia sub imaginum prostitutione et oppugnant, de proximo obsecrant. Itaque dum
humanorum nominum consecratione. Sed quidam vice *^ rebellantium ergastulorum (81) sive car-
dementiam existimant, quod cum possimus et sa- oerum, vel metallorum, vel hoc genus pcenalis
crificare in prajsenti, et illKsi abire manente apud servitutis (82) erumpunt adversus nos, in quorum
Varise lectiones.
2" Omniura Jun. " V, Roraani ms aliquando, o Roraani, hon. *^ Sic leg. in
delevit Rig. ff^ouver e
codd. Fuld. el Ayob.; m
si Deo non deliquisset,
cceteris : ultimo in Christum. " Ky.religionis ac Ilaverc.
addidit e cod. Fuld. ^" Spirilus, Paris. liig. ^' Metum nonnunquam contumacioe, cod. Fuld. ^^ Ita

Uavtrcamp. el Fuid. reliqui spirat. ^^ Praeterquam et, Fran., praelerque et, Rig. '* Succinunt, Paris.
" Rcpugnautium et add. Ilaverc. Fuld..
Commentarius.
fex maximus dicebat, aposse et facere. Pontifices C pria conceptae ultro malitiae exorbitasse. » Sensus
ego a ponte arbitror ; nam ab iis Sublicius pons est.immundos spiritus.scicntes seservarise ad pffi«
factus cst primum, et reslitutus saepe, quod eo sa- nam in diem JuJicii, solatium quaerunt poinarum
cra ct uis et cis Tiberim fiant. Pam. mora temporis.ut interim sese expleant
in ipsailla
(78) Pro fide Non conterananda
cst lectio Cod. omnigena bonorum afflictione et fruantur maligni-
L. B. perfidia, cui assentitur editio Rhenani et ms. tato sua. Nam
Agob. ut ita innuat Tcrtullianus nolle Christianos
Solamen miseris socios habuisse malorum.
iliud quaerere elTugium,ut hostias tantura maclent,
carnes sacriliciorum comedant, thura acccndant, Et hinc invidiosailla oralio Possini ad Ptolemaeum
absque inquirendo qua illud occasione fiat, quia do Pompeio profugo apud Lucanum, viii, 504
perfidam ita rcdderent conscientiam suam, cui
quoerit
perfidisB, i. o,. persuasioni muK-e obviam ire et
omncs introitus in corda sua occluderc dcbent.
Gum qua gente cadat.
Tunc illud qua; quod sequitur et nunc ad fidem Apud Lucianum, in Dial. De Syria Dea, p. 897, di-
rcfcrtur, habct rclationoin ad ipsam conscienliam cunt nonnulli w; i^ 'llpT) Kjaoioov, ttoX-
o-.Xiojja
quasi scripsisset, por iiuam certi suinus. Confcrri \o~-H. TT,V TOufjV £A'. VOOV eSlXXEV, 67:to; (JLT, uojvo;
possnnt, qua: dispulat Paulus de csu elSwXo- £71'. ifi avav8i£;i[) XuTiio-.To^ ; i, c, « Junonem cum
Ojtio>j I Cor. VIII, 1, 8, 10. IIav. amaret Comuabum.multos ad se castrandum impu-
(19) Timor inspirat. Ita rcposui ex Fuld., non lissc, nc solus ille lugeret, quod eviralus csset. »
;

audct pra; sc ferre odium

D Castravcrat enim scsc, Ita « Multa sane per di-
eniin >^;)irn/, uL alii,i. c. :

apertum obnoxia servitus, sed inspirat illi odium, versas terras agit ille qui suai perditionis socios
qui;i quoni mctuit, non diligil.Ennius apud Cic.ii, qua^rit, » inquit Posper Aquitanua. de Promiss.
OIT. ; « Quem mctuunt oderunt,qucm quisqueodit et Projdict.Dci dimid. Templ. cap. vi. Hav.
perisse expcdit. » Huc pcrtinet lyrannicura illud : (8 ) Erga.^^tulorum. Non dubium quin loqualur
Odcrint duui meluaut.
cum rcspectu ad Homanas historias, in quihustri-
tum cst, sorviles homines swpe rcveiasse.Videndus
Ouod cxagilans Scncca Clem.l2,scribit « Nam
i : Plularchus in Vita Crassi, ubi conspirant homines
pt invisus ost, quia timclur,ct timeri vult quiain- ajv£'.3)(^0ivT3s vincti. Ponit autem ergastula pro ho-
visus est. » Scilicet miniljus vinctis in crgastulis, sicul postca melalla
Necesse est ranltos limeat, quem multi timent,
pro hominibus damnatis ad mctalla. Lac.
(82) P;vnalis scrvitulis. Quibus servi affici solent.
pronunliunle Publio Syro, vers. 435. Hav. Undc inler ncfaria Caii CaliguKTp facinora numerat
i,i^O) fi.r pr.vdamnalionc, solalium. Adv. Marcio- Sucton. c. 27 « Multos honcsli ordinis. deforma-
;

nem, lib. n, c. 10 « Quem tamcn ot pra!damnau-

; tos prius stigmatum notis ad metalla.aut ad viarum
do lojlatusest, ab institutionid formalibidinepro-
munitiones, aut ad bestias condemnavit, » erant
 493 TEIITULLIANI OPEIIU.M PAHS I.— SERIES I, APOLOGETICA, m
polestato sunt, certi etimpares se esse et hoc ma- A. beroshorainesinvitosurgeri adsacriflcandum (nam
gis perditos ^" ingratis resistimus ut ojqu&les, et et alias divinae rei faciendae libens animus indici-
repugnamus perseverantes in co quod oppugnant, tur 426
28) : ineptum exislimaretur, si quis
certc
et illosnunquam raagis detriumphamus (83),quam ab cogeretur ad honorcm deorura, quos ultro
alio
cum pro fidei obstinatione damnamur. sui causa placare deberet, neprse manu esset jure
libertatis dicere Nolo mihi Jovera propitiura tu
435 CAPUT XXVill. :
,

quis ^^ Janus (84) iratus ex qua

est rae convcniat
Argumentum. —
Ilinc, postquam pnucis ostendit
velit fronle;quid tibi mecum est? Formati eslis *"
iniquitatem coaclx veligionis, qualis vis Numini
proban uon polcst, cui [vel ex ilLorum senteniia) ab iisdem ulique spiritibus, ut nos pro salute im-
libcns animus debet, pergit ad secundum
aildici peratoris sacrificare cogatis, imposita est tam
et
iitulum Ixsae, ct quidcm majoris, Divinilatis : si- vobis necessitas cogendi, quara nobis obligatio
guidem illi nnmen vivendum imperatorum prse
periclitandi. Ventum est igitur ad secundum titu-
omnibus diis suis, mortuis scilicet venerari sint
solili ; deprehendunturque ita irrcligiosi erga dcos
lum laesae augustioris raajestatis, siquidem majore
suos, quos prx Gxsaribus suis contemncre et pcr- formidine et callidiore " tiraiditate (85) Caesarem
juriis polluere non desislant. observatis, quam ipsum de Olympo Jovera (86), et
Quoniam autem facile iniquura videretur ^\ li- merito (87) si sciatis.Quis enim ex viventibus non

Variee lectiones.
'* Perditos, Fran. Paris. L. " Videtur, Fran. ^^ IniucitMT, Ehen. Paris, " Qui, Seml. *" Infor-
mati, Paris. " Calidiore, Haverc. ecod. Fuld.

Commentarius.
enim servorum passim talia.Unde illa apud Plaut. B ap"d Persium Sat. i, 5. Quis Janus in ridicula illa
Pa^.n. IV, II, 5. Claudii Apocolocyntosi, quam lusit Seneca, voca-
Ita me dii amens,vel in lalumiis, vel in pistrino ma- tur Horao quanturavis vater, qui semper videt »
.•

(velim otixa Tzpoaoj xai O7r(aio. Quem itaque bilinguem

Agere aelatem, praepeditus latera forti ferro mea. inducit Statius Sylv. iv, 2, 15. Consulat. Domi-
tiani :

Et minax Hegio, caput iii, v, 64.

Levat ecce supinaa
Ducite
Hinc atque inde manus,gemiDaque hac voce profatur
Ubi ponderosas crassas capiat compedes.
Inde ibis porro in latomias lapidarias xi e.x expungit Fuld.:
unde fortasse vera Hoc loco ;

Ibi quom alii octonos effodient,

Nisi cotidianus sesquiopus confeceris,
Sexcentoplago nomen indelur tibi.
Ex quo loco pulchre etiam pensum diurnum lapici-
darum colligi potest. Molestissimura ibidem labo-
conjectura Junii et quia velit fronte. Hav.
(85) Calidiore timiditate. Ita expresse legiturin
Cod. Fuld, adstipulante etiam Aldino, cum in aliis
legalur locumque passim occuparit vox calidiore.
Quae hic minus apta videtur vult enim exprimere ;

rera expertus teslatur Tyndarus v. iv. i,
Vidi ego multa sajpe picla, quae Acherunti flerent
Cruciamema verum enimvero nulla adseque est
; multo circa Imperatores, qui homines tantum,
Acheruns,
Atque ubi ego fui in lapicidinis.
Haec poenarum genera recensentur ab Nostro etiara
infra, c. 44 « JJe vestris seraper ffistuat carcer
:
auctor fervorem et zelum religionis quera praeten-
debant gentiles, quemque ostendit ardentiorem
quam deos ipsos quos credebant immortales. Et
n sicut calidam timiditatem appellat Tertuil. assen-
tationem illam quaesub religionis et honoris specie
multis ineptis verbis fit Caesari, ita Lucretius quo-
:

de vestris seraper metalla suspirant de vestris que araicam cujus lingua nunquam silet, sed ver-
:

seraper bestiae saginantur de vestris semper mu- :

bosas nugas semper et ubique profundit,aptissimo
nerarii noxiorum greges pascunl.» At vero Etiam verbo vocat flagrantem. lib. iv, 11. 9,
:

qui damnantur in ludum, quale est, ut de leviore At flagrans, odiosa, loquacula, ^vaiiTtotSiov tit.
delicto in horaicidas emendatione proficiant, » in-
quit lib. deSpectac. Nota vero metalla etiara signi- Facile itaque diis suis superinduxit Asia Romamet
ficare venas lapidum. Lucanus, IV, 303. Caesarem,quibus templa erexit adhucdum in num-
mis conspicua, titulo rom. et avg. com. asi. Coa-
TuDC exhausta super multo sudore juventus sule proferentem illos Patinum in Thes. p. 48 et
Extrahitur duris silicum lassata metallis. 52. Cod. L. B. majori et callidiori. Hav.
Et VI, 34. (86)De Oliimpo iovem. Ita eleganter loquitur,
cum potuisset dicere .Jovem Olympium. Sed voluit
Ingentcs cautes avulsaque saxa metallis. Hav. imitari Lncretium suum, qui ita mammosam Ce-
(83) Nunquam magis detriumphamus. Prosper rerem appellavit ab laccho, pro lacchi vel Bacchi
Epigr. amicara, vel, ut notat Salmas., ad delicat. Statuae
Regillae, p. 36, lacchi matrera qui frater fuerit
Quod plerumque maH in saDctos saevire siuuntur
Quodqne bonis pravi saepe uocere queunt.
rv Proserpinas. Locus poetae est iv, 1162.
Hosque Dei nutu non fit, qui corda suorum
At gemina et mommosa, Ceres esl ipsa ab laccho.
His etiam bellis glorificanda probat.
Crescunt virtutum palmae. crescuntque coronte Quo respiciens Arnob. lib. iii « Avet animus, ;

Mulantur mundi prfelia pace Dei.

atque ardet in chalcidicis illis raagnis, atque in
(84) E.V qua velit fronte. Quem itaque tuto sub- palatiis cooli deosque deasque conspicere intectis
sannabo, nec videbit me. corporibus atque nudis kh laccho Cererem musa
;

Jane, a lergo quem nulla ciconia pinsit. ul prasdicat Lucretii] mammosam, » etc. Hav.
Nec mauuB auriculas imilala esi mobilis albas, (87) El mcrito. Voculam et delet L. B. Ald. Barr.
Nec linguae, quanlum sitiat canis appula, tantae ;
et Rhen. et, prima ; etiam legunt, scilicet ut Ju-
 ;

407 APOLOGRTinUS AnV. GKNTES. 498

quolibet mortuo tuo potior " (88)? Scd nec hoc A pnrsscntanese " polestatis (89), odeo et in isto ir-
V03 rationo 437 fucitis potius [quarn [respectu religiosi erga deos vestroa deprehendimini
Variwi lectiones.
fVouwer. ems. Scalig. mortuo polior? Ilaverc. : Quid enim ? (ex conject. nujalt.) cx viventibus qui-
^2

libet non omni mortuo potior ? llerald. ex viv. non quilibet mortuo potior ? Pamel. aliique ex viv. non :

cuiJibet mortuo potior ? *3 Praisentancee. Paris. ''^

Ueprehendemini, Fran.
tlommentarius.
venalis Sat v, 132, ille deua erat, qui prodea- Unde tiabeam? mortuus pluris pretii est, quam ego
set. [sum.
QuadrioKeuta tibi si quis deus, aut similis dls, Itaquc ut mortuo leoni insultant lepores, nonaliter
El melior fatis donaret liomuncio. Mcf^apeathes ille a servulo suo, jam mortuus, ira-
Ille i7r'.<pav£7xaxo<; cujus praesens erat auxilium.
pune conteinnilur, cceditur, conspurcatur. Vide
Ilinc Valerii Maximi adulutorium i-ucianura in Tyranno. Pro vos, in sequentibus.
ilhid inproioso
ad Tiberiura, quem diis pra^ponit. -) Quod, inquit, foi» habet Cod. Agob. Hav.
caetera Divinitus opinione colligitur tua prajsenli (^*^) lieprxsentanex potestalts. Aldua et Rhen.
fide, paterno avitoque sideri par vidctur. » Quid pra^^erunt prxsentanex, quasi alterum illud vel
miremur itaquo Ovidii votum ubi loquitur do Au- "^'"us sit latinum vel hoc loco sit inconveniens,
'

gusto? quomodo in mss. suis exstare eliam testatur He-

,,. ... ,. raidus, qui tamen recte veterem et optimorum
ui mini di faveant, Deus est manifestior ipsis. H.vv.
g codicum lectionem adstruit. Est enim repriesenta-
{^^) Quilibet non oinni Fuld. rn. p. EKiircssi Cod. nea potcslas hic illa, quaj divinam representat et
leclioneni, pro (lua Rig. mavult « Quilibet noii :
sustinet in terris vicem.quam non ralione illa quod
mortuo potior »Ouomodo et reprcesentunt Mem-
.? Dei vicem prc-estet, sed sui ipsius respectu, quasi
branas L. 13. Herald. non ijuilibet. Wouw. ex ms. in se divina sit^illos colero ait Tertullianus, utpote
et Scaliger prajforunt « Non quolibet morluo p, » :
quaj etium potis erut repntsentare pcenas, id est,
Paiu. deniiiuo et alii, « Non cuilibet ra. confestim exigere, essetquo ideo timeiida magis
p. » Puto
tamcn scripsissc Nostrum, « Nonno omni mortuo quum illu miserorum deorum, qui fato obnoxii
potior? » Est vero dictum proverbiuliler, pulchre- inultos dolores cum Junone ssepe flere coguntur.
quo extulit sapienlissimus rex Sulomo in libro cui vel sit lulmen emitlant tandera et sero, nonnun-
titulus liccles. IX, i « Gunis vivus mortuo leone :
quam aberrantes a scopo alienos a culpa transvcr-
potior. » Cum enim mortuus nihil berare putabantur, cum viderent, quoraodo ex
sentiut, lepido
non sepulcro, sed sibi vivo videnti sentientique Epicureu Lucretii mente II, 1102, telum Jovis
dona exhiberi vult iste in Anthologia, lib. ii, c. 47. ipsius
" > >
ep. 3. }
Sfepe nocenieis
Prceterit, examinatijuu inJiguos inque merenteis.
i^ f^'jpa, fiT) (TTEfpavoui; X'.o'va«; JtTlXa-.j'.
MT)5e To nup (cX^tri;- elc x£vov i^ tunhr,'
y^o'Xo-J, '
Quein locum imitatus est Lucianus cum in Jove
confutato Cynicum ita loquentem facit, ultercan-
Zwvxf uot, erxs OeXeic, yaoicrar xiopviv 81
UrjAov Trom^aei;, x' oii^^ 6 Oavwv xftxat.
jaeO^jdxwv tem cum Jove « Tt S/^-jroxi xoj<; lepojjXouc, elc,
:

i. e. « Qui fit tandem, ut omissis tot sacrilegis,

Ouod prffiter alios venuste ita transtulit Bucha- latronibus, flagitiosis, violentis, perjuri?, quercum
nanus. aliiiuam plerumque, aut lapideni, aut navis inson-
Nemo meas cumulet tis velum fulmine petatis, intcrdum etiam frugi ac
violis frngrantibus umbrae,
Nec niilii pyramidum mole sepulcra locet.
sanctum viatorem ? » Nec in Nat. Quxsl. neglexit
Si (jiiis amat, vivo largimi
S3 priustet amico, Seneca. Ibi, cap. 42 « Utrum enim, inquit, cum
:

Tnlihus ofdciis dum locus esse potest. emisit ignes, quibus innoxia capita percuteret,
Veruiii ubi consumptos Lncbesis milu scelcrata transiret, aut noluit justius mittere, aut
tiniet annos,
Vel fractd iucultis horreat urua rubis.
non successit. » Quare ita quoijue intcrpretatur
Et pressius paulo Opsopccus :
fax eruditionis Is. Casaubonus illud Suetonii in
Marmores statuaa noli redimere coronis, Claudio 0. 3i « Pa;nasque parricidarum repraj-
:

(iratn nec in (lammas fuodere

viua velis.
scnlabat, » i. e. sine dilatione exigebat. Quo no-
Viveuti, siquid placitum est, larj-ire soduli mine Claudium viluperat Suetonius,quod et sa^culo
lerfundons ciuerem, reddis, amice, lulum, suo talem inustam notam vellct et sustincrot prae
(Jiia til)i re saltem sumptus pcrdunlur iuaues, sens avido spectaro, aliter ac .Vuslus imperii
:

hl mihi defuuoto nullus liabetur

honos. formator, dc quo idem c. 23, in Vvla ejus « Dixit :

Ouod argumcntum Anaxarchus sophista etiam autem jus non diligentia modo summa, sed et
non
neglexit apud Arrianura, de E.vued Alc.v. lenitate siquidem manifesli pa'ricidii reum, ne
r p. 1G5, :

iib IV, cum contcndoret vivo Alexandro divinum

.
. . . ^

culeo insuerctur, quod

i-- non nisi confessi afficiuntur
•
--
nonorem esso prajslundum Ka! -^kp, aicbat, :
ojSk n 'i*c pcena, ita fertu intcrrogasse Certe tu palrem :

txstvo ^•'vat (ifjKpfXoYov, tuum non occidisti. » Qui Casaub. qiioque Valerii
6'ti aTtsXOiivxa vs ki (ivOod').
Ttcov (oi; Oeov Ti|ji7^ffO'jj'.,
TT()!j({j ^ Stxas^TEpov ^wvxa Maxin-i, VI, 5, locum adducit dc Charonda Thurio,
Ycpatpciv j^Tztp T£Xj'jT-/^javTa, l^ o'j5sv ootXo; t(T) M"i cum tulisset logcm ne quis ferro accinctus ia
Ti|i.(0|j|v(()
;
i. e. « Ncquo cnim dubium cssc, quin concione adcsset.ipse improvidu? peccans sua; legis
pos quam ----'
e vivis excessisset, ut' deum'
culturi
'•
es- ultor se interfecit « Cumquc liceret culpani vel
:

8ont, rauUo igitur satius esse,vivo illi honores di- dissimularc, vcl crrore defpnderc po^nam tamcn :

vinos confcrre quam morluo,

cum nulla ad cum rcpra^scntarc maluit, ne qua fraus.justiliffi fieret. »
cuitus uhlitas esspt Dc .\ugusfo Sueton. cap. ult. « Quam sumtnam
perventura. » Verissime itaquo :

t^ublius Syrus Mimus, rcpr.Tsontari jussit nam et confiscalam scmper re-

versu 808. :

Mortuo muiius qui miltit, uil dat

posilamquc habucrat. » Loquitur de tcslaraento
illi, adimit sibi.
Imo ejus. Idemque de Nerone cap. 3 » Sed et in :

mortuorum parva ralio habctur,unde praHura mercedo palmarum aurigarios fraudave-

^lnLT".'""^
•' Pl«»tinu3 jussus a Pistoclero
£ol tv"' ';

^.^^"^". iN, III, Ib, boaum habere animum.respon-

rit. Notatus ob ha^c ct sororis joco, querenlibus
dcminis faclionum. reprasentanda prsmia ia
posterum sanxit. » Hav.
 ;

499 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 500

qui plus ** limoris humano dominio dicalis. Citius A quantur, qui a vero Numine iilam et petere sciant
denique apud vos per omnes deos, quam per unum etimpetrare.
genium Cajsaris pejeratur.
Constet igitur prius, si isti, quibus sacrificatur,
GAPUT XXIX. salutem imperatori " vel cuilibet homini imper-
Argumentum. —
Neque rnii-ari id oportere, riim ipsi
tiri possunt, et ila nos crimini ''"'
addicite. Si an-
illi dii Cxsarem dominum agnoscanl, qui illos
excubiis suis salvos p^^trslet, non qucm ipsi numine geli aut daemones substantia pessimi spiritus bene-
suo incolumem servent,experli illum et iratum et ficium aliquod operantur, si perditi conservant,
henevolum. Non ilaque irreligiosos haberi debere si damnati liberant, denique (quod *8 in con- si
Christianos Ciesaaique inimicos, qui illum rebus
scientia vestra est) mortui vivos (90) tuentur
suis non subjiciant, 438
sed magis illos, qui sa-
:

lutem Cxsaris suamque non solum a diis lalibus jam utique suas primo statuas et imagines et aedes
exspedent, qui dare non possunl, sed et illos perse- tuerentur *»
(91), quae opinor, 439 Cwsarum mi-

Variee lectiones
" Cura plus, Fran. Paris. Rig. *8 Imperatoribus, Fran., Rig. " Majestatis, add. Fran. *» In, add.
Fran. " Vindicarent, cod. Fuld.
Commentarius.
(90) Mortuis vivos. Insignis sarcasmus Lucre- reas ab Alexandrinae Junonis simulacro. « Rogat-
tiano par,qui de matre deum Cybele simile pro- que Menippum Jupiler an comprehensi essent qui
nuatiare non dubitat lib. ii, 625 :
B Dodonaeum templum sacrilegio spoliassent. Apud
Lucianum, p. 294. In Icaromenippo. Scilicet ut
Ergo cum primum magnas invecta per urbeis
vere Baruchus, cap. vi, 56 « Neque contra fures, :
Munificat lacita mortaleis muta salute
neque praedones tutari seipsos possunt lignei, ar-
quid enim Japis informis, mutus, homini praestare gentei, aureique dii. » Quomodo ipsi sacerdotes
potest ? Hav. deae Syriae in furto deprehenduntnr apud Lucia-
(91) Imagines et sedes tuerentur. Fuld. Cod. legit num in Asino, p. 134, occuitanles phialam auream,
vindicurent, quasi nolit cum.aliis repetere tueren- ex delubro raptum donarium, in sinu deae suae.
tur, ubi modo dixit tuentur. Tantum vero abest, Irridetque Solon apud Lucianum Crcesum aureos
ilias ut tueantur miseri dii isti, ut potius illis ipsis lateres Apollmi destinantem, in Charonle, aliis
non pareant, nec a fuimine vel suo vindicare pos- paratam et opimam prasdam. Lepide Cyni-
scilicet
sint, cum semel ex manibus sit elapsum testis : cus ad Jovem apud Lucian., in Dial. cui nomen
Lucretius, lib. vi, 416 : Jup. Confutatus : 'Eu) yap XeY£iv, etc, 1. e.

Postremo cur sancta Deum delubra suasque

« Omitto vos perinde atque nos latrociniis etsa-
Discutit infesto pr.Eclaras fulmine sedes, crilegiis compilari a sacrilegis, et ex ditissimis
Et bene facta Deum frangit simulacra, suisque pauperrimos momenlo temporis evadere, multi
Demit imaginibus violento volnere honorem? enim vestrum ex auro argentove conflati sunt. »
Expertus Apollo quem idem Lucian. misere de-
:

Idem. lib. ii, 1100 :

nudatum prostituit in Jove Tragosdo, ubi ita Mer-
Tum fulmina mittat, et aedes curius Kai ^ap xai x6v 'AttoXXw 6 auxo; ttoXu-
:

Ssepe 8uas disturbet. /_puQoy, etc,i. e. « Sed enim ille ipse, » Homerus
BC, « auri raulti et opum possessorem Appollinem
De quo queritur
ille apud Aristophanem Iv NetpiX. dixit quem tamen in extremis sedentem videbis,
:

quod cum perjuros petere deberet Jupiter, illos direpta ipsi a latronibus corona, et surreptis ci-
negligeret, tharae verticillis. » Quae quidem indubie ex Var-
'AXXa Tov auxoiS vecov piXXet, icai Suviov a/.pov 'AGr^- rone desumpta sunt, cujus fragmentum ex Satyris
[vtjjv. Menippeis huc spectans exhibet nobis Arnob.
lib. VI « Ubi denique ApoIIo divinus, cum a pira-
:
« Sed tempium potius suum etpromontorium
tis maritimisque praedooibus et spoliatus ita est,et
Athenarum Sumium peteret. » Quem quoque Ro- incensus, ut ex tot auri ponderibus, quae infinita
manaereligioni non magis favisse testis est M, Tul-
congesserant saecula, ne unum quidem habuerit
lius, libro de Consulatu :
scripulum, quod hirundinibus hospitis ostende-
Nam pater altitoaans stellanti nixus 01j'mpo ret. » Sed illud superest, ut miseri verbis etiam
Ipse buas arces alque inclyta lempla petivit, contumeliosis rideantur, prout affatim in Dionysio
Et Capitolinis injecit sedibus iguem.
Siculo iatrone illo eorum ostendit Lactantius,
Quod cum saepissime accidisse veterum testimonia lib. II, c
concludens. « In eo igitur quia homi-
4, :

declarent, tum ApoUini etiam accidisse, et quidem nes sacriiegia vindicare non poterant, oportuit
poenarum vice, quando Babyiae martyris cineres deos ipsos sui vindices esse. » Id vero factum non
loco moveri veliet, auctor est Theodnret. A(r.Gra?c. D est, nec in Dionysio illo nec in aliis, secure ideo
Cur. p. 142 Kal 6 Aa<{(vaTo<; 'AttoXXwv tov -fjiJiE-
: Jovem allalrante Cynisco apud Lucianum rursus,
Tepov TrapajXEuaja; [xetaTeO-^vai vsxpov oupavoQEV , sibi nihil ab ipso metuere praedicans 'Eiret oiiS' :

iSi^axo xov ffxyjuxov. Quin hominibus etiam obnoxii auxou;, etc, 1. e. « Quoniam neque illos ipsos sa-
sunt, non tantum quando capta urbe ad hostibus crilegos puniri video sed plurimi manus vestras :

eadem strages muros et Lempla, eadem rapinasacra
et profana involvit, sed cum perfossor aliquis fur
vel praedo ipsa simulacra et deorum ornamenta
aufert. Notat Diogenes Laertius Demetrium quem-
dam philosophum, Ixionem cognominatum, quo-
effugiunt. » Quaj omnia pulchre exsequitur Prosper
Aquitanicus, De Promiss. et Prmdict., lib. iii, c 38,
ostendens nuilam vim cunctis gentium diis inesse
ut auctoritatem suam contra unum filium hominis
Christum crucifixum tueantur. Verba ejus sunt :

niam injuria affecerat Junonem, quae qualis

fuerit <> Uic tanta deorum illa turba certorura atque
docet Hesychius Milesius. Ar,[jt/^xpioi; xi; exjpo? incertorum, quos Varro prodit, illi etiam proceres
'I;(wv lT,ty.lr,^r,, Oioxt XeTTtSa; XP'-''^^ xXettcwv xou et electi dii, cum ipso rege suo Jove fulmina vi-
iv 'AXtcavSpe;!? X7~; "Hpa; aYxXjJiaxo; ^iwpaOr,, i. e. brantes consilio potentiaque, ut eorum cultores
« Demetrius alter, cognomento Ixion dictus, quod ferunt, metuendi, armisque terribiles, hic aliquid,
deprehensus fuerit furto subduxisse bracteas au- si non pro mundo, saltem pro ee oportebat agere,
 01 APOLOGETICUS ADY. GENTES. 502
excubiis suis^^Balva pracatant (92). Puto au- A.
tes CAPUT XXX.
;rn,hao ipsaj materia3 dc metallis Ceesarum veniunt, Ahgumentom. — Solos enim ChrUtianos pro impera-
t templa do nutu (93) Gajsaris constant.Multi
tota iore Deum verum, iJcum vicum invocare, illum
Deum, fjuem naLuraliter, et se majorem novil ipse
9niqno dii habuerunt Cajsarem iratum. P^acit ad
imperator, cui cuncla debet, a quo exspectal. Ab
lusam, si ot propitium, cum illis aliquid aut "''
hoc quie imperatori, orbi, sibi luta sinl, pie,
illos,
bcralitatia aut priviiegii, confert. Ita qui sunt in vere, recle petere et impetrare, 441 uliter ac
Esaris potestate, cujus et toti sunt, quornodo gentium vota sunl, gravissima oraiione ostendit.
Tales in ipso stippticationis gesiu mactent, infjuit,
ibebunt salutcm Ga^saris in potestate, ut eam
animam Deum pro imperalore ambieiJem exlor-
raestare posso videantur, quam facilius ipsi a queant, veritatem et Dei devotionem, irrelifjiosi-
i'8are conscquuntur ? Idco ergo committimus ''^ ''•''
tatem, si possint, deputent.
I majestatem imperatorum, quia illos non subji- Nos enim pro salute imperatorum '95) Deura in-
mus rebus suis quia non ludimus de officio sa-
;
vocamus a;ternum, Deum verum ", Deum vivum,
itis 440 eorum, qui eam non putamus in mani- quem et ipsi imperatorcs propitium sibi praeter
us esse plumbatis (94). Scd vos religiosi "*, qui cajteros malunt. Sciunt, quis illis dederit impe-
ira qu«8ritis ubi non est, petitis a quibus dari rium (96) ; sciunt, qua " homines, quis et ani-
3n potost, praeterito eo in cujus est potestate. mam ^^
sentiunt, eum Deum esse solum, in cujus
B
isuper eos debcilatis, qui eam sciunt pctere, (jui solius potestate sunt, a quo sunt secundi, post
iam possint ''''
impetrare, dum sciunt petere. quem primi, ante omnes et super omnes deos.
— Quidni "? cum super 4.4*1 omnes bomines *", qui

Varioe lectiones.
'" Suis, ahest Paris. "'
Si et propitius illis a.\iquid,leg. Parisin. "^ Consequantur,corf. Lugd. "Enim,
hi. Fuldens. "* Irr-eiigiosi. Fran. " Possint, Fran. °^ Et, addit. Paris. *'' Quis, Paris. ^^ Animos,
aris. «x
Quidni? cum — homines, abest 1'aris *o In cod. Fuld. et lihcnani edit. desiderantur vy.
uidni — homines. God. Lugd. l. et Geien. deos homines qui, etc. Aldus Qui diu cum, etc. Loco : —
Kum vivunt et, Hav. e cod. Fuld. viventes

Commenlarius.
e unus eos perderet crucifixus. Perisse
Bcilicet memorabilis huic rei confirmandffi est sculptura
;ro et noB novimus, et David propheta confirmat, gemraae., cujus ectypon in Ludovici Chaluci Dacty-
icens Periit memoria eorum cum strepilu, et Do-
: liotheca ms.qua; est S. Genovcfae Parisiensis exstare
\\mis in .viernum manet. » Hav. testatur Dom. Du Cange in Disscrtat. de inferioris
(92) E.vcubiis suis snlva prxstanl. Vocem su.s non sevi numismatibus, p. 20.Huic gemmae insculptum
^noscunt Ald. et Ilhenanus. Ilinc interim discas est Ghrisli monogramma cum A et 12 ad latera, et
cet, pretiosiora simulacra manu militum fuisse hisce in circuitu characteribus, sal. do. n. alex.
i3todita,quod et pulchcrrime discas ex ioco Justini
p i'iL. LUCE i. c. ut explicant, Salus Domini nosiri :

(irtyris a La Cerda allato sed est alter Lactan- ^ Alc.vandri jUii Mammxx lucet. Qualis monograin.
:

i i.i
;
lib. n, o. 4, dc hisce staluis ita disserit matis inscriptio in numrais Gonstantii et Dccentii
:

Adorant ergo mortalia, ut a mortalibus facta etiarn invenitur.Dubitat tamen illustriss. Du Gange
:

angi enirn, cremari possunt ac perire. Nam et an temporo Alcxandriis iussculptafuerit,quoniam

'Ctis vetustate labentibus stupe coiiiminui solcnt,
fucum lacit illi vox Domini nosiri, quae tamen
. consumpta inccndio dilabuntur in cinercm et sensu communi non vice Dei dicta, ut loquitur
:

orumque (nisi sua illis magnitudo subvenerit, Noster c. 34 sumi potest. Sed ego gemmam istam
il cuslodia diligens sepserit, in
pra;dam furibus potius referendam puto ad aliqucm Alexium ex
dunt » quod ccrtc accidit Priapo isti marmoreo
:
imperaloribus Conslantinopolitanis, ut sit « Salus
nid Martial., vi, 72. Adeoquo do omnibus istis Domini nostri Alexii filiis Manuelis lucet. » Quin
iigis exclamare libet istud Firmici
de Palladio in pro saluto Caesaris non alium quam ipsura Jovem
l)ello de Errore
profan. Gentium « Incensa est summum sibi deum invocauant gentiles. Martia-
:

foja a Grfficis, a Gallis Roma, et ex utroque

in- lis VII, 59, adulatorie admodum :

'ndio Pailadium reservatum est. Sed reservatum

)n propriis virtutibub, scd humano prtcsidio, Tarpeia> veuerandse rcclor aula;,
ab
roque cnim loco homincs liberant et translatum Queiu salvo duce credimus touauteni,
;

t. ne humano
flagraret incendio. » ll.vv. Cum volis siLi quisque te faligct,
(93) Tota templa de nutu. C. De Galigula Sucton., Et poscat darp, qua', dii, potestis :

'"*
22 " Datoquc ncgotio, ut simulacra numinum.
•
Nil pro nie, mihi, Jupitor, polenti

ligionc et arte pra20lara, intcr qua; Olympici D Ne succensueris, velut superbo.

vis, apportarentur e firaicia, quibua capite
nipto suum imponcrent, parlcm palalii ad forum
que promovit, atquc ado Gastons et Pollucis in
stibuium transfigurata, ccnsistens sa>pe inter
Jtres deos racdium so adorandum adeuntibus
nibebat. »
Plumhalis. Plumbatx manus sunt fulcro quo-
\'y>'*)
Im plumbi forruminat.T, nc facilo delahcrcntur vel
ibisccront.ut rcclo interpretes. Id in incurvatione
jUchiorum ol manuum
Iirobatur. HlAV.
Pro salule impcratorum.— ,[d Scapulam.c. 2
1,93
no9 magis oramus pro saluto imperatoris, ab
ta
iem poslulantea, qui praestaro potest. » Et sane
Te pro Ciusare debeo rogare.
Pro me dcbeo Ctesarem rogare.
Itaquc gcuima vcl ad Alexium referri debet, vel
posscssor ejus fuit homo Ghristianus jam sub
Alcxandro Scvero. II.w.
1^90) Dedcrit impcrium. Quod nequount dii falsi,
qui, ut ait Jeremias in libro Barucbi cap. vi. 33 :
Ilcgcm ihrouo imponerc vel dcjiccrc nequcunt. Plinius
quoque signilicanter in Panegyrico ad Trajanum :
extensiono prfficipue re- i< Ac, si adhuc dubium fuisset forte casuque roclo-
rcs lerins an aliquo nuniine darentur, principem
tamen nostruni liqueret divinitus constilutum.
;
Non euim occulta potestatc fatorum, sed ab Jovc
ipso coram ac palam repcrtus, electus est. » Hav.

i
503 TERTULUANI OPERUM PARS I. SERIBS I, APOLOGETICA. 504
utique vivunt et mortuis anlistant. Recogitant, A. capitc nudo 443 (1) quia non erubescimus, deni-
quousquc vires imperii sui valeant, et ita Deum que sine monitore (2) quia de pectore oramus.
intolligunt ; adversus quem
non possunt,
valere Precantes sumus omnes semper pro omnibus im-
per eum valere se cognoscunt. Ccclum denique peratoribus, vitam illis prolixam, imperium secu-
debellet imperator (97), ca^lum captivum triumpho rum, domum tutam, exercitus fortes, senatum
suo invehat (98), coclo mittat excubias, coelo vec- fidelem, popuium probum, orbem quietum, et

tigalia imponut Non potest: ideo magnus est,

^^. quaecunque hominis ot Caesaris vota sunt. Haec ab
quia minor est.Illius enim est ipse, cujus et
ccelo alio orare non possum, quam aquo scio ^'^ me con-
coelum pst et omnis creatura. Inde est imperator, secuturum, quoniam et ipse est qui 444 solus
unde est et homo antequam imperator inde po- ; prffistat, et ego sum cui impetrare debetur, famu-
testas illi, unde et spiritus. Illuc ^^ suspicientes lus ejus, qui eum soium observo, qui propler '
Christiani manibus expansis (99) quia innocuis. disciplinam ejus occidor ''^, qui ei oflero opimam
Varise lectiones.
*i
Coelo —
imponat, abest Paris. ^^ Sursum, e cod. FuUl. add. Haverc. ^^ Sciam, Paris. ^* Wien-

Gel., Gangnseus : eum solum cxleri : solus. hi sqq. e cod. Fuld. pro disciplina. vv. qui propter
—
;

disc. c. occidor non leguntur in edd. Rhen. Aldi, Heraldi et cod. Lugd. II. <^^
Qui occidor, abesl
Paris.
Commentarius.
(97) Crelum debellet imperutor. Pari modo Calli- B Aristotelis De mundo, tum praesertim Dei servus,
sthenis procedit argumentatio apud Curtium, lib. vitam et salutem exspectat^manusad
qui ab illo et
viii, 0. 5, ubi fcedam Cleonis adulationem de coelum Deumque simul cum corde tollere jubetur
Alexandro vivo ut deo colendo refutat « Poten- : a Jeremia Thren. iii, 41. De hoc ritu videri me-
tiam tuara experiri libet ? Fac aliquem regem, si rentur Joan. Philoponus ad Hexaemeron, ^p. k'i\
deum poles facere facilius est imperium dare
: Joach. Hildebrandus qui tres operosos libros de
quam coelum. « Pro valei'e se Rhen. se valere. Hav. precibus Christianorum veterum edidit lib. ii, cap.
(97) Triumpho suo invehat. Notus mos antiquus, 9 Joan. Pricajus, Claud. Espenceus ad I, Timotii.
;

captarum urbium picturas, memorabiles eliam II Barth. Advers. iii, 2; Hoornbeek Miscell. p.
;

pugnas et victorias depiclas in thensis circumferri 297 Adam. Rechenberg. in iV. T. et Hist. Eccles.
;

a triumphantibus solitas.Huc alludit Tertullianus.
Rhen. Godex sex sequentes voces non agnoscebat.
Hav.
(99) liluc suspicientes Christiani manibus expansis.
Aptissime ad hunc Christianum sensum ritumquc
Triphon. Luciani 'iliJiET?
: ol tov kv 'AO/,vai(;
"AYvwaxov ecp£'jpovx£? xai TTpoay.uvv^aavTec;, ^eTpa;
el; oupavov ixxctvavxei;, xouxqj £'j^apic;xrjao[i.£v. Cae-
pag. 145. Broverius de Miedek eleganti libello
de Adorationibus, cap. 21. Et landem, cujus de
hoc argumento exstat singularis dissertatio Ada-
mus iterum Rechenbergius Lipsiae a. 1688, edita.
Hav.
(1) Nudo. Non ut gentiles velato. Consule inter-
pretes, Ileraldum et La Cerdam.FuId. Cod. nudalo.
Consuie et hic laudatum Broverium, p. 144 e! ;

terum etiam ethnicos manibus expansis adorasse Calvoerium, tom. II Ritualis Ecclesiastici, p. 555.
discimus ex Lu'jretii versu, lib. v :
C Hav.
(2) Sine rnonitore. Apud ethnicosmonitor
prseibai
Nec procumbere humi prostratuiii,et pandere palmas preces, ac de scripto quidem, ne quid verborum
Ante deum delubra.
praeteriretur, aut preeposterum diceretur rursus- ,

RiG. —
llluc sursum suspicientes. Qui ipse habitus que alius custos erat, qui attenderet alius qui ;

incoelum erectus mundi contemptum indicat. Pul- faveri linguis juberet. Plinius, cap. 2, lib. XXVIlI.
chre Clemens Alexandrinus I. vii Stivm., p. 231 Rig. —
Monilore. Addi potest notis interpreLuni
E. « In ccelum erigimur, una cum verbo corpus
: Plautus in Mostell. :

a terra abducere conantes, erectam et elevatam Ad legionem cum stant adminiculum

animam desiderio meliorum cogimus in sancta Ei dabunl aliquem cognatum suum.
progredi magno animo carnis vinculum despicien-
tes.» Mauricius Senonensis, de Missa.quem Biblio-
Talesenim monitores Romanis adolescentibusann(
laudatus Alb. Btipendii primo additos docet Servius, et apuc
graphiae suae annexuit saepius Jo.
Fabricius versu 60, de turba in Sacro stante, etc. Val. Flaccum Iphiclus adest Argonautis lib. i, 475
non ut pugnet
Ut erectus in hostem,
sis attentus, patiens,
monitus, sed tradat ut acrea,
Et caput, et baculus et status ipse docet.
Quippe capul retegens atteute audire moneris ; Magnorumque viros qui laudibus urat avoruii),

Parcere, cum baculum rejicis, instrueris. qui |jLv/i[jiov£i; Graecis dicebanturutdocuitMeursiu

Stans, discis quoniam stanles pugnare solemus,
ad Cassandram Lycophronis, p. 158. ita in sacri
Quod te pugna gravis sub vigili hoste manet.
D monitores erant qui formulam precum insusurra
Jo. Chrysostomus in Psal. cxxix, de Elia : « Si bant.quique praeibant formulam precum, sive ed£
vis autem eum etiaai reclum videre slantem in ditatum carmen. Aristander apud Curtium. lib. n
oratione, eum rursus extensum in coelum, et ita cap. 13 « In candida veste, verbenas manu prs
:

extensum ut etium igncm e ccclo dejiceret. » Sci-
licet erectocorpore spiritus incurvatur, nec pallii
sed cordis scissionem postulat Dcus. Ilinc Hiero-
nymus, lib. ii, in Episl. ad Ephes. c 3 « Sicut
externa genuflexio aedificat simplices, sic veram
geniculationem esse docemus in animo,quia multi
corporale flectentes geuu, anima? nequaquam
poplitem curvaverunt et contra alii erecto Deum
: delectari arbitrabantur, quam paxxoXoY''av apP^^
ferens, capite velato praeibat preces regi.» Pliniuf
hujus religiosi ritus multa persequitur lib. xxvii
cap. 2, cui adde Alexandrum ab Alex. Genw
: Dier. ii, ik, et iv, 17, mdiorique fato dignissimut
Barnabam Brissonium lib. de Formulis, i, P; ^-
Formula talis necessaria certe, in tot notis ignc
su(
tisque nominibus, quorum appellatione deoB
Matt) j

corpore depreoantes,magis se animo curvaverunt. » Servator noster, monitor melioris formulae,

nobiscum pro noD
Hav. Manibus expansis. Quod cum in omni vitae dis IV, 7, 9, cujus S. Spiritus et

crimine horaini proprium notetApuleiusinvereione ineffabilibus orat gemitibus. Hav

503 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 506

et mnjorom hosliam (3),quam ipse manriavit, ora- A assia (5), Arabicoe arboris lacrymas (G) nec duaa
tioncm tlc carne pufJica, de anima innocenti, do meri gulLas (7j.445nec sanguinem roprobi bovis"
Spiritu sancto proCcctam.Non grana thuris(4)uniu3 mori optantis, et post omnia inquinamenta etiam

Varitc lection6s.
"' Hominis, Fran.
Commenlarius.
(3) Qui ei ofjero opimam et ir.ajorem. Gum locum exhibet in libro de religione velerum Hom. eo in
hunc detonjueant Maf^deliurgenscs adversus sacri- locojubi de vestibus saccrdotum xylinis agit, et in
ficium allaris.rcquirebalde co truclalum latiorem ;
nummo Lucilia; Augustae, ubi illa habitu pietatis
sed remillimus lcctorein ad lib. ad Scapulam, la3va acerram tenet, dextra thus miltit, « trinis
inlra quem etiam perporam pro se allegant
: : digitis flore caplo, » ut apud Plinium, lib. xxiv,
quippe qui noininatim vocc sacrificamus ibidcm c. 10, emendat Scaliger cpist. 18, illum Ovidii lo-
ulilur. Pam. —
Ilostijc aliie mujores, aliaj lactentes cura adducens,
dicebuntur. De majoribu3,id est, maximis est locus Bub lioiine poDit.
Et digltis tria lliura Iribus
Cicoronis 2 Orat. in Hullum. « Erunt hostiaj ma-
jores in foro conslituta). » Porro majores hostiaj Eadem pietatis facics,idem habitus in L. .(Elii
sivc victima; (sic enim licenter omnes vocunt) nummo cernitur, nisi quod ibi lasvietiam pateram
erant tauri ncc eniin nunc discrimen illud inter
, tcneat. Uw.
oves et tauros conslituo. Lag. B (6) Arabicx arboris lacrymas. Barr. Rhen. Herald.
(4) Non (jrana thnris. Frustra esset qui locum et ipsc lligalt. scribunt non Arabicx a. /., quomodo
hunc usui Ecclesia; adversari diceret, quoe in sa- et L. B., sed minus rocte deletenim Fuld.et Pam.
;

crificiis thurc utilur. Adhibetur quippc ex tradi- Grana isLa tliuris dicit Arabicx arboris lacrijmas.
tione et institulionu apostolica, Gan. 3 apost. id Namquo ut Plinius copiose disserit iV. [list. xii, 14,
habet \ir\ e^ov 81 ejxw Tt^ooTaYi^OaC xi etepov itpo? de arbore Arabum thurilera «' Mitti semel anno
:

t6 OuTiaax/^ptov, ?] eXatov e'.? Tr,v Xu"^v(av, y.ai solebat, minore occasione vendendi. Jam quajstus
6u'j.(a(JLa, T(]) xaiptj) ttJi; aYta; itpoiTcpopa;, Le Pr. allert. Prior atque naturalis
alterara vindemiam
(5) Vnius assis. Vidclicot exigui preLii. Uabatur vindemia circa Ganis ortum, nagranlissimo ffistu,
enim vix Lanlum, quantum duo tresve digiti com- incidentibus (lua maxime videaLur esse praignans,
prehendero possent. Lactant. v. 19, ex mente tenuissimusque tendi cortex. Laxatur hic^ plaga,
gcnlilium « Nam cruciari atque interOci malle,
: non adimitur. Inde prosilit spuma pinguis. ILpc
quani tluira tribus digilis comprehensa in focum concreta donsatur, ubi loci natura poscat tegffte
jaclarc, tum ineptum videtur, quam in periculo palraea excipiente,iiliubi area circumpavita. Purius
vita; aUerius animam magis quara suam curare. x illo modo, sed hoc ponderosius. Quod in arbore
llieronymus quoquo in Epist. ad Ueliodorum : haesit, ferro depectitur.Ideo corlicosum.» Arnobius
« Non est in oo tantum scrvitus idoli, si quis duo- quoque lib vii « Sed tamen, o pietas quantus : !

bus digitulis tiiura compressa in bustuni ara; ja- islo est honor, aut qualis, qui ex ignis odore con-
r, 20
cittt, » etc. Lactant. rursus,,-,--- « Colunt enim flcitur, et resina ex arboribus comparatur? » Vide
:

thure, ac summis digitis, quae sensibus intimis Q et qua; setiuuntur ibidem. Sic omnis humor ab
colero debuerunt. » Quos itaque digitos liberos a arboribus distillans lacriima vocatur, prresertim
fasciis in sacrilicando voluit esse Numa rex apud qui ex vite. Idem Plin. lib. xxxiii, in Proa^mio ;
Liv. I, 21 « Manuque
: ad digitos usque involuta « Lacryma vitiura, qua; voluti grumi est, lepras et
rem divinam facerc. » Pertinet et huc locus Curlii, lichenas et psoras nitro antc prieparatas sanat. »
lib. viu, c. 5, ubi Glco adulator Alcxandro divinum Aldina editio legit non a radice arboris lacrymas,
honorcin vivo otiamnum haberi vult « Quibus quasi vcro succus illo a radicibus defluerel. Usum
:

uno modo rcferri gratia possct, si quein inlellige- vero quem thura Chiistianis praeslabant vide infra
rent Doum esso, confitorenLur exigua Lhuris im- ad cap. 42. ILw.
pensa Lanta beneOcia pensaturi. » Irridct et more (7) Duas meri guUas. Pra^ter
morera illum, qucm
8U0 Lucianus, non tanlum in Asino, p. 122, ubi ex Arnobio notavit Ilerald. rcfcrri etiam poLcsl ad
maiina y^ovSpou; 8jo XaSoOaa tov [jlsv XiSavcoxov, zio illum, quo poculum vini haurienles, id quod erat
T'jpt Tou X'jyvo'j lTii{)ri-As i. e. Accoptis
;
duobus residuum in fundo diis libantos, pavimenLo allide-
xvi
granis, thus igni Iucern;o iraposuit » sed prccscr- bant. Quod illustrari poLcsL ex Tacito, Iib.
;

tim in Jove Tragcedo p. 200, ubi de sordibus Mne- /lnnn/.,cap.ult.,ubi Thra.eea moriturus « porrectis
sithoi queritur Jupiter, qui velulura gallum ira- utriustiue brachii vcnis, poslquam cruorem effu-
molavcrat. Prajterea quatuor thuris grana, carie dit, humum super spargons. propius vocato
quxs-
obsita.ita ut prunis exstinguerentur, ncque sumrais tore Libeinus. inquit, Jovi Liberatori.
:
» Id Grffici
lantillura naribus odorora prffiborot fumus. » Por- xo—aotJ^itv et ipsum plausura xoTTao'.-
dicebant
phyrii quotiue ot Ovidii locos adducit doctissiraus D ju^i;
Broda;us, Misccll. lib. v, cap. 8, quro Lampadis sui ty
tomo II insoruit Janus Gruterus. Aloxandor, Ma- Gr
giuis ille, iraprimis ab ineunle retate magnilice vo.
deos coluissG dicilur. Ita(|uo sacro quodam libera xoxTaYfjxvTa sIttsTv ajTov Kp:-.'.:f to'jt' sttco Tcp
manu tluira injiciens flaminis, a Leonida, parco et xaXu), i. c. « Tandem quum mortem obire coge-
sevoro viro,ilii fuit cerreplus « Sic adolcbis, quum
: retuV, ac cicutam bibcret, proditum est id, quod
rogionos subcgoris, ubi hajc nascuntur. » Cujus reliquiim erat in poculo. sic ipsum ojccisso,ut rc-
vocis momor, cura postoa Arabia esset potitus,
sonaret. siraulque dixisse Hoc sibi pulcher :
ille
Krandem odorura vim Lconidai misisso dicitur, cum Crilias h^abeat. Apud Plautum in Curcul. Act. i

hoc elo};io « No posthac in deorum honorihus res-

:
scena n.
triclior osso vollef, quos intelligoroL dona hilariter
obldla Lain lar^^a manu repemicro. » Narranl his- Yenus, Je paulo paululuiu hoc libi dabo,
toriam Plutarchus, in Alex.c. 44, et Apophth. 37 ;
inquit amator. Quoniam vcro hic cumthurejun-
gitur. inagis id innui videtur quod ait \
Plin. XII, 14, 17. irg. lib. iv
Donique marraora et numrai rom
fj^^^^oculos ptmunt,ut apud Ghouliuin vidcre licet Gcorg., 3S4.
»n marmore Romano antiquo, quod adducit et Ter liquido ardenlem perfudit neclare Vestam.
 . ;

507 TERTULLIANI OPERUM PaRS L — SERIES I, APOLOGETICA. 508

conscientiara spurcam : ut mirer, cum hostiro pro- A supprimimus et plerique casus ad extraneos trans-
bantur " penes vos a vitiosissimis sacerdotibus, ferunt. Scito ex illis, praaceptum esse nobis
''*
ad
cur praecordia potius victimarum, quam ipsorum redundantiam bcnigaitatis, etiam pro inimicis
eacriticanlium examinentur ^^. Sic itaque nos ad Deum orare, et persecutoribus nostris bona pre-
Deum expansos ungul.Te fodiant,crucessuspendant, cari. Qui magis inimici et persecutores Christiano-
ignes lambant (8), gladii guttura detruncent, be- rum, quam de quorum majestate convenimur in
stiee insiliant ;
paratus est ad omne supplicium ipse crimen ? Sed eliam nominatim atque manifeste :

habitus orantis Christiani (9). lloc agite,boni praesi- Orate, inquit, pro regibus, et pro principibus, et

des,extorquele animam Deo supplicantem pro im- potestatibus, ut omnia (10) tranquitla sint vobis.

peratore. Hic erit crimen, ubi veritas est Dei et Cum enim^^^concutitur imperium, concussis etiam
devotio ''^. ceeteris membris ejus, utique et nos, licet extranei

CAPUT XXXI. a turbis ''^ in aliquo loco casus inveniraur.

Argumentum. —
Id agi a Christianis st ia dubium 447 CAPUT XXXH.
vocent, in promptu esse ostendit sacras Scripluras,
Argumentum.— Adhuc ostendit salutem imperatoris
qrne nec gentibus variis ex casibus ignotx sint : esse, scienlibus horren-
et imperii Christianis cordi
ex quibus patere possit, ibidem Christianis injungi
da orbi imminere, Romunum imperium esse desie-
pro regibus, principibus, potestatibus et publicu B rit, ipsamque adeo cluusuram sseculi duratione
tranquiltitate orare.d^-AG Quod et naturas consenta-
ejus relardari. Sed et qui per salutem Csesaris ju-
neum, quia turbata republica ipsi etiam Christiani
rent, omnibus geniis augustiorem, non esse cogen-
inquietantar
dos, ut per ejus genium jurent, defeyidit, utpote qui
Adulati nunc sumus imperatori ; et mentitivota. genios, id est daemonas, 'adjurando Ixdere, non de-
qu<E diximus, ad evadendam "> vim "".
scilicet jerando honorare consueverint.
Plane ''^
proficit ista fallacia. Admittitis enim nos Est et alia major necessitas nobis orandi pro
probare quodcunque defendimus. Qui eT^go puta- imperatoribus, etiam pro omni statu imperii re-
veris " nihil nos de salute Caesarum curare, ins- busque Romanis, qui " vim maximam universo
pice Dei voces, litteras nostras, quas neque ipsi orbi imminentem,ipsamque clausulam''^!!) Sfieculi

Variae lectiones.
" Probentur, Paris. «« Examinentur mavult. Jun., Haverc. " Ita cod. Fuld. : aUi : veritas et Dei
devotio est. Totam sententiam Hic erit —
devotio, delevit Rigalt. ''» Evadendum. Paris.
:
"" Vim. abest

Paris. '2
Tamen, cod. Fuld. " Putas, Fran. Paris. '"'
Scio ex illis prseceptum esse nobis, Fran. Paris.,
Rig. "^^
Tranquilla sint. Vobiscum. Fran., Paris. ^» Ita legitnr in cod. Fidd. et in edd. Rig. et Hav.,
retiqux. omnes : a turbis eestimemur. " Quod, F7-an., Paris. ''^ Clausuram, Paris.
Commentarius.
Suetonius iib. vii,c. 18 « Nihil invenit praeter tepi- r
: Ut Christi famulis ad verum prosit honorem,
Dilexisse bonos et tolerasse malos. Hav,
dam in ara faviliam, atratumque juxta senem in
catino vitreo thus tenentem,etin calice fictili me-
(H) Clausulam sxculi acerbilates horrendas com-
rum. » Hic ritus quam fuerit antiquus patet ex
minantem Romani imperii commeatu scimus retar-
Jothami illo Judic. ix, 13, ubi vitis regnum obla-
Paulus cum ad ecclesiam Thessalonicensium
tum repudiat, dicens Num derelinquam mustum dari.
:

scriberet non venturum diem Domini priusquam

meum, quod Isetificat Deum et homines ? Hav.
imperium Romanum defecisset, rem a^vo illo alio-
(8) Ignes lambant. Corpus circumvoluti adurant.
minatissimam verbis quaesitissimis obscuravit.Eo-
Virg. II JEneid. 684, de lulo
demconsilio Tertullianus hoc ad proceres Romanos
:

Lambere flamma comas et circum tempora pasci.
Unde transtulit Persius in Prologo
Apologetico rem eamdem significaturus tam inge-
niose colores obduxit, ut etiam placere potuerit.
Et consimili scheraate ad Scapulam procons. :
:

quorum imagines lambunt ((Christianus, inquit, nullius est hostis, nedum

Hederae sequaces.
imperatoris quem sciens a Deo suo constitui,
:

Quomodo ignis edax etiam dicitur Virgilio eodem necesse est ut et ipsum diligat, et revereatur, et
lib., versu '758. honoret,et salvum velit eum toto Romano imperio,
Ilicet ignis edax summa ad fastigia Yento quousque ssculum stabit, tandiu enim stabit. »
Volvitur. Al, jampridem Romana res abiit pessum, et com-
meavit imperii Romani pompa venit defectio ;

Apud Lucretium lib. ii :

D et sublatum est de medio quod obstare dicebatur,
Subsiliunt ignes ad tecla domorum, et tamen durasse mundum legimus,et stare saecu-
Et celeri flamma degustant tigna trabesque. lum senlimusi. Quid ? vanam esse dicimus Pauli
(9) Habilus orantis Christiani. Hunc habitura sententiam ? Apostoli tanti tamque eximie a Do-
mire describit Eusebius in Vita Constantini.lib. iv, mino selecti Absit. Nam et verissimam credimus,
!

cap. 13. Lag. etjam oHm disjecti Romanorum imperii rudera

(^O) l]t omnia. Idera et omnia. Respicit vero lo- calcamus.Quid ergo Pjampridem quoque advenisse
cos Pauli ad Rom. xiii, 1 Tit. IH, 1 I Petr. ii, ; ;
dicimus hominem peccati ? hominem perditionis /
agi-
13 et praesertim Pauli I Tim. n, 2. Magistratus
;
cujus mysterium etiara tunc Paulo scribente
tabatur.Venisse, inquam, jampridem, sed nostrura
Bcilicet parentes nostri sunt, amandi si boni, fe-
quairi-
rendi si mali. Prosper Aquitan. : iliud pridem in quas tempora proferatur si
mus, nihil agimus, imo satis impie quaerimus.
Reddendum quidquid mundi bene postulat ordo;
Objecit Dominuscuriositatinubem adorandam no-
est,
Propositumque piae non violat fidei. quod
Mitibus et sanctis nulla est spernenda potestas :
bis, non submovendam. Sufficiat intueri
/£quum eervire est regibus et dominis, aperit Petrus, unum diem apud Dominum perinde
09 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 510

jerbitates horrcndas comminantem Romani im- A. suum ducant. Quem ti Deum

sciant, adeoque vere

3rii comincatu (12) scimus rctardari. Ita qujE

non vocent, menliri illumrp, dervlere nolunt,
fjuia
id fuciant quia ipse Deo suhjectus, sub illo
olumus cxperiri, ca dum prccamur diirerri Ro- :
imperat, cujus etiam intersit Dco cedere, quique
lana? diuturnitati favemus. Sed et juramus (13), ut id faciat in triumphi invidioso honore udmo-
cut non per genios Ca38arum,ita per salulcra (14) nealur, tanta corruscans gloria ut revocari, ne (al-
jrum, qua3 est auguslior omnibus gcniis.Ncscitis so se Deum existimet, necesse habeas.

3nio8 daemonas dici, et inde diminutiva voce Sed quid ego amplius de religionc atque pietate
Emonia ? Nos judicium Dei suspicimus in impe- Christiuna in imperatorem ? quem necesse est su-

itoribus, qui gentibus ilios pra;fecit. Id in eis Bpiciamus ut eum.quem Dominus noster eiegerit'".
;imu3 es8C, quod Deus voluit, ideoque et salvum Et merito dixerim, noster est magia Gaesar, ut a

Dlumus esse *^ quod Ucus voluit ^"j et pro ma- nostro Deo conslitutus. Itaque et in eo *^ plus ego
illi operor in salutem, non solum quod eam ab eo
ao id juramento habemus. Ca^terum dajmonas,
418 id cst genios, adjurarc consuevimus, ut illos postulo, qui potest prajstare, aut quod talis po-
^^

B hominibus exigamus, non dejerare, ut illis ho- stulo, qui merear impetrare, sed eliam quod tem-
orora divinitatis conferamus. pcrans majestatemCaesaris infr;) Deummagis illum
commendo Deo, cui solis subjicio. Subjicio autem,
CAUT X.XXIII. B cui non adaequo. Non enim deum impcratorem
UGUMENTUM. — Itno neccssano illos imperalorem dicam, vel quia 440 menliri nescio (15), vel quia
suspicere, ulpole quem a Deo suo sibi dalum illum dcridere non audeo (16), vel quia nec ipse

Variuj lectiones.
"•
Esse, abest cod. Fuld. Vv. ideoque —
voluit, Pamel, e codd. et liigalt. e.v Fuld- recepit
'" in reliquis ;

bris et scriptis et edd. desiderantur. " Elegit, Semler. "* iVuuwer. e ms. et in eo lihen., Ald. Gan- ;

naeus : ut in co cceteri : ut meo. *' Siquidem non tolum ab eo postulo eam qui, Fran.
Commentarius.
ise ut annos mille,et mille annos,ut diem unum. rentianum
illud usurparc potcst « Mentiri non :

enerit homo
nequissimus, sive hominum
ilie esl meum, » etSeptimius indicare vult, ad assen-
Bquissimorum numerus,et jam anni supra mille- tationem se noT esse notum,neque posse ridicu- <

mum surgant. Quid anni mille, millibus centics li73 esse, neque plagas pcrpeti, ut apud eumdem
jntenis in immensam eeternitatem continuandis ille Eunuch. ii, 2, Juvenalis Sat. iii, versu 41 :

jmparali ? Si quid hac in re temporis etiam hu-

Quid Pomfe faciam? menliri nescio, librum
lana cagitatione brevissimi promiserant sibi ve-
Si malus est, Dequeo laudare.
res, bene ac sapienter fuerint decepti. Et bene
illimur, si secundum illos quoquo sic decipimur, Splendidum certe Ovidii mendacium nihil tamen ;

t simus ad diem illum velut semper instuntissi- C doinino suo profuturum tale exstat. lib.iv de Ponto
lum vigiles, quem solus Pater novit, ut pendula Eleg. IX :

xspectatione sollicitudo fidei probetur. Rig.

Womanni imp. commeatu. De imperii Romani Nec pietas ignola mea est, videt hospita terra
(12)
lo nostra sacrum Cajsaris esse domo.
iuturnitato loquitur tanquam do spatio temporis Stant pariter natusque pius coujuxque sacerdos,
no triumphi pompa traducitur. Sic lib. de Pccnit. Numina jam facto nou leviora Ueo.
143, delinquendi commeatum dixit, tempus
uod pcccando ducunt calechumeni inter agnitam Innuit Augustum et Liviam sibi vivo nuraina vivd,
dei veritatem et obeignalionem baptismi quasi :
nec minore honore quam ipse divus Julius culta.
eiictorunv asjmini transvehendo. Ric. IlAV.
(13)Scd et juramus. Quamvis sibi omni jura- (16) Deriderc non audco. Tam enim hoc absur-
icnto intcrdictum esso agnoscercnt Christiani, dum, ut ipse hoc pacto liam ridiculus et illum si-
raj cajteris tamen cavebant,ne per f,'enios aut for- mul et palain et intus deridere videar.Justa itaque
inam principis jurarcnt, unde in celcbcrrimo addubitatio Apellis tragocdi quid Caligula? rcspon-
• Polycarpi martyrio, apud Eusebium. lib. iv, derct, do quo Suclon. cap.33 « Infer variosjocos,
:

roconsui cuin ei dixisset, ofiojov tt,v Kaiaapo; cura assisfens simulacro Jovis Apellem Tragtx;dum
Xiv rcspondit constantissime beatus Martyr
; : consuluissct, ufer illi major vidcrefur, cuncfantem
xevoSo^EK;, (pTr)fftv, "va itxiaM T-f^v Kalaapo^ t'j- nagcllis didoidit. « Quod sibisimiliter ne accidcret
]'<', (bc Xiyt.Ki 7Tpo(JTro(0'j[jiivoc diYvotlv 6'axi.; ih argufo responso averfit Vifellius, apud Dionem
T(i Ttappr](j(a(; axous- XpiaTiavo^; etjAt.
I.k Pr. n Cassium lil». lix, xa; ttote toj Paioj ^•^'^•ft^/t^^ai
(14) Per salutem eorum. Klegans est locus apud TE Tii (teXy^vt), etc, id est, « .\liquando Caius rem
)icteti enarralorcm Arrianum, lib. i, c. 14 ToJ- aibi csse cum F.una dixif, percontatusque est Vi-
t^) 6£(~() £§£( xai ijjjia; ^uvjtiv 6'pxov oTov o\ (Txpa- tellium, vidissetnc sc cum den congrcdi tum Vi- :

oTai T(p Ka{japi. 'AXX' ixElvot fikv tt,v [jttuOo- tcllius, oculis in terram deinissis, trcmens, cxi-
^Ao|j.5avovTEC 6(Ji.vtJ0U(n iTavT(ov itpoTijJir^jtiv guumquc quid sonans Solis, inquif.domine.vobis
:

Tou Ka((Tapoc awTrjptav, 1. e. « Etenim par erat diis licet invicem videre. » Quam locutionem in-
8 etiam Deo nbstrictos esso jurejurando, quem- veni cxpressain esso vel pofius franssumptam a
raodum mililes sunt Csesnri. At vcro illi sit- Marfialc lib. vu, 00, ubi Domifianum cum Jovo
ndium capientcs jurant, C;csaris salufem omni- comparaf his verbis :

9 rebus antcferro. » Formulam ipsrm exhibet

oton. iu Calip. c. 15 De soronbus auctor fuit
:
omnibus sacratnentis adiicerclur
neovk. me.
Cum votis 9il)i quisque te faliget,
Et poscat daro, quoa dii potestis,
:

EROSQVE. MKOS. CIIARIOHES. H.XnEnO. QVAM. CAIVM. Sicenim recto Paris. editio Colina^i et nlia?, pro
BonoREs. E1V3. Unde patet militarc fuissc sa- quo Hadrianus Junius poteslas : « Scd et idera
nnentum odeoque etiam Christianis licitum. Caligula prae inetu crudelifatis ejus, ha^res a qui-
V.
bus(Jam tesiamento appellatus, derisores vocabat,
,15) Mentiri nescio. Prout christianus sibi Te- quod post nuueupationem vivero perseverarent, et
 »;

3fl TERTULLTANI OPFJIUM PARS L — SERIES I, APOLOGETIGA. 512

se deum volet dici (17). Si liomo sit, interest ho- D nos posl mortem, demum Deus soteat fieri.

minis Deo cedere; satishabeat appcllari imperator. Augustus imperii formator (28), ne dominum
Grandc et hoc noraen cst, quod a Deo traditur. quidem dici volebat;et hoc enira Dei est co-
Negat illum imperatorem, qui dcum dicit. Nisi gnomen. Dicam plane imperatorem dominum, sed
homo non est imperator. Hominem se esse
sit,
more comrauni, sed quando non cogor, ut Domi-
etiara triumphaus in illo sublimissirao curru ad- nura Dei 451 vice dicam.Cffiterura liber sum illi
monetur. Suggeritur enim (18) ei a tergo. Respice Dominus enim m.eus unus est,Deu3 omnipotenset
post le (19), hominera memento te. Et utique hoc 8eternus, idem qui etipsius. Qui pater patriee est,
magis gaudet tanta se gloria coruscare, ut illi ad- quomodo dominus est. Sed est gratiua ^^ nomen
monitio conditionis suaj sit necessaria. [Minor pietatis, quam potestalis etiam familiaj magis pa^
;

erat, si tunc deus diceretur, quia non vere dicere- tres, quam doraini vocantur. Tanto ^^ abest, ul
tur ^^1 Major est qui revocalur, ne se deura exi- imperator deus debeat (21) dici, quod non potesl
stimet. credi non raodo turpissima, sed et "^ perniciosa
GAPUT XXXIV. adulatione tanquara si habens imperatorem, al-
;

450 Argumentum. —
Quin et Auguslum ipsum do- terum appelles, nonne maximara et inexorabilem *'
mini tyranni eum nomcn abhorruisse,quod ei,vice p^ ofTensam contrahes ejus, quem habuisti,etiam ips
Dei dictum, divinse dominationis suggillalio sit. timendam, quem appellasti? Esto religiosus ic
communi more et a Christianis, dici possit. Pater
Palrix vero qui cocetur, dominum appellari non Deum, qui propitium imperalori. Desinf
vis illum

debere, viutlo minus deum, guod rebetlio est in alium deum et hunc
colere vel credere, atque ita
Deurn, maledictum in Caesarem, qui apui Roma- deum dicere,cui Deo (22) opus est. Si non de men-

Variae lectiones.
'* Uxc sententia, quoe in ed. Ald. deest, ndn dubitat Uave.rc. quin sit a lihrario quodam illata. ^^ Sic cod
Lugd. II, et ed Ald. ; alii : Sed et gr. est, etc , s. sed et gr. nomen
etc, s. sed et gr. nomen,
est, etc,
^^ Autem additFran. *' Nisi nonper. Fran. ^^ Inexplicabilera, cod. Agobard.

Commentarius.
multis venatas macteas misit. » Sueton. in Vita bat, ut docet Plinius, lib, xxxiii, cap. 1 : « Et cum
ejus, c. 38. Hav. corona ex auro Hetrusca sustineretur a tergo, an-
(17) Nec ipse se Deum. Ad quam dementiaracura nulus tamen in digito ferreus erat, asque trium-
aspirasset stultus Caligula,merita a sutore derisus phantis et servi fortasse coronam sustinentis.
est. Namque ut narrat idem Dio eodem lib. (nec Quem carntficem niraimis comiceappellat Isidorus
locum ascribere piget) /.ai uoTe xii; ivrip raXatrji; Orig. lib. xvii. cap. 3 « Quod vero a carnifice
:

I8d)v auxiv i-Ki pYJ(i.aTo<; utj^TjXo^j ev Aio; elSsi Xpr)- Q contingebatur, id erat indicio, ut ad tantum fasti
(jtaxt^ovxa, elc. i. e. « Forle quadam accidit, ut gium evecti mediocritatis humanae commoneren-
Gallus quidam cura pro excelso tribunali sub specie tur.» Factum etiam hoc ad invidiam deprecandaiK,
Jovis jus dantera videret,inquecachinnum solvere- quam niraise felicitatis vindicem credebant anliqui,
tur cum Caius vocatum percontatus est,quidnam
; recte docuerunt V.D.,et nobilis in primis locusest
ipsi videretur? respondit ille Lverba enira ipsa po- apud Liviura, lib. v, c. 2, ubi captis Veiis precatur
nam] Magnus stultus, idque impune tulit, quod
: Camillus, « Ut si cui deorum hominumque ninoia
esset sutor ; nam in hujusmodi hominibus vulga- sua fortuna pop. Rom. videretur, ut eam invidiam
ribus quam iis (jui dignitate aliqua pra3stant,liber- lenire suo privato incommodo, quam minirao pu-
tas dicendi facilius toleratur. » Vocula se toliit L. blico Romani pop. liceret. .> Appositeque Calli-
B. quasi foret legendum Deus. Hav. sthenes prohibens decretum de Alexandro deo fa-
(18) Suggeritur enim. Praater La Cerdam et alios, ciendo apud Curt. viii, 5, inquit « Neu rebus '"e- :

vide quee habet magnus Gasaubonus, ad Sueton. licissime gestis invidiam tali adulatione contrahe-
A
August. „ ni
c. 91 j,gg_j, Y^A mox ibidem « Dii propitii sine invidia,
:

(19) Respice post te. Barr. legit Respice
vero Respice posf, quae forsan vera lectio,
enim talibas monitis amatur. Dun vero meraoran-
tur monita « Hominem memento te
: et Respice
post te.» Quo ultimo non id innui puto quod Zona
ras existimat.tom.II Annat.:
quo monebat ut reliquae vitae cursum provideret,
nec eo honore elatus superbiret. » Sed potius for-
san oblique iniueri rotarum mobilitatem juberi,
quoraodo ut rolam fors omnia verset, ut quondam
te,L. B. quae Cleo dixit, audierint,eodemque cursu quoflu-
brevitas xere res, ire patiantur. » Apud Sueton.hinc Augu-
stus stipem petiisse narratur. Hav.
: (20) Augustus imperii formalor, Nemo nescit Au-
gustum imperatorem, ut refert Suetonius doinin
« Retro videre jubens; ])
nomen repudiasse atque exhorruisse, cumque mi
mus, in ludis publicis dominura eum appellasset
id adeo moleste tulit, ut sequenti die, hanc >ib
tribui appellationem edicto prohibuerit. Le Pa.
(21) Deus debeat dici. Quod nomen vivos
sib

Sesostrim felicissimum yEgypti regem docuissetra- usurpasse Aurelianum etCarumdocetSphanhemiu

ditur unus et captis regibus, qui currum ejus au- de Us. Prxst. Num, p. 418, 419, productis elian
reum trahebant. Vel magis ut intuitu servi, qui ipsis nummis, in quibus legitur deo et domin : :

eodem vehebalur curru post illum,

disceret et se NATO AVRELIANO AVG. ET DEO ET DOMINO CARO AVG
re male gesta ab hostibus sub jugum mitti posse Imo praeter Domitianum et Caius id affectavit, u
adeoque agnoscere illud Publii versu 792. patetex8ingulariejusnummo,quem profertSpanh
p. 417. Cum ipsa iEgyptiorum gens aduhtioni
(

Ileu quam miserum est, discere servire ubl domi- servituti nata, reges adhuc superstitea deorui
[aari doctus est !. quidem honoribus sine deiappem
colueril, sed
tione,quod honoribus coluerit,sed sine deiappelli
Servus enim publicus eodem cum triumphatore tione, quod honoris soli Dario Xerxis patriconce!
vehebatur curru. qui ne otiosus videretur auream sum narrat Diodorus, lib. i, Hav.
ejus coronam,sati3 magni poaderis,manu eustine* (23) Deo. Fuld. Deis. Eiegans locus est apu
 1

513 APOLOGRTICUS ADV. GENTES. rj\i

lacio erubcscit adulatio cjugmodi, hominem deum X astrologos de salule Coesarum consulant, guod fieri
ippellans.timeat saltem de infausto. Maledictum est non potest, nisi reium novarum cupiditate, a qua
itli omnino abhorrent.
inteapotiieosin (25) dcum Ca^sarem nuncupare ^^
Propterea igitur publici hostes Christiani, quia
GAPUT XXXV.
^.iiGUMENTOM. —
Non itafjue recie puhlicos hosles imperatoris neque vanos neque mentientcs neque

Chrislianos dici, quod cxlera in imperatores reli- tcmerarios honores dicant, quia veraa religionis
gioii, solemnia 4.^2 illorum conscientia polius homincs ctiam solemnia eorum, conscientia potius
quam tascivia ceti',ljrcnl, observanlds illa modcste. quam Jascivia ccIebranl.Grande videiicet officium,
verecunde, pwlice, pie ; alUer ac ipsi llomani inter
focoa et toros in publicum cducero, vicatim epulari,
quos non plebs lanlum Cxsarem sxpe canviciis di-
scindat, nouum atque novum in dies, lucelli causa,
civitatem tabcrnac habitu
vino lu- abolefacere ^o,

idque in ipso congiurio dividnndo exoptet, sed ipsi
aenatores, equites, primores urbis caslrorumque,
vilx Cmsaris immincant, el cum Cassiis,!Sigris,At-
binisqueconspirent, grandi interim Ixtiliarum ap-
paratu ad eruptionem usque prodilionem suam
genles. Nullos in his inveniri Chrislianos, qui nec
tum cogere catervatim cursitare ad injurias,
(24),
ad impudentias, 453 ad libidinis iliecebras. Sic-
cine exprimitur pubiicum gaudium pcr dede-
le- cus publicum ? Haeccine solemnes dics prin-
cipum decent (25), quaj alios dies non decent ?

Varise lectiones.
" Codd. Agob. Lugd. uterque, et ed. Pamel. nuncupari. In cod. Fuld. hxc vv. scquuntur Scio te isto :

lomine malc vcile ct male abominari, ut vivente adhuc impcratore Ooum appelles, quod nomen illi
norluum accidit. (//ai). cor/), mortuo acccdit.) /{/lew., Gelen. el Scaliger
'•"*
obolefaccre pro habitu :
:

Jav. scribere maluii habitu. Cod. Fuld. civitatemin tebernae habitum demutare.
:

Commentarius.

Icctionc suffragiisque illegitimis usurpare. Multa exhibet Cod. Fuld. Est vero vinum tutum cogere,
laquc justius dcos indignaluros, si quis morlaiium humum multo vino conspergere et inebriare, pro-
livinos honores sibi arroget, aut ab aliis delatos tervios luxusque signum. Tangilque Horatius' ava-
Hav. rum nolans, de quo Fublius Syrus ait vcrsu 59.
ustineat. »
(23) Maledictum est. Omnino cgregia sunt qua; • ----
Avarus, nisi cum moritur, nil recte facit ... -

loc capilo affort Hnrald. tutn pr<csertim hic, ubi

Ita enim Flaccus ii, Od. xiv
x Tacilo docet vcrum loci scnsum, ubi Lipsius
:

liam hunc 'rerlulliani locum in partes advocare Absumet ba>res CiTcnl)a dignior
lon ncglcxil. Kgo ne aliorum scrinia compilem.ad- Scrvala cculuui chivibus et mero :

lam qu;e ex Arrinno ct Gurtio alisque obscrvavi. 'riDRet pavimentiim superbum

Ponliiiciim potion; cocuis.
bi, apud Arrian. lib. iv, p. 1()5, cdit. proiceptoris
(quo t;lorior) Jac. Gronovii, Anaxarchus adu-
iiei Cicero quoque Phillipp. ii a Pcrsonabant omnia vo- :

Uua Alcxandro, Graecis persuadere conatur ut Per- cibus ebriorum, natabant pavimenta vino, made-
urum morc dcum tanquam colant. bant parictes, » Et is iiuidcm mibi loci hujus sen-
Dicit itaque
a! fi.p ouSe eK£tvo elvai «[xcptXoYov, 6'xt sua videtur quod cnim La Cerda refcrt
SU3
aTreXoovTa ;
, _ __ ad novilium
v,..wv«.,.
£ i$ (xvOptiTrtov, (b; Oeov Ti[Jiv^(ro'j(Tt Tt^atp 8t) 8t- C niorem vini fontcs faciendi,vereor ut antiquis
eliam
5(t(5T£pov ^(T)vxa yepatpstv YJTrep xeXc^jTY^iTavxa, U in usu fuissc, possit probare. Fuit etiam Veneris
u8lv otplXoi; x({) xtfjtcujUv^jj. i. e. « Neque enim du- fcstum, in quo ad tomplum doie multum vini
ium cssc, quia poslquam c vivis oxcessisset, ut cffunderetur cujus instituti /Eneam auctorem lau-
;

cuni culturi esscnt. Mullo igilur satius esse, vivo dat Plutarcbus, Qu;rst. Hum. xlv, additque effu-
ilidivinos honorcs dcferre quain morluo, cum sionis miinnf^m
«innio ralionem 'ii
'II ,,^! ,,«.-.-«
xat _.'... e_->y..
xojxo (rj'ijL6oX6v •
:
i_. _.-
Itz: xo-l
lulla iid eum cullus utilitas cssct pcrvenlura. » ypfjv vj/(fovxas- ^opxa^etv,^ iXXa ;ieO:ovxa; tb; ijtTi' ,

tiiibus cum sapiontcr respondct ibidcm Callislhe- xiov Oetov aaXXov xoT; eY"/^eo'J7t yatoovxtov xov ttoXuv
08, liim (]iirtius cumdcm in Ininc modum dissc- axpaxov, f] xoT; Trivojjt. « lHo tinim sii^nificatur
>ntem facit lib. viii, c. 5 « Nullum cssc eumdcm
: sohric, non vero temulente fcsta colcbranda csse,
. diuturnum ct praicoccm fructum cuclestesque ; clVusionc vini multo magis gaudentibus diis, quam'
onores non darc to regi, scd auforro. Intervalio hominum vinolontia. » Ouod et huic mori forsan
iiin opu8 cst, ut credatur Deus, sempcrquc hanc ortuin dodit. Id Gr;pci dicerent zr.Xov -oteTv ut lle i

nitiam magnis viris poslcri roddunt. Ejio autom qui vivo sibi tribui optabat id, 'quod morluis 11
i'ram immortalitalem procor rogi, ut viia diulurna frustra, in Anthol. lib. ii, c. 'iO,'epist. 3. ' '
it, et ajtorna majcstas. Ilominem conscquitur
ali- .,-
'•«^^'f ^''^^
, .- \
,., ,

liiando, nunquam comitatur divinitas. Herculum I-H»,' f^f.^, Xapt"'-' xi^pr^v oe }ieOjr^(ov,
'

^^'^^"^' •^°''''^'-'. ''«'JX * 0«^wv xfexai-

odo et Patrom Libcrmn oonsocratic immortalita-
s oxcmpla rcforobas.Crodisnoillos
unius convivii i. e. Viventi mihi, si quid volcs, cxhibe cinerera
.-
;
•crelo doos factos/prius ub oculis mortalium amo- vcro incbrians, lutum coges, mortuus vcro non ho-
j)
a natura ost, (|nam in ca^lum fama pcrveheret. » noratur. » IIav.
osaruin apolhoosin satis apcrto deridct Pliniiis, (25) Prinripum dcccnt Mirc hic in mss. turba-
ist, Nal. Iib. VII, cap. 55, ubi oontra immorta- tur: nam ubi Pam. ct alii « Ha-ccine solemnes :

atem aniin.v iniilta ^arrit, soribons :« Aliasscn- dios principum decent, qu.T alios dies non decent?»
na inferis (hindo, ot manos colcndo, deumquo
fa- Fuldanus miririce « Ha>c in solomnos dixi prin- :

sndo qui jam otiam homo esse dosicrit. » Ouom cipum deccrnunttjuc alios dies non deccf. » Qu.ti
'ponaslicot iinpi;u adulationi Valcrii Maximi, qui manifosto vitiosa novuin sensum pra^bet ms. L. B
i ad Tiborium in prolog. « Deos enim reliquos « Uajccine eolomnes dies principium dicent, qua
515 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 516
Qui observant disciplinarn de Gaesaais respectu, J^ gium convenimur Christiani, non celcbrando vo.
hi eam propter Caesarem deserent "', et malorum biscum solemnia Caesarum, quo more celebrari
morum licentia pictas erit, occasio luxuriaj religio nec modestia nec verecundianec pudicitia permit-
dcputabitur? nos raerito damnandos ! Cur enim tunt, scd occasio voluptatis magis quam digna ra-
vota ct gaudia Gacsarum casti ct sobrii et probi tio persuasit, fidcm ei veritatem vestram demon-
expungimus ? Cur die laeto non laureifs postes ob- strare ne fortc et islhic deteriores Christianis
;

umbramus ^* (2G) nec lucernis diem infringimus ? deprehendantur, qui nos nolunt Romanos haberi,
Honesta res est solemnitate publica exigente in- sed hostes principum Romanorum. Ipsos Quirites
duere *^ domui tua3 habitum alicujus novi lupana- ipsam vernaculam septem collium plebem conve-
ris. Vclim 454 lamen in hac quoque religione nio, an alicui Caesari euo parcat illa lingua (27
secundae raajestatis, de qua in secundura sacrile- Romana? 455 Testis est Tiberis (26), et scholae

Varice lectiones.
'1 Deserunt ? Fran. ^- Adumbramus, Paris. ^^ Inducere, Paris.

alios non dicent
; quo pro ultimo legendum de-
» g
cent. Principium dicere est omen de reliquis sub-
ministrare fiebant enim haec votaprcecipue Kalen-
; (27) Parcat illa lingua Romana. Quod cura a
dis Januariis, ut sic ad totum annum exlenderen-
tur. Tacitus, lib. iv Annal. « Ccesar soiemnia
incipientis anni Kalendas Januarias epistola preca-
tus, cui loco geminum ex Gaio JCio cilat La
<i
Cerda. Legiturque apud Dionem
ed. SLeph. in pnncipatu Caii Caligulae prima anni
die Machaonem quemdam servum ad pulvinar Jo-
vis Capitolini ascendisse, ibique multa et dira va-
ticinatum, catellum quem secum attulerat, ac post
se ipsum occidisse. Quod profecto futuri temporis
dirum erat principium et pra3sagium,quando Gaius,
Comuicntarius.
I. e « Rhamnumque
et lauri ramum januae impo-
suit. » Hav.
vulgo et fsece hominum, qui nec in fama quod in-
quinent, nec in re quod amittant habent, faciie sit
exspectandura, tum scurras isti satis docent apud
Trebellium Pollionem in Gallieno, qui uniuscujus-
lib. lix, pag 742 que vultum mira inhiatione rimantes, Patrem.
principis quaerere se dicebant. Is autem erat Vale-
rianus a Persis captus,quod ridicule Gallienus ne-
glecta vindicta genitoris in pompa traducebat. Nul-
lus descripsit accuratius quam isLe qui Caesarum
ritus pari qua vixerunt ipsi libertate litteris com-
misit Suetonius Tranquillus in Nerone, c. 39 :

qui ut bonus medicus vulnera Kom. Reip. a Tibe- « Transeuntem eum Isidorus Gynicus in publicu
rio inflicta debuerat sanare. significabatur et rem- clara voce corripuerat, quod Nauplii mala bene
publ. perditurus, et ipse cruenta nece periturus. cantitaret, sua bona male disponeret. « Ibidem ;

Eratque ita iiie dies litulus anni, ut cum Petronio «DatisAtellanarum histrio incanticoquodamuYfai-
loquar, apud quem avis ciconia est titulus tepidi v£, TiaxEp, uY'°''^*) H-^"^^?» ita demonstraverat. u
temporis. Dicebaturque imperator aperire annum. bibentem nalantemque faceret, exitum Gaii Clau-
Statius IV Sylv. Carm. 1, 2, deDomiliano : dii Agrippinaeque significans et in novissima clau
;

sula : »
Insignemque aperit Germanicus annum.
Orcus vobis ducit pedes,
Et ibidem versu 20 :
Senatum geslu notaret.
Sic annos intrare decet. Ubi famosissiraos etiara versus in illura proposi
tos adducit, sicut et ante Glaudius et post Do_m'
De quo ritu consuli potest eruditus Joh Petri
tianus passim idem passi sunt. Sed etoptimusiir
Bellorii Gommenlariolus de novi anni auspiciis ad
peratorura Vespasianus ipse urbanus siatis dicac
singularem Antonini Pii nummum inscriptum s.p.
tatem istius linguae non evasit, qui cumesBct vult
Q. R. A. N. F. F. OPTIMO PRiNGipi pio, i. 6. Annum no-
vum, faustum, felicem. Editus est primura Romae, adducto nitentis i. ei cacaturientis, velletque a
inde ad calcem Selecf. Numism. Car. Carpegnae, urbano quodam facetse linguaj, « utet in se aliqui
diceret,» audire debuit, « dico cum ventrem exone
Amst, apud Wetstenium. Lectionem tamcn mutare
rare desieris.» Irao vel in funere ipsius cum ex mor
non sum ausus ms. Agob. q. alios non d. deleto
dies. Hav.
mimi adhiberentur, mortuo parci non potuit, quir
ut notat Siieton. c. 19 « Favo archimimus persc
:

(26) Laureis postes obumbramus. Rhenan. adum-

bramus. minus recte. Tacitus conjuratione in ca- nam ejus ferens, imitansque ut est mos, facta a
put Neronis detecta scribit lib. \v Annal. c. 17 dicta vivi,interrogatis palani procuratoribus quan
:

« Sed compleri interim urbs funeribus, Capitolium

sumus et pompa constaret ut audivit H. S. cer
:

ties, exclamarit, centum sibi sestertia darent,

J) f
victimis alius filio, fratre alius, aut propinquo,
:

se vel in Tiberim projicerent. » Ubi scuara is

aut amico interfecti;^, agere gratias deis, ornare
lauru domum; genua ipsius advolvi et dextrara videtur mihi respexisse ad illud Vespassiani dictui
osculis faligare. » Noster, de Idol., c. 15 « Si
factumque quod idem Sueton. narrat c.23 « Nut :

tiantibus legatis, decretum ei publice non medu

:

autera eorum sunt quae in ostiis adorentur, ad eoa

cris summae statuam colosseam : jussit ut contini
et lucerna; et laureaj pertinebunt. Idolo feceris,
quidquid ostio feceris. » Commendat hoc nomine ponerent, cavara manum ostentans, et parata

laurum Plinius, Hist. Nat. xvi, 30 » Laurus :

basim dicens, » Hav.
(28) Testis et Tiheris. M. Fuld. et
Herald. (
triumphis proprie dicatur, vel gratissiraa domibus
pro et. Vir clariss. Gothofredus in Notis ad Iib. <

janitrix Caesarum ponlificumquo quae sola et do-

mo3 exornat, et ante limina excuh)at. » In votis
:

Nat. I, 17 refert hoc ad domum

Tiberianam s
quoque deos pkicandi gratia incantationibus ope- palatium Ca?sarum. Sed olim, ut puto, fluvn rif
ram dantes, laurnm postibus applicabant, ut patet vulgus adhabitabat,potentiores montes occupabai
ab inundationibus. Gum itaque de plebe
.

tuti
ex Diogenis Laertii in Bionem Borysthentem epi- locu
gramraate, qui in morbo quatur, nihil commodius, quam habitationis
indigilare potuit. Gallus interpres Giry nescio
o^
'Pa|Jivov T£ xal xXaoov Satpvrji; qua Tybridis statua somniat les placards
'iVep Ouprjv &eT)XEV. Denique tertit.
l'on aliache ii la slatue du Tibre.
 , :

517 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 5i8

Jam si pectoribus (30) ad translu- A vidundo (31)
be3liarum( 29), praeBidentig etiam illo hora qua accla-
cendumquamdamspecularemmateriam natura ob- mant (32)
duxisset, cujus non priECordia inscuipta appare- De nostris annis (32) tibi Jupiter augeat annos.
rent "* novi ac novi Caesaris scenam congiario di- 456 llajc Christianus tam enuntiare non novit,

Variae lecfiones
^^ Pamel et llerald. a\)])airarenl, Fr. Junius e cod. Pul. apparent, soeleri : apparerent. Porro Gelen.,
:

Wouw., Gang. : scena God. Fuld. insculpta parerct novum ac novum Cajsarem. Soena conceario divi-
;

dundo prajsidentem, e, i. h. quo reclamat. Scriver. ; apparerent hac navi Cassaris scena.
Commentarius.
quid innuere videtur ms. L. B. ibi, Testis et Congiarium est munus
(31) Congiario dividundo.
Westa, Tiberis et schotx besliarum, voluit forte et ac summa qua imperator populum uni-
pecuniae,
stalune, in lib. cum adNat. de statuis etiam loqui- versum afficiebat et donativum quo milites. Si
;

tur. Hav. quando vero in congiario aliquid prajter pecuniam

(29) Sckolx besiiarum. Nonnulli ut Rig. schola, dabatur, apponebatur. Lac.
el Scriverius SchoUe bestinrum
besliariorum. — (32) De nostris annis. Occasionem qua verisi-
vidctur vocarc sludium illud Komanorum, quo ad mile est hanc acclamationem usurpatara, pulchre
bestiarum pugnas et venationum spectacula tan inquirit Heraldus, quodque sspius versu concepta
quam ad scholam conveniebant. Ibi multa oris li- fuerintejusmodi acroamata illustrarepotestid quod
centia, ut in cunclis spectaculis, vel innuit locum g in Caiigula c. 6, notat Sueton. Germanico prislinae
ubi damnati ad bestias excercebanlur, ibi maledi- sanilali restituto,ut putabatur.ab universo populo
clis locus, nihil enim atrocius morte illa, metui fuisse acclamatum :

poterat. Dauinat theatra hoc etiam titulo Chrysost. Salva, Roma, salva patria, salvus est Germanicus,
nom. I, ad Isa. vi, « An ex contumeliis, convi-
i :

cii3,3Commatibu3que, quibus spectatores ejusmodi est enim integer trochaicus. Et aperte testaturCo-
rerum se muluo conspergunt ? » IIav. rippus in carminequod in laudem impcratoris Ju-
{'.iO) Jam si pectoribus. Ms. Fuld. hoc modo le- stmi scripsit lib. ii. versu 317 :

ctionem format « Jam si pect. humanis ad trana-

:
Disponunt cantus, modulos et vocibus addant,
ducendum quoddam specularem materiam n. o. »
ubi exprimere voluit illud Suetonii in Caligula c.
Unde Scriverius in ora libri mei, et Meursius in
16, « Nobilisque pueris ac puellis, carraine modu-
Exercit. Crit. ex Juvcnale et aliis, « quoddam
speculare emendant. c. » Ego potius insislens ves- lato, laudes virtutes ejus canentibus. » Qui idera
sligiis lectionis ms. Icgo « Jam si pcctoribus hu- princeps:
imperii initio ut optimi Germanici filius,
nianis ad translucendum quondam epecularem hu-
tantam de se spem et amorem excitaverat, ut ubi
in adversam valetudinem incidit, « Non defuerint,
nianis ad transluccndum quondamspecularem ma-
teriam. » etc. Nam vox humanis ex Fuld. addenda
qui depugnatores se armis pro salute aegri, qui-
videtur, et xo quondam significat tempus illud que capita sua proposito titulo voverent, » ibid.
quam c. 14 quos postea crudelis ille tyrannus votum ex
quo homo formam accepit, oinnes posteri
plere coegil c. 27. Vohenions vero amoris iste
aervant. Illud scilicct dudum Momus reprehende- Q
fenestratum hominis ajstus, quo pro alio inori quii cupit, ipsi nt vita
rat, volueratque Socratcs
peclus, ne occultiores delitescerent sensus. Ex prorogetur, tantoque sceleratius, vel in talibus
cujus philosophia bilinguesthomines optabat Euri- verbis mortem ejus optare. Hoc plerumque ama-
pides, ita ut sonus verae et falsa^ cuicunque pro- toribus in ore erat, unde pulchre Iloratius lib. iii,
deretur In llippol. enim vera. 935, Theseus ita
:
Carm. ix, 9 :

loquilur : Me nuuc Tresse Chlos reRit,

Dulces doctds niodo, et cithaise sciens :
)(p^v PpoToTai Twv (p!),(ov t jy.[jiv^piov Pro qua non metuam mori,
Tl X£ iirOaii. xat oiavvtoalv
8i t^v (ppevtuv
(pp Ul parcent animai fala superstiti.
"OaTi^ t' dXr)OT^<; tciTiv, 6's te (jitj <o(Xoc.
cui pulchrius respondet Lydia :
Atauas Se (ftovac iravTac avOpioTTCJi; tyti'^,
'Tr^v [aIv Si>ta!av, tt^v 8' 6'Trio^ iz6'{y!i.\ ty Me torret face mutua
Tluiriui Calais iilius Oruilhi,
'12; ii cppovouja t' a8ix' i^TjA^YX^"''
Pro quo bi» patia mori,
llpri; T-f]^ Stxaiac, xoiix Sv T|uaTti(jL£Oa. Si parcent puero fata superstiti,
Le,« Ilou oportebat hominibus notam amicorum
!
Et apud Plautum, Asin. III, iii, 18, amicae conque-
manifestam aliquam esso, ct dijudicationem men- rcnti
tis, quisnam verus sit amicns, et quis non et ;
Cur tu obsecro immerito meo me mortis Jedcre optas ?
omnes hominos dujjlicem vocem habere unam :

qjiidem veraccm, alteram vero pro re nata ob- dat rcsponsum amansjuvcnis :

viam, ut qua) cogitarct injusta argueretur ex veri-

D Ej;o te ? ijuam si intelligam deficere vita.jam ipse
loqiiia, nequo jam decipcrcmur. » Jam enim ejus Yilam meam t.bi largiar, et de mca ad tuam addam.
temporo vel Spartani tales erant, ut ait in Andro- Quod tamen merito magis illi usurpent, interquos
macha :
non malis intcrruptam querimoniis haud citiua
Eij Xiyo^jzzz aXXa ulv, extrema die copulam amor solvit, ut facit lugens
1 XtiXTcnf; cppovouvTe< 6' aX). aveopfei-.eaO' aet. isteTili Civsaris liberlus Arimetus.

Quod nuasi interpres ita noster Publius extulit Si pensare auimas? sinerent crudelia fata,
versu 2G5 El posset redimi uiorte alieua salus :
:
Ouantulacunque mea^ debentur tempora vita?,
lloiuo semper in os fert nliud, aliud cof;;itat. Peusassem pro te, cara nomouu^a, libens.
I>ixitquc more suo brovitor et fortitor Sallust. Cat. Exstat inscriptio Homa; in cardinalis Ctvlii horli»,
c- " Alind
clausum in pectorc, aliud lingua prom- refcrtque illam Grulerus et alii in inscript. Multi
Ptuni habero. » (,luandoquidom aliquando « Sub : vcro Codicos editi ut Ald. Uhon., ut Fuld. et L. D.
hominum oriigie [Seneca' vorba sunt] latet ferinus babcnt :

animus, imo leria sajvior et immanior. » De Qostris annis augeat tibi Jupiter annos.
 ; :!

319 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 520

quam de novo Coesare optarc. Sed vulgus, inquis. A. palatium irrumpunt, omnibus (35) Sigeriis ^s
atque
Ut vulgus, tameii Romani.nec ulli magis dcposlu- Parlheniis audaciorcs ? De Romanis, nisi fallor, id

latorcs "' Christianorum, quam vulgus. Plane cx- cst de non Christianis, Atque adeo 458 omnes
teriordinespro aucloritate rcligiosi ex fide nihil ; illi sub ipsa usque impietatis cruptione et sacra
hosticum de 457 ipso senatu, de equite, de ca- faciebant pro (36) salute imperatoris, et genium
stris, de palatiis ipsis spirat *''. Unde Cassii (33), ejus dcjerabant, alii foris (37), alii inlus, et atique
etNigri et Albini? undc qui inter duas laurus(3i) publicorum hostium nomen Christianis dabant.
obsident Caesarem ? unde qui faucibus'-''' ejus ex- Scd et qui nunc scelestarum partium socii aut
primendis palocstricam exercent .'
unde qui armati plausores (38) quotidie reveIantur,post vindemiam

Variae lectiones.
•s
Cod. Fuld. depopulatores. Sic emend. Tlig. et Hav. ; reliqui omnes
"^ : spirant. ^"^
Rhen. et Aldus :

fascibus. ^^ GcL, Gangn llerald. : Stephanis; codd. s. omntbus Sigeriis, omn. Sig.
, s. tot. Cf. Marl.
epigr. 4, 78.
Commentarius.
(33) Unde Casii Pariter in lib. i ad Nat. c. 17 ; tinet elegans Luciani Dialogus, qui inscribitur
Agnoscimus sane Romanam in Caesares fidem Tyrannns. Ibi Clothonide fictis amicis suis respoa-
Nulla unquam conjuratio crupit, nullus in scnatu det Megapenthes : Kai ;jLf,v auEvSovtei; Iv xoT?
vel in palatiis ipsis sanguinis (leg. sanguis) Coesa- Goix-Ko-jioiQ, etc, i. e. « Atque si quando in convi-
ris notam fixit ? Nulla in provinciis atiectata ma- viis ex more vinum libarent, raagna voce omnia
jestas ? Adhuc Syriae cadaverum odoribus spirant mihi bona precabantur, adeo ut, si fieri posset,
adhuc Galliai Rhodano suo non lavant. » Et huc g unusquisque eorum eti;\m pro me morfera subire
spectant illa qufe adducit in lib. ad Marlyr. c. 6: paratusesset. In summa, per nihil aliud quam per
« Ad hocquidem vel prajsentia nobis tempora docu- nomen meura jurabant. » Cui Glotho rursus Toi- :

menta sint, quantse qualesque personae inopinatos
natalibus, et dignitatibus, et corporibus, et aetati-
bus suis, exitus reCerunl, hominis causa aut ab
ipso, si contra cum fecerint, aut ab adversariis
ejus.si pro eo steterint. » Hav.
yapouv Ttap' vn a^jiwv, etc. i. 6. « Propterea ex
coena, quam heri cum quodam eorura cepisti, sta-
: tim mortem oppetiisti. » Qui idem de haeredipetia
similiter in Dial. Mort. Plut., et Mc^c. ubi ostendit
votum esse illorum ut cito senex dives moriatur :

(34) Inicr duas laurus. Innuit lauretum, quo « Quod tamen, inquit, omnium sceleratissimum
secesserat Commodus aeris salubrioris gratia.cum est, interea cura talia precantur, tamen observant
in Urbe pestilentia grassaretur. Historiam narrat et colunt manifeste utique illura. Ac quae aegro-
Herodianus, lib. i, Pub. Victor.regione Urbis XIII, tante illo apud se consultent, nerao ignorat atta- :

meminit Laureti majoris et Laureti minoris. Erant
duoluci. Et in vetustis Marlyrologiis legitur, III
« Id. Aug.Romae inter duas lauros Tiburtii marty-
ris. » C kro7ii<:on Alexandrinum, uh\ de Valentiniani
imp. nece, l^j^i-cr^ iv 'Pwixti jjiaov o-jo oacpvwv.
men sacrificaturos sese promittunt, ei convalescat
: denuo. » Hav.
(37) Alti foris. inserviat hoc illustrando et emen-
dando libro ad Nal. 11, cap. undec. ubi post hia-
tura legitur... « Parcite, dei impudentes, luctanti-

Sic et apud Livium, lib, i Locus inter duos lucos.
RlG.
(35) Sigeriis. Male raulti V. D. hoc mutarunt in
Stephanis, cum non tantum omnes libri mss. con-
sentiant in illo, sed etiara Xiphilinus inter conju-
ralos in Domitiani caput clare Sigerium numerct
Martialis quoque eura Parthenio conjungat, lib. iv,
epist. 88
Et sacro decies repelis palatia clivo,
Sigerosque meros Partheuiosqne sonas.
Ut rectc notavit Gothofredus ad lib. ad Nat. c. 17.
bus sponsis nemo intervenit... quorum votura est
foris gaudentes erubescunt. » Lacunara priorem
-- non tangit Gothofredus, posteriorem supplet per
"*
illi, et t6 foris explicat de illis qui foris laetitiffl
nuptiali operantur. Perperam. Ita restitue ; « Hu-
mano pudori parcite, dei impudentes, etc, ipsi,
quorum votum est, » etc Dicit enim illos ipsos,
qui gaudium illud nuptiale animo praesumunt et
tacite gaudent, ad praetextata tamen verba lasci-
vosque jocos foris rubore sufrundi,quomodo de vir-
ginitate illa apud Theocritum puella Idyll. xxvii.
68 :

Uli cnim intimae admipsionis erant apud Domitia-

'H [Jilv, (iv£Ypo(xivr) 8iifft'.)(^e uaXa vojJLeueiv,
num, ut docet Xiphilinus,et viri magnae auctorita-
"0|JL[JiaTiv aloojjLevr,, y.pa8(T, 8e ol evSov iav67)'
tis.maximisque a Cacsare beneficiis affecti, quare
illos maluit nominare Tertullianus, quam ignobi- i. e. i< Ipsaque cum surrexisset, ibat ad oves pa-
lem Stephanum,qui roboriscausa tanlum ad intcr- scendas, oculis pudore sufTusis, cor autem illi
ficiendum tyrannum iramissus est.Unde ctiam Hadr. inlus gestiebat. » Hav.
Junio as?entior corrigenti apud Martial. in Apo- Plausores, i. e. fautores,
(58) auxiliatores, vel
phorelis ep. 182 « Sigillum Sigeri fectile. » Malo
:
certe idera optantes. De Poenit. 10 « Quid c. :

ibi tamen Sigerii, pro Giherii. Caeterum cum Fr. consortes casuura tuorum et plausores fugis ? » ita
Junio facile persuadeo mihi Sigcrium hunc gcrma- lege, non ut plausores. Ibienim de amore Christia-
num fuisse, cum constet, inter illos Batavis in D norum mutuo, et sacramento quod omnes Christo
principip custodia raaxirae locura fuisse. Imo vel diximus, agitur. Et salis crudeliter medicinam
frisium fuisse suspicor, apud quos vel finitiraos exercuisse Severura, multumque in eo naturaB
Grouinganos non tantum crebra adhucdura sunt periisse, quod vetat Publius Syrus, editionis nos-
composita ista nomina, Sigefridus, Sigebertu6,sed trse versu 365 :

etiaranum nobilissima vetus est familia Sigerorum

Mala est medicina ubi aliquid natura perit.
vel Sigeriorum Sigers. Cum vero in omnibus fere
ms3. exstet tot Sigpriis, unde dcpravatura in L. B. Itera versu 247 :

tot Signis. si non pro omnibus ut varia lectio sub-
stituta fuit, praeter nominatos istos duos etiam
quoscunque aiios includit, qui simili scelere ma-
jestatem principis violarunt. Hav.
(36) Sacra faciebant pro S. 1. Omnino huc per-
Graviora quaedam sunt remedia periculis.
Satis testari potest sapiens consiliura Getae filii,
fratre Bassiano vita et imperio dignior. Ascribam
verba Spartiani in Vita cjus, digna enim sunt
521 APOLUGETICUS ADV. GENTES. 522

parriciflarum racematio superstes, quam recentis- A CAPUT XXXVI.

flimis (39) et ramosissimis laureis 450 postes Argumkntum. — Hosles igittir liaheri posse, qui hot-
prfcstriicbnnt.'' quam elutisnimis (40) ct clarissimis lile ntliil uduersus homanum
imperium uel im' vel
pcraforem spirenl, inio <^ui quod imperatori sunt,
lucernis veslibula enubilabant ^' ? quam cnilissi-
cliam sint aliis, quihuft male velle, inale cogitare
mis et euperbissimis toris (41) forum sibi divide- non liccat de aliis, multo minus de imperatore,qut
bant? non ut gauriia publica ceiebrarent, sed ut ad lale fastigium a Deo evectus est.
vota propriajam edicerent et in aliena solemni-
' Si h/EC ita sunt, ut hostes deprehendantur, qui

tate exemplum atquc imaginem spei sua) inaugura- Romani vocabantur, cur nos, qui hostes existima-
rent.nomen principis in corde mutanles ^ (42). Ea- mur, Itomani negamur *? non possumus et Ro-
dem officia dependunt et qui astrologos et aruspi- mani 400 esse, et hosles non esse *, cum hostes
CC3 et augures et maf^os do Cacsarum capite consui- reperiantur qui Romani habebantur. Adeo pietaa
lant, quas artos ut ab angelis desertoribus proditas imperatoribus dedita non in
et religio (44) et fides

et a Deo intcrdiclus nc suis quidem causis adhibent hujusmodi officiis consistit, quibus ct hoatilitaa
Christiani. Cui autem opus cst perscrutari super magis ad velamentura sui potest fungi, sed in iiB
CfBsaris snluto, nisi a quo aliquid adversus illam moribus, quibus civilitas in imperatorcm tam
cogitatur vel optatur, aut post illam speratur ^ ct p. verc ", quam circa omncs necesse habet "^
exhiberi.
suslinetur ?Non enim ca meute do churis consuli- Neque enim haec opera bonae mentis solis irapera-
tur, qua de dominis. Aliter ouriosa est solUcitudo toribus debentur a nobis. Nullum bonum sub exce-
sanguinis, aliter servitutis. ptione pcrsonarum adraiQistramus, quia nobis

Vari.Te lecliones.

°' Ilav. e cod. Fuld. nubilabant ; Rig. et Jun. e cod. Put. nebulabant. /n cod. Lugd. desuntvv. quam elat.

enubilal)ant. ' lUg. et llav. ediccrcnt in al. sol. et excnipluio cet. Al. ediscerent; cod. Lugd. II. edisse-
rent, ne in al. eol. et cxemplum cel. ^ iiheu. et Gel. : imitantes, cod. Lugd. invilantes. ' Separatur,

Ilav. * Negcmur, l'ar. Pamcl. aliique ei Romani non ease et hostes essc. ^ Hanc tectionem restiluit
"^

I^ouw. e ms., cui assensi sunt liifi., Ilav. aliique ; edd. /iriores Quibua divinilas imperat, tam vero, quam
:

cct. llav. autem et liitter transposuerunt vv. civilitas tain vero in imp., quam cet. Necesee hubet, abest '^

Par.
Conimenlarins.

cognosci : « Hujus illud pueri fertur insigne, quod Quid tibi cum medicis? dimittc machaonas omnes.
cuin vellet partium divcrsarum viros Severus occi- Vis lieri sanus ? strafjula sume mea.
dero, et inter suos diceret, hostps vobis eripio,
Qui idcm nos docct tempus dici quo scena ista
consontirotquo adeo usquo Bnssianus, ut coruiu
dissoivcbatur torique domum rcducebantur lib.iv,
etiam libcros, et sibi conpulorct, dicorct occiden-
ep. 8
dna, Geta intorrogasse fertur, quantus csset inter- :

flciendoriim numerus, cumque dixisset pator, ilie C Imperat exstructos fraogere uona toro3.
interrogavit IA\ hnbont parentos, habent propin-
:

quos? cum responsum ossot, hahore foniplures :

Piures orgo in civitate trislcs erunt quam Iroti, Post illam horam enim non facile probus quis per
quod vicimus. » - « I-Jt obtinuissol (addit ibidom platoas grassabatur, sed domum se od coenam et
Sparl.) ojus sentcntia, nisi Pl.iutianus pncfectus studia rocipicbnt, meretriccs vcro lupanar tunc
vel Juvonalis institissont spc proscriptionum ex aperirc solitea erant, indo nonarix dictae Persio in
quibus ditati sunt. » In vocibua vero sed et qui xo finc Sat. 1.
et expungit Ald. et mox in Fuld. pro superslcs
mcndosa scriptura hnbct superest, ut ct L. B. pro Si Cynico barham pelulans nonaris vellat. Hav.
quam sompor qui. IIav.
(!-!0) Hecentissimis. Nota morein antiquum, rc-
(42) In corde mutantcs. Imilantes Rhen. L. B,
centes maximo
Inuros adhibcro tnntamque enrum invitanl( s.Keuirum placet. lllusttat vero hoc admo-
vim ct inngniludincm, ut quasi nditn? jnnuaruin duin calumnia Valerii Omuli qua M. Anlonini ma-
praBstrucrotur.
trem apud Antoi;. Pium oncrabat. Narrat Julius
(40) Plalissiwis. Intelligo do sorio lucornarum ct
Capitolinus, in Vita M. Anlonini Philosophi « Erat :

Buggeslu, ut Nostcr supra locutus o.st. quomndo

autem in summis obsequiis patrisMarcus.quamvis
quasi tnbulatis aliquot in vcstibulis vcl postibus
non decssent qui alicjUR advcrsuni oum insusur-
lucornnrum istnrum sorios ajdilioata fuis.^^o vidclnr. raront, ot prre caUcris Valerius Oinulus qui cum :

(41) CuUi.^simis et superhissimi,-, Inris. Scrivoriiis ]) Lucillam malrem Maroi in viridario venerantem
ex V. C. notnt lauris, ut ad sncrilioia rospiciat,
siinulaorum ApoUinis vidisset, insusurravit Illa :
quod non placct, sumi cniin dcber ut in principio
nuuc rogat, ut diem tuum claudas, et filius impe-
DUJU3 cap. Grandc videlicel o'ficium focos et
•<
rct. • IIav.
tnros in publicuin educero. » Ubi vido Ilorald.
Et qui asirologos. Allingit hoc crimen Ter-
(4L^)
Dicit aulem
dividchant, caplantes sp, commodissi-
tullianue, qui sub Severo mulli propter astrologoa
mum oplimumquc looum, quasi olitores quidam pcriore. Sparlianus in Scvero. Lac.
aut tabornarii. Superbium vcro et cuitum tororum
(14) .idco pictas ift ?r//(/ii).llaclenus refutavit illoa
seu lecticnrum nomo melius dcscribit Martiale. Is.
ex propria ipsoruin opinione ; nunc clare ait pieta-
Hb. XI, epigr. 10.
tem, et religionem. et fidcm debilam imperatori-
Zoilus a^grotaf, fncinnt hano Ptrnjrnln fobrcm.
bus non essc positam in his ofliciis el rcbus qui-
Si fuorit snlviis, cdcciun fncicnt ?
ijuiii
bus velatur, tcgilur. dissimulnlur hostilitas, ut
0'utl tonia a Nilo. qiiid siuJciiio liuctuR olenli ? fnciunl gentiles.qui cum dicanl palam se Rumanos,
Osleudil stuUas quid uisi morbus opcs? clum tumen iasidianlur. Lac.

Patrol. I. 17
 523 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 524
pracstamus, qui non homine aut laudis, aut
ab A 461 Si inimicos, ut eupra diximus, jubemus
pra;mii expensum captamus sed a Deo exactore : diligere, quem habcmus ' odisse? Item si '» lajsi
et remuneratore indifferentis benignitatis. lidem vicem referre prohibemur, nec de facto pares si-
sumus imperatoribus.qui et vicinis nostris *. Male mus, quem possumus l£Bdere?Nam de isto ipsi
enim velle, male facere, male dicere.male cogitare recognoscito.Quoties enim in Christianos desaevitis,
de quoquam ex aequo vetamur. Quodcunque non partim animis propriis.partimlegibusobsequentes?
Jicet in imperatorem, id nec in quemquem, quod Quoties etiam prateritis " vobis suo jure nos ini-
in neoiinem, eo forsitan magis nec in ipsum, qui micum vulgus invadit lapidibus (45) et incendiis?
per Deum tantus est. Ipsis Bacchanalium furiis(4')) nec mortuis parcunt
CAPUT xxxvn. Christianis, quin illos de requie sepulturae (17), de
Argumentom. — A quibus Christianis
nihil maliex- asylo quodam mortis, jam alios, jam nec totos
spectandum hinc palere possit,ufpote apudquos ma- avellant, dissecent, distrahant. Quid tamen un-
lum malo compensare non liceat ; quod si vellcnt, quam denotastis '* de tam 46!J conspiratis, de
iniqua odiu cl conlumelias ulturi,faciUime possent,
et uh ingentem numerwn, quo brevi tempore orhis
tarn animatis ad mortem usque pro injuria repen-
impletus est, el ob mortis contemptum, quem eliam salum '•*, quando vel una nox pauculis ferculis '*
in tormenlis pro fide prxslcnt sive id agere mal- :
n largiter ullionis '^ posset operari, si malum malo
lent per incendia, sive per bella, sive de^iique per
dispungi pcnes nos liceret } Sed absit, ut aut igni
meramdisc.essionem vastaturi rempublicam.At nunc
etiam bencfactores inimicorum factos, a dsemonum
humano vindicetur divina sectffi '^ aut doleat pati,
incursibus illos liberare, quos tamen generis, quam inquo probatur. Si enim hostes exsertos '^ non
erroris humani hostes vocare maluerint. tantum vindices occultos (48) agere videmus, dees-

Varise lectiones.
^Ex ippo quia et vicinis noslris corrigit Haverc. ' Ilabebimus, Paris. '° lidem ad Cod.Fuld. '* Vne-
teritos a vobis, Paris. '^ Denotatis, Fran. '^ Repensati, Fran. '* Facidulis con. Haverc. '^ Ita Cod.

Fuldens., Rigalt., etc. in largitatem ultionis. "^ Divina sacra, Fran. '''
Exsortes, Paris.

Coramentarius.
(45) Lapidibus Tale supplicium vul-
et incendiis. quoque alios, jam nec totos. Graviter itaque'
in jam '

go familiare confer Joh. viii, 59; x, 31 xi,

est, ; laxal Arianos Nazianz. loco adducto, quod nuda
8, Luc. XX, 6 Act. v, 26 xiv, 19. Hoc modo Eu-
; ; sanctorum corpora ferisobjecissent, prohibuissent-
sebius antistes Samosatcnsis infectus fuit ab que mortuos sepeliri : Tiva;, inquit, i7:a(pr//,a(jisv
Ariana muliere, tegula in caput ejus conjecta. De Qyjoa; aY^'^'' au>(i.aatv ; a; tive; xr^v d(7rav9pojTTOv
quo facto Nazianz.Urat. 11. i\dv. Ar. et de seipso : tpjstv 8rj[jioj'.E'J7avcE;, id est : « Quasnam feras in
*0v 1/. trj? iJU£pop'!a; ay^^vnoi XfOoi; lireSs^aaOE [t.t- corpora sanctorum iuimisimus ?Quod quidam fece-
(TO'j(77); fjfjiipac, h ^xz^-^ TToXet. i. c. « Quem ab runt, qui naturam humanam publicarunt et pros-
exilioreductum lapidibus excepistis,ipsa inmeridie tituerunt. » Et mox « Quibusnam crimini datum
:

mediaque in urbe. » Apud Petroniura : << Ex hisqui est a nobis, quod mortuos sepelissent, quos etiam
in porticibus spatiabantur, lapides in Eumolpum ipsae bestiaeuissent reveritae ? » Ccrte, ut idem in
f

recitantem miserunt. » Ibidem « Itaque non mi-
ror si te po^Ius lapidibus prosequitur. » Imo vel
imagines imperatorum deoru.-nque et ipsa templa
a nbido vulgo lapidabantnr.ut in morteGermanici
docet Suetonius in Calig. cap. S.Insigne exemplum
in Nuinidico, quem Carthaginiensibus presbyleris
commendat, furiarum harum utroque genere pro-
ponit Cyprianus, lib. iv, ep. 10 « Qui hortatu
suo copiosura martyrum numcrum lapidibue et
fiammis necatum ante se misit quique uxorem
adhaerentem lateri suo concrematam simul cum
csetpris (vel conservatam magis dixerim) I?etus as-
pexit. Ipse semiustulatus et lapidibus obrutus, et
pro mortuo derelictus, dum postmodum filia, sol-
licito pietatis obsequio, cadaver patris inquirit,
eemianimis inventus, et refocillaius et extractus a
comitibus,quos ipse praemiserat,remansit invitus.»
Hav.
(46) Ipsis Bacchanalium furiis. Alludit ad descri-
ptionem Bacchi, quem postea, inquit B.Just.Mart.
lib. de Monarch. fure.ntem vocat. De Bacchi vero
: laudera Heronis Orat. XXXIII, sepultura ne impiis
quidera et facinorosis hominibus negari debet.
IJav.
De requiesepullurge. Locus insignis advcrsus nos-
traetempestatis Dona+istarum asseclas hffireficos,
qui sppulta Chrislianorum, imo regum corpora ef-
foderunt.cum taraon « Asylum mortis sepultura,»
: recte a Tertulliano vocetur. Et certc gravissimae
poenae in sepulcrorum violatores, vel ipsis ethnicis
;
imperatoribus, jam olim stalutaj sunt. Pam.
(48) Vindiccs occultos. Prout nunc, vindictam Deo
committente?. An fautores subdolos adversarum
pnrtiura intelligit? cum alias etiam vindices oc-
culli possint dici illi qui, cura defectu virura ul-
ciscisse in prffisenti prohibentur,opportunum tcm-
pus vindictae captant, quoraodo inculcat Theognis,
D versu 362.
Eu xwTiXXt Tov ixfipov, 6'xav 8' uiroxefpto? i'A6i[i
TT(7a( viv, Tcpticpajtv |jt.7j8E|Jiiav QEfxevoi;.
id est « Bene demulce inimicura, postquara vero
.

sacris, quam turpia, quam furiis plena, videat sub potestalera venerit, ultionera surae de eo, nul-
lector de August. lib. vii, de Civ. Dei, cap. 21, et lara adm.ittens excusalionem.» Et acutura illud do-
ibi adnotat. Vivis. Pam. cet Publii Syri Mimi, versu 156.
(47) De requic sepulturgp. Atqui idem mox fcre
De inimico ne loquaris male, sed cogites.
dicit in de asylo quodam monis ; nam ut templa
deorum sanctos et inviolatos praestabant eos qui ad quem locum videri possunt, quae ex posthumis
in illa confugerant, vitam illis servantes, ita mors Jam Gruteri observationibus publico dedimus.
et sepulcrum cadaveribus nihil nisi requiem prae- Polilicum taraen hoc gentiles decet, non Christia-
stare possunt. Praeferri itaque posset lectio Cod. nos. Iluraane scilicet Sophocles Ajacis Flag. versu
Fuld. de reliquiis sepulturse, nisi idera diceret mox 747 :
525 APOLOGETIGUS ADV. GENTES. 526
numerorum et copiarum ? PJures ni- A
Bet nobis vis e^ stuporem quemdam quasi mortui orbis *' quae- ;

mirum Mauri et Marcomanni ipsique Parthi, ve) sissetis quibus imperaretis. Plurcs hostes quam
quantajcunque uniua tamon loci et auorum finium cives vobis remansissent. Nunc enim pauciores hd-
gentcs, quam totius orbis. Ilcsterni '* sumus, ct stes habelis prae multitudine Chrislianorum, pene
vestra omnia implevimus (49), urbes, insulas, ca- ornnium civitatum ^^ pene omnes cives Christia-
stclla, 4G3 municipia, conciliabulu, castra ipsa nos habendo. Sed hostes maluistis vocare generis
tribus, decurias, palatium, senatum, forum sola ; humani ". Quis autem vos ab illis occultis et us-
vobis reliquimus templa. l*ossumus dinumerare (50) qucquaque vastantibus mentes et valetudines ve-
exercituB vcstros unius Provincias plures crunt '"
: stras hostibus raperet ? a deemoniorum incursibus
Cui bello non idonei, non prompti fuissemus,etiam dico, qua; de vobis sine praemio, sine mercede de-
impares copiis, qui tam libenter trucidamur(54),si pellimus. Sulfecisset hoc solum nostrae 464 ul-
non apud istam disciplinam magis occidi liceret, tioni, quod vacua exinde possessio immundis spi-

quam occidere? Potuimus et incrmos, ncc rebcles ritihus pateretis ^*. Porro nec tanti prffisidii com-
Bed tantummodo discordes, solius divortii invidia pensationem cogitantes, non modo non molestum
adversus vos dimicasse. Si enim tanta vos hominum vobis genus, verum etiam necessarium, bostes
inaliquemorbisremotisinum abrupissemusavobis, judicare maluistis qui sumus plane, non generis
:

BuiFudisset ^" [pudorej utique dominationem ve-

B humani tamen, sed pofius erroris.
stram tot qualiumcunque amissio civium,imo etiam CAPUT XXXVII.
et ipsa destitutione punisset. Procui dubio expa- Argumentum. — Qux cum
ita sinl, tolerari,ul sectam
vissetis ad soliludinem vestram,ad silentium rerum aliquam, qui nihil mali operetur debere; non enim
Varioe lectiones.
lla Ilerald. e ms. Put., Ald. Hig., Ilav., Jun. La Cerda ; c.xteri : Externi.
'" '^ Vv. Possumus erunt —
ex uno cod. Fuld. recepit llav. qui voc. Christiani excidisse arbitratus est. ^" V. pudore rec. Hav. e cod.
Futd. ; Lu(/d. diffudisset utque. ^' Lic l{i'j. el llav. ex auctoritate cod. Fuld. ; codd. Put. et Bong. quasi
mortui, urbcs quecs. Pamet. quasi mortuae urbis, qu.-esissetis, quibus in ca impcrassetis ; lihen. Ald.
;

ct Gaugn. quasi morluac urbis reiiquias quoes. etc. ^2 /^^ Ilavcrc. ; codd. omnes civium. Rig. delerit vv.
:

pcne omnium — gencris humani, qiiibus atii addune potius quara erroris: humani. *^ Potius quam
erroris humani add. Fran., Par liig. ^* Pateret, Fran. Paris.

Commeutarius.
"Ox' ix^poi; U toatJvS' Ex*^pavx4o<, sereae sunt aperts. Quanquam et ista spiritualiter
'i2; xat (piXr^aiov auO";. sint intelligenda, quo praecordia singulorum variis
id est, «Cum hostis essem, ita odio eram haben- ^^'^'^^ * diabolo obsessa, fide Christi sunt rese
dus, ut qui rursus amicus fieri possem. » Hav. rata attamen perspicue sum adimpleta, utpote
:

in quibus omnibus locis populus nominis Dei inha-

(49) f^estra omnia imptevimus. Rapidus Evange-
lii cursus et potena scepLrum fortiLudinis suoc bitet. » Et ad eosdem, c, 12. o Aspice universas

quod e.\ Sione misit Dominus cito ajternos orbis nationes de voragine erroris humani exinde emer-
portas et furcs ajratas perfregiL. Cujus illuslre te- gentes ad Doininum Deum Creatorem, et ad Deum
slinioniuui jam vel secundo posL Christum natum Christum cjus. Et si audes, nega prophetatum ;

8;eculo pctere est tum ex hoc loco, tum cap. pri- statim tlbi promissio PaLris occurit in Psalmis,
nio Obscssam vociferantur, elc. Ad Scap. etiam cap.
:
dicens, » eic.^De Corona denique militis, c. 12 :
11 « Cum: Lanla horainum multitudo, pars pene « Et apud Barbaros enim Christus. » Vociferatur-

mujor civilalis cujusque, in silenlio et modestia que imposter ille apud Lucianum in Pscudom.
Bgimus, singuli forte noti magis quam omnes. » et « Impiis et Christianis impleri Pontum. « Hav.
cap. 5 « Uuid facies do tanlis millibus hominum,
:
(50) Possumus dinumerarc exercilusveslros unius :

tol ac fcminis, omnis scxus, omnis anatis,

viris provincise plures erunt. Totum hoc in solo Fuldensi
omnis digniLaLis, olTerentibus sc LibiPQuunLis igni- invenitur, et tamcn plane Terlull. sapit. Sciniu?,
bus, quantis gladiis opus erit?quid ipsa Curthago inquit, quod cxcercitus hodie Romani alant, quis
passura est (lcci[uanda a te, cum propinquos, cum illorum juslus sit numcrus at tanta Christianorum ;

conLubernaculis suos cognoverit, illic uniusque mullitudo est, ut vel una provincia majores copias
ouiii vidcrit illic fortasse, eL lui ordinis viros et de iis instrucre possit. Pulchre his sequentia re-
matronas, ct principalcs quasque personas.et aini- spondent. Prajtcriisse alios, et imprimis Rigaltium,
corum tuorum vcl propinquos vol amicos ? » Ad vix fcro. Arbitror tamen excidisse voccra Christiani.
Nation. i, 8 « Verum rccogitate, ne quos tertium
:
Hav.
goiuis dicitis, principcm locum oblineant, siquidem D (.")!) Tam libcnter trucidamur. Nam ut vere Pu-
non uUd gons non ChrisLiana iLaque quiccunquc :
blius Syrus Mimus, versu 259
pens prima, nihilominus Christiana. » Adversus Ileu quam est timeDdus, qui mori tutum putat.
Judoeoa quotiuo c. 7, ubi exposuit illud cx Act. Ut cnim idem versu 422
Apost. II, 9-11, subjungit « Ut jam GcLulorum :

varictates, et Maurnrum multi tinos, llispaniiirum

Mortem ubi conteinnas, omnes viceris metus.
oinnes tcrmini, cL Calliarum diversse nationes, et Ex eodcm fonte illud Senecaj ad Helvid. c. 13 :

lU'ilannoruin inaccessa Romanis loca, Christo vero « Ex quo pcclorc mortis metura ejeceris, in id nul-
subdita el Sarmatarum. ct Dacorum, et Gerina-
;
lius rei timor audobit intrare : »
noruni, etScytharum, ot abditaruui mulLarum jien- quos illc tumorum
liuin, et provinciitrum el insularuin muUaruin no- Ma^imus liaud urgel lellii melus, ind o ruendi
bis ignolarum et quaj enumerare niinus possumus? lu ferrum nieus proua viris, animatque capaces
In quibus omnibus locis Christi nomen, qui jam Mortis :

Venit, regnat utpole ante quem omnium rivita-

; de Druidis ut canit magnus Lucani spiritus. lib. i,
tuio portoB sunt upertse, et cui nullai sunt clauscO libi pro capaces lego rapaccs. Pra?cipiunt quasi mor-
;

Rate quam sorae ferreae sunt comminulcE, et valvje tem suam. Hav.
 .

527 TERTULLIANl OPEllUM PAllS L — SliUlES I, APOLOGETIGA. 528

meluendum ne tales ad illicilas factianes conant, A.
qui loco faclionum vilent,qui dudum
renunliare dv
diferini spectaculis, circo, tliealro, arenx, xysio,
unde crudeles, insani, lascivi, vani, turhulcnti, ct
oh id ad conspirandum opti redire soleunt homines.
Si igitur Cfiristiani alias eligant voluplates, easque
innoxii, turhas non deb ere, cum gentibus etiam
suas quieti reliquant.
Proinde nec paulo lenius, inter licitas
soctam istam deputari oportebat, a qua nihil tale
comittitur, quale de illicitis factionibus timeri
eolet. Nisi fallor enim, prohibendarum factionum
causa de providentia constat modestiae publicee ^%
ne civitas in partcs scinderetur, quse res facile co-
mitia, concilia, curias, conciones, spectacnla etiam
.'Emulis studiorum compulsationibus (52) inquie-
taret, et in 465 quaestu habere coepis-
cum jam
«ent venaiem et mercenariam homines (53) violen-
tiae suaB operam ^s. At enira nobis ab omni gloriaj
et dignitatis ardore (55) frigentibus nulla est ne-
functiones
cessitas ccetus, nec ulla magis res aliena, quam
publica. Unam omniura rempublicam (55) agnosci-
mus 466 mundum. ^que spectaculis (56) in tan-
tum renuntiamus, in quantum originabus eorum,

Variae lectiones
*" Pamel. aliique HC modestia publica. 26 Corrigit Haverc. vilem et mercenariam omnes violentiaj
suae operam.
Gommentarius.
(52) JEmulis studiorum comp. Prout factiones g pientum definitione, quibus totus raundus domus
illae retiariorum et parmulariorum venetorum, et est et patria ubique. Non abludunt hino illi Joannis
prasinorum, et similes ex buetonio pra^cipue et Ghrysostomi de sancto Luciano ;
Is, quaeslione per
aliis scriptoribus notae sunt, dc quibus Lipsius, in tormenta habita, interrogatus, d Traxptooc ;
izoia^
Sattirnalibns, lib. ii, c. 34. Ailuditque Chrysost., Xp'.TT'.av6; tlni, cpr)(j[. T(
£^£1; iuix-/iSEU[j.a Xpt- ;

Hom. ad ]sa. vi, 1, ubi vetat coriipulsationes in axtavoi; stfxt. Ttva? TrpoY^vou? ; 6 81 Trpoi; aicavxa
Ecclesia « Neque prohibemus vocem laudis, sed
: eXEyev, 6'xt XptaxiavJ; EtjjLt. id est, « Quae tibi patria
vocem ahsurdilatis et inconditam, ac mutuas inter est"? Ghristianus sum,inquit,Quam artem profiteris?
vos contentiones, manus incassum temereque sub- Christianus sum. Quibus majoribus ? Ille vero ad
biatas in aerem, pedes supplodentes, indecoros omnia dicebat,audis, quod sum Christianus ? » Ita
effeminatosque mores, qui-sunt illorum, qui in Aristippus Etva( xe TraxptSa xov xoTjjfjv aiebat, et
theatris ac circensibus ludis versantur, ludicra et subliraior illo Grates Thebanus in Tragced.
deliciae.IIlinc nobis perniriosa invehuntur e\empla,
Ooj^ £t<; "Jtaxpt^i; [jtoi irupYo;, oii pita axiyTj
illinc irreligiosae vulgaresque voces,illincmanuura
lHiT^i; 81 ^ipjox xat TriXtajjta xal SijjiOi;
ineptaB gesticulationes, contentiones, concertatio-
'Exoi|xot? ^iJtTv ev8tatxaa6ai Trapa,
nes, mores instabiles, atque insulsi incompositique
clamores. » Itarjue tota civitas, ut vulgus in spe- id est « Nec pro patria mihi turris una nec casaest,
:

ctaculis, scinderetur in partes. Ibidem « Ex in- : sed univerae arces terrae et doraus paratam nobis
numeris contentionibus, ex temere factis dejera- Aristophanes in Pluto, v, i :

tionibus male loquentium, etc. » Hav.

C Ilaxpti; yap laxt Kxa' "v' Sv Trpaxxip t(? eu. 'd]\
(53) Venalemet mercenarium homines. Pro venaleiyi
ms. L. B. ostendit vellerit, Fuid. vero delet vocem id cst, patria illic cuique sua est, uhi bene es/.Scripsi
homtnes.Sed legendum puto,«Cumjam etin quasstu locum cum Rigaltio,consentiente ms.L.B. nam A!d.
habere coepissent viiem et mercenariam-omnes vio- et alii omnes Barr. et Rhen. el alii cognoscimus .Ood
lentia? suae operam »
; ut dicat omnis ordinis et vero L. B. ita totum locum exhibet, « Nobis, etc.
conditionis homincs per factiones impuIsos,se sua- frigentibus nulla magis res aliena qui publicam,
que periculo et internecioni exponere. Is enim unamomniurarempublicam agnoscimusmundum.»
miserrimusReip. statusest,quando «avaritia fidem, Ut autem hic vocat mundum unam omnium rem-
probitatem. caeterasque artes bones subvertit, pro puhlicam, sic cap. seq. naturam matrem unam
nis superbiam, crudelitatem Deos negiigere omnia oranium. Hav.
venalia habere edocuit » ut recte observat Sallu-
; (56) Ai,que spectaculis. Junius vocem^^ue annecti
stius, Cat. cap. 10. Quando jam non amicilise immici- voluit prioribus, etpost illam punctum poni.Inique,
ticeque ex re, sedex commodo aestimantur, ut docet Si enim quid mutandum, praestaret legere /Equi :

ibidem. Hav.
(54)Ah omni gloriae et dignitatis ardore. Elefran-
ter ardorem vocavit glori<E cupiditatem, qua3 homi-
nes quasi urit, unde vcrba inflammnre et similia
poetis. Ita Iphiclus Argonautis additus apud Val.
Flacaum lib. i, 75, non ut iaboret : eranl et humana divinaque jura foedabant. Mem-
Pi
Monitus sed tradat ut acre?,
Magnorumque vlros qni landibus urat avorum.
Cum itaque proprio vocabuio Christianos ah illo
ardore frujere dicit, ex philosophia) penetralibus
ostendit illos esse viros sapientes,ducentes non esse
spectaculis ves.tris, sc. sumus, quod cum iis quae
spquuntur conciliari potost. Sed vetuslectio omnino
sana est. Ut enim foro et curiae renuntiabant Chri-
stiani, quia laudis et glurias cupidi non erant, ita
etiam spectaculis, quoniam et de idolatria nata
branae Fuld. legunt, .itqtieadeo. Nec iraraerito spec-
taculis renuntiabanl Chnstiani, qui ipsi mundo
spectaculum facti cum Paulo I Cor. iv, 9, abunde
spectaculorum in verbo Dei habent.Prosperum Aqui-
tanicum audiamus Prom. et Pra»dict. Dei de gloria
sanct. in peroratione « Si spectandi voluptas est,
:

administrandam sibi corruptis moribus Remp. Vi- inquit, habes hic aurigam spiritalem Ghristum,
dentur vero ha;c adumbrata ex Platone, cujus lo- Eliam, qui curru igneo usque ad metas pervectus
cum multo pulcherrimnm huc pertinentem videin- rnsquePharaonis demersos in profundo.
est coeli,cui
fra cap. 46 ad illa « Et necessario appetunt. » Sal-
: Jn raunere habes Danielem sanctum, leonem non
lustius Ptiam do se ipso in Cat. c. 31 <> Ac pie cum : ferro sed oratione vincentum ursosque vexantes :

ab reliquorum malis moribus dissentirem, nihilo eosquiEliseum prophetam conturaeliis lacesser<int.

minus honoris cupido eadem, qua? caeteros, fama, Habes qunque in sancto spectaculo non mimicas
atque invidia vexabat. » Fuld. legit gloria, Ad. vero turpitudines, sed Christo sacrafas virgines. Habes
delet To ah. Hav. cabalistarum loco Rebeccae geminos mystice luden-
(55^ Unam omnium rempublicam. Et hoc ex sa- tes. Habes David coram arca ealtantem, et nudatum
 :

S29 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 330

quas scimus de superstitione conceptfts, cum ct A cum inaonia circi 467 (59) cum impudicitia thea-
ipsi rebu8, do quibus transiguntur, prcctersu- tri (00), cum atrocitate urenaj (Gl), cum vanitate
mus " (57). Nihil eat nobis dictu, visu, auditu (58) xysti (02). Licuit Epicureia aliquam decernere vo-
Vari^ lectiones.
•^
Prajsumimus, Lalin. prKferimus, Paris.
Commentarius.
in passione Gtiristum.coram servis et ancillis suis, fiKtul<B, et ipsa fabularum argumenta, omnia, in-
illaipsasuahistoriaexhibentcm.Habespostremoile- quain, turpi lascivia plena sunt, etc, quas ob res
tu3 planctusque Jeremisedpcantatos.non arte tragi- noncachinnisdiffluerescdentts^sudlacrj-niisgtjmere
ca,8ed prophetica.» Addo Nostrum.iib. de Spect. c. ac dolore oporlet.» Graviter itaque increpat Chris-
29. IIav. tianos nefaudahffic spectare auaoa, hom. 7, incap.
(J7J De quibus Iransigunltir, pnjetersumus. Hobc est Malth. II Nam et cum eum videris (Christum),
: ><

constans iectio omnium mss.quameditionesveleres
Barrici. Aldi et l{honani do.pravarant in exiguniur
(vei transiguntur) prxterimus. Kestitiierant veram
Pam.et aiii.yed ubi illi poHUcranl cum et tpsis rebus,
Ald. cum ipsis rebus edidit. Rigalt. qui ipsis rebus
ita cum lelinijuis, ut post illum curras ad theatra,
ac rnimum potius ct videre et audire desidcres.
Christum quidem in spiritali situm pr&sepio dcrc-
lintjuis, properas vero jaccntem in scena speclfire
merelricem.))Et mox « At veroex hac mensa spiri-
:

elc.contra mss.tamen.Eleganter autcm dicit Tertul-
lianus Christianos pra;teresso illis ipsis rcbus de
quibus spectacula transiguntur, id est, quac eorum
eat materia, sc. furor, libido, crudelitas, quoniam
talium fons emanat bouorura, et hanc tu statlm
g rolinquens currisad thealrum, utnatanles feminas
et sexumiilum publicisoculis intuearisexpositum.»
Et ibidem « Tu vero relinquis hujus sanguinis
:

hisccrcnuntiarunt Chrisliani farti,adeoque illis am- fontcm caliceinque revcrendum, et ad diabolicum

filiusnonvivunt, sed mortuisunt, ut loquiturPetrus islum fontcra festinus accurris, ut scilicet spectes
. Epist. c. II, 24 et Paulus etiam Rom. vi, 2, et
; meretricem natantem,et naufragium animae palia-
Coloss. ni, 7 imi) nulli sunt rebus mundanis, quo-
: ris, qua quippe illa peiagus quoddam est immane
modo apposite Deum qucm sibi fingunt Epicurci : luxuriffi, quo non corpora submerguntur, sed
Neminem humanis rebus vocat c. 47. IIav. naufragium infertur animabus. Naiu illa quideai in
Quia et rebus de quibus transigwitur, prse-
ipsis mcdiis aquis nuda ludil natalu.tu vero de sublimi
ter.uimus. Prajteresse dicit, ut suporesse. Prajter- spectaus gradu,in libidinis profunda demergeris. »
miltimu3,et a quibus valdealieni sumus videlicet : Vide et quaj ibidem longe plura in hancscntentiara
ab insunia circi,impudi(;itia theati'i,etc., et M. Cato sequuntur. Rursus idem llom. de Davide et Saule :
Prffiterire dixit, quod vulgo spernere, contemnere. (( Non metuis, non expavescis, dum oculis, quibua
Eorum ratione9,inquit,ivi praetcr. Sic enim habent illit: lcctum, qui est in orchestra, aspectas, ubi
exemplaria Pliniana; ad Vespasianum Prffifationis, detestandffi adulterii fabuh-e peraguntur. iisdem
ubi verba illa Catonis citanlur, sub fincm. Rig. hanc sacram mensnm intueris,ubi tremenda pera-
(58) Nifiil est vobis, visu, auditu. Cod. Fuld.A7/u7 guntur mysteria?Dum iisdem auribus audia et
enim. Heliqui mihi est ; sed Hig.To est delcvit rccte scortum obscoene loquens, et prophetam aposto-
forle.at in illo (]uod etiam exsulaie jubet cum Rhe- Q lumque ad arcana Scriptur.'E introducentem ?» De
nano illa dictu, visu, auditu, sequi non ausim,i no nique Hom.Quod omnia vitiaorig.ab ignavia ducanl
nolo.Omnos enim mss.agnoscunt, editiones omnes « Ouo tempore alii quidem, quum nos hajc ex hoc
aline, denique sensui nnn ropugnat; dictu enim re- loco disPcrererauSjin theatrisotiosediaboli pompam
spicit clamores inconditos factio?orum,qui cum in- epectarunt et quidcm meretricias canlilenas illi
:

ter 80 de illis aurigis quisibi placobant.certarent et tum audiverunt : vos vero jucundissima doctripa
tumultu-irentur, tum acclamationibus suas quique spirituali vocastis.Et illi quidcm impurissimis dia-
factioncs adhorlabanttir. Unde famosus ille auriga boli escis vescebantur Vos vero ungento spiritali
:

Scorpus appcllatur a Martiale delihuti estis. » Unde rccte Cyrillus Hierosol.

Clamosi
f^loria circi.
Visu ad impudicos gestus et nuditates theatri et xy-
Bli,audilu ad arenam pertinet, cum certe humanum
non sit goinitus cadcntum et a feris discerptorum
ululatum cum voluptatc auribus haurire. IIav.
(59) Insania circ.i. Ubi inconditos clamorcs jaci,
cum ali.tum Chrysost. docuit looo siipra nllato. In
Mt/stag. sive Calech.i, cap. 4, explicaturus porapam
diaboli cui in baptismo renunliavimus, ait esse
Oia-:poijiav(a; xat lTtTto8po|jL(aT, x'jvT,Yop(av xat ira-
(jav T0'.a'jxr,v ixaxatotrjTa.
(61) Atrocitate arcnx. Ubi nihil alius agitur, quam
ut deposita humanitate rabidre fer.T fiant horainos.
It.iquo et hic prodoat Chrysost. hom. 13 in I Epist.
ad Cor. iv « Quid opus est dicere fraudes et im-
:

arena etiam obtinuisse docct Tertull. ad Mart. c. posturas, qux fiunt in equorum curriculis, et quae
1 :« Vorumtamcn ct gladiaforcs porfectissimos non in pugnis ferarum. Sunt euim illa omnia plena
tantum magistri et praepositi sui.sed etiam idiotee, n stuporis et amentia^. Docent assidue habere popu
et Bupervacuo quique adhortantur de longinquo, lum immisericordem, s.-cvum, et inhumanum, et
ut saepe do ipso populo dictata suggesta profue- exercent advidendum homines discerpi ao dila-
rint. » Hav. niari, effluere sanguinem, et ferarum crudelitatem
(60) hnpudicifia theatri. Quod alibi vncnt suo no- omnia confundere. »
T[\\ne consislorium libidinis et impudicitix.\]h\ et ar-
(62) Vanitate .rjisti. Idem Chrysoat. Hom. in Psal.
pumpnta fabularum.ot person.T.ct verba, ct omnia cxviii : " Non Eccle?i!o, dcpravari in
deliolis, filii
obscocna,turpin,indigna auditu et aspectu boni viri vanitatibus spectaculorum.» De his ludis scripscrts
siint. Itaque acriter passim in illa oum aliis inve- Bulcngorus.Panvinius.Vellorus. Faber et innumeri
hilur Chrysost. Ita enim in I Ep. ad Cor. cap. iv, alii.Pertinelque adillam.de qua modo,arona^ atroci-
hom.1.3 « Theatra congrcgantet meretricum'cho-
:
tatem elegans Demonactis pbilosiphi dictum ad
rna Wjwc induoontes, et puoros scortantcs, ct qui Alheniensos, quod narrat Lucianus in Vita cjus.
injuria ipsam affioiunt naturam ;totum populumin Consultabant Athcnicnscsdespectaculogiadialorum
loco supcriore faciunt considere, sio civitatom re- instituendoadiraitalionemCorinlhiorum.Ibi sanam
creantps. w Et nd Matth.cap. xi, hom.37 Cuncta : .( hanc vocem edidit philosophus Mr, ttsotcoov xxj-x, :

enim simplicilor qua3 ibi fiunt turpissima sunt, w 'AOr,vaTot, iJ/r,o'^E;OJv, av fir, tov 'E)io'j t6v pw-
vcrba, voplitus, tonsura, incessus, voccs, cantus, [jlov prius.o Alhenionses.hffc
xaOiXr,TE, iii'est :« Ne
modulationes.oculorum oversiones acmotus, tibiaj, decernatis, quara subvertatis aram Misericordia;. »
 .

531 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 532

luplatis vcritatem -^. Quo vos offcndimus, si alias A ctionis.ut qui ^" mala refutaverim, bona oslcndam.
prffisumimus voluptates? Si oblectari novuisse nolu- Corpus sumus de conscientia rcligioniset disciplinae
mus "*, nostra injuria est, si forte, non veslra.Sed divinitatc ^' et Jspei foedere. Coiraus in ccetum et
reprobamus quae placeut vobis, noc vos nostra do- congregationem, ut ad Deum ^*,quasi manu facta,
lectant. prccationibusambiamus.Haeo vis Deo grataest.Ora-
CAPUT XXXIX. mus '^ etiam pro |imperatoribus, pro ministeriis '*

Abqumentum. —
UL itaque gentes de prxjudicio suo
recedant, liberalilcr illis ChrisLianx faclionis [ut
appellabant) disciplinam communical,nobis veteris
Lcleiiae stalum tanlum non ante oculos ponit :
quomodo scilicet soliti sint tn unum coire, ad
quem, pro quibus, (juidve precari, monila Scrip-
turx et voccs diriyere, censuram morum exercere,
conventum ordinare, eleemosijnas colligere, istas
distribuere in usum sepulturx, aut ad atendos
egenos,orplianos,senes emeritos,aut ad refocillandos
eorum ac potestatibus, pro statu Soeculi '^ pro re-
rum quiete, pro mora flnis. Cogimur ^" ad Littera-
rum 469 divinarum commemorationem (63), ai
quid praesentium temporum qualitas aut praemonere
cogit aut recognoscere.Certe fidem sanctis vocibus
pascimus, spem erigimus, fiduciam figimus,disci-
plinam preeceptorumnihilominusincompuisationi-
bus (64)^' densamus ibidem etiam exhortationes,
;

468 naufragos, vel ob fidem in metalla, insulas, castigationes et censura divina (65). Nam et ju-
carceres retegatos. Quam tardam afjectioncm omni
labe carere docet,verumque amoris titulum mereri,
dicatur magno cum pondere, ut apud certos de
g
qui apud gentes nonnisi impurus sit et simulatus : Dei conspectu,summumque futuri judicii praejudi-
apud hos convivia esses opipara, sumptuosa, libi- cium est,si quis ita deliqueritjUt a communicatione
din.osa,infamia ; apud Christianos, sobria, modica, orationis (66) et conventus et omnis sancti com-
casta, pia. Talem igitur societatem non factionem
mercii relegetur. Prajsident probati quique (67)
vocandam, sed curiam.
Edam jam nuao ego ipsa negotia Ghristianae fa-
seniores, honorem istum non pretid 470 (68) sed

Variae lectioaes.
*' Heec vv. in edd. ante Rig. in fine demum capitis leguntur ita scripta Sed licuit Epicureis aliquam :

decernere voluptatis veritatem, id est anirr.i aequitatem et ampla negotia. Sed hoc ioco ea in solo cod.
Fuid. posita sunt additis his id est animae aequitatem. Uerald. scribere maluit
•: Scilicet licuit Epicu- :

reis, etc. Wouw. ex suo cod. hanc protulit Scripturam Sed licuit Ep. al. dec. vol. veritatem, ixapa^Eav
:

y.at (XTtpaftav, id est animi aaquitatem et a publicis negotiis requiem. ^^ Rhenanua et Gelenius ; si

oblectari nolumus cod. Fuld. si oblectare novissime nolumus. Nescio an scribendum sit
; si oblectare :

nos vanissirae (cf. de piidic. 1.) nolumus. ^" Quo minus, Cod. Futd *' Veritale, Paris. unitate, Fran.
32 Coimus ad Deum, Rig. '^^
Orantes add. Fran. Par. ^* Ministris, Fran. Par. ^* Cod. pro statu desunt
in codd. Lugd. et in edd. Gel., Hav., Seml. et Rig. ^^ Coimus, Paris. In compulsationibus cod. Fuld.
^'^

Haverc.
Commentarius.
(63) Coimus ad Litterarum divinarum commemo- C poenis clericorum ex professo egerunt
rationem. La Cerda habet cogimur, id est conveni-
mus, ut ibi explicat. Eadem ferme habet -Justinus
martyr, Apolog. 2. Quae omnia, tum Justini, tum
Tertulliani citantur a Stepbano Duranto, lib. ii,
de Ritibus Ecclesige, cap. 18. Le Pr.
(64) In compulsaiionibus. Ms. Fuldensis haec lec-
tio longe melior est, quam aliorum inculcationibus
Et huc enim quam maxime ad divinitatem disci-
piinae Ghristianae facit, etiam in persecutionibus
et assultibus improborum (ita enim usurpat
compulsare et computsaiionem), nihil de fide, spe,
fiducia, praeceptis Domini discedere. Est itaque
praeceptorum, eorum quae praecepit nobis Dominus.
Si cui tamen magis placet incutcationibus, ita cum
Salmasio de Trapez. FcEnore p. 464, explicet Non
satis habemus fidem canendo ad Deum pascere,
et spem erigere, fiduciamque in illo figere, quibus
omnibus nos in eum serio credere testamur ; sed
el praecepta inculcamus, quae non facienda et fa-
cienda demonstrant, de quibus supra cap. 1.
Sed haec omnia in lectione nostra includuntur.
Hav.
Jo. Morinus
in doctissimo libro De sacramenlo Pcenitenlise, et
Gabriel Albaspinaeus, vir omnis antiquitatis eccle-
siasticae scientissimus, in Observationibus eccle-
siasticis. Pcenitentiae vero gradus erant fletus, cum
a limine et omni tecto Ecclesiae submotus peccator
ante fores templi flens et sordidatus lideles ingre-
dientes prensaret, orarent pro se, ut scandalum ab
Ecclesia Dei submoveretur. Secundus Auditio, cum
inter catechumenos in aditu templi stare permit-
tebantur. Tertius Substratio, quando ingredi lice-
ret, sed ita ut retro ambonem sese prosternerent
et cum catechumenis rursus abirent. Quibus per-
actis certo temporis spatio, quod pro magnitudine
scandali erat definitum, admittebanlur ad Sjj-a-
: atv, sive Consistentiam, quando una cum fidelibus
stabant orantes. Nondum vero ad sacram ccenam
accedere licebat, sed tum demum, cum plane Eo-
clesioe reconciliati judicarentur. Hav.
\) (67) Prxsident probati quique. Illustre testimo-
nium Alexandri Severi apud Spartianum, qui eo-
dem modo praepositos provinciis eligi yolebat, di-
cens « Grave esse, cum id Christiani et Judaei
:

(65) Csnsura Locus insignis adversus

divina. facerent in praedicandis sacerdotibus qui ordinandi
contemptores excommunicationis ecclesiasticas a sunt, non fieri in provinoiarum rectoribus quibus
Christo institutae, et a primis apostolorum tempo- et fortunae hominum committerenlur et capita. »
ribus usitataa. Pam. Hav.
(66) Ut a communicatione orationis. Vere gravis (68) Non pretio. Quo nec Deus egeat, et dignis-
et rigida fuit disciplina velerum Christianorum, simi honore passim excludantur. De ilio Lucianu»
qua vel prorsus a communione sanctorum graves in Jove Confulato, p. 183 "Hgxz ou-/ bpijj dtvO' ^tou
:

peccatores rejiciebant, vel statuebant onerosas de- iTTatTeTxe t6v [jttjOov lii\ ttj (jtavTtx-fi, id ebt,
lictorum poenas. Sie Tertulliani tempore vix, et si Quare non video, quamobrem et mercedem exigatis
modo,moechis,homioidis, idololatris publica poeni- propter valicinium. De hoc lex Theodosiani, Cod. i,
tentia concedebatur, ut patet ex lib. de Pudicitia, de Rectorib. Provinciar. Gonstantiniana « Noa :

0. 5 el late exsequuntur qui de poenitentia et

; sit venale judicis velum, non ingressus redempti,
 533 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 534

testimonio adepti neque enim protio ulla res Dei /^ Dei sectffi ** alumni confussionis suee fiunt. Sed
constiit. Etiam si quod arcaj gcnua cst, non do ejusmodi vel maxime dilcctionis operatio notam
honoraria *^
(69) summa quasi redemplcc religio- nobis inurit penes quosdam. Vide, inquiunt,ut in-
nis congregatur *"•
modicam unusquisquc stipem
;
vicem se diligant(74) invicem oderunt; : ipsi enira

menstrua dio, vel quum

vclit, et ai modo velit
'•"
et ut ipsi enim ad
pro altcrutro mori sint parati :

et si modo possit (70), apponit *' nam nemo com- : occidentum allerutrum paratiores " erunt. Sed et
pellitur, sed sponte confert. Ha;c qdasi deposita quod fratrum appellalione censemur *^ non alias,
pietatis sunt. Nam inde non epulis ^^, nec potaculis» opinor, infamant, quam quod apud ipsos omQe
necingratiavoratrinisdispensatur^sedegcnisalendis Banguinis nomen de alfectione simulatum est.
humandisque, et pueria ac pucllis re ac parcntibus i'>atres autem etiam sumus, jure naturse raa*
vestri
dfistitutis " (71) jamque domeslicis senibus '*
(72), tris unius,etpi vos parum homines,quia mali fralres.

item naufragis ", et si qui in raetallis, et si qui in At quanto dignius fratres (75) et dicuntur et haben-
insulis, 471 vel in custodiis (73) duntavat ex causa tur, qui unum patrem Deum agnoverunt (7G),

VarlEe lecliones.
'* Ita cod. Put. et cll., de oneraria, Pam. de ordinaria, Rig. et Hav. dehonoraria (i. e.
Rhen., Her.
inhonesta). ^^ Congregat Parisin- *° Et si modo velit abesl Parisin. *' Opponit, Paris. *- Vv. et si

modo velit desunt in ed. Rhen., Ald., Gelen. el Gangn. In sqq. cod. Lugd. at si vel possit, cod. Agob.
et si modo vel possit. Scribendum videtur vel cura velit, vel si inodo possit, c;etoris deletis.
:
*^ Quippe

non epulis inde cod. Fuld. *'•

Rhen., Gel. Ald., Gangd. ©tateque domilis scnibus Hav. e cod Fuld. ;

^^ Naalr&gns Haverc. cod, Fuld. *"

add. jam otiosis.
:
*^ Gonniclatur add. cod. Fuld. Erani delet
Semler. *^ Ita coq. Fuld. et edd liig. atque Hav. alii sed et quod fratres nos vocamus, non aliaSj ; :

opinor insaniunt (Her. infamant quam. etc).

;

Commentarius.
non infame licitationibus aecretarium, non visio ]i rat Ghristus de charitate, quam tantopere com-
ipsa praesidiis cum pretio. Hav. mendavit : Ignem veni mitlere in mundum, el rjuid
{6\)) Non de honoraria summa... congregatur. Sic volo, nisi ut ardeat'? {Lue. xm, 49.) Ardentis igitur
omnino legitur in vetustissimo codice. In nostris, amoris effectus erat certissimus apud vere Ghri-
inquit conventibua congregatur summa, quae
, stiunos, quod ita se invicem amarent ut esset alter
non sit tamen dehonestamento religioni, nec ideo pro altero mori paratissimus. Le Pr.
venalis aut redempta dici debet religio nostra. (75) At quanto dignius fralres. De prxscript. adv,
RlG. Haeret. c. 20 : « Communicatio
pacis, et appellatio
(70) Si modo possit. Si m.odo re/t^Justinus : o\ eu- fraternitatis, contesseratio hospitalitatis, quse
et
TropouvTEi; 81 xac o\ |3o'jX6[i.£voi v.aTa Ttpoa(peff'.v jura non alia ratio regit, quam ejusdem sacra-
EKaaxoc lauTou b pouXtxat 8(owat. Le Pr.
T-?|V menti una trafiitio. « Et ad Exorem lib. ii, c. 9 :

(71) Re ac parenlihus destitutis. Suetonii dictio « Quale jugum fidelium duorura unius spei, unius
est, in Vita Neronis senatorum nibilissimo cui- : voti, uoius disciplinffi, ejusdem se^vitutis ? Ambo
que' sed a re familiari destituto, annua sularia fratres, ambo conservi, nnlla spiritus carnisve
constituit. Hig. discretio. » Uinc jam olim Christiani, ut conjun-
(72) Jamquc domesiicis senibus. Hsec est vetus ctionem iilam animorum et fraternum affectum
lectio optimorum mss. et edit., pro qua alii, ut ostenderent, soliti osculo se mutuo excipere. Te-
Aldini et Khen. ponere m-d^ueruni ,7;fatcque doynilis, stis prffiter alios Chrysostomus,
Epist. ad Cor. in II
quod non pcrinde probo. Scribo hocc pcr hyphen, homilia 20 « Ob id enim nobis datum est oscu-
:

ut illa apud Virgil Georg. iii, 92, de equo gene- lum, ut charitatis igniculus ac fomes sit, ut af-
roso, jam vetulo : fcctum inflammet, ut hac ratione nos ipsos mutuo
Ilunc quoque, ubi aut morbo gravis, aut jam segnior amcnus velut fratres invicem se amant, patresque
(annis, vicissim lilios imo etiam multo vehementius,illa
:

Deficit, abde domo. nec turpi ignosce senectffi. enim naturffi sunt hffic gratiffi. » Cod. Fuld. ha-
;

quod optimo contra Canterum et alios astruit ele-
gantiasimus Andr. Schottus, 06*. Hum. lib. ii, c.
51. 8i vero malis cum Jtinio simpliciler intclligere
de domesticis ex Epist. ad Galat. vi, 10, ad
(Idei
manum est Justini locus, qui sio lib. ii, c. 10.
Artaphernem palruum Arlamensis et Xerxis de
regno Persarum contendentium vocat Domesticum
judicem, ut et Nostor c. 1 Doneslicis indiciis. Sed
ego non sccedo. Hav.
(73) Vel in custodiis. Libro ad Marttjras, c, 2
•<Ipsam intorim convorsationcm sncculi ct carceris
coniparcmus, si non plus in carccre spiritus ac-
quirit, quam caro amittit imo et quse .justa
bct, Qucndo nunc. Scribendum, si ista lectio pla-
cet, quanto nunc. Hav.
(76) Fratres et dicuntur et habentur,qui unum Pa-
trem Deum agnoverunt. Christus Dei F^ilius voluit
esse quod homo est, ut homo posset esse quod
Christus est, hoc est, Dei Filius. Communem
igitur habent Christiani patrem in Christro Deum,
: et cohffiredes sumus Christi ; hsredes autem
Dei, licet viventis. Est enim illic vivenlis hffi-
: rcditas, ubi mortui vivunt, et moritur nemo. Hoc
divinffiadoptionis sacramento, regni candidatos
paterni, fratres apellari voluit Christus, ut fra-
; terni consortii mysterio charitatem sanciret am- :

8unt, caro non amitjit, per curam Ecclesia? et natris nomen, quo sonsu Fharisffii
bitiosum vero patris
aRnpen fratrum. » Ex pr.Tcepto Christi apud n vindicabant, usurpari vetuit, ne sanctissimam fra-
Mntth. XXV. 44, 43. Itaquo Noster rursus hoc no- tcrnitatem inffiqualitas ulla prffimeret, neve aliqua
inino commendat opusculum suum, ad Mart\iras, divinitatis aMinilationP, pri.sco peneris humani
cap. 1 « Inter carnis Rlimenta,benedicti marlyres
: vitio, Patris rptcrni majostas violaretur. Hujusco
dcsipnati, quffi vobis et domina mater Ecclosia do tamen disciplina-" regula humanos afTcctus minime
ubcribus suis, et einguli fratres de opibus suls rescidit, cum illa sit a Deo instituta, quo maiiis,
propriis in carcerem submnistrant, cepite aliquid non quo minus charitas admittatur. .•Mque et Apo-
et a nobis, quod faciat ad spiritum quoque edu- stolus Onesinium se genuisse ait in vinculis, et ap-
candum. » Hav. pellatione filii commendat Philemoni suo. Cujus
(74) Vide, inquiwxt, ut S6 invicm diligant. Dixe- certe appellationis est ad patrem relatio. Rio.
835 TERTULLIANI OPKRUM PARS I SERIFS I, APQLOGETICA. 536
qui unum Spiritum biberunt sanclitatis, 472 qui sapientissimorum disciplina, Grajci Socratis et
de uno utero ignorantiae ejusdem ad unam lucem Romani Catonis (79), qui uxores suas amicis com-
expaverunt veritatis *^ (77). Sed co rortasse minus municaverunt^J^Squas in matrimonium duxerant
legitimi exislimamur,quia nuila t'c nostra iVatorni libcroruni causa ct aiibi crcandoruui (80), nescio
I
tate tragoedia exclamat (78), vel quia ex substantia quidem an invitus quid enim
;
de castitale cura- *'••

familiari fratres sumus quae penes, vos lere dirimit rent, quam mariti tam faciie donaverant ? sapieu-
fraternitatem.Itaquelquianimoanimaquemiscemur, tiae Attica;, o Romanse gravitatis exemplum! Leno
nihil de rei communicaLicno dubitamus. Omnia est'"' philosophus et censor (81).Quid ergo mirum,
indiscreta sunt apud nos, praeter uxores in isto loco : si tanta charitas convivatur ^^
(82) ? JSam et ccenu-
consortium solvimus, in quo solo cffiteri homines las nostras.praeterquam sceleris infames,ut prodigas
consortium cxercent,qui non amicorum solummodo quoque " suggillatis. De nobis scilicet Diogenis
matriraonia usurpant, sed et sua amicis patientis- dictum cbt: Megarenses (83) obsonant quasicrastina
simo subministrant, ex illa, credo, majorum et die morituri, fledificant vero quasi nunquam raori-

Variae lecliones.
*'Exspiraverunt Paris., Jun, *^ Enim aOesl Paris. ^" Lenones, Havercamp. "' Conviolatur, Franeq
Cod,, Fuid, convivalur cod. Agob. violalur, alii : conviolatur. ^^ Quoque abest Parisin.
;

GommeDtarius.
(77) Spiritum biberunt sanctitatis, ad lucem ex- 'Q minus, quoniam communis erat illis domus, rei
paverunl verilatis. Bibere spiritum et pascere lucem familiaris administrationem priori uxori permi-
dicit, usitatissimo Christiauis schemate, quo sole- sisse. De Socrate vide mox ad illud, Lenores etc.
bant vitae mortalis etiam vocabulis uti, tanquara Hav.
tigurisaBternae Vetus Epigramma deP/rapedocIe: E''; (80) kt alibi creandorum. Prout in Amphitryone
ht Tiupo? xpaiTipai; Ejy^Xaxo, xat iite ih ^r;v. Rig. Plautus ait uxorem usurariam pitKbere, idem esse,
Expaveru7it. Pulcherrima inetaphora; sicut enim « ac si agrum sterilera fodiendum loces. » Hav.
illis, qui in tenebris fuerunt diutius, si subito so- (81) Conludit Catodes, ut supra Scipiones. Apud
lem immittas, oculi nictare et quasi expavcscere Lucian. in lepidissimo illo Dialogo, qui inscribitur
solent, sic illi quoque qui ex carcere tenebrarum, Lipithae, Zenothemidi Cleodemus objicit 'AXX' ou :

mortis et peccati, ad lucem veritatis et Evangelii fxaffxpoTcoc; kyoi x-o; E[JiauTOu •Yuvatxo; wJTrep
pertrahuntur, affliguntur corde et toti tremunt, ut atque ego u.xoris mex
eT au, id est, teno non sum,ut
contigit Sergio Paulo illustri viro, Acl. xiv, 12, et <M,Socratem ut puto tangens.cujusXanthippe altera
ipsi apostolo Paulo, ubi ad finem est vocatus in uxor oommunior fuisse perhibetur. Imo Platonici
mirabili ista visione, qu£e narratur AcL ix, 6. dogmalis auclorom Socratem facit idem Lucianus
Quare frustra Ald. legit exspiraverunt, et Barr. et inVitaruin Auctione, ubi illud mercatori ut praeci-
Rhen. cum Junio exspiraverunl. Melius quoque puum dogma suum proponit, quoque ad uxorem
Cod. L. B. et Rig. ex Fuld. expaverint. quam Pam. spectet AoxeT (jtTjSeiJtfav auxwv [jirjSsvoc eTvat fiovou,
:

et Herald. et La Cerda e.vpaverint. Cod. Agob. per- iravxt 81 [jieTcIvai t<|j poTXo|j.iv(jj tou Y^jJtou ; id est,
venerunt, quod ex Glossa est. Hav. r
i
« Videtur mihi nullam dcbere cujusquam essepro-
(78) Tragcedia exrlamat. Respicit Atridas et priam, verura unamquamque] passim debore ac
fratres Thebanos, quse materiae quomodo vulgo ccdere ad eum qui eam appelat. Quod Platonicus
placueriut disci etiam potest ex c. 9. Unde ob etiam philosophus satis ridicule in Lapithis pro-
frequentem tragoediae repetitionem poetis di- ponit.
citur :
(82) Bonvivatur. Optimambanc lectionem ex Ful-
Scenis agitatus Orestes. densi ms. restituit Rigaltius, et ante illum recte
etiam Scaliger in ora libri, et Junius docuerant ad
Longe filio spectat quod legitur apud Minucium,p. sequentia pertincre. Illustrari potest ex Suetonio
36 : « Nec fratres vos nisi sane ad parricidiura re- in Angusto cap. 70 ubi de illius incontinentia :

cognoscitis. » Hav. « Cosna quoque ejus secretior in fabulis fuit, quae

(79) Romani Caionis. Qui Hortensio tradit Mar- vulgo ScoSsxaOeo; vocabatur in qua deorum dea- :

ciam suam et post fata ejusdem resumpsit. Cujus ruraque habitu discubisse convivas, et ipsum pro
Marciae insignem hanc orationem ad virum exhi- Apolline ornatum, non Autonii modo epistolae sin-
bet Lucanus lib. ii, 338 : gulorum nomina amarissirae, adnumerantis expro
brant, sed et sine auctore notisssimi versus » :

Dum sanguis inerat, dum vis materna. peregi

Jussa, Cato, et geminos excepi ffBta marilos,
Cum primum istorum conducit mensa chorseguiu,
Yisceribus lassis partuque exhausta reverlor, Sesque deos vidit Mallia sexque deas,
Jam nuUi Iradenda viro ; Impia dum Caesar Phcebi mandacia ludit,
et quaesequuntur. Totam historiam narrat in Vita
D Dum nova divorum coenat adulteria,
Omnia se a terri» tunc numina declinarunt,
Catonis Plutarchus. Prius autem liortensius Por- Fugit et auralos Jupiter ipse thronos.
ciam Catonis filiam Bibuli uxorem.sed jam duorum
liberorum matrem, a Catone petieral (jjaitEp euY£'>^ (83) itegarenses. De Agrigentinis hoc
Empedo-
Tanquam fecundum agrum
/tipav, X. T. X. id est, « clera usurpasseinillo testatur Laertius bis verbis^:
ad sobolem procreandam. » De qua cum ille re- "AxpaYavTlvot Tpucpwai plv, w; auptov {iito6avou-
sponderet in sua non esse potcstate quam qua^re- (jtevot. 0'xta<; 81 xaTaoxeua^ovTat, w; iravTa xov
bat, ipsam Catonis Marciam poposcit et accepit, ypovov [3twc76|j.£vot. Inter dicta vero Diogenis Cynici
Simile narrant Diogenes Laerlius et Hesychius II- hoc recenset, dixisse illurn ad xov TroXuxeXco; 6<\i^-
lustrius de Menedemo et Asclepia de philosophis. vouvxa,
Menedemum duxisse matrem, Asclepiadem filium, xixoi; iWai, oT aYopa^et;.
'Qxufxopo; StJ [Jtot
et cum defuncla esset uxor Asclepiadis, Menedemi
cepisse conjugem, illumque, quod reipub. praees- id est, « Nate, mihi haud longaevus eris ; » innuere
Bet, aliam duxisse nobilem et locupletum nihilo- ;
volens pras fame cito moriturum, cum omnia obli-
537 APOLOGETfCUS ADV. GI-^NTKR. 538

turi ". Serl stipulam quis in alieno 474 oculo A tur.Dcsolo triclinio Christianorum refractatur. Coe-
facilius perspicit,quam in suo trabcm.Tot tribubus na nostra de nomine rationem sui *'' ostendit id ;

et curiis et dccuriis ructantii^ns acescit

''''
aiir (84). vocatup,quod dilectio penes Grar;co9 est " (88).
Saliis (85) cccnaturis credilor erit necessarius. Quanliscunque riumptibua constet, lucrum cst pie-
Horcuianarum dociniarum et Poliuctorum^sumplus tali8475 nomine facere sumptum.siquidem inopes
tabuiarii ""^
supputabant. Apaturiis, Dionysiis, quosque " refrigerio isto juvamus, non qua penes
mysteriis Attiois(86) coquorumdelectua indicenlur. vos parasiti 476 affectant ad gloriam (89) farau-
Ad fuaium cocnic Serapiacae sparteoli (87) excitabun- landiE ''°
liberlatis (90) sub auclurameuto ventria
Variai lectioues,
Vv. acdificant moriluri destint in codd. Agob. et in edd. lilwd., Aldi, Gel., Barr., Gangn.
»3 "' Acrescet,

Jun. ^'^
Et ahcst Paris. '^^
Stabularii, Parisin., Codd. Agoti., Lugd., et ed. lihen. : stabularii. " Suam,
I'aris. '*'*
.Si6- scriptum exslat in cod. Lugd. ; cod.Fuld. id vocalum ']uo, etc. cxferi vocatur enim a-cx-r,, ;

id quod dileclio penos Gr. est. '^^ Quoque Semt. ^° Famulare libcrtalem Jun. cf. c. 21.

Commentarius.
guriisset. Quare et inter Aristotelis cala dicta idem scriptoris in ea vocatum quo. Sed intogra exstal in
Bcriptor rccenset llomines plorosque ita parcos
: »< B ms. L. H. Depravata apud Aldum vocatur i-(iT.r^
esso, ac si semper victuri essent alios tam prodi- ; etc. apud aiios vocatus enim iU i-{iitr, quod dilcc'
:

gos, ac si continuo morituri. » Tou< |jlIv ouxoj lio penes Grxros est. Nomen enim hic, non ponere,
<pe(oea8ai toc i.^i ^r,70(ji£'>o'j(;, ro'ji; Se o'jtoj< avaX- sed circumgcribere voluit. Frequens vero hujus
(ajietv (ij; aiiriy.a xeOvriaojjisvo^j;. Hav. mentio in libris Christianorum. Ipse TerLull. de
(84) Acescit aer. Sidon. Apollinaris lib. iii, epist. Baptismo, c. 9 « Cum dc agape docet [ChristusJ,
:

-12 :« Alarum spccubus hircosis alque acescenLi- aqua} calicem fratri oblaUim interopera dileclionis
bus latera captiva circunivaliatus. » Ciccro,in Orat. probat.»Et adversits Paychicos^c.il :» Apud te Rgape
in L. Pisoneni.cap. 13 « Paulisppr sletimusin illo
: in caccabis fervet.fidesin culinis calet,spes in feren-
gancarum luarum nidoro atiiup fumo rundotu nos tis jacet.» Videsis dc his Agapis pra?ter La Cerdam,
cum improbissimc respondcndo, tuin turpissime Wouwer. ad Minuc. p. 41, et Elmenhorst. ibid.
eruclando ejecisLi. » Quod pra3 inuItiLudine homi- p. 91: Balsamonem ad canonem 2 Con-
Photium et
num in thealris et spcclaculis accidero notant cilii Justellum et Beverogium ad cano-
Gangrensis :

scripLores. iLa Eunapius Sardinus in /Edcsio Con- nem 3 Niccen., Trull. 5, Ancyran. 19, Gangrens. 4,
slanLinum Magnum notat undique incolasConsLan- Nicaeni secundi 18 et 20 DudwcUum Dissertat. ;

tinopolim traduxisse IJpo; roui; iv xo~.<; OEarpoi;

: Cyprianic, Valesium ad Eusebium p. 157 Suice- :

/p(5roij; TZ(xpa&X'j^'j\)Xix)') xpaiiraXy,; avOpoJTTOJv, id est. rum in aYJ-T.r{zo\, aosXcir,, a^jvetaaxro;, et praecipue,
(<Ad caplandos in thcatro a tomulentis et crapu- qui in.^^igni eiogio decoratur apud Fabricium [^qui
lam rcjectanLibus pIausus.»Unde cL Noster de 5pe- hopce recenset) in nunquam satis laudato libro,
ctac. cap. 27 « Non ergo fugies scdilia hostium
: Bjbliographia Antiquaria, p. 587, Lud. Antonium
Christi, illam cathedram pcstilentiarum,ipsumque Muralorium in Anecdolis Crajcis, p. 185, 218 seq.
acrern, qui desupor incubat, scelesLis vocibus con- Ilas Agapas etiam cum Philotoi-.iis velerum singu-
sLupratuin? Hav. » lari cura conLulit Jnh. Fronto, Academia* Parisien-
(8F)) Saliis. Qui lauLissiinum habebant cpulum sis cancellariusjn Epist.Selectis,Leodii Eburonum
Kalendis Martiis in fcstoAnciliorum.Vide Ovidium, 1074, in 12 editis, epist. 1. Tandem vero fuerunt
Horalium ct alios.Magnilicas ejusmodi coenas enu- abrogatae.cum.ut vulgo (it, jam in luxum degenera-
merat Macrobius, Satuni. u, 9. rent uncio vidctur Nazianzcnus. in Pra^crptis ad
;

(86) Mysteriis Atticis. Sacra Eleusinia intelligit, yirgines eas hortari ilias similesque ccenas vitare.
undo patet et ibi sumptuosas fuisse cocnas, quod Ita enim ille in isto carmine versu 166 :
ad Meursium, qui singularem de illis sacris libel-
IloXXixi jjLEv a'jvaY«(p£i 6{jL()Qpova; (xXXV^Xokji
lum conscripsit, obscrvari potest. ILw.
\l')v'j\ia~<., Kal cpioc t.XOev, £-ajv'jijL(T,v te ^^ ae(iVT,v,
(87) Sparteoli. Qui hi sint, primus docuit Ca-
T/iV <iYa-:rT,v xa,.io'ja'.v, 6ir/[X'jO£v a^j^rap eTre-.ra
saub. acl Augustum Suetonii c. 30 adducens veleria
'E/. xpaoLTj^ e-; adtpxK; 0(^(00 ttoOov eyy'J? iO'jaa;,
Scholiastaj locum ad illud Juvenalis,
Ml irijp,Tjt -'jpK aT,jJiT/.'a X'JYpa Sfotoiiv.

Uispositis praidives haniis vigilare cohortem E" roi |XTi 81 r'jp6c aT,[jiY(''.ov, aXXa ra"/iaxa
Servorum noclu Luciuus jubet. ]lX/]$ei; elaop^-j^ovxa;, exoijjioxepo'. Se xe Travxe;
Eli; xax(r,v xeXsOoua'., pc5o; o' i-; irpT.vT.c 6oe'jet.
qui ibidem notat dictum« per translationem disci-
pliuiTC mililaris Sparteolorum Romoj.quorum cohor- D Id est :

tes in tulclam urbis cum hamis ct cum aqua vigilias S.Tpe animis et mente pares collegit in unum,
curare consueverunt vicinis, » ubi P. Pilhacus legit Et liici3 sppciem prae se lulit, atque decorum
causa ignis pro vicinis, cgo malim viciniis. Inquirit Cognomenlum apapes subiit mox callidus
: omnem
ibidcm Casaubonus de originc nominis, putalc(uo Ex animo ad carnes viciDns flectit amorein,
Et flaiumani aut flammoe trisli.ssima sigua reliquit,
ila dicLos, quia crcbro funcs gcstabant, vel a tuni-
Utque etiam flamuia noa sigua impresseril ulla :

cis (lalccisve sparLeis cum possint ita potius videri

;
At celer ipsa tamen lethali p<;ctus eorum
dicli a vasis spartois pico illitis ad continendam Vulnere concuties, iu le qui luiuina torqueut.
aquam, brandenuncrs, quibus fucrint instructi. Vo- Ad vitium siquideiu ferimur prodivius oiunes,
cal.anLur hi otiam matrirnrii. Sch(diaslcs Juliani Non secus ac per proua solel rapidissiiuus aniuis.
Anlocessoris in Const. xxiu.c. 88.LIbi etiam hamo- Improbavit etiam Auguslinus tolliqueoptavit cpist.
rum usum docct « Matricarii dicunlur illi quos
:
G4. IIav.
videnuis ad inccndia currenlos, et portanles spon-
(89) Af]ertant ad gloriam. Ut ille Gnatho apud
gias cum ferramenlis, et alia forramenta per qua;
Terenlium seclam volons institucre ut.quemadmo-
possint de paricte in parictom transire, et ita in-
dum philosophi
condium exstingucre. » Addo Wouwerium ad Si-
don. Apollinarem, lib. vi, epist. 8. Hav. (90) Famulanda? IHwrtatis. Qui, liberi nati cum
(88) /(/ vocatur quod d. p. G. Sic edidit Rigalt. 8int,scrvilia patiuntur.Imo qui tales fumos culinaa
persuasus ieclione Fuld. quae ita, nisi quod vitio 8U» conducunt
539 TERTULLIANl OPERUM-.PARS l. — SEUIES I, APOLOGETIGA. 540
inter contumelias saginandi 47 7 (91), sed qua A bibitur quantum pudicis est utile. Ita saturantur,
penes Deum major eat contemplalio medio-
(92) ut qui meminerint etiam per noctem adorandum
crium. Si honesta causa eat convivii, reliquum Dcuui sibi esse ita fabuiantur,utqui sciant Domi-
;

ordinem dist;iplina3 aestiinate, qui sil " de religio- num audire. Post aquam manualem " et lumina,
nis onicio:nihil|viiit,atis,nihii immodestiaeadmittit''^; ut quisque de Scripturis sanctis vel dc proprio in-
non prius discumlMtur.quam orutio ad Deum prae- genio (94) potest provocatur iii medium Deo canere
gustetur (93) ; editur quantum esurientes capiunt, hinc probatur quomodo biberit. ^que oratio con-
Variae lectiones.
*' Disciplina3 de causa aestimate quid sit, Fran. ^^ Admittitur, Paris, ^^ Aquaemanalem, Jun.

Commentarius.
dum philosophi Platonici, etc, sic parasiti gnatho- (91) Inter contumelias saginnndi.QuaAexn eleganter
nici appellarentur. Adde Luciani Parasitura, in se describit talis scurra in Aristophanis versibus
quo dialogo miris artem illam Inudibus effert. Nec apud Athenaeum, lib. vi, p. 238.
minus Diodorus Sinopensis in Epiclero apud Athe-
Hpoa6a(v£iv Tzpoi olxiav 8sT ; xpi(5<;.
naeum, p. 239 :
KaTOveu^;.
'Ava67)va( xe Ttpo; y.Xt[ji(X-/aov ;

BouXo(iai SeT^at aacpw? 'rTro[ji.4vEiv irXTr)Y(i<; ikx|j.iov xal xov8uXo<;.

P
"
;

'i2<; (j£[jLv6v eatt to'jxo v£vo|Jtt«i[i£vov,

id est :« Ad aedes si est progrediendum,sum aries:
Kat xwv Oewv eiiprj fjia, xa; 8' aXXai; x£^va<
si ascendendum in scalas, Capanens si tolerandae :

OuOiic; Qewv xax^OEt^ev aXX' avSpsi; aocpot'

atque nodus. » Ibidem. Timaclea ut
plagae, incus
T6 yap iTapaaixelv eupev Zt'j; 6 <l>(Xio<;,
'0 xwv 6ea)v ixi-^iTto^ 6|JioXoYOU|JL4vtO(;. sapientem laudat :

'OpYTjv (iveveYxeTv &-^aQ6i- Sv axu)TrT-(i<;, YtXq:.

id est, Aperte probare volo venerandum, legiti-
«

mum atque divinum hoc inventum esse aliarum ; id est « Iram coercet prudenter; etiam ludibrio
;

vero artium nullam a diis repertam, sed a viris sihabes, ridet.» Quorum aucloramentum vide ibi-
omnes sapientibus. Parasitari primuscoepit Philius dem p. 289, in versibus Diodori :

Jupiter.omnium consensu inter coelites maxiraus,»

et quae sequuntur. yl//i?c/an^, id est valde appetuut. tlc; £Tr£i8-ri 7rpoasp'JYoi
Sic dixerunt Latini. "Virg. iv Georg. 'Pacpavi8a xat aaupov a(Xoupov xaxatpaYWV,
"la xat p68' etpaaav auxov •?)piaxrjx£vat.
Viamque affeclat Olympo. 'ETOiSiiv 8' (xitoTrap8^ [xevti xtvo; xo(xaxi(fjievo;,
Tojxtjj irpoadcYwv xf|V pTva SeT ouxw cppaaat,
Cicero pro Roscio Amerino, quoditer a/fectel videtis. IloOev xo Oujjttajjia xouxo Xa[Jt6avet; ;
Hav.
id est. « Quibus in faciem si quis ructet radicula
suffi conducunt illiberalibus et scenicis assimilan- vorata aut siluro putri,ro8am ipsam et violas dicent
tur a Chrysost. ad Matth. c. xiv, hom 49, gravis- C pransum esse aut cum quodam accumbens, si
;

sima ista cratione « Quid, inquit, amarius, res-

: pepederit, admotis naribus vuit eum sic alloqui :

pondere, et ab hac proximi contumelia jucundi- Unde suffilum hunc accepisti?»Sed sapientibus lales
tate affici ? An non pudet spectaculum ex domo delicias aversatur sanctus Chrysost. ad Matth. xvi,
tua tacere convivio hominum repleta, et scenicos hom. 49 « Cogita, oro, quot quanlasque res tibi
:

imitari,cum ingenuus vir et generosus esse videa- gnathones conficiunt? quod emolumentum tibi
ria ? )) — Idem aureum illud os eodem in loco : aut domui tuae offerunt ? Prandium, inquies, sua-
« Quod si uberiores trnftus ab iis capere volueris, vius reddunt quomodo suave quidquam facere
:

jube, cum tibi est otium, divinas ab iis legi Scri- possint, qui palmis caeduntur, qui turpissime lo--
pturas libentius in his tibi morem genrat, quibus
: quuntur ? Hav.
(92) Sed qua penes Deum. Non itaque, inquil,
tam tu quam illi honestiores efticiraini, quam in in-
illis gnathonicis,quibus una omnes dehonestamini, gratis voratrinis dona Dei dispensamus, sed, quod
tu quasi contumeliator et temulentus, illi quasi ilii acceptius scimus.egenis alendis.Pulchre Chrya.
miseri ac ventri servientes. Nam qui ad contume- loco sffipius memorato : « Haec a me dicta, non
liam aliquos nutrierit, gravius quid facit, quam si quia prohibeam illis alimenta ministrari, sed quia
occiderit qui vero ad lucrum et laudem, is magis
: hac de causanoUem praestari.Ex raisericordiaenirn
prodest, quam si a morte liberaret. » Utitur vero non ex contumelia originem alimonia trahit mi- :

verbo arenae proprio, illud enim erat gladiatorum seresce, non derideas, nutriasque quia inops est;
auctoramentum,seu ad id sese obligabant, uri,vin- nutrias, quia Christum in ipso nutris, non quia
ciri, secari. Sic quoque parasiti ventri auctoritati D diabolicis verbis cachinnum movel, et suam obruit
subibant hanc conditionem,aiapi8, 8candalio,patel- vitara. Hav. )i

(93) Oratio ad Deum prssgustelur. Quod

lis caedi,conspui. et omni contumelia affici. Longe si etiara

aliud Ghristianorum sacramentum,de quo TertuU. gentiles.prout docet nos Arrianus ad Epicteli lib.iii,
ad Scapul. c. 1 « Nos quidem neque expavesci-
: C. 21 ; Ou8e aTtE(pouatv aXYW<;, el xy ^ixrizpa iJ.-ri

mus, neque pertimescimus ea quae ab ignorantibus e7ttxaXea(X[jtevof « Non serunt agros nisi prius ia-
patimur, cum ad hanc sectam, utique suscepta vocata
conditione ejus pacti venerimus, ut etiam animas
nostras auctorati in has pugnas cedamus.» Rursus proprio ingenio. Quod de hyranis et
(94) Vel de
Chrysost., de parasitis contra gentiles in Vita Da- canticis interpretor, ab eruditioribus conyivis com-
hylge : « iXam qui opulentiores inter illos sunt, in positis, prius vero de psalmis in Ecclesia publice
ordinem parasitorum cogunt eos, qui ob ignaviam receptis. Et huc referendum duco insignem locum
in Epist. Pauli ad Ephesios, cap. v, 19 KaXouvx_e<;
fame pereunt,quos ipsostanquamcanes ad mensaa :

suas enutriunt.eorumque impudentes ventres ini- lauxoT; 4/aX(JtoT(; xat u[Jtvot; xat wSaTi; 7tveu|Aaxtxoi(;,
quarum ccenarum reliquiis differciunt, iisdem pro (ioovTe; xal ^/(iXXovxe^; Iv x^ xapS((? 6|au)v Ttp Kup((p.
aoinai arbitrio abutentes. » Hav. Hay.
541 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 542

vivium dirimit (95).[ndo disceditur non in catervas A CAPUT XL.

Cffisionum (90),neque in classesiJiscursationura.nee Arou.mentum. — FacLiosospoliusesseiUoSy(jui,leneine-
ritis insidiali, puhlicii maUi Ckrislianis impiUent,
in cruplionos lasciviurum, sed ad eamdem curam
cum anle seclam hanc mujora et cerliora eliani
modeslia) etpudicitiie utqui non tam cocnam cfjcna-
orbon (juassavcrint, illa vero exorta,minora lavio-
vcrint.quam disciplinam.HiECCoitio Ghristianorum ra'iue esse C(£perinl. ulpote quse precihus suis me-
merito sane iilicita,47Ssiillicitisparimerilo dani- rilas Numinis pcenas depellat, licet illi lemere
deos colentesveri Dei benujnilalem Holis ascnbant.
nanda [si non dissimiiis damnandis <>*] si quis de ea
queritureo tilulo,quo de faclionibus querela est.Ia 40. At e contrario illis nomen factionis '''
ac

cujus pcrniciem aliquando convenimus? Hoc su-

479 commandandum odium bonorum
est, qui in

mu8 congrcgati, (juod et dispersi hoc universi,

;
con^pirant, qui adversum sanguincm innocentium
quod et singuii ; neminem l;edentes (97),neminem conclamant ^', pra^texentes sane ad odii defensio-
contristantes. Gum probi, cum boni coeunt, cum nem illum quoque vanitatem, quod existiment om-
pii.cum casti congregantur,non est facio dicenda, nis publicae cladis, omnis popularis incommodi
christianos esse in causa ". Si Tiberis ascenditin
Bed curia (98).
mcenia ^' (99), si Nilus non ascendit in arva (1),
si coelum 480 stetit (2), si terra movit (3), si

Varise lectiones.
" Vv. uncis inclusa ex uno cod. Fuld. adJidcrunt Rig. et IJav ; sed illis receptia Ilaverc. post dam-
nandis recte inscruisset factiosa vel factio. ^'* Factionem, Par. ^8 Glamant, Puris. ^"^ Cauaam,Sm/er.
•' Pro in mccnia quod ornnes, liig. habet ad mcenia.

Commenlarius.
vocata Cererc,» quanto magis non decet agri ipsum g (98) Sed curia. Elegantissime, estque imitatus
fructum percepturos Domini Dei benedictionem Lucanum, certe paria quoe ille protulit. Sic enim
expostularc.^ Idque rursus ipsos gentiles non ne- apud eum in pulchcrrima oratione graviter Lentu-
glexisse testatur Quintilianus, Declamatione ccci ; lus cura in Epiro inter Pompeisnos de summa re-
« Adisti mcnsam, ad quam cum venire cocpimna rum consuleretur lib. vi, versu 27.
deos invocamus. » Et Cliristianorum igilur veri Tarpeia sede perusta
Dci verbo et invocationo cibus sanctificatur, I Gallorum facibus, Veiosque babilanle Camillo,
Tim. IV, 4, 5. Namque, ut pie Chrysost. ad pop. Illlc Uoma fuit.
Aniioch. hom, 79 « Mensa ab oratione sumens
:

Ante jam versu 10, ipse Lucanus locum illum cu-

initium, et in orationem desinens, nunquam defi-
riam vocaverat,
ciet, sed fonte largius omnia nobis afferet bona ;
Secretaque verum
no tantum itaqueprmtermittamus emolumentum.))
Elospes ia externis audivit curia fectis.
Nota vero vocem prcegustelur, qua spiritualem ci-
bum innuit orationem. IIav. addit,
(95) Oralio convivium dirimit. Rursus ibidem Nam quis castra voces tot strictas jure secures?
versu 20 : Eu'/api(jToi5vTec itavTOTe uirep TravTiov Tot faces?
ev (jV(5u,aTi Tou Kupiou ;?](i.cov 'Ir,(Tou Xp'.aTOu T(p
Non dissimile quid est apud Chrysost. 49, in cap.
e£(jj xai Ilatpt, ut a(leo haec respexisse etiam Tert.
XIV Matthffii, ubi cuin adhortatus csset populura
vidcatur Ghrysostomus etiam loco memorato
non parasitos ad mcnsas, sed paupcres potius Doi
:

(( Opus est ilaque nos, et inensam petentes et de- n « Ita domus tibi non spe-
servos alere, sic inlit :

sistenles, Dco gratias af^cre.Ad hoc enim paratus,

ctaculum seri ecclcsia fiet. )) ILvv.
nunquam in ebrictatem decidet aut insolentiam
(99) Si Tibcris ascendit in mxnia. Fuit veteribui
;

nunquam crapula disrumpetur scd orationis ex- :

genus quoddam superstitionis, ut putarent omnea
spectionem pro freno sensibus habcns impositam,
ipsos a^iversum quid vaticinari, cum inundarent
cum di^bita modestia ex omnibus appositis sumet,
aquarum mole, Tacit., lib. i AnnaL, ot lib. i, Tit.
et inulta quidemaniinam.multa otiam benedictione
Vater. Max. lib. i, cap. 6 Plutarch. in Gamillo ;
corpus implebit. )> Et mox <( Absurdum cstenim
:
;

Livius, lib. v. Lac.

aervos quidcm nostros, si quam appositocum par-
(1) iVi/w.s non ascendil in arva. Fuld. rura. Quid
tera a nobis accipiant. et gratias agero nobis, et
cm benediclionc recedere, nos autem tot bonis
mirum pulasse a malilia Christianorum provenire
posse, cum etiam crediderint vi magica inhiberi.
Sotientes, ncc tantum honoris Deo rependere. ))
Lucanus, de saga Tbessala, lib. vi, 474 :
AV.
(96) Non in calervas cxsionnm. nXrixtwiJLwv, Nilum non extulit setas.
inquit Scaliger. Uujus petulantiaa meminit Sueto- Hav.
niu3, in Nerone cap. 24 « Siquidem redeuntes a /o) Si
:
ccelum stctit. Stupet dixit lib. de Jejuniis,
ca-na verberare, ac repugnantes vulneraro cloacis-
qu^omodo de lingua, cum illam iramotam tenemus
que demergero assuevera » Et in Othone, c. 2 :
^i.jt^,, ,, ifc. „d Nat. 1. v.ii ; Slupente lingua
<<Ferebatur et vagari noctibus soli us atque inva-
^^^ ,d { , quod a^ris et ferri appelatione et
hdum quemquc obviorum vel potulentum corripe-
re; acdistonto eago impositum in subhmo jactarc.»
^
^
assiraillatione e.xprimitur, Leviiic. xxvi, ^9 ; et
i

Deuter. xxviii, 23. Nos similiter dicimus, 't voeer

IIav.
staat i,o vast als een muur, \\\ diuturno vel ardore
(97) Neminem contristantes. Verbis scilicet pro-
vel golu, cum non solvitur in imbrcs. Ita fore Vir-
cacibus, ut faciebant Cynici, qui vel in reges la-
gilius dixit siarc calum, quando aspectus solis et
Irabant, ut infra. IIuo facit inscriptio sepulcratis
pelluciditas fluidi acris pra) pulvcris mulitudine
apud Gruterum Menophili poela3, in qua inter alia
hoc legitur, adimitur. Ita enim. .-Eneid, xii, 407 ;

Nulli tristis eram, nulli convicia dixi Jam milvere ctfhim

Stare vi(lent. (Hav.)
quod ad malodioos poetas et veterem comcediam
respicit.
(3) Tcrra movit. Quod cum Asiaa multas inclytas
 ;

343 TEHTULLIANI OPEIIUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 544

famcs, si lues, statim
chuistianos ad leonem (4), •'
\ milibus hominum pessum abiisse.Memorat et Plato
Tantos ad unuin?Oi-o vos, ante Tibcrium, id est majorera 4<S1 Asicc et Africas terram Atlantico
ante Ghristi adventum (5), quuntae clades orbem mari ereptam. Sed etmare Corinthinm (7) terraB
et urbem ceciderunt ? Lcgimus Hieran, Anaphen'"' motus ebibit (8), et vis undarum Lucaniam Italise
(6) et Dclon et Rhadon et (Jo
"'
insulas mullis eum abscisaam (9) in Siciliaj nomen relegavit. Hfflc nti-

Varice lectiones.
^^ Acclamatur addit Jun. ">
Hierapolim, Fran. " Con, Par.
Gominentarius.
urbes evertit, tum eliam Italiam semper misere id est ad sepulturam et interitum,pro ad scopulum,
vexavit. Unde in ipsa ctiam Iloma in monte Tar- Hav.
peio inventi fucrunt putei usque ad planum urbia (6) Hieran, Anaphen.
vexati hujus Ex sola vera
solum cxcavati, ad sedandos terrjB motiis,ut putat prout etiam doclissimus
loci scriptura videtur, vel
antiquitatis omnis peritissimus Bernard. de Mont- vir Jacobus Gotholredus emendat ad libros ad
laucon. describens eos in Diario Italico. cap. 13. Nationes ; Hieran, Nean, /inaphen, quod enim sub-
Hav. stituunt editioncs Pamelii, Ilhen.et La Cerdae //zc-
(4) Christianos ad leonem. Solemnis formuia, de rapolim, Barraei, Hieropolim aperte falsum est,
qua egit etiani Ferrarius in erudito libro de vete- cura recenseat Tertull. illa quae ante,non quae post
rum Accl. etPlau$u, lih. vii, d. 18. Et quidem duo Q narurn et prajdicatum Christum evrnerunt. 8io
in hac immanitate observari possunt, vel quod ad enim in lib. ad Nat. locoadducto; « ^tatis nostra :

palum alligati bestiis in miserrimee mortis exspe-
ctatione objicerentur, prout exemplis et icone
ostendit Lipsius, deCruce, lib.iii, c.ll'quibus addo
locum Theodoreti Gr. Aff. Cur. c. 8, p. 112 Kai
nondum anni trecenti, quantae clades ante in spa-
tiura supra universum orbem, » etc, ubi ridicule
Priorius supinitatem suam ostendit restringendo
clades illas ad terapus ChrisUanornm eorumque
:

|Jisvxoi xat JuLTrpr^ffGT^voc., xat Brjpa; iiypio^j^ ISstv afflictiones, qui corrigendo
Botvtojjiivou? xa aa)[i.aTa, id est. « Palis infixa con-
stiterit,ab immanibus se feris laniari conspe-xerit.»
Potest tamen ibi melius supplicii duplex modus
indicari, de quo supra c. 12, ad « slipitibus impo-
nitis Christianos. » Vel quod damnarentur ad be-
stias, ut cum illisdepugnarent.Sic Glabrio vir con-
sularis leoni objectus a Domitiano victor evasit.
Xiphilinus 6'te uiraxsuovTa auxov £ii; x6v 'AXSa-
vov, etc id est « Nam cum eum consulem in Al-
, :
banum vocassetadjuvenaliacoegissetqueimmanem
leonem expugnare, Glabrio non solum a leone Icb-
sequentia in Heria
Anaphe et Delos Gothofredi emendationem bona
fide suam facit. Mc. Lugd. Bat. Hyerancipceam
quomodo fere etiara nonnulli alii codices, ex quo-
rum lectione conjpcit Junius Hierem cepiam, ad-
vocato in partes Plinio, lib. v, n. ii. c. 31. i^e^T
expresse, prout edit Higaltius, codex Aldinus Hie^
rennapen, quomodo, quod pliis est, ms. unicus, in
quo libri od Nationes, ibi plane etiam exprimit.
Ms. Pat. Hierennapean, Agobard. Hierantnapeam,
Bongars. Itherannapeam. Ut rola vera sit lectioilla,
quam expressimus. Codex Fuld. Hierannancla pe- :

sus non est, sed etiam eum egregie coniecit. » ncs, ad quod in ora libri mei Scriverius ex conje-
Quem Ghristianum fuisse ibidem"indicat et nos ex Q ctura ascripserat « Legimus inenarranda pene, :

illo etiam docuimus cap.l,ad illa « Etiam digni- Delon et Rhodon, » etc.qui ex lib. ad iVaLsatis re-'
;

tatem ad hoc nomen transgredit. » Hav. futatur ab ipso Tertull. Is in lib, ud Nat. i, c 9
(5) Ante christi adventum. Similis itaque fuit « Ubi tunc Christiani,cum Hierennape,et Delphos»]

quereia gentilium qualis olim Judaeorum idolola-
trarum apud Jerem. xliv,18 Ab illo enim tempo-
re, ex quo cessavimus Reginae coeli sacrificare et
Ihymiaraata offerre.indigi fuimusomnium,ferroque
et fame consumpli sumus. » Adeoque usurpabant
illud, quod alio sensu dicit August. in Psal.xxxui:
etc. lege Hiera, Anaphe vel Napea, ut facit etiani
: Salmasius ad Solinum p. 102. et ante illum Go-
thofredus. Uav. Heria Anaphesque duae viden- —
tur esse maris lonici insulae inter Sporadas recen^
eitae, quarum prior nunc nominatur Maxpr, xa-
jjiivr) seu Magna insula concrementa, posterior vero

« Quandiu ista patiemur quotidie pejora et pejora? dicitur Nan/io, ambaeque ex igneo monte suama-
Apud parentes nostros fuerunt dies meliores. » rino crevisse ac susdeque multoties versse fuisse
Cui recte respondet « si interrogares ipsos pa-
: creduntur. Gf. Commentat. D. Salies in Actis Aca-
rentes tuos, similiter tibi de parentibus muamu- dem. Inscript. et litter. Paris. tom. III. Edd.
rarent Fuerunt beati patres nostri nos miseri
: (7) Et Co. Sic recte reposuii Rigalt. ut et Salma-
;

Bumus, malos dies habemus. » Bene Hieronymus, 8ius,quem omnino vide loco supramemorato Pam.
en cap. vii Eccl. : « Ne dicas,meliora tempora fuere aliique Coon. Ald. ei Rhen. Con., sed aperte etiam
quam nunc sunt virtutes viventi faciunt dies bo-
; Lugd. Bat. Cho. Poterant et plures urbes addi,
no9, vitia malos. » Id enim insitum hominibusan- quarum interitum recenset Lucreiius in luculentis
tiqua novis, praesentibus praeterita conferre docet n istis versibus quos de origine et natura terraa mo-
" ^•^-•- i:>- i-^ -•^- -'= t^"'» -
Lucretius, lib. ii, 1163 tu8 exhibet lib. vi, ubi inter alia versu 583
Jamqiie caput qnassanB grandis suspirat arator, In Tyria Sidone quod occidit, et fuit iEgis
Crebrius incassnm magnum cecidisse laborem : In Peloponneso, quas exitus hic animai,
Et cum tempora temporibus praesentia coDfert Disturbat urbes, et terrte motus obortus !

Praeteritis, laudat fortunas saepe parentis. Multaque praeteaeo ceciderunt moenia unagnis
Motibus in terris, et multae per mare pessum
ubi sequentes versuB satis deplorati Subsedere suis pariter cum civibus urbes.
(8) Mare Corinthium terrx motus ebibit. Levi
Tristis item vetiilae vitis sator sequa fatigat ;
Temporis incusat nomen, saeclumque fatigat, brachio

ita sunt restituendi (9) lialix abscissam. Vocem lialtx cum mss. He-
raldinis delet Fuldanus, retinent L. Bat. et alii.
Tristis ilem vetulae vitia sator atque fatisise
Temporis incusal nomen fcedumque fatigat.
Rhen. et Herald. abscisaam. Meminerunt Strabo,
Mela et omnes Geographi etiam Sallustius in ;

Sic membranse Vossianae. nunc Lugd. Bat. nisi Fragm. Historiarum, num. 297 « Italiam conjun- :

quod ibi fatiscit, faligat fosdum, id est criminatur ctam Sicilia constat fuisse sed medium spatium
:

et conviciis incessit ut foedum. Lege ibi in postre- aut per humilitatemobrutum est aqui3,aut propter
mo libi versu ex iisdem membranis ad capulum, angustiam scissum. » Hav.
 :

545 APOLOGCTIGUS ADV. GENTKS. M6

que non sine injuria incolentium accidere potue- A derunt ; neque enim alias in hodicrnum ''•
mane-
runt. Ubi vero tunc, non dicam dcorum vcstrorum rent, nisi et ipsffl postum;jc cladis illius. Nondum
contemplorcs christiani, scd ipsi dii vcslri, cum Judfcum ab yEgypto examen Palaestina susceperat,
totum orbem cataclysmus abolovit, vei ut Plato nec jaiii illic christianie sectae origo consedcral (10)

putavit, campoelre solummodo? 48^ Posterioros cum regiones affines '* ejus Sodoma et Gomorra
enim illos ciade diluvii contestantur ipsae urbes.in igneus imbor exussit (11) : Olet 483
adhuc incen-
quibua nati inortuique ^^ sunt, etiain quas condi- dio terra (12), et si qua illic arborum poma conan-
, Varise lectiones.
" Mararique, Cod. Fuld. " Alias hodicrnum. liig., Ilaverc.
"""
Ac fines, Semler.

CommenlariuB.
brachio transcunt interpretes, quasi nihii hic obs- Fiumina prosiliunt, aut cxsiccata residuut.
Sic uhi t(;rreno Lycus est e[>otus hiatu,
curi.ambigui uut corrupti.Soius Juniusaliquid su-
Exsistit procul hinc, alioque renascitur ore.
spicatus emendat terrx moLu. Satis inleiiciler, non
enim aqua terraiu, sed lerra aquam tiibit, cum Vide ibidem quae sequuntur; est locus longior sed
prsoterea non addatur quid mure Gorinlhium ebibe- udmodum venustua. IIav.
rit terrffi motu. Et sane quidem et prima fronte Origo consederal. Et hic persistens in mcta-
(10)
innuero videtur Tertullianus non terram aliquam phora maxime proprie loquitur. bolent enim no-
iriHris inundationo abruptam, sed mare ipsum in r» velli foctus apum cum ex alveariljus orumpunt,
imo fundo per torra? motum hiatu factum absor-
^ in proximo arborem ejusque ramum, vel si desit
ptnm, qnod adhuc magis videtur innuere ad Na- aliud quid altum eligere, cui se applicent, cuique
tiones lib. i, c. 1», his vorbis « Cum terrae motu
: insideant, unde a perito hujus rei in nova alvearia
mare Corinlhium creptnm est.» prout sane in ipsa verruntur constipanturque, sicque augetur res
Peloponneso quod mare Corinthium seu sinus familiaris dominorum. Id indicare voluit summua
Lnrinthicus aliiiit accidisse simile quid iluvio Ina- ille omnis elogantia; cultor Virgilius, si satis per-
cho innuit l.iicianus ille et Charonte sub cxtremo copissent interpretes versus ejus ex lib. Georg. iv,
8iil) pcrsona Merourii dTroOvT^axouji yao al 7t6-
: 20 :

Iv.z &(jv:ip ivOpojuoi, xat t6 -apaooJ^jTEpov, xai

Palmaque vestibulum,aut ingens oleaster obumbret
Toxajjio'. H^koi. 'ht6i'fO'i ouv ouSl Tacpo^; ht "ApYEi kz<.
Ut cuin piiuia novi ducent examiua rcges
xaTaXt(iTsxat. i. e. « Urbes enim, o porlitor, pe- Vere suo, indetiiue favis emissa juveulu?,
rinde ac homines emoriuntur, et quod longe mi- Vicina invitet decedere ripa cnlori,
rabilius, solidi otiam luachi ipsius in
fluvii, ita ut Obvinque hospiliis teneat frondentihus arbos.
Argo ne monumcntum quidcm reliquum apparcat.» Addo Glaudianum, de Uaptu ProscrpijicV, lib. ii,
Quem quidem ipsum aeque ut Alpheum per im-
119 :

mcrjsos torro) meatus absorptum alihi emergere

Credat pxamini! fundi
jnni olim multi putabant, quos recenset et refollit Hyhlajuni raplura thynuim, cum cerea reges
Strabo lib. vi, fero in modio. Sod accuratius lo- Cnstra moveot, fafjiifue cava demissus ab alvo
cum pensilanli vidctur hic idcm indicari. quod p .Mellifer electis excrcilus ob.-trepit herbis.
Strabo idem narrat lib. viii, sub finem. 'F^apolv
^
Et hinc illustrari potost lorup in iib. iv Mosis, c.
Yao 6it6 (Teta[jio'j t6 iTEXaYoc xaTiy.X'JTE xat auTTiv
xat xh Ispiv Tou 'EXtX(ovt'o'j UorTEtStovOs, i. e.
XXII, 5, ubi de Israelitaruin immensa multitudine
quasi de cxamine upuin loquitur rex iMoabitarum:
« Tcrrre motu enim elatum maroet Holicem obrnit,
« Ecce gens prodiit ex .Egypto, ecce prospectum
et templum Neptuni Ileliconii. » Ovidius, Mct.
terrte obtcxit considotquc aiihi e regione. » ^E-^y-
lib. XV.
ptii etiam et Assyrii supra Juda.'aiu venturi apum
Si (luuirasHelicen et Biirnn, Achaldas urbes, vel muscarum cxainini comparantur Isa. vii, 18,
luveuios sub iiquis, et adiiuc ostendere nauta)
19. Hav.
Incliuata soleut cum mconibus oppida mersis.
(11) Sodoma ct Gomorra igneus imbcr e.vcussit.
Et h)c Corinthio mari adjacebant. Ilelice quidem De Pallio c. II, ex lectiono Salmasii « Aspice ad
:

XII stadiis a mari dissita et biennio ante Lcuctri- Pahestinam, quae Jordanes amnis finiuin arbiter,
oam pugnam absorpta, ut Strabo refert. Causa vastitas ingens, et orba regio, et frustra agcr at :

ruino! fuit itaque terrro inotus ot inundatio, et ita urbcs retro, et po[)uli frequcnles et solus audiebat ;

quidein ut in loca nipta et quassata iuotu terro;,
qiio ipso etiain vicinum mare agitabatur, irruorii
uqua, ibi(iuo excavatis alveis permansorit. Ilinc
jam intolligitur quomodo terra) molus, i. e. terra
mota ebiberit inare Corinlhium. Magis proprie
dehinc ut Deus censor est, im[iielas ignium mc-
ruit iiiibros. Ilactonus Sodoma, et nulla Gomorra,
et ciiii.'^ omnia, et propinquitas maris juxla cum
solo mortinim ivil. » Et ex carniine non Sodoma
inscribitur, et ei nonnullis assignatur Cypriano ;

legas imbibil. Scd ebibit validius est. Lugd. Bat. \) similis locus a La Gcrda citatur, scd corruplus,
priE sofert abibit, quasi foret legenJum. k Sed et itaque hic medicinam accipiat :

inmare Corinthium torrcX^ motus abivit. » Totam

Tuuc Lolh infrredilur Sejior, simiil o.xorilur sol,
hanc rerum mulationera olegantissimo carinine
Ultimusille quidem,iu Sodomamque incendia fcrvens
oxpriniit Ovidiiis Joco inodo inemorato, quomodo InlVrt ; unm totiis ra-lios armnverat ipni.
urhe.s tcrrreque ab a^iuis, fluvit a torris absorbean- .Emuli subpei|uitiir caligo includere lucem
tur, totumque hic reponi moretur. Cirptans, alque clobos coufuso intexere copIo ;

Fumanles cocunt niil^es, novns irruit imber ;

Vi.li pgo (]nod qnondani fnerat solidissinin tellus
ex iHquore terras,
F.sse tretnni, vidi factfis
Kt procul ft peiaKO coiicha) jacuere mariiia^
Kt vptus inventa eat iu moutihus nuchora suumiis,
Qiio.lque fuit cainpns, vHlh^m decursu* Hqiiaruui
Fecit, et eluvie nions est dciluclus
nret arenis.
F.(pie luilndoisa siccis
Quavjue silim tulerant, slas^nnln pHhidihus hument,
Hic foules untura novos emisit, et illic
Claujit, et antiquis tam multa tremoribus orbis
Sulfura cum flnmmis nnLjrantibus, ffistuat «>ther.
Sic locus
(12) Olet adfiur incendio terra. Hos verissima et
divina; vindictip vivum sempor exemplum. Neque
iii a^^iuor,
enim ipse lacus Asph.dliles sou mnre .Mcrtuum
ppstilonlcm halitum elllat.sed ot lapides ruinarum
relitiui igni adrao'i ardont gravissinuimque odorem
exhalaot.
547 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 548
tur " (13) oculi3 lcnus, caeterum contacta 484 A ciherescunt (14). Sed nec Tuscia jam tunc '* atque
Variae lecliones.
Rhen. Lalin., Gangnxus
""^
: oridiniur ; et in sqq. codd. Fuld. Agob. et Lugd. cinercs sunt. " Atque,
Seml. del. Jam tunc.
Commentarius.
Sic locus ille hactenus circumfertur. Rcslilufi cx genere neutro, numero plurali. Haec ille, nec re-
oplimo ms. : pugno. Videtur alias lam ad poma quam ad arbo-
res referri posse, ut si qua nt supra satis osten-
Ullimus ille quidem Sodomis, jam iQcendia fervent. sum, tantundem sit ac si quo modo, ut aliquacon-
Iratus tolo radios armaveral igiii.
.^iuula subsequitur caligo includere lucem
huc videtur etiam ducere. Polest etiam dis-
tecla,

Liveutesque globos confuso intexere cceIo ;

tingui et si qua illic arborum poma, conantur oculis
Fumautes coeunt nubes, uovus irruit imber, tenus, vel qua illic arborum poma, c. etc. Denique
Sulfura cum flammis, llagrat chaos, aestuat aether. hic quoque carmen quod inscribitur Sodoma est
emaculanaura, ibi vulgo :

Meminerunt Tacilus v Hislor. : Strabo, lib. xiv et ;

Semiperempta etiam si qua illic jugera, laetas
alii. Chrysostomus aureo ore ignitum imbrem non
Autumni couantur opes, facile optima sese
uno in loco dcscribit. Sed haec pluribus aliquando PromittuDt oculis, pira, persica, et omnia mala,
8U0 loco. Hav. Donec cnrpunlur ram protinus indice factnm
•

exhalant. Testantur omnia itineraria. Marlinus a Soivitur in cinerem, fit vana faviilaque pomum.
Baumgarten. Peregrin. lib. ii, c. 12, asserit « ibi :

Lege loiige clegantius hoc modo,

esse odorem teterrimum, faciem trislem et quasi jj
tartaream, saporem aquae salsissimum, et feilea Donec carpuatur, nam protinus indice lactu
amaritudine siypticum. Borchardus Mare Mor- :
Solvitur in ciuerem vacui fallacia pomi.
tuum semper est fumans et tenebrosum, sicut os Ita emendamus partim ex praestantissimis mem-
inferni. Oculis raeis vidi simul cum aliis pluribus branis, partim ex ingenio ; nam in illis erat indice
Bociis teterrimuin et malum vaporem ex mari tactu, pro quo reposuimus
i^idtci pro indicis id est
Mortuo fumantem. Saligniacus etiam et alii. )> l)o
contactu nota licentia ex antiquis poelis, ex
diligi,
sapore aqus illustrissimus princeps Radzivilius, quibus Lucrelium Noster diligentissime legit. Sed
ipse expertus, epist., p. 96 « Aijuam valde spis-
:
totum illud poemalium, sane pulchrum,aliquando
sam et ioetentem habet, quae guttatim degustata, si Deo placet, quasi ex tcnebris redivivum dabi-
prout a nobis factum,linguam atrociter mordct, et mus. Adverte interim etiam hic to conantur incul-
caputgravi pestiferoque odore vehementer inficit.» cari, adeoque omnemillum conatum esse irritum.
De lapidibus quod dixi.insigne exstat testimonium Hav.
apud Jo. J. Ammanum Itin. P. II, p. 131, qui
(14) Contacla cinerescunt. Mss. Agob. et Fuld.
quoniam Germanice scripsit conversa ejus verba cineressunt. Sed illud melius, dicit enim in Su-
in Latinum apposui « Interim, inquit, lapides
:
doma.
comportabant Arabes,ut et nostram nonnulli,avul- Solvitur in cinerem
,

80S rupibus, sive hic illic temere jacentes, incen-

debantque illos parva flammula,qui quidem ardent Affirmant id ex veteribus Josephus, Tacitus, Soli-
inflammanturque ut lignum, Pxcitato denso fumo, n nus, Augustinus. Adde Itineraiia. Mart. a Baum-
sed ita olent sulphure et pice ui. propius manere garlen testatur littus arundinibus pulridihusque
non diu possis. Quo magis vero mare Rubrum arboribus plenum. Saligniacus etiani affirmat ar-
accedas, eo acrius illo modo lapides ardent. Sunt bores circumcirca crescentes, sed quae pestifero
etiam rupes ha; lapidesque facie alba valde, quasi maris afflatu nil esui aptum produccre possint.
conspersag cinoribus albis atque consectae. Confracli Videas enim poma visu decora, intus plena cinoro
intus cinerei luridique apparent. Sed neque toti ac favilla. Borchardus etiam scribit, § 39 « Sub :

igne consumuntur, at vero pice et sulphure con- Engaddijuxta littus maris Mortui arbores quidera
sumpto, aliquanto quam ante minores manent, sunt pulcherrima?, sed fructus earum, cum discer-
fiuntque toti nigri, et sponte sua exstinguuntur, pitur, intrinsecus favilla et cinere plenus inveni-
neque tunc amplius ardent, ut ipse probavi, qui tur. » Hegosippus, eo amplius lib. iv E.rcid. Hie-
inde etiam modicum lapidis frustrum attuli. Dice- rosol. memorat pulcherrimas visu arbores, quae
bantque Arabes rupes illas lapidesque circa maro laela specie « edendi generant spectantibus cupidi-
Rubrum, ad hora? iter, nec usquam alibi hanc tatem si capias, fatiscunt et resolvuntur in cine-
;

naturam habere, quod non est crcdibile neque rem, fumumque excitant, quasi adhuc ardeant. »
verisimile. Ipse id tantum expertus sum ibi, ubi Sed sivc (icta heec sive temporis spatio immutata
arenotae sint rupes, olere quidem graviter lapides, sint, nullas amplius superesse scribit princeps
non vera ardere. IIav. Radzivilius, Digna tamen sunt Ammanni supra
(13) Si qua illic arborum poma conanlur. Ha?c laudiiti verba quaj Latio denentur. Visas sibi ar-
est vera lectio, quarn Heraldus etiam cum Pame- bores et dari omnino in via Hierichuntina raemo-
lio,La Ccrda, Aldo, et Rigaltio ex Cod. Fuldano, D rat, sed diversa a priori descriptione specie. En
denique etiam rass. Lugd. Bat. et Agob. compro- tibi verba ejus. « In via, inquit, nonnuUa arborea
bant. Ut adeo non debeat dicere Junius Latinium etiam ofTendimus, sive potius fratices, late expan-
recie ex Valic. et codd. omnibus reposuisse poma sis copiosis ramis, aculeatas valde, ut apud nos
orianf ur, quod Pamelius expunxerat ineptum enim ; fere spineta, pulcherrimus et Iffitissimus appendet
est tam orianlur, quod etiam Barra?us et Rhena- fructus, aspectu ut minora poma quibus paradisis
nus.quam coorm??/Mr, quod vult Meursius. Denique nomen est, rubicunda, valde spectabilia. Avulsi
ipse Tertullianus non aliler amat. Infra c. 47, dum nonnulli, ut comederem, erant vero prorsus ille-
nostra conantur,u\>\ Wouwerius et Rigalt, legentcs pida f^ustu et insuavia, intus plena albis granis,
contaminantur Jocum non sanant, qui est integer, ut sunt grana pomorum nostrorum. Quoniam vero
sed contarainant, quomodo etiam aliis in locis pleni fructibus essent hi frutices, nonnulla inde
auctor loquitur. Gronovius patcr in Observ. ad poma mecura tuli. Erant vero in illis nonnuUa
script. Eccl. c. 22, eraendat conatur ea quasi esaet arida et nigricantia, confractaque cinerescebant
si aliqua conatur. Quanquam, inquit,
arborum ct dispergebantur ut favida cum vero recenlia
;

idem census vulgato modo pronomen accipias decerpuntur, non sunt ita, verura terapore ares-
549 APOLOGETICUS AT)V. GENTES. 550
Campania de Chri^tianis querebatur. Cutn Volsi- A centiffl magistrum, et nocentiae 4H0 judicem et
nios (^5^485 de ccclo Tarpcios " (10) de suo monto exactorem, omnibus vitiis et criminibus inolevit *'.

perfudil "* ignia, Fcmo udhuc Ilomai Deum vcrum Cseterum si requisisset, [sequeretur **, ut] cogno-
adorabal, curii Annibal apud Cannas (17) Ilomanos Bceret " et recognosceret " requisitum, et recogni-
annulos, coedes euas. modio meliebatur. (Jmnes dii tum observaret, et observatura magis propitium
vestri ab omnibus colebantur, cum ipsum Capilo- experiretur quain iratum. Eumdem ergo nunc (20)
lium (18) Senones occupaverunt. VA bene, quod si quoque scire debet iratum, quem et retro scmper,
quid adversi accidit urbibus, easdem clades tom- priusquam Christiani nominarentur. Cujus bonis
plorum quffi et moenium fuerunt, ut jam hoc re- utektatur ante edilis, quam deos sibi fingeret, cur
vincam, non a deis evenire, quia et ipsis evenit. non ab eo etiam mala intelligit evenire, cujus
Sempcr humana gens malo de Deo meruit primo ;
bona esse non sensit ? Iliius rea cst, cujus et in-
" quidcm ut inofficiosa ^" ejus, quem cum " intcl- grata. Et tamen si pristinas clades comparemus,
lif^eret ex parte (19), non solum non requisivit ti- leviora nunc accidunt, ex quo christianos a Deo
mendum, sed et alios sibi citius commcnta cst orbis accepit. Ex eo enim et innocentia seculi inir
quos coleret ^^ dehinc quod non inquirendo inno- quitates temperavit, et deprecalores Dei ('21) esse

Varice lectiones.
" Tarpeios Gothofredus repoxuil ex lib. i, ad Natl. c. c. 9 in codd. mns legilur Pampeios. "* Profudit,
;

Pari^. ""
Ad. Ad addit Jun. ^" In officia Paris. *' Quemcunque Paris. '^ Ila cod. Fuld. vulgo legeba- ;

tur : non requisivit, sed aiios insupcr sibi commentata est quos colerot llerald. oodd. commenta quos ;

colcret, Ald. commentarct delelis quse sequuntur. ^^ Involvit, Paris. ** Sequebalur, Jun. " Sequeretur
ut cognosceret abesl. Paris. ^^ Et recognosceret delet Jun.
Commentarius.
cunt ut fructus. » Hffic ille, unde apparet
alii B tres fuisse modios aiunt nonnulli. Livius unicum
pomu iila si diutius aiboribus immorentur corrum- fuisse asseverat, in quo adhuc difliculter illi assen
pi hoc modo, ut lactu solvanlur in cmeres. Hav. tior ; ncque enim tuntus erat equitum Hom. occi-
(15) yulsinios. Plinius, Nal. llist. II, 52 « Vol- : sorum numorus, ut annulorum unus esse potuerit
siniioppidum Turscorum opulentissimum totum modius nisi audiamus Plinium, qui lib. xxxix
;

concremalum est fuldiinc. » Volsinios scribunt promiscuum fuis&e ait annulorum usura tura e-
plurimi, sed Ald. et Hig. Vulsitiios. L. B. Ulsineos. quitibus, tum plebeiis, bello Punico secundo.
superscriplum Ulscinios. Vuigata Scriptura eliam Lk vr.
in lib. ad JSaliones. Hav. (18) Cum tpsum
Capilolium. Etiara hanc cladera
(16) Turpews. Scripti omnes ut et editi habent gentib. D. August. lib. ii, de Civ. Dei.
objiciunl
Ponipeios. Cuni vero jam in eo sil auctor ut cltides cap. 22 lib. ii, cap. 19, quorura ille in-
: et Oros.
qua3 universo orbi non timtum, scd Italiac eliam tcrim Cupitolium quo ininus caperetur anseres
accidcrunt antequum Christianum nomcn inanles- impcdivisse scribit hic obsidione conclusam qui-
:

cerct,nicrito qumri poleat quomodo cladcs, quai sub
Nerono dcmum contigit.huc referalur Et. sane in lib.
0)8. uil Nationes non Pompeios sed Tarpeios exstare
noluvit (lothofredus.qui eliam idem nomen hoc ioco
reponendum raonet. Tarpe enira Italia? fuit urbs
teHtantc epitomatoro Stephani, qucm si haheremus
inlegraluiu, forsan et hanc cladem, cerle plura de Q
urbe illa novissimus. Id malo quam (^iataltero,
theologo vcre doctojnemoriffl lapsum iu Tcrtullano
agnoscere, quem virum vide ad similcm .'\ntonini
pnilosophi et impcraloris locum lib. iv, § i8, ubi
dem in montp Capit^dino univorsam reliquam ju-
ventutem,sed mille iibris auri discessionis pretium
pactos Romunos. Opnrtet itnquo, ut occupare, hic
accipiatur ab Auctore pro prjevonire, sive non
opinantem opprimere phrasi Plautina qui aixit in
Rufiente, occupus pranloqui. Pa.m.
(19) Inielligeret e.v varie. Theologia illa naturali,
cum duoo conscientia elium rerum crcuturum ora-
nium contemplatione exoidilicare poluerant. Rom.
I, 19; II, 14, 15; Job. xii. 7, 8, 9, 10; Act. xvii,
27 XIV, 17, et alibi idque eU xo sTva; oj-rou; iva-no-
;

mulia collegil, qua3 ad ha3C supcriora spectant, XoYy^TO'j<;, Rom. i, 20. Hinc Noster » Magislro natu- :

qiimquo cxscriboro non dc^et. Puto autcm oppidum roe, anima discipulcT. Quidquid aut illa edocuit.aut
illud fuisso in Campania, delectumquc tali casu, ista pcrdidicit, a Deo tradiium cst, magistro scili-
id quud ex a3vo suo oxstanliqus adhuc scriploribus cet ipsius mugistrae. » Incit et alibi « Pramiisit Dcus :

nosse potuit Tcrtulianus. Non enim is qui ad nuturain niinislram, subjuuclurus piophelium. •
niUioncs Tarpeios nominavit tam cilo sui oltlitus Viliose Rhen. » In officia ejus qua?cunque. » Voi
vidclur. Constat enim iibelluin islum ante Apolo- quem deest in ed. La Cerdaj. Uav.
gcticum scriptum. et quasi dcformationem cjus (20) Eunidem erqo nunc. Salvianus, lib. iv de
esse. In lib.(/t; Pallio, ub'\ etiam Pompeii numinan- Prov. Dei « Nihil rairuin si deteriura quotidie
.•

tur, ulia est ratio non cxplicuit euim ibi qua; anlo
; patimur. Nani quolidie deterio.cs sumus, ct nova
Christi tempora contigisso erat neceese, sed qure
mugis vulgo nota erant collegit Unde porperam hoc
loco idom exsfure voluerunt. Hav.
(17j Anuibal apud Cannas. Late hanc describunt
pugniim, D. Auguxtinus lib. iii, de Cirit Doi,cap.U)\
et Orosius, lib. iv llist., cap. 1(5, ot post cum Paulus
Diaconus, etin b. Aug. L. Vivos. Contigit ea clades
anno ab c. vv. cc. xl. .Einilio Pnulo et P. Ter, Var-
ronccoss.Pam.— Nihilniagisobviumapudi-criptores
quum pugnu Cannonsia, in qua !,. /Kmiiius l*uulus
tum consul oocubuil, ulque cum eo desidcruta fue-
runt quadraginla quinquo Romunorum inillia,
tnntaquc fuit stragoo, ut Annibul victor cladis ma-
gnitudinem.annulorum numero metiretur,quorum
quotidie mala facimus, ct vclcra non rolinquimus:
surgunt recentia crimina.nec repudianlur antiqua.
Quis ergo esl oausationis locus ? quanilibot aspera
et adversa patiinur, minora [latimur quara more-
j) nnir. Pro m;o in L. C. est igilur, proutetiamin
Ileraldinis. IIav.
(21) Deprecatores Dei. Ex q^uo, inquit, vobisservis
omnis mali,orti sunt qui vicem prcoa-
injustili.T et
torum vd deprecatorum apud Douiu agant. Hio
vorus sonsus est, undo passim apud Plantum alios-
(jue servis applicantur, etiam in hoc Terenliano
lieautotim., Act. V, sc. 2.
Nec tii nraiu tibi.
Nec peccatoreiu pararis.
551 TERTULLIANl OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETIGA. 552

487 cocperunt. Danique cum ab imbribus eestiva A cum et bonis et malin, ille qui vere Deus est,
niala irnmiltal, his in pienum, illis in admoniiione
hiberna suspendunt ^22), et unnus in cura est, vos
esse : qui non ante seterni judicii ri/jorem inler
quiJeai, quotidie pasti statimque pransuri, balneis utrosque diserimea slaluet quod si pertinaciter :

et cauponislupanaribus operuti ^'^ aquilicia Jovi

et diis illa ascribi velint. proplerea quod Chns/ianos
immolatis (23), nudipedalia popuio denuntiatis, esse paliantur, scquitur, iiijustos, inijratos, tales

cuilum apud Cupitoliura quo.'ritis, nubila de luquea- deos esse, qui cuUores suos una cum irrisonbus
plecti vclint.
ribus exspectatis, aversi ab ipso et Deo el coelo.
Nos vero jujuniis aridi et omni continentia ex- Vos igitur imporluni rebus humanis (25), vos

pressi (24) ab omni vita? Iruge dilati, in sacco et rbi publicorum incommoJorum,vo3malorum illicea
c^.nere voluntates, invidia coelum tundimus, Deura sempcr, apud quos Deus spenitur, statuae adoran-
tangimus ^', et cum misericordiam extorserimus, tur. Utique enim credibilius haberi debet, eura

Jupiter hofloratur a vobis, Deus negligitur «^. irasci qui negligatur (26),quara qui coluntur ^" : aut
n£e ^^ illi iniquissimi, si propter Christianos etiara
CAPUT XLI.
cultores suos laadunt quos separare deberent
Argumentum. — Imo malorum, qux evenient quolidu, (27),
a meritis Ghristianorum. IIoc, inquilis, et in Deum
illos ipsos incausa,esse qui spreto Deo siatuas ado-
rent. Si enim dii
_ illorum vtre dii essent,
_ non et Ycstrum repercutcre est, qui ct ipse patiatur **

cultores suos Chrislianorum peenis invulverent at ,- B propter proianos etiara cultores suos laedi. Admit-
Variffl lectiones
*^ Operantibus, Reg. ^^ Fo rlc angimus Haverc. ^» y^_ a vobis Deus negligitur in solo cod. Fuld. legun-
^" Forie : quara qui coUitur Haverc. ** Sed nae, cocl. Fuld. ^^ Patitur, Seml.
tur.

Commentarius.
Talis deprecator Abraham Sodoma^is, eliam decem critas isti pharisaei apud Mattheeum, c. vi, IG.
illi siinventi fuissent. Gen. xviii, 32. Hav xa Tr^oatoTra auxuJv, inquit Servator.
'.A(.5av!^ouj'. Y^tp

(22) /Estiva hibcrna suspcnduni .^&r\\.Qni\a. est, cum Aldus logit adspersi, sed male. Hav.
non pluit neque fostivo, neque hiemali tempore. (25) Importunis rebus humanis. Id est calamitosi,
Pucr sic capiat.Cum sestivaaut hyberna suspendunt incoramodi, proptcr quos pace publica orbis caret.
abstinentque ab irabribus.Annus veteribus in duas Virgillius, xi JEneid. 304 :

tantum partes divisus erat, videlicet in hyeraera et Bellum importunum cives cum gente deorum,
aistatem, hinc est ut frequenter has duas partes Invictisque viria gerimus.
pro anno sumant auctores, non ver, non autum-
ubi Servius importunum explicat, « ubi nullum
num. Lac.
refugiura est, quod caret portu, id est quiete, ubi
(23) Aquilicia Jovis immolalis. Aquilicia, inquit
nullus est porLus. » Hav.
Rhenanus, dicta ab aquis eliciendis, quod flebat in
(26) FAim irasci qui negligatur. Ex ipsa gentilium
magna civitate. Aquilices, sivo .'\quilpges, scrutan-
opinione, unde necem Cliti ad deorura iras refe-
dorum fontium artilices, ab elicibus dicti qui sunt
renti Alexandro, subit, anniversariura sacrificium
capita fontiuin et scaturigincs. Nudipedalia autera
Libero Patri non esse redditum stalute tempore.
nuncupat, quod nudis pedibus juberetur in pu- Q Itaque inter vinum et epulas casde commissa, iram
blicis supplicalionibus pluviam invocarc populub.
Deifuissemanitestam.»Quaeeadem narrat Arrianus,
Pam.
IV, 7. Et satis ridicula estat narralio apud lepidum
(24) coniinentia expressi. Ut qui non cum
Omni
istum Samosatensom, Luciannm, qui siraile de
Ammone Davidico proB negata voluptate arcnt et
Hippocratis statua narrat in Dialogo qui inscribilur
maceranlur ii, Sam. xin, 4, sed qnos zelus doraus
Pliilopseudes. Ibi Antigonus medicus : Kajjiol, & Eu-
Dei consumit. Quod ibidem ita Nazian/.enus per-
xpaxs;, yaXxou;, etc, id Pst
'[7:Troxpax-r](; iaxt :
sequitur xou; Oia tT|V vixpwatv aOavixou?, xou?
:
«'
Et mihi, o Eucrdte8,inquit,est Hippocrates sereus,
Sia Oc^) auvr)[j.jji^voui;, tou^
A'jffiv e^oj TtdOou >tal
magnitudine fermc cubitali, qui duntaxat exstincta
{xsxa Tou 0cou xal «iraf)ouc epjuxoi;, id est, « Propter
lucerna, totam domura in orbem arabit.strepenset
mortificationem iramortales,propter solutionem Deo
pyxides evertens, et pharmaca coramiscens, et os-
conjunctos, cupiditute alienos, et divino libidino-
tium subvertens, imprirais si sacrificium differa-
que vacuo amore correptos. » Idemque, candorera
mus, quod eis quotanis facimus. » IJav
Deo gratura virginibus commendaturus, scribit in
(27) Etiam cultores suos lcedunt. Quod est iniquis-
Orat. ndv. mulieres umbiiiosius 07malas « Nempe :
sirnum,cum secundum tribum illud JCtorum.lib.v,
ut pulchriiudini tuae pallorein asciscas, Cbnstique
Dig. de PcEniSjSatius sit « nocentem impunitnm di-
laboribus intnbescas, atque et plecibus ct lacry-
mittere. quam innocentem damnare. » Polybius,
mis et diurnis nocturnisque pervigiliis teipsam iirioXefa 8sT xai
etiam lib. v : Oii y/pE. it' dt^jav.aai})
maceres. » Talis n.agnus Athanasius, quem, in
xoTi; dyvo)[i.oai 7roXt|XETv, etc. « Bonorum vivorum est
facinore Arianorum, respiciens, idem, ita perorat n
etiam rainus probis non internecinura bellura
cum
in orat. 11 adv. Arian. et de ipso « Quibus me- :

gerere, sed hactens ut delicta sarciantur atque

retrices induxi, propemodura carne sanguineque
emendentur neque insonles eum snntibus una
:
carentibus?» Et ipse Christus loco allato versu
poena involvere. sed insontium causa etiam sonti-
23 « Abeo ut urabra, cum evanescit. » Quos deni-
bus parcere. » Qualis ad Deum etiam esl argumen-
:

que, ut nobis idem cst provorbiura.secundum illud

tatio Abrahami, Gen.xviii, 23. Quanto magis igi-
Arisiophanis in Pluto iv, 4 :
tur dii isti ridiculi.qui cultoressuos una cura hos-
Aia SaxxuXIou [Atv ouv l[>.i y' Sv SuXxuaaK; tibus perdunt, adeoque illorura vincta secundum
Lucretiura, 1103,ii,
pcrmedium annulum facile pertraxeris.Adeo utse-
cundum illud Persionum, quod hinc intelligi potest Saepe nocentes
Praeterll, exanimalque indignos inque merentes.
Sat. VI. 73, dioi possit,
Nara, ut recte apud Publiura Syrum, versu 830 :
Mihi tramae figurse
Sit reliqua, ast illi tremat omcDto popa venter. Ridiculum est, odio Docentis perdere InDocentiam.

Occurrunttalessedfamajuegotiatorestaaturahypo- ubi vide plura, quee huc spectant. Hav.

553 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 55i

tite prius dispositiones ejus, et non retorquebitis. A ^t fidem spei nostrffl. Si vero ab eis quoa colitia
Qui JSO cnim Bcmel aeternum judicium (28) de- orania vobis mala eveniunt nostri causa, quid co-
stinuvit post sasculi llnem, non prjecipitat discre- lere perscveratis 490 tam ingratos, tam injustos,
tionera (29), quffl cst conditio judicii, ante saeculi qui magis vos in dolorem Christianorum juvare et
finem. ^qualis est intcrim supcr omno hominum asserere debuerant '''?

genus et indulgens et increpans ^^; communia vo- GAPUT XLII.

luit esse et commoda profanis et incommoda suis, Argumentum. — Nec minus perperam Chriatianot
ut pari consortio omnes et lenitatem ejus et seve- in frucluosos negotiis appellari, qui cum illis et de
illis vivant, qui opera sua et arles misceant, qui
ritatem experiremur. Quia haec ita didicimus'* apud
una navigent, militent, mercentur : qui si in cae-
ipsum,diligirau8 lenitatem, metuimus severitatem, remoniis quihusdam difjferant, spectaculis renun-
vos contra utramque despicilis : et sequitur, ut tient, thure non supplicent, slipes templis non

omhcs saeculi plagoe nobis, si forte, in admoni- jactent, tamen et homines et cives sint, et illam
qualemcunque jucturam facile compensent , cum
tionem, vobis in castigationem a Deo obveniant.
aliis uiilitaliljus, tuin, non ut illi, publica vecti-
Atquin nos nullo modo lajdimur; imprimis quia (jatia, defraudando, sed ex (ide debilum depen*
nihil nostra refert in hoc ajvo, nisi de eo quam dendo.
celcriter exccdere; dehinc, quia si quid adversi 42. Sed alio quoque^' injurariam tilulo postula-
deputatur Sed
B Quo
infligitur, vestris id meritis *^
(30). mur, et infructuosi in negotiis dicimur(31).
etsi aliqua nos quoque perstringunt ut vobis co- pacto homine« vobiscum degenles (32), ejusdem
hfErentes, lastaraur raagis recognitionc divinarum victus, habitus, instructus, ejusdera ad vitam
praedicationum, confirmantium '* sciiicet fiduciam necessitatis? Neque enira Brachmanae (33) aut
Varise lectiones.
Increpitans Fran. Paris. Rig. incesscns cod. Fuld. "* Cod. Fuld. qui autem discimus codd. Lugd.,
"^
;

Gorg. et ed. Pamel. quia {Gelen. qui) ajquitatom didicimus, elc. ^^ Vestris in merilis Jun. '6 Confirraa-

tus ut agnoscentes, cod. Fuld. "''

In veil libris e.vcepto Fuldensi omnibus addita lecjuntur vv. quos separare
deberent a meritis Christianorum, quas inepta deievit Higaliius. '^ Adhuc cod. Fuld.
Commentarius.
Qui enim semel xlernum judicium. Sensus
(28) ipse, orationem de carne pudica, de anima inno-
est, Deum,
qui semel constituit in ffiternumjudi- ccnti, de Spiritu sancto profectam, quaj fere Ter-
care tunc cum saecuii finis advenit, non pr^occu- tuUiani verba sunt supracap.30; tertio, quiaraagis
pare ante illud tempus discretionem inter bonos in religionis nostrae divinitate confirmamur, cum
et malos, in qua judicium partim consistet; ideo- videmus quoUdie impleri illa qua; jam olim prsa-
que coinma post condiiio judicii, non debct negligi, dicta le^jimus. IJav.
ut in piurimis edilionibus factum est. Vocis semel (31) Infrucfuosi in negotiis dicimur. Ilaque hinc
eleganliain et usum supra docuimus. Hav. est, procuidiibio, quod illustrem virum Flavium
(29) Pr.Tcipitat discretionem. Maximo propria et Clcmentem, Flavii Sabini, imperatoris Vespasiani
elegans loculio est cnim illud quod alias prxcipere
; fralris, filium, contemplissimx inertix vocet Sue-
et prxoccupare dicunt. Lucanus, ii, 106 : tonius Tranquillus, Christiana; sectae satis iniquus,
ubi illum a Domitiano palruele occisum narrat in
NoD senis extremum piguit vergentibus annis
Praecipitasse diem.
Domit. c. 15, quod rectc inonuit ibidem etiam
Torrentius. Ethnico illi apud Minucium, p. 8 :

ubi pr,T.cepisse quod habct ms. magis esl interpre- « Latebrosa lucifugax natio, in publicum muta,
et
tatio qnam vcra lectio. Apud cumdem enira Pom- in angulis garrula. » Rhen. hic et Cod. L. Bat.
peius, VII, 352 : logunt. Infruciuosi in neqolio. Fuld. vero Infructuosi
ncgotiis. Quomodo fere infra, cap. 46. « Quod usui
Si sooero dnre regna meo, mundumqne pararentj
meam jain et de commercio innotuit. » Herald. Barr.
rreecipitare fatis potuere scDeclani.
Ald. Pam. La Cerda, etiam Rigalt. legunt in nego-
i.e. Dii me morte potuerunt preeoccupare ante tiis. Tacitus illis odium humani gencris impingit xv,
hanc canitiom. An7ial. 44. Dicebantur vero infructuosi respectu
llursua idem poeta ejusdera libri versu 51 ; ad nomcn, quo Chrisliani id est fructuosi esse
magis conveniebat. Hav.
Sua quisque ac pub'ica fata
Prrocipitare cupit. (32) Vobiscum degenics, ctc. Huc pertinent illa
in lib. dc Idololnlr. c. 1 1 « Licet convivere cum
D :

Denique lib. v, 795 : ethnicis, Convivamus commu-

commori non licel.

PraBclpitantque suos luctus, nibus coniwtcmur ex comraunione naturae, non

:

supcrslitionis. Parisanimae sumus, non disciplinae:

cum scilicct nondiim csset conclamatiim. ITav. compossessores nuindi, non erroris. » Et ibidcm,
(30) Vesiris in merilis depulatnr. Sic nis. FuUIlmi- cap. 16 :« Circa officia vero privatarum et com-
sis; nam
alii to id nonagnoscunt, quod negli-iero munium solemnilatum, ut togae purae, ut sponsa-
nolui, suo cnim
ponilur. Frustra vero Ze-
loco lium. ut nuptialium, ut nominalium, nullura pu-
phyrus, Jiinius et La (lerda praefcrunt nodris id tem periculum observari de flatu idololairiie qua;
tn, d. contra consensuin omnium msa. Hisce pniin
intervenit. » IIav
non comiiiovtMnur, inijuil, priino quia non curamus (33) Brachmanx. Theodorctus,
Gr. A{\. Cur.
de hoc sfficulo sitno corpusculo nostro male an exEpoi hi "rau
p. 172 : Ka\ BpaYjJiava; ;(TTopouTtv
bene secundo, quia magnum habcmus solatium
; uXat; 8tiY£'.v, tpjXAo'.; t6 jtoaa xaXjirrovTa;. id est :
quod nobis bona conscicnlia pr.-cslat, vos esso in « Alii quoque narrant historici Brachmanas in sil-
causa tanliT! Dei ira;, (|ui illum nogligilis, non vero vis agere, corpus frondibus vestieotes. » Ibi arbo-
nos (ini illum soli colimus et observamus, illique
rum pomis Plinius et Theophrastus victitaBse do-
iHunibus vestris hecatombis majorcm et magis cent, ox quorum depcriptione patet, fructum fuisse
pinara oirerimus hostiam, illam quam mandavit illum, qucm appcllamus cocos noolen. Theophrasti

Patrol. I. 18
555 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETIGA. 556
Indorum 491 gymnosophislae sumus, silvicolfe et A blicamus usui vestro. Quomodo infructuoai videa-
exsulos vitae(3i). Merainimus gratium nos debere mur negotiis vestris, 492 cum quibus et de qui-
Deo Domino Greatori *"; nullum fructum operum bus vivimus, non scio. Sed si cajremonias tuas
ejus repudiamus; plane tomperamus, ne ultra mo- non frei]uento (36), attamen et illa die horao sum,
dum aut perperara utamur. Itaque non sine foro.noa Non lavo sub noctem ^ (37) Saturnalibus ne et ;

sine macello, non sine balneis,tabernis, oflicinis,sta- noctem et diem perdam altaracn lavo (38) et
;

bulis, nundinis vestrin, caeterisque commerciis (35) debita hora et salubri, qua? raihi et calorem et
cohabitamus in lioo sajcuio. Navigamus et nos sanguinem servct rigere et pallere post lavacrum
;

vobiscum et militamus, et rusticamur, et merca- mortuus posaum, Noa in publico Liberalibus dis-
mur, proiade miscomus artes, operas nostras pu- curabo', quod bestiaris (39) supremam * coenan-

Variee lectiones.
'8 Domino Deo creatori Fran. Paris. • Non lavor diJuculo Fran. ^ Ita cod. Fald.; reliqui onines : Noa
lavor diluculo Sat, —
lavo et honesta hora, elc, ^ In codd. Agob. el Lugd. post ccEno inlerrogandi signum
legitur; sed forte post ubi v. exctudit discumbo, * Sic. Big. et liac; al. suprema al. sub. priraam.

Gommentarius.
locum adducil Salmasius ad Solinum p. 210, ut g alienum si hunc morem sibi homines de super- :

1.1 _;
emendet simul. «:.__
"Eaz
>v M
0£ xa-. £T£pOV OiV POV, xa
1
V '1
stitionc consecravcrunt, tu extraneus ab omni eo-
-
-

Tu) (jL£Y^O^i jJi-^Y^) y-^'- ?,0'J/.ap-ov Oauij.aj-(I)c, xa-. rum vanitate, quid parlicipas idolothyta solemnia,
(jieYaX(5xap7rov , xa'. y^^pwvca'. Tpotpf, xwv 'Ivowv o\ quasi tibi quoque prasscriplum sit de die,quo minus
ffotpoi xat Est alia admirabili
aTre)(^6(i.£vo'., i. c. « id quod homini debes, vel tibi ab homine debetur,
proceritate arbor magnos fructus eosque valde citra diei observationem luas vel recipias. Cod. Fud.
dulces proferens; victitant illis sapientes Indorum, legit etsi csremonias. » Lugd. Bat. Sed sincerimo-
qui communibus cibis abstinent. » Ubi corrigit nias, quasi legi debeat syncerimonias, id est illaa
vir maximus o'jx itjL'.p£y6iji£vo'., id est, non vestiti ; quas nationes vobiscum celebrant. Hav.
alia?
sed illa correctione opus non est ot aTrr/ofJtevot
: (37) Non
lavo sub nocfem. Legebat La Cerda :

enira piane hoc loco illos significat, quos eodem
sensu simillimo vocabulo nazirasos dicunt He-
et
braei, vivendi modum cum ritu Gymnoso-
quorum
phistarum in multis conveniebat. Hav.
(34) E.xsules vitx. Elegantiam loci hujus cor-
rumpit Junius perversa distinctione. Vocat enim
Tertullianus illos exsules vitx perinde ut Deum
illum otioaum Epicureura « Neminera humanis
rebus » dixit infra cap. 47. Ita Publio nostro im-
patiens brumaB ciconia vocatur, » avis exsul hie-
mis, » apud Petronium, et infantes illi a Psamme-
ticho in secreto seorsum a commercio hominum
enutriti describuntur ut « in totum exsules vocis
human», » in lib. TertuU. ad Nnt. i, 8. IIav.
(35) Cseterisque commerciis Tolerabiliores igitur . diclos parabolarios. Julius Firmicus, lib, viii Ma-
Christiani vel ipsis philosophorum sectis,
stultam tamen sapientiam non tolerabant tantum,
sed et admirabantur. Lucianus notat iilos in De-
monacte, quem doctrina Socratem, frugalitate Dio-
genem referre dixit, sed humana non canina et
ambitiosa, oj Trapaj^apax-wv, inquit, xa l<; tt,v otai-
rav, ou; Oajjjta^otTo, etc. « Non tamen ambitiose
adulterahat ea quae ad victum pertinebant, admira-
tionis popularis emerendae gratia, utque ii quibus-
« Non lavor sub noctem Saturnaiib. « Mense De-
cembri per quinque aut septem dies celebrabantur
Saturnalia. Erat autem gentilium superstitio, ut
diem illum ceiebrari religiose crederent, si a dilu-
culo inchoarent. Le Pr.
(38) Altamen lavo. Dum Saturnalia inciderent.
in tempus frigidissimum anni, fiebat ut necessario
salus in periculum vocaretur, si multo mane
fieret lotio. Inde commode post exercitationem
adhibebatur lotio in balneo. Lac.
(39) Bestiariis. Notavit La Cerda Gr;jecis hoa
dici TrapaSoXoj?, id est projectas audacise. Recte;
nara et Apuleius loco quem citat Heraldus notat
ut perditx securilatis. Adde etiam apud Latinos
quorum theseos : Nati sub sidere caniculae erunt venato-
res, arenarii, parabolarii, et qui sub conspectu
populi in caveis cum feris pugnet. » Quem locum
frustra sollicitat Beroaldus in Notis ad .'\puieium
legendo pijrobolarii. Erat vero vox 7rapa(iaXX£iv in
usu de esca bestiis objecta, prout exemplis addu-
ctis confirmat Henr. Stephanus, et apud Athenaeum
Tapa6XT,GE'.<; Ctoo'.; est objectus bestiis. Idera Ste-
phanus Tapa6aAX£(T0at exponit « Projecta audacia ;

cum conversaretur in eum conjectos haberent adire pericuhun. » Homerus Iliad. I :

oculos. Verum communi cum aliis vivendi ratione

'Ael <|iu^Tjv 7rapa6aXX6p.evoc TroXejjii^etv.
efi.Tiv
utebatur, ne tantillum quidem philosophico fastu
infcctus, et cum aliis junctam consuetudinem id est, semper animam meam projiciens ad pu-
'<

exercebat, el communibus reipublicae legibua non
gravatim parebat. » Hav.
(36) Sed si cseremnnias tuas non frequenlo. Qua-
rum quidem illas, qnae ad idolorum cultum perti-
nebant, prorsus abnuebant Christiani. /1 / Martyras
e, 11 : « Non solemnes Nationum dies ipsa com-
missione participas » Et de Idolotatria, c. 13
« De hoc fjuidem primo consistam, an cum ipsis
quoque nationibus communicare in hujusmodi
servus Dei debeat, sive
n gnandum. » Hinc illuatrari potest phrasis Hebraeo-
rum animam suam in manu sua ponere, I Sam. xxviii,
21, nbi maga periculnm vitae sus se adiisse pr«-
sentissimum confitetur; confer versum 9. Et bene
significationis hujus originem in voce TtapaSoXci;
inde denucit lexicographus, quod qui eminente et
: projecta quadam audacia facinus aliquod aggre-
ditur, ia porinde facere videatur, ac si quis ultra
met«s omnes jaculetur. Cujus significationis vis
habitu, sive victu, sive pariter est in ~oLza-i~xtrj apud Polybium lib. ii,

instructu, vel quo alio genere laetitiae earum. » c. de Philopocmene narratur quod viderit
13, ubi
Ibi non agit de communibus negotiis quibus in- mercenarios suos fugere et hostem nimis avidum
fructuosi non erant Christiani, ut patet ex princi- praelii locum superasse, adeo ut iis desertus appa-
pio hujus capitis, sed de illis quse ad superstitio- reret, quod corte erat temerarium maxime. Verba
nes pertinebant ; nam
sequitur paulo post:« Sunt ejus sunt : "A[jia t6 Trapa7i£a£lv to'j? oiwxovxac xa!
quidam dies munerum, quae apud alios honoris T^v To^rovY£v£TOat Ipv^ijtov, Quod idem verbuni
titulum, apud alios mercedis debitum expungunt. cum unicc in N. T. Hebr. vi, 6, occurrat, inde
Nunc ergo, inquis, recipiam meum, vel rependam etiam significationem suam mutuari dcbet, ut
 557 APOLOGETICDS ADV. GENTES. 558
'
tibusmo8 est;attamen ubi ubide copiis tuis cceno. A ^on cmimu3,- si 'Arabiae queruntur (44), scient
Non emo capili coronara (40). Quid tua intcrest, Sabasi pluris et charioris suas merces Christianig
emptis nihilominus floribus quomodo ut.ir ? 41>3 sepeliendis (45) profligari quam diis fumigandia.
puto gralius (osse ") libcris (-51) el solutis et un- Certc inquitis, templorum vectigalia quotidie de-
dique vagis: sed etsi in corouain coactis.noa coro- coquunt,494 slipes quotu3quisque(46) jam jactat,
nam naribus novimus, viderint qui per capillum Non (enim) sufficiraus et hominibuset diis vestris
odorantur (42). Spectaculis non conveniruus ;
quaj mendicanlibus opem ferre.nec putamus aliis quam
lamon apud iiloa coitus vcnditantur (43) si dcside- potentibus impertiendum. Oenique porrigat ma-
ravero,libentius do suis locis3umam*.Thuraplane num Jupiter (47) et accipiat, cum interim plus no-

Varice lectiones.
» Esse abest cod. Fuld. Rig. Haverc. * cod. Fuld. Tihen. et Pamel. liberius. Cod. Fuld. de suis
Fuld, et Lugd., Uhen.
de propriis locis sumam, in qua script. tnterpretis vesligia satis sunt a-perla; al. sumere, al, sumantur,
al, sumatur, o/. surao. 8ciant Fran., Paris. "^

Commentarius.
significet projectara illara Judceorum audaciara, Julianus Imperator Epist. XLIX. Imo etiara aro-
Sui Jesum, Messiam, Rvangelii bonitatem, et regni matibus condierunt, quod hinc patere potest, de
oi in mundo admirabiiem progrcssum videntes, B quo post La Gerdara ex illo et aliis more suo mul-
agnoscentesque, tamen ad pravus suas et carnales la corrrasit Ouzelius ad Minucium p. 63. De me-
opinionos relabuntur. Hav. dicato funero ex professo agunt Petrus Bellonius
(40) Capili coronam Quod argumentum fuse . lib. II Obs. c. 47, et in Iribus libris de Adraira-
tractat in libello quem inscripsit De corona Militi'!. bili Oper. Antiq. Prajstantia, qui inveniuntur tom.
Vide etiam interpretes Minucianos, et Sirmondum Vlll Thesauri Gronoviani. Item Athanasiua Kir-
ad Sidon. lib. i, epist. 1. ot Joach. Jo. Maderuin de cherius in OEdipo. Josephus Lauzonus de PoUin-
coronis, qui exstat in tom. Vlll Ant. Rora.Graevii. clura et Balsamatione apud veteres, et alii. Hav.
Alios Ghristianoriim flores et coronam ex iis sua- (^i6) Siiprs quolusquisque jam jactat. Prudentiu3
viorem agnoscit Nazianz. Orat. H, in Julian. "E/to lib. II. in Symm. versu 909 :

xai avOr), inquit, Travxcov iapivwv euavOiaxEpa xs xat

jjiovtjjitoTEpa, etc.Flores quoque habeo,
i. e. « Ultimus legati defleta dolore querela est :

vernis omnibus floridiores et fragrantiores, agri

Palladiis quod farra focis, vel quod slipis ipsis
Virginibus, caslisque choris alimenta negentur
illius pleni, quo Dominus sacris et suaviter olen-
:

Vestales solitis fraudeutur sumptibus ignes.

tibus pastoribus et doctoribus, purisque et exi-
miis plebaii ordinis hominibus benedixit. His co- Vide quae supra observabaraus cap. 13 ad illa :
ronari ac triumphare cupio, postquam bonum « Gircuit cauponas religio mendicans. » Solebant
cerlamen certavero. » Hav. pr<Eterca et aliis diis aliaque occasione stipes dari.
(41) PtUo gralius liheris. Sic ex Fuld. Rigalt. Sic cum deposita prietexta virilem togara sumerent
Alii gratius ense. Nolo itaque ingratam raolem ca- C Romani,divaj Juventae in aede ejus pro felici incre-
piti imponere, inquit. Fuisse enira has coroliis mento solvebatur nummus argenteus, ut testatur
satis aliquando grandes et ponderosas docet Lu- Uionysius Halicarnass., lib. iv, Magistris suis Mi-
crotius lib. iii :
nerval, hoc nomine quasi dea3 consecratam stipem
Et inumbrant ora coronis. dabant discipuli, quod improbat Noster, rf^ /do/o/a-
Carra. iv Iria, c. 10 « Ipsam priraain novi discipuli stipem
et Horat. lib. i :
:

Mincrvao et honori et nomini consecrat, ut etsi non

|Nunc (Jecet aut viridi nitidum caput impedire myrto,
profanatus alicui idola, verbo tenus de Idolothyto
Aul flore, ternB quem ferunt solutae. Hav.
esse dicatur, pro idololatra vitetur. » Hav.
(42) Qui per capiUum odorantur. Diofrencs Laer- (47) Porrigat manum Jupiter, Cavam scilicet,
tiu3 de Diogene Cynico : Tcp jj.jp«|j xou^ tzoool^ aXsi- ut mendici solent. Balsamo in Photii Nomocanonem
lj;i[A£VOi; £Cj)T) CHTzh [aIv TT\; XcQaXfj; Ei; TOV ikpoL Tou atxouvxo; xat Xaijtoavovxoc iyT'-'^ 'taTaxat 6
twv itoSiov £i; ttjV ojopTjatv,
Oitiivat xo jjnipov,(iTro 81 XotffTo; , (T'JYXOtXatv(ov TO'jTtL) XT,v
X^~-p^ , i. 0.
i. e. « Unguento inungcns pedcs. dixit, a capite « Pctenti accipientiquo proxime adstat Christus,
quidem in acrem adscendore ungucntum, sed a cum illo cavam manum porrigens. » De quo more
pedibus in olfactum. » Hav. omnino inspicienda est doctissimi Casauboni nota
(43) Apud illos avlus vendidanlur. Hinc patet ad Suetonii c. 91. ubi narralur .\ugustus ne. Ne-
nundinatoros illuc loci confluero solitos, quod ma- mesin niniia fortuna irritaret, « ex nocturno visu
xime cst proprium, quia maxiraa hominum turba stipom quotannis dic ccrto emendicasse a populo,
illis cnptatur. llanc occasionem negligere Ghristia- D cavam manum asses porrigentibus prjebens. » Ubi
no8 quorebantur riontiles.cum tamcn nullum ipsis idem vir doctus multis probat rapacitatis et ava-
indo dotrimentuin, cum noccssaria vit;e cx solitis ritia; hanc notam fuisse, cum honesliores cavato
officinis et tabernis poli possent. » Hav. sinu pocunias cxciperpnt.Sic extcnsa chlamydc vel
(44) Si Arabix qucruntur. Quro queri non potc- veste donativum conglarium non manu excipien-
ranl, nam et thure Ghristiani utcbantur, ubi rcs tes bello repracsenlant nummi Titi Vespasiani, Po-
exigerot. I)e corona Mililis cap. 10. « Et si me miliani ot aliorum. Eadem facios est nummi lla-
odor alicujua loci offenderit, Arabi.T aliqiiid in- driani cum inscriptione LCCUPLETAroRioRBiSTEBR.\-
cendo, sed non eodcm ritu, nec eodenl habitu,ncc RUM. Lepidam quoque de Vespasiano historiam in
eodoin apparatu, quo agitur apud idola. » IIav. Vita ejus cap.23, narrat Suctonius « Nuntiantibu3 :

(45) Christinnis scpclinidis. Illi cnim quo certam legalia.decretam et publiro non mediocris summaB
suatn de reaurrecliono spem tcslarentur, qu« col- slatuam colosseam jussit ut continuo ponereot,
:

latione aomentis in torram pro.jecti ibiqiie compu-
Iresccnti» illualratur a Paulo I Corinth. xv, no-
I
luerunt funera suu crcmari
i ram intcr causas incrementi istius secta;
cavam manum ostentan3,el paratam basini dioens.»
Scrihit hinc Seneca, ad Lucinum suum in Prrefat.
: illamquo funt^rum cu- ad lih. VI y'at. Qurst.:^^ .Xdjice nunc invictum mu-
cnumcrat neribus aniraura, et in tanto avcritia! certamine
559 TERTULLIANI OPERDM PARS I. — SERIES I, APOLOGETIGA. 560
stra misericordia insumit vicatim, quam vestra A. fructus est. Et tamen quodcunque dispendium est
religijtcmplatim. Sed caetera vecligalia gratias per hanc sectam.cum aliquoutique prse-
rei vestrap.

Christianis agent ex iide dcpen.Jentibus dcbitum, compcnsari potcst. Quanti habetis, non
sidio (51)
qua alieno fraudando abstineraus, ut, si ineatur dico qui jam de vobis dajmonia exculiant, non di-
quantum publico ' pereat fraude et mendacio ve- co jam qui pro 49« vobis quoque vero Deo pre-
strarum professionum, 495 facile palio haberi ces sternant, quia forte non creditis **, sed a qui-
posbit, unius speciei querela compensata pro com- bus nihil timere possilis.
modo (48) caeterarum rationum ^,
CAPUT XLIV.
CAPUT XLIII. Argumentum. —
Recogitandum itaque merilo, quan-
Argumentum. — Qui lamen vere de illis conqueri pos- tum respublica capiat detrimenlum ex cocde tot
sunl, essc lenones, perductores, sicarios ,venenarios, hominum, et innocenlium et bene meritorum iii :

magos, similesque,quibus infrucluosos esse magnus patere posse ex quotidianis custodiarum actis et
sii fructus. Sed et hoc damnum meliori lucro per- tlogiis; neminem illic inter tot nocentes maleficum
mulari : cum et ab illis d;emonia excutiant, et pro simul el Christianum inveniri.
illis Deum venerentur, nnllisque, nt tales, rebus
44. At enim illud detrimentum reipublicfc, tam
novis in exitium Reipubiicx studeant.
rv grande quam verum, nemo circumspicit, illam in-
43. Plane confitebor, quinam, si forte, vere de juriam civitatis nullus expendit, cum tot justi im-
sterilitate Christianorum conqueri possint '". Pri- pendimur (52), cum tot innocentes erogamur. Ve-
rai eruntleonneSjperductores, aquarioli " (49),tum Btros enim jam contestamur actus, qui quotidie
Bicarii; venenarii, magi, item harioli (50), haru- judicandis custodiis prsesidetis, qui sententiis elo-
spices, mathematici.His infructuosos esse magnus gia dispungitis (53). Tot '^ a vobis nocentes variia

Variae lectiones.
Cod. Fuld. et Hav. ^vthWdo; cgeteri : vectigalibus.
^ ® Cod. Fuld. compensalio pro coeterarum ra-
tionum securitate. ^" Sic locum auctoritale codd. restituit Heraldus ; olim leg. Plane confitebor qui con-
querentur. Nam si qui forte —
poseint {al. possunt, al. po.Tsent). " Cod. Fuld. harioli, Lugd. egarioli,
cod. Scriv. moecharioli. '^ Fv. fquia forte non creditis, desu7it in cod. Fuld. delevitque Rig. in ed. sua.
" Quot cod. Fuld.
Gommentarius.
Dunquam suppositam manum lucro. » Taxatque Turnebus Advers. lib. iv, cap. 12, per diminutio-
amicae avaritiam TibuUus nem ad contemptum, tanquam omniura viliseimi
dicuntur. Pam.
Illa cava pretium flagitat usque manu.'.
quasi Fa-
(50) Harioli. Dicti vel a fatis et fando,
Negabatque Diogenes apud Laertium : Atw Tot? ab halando. Nam halitu solent mortalem
rioli, vel
yje.~.p<x^ Itz\ to'j; (ptXou; £.xT£'!v£tv 7'JY/.e>4otjj.|j.ivoi<; animam excludere sive exhalare, ut divinam reci-
ToTi; SaxTjXoti;. i. e. « Manus ad araicos digitis ex- piant, unde et vocem, ut notat Donatus ad Teren-
tendi debere incurvatis. » Graphice vero Jovem ip- tii Phormionem, ejusmodi dabant, quae est OE,qui

6um et deos puos ita descripsit Aristophanes ubi Bonua exhalandi vim praistat. Notabis autem in
negat quidquara dare se velie Phido]us,aut in me- viris hoc esse nomen sive hariolos sive fanaticoa
dium conferre,cum accipcre tantum sil consuetus. voces in feminis autera veratrices, quod divinandi
;

In Concionatricib. : scienlia vere profiteantur. Lag.

(51) Cum aliquo utique praesidio. Prxsidium hio
Kat yap ol 0£ot, signiflcat lucrum, bona. peculium. Auctor Queroti
rviiaei 8' Tojv ystpwv te y.at «xYaXfxaTcov,
(iTio qui nonnullis Plauti editionibus adjungi solet :
"OTav Y^P £'J/a)(j.sOa otSovat TayaOa, « Ergone manibus meis praesidiura paternum, ut
"EaTrjy.ev exTEtvovTa tt,v
X-^P' UTTT(av, efferrent de domo ? » Ibid. « Fures mihi ac prae-
Ouy 0); Tt SioaovT', &1V
Sirtjj; ti Xv^ij^ETat. dones cui bono? ut si quid tibi epei aut praesidii
est, totum conferant. Rursus « Preeeidium abstu-
.•

i. e. « Quippe ita et dii faciunt. Quod disci potest listi, et cineres abdidisti. » Et apud inferioris aevi
vel ex manibus simulacrorum: nam cum precamur scriplores passim. Hav.
ut bona nobis elargiantur, stant iila porrigentea (52) Tot jusli impevdimur. Est metaphora sum-
manum supinam, non quasi datura quidquam,sed pta ab expensis rei domesticae. Loquitur sic in lib.
ut accipiant. » Hav. de spectaculis c. 19 « Ut tam creduliter impen-
:

(48) Unius specici querela compensata pro com-
modo c. V. Sensus est tantam esse fidem Christia-
norum in solvendis illis quae justa et vectigalium
publioorum et reipublicae nomine imponuntur, D Hav.
ut exiguura daronum quod teraplorum vectigalia
ab non cultoribussuiscapiunt.facile contemni
illis
debeat, illis ipsis qui de hoc Christianorum crimine
conqueruntur, quntidic multo plura sacrilegia cora-
dantur. » Rursus de Idol. c. 6 : « Nec anima pecu-
dis impensa,sed anima tua.»Vitiose in editionibus
Rigalt.Priorianis typographi posuerunt impedimur
(53) Qui sententiis elogia dispungitis. Vinctorum
singulorum nomina, stas, forma,crimen (quse om-
nia elngia vocabantur) judicibus in tabelis exarata
offerebantur quando illi pro cujusque elogio poe-
:

mittentibus,cum omnibus modis vectigalia publica nam ejus temperahant. Hinc cura aliquando Caio
defraudare lucro habent. Fuld. Codex hic legit Caligulae oblata custopiarum elogia primum in isla
« unius speciei querela compensatio pro caitera- serie ultimumque calvos notassent, stultus ille
rum rationum securitate. « Voces unius speciei in princeps in re maxime seria, ubi nulla longa ni-
L. B. non comparent. Hav. rais poterat esse deliberatio, jocatus « Nullius :

(49) Aquarioli. Lenonum famuli ex Festo dice- inspecto elogio, stans.tantummodo infra port:cum
bantur aquarii, nomen adepti ab aqua petenda ad mediam a calvo ad calvum duci imperavit.»Sueto-
balneum necessaria..\quarioli autem, ut adnotavit nius, in Yita ejus, cap. 27. Hav.
 561 APOLOGETIGUS ADV, GENTES. 562
criminum elogiia recensentur ;
quis illic gicarius, A suo tilulo offeruntur,497 quis ex illis etiam lalis,

quis manticulariua (5'<), quis sacrilegus (55), aut quulcs tot noccTitrs ? De vestris semper ffistuat
corrupLor (50), aut lavanliurii prcodo (57), idem carcer (58),de veslris semper melalla Buspirant(59)
etiam Christianus adcribitur ? aut cum Ghristiani do vestris scmper bestiaa saginantur (Ouj, de ve-

Commentariua.
(54) Manticularius. Vocis significatio ex Festo locum, quoniam leviter tantum indicat Juniu3,noa
nota est, ut Bignificet fureni qui bulgus scrutetur. gravabor integrum ascribere. Is in Poblem. se-
Sed etiam Gloasa) Lat, Gr. munlicam exponuni tc/^- ctiono 29. nuin. 14, in hunc modum disserit. A-.i
oTi. Uniie monuchi ilii qui pera instructi ambulu- xi K^j-.z iy.i JJ.EV T'.; ex ^aXavi'!o'j x)i'|/r,, etc. i. 6.
bant, appeilabantur nianliculali. iMatthaeus l^aris. « Gur qui ex balneis furalus est, aut ex palaestra,
qui vixit anno 1248 « Ut peregrinaret ille mona-
; aut ex ibro, aut aliquo ejusmodi loco, morte mul-
chus iiianticulalus. Hav. )> ctalur qui autem ex domo privata, furti pretium
:

(55) Sucrilegus.Qm tcmpiorum spoliat ornamenta duplum persolvit? » Et respondet ''H >k: ev (j.iv :

et donaria, unde illa custudiis sepiebantur. Supra, ouXafai, etc. i. 6. « An quia in domi-
Talt; o'x'!a'.;
cap. 2y. Hav. bus rem custodire rnelius possumus Narn et pa- .'

(56) Corruplor. Quomodo vox hcBC intelligi de- ries firmus et clavis est, et fumiliaribus res dome-
beat putct, c. 47. «Lego partcm sentenliac Atticce sticjc curoB omnibus sunt, ut tuto servcntur. At in
in Socratem : Gorruptor adolescentium pronuntia- g balneis, caiterisque publicis locis facilis cuique
tur. » Uav. fucinoris perpetratio est nil enim ad custodien-
;

(57) LuvanLiuni prxdo.Qyxovam Sccpc menlioapud dum satis, qui sua posuerit, habet prater oculos.
veteres. PiauLus Itudente, Act. ii. scena 111, Itaque facultas datur furandi, etiam si aspectum
51 : paulisper devertit. Quam ob rem legislator, ratug
Qui it lavatum sua ipsos custodire Batis non posse, legem
lu balneas, ibi ciiin sedulo siia veslimenta servat, adhibuit minitantem acerrime, vitam futuram
Tamen surripiuntur : quippe qui quem illorum ob- netnini, qui furtum publicis locis commiserit. »
servet falsus esl :
Pergit deinde : "Ex'. l\ t\<; jjiev tt,v olxvav, etc. i.
Fur fucile, quem observet, videt : cuslos, qui fur
e. « Item in domo penes dominum ipsum est,
sit, uescit.
quem velit recipere, et cui minus credat, cavere.
Apuleius As. aur. lib. ix. « Enim vero vos bonne At ci qui in balneis quidquam posuit, prohibere
frugi latrones inter furtaparva atque servilia, ti- ncininem licet nec ingredi, nec ingressum vestem
midicule pcr balneas et anilcs cellulas reptantes suum ibi deponere, unde subrepturus sit, sed
scrutariarn facitis. » Catullus epigr. 30 : prout libitum cst, eodem in loco subrepturi et
amissuri amicula promiscue jacent. » Unde recte
furum opliine balneariorum,
Vibenui piiler, et ciuaide fili.
concludi gravissimam esse pcenam debere quae
manus furuces illo in loco coerceat. Hav.
Diogenes Cynicus apud Laertium : 'ISojv IjjLaxio-
(58) Semper sestual carcer. Ex nostro Minuciu8
xXeTrxTjv Iv paXavtiii), aX£i[jti/.aTiov
xC\> 'Ltt' f) e-rr'
p p. 40 « Drnique de vestro numero semper carcer
:

aXXo \\xi-z'.ov Videns vestiinontorum fu-

; id est : « exa^stuat. » Tcrtull. Ad Mart. cap. 1 : • Doraus
rem in balncis, Num, inquit, ad unguentulum, an quidem diaboli est et carcer, in qua familiam
vero ad aliud vcstimcntum ? » Nostcr de Idot. c. 5: suam continct. » Et ibidcm c. 2, dicit exspirat,
« Gredo et furcs balnearios manibus suis vivere. » quod hic icsluat « Trisle illic : exspirat, sed vos
el De fuf/a in l'ersec. cap. 13 « Intcr tabernarios :
odor estis suavitatis. « Nofa hic electa in singulis
et lanios et furcsbalncaruin et aleones et lenones.» verba et summam
auctoris curam. Hav.
Gloss. Fur balnearius paXavoxX^irxT)!;. Et huc for- (59) Mctatla suspirant. Admodum proprio loqui-
san illud Aristopiianis speclat in lUinis, Act. IV, tiir. Gravis enim iste labor, et ubi prs lassitu-
Sc. II.
dine crebra ducuntur suspiria. Describitur pocna
xdxSotc, xtvok XioitoSuT^jai. ista a Plauto. Pa-nul. IV, ii, 8 Capliv. III, v, 65, ;

et pra3sertim V, iv, 1 :
i. e. « Et ogressus aliquem veslitu spoliarc. »
Qusiiiodo apud Petroniuin inducilur« Juvenis nu- Vidi ego multa sffipe picta, quse Acherunli Gerent
dus, qui vestimenta perdidorat. » Pretiosioremquo Cruciamenta verum enimvero uuila adajque est
;

Aclieruus,
ornatuni dcpretiat ctiam indc Chrysostomus de
Atque ubi ego fui in lapidicinis. Illic ibi demum est
Vinjiniiate, quoniam « et in balneis praesLo sint et
locus
in loniitlis mulicrcs qua3 illum furcntur. « Coge- Ubi labore lassitndo omni 'st exigunda ex corpore.
banLur ituquc laiiLiores secum abduccre scrvutos,
qui servarcnt vcstcs, Martialis, xii, 70 ; Et sic agricolas duro labore fatigatos etiara

Linteo pro variis ferret cum vernula nuper,

D suspirare facit Lucretius, cujus sunt versus lib.
II, 1163.
El supra togulam lusca sederet anus.

Ovidius lib. iii de Arte Atnandi versu 539 Jnmque caput quassans grandis suspirat arator
:
Crebrius iuca:<sum magnum cecidisse laborem. Hav.
Cuni, oustode foris tunicnm servante puellffi,
Cerleul furtivos balnea mulla jocos. (601 Bcsli,v sagitiantur.Pro semper Fuld. habet
eti(yn prave. Loquitur do illis qui ob delicta be-
Quibus va) miscris.minus scdiilo si custodicntibus stiis vcl objicicbantur, vpI cum illis pugnare jube-
aliquid esse ublatum. Hinc servus ille Petronia- bantur. lusiguis crudclitas Caligulu^ et inhumani-
nun, r,ap. 30 « Dispoliatus procul)uit ante pedes,
:
tas notalur a Suetonio lib. iv, c. 27 » Cum ad :

el rogurt) ca-pit ut so pocna; cripcrenius ncc ma- : saginam ferarum muneri prKparatarum carius
gnuui peccatum suum propter quod pericli-
cisse pecudes romparnrenlur, ex noxiis laniandos adno-
tarctur. Subducta onim vestimcuta sibi dispensa- tavit. » Sed Christiani etiam ad metalla damnati,
toris in bulneo vix fuisscnt x. IIS. » Ubi adde no- bestiis objccti. Respondeo, non sempcr. habue-
tain Wouwerii. Deponcbantur hoe vcstes in apo- runt cnim sspius paccm sub imperatoribus. Non
dyterio, furtumque oupite puniebatur, ut constat eo elogio, etiam objecti, quo sicarii, manticularii
ex libris JGtorum. Itationem dat Arisloteles cujus et similes. Uav.
563 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 564
slrissetnpermunerariinoxiorumgregc9pascunt(Gl). j^ ad demonstrandum quid vere bonum *''
? quanta
Nemo illic Ghristianus, nisi hoc tantum **, aut si auctoritas ad exigendum ? tam illa falli facilis,

et aliud jam non Christianus (62). quam ista contemni. Alque adeo quid plenius di-
ctum est : non occides, an vero : ne irascaris qui-
GAPUT XLV.
— dem? Quid perfeclius prohibere aiiulterium, an
Argomentum. Quorum quidem innocenlia, non ex
timore hominis, 498 sed ex revtrentia Dei prove- etiam ab oculorum solitaria concupiscentia arcere?
nire, cujus dictafione perfectissimas leges nacti, Quid eruditius de maleficio, an de malelo-
(63)
didicerint omni malo,vel a prima origine,occurrere quio interdicere Quid instructius, injuriam non
?
sanctos se inviolatos Deo judici reservantes.
permittere, ac nec vicem injurise (64)sinere? dura
45. Nos ergo soli innocentes. Quid mirum, si tamen eciatis ipsas quoque ieges vestras, quae vi-
necesse est? Eniniivero necesse est. Innocentiam dentur, ad innocentiam pergerc, de divina lege ut
a Deo edocti, ct perfecte eam novimus ut a per- antiquiore formam '^ mutualas.Diximus jam de Mo-
fecto magistro revelatam, et fideliter custodimus, sis aetate. Sed quanla auctoritas legum humana-
ut ab incontemptibili499iiispectore mandatam 1''. rum, cum illas et '^ evadere homini contingat, et
"Vobis autem humanafestimatio '" innocentiam tra- plerumque in admissis delitescere ^°. et aliquando
didit, humana item dominatio inperavit ; inde nec contemnere ex voluntate ^' vel necessitate delin-
plenee nec adeo timendae estis disciplinae ad inno- B quendi(65), recogitata etiam ^' brevitate supplicii
centiae veritatem. Quanta esl prudentia hominis cujuslibet, non tamen uitra mortem remansuri?

Variae lectiones.
1* Nisi plane tantum Ghristianus, Fran. Paris, *^ Ita cod. Agob., Pam., Jun., Rig., Hav, Sed cod. Fuld.

ab intemptibili Deo doctore pra3ceptam Barraeus ab incomptibili dispensatore mandatara. Aldus Ut ab

: :

inconceptibili dispensatore md^QAnium. PJien.et Herald. Abincontemptibili dispensatore mandalam."^ Cod.

:

Fuld. humana doctrina in sq. Men. et Ald. hum. damnatio.

;
" Tenlare. p. h. a. d. qui vere bonum
Fran. Paris. ^^ Antiquiore terine. Ald. ut antiquiore forma Wienan. ut anliquioris formae Fran. ut an-
tiquiores formas Ms. Lugd. ^^ lllas etsi Fran. illas etiam Jun. 2">
Delitesceret Fraa, delitescenti Seml.
^* Involunlate Sm/. " Pro addit Seml.
Commentarius.
{6i] De vestris semper munerarii noxiorum greges tur ita pro injuriam rependere.Virgilius.ii ^neid.
pascunt. De vestris, quos supra dixit sacrilegos. versu 432 :

Hinc Quintilianus, in Glrdiatore « Morabar inter :

Tcstor, in occasn veslro, nec tela nec uUas

sacrilegos, incendiarios, et qua gladiatoribus una
Vitavisse vices Danaum.
laus est, homicidas. » Dixit greges, quoniam de-
mentia editorum aliquando aliquod millia parium ubi nugatur Servius, Vices enim qua se non vita-
producebat. Huic loco illustrando maxime inser- visse jurat, non sunt pugnandi vicissitudines, ut
viunt ilia Plutarchi in Grasso, ubi Spartarum ipse explicat, sed vulnera el caedes, quas sicut
gladiatorem, qui gravissimum illud bellum Roma- ipse Danais inflixerat ita, si fata fuissenl ut cade-
nis excitavit, cum sociio effregisse ludum Lentuli ret, ipse etiara perpeti pugnando non recusaverat.
narrat.Verba ejus sunt.AevxuXou xtvo? Baxiaxou fxo- Hav.
vojaLa^^^ou; iv KaituTfi xpitpovTOi;, eLc. i. e. « Lentulus (65) Contcmnere ex involunlate vel necessilate
quidam, cognqtnento Batiatus, magnam gladiato- delinquendi. Ego Rigaltium sequor et explico hu-
rum familiam Capu» nutriebat, quorum maxima manarum legum pree divinis nullam esse au-
pars ex Galatia et Thracia erant oriundi, non ob ctoritatem, quod tripliciter ostenditur primo, ;

aliquod perpetratum ab ipsis scelus, sed tantum
propter emploris impietatem necessario gladiato-
riam exercere coacti. Hav.
(62) Jam non Chrislianus. Sic Ald. et Fuld. et
Agobard. Rigaltiusque. Alii transponunt non jam.
Infra cap. 46: « Sed dicet aliquis.etiam de nostris
excedere quosdam a regula disciplinas desinunt
tum Christiani haberi penes nos. » Minucius, p.
40 :« Christianus ibi nullus, nisi aut reus suee
reIigioni3,aut profugus.» Scribi debet per hyphen,
ut cap. 2 « Iterum Christianus. Quomodo etiam
: Ex involuntate vel necessitate delinquenti. Invo-
tantum Christianus. » Hav.
{63) Quid eriiditius ? lion satis ille eruditur ad
yirlutem, cui tantum interdicitur maleficium, nisi
interdicatur maleloquium. Clarius Rudis adhuc
in virtute eril. qui tantum abstinet a maleficio
nam debet etiam a maleloquio. Similiter expende
quia pcenam ssepe datur evadere ;
secundo, quia
lex saspe illuin non videt, adeoque scelus ejus in
abdito est ; tertio, quia contemnitur aliquando
vis illarum, dum preetexitur peccatum involunta-
rium ei ad quod vi et necessitate sunt coacti.
Quod in divinis longe aliter se habet. Et hisce
: jam quarto adde supplicii brevitatera mortemque
adeo limendam, cum in divinis se in immensum
aevum poena extendat.Adde Rigaltium,qui illustrat
exemplis. Hav.
luntate, hoc est casu.Cujus delicti exemplum pro-
ponit Marcianus I. xi de Pcenis : cum in venando
telum in feram missum, hominem interfecit; ne-
: cessitate, cum aliter vitam suam tueri non posset.
: D Fingamus igitur Sempronium in venando telum
in feram misisse eo telo, non feram, sed inimi-
:

sequentia ut quis instruclus sit in virtute, non

: cum forte transeuntera interfecisse.Gaudebit Sem-
solum ei abstinendum est ab injuria, sed ab um-
bra quidem injuriaj, et ab re omni quae habeat vi-
cissitudinem injuriae. Lac.
(64) Aq. nec vicem injuri&. Hoc est, injuriam non
interre, sed nec referre. Sic libro adversus Mar-
cionem, ii « Vicem prohibet Deus; et lib.
: iv
« Christus etiam vicem injuriae cohibet. » Ric.
— « Vicem injuriae sinere. » Elegantissime lcqui-
pronius de prospero sibi errore, quod eo casu
vitam inimico suo ademerit impune. Sed impune
quidem, apud Caesarem, non apud Christum. Et-
enim ictum, initio ac destinatione involuntarium,
acceptatione aut ratihabitione sua voluntarium
: tecit. Idem erit dicendum,siTitius furio8um,cujus
ante furorem testamento haeres scriptus fuerat,
irruentem in se, cum aliter vitam suam tueri non
565 APOLOGETIGUS ADV. GENTES. 566
sic 500 ct Epicurus (06) omnem cruciatum dolo- A etrum ct 501
quibub modis probare posBimus ita
quidem contempti-
reiiiquo (Jcprcliut ((>7),inodicum esse, sicut 06tendimu8, et fide sciliccl et antiqui-
bilem pronuntiundo.magnum veronondiuturnum. tate divinarum Litterarum, item ex confessione
Enimvero nos qui aub Deo oainium speculatoro Bpirituaiium " potestutum. Quis nos ^' revincere
dispungimur,quiquo auternam ab eo poenam provi- audebit, non arte verborum.sed eadem forma, qua
demu3, mcrito soli innocentiae occurrimus, et pro probationem constituimus de veritate "? Seddum
Bcientioc plenitudine.et pro latebrarum difficultatc, uniciiique manifcstatur veritas nostra, interim in-
et pro magnitudine cruciatus,non diuturni, verum credulitas,dum de bono sectae hujua obducitur,
sempitcrni, cum timentes, quem timere debebit et quod usui jam " et de comraercio innoluit, non
ipse qui timentes judicat, Deum,non proconsulem utiqup divinum iiegotiumexistimat,Bed magis phi-
timentes. losophioj genus. Eadem, inquit, et philosophi mo-

GAPUT XLVl. nent et profitentur : innoccntiam, justitiam, pa-

Argomentum. — Occurril porro illis, qui non de Deo tientium, sobrietatem, pudicitiam. Gur50^ ergo
Clirisitanos sapere,sed ut pkilosophix genus, jidem quibus comparamur de disciplina, proinde illia

et spetn itlorum xstiment, paria in utrisque virlu-non ada^quamur ad licentiam impunitatemque dis-
tum gencra ponderantes : quibus ostendit,quantum
ciplinffi ? vel cur et illi ut pares nostri non urgen-
nomcn illud philosophorum infra Chrislianoruin g
subsidat, dum illi inveniantur veritatis ignari et tur *' ad officia, quae nos non obeuntes periclita-
omnuim scelerum rei, hi Deum intelligunt, et ab mur? Quis enim philosophum sacrificare, aut
omni malitia, vel ipsis stupentibus immicis, quam dejerare, aut luccrnas meridie vanas (69) prosti-
lonyissime sint remolt.
tuere " compellit ? Quin imo et deos vestros des-
46. Constitimus, ut opinor (68), adversus om- truunt (70), et superstitiones vestras commenta-
nium criminum intentionem '",qu<Te GhriBtianorum riis quoque accusant, laudantibus vobis. Plerique
sanyuinem (lagitat. Ostendimus totum statum no- etiam in principes latrant (71) sustinentibus vobis.

Variae lecliones.
*'
InLentalionem Seml. ^4 Spiritalium ^^ Exsistat qui nos Cod. Fuld. llaverc. *« Cod. Fuld. et
Rig.
llav. Exsistal qui uoa revincere audebit non de veritate audebit reniti, quam scripluram et Rig. pro-
: ;

bavit ejectavoce exsistat. In sqq. delevit idem vv. dum u. m. v. nostra. " (Jsu jam liig. -' Cod. Fuld.
non proindc adaequamur diligentia et immunitate disciplinae? vel cur et illud parcs nostri non urgen-
tur, etc. '^^
Proferre Fran. Paris.
Commenlarius.
Gaudebit in sinu suo quod testa-
po3sct,interfecit. hominem invenire cupiebat,lucernam meridie cir-
torimulunda! non intcrvalla dilucida voluntatis ^ cuinferens. » Uav.
faoultatom sustulerit,eoque gaudin apud Christuin (70) Deos vesiros palum deslruunt. Quod cum in'-'

yolens occidit, quem nolens et necesaitate coaclus omnibns opusculis intendat Lucianus, tum pra-
intericcisse vidotur apud Gajsarem, cognitione sertim in Jovc Tragcedo. Ast illic totus ex irrisione
Christi potcntiore ac pcrfectiore multo quam Cffl- factus. Quid veteres philosophi? De Speusippo, in
saris. lliG lib. de yat. ileorum, i,Cicero « Censuit vim quam-:

(Glj) Epicurus. Cujus sententiam luculen-

Sic et
tissimis versibus de-scrilJcns Lucretius errorom
ejus mugnitudine ingenii sui adauxit et muitiplica-
vit, prajsertim, lib. iii, qui caute et prfBmunilo
pectore est legcndus. Ibi
{lani esse.qua oinnia rogantur, eamque animalem,
volens evellcrc ex animis cognitionem deorum. »
Scd (juid ipse Gicero, de diis suis censuerit optime
patet ex consore ejus Laclantio. Is lib. ii Div. Inst.
: C.3 « Intelligebat Cicero falsa esse, quae homines
:

adorarent. Nam cum multa dixisset, qu£e ad ever-

Suire licel uobis uihil osse in uiorte limeniium, sioncm religionum valerent, ait tamen,non esse illa
Nfic niiseruiu tieri, qui uou est, posse.neque hiluin
vulgo disputanda, ne susccptas publice religionea
Differre, an nullo fiierit jnni tenipore uatu?,
Mortalem disputatio talis exstinguat. » Hav.
vitaui mors qui immortalis adeniit. Hav.
(71) In principes latrant. Quod gloriosum sibi

Craciatum doloremque depretiat. Vox ista

(67)
inprimis Cynici putabant. Transcuntem Neronera
aureain latinitatem non sapit vidctur ex usu el clara voce "corripuit Isidorus Cynicus, « Quod, ut
narrat Sueton. lib. vi, Nauplii mala bene cantita-
;

more TertuUiani usurpata,hac utitur adhuc lib. iv . ,..,„„

''^' sua """ male
•"^'' bona disponeret.»' Callislhenera libe- .

adv. Marcionem. Usi sunt etiam Sidonius Apolli- n ret, "^«.'««'^.PO"

^r sm oli"m admonuerat Aristote-
naris in Hurgo, . Dopretiata suas turpant pigmcn- ^ \^ n.mis hnguic "
futi

ta liguras, . iiem epist. ^'"^" ''P"^ Laerlium .

\0, lib. ii ; et Symmachus,

epist. 41, lib.
vin, Le Pii. 'iixjjjiopoi; 6/ fjiot xtxoc £(i(jea'., 01 aYoptJE'.;.
(68) Constilimus, ut opinor. Arte mililari deduc- i. e. « Qualia rai loqueris, vereor sis, nate, supera-
tum, ubi lirmiter stantes, locum quem ceperant tos.» Nec Anaxurcho impune cessit a?per epiritus,
tuebantur. Sic supra cap. 4, notavimus Nostrum
ipra cap qui egregio convivio ab Alexandro exccptus et do
Bapins nli forniulis indo dcsuniptis, ibique hujus ccena interrogatus, respondisso fcrtur IlavTa :

yerlii usum docuimus,

Barr. et ms. L. B. Consti- TtoXuTiXw;, eSoC 8's Xo (jTOv xEoaXi^.v jatpa-ou tivo?
lunHHs. ^on probo. Sed cnm Fnld.ot reliquis scribo TtapaTeO^ljOai. 'AzopdiTrrfov Tipo; tov NixoxpiovTa
i. e. « Magnilice cuncla.Veirum oportere jam caput
conjnilimus. Aflino est illnd de Spectac. cap. LS :

» Salis,opinor.implcvimus ordinem.quos et quibus satrap;i< cujusdum appjni.Nicocreontem iutuens. »

mo(iis. » etc. IIav.
Uorum omnium princeps facile Dio.irenes qui ty-
(W)) Luccrnas mcridic caHas.Uespicit ad illud quod ranno consulenti e cujusinodi aere statuam fundi
dixit cap. 85 <( Nec lucernis
: diem infringimus, » pra?staret,ausus est respondere « Quo Uarmodius :

«V^
n^is.Diogenis faclum innui pulet, de quo adv. et .\ristogiton fusi sunt.» Erantvero hityraunicidffi
Btarc. lib. I, c. 1 : <( Nam illa canicula Diogcnes et ob id statuis decorati. Canicula appellatur inde
S67 TERTDLLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 568
et facilius statuis ot ealariis ^"
(72) remunerantur, ^ deputent ^' ? Socratis vox est : si daBmonium per-
quam ad besLias pronuntiantur. Sed merito ;
phi- mittat. Idem et cum aliquid de veritate sapiebat,
losophi enim noa Ghristiani cognominantur. 503 deos negans, /Escuiapio tamen gallinaceum pro-
Nomen hoc philosophoruni da^monia non fugat. secari jam in fine jubebat (73) credo ob honorem
Quidni, cum eecundum deos philosophi deemonas patris ejus, quia Sooratem Apollo sapientissimum
Varise lectioues.
*o Salutariis Francq. ^' Deputant Francq.
Commentarius.
a Tertull. adv. Marcionem, c. 1. Cujus ad Ale-
lib. cies mille nummum, quos accipiunt uti doccant
xandrum dictum quasi liberum admirabantur non- juventutem. »Ibidem aliquando post Kat irpl- :

nuUi, merilo autem alii derident et carpit Ghryso- TTOvTa TaT? [Jiypiai;, ok; yj)-r\ uapa Paat-A^w; liTtotpe-
stomus, in lib. adv. Gentes,seu de S. Babyla.Verba peaOat, i. e. « neque indignus videatur decem iliis
sunt Dices, magnam vero philosophus orationis
; drachmarum millibus, quse forent ab imperatore
libertatem apud regem prae se tulit.Videamus ergo capienda. » Ms. vero L. Bat. solariis, quod jam
quaj sit egregia illa iibertas, num etiam ea dolii olira in mentem
venisse Lipsio testatur LaCerdaet
praBstigiis vanior sit. Quasnam igitur iila ? Profici- explicat de vectigalibus, pro sedibus in solo reip.
scenti cum exercitu adversus Persas Macedoni, structis. Quomodo repetitur apud Eunapium Sar-
eidemque philosophum magna instantia hortanti, B dianum ille in Progeresio Julianus imperator doc-
diceret si qua re indigeret Nuila, iile inquit, : tis hominibus agros Iributarios et vectijiales adju-
nisi quod regem rogavit, sibi a sole ne obstaret, dicasse, ut immunes essent onerum 'E(Ji£Tp£i [jtev,
acciderat enira tum jam
ut phiiosophus a solis inquit, yap 6 BaatXeui; tt)v toTc "EXXrjfftv e'.'; tov
radiis calelieret. » Itaque sic in hanc stuititiam cp6pov, SiTto; papuvotvTo. Sed quomodo philosophi
invehitur Hic non vos ipsos pudore suffundetis?
:« possunt dici solariis remunerari, id est vectigali-
Non oculosfrontemquecontcgetis ? Non hincfaces- bus seu loci tributo, cum
liberantur a necessitate
sentes terra vos obruetis, ob ea ipsa vobis placen- solvendi ? id enim innuere La Cerdam puto. Ex-
tea, ob quae pudore suffuudi oportebat? Quanto plico itaque solaria de apricis illis locis ubi ditio-
enim prajstiterat, veste aliqua sumpta,eaque cras- res se calefaciebant et uncti siccabant in sole illa ;

siuscula ad opus aliquod se traducere, neque non signis ornabant,itaque recte statuis jungit solaria.
a rege quidpiam, quod usui foret petere, quara Possis etiam legere laranis. Gapitolinus in Anton.
lacero indutum pallio sedentem ad solis radios Philos « Tantum auiem honoris magistris suis
:

calefieri^parvorum lactentiumque puerorum more, detulit, utimagines eorum aureas in larario habe-
quos nutrices lotos, atque inunctos ibi collocant, rel. » Lampridius de Alexandro Severo « In lara- :

ubi tum philosophus idem sedebat, infelicis ani- rio suo, in quo et divos principes, sed optimos
culae gratiam flagitans.» Quo spectat sapiens Elihu electos, et animas sanctiores, in queis et Apollo-
consilium apud Jobum xxxiv,18 Regi quis diceret, : nium.et quantum scriptor suorum temporum dicit,
Vis Belial es,-principibusque Eslis impiil Scilicet, ou Christum, Abraham, et Orpheum, et hujusmodi
TZolXr^Z T:r,c TrpayiJiaTeiai; SiT TpiSwv.ov, etc, id est : Q deos habebat, et majorum effigies. » Erat scilicet
« Haud enim magni esl negotii, tritam vcstem in- duplex lararium primum,in quo
viris principibus ;

duere, et peram collo suspendere, et baculum in divi secundum, in quo viri dooti et niagni. Idem
;

manu habere, et vociferari, imo potius rudere aut scriptor et ibiriem paulo post « Virgilium autem :

latrare omnibusque maledicere, » ut ait Lucianus Platonem poetarum vocabat, ejusque imaginem
in Fugitivis ; qui ibidem aliquanto post ne iisdem cum Giceronis simulacro, in secundo larario ha-
canibus Oi xo [i.£v ^^pr^ a-'.[jiov, etc. id est « Quod
:
;
: buit,ubi et Achillis el magnorura virorum.Alexan-
vero in canibus natura optimum est, veluti cus- drum vero Magnum inter divos et optimos in
todia, aut heri amor, aut memoria, id nequaquam larario majore consecravit. » Vopiscus in Floriano
imitantur sed latratu, gulaj, rapinse libidinibus,
; inler omnia quse Taciti mortem prsecesserunt :« In
adulationi hlandimentis et mensis diligentem larario dii omnes seu terrag motu, seu casu aliquo
operam dant. » Qnibus ibidem Homericum illud conciderunt. » P;imelius legit salulariis, cui ascri-
Trapw8=;T Hae enim leges in quas jurant. Idem
: psit Scaliger aaTraaTtxtJv. Noster infra c. ult. : « Et
Lucian. in Vitarum auclione "A Sk [j.aXtffTa 8oT : tamen illis omnibus et statuas defunditis et imagi-
•TrpoffeTvai, Tayxa eaTiv, etc. « Hajc vero ante omnia nes inscribitis, et titulos inciditis. »
tibi adesse necesse est impudentem te esse opor-
; (73) jEsculapio tamen gallinaceum prosecari jam
tet et audi(.cem,et omnibus sine delectu, tam regi- in fine jubebai. An docere nos hoc voluit gemma
bus quam maledicere, ita enim fiet ut
privatis ista quam protulit magister meus Jacobus Grono-
omnes in te oculos conjiciant, tequc fortem esse vius tom. II Dactyl.Gorlxanae, 229, ubi senex, ipse
exisliment.Barbara quoque vox,et absonus sonitus Q forsan Socrates, nam frons calva satis est, super
tibi sit, quique canino plane similis exsistat.» Vide aram immolat gallinaceum? Adde Thesaurum Palat,
quse ibi sequuntur. Hav. 202. Etiam frequenter in Abraxis in Ghiffletio col-
(72) Statuis el salariis. Ita legunt Aldus, Rhen. latis et a Gronovio Gorlaeanis gemmia insertis gal-
Herald. Junius, God. Agob. La Cerda et Rigaltius. linacei aliquid cum Socratica facie invenitur. Gon-
Quae quidem salaria lauta fuerunt satis, ut potest fer tom. II, num. 316, 317. Apparet apud Ghou-
colligi ex Luclano, Is in Eunucho EuvTJTay.Tat : lium singulari ornatu iEsculapius, ubi praeter
\iX>, w IIaij.o'.),£, (JaatXiwc
w<; oTffBa, Iv. [jttaOocoopa serpenfem baculo involutum, conspiciendus venit
Ttc, etc. Quae Latine ita sonant Pamphile,
« Scis, : deus corona radiata, ut Apollinis (ilius icuncula ;

6alarium,idque neutiquam exiguum.ab imperatore quam sinistra tenet, filia Hygieia est, sicut gallus
fuisse constitutum sin^ulis philosophorum generi- ad pedes mirifice cum Gorlaeano schemate Tertul-
bus puta Stoicis, Platonicis, Epicureis, cumque liani nostri locum illustrat.
his
;

etiam Peripateticis ita ut unicuique sectae

;
— Jam in linejubebat.Na.vrat Plato, in Phaedone,
praemium essel aequale. Caeterum demortuo ex hisce in fine, de Socrate, epoto jam veneno, illa :
quopiam, alius aliquis in e.jus locum subrogandus Kat ^/.xaX'jt|>a[Jt£vo<;, evexaXujrTO yatp, elTrev * o St)
est, qui optimatum calculis probatus. Porro
ait TeXe'JTaTov etfOeY^aTO • tu KpfTWV, ecpTf], t«|) 'A(txXt)
praemium neque leve erat quidpiam, ut ait
illud, TTtcfj (5cpetXo[xev aXexTpu6va dtXXa dtTttJSoTe, xat ^t\
•

poeta, nec ludicrum, verum eingulos in annos de- dt^jLeXi^aaTE- i. e. a Et jam obvolutus, caput enim

J
569 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 570
504 omnium Apollinem inconsidera-
cecinit. A dit ;
autem adulterat et afTeclat, hoc maxime
qui
tum sapiontiac tcstimonium rcddidit ei viro, qui
! nomir,c gralium pangit apud insectatores vcritatis.
ncgabat deos osse. In quuntuin odium 'Mlagrat (qua et iiluseres et conlemptoros^'. Mimico(7.i)phi-
verita3, in tantum qui eam ex lide pracstat offen- losopbi alTectaut verilatera 505-507 et aflei-tando

Varise lectiones.
3*Odio, Fran. Paris. " Vv, undis inclusa et sq. mimice delevil Rig.Cod. Lugd. quam inclusores et cor-
ruptores, a/. qua illusoreB et corruptores.
Commentarius.
obvolverat, quod quidem ultimum ejus effaturo fuit. enim plerique sophistaeadversarias habcre suasmet
Crito, inquit, gallum debemus iEsculapio. Vos ipsorurn facultatos,dum verbaeorumcogitationibus,
persolvite, ncque negligitc. » Undc Lucianus mor- et conbilia verbis rcsistunt, haud ullo consensu
tuum dicit ne gallo quidem yEsculapio persoluto intercedente. Deliniunt enim aures nostras disse-
:

"Eitt£v aOX'.o; xoG y.wve^ou, 81 xov a.Xzy.zr^'j6-/a

|jL-r) reado, quam socialis rea sit justitia, quantum
zu) Aaylr^Tzl^) (itTioOESojxw;, ut verba ejus bunt in
' omnibus conferat temperantia, quantopere probe-
Bi8 Accusato. Inquirit in dicti hujus rationem Theo- tur fortitudo,quam ingens capiatur ex pietate uti-
doretus Gr. Aff'. Dur. d. 109, et scribit 'Eyw Ss : litas, quam
salubres virlutes reliquae e contra :

otjj.ai xat Eoy/paxTjV, etc. i. e. « Ego autem puto injustitiam esse rom impacatam, intemperantiara
et Socratom, Sophronisci (ilium, immolari gallum morbifcram, irapietatem nefariam, reliquam mali-
jussissc, ut illatum crimen retelleret; quippe quem n tiam periiiciosam ut tamen controria diclis suis
:

Anytus et Mclitusutedse deos abnagantem detule- sape.re non desinunt sed post decantatas laudes
;

rant. » Cum hoc, tum alia Socrutis Tertullianus, prudentiaj, tcmperanti.Te, juslitise pietatisqne, tum
rid.in lib. de Animn, cap. 1 :'(Quod siidcirco sapien- maxime desipiunt, lasciviunt, injuste impieque se
lissimus Socrates secundum Pythii quoque dajmo- gerunt et ut verbn dicam, deprehenduntar omne
:

nis sullragium, scilicet negolium navantis socio
Buo, quanto dignior atque constantia? Christianae,
alquo sapicntia5 assertio, cujus afflatui tota vis
daiinonum cedit?Hajc sapientia do scholacmli dcos
quidem sjoculi nogare liberior' quae nullum /Escu-
fas jusquc confundere ac subvertere. » Noster vero
apposite dicit philosophos mimum agere, quum alii
videantur foris, alii sint intus, adeoque aliquando
detcctis viliis ridiculi fiant. l.uciani accommoda
illud in Gallo ETx' eirjiSav Tiijojatv, 6;jio'.o'. [i.a-
:

lapio gallinaceum reddi jubens praevaricetur, nec
nova inferens dasmonia, sed vetera depellens : ncc
adolescentiam vitians, scd omni bono pudoris in-
formans, ideoquc non unius urbis, sed uni-
versi orbis iniquam sententiam sustinons pro no-
mine vcritatis, tanto scilicet operosioris, quanto
plenioria, et ut mortem non de poculo per ha-
bitum jucunditatis absorbeat, sed de patibulo et
vivicomburio per omne ingonium crudelitatis
Atcrxa <pa(vovxa xoTc ToaY'.xoT 'jTToy.ptxaT^, etc. i. e.
etc. « qui ubi conciderint, persimllea esse videntur
tragicis histrionibus. Nam multi, ut videre est,
quod Gccropes sunt, aut Sisyphi, aut Telephi,
diademata gestant, eburiieisque capulis gladios,
comainque vcntilatam, et chlamydem auro inter-
lextam. Quod si quis, qualia pierumque accidunt
illorum, impingens media in scona cadat, risum
profecto movet spectatoribus videlicet persona :

exhauriat, intcrea in isto tenebrosiore carccre p una cum ipso diailcinate contrita, vero autem
iaculi inter suos Cabetas et suos Phiedonas, si ^ actoris capite cruonlato, curibusque magna ex
uid de anima examinandum est, ad Dei regulas parte renudatis, ut jam interioris amiclus panni
dirigat. » Degallinaceo tangit ctiain in lib. de Co- quain siiit miseri fiat conspicuum ac cothurno- :

rona Millilis, cap. 10 « Nam et ego mihi gallina-

: rum quos pedibus induxerunt appareatdeformitas,
ceum macto.non minus quam /Esculapio Socrates.» cum pedis modo non respondeant. » Qui idem
Vehomenter veroThoodoretusdum causam Socra- cum saepiustum lepide irridotin Dialogis Mortuor,
tici gullinacci Apollini immolandi scrutatur, errat. Charonlis ct Mercurii. Ibi deposito miino, cuncta
Nani Tcrtullianiis nostcr, qiii scire poluit, ad cau- philosophi ridicula apparcnt. Sed ipsum audiamus
Bam suam dotorsit. Solcbant vero gallum vel galli- Lucianum, apud quem Mercurius ad barbalulum
mioeum illi qui ex morbo se receperant /Esculapio illuni : Ky.ziQrt'j al> xo (r/r^^a uoioxov, eTxa xai
imniolaro, quod apparot ex sculptura f^emmfe Gor- xajx'. TTavxa. 'il ZiO, i-Tr.v [jiev xt,v aXa^ovita/ xo-
Iffianae. Quaro ille etiam in Chouliana notabili [Ji(^£t, 6'ffrjV 81 a;jtaO''av, xa? eptv, xat xivoSo^tav,
admodum gallusadjungitur inter ca^tera ornamenta etc. i. e. « Deponc tu hunc habitum primum,dein-
qura ita doscripsit Scxtus Pompeius Festus in voce de hffic (juoque omnia, Jupiter, quantam ille
Insula. in insula il^sculapio facta sdes fuit,quod
((
arrosantiam, quantam inscitiam, et quantum con-
ffigroti a medicis aqua maximo sustententur. Ejus- tentionum et inanis gloriae, quantum qua^^stionum
dem psse tutela draconuin, quod vigilantissimum dubiaruin, quantum spinosarum diaputationum
sit animal.quae res ad tuendam valetudinem aegroti et cogitationum perplexarum circumfert Imo !

maxime apta est. Canes adhibcntur ejus templo. quam multos vanos laborcs et dcliramenta non ;

quod is ubcribus canis sitnutritus. Bacillum hal)et D paiira,(]iiantas item nugasetquantamcuriositatem

..«j j.r/:-..n.i _„.:_ r
nodosum.quodj difficnltatcm :_ .•r.-_x artis.Laurea
significat g^^ ^^^^, jQ^.pp^ aurum^eliam hoc, et voluptatem,
uoronatur, quod ea arbor plurimorum sit romedio- et impudcnliam, iracundiam, delicias et mollitiem
tum. Iliiic gallina) immolantur. » Certe quarc illi secum habot neque enim latenl me ista, etiamsi
:

gallnm immolari volucrit Socratos patot, utpoto studiosrt celas. Verum abjice mendacia etiam et
qui jam convaliiissot primum.ad meliorem vitam ex suporbiam, et opinionom illam qua existimas te
cadiioa hao ct morbida omigratunis, itnniicoruni omnihup reliquis pra?stanliorem csse. si cuni Nam
exislimiilione punitus, suo jurlicio fimtus. Ut cle- omnibus istis inprediaris, quoe quinqueromis te
gaiitcr do Theramene Val." Maximus, lib. iii, cap. acciperet? » Post ha?c amputata barba ct abraso
2. Hav. supercilio etiam adulatio adimitur "Ev ext xo 3a- :

(7i) M/m?V<?, Vitioso in Euld.rruwu-t.Agob. inimi- P'jTaxov 6it6 ijtaXr,; kyz:. Ti, «o MivtT-E ; KoXa-
CK. In 1-ngd. Hat. doscriptorassoqui non poterat.so- xelav, co 'Epuf, iroXAa ev x(T) p:'(p ypr,7taEj7X(iav
lam ittoram M. ponons. etspat-um vacuum. Taxat a'jx(o, e. « Unum
i. quiddam adhuc pravissimnm
tales Philo Judfl?us in lib. Quod Deter. Pot. infid. sub alis. Mere. Quid. Menippo? Mon. Adu-
f;estat
his verbis, Uecpjxaat 8k o\ (jocptaxat TroAe^u^^oti; ypfr ationom, Mercuri, qua^ illi dum vivoret multum
06*1 xaT; iv aOxoT^ Suva|Jiecri, etc. i. e.' « Solent profuit. » Ubi idem paulo post pueriliter plorans,
571 TERTULLIANI OPEHUM PARS
corrumpunt, iit qui gloriam captant (76)
Commentarius.
causam rogatiis cum respondisset idco plorare niosos vero imitari satagebant. » Nec ipse adeo
quod animam immortalem putaverit, irridelur a optimus imperalor simul et philosophus Marcus
Menippo, qui dicit mentiri ilium et veras doioris
causas prutert, sciiicet 6-:t |jLTjXiTt
iJLT,x£irt SeiTtv/aci tto-
oeiTtvriaci
/j-eX-i 0£t7:va, etc. i. e. « Quiu non amplius tam
'.r,
_ runt ei vitio quod et fictus fuisset, nec tam sim-
opiparas coenas habcbit, neque noctu exiens, clam
omnibus circumvoluto paiiiolo capiti.ordine omnia
accedet scorla, nec mane, deceptis adolescentibus
sua sapientia, pecuniam accipiet haic sunt, quae
illi dolent. « Describit eorum mores
etiam in Bis
Accus. p. 228. 'Etopa yip, o^^^jjiai, etc. i. e. « Vide-
bat eniui, opinor. eos, qui de tolerandis ac perfe-
rendis laboribus muita commemorare so!ent,priva-
tira autera voiuptatem colunt, eo usque juveniliter
so jactare, domi autem secundum voluptatis
cepta vitam degere erubescentes quidera sidepre-
:
hendantur aliquid de flrmitate remittere, suamque
prsfessionem prodere. » Idem in Fugitivis "A |jlIv
^ap Ev ToTi; jufiTtoatot; Spdjjt, etc. i. e. « Quae vero
in conviviis agunt, utque inebriantur, longura
esset recensere. Et heec faciunt, quomodo putas-
dum ipsi ebrietratem, adulteria, luxuriam et ava-
ritiam deprehendunt. Nihil igitur invcnies inter
se magis contrarjum, quam ipsorura dicta facta-
que. Addit Otov xoTva/.etav jjttaETv cpaat, etc. i. e.
)) :
« Quale illud, assentationem sibi odiosam esse
dicunt, cum illu Gnathonidem et Strulhiam supe-
rare possint, et aiios vera loqui hortantur, cum
ipsi ne linguam quidem movere queant, quin raen-
tiantur. Voluptas omnibus verbo tenus est invisa,
hostis Epicurus sed reipsa quidvis ob eam faciunt.
:
Ira; praeterea venementia, levissimarumque rerum
perturbatione nec non irae facilitate nuper natos
infantulos superant. Non parvura igitur risum
spectatoribus movent, quum quavis de causa
bilis ipsis effervescit, lividoque colore cernuntur,
impudentiam et animi impotentiam aspectu prae
se ferentes. Os vero spuma, vel veneno potius, est
refertum. » Puto esse reponendum x6v SxpuQtav
utrumque fuisse, non mulierem. Pergit, nametilla
valde ridicula, hoc modo : ayys ly.B~Si xu-
Mt|
Xot?, etc. i. e. « Ne sis ibi, cum
foeda illa illuvies
effunditur : Aurum aut argentum, hercle, possi-
dere nolo : sufficit obolus, quo lupinos emam
nam potum fons seu rivus praebebit. At paulo post
non obolos vel drachmas paucas sed totas poslu- ;
lant divitias adeo ut mercator quispiam tanto
: etc. i. e. « Virum simplicem et generosum, qui,ut
onere impleri posset, qantum illis ad quaestum
philosophia confert. Inde postquam ad satietatem
corrasere, et viclum comparavere, ab.jecta illa in-
felici lacerna,agro3 nonnunquam.moliesque vestes,
et crinitos pueros, totasque domos emunt, Cratetis
perae, Antisthenis lacernae, ac Diogenis dolio lon
gum vale dicentes. » Describit eosdera
quoque in Necroviantia, Theodoretus quoque Socra-
tis vitam acriter taxat in Gr.
Aff. Cur. p. 174 ubi
inter alia dicit Kat 6 SwxpaxYi? 81, etc, i. e.
:
« Socratesquoque suadelas omnes atque illecebras
cavere non jubet, ut esurientes non comedamus,
neque sitientes bibamus pulchriorum quoque : jungit Kat xauxa Se toaajxw;, etc. i. e. Daec au-
oscula et obtulus vitare penitus jubet utpote quae
pejus et scorpionibus et phalangiis venenum infun-
dant. Sed mera verba haec sunl rebus factisque
carentia. » Ibidem enim ostendit Socratem gym-
nasia assidue obiisse, ut oculos flagitioso conspectu
pasceret, inter pocula defessis aliis pernoctasse, ot
quffi multo plura sequuntur, descripta ex vetustis
auctoribus, qui jara perierunt Aristoxeno et Por-
phyrio. Est et alicubi apud Appianum de philoso-
phis \n hunc sensum locus perquam insignis, sed
qui jam non succurrit. Apud Laertium quoque
Diogenes « reprehendebat eos, qui justos quidem,
quod pecunias contemnebaat, laudabaut pecu-
I. — SERIES I, APOLOGETICA. 572
: Chri- A stiani eam neceasario appetunt(76) et integreprffl-
evitare caiumniatorea potuit quin similem illi
labem aspergerent. Julius Capitolinus « Dede- :
plex quam videretur, aut quam vel Pius vel Verus
denique
fuisset.» Martialis in cinajdum phiiosophiae
studium simulantem, lib. ix, epigr. 77 :
:
Democritos, Zenonas, iueiplicitosque Platonas,
Quidquid el birsutis squallel imaginibus.
Pic quasi Pylhagorae ioqueris successor el hceres ;
Prajpendet mento nec tibi harba minor.
Scd, quod et hircosis serum est, ct turpe pilosis,
In molli rigidum clune libenter habes.
prae- Tu qui sectarum causas et pondera uosli.
Dic mihi, prajcidi, Pannice, dogma quod est.
B
Adeo verum est vetus illud : illud qui proficit
: in litteris etdeficit in moribus, plus deflcere quam
prolicere. Apud Lucianum id Lapilhis post ridicu-
lam philosophorum pugnam recte concludit ille,qui
sic loquitur : 'Ev oatp ol xauxa eytvexo, etc. i. e.
« Dum autem
baec fiebant, Philo, varia volvebant in
aniino,eratque illud id promptu, nuUum esse operae
pretium si quis disciplinas perdiscat, ni simul et
vitae rationes ad id quod optimum est, coraponat :
cu.m viderem illos qui verbis alios antecellerent,
quam ridiculos factisipsis sese exhibcrent. » Qualis
publico edicto vere philosophus Athenis pronun-
tiatur Zeno apud Laertium, utpute In ipexTiv xai
awtppoauvryv Tzaptlip^ct, npbi; xa pDxiaxa Trapa-
SetYfJta xov 't'8tov ^tov exQs!? araatv. Qui quum ad «t
ea quae sunt opiima intendat, vitam suam verbia
ac doctrinae suae consentaneum exemplar omnibus
proponens. » Narratque Fjunapius in procem. Por-
phyrium et Sotionem undecunque collegisse histo-
riam et vitas eorum xcuv cpoXoa6(p(ov dtvdtYwv. « Qui
vere philosophati essent. » Damnatque merito illoa
philosophos Epictetus avsu xou Trpaxxstv, p^ypt xovi
X^YEiv, i. e. « sine factis dictorum tenus. » Hav.
(75) Ul qui gloriam captant. Unde Nostro « phi-
sophus gloriae animal. » De Anima, cap. l. Et de
Pcenitentia, cap. 1 « Philosophi quidem, qui ali-
:
cujus sapientiffl aniraalia deputantur. » Alii legunt,
: sapientise animalis. Verum sapientem descripsit
Plato lib. XI, Reip. "AvSpa liTiXouv xat ^z^MoioM,
xax' Ata)(^'jXov, oij ooxeTv, aXX' elvat dtYaOov iQiXo^ixa,
ait i^ischytus, esse quidem bonus appetat, minime
autem videri. lilud enim videri velle, prorsus
tollendum censeo. Nam si justus hominibus videa-
tur, honores illum et munera insequentur. Incer-
tum itaque erit, utrum is praemiorum et dignita-
tum causa sit talis. » Talis vir a Sallustio descri-
e^regie n bitur Cato, « qui esse quam videri bonus raale
bat ita, quo minus gloriam petebat, eo magis
:
illam assequebatur. » In Catili. cap. 54. Sed negat
in qupmquam melius quam Christianura cadere
posse Theodoretus, Is Graec. Aff. Cur. Serm. xii.
d. 170, postquam adduxit illa Platonis verba, sub-
:
; tem et alhletis nostris maxime congruunt. Neque
enim qua? recte faciunt fortiterque depugnant, An-
tisthenis, Diogenis.et Cratetis modo, inanis gloriaB
causa faoiunt sed honestatis solius habita ratione.
:
Hav.
(76) El vecessario appetunl. Non gloriam, sed
veritatem. Et edidit Rigalt. reliqui eam. Cod. L. B.
delet. Dicit necessario appetere, quoniara e.liter
finem spei suae. saiutem animarum, consequi nop
possunt illi,quibus impetrare debetur, famuli Dei,
qui est veritas, qui illum soli observant, ut loqui-
tur fere cap. 30. Itaque non possunt non necessa-
: rio appetere veritatem et appetitam praestare inte-
 :

513 APOLOGETIGUS ADV. GENTES. 574

Btant, ut <iui suluti 8ua3 curant. Adeo nequo de ^ fruetratus ? Deum quilibet opifex (80) Christianus
scientia neque de disciplina, ut putatis, eequa-
^* et invenit et 509 ostendit et exinde totum, quod
mur enim Thaies illc princepa physi-
a^^.SOS Quid in Deo '• quceritur, re quoque assignat ; licet

corum (77) eciscitanti Crccso de divinitate certum neque

Plalo affirmet .(81) faclilatorem universitatiB
(78) renunliavit, commcatus deliberandi (79) saepe inveniri faciiem,et inventum enarrari inomnes (82)

Variue lectiones.
8» Conscientia Fran. Paris. 3s
Adaequamurms. L. Bat. '* A Deo Seml.

Commentarius.
gre. Ul adeo illorum studium praeslare sit id quod Qua) tolidcm verbis rcpetit Stobaeus. Eclog. Pltysic
Scipioni tribuit Velleius
./Emiliano Paterculus lib. I, cap. i : Bi/.rj; lptuxT,OE'<; t( TrptJOjTaTo"'
lib. n <<
: Qui nihil in vila nisi laudandum, aut TOJV ovxiuv, (iite/.p!vxTO, Bfj;' (Xy^vvtjtov yip, i. e-
fecit, aut dixit, uut sensit ; » illam virtutis perfec- «Thales in!errygatU3,quid omnium esset antiquis-
tionem anibire, quam describit in Thescleto Piato, simum Deus, respondit, nam ingenilus est. »
:

cujus verba sunt A£yw|jiev Sr^ izept twv xopu- : Idem apud Laert., interrogatus zl t6 eeTov, quid
(pa(ojv, elc. i. e. « Loquamur itaque de sumniis est Deus, T6 ixr-.i apyr.v r/ov ij./xe ts-
respondit :

philosophis. Quis enim de iis loqui curet, qui Ivjx/,'/ quoil princijiio et fine caret. Quid alii sta-
:

aberrant a legibus institulisque philosophia;? Hi tuerint ex Melissi exumplo patel, dc quo Laert. et
vero qui sumnii sunt, neque viani norunt qua) ad Hesychius 'A).Xi xal Trsp'. etwv ^AeY*» 1^'^ ^-^''
:

forum ducit, neque ubi judicium senatusve sit, iiTO(pa'!v£30a'."

(JLT,
Y^p E^''0" *|"''*"'' o"J'!:<uv. » De diis
aliusve publicus civilalis consessus. Legcs prffite- B nihil definiendum dicebat.neque enim illorum ma-
rea et decreta, seu verbis ferantur, seu scripta nifestam esse cognilionem. » Hav.
sint, nequo audiunt hi, neque inspiciunt. Studia (79) Commeulus deliberandi. Proprie apud Roma-
vero populi, autfragiaquc creandis magistratibus no8 commealum petere erat postulare veniam a
collata, CiTutus alios et conventicula, et convivia principe vel irnperatore, ut propter necessariam
lasoivasque cum libicinia comessationes, ne per aliquam causam ab urbe vel exercitu discedere et
somnium (luidem sibi obversari velint. Neque vero abesse liceret. Sueton. in Caliguta. cap. 29:« Pr®-
etiam novit si quis malusesthomo in civitate, ne- torium virum, ex secessu Anticyree, quem valetu-
que si quid olim peccatum esL ab antiquis vel viris dinis causa petierat, propagari sibi commeatum
vel mulioribus imo autem magis hajc ignorat,
: Bffipius desiderante, cum mandasset interimi, ad-
quam quod dici solet, quot aquae congiis mare jecit Necessarium esse sanguinis missionem cui
:

constot. Verum et hffic omnia ignorare se nescit. tam diu non prodcsset elieborum. » Inde ad om-
Neque enim his abstinet rebus ea gratia ut laude- nem dilutionem translatum est. Hav.
lur, atque ut hominibus placeat. Solum itaque (80) Quilibet opijcx. Ila fere de Chrysanthio euo
illius corpus in civitatc versatur, mens autem in Vita ejus admirator sophistarum Eunapius Sar-
iilius, ha;c omnia parvi faciens, ac veluti eint dianus: 12; eSo^e xo'.vojvT^aac xat toT<; 0*oi? "^^
nulla contemnens, evolat in partesomnes, ut ait ipyo'j Trep'.(pavtl)<;, tb? xtxv io'.(x)TT)v xa*. pavva'j70v Sti
Pindarus, tum inferna terrae loca, tum et summa xpTvai xa manifeste
aTjjjLeTa, i. e. « Visus est ita
dimoticns.nihiloque secius ad astra cocli se tollens, cum diis eommunicare, utidiota quivis et seden-
omnemquc naturam scrutabunda perlustrans. » ^ larius artifex e plebe, judicium de prodigiis facile
Talem vero phiiosophiam, hosque summos sapien' daro posset. » Hav.
tes non nisi apud vcro sapientes, christianos, in- (81) Licet Plato affirmel. In Timseo, p. 28, C.
veniri optime docet Theodoret. 6r. Af]. Cur. serm. ed. Steph. T6v (jiev Tzc.r^zf^'/ xal Kizipz xooSe toO
:

12, p. •IG9, qui ubi ha3C Platonis recitavit, illa de iravx^!; eupeTv xe ^D^^n^i, xai cup(ivTa el; TrivTa;
,

8uo subjicit 'Ev tl xouxo'.? 6 HXaTojv Tr,v xtLv

: (iSuvaTov Xeve^.v, i. e. thalcidio intcrprefe; « Opi-
fl(JiET£pajv (p(Xojc5(fiojv i^ojypacpTjje itoXiTefav oii
y^P ficem, genitoremque universitatis, tam invenira
Svj xii; irap' ixeTvot; TOioijxoi<; Iy£v£to, i. e. « His difficile.quam inventum impossibiledigneprofari.»
autem verbis Plato nostratium pnilosophorum, id Vide plurima tcstimonia apud Elmenhorst, p. '»4,
est (-hristianorum hominum vitam cffinxit. Ncque ad illa Minucii p. 21 « Platoni itaque in Timaeo ;

enim apud priscos illos Grcccos philosophos talcm Deus est ipso suo nomine mundi parens, artifex
fermo invenias' virum. « Quorum doinde hypo- animne co^lestium terrenorumque fabricator
, ;

crisin describit. IIav. quem et invcnire difficile, prw nimia et incredibili

(77) Princcps physicorum. Quod elogium ipsi potcstate, et cum invcncris, in publicum dicere
tribuunt hi versus, ques narrat statuae ejus a- impossibile prmfatur, » Cod. L. B. « Re quoque
scriptos Diogencs Laertius in Vita Thaletis; eunt affirmat ; licet Plato assignet, etc. IIav.
autem hi : Enarrari in omnes. Exstat epistola Thaletis
(821
ad Phcrecydem apud Laerlium, in qua non vult
Tfiv 81 e^xXrjv M(Xt)to; Ia< Op^^'^'^» li^^^Set^ev
ipsum palam apud omnes hac de re disserere.
'AaxpoX(iY«ov TtavTwv TrpKr^uTaTOV cpopea.
D Sic incipit : liuvOivoijLal ae TipcoTOv 'loiviov (jl4X-
Quo8 ita vertunt Xeiv, clc. Audio te primum lonum de rebus
i. e. «
divinis apud GrKcos palam disserere parare. Ve-
Ilunc qutc nutrivit Milesia terra Thaletem,
Aslroiogum priuii uomiuis ipsa tulit. rum justiore fortasse sentcnlia interamicosea qu«
scripeeris, legos, quam passim quibuscumque per-
Dicitur autem iliic antiquissimug. Et de illo miltes nullo illis emolumento futura. » Minucius
mulla ibi, ot apud Ilerodotum et alios. Do illo etiam de Chrisfianis, pnst illa Platonis addiicta :

Cicero, Acad. Quivst cap. 118 « Thales, lib. iv, : « Eademet illa fere quw nostra sunt.Nam et I^eura
unua c septem,cui sex reliquos concessisso primas novimus, et parentcm omnium dicimus, et nun-
ferunt. Sio emendat Scaliger pro consensisse pri- quara publice nisi interrogati prwdicamus. » Quod
nios. n Hav. capienduni secundum illa Servatoris verba Malfh.
(78)De Divtnitate cerlam. Quousque tamen per- VII, 6. Mt| 8(JTe xo av-.ov xoT; xua!, ,ut,C£piXr^TS
venire natura duco potuerit, cst lcgore apud Laer- Touc fiapY!xp(Ta; iucov eiJirpoTOev xcov yoipcov. At-
tium, il)i ejus est sententia ripejcjuTaxov twv ov- : queindeilluslrandumobstinatumejusdemsilentium
'wv, ee6<;, (xjivvT)ov Antiquissimum
y«?" i- 0. « et inaula Caiapha? ot in cnnspecto Pilati. quibus
eorum omaium quas sunt Deua : ingenitus eoim.» de Deitato et Regao suo non nisi adjuratua et rite
375 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 576

difflcilem . Gaeterum si de pudioitia provoce- A. masculus nascitur. Demooritus excsecando semet-

mus " (83),lego partem sententia; Atticoe in Socra- ipsum (87), quod 511 mulieres sine concupiscen-
tem corruptorem adolescentiiim pronuntia- tia aspicere non posset, et doleret si non esset
tam ^'
(84). 510 Sexum nec femineum mutat potitus, incontinenliam emendatione profitetur. At
Christianus*'. Novi et Phrynen meretricem Dio- Christianus salvia oculis feminam videt animo ,

genis supra recubantis ardori *° subantem (85). adversus libidinem caecus est. Si de probitate
Audio et quemdam Speusippum de Platonis schola defendam,ecce lutulentia pedibus Diogenes super-
ia adulterio periisse (86).Ghri8tianus uxori suae soli bo8 (88) Platonis toroa alia auperbia deculcat (89).

Variae lectiones.
'^
Provocemur Rhen. Rig.Rig. et Hav. auclorilale cod. Fiild. Socratem ; corruptor adol. pronua-
^*

tiatur, cccLeri : corruptoremadol. pronuntiatam aut pronuntiatum. '^ Christianus ad eexum nec

feminoe mutat cod. Futd. et edd. Rig. et Hav. *° Ardorem Fran. Paris.
Commentarius.
interrogulus respondit, Matlh., xxvi, 63; ei xxxvii. nus in Expositioao ad Nazianzeni orat. 48, quae
11, U. Hav. Juiianum secunda.Huo pertinet gemma quae
est in
(83j St de pudicitia provocemus. Quoniam in estintom. 11 Dact. Gorl. n. 314, ut quibufidam
principio hujus cap. dixerat philsophos eadem et placet. Hav.
monere et proliteri, innocenliam, jiistitiam, palien- (85) Phrynen Diogenis super recumbentis ardori
tiam, sobrietatem, puiicitiam, singulajam refellit, subantem. Inter epulas Cynico cynice morigeram.
servata orationis suse numerositate, dum dicit :
B Lac.
((De pudicitia provocemus, et de probitate defen- (86) In adulterio periisse. Falsum hoc, si scripto-
dam, et de modestia certem, et de asquanimitate ribus qui adhuc exstant fides. Itaque eic scribit adl
congrediar, et de lide cornparem, denique de sim- Eusebium, p. 125 Josephus Scaliger, hoc loco in I
:

plicitate consistam. » Pamelius et alii hic le^unt TertuUiano aut [j.vr][j.ovix6v <jt^aX|jta esse, aut, ait, i,J

provocemus, sed Rgen. et Rigalt. emendant provo- impostor est qui illi hoc persuasit. Mortuus esti
'
cemur. Quod minus cum reliquis convenit. Meiius enim valde senex l^ d.^Jii.ici.c;. Nondissimilis tamen
legas provocem. Qualis vero philosophorum conti- mors aliorum quos enumerat Plinius, Hist. Nat.\
nentia? audi Lucianum in Fngiiivis : 0\ 8k jji.aXa lib. vii,13 :((Gornelius Gallus praetorius et T.
c.
ffsjjivol, etc. i. e. « Sed hi cum admodum casli et Haterius eques Boraanus in Venere obiere. » Btl
severi extrinsecus et publice appareant, si puerum Valeriua Maximus, lib. ix, cap. 12 Fortis hujus* :

nacti fuerint formosum, aut speciosam mulierem, mor?, illorum perridicula. Cornelius enim GalluBiJ
aut speraverint, melius est facere quae faciunt praetorius, et T. Haterius eques Rom. inter usumi
Nonnulii vero suoruin etiam hospitum uxores cor- Veneris absumpti sunt. » Qui idem sapienter proJ
rumpentes abducunt, ut Trojanus ille Paris, credo moresuo addithaec Quanquam quorsum attinetil
;
((

et ipsas philosophari cupientes. » Chrysostomum eorum cavillari lata quos non libido sua, sed fra-J
etiam, Orat. de S. Babyla « At temperans, inquis,
: gilitatid humanae ratio abstulitl Fine namque vit8B[|
fuit continentemque vitam egit Sinopensis ille, ut nostrae variis et occultis causis exposito, inter-j
qui etiam legitimas nuptias non sustinuerit. Sed quaedam immerentia supremi fati titulum oo-<
du!i'.
adde, obsecro, temperantise ac conlinentiae illius (]
i
cupant; cum magis in tempus mortis incidant,^!
modum. Tu vero nequaquam addcs, qui libenlius quara ipsam mortem accersant. » Speusippus ta-^j
temperantiaelaudesillidetraxeris,quamtemperantiae men -^iSovwv f,tTwv, voluptatibus deditus, est Laer-
ejus modum prodideris, adeo certe ille infarais, ac tio. Hav.
magno dedecore plenus. Percurrerem hoc loco et (87) Democritus excxcando semelipsum. Vincen-
caeterorum nuga8,stultum ac vanum studium,deni- tius Bellovacensis, in Speculo Dodrinati, lib. v,j
qne turpiiudinem ubi enim, quaeso, utile est,
: cap. 98 « Tertuilianus quoque refert Democritur
;

seminis humani gustu non temperare? id quod fa- philosophum excaecasse seipsum; eo quod mulie-
ciebat Stagirites quale commodum cum matribus
;
res aspicere sine concupiscentia non valebat .
>>

ac seroribus raiscori ? quod quidem philosophus Et rursus, cap. 175 « Unde de Democrito philo-
:

Stoae sanxit. Percurrerem etiam

praefectus legi Bopho refert Agellius in libro Noctiwn Atticaram,
Academiae principem, illusque discipulum ; item quod natione Abderites fuerit et ditissimus; qui
et eos, de quibus major est admiratio, his quos omne patrimonium suum relinquens suis clvibus,
nominavi obsceniores fuisse demonstrarem:obsce- Athenas profectus est et ibi oculos sibi eruit tan- :

num quoque puerorum amorem ab illis in honesta- quam scilicet impedimento bonorum studiorum.ut
tis et philosophiae partem adnumeratum omni ,
vegetatiores cogitationes habsret. Liberius tamen
retecta allegoria denudarem nisi tum nobis ad , dicit eum oculos sibi eruisse, ne videret bene ease
alia properantibus oratio longior hac ratione fieret, malis civibus. Tertullianus dicit, quod ideo excae-
tum omnium illorum ritus, uno a nobis detecto, cavit seipsum, quia mulieres sine concupiscentia
Batis superque redargueretur. » Hav, rv aspicere non poterat. Addit de suo porro meritc :

(84) Corruptor adohsceneium pronuntiatur . Haec sibi oculos eruit, qui magicas tenebras oculis hu-
est prajstanlissimi God. Fuld. lectio, quam recepit manis invenit. Hav.
(88) Diogenes superbos, etc. Hieronymus,
Rigalt. ; nam alii minus venuste (( Ego partem :
Contra
sententiae Atticae in Socratem corroptorem adoles- Jovinian. u Plato cum dives esset, et toros ejus
centium pronuntiatam. » Lugd. B. legit. pronun- Diogenes lutatis pedibus conculcaret,ut posset va-

tiatum. De Locrate etiam Noster lib. de Anima, care philosophiae, elegit Academiam, at yillam
c. 1Adolescentiam vitians. Et passim veteres.
: urbe procul, non solum desertam^sed etiam pesti

Lucianus, in Vitarum Auctione, et in Eunucho, in lentem, ut cura et assiduitate morborum libidinif

Dialogis etiam Meretricis Dial. 10 Theodoretus,
Gr. Aff. Cur. p. 174 et 175. Non defuere tamen
qui philosophum hoc crimine absolverent, illum-
que dilexisse pulchros dicant,quoniam ex venusto
membrorum et oriahabitu virtutem animi et gene-
aosam indolem venabatur,quo etiam inclinat Non-
: impetus frangeretur, unde et plures ejus discipul
oculos sibi effoderunt. » Pro deculcat Fuld. decal
cat. Hav.
(89) Pythagoras apud Thurios. Sic Rig.
Herald
Rh. et Ald. nonnulli Ttiyrios. De morte Pythagorv
cum variaa opiniones, tum et iUa fuit vi adversa
877 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 578

Christianus nec in pauperem superbit. Si de mo- A comparem , Anaxagoras depositum hospitibus

deslia cert«m, ecce Pylhaguras apud Thurios.Zeno denegavil (91) : Christianis etiam extra fideiis

apud Prinenses tyrannidem afrectanl Ghristia- : vocatur. Si de simplicilate consistam, Aristoteles

nu8 vero noc (Bdilitatem (90). Si de animi aequi- familiarem suum Ilermiam turpiter loco*' excedere
lalo 61*1 congrediar, Lycurgus aro/.apTip?i7'.v fecit (9:i) : Christianus nec inimicum euum laedit.

optavit, quod legea ejus Lacones emendassent : Idem Arislotcles tam turpitcr Alexandro regendo
Chrietianus etiam dainnatus gratias agit.Si de fide potius ('J3j adulatur, quam Plato 613 Diony-

Variee lectiones
*' Forte toro llaver.
Commentarius.
riorum dum dominationera affectat crematum, lebrans sed defendens Aristotelem Athenacus de"
;

vide Laertium ot Athenagoram. Arnobius, lib. i : monstrat non hymnum sed scholion esse^ipsumqu^
« Pythagoras 8amius suspicione dominationis in- carmen subjecit, ubi ad virtulem eermo est, el de
justa vivus concrematus in fano est. » Lego inusta Hcrmia, qucm llerculi, Achilli et Ajaci comparat,
vcl injusla. Hav. illa cxstant :

(90) Chrislianis vero nec aedilUalem. Ibidem apud

25; 8' ivex' <piX(ou [i.op(p5<;
Alduin, uiale. « Chr. vere nec civilatem.« ALdiliUi- g Kai 'ATapviu); ivTpotpo;
iem vcro non temere nominat, ut ad quum el plebi 'll£X(o'j y/poj7£v a'jYa;.
pateret aditus, et ad quam videntur pertinuisse
lov yap aoiOtjJiov Epyo'.;,
munera non ampia valde, ut vici magistratus et 'AOavaxov -zi |Ji'.v a'j^/-^70'jT'. Mo~jia.i
Bimilia.Martialis de ridiculoOctacilii faslu etaemu-
MvT)ji.O(T'JVT,<; ()j^a.zipti,
latione, lib. x, Epigr. 79 ;
Ato; $£v(o'j, aE^a; a'j;ouaai
<l>iX(ai; "rE •^ipoL^; peSaia;.
Consul Torquatus, vici fuit ille magister,
Nec miuor in tanto visua honore sibi. hw. i.e. « Ob amabilem formam tuam se privavit lu-
mine solis alumnus Aterneae. Qucm actis rebus
(91) Anaxacjoras depositum hospitibus denegavit. clarum et celebrem sempiternalaudcMusae decora-
Rectissime ita Cod. Fuldensis cujus collationem a bunt, Mnemosynes ac Jovis Hospilalis filiae vene-
Fr. Modio factam et Scioppio descriptam notis rationem extollentes, firma;que amicitire pramia. »
8uis subjunxorat Junius. Qua cum uti potuissent Ibidem citantur illa Arislotelis Oj 7^0 av ttoxs :

Heraldus et La Cerda, illam inspicere passim ne- 'Eopi£(a 6'j£iv tu; dOavaxqj irpoaipo J[jlevo;, oj; O"'!')'^^»
glexerunt, edentes cum aiiis hostilms, quod prae jjivfj(jia xax£ax£'ja^ov, xai dOavaxti^Eiv tt,v (puaiv
noc nostro absurdum valde est Rigaltiu9,qui solus [jo^jXijjJiEvoi; e7rtxao(oti; xai T'ix(at; ixoauY^aaxo, i. e.
prajclara illa collatione in editione sua, uti novit, « Hermeise, ut irnmortali, cum ego sacrificare non
sictransposuit denegavit hospitibus ; cur illud, ne- deliberarcm, scpulcrum, ut mortali, exstruxi im- :

scio. Tangit Aristoteles hujus delicti iniquitatem Q mortalem vero lamam ejus reddcre cupicns, fune-
Problem scct. 29, qu. 2, et cur sit gravius quam bri commcndatione atque laudatione eum coho-
negare mutuum, irpot; ydp x^ ?^[Jt(a, xat xt|V Ti^axtv nestavi. » Sed est in ms. L. B. monstrum aliquod
iiapaoa(v£t, i. e. « Prieter damnum enim, fides ne- lectionis. « Herimantra putriculo excedere fecit, »
gligitur. » Et, 6 (jiev oov £8tox£ to; <p(At|j, 6 81 i-nt- sensum assequi nondum potui.An potius legendum
w; ^/Opov « Hic enim rem suam credidit
axipTiaev ;
Hermiam turpiter toro excedere fccit? » Quod
tanquam amico, ille denegat tanquam inimico. » confirmat Laertius. Hav.
Lucianus de Hermodoro Epicureo simile narrat in (93) Alexuiidro regendo potius. Idem Codex regi,
lcaronicnippo ; Kat ^ap al xdx£(vou; kwptuv, 'Ep- sed male. Debuerat potius, inquif, ferocem ejug
[jtoStopov fJL£v xov 'ETrtxo'jpttov, ^tX(tov ^v£xa 8pa- adolescentiam regere freno modestiae magister ,

5(_(ji(ov eixtopxoijvxa, i. e. « Nam inter eos quidem ejus, quam ut aulicus ipsi assonfari et demontiam
videbam Epicureum Hermodorum ob mille drach- animi ougere.Sed hujus in sapienfibus Poeculi adu-
mas pejerantem. » Sod dc Anaxagora nihil legitur, lationis insigne nobis excmplum pra^bet .^rrianus,
nec inlorpreles quidquara afferunt. Non dubito ta- de l'^.vpcd. Alex. lib. iv, cap. 9, p. 104 edit. Gron.
men quin ad illa Luciani itidem
illum pertineant Ibi indignanfo sibique irascente Alexandro ob in-
in Lapilhis, itaTertuUiani nostri verbis respon- fandam Cliti cajdom dicit illc Arianus. E'ti 81 o't
dont adainuasin, etiam umplius doronles in disci- Xeyouatv 'Avd^apyov tov aot5taxT,v iXO^Tv, etc, i. 6.
gulo suo scelus hoc porpotratum. Ibi Clcodemus : « Sunt qui scribant, Anaxarchum sophisfam con-
uSl xoo ^evou (jtaOTjxou Aa6tov xoutpoStov Tcapaxaxa- solandi ejus caiisa arcessitum, ad eum venisse,
Or^xot; eTtetxa xaxd xfj; IlaXXdSo; (jfr| e 'Xr,(pi-
(ji)(jtoaa
'
n cumque cubantom atque suspirantem ofTondisset,
vat, i. e. « Neque
hospitis discipuli,accepto viatico arridentem dixissc, ignorare ipsum cur vcterea
quod deposuerat, posloa per Palladem, a mo non sapientes Justitiam Jovi assidcnfem fecerint ni- ;

acceptuin dojeravi. « Vide Ezechielom, cap. xviii, mirum quia quidquid a Jove decernifur, id jusfe
12; et Laortium, in Pittaco et Platone. ll.w. factum esse conseri deboal oportere igifur.quae a;

(92) Hermiain turpiler loco excedere fecit. Addu- magno rege ficrent, Justa existimari, primum qui-
cit ex Laertio La Cerda Aristippi narrationem, dem ab ipso rego,doinde a caeteris mortalibus. At-
Arislotclom ab Hcrmia concubinam o.jus accepisse, qiie hoc quidemdicfo func nonnihil solatii Alexan-
scd huc vix pcrlinere ipso fatetur. Potuissot alio- dro attulisse. » Sod ipse pra?clare addit ; Kaxiv
quin huc respexisse Lucianus, certe allusisso ; Se (JLeYa tb; Jyto cpr,ijit e^tpydaaaOat 'AXeJdvSpep,
dum scribit in Lapitn^is, sl» 8e, tt;v Stoarpdxou yu- etc, i. 6. « Ego vero majoris errati quam prioris
vaTxa xoij (jtaOT)xo'j e(jLo(y£uaa;, lo KXe^iSr, ijte. « Tu aucforem Alexandro Anaxarchum fuisse censeo, si
vero, Cleodeme, Sostrali discipuli tui uxorom illam viri snpientis sententiam osse statuit Non :

stnprasti. » Ilunc vero Hermiam intimum in Aris- oporfere nimirum regem eummo studio delecfuque
amicitia locum obtinuissc.patel ex Afhena-o
totelis habito jusfa agere sed quidquid aut qualecumque
;

m cujus lib. xv, cap. IG, philosophus ut impius sit quod rcx laciat, jusfuin consori dcbcre. » Cui
accusatur,quoniani isti Hermi.T divinmn trihuissct culpa^ tiuam «flineni fccerinf .\ristofolom, pafet ex
bonorem, memonum ojus, ut deorum, hymno ce- ista cum hoc Ana:^urcho coUatione apud Luciauum
579 TERTULLIANI OPEHUM PARS I.— SERIES I, APOLOGETIGA. 580

sio (94) ventris gratla venditatur.Aristlppus in pur- A gula disciplin;» ; desinunt tum Ghristiani haberi
pura (95) sub magna gravitatis superlicie nepota- penes nos, phiiosophi vero ilii 5t4 cum talibus
tur, et Hippias (9G), dum civitati insidias dispo- 1'actis in nomine et in honore sapientia3 perseve-

nit, occidiliir.lloc pro suis omni atrocitate dissipa- rant apud vos. Quid adeo *^ simile philosophus et
lis nemo unquam Christianus tentavit. Sed dicet Christianus, Gi«ci<E discipulus et Co3li, famae ne-
aliquis, etiam de nostris e.Kcedere quosdam a re- gotiator et salutis *^, verborum et factorum opera-

Variae lectiones

*2
Cod. Lugd., Ald., Rig. et Hav. Adeo quid : scribendum fortasse, Atque adeo quid, eto.
:
*3 Edd. anle
Rigaltium omnes : vita, cod. Fuld. et salutis vitse.

Commentarius.
in Parasito ; EupnriST)!; ixlw yap, Sti 'Ap-^iXan^ u.k- magno in pretio fuit. » Idem de eodem in Para-
^pi Toij Oavaxou TcapsaiTEt, xal 'Av(i$ap)(^o; 'AXe- sito Kat ouxo; iJiivxot xaxa xov auxov -^pi^o-^, etc,
:

^avSpy, TravTWi; iTctatairai. Kat 'AptaxoTsAr); §1 xtj^ i. e. « Et ille per id aetatis Syracusis versatus est
TrapaffiTtxii; 7]p^axo (Jiovov, aXXwv
waTrep xat tojv parasitando apud Dionysium, apud quem parasi-
x£)(^vwv, i. e. » Quod autera Euripides apud Arche- torum omnium maxirae probabatur,ut qui ad hanc
laum ad mortem usque, Anaxarchus apud Alexan- artem prae caeteris singulari praeditus esset indu-
drum egit parasitura, plane corapertum habes. stria adeo ut quotidie coquos ad eum mitteret
:

Caeterum Aristoteles parasiticam orsus est solum, Dionysius, ut ex ipso discerent. Uic quidem videtur
ut fecit in reiiquis artibus. » Mordet philosophum, -n digne hanc artem excoluisse. » Itaque in Dis Ac-
quod omnia scire et docere cupiens, in nullo per- " cusato digladiantes de illo inducit Virtutem et
fecte exceiluerit. Qui idem tamen aulicas caiiens Voluptatem seu Mollitiem. Ibi Virtus 'Efi.6; yap ;

artes cognatum suum Callisthenera frustra monuit, laxtv 'Ap(t7Xtuuo<, w; S-r)Xou(jtv o\ Xoyot xai xa epya.
temperaret ferociam animi, ne sibi fatura raatura- i. e. « Meus est Aristippus,quod quidem sermones

rel, Alexandro congredi nesciens, ut supra docui- ejus et opera ostendunt. » Respondet MoUities :

mus. Hav. (>u|jLevouv, iXX' l\ii, xtjv Tpucp t^v ijJtoc ^ap 6 avY)j3, •

(94) Quam Plato Dionysio, etc. Sensus est, nec to; eaxtv opav (Jtto xu)v (TX£cp(Xvwv, xat x-fji; Troptfupt-
alius esse potest tam turpiter gratiam Alexandri
: 8o;, xat xcov, i. e. « Minime, sed me (prius loqui
captat Aristoteles, quam lautitias et coenas Diony- decet) quae sum Mollities. Meus enim est homo
sii Plato. Itaque recte La Cerda et Rigalt. jugula- ille, ut videre est ex coronis, purpura et unguen-
verunt velerem lectionem, licet in omnibus sit tis. » Ibi tum Justitia judex Mtj (ptXovetxfjxe, etc.
:

mss. et editis, Plato a Dionysio. Lucianus, in Pa- i. e. « Ne contendite, difTeretur enim et haec causa
rasito : '0 ol nXaxtov 6!j.u)v 6 Y£vvat6xaxoc, etc, i. e. eo usque dum Jupiter de Dionysio sententiaui
« Vester quoque generosissiraus ille Plato, in Si- feret. Hoc enim illi videtur assimile : adeo ut si
ciliam hac de causa venit. Ubi cura paucos dies Voluptas vicerit, Aristippum quoque Mollities ha-
apud regera esset parasiLus.quia ad eam erat inha- bitura sit si contra Stoa, hic Virtuti adjudicetur.»
;

bilis, excedit. Rursus repetitis Athenis postquam Et haec quidem anirai exhilarandi causa dicta
vebemens studium adhibuisset, seque adornasset, sunt ; sed serio ab Epiphanio appellatur yau-
secunda navigatione Siciliara petivit ubi paucos ; pt[jLapYoi; xat tpiX7^oovo<;, i. e. gulx et voluptatibus
dies coenatus, iterum prae iraperitia excidit. » *-"
dedilus, contra haeresin 80. Unde sic Lactantius,
Idque complures affirmasse scriptis ait. Notatque Div. Inslit. lib. Arislippo _ne respon-
iii, c. 8 ; «
ob hanc causam Nazianz. 2, in Jul. Cognituraque dendura quidera duco, quem in corporis volupta-
ex Laertio est, quid Diogeni Plato insusurraverit, tem semper intuentem, nihilque aliud, quam ven-
Platonique Diogenes responderit. Hav. tri et Veneri servientem, neraini dubiura est ho-
(95) Aristippus in purpura, etc. Hujus luxuriae minera non fuisse. Sic enim vixit, ut nihil inter
multi merainerunt. Nazianzenus in Carm. Cygn. eura pecuderaque distaret, nisi unicum, quod lo-
et alii. Vitam descripsit copiose Laertius. Sed et quebatur. » Hav.
Lucianus illud philosophorum flagellum lepide de- (96) Hippias. Fuit tali nomine philosophus
cujus
notavit. In Vitarura itaque Auctione Jup.« Aliura ; ut omnium discipiinarum non tantum, sed et
accerse, Cyrenaeura illum purpura amictum et co- artium peritissimi meminit Cicero lib. iii. De Ora-
ronatum. » Mercur. « Agitc, animura advertite tore. Laudes etiam copiose prosequitur Xenophon
omnes.Hes sumptuosaest quasque divitibusindiget. Memorab. lib. iv, el Lucianus, in Hippia. Sed de
Vita haec est jucunda, vita ter beata. Quis cupit hoc nihil tale legitur. An igitur confudit hunc cum
delicias? quis emet mollissimum ? » Mercat.« Ac- Hippia qui Pisistrati fuit filius ? de quo Cicero
cede tu, et dic quid noris, emam enim te si utilis scribit ad Atticum « Nefarius Hippiaa, Pisistrati
;

filius, qui in Maralhonia pugna occidit, arma

fueris ? Mercur. « Ne obturba, o bone, neque con-
interroga ipsum, ebrius enim est, itaque non po- tra patriam ferens.» Rem quoque narrat Justinus,
terit tibi respjondere, lingua, ut vides, titubans. » lib. 11, Fuit taraen hoc magis apertum
cap. 9.
Mkrcator. « Quis mentis compos emat tam corru- D bellum quam urbi insidiae. Vel igitur
dispositas
ptum et immodestum raancipiura? quoque tot Hippias ille Eleus a quibusdam scriptoribus, quos
unguenta olet, quam vero grossu lubrico et ra- Septimo videre contigit,urbi suae insidias struens,
tione carente incedit. Sed utique, Mercuri, dic, hoc modo periit, vel alius quispiara intelligitur
quibus artibus pr.fiditus sit, aut quae traetare so- cujus nomen est corruptura. Et certe testantur m
leat. » Mercur. « In surama, convivator cst et rns. Fuld. exstitisse Ychthias, et ipse in Cod.
Lugd.
itaque fuisse ali-
compotor egregius quin ad exercendas impudicas
; Bat. observavi Jelhictias. Potuit
et lascivas saltationes,una cum tibicina admodum qui plerique illius
quis e Pythagora sectatoribus,
idoneus esset amatori cuidam et perdito hero. crirainis rei interierunt. Jamblico sane memora-
6b,
Quod ad alia attinet, parandorum bellariorum e?t tur inter ilios quidem Eulhicles Reginensis, cap.
gnarus, ct in adornandis eduliis exercitatissimus. mss. valde est affino, po-
quod noraen lectionibus
Breviter, voluptatis artifex est institutus enim ; tuitque ab aliis scribi Euthiclias,et hinc corrumpi
est Athenis, atque Siciliae tyrannis servivit, quibus in Jethiclias. Hav.
 —
581 APOLOGETICUS ADV. GENTES. 58i

tor, rerum ** aedificator el destructor, interpola- A poetarurn, qui sophislarum, qui non de prophe-
tor erroris et integrator veritatis, furutor ejus et tarum tonte 510 potaverit ? Inde igitur philoso-
custos '''^
(-4).
phi sitim ingenii sui rigaverunt ; nam quia qufe-
dam de nostris habent, ea propter nos comparant
515 CAPUT XLVII.
iliis ". Inde, opinor, et c quibusdara philosophia
AiiGUMENTUM. lmo,u quid sanum vet veritati simile
in scriplis pkiioxophorum inveniatur, td lolum. ab
lcgibus ** quoque ejecta est a Thebanis (08) dico,
antiiiuiore tegc Dei, quam incorrupiam Ckristiani a Spartiatis et Argivis. Dum ud noslra conan-
habeant. muhialum, sed ita ut pro captu et vo- tur **
(09), et homines gloriaj (1), ut diximus, et
lun'ate sua quilibet eorum id corruperit et muta- *"
eloquentiae solius iibidinosi, si quid in eanctis
verit, quod itaque nutlam paritatem inter utrosque
offenderunt digestis, exinde regestum "'
pro insti-
inferat, seb magis ostendat, diiersas illorum se-
ctas rh unica veritale, quam de nntiquiore forma verterunt neque tuto curiositatis ad propria ^^
posiident Christiani. in infinitos errores procidisse. quo minus interpola- satis credentes divina esse,

lil. Adhuc enim mihi

" proficit antiquitas prae- rent, nequo satis intelligentes, ut adhuc tunc

Btructa divinaj litteraturae (97), quo facile credatur subnubila "^, etiam ipsis Judaeis obumbrata, quo-
thesaurum eam fuisse poslcriori cuique sapientiae. rum propria videbantur.Nam et si qua simplicitas

Et Hi non onus jam voluminis temperarem, etiara erat veritatis, eo magis scrupuloi=ita3 humana

excurrerem in hanc quoquo probationem. Quis B fidem aepcrnata nutabat "^ (2), per quod in iacer-

Variee lectiones.
** omnes et rerum. Sed. s. deorum, ut conjecit A. Neander, s. idolorum scripsisse vi-
Edit. Ritj. e.xccpta :

delur TerluU. Edde ante liigaltium dcstr., amicus ct inimicus erroris, veritatis interpolator et inte-
^*^
;

grator et expressor, et furator ejus et custof ? Fu/ryo Antiquior omnibus ni fallor ? Adhuc, etc,
'•^
:

lUien., Gang., Iler. Ant. omnia vcritas [ni fallor] et hoc mihi. etc.Ge/ew.custos antiquior omnibus fallor?
:

Sed rctie voce. ista ab hoc toco aliena deleverunt Rigalt. all.
" Ila lisec verba, qux deleverut tiigalt.,
e cod. Fuld. restituit llav., cajteri ut qua; de nostris habent, ea nos compareni illis.
:
*» Legibus

addidit Ilaverc. e Cod. Fuld.

*" Dum nostra conantur Franeq dum nostra contaminantur Rhen.
^youver. nam ad nostra contaminantur. Rig. «0 Scripturis intrusum in vet. expunxit liig.
;
Vv. exm-
"' Sublimia
do rcgcstum Rig. inseruit auctoritate cod. Fuld. ^2 Opera add. Fran. lilien. "Mutabat
Rhenun.
Commentarius.
(97) prxstrucla divinx litteraturse.
Antiquilas memoria vixit, qui in ea urbe, ex qua aliquando
YA\&m hicinquitinstituto meo servit summa divinae philosophi vclut corruptores juventutis abire jussi
ScriptursR antiquitas, cujus scriptoribus etiam ve- sunt, scientiam popinaj pmfe^sus, disciplina sua
tuslissimos vcstros pnsthumare aliquot sajculis sroculum infeoit. » Hav.
supra cap. 19, ostendimus. Ex illis scilicet si quid (99) Dum ad nostra conatnr. Viri docti dum ha;c
^
vorn sapiant philosophi vestri sua omnia hause- prioribus annectcre volunt, varie turbant sensum.
runt, sed dum ingcnii sui modulo raetiuntur mul- Pulant Tertull. velle dicere philosophiam ejeclam
tifariam deturparunt. Hav, a quihusdam civitatibus, dum philosophi simile
(98) A Tliebrnis. IL-bc cum sit scriptio
Fuld. et Christianorum dogmatibus somniant, quod jam
Lugd. Bat. mss. pari consensu, non dubito quin scmel dixit. Simplex itaque et verus sensus hic
volueritsic cxprimcrc Tertull. licet alii habeant est : Philosophi, homines et glorite et eloqueutioe
aThebanis. Fuld. etiam mox et ab Spartanis, el solius studioai, dum aliquid do nostro sapere vo-
Argmis, ubi alii Sj^arliatis, et Argivis. Imo ipsis lunt, sacram Scripturam et cngnitionem Dei co-
Athcnis aliqunndo cxsulare coacti sunt philosophi, rumpunt. Itaque pnst Argivis punctum ost ponen-
cum docrcto Sophoclis filii Amphiclida) omnibus dum, ot sensus planus est. Editio Atdina legebat
schola intcrdicta est, nisi quos senatus et plebs t)um a vestra conantur, » errore solito. Cod,
(.

probijssot Tcstis Diogenes Laertitis in Vita Tlieo- Agob « Dum

a nostra conantur ct b.g.: etc ,»viana
:

phrasli, non lonj^e a principio. Ibi de Theophra- ita apcriens ad rectam distinctionom. Wouwer et
8to Totouxo; 06 (ov, 6'jji(0s im^iiriat, etc, i. e.
:
Rhen.: « Dumnostra contaminantur.» Unde Rig'»lt.:
« esset hujusmodi,seoessit ad tempus
Cum tamcn <i Dum ad nostra contaminanfur. » Quomodo ex
et ipso ut philosophi' reliqni. Quippe Sophocles v. c. laudat in ora libri moi et amplectitur Scri-
Amphiclidai filius legcm tulerat, uti nc quis phi- verius. Pam. ct La Corda, » Dum nostra conan-
losophorum pr.i^c.ssct schol.Tc, nisi id senatus aut tur. » Rectius mss. Puteani Fuld. Ilerald. eliam
plebs dccrcvissct ; qui secus faceret, capitale es- Lugd Bat « Dum ad nostra conantur. » Sic fere
:

Bet. » Sed additur ibidcm 'AXXa «'jOk; iTravriX- : D cap. 40 « Et si qua illio arborum poma conantur
:

6ov eUviwxa, etc, i. e. « Vcrum scquenti anno oculis tenus. » IIav.

denuo reversi snnt, cum a Philone Sophocli dies {{] llomines ghri,v etc. Philosophus ,est animal
diotua osspt. Quo temnore Athenienscs ea lege glori.-e, vonaleque rumorum niancipium, inquit
abrogata. Sophoclem talcntis quinque mulctarunt, Tortnll. alibi, Augnstinus, ep. 56 « Inanis gloria; :

decreveruntqnn philosophis rcditum. » Ubi Casau- manripia, » sicquo passim apud Patres et vetercs
honus illa Alhonnei profert Deipnosoph. lib. xm : sophistHrum turaor suggillatur qui xXe— txr, To-.fta
Ki\ ilotfoxXfi;, 6'(Ttt? <\iri'^{<sixt'^i e^EXaJE iravxa; dicitur a philopophorum Horaoro. Lr Pr.
T^; 'ATttxTjs, i. 0. « Kt Sophooles,
(ftXoj^Jtfotx; (2) yutabat. Veteros eilitinncs Barr. Ald. Rhen.
cnjus docreto omnos philnsophi Athonis sunt Heraldi, Pam. Cnd. otiam L. B mutabat. Quod :

ojpcli. > Sod in Italiam tranaire si volis, ipsa urhe discodens a Junio,defondit etiam in nolis La Corda.
Homa pulsos vidoas nam ipsa J(Hi verba ctiam- ; Ast Junius rocto omendavit nutabat.nec aliter mss.
nuni oxsfant apnd r.ollium. yoct. Mtir.hh. xv.c.tl, Fuld. Ap:nb. et ipsc Rigaltius. IMiilosnphi illi 50-
ot Suctonium, rfc Claris Rhctorihus in principio. nbnubila
lius glnri.T? ot eloqucntia? lihidinnsi, sicul
nuc respicit Soneca. cnm sfeculi sui mores taxat illisalquo obtocla nnn intolloxorunt. ita illis qua)
in Consolat ad Ilclviam, c. 10 : « Apiciua nostra pcr se satia clara eraat fiderc non sunt ausi, as-
583 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 584
tum miscuorunt etiam quod invenerant certum. * numeris ^* qua Epicurus et Pythagoras. alii ex
laventum enim Bolumniodo Dcum non ut invene- igne, qua Heraclito visum est et Plalonici qui- ;

ranl (3) disputaverunl, ut dc 517 qualitate et dem curanlem rorum couLra Kpicurei oliosum (6) ;

de natura ojus et de sede disceptent (4). Alii in- et inexercitum (7), 517 et, ut ita dixerim, nerai-
corporalem asseverant, alii corporalem (5), qua nem humanis rebus •''
;
positum vero extra mun-
Platonici, qua et Stoici ">'',
alii cx atomis, alii ex dum Stoici (8), qui figuli modo extrinsecus tor-

Varise lectiones.
" Ut tam Platonici quam Stoici Fran. Paris *" Sicut Fran. Paris. "''
Immunem ab humanis rebus
Wouwer.
Gommentarius.
Bueti sophisticis nugis et philosophicis involucris, vocTv X(I)V Ka6' fjiJtai; irpaYiJLaxwv ou iraaiv iSoxouv
itaque omnia miscuerunt. Eleganterin lib. ad Nat. o\ O£0t, (iX/a -T^tJtiv xivec; o\ if,!; au|ji.7raarji; iirifJiiXeia;
II. 2 « Nam et alias veritatis simplicitas persoru-
: auxou; «cpievxEi;, MUTztp fip.El; eU6Ga[j.ev dTroXutiv
pulositatem plerumque Ode nutat. » Hav. xwv XeixoupYiwv xo'ji; ^!.^ir\pay.6zy.ij ouClv •^ip 6'xi
Sensus obscurus hic est.
(3) Noii ut invenei-unt. [JLT) xoTc XLOiJLixol!; Sopucpopr^fjtaiTiv eotx6xa? aiixou?
lllialiquam Uei cognitionem ex sacris Scripturis elaaYoutftv, i. e. « Deinde noD omnes existimabant
haurientes, non, quod debucrant, secundum illas g res mortalium curae diis esse verum erant mon- :

Deum docuerunt, nec ad illas populum relegave- nulli qui ipsos omni cura liberantes (ut nos senio
runt, sed quasi sua opera Divinitatem perscrutati confectos a ministeriis dimittere consuevimua),
essent, gloriara captaverunt,nec in ipsa Dei cogni- nihilo aliusmodi eos inducerent, quara cujusmodi
tione valde inter se consentienles, dum alii, etc, satellitia tn comoediis induci solent. » Apte assi-
in quo a veritate aberrare se docent, quae est sim- milat Sopu(f)op-/^[jiaatv xtojjttxoT?, quoniam mutae per-
plex et unica. Nescio qui factum ut ab edit. Rig. Bonae erant,et quibus nulla oratio aut insigniorac-
qua utor, totum hoc absit,contra omnes mss.HAV. tus in scena tribuebatur. Hav.
(4) De sede dieeeptent. Quem nonnulli hoc modo (7) Et inexerciium. Mss. Fuld. L. B. et inexerci-
ubique esse statuunt, ut simul omnia pars sint tatum. Manet tale illud Hilarii Pictaviensis, in
Divinitatis. In qua impia opinione fuit Luoanus, Psal. Lxiii « Porro qui curam humanae conver-
:

lib. IX, 582. sationis Deo aufert, cognoscet eeterni regni Deum
judicem. » Hav.
Estque Dei sedes, ubi tcrra, et pontus et aer.
(8) Positum vero extra mundum stoici. Qusesitum
Et cceIuiii el virlus. Superos quid quccriaius ultra ?
quidera fuit inter philosophos « Deus sedens opus :
Jupiter est quodeumque vides quodcumque movetur.
suum spectet, an tractet ? utrumue extrinsecus
De deo Epicureorum Cic. lib. i de Nat. deorum, illi circumfusus sit,an toti inditus ? immortalis sit
cap. 103 « Verum sit sane, ut vultis, Deus, efQ-
:
munuus, an inter caduca, et ad tempus nata, nu-
gies hominis, et imago.Quod ejus est domicilium? merandus. » Verba suntSenecae de Vita beala,c&^.
quae sedes? qui locus ? » Deinde ubi dixit etiam p 31, qua3, ut ibidem plura, ad caput hoc speclant;
cunctis animalibus suum esse locum, ubi degant, ^ seri locatio illa Dei extra mundum, non Stoicorum
pergit cap. 104 « Qusro igitur vester deus pri-
:
sed Epicureorum placitis ascribi debet. Nam ex
mum ubi habitet ? » Idem lib. ii, de iisdem ita illorum quidem mente luculentamhanc Dei descri-
pergit « Deorum quos perlucidos et perstatiles
:
ptionem dat Seneca in Praefat. ad Quxst Natural.
induxit, sedem esse, tanquam inter duos mundos, u Solus est omnia, opus suum, et extra et infra
propter metum ruinarum. » Hav. tenet.» IJi vero niiseri nugatoresDeum extra mun-
(5) Aliiinco7-poralem asseverant, alii corporalem, dum e.jeccrunt. Seneca, lib. iv de Beneficiis, cap.
Lucianup loco adducto 'Exi 51, o\ p.ev, adwjjLaxiv
:
19 : « Tu denique, Epicure, Deum inermem facis ;

•tt xai ajjioptfov -f;YO'jvco etvat xo ©eIov, ol 81, toc omnia illi tela, omnem detraxisti potentiam, et ne
TTEpi <7(0|jiaxoq aiixoij oiEvooiJvxo. i. e. « Ad haec alii cuiquam metuendus esset, projecisli ipsum extra
incorporeum quiddam alque informe pulabant es- metam.» Ut ibidem ^pro melum recte corrigit ma-
se Numrin, alii corporis esse imaginabantur. » gnus interpres, conferens cum hislocis ex lib, vil
Hav. ejusdem libri : « Alius diis objicil negligentiam
(6) Contra Epicurei oliosum.
Describente natu- nostri, alius illos extra mundum suum projicit. »

rara istius ridiculas divinitatis Epicureo Lucretio, Et epist. 90 « Non de ea philosophia loqhor qnsa
:

lib. I, 57 ; et ii, 646. civem extra patriam posuit, exlra mundum deos.»
Ubi ergo ? nescio in quibus intermundis, ad quos
Omnis enim Divum per se nalura necesse est facete respicit Cicero, lib. ii, de Divinat. « Deo- :

Immortali eevo summa cum pace frualur, rum, quus perlucidos et perstatilesinduxit, sedem
Semota a nostlis rebus,sejupetaque longe.
D esse tanquam inter duos ludos, s\o inter duos
Nam privata dolore orani, privata periclis,
Jpsa suis poUeQS opibus. uiliil indiga nost, i. raundos, propter metum ruinarum. Sed_ oper»
Nec beae promeritis capitur, nec taugltur ira. pretium est, ut lectorem ablegam ad Justi Lipsii
Phijsiolog, Stoicor. lib. i, cap. uH., seu 21, ubi
Quales dii non potuere non risum excutere cor- locum huncTertuIliani tuxal et pluribus testimo-
datis et sapientibus viris. Unde Cicero, lib. n de nis Stoicos defendit. Nescio an ad hanc philos(p-
Nat. deorum « Nihil curare deos, nec sui,
: phorum opiniodem respexerit Lucianus, an Chri-
nec alieni, sed monogrammos et nihil agen- stianos potius notare voluerit, cum sacrilega baec
tes. » Seneca quoque in lepidissima illa Apocolo- deblaterat in karomenippo, p. 276 edit. Benedictin,
cyntosi de Claudia agens dic nobie, qua-
: « Modo OiJ; xat [jiaXtaxa l0a'J|Jta; ov fte^v (a.£v xtva xfy^vtxTjV
lcm deum istum fieri vclis. » 'ETnxoupEio; Oeoi; xu)v 6Xiov lcpiax(ivxa? ou TrpoxtOevxa; 81 ouxe oOtv
non potest esse, ouxs auxo; TrpaYj-ia zyti ouxi aX- fjXtov, ouxe oTtou eaxdx; exaaxa £xexxa(vexo, l. 6.

lo'./; TzoLpi/j.'.. Quod inlerpretatur Cicero, lib. i de « Quos equidem cum jjrimis admirabat quod cum :

Nat. deor. « Quod asteruum beatumquesit, id nec

: Deum quemdam rcrum omnium opificem consti-
habere ipsura negotii quidquam, nec exhibere al- tuissent, non etiara illud adderent, vel unde is
teri. » Omnium denique optime dicax Lucianus, esset profectus, neque uln consisteret,cum singula
cujuB verba sunt in Icaromenippo : ETxa xal Trpo- fabrioaretur »
585 APOLOGETICUS ADV GENTES. 586
queat molem hanc, intiu mundum Plalonici, qui A nota varietas sectfE hujus in hoc quoque nos pbi-
gubernotoris exemplo, intra illud mancat, quod losophia adx'quare videatur, et ox varietale delen-
regat (9). Sic et de ipso mundo, natus innatusve sionum indicct veritatem "" (12). Expedite autem
sit, decessuruH mansurusve sit (10), variant; 519 pra.'8cribimus adulleris nostris illam esse regulam
sic et de anim;E stalu, quam alii divinam ct iElcr- vcritatis, qi.a; vcniaf a Lhristo, trunsmissa per
nam.alii dissoiubilcm contendunt ut quis sensit^ : comites ipsius, quibus aiiijuando posteriores di-
ita et intulit aut reformavit. Nec mirum, si vetua verai isti commcntatores probabuntur. Omnia ad-
instrumcntum ingcnia philosophorum inlcrverte- vcrsus veritatcm de ipsa veritale coublrucla sunt,
runt. Ex horum scmine ct nostram hanc novitio- operuntibus {cniuialionem istaui spirilibus erro-
lam paraturam (11) viri quidam suis opinionibus ris (13). Ab his adulteria'" hujusmodi salutaris
ad philosopiiicas sentnntias adulteraverunt, et de discipliniE subornata"; ab hit qua;dam etiam fa-
una via ol)liquo3 muP.os trumites et inexplica- bula; immissa3, quic de simililudine ^^ fidem infir-

bilcB •'"
sgiderunt. Quod ideo suggcssorim, ne cui marent verilatis, vel eam sibi potius evincerent",

Vahce lecliones.
<"*
Multos et inexplicabiles tramites, iVm/. ^^ Sic Uer., Pam., La Cerda, Rig., Hav., Ald. et I\h.en.,
ut ex verituto defensionum vindicet veritatem. Wouw. vanitatem, cod. Fidd. defectionem vindicet ve-
ritalis. *° Adultcriis, Uaverc. e cod. Luijd. *^'
Subortata, Fran. Paris. °- Dissimilitudine, Fratt.,
Paris. •"''
lihen Ald llerald. vci etiam si possent evincerent, cod. Fuld. vel eadem sibi potius fidem
, ,

rapcrent.

Commentarius.
(9) Gubernatoris exemplo intra illud mancat B »cc intcrilurus esse videtur alii et pjus opificem, :

quod regat. Boetius, lib. iii, metro 9, huo respi- et fabricandi modum ausi sunt diccre. » ProrsuB
ciens : impia sunt quie ibidcm sequuutur. in eodem Dia-
muudum logo, p. 273 Qj Y^,' E-yov sjoitv (j-j(t 6tcu); eve-
qui perpetua ratione guberuas,
vexo °"~- 0'-'" 0"^^ "^o
Terrarum cuelique r*alor. 0'/;(ji'.0'jpY'^''i °^P'/^ti
TeXo? ijTtv ajTou, i. e. <> Neque
enim invenire po-
El clarius lib. iv, metro 6 : leram, neque quo pacto, neque quo opifice factuB
Sedel ititerea couditor altus, fuisset, neque quod esset illius vel initium vel
Ileruinque regens flectit habenas. finis. «

Unx, donjiiius, fous et origo, Hanc novitiolam paraturam. Novum instru-

(11)
Lex et sapions arbiler a^qui. mentum. Rig. —
i\oviliolam paraturam. Novellam
Et qiia! motu concitai ire sectam Christianorum alibi vocut est enim ab :

Sislil rclraiieiis, hc vuga tirmat,

Tiberio, cujus acvo explicari cccpil ha;c lex. Lac.
Naui nisi reclos revocaus iulus
(12) Et ex varielate defensiunum judicet vertta-
Plexos iterum cogat in orbes.
Quaj nuuc stabilis continet ordo, teni. Sic legilur passim hio locus, tamen, si quia
Disscptd sno foute futiscunt. alius, male afTectus. Qua} enim in illo vel mica
mundo, nalus innalusve de-
sani sensus? Cum videant veriLatem, exponit La
(10) Sic et de ipso sit,
Ccrda, multis diverso tramite defendi. Itane, vir
a
cessurus ^nansarusve sil. Vido Scnccam loco modo
docto, Marcionit;c, Gnostici, Valentiniani et simi-
citato. Prajter philosophos multos mundnm aiter-
lia hominuin purgamenla veritatem aliquo modo
nuni, fino priiicipioque carentem putavit insignis '-'

defendunt? Non potest ineptius. Videamus itaque

pocta Manilius, lib. i Aslron. :
quid libri cditi et mss. suppeditenl. Aldus « Ut :

manet, divisquo simillima forma.

IliEC 8Bterua ox veritate dcfonsionum vindicet verilatem. »
Cui neMU'' pritiriirmm est usqiiam, noc liuis iu ippo : Rhcn. « Ut ex veritale delonsionum vindicct vcri-
:

Sed similis toto remauet, perque omnia par est. tulcin. » Uerald. Pam. La Cerda « Et ex varietate :

Idem, ibidem :
defcnsionum judicet veritatem. » Sod La Ccrda in
notis cum Wouw. legit vaniialem. Ms. L. B. con-
At manel incolumis mundup, suaque omnia versat ppirat cum Ilerald. nisi quod pr.x'ferat cum Rhe-
Quffl nec louga dies auget, miniiitqne senectus,
nano [quod Cod. Agob.] vindicet. Optimus
ct facit
Nec molns piiuclo currit, cursusiiue fatigat.
Idem seuipor erit, quonium seaiper fuit ideui. denique P^uld. hanc lectiouem exhibet dcfeclionem
Nou alium videre putres, uliumve nepotes vindiccl vcritatis, asoripsit Junius. Qua; loclio est
Aspicieut. rectissima. Ego huic quoquc acquiesco, nam opti-
mus est scnsus ne quis, inquit, arguat nos a ve-
:

Sed pr;etcr Sophoclem, cujus inomorabile e.xerccp-

rilatc, qure una est, defecisse, cuui tam muUae et
tum habcs in Collectiono Clrotiana, i\ux inscribitur
divcrsae intcr nos sint senl«ntia;, quod abnuit Ter-
Excerpta ex Trag. et Coni. Gr., p. l'«5, Lucanum.
tuUianus, quiu illi qui nobiacum dibsentiunt nostri
lib. 1, vorsn 72. Uvidium aliosque, exoellentissimis
non amplius jam sunt, scd adulteri ex schola
et arguincntis et versibua ortum aliquando mun-
nostra ejecli. Vidc cap. i(i, in line.
dum ct poriturum olim inviote domonstravit Lu-
(13) Opcrantibus vmulalioncm istam spi''itilmt
crelius, lib. v, vorsu 9i. D crroris. Auguslin., de Trinit. lib. iii, cap. 10 :

Horum nnluram triplicem; tria corpora
Tres speoios tam dissimlles, tria tulia texta,
Uua dies daltit exitio nmltosqiie per unuos
:
Susteiilatu ruet moles et machiiia uiundi.
Vide qna> ibidom sequnntur. Scd hic sibi cliam
non dt>ruit Lucianus, quin risuin cx hac philoso-
phorum rixa canturet, in Icaromenippo, p. 270,
odit. Hcnod. « Ilpwtov |jikv y^? «'jtoT^ •jrtpi toj
x4ff|jLou, etc, i. e. « Primum enim varia est do
mundo sententia : siquidem
Memmi " l)iahi)lum aniinas deccptas illusasque prxcipi-
tassc, cum pollic.u-elur purf;ationem aiiima\ per
oas quas TsXcta; appellant, transfigurando se in
angclum lucis, per multilormcm machinationem,
in signis ct prodigiis mendacii. » Quomodo vero
variu Hcclcs^ia^ Dei .ircana miscris gentilibus obte-
nobravit antiquus serpons, omnino videri debet
-f, doc'.issima Casauboni opera in Excrcit. ad .inual.
Haron., exorcit. 16, cnp. 13, et ejusdem nota ad
aliis non genitus, Porsii. ^at. v, versuiu 129.

Patrol. I.* 19
 ;

687 TERTULLIANI OPEHUM PAUS L — SEKIES I, APOLOGETICA. 588,

ut quis ideo non putet Ghristianis credendurn.qiiia ^ non sustinel; nunquam enim corpus umbra autj
nec poetis, nec philosophis, vel ideo magis poetis veritalcm imago preecedit.
et phiiosophis exislimet credondum, quia non CAPUT XLVIIL
Christianis. llaque ct ridemur Deum praedicantes AnouMENTUM. —
Mirum quoque, quod philosophis
judicaturum. Sic enim et520 poclcc et philosophi incredibilia doceniilms credant, magis credibilia
tribunai apud inferos ponunt. Si gehennam com- apnd i hrislianos damnenl; quod lucuienter ad-
minemur, qua) est ignis arcani subterraneus ad
modum exsequitiir in resurrectione ct reslaura-
tione carnis seu corporis humani, opposiia brutae
poenam thesaurus, proinde decachinnamur. Sic Laberii Pijlhagorxque animarum metempsy-
enim et Pyriphlegethon apud mortuos^* amnis est. chosi.
Et si paradisum nominemus (14), locum divinae Age jam,si quis philosophus affirmet, ut ait La-
amoenitatis recipiendis sanctorum spiritibus desti- berius 521 (15) de sententia Pythagorse, homi-
natum, maceria quadam igneae illius zonae a noti- nem fieri ex mulo, colubram ^^ ex muliere (16),
tiaorbis communis scgregatum, Elysii campi fidem et in eam opinionem omnia argumenta eloquii
occupaverunt. Unde hasc, oro vos, philosophis aut virtute detorserit *^, nonne consensum^'' movebit
poetis tam consimilia? non
nisi dc nostris sacra- elfidem infiget etiam ab animalibus abstinendi?
mentis de nostris sacramentis^ut de prioribns,
: si ^» proptereaque persuasum quis hoc habeat, ne forte
ergo fidelioria sunt nostra, magisque credenda, bubulam de aliquo proavo suo obsonet (17). At
quorum imagines quoque fidem inveniunt; si de enim Christianus, si de homine hominem ipsum-
suis sensibus, jam crgo sacramenta nostra ima- que de Caio Gaium reducem repromitlat (18), sta-
gines posteriorum habebuntur, quod rerum forma tim illic vesica queritur *' (19), lapidibus magie,

Varise lecliones.

'* Ad mortuos, Haverc. e cod. Fuld. '^^ Colubrum, Fron. ^^ Distorserit Seml. " Sensum Ald. Rhen,
" Statim illic vesica queeritur addit Hav. e cod. Fuld.

Coramentarius.

(14) Et si paradisum nominemus. In eo fuit er- Satis ridicule dictum, potuissetque, si carmen
rore Tertullianus, ut sanctorum animas ad diem condidisset, ita efferre :

usque judicii in puradiso servari crediderit.

Le Pr. Cumque bonum dabitis csesorum membra palato,

(15) Vt ait Laberius. Poeta fuit mimographus

Mandere vos vestros scite et sentite parentes.

cujus meminit etiam auctor lib. de Pallio, cap. 1

et Macrobius, Saturnal. lib. ii ac Gellins, lib. xi,
:
cap. 9; de quo plura apud Grinitum in Deoio La-
berio. Alludit ad eumdem Minutius his verbis
<< Mimi officio digna ista sententia est. Atqui
locum ipsum Laberii his verbis expressit idem
Crioitus, de honestat. discipL, lib.
Et audio mala multa etiam ex bonis,
Per illud, ut nos olim mutant philosophi,
El nunc de mulo hominem, de muliere colubrum,
Faciunt, et ex diversis diversa alia. Pam.
Colubram ex muliere. Recte sic Junius et
(16)
Rigalt. etiam Cod. Agobard. alii colubrum. Sed
veteres illi femininum magis amarunt, quod hic
in muliere etiam aptius. Lucilius satyrographus
apud Nonium Marcellum : (19) Stalim illic vesica queritur. Apparet hic,
Jam disrumpetur medius jam ut
Disrumpit cantu.
Turpilius ibidcm :« Arripuit colubram mordicus.»
Ubi tamen melius forsan legas sentire; Ovidii
sunt versus, sed ad praesentem rem accommodati,
C cum ille scripserit non parentes, sed colonos (lib.
:
XV Met. versu 141). Sed eccum ibidem ipse ia
)>
hunc modum apposite fatur Pythagoras, versu
173 :
II, cap. 3.
Ergo ne pietas eit victa cupidine ventris,
Parcite [vaticiuor] coguatas cdede nefanda
Exturbare auimas, ne sauguine sanguis alatur. Hav.
(18) De Caio Caium reducem repromitlat. Caius
jurisconsultus adhibetur in exemplum ad res sin-
gulas. Repromittere autem esl nuda pollicitatione
cautioneque promittere, non satisdato. Aiias habet
significationes, vide Schardium. Pam.
sed et passim alibi, bonitas Codicis Fuldensis,
Marsu colubras
absque quo ne per somnium quidem excogitari
boc potuisset. Jn omnibus certe editionibus et
mss. aliis frustra quaeras locus sic concipitur in
:

El Varro Eumenidibus : istis membranis, « reducem repromittat statim ,

D illicvesica quaeritur, et lapidibus, » etc. Ascripsit

Quid dubitatis, utrum nunc sitis cercopitheci,
collationi, sive Modius is, sive Scioppius, sive
An colubra;, an beluee an de albu cibus labus Athenis?
!

Junius legendum vesica qugeritur ; id est quasi

:

Quo in loco forsan et ipse irridel Pylhagoricum
dogma, nam, ut fragmenta docent, in illa satyrce
parte, super ccenam de philosophis scrmo fuit.
Quod patet evidentius si, cum populari meo Auso-
nio Popma, ultima ista manifeslo corrupta ad
Greecas litteras retrahas, locumque sic restituas
Ancolubr£e,aa belluse h/ Xcaa^.cr, quibus
ut de cristatis gallis sit sermo, Pythagoricis etiam
apud Lucianum in Micyllo philosophis. Hav.
ventis di?tenditur cruciaturque pectus illorum
vehementissime. Haotenus ille. Sed mihi prover-
bium hoc videtur desumptum a puerulis, qui
mingendi necessitatem ultra ferre non possunt,
vesica lotio impleta, adeoque saepe virgam me-
: tuentes exclamant. Sic illi audita hac Christiano-
"k^yoz dTsvTi?,
rum oratione, statim egrediuntur auditorio, quasi
mingendi necessilas urgeret. Rigaltius transiit^nec
ullo in notulis indicio relicto. Non absimile nobis
est proverbium de re ingrata Men %eu er de koude:

^17) Ne forte bubulam de aliquo proavo suo obsonet. pis van krygen. Hav.
589 APOLOOIOTICUS ADV. GENTES. 590
nec galtcni ooBBlibus "'•
(20) a populo exigetur. \ ipsao (22), aut rnanentes ips» non erunt aliundc
522 Quasi non, quajcumque ratio praeest (21) ''". Muitis etiaiii jocis et otio " opus erit, si veli-

animarum humanarum in corpora reciprocanda- niiis ad hanc partcm lascivire, 523 quis in quam
rum, ipsa exigat illas in eadem corpora revocari ;
bestiam reformari videretur " Sed de nostra(23).
quia hoc sit revocari, esse quod fuerant. Nam si niagis defensiori'', qui proponinius, multo utique
non id sunt quod fuerant, id est, humanum et id dignius credi,bominem ex homine rediturum (24),
ipsum corpus indutOB, jam non ipsae erunt quaj qucmlibet pro quolibct, dum hominem, ut eadem
fuerant. 1'orro, qua) jam nou erunt ipsa^, quomodo qualilas (25) anima; in eamdem rc^tauretur condi-
redisso dicentur ? Aut uliud lacla; non erunt tionem, etsi non efHgiem, certe quiu ratio restitu-

Varia3 lectioijes.
">
*" Gaedibus Fran. Ita llav. e. cod. Fuld. In prioribus edd. locus ita eral decsripitis : Si quaecunque
ratio prajest animarum humanarum rcciprocandarum in corpora, cur non in Ciimdcm substantiam
redeant, cum hoc sit rcslitui, id cssc qiiod fuerat? Jarn non ipsa3 sunt, {{us: fuerant, quia non polue-
runt esse quod non erunt, nisi desinant csse quod fueiant. Ejc hac qucijue scriplurx diversitale conj.
Ilav., Apologeticum a Terlull. bis editum esse. ''^
Sic Wouw. e rns. el Hig., Painel. aliique ; jocis ex otio,
Gel. Joeis et
: otio, IIuv. jucis cx olio. ''^
Ita leg. in cod. Fuld., quod prob. ller., Rig., Ilav. In cxl. edd.
Quis inquam [hlum. unquam], roformari vidit?
Gommentarius.
(20) Nec saltim cxstibus. Veteres mcmbranaj, B (23) Quis in qutm besliam reformari videretur.
Cxtibus. Ornnino legendum, Vxstihus, et scile ad- Editi vetercs, ut Aldi, Barraei, Para. et ms. L. FJ.,
rnodurn c*stus dixit, pugnos vilis plebeculie callo- Quis,inquam,bestiam reforinari vidit? » Khcnan.
803, habuitque in rnentc illud Juvenalis : WKiuum, insulse. Sed cx Val. Cod. correxit Wou-
wcrius veht, quasi rogetur mulier ulrum gallina
. . . et pugais concisus adorat,
an vacca, vir vero, an passer, taurus, an scara-
Ut liceat paucis cum deutibus iude reverti (Sat. 3.)
bieus esse velit. Sed pnestat lectio Fuldana, quam
Ait igitur Scptiinius Christianus aliquis in
: Si amplexus est Scioppius et R-gi-lt., cl ex suis mss.
turba forte, ad populum verba faciens, de resur- prubavit etiara licraldus, cj/ere/wr; cui assensuin
rectione corporum scrnionem habeat, de qua Caio nou tantum praebent Lalinius et Junius ex mss.
aut Scmpronio ipsum Caium et Sempronium re- Put. et Ursini, sed et Cod. Agob. Sic quaere-
surrccturos asscrat; is bene a populo sccum agi pu- retur vir bellicosus, avarus, timidus, voluptua-
tabit,3i pugnis lanlurn,ot non magis lapidibus exi- rius, in quas animalia post mortera corporis ani-
gatur. ipse Terlulliunuy, ad Marcioncm. lib. iv, inam velit migrare, prout commode Micyllus ille, :

pag. 308, lapidationem dixit popularibus ccetibus,
et incrnii tumultui fuiniliarem. Et lib. ii, adJSat.,
lapidom, telum esse uit vulgare atquc caninum.
Rio.
(21) Quxcunque ratio prxest. Ita explico quasi
non omnis argumcntorum vis, quibus prasstruilur
et dcfonditur rcciprocatio uniraarura humanarum
etin alia corpora lraii8inigratio,magis etiam strin-
git si aKiriitetur revocari uniraas ad sua quasque
somnio divas et nunquam non aurei illius insom-
nii memor, sciscitatus quis ipse olim fuisset, a
contubernali gallo suo docetur fuisse formicam in-
dicam ex iliis qux, aurum elTadiunl.ut jocatur Lu-
: Gailo. Imo et hominem induta rursus
oianus in ballo.
q^
Pythagorica illa animadeberet similiiraum priori
contubcrnali rcddcre. Et quantuini ipse Mnesarchi
(iliusa Panthoide aliisque abfuorit, moro suo, id
est jocose docet Tertull., lib. de Animu, cap. 31 :

corpora.In hoc enim sensu verbum prxesse usur- (<Ecce cnim Euphorbum militarom et bellicam ani-
pulum discimus cx lib. de Carne Christi, cap. 17 : mam satis constat vel de ipsa gloria clypeorum
M Anto orania autcm commendunda erit rulio qufo consecratorum Pythagcram vero tam residem et
:

priufuit. » Cuin vero tolus ordo dictionis a me ex
God. Fuld. sit traiisumptus, ffiquum est ut etiam
vulgata leclio apponatur, qua) ita sc habet « Si
quoncunquo rulio pr;cost aniraarum huinunaruin
reciprocandarum in corpora, cur non in eaindcm
substnntiam rcdcant? cum hoc sit rcstitui,id essc,
quod fucrat? Jam non ipsa sunt qutc fuerant.quia
non potuerunt esso quod non erant, nisi desinant
esse quod fuerunt. » Et omispis quai ubcriora in
ms. V. oxstant, scquitur Multis, etc. Ubi in Ju-
niana ed.post (?ra«/. interseriturctiam<<nisi desinant
esso quod non crunl. » Apparct id quod statuimus
veruin esse, his a Tertulliano Apolo<jeticum
imbclloin.iit pntlia tunc Gra?ci;c vitans, Itaiiae ma-
luerit quictera, geomclriffi et astrolog!a3 et musicaa .
: dovotus, alionua studio et affectu Euphorbi Sed et
Pyrrhus illo fullendis piscibus agebat, Pylhagoraa
conlra, ncc adoundis, ut animalibus abstincns.
.Ethalidcs autera et llerraotiraus fabam quoque in
pabulis communibus inruerat; Pythagoras vero
ne per fabulia quidcra transeundum discipulis suis
tradidit. Quomodo ergo eoedem anima3 recuperan-
tur, quoe uec ingeniis, nec in?titutis jam, nec vic-
tibus eiodcra probabunlur? ll.w.
(2i) Ilominem c.r homine rediturum. Minucius p.
suum 38 « Ca^terum quis tam stullus ant brutus est.ut
:

publicatum Hav. audoat ropugnaro, homincm a Doo, ut priraum

(22) Aut (iliwl fartx non erunt ipsx. Si enim poluissc lingi, ita posse donuo rcformari ? » Ubi
Euphorbi aninia corpus induat Pythagoras, jam vido notam Elmenhorstii Perfinct et huc Chry.«o-
istc homo non Euphorbus est araplius.acd Pytha- sloini simillimus locus iu 1 cpiat. Pauli ad J/icssa'
goras. Itaque non rcdiit totus honio,quia is aiiiina ton. cap. IV, hom. 7 « Si sinl (iuidom Graeci,
: qui
et corporo constat. Juvut ascriborc sentcntiain dc his dubitant, iis dicemus innumcrabilin. Quid-
aurci oris, raagni illius Chry&ostomi. Is, homil. 1, nam? Sunt enira apud ipsos qui aniraas ad plan-
de flfsiirr. « Ad h;co, si non rosurgit corpug, non
.•
tas doducunt, ad fruticds, et ranes. Die mihi.quid
resurgit homo. Iloino enim non eeit aniraa sola, cst facilius, suum corpus arciporo, an alionum ? »
B^d corpus ct anima.Si ergo anima sola rcsurget, Hav.
dimidium animal resurgot, et ita non intogrum. (25) Ut eadcm qnalilas. Ktiam hoc infer Tortul-
8ed et do anima non proprie dicitur rosurrectio. liani errores, quod viiloatur anima; elfigiem at-
Rpsnrroctio cnim ojus ost quod occidit, ct quod tribnorc,aul si de hominis offlgie ngat,etiara caute
niSHolutum est. Anima autem non dissolvitur, sed logendum perindo ac si yideatur non satis intel-
corpus. » Hav. lexisse eumdem hominem in eadem efligie resur-
 ; a

591 TERTULLIANI OPKKUM PAIlS I. — SEMIES I, APOLOGETIGA. 592

tionis desliuatio judicii est, necessario idera ipse A. tan".en facilius utique fides quod fuisti aliquando,
qui fuerat exhibebilnr,ut boni seu contrarii meriti quia aeque non difficile factus es, quod nunquam
judicium a Deo refcrat. Ideoque repraisentabuntur fuisti aliquando. Dubitatur ", credo, [de Dei viri-

et corpora, qui neque pati quidquam (26) potest bus,qui tantum corpus hoc mundi de eo quod non
ania:a sola sine slabili materia, id est carne et ; fueral, non minus quam de morte vacalionis et

quod oninino de judicio Dei pali debent animae, inanitatis composuit ''animatum spirilu omnium
non sine carne merueruQt, intraquam omnia ege- animarum animatore,signatum et per ipsum ''^(28!
runt. Sed quomodo, inquis, dissoluta materia humanae resurrectionis exemplum in teatimonium
exhiberi potest? Considera temetipsum, o homo, vobis. Lux quotidie interfecta resplendet (29), et
et fidem rei invenies. Recogita quid fueris ante- tenebrsB pari vice decedendo succedunt " sidera ;

quam esses : utique nihil ; meminisses enim, si defuncta reviviscunt " 525 tempora ubi finiun- ;

quid fuisses.Qui ergo 524 nihil fueras priusquam tur incipiunt, fructus consumuntur et redeunt; ''^

esses, idem nihil factus (27) cum esse desieris, certe semina non nisi corrupta et dissoluta fecun-
cur non possis esse rursus de nihilo, ejusdem ip- dius Burgunt, omnia pereundo servantur, omnia
siusauctoris voluntate,qui te voluit esse de nihilo? de interitu reformantur. Tu, homo, tantum no-
Quid novi tibi eveniet? qui non eras, factua es men (30), si intelligas te, vel de titulo Pythiae
fi
cum iterum non eris, Oes. Redde si potes ratio- discens (31), dominus omnium morientium et re-

nem qua factus es, et tunc require qua fies. Et surgentium (32), ad hoc morieris ut pereas ? Ubi-

Variae lectiones.
^5
Dubitatur Fran. Codd. scripturam imposuit ita emendavit Wouw. atsentientibus Rig. et Hav.
''*

'6
Et ipsum Fran.
''*
Havercampiiis suspicatur legendum vel decedendae succedunt vel decedendo succe-
dunt. " Vivescunt Fran.
" Consummantur Fian.
Commeutarius.
recturum.Seipsuni auieni explicat paulo post dum et decem, qui de resurrectionis nostrse spe testi-
dicit, « Sed erimus iidem qui et nunc, nec alii monium pr^bent. Sed et velut per coronam ca-
post. Eo quod omnino de judicio Dei pati debent.» pilli resurreclionem nostram declaravit.Nam quod

Haec verba absunt a libro Puteani. Pam. m nobis mortuum corpus videtur, hoc est pili,
(26) Quia neque palim quidquam, etc. His
locis singulis vicibus resecti rursus puUulant, resurrec-
ubi de anima disserit, caute legendus animas : lionis spem indicantes. Et innumera dici possunt
impiorum post morlem nihil pati ait, cum ese sint ad incredulorum certitudinem ab exemplis.Verum
a corpore separatae quod inter TertuUiani errores
;
non persuasit his palumbes avicula, neque ani-
nuraerandum,nisi moleste ferant Magdeburgenses, maculum myoxus. Moritur enim hoc semestre, et
qui inler dogmata illud recensent. Le Pr. palumbes in diebus quadraginta, et rursus posl
(27) Idem nihii factus. Caule eliam
hic legi de- tempora sua reviviscunt. Scaraba^i morti vicini,
bet et auctor, et Minutius, neque enim nihil su- talem pilam ia
in pila stercoris se ipsos occultant,
mus, aut esse desinemus post obitum, sed ad illud terram scpeiientes ac defodientes,atque sic ex suo
videtur alludere,quod inortuus homo non sit homo. ipsorum humore rursus reviviscentes comperiun-
Pam. tur, » Uav.
(28) Signalum et per ifjsnm. creavit Non solum (30) Tantum nomen. Ingens momentum ! magna
mundum ex nihilo, illumque animavit,sed in ipso gloria Horat. lib. iii, Ope ix :

signata notataque sunt exempla plurima resurre- Multi Lydia nominis.

tionis animorum, ut sint illa in testimonium gen-
tibus. Quaj haec sint narrat in sequentibus. Lac. Virgil. II ^nid., 89 :

(29) Lux quotidie inlerfdcta resplendet. Ad h£ec et Et nos aliquod nomenque decusque.
sequentiavideri potestindustriaElraenhorstiiqui ad
illa Minutii a Nostro desurapLa,p.39:(<Sol demergit De MilLiade Nepos in r^ne:Nohile nomen.Vere Chry-
el nascitur; a&tra labuntur et redeunt,» etc.in No- sost. m
P5a/. cxLiii, de praestantia hujus creaturae,
tis, p. 100, signis coacervHvit. sed et insignis cst magna res homo addit enira totius creaturae prae-
]

locus apud Epiphanium,qui me

ajjfjiSoXov essenon fecturam sortitum. De homine qaoquc Manilius,
sinit. Is in libro Ancoratus pag. iii, Gr. edit. 395 : lib. IV :

Kal -f) xxiJ'-? Taffa 8'.appT^8r;v auxo-j; i\k-^yti uTto- Exemplumque Dei quisque est in imagine parva.
cpaivouia xaO' IxajTTjV -^jjxepav avaaxaaswi; x6
E.T80;, etc i. e. « Et universa creatura palam ip- Et quae ibidem sequuntur. Hav.
sos redarguit, singulis diebus resurrectionis spe (31) Vel de tilulo Pythiae dzscewi.Respicit nobilem
ciem ostendens. Occidit enim dies, et mortuorum j)
illam inscriptionem Delphisad fores Apollinis.quae
' est
--- ^""^'^' v.t- v-T-rx»T m^i- ,1 n„j
modum innuimu? per aoporera. Exoritur dies nos nota satis
'
'
TNflei SEAlTON.Male itaque.Cod.
:

expergefaciens, et resurrectionis signum demon- Agobard, editio Aldina « dicens dominum omni- :

strans. Decerpuntur fructus, et status rerum ex- ura, » etc. et Rhen. ; Diceris dominus, » elc.
<f
_;

Bcinditur, ita ut hinc nostri discessus facies prae- etiam Fuld. « Disces Deum, dominus 0. m.; ubi >>

stituatur. Seminatur terra et eerminat, quoniam putavit librarius solum Deum hic dici dominnm
fracta post peolionem resurgent. Locusta moritur, (ila enim vel srripsit, vel voluit) omnium morien-
ubi quamdara sui ipsius feturam abjectam in ter- tium, et resurgentium. Sed vide mox nostram
ram defodit. et post tempus terra reddit ea qu» notam. Risi etiam acumen bardi cujusdam, qui in
defossa sunt.Semina fructuum seruntur,et primum linguam belgicam hoc opusculunr. vertere, imo
moriuntur, dcinde per.nciuntur nisi enim mortua : pervertere ausus e3t,qui interpretatur quasi legis-
fuerint non vivificantur.» Pergit deinde hoc raodo: set : « Tu
E<{)paY"ioa; Iv T,pLTv 6 esi)? ETrotT,<Te o^a x'ov Svuxcov,
OExa y.ai 8ixa avacrxaaetoi; [jLapaupoueTai;, elc. i. 6. (32) bominus ornnium morientium etresurgentium.
Deus per unguea decem id est
« Signacula in nobis fecit
 »

593 APOLOGETinUS ADV. GENTES. 594

cunque resolutua quaecunque te maieria

fuerig, A incomprebensibili, ex luce el tenebris, ex ipsa
dcstruxerit, hauserit, aboleverit, in nihilum pro- vita et morte ;
eadem ecvum quoque ita destinata
degerit, reddet te. Ejus est nihilum ipsum, cujus ac distincta conditione conseruit, prima haec ut
et totum. Ergo, inquitis, semper moriendnm erit, pars ab exordio rerum, quara incolimus, tempo-
et semper resurgendum. Si ita rerum Dominus rali setate ad finem defluat, sequena vero, quam
dcstinasset, ingratis '"' experireris conditionis tufo exspectamu?,in infinitam aeternitatein propagatur.
legern (.'^3). At nunc 526 non aliter destinavit, Gum ergo finis et limos medius qui interhiat,
quara prasdicavit. Quse ratio universitatem ex di- adfuerit (34), ut etiam mundi ipsius species trana-
versitate composuit, ut omnia ex semulis substan- feratur ffique temporalis, quae illi dispositioni
tiiR sub unitate constarent ex vacuo et soiido, ex aulffii vice oppansa 527 est (35) ; tunc restituetur
aniraali, et ex inanimali, ex coraprehensibili et omnc humanum genus, ad expungendum quod in

Varise lectiones.
"•
Ingratiis cotij. Ilaverc.

Gommentarius.
Bet « Tu homo tantum si intelligas tuum, vel de B niansuefactum haberemus? quid nobis prodesset.
l P. d. Dominum, etc» Nomen, inquit, homo quasi si purdura haberemus cicurem? Nihil nisi ad arro-

hvrnus et titulura Pythia; interpretatur nomen, et

;
gantiam tantum et supcrbiam: propterea has
in notulis addit in Grneoo sermono. fcetorem signi- quifiem permipit esse exemptas ab imperio qune ;

ficare et putredinem. Sed bene quod ab inquina- suntautem nobis utiles, effecit mansuetas, bovem
tissimis manibus nova et accurata versione aucto- arantem, et ovem amicientera nostri nudilatem
rem tam merosum vindicare [si tamen per typo- corporis et jumonta apta ad ea vehenda qua) ira-
graphos emptoresque licuerit],constituerim, utqui poptari autexportaripossunt,aves et pisces utesset
absoluta in hoo Apolog. eatis magnos progressus nobis mensa lautior. illustratquc rem a simili >- :

fecerim. Hav. « Quemadmodum enim cura quis exhaerodat filium

non privat eura omnibus, sed parte aliqua ut se
Dominus, etc, carum scilicet creatu-
Id esl qui es corrigat, itaetiam Deus. Imo non sic, sed contra
rarum, qnas modo dixi mori et revivi?oere, qnae polius. Homo cnim, qui exha^redat, majore parte
oranes uutsunt sub jugo hominis, aut commodis privat,rainorem vero relinquit Deus autein majore ;

ejus serviunt. Chrysost. ad. Gen. cap. i, 28, hom. relicta, exiguaprivavit portiuncula, idque ad ejua
9 « Deus fecit hominem principem omnium quaj
: ulilitatem ne alia omnia facile superarent. » Hav.
Bunt super terram, et nihil supor tcrrain horaine (33) Inr/ratis experircris conditionis iux legem.la-
majus est, sed orania sub potestate illius sunt. » gratis quod alii dicunt Ingratiis, hoc est, Etiam
Idera, in cap. G5«,iv,hora.2i « Nam sicut oranium: nolens experirei is conditionis tuae legem. Rig.
Deus principatum habet.super omnia tam visibilia (34) Cum ergo jxnis et limes medius, qui interhiat,
quam invisibilia, qui omnium
conditor et opifex adfuerit. Loci subobscuri hic est sensus: cum
est sic et cum f^ormavit rationule hoc animal, vo-
; ergoconstitutura teinpus etterminusilleextremus,
luitomnium visibilium prajfecturai insigne esse. qui intcr temporalom et porpetuam aetatem est,
Rursus, in sermone, Quod Adam prsclaius omni dictus a Paulo apostolo 3tTo;i.o? xal o-.u/^ igOaA-
creaturx : «Muxime cum idera artifex Deus potes- [100 (i Epist. ad Corivth., oap. xv. 52) aderit, ul
tatem suam inoranemfabricaraeiderahomini fuerat etiam ipsius mundi species, quae ajque temporalis
traditurus, ut quem secundum praesidem post se est aCtBvum et tempus ipsum, et hactenus quasi
facere disponebal, eumdem faceret plcnum atque densum velum et maceria ingens prohibet aeter-
perfeclura,habentera in sese et dignilatem qua pra;- nitatis usum, transeatet immutetur,tunc restitue-
celleret, et potestatem qua cunctis aniraantibus tur omne humanum genus, etc. Oratio Scptimii
iraperaret soliserviens illi, aquo ei cuncta fuerant
; ita distingui mclius forsan possit,«Cum ergo finis
Bubjugata, ut imperaret raundo, serviret Deo, Gre- et limes, medius qui interhiat, adfuerit. » Hav.
atorem suspiceret,creaturam sibi parere compelle- (35) AuLvi vice oppansa est. Supra cap. 16, do
rot, tantumque ditionissese Domino dcbere per- velo sanctuarii » Etiam conspectuica;terorum velo
:

spiceret, quantura ipse a crcatura exigerct. » Sed oppanso interdiccbatur. » Hic forsan respexit ad
quandoquidem leotione hhrysostomi delector valde illud Virgilii, qui sic loqucntem Venerem ad filium
et incredibiliter afncior, liceat mihi alium hiscn iEncam inducit lib. ii, 604 :

attexerc locum ox Expos ejus in Psal. ix, ubi ille Aspice, namqiie oiuuem, quse nunc obducla tuenli
ostendit dirainutumquidemdominium istud in ho- Mortales hebetat visus tibi, et humida circum
[)
mine post peccatuni, sed tamen satis raagnum pro Caiigat, uubem eripiam.
utililate hominis et Providentia divina relictum. Homerus preeiverat, apud queiu,
illi Iliados E,
Aurea ejus verba sunt « Si autem parum quid
:
versu 127, ad Diomedem ita fatur Pallas :

detraxit, hoc estetiam ejusprovidcntia;. Nam ante

'AyX'Jv 8' a'j t*. iiz' ^oOaXutov eXov i) itptv iTri^tv,
inobedienliam doniiaabutur bcstiis post ino- ;

bedientiam aulem do hac potcstate aliquantum "Otpp' eu

Y''''^*''^^^^ 'i l^^"^
Bsov i^8t xat avSpa.
detrnctum est. Nam nunc etiam dominatur iis i. Caliginem vero
e. « tibi ab oculis abstuli, qure
aliquibus actibus, sed cum tiniore ac Iromore. prius oherut, ut bene dignoscas, tum homincin,
Nam ncc totum iinpcrium sustulit, ncc totum tum Doum. » Ouomodo
feie Eunapius Sardianus in
reliquit, sed qujfcunquo crant ei quidona ud simili fjbula dc Jamblichi discipulis,p.2!^ 'u; tvo- :

nlimentum et excrcitationem ncccssari.T^, sub- )(Y0^ |Ji-v

f, a'j-:iov TcoXXaxt; ijttxpov sTvat caj-
jectas esse permisit qutv; autcm sunt cffera-
: xovTt;, i. e. « Ouod forte impeditns esset ipsorum
tioros, non itidcm, ut ex sua cum illis conlon- visusminus accr. «Et in vera historia ad preces
tiono, prinii parentis Adaa veteris poccali ad- Elisoa; aporuit Dous famuli oculos, ut videret
monoretur.Undo ctiam ex eo quod nonvaldo nohis cnelosfes copias (II Rr(j vi. 17). Spooiatqne huc
Bubjiciuntur, magnum luoruni aocodet quidpniin ; oinnihus irpntibus dosiiloral>ilis promissio F^ei apud
nos juvaret,si leonem nostrajpotcstati obnoxiuin et Isaiam, xxv, 7 Bi in hoc inonle abolebit Dotninus
:
595 TERTULLIANI OPEllUM PARS L— SERIES 1, APOLOGETIGA. 596
isto eevo boni seu inali meruit, et exin dopenden- A pliilosophis et adminetioni esse , in Christianis odiri
dum in immensam ^° aaternitalis porpeluitatem. ctpersegui quorum opinio, vel si falsa sit, cum
:

tamen ad recle vivendum prosit,irrisui magis quam

Ideoque ncc mors jam, ncc rursus ac rursus re-
pocnis adjudicari debeai, qtiibus tamen exsultat
surrectio, sed erimus iidem qui nunc, nec alii vulgux, inepte quidcm, qiiam poenx istx gaudium
post Dei quidcm cultores apud Deum semper,
; sintChristianorum, qui injuste vexari et damnari
superinduti substantiapropria fieternilatis profani malint, quam a Deo excidere.
;

vero et qui non integri ad Deum, in poena aeque Hajc '2 suntquae in nobis solis praesumptiones
jugis igais, habentis" ex ipsa natura ejus, divi- vocantur, inphilosophis et poetis summae scientias
nam scilicetsubministrationemincorruptibilitatis, et insigniaingenia.Illi prudentes, nos inepti (39);
Novernnl et philosophi diversitatem arcani ct pu- illihonorandi,529 nos irridendi,imo eo amplius et
blici ignis. Ila longc alius est qui usui humano, punicndi. Falsanunc sint quoe tuemur, et merito
alius qui judicio Dei apparet, aivedecoelo fuimina prajsumptiones, attamen necessaria ; inepta, atta-
stringens (36), sive deterra per vertices montium men utiliaquidem meliores fieri coguntur, qui
; si

eructans (37) non enim absumit quod exurit, sed

; eis credunt metu aeterni supplicii et spe aeterni re-

dum erogat, reparat,Adco maneiit mentes semper frigcrii. Itaque non expedit falsa dici, nec inepta

ardentes, et qui de ccelo tangitur, 528 salvus est haberi, qnae expedit ^^^
vera proesumi. Nullo titulo
ut nullo jam igni decinerescat (38), Et hoc erit te- " damnari licet omnino ^* quajprosunt. In vobisita-
stimonium ignis aeterni, hoc exemplum jugis ju- que prfflsumptio esthaec ipsa, qune damnat utilia.
dicii pcenam nutrientis. Montes urunturet durant: Proinde nec inepta esse possunt certe, etsi falsa et
quid nocentes et Dei hostes ? inepta,nulli tamen noxia;nam etmultis aliissimi-
lia, quibus nuIJas po3nasirrogatis, vanis et fabu-
CAPUT XLIX.
losis, inaccusatis et impunitis, ut innoxiis. Sed
ARGUMENTUiM. — bieptum itaque, loAidari idem in in ejusmodi crrores (si utique) irrisu judicandum
Variae lecliones
'" Et exinde perdendum immensam Fr 81
Hav. et qui non integre ad Deum, in po^na [Rig. in poenam]
aeque jugisignis,habenlis [fiig. habentes] ex i. n. e. divina sc subm. incorr. ^^ Haec Rig. Haverc.
^' Et expedit tran. ^* Quae prosunt omnino
Fran. Paris.

Gommentarius.
faciei tnvolucrum, et tegumentum quo omne$ tegun- Caesaris comburi. » Etex illa forsan Hetruscorum
tur nationes. Hav. disciplina lex illa Numae apud Festum in voce
(56) Sive de ccelo fulmina slringens. Id est eli- C OcciSUm. SEI HOMINEM. FULMIN. JOBIS, OCISIT. EM.
ciens, adeoque igneum quasi ensem ex nubibus,ut SUPRA. GENUA. NE. TOLLITO. Ct ibidcm HOMO. SEL. :

vagina, educens.Sic Ajacem Oilei filium a Minerva FULMINE. OCCISUS. ESIT. EI. JUSTA, NULLA. FIERI.
fulmine qua ferro transfixum pectora inducit Vir- OPORTERE, Sepellebatur enim ibi, ubi erant fulmi-
gilius lib I JEneid. 48. nati, nec ut aliacadavera cremabantur, iocusque
is sacer erat et bidental appellabatur. Persius, Sat.
Illum exspirantem Iransfixo pectore flammas.
Turbiac corripuit, scopuloque affixit acuto. Hav. 11,27

(37). Sive de terra per vertices montium eructans. Triste jaces lucis evitaadumque bidental.
Conjunxit ut poenales, cap. 40: Vulsinios de «Cum
ccelo. Pompeius desuo monte perfudit.» Appellat Ubi inspicipossunt doctissimi Casauboni Notae, ut
vertices undantes flammas quae in montibus igni- et Scaligeri ad Festum in voce Bidenlal. Addique
vomis magno turbine adactae eructantur et foras potest Jacob, Nicol, Loensis, Miscell. lib, ni, cap,
prorumpunt. Dixerunt vetercs et vorlicem et verti- 17, qui exEuripide et Statio docet Grrecis moribus
cem, Lucretius, lib. VI, 296 : illud incognitum, Vel denique ad hunc ritum
respiclens hic auctor, dicere voluitillum, qui ful-
Quam cum perscidit, extempla cadit igaeas ille
mine adeoque igni ccelesti interfectus est salvum
Vorlex.
esse aflamma rogi,quianon cremaretur,sed sepe-
Idem. lib. 1,294. liretur.quomodoomnes Ghristiani,qui rogo imponi
Interdnm vertice torto
D abnuebant, ut patet ex cap, 42,* « Scient Sabsei
pluris et charioris suas merces Christianis sepe-
Corripiuut, rapidoque rotantiaturbiae portaat.HAV
liendis profligari, quam diis fumigandis. » Sed
(38) Ul nullo jam igni decinerescat Vel ita locura . hoc non eligo, Hav.
hunc percepit Minutius,quasi innuat TertuIIianus, (39) Illi prudentes, nos inepti. Arnobius. lib, i :

id quod experientia docet,scilicet corporafulminata «Etilli cati, sapientes, prudentissimi vobis videa-
illaesa videri, dum scribit. p. 39: «Sicutignes ful- tur, nec reprehensionis ullius, qui Fannos, qui
minura corpora tangunt,necabsumunt, » (}uomodo Fatuas, civitatumque Genios, qui Pansos reveren-
et Gallus interpres, Vcl recessit ab illa opinione tur atque Bellonas, Nos hebetes, stolidi, fatui,
quam vel tueri vel respicere videtur auctor noster, obtusi pronuntiamur etbruti, qui dedidimus nos
Dum enim dicit salvum, ut nullo jam igni decine- Deo, cujus nutu et arbitrio omne quod eslconstat,
rescat, videri potestdocere cadavera fulminata ab et in sententiae suaj perpetuitate defixum est, »
igne consumi non posse. Sic negabant veteres illis Idem, lib. ii : « ita non injustissimum ducitis, ine-
quivenenum hauserant cor cremari, Plinius, lib. quitare, illudere, tanquam stultanobis et bruta di-
XI, cap, 37 « Cor negatur cremari posse in iis qui
: ceniibus. Quidest quod a vobis tanquam bruti et
coniiaco morbo obierunt, aut veneno interemntip. stolidi judicemur? » Lactant., lib, iv, cap. 13:
Certe exstat oratio Vitellii,(|uareum Pisonem ejus « Cur igitur vulgo pro stultis, et vanis, et ineptis
sceleris coarguit, hoc usus argumento palamque : habemur. qui sectamur magistrum, ctiam ipsorum
testatus, non potuisse obvenenura cor Germanici deorum confessione sapientem ? Hav.
597 APOLOGETICUS ADV. GEMES. 598

est*", non gladiis et ignibus, et crucibus.et bestiis; j^ eo-imore genlilium, quibus desperatio et glorix
de qua iniquitate so^vitijo non modo hoc CBCum vul- pruritus eam contemnendi doloris et mortis viam
slernit, sed more forlissimi militis, qui bellum su-
gus exsultat, sed et quiparn vestrum, quibus favor mit, licet non (irnct, et de vicloriu (faudel, in cujus
vulgi de iniquitate captatur, gloriantur, quasi non tamen conseculione trepidavit. Fatendum itaque
totum,quod in nos potestis, nostrumsit arbilrium. eam veram esse conslanliaut ,qux farlis scse non ver-
Certe,9i velim,Ghristianus sum : lunc ergo me dam- bis proilut apud Deum gratiam, non apud homines
laudem quxrat, et contemplatione ecemploque ob-
nabis,si damnari velim cum vero quod in me potes, ;
stinalionissux inconcussoe plures quotidie qui am-
vifli velim, non potes, jam meaj voiuntatis est quod plectantur ipsam gignal,quam unquam unquam ex
potcs, non tuaj potestatis. Proinde et vulgus vane omnibus omnium philosophorum scholis, capti ver-
de nostra vexationegaudet proindeenim nostrum ;
borum lenocinis,discipuli exierint.

est gaudium, quod sibi vindicat, qui malumus Ergo,inquitis,curqueriminiquodvo8insequamur,

damnari, quam a Deo excidere contra iili, qui nos
odcrunt, dolere. 530 non gaudere debebant, con-
Becutis nobis quod elegimus *^
GAPUT
: sipati vultis,cumdiligere debeatisperquospatimini
quod vuliis? Plane volumus pati (40),verum eo more
quo bellum nemo quidem iibens^patiturjCumet tre-
pidareetperiolitarisitnecesse(41),tamenetpraeliatur
L. _ omnibus viribus (42), et vincens in praelio gaudet,

ARGUMENTUM. At vcro, dum

cruciatibus sese objiciunt, qui de prailio querebatur, quia et 531 gloriam con-
dum animam lubentes projiciunt, id non facere sequitur et praedam (43). Preelium est nobis quod

Varicc lectiones.
*" Rig. Sed in cujusmodi enim, si utique,in risu jud. esl, etc. Uav delevil v. enim. In Heraldi mss. Sed

in ejusmodi enim si ulique irrisui jud. est., el ipse scribere maluit : Sed in ejusm. error sit. Utique ir-
risu ,jud. est, etc. Cod. Fuld. ut noxiis ceque enim, si utique in risum, jud, est. Ald., Hhen. et Gungn.
:

Sed in ejusm., si utique, irrisioni adjudicandum est, etc. Ed. Fran. Sed in ejusm. error si utique, irrisu
indicandum est, etc. Gelen. Scd in ejusm. error. si ulique irrisioni adjudicandus est, non gladiis, bes-
tiis vindicandus. Non dulntavimus pro error scribere errores, ut adsit, quo referatur et ejusmodi e/ judi-
caodum. ** Eligimus Fran. ''' lla liig. ct Hav. ex auctoritaie cod. Fuld. Ccnteri : quo et bellum miles.
Nemo quippe libens, etc.
Commenlarius.
(30) Plane volumus pati. Postremam vocem de- (42) Tamen et prseliatur omnibus viribus. Kamque
lelms. Fuld., et abesse potest. Iluc spectant illa, ut Ajaci congruena est verbum, apud Homerum,
cap. 1 « Quid hoc mali est, cujus reus gaudet ?
: Iliad. 0, versu 808 :

cujus accusatio votum est, et poena victoria. » Et

BiXTepov, }•) (i-oX£jOa'. ^va yp(5vov, :?,l piiovai,
ad Scap., cap. 1 « Magisque daronati, quam ab-
:
'H 8r,6a aTpe'JY''02t. ^v aivifi 8//'.'(jxt,t'.,
soluti, gaudemus. » Ibid., cap, 2 « Absit enim ut :

indif^ne feramus ea nos pali qu3e optamus. » Et i.e. « Melius aut perlre semel aut vivere, quara
cap. ult. « Grudelitas vestra gloria est nostra.
:
diu consumi in gravi pugna. Ibi quoniam
Videtantum, ne hoc ipso, quod talia sustinemus,
ad hoc solum videamur erumpere, ut hoc ipsum pavido fortique cadendnm eet,

probemus, nos hccc non timero, sed ultro vocare.» juxta oraculum Gatonis apud Lucan. lib. ix, 583,
— M Absit cnim, inquit. lib. de Patienlia, cap. 8, sacpe ignavi fugientcs turpiler pereunt, strenui et
a servo Christi tale inquinamentum, ut patientia vivunt et vincunt. Cicero pulchre, lib. ii Tusculanar.
majoribus tentationibus prwparata in frivolis cxci- « ut fit in pra3lio, ut ignavus miles ac timidus si-

dat. » IIav. mul ao viderit hostcm, abjecto scuto, fugiat quan-

(41) Cvm et trepidare et periclitari sit necesse. Ita lum possit.obcamque causam pereat,nonnunquara
scilicet natura comparatum est. ut cum ad ipsum etiam integro corpore, cum ei qui stelerit nibil
prffilium et vitao discrimen ventum 8it,etiam fortis- tale evenerit qui doloris speciem ferre non
: « sic
eimos quosque horror quidam invadat, quandoqui- possunt, abjiciunt se.atque ila afflicti et exanimati
dem dies ille jacent ; qui autem restiterint, discedunt saepissime
supcriores.» Laudatidem animum muguum etcon-
Ou [JLTiv ec
Y^ X°P°^ xiXex' iXoijJiev, «XX a lAayeaOxi.
stantcm in Trcbonio, do quo, in Philipp. xi, cap.
i. e. « Non ad tripudium venire.jubct, sed pu^'nare,» 6, ait crudclitalem nolabellfie et corporis carnifl-
ut estapud Ilomerum, Iliad. 0, versu 508. Et ele- cinam tulisse fortiter cl paticnter. Additque • Ma- :

ganter docotur a Lucano in descriplione decreto- gua laus, mcoque judicio omnium maxima. Est
rii illius inter Ca;sarem et Pompeium prajlii lib.vii, D e^ii'^ sapientis, quidpuid homini accidere possit
467 : id praimeditari, fercndum raodice, si advenerit.
Taiuen oninia torpor osse. Majoris omnino est consilii, providere ne
Pectora couslrinxit, golidusquo in viscera sauguis quid tale accidat sed anirai non minoris, fortiter
;

Percussa pietate coit, tolffiquo cohortos ferre, si evenerit. »Hav.

Pila pnrata diu tensis teuuere lacertis.
Quia el gloriam conscquitur et prs'dam. Me-
(43)
quando, ut ibidem versu 128, nedemus duriter nimis filiura objurgans apud Te-
Animique truces sua pectora pulsanl rentium in Ileautontim., act. I, scena, i, inter alia
Ictibus iucertis. Mullorum pallor in ore inquit :

Mortis venturtr. est, faciesque simiilimu fato.

*
Ego i«tuc aetalis, non amori operam dabam,
Nam STpattwxr^i; ev
X'P"^''' ^X.^'^'' H*"/^'' ncb; oT- Sed in Asiam abii hiuc propler pauperiam atque ibi
Ssv e! ^VjasTai xoaauTai xwv Oavixwv
; el.jiv
. 6So(. Siunil rem, et gioriam armis belli reppfri.
i. e. « Quis enim prajlium jamjam initurus, viclu- Christianaj railitiai gloria placere Deo, praeda vivere
rum 80 certus sit, cum tot viaj inorlis railili sint ?» in a^ternuni, prout mox scquilur, imo accusalio
ut ait Gharmines, amoria impaliou3,apud Achillem votum est, ct pana victoria, ut disit, cap. i, God.
Tatium, lib. iv. Agob. qui ct g. Hav.
 !

599 TERTULUANI OPEIIUM l'ARS 1. — SEUIES I, APOLOGETICA. 600

provocamur ad tribunalia, ut illic sub discrimine A rnamiir. Sodddesperatio et perditio penes vos, in
capilis pro verifaleccrtemus. Victoria est autcmpro causa gloriffi et famaj, vcxillum virlutis oxtoUunt.
quo certavcriSjObtinere.Ea victoria habet.el gloriam Mucius dextram suam libens in ara reliquit o :

placendi Deo, ot prredam vivendi in estcnum. Sed eublimitas animi Empedocles (17) totum sese Cata-
!

obducimiir, ccrlf cum obtinuimus (44) ergo vici- : nensium /liltnffiis inccndiis donavit o vigor mentis! :

mus, cum occidimnr: deni(]ue ovndimus, cum ob- Aliqua Carthaginis conditrix rogo secundum matri-
ducimur licet nunc aarmenticios etsemaxios '' (45)
; monium dedit : o proDConium castitatis
Regulus, !

appelliitis, quia ad slipitem dimidii axis rcvincti ne unus pro multis hostibus viveret, toto corpore
earmentorum ambilu exurimur. Ilic est habitus cruces patitur o virum fortem et in captivilate vi-
;

victoriffi nostraj palmata vestis (46, tnli curru

: lio3C ctorem Anaxarchus, cum
(48)! in exemplum *"
(49)
triumphamus, Merilo itaque viclis non placemus ;
ptisanae pilo contunderetur : Tundc, lunde,
533 proplerea enim desperati et perditi existi- aiebat, Anaxarchi follem (50), 533 Anaxarchum
Varise lectiones.
^^ Ald. semassios Rhen., Gangn., Bavrxus semissios
; Gelen. semissarios. ; ; cod. Lugd. semarios-;
Fuld. sarmentarioB et semiaxios. ^^ Ita cod. Fuld., Rig., Hav., in exitium.

Gommentarius.
(44) Sed obducimur, certe cum oblinuimus. Mori- B noi*, dedignatus aliquem se heroum recordari
mur, inquit, in prselio, idque objicitis. At vero thamnus et piscis, fui, inquit; cur non magis et
decorum mori pro patria, quee nobis caelum est, pepotam insulsus,et chamaeleon tam intlatus ? Pla-
cap. i. ne ut piscis, ne aliqua sepultura conditio reputres-
ceret, assum se maluit in ^litnam se praecipitando.
Le Pr.
(48) et in captivilate victorem
virnm fortem
Hectoris apud Homerura generosa vox est. Iliad, 0,
Quod praeconium assignatur a Cicerone, lib. iii
illi

de Offtciis, cap. 99. Ibi narratur historia infelicis

496, decorum etiam victores mori adeoquexov dtYto-
fortitudinis « M. Atilius Regulus cum consul ite-
:
va Tov xaXov (XYOJvf^sTOai, ut de so toslatur Puulus
ruuiin Africaexinsidiis captus csset,duceXanthippo
II Timolh. IV. 7. Nam xaXox; (XYwvtl^iffOat a Lace-
Lacedaemonio, imperatore autem patre Ilannibalis
dsemoniis dicebantur illi qni lortiter ot gloriose
Haiuilcare, juratus missus ost ad senalum, nt,nisi
parta patriae victoria occubuerunt, ut notum ex
redditi essent Poeni captivi nobiles quidam,rediret
.^liani loco. lib. vi. 6 O^ Sl xaXib; (iYwvKjajjiivot
ipse Carthaginem. Is, cum Romam venisset, utili-
:

Kai (iTro6av(ivT£<; {^kWoM^ (iveSouvxo, xai xXaOoi;

tatis speciem videbat, sed eam, ut res declarat, fal-
iTspoi;, xai 8i' liratviov ^^(o^^zo, i. e. « Qui vero se
sam quse erat talis, manere in patria,
judicavit :

Btrenuo praebuissent, et occubuissent, oliva et aliis

esse suae cura uxore, cuin liberis : quam ca-
domi
ramis redimiti, laudibus vehebanlur. » Egregie
lamitatem accepisset in beilo, communem tortunee
Chrysost. Serm. de Marlyrib. imitand. : « Denique
^
^ bellicae judicantem, tenere consularis dignitatis
in certamine Chrislianus, aut superstes miles pro-
gradum, quis haec neget esse utilia? « Additque
strato hoste bealus de preelio dedit, aut hostem
statim Ma.^nitudo animi et fortitudo negat. »
: «
victur moriendo devincit. Feliter enim vincit, qui
(49) Anaxarchus cum in e.xempl. Celebre est illud
post victoriam vinci non novit. » Nam, ut Prosper
Anaxarchi apud Laertium, lib. ix, qui cum tunde-
in lib. Epigram. :
retur ab Nicocreonte utSTjpoT^; ^TzipoK; ferreis mal-
Non certanti nulia est speranda corona. leis, propterea quod audisset Nicocreon se dignum
Palmam, qua cdpiiur gtoria, fiais habet. esFe ut apponeretur epulandus; dixisse ferunlphi-
losophum plenum animo Uiicai lou 'Ava^apxo^ :

Recteautema rationibus desumptum obducereaqutB 0'jXaxov, 'Ava^apxav oe ou Tzziamii;, « Tunde Ana-

Bcil. ut expunyere, quod dum non intellexcrunt li-
xarchi folliculura, nam Anaxarohura non tundis. »
brarii locum corruperunt, unde ct Fuld. sed occi-
Lac.
dunur cerlo. Male quoque sic, praeter Rigald.et Ju- Anaxarchi fotlem. Eleganter dictum cum :
(.50)
nium distinguunt editi, sed ohducimur certe, cum. enim ad instar ptisanae vel hordei tunderetur, pa-
elc. Ita supra, c. 46 : « Dum de bono sectse hujus
riter nihil aliud sibi contingere profitetur quam
obducimur. » Hav.
quod hordeo contingat, scilicet ut divina illa inte-
(45) Sarmenticios el Semaxios. Cur ita vocaren-
rior particiila, vigor mentis, ills;sa raaooret, solus-
tur Christiani explicat verbis sequentibus Quia : <(
que caducus follicuiua rumperetur, dissiparetur.
ad etipitem dimidii axis rfvincti sarmentorum am-
Ita enim corpusculura suum appellabat, in quo il-
bitu exurimur. » Ista enim constanter legunt mss quod Marco Antonino
n lud nuUo modo affligebatur :

cmnos tam Bclgici quoru Gallici et Vaticani, ct ac- dicitur, x, x^ evSov z-^y..zy.px)\t.\).z-^o^ Jamblioho Ssfoi; ,

cessit conjeclura qua proxime lalinius legendum

avOptoTtoc, Stobaeo in Excerpt. Phys. -ih ^^jyei^^^jvi-
putat semiaxarios et axis, pro eo quod hactenus
xov \i.ipoc, Philoni Judaeo denique in lib. de Con-
exc. semissarios, et crinitus jam olim de honesta
ventu ad primas disciplinas : "AvOpioTro; Jv avOpio-
disciplina. lib. i, cap. 13, semissios, ac uterque
TTqj, xpEixTiov hj y^efpovi, iOivaxo; iv Ov7)xi}>, quibus
dimidii assis. Pam. Isaaci Casauboni Com-
addendus inooniparabilis
(46) Hiec palmata veslis. Tunica illa palmata,
mentarius ad Persii Sat. v, 129,
tam celebris apud Romanos, vestis fuit trium-
phantium dicta palniata a palmis quae intertextae Sed si intus et in jecore agro
erant, sarmenta autem quibus cremabantur praede- Nascanlur domini.
cessores nostri et axis cui alligabantur, habitus
erant triumphi Chrislianorum, illa erat pompa qua Ex hinc intelligitur erudissimus Pauli sermo, cum
recti in coclum evolabant. Le Pn. scribit ad Rora. 24, Ti? jxe puaExai ex xo'3 (jw-
vii,

(47) Empcdocles. Quem salse dcridet lib. de Ani- jjiaxo? xo5 Oavaxou xojxou ut et illa quac leguntur
;

ma, cap. 32. ubi de Pythag. metemps « Sod enim : versu 23. Exemplo hujus Anaxarchi passim foUii
Empedocles, quia se deum delirarat, idcirco, opi- et folliculus pro corpore mortali usurpatum est ;
 : !

601 APOLOGETIGUS ADV. GliNTES. 603

enim non tundis (51) : o philosophi magnunimi- A 53-1 quantum sanguinis fuderint. gioriarn lici-
tatem,qui de tali suo exitii etiaiii jocabatur! Ornit- tam, quia humanarn, cui nec praesumptio perdita,
to eo8 qui cum gladio proprio aliove genere mortis ncc persuasio desperata depulatur in conteraptu
mitiore de laudo pepigerunt. Ecce enim et tormen- mortis et atrocitatis omnimodee, cui tanlum pro
torum cerlarnina coronantur a vobis. Attica mere- patria, pro agro (53), pro imperio, pro amicitia
trix (52), carniflce jam iatigato, postremo linguam patipormissum est, quantum pro Deo non licet
Buam coineatam in faciem tyranni ssevientis ex- Et tamen iliis omnibus et statuas (54) defunditis,
8puit,ut exspueret et vocem,ne conjuratos confite- et imagines inscribitis (55) et titulos incidilis in

ri possct, si etiam victa voluisset. Zcno Eleates, eeternitalcm (.56) ;

quantum de monumentis potes-
consultus a Dionysio quidnam philosophia praesta- tis scilicet, praBstalis ct ipsi quodamraodo raortuis
ret, cum respondisset, contemptum morlis, flagi'1- resurreclionern. Ilanc qui veram a Deo sperat, si
lis lyranni subjoctus sententiam suara ad mor-
<">
pro Deo patiatur, insanus est. Sed hoc agite, boni

tem usque signabat. Gerte Laconum flagella, sub pracsides, meliores multo apud populum, si illia
oculis etiam hortantium propinquorum acerbata, Christianos immolavcritis. Cruciate, torquete,
tantum honorem tolerantioj domui conferunt. daninate, attcritenos ;
probatioestenim innocentiae

VariEB lectiones.
»0 Sic Gclen. et Rig. God. Fuld. ct ed. Ilnv. contemptu mortis impassibilom fieri. etc. Rhen. et. Iler.
impassibiiibus flagellis. alii impaesibilis flageliis, etc. Voc. subjectus recepimus ex cod. Fuld., vulgo
leg. objectus.

Coramentarius.
vidi cxempla Lindcnbrogii ad Virgilii Ca-
in Notis B regina Dido, quae, corio bovis immensam latitudi-
talccta, p. 301. Klmenhorstii ab Arnob., p. 66, et nem dimensa, Afros deceperat ipsa enim erat Ty- :

Lydio dc lie MiL, p. 77. Omnibus addi potest illud
Grcgorii Nuzianz. Ue Vilx difjer. u Esto autem,non
jain imperatori ul prius contubernalis erit Grego-
rius, utri suo nonnihil gratificans, atque inter me-
dios epulones Iristis et lacitus accumbcns, aegre-
quo anhelitum ducens, ac servilem in modum
edens. » ILw.
ria.Nec enim tantum connubium larhae fugit, sed
providenter providit Carthaginem sub illa specie
peti, ul egregie patet in Nuptiis Arsinoes et Ptole-
meei apud Justinum, lib. xxi, cap. 3. IIav.
(54) Statuas. Quibus sibi ad 83tcrnitatem patroci-
nata est antiquitas. Unde solers Phidiae inventum
narraL Cicero Tuscul. Qusest. i, 34 < Sed quid :

(51) Anaxarchum enim non lundis. Idcm Grcgo-
rius (>ygn. Carm. de Animi submissione ; «
in inorLario conLusionemmanuum Anaxarchi veluti
non pivTcscnLis, et Lamcn jubentis ulrein suum ve-
hemcnter tundi, tanquam ipso non contusus ma-
poetas ? opifices etiam posL mortem nobilitari vo'
Num lunt. Quid enim Phidias?Sui similem speciem in-
cliisit in clypeo Minervae, cum inscribere non lice-
ret. » Insignis Eusebii locus Cirt in lib. i, de Vita
Constantini Magni, c. 2 (( Videlicet natura homi-
:

neret, ne qnis essct ccrneroiur. » Dc Zcnone Dio- num snrtis fragilis et caduca; commenta solatium,
genes Laertius, cui hoc ascribit ipiuginibus edendis, majorum memoriam colere se
putavit honore permansuro parlim adumbratinne
"llOtXe^;, (0 Zy^voj-;, xaXov v^OeXe;, avSpa T'jpavvov :

Kxs!va<;, iy.Xocxi ^ryjXoioMOit; 'EXeav.

picturse cera delibutae, partim e materia sculptum
p et dolatum experto motus, simulacrum raachina-
'AXX' e8a|xr|(;, oi^ yap cte XaStov 6 xupavvoc ^v 6'Xjji(p
^ ta. » llAV.
Ko']^£, x{ xouxo Xsyd) UM^a. yap, ou^^t 84 u-.
;

(.55) Imagines inscrihitis. Qufe passim adhuc in

i. e. (( Egrcgie voluisti, o
Zeno, occiso tyranno a marraoribus, geramis et sacris veteris aevi reliquiis
servituLe libcrare Elcam. Sed domitiis est, te appareQt. Quare de Varronis opere [mortali, heu !

naiiuiuo capicns tyrannus contulit in mortario. et mortalitalis legcs oxperto] quo illustrium Roraa-
Quid (iico ? non te, sed corpus tuum. Nonnus norum iraagines seu descriptionos amplcxus fuit,
->

loco supra citatn de Epicloto « lluic a Macedone ;ita augurabatur Plinius, Nat. Ilist. lib. xxxv, cap.
tyranno crus vinc.ulis adstrictum est. Postea au- 2 « Inventiono muneris etiam diis invidiosus,
:

tein cum euin solvero tyrannus vellet, ex eoque quando immortalitatem non solum dedit, verum
quaDPcrot Visne, Epictctc, te solvam ? Quid, in-
: etiam in omnes tcrras misil, ut praesenles esse
quit, an sum astrictus ? Quibus videlicet vcrjjishoc ubiquc et claudi pos?ent. Hav.
significabut, aniniam suam ncquaquam vinctam (5(i) E/ tilulos inciditis in ^tenutatem. Callido
fuisso. Itaquo non corpus homo esse dicitur, sed itaquc ad nominis sui perennationem consilio usus
anima. » Hav. est architeclus ille, qui in auperbis itlgyptiorum
(52) Attira mcrctrix. Scortum hoc lyr.-c cantu structuris noincn suum et operis dedicationem
familiare Ilarmodin ct Arislogitoni, consilia cnrum duriori malorifr insculpsit, cui calce oblitae et ab-
de lyrannicidio. ad morl<im usquo oxrruciata n ty- scnnditne rogis nomon superscripsit, facilo prapvi-
rannis, non prodidit. Quamobrcm Athenienses dons, fragiliori materia delapsa, regis mftmoriam
eam in honoro habcre volentes, ne larnon scortum _ abolendaui, Buam permansuram fore. Eusebius
oelobrassc vidcrenlur, animal nominis ojus fccere, ^ ibidora Sunt qui pilas ct cippos inscriptos sem-
: (>

atque ut intolligorotur causa honoris, in opore lin-
guam addi ;ib artilico votuerunt. Pam.
(53) Pro patria, pro agro. Cum in Fuld. utililer
nobis augmcntum illud siippeditotur pro agro, non
debuiL illud rojicero Rigallius, nam alios non mo-
ror.qui ne dipnati quidoin sunt inspicero tam pr.Tj-
pitornam commcndat'oncrn virtutis oorum, quos
habent adnntatns, cnnforro credidenint. » Undc
Pansam ct Hirtium oonsules prn Rpp. c.Tf^os ifa
cplebrat Cicero, Pfulipp. xiv, cap. 33: • Erit igitur
exstructa molcs opere maguifico, incisajque lilterae
divin.T? virtutis lestes sempiternvV nunquamquc de :

clara. Sic enim singula singulis rospondont Mu- vobis, porumqui aut vidpbunt voBtrum monumpn-
:

tiiis, Rogulup. Zeno, patri;o Lacones, et forsan

;
lum, aut audionf, grntissimus sormo oonfioosoot.
ipse Zeno, imperio amiciti«e,merotrix attica glo-
; Ita, pro mortali conditiono vit», immortalitatem
;

nse humanae, Empedocles et Anaiarohus. At agro, estis consecuti. » Hav,

603 TERTULLIANI OPERUM PARS I -- SERIES I, APOLOGETICA. 604
nostrae iniquilas vestra.Ideonos Deus 535 haec pati A quantos 536 Ghrtstiani factis decendo. lUa ipsa
patitur.Namelproxime.ad lenonomdamnandoGhri- obstinatio, quam exprobratis, magistra est. Quis
stianam (57) potius quam ad leonem.confessi estis enim non contemplationeejuaooncutitur ad requi-
labem pudicitiaj apud nos alrociorem omni poena rendum, quin intus in re sit ? Quis non, ubi re-
et omni morte reputari. Nec quidquam tamen pro- quisivit, accedit, ubi accessit, pati exoptat, ut to-

ficit exquisitior quaeque crudelitasvestra ;illecebra tam Dei gratiam redimat, ut omnem veniam (,60)

est magis sectae.Plures eflicimur, quoties metimur ab eo compensutione sanguinis sui expediat? Om-
a vobis (58); semen est sanguis Christianorum (59) nia enim huic operi delicta donantur. lode est,

Multi apud vos ad tolerantiam doloris et mortis quod ibidem sententiis vestris gratias agimus ; ut
hortantur, ut Gicere in Tusculanis, ut Senecea in est semulatio divineB rei et humanffi, cum damna-
Fortuitis, ut Diogenes, ut Pyrrhon, ut Gallinicus. raur a vobis, a Deo absolvimur.
Nec tamen tantos inveniunt verba discipulos,

Commentarius.
(57) Ad lenomen damnando Ckrislianam. Vitiose B in quo ille velut Herculea visitur hydrae itoXuxs
Fuld.« Ad lenonemdamnandam Ghristianampotius ^aXou, cura qua decertat, victor, cum inscriptione
quam ad lenonem putastis, et confessi estis,» etc. HERCULi DEBELLATORi. Diocletiani etiam, aocii ejus
Barr. « Ad leonem clamando. » Erat vero et haeo in imperio et odio adversus Christianos nummus ;

ex populi furentis acclamationibus, ut docet Fer- aurens singularis exhibeatur a Spanhemio de U. et

rarius de Ver. Acclam. lib, vii, cap. 18. Maxima Pr, N. p. 838. in quo aequeraendaci titulo abolitio
Bane pudicarum contumelia, quam mille mortibua Christianae religionis celebratur. Stant ibi tria
redemptam mallent. Itaque non imtnerito tela ora- Fata, cum inscriptione fatis victricibus. Theo-
tionis suae vibrat, cum simile fere facinusinhuma- doret, serm. 9, de Leg.. p. 127 xai xopu6avTiiov-
:

num et scelestnm exprobret furentibus Arianis Na- TEi; xat Auxtiovte;, etc, i. e. « Itaque Coryban-
:

zianzenus. Oriat. ad. Arian et de se ipso IIap6^- : tium more capita pree furore jactantes, inciti rabie
vcjuv, inquit, at§w? xai (T£[jiv6t7;; oi];£i<; avSpwv jj.7]8l technisque ac veteramentis usi quamplurimis, pi-
acijcppovajv (fipouaa* ak Se tT? ^ijji.wv riayjve xat xa- scatorum leges nondissolverunt quidem,sed multo
0'j6pi(7E [J.-XP^ "^^"^ (iGsaxojv xal
; dtje^wv oiliEat validiores oppugnando eas reddiderunt; planeque
TzpoiQr)Y.t bioLw iXeeiVTjv xal xou EoSojjhtixou TTupoi; illispersimilesinventi sunt, qui flaramam quidem
i$(av yap 6avaT0u<;
io) X^ystv xi^i; a!a)^uv7)(; iv»x- restinguere concupiscunt, oleura vero fatui instil-
TOTepou;* f.e.«0 virginum pudoratque verecundia, lantes, ardentiorem illam efficiunt. Etenim_ hi
qu66 ne modestorum quidem vivorum conspectum quoque, contra pietatem bello sumpto, piae verita-
ferre potes,quis nostrum teaffecit ignominia,etiam tis robur raanifestius declararunt. Ac veluti quon-
ad illas usquo partes, quas spectari nefas est, et dara rubus ille.quem vidit Moses, ardore ignis non
impiorum oculismiserabile spectaculum proposuit est absumptus ita nec Christianos, impiorum
;

igneque Sodomitico vindicandum? Mitto enimcae- bellis petitos, tela hostilia consumpserunt quin :

des hoc dedecore tolerabiliores. » Sarisberiensia in potiu8,sicut lignatoribus aylvam caedentibus multo
Polyeratico, lib. iii, cap. 13 «A patribus tamen
: plures puUulant propagiues ab radicibus, quam
pridem definitum est, quia pudicitia auferri non sint rami qui inciduntur; ita tunc quoque, piis
potest, nisi mentis corruptio anteoedat.Quod enim, compluribus interfectis, raulto plures quotidie ad
ut raagnus asserit Angustinus, non prsecedente li- doctrinam evangelicam accedebant cruorque ille ;

bidine violenter patitur corpus, vexatio potius di-
cenda est, quam corruptio. Ibi ergo servari pudi-
citia potest, ubi nuUa nisi voluntaria esse potest
corruptio, in mentis scilicet integritate, ubi in
Beternum servari pudicilia potcst. « Scilicet, ut
Noster alia in re, In libro de Monogamia, cap. 15:
« Utique enim illam magis excusari capit, quse in
praeiio cecidit, quam quae in cubiculo quae in
equuleo succubuit, quam quae in lectulo quae
crudelitati cessit, quam quae fibidini quae gemena
deviota est, quam quae subans. » Hav
(58) Plures efficimur. quoties metimur a vobis.
Fuld. ms. etiam p. e. Quid ergo mirum, ai Julia-
num illum Apostatam, epist. 23, Gonstantium vo-
care eudias iroXuxicpaXov u§pav muitorum capitum ;
hydram ? cura etiam Herculii Maximiani nummus
ex ffire maximeexstet in gaza Christianae reginae,
caesorum corporum irrigatio erat novis in Ecclesia
emergentibus plantis. » Mox raale Junii editio san-
guinis. Hav.
(59) Semen est sanguis Christianorum. Non pos-
Bunt Christiani persecutionibus imrainui, quia si
semen est eorum aanguis, cujusque plus efTusura
fuerit, eo major promittitur fidelium proventus,
;
sicut messis copiosa, amplioris segetis praeparatio
;
est. Lag.
; (60) Ut omnem veniam, Simile est illud D. Cypr.
epist. 52. ad Antoniam, ubi raartyres dicit stalitn
rv ad gloriara pervenire fidei, statira el virtutis acci
pere mercedem, statira a Domino coronari. Atque
adeohic locus adnotandus est contra eorum erro-
rem, qui coronara justitiae, adeoque et martyrii,ad
diem usque judicii differendam dicere non veren-
tur. Pam.
605 DE yETATE APOLOGETICI MOSHEIMII DISQUISITIO. 606

JOANNIS LAURENTII MOSHEIMII

DE

tETATE APOLOGETlCi TERTULLIANl.

INITIOQUE PERSECUTIONIS SEVERI,

DISQUZSITIO.

§ I. Summa disquisilionum ejusmodi utiliias docetur. Occciiio hujus. — § II. Diversarum de hoc argu^
mento opinionum duplcx classis constiluilur. ~ 587 § III. Sc. producuntur primum, quipost a. CC. Apologe-
ticum scriptum esse volunt. Contra quos. §IV, § V, § VI. Multis ostenditur, ccepisse afftictiones Christianorum
sub Severo, anicquam peculiaria is decreta eam in rem rogaret. —
§ VII. Dodwelli speciatim argutiie exa-

minanlur. —
Vllf. Qui post mortem Severi
;:!
Apologeticum prodiisse dicunt, refelluntur. Quo facto. § IX. —
Ad Alleram eorum classem acceditur qui licet concedant ante a. CC eum esse consignatum, de anno tamen
dissident. —
§ X. Nostras sentenliae proponendx initium fit, ac primo sub Severo scriptum esse ostenditur.
Dcinde, —
§ XI. Post motxis Albini. Quo vero annus recte potsit constitui. § XII, XIII. Hos motus a. —
CXCVI rrepisse. A. CXCVII compressos fuisse novis rationibus docetur, oppositacque rationes evidenter di-
luimtur. Quo facto. — § XIV. Pro a. CXCVlll pronuntiatur ac ex illustri Tertulliani loco haec sententia
,

diligsnler confirmatur. — § XV. Conclusio.

g. I. — Si, qua se utilitate commendat certa A vexationibus consignata sunt , scriptorum lEtas
temporum, quibus libros suos prisci doctores lit- curate definita fuisset. Sic etenira de rerum ge-
teris mandavere, sciontia, eo semper studio ac starura serie,malorum illatorum magnitudine, con-
diligentia a viris eruditis quaesita fuisset, non du- fessorum numero, invicto, quo sanctissimi homi-
bito quin multo paucioribus hodie difficuitatibus nes valuerunt, animi robore, certior nobis ac
historia sacra abundarct, concinniorique instructa plenior esset notitia. Quam quidem egregiam qui-
esset ordine. At qui barbariei sordes primi abster- buscunque utilitatemprajstare posse, nulli, quibus
scrunt, majorcs nostri, id potius agebant, ut col- maturius est judicium, ignorare possunt. Gerte
lapsas piane littcrarum res erigerent, quam ut miror cum vir alioqui immortalis Henricus
, ,

istis, quas putabant, minutiis sibi aliisque earum Dodwollus, bono fortassis conailio, totos marty-
oonciliarent fastidium. Alia quidem iis, qui divi- rum exercitus civitate sacra ejiceret, neminem
nos illos restauratores consecuti sunt, mens fuit, illorum, qui adversus eum prodiere, in hac sese
quos Scaligero, Baronio, Petavio, Calvisio, aliis- palffistra 538 exercuisse. Unde tamen illud peti
quc prtccuntibus, magna in his curis stadia con- hancce infringendam
poterat, quo ad audaciara
fecisse constat. Sed, et patrura nostrorum, no- nil certius aut utilius esse polest. Patrum quan-
straque ajtas summos in hoc gcnere viros tulit, n diu verbacum aliorum pugnant locis, semper fere
Norisium, Pagium, Lloydium, Dodwellum, Tille- elabendi facultas dabilur. Nullura si aliud perfu-
montium, Nourryum, multosquc, qui Patrum cdi- gium adsit, aut nota quffidam testibus inuritur,
dere scripta. Benediclin.nc familiro socios. Qucrum aut novum quoddam critices genus advocatur,
omnium de laudibua quanquam ego nihil dctraho, quod desperatis opibus auxiliura ferat. Intervalla
non lamen multa ab eis relicta esse dissimulo, vero temporum si curate notentur, si rerura sibi
multa eruditius quam fclicius tractata, multa quod Buccedentium ordo diligenter explicctur, aut per-
BBctffi flagrarcnt amore, aut novse cuidam nimium IViclco frontis infamia subeunda, aut vero error
faverent opinioni, iraplicata potius,quam evoluta. ejurandus est. Enimvero defuerunt huic causae
Nulla alia ejus rei testimonia si exsisterent, ipsa, eruditi homines sive quod molestiam his negotiis
;

quibus mutuo se oppugnant, scripta, ipsi, quibus familiarera fugerent ; sive quod eximium illius
novas subinde rationes constituunt, libri loquc- commodura non perspicue satis cernerent, sive
rentur. In historia prajcipuo calamitatum quibus denique quod non tara circumstantiarum, quam
velustissimi fratrum nostrorum delunoti sunt, ipsarura rerum, rationem sibi habendara esso pu-
magno id fuisset cmolumcnto, si libruni quos tarent. Fuerunt quidera, fateor, quibus partem
pro illis imperatoribus ac praesidibus oblatos esse
hujus laberis suscipere placuit. Nescio vero, qui
accepimus, cajterorumque, quee ferventibus istis faclum sit, ut aut nimis iadiligonter, aut nimis
607 TERTULLIANI OPEUUM PARS I. — SERIES 1, APOLOGETIGA. 608
infeliciter sese expediverint. Fuerit festinatio, A. congestorum explicarem. Teque, siid addi pateris
fuerit taedium, fuerit secta^ studium, aut nescio ad expeditiorem paulo redderem.
alia perficienda
quid praeterea fuiase aliquid, quod, ut pessime
; Si in homine non nimis erudito temerarius, ho-
interdum rationes subducerent, efTecerit, explo- nestus tamen est. Delitteris ac Tertulliano si mi-
ratum est. His ego do causis, etsi illis longe in- nus bene merebor, de te tamen nullo raodo male
feriorem me saxum hocce volutandi
esse sentio, meritus videri possum. Vulgus nimirum consilia
consilium ante aliquod tempus coepi, ac de nova ex eventu, boni viri ex affeclu aestiraant.
quadam afflictionum Chrhtianarum llistoria, quaj § n. — Circumspicienti mihi, ut fas erat, qui de
cum aliis rebus, tum praecipue diligentiori tempo- eadem re ante me eruditi viri sensissent, ab hier

rum nolatione omineret, cogitavi. Specimcn haud penitus relictam, ab ornatam

illis parura dextre
ita pridem nostra de Aihcnagorce asiute Disserta- inveni. Generatim dissensiones ac sententiarum
tio (1) exhibuit, qua me celeberrimi Dodwclli divortia etiam hic regnare videbam. Dici quid a
rationibus plurimum inlulisse damni, lectio lesta- nonnuilis audiebam ita vero, ut rationura obli- :

bitur. Usus quoque ea est felicitate spinosus licet viscerentur. Diligentiusalios ad calculos sediBse
labor, ut non displiceret iis quorum pluriuium va- animadvertebara, quorum tamen conatibus noa
let apud me auctoritas, quosveintelligentes harum „ par fortuna responderel. Plurimos magni nominia
rerum existimatores quidquid prudentiorum est viros duces potius sequi, quara in his se macerare
agnoscit. Quapropter uunc denuo vires periclitari, numeris voluisse, cernebam.VelhaBC sententiarum
ac num eadem dexteritate tempus celeberrimi varietas, quaenam cum veritate congrueret, ut
Apologetici, quem ingeniosissimus Patrum Tertul- examinarem, me coramovit. Equidem tantum lu-
lianusreliquit, eruerem, tentare decrevi. Excitavit cis, quantum intricati negotii natura 'permittit, ei

me, ut citius quam constitueram id oneris conciliare conabor, ac duo propterea opinionnm
mihi imponerem, elegantissima Apologetici iliius primum genera constituam. Saeoularis annus UG
editio, quam curis viri longe eruditissimi,mihique terrainus esto, qui utrumque disjungat. Alterum
in primis amici,Sigiberti Haveroampi debemus. itaque eorum erit, qui ante hunc annum, aut eo
Tanto eam ultore cum praeditam cernerem, tam ipso, libri noslri natales quaerunt. Alterum ho-
raria elegantique eruditione munitara, tam ab rum, qui elapso illo ducentesimo anno eum con-
omni parte illustrem ac emaculatam, id unice signatum esse censent.De ultimo.quod quum lon-
statim optabam, ut eodem habitu non hujus tan- gius a veritate abest, lura facilius confutatur,
tuni, verum reliquorura eliam Patrum, potiores priori loco dicam. Prius, cujus rationes raajorem
prodirent etenim staluebam, magna tse-
libri. Sic postulant industriaro, ac ex ip&is historiae arcanis
dii illius parte,quod cum litterishisce conjunctum C excutiendae sunt, posteriori reservabo.

est, hoc pacto abstersa, fore ut non amplius re- § IIL —

Princeps in iis, quos primum audiendos
lictae fere ac orbee a cultoribus antiquitates sacree esse diximus, sententiam dicat Guillel. Cavens,
reperirentur. Erat tamen, quod in tara exculto maximae famae et industrias vir. Pro anno is pu-
opere desiderarem, de setate nimirum ac rationi- gnat GCII. « Mibi, ait {Historia liiter. Scripi. Eccles.

bu8 ejus disquisitio. Polliceri quidem intelligebam T, I, p. 42 h, ed. Genev.), verisimilius videtur
eruditissimum virum.se in praeparatione reliquis scriptum fuisse sub persecutione sexta, circa
Tertulliani Aivarsus gentes libris praemittenda ann. CCII, quo Severus aliquos christianos flori
(Praef.), huic etiam desiderio consulturum esse. sub gravi poena vetuit. » Adjicit his quaedam pro-
Ego vero, 539 tantum abest ut
his promissis
in bationisinstar, quae, si mihi bonum virum exagi-
adquiescerem, ut vel iisinstigarer potius, quohoo tandi aniraus esset, repeterem. Pars eo perlinet
onere eum levarem. Sic enim continuo mecum : ut, vere imperante Severo, pacem Christianorum
Brevior erit eorum quae comparat, exspectatio, si fuisse turbatam appareat pars non levia fuisse :

laboris in alium,quamvis exigua, particula devol- mala 540 iilis injecta ostendit. Quae omnia quum
vetur. Pondus his adjecit cogitationibus optimi anemine unquarain dubium vocata.tum ea sunt,
viri adhortatio, quae, ut ea quse molirer perfice- n ut qua ralione ffiram, quam defendit, confirment,
rem, cunctantem adhuc impulit. Quid multis? E prorsus nesciam. Quocirca melius oraissa fuisset,
vastigio posthabitis aliis manura labori admovi,ac, quam subjungit, conclusio « Nulli itaque alil :

quod hic exhibeo, in chartam conjeci. epochae hujus scripti annum natalem majori ve-
Tuum jam eritdispicere,doctissime Havercampi. ritatis specie assignarepossumus. » Fundamentum
num tanti sit opella nostra, ut novam condendi ejusnon in omnibus quae praemiserat, sed in hoc
hujue generis dissertationem molestia eupersedere solo positura est, non ante annura CCII Severum
queas. Quod si minus nostra tibi placuerint, ani- decretis suis Christianorura fortunis raolestum
mum, scio, qui candor est tuus, probabis. Quis fuisse. Quod quam lubricum ac infirraura sit mox
vero ilie? ut commodis litterarum inservirem, hi- patebit. Scripsit certe TertuIIianus cumjam malis
Btoriam malorum in Ghristianos Severo Augusto uadique fratres obgessi esaent. Verumtaraen hoc

(1) Exatat in Bibliotheca theol. hist. philol., quae Bremse prodiil ; t. II.
,09 DE yETATE APOLOGETICI MOSHEIMII DISQUISITIO. 6<0

lon sufficit, nisi et hoc doceatur, non antea quam ^ omnia fiebant, ChriBtianoa veiare inoipiebat. »

idicta promulgarentur Auguati, calamo eum ma- Egrogiesane, quod tum legem nullam ab Auguato
1U3 Cujus
admovisse. quidern si oslendi potest in Christianos latam fuisse agnoscit. Quod de iMau-
lontrarium, omnis h»cce computalio nullius aesti- tiano addit, Baronii debet 8Uspicioni(/^nrja/. £cf/«*.

nandaest. Neque eliam hoc vir doctus attendit, t. II. ad ann. CC n. VH,'Vni, p. 198, ed. Golon,

itiainsi rationes ejua niuitum valerent, aitatem ta- 1624, foI,)quam ipse Ideinceps profligavit [Critica

nen ad ann. CCllI potius differri debere.Om-

libri
ad Ann. Buronii, t. U, ad ann. CXCIX n. IV, p.

lia etenira cum ab aliquo jam temporo cajdibus ac

92). Probatio vaga est ac generalior, qujB et in

luppliciis Christianorura fervissent, Noster sectcQ alios annos quadrare posset, quibus Severum
suce defensor exstitit. Quare non satis credibile
etiara Urbe abfuisse novimus. Fuerit vero nimii
!8t, 8ub ipsum calamitatum exordiura, eo ipso.quo
infirma vellem nihilominus in ea sentenlia vir
:

latsB erant, anno defensioncra istam in litteraa doctus perstitisset. Enimvero cum Baronium ca-
•elatam osse. Ab hoo alicnus tamen non erat Hen- Btigaret, repudiandam sibi eam esseduxit, acaeta-

•icus Dodwelius. Licot onim, quid de astate Apolo- tem Apologetici ad ixnn. GCV retulit, Christiano- i<

jetici 8entiat,aperte,quod sciam, nusquam propo- rum, audis Pagium {ad ann. CXCIX, n VI, p. 95),
lat,
t, tamen, quse de vexationibua Christia-
ex illis persecutio ante
a ann. CCII decreta non fuit. Quare
rum 8ub Severo disputat, quid mente voiuerit
lorur cum Tertull iauus Apologeticuyn auum, persecutione
line ulla controversia coiligitur. Ante ann. GCII ubique jam a mullo tempore flagrante, ut ex ipso-
limirum nerainem tranquiUitatem perturbassecoe- met Apologetico colligitur, scripserit, longe tar-
,U8 saori sibi persuadet, idque nonnullis, quae dius preestantissimun illud opus promulgatum, et
OQOX discuticmus, arguraentis stabilire enilitur. quidem, ut conjicere licet, anno ducentesimo
78 S. ed. Brem.) De- quinto, quo Antoninus imperii Gaesarei decennalia
Dixsert. Cniirian. xi, tij^l, p.
3ebaL sic oum, cui nihil rainus quam marlyrum quove per&ecutio magia aaiviit. » Nerao
cfclebruvit,

Quod ergo, ut indu- pejoribus unquam auspiciis mentera mutavit. Dum

jopia ferenda videbatur. si

bilatum esl, non antea quam incrementa cepissent alium leviuspeccantom emendare cupit, gravi seie
calamitalcs, pra3sides provinciarum Tertullianus errato contaminat. Equidem scio, sffiviisse tum
conipellavit, cerlum quoque ex ejus sententia est in Ghristianos nationes a veri Numinis cultu alie-

post ann. CGIl aut eo labenle factum illud esse- nas, cum Noster sua consignaret. Qualis vero hinc

Et quid conjecturi8opus?Dissertiora adsunt eruditi emissa a Severo decreta

conclusio? Ergo post

viri verba « Indo inquit (Dissert cit., 42, vero tara rerum impe-
liber exaratus est. Quasi
. §
rituB fuerit, ut vi legum antealatarum fratres no-
p. G9), liib ipsia tcmporibus (de ann. CCII loqui-
tur) vel paulo etiam fortasse recentius, nova illa, C
atros saepenumero e.xcruciatos fuisse nesciverit.
Aut, si minus hoc perspectum ipsi fuisset, hio ipse
quum appellat TcrtuUianuB, Ghristianorura Dei
Apologeticus tum lemporis hoc evenisse, eum non
edilio, cum ejuomodi inscriptione, Deus Christia-
docere potuisset. Sed de hac re jam luculentius
noruni oiiochuilcs, auribus asininis altero pede
ungiilulo librum gcstantis el logati. » Legunlur ea,
commentabor.
ad qu8B provocat, in Apolegilico (cap. 16, p. 169. § IV. — Vidimus, iis, qui post ann. CCII li-

ed. celeb. Ilavorcampi, qua hic scmpcr utor), brum in litteras esse volunt, hoc prajcipue obfuis-
cujus res hic agitur. Quid clariu8 itaquo, cura se, quod usque ad ann. GCIl pacatissimas fuisse
Cavco aliisquo, circa libri ajtatera Dodwellum res Christianorum crediderint. Haeo vero ex eo
(coneensisse? Latius hodie viri hujus de paucitate nata esl persuasio, quod boc anno, quera dixi, de-
marlyrum sententia serpsit, ac plurimurum inter creta a Severo in Christianos proposita fuisse, mul-
Bruditos aniinos occupavit. Igitur, quin multoruin tis ex testimoniis didicerant. Non patuit videlicet
menlibus tuuc de illis ratiocinationis hujus imbecillitas: Sanxitann
setate Apologctici opinio inlixa
'iit, non dubium tamcn longius hic
ost. Quos
CGII in Christianos Scverus leges igitur non an- ;

i'ecensore, quuin duces indicati aint, non neces- tea vexari poterunt. Quanquam Dodwellum hic
Uarium csse arbitror. Ad Antoniuin Pagium polius D excipi tacile tero, qui ad alias siraul argutias con-
»ccocio, qui, licet oinnem fcrc aitatein in numeiis fugit, eo quod nihil in hac ratione praesidii positum
|!ontriverit,eideni taraen se addixit sententi«B.Cum esse perspiceret. Uaec quura ita sint, nullaad ho9
d41 Uiipaticatn conscriberet Disscrtationem, nemo refellendos certior via erit, quam si diu ante, quam
jio nielius, qui pro ann. CXCVlII dieserte pronun- Augusti ferrenlur leges, plurima mala Christia-
iabat. Accipc verha (Diss. Uijpatica, p. u, cap. 3, noruin incubuisse cervicibus domonstrelur. Totua
i 12, p. 117, Gugd. 1082 in-4o) : « Tertullianus hicce locus aTheoderic('54? Ruinarto, qui Dodwei-
ipologeticutn conscripsit ann. GXCVIlI, quo Se- lura sibi castigaudum sumpsit, prxtermissus est.
erus (iiiinquennalia edidit, Romaque discessit, Graviter is ac permoleste fert, affliclionem tolam
iuam olj cuusain ad magistratus Romanos illura unius biennii spalio hunc coraplecti. (Pra/. ad
lirexit. Nam nullum adhuc ab eodem impe-
licet .icta Martyr. sincera, sect, ii, § 12, p. 48, ed.

i
alore adversusChristianoa edictum promulgatuin Wetsten.). Generaliera vero tantum, quibus eum
uisset, PlautianuB tamen, cujus auctoritate Homss refoUat, adducit, quorum alter simiiia, si quaisi-
 :

6H TEIITULLIANI OPEHUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 612

visset, fortaseis invenissct. Diligenllorem inquisi- ^ principalium rescriptorum etedictorum securibus
tionem, temporumqne notationem, quam negotii ruscatls et caeditis? » Vide vero, quibus delegibus
natura unice flagitat, fustra cxspectuveris. Ma- permo sit. De antiquis, ut aperlum est, quibus no-
jorem Pagius industriain adhihuit, ut in hisce re- vas opponit. Pergit ad latores legum adversusChrl-
bus plurimum possidebat- scienti.Te. (Cri/fca inAnn. stianos (cap. 5, p. 56), quos omnes turpitudlnis
Baronii, t. III, ad ann. CCI, n. vii, p. 2, et ad scelerumque infamia notatos, Neronisqne similli-
ann. CCVll, n.in, p. 7), Neque tamen hoc mo- mos fulsse contendit. Quam late hacc adseveratio
mentum attingere potuit, quoniam in initio af- paleat, non inquiro. Satis mihi est, quod ex ea
flictionis designando ab adversario, ut ostendi, Severum in eorum numero. qui in Ghristlanos de-
non dlssidebat. In hoc igitur tatitum occupatus creta sanxerint, ab eo non fulsse habitum, pateat.
est, ut ab ann. CCIl ad mortem usque Severi pa- Ratio ipsa hujus rei testis est. Ecquis enin tam
cem sancto coetui non fuisse redditam evincat. araens, ut sapientem virum sibi persuadeat hoc
Quod illiitaque, et complures alii, intentatuin di- argumento leges impugnaturum fuisse, si penes
miserunt, Id ego mihi nunc perficiendum sumam. quera tum summa rerum erat eodem sese crimine
De anno qui malis istls initium dederit, prsscise astrinxlsse constitisset ? Festlvum profecto de-

nunc non agitur. Haud difficulter is ex ils quae r»

fensorem qui imperatorem, cujus animum emol-
!

de eetate Apologelici extra dubium collocablmus, lire cupiebat, iis adnumeraret, qui mortalium ne-

erui poterit. Hic id mihi tantum propositum est, quissimi, niilllsque flagitiis secundi fuerant. Laudat
ut ante ann. CGII, quo Severi in Christianos de- e contrarlo allquotles Severum No.ster, ac consian-

creta publicata esse concedo, infinitam aerumna- tissimum appelpat primcipum (cap. Adeo
5, p. 52).

rum vim eis exhibitam esse doceam. Primum remotus erat ab ea opinione, ac si gladium In
teneat In testibus eorum ipse noster Terlullia- fratres stringi jussisset. Sed se ipsum explicet

nus. Testimonium ex ipso iibro, cujus a;tatem Tertulianus. qui Romanos alloquitur (cap. 5,
sic

hic constltuimus, dicat. Prodiit, id quod nullus p. 92) : « Caeterum de tot exinde principibus aclJ
negat, cum jam crudelissimis suppllcils Christianl hodlernum divinum humanumquesapientibuseditel;
de medio tolierentur. Idem vero de edlctis impe- aliquem debellatorem Christianorum ? » Quis Ho-l
ratorls nihil prorsus tum auditum fuisse, non uno- diernus ille ? Severus puto. Hunc vero in debellatori- \

loco dlserte indicat. Conjecturam nuc oraitto, bus Ghristlanorum numerandum esse negat. Quld
quam spernendam tamen esse nego illud, quod clarius ? Praetereo celebremex eadem dissertatione
;

ad prcBsIdes provinciarum dlrectus sit, cos solos, locura (cap. 5, p. 63, 65);« Quales ergo leges

non imperatorem, malorum fulsse auctores, argu- istffi, quas adversus nos soli exsequuntur impii,
mento esse. Evidentioribus res peragetur testimo- ^ quas nullus Hadrianus, nullus Vespaslanus, nultus
niis. Primum hoc esto (cap. 35, p. 300):« Nec Verus impressit. » Sunt codices qul Severum hic
ulli magis depostulatores Chrlstianorum, quam
legunt. Ego vero tibi, Havercampl doctlssinie, as-

vulgus. Plane cffiterl ordines pro auctoritate reli- sentior, vlrisque egregiis, qui tecum meliorum li-

giosi ex fide, uibil hostlcum de Ipso senatu, de brorum beneficio Verum nobis restltuerc. Quam
equlle, de castris, de palatiis Ipsls spirat. » Quid lectionem etsl minus probat Dodwellus (DisserLM
pro nobis evidentius facere possit, equidem ne- Crjprian. II. § 44, p. 69), diffiterl tamen non po-
tuit, saepius in antiquis monumentis Severl etVeri
sclo. Palatiaipsa, quibus Augustus cum Jiliis con-
tinebatur, de hostium Chrlstianorum numero exl- nomlna confundi.
mlt. Hgec qua fronte scripsisset, si legum in ve- § V. — Haec sunt, quae pro nostra sententlalpse
xandis Ghristlanls jam adfuisset auctoritas? Tota, nobis subminlstrat Apologeticus, qulbus quid re-
qucB cap. 4, 5, 6. legitur, de legibus disceptatio poni posslt, non vldeo. Alius jam succedat Ter-
idem luculenter confirmat. Christianorum adver- tulliani locus, ex alio ejus libro, eo vldellcet quem
Barll leges prsetexebant, quae, ut in eos saevlretur, ad Martyres in carcere constitutos mlslt, petitus.
praeclperent. Quasnam Recens editas? Mi-
vero ? Eos intelligl hlc martyres debere, qul Severo im-
nime. Edicta crepabant a mortuls jam rogata im- D perante correpti erant, extra dubium est. Ad
peratoribus, quas haud sibi violare licere dicebant. hos vero argumenti loco
corroborandos ultimi
Prseclare frigidis hisce ratiunculis vir acutus oc- Opp.
heec ponit (Llbro ad Martyres, c. 4. p. 468, )

currlt. Rationibus ante omnia demonstrat tam « Nemo non etiam homnis causa pati potest, quod
sancitam nullam esse legem.quae non, si quid tnl- in causa Del patl dubitit. Ad hoc quidem vel prae-
quitatis contineat, continuo deiondasit. Nec exem- sentianobis tempora documenta sint, quanta qua-
plis id carere postea docet, cum Romani, vetustis- lesque personse Inoplnatos natalibus et dignitali-

simls licet decretis, quorum injustitiam cognove- bus, et corporibus et aetatibus suis exltus referant,
riut, omnem detraxerint auctoritatem, ac Severus homlnis causa: aut abipso, sl contra eum fecerinl,
ipse 548 legem Papiam abrogaverit. « Nonne aut ab adversarlls ejus, sl pro eo steterlnt. » Sta-

et vos, inquit (cap. p. 15, 49), quotidie experl- tlm hic moneie possem, apparere satis, 544
mentis illuminantibus tenebrasantiquilatis, totam quod Imperatorom, quem fiominem hic dicit, ma-
illam veterem et squalentem sylvam legum novis lorum martyribus illls illatorura auctorem Ter-

J
 613 DE .ETATE APOLOGETICI MOSHEIMII DISQUISITIO. 614

tullianuB esse noluerit. Alioqui enim scripsisset A lib. vt, H, p. 212, 213) viri docti bene ob-
cap,
« hominis istius, quivos excruciat, causa. » Mitto servarunt. Quo quidem turbulento ac calamitoso
vero lianc raliocinationem, ac rem ipsam ad quam tempore tam laborioso operi eum vacare potuisse,
verba hcec respiciunt intueor. Ceedes multorum nullus facile dixerit. Ipse celeberrimus Dodwellua,
borainura dignitale ac meritis illustrium com- qui sua sajpe vineta csedit, hoc agnovit, ac diu
memorant. Expers historise Severi sit, qui haec ante ann. CCIl Stromata ista exarata fuisse pluri-
alio, quam ad necem eorum, quos occasione belli bus rationibus binis locis docuit {Diim. III in Ire-

gallici ab Albino moti trucidabat, trahi posse pulet. nxum, § 27, p, 276 s ; et Disi. de lioman. Ponlif.
Hoc terapusillud era(, quo innumeri, iiqueprajclari primoeva successione, cap. 15, § 4, p. 209). Quod
homines, prajter omnem
spem, quod Albino fa- itaque prtEcipue nobis optandum erat, id conse-
visse putarentur, ad mortem rapiebantur. Audi cuti sumus. Rcum habemus confilcntem. Quod si
Spartianum {Vita Soveri, cap. 13, p. 177, 178 cd. non multum provecto Severi imperio Clemens
Obrechti) : innumeris Albini partium
« Intertectis scripsil, erroris esse reos, qui ante ann,CCII vexa-

viris, interquos multi principes civitatis, multaj tionem coepisse Christianorum negant, exploratum
feminae illustres luerunt (nonno hoc idem, quod est. Caedee enim ac supplicia fratrum scribenti ob

Tertullianus dicit), omniura bona publicata suat, oculos quotidie versabantur. En quae dicat 'flfxTv ;

aBrariumqueauxerunt. Tum Hispanorum et Sual- ^e acj)Oovoi jj.apx'jptov iTT)Yal ixaaTr,; Jin£pa< , Iv

lorum procerea raulti occisi sunt. » Mox idem no- 6(p0aXjjibT; -i^jjjLtuv eewpo'j|jievoi , TrapoTTTWfJisvwv ,

bilissimorura virorurain istis turbis vitaprivatorum avaT/C'.v'jAtuo(ji£vu>v , xac xfiaXa? ^7ro':e|jivo(Ji& viov

longum satis indicom subjungit (cap, 13, p. 178, {Stromatum lib, ii, p. 494) « Nobis autem :

179). Capitolinus {Fila Cl. Albini, c. 12, p. 217),

sunt quotidie redundantes martyrum fontes, qui
huic et Herodianus {Historiar. lib. iii, et viii, nostris spectantur oculis, qui torrentur, torquen-
p,
tur et capite truncantur.» Respondeant hic, qui-
147, ed. Boccleri), jungi potest. Ecquid vero est,
quod luculcntius TertuUianum explicet ? Neque bus Dodwelli prsecepta sequi gloriosum ducitur,ac
hoc dubium ex altera parte Albinum, quod hic ante orania virum cum se ipso concilient Fatis,
Bubindicatur, eadem saevitia usum fuisse, proeser- quod pueri norunt, ea nocte, qua; annos CXClI et
tim posteaquam a Severo insidias, quas Capitoli- CXCIII sejungebat, satisfecit Commodus. Scri-
nus {f^ita Albini, cap. 7, 8, 211 exponit, pserit Clemens primum suum librum tribus post
p, f,)

Bibi strui senserat. Cui hoc expi^ndenti grave non mortem ejus annis, ann. CXCV. Intercesserint
accidat, si quis nihilominus non anlc ann. CCII iterum, id quod taraen haud verisimile est, duo
vexatos sub Severo Christianos fuisse asseveret. prope anni inler primum et secundum Stromatum
Tumultus Albini, ut mox docebo, in ann. CXCVI ^ volumen, Nihilominus, jam ann, CXCVII pulchram
incidit, cladesin ann, CXCVII, Perinde est nura Alexandriae eorum cohortem inveniemus, quae hoc

de hoc aut illo anno locus intelligatur. Semper inspectante cruentam pro Servatore mortem oppe-
enim, longe antequam decreta Severi proponeren- tierint. Hic vero acumen Baronii mirari liceat, qui

lur, illustres Christianorum sub imperio ejus mar- ob haec Clementis verba libros ejus post decimum
tyrea exstilisse, probabit. Scorpiacus Tertulliani
Severi annum conscriptos fuisse asseverat : « Cae-

aliaqurcdam raihi suppoditare possct. Scd alium terunt, inquit {Atinal. tom, 11, ad ann. C.YCr/,

nunc lcslem uppcllari animus est, Clementem Ale- II, XXII, p. 278, 279), cum constet in ipsis Stro-
1. xandrinum. Stromata hunc sua, qum hodie adhuc matum de Christianorum persecutione tunc
libris

,
leguntur, Severo regnante composuisse, Eusebius vigente mentionera fieri, affirmare necesse est
olim prodidit {llist. Eccles. lib. vi, cap. 6. p. 208). ipsum post annum decimum Severi scripsisse. »
Priores speciatim libri paulo post imperii ejus Indignum Aunalium scriptore judicium Oblivisci- !

initium, Commodo haud ita pridera exslincto,con- tur vir illustrissimus eorum, quse mox ipse de-
I

1 signati videnlur. Priraoenira libro, quo temporum fensurus erat, jam ann. C.XCVIII. Plautiano inati-

I
iastituit compulalionem, ultra Commodi raortem gante, Christianis injurias fuisse illatas, quo no-
non progreditur. 'Auo 8e to-j tcoco-oj dtYwvo; iiO.
n mine duplicem comraittit errorem. RecentiorcB
J

\
TTiv KoiioScj xeXeuTT.v, exTf) exxTov IvSixa' « A facit et Christianorum niiserias, quam ipso pu-
'
priraoautem certamine usque ad mortem Com- tabal, et Clemontis libros, quam rerum permittit
> modi anni ccntum undccim. » {Stromatum lib. i, conditio.

jp. 402, ed. Potteri). iiic desinit ; manifcsto in- § VI. — Nescio an his addi mereatur, ita anti-
dicio, non mullo ante qunm haic scriberot, futis quitus jam fuisse creditum, dudum aute ann. CCII
occubuisso Commodum. Mihi quidom satisest hoo Christianos sub Severo exagitatos luisse? Qui ma-
loco,indubilalum esse, anteann. CCII hsec edidisse jorumtradilionibusnonomnemdemuntfidem,hanc
ji
Glementom. Auctis per decreta impcratoris Alcxan- non penitus observationem spernent. Paulum igi-
^
drinorum malis, exsulabat vir ogrogius, ac in Pa- tur Orosium, quinti saeculi scriptorem, producam,
I
Ifflscina Syriaquo potissimum versabatur ; quod qui, antequam Albinus res novas moliretur, ann.
j
post Hieronymum {Catal. Script. Eccl. cap. 38, p. minimum CXCVI gravem Severum Christianis
m, ed. Fabricii 545 rec.) cx Eusebio {Hist. Eccl. fuisse tradit {Historiar. lib. vii, c. 17, p. 542, Mo-
615 TKIITULLIANI OPEHUM PARS I. — SERIES 1, APOLOGETIGA. 615
gunt. 1615, in 8.) Verba hiEC sunt,quae Freculphus A oontendit, eo quod luta; ab imperatore leges ad
Lexoviensis {Chronicorum tom. II, lib. ii, c. 24, p. oranes non pervenissent. Si quid video, certius ab
488, ed. Genev. 1597, in 8), saeculi 546 noni hi- hac detorsione Tertulliunum vindicavi. Duo alia
storicus, nulla vocula ujutatu, repetiil : « Quinta deinceps testimonia atluli, quae, si omnia, id quod
post Neronem persecutione Christianos excrucia- fiori plane nequit, 547 Apoloyetici loca possenl
vit: plurimique sunctoruni per diversas provincias elidi, nihilominus anle illum, quem designat, an"
martyrio coronati sunt. Hanc profanam in Ghristia- num Ghrislianos excruciatos fuisse docerent. Ina-
nos et Ecclesiara Dei pr?esumptionem Severi, coe- nis est suspicio, cui militat vir doctus. Valeat ta-
lestis ultio e vestigio acta subsequitur. Nam conti- men, si qui velint. Alia adhucsupersunt, quae huic
nuo rapitur, vel potius relrahitur in Galliam Se- non patent artiGcio. His imraotis ea quoque jace-
verus e Syria ad tertium civiie bellum. Unum jam bunt, quaeidera, ut ada. GCII oranium afflictionum
enim Romae adversus Julianura, aliud in Syria initiura referat, inmedium adduxit {loc. ciL. g 41, p.
contra Pescenniura gesserat : tertium Glodius Al- 68) ad duo redeunt illa capita. Otium ait et occa-
;

binus Juliani in occidendo Pertinacem socius, qui sionem Christianos invadendi gcntibus defuisse.
se in Gallia Gaesarem fecerat, suscitabat. » Idcirco Utriusque facile apparet irabeciIlitas,Bi cum iis qua
Numen voluisse, ut quietemimperii Albinus turba- scripsi contendantur. Demus tamen viro erudito
ret, ait, quod in Christianos Severus fuisset inju-
B
loquendi veniam : « Nec otium erat antea, inquit,
rius. Equidem nonsum, qui Orosium summa
is sive ipsi iraperatori, cive provinciarum praefectis,
fide scriptorem esse putem, Neque etiam omnia, nec ipsis urbiura plebibus raagistratibusque, quoa
qus9 hic narrat, mea facio. Testem ejus tanlura externa saltera ab hostibus pax in eam saeviendi la-
esse cupio, quod suo tempore opinio, quam tueor, sciviain plerumque convertit. » Vix dubito qiiin
coramuniter recepta fuerit. Si qua fides narratio- alia cogitaverit, cum sic scriberet. Quod, quacso,
nibus quas a raajoribus traditas accepimus, huic vinculura harum propositionum : Bello Romuni
etium, quin aliqua esse debeut, nuilus dubitabit. fuerunt impiicati, et : Ghristiani nihil raalorum sen-
Abjecissem protinus hominera cujus raanifesta sere ? Aut nihil ego intelligo, aut nullura. Medios
nimis fuisset supersitio, si omnium omnino bel- inter maxirai belii fragores Valerianus infinitas
lorum, etiara cura Juliano et Nigro gestorura, cau- Christianis molestias exhibebat. Clariora haec erunt
sara saevitiara in Christianos dixisset. Jara non si distinotius ejus temporis bella intueamur. In
prorsus despicio, quoniam religiosius instituit, neo Orientis regionibus et Gallia militiae vacabut iis
de suppliciis fratrura seraper somniat, cum bello quod tantisper con-
annis imperator. Fuerit illic,
orbera terrarum flagrasse intelligit. cedam, in diviniore ccetu pax quod vero hinc pro- :

r
g VII. — QuiB hucusque disserui, tanta praedita viiiciarum aliarum praefectis, quod plebi erat im-

esse arbiiror perspicuitat ac evidentia, ut in se pediraentum,quominusGhristianosinjusvocarent ?

ipsum iniquus futurus sit, qui contrariis in poste- Quid notius, nunquara majorem scelerura impuni-
rum partibus se adjungeret. Si res ita postularet, tatem esse, quam bellis omnia vastantibus ? Quid
longe plura potuissem proferre ;
quae, cum nuilo vulgarius denique gentiura illa consuetudine, qu»
modo flagitet, raihi in alliud tempus reservo. Om- raajores nunquam niiserias Ghristi creabant disci-
nia sic cadunt, quee non sine sudore forsitan pro oipulis, quam oura orbis Roraanus bellis aliisque

rationibus suis celebris Dodvvellus excogitavit.Ter- calaraitalibus preraeretur?Rogati, quid causae esset
tullianum primo nobis iile eripere conatur. Intel- sacrificuli, omnera in Christianis residere culpam
enim Apologeticum Severum eorum excludere
lexit confldenter clamabant: « Negliguntur dii)>,hanc vo-
numero, qui violentas Christianis manus intulis- cem eorum Arnobius refert (lib. i, adv. Gentes, p.

sent ; et si, quae nos excussimus, iliustria plane 16, ed. Heruldi), « atque in templis jam raritas
loca ne tangat quidera. Quid vero exinde eum col- summa est : jacent antiquae derisui caerimoniae, et

ligere existimas ? Vide et mirare. Decreta impera- sacrorum quondara veterrini ritus religionum no-
toris tum quidem jam rogata, sed in eas partes, varum superstitionibus occiderunt. » Him; illae la-
ubi Tertullianus degebat perlatanon fuisse(t)JSieri. D cryma; ; hinc novi novis orientibus turbis furores.
Cyprian. xi, § 44, p. 69). Magnitudinem videiicet Non erat itaque, cur hanc rationem clariss. Dod-
miseriarum diminuere omnibus viribus conatur. welli vir alioqui paucis in hoc genere conferendus,
Frigidum vero somniura quod fortassis ne iis qui-
!
Seb. Tillemontius, sibi ut optiraam repetendam
dera arridebit, qui Romani imperii statum igno- esse duceret [Histoire des Emper. tom. III, part. i,

rant. At nun minus in exploueuao eo frigidus Rui- p. 146. ed. Bruxell.). Quae quidem, tantum abest
nartuB est, qui, si quo loco, hic tum inter nives ut aliquid probet,ut contrariis potius partibus ali-

Gallicas versatus fuisse videtur {Pnef. ad Acta afferat. Sed exilior adhuc altera, oc-
quid auxilii
Marl., sect. ii, § 44, 45, p. 46 C). Locis quibus- casionem male Ghristianis lacicndi non abfuisse:
dam tumultuarie coacervatis longe lateque exten- « Nec occurrebat saitem occasio aliqua, qus impe-
sam fuisse persecutionem dooet. Quid vero hoc ad ratoris iram in Ghristianos excitaret, cum nec Ni-
Dodwelli argutias ? qui non hoc negabat, sed noa griniani fuissentilli, nec Albiniani, ut Tertullianus
tam iromanes in omnibus provinciis fuisse ausus ait. » Verbis hic parco, eo quod inconsideratius
 ;

617 DE iETATE APOLOGETICI MOSnEMII DISQUISITIO. 618

nil dici potuisso putcm.Adcone nunquam Ghristia- A Do aelato libri de l'rxscriplionibui hio com-
derit.

norum rebu8 imperatorcs infesti erant, nisi cum mentandi locus non cst. Adoptubo interea Cavei
aliqui eorum iis, qui civiiia movebant belia, scso {lllstor. litterar. scriptor. ecales. p. 43) aliorum-

oddixisscnt? Ne pueri quidem id ferrent. Neque que sententiam, circa ann.GCVII publicatum esse.
vero de Sevcro hic potissimum quaeritur, an is Quemadmodum clariss. Allixius probet, librum

ante a. CCII in Christianos sajvierit. Quanquam hunc in Apologetico comrnemorari, tantum viden-
et huic et uiiis ipsum Christianorum nomcn 548 duin est. Locus, quem producit, hic est (cap.i^.p.

occasionis satis erat : « Ideo torquemur, nostcr ait 519) : " Expedite autem prajscribimus adulteris
Tcrtullianus {Apoloaetici o. 2, p. 35), confitentes cl nostris 549 illum esse regulam veritatis, quae ve-
punimur perseverantes, et absolvimur negante.s, niat a Christo transmissa per comites ipsius, qui-
quia NOMINIS PR^ELIUM Ki=T. » bus aliquando posleriores diversi isti commenta-
toros probabuntur. » Mlrabilem cernis viri docli
§ VIII. Plura quarn co^ituburn in eos dicta sunt
ratiocinationem Usurpavit prxscribendi vocabu-
:

qui anto ann. C.CII Apotogetirum non fuisse nalurn

lum Tertullianus; ergo ad librum de prxscriplioni-
contendunt. Nec tamen nimis, quod sic lucis uli-
but respexit. Tum domum aliqua ejus vis erit, si,
quid historia} sacrae additum uc tempus voxationis
aiitequam de prffiscriptionibus commentaretur no-
Chrialianorum sub Severo curatius constilutum sit. R slcr.vocem prajscribendi Romanis inauditam fuisse
Pcrgo jam ad eos, quibus iongius adhuc procede-
oslondcrit. Pcrgit vcro, tangi a Tertulliano eolis
re, uc, Severo extincto, post anu. CCX librum
dcfectum Utica3 ann. CGX observatum. Perii, si
prodiisse defondere placet. Facilius hi excusantur
veru dicit. Nimis vcro ingeniosum, qui ex iis,quae
quorum non tam maia Chrisliunornm oxtenuare,
speolat, verbis hcec elici posse putet. Audi illa
quam ad Curucallu; quoquo initia extendere, ani-
{Apolog., 20, p. c. Quod etiam ofGcia
390) : «
rrus est. Longe tamea illis argumentorum cedunt
tcmporum et elementorum munia exorbitant :

praestantia, quorum via hic prope nulla est. Kami-

quod et monstris et portentis naturalium forma
lium vir Bummus ducit Jos. 8caliger, cujas aucto-
turbulur. » Ubi solis bic defectua? ubi Utica ? De
ritatem Iraudi nonnuilis luisse.cquideiii nil miror,
nnni temporibuB fruges nec mature satis, nec op-
ApoloyeiicinK, ait is {Notis ad Chronicon Eusebii, in
tiino producentibus sermoncm esse reor. At con-
Thes. Tempor. p. 229,ed. Alex. Mori ultimee) du-
ceduinus, quod falsum, de obfuecato sole hic ali-
bito, an sub Sevcro scripserit, cum dicat Pupias :

quid dici quo pacto eum, qui ann. CCX obtigerit :

leges heri Severus consluntissimus principum e\-

dcfectum bic notari demonstrabitur .^

clusit. » Videtur de mortuo loqui. Ego vero tam

uculus non sum, ut, quid hajc Tertulliuni verba _ § IX. Tandem aliquando sic ad cos venlum est

de morluo Severo oxpnnere cognt, videam. Lau- qui aut ante ann. CC, aut eo ipso anno Apologeti-
dutur ille. At quia vivos laudibus solere dccorari cwn exaratum ease confitentur, quosve veritati
neget ? Vox heri adhibetur.Quamobrem autem illa amiciores esse supra agnovimus. Non euradem illi

de praoterito Soveri imperio,quod cura dio sic Ter- cursum tenent, sed in varia discedunt. Sunt qui-
tullianus oontulisscl,intelligi debot? Tn jam recte, bus ann. CXCVI placet (Cavc. IJist. litter Script.
Haveroampi doctissime.eam de temporc non longe Quorum ego quidem rationea ignoro.
Eccl. p. 42).
elapso cupi posso inonuisti {Notis ad Apologet., p. Ann, CXCVIII Pagium quondam elegisse, antea
287). Addo ego, capi ita debere, nisi Patrum eru- docui. Caosar Baronius ann. CCI, ut ipse quidem
.dilissimum ineptiisso velimus. Ex Scaligeri scn- coinputare assuevit, hoc quara est, a3r<fi vulgarie,
tentia ha3c voluissot : Soverus, cum adhuc vivcret, in ditquisifionibus ejusmodi obtinero notissimum,
leges Papias abrogavit. Facete profecto Edoccndi ! est. ann, CXICX librum prodiisse vult {Annal.
fortassis Homani erant, non apud inferos ab im- ecclcs., t. II, ann. CC, n. 7, p. 198, ad ann. CCI
peratoro hoc boneficium csse pnestitum.Sic itaquo n. 27, p. 307, n. 30, p. 310), vidolicet cum Sove-
hert hic nil uliud, quuin huud ita pridetii. Nihilo ta- ru8 in Parthos, quod hoc anno faolum esse sine
mon minus vir coleberriinus,Petrus Allixius.Sculi- rutionibus censet, movoret, Plautianum praetorio
geri hoo urgumontum comprobavit, illiquc prffici- D Romoj rclictum pacem violasse Chri-
prffifectuni
pue opinionom suum,niinimuin non ante ann.CGXI etianoruui conjicit.Quam ob causam Tertullianum,
Apologelicum litteris esso mandatuni, suporstruxit in urbc, ut vult, tum prtesentem, pericula ista hoc
(Dissert. de Terlalliani vilu et scriptis, cum aliis libro repcllero voluisse putat , Suspicionem de
edit. Paris. 1()80, in-4»). Quod quam improvide ta- Plautiano Anton. Pagius jam sustulit, qui eum in
ctum cvidens esse opinor. Adjunxit idem duas
sit, Asiam cum Scvero migrasse evicit {Crit. in Baron.
alias pro hac computalionc rutiones, quus, eliaiiisi t. II, a>l aiin. C\CI\, n. 4, p. 92. 93). Quod, cum
a celob. Dupinio juin brovibue dilutiK .«unt [Nov. Tertullianus scriboret, non nisi Christianos Romaj
BH)l. des auleurs cccl4s. toin. I, p. 107, 108, ed. degentes excruciatos fuisse contendit, ipse refellit
8ecundai),uthuic donuo oxpondnm, institulum po- Apotogclicus, quem provinciarum pra?sidibu3 in-
Btulat. Priinum post librum de Pr.rscripliutiibus soriptuin o.«sp Do tomporc belli Par-
certum ost.
nostrum «sse coinpositum,cx eo constaro ait.iiuod thici inforius diligontcr agetur. .\nnus CC a pluri-
io hoo ad illum Terlullianus digitum quasi inten- mis eloctus est, iisquc eruditissimis viris. Est io

Patbol. I. 10
 ;;

619 TERTULUANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 620

illis Jac. Pamelius {Viln To-tullinni, Opp.cjns pr.TR- A '^'JTX*"''-> ''-«' ^'-^ touto xc<t r.ohrfnh\xbyj [aSXXov ^
fixa), si Jo. Forbesio a Corse [Inslrucl. Ilistor, •jtoXjXoyo? Tjv. Ncc enim Valesii mihi versio ex
TheoL lib. VII, cap. 7, § 16, p. 320, t. II, Opp. omni parte placot : « Disciplinarum studiosus po-
Theol.) qui se cum sequi affirmat, credimus tius quam pcritus, « et reliqua. Talis princcps
Baronius enim in sua eum castra pertrahit. Est quin suo jure eruditis connumerari potuerit, quis
diligentissimus Tillcmonlius {Ilist. des Empereurs, dubitet? Scd longiori probatione haud opus est.
tom. III, part. I, p. 9'i) quanquam is alio loco : Ipsa res extra omne collocat dubium, sub nullo,
(in 8ua Chronologia, ad calccm t. III Hisl. p. 1221) quam Severo, hoc scriptum in litteras relatum
dubius est, annon melius ann. CCI, ponendus sit ? esse.
Eet L. E. Dupin {Bibl. des Auteurf eccl^s. tom. I, XI. Imperatorem habemus. Non omnes deinde
§
p. 91), aliique complures, quorum nomina hio imperii ejus annos, scd cos tantum, qui ab ann.
recensere parum arbitror 550 utiie. Nonnulli ex GXCIII, quo illud suscepit, ad ann. CC numcran-
his simpliciter sententiam dicunt, rationes omit- tur, spectandos esse ex antea dictis novimus. Octo
tunt.Manet enim hffic nostra id fati plerumque igitur iste annorum circulus nos jam exercebit.Gui
genus, ut contempta jaceant ac derelicta. Qui dili- voro non exiguum statim
detraheti:r spatium, si
gentissimi sunt, ex eodem sua loco petunt, quem post civile Albini 551
bellum iu Gallia coramo
noe in subsidium vocabimus. Differunt in factis, tum scriptum e?se librum demonstrabimus.Fiet id
de quibus quaeritur, ad annos suos referendis, ope loci hujus, quem exhibeo. Nihil unquam in
bello nimirum Parthico, ao Albini motibus. Qua- principum cnpita molitos esse sectaj Ghrislianffi
propter nihil huic negotio perficiendo magis con- socios dum vir ingeniosus contondit, sic inter alia
ducet, quam si meam, et promam, et stabiliam exclamat (cap. 35, p.3000) « Unde Cassii et Nigri :

sententiam. Quo aliorum rationibus

facto, quis et Albini? Unde qui inter duas lauros obsident
locus esse queat, obscurum amplius esse nequit. Ga3sarem ? De Romanis, nisi fallor, id est, de non
Ordine vero ac per gradus incedere animus est Christianis. » Preeterita imperii mala prffisidibus
generaliora prsecedpnt, ac corum causa, qui post in mcmoriam hoc loco rcvocat, pericu!aque,quibu3
Severum atatem libri collocant, eo regnante con- imperatores feliciter defuncti sint, reccnset. In his
eignatum esse demonstrabitur. Specialior seque- praecipue tumultum ab Albino cxcitatum memorat.
tur disquisitio, ac impedimenta cuncta indubitatis Ad certiorom itaque scientiam nil amplius requi-
argumcntis removebuntur. Ultimo loco do ipso ritur, quam ut, quo anno Albiniani hi conatus
anno deliberabitur. compressi sint, disquiramus.
§ X. Imperante Severo opus hoo Tertullianum § XII. Enimvero novi hic circuitus. Dissident
composuisse, cum loci quidam jam supra a me ii,quorum magnam in his rebus auctoritatem esse
indicati, tum is quem nunc recitabo declarat. paucissimi ignorant. Unicus taraen annus tantura
« Cieterura, inquit (cap. 5, p. 294), de tot exinde eos sejungit. Placet his ann. CXGVII, aliis ann.
principibus ad hodiernura, divinum humanumquo GXCVIII. Nos, quibus aliquid, quod ad causam
Bapientibus, edite aliquem debellatorem Christia- omnem discutiendam pertiuet, praetermittere reli-
norum. « Eum.qui tum res imperii administrabat, gio est, indubitatis rationibus, quid sentire opor-
in principibus divinum humanumque sapientibus, teat, docebimus. Quod eo quidem libentius fiet,

seu utriusque juris ac litterarum peritis numerat. quoniam omnis haec disceptatio de Apologetici anno
Excipe Severum ; et nullus erit iraperatorura, in ex hoc negotio pendet.Pervulgata prior est opinio,
quem bsec conveniant. Aut Gommodus, aul Gara- quam plerisque fastorum conditores {Vid. Onuphr.
calla, quorum ille ante, hic post eum orbi terra- Panvinius, Fastor. comul. p. 241, Heidelb. 1588),
rura praefuit, nominandus est. Pertinax enim ct Cacsar Baronius [Annaliuni tom. II, ad ann. CXCIX,
Julianus,qui paucis tantum diebus dofuncto Gom- II, I, p. 293( ; Franc. Mediobarbus (in Numism.
modo fastigium hoc tenuerunt.in hunc censum non fm/^er. p. 271,Mediob. 1683) celeberrimus Tille- ;

veniunt. Al quales, quaeso, illi quos dixi ? Nec di- montius {Histoire des Emper. tom. III, part. i,
vinum, nec huraanum sapientes, belluinis verius D p. 72 et p. 404) compluresque alii tuentur. Hi si
quam huraanis raoribus praediti, flagitiorum, non majori rationes suas industria munivissent, invio-
litterarum scientissimi. Multum e contrario tem- latas sine dubio ac tcclas conservassent. Munivis-
poris in addiscendis artibus Severus collocaverat : sent vero, ut opinor, si queraquam lam audacem
« Philosophiae ac diccndi deditum, studiis satis fore putassent, ut eas pervertcre ac rejicere oona-
doctrinfe quoque nimis cupidum, » Spartianus relur. Ego sine omni mora iis me addictum esse
(Vita Severi, cap. 18, p. 154) vocat ardurem ejns : profiteor. Gujus consilii rationes,antequam eorum,
et industriam Dio comraendat, licet ad ea, qaee qui secus sentiunt, apparatum disjiciam, exposi-
mente conceperat, in usum deducenda non adeo turus sum.Fundamentis enim computationis nostree
aptus fuerit. Hunc nimirum verborum,quae exscri- indicatis, facilius judicabitur quod pretium alteri
bam. sensum es»e opinor (lib. xxvi, in E.xcerpt. eit statuendum.Primo omnium hoc observari volo,
Peiresc ab Honr. Valesio odit. p. 110, Paris, 1634, non diuturnum Albinianum fuisse bellum, sed
in-4') : DatSeta; (jlev
y*P ^t^eB'^!^^' [JiaXXov f) iire- altero anno coeptum, altero absolutum. Magnis ac
621 DE iETATE APOLOGETICI MOSHEMII DISQUISITIO. 622

ilincribus in Galliarn ex Orionto Scverus A. candas essejubent, sed ila tuutuin.ut tribusannis
fo.-ilinatis

advolabat. Aderat ct statim hostis Albinus. Nec aibi succedentibua continuatam fuisse obsidioDem

mora con"rediuntur,ac veiitationibus quibusdam

• indicent, licet fortaasis primo exeunte cocpta, ter-

de summa rci public.e, haud quidem ila magnis, tio incipiente pcrfecLa sit. Modus hic loquendi
doccrtant. Ancipiti initio marte pugnabatur, ac in GraBcisadmoduni fauiiliaris esl. Nori disputabo,
speni viclorias Albinus jam erectus crat. Sed paulo cui anno initium ejus assignari debeat, num ann.
post fatalis ac decretoria propc Lugdunum pugna CXGIII aut ann. GXGIV sufficit, quod iterum :

die XI Kal, Martias, Severo victoriam, Albino aHc- Dioni debemus ylHsl. lib. lxxiv, p. 844), Nigro
rebat intcritum. Omnca, quos habemus, scriptores nondum cxstincto urbem copiis fuisse cinctara.

cuncta h;jcc brevi terapore gesla, ncc ullcrius quam Cecidit is quod aliqui
ann, CXCIV. Sive igitur,
in alterum annum protrarta esso, tostantur. Nec faciunt, finis ann. CXCIII, eive exordium ann.
quod excipi possit ulio modo intelligo. Jam, ciir CXGiV preeferatur, sempcr vicirous. Nec tamen
duos hoflco annos GXCVI et CXGVII esso velim. nego, melius longe coa sentire, qui ann. CXGIV
accipe. Tria in aciem argumenta cducam Posccn- : eligunt, ac multis quidem de causis. Cadit ergo
nium Nigrura, alterum Soveri aemub.im, ann. CXIV expiignatio in ann. CXCVI. Nondum vero in po-
victum vitaquc privatum esse, qui in dubium vocet ^» testatem imperaloris urbs redacta erat id terapo-
aut vocare possit, nullus est. 552 Non multo ris, cum Albino occurrebat,Herodiano iesle {Hiitor.
vero post in Galliam Sovcrus sicarios mittcbal, 1. 111, c. G, p. 139). Quin in itinere Gallico jam
qui, ne quem augustae dignitatis porro haberet constitutus fuisse videtnr, cum receptaj urbis nun-

sociuni, Albinum de medio tolleront. Prislor Hero- tius ad eum porferretur. 543 Quod si ergo By-
dianum [llisloriar. !ib. iii, c. 5, p. m. i;^3), ipsa zanlii recupcrati et profectionis adversus Albinuin
Sevori ad Albinum cpistola, quam percussoribus annus unus idemque est, illevero necessario ann.
ei reddondam tradiderat, apud Gapitolinum [Vil. CXCVI
sit, sequilur omnino ann. CXGKII praelium

Cl. Albini, c. 7, p. 212) hoc confirmat. Anno mi-

nimum post Nigri exitium hanc exaratam esse,vei
levis cjus inspectio doccre potcst. Eventus exspe-
clationi imperatoria cum non responderet, insi-
diceque comparata; retegerentur, Albinus continuo
arma in Severum capiebat. Is nuntio hoc accepto
nil quicti dandum esse putabat sed collectis e
Lugdunense commissum fuisse.Si ad ann.CXCVIlI
progrcdiaris, obsidionem una Byzantinam per
qiuitnor durasse annos confiteberis,id quod falsis-
simum esse ex Dione constat. Maximura ost, quod
postremo loco alferam, argumentum. Magna apud
Grutorum aliosque inscriptionum, magna apud
Biranium numorum, vis est, qu.ne natu majorem
;

vpstigio, qufio polerant, copiis incrcdibili ccleritate Sevori lilium, Antonium Garacallam deinde voca-
in Galliam, qua animi erat vehementia, propera- L '^„m^ anno CXGVIII Augusti condecoralum esse
bat, Albinumque adoriebatur. Nc Byzantii quidcm titulo docet. Qua quidem commoti eruditi homi-
exspectare volebat expugnalionein. Aoxo; 8e im- nes, licot de dio mensoque disceptent (Vid. Ant.
,

quitdeeo llerodiunus (Uist. 1 ni, o. G, p. 139) Pagi Crit. in Daron. t. II, ad. atin. CXCVIII, n. 7,
Tri? 68ou e''yeTO, [jtT,8E[ji'!av a.\ojr,y 4vaTTa'jXr,i; 8t8oi>; p. 90 ; Henr. Norisiu*, cle Votis decennal. impp.
|A(JTe kopxal; [av^te xa[jiaTOt; , xpjou; xat Qi\-KO'j(; p. 91 s ; Tillemont. Emper. tom. III,
ilistoire des

6[Jio(u); xaTa'^pov(ijv. « Ipse ilcr faciebat sine intcr- part. I. not. XI.X, sur Sevtre. p. -iOGj, deanni veri-

missione, neque festos dies, ncque labore? ullos tate non dubitant, ac Spartianum, qui id anno CG,

magnoppro curans, algoris atque iTstus juxta pa- decimo tertio Caracalhe anno, factum fuisse ait
ticns. » Hanc qui feslinationem considera!, non [Vit. Severi, c. 16, p. 182), deserendum esse mo-

potcst, quin ann. CXCVI initium, ann. CXCVlI nent. Quo hunc jure reprehendant, quem ego qui-
flnem Albiniani facLum essc con.stituat. Insi-
bclli dom non de titulo Augusti, sed imperatoris, An-
diatores concedam ann. CXCV ablegatos a Severo tonino a militibus imposito, intelligi forte debere
esse. Anno hoc pene finito eos in facinore depre- coujicio, non laboro. Ipsam sententiam et ample-
hensos csse adjungam. Dcnique ann. CXCVI jatn ctor, et nullis expositam esse dubiis agnosco.
exorso rei ejus certiorem Sevcrum csse factum JQ
Egregie vero ea nostrae subvenit hoc loco computa-
dicam. Intra haud ita multos dies morao impatien- Anno qui Lugdunense praelium secutus est,
lioni.

tissimus imporator, qui currobat poLius, quam honorem hunc Caracallae csse habitum ox histori-
Galliam post hunc nunlium acce-
proliciscebiitur, cis liquet. Herodianus paulo ante Parthicam expe-
pluin attingcre poluit. Aliiid ox obsidionis Byzan- dilioneni Romae [Uislor. lib. iii, c. 9. p. 48);
linte temporo prajsidium paral)imu3. Dio Cassius Spartianus, ut aiunt, in Orientc illud contigisse
trium annorum spalio, iTit oXov xpiex-ri ypovov, docct. Alias rationes pnetereo. Utraque sententia
oppugnatam a Sovoro hano urbcm luiBse scribit in anno CXGVIIl conspirat, quo in Parthos irape-
(Uist. lib. Lxxiv, p. 845, ed. Francof. 1()06). Omnos rator movit. Qupd si igitur, imminente jam Par-
rei circumstanlia?, id quod Tillemontio [Voy. Not. thico bell<i, ann. GXCVIIl Antonius imperator sa-
XIV, sur Sih'cre, t. III, Uist. dcs Eniper., parl. i, lutatus est, nuUo modo anno CXCVIl occidisse Al-
p. 401, 402) jam observatum esse video, non do binum, negsri potest.
completo annorum Irium oirculo ha3 vocos expli- § XIII. Equidem aic argumenlis hisce compara-
623 TEHTULLIANl OPERUM PARS l. — SEHIES I, APOLOGETICA. 624
tum esso arbitror, ut communein de Albini clade A tertium annum omnibus ropugnantibus bellum
sententiam certissimam esse doceant. Si res flagi- istud protrahat. Est et aliud, quod hanc premit
taret, de aliis addendis cssem sollicitus.Jam satius sententiam. Iter Severi in Orientem ad expeditio-
esse puto, ut, quid eos, quibus tritam rclinquere nem Parlhicam,quod eodem anno CXCVIII factum
viam placuit, commoverit, disquiramus. Levia esse conceditur a viro docto, cum quinquennali-
sunt, nec tamen omiltenda. Dion. Petavius primas bus istis redituque in Urbem conjungitur. At boc
teneat. Initium is oppugnati Byzantii ad ann.CXGV omnium scriptorum advcrsatur teslimonii3,qui sic
refert. Quam ob rem necessarium quoque fuit> de his rebus exponunt, ut sine omni dubio ad
cum triennio obsidio ista continuata sit, ut ann* aliura annum reditus Severi in urbem e Gallia, ad
CXGVII, quo Orientem rcliquerit Sevcrus, ann* alium migratio ad debellandos Parthos rcferenda
CXGVIII quo Albinum devicerit, fuisse dicere^ sit. Quid de rationibus speciatim dicam, quarum

{Doctrinx tempor. lib. xv, p. 093, ed. Paris. 1627). nulla se sustentare vel leviter potest ? Distiacte
Perspicuus est error, modo observetur, fontem quamlibct excutiam. Incertissimum est, anno
ejus essp, quod male exordiora oppugnationis CXCVIII quinquennalia Severum exhibuisse. Ipse
Byzantinse anno CXGV tribuerit. Haec vero, ut id celeb.Pagius hanc inculcavit regulam « Quin- :

faceret, ratio eum impulit, quod Nigro superstite quennalia, Decennalia et id genus festa, modo
tantae molis operi, qualis hasc obsidio, Severum anno quinto ineunte, modo exeunte indiscrimina-
vacare non potuisse credidit. Contrarium ex tim celebrabantur. » {Diss. Ilijpalica, Part. ii, c. 2,
Dione vir eruditus discere potuisjet ut jam indi- § 5, p. 87.) Lubrico eam fundamento ab eo impo-
cavi. Revocetur itaque cum Dione Byzantin^ op- sitara esse non ignoro,
nimirum, cujus prin- illi

pugnationis initium ad verum suum ann. CXCIV. ceps auctor est, sententiae, imperatores in solem-
et 554 res ipsa, nt in gratiam nobiscum rsdeat, nitatibus ejusmodi consularem semper dignitatem
Petavium coget {Conf. Tillemont. Hist. des Emper. suscepisse. Neque tamen alioqui suis ea nervis
t. III, not. XVI, sur SSvere, p. 404). destituta est, ut nonnulli sibi 555 persuadent.
Henricus Norisius eidem se patrocinari opinioni Exstant et eorum, qui ineunte anno quinto aut
innuit {Diseert. de volis decennnl. impp. p. 83, Pa- decimo, et eorum, qui exeunte eo ludos hos exhi-
tavii 1686), at rationes non aperit, Spartianum ab buere, exempla. In illis Constantinus M. est, cu-
eo laudari video, quem nihil hujusmodi dixisse jus primum anni tricesimi diem XXV, Julii, cere-
Bcio. Quare me confestim ad Anton. Pagium con- moniis tricennalium illustrem fuisse constat.
fero, cui hanc aeram ex instituto stabilire propo- Applicemus hjec Severi annis, et videbimus, tam
situm fuit. {Crit. in Baron., ad ann. CXCVIII, n. anno CXGVII quam anno CXCVIII eum spectacula
5. p. 89. Fallitur enim Tillemontius, qui Pagium C ista plebi edere potuisse. Praepositus est imperio
secum facere ait (2). Summa
rationum ejus, quas circa medium forte ann. CXCIII. Diem et mensem
mire disjectas in unum colligo,ha3c est Quinquen- : de quo alii litigant, scire parum refert {Vide Til-
nalia Severi, sine ulla controversia, anno GXCVIII \emoni. Hist. des Emper.. t. lll, not. VII, sur Se-
,

RomfB celebrata sunt, Herodianus vero statim post vcre. p. 393). Ego ipsum interea Pagium sequar,
pugnam Lugduncnsem ingenti cum celeritate Ro- qui Idibus Maii id factum censet {Diss. Hypal.
mam eum petiisse, ac simul ac adventaverit, part. II, c. 12, p. 220). Quintus itaque imperii
quinquennalia ista cxhibuisse narrat. Quare si ejus anno GXGVII, mense Maio exordiendus erit.
paulo post interemptum Albinum, cujus cladem Quas jam vero ratio afferri potest, qua invicte de-
decima nona Februarii die contigisse nullus infi- monstretur, non anno CXCVII, quo quintus Severi
ciatur, imperator Romam ingressus est, si inter annus incipit, sed anno GXCVIII, quo desinit,
reditum hunc ejus in urbem et quinquennalia Quinquennalia eum dedisse ? Utrumque enim fieri
nulla aut exigua mora fuit interposita, eumdem potuisse certum est. Reliquorum deterior adhuo
necis Albini et quinquennalium annum essedebere conditio est. Falsum est Herodianum fiicere, im-
indubitatum est. Nisi, quam facilis in his rebus pcralorem statim post adventum in urbem plebi
lapsus esset, scirem, certe admirarer, ab homine n munera ista edidisse, qua? quinquennalia vocat.
tam erudito infirmas ejusraodi ratiunculas profi- Audiamus viri verba {Historiar. III, c. 8, p. 145) :

cisci potuisse. Mihi quidem generatim id

in illis '0 8' ouv SeSr^pft? eii; xh tou Aio; t£[jievo; avcXOwv,
displicet, quod sic motibus Albinianis tres annos xat xa; Xoiuac TEXeaai; Upoupyfai;, iTrav^XOev eU
contra omnem fidem tribuit. Arma anno CXCVI Ta j3aacX£'.a, xat Ttjj 8v^(j.w TtpouOrj/.Ev 1-k\ Talc; v(-

sumpta esse profitetur. Petavium alio loco repre- xai; \xz^(l<sxa.z vo|j.xc, toTc; 8^ aTpaTtwTai<; iTiiSwxe
hendit,qui ob eam,quse ipsi cum Pagio communis ypr' jjiaTa Tikzidxa. , aXXa te TroXXa d\i^z-^Mpr^<7f^ 'i

erat, sententiam, sequentem annum praatulerat [jLri TtpoTEpov elxov. Politianus ita vertit : « Postea
{Dissert. Hypatica, parth. ii, c. 12, p. 221). Neque vero quam templum Jovis ingressus est, omnia-
tamen, se hoc paclo in longe difficiliores, quam que sacrificia de more peregit, reversus in pala-
Petavium, tendiculas inciderei sentit, cum in tium magnoque congiario populum Romanum,

(2) Histoire des Fmpereurs, t. III, pag. 408. Le pere Pagi,' qui met comme nous la d^faite d'Albin
en 198.
 625 DE i^lTATh: APOLOGETICI MOSHEMII DISQUISITIO. 626

nomine, proseculus, ac nummos militibus

victoriflc A notare non potuit, quoniam ann. CXCVIII, Seve-
Jargitus est, simul alia permulta indulsil.quaj nun- rum reducem factum fuisse Romam, ac anno
quam antca acceperant. (Juinquennaliura hic C.XClX Parthis signa demum illata esse statuit.
mentionem quaaro, sed fruslra. Fagium quidem Tiliemontius vero, cujus industriam atupendam
dicere audio .• << Quoj novitates graliaque quinquen- alioqui essc fateor, de Nigri cum seclatoribu3
nalium Severi indlcia. » Infolicem vero divinatio- improvide intellexit, quos eum Parthis jam Seve-
nem Quasi non aliis tomporibus, quem quinqucn-
! ru8 immincret,Plauliano suasore, cum persccutum
nalibus, istiusmodi rebus donari populus potuerit. esso, Spartianus {Vit. Severi, cap. 15, p. 181)
Et quid obfuif doctissime Pagi, quod vocea illas prodit. Propterea ann, CC aut CCI Apologeticum
Herodiani non videres ItzI Tal; vixok; ? Ob victo- exaratum esae voluit (4). Quanquam ne id quidem
riam de Albino roportatam, non quinquentialis intelligo, cur hanc Mgrinianorum stragem, quam
impei-ii causa, de quibus ludis poslea separatim Spartianub inler belli Parthici initia collocat, poat
Ilerodianus dicit, hanc liberalitatem Severus exer- ipsara difficillimara urbis Atrse obsidionem acci-
cebat. Non minus in eo fallitur, quod ex Hero- disse, vir eruditus censeat. Nos, diligenter excusao
diano patere ait, Augustum statim post Albini Tertulliani loco, facilem nogotio exitum invenie-
cladcm Romam contendisse. Dicit is quidom, cum _ mus. Parncidx quinam apertum est
sint in eo, :

Romam poteret, eum migraase. At

iroXXi]) Ta/^tt ii nempe, qui Albino imperium alTectanti aut ope
non itcr illnd caedem Albiui confestim oxcepisso aut consilio affuerant. Gicero jaradudum sic sen-
raemorat (/. c. pag. 145). Polius, non antea cum serat {Philippica II c. 13,Opp. ed.
p. 44G, t. II

Romam rcversum narrat, quam rcs ordinas-

esse Gruteri) plus etiam quam parricidas ejusmodi esso
Bet Britanniae, composuisset Galliam ac de magna homines, siquidem, ut addit, atrocius est patrix pa-
amicorum Albini copia supplicium sumpsisset. rentem quam suum oecidere. At horum longe plu-
Qune tanti momenti sunt negotia, ut multura tera- rimi qui aut vere criminis istius rei erant, aut
poris in perficiendis illis consuraptum sine dubio falso habebantur, tam in Gallia, quam Romso deinde
fuerit. Nihil igitur jara ccrtius esse affirmamus, supplicio affecti crant, prajter eos qui aperte arma
quam anno CXCVlI (3) motus Albini, auctore ejus tulerant. Herodianus et Spartianus hic possunt
occiso, sedatos fuisse. consuli. Atque hoc est, quod vindemiam Tertullia-
556 § XIV. Atque sic inofTonso pede ad re- nus vocat. Racematio quaedam, ut quidem irapera-
liqua porgi, annusque ApologeLici nostri facilius tor putabat, adhuc supererat. 557 Suspicax sci-
constitui potest. Libcre igitur anno CXCVIII, labo- licet ct siraul argenti cupidus princepa, cum jam
rantibus fratnbus eo subvenire voluisse, pronun- oainia tranquilitati restituta essent, nihilominus
tio. Locus, qui hanc firmat opinionem, hlc est C quosdam e latebris veluti prolrahebat, quos insi-
:

i( Sed et qui nunc scelestarum partium socii aut dias sibi fecisae aiebat, ac ad mortem ideo rapi
plausores quotidie reveIantur,postvindemiam par- jubebat. Ista vigente racematione, ut loquilur, Ter-
ricidarum racematio superstes, quam recentissi- tullianus scribebat. Scirc itaque, quo tempore re-
mip ot ramosissimis laureis postes pra;slruebant ? liquias seditiosorum invesligaverit Severus, est
quam eialissimis et clarissimis lucernis vestibula ipsum Apologelici annum scre. Ipso vero illud in-
enubilabant? quam cultissimis et superbissimis dicat post solomnia quaedam Rom® facta evenisse
toris forum sibi dividebant ? non ut gaudia publica in quibus isti imperatoris inimici magnum falso
colebraront, sed ut vota propria jara edicerent in gaudium pras se tulerint. Quantum interccsserit
aliena soloranitate, etexeraplum atquo imaginem intervallum non addit. Patet tamen, haud ita ma-
spei sufe inauguraront, nomen principis in corde gnum inlelligi debere. Est et alius in ejus libro
mutantes. Eadom officia doperdunt et qui astrolo- locus, qui, quod ad hoc momentum, hinc quasi
gos et aruspicos ct augures ot magos de C"Hsarum explicat (lib. ad Scapulam, c. 1, p. 552 Opp.) :

capite consultant (
-/potog. c. XXXV, p. 458). » « Nunquam, ait, Albiniani, aut Nigriniani, vel
Non fugit illustria hicoe locusBaronium non : Cassiani invoniri potucrunt Ghristiani : sed iidem
Lillemontium prfleteriit. Sed neuter, quod absque ipsi, qui per genioa eorum in pridie usquejurave-
J)
diminutiono tantorum hominum dixerim, eo rccto rant, qui pro salute corum hostias et voverant et
uti potuit, eo quod in aliis robus errarent. Vidit fecerant. » Do eadem re loquitur vir ingeniosus,
aliquid Haronius ac de strage reliquiarura Albini de qua in nostris quae exponimus. Vocem itaque
oum interpretandum esse bene monuit {Annal. ad pridie, quaa breve denotat tempus, ad utrumque
(im. CC, 11, 3, p. 198). iEtatem libri idcirco recte trahi, quid progibet? Qua^nam voro oraat ha;c

Neque vero cum Baronio hio facio, qui no-

(3) auvontus hujus Augusti quarto tribunitia) potesta-
scio quas ob causas,
licot a. CXCVlI Albinum do- tis anno facli, indicia quajdam in nuramis occur-
bcUalum csse conccdat, tamen ante ann. C.XGVllI rcro.
Hovcrum Romam redisse nogat. Aitnal. t. ll, ad (4) llist. des Emp, t. III, p. 94, ad ann. 200. Une
ann. 200, n. I, p. 2W. Omnia pugnant cum hac des occupations de Stivere dans TOrient fut de
opinione ac post medium fortassis ann. GXCVII faire de nouvelles recherches dos partisans de
imperatorom urbi se reddidisse confirmant. Tacco Niger, et comme Terlullien dit sur cela, de grapii-
apud Adolphum Occonem in numismat., p. 849, ler apr^s la vendange.
627 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 628
gaudia publica, ad quae respicit? Fallor aut quin- A unumqucmque idoneura imperio. » Eransacta res
quennalia innuit.Romam quidem eum ingredcrctur est. Anno CXCVIII, omnium consensu, in Parlhos
Severus post intcrfectum Aibinum, gaudiis omnia Sevorus profectus est. Tum post quinqueanalia
ct plausibus personabant {ViJ. Herodianus Uutor. exhibita, cura jam nil nisi praelia et Parlhorum
lib. III, c. 8, p. 145). Nec nobis id obesset si quis funera spiraret, racematio rebellum, de qua
illa

cam hic Ifctitiara publicam indicari diceret. Longe Tertullianus, contigit. Igitur, quia eodem anno
tamon probabilius arbitror de quinquennalibus Apologeticus sit exaratus, dubitari amplius nequit.
sermonem esse, cum alias ob causas, tum quod Licet nunc quoque annum priraum calamitatura
vota pro salute Augusti tum essc facta subindicat: Christianis imperante Severo illatarum designare.
« Sed ut vota propria jam edicerent in aliena so- Sustinuerant jam per aliquod tempus furorem ho-
lemnitate, » et reliqua. Ecquid vero notius, ludis stium, cum pro eis noster verba faceret, Certe
quinquennalibus hunc morem praecipue observa- nusquain de vulneribus nuper infictis, sed inveto-
tum fuisse? Ecquid his numornm inscriptionibus ratis jam malis, loquitur. Quod, si non prius,

celebrius : vota decenn suscep. ? Tangit has caere- minimum a praecedenti a. CXGVII miserias eorum
monias sine dubio Herodianus, qui pra;ter munus repetendas esse ostendit.
illud, quod Romam redux impera'or populo exhi-
g § XV. Habes jam, qua3 de ffitate Apologetici —
buerat,aliam ejushujus generisliberalitalem paulo TcrtuUiani tecura communicare statui. Equidem,
ante Parthicam expcditionem commemorat. No[i.ac utcura robur, tura perspicuitatera iis compararem,
T£ [jt.tYaXoop6vwi; ItteSioo^j, Ir.zzOstaz 81 xat Itiiv'.- proviribus studui utrumque num consecutus sim, :

xitov iywva, xou; -jzavxa-^cSGsv [louur,? xe uTtoxpiTa; aliorum esto judicium. Aliquid si obscuritatis ad-
y,(x\ iiv8p»'!a? [jLaOrjxa^ [jieTa7r£[JL'{/a[jiiVo; (I. lii, c. 8, haeret, non tam raeo factum esse cogitabis,
id vitio
p. 147). « Sed et congiaria dedit uberrima et cer- quam negotii ipsius. Habent hoc disquisitionea
tamen proposuit, undique accitis ludionibus atque ejusmodi, ut semper aliquid domesticarum secum
athletis. » Idem Spartiauus perhibet [Vita Severi vehant sordium. Sed nec iis, qui prima merent
cap. H, p. 150) cujus ha3c sunt .• « Profectus verum iis qui jam aliquera
stipendia, scribuntur,
deinde ad bellum Parthicum est, edito gladiatorio inter cives eruditos gradum nacti utriusque hiato-
munere et congirlo populo dato. » Vide, quam riae rerumque criticarum non ignari sunt. Quibus

amice hiduo conspirent quam apte uterque prae-

: quidem, quod illis perobscurura videtur, nullam
cessisse aliquam magnae muniricentiffl solemnita- diflicultatem parere solet. Mihi, si fata velint,
tem expeditionom Parthicam tradat. Quae si cele- suisque labor noster fautoribus non plane caruc-
berrimus attendisset Tillemontius, aliter sine dubio _ rit, hac via pergere propositum est. De reliquis
instituissct. De Pescenni INigri sectatoribus, quas ^ Tertulliani operibus nou eadera tantura industria,
in Syria venabatur Severus, sermonem hic esse verum etiam de vita ejus fatisque diligentius,
censet. At eos inducit Tertullianus, qui Romanis quam huc usque faetum video, peculiari libro com.
interfuerint spectaculis, Quales, qui in Syria de- mentabor cui dissertationes quasdam in opera ;

litescebant, Nigri sectatores non erant. Quo anno, ejus adjiciam.

num onno GXCVJI aut CXGVIIl feslos hosce dies Dudum est, quod erudiliores novam eorum edi-
imperator indixerit, parum curo. Id mihi tantum, tionem exoptant. Ac nemo me quidera libentius
ut ostendam, incumbit, sanguinem denuo Albinia- hoc onus in se devolvisset, si ea mihi vivendi sors
norura, ut credebantur, 568 profusum fuisse, obtigisset, ut me rite eo defungi posse putarem-
cum in eo esset, nt Parthos invaderet. Nullus qui- Quae cum mihi negata sit, ea tamen, qua dixi,
dem si produci testis posset, nibilo minus certa ratione, non tam de hac parte, quam de ipsa Hi-
mea esset computatio, qui omnium iiistar Tertul- storia sacra et civili bene mereri constitui. Moli-
lianum commendare possem. Adest vero commode tus est ejusraodl 559 opus immortalis memoriffi
Spartianus, auspiciasque novi belli cajdibus homi- vir, Henricus Dodwellus (ex Vita ejus a Fr. Broc-
num iniquinata fuisse tradit [niu Severi c. 14, p. kesby scripta vid. La Roche, Bibl. Angl. tom I,
480) « Multos inter haec (dum se novo bello ac- D part. i. p. 86, 87). Mors quonimus ad finera perdu-
:

cingeret, dum ludos populo speclandos praeberet,
de (juibus aliisque in superioribus dixerat) causis
velverisvel simulatis occidit. Damnabantur autem
plerique cur jocati essent alii cur tacuissent
:
ceret, probibuit. Ego vero vehementer dubito, an
par eruditioni candor ac judicii maturitas in eo
futura fuisset. Habemus Tertulliani vitam a Petro
Allixio at eam, quam si dixero rainus esse per-
:
:

alii cur pleraque figurata dixissrnt : ut esset im- fectam ac elaboratam, a veritate nou aberravero.
perator vere nominis sui, vere Pertinax et Seve- Sint ea, quae in hac Dissertatione ex ea conside-
rus. » Huc etiam, qua; paulo post sequuntur, ravimus, specirainis looo. Petri Thoraae 560 du
verba refero, qu*;, ut opinor. non ad solam Nigri- Fosse vitam Tertulliani, quam sine nomine aucto-
nianorum in Oriente persecutionem pertinent. et ris prodiisse Dupinius testatur (Bibl. des Auteurs
cum ultimis Tertulliani conferenda sunt :« Multos eccles. tom. XVIII, p. 258), neo ego, nec omnes
etiam, quasi Chaldaeos aut vates de sua salute forte, qui extra Galliam versamur, vidimue. Palma
consuluissent, interemit, pracipue suspectos igitur adhuc in medio posita est ;
quam ul mihi
 :

629 AD NATiONES. — LIB. I. 630

viodicem, si vixero, studcbo. Non is 8um, qui mc A audaclor, Dodwellum veritatis amore, caeteros aa-
quos noininavi, viris doctrina longe inlerio-
iis, siduilate et diligentia me suporaturum esse, spon-
rcm esse ncsciam. Idem tanien, nimis fortassis dco.

0. SEPT. FLOR. TEKTULLIANI

A£t NATIONES
LIBllI DUO.

LIBER PRIMUS.

1. Tcstimonium ignorantiao vestrffi,qua; iniquita- g dcnique gestiunt laterc, devitant apparere, trepi-
tcTi dum dcfondit, reviiicil, in quodpromptu cst, danl dcprehcn8i,negant accusati ;
no torti quidem
oinncs,(iui vobiscuin rctro ignorabanlet vobiscum facilc aut scmpcr confitenlur, certe damnati moe-
odcranl, simul eis contigit scirc, dcsinunt odisse rcnt cxprobrant etcniin quoJ erant in semetipsoa:
;

qui desinunt ignorare, imo fiunt et ipsi quod ode- mala) mentis ab innocentia transitum vel fato im-
rant, et incipiunt odisso quod fuerant. Adeo quo- putant adeo nolunt suum esse, quia malum
;

lidic adolcsccntem nuincruni Chrislianorum inge- negare non possunt. Christiani vero (1) quid tale
mitis. Obscssam vociforamini civitatem ;
in agris, con^cquunlur? Meminem pudet, ueminem poeni-
in castellis, in insulis Christianos ; omnem sexum, tet, nisi tantum pristinorum. Si denolatur, gloria-

omnem cEtatom.omnem denique dignitatem trans- tur si trahitur, non subsistit. Si accusatur, non
:

grcdi a vobis quasi delriinento dolctis. Nec tanien defcndit interrogatus, confitetur
; damnatus, ;

hoc ipso ad ajstimationcm alicujus latenlis boni gloriatur.Quod hoc malum est,in quo mali natura
animos proinovetis non licet rectius suspicari,
; Cdssat ?
non libet propius experiri hic tantum curiositas
; etiam contra formam indicando-
2. In quo ipsi
huiiuina torpcscit. Amatis ignorare, quod alii gau- rum inalorum judicatis. Nara nocentes quidem
deant invenisse mavultis nescire,quiajum odistis,
; pcrductos, si admissuin negcnt, tormentis urgetia
quasi ccrte non odituros vos sciatis. Atquin, si C ad confessionom,Christiano8 vero sponte confessos
nuUum erit odii, rcporietur optimuin utique ab tormentia comprimitis ad negationem. Quse tanta
injustitia priore discodere sin vero causa consti-
; perversitas, ut confcssioni repugnoti^, tormenlo-
tcrit, nihil odio detrahctur, quod adeo amplius rum officia mutelis, gratis reum evadere, invitum
justitiaj scicntia emendari pu-
cumulabitur, nisi si compellentes negare? Praesides estorquendae veri-
dct aut excusari piget.Scio plane, qua responsionc tatis, de solisnobis mendacium exquiritis, ut dica-
solelis redundantia; nostra) tcstimonium convenire mus nos non esse quod sumus. Opinor, non vultia
uon uticiue eo bonuin proijudicari, quiu plerosquc nos malosepse,ideoque gestitis de isto nomine ex-
convertat ct sibi rapiat, inquitis. Novi demutatio- cludere. Sane cfPleros ad hoc tenditis et carnifi- '

nem menlia et malas partes. Quot dcsertores bonse catis, ut negent esse quod esee dicunlur. Atquin
vita3 ? quot transfugao in pcrversum ? Multi bona illis negantibus non crcditis ; nobis, si negaveri-
fide, imo jara plures pro extremitatibus tempo- mus, statim creditis. Si certi estis nos nocentisei-
rum.Vorum doficitadroquatio comparationis istius. mos esse, cur ctiam in hoc aliter quam nocentes
Nam de malo ita constat apud omnes, ut ne ipsi a vobia agimur ? Non dico quod neque accusationi
quidein roi, qui ad maium
transcunt ot a vobis in neque recusationi spatium commodetis soletis et ;

pcrversa divcrlunt, defondere ntaluni pro bono Q inaccusalos et indefeosoa non temoro damnare.
audoant. Turpia timori, pudori impia habent ; Sed vorbi gratia si do homicida confutatur *, non

Varise lectioues.
' Le Pr. leg. tunditis. * Rigalt. conjecU : consultatur.

Comraentarius.
{i) Chrii^timi vcro. Christiani nulla vi coacti galus vcl ultro confitetur damnatus.gratias apit. »
;

(-'.hriaiianos se dicebant, oaque do re summopere Qui vcro \d ultro fatebantur, ideo damnali aut rei
gloriabantur ; si accusatur, non dofeudit ; interro- non crant. Le Pr.
 ;

631 TERTULLIANI OPEUUM PAKS 1.— SEKIES 1, APOLOGETICA. 632

statim confessoeo nomen homicidffidispunctacausa A 3. Vos igitur, alias diligentissimi ac portinacis-
est aut satiata cognitio.Quanquam confessisdifficile simi discussoresscelerura longe minorum.cumtali-
creditis ; verum insupor consequentia exig"tis, bustam horrendipetomncmimpietalemsupergressis
quotiens cfrdemquibus in locis, quibus
egerit, eam diligentiam descratis, neque confeasionem
spoliis, sociis, receptoribus,ne quid omnino mali recipiendo judicantibus semper laboraridam,neque
hominis delitescat.aut desit aliquid instruendae ad exquisilionem digerendo damnatoribus seraper con-
sententiam veritati. Porro de nobis, quos atrocio- sulendom jam apparet, omne in nos crimen non
:

ribus ac pluribus criminibus deputatis, breviora alicujus seeleris scd nominis dirigi. Adeo si de
ac leviora clogia conficitis. 561 Credo, non vultis criminum veritate constaret,ipsa criminum nomina
oneratos, quos omni opere perditos vultis, uut damnatis occommodarent,ut ita pronunliaretur in
non putatis requirenda quee Hoc ergo per-
nostis. nos illum homicidam,vel incestum,vel quodcun-
:

versius, si cogitis negare, de quibus certissime que jactamur, duci, suffigi, ad bestias dari placet.
scitis, imo, quod magis odio vestro competehat, Porro sententiae vestrae 562 nihil nisi Christianua
seposita forma judicandi, proprio studio non ad confessumnotaat;nullumcriminisnomenexstat,ni-
negotiationem certare, ne quos odistis liberaretis. si nominis crimen est haec etenim est revera ratio :

sed ad confessionem singulorurn scelerum, quo „ totius odii adversus nos. Nomen in causa est (5)
magis inimicitise satiarentur ex aggeratione poena- quod quaedamocculta vis per veslram ignoranliam
rum, dum recognoscitur, quot quisquejam con- oppugnat, ut nolilis scire pro certo, quod vos pro
vivia illa celebrasset,quotiens in tenebris incursio- certo nescire certi estis, et ideo nec creditis quae
nis incesta. Quid?quod eradicandi generis diflun- non probantur, et,ne probenlur facile ^ non vultis
denda erat requisitio,porrigenda quaestio in socios inquirere, ut nomen inimicum sub priiesumptione
consciosque. Perducerentur infantarii et coqui et criminum puniatur adeo ut de nomine inimico
:

ipsi oanes pronubi (2), emendata res esset (3). recedatur,ideo negare compellimur, dehinc negan-
Etiam spectaculis gratia aggregaretur ;
quanto tes liberamur tota impunitate prsteritorum : jam
enim caveam conVeniretur, depugnaturo
studio in non cruenti, neque incesti, quia nomen illud
aliquo, qui centum infantes devorasset? Sedenim amisimus. Sed dum haec ratio suo loco ostenditur,
tam horrenda tamque monstruosa de nobis defe- vos quam insequimini ad expugnationem nominis,
runtur. Utique erui debuerunt, ne incrcdibilia vi- edite quod nominis crimen, quae offensa, quae :

derentur, et odium in nos publicum refrigesceret. culpa ? Praescribitur enim vobis, non posse crimi-
Nam et pierique fidem talium temperant, horren- na ol:)jicere, quae neque institutum dirigit '(6),
tes (4) naturam queerere pabulum ferinum, quara neque probatio * assignat, neque sententia enu-
concubitus ab humano genere praeclusit. C merat. Quod praesidi offeratur, quod de reo in-
Variae lectiones.
^ Hav. corr. ne prob. falsae, etc. * Rig. prolatio. — In seqq. scrib. respondeatur vel negetur — reci-
tetur.
Commentarius.
(2) Perducerenlur infantarii et coqui, et ipsi canes nempe homines ita natos, ut quaerant et appetant
pronubi.Trium nempecriminum postulabantur:im- pabulum ferinum naturam adeo ferinara, ut car-
;

pietatis. Thyestaearum epularura,et concubitus in- nibus humanis libenter vescantur, quas natura est
cesti Sic Athenagoras zpia. e7ticpr)[jLt^o'jaiv ^fxTv
. ferarura. Eam vero naturara ferarum, id est feras
i^>(.k-/jii'xza' df)£OTrjxa, 0'j£7X£ta SsTTtva, OiStTioSefoui; ipsas, concubitus ab humano genere praeclusit.
[j.($£i(;. Aiebant enim ethnici Christianos, ubi con- Unde igitur homines nati, ferum genus? Natu7'am
venissent, mactare solitos iufantem cujus carne quxrere dixit Graeco more, quod ita factum et na-
manducata et cpoto sanguine fcedus inter se inire, tum est ut quaerat. Ide.m.
ac post convivium cum quibusvis raulieribus pro- (5) Nomen in causa est. Quoniam penuria crimi-
miscue commisceri, adeoque adhibere canes iu num laborabant gentiles, ut Christianos opprirae-
more erat ad candelabra alligatos. qui oIT.i injecta reDt,nomen ipsum accusabant,qua de re hic multis
candelabra everterenl,exstinclisque luminibus tunc TertuUianus, et antea in Apologetico. Erant quippe
fieridiccbant fcedissimarumillarum commistionum tuDC Christiani uiro ayxotpavTwv 'j<fOizzi[iiwo'., inquit
Bcelera. Le Pr. —
Et ipsi canes pronubi. In Apolo-
jQ
Athenagoras in Apologia pro Ghristianis. In jus
getico lenones dicuntur, qui hic pronubi, everso- vocabantur et condemnabantur propter unum no-
res luminum. Rig. men neque enim quaerebatur an mali quidquam
;

(3) Emendata res esset.Tum demum justaetlegi- perpetrassent Christiani, inquit idem, aXX' eU to
tima inquirendi ratio esset, si perducerentur in- 6'vo[jLa, tl); eU a5txrj[jta, lis scribebatur nam Chri- ;

fantarii, coqui. etc. Idem. stianorum nullus in ullo est facinore depreheneus :

Horrenles naturam quaerere pabuluin fennum

(4) oiliOEii; aoty.iov Xptattav^i; t\i/^lz-(y.iai Nomiuis tan-
.

quam conc. Sic restituimus quae in codice Agobardi
lcgunturabsque ullo sensu.Nam itasunt depravata:
« Honorantes naturam quaerere pabulum ferinum,
quam concubilus ab humano genere preeclusil. »
At Tertullianus, Tam horrenda tamque monstrosa
de nobis deferuntur.ut plerique fidem talium tem-
perent, hoc est, fldem talibus non adhibeant,
horrentcs naturam quaerere pabulum ferinum
tum ubique ratio et crimen erat, ouotv al ovo[jta,
lo' lauxou xat 8t' aoxou, ou itovr)pov ouxs ypr, (Txov
vo(jtt^£aQat, etantea, ou yap xa (5v6[jtaxa [jttuou; a;ta,
d:)vXa xo dS£xr)[jta 8(xrj(; xat xtfiiopta;.. Sic pasaim
Athenagoras sub initium Apolog. Le Pr.
(6) Neque inslitutum dirigit. Hoc est mandatum,
Infra, pag. 51, institutum Neronianura. Rig.
 633 AD NATIONES. — LIB. I. 634
quiratur, quod respondotur vel ncgatur, quod de A cum in mores, ritus, cultus viclusque vestros
consiiio recitatur, idroum agnosco. Itaque de no- palam ac publicc omncm amaritudinem oloquii
minis mcrito, si qui reaLus cst nominum, si qua cum lcgum contcmptu.sinc respectu per-
elalrcnt,
accusatio vocabulorum, cgo arbitror nullara essc sonarum, ut quidam etiam in principes ipsos
vocabulo aut nomini querelam nisi cum quid
, lil)crtatem suam impune jaculentur.Sed veritalem
aut barbarum sonat, aat infaustum sapit, seculo opcrosissimara philosophi quidera aifectant,
vcl impudicum, vel alitor quam enuntiantcm possident autem Christiani;ideoque qui possident,
delectet. Hogc vocabulorum aut nominum cri- magis displicent, quia qui affectat illudit (9), qui
mina, sicuti verborum atque sermonum barlia- poBsidet, defendit denique Socrates ex ea parte
:

riamus est vitium et sdluicisnuis ct insul.sior damnutus Cbl, (jiiia piopius tenlaverut verilalcm,
figura. Christianura vero nomen. quanlum signifi- deos vestros dcstruendo: quanquam nondum tunc
catio est, de unctione interpretatur ; etiam cum in lerris nomon Chri8tianura,tamen veritas seraper
corrupte a vobis Christiani pronuntiamur (nam ne damnabatur. Itaque sapienlem non negabitis,
et
nominis quidem ipsius hquido cerli estis), sic cui etiam Pythius vester testimonium dixerat :

quoquo dc suavitato vel bonitate (7) modulatum Virorum, inquit, omniura Socratcs (10; sepientis-
ept. hominibus innoxiis etiam
Detinctis igitur in simus. Vicit Apollinem verilas ut ipse adversus
B
nomcn innoxium nostrum,non incommodum 563 se pronuntiarct; confessus 564 est enira se deum
linguas, non auribus aspcrum,non homini malura, non esse, scd eura Iquoque sapienlissimum affir-
non patri.-e infcstum, sed et Grajcum aliis et sono- man3,qui dcos abnuebat;porro apud vos eo minua
rum et interprotatione jucundum. Et utique non sapiens, quia deos abnuens,cum ideo 8apien9,quia
gladio aut cruco aut bestiis punienda sunt no- deos abnuens. Quo more etiam nobis soletis bo- :

mina. nus vir Lucius Titius, tantum quod Christianus ;

4. Sed sectam nomine puniri sui ancto-

dicitis, item aliu8:ego miror Caium Scium gravera virum
ris. Primo quidem,8cctum de auctoris appellatione factura Christianum.Pro stultitiae csecitate laudant
notari, utique probura usitaturaque jus est, dum quae sciunt, viluperant quae nesciunt, et id quod
philosophi quoque de auctoribus cognominentur, sciunt eo quod nesciunt vitiant. Neraini subvenit :

Pythagorici et Platonici (8), ut medici Erasistratci, ne idco bonus quis et prudens, quia Christianus ;

et graramatici Aristarchii. Itaque si ob auctorera aut ideo, Christianus quia prudens et bonus cum ;

malum mala secta, tradux mali nominis plectitur. sil humanius occulta raanifestis adjndicare, quam
At, quin temerilatc proBSuraeretur, prius erat co- manifesta de occulto pra;judicare.Aliquos^retro ante
gnoscerc auctorem, ut cognoscerctur gecta, quam hoc nomcn vagos, viles, improbos norant.emenda-
de aecta inspectionem auctoris retinere. At nunc tos repente mirantur, et tamen mitari quam asse-
necessario ignorando sectara qui ignoratis au- ,
qui norunt. Alii tanta obstinatione certant,ut cum
ctorera, aut non reccnsendo auctorera, quia nec suis depugnent, quas de commercio
utilitatibus
eectara recensetis , in solura noracn impingitis, istius nominis capere possunt Soio maritura .

quasi in illo detinenles scctam ct auclorem quos unum atquo alium, anxium retro de uxoris suae
omnino non Et tamen philosophis patct
nostis. moribus,qui nemuresquidem in cubiculum irropen-
libertas transgrediendi u vobis in sectam etaucto- tes (ll)sine geraitu suspicionis 3ustinebat,comperta
remet3uuranoraen,necquisquamilli3odiummovet. causa3 nova3 sodulitatisetinusitataBcaptivitatis(I2),

Varia3 lectioues.
Le Prior, conj. Alii, quos, otc.
Commentarius.
De suavitnte vel bonitatc. Do suavitate, Chris-
(7) » Et Salvianus, lib. vui, Je Gubernationc :
est.
tianus dc bonitate, Chrislianus. Uig.
:
«Contra seipsum tamcn Apollo Pylhius lucutus est,
(H) Pijlhagorici el Vlatonici. Dixerat antea in et veritas supcrior cxslitil dum enim Socralem :

/tpo/.«Nonne philosophi de auctoribus suis nuncu- hominu:n sapientissimum pronuntiavit, se deum

^antur Platonici, Epicuroi, Pythagorici ? » Sic
^ esso ncgavit. Socralcs quippe ([uod dc diis male
Christiani gloriosum sibi ducebant ducis sui nomi- " 8entiret,ab Athcniensibus fuit in judicium vocatus,
ne indi^itari, undo Chrysostomus de B. Luciano et morte damnatus. » Atteudonda vero sunt qua)
:

U'^'"'^^-'^
TOTpiSo; Xpiaxtavoi; el(jt.i, (pr.Ti. T£ Vft'-^
; Minutius Eelix:>'Quanquam si philosophandi libido
£TtiTTJSeu(aa Xj3taTixv(5c_ tlfjit. T(va<; irpoYcJvou; '0
; est, Socratem sapientiffi principem, quisquis ve-
;

St Ttpoc i-rtavTa EXtyEv, 6'ti XpiaTiav(5^ iIjjli. « Cujus

strura tantus est, ei fotuorit, imitetur. Ejus viri,
ea religionis? Chrietianus sura. Quam artem proli- quoties de coclestibus rogabatur, nota reBponsio
toris^Christianus sum.Quos habos majores^Is vero est Qux suira nos, niliil ail nos. » Idem. :

ad omnia rcponabat, Christianus sum'. » Le Pu. irrepentes. Cum hieo

(11) Ne mures quidcm
(0) Quia qui alfectat includit. Includit, in Apolo- scriberet Septimius, hahcbat in mento illud Ju-
getico, adulterat. Rio. vcnalis "Testiculi sibi conscius unde fugit mus.» :

(10) Vivorum, inquit, omnium Socrates. Vulgaro InEM.

est ApoUinis oraculo SocrBtom mortaliumomnium
(12) Inusilatx caplivitatis. Qu« jam Christiana
fuisso sapientissimum 'AvSptov tiiTavTcov Sioxpatrj;
: facla, domo podem vix efferebat, rebus domeslicis
(JotpwTaToc- unde Valcrius Max lib. iii, c. 4 : altcnta.quasi ipsa silii captivilatem indixisset.quaj
• Socratcs non solum hominum consensu, vcrum anlea vaga et elTreni libidinc huc illuc fcrebatur.
cliam ApolUnis oraculc sapientissimus judicatus lOE.M.
635 TEKTULLIANl OPEHUM PARS l. — SliHlES I, APOLOGETIGA. 636
omncm uxori patientiam(13)oblulissc,ncgasse zelo- A frustra dicuntur, etqui rem nomi-
fallunt eos,
typum, maluisse lupa; quam maritum;
Chrisliaiiae ni cum de re status
addicunt nominis compe-
ipsi suara licuit in perversum demulare naturam, tat. Ex tamen ejusraoni neque congregant neque
mulieri non permisit in melius retbrmari. Pater participant nobiscura facti per delicta ,denuo
filium dequo queri desierat exhaercdavit.Dominus vestri quando ne illis quidem rnisceamur, quos
;

servum, queni prajterea necessarium senserat, in
ergastulum dedit. Simul quis intellexerit Chri-
slianum, mavult noccntem. Nam et ipsa per se
traducitur disciplina, nec aliunde
de bono nostro. Si et mali de suo malo radiant
(13*),cur nos soli contra instituta naturje pessirai
de bono denotamur ? <juid enim insigne prceferi-
mus nisi primara sapientiam, qua frivola humana;
manus opera non adoramus; abstinentiam,qua ab
vestra vis atque saevitia ad negandum subegit.
Utique enim facilius inter nos inviti desertores
disciplincB, quara voluntarii continerentur. Coete-
prodimur,quam rum sine causa vocatis Christianos quos ipsi
negant Christiani, qui se negare non norunt (14).
G. His propositionibus responsionibusque no-
etris. quas veritas de suo suggerit, quoties com-
primitur et coarctatur conscientia vestra, tacilae
ignorantia; suae testis confugitis aestuantes ad ,

alieno temperaraus pudicitiam, quara nec 565 ;

arulam quamdam,id est legum auctoritatem,quod
oculis contaminamus misericordiara, qua supor n utique non plecterent 566 sectam istam, nisi de
;

indigentes flcctimur ipsam veritatem qua offen-; meritis apud conditores legum constilisset. Quid
dimus; ipsam libertatera pro qua mori novimus ? ergo prohibuit apud exseculores quoque legum
Qui vull intoUigere qui sint Ghrisliani,istis indici- proinde constare, cum de caeteris criminibus, quae
bus utatur nccesse est. similiter legibus arcentur ac puniuntar, nisi prius
5. Qund ergo dicilis : pessimi ct probrosissimi requiratur, pcena cessat? verbi gratia, homicidam,
avaritia ,
non negabimus
luxuria , improbitate ; adulterum lege, discutitur taraen de ordine ad-
quosdam sufficit et hoc ad testimoniura nominis
; missi;et tamen oognitum est omnibus genus facti.
nostri si non oranes, si non plures. Necesse est
; Christianura puniunt leges. Si quod est factum
in corpore, [et] quantuiri velis integro aut puro, Christiani, erui debet ; nulla lex prohibet inqui-
ut naevus aliquis e(Truticet,aut vcrrucula exsurgat, rere. Atquin pro lcgibus facit inquisitio. Quo-
aut lenligo sordescat. Ccelura ipsura serenitas tam raodo enira legera observabis cavendo quod lege
colata purgat, ut non alicujus nubeculce flocculo prohibetur, adempta diligentia cavendi per defe-
resignetur. Modica macula in fronte.in parle qua- clum agnoscendi quid observes ? NuUa sibi lex

dam exeraplari visa, quo universitas raunda est :

debet conscientiam justitiae suae, sed eis a quibus
major boni portio modico malo ad testimonium captat obsequiura. Caeterum suspecta lex est, si

sui utitur. Gum tamen aliquos de noslris malos L*

probari se non vult. Merito igitur tamdiu justa; ia
probatis, jam hoc ipso Christianos non probatis ; Christianos et reverendae et observandae censen-
quaerite, secta cui maiitiae depntalur ? Ipsi in col- tur, quandiu ignoratur quod persequuntur;merito,
loquio, si quando adversus nos, cur ille, inquitis, post agnitionera iniquissiraae repertae, cum suis
fraudatur, si abstinentes Christiani ? cur iraraitis, machaeris et patibulis et leonibus despuuntur le- :

gi misericordes? Adeo testimoniura redditis, non gis injustae honor nullus est. Ut opinor aulcm,
esse tales Ghristianos, dura cur tales sint qui di- dubitatur de iniquitate legum quarumdara, cum
cuntur Christiani, retorquetis. Multum distantiae quotidie novis consultis constitutisque duritias ne-
inter crimen et nomen, inter opinionem et verita- quitiasque earum temperetis.
tera. Nam et nomina sic sunt instituta, ut fines 7. Unde ergo, inquitis, tantum de vobis fams
SU08 habeant inter dioi et esse. Quot denique licuit,cujus testiraonium sufCecerit forsitan con-
philosophi dicuntur, nec tamen legem philosophiee ditoribus legum? Quis oro, sponsor aut illis tuno
adimplent ? Omnes nomen de professionibus ge- aut exinde vobis de fide? Fama est.Nonne haec est
Btant seducant nomen professionis preestantia.
;
Fama (15) malum, quo non allud veloeius ulluni?
qui superficie vocabuli infamant veritatera. Non {Virg. Aineid. iv, 174).

statim sunt, qui dicuntur sed quia non sunt. ; J) Cur malum, si vera semper sit, non raendacio
Variae lection6s.
* Rig. assentiente Haverc. emand. mendacior.
Gommentarius.
(13) Omnem
uxori patientiam. Gentilium consue- (14) Qui se negare non norunt. Erant OBim pro
tudinem et pessimos raores ac corruptissimos tan- fratribus suis mori invicera parati atque hanc :

git,apud quos maritus profundo somno invoJutum mutuae charitatis constantiam ethnici mirabantur.
sepulturaque se veluti ebrium Bimulat,et ut habet Unde illa in Apologetico « Vide, inquiunt, ut in-:

Juven. Sat. I : vicem se diligant, et ut pro alterutro mori sint pa-

Doctus spectare iacunar, rati. » RiG.
Doctns et ad calicem vigilaati stertere naso. (-15) Nonne esl hxc fama. Apologetici capite —
Hic in Christianis nihil ejusmodi ait occurrere. septimo famam descripserat, levem, mendacem,
LePr. injustam hic eadem repetit, quasi illius falsita-
:

Mali de suo malo radiant. Insignes

(^3*) fiunt, tem iterum argueret. Crederes TertuIIianum re-
demonstrantur, denominantur. Rig. spicere ad Martialem qui lib. vii, epigr, 5, de Do-
 : ;

637 AU NAT10NE8. — LllJ. I. 638

plurimum (IR) ? quoe ne tumquidem cum vera de- A ces divinitalem (19) coneeculffi, tot infantiaB truci-
f(!rt, a libidino mandncii cessal, ut non falda veris data^, tolpanes cruentati, tot stragea luccrnarum,
intexat adjicions dctrahens, varictato confundens. lot crroresnuptiarum, et adhuc Christianis sola
Quid, quod ca conditio illi, ut nonnisi cum men- fama decornit. llabet quidem grande fundamen-
tilur pcrseveret ; tandiu enim vivit, quatndiu non tum de vitio ingenii buinani, felicius in acerbis
probat quidquam ;
siquidcm approbata cadit, et atrocibusque mentitur quanto enim proni ad ma-
;

quasi offlcio nuntiandi funcia decedit : e.\inde rea litiam, tanto ad mali fidem opportuni estis ; faci-

tenctur, res nominatur ; nec quisquam dicit, lius dcniquo falso malo, quam vero bono creditur.
verbi gralia Ihc liomx' aiunt lacium ; aut
: Fama : bi quem lamcn apud vos prudentia; Jocum iniqui-
est, illtm provinciam S07-titum. ; sed Hle provinciam : tas reliquisset aa explorandam famis (idera, uti-
sorlitus est, et : factum est liomx. Nemo fauiam
lloc que justitia poscebat dispicere, a quibus potuisset
nominat, nisi incertus, quia nemo sit fama, sed et faina in vulgus, et ita in totum orbem dari. Ab

conscicnlia certus ; nemo famijecredit, nisi stultus, ip.iis enim Chrislianis non opinor, cum vel ex
quia sapiens non credit incerto. Tama, qnantacun- forma ac lege omnium mysleriorum silentii fides
que ambitione diffusa cst, ab uno aiiquando ore debeatur; quanlo magis talium, quse prodita non
exorta sit necosse cst, cxinde in traduces quodam- evitarent inlorim humana animadversioncpraisen-
modo linguarum ct aurium 561 serpit et modi-
B laneum suppliciura ? Si crgo nun ipsi prodilores
cum origmum vitiuin rumores obscurat, ut nemo sui, scquitur ut extranei.Oro vos, exlraneis undo
recogitet, no primum illud os mendacia seminave- nolilia, cum etiam justa et 568 licita mysteria
rit, quod eajpe fit aut Siumulationis ingenio, aut omnem arbilrii extraneum caveant ? nisi inclila
suspicionis arbilrio, aut etiam nova nientiendi vo- minus spernunt. Atquin extraneis tam honorare
luptato. Sed peno, quod omnia tempus rovelat, quam confingere competit. . .
•
. domesticorum
tcstibus sententiis et provorbiis vcstris, ipsaque curiositas furata est perrimulas etcavernas. Quid,
natura, quaj ita ordinala est, ut nihil lateat, etium cum domestici eos vobis prodant? Omnes a nullia
quod fauia non prodidil. Vidcte, qualem prodi- niagis prodimur, quanto magis, si atrocitas tanta
ciam (17) advcrsus nos subornastis, (juia quod sit, quas juslitia indignalionis omnem familiarita-
semel detulit tantoque temporead fidem corrobo- non potuerit continere, quod
tis fidcm rumpit,
ravit, usque adhuc probare non potuit. FVincipe horruit, mons, quod expavit, oculus?Hoc (juoque
Augusto (18) nomen hoc ortum esl, Tiberio di- mirum, si et illo, qui tanto impatientiae jure pro-
sciplinu ejus illuxit, sub Nerone duvnnatio inva- siluit, dofcrre et non probare gestit, et ille, qui
luit, ut jam hinc de persona persecutoris pondero- audiit, non et videre curavit; siquidem par fru- "^

lis si pius ille

: princeps, impii Christiani, si C ctus est et delutoris, si quod detulit probet, et
Juatus, si castus, injusLi et incesti Chriatiani, si auditoris, si quod audit etiam sibi credat. Tunc,
non hostis publicus, nos publici hostes quales inquitis, primo delatum et exhibilum ost, auditum
;

simus damnator ipse demonstravit, utique ajmula ctinspectum cst, atque exinde famae commenda-
sibi punions. Et tamen pormansit erasis oranibus tum. Hoc quidcm superscendit omnem admiratio-
hoc solum institutum Neronianum, justum deni- nem, si semel doprehensum est quod semper ad-
que ut dissimilo sui auctoris. Igitur aitati nostrfe mitlitur, nisi desivimus jam talia factitare. Atquin
nondum unni 250. Tot iniqui interea, tot cru- ot idem vocamur, ct in iisdem deputamur, et de

Varice leclioncs.
"^
Rtgalt. non et probarc — et non videre.
Commeularius.
mitianiroditu sic ait ccm adversus nos profortis, qua; quod aliquando
Cerliis abeat auclor, sed vox hoc nuutiat omnis. jactavit, tantoque spacio in opinioncm corrobora-
Crcdo tibi, veruin dicere, fatua, eoles. vit, ui?que adhuc probare non valuit. Uig.

Ut nimirum illum falsitatis cum fama deprehen- (18) 1'rincipe Auyusto, etc. Uum
rerum potieba-
tur Au^ustus imp. natus esl Cbristus Dominua,
datet convincat. Legendus Plutarchus in Qniestio-
nibus [iomanis. qufcst. 5
J) regnanto Tiberio mortis supplicium perpessus est
Aia x( toj; xeOvxvai :

at imperante Nerone persecutio gravissima cxor-

tpTjjAtffOivTa? iui ^cvy); (|;eu8ib; xSv iiraviXOwTiv,
ta esl, in qua nimirum inlerempti suntiancti Po-
,

oii Si-zovTai xaxi 0'jpac, aXXa xj"!) xecaiji(|j irpoa-

trus et Paulus. Le. Pr.
oaivovxec t"a(o xaOtaJiv aijxo j; fama quippo aOj- ;
(ID) Igilur aHali noilnv nondum anni 250. A
poaxo|io; scu, ut habct Nicetas Choniates, in An-
nato Christo ad Sevejum sub quo vixit Tertullia-
(Ironicio (iOjpoYXwxxo; Sio Thebaidos iii, facta
nus, nondum anni '250 ollluxorant. N iin Kboraci
in(ecta loqui posso dicitur, et apud Claud. contrA
in liritannia majoris (ilii Caracallce insidiis periit
Eutrop. lib. u :

circa an. Ch. 211, regnavii(|uc ododecim fero an-

Jaiu vaga pallentem densis terrorihus aulam. nis, unde patet nondum elfluxisso annos 50 ffitatis
Faoia quatit.
Christianorum. Idem.
(1C| iVon mendacio plurununi. Sic habet exem- [20] Tot cruces divinitatem.elc. Tiberii immani-
plar Agobardi. Kmendabimus reddita litterula quae tas hic reprehenditur cujus ea tuit ?a»vilia et
;

e.\cidit: « Non inendacior plurimun. » Rig. sunguinis fundendi sitis, ul a Conslantino Manasse
(17) Qualcm prodiciam. Prodiciam hic vocat in .innal. dicetur lutum sanguinc pcrmistum, tt/;-
quaiu in Apologctico, indicem. Hanc, inquit, indi- X6; a(|j.axi itKpupjJiivo; Idem,
639 TERTULLIANI OPEllUM PARS 1. — SERIES I, APOLOGETIGA. 640

die redundamus; quo * plures, hoc pluribus odio- ^ serandae nationes, ecce proponimus vobis disci-
si : magis inorescit odium, incroscente matoria ;
plina? nnstra? sponsionem. Vitam ffiternam sectato-
proflciente mullitudine reorum, quid itanon profi- ribus et conservatoribus suis spondet, e contrario
cit multitudo nuntiatorum? Quod sciam, et con- profanis et supplicium ffiternum aeterno
ffimulis
versatio nolior facta est ; dieaconventuum
scitis et igni comminatur utramque causam mortuo-
; ad
nostraruni ; itaque et obsidemur et opprimimur, rum resurrectio prffidicatur. Viderimus de flde
et in ipsis arcanis congreKationibus detinemur. istorum, dum suo loco digeruntur interim cre- ;

Quis unquam tainen semeso puero supervenit(21)? dite, quemadmodum nos. Volo enim scire, si per
quis in cruentato pane vestigia dentium deprehen- talia scelera adire parati estis, quemadmodem nos ?
dit ? quis tenebris repentino lumine irruptis im- Veni, si quis es, demerge ferrum in infantem ;
vel
munda si alterius officium est, tum modo specta morien-
aliqua, ne dixerim inccata, indicia recogno-
impetramus, ne tales in publicum
vit ? Si praeuiio tem animam, antequam vixit, certe excipe rudem
extrahamur, quare et oppriraimur ? Possumus et sanguinem in quo panem tuum saties, vescere li-
omnino non extrahi quis enim proditionem cri- ; benter interea discumbens dinumera loca, ubi ;

minis alicujus sine crimine ipso aut vendit au redi- mater aut soror torum presserit nota diligenler, ;

mit? Sed quid extraneis speculatoribus et indici- ut cum tc.nebra? irruerint, tentantes scilicet dili-
bu8 detractcm, qui talia objiciatis, quas non ab B gentiam singulorum, non erres extraneam incur-
ipsis nobis cum maxima vocifei^atione publicen- sans piaculum feceris, nisi incestum. Hffic cum :

tnr, aut statim audita, si priua demonstrantur, expunxeris, vives in revum. Gupio respondeas, si
aut postearepcrta, si interim ceientur? Sine du- tanti facias ajternitatem ? imo idcirco nec oredis,
bio enim initiatum volentibus mos est prius etjam si credideris, nego te velle, et jam si velles,
569 ari magistrum sacrorum vel patrem adire. nego te posse. Cur autem alii possint, si voa non
Tum ille dicet Infans tibi qui adhuo vagit ^ ne- potestis ? cur non possitis, si alii possunt? impuni-
:

cessarius, qui immoletur ,ei panis aiiquanlum, qui tatem, aeternitatem quanto constare vultis ? An hffi
in sanguine infringatur, praoterea candelabra, qua nobis omni modo redimenda videntur? an aliior-
canes annexi deturbent, et offulae quee eosdem dines dentium Ghristianorum, et alii specus 510
canes '"
: sed et mater aut soror tibi necessaria faucium, et alii ad incesti libidinem nervi ? Non
est. Quid, si null^ erunt ? opinor, legitimus Ghri- opinor ; satis enim est nobis sola veritate a vestra
stianus esse non poteris? Haec, denun-
oro vos, positione discerni. Tertium genus dicimur, cyno-
tiata ab aliis sustinent prodi? Diversum opus non pennffi ** aliqui, vel sciapodea (22), vel aliqui de
est scire illos **
;
prius fallaciae negotium perpe subterranea antipodes (23).
tratur, ignaris et dapes et nuptiffi subjiciuntur. C 8. Si qua istic, apud vos saltem ratio est, edatis
Nihil enim unquam retro de Christianis mysteriis velim et secundum genus, utita de tertio
primum
audierunt. Tamen postea cognoscant necesse est constet. Psammetichus quidem putavit tibi se in-
vel aliie quos inducunt prsministranda. Cffiterum genioexploratus, si de prima generis diceitur enim :

quam vanum est profanos scire quod nesciat sa- infantes recenti e partu seorsum a commercio
cerdos? Taceut igitur, et accepto ferunt, et nihil hominum alendos tradidisse nutrici, quam et

tragoediffi Thyestae vei GEdipodis erumpunt, et ipsam proptera elinguaverat, ut in totum exsules
non protrahunt ad populum, fidc in ministros et vocis humanae non auditu forraarent loquelam,sed
magistris et de ipsis potiores morsus jam doctis.... suo proraentes eam primam nfitionem designarent,
rapiunt. Si nihil tale probetur, grande nescio quid cujussonum natura dictasset. Prima vox Bekkos "
aestimari oportet, cujus compensatio tantarura renuntiataest (24) interpretatio ejus Pania apud
;

atrocitatum tolerantia constat. Miserae atque mi- Phrygas nomenest;Phrygespriraigenu3 exindeha-

Varise lectiones.
Rig. quod.
» Codd. Mss. vagetur. ^ Apol. 8, » offulre, quae illos ad eversionemluminum extendant. »
'"

Quod voc. extendant liic aul restiuendum aut suhintelligendum esse censet Haverc. " Rig. Diversum
opus. Non est scire illos, etc. '^ liig. Gynopennae sed cf. Apol. 8, '• Codd. mss. Pactos. Cf. Herod. 2, 2.
;

Commentarius.
(21) Semeso puero supervenit. Variis argumentis D Gallorum Mercuriura, aut Afrorura Saturnura
impietatem illam quffi Christianis impingebatur hominum victima placari apud, sfficulum licuit.
arcet, facitque sua eioquentia ut crimen illud in- Le Pr.
fanticidii non hffireat in Ghristianis. Notissimum (22) Cynopennae aliqui, vel Sciapodes ? Legit
essc debet calumniam ilium dosumptam fuisse ex Pamelius, quera sequitur Lacerda, Cynophane,
infamibus sacris Saturni, quffi in Africa fieri con- sicque sensus est sumusne canino vultu aut
:

sueverunt, in quibus mactabantur infanles. Pru- canina impudentia uthomioidium tam facilespeo-
dentius, lib. ii, adv. Stjmmachum : temus seu infanticidium ? Vowerenius Cyclopes le-
git at Desid. Heraldus habet Cynopennx. Idem.
:

Cffidibus infantum fument Saturnia eacra,

Flebilibusque truces resonent vagilibus arffi. (23) De subterranea Antipodes. Lib. de Anima,
Pag. 334, dixit « Animalia subterraneum viven-
:

Nihil magis obvium apud Lactantium.Minutium tia. » Rig.

et cffitoros. Ipse Tertullianus contra Gnosticos {2k) Primavox Beccos ronuntiata est. Deprava-
hffic habet .* « Sedenim Scytharum Dianam, aut tum est quod in codice Agobardi legitur. Pactos, <«i
641 AD NATFONES. - LIB. I. 642

bentur. Sed hoc unum erit de vanitatibus vcstra- A causaB esse vultis. Si Tiberis redundaverit, si
rumlabularum non otiosenobis rctractandura, quo Nilus non redundavit, si coilum stetit, si terra
»*
fldem veslram vanitatibus quam veritalibuB movit... tiva vastavit, si fames afflixit, statiin om-
doditam demon«trare (^cstimu?. An omnino crodi- nium vox : tum. Quasi rnodicum babe-
Christi....

bile sit, tali mcmbro desecto, vastato ipsius animas ant aut aliud metuere Quid if,'itur? Opinor, ut I

organo etutique radicituB cajso, castratis faucibus, conlcmptorcB deorum vestrorum h.-nc jacula eorum
quaa etiam extrinsccus periculose vulnerantur, provocamus. Ul supra edidimus, ffilatis nostrae
exinde tabc in pnccordia rcfluente, postro mo aii- nondum (28) anni trecenti, quanta! cladcs ante id
quamdiu ccssantibus alimcntis, vitam nutrici per- spatium supra universum orbem ad singulas ur-
durasse ? Age nunc, pcrseveraverit Philomelaj me. bes ct provincias ceciderunt? quanla bella externa
dicamentis... quam et ipsam prudentiores, non ot intestina quot pestcs, fames, ignes, hiatus mo-
?

linguaa ca^de, sed pudoris rubore mutam interpre- tusiiue tcrrarum scculum digessit ? Ubi tunc Chri-
tantur. Si ergo vixit, potuit efTulire aliquid obtusiim stiiini, cum rcs Komanatot historias laborum suo-

et exarticulatum sonum tinnilumque, sine modu- rum subminislravit? ubi tuno Christiani, cum
latu labellorum, expanso ore, lingua stupentc, do Hicrenappe (29) et Delphos et Khodos " (30; et
8olis faucibus cogi licct ; id fors tunc infanles quia -p cum millibus hominum pet
Crela insula? multis
unicum, faciiius commonlati, paulo modulaliuki, sumicrunt vel quam Plato nicmorat niajorem
:

utpotelinguatuli, inventum alicujus interpretatio. Asiam aut Africam Atlantico mari mersam cura ;

nis impcgerint. (25) Sint nunc primi Phrygos, non Vulsinios de ccelo, Tarpeios de suo monte |perfudit
lamen tertii ChriBtiani quanta; enim alia; gentium
; ignis, cum terrae motu mare Corinthium ereptum
scries post Phrygas ? Verum recogitare; nc quos est, cum totum orbem cataclysmus abolevit? Ubi
tcrtium genus dicitis, principem locum obtineant, tunc, non dicam contemptores dcorum Cbristiani,
siquidem non ulla gens non Christiana itaquo ; sed ipsi dii vestri, quos cladeilla posteriores loca,
quaecunque gens prima, nihiiomiiius Christiana. oppida approbant, in quibus nati, morati, sepulti
Riilicula dementia, novissimos dicitis et tcrtios sunt, etiam qua; condiderunt ? nonalias enimsuper-
nominatis. Sed do supcrstitione tertium genus de- fuissent adhodiernum, nisiposlhuma cladis illius.
putamur, non de ratione, ut sint Romani, Judaii, Sed relegere et jrevolvere non curatis teslimonia
dehinc Christiani. Ibi autem Grsci ? vel si in temporum aliter vobis renuntiata, imprimis ne
Romanorum superstitionibus censi^ntur, quando- deosvestrosinjustissimos pronuntietis, qui propter
quidem Sll etiam deos Grfficiro Roma sollicita- contemplores etiam cultores suos laedunt tunc ;

vit (26), ubi saltem ^.gyplii, et ipsi, quod sciam,
privatM curiosffiquc rcligionis? Porro, si tam mon-
struosi, qui tcrii loci, quales habendi,
et secundo antecedunt?
9. Sed quid ego mirer vana vestra, cum ex lor-
nia naturali concorporata ct concrcta inlerccssit
cnim vosmetipsos errare probatis, si deos traditis,
qui vos a nicritis profanorum non disceruunt.
qui primo Quod si, ut unus atque alius.... mus ait, idcirco
vobis quoquc irascuntur, quoniam de 57*i nostra
eradicationc ncj^ligitis, absolutum est de infirmi-
tateot mediocritate eorum nam non irascerentur ;

malitia ct stullilia sub eodem mancipc erroris (27) ? vobisin animadversioneccssantibus, siipsi eisequi
Sanc, quia non miror, cnumercm nccessc est, ct possent ;
quanquam et alias conlitemini istud, si
vosrecognoscendo mireinini,in quantam stultitiam quando illos supplicio nostro vidcmini ulcisci.

incidatis, qui omnis oladis publicae vel injurifflnos Abaliud a majore defenditur (31).

Varioe lectlones.
'* Scrib. van. potius quam rov. '* Scrib. Iliera, Anaphe (vel Napea) et Delos, elc, Cf. Apot 40.

Commentarius
Nam apud Ilerodotum et alios, qui hanc historiani J) tanara intolligit, magnarium illum fraudis et ma
Septimio tradidoro.soribitur Bc'xxo;.Apud Galenum litia; npgotiatorem. RiG
quoque lib. ii, De dilj. 'AXX' el xa; Bixxo; io^Xs;; (28) .Etatis vo.<itriV nondum, otc. Mox dixerat,
Tov «pxbv xaXEiv, (jjiTiTEp o\ <l»pjY£(; oiiSkv fj|U"iv nondtim anni 250. Ilicanni trecenti.
vere nondum
8ia({)ip£i RiG. In eo tamcn tain brevi spatio, tot cladcs existite-
(25)Invcntum alictijus inlerpretalionis impetjerinl. runt.tanta stragcs cditaCliristianorum in omnibus
Hoc est, Temcrario lingua; in contrariuin ventum orbis partibus, ut iucredible omnino id habeatur
Bivo aeremappulsu sonum alicujua inlerpretationi» parum attente ronsidiM-antibus. Le Pr.
edidorint. 1di:m. (28» Hicrcnnape, Pro Hierenape, ut supra, Cyno-
{2(S) Deos Graiciv llofna sollicitavit. In omiiihus penne pro Cynopene. Rig.
QriBcos iiuitati sunt Itomani, usquo ad errorcs et (oO| El Del/itios et llliodos. Apologetici cap. illud
vitia si quic in (Irwcia iiala aut cxculta fuit
: su- trac tavit vidc qu;e baltotetquas annotata sunt.
;

Eorstitio,statim Koinam convolavit, ubi niamio Noscio an corrigendum essct, Uiera, ct .-Iht/i/k' pro
ominum plausu oxcipif^batur. Sollicitabant etiam, Uierenappc, ei /)(7()? pro D:7;)/ios. Ammianuequippe
hoc pst nuiuiua iila o\ vanilales Ikrbarorum advo- lib. XVII " Ut in Ajia Doloy emersit.
;
ot Hicra, et
cabant sic Cybellc luator dcoruin ultro Pessinunto
:
Anapho, et Rhodus, Le Pu. >•

Romani advolavit. Ln Pu. (31) Abalind a majorc iicfcnditur.

Sic omnino
(27) Sub eodem mancipe erroris. Malum sivc Sa- legitur in vetustiss. codice. Dixit autem Abaliud.
643 TERTULLIANI OPERTIM PARS 1. — SRRIES I, APOLOQETICA. 644
ab hnminc derondi. Elfun- A ergo tunc primo contempsistis, non veriti acilicet
10. Pufleat igiturrloos
ditf^jam omnia venena, omnia caliimniiP tela infli- ita instituere, ut omnes coli non possent. Atenim

gitehuic nomini, non cessabo nllra repellere at illi sapientissimi ac prudentissimi majoresquorum
;

postmodum obtundentur exposilione totius nostrae institutis renuntiarenon nostis, maxime in persona
disciplinse nunc vero eadem ipsa de nnstro
;
corpore deorum vestrorum, ipsi quoque impii deprehen-
vuisa in vos retorquebo, radem vulnera criminum dunlur. Mentior, si nunquam censuerant, ne qui
in vobis defossa monstrabo, quo machsris vestris imperator fanum, quod in prcElio vovisset, priua
admentationibupque cadatis '^ Jamprimo, quod in dedicasset quamsenatus probasset, ut contigit U.
nos fjenerali accusatione dirigitis, divortium ab in- /Emilio, qui voverat Alburno deo. Utique enim im-
stitutismajorum, considerate ctiamatque eliam,ne piissimum, imocontumeliosissimum admissumest,
vobiscura communicomus crimen istud.Ecce enim in arbitrio et libidine sententia^ humanxlocare ho-
per omnia vitoe imo dela-
ac disciplina:; corruplam, norem divinitatis, ut deus uon sit, nisi cui es89
tam in vobis antiquitatem rccognosco, De legibus permiserit senatus Saepe censores inconsulto po-
quidem jam supra dictum est, quod cas novis de pulo adsolavorunt certelJberum pHtrem(32) cum
;

die consultis constitutisque obruistis. De reliqua sacro suo consules senatus auctoritate urbe nonso-
vero conversationis humanaB disposilione palam lummodo, verum tola Italia eliminaverunt. Caete-
subjacet, quanto a majoribus mutaverittis, cultu,
B rum Serapem et Isidem (33) et Harpocratem et
habitu, apparatu, ipsoque victu, ipsoque sermone- Anubem prohibitos Capitolio Varro commemorat,
Nam pristinum ut rancidum relegatis, exclusaubi- eorumque statuas a senatu dejectas, nonnisi per
que antiquitas in negntiis, in officiis ; totam aucto- vim popularium restructas. Sedtamenet Gabinius
ritatem majorum veslra auctoritas dejecit. Sane, consul Kalendis Januariis, cum vix hostias proba-
quod vobis magis probro scmper ve-
est, laudatis ret, prae popularium coelu, quia nihil de Serape
tustates, et nihilminus rerusatis. Qua perversi- et Iside constituisset, potiorem habuit senatus cen-
tate tant majorum apud vos permanere pro- Buram quam impetum vulgi, et aras instilui pro-
bari debuerunt, cum ea quae probatis recusetis ? hibuit. Habetis igitur in mojoribus vestris, etsi
Sed et ipsum quod videmini a majoribus traditum non nomen, attam.en sectam Christianam, quac deos
fidelissime custodire ct defendere, vel quo maxime negligit. Horum, si vos saltem integrum honoribus
reos non transgressionis poslulatis, de quo totum vestris rei csse laesae religionis ; sed invenio conspiras
odium Christiani nomiuis animatur, deorum dico se a vobietam superstitionis quam impietatis profe-
culturam, perinde a vobis destrui ac despici osten- ctum.Quanto enim irreligiosiores deprehendimini?
dam, quod non perinde nos enim contemp-
nisi ; Privatos enim deos, quos Lares et Penates dome-
tores deorum haberi nulla ratio est, quia nemo C stira consecratione perhibetis, domestica li-
contemnit quod sciatomnimo non esse. Quod om- cenlia (34) inculcatis. venditando, pignerando
nino est, id contemni potest, quod nihil est, nihil pro necessitate ac voluntate. Kssent quidem tolera-
patitur. Igitur quibus est, ab eis patiotur necesse biliora ejusmodi contumaciae sacrilegia, nisi quod
essc. Quo magis oneramini, crodontes esse et con- eojam contumeliosiora, quod modica, Sed aliquo
temnentes, colentes et despuentes, honorantes et solatio privatorum et domeslicorum deorum que-
lacessentes Licct etiam hinc recognoscere imprimis "relffi juvantur, quodpubl'COS turpius contumelio-

cum alii alios deos colitis, eos quos non colitis, suisque tractetis. Jam primum,quoB in hastarium
673 utique contemnitis; prsjatio alterius sine regessistis, 574 publicanis subd. tis '\ omni . .

alteriuscontumeliaesse non potest, nec ulla electio quinquennio inter vectigalia vestra prescriptos ad-
non reprobatione " componitur. Qui de pluribus dicitis. Sio Serapeum, sic Capitolium petitur, addi-

susoipit aliqnem, eum quem non suscipit despexit, citur, conducitur '®... sub eadem vocepraeconig, oa-
Sed tot ac tanti ab omnibus coli non possunt. Jam demexactionequffistoris.Sedenimagri tributoonusti
Variae lectiones.
'® Rig. admont. i. e. jaculis. ''' Ex Apol. 13, in corrig. sine reprobatione. '* Haverc. ex Apol. 15
emend. subditatis '^ Hav. ex Apol. 13, emend. conducitur divinitas sub eadem voce, etc.
Commentairus.
eadem forma qua Graeci e^aXXov. Abaliud, quod D strorum retulistis deorum ? » Dixerat etiara Luoa-
roPcrtur ad allud. a quo est aliud ut Deus, aliud ; nus :

ab homine. Homo, aliud, a Deo. Rio.

Nos in templa tuam Romana accepimus Isim,
(32) Certe Liberum patrem. Ablata fuisse olim et jubentia luctus,
Semideosque canef, et Bistrtt
abrogata sacra Bacchi fere omnes testanlur scrip-
tores. S. Augu8tinus,lib. VI, de 67i>.,Liviu3, l.xxxiv Quibus ex locis hujus lociexpeditio colligi potest.
ot alii. Locum hic adilam Ciceronis ex lib. i, de Idem,
leyibus « Quid ergo, inquit, aget Jacchus, Eumoi-
: (34) Domestica liceniia, etc. Quod vanitatem
pidaeque nostri, et augsuta illa mystoria, siquidem maxime arguit in fictis illis diis, solebant veteres
sacra norturna tollimus ? » I.e Pu. vendere, subhastare, et mutare deossuos, sicutdi-
(33) CoRterum Serapem hidem. Idem fere ob-
el xit kpolog. 13, mutantes aliquando Saturnum in
jicit lib, II, Arnobius Quid ? vos ^gyptiaca nu-
;
cacabulum. Minervam in trullam, pro affectu aut
mina, quibus Sorapis atque Isis est nomen, non necessitate. Idem.
post Pisonem et Gabinium coss. in numerum ve-
645 AD NATIONES. LIB. I. 646

viiioreB.hominumcapitastipendio censa ignobiliora A blico contempserit perjuni vindiccs, quanquara

nam hjB sunt captivitatis notaeetpcenaj ". Dei vero, perjuriiapud vosunusquisque "purusSI» eBt(57).
qui magie tributarii, magis sancti ; imo qui magis Imo jara per deosdejerandi periculumevanuit (38),
Bancti, raagia tributarii. Majestas constituitur in potiore Labita religione per Caisarem dejerandi,
quocstuui.ncgotiatioreiigione pro8cribitnr,'(35) san- quodet ipsuin ad ofTuscationem pertinet deorura
clitas locationom mcndicat; exigitis mercedem pro vcstrorum facilius enim pcr Caesarem ppjerantes
;

solo templi, pro aditu sacri, pro stipitibus, pro punirentur, quam per ullum Jovem ^'. Sed con-
ostiis; venditis totam divinitatem, non licct eam tcmptus honestior est, habensquanidam superbiae
gratis coli: plusdenique publicanis reficitur, quam gloriam venit enim aliquando etiam de fiducia
:

eacerdotibus. Non suirccerut vccligalium deorum vel consoientiffi securitate vel naturali sublimilate
contumelia, dc cnntemptu scilicct a^slimanda, nec animi. Ueri.sus vero quanta lascivior, tanlo de-
contenti estis diishonorem non habuisse,nisietiam nolnli(jr ad conturaeliae raorsum..Rccognoscite igi-

quemcumquehabctis.depretictis aliqua indignitatc. tur, quam derisores inveniamini numinum vestro-

Quid eniiii oinninoad honorandos cos facitis,quo'i rum, non dico qualessitis in sacrificando, quod
eliam non mortuis vcstris ex iEquo praibeatis? enocta et tabida qua;que mactatis;de opiraisautera
Exstruitis diis tempia, acque mortuis templa exs- supervacua" esui capitula et ungulas
et intej?ris
;
P
truitis aras diis, ajque mortuis aras, eisdem ti- ot plumarumsetarumque pr<Tevul3a,et si quid domi
tutis supersoribitis litteras 2',easdem statuis indu- quoque habituri non fuissclis. Oinilto qua3 vulgae
citis Ibrmas, utcuiquo ars aut negotium aut cetas uut sacrilegre guhe videbuntur majorum prope re-
fuit: senexde Saturno.imberbis de Apolline, virgo ligionera convenire ; atquin doctissimi gravissimi,
de Diana figuratur, et miles in Marte, et Vulcano quatenus gravitas atqueprudentia dedoctrina pro-
faber ferri consecratur. Nilnl itaquc mirum, si ficero credunt, et irrcverenlissimi erga deos ve-
hostias easdem morluis,quas et diis caeditis, eos- stros semper existunt, nec eis cessit litteratura,
demque odores creinatis. Quis istara contumeliam quani ut aut turpia aut vana aut falsa de diisinfe-
excuset, quac ut iiut mortuos^^ cum diis deputet ? rut.Ab ipso exordiar Homero (30) veslro, ejus
Re{,'il)U3 quidcm etiam sacerdotia adscripla sunt, unda omnis et omne ;cquor (40), cui quantum ho-
sacriguo apparalus,ut tcnsije ctcurruset solisternia norein addilis, tantum diis vestris derogastis, ma-
et lectisternia (3G) . . . tie et ludi. ^-^
Plane, quo- gnificando qui dc eis lusil. Adhuc meminimus Ho-
niam illls coclum patet, hoc quoque non sine con- incri ille, opinor, est, qui divioam majestatem
;

tumolia deoruiu :priinoquidera quori non decuerit huMiana conditionc tractavit,casibuset passionibus
alioseisannumorari.quibus daluia sitpost mortcm humanis deos iml)ucns, qui de illis favore diversis
deos secundum, quod lamlibere atquc ma- ^ gladiatoria quodammodo partii comraisit: Venercm
fieri,

nifestc coram populo pejeraret eonlemplator Pro- sauciat Bagiltahumana,Martem tredccimmensibus

culua in coclum recepti, nisi contemneret quos in vinculis detinetjbrtaspc periturum, eadem Jo-
dcjeraret, quam ipse, quani ii, qui ci pejerare pcr- vcm pene perpessum a coelilum plcbe traducit, aut
mittant consentinnt enim ipsi nihil esse quod de-
; lacymas ejns supcr Sarpcdoncm ('jj) exculit, aut
jerant, imoinsuper et prajmio afficiunt, quia pu- luxuriantera cum Junone foedissirae inducit, com-

Variae lecliones.
'" God. ms. caiptivitate notrn peena. /{/(/a/^cuptivilatis notse sed voc pajnae non est delendura. Cf. Apul. :

i3. ^^ Ila liiuall . Scmler uras eisdemtit. superscriplis

(vel Schutz)
--. litt.
: " Haverc. ad Apol. 21, emeiid. .

utut morluos. ^* /{?>/. et fnri/E et ludi. ** Cocl. w.?. quanquam pprjurii npud vos. quod un. p. est. Uai<
36
ad Apol. 2.5, tanquain poricuriu apud vos, quod un p. ost. ^» //ar. corr. pcr parvuluiu Jovein lU-
galt. supervacui : ef. ApoL. 14.

Comuientarius.

(35) Negotintio religione proscrihitur. Aut, Nc- prohiborentur, sod ut perjuria quoque sceleribus
gotiatijne rcligio. Kig. caHeris adderentur. Idem.
(!?6) Ut teiu.v et currus et aoUsternia et leclister- D (58) Per deos dejerandi pcriculum evanuil. Tole-
«»Vi. Lcgendnm et supplendum « Ut tensaj etcur- : rubilius eral apud gonliles, si quis in suorum deo-
rus Holistornia ct Irctisferniu et feri;c et ludi. » A rumnon jam eorem numen jumsset.quann si prin-
Bolio sternendu solislcrniuni dici innuit Fostus. oi|>is noinen aut fortunam non .juraPi^et unde (.hri- ;

Sohum et Solinr dixcre veteros. Ktin Glossis Phi- stiani aliquando sollicitabantur ut nou deos, nou
loxcni legimus. Solinr.Sfcpcpat. In aliis, SEXXatrcpw- Jovem lapidem. sed Cffisans forlunam juraient,
ffic Scllistcrnium. Idkm. quod etiiim ex Eusebio piobavimus in .ipolog. Le
(37) Quanquam vos unustjuisque pu-
perjurii apud Pu.
rus est. Nuui iiuis Iuil)eri pcrjurii rcus dobo.nt, ubi (aU) .\b ipso e.vordiar Ilomcro. Nihil illustrius
falsip divinitatis roligio nulla? In cod. Agobardi hanere credebant nntiqui pentiles Hotncro suo,
sf>

lepitur: « Oimnqunm perjurii apud vos quodunus- qui tamen ahsurda plurima, ut et vana el lalsa de
quisquo purus est. » Unde aliquis conjicint legen- diis scribil. Iue.m.
dnin « Ouunquum perjurii apud vos (|uotusquis-
: {\0) Ejus unda omnis et omne xquor. A quo ceu
quo purus ost » Augustinus lib.
.''
de Civ. l)ei. m fonte percnni vatura Pieriis ora ri^janlur aquis.
(^orruptissimis moribus, ad hoo mos jurandi ser- 1\1G.
vabRturantiquu3,non ut a scelcribus metu roligionis {H) Super Saperdoncm. lla'c habenlur apud Ilo-
647 TERTULLIANI OPERUM PARS l. — SEHIES I, APOLOGETICA. 648
inendulo libidinis desiderio per conimcmoralionoai A y.dutamini, rodimilis ei qua delinquilis, eL prostre-
aniicarum. Exinde quis non poetarum cx auctori- mo licot vobis in eos quos voluistis ; nos vero
tate principis 576 sui in deos insolens, aut vera in totum aversamur.
prodendo aut falsa fingondo? Et tragici quidem
11. Nec tantum in hoc nomine rei desertse com-
aulcumici pepercerunt, ut non Krumnas ac poenas
munis rcligionis, sed supcrductae monstruosjB su-
dci prajfarentur?Taceo de philosophis, quos su-
Nam, ut quidam, somniastis caput
perstitionis.
perbia severilatis ct duritia disciplinffi ab omni ti-
asininum -sse deum uostrum. Hanc Cornelius Ta-
more securos, nonnullus etiam afflalus veritatis
citus suspicionem fecit. Is enim Jin quarta histo-
adversus deos erigit deniqueet Socrates
: in contu-
riarum suarum, ubi de bello Judaico digerit, ab
meliam eorum qucrcum etcanem et hircum^ju-
origine gentis oxorsus et tamde ipsa origine quam
rat (42). Nam et si idcirco damnatus est, cum
de nomine religionis ut voluit argumentatus, Ju-
pcenituerit Athenicnscs damnationis, discriminulo-
daeos refert in expeditione vastis in locia aqu89
res quoque impenderit, restituitur tcstimonium
inopia laborantes, onagris, qui de pastu aquam
Socrati, et possum retorquere, probatum esse in
pctituri a}stimabantur,indicibus fontis''^ usos eva-
illo, quod nunc reprobatur in nobis. Sed et Dioge-
sisse ; ob eani gratiam consimilis bestiee super-
ita
nes nescioquidin Ilerculem lusit, ct Romani stili
B ficiem a Judaeis coli, inde opinor praisumptum,
Diogenes, Valro trecentos Joves, seu Jupiteres di-
nos quoque ut Judaicee reiigionis propinquos eidem
cendum est, sine capitibus inducit.Caeteralasciviae
simulacro initiari. Atenim idem Gornelius Taci-
ingenia etiam voluplates vestras per dedecus deo-
tus, sane ille mendaciorum loquacissimus, oblitus
rum administrant.Dispicitc apud vos Lentulorum ct
aflirmationis suae in posterioribus refert,Pompeium
Hostiorum sacrilegas venustates, utrum mimos an
magnum Judseis debellatis captisque Hierosoiymis
deos vestros in strophis et jocis rideatis ; sed et
templum
perscrutatum nihil simulacri
adisse et
histrionicas litteras magna cum voluptate suscipitis
deus fuerit? utique nusquam
reperisse.Ubi ergo is
qu3e omnem foeditatem designant dcorura. Constu-
magis quam in templo tam memorabili, prsesertim
prantur coram vobis majestatesin corpore impuro.
omnibus prseter sacerdotibus clau?o, quo non ve-
Famosum et diminutum caput imagocujusiibet dci
rerentur extraneum. Sed quid ego defendam, pro-
vestit. Lugel Sol filium fulmine extinctum laetanli-
fessus interim confessionem temporalem omnium
bus vobis. Cybela pastorem suspirat fastidiosura
in vohis ex pari transferendorum ? Grodatur deus
non erubescenlibus vobis, et sustinetis Jovis elogia
noster asinina aliqua persona certe negabitis vo3 ;

modulari. Plano religiosiores eslis in gladiatorum

eadem habere nobiscum. Sane vos totos asinos co-
cavea.ubisuper
^ sanguinem humanum.suner inqui- .... „ ^ ^ , . .

iitis etcum sua Epona, etomniaiumenta et pecora

namenta pcenarum,promde saltant du vestri, ar- r
,.. ,•.
,
, , .

ti '^. .' ." . .. ^

et bestias,quas perinde cum suis prsesepibus con-
gumenlaet historias nocentibus crogandis, aut in
seoratis. Ethoc forsitan crimini datis, quod inter
ipsis dii nocentes puniuntur. Vidimus saepe ca-
cultores omnium tantum asinarii sumus. Sed et
stratum Anin deum a Pessinunte,etqui vivus cre-
qui nos crucis anlistitea afflrmat, consecranens
inabatur Ilerculem induerat. Risimus et meridiani
erit noster.
ludi de diis lusum, quo Dis Pater,Jovi8 frater, gla-
diatorum exsequias cum malleo deducit, quoMer- 12. Crucis qualitas, signum est de ligno; etiam
curius, in calvitio pennatulup (43), in caduceo de materia colitis penes vos eum effigie quanquam ;

ignitulus (4i), corpora exanimata57 7 jam mor- sicut vestrum humana figura est, ita et nostrum
temve simulantio e cauterio probat. Singula ista propria. Viderint nunc liniamenta, dum una sit
quaeqwe adhuc investigare quis possit ? Si hono- qualitas viderit forma,dum ipsum sit Dei corpus.
;

rera inquietant divinitdtis,si majestatis fastigium Quod si de 578 hoc differentia inlercedit, quanto
adsolant, de conteraplu utique consentur, tam distinguitur a crucis slipite Palias Attica et Ceres
eorum qui ejusniodi factitant, quani eorun: qui Pliaria, quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ita suscipiunt. Quare nescio, ne plusde vobis di^ ligni informisrepraesentatur^Pars crucis, et qui-
vestri quaradenobisquerantur exaliaparte D dem majus,est (45) omne robur,quod de recta sta-

Varise lectiones.
2''
HigaU. heram, sed hircum scribendum esse docet ApoL 14.

Commentarius.
merum lliados II, v. 453, ubi Sarpedonem intuitus jurare anserem el platanum, » 6[xvu£tv tov Kuva xai
Jupilcr, Junonem aiioqiiitur,summumque quem ex xhv x^jva y.ai TT-(axavov. Theophilus lib. Ill, ad Au-
cjus morte futura hauriebat dolorem, indicat: tolycum Idem.
h(wij ite \xon SapTrVjOova cpfXxaxov avSptov,
"ilao'.
(43) In catvitio pennatulus. Galero pennato.
(44) In caduco ignitultis. Serpentes implexi virgae
Molp' u7t6 HatpoxXoio MsvoiTiaSao Sajjtvjva'..
linguas ignilulas viorabant. Rig.
Quod ut aliainfinita dco non solum aut heroe, (45) Pars crucis, et quidem niajus est, etc.
Gruces
indignum sed viro forti indigna sunt. Le. Pr. nobis reliquuntur, nobis figuntur, at ex eo
(42) Quefcum et canevi et feram jurat. Alii ha- maximus in nos honos redundat. Apud veteres
hcnihircum, sic legimus iuApolug. « Solebat etiam quippe Christianos crux semper rebus in omuibus
 649 AD NATIONES. — LID. I. 650

tione deflgitur. Sed nybis tolacrux imputatur cum A nus ccnsetur, tanto origo convenitur in genere. Si
antemna scillicet sua cum illo sedilis excossu (46) igitur in gcnere deorum crucum originem colitis,
lloc quidem vos incusabiliores, qui mutilum et hic erit nucleus et granum primordiale. ex quibua
truncum dicastis lignum quod alii plcnumet slru- apud V08 fiimulacrorum silvK propagantur. Ad
ctum consccraverunt. Enimvero de reliquo integra manifestajam Viclorias ut numina, etquidem
-'•'
:

est religio vobis intcgrae crucis, sicut ostendam. augustiora quanto Ifctiora, veneraniini. Con....
Ignoratis autem etiam originem istam deis vestria one^^quid melius extollant 510 cruces erurat inte-
de istopatibulo provenisse. Nam omne simulacrum Btina quodammodo tropaeorum. Itaquein Victoriis
seu ligno seu lapide dcsculpitur, seu inrc defundi- et cruces colit castrensis religio, signa adorat, si-

tur, seu quacunque alia locupletiore materia pro- gna dejerat, signa ipsi Jovi praefert. Sed ille ima-
duoitur, plasticae manus praca;dant necesse est 1 ginum suggestuB et totiusauri cultus Dionilia cru-
plasta autom lignum crucis in primo statuit, quo- cum sunt. Sic etinm in cantabris atque vexillis,

niain ipsi quoqiic corpori nostro tacita et secreta qu.n non minore sanctitate niilitia custodit, siphara
liiiea crucis situs est. Quod caput emicat, quod illa vestes crucum sunt. Erubescitis, opinor, in-
apina dirigitur, quod humerorum obliquatio... Si cultas et nudas erues colere.
statueris homincm manibus cxpansis, imagiuem 1:5. Alii plane humanius solcm Christianumdeum

crucis Ibceris. Iluio igitur exordio, et velut statu-

B a?stimant, quod innotuerit ad oricntis partem fa-
mini argiila dcsuper intexla paulatim mcmbra cere nos precationem (47) vel die solis lietitiam
complet, et corpus struit, et habitum, quem pla- curare. Quid vos minus facitis ? Non plerique afle-
cuit argillae, intus cruci ingerit ; inde circino el ctatione adorandi aliquando etiam ccelestia ad so-
plumliis modulis prffiparalio simulacri in marmor, lis initium labra vibratis ? Vos certe estis, qui
in lutum, vel las, vcl quodcunque placuit deum ctiam in laterculum septem dierum solem recepi-
fleri, transmigratur. A cruce argilla, ab argilla stis, et ex diebus ipsum prajlegistis, quo die lava-
deus : quodammodo transit crux indeum per ar- crum subtrahatis, aut in vesperam differatis, aut
gillam. Crucem igitur consecratis a qua incipitur otium et prandium curetis. Quod quidem facitis
consecratus. Excmpli gratia dictum erit, nempe cxorbilantes et ipsi a vestris ad alienasreligiones.
de olivai nuclco ct nuce pcrsici et giano piperis sub Judaei enim festi, Sabbata et coena pura, et judaici
terra temperato arbor exsurgit in ramos, in co- ritus lucernarum et jejunia cum azymis et oratio-
mam, in specicm sui generis. Eam si transferas, nes liltorales, quce utique aliena sunt a diis ve-
vel dc brachiii? pjus in aiiam subolem ularis, cui stris. Quare, ut ab e.xcessu revertar, qui solem et
depulabitur quod de ttaduce provenit ? non illi diem ejus nobis exprobratis, agnoscite vicinitatem
grano aul iiuci aut nucleo ? Nam cum tortiusgra- C non longe a Saturno et sabbatis vestris sumus.
dus secundo ascribitur, ffique primo secundus, 14. NovajamdeDeo nostro fema suggessit, Adeo
sio tertius redigitur ad primum transmissus pcr nuper quidam perditissimus in isla civitate, etiam
sccundum. Nec diutius super ioto argiiincntanduin Buo; religionis desertor, solo detrimento cutis Ju-
est, quando naturali praBScriptione omnc omnino daius, utique magis post bestiarum morsus, ad
genuscensum ad originem rcfcrt, quantoque ge- quasse locando (48) quotidic toto jam corpore de-

Variae lectiones.

** Rigall. At man ; Veriui llav. ad man. ^" llav. contignatione.

Gommentarius.
'
adhibobatur, signumque illius ante res omnes im- dxos dicitur, Unicornis in medio stipata. Rig.
primebatur, Ipse Tertul, rfc Corona Mit. Cyrillus Ad orienlis partem faccre nos' precationem.
(47)
iCatcch. IV IIoiei 8e xoOto to (sr^iii~io^, eiOftov xa-
: Verissiinum certissimumque est Christianos orien-
'itivojv , xaO/^[ji£vo; , xotxaC^^ijievoi; , £^av'.(Txa(Ji£vo<; ,
tem versus preccs suas nuncupare solitos illius ;

XaXtov) TtEpnTaxiov, (iuaJa-KAw? ev Tratvx'. TToaY|i.ax'.* autem consuotudinis ha>c erut ralio. Christus Do-
'
« Facilluil iignum, comcdens et bibeus, scdons. niinus iii cruce constitutus ad occasum rcspiciebat
'recubans, erectus, lo(|uen8, ambulnnH, unn verbo indc Christiani tanquam delixis in Christum oculis
j)
in onnii occasione.» Rnsilius Mng. 1. de S. Spir. vcrsus orientom so obvertebant. S. Ilicronymus,
c. 27, illuil roponit intcr trnditioncs apostolicus ad rap. vi propheta; Ainos « In mjsteriis pri-
:

non scriptas L\- l'u. nuui ronuntiamus ei, qui ia occidente est nos
(46) Ctiiu illo scdilis c.tcnsu. Sedilc cruris palus
,
bisiiue moritur cuin pcccatis, et sic versi ad orien-
•fuit brevior, medio stipiti impactus. Exccssum tbui pactum iniiuus cum Solc justiti», et ei nos
jVero sedilis dicit, quin palus istc in quo scdobunt sorvituros cssc promitlimus. » Profani et gentiles,
|Cruciarii, emincbat in niedio stipite ad usum sc- qui veritutis omnino crant expertes, obvertebantur
dilis : 'Ev x(]j niijt^) ixTiYVJfjievov ^jXov to; xipa;, quoquc ad oriontem, sod orientem, solem dcum
jXa'. auxo t^t^^ov, tif' t\) £TCO)(^ouvxai o\ (Txa'jpo'jii.£- suum fulso credcntes. Le Pr.
inquit Justinus, Dialogo advers. Tryplwnem (4S) Utique magis post l^e.^tmruni morsuSf ad quas
Ivoi,
Judieum. IrenaHis bb. 11, cap. \'2. Ipsp habitus sc locando. Ipso libro ad Martyra<! « Quot otiosos :

crucis lincH ct sunimitutes habet qiiinquo, duosin atVectalio arnioium ad gladium iocat ? Certe ad
|longitudinp, ct unuiii in niodio iibi requioscit, qui feras ip;^as airectatiune desccndunl, ct de morsibus
|clavis afligilur. Pulus iste mediaiuis lib. adv. Ju- et de cicatricibus formosiores sibi videntur.» Rio.

Pathol. I. 21
 :

(>51 TEIITULLIANI OPERUM PARS I. — SEItlES I, APOLOGETICA. 652

cutit, oum incedit, picturam in nos proposuit Bub A sanguinem elicitis ? parum infante vescimini, quia
ista proscriptione : ONOKOITHZ ^'. Js era auri^ infantem totum praccoquum perhanritis? Ventum
bus cantericrum, et intoga,cum libro, altero pede est ad horam lucernarum et caninum minialerium
ungulato. Et credidit vulgus judcTO. Quod enim et ingenia tenebrarum. Quo in loco metuo ne ce-
aliud genus seminnrium cst infamiae noetrae ? Ita- dum. Quid enim tale in vobis detinebo ? Verum
que in tola civilatc 6voxo(Trj<; pran.dicalur. Sed et jam laudate consilium incesti verecundi, quod
hoc tamque exlernum et auctoritale temporis de- aduUcram noctpm commenti sumus, ne aut lu-
stitutumet qualitate auctorisinfirmum, libentorex- cem, aut veram noctem contaminaremus. 581
cipiam studio retorquendi. Videamus igitur an quod etiam luminibus terrenis parcendum exi-
hio quoque nobiscum depreheidamini. Nequc stimavimus, quod nostram quoque conscien-
enim interesl qua forma, dum deformia simulacra tiam ludimus quodcfmque enim facimus, si
:

curemus ? Sunt penes vos canino 580 capite et volumus, suspicamnr. Caelerum incesta vestra pro
leonino et de bove etde ariete et hirco cornuti dii, 8ua libertate et luce omni et nocte omni et
caprignee vel anguini et aliles planta, fronte tota coeli conscientia fruuntur, quodque felicius
ettergo(49). Quid itaquo nostrum unicum deno- proveniat, cum palam misceatis incesta toto con-
tatis ? T> scio ccelo, soli ipsi ignoratis ;
nos vero etiara in

Plures Onocajtas penes vos deprohenduntur.

15. tenebris scelera nostra recognoscere possumus.
Si in deis aequalitate] concurrimus, sequitur, ut Plane Persae, Ctesias edit, tam scientes quam non
sacrificii vel sacri quoque inter nos diversitas nulla horrentes cum matribus libere fiunt. Sed ct Ma-
eit, ut ex alia specie comparationis satis satis (iat. Nos cedones, id quod probaverunt, palam est factitare,
infanticidio litamus sive initiamus ? Vos, si de me- siquidem cum primus scenam eorum OEdipus
moria abierunt, quaeca;de hominis, qua?que infan- intravit trucidatus oculos, risu ac derisu excepe-
ticidiis transegisse, recognoscetis suo ordine nunc ; runt ; tragoedus consternatus retracta persona
enim differimus pleraque, ne eadcm videamurubi- Nunquid, ait, domini, displicui vobis ? responde-
que retractare. Interim, ut dixi, ex alia parte non runt Maccdones: Imo tu quidem pulchre. Aut
deest adaequatio. Nam etsi nos aliter C50), tamen scriptor vanissimus si finxit, aut OEdipiis demen-
non aliter vos (51) quoque infanticidae qui infan- tissimus si ita fecit : atque exinde alter al alterum.
les editosenecanies legibus quidem prohibemini, f,Xauv£ dicebat el? ttiv [ir^xipoi 33. Sed una vel, alia

sed nullaj magis leges tam impune, tam secure sub Nos enim om- gens quantula macula totius orbis ?

omnium conscientiae uniu^s ae tabellis eludun- neminfecimus6oIem,oranempolIuimus Oceanum ?

tur. Sed nec eo distant, si vos non ritu sacri, Date igitur aliquam nationem vacantem ab eis,
neque deo necalis. Atquin in hoc asperius, quod ^ quap. omne hominum genus ad incestum trahunt.

frigore et fameaut bestiis.,.,... tis, aut longiore Si qua gens concubitu ipso et fjetatiB ac sexus ne-

in aquis morte demergitis, Al et si quo dissi- cessitate, ne dixerim libidine et luxuria, caret, ea

milius penes vos fit, eo addicite, quo vestra pi- erit qua; carebit incesto si qua ab humana con- ;

gnora ex s,et supplebitur. Imo superacer- ditione privata quadam natura remota est, ut ne-

vabitur in [vobis quidquid ratione defecerit. que ignorantiae neque errori neque casui opposita

Sed de ea impietatis hostia dicimur dum ita eit, ea erit quae sola Christianis respondere con-
quoque in vobis rccognoscitur, ubi opportunius stantius possit. luxuriam inter
Respicite igitur

poflilum est, non multo sccernimur a vestra vora- errorea et ventos fluctuantem, si desunt populi,
citate, si illa impudica est, noslra vero crudelis, quos ad hoc sceleris incursent lata vada et aspera
conjungimur si forte natura, qua semper saevitia erroris. Iraprimis cum infantes vestros alienae mi-

cum impudicitia concordat. sericordiae exponitia aut in adoptionem melioribus

16. Quanquam quid minus, imo quid non am- parentibus, obliviscimini. quanta materia incesti,

pliuB facitis ? parum scilicet humanis visceribus subminiftratur, quanta occasio casibus aperitur

inbiatis, quia vivos et puberes devoratis ? parum Plano 5§2 ex aliqua disciplina severiores aut

humanum sanguinem lambitis, quoniam futurum D certo respectu ejusmodi eventuum a libidine tem-

Variee lectiones.

8» Scribendum csse 6vox,oti:r)i; ex Apol. 16. apparet ; Rig. et hoc in l. et in Apologct. sc. Onochoctes.
«»
Cf, Apolog. 9.

Commenlarius.

(49) Alites planta, fronte et tergo In exemplari ter ac nos caedere dicimur, CiEditis ; %'erumtatem
legitur : Aliles plnna fronte et tergo. raendose le- : caeditis.Eo igitur quod caeditie, aeque estis infanti-
gendum Planta,: fronle et tergo. Mercurium enim cidae. Idem.
designat. Rig. (51) aliter vos. Infanticidii crimen et
Tamen n(m
Nam elsi nos aliter. Nos infanticidae, cum caetera flagitia in gendiles retorquet, qui Christia-
(50)
infantes ad sacrificia Hostra vos c«dere dicimur : nos earum rerum postulabant quarum erant cons-
qui infantes recens editos pro arbitrio cii, et quas soli gnostici perpetrasse dicebanLur,
infanticida3,
vestro nccatis Nos pro nostra, utdicitis, religione.
: Le Pr.
Vos pro arbitrio vestro. Vos quidem infantes, ali-
 653 AD NATIONES. — LIB. I. 654

peratis quocumquc loco domi aut peregro, ut non A forsitan et signa quaedam reteTuerit. fgilur Dei
dispersio Bominum et saltus ufjiquo luxurise nc- voluntate, ut tanta so^culo macula exprobraretur,
scientibus fiiios cdat, quos aut ipsi postmodum pa- Spiritus Dei (.55) de die concutil : tempora cura
rcntea, aut alii quando etiam
incursent, ffitate respondent, aliquid et oculi de lineamentis
ffitatum moderatio libidine exclusa sit. Quotcum- recordantur, proprietates nonnullaj in^corpore
que adulteria, quotcumque stupra, quotcumquc recensentur. Dcminos, imo jam parentes tantum
publicatflo libidinis ambu-
sive stativo vel proIatjB inquisitionis diligentia impellit. Investiga-
latorio titulo, tot sanguinis mixtiones, tot com- tur venaliciarius (56), infeliciter invenitur. Reve-
pagines generis, tot inde traduces ad incestum ;
lato scelere, parentes sibi laqueo medentur. Bona
unde adco mimis et comcndis argumentorum venaj filio male superstiti pra;fectus ascribit, non ad

fluunt, unde ista quocjuo taiis ante tragojdia eru- haircditatem, scd ad stipcndiura stupri et incesti.
pit. Fusciano pr.efecto (53), urbi, judicata puni- Satis erat unum istud exeraplura publicae erubes-
tior.e rcatus (.53), fortuita negligentia comitata centioj 583 ejusraodi scelerura delitescentiura in
ultrajanuam progressus itor, prajtcreuntibus tra- vobis. Nihil semel evenit in rebus huraanis, serael
ctus domo oxcidit. Groeculus vel a limilo Graeculo plane erui potcst. De sacraraentis nostraj religionis
more (54) captaverat intrans ^*, inde mutatus Asiaj opinor intentalis, et sunt paria vestris etiam non
ffitates Romam Emit impru- B sacramentis.
in venalicio refertur.
dens patcr et utitur Gra?co. Dchinc, ut vestra, 17. De obstinationibus vero vel praesuraptioni-
adolcsccntem dominus in agrum et vincula legat. bus, si qua proponilis, ne istffi quidera ad comrau-
Illic jam dudum prasdagogus et nutrix pccnas da- nionem comparationis absistunt (.57). Prima obsti-
bant. Hcprajsentatur eis tota causa, refcrunt invi- natio est, quaj secunda ab eis religio constituitur
cem exitus suos illi, quod alumnus in pueritia
: Cfcsariana3 majestatis, quod irreligiosi dicamur in
periisset ille,;so quoque a pucritia periisse, Cffisares, neque imagines eorura repropitiando,
caeterum eodcm eventu Romae natum honcsta domo. ncque genios dejerando hostes populi nuncupa-
Varioe lecliones.
^* Corruplum hunc locum ita cmendavil RigaU. ut pro vulg. senatus scriberel reatus et v. introQs de-
leret.

GommentariuB.
(52) Fusciano prxfecto. Scio Fusciano senatorii bitur, nulla rutione defendi posse quaa uncis ideo
ordinis viro, -^ondiscipulo M. Anlonini philosophi comprehendi voluimns, at detrahantur. Quare, sic
imp. IIujus racminit julius Capitolinus in M. An- pcrgat historia Graculus Graiculo more capta-
:

tonino ct in Portinace: prujfectum Urbi, et homi- vorat. Inde mutatus .Asire (ctate, etc. Denique
nem sincerum fuisse refert. Iterum consulem fuisse /Etatcra Asiaj dixerit, in Asia transactara.
tradit Lampridius in Commodo. Fusciani Numidia3 (5i) Grxculo more. Hunc raorem explicat Julia-
legati mentio fit 1. vi dc lcg. pra!.'.t. quic est Try- C nus Ca)sar libello quodani acephalo editionis Peta-
phoni respondonlis socundum constitulionem divi vian.T pag. 157 "ilj-tp oi : xi Tzx-.oia xoO TrXaxoiJv-
Pii ad Tnscium Kuscianum Rig. To; e^aiTa-.wvTe;, *ci}j xat 8?; y.a\ •zpl^ tooicjOa'. 7:ti-
(.53) Judiidla punitione reatus. Hic vcro nonni- Ooujiv axoXouOeTv lauToTc •
elo' 6'Tav aTrortrjTtjjjt
hil indulsimus conjccturis. In exemplari lcgitur, iropoio Tojv olx'.(Lv , ijjiSaAXovts; e>.<; vaov aKt
« JudicaLa punitionc scnatus. » Quod aportc mon- SovTo. RiG.
dosum Gst. Nam quid illud tandcin signilicahat ? (.55) Spirilus dedie concuiit.
exemplari legi-
In
« Tragmdia judicala punitionc senatus. Quaro tur « Spiritus Dei die concutil.
: » Nullo sensu.
autcm meminit Fusciani pr.-efccli Urbi, sijudicala \'ocabulum Dei proxime antecedit, neque debet
fucril punitione scnatus? Imo, nihil hic punilum, hic reperiri visum scribere, « Spirilus de dio
;

ncquc a senatu, neque a pr.-orcclo Urbi. Itaque concutit. » Idkm.

hocprimum statuo, praredontia sic essc distin- (.50) Investigatur venaliciarius. Hic adverten-
guonda « Unde adeoraimis etcomoedis argumen-
: dum
non esse mercatorem. sedvenaliciarium
torum venni fluunt. Undc ista quoquo, talis ante niangonom mangoncs enim proprie non dicuntur ;

tragccdia, crupit. » Ista sciUicct vena comici argu- mcrcatores, quia venalia mancipia non sunt in
nienti, (jua! talis anlc tragcrdiafuit. Doindc narraro
merce discernunlurque raerces a venalibus, et
incipit tragoDdiam, casum planc miscrandum. Fu- mercatus a vcnalicis I. 1 Cod. de \und. ct mercat.
sciano praofccto Urbi judicata punitiune rcatus, Mancipia venalia non referuntur ad res mobiles
facinorosi nimirum alicujus,...popnlo ad spoctaru proprio; nam, licct ros vendatur non tamen tradi-
.

lum concurronlo, fortuita ncgligonlia comiluin D tur, qu;e exceptio apud jurisconsultos solemnis.
ultra januam progrcssus iter, pra3lorcuntibus tra- Morcis autem appellacio ad res tantura mobiles
ctus, domo excidit. Hoc de puro scx aut circiter portinet ut habetur (I. 69 D. ie Verb. signif.)
nnnog nato intolligcndum esse vel ox eo fit vcri- Lk Pr.
similo, quod is mominorit se in puoritia periisse, {51) Ne quidem ad communionem comparationis
dohino inulutum nilate. vclatuin Ilomam, et jara absistunt. Emeudatio in promptu videatur. A com-
adolcscontem in vincula Icgatum. Sic igilur pro- muniono comparationis absistunt Verum ita :

codat historia Fortuita negligentia oomitum ultra

: scripsisse Tertullianum G\\s[\mo, adcommunionfm.
Januam progressus itcr, pr.Ttprountibus tractus, Ftonira amat hujusceraodi compositiones, adslU'
domocxcidit. Soquitnrin eodom manuscripto co- dendum. adsacnfirium, adl^rdercnlur. Hic igitur
dico. « Gr.Tculus vel a liinine Gra'culo moro cap- uit, ne ista quidom qu.v objicifis, abeistunt ad-
tavcrat intrans. » ut I;«c postroma diclio, intrans, communionom comparationis. hor cst, non impe-
intcrprctatio videatur ejus quod pr«>co3serat, a diunt quominua sistat se adcoDamunio compara-
Umine. Quod si probavimus, cadem opera proba- tionis. HiG.
 : ;

653 TKFITULLIANI OPERUM PAHS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 656

mur. Ita vero sit, cumcx vobis nationibusquotidie A exspuit, tolum eradicatae confessionis ministerium,
Caesares, et Parthici, Germanici.
ct Medici, et Sed vestris ista ad gloriam, nostris ad duritiam
Hoc loco Romana gens quibus indo-
viderit, in deputatis. Destruite nunc gloriam majorum, quo
mita; et extranese naliones. Vos tamen de nostris nos quoque dcstruatis Conlenti estote detrahere
adversus nostros conspiratis. Agnoscimus sane etiam laudi parentum ad praesens, ne nobis locum
Romanam in Geesares fidem. Nulla unquam conju- detis. De his forsitam et temporum (jualitas robus-
ratio erupit, nullus in senatu vcl in palatiis tioris anliquitatis cxegerit ingenia duriora, at nuno
ipsis (58) sanguis ^' Caesaris notam fixit nulla in ; tranquillitas pacis et ingenia mitiora et mentes
provinciis affectata majestas. Adliuc Syriae cada- hominum otiam in extraneos (61)... Ergo, inquitis,
verum odoribus spirant ; adhuc Galliae Rhodano veteribus vos comparate, nobis necesse est in
suo non lavant. Sed omitto vesaniae crimina, quia vobis odio prosequi quod a non probatur,
nobis
nec ista Romanum nomen admittunt. Vanitatis quia nec invenitur in nobis. Respondete igitur ad
sacrilegia conveniam, et ipsius vernaculae gentis singulas species. Non eadem voce exempla de-
irreverentiam recognoscam, et festivos libellos, posco. Si contemptu scilicet mortis gladius de
quo9 statuse sciunt (59), et illa obliqua nonnun- majoribus fabulas fecit, utique non vila3 amore
quam dicta a concilio atque maledicta, qua) circi
p gladio vos ad lanistas auctoratis, sed mortis nomen
sonant. Si non armis, saltem lingua semper re- mililiEe datis (62). Si leminie alicui de bestiis fa-

belles Sed aliud, opinor, est, non jurare

estis.
per genium Caesaris. Dubitatur enim de perjuris
jure, cum ne per deos quidem vestros ex fide de-
jeretis. Sed non dicimus deum imperatorem super
hoc enim, quod vulgo aiunt, sannam facimus(60).
Imo qui deum Ceesarem dicitis, et deridetis,
18.
dicendo quod non est, et male dicitis, quia non
vult esse quod dicitis mavult enim vivere, quam
; venatorios (64) 585 ordine transcurso remensus
deus fieri. Reliquum obstinationis in illo capitulo
collocatis, 584 quod neque gladios nequecruces,
neque bestias vestras, non ignem, non tormenta,
mo.sa mors est, medio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis. Si crucem, configendi corporis
machinam, nuUus adhuc ex vobisReguIuspepigit
: attamen jam ignis contemptus evasit (63), ex quo
se quidam proxime vestiendum incendiali tunica
ad certum usquequaque locum auctoravit. Si fla-
gris mulier insullavit, boc quoque proxime inter
est, ut taceam de Laconica gloria (65).
19. Hucusque, opinor, horrenda obstinationura
Christianarura quae si vobiscum communicamus,
:

ob duritatem ac contemptum mortis, animo recu- superestderidenda personarum conferamus quan- ;

semus. At enim haec omnia apud priores mdjores, quam de persuasionibus omnis obstinatio nostra
que vestros non contemni mode, sed etiam magna praestruitur mortuorum enim praesumimus resur-
:

laude pensari ao virtute didiccrunt. Gladius quot C rectionem. Spes resurrectionis fastidiura est mor-
et quantos viros voluntarios ! piget prosequi. Gru- tis. Ridete igitur quanturalibet stupidissimas men-

cis vero numerosae abstrusae Regulus

novitatem tes quae moriuntur ut vivant ; sed quo facilius
vester libenter dedicavit. Regina ^gypti bestiis rideatis et resolutius decachinnetis, arrepta spon-
Buis usa est. Ignes post Carthaginensem feminam gia vel interira lingua delete litteras interim ve-
Asdrubale marito in extremis patria; constantio- animas in corpora
stras, quae sirailiter asseverant
rem docuerat invadere ipsa Dido. Sed et tormenta redituras. Attamen quanto acceptabilior nostra
mulier Attica fatigavit tyranno negans, postremo, praesumptio est, quae in eadem corpora redituraa
ne deceret corpua et sexus, linguam suam pastam defendit? vobis autem quanto vanius traditum est

Variae lecliones.
2' Ila Hav. ; cod. mt. sanguinis.

Commentarius.
(58) Vel in palatiis ipsis. Romanorum crudelita- tur, et maniis ? » Unde sanniones dicti homines.
tem in suos imperatores arguit, qui in regia, in vultu magis quam facetiisautdicetiisridiculi. Genus
palatiis, in ipso senatu Principes confodiebant rw etiam sannae quoddara erat, quod ciconia diceba-
cum tamen nulla neque seditio a christianis con- tur, cum nempe ciconise collum manibus fingeba-
citaretur, neque novis unquam rebus studere visi tur. De sannis et derisionibus apud plerosque
fuerint. Le Pr. multa legas, apud Persium, Sat. i et v, Le Pr.
(.59) fjuo.'! sialuse sciunt. Adfixis aut appensis (61) Etiam in extraneos. Ipse in Apologetico Chri-
ad statuas tabeliis. Rig, stianus et extra fidelis vocatur. RiG.
(60) Quod vulgo uitmt, sannam facimus. Sanna (62) Scd mortis nomen militix dalis. Nempe ar-
derisionis species est quae fiebat ore distorto vul- niidoctores et 671X00 iSaa/cxXoui; appellatis lanistas,
tuque, aut certa digitorum manuumve conforma- ducto dc laniena vocabulo. Idem.
tione, aut ductu labiorum sine ullo verbo. Sanna (63) Evasit. Exarsil, perque omnia membra eva-
Graece |jir)y.wv Adhibitas fuisse illas Sannas et oris sit concremata. Idem.
difltorsiones ad terrefaciendos plorantes pueros (64) Inter venatorios. Libro ad Martyras. Inter
patet ex Arnobio lib. v: Usque adeone mortales venatorum laureas. Idem.
sseculi illius ac lempuris corde luerant vacui, ra- (65) Ut luceam de Laconica gloria. Sic apud Po-
tionisquesensusquo nullius, ut ab actionib. impro- tronium, Eumolpus « Et cgo quidem tres plagas
:

bis tanquam parvuli, pusiones, personarum mon- Spartana nobilitate concoxi. » Le Pb.
truosissima torvitate sanais etiam constringeren-
 657 AD NATIONES. — I.IB. II. 658

hominis spiritum in canc vcl mulo aut pavono A tis, (nam omnia ista in nobis Bolis erunt, et a nobi»
roditurum ? Item judicium annuntiamus a Deo solis revincuntur, quibus illata sunt ;) agnitione
pro cujusque mcrilis posl intcritum deslinatum.Id sciliret divcrsiE partis, unde scientia instructa et

V08 Minoi et Rhadamantho ascribitis, juatiorc inle- consilium inspirat et judiciura gubernat. Vestra
rim Aristido rocusato. Eo judicio iniquos eelerno donique scntentia est, ne causam quis judicet (68),
igni, pios ot insotes omoRno in loco dicimus per- nisi duobus auditis. Quod in nobis solis negligitis,
petuitatem transacturos. Apud vos . . . quoque naturaj vitio satisfacitis, ut qua; in nobis non refu-
Pyriphlegethonlis et Elysii non aliaconditio dispo- tetis, in aliis .... tis, aut quorum reatum in
nitur. Nec mythioi ao poetici soli talia canunt, sed vobis memineritis, ea in alios jaotetis .... opere
et philosophi (06) do animorum reciprocatione et occupatiores extraneos casti, in vosmeti-
eritis, in

judicii dislributione confirmant. Quoniam igitur psos incesli, exsertiores foris, subjecti domi. Heec
usque, iniquissimaj nationes, non agnoscitis, imo est iniquitas, ut gnari ab ignaris, absoluti a reia
insupcr exsecramini vestros, &i nihil inler vos diver- judicemur. Auferte stipulam de oculo vestro,
sitas habet, si unum ct eidem sumus ;
quia non aut trabem de , ut stipulam de
oculo vestro
odistis quod estis : date dextras polius, compingite alieno exlrahatis Emendate vosmetipsos
^*. prius.
osoulu, miscete complexus, cruenti cum cruentis, „ ut Christianos puniatis nisi quod emondaverilis
;

incesti cum incestis, conjurali cura conjuratis, non punietis, imo eritis Christiani, imo si fue-
cum ffiqualilnis. Puriter dcorum
obstiDati ct vani ritis Christiani, erilis emendati. Discite quod in

numina 586 besimus, paritor indignutionem eo- nobis accusetis, et non accusabitis. Recognoscite
rum provocamus. Habelig et vos tertium genus quid in vobis non aocusetis, et accusabitis. Patet
(67), elsi non de tertio ritu, attamen de tertio sexu. oliam hinc vobis, quantum aperire potuerimus (e

Illud aptius de viro et fomina, viris et feminis paucis islis libellulis), erroris inspcctio et veritatia
junctum. Aut numquid ipso vos collpgio ofTcn- recognitio. Damnate veritatem, sed inspectam si

dimus? Solet ajqualitas aemulationis materiam potestis, et probate errorem.Sed repertum si puta-
subministrare.Sicfigulus figulo.faber fabro Invidet. tis. Quodsi prajscribitur vobis errorem amare et

Imo jam do fino siinulata confessio redigit con- odisso veritatem cur quod amatia et odistis, non
;

Boicntiam ad veritatem et ad constantiam verita- noveritis ?

Variaj leclioues.
'* Haverc. ad Apolag. 39 emend. Auferte trabem de oculo vestro, ut stipulam de aliono extrahatis.

Commeutarius.
(66) Sed et philosophi. Non solum poetoe quibus C habendum a viris, sed vix a feminis nobilibus.
omnia comminiscendi potcstas data est vana Rig. ,

illa somnia ot vacui cerebri deliramenta invexe- (68) Ne causam qiiis judicet. Justitiae leges poa-
runt sed etium philosophi, iique mujoruin gen-
; tulant, ut causa; fiat disceptatio, antequam judi-
tium ut Plato, qui motempsychosin tuitus est. cium feratur, unde apud Senecam, Medea, act. 11,
Le Pii. sc. II, sic Creontem alloquitur :

(67) Ilabctis etvos tertiumgenus. AloxanderSeve-

rus, narrante Lampridio, tertium gcnus hominum Qui statuit aliquid, parte iaaudita altera.
eunuchos csso dicebat, nec videndum, nec in usu iEquum licet statuerit, haud SBquus fuit. Le Pb.

LIBER SEGUNDUS.
1. Nunc de deis miserandBe nationes,
vestris, J) prasscriptione discuti liceret, in oxpcdito esset nun-
oongrodi vobiscum dofensio nostra desiderat, pro- tiatio,cum omnes 587 istos deos ab homiuibus in-
vocans ipsam consciontiam vestram ad censendum stitutos, non .... hinc excidere fidem verte divinita-
an vcre doi, ut vultis, an falso, ut scire non vultia. tis, quo nihil utique aliquando cocptum divinum
HfBC eniin materia cst crroris humani pcrartincem videri jurc possit. Sed enim multa sunt, quibus
oju3, ne ignorantiaorroris (G6) quo magis tencritas conscicntias obduralur in callositalem
rci silis. Patent oculi, nec vidcnt ; hiantaures, nec voluntarii crroris. Ingcnii manu veritaa obside-
ttudiunt ; cor stupet unimus quod
saliens, nescit tur (70) at ipsadc sua virlute secura cst. Quidni?
;

agnoscit. Deniquo, si tantam perversitatem una quoscumque vult, dc ipsis adversariis sooios
(71)

Commen tarius.
(69) Ignaratitia erroris , . . snppleudum, tollatur, deploratw patrocinabantur. Veritas
causffi suaelicet
Otttaliquid simile. Ric. nullo fere testimonio indiget, nullo vcrlorum stre-
(70) higenti viann veritas obsidelur Quoniam .
pitu.
Mpugnari non potorant Christiani nisi mendacio
•
obruorentur ; veritatem nationes quantum in se Oi)Quoscunquc. In exomplari legitur, QuaYii/i-
wat premebant, verbisque et oalumniis infinitis que. RiQ.
659 TERTULUANI OPRRUM PARS T. — SERIES I, APOLOGETIGA. 660
prolectoreaque sibimet a3sumit,et oranem illam ex- A. sapicntia philosophorum (75), cujus infirmitatftm
pugnatorum multitudinem (72) prostcrnit.Adversus prima haec conlestatur varictas opinionum, veniena
hcuc igitur nobis negotium cst, advcrsus institu- de iguorantia veritatis. Quis autcm aapiens expers
tiones majorum, auctoritatesreceptorura (73),legc3 veritutis, qui ipsius sapientias ac veritatis patrem
dominantiuin,argumentationes prudentium advor- ; et dominum deum ignoret ? divina aliaa
BU3 vetustatera consuetudinera necessitatem
, , : enuntiatio Salomonis (Prov. ix, 10; Ps.xi,iO):
adversus exempla, prodigia, miracula, quia omnia Initium, inquit, sapientise metus in Deura. Porro
adulterinam istam divinitatom corroboraverunt. timoris origo notitia est (76) ;
quis enim timebit
Quare secundum vestros commentarios, quos ex quod ignorat ? Ita qui Deum timuerit, omnium
omni theologiee genere cepistis, gradum conferens, notitiara et veritatem assecutus,plenam atquo per-
quoniam major in hujusmodi penes vos auctoritas fectara sapientiara obtinebit. Hoc autem philoso-
littorarum, quam rerura est, elegi ad compeDdium phitfi non liquido successit. Licet enim per curio-

Varronis opera (74), qui rerum divinarum ex om- sitalem on)nimoda3 litteratura) inspiciendae, divinis
nibus retro digestis coraraentatus, idoneum se quoque Scripturis ut anliquioribus possint videri
nobis scopura exposuit. Hunc si interrogem, qui incursasse, ct inde nonnuUa dempsisse, cura
insinuatores deorum ?aut philosophos designat aut ^ tamen (77) ut... probant sese aut omnia

populoe aut poetas. Triplici enim genere deorum despexisse aut non omnibus Nam et aliaa
censum distinxit unura esse physicum,quod philo-
: veritatis simplicitas per scrupulositatem ve" . . . .

sophi retractant ; aliud raythicum,quod inter poclas fide nutat, et ita accedente libidine gloriae ad pro-
volutetur ; tertium gentile, quod populi sibi quique prii ingenii opera mutasse, per quod in incertum
adoptaverunt. Igitur cum philosophi physicum abiit etiam quod invenerant.et argumen- facta est
conjecturis concinnarint, poetae myticum de fabu- tationum inundatio de uno atque alio
stillicidio

lis traxerint, popuii gentile ultro pra^sumpserint, veritatis ; invento enim solumraodo eo non ut ,

ubinam veritas collocanda? in conjecturis ? sed invenerant, exposuerunt, ut de qualitate^' ejus et

incerta conceptio est ; in fabulis? sed fceda relutio de natura et jam de sede disceptent : platonici qui-
est ; in ? sed passiva et municipalis
adoptionibus dem curantem rerum et arbitrum et judicem Epi- ;

adoptatio Denique apud philosophos incerta,

est. curei otiosum et inexercitum, et, utita dixerim,ne-
quia varia apud poetas omnia indigna, quia lur-
;
minem positum vero extra mundum, Stoici intra ; ;

pia apud populos passiva omnia, quia voluntaria.

;
mundum, Platonici. Quem non penitus admiserant,
Porro divinitas, si veram retractes, ea defmitione neque nosse potuerunt, neque timere, nec inde
est, ut istud neque argumentationibus incertis col- sapere, exorbitanles scilicet ab initio sapientise, id
ligatur, neque fabulis indignis contaminetur,neque C est, metu in Deura. Exstant testimonia tara igno-
adoptionibus passivis judicetur haberi enim ds- ralae quam dubitataa inter philosophos Divinitatis.
;

bet, sicut est, 588 certa, integra, communis,quia
scilicet omnium. Cseterum quem Deum credam?
quem euspicio eestimavit, quem historia jactavit,
quem civitas voiuit? Dignius multo neminem cre-
dam, quam dubitandum aut pudendum aut ado-
ptivura.
2. Sed physicorum auctoritas philosophorum ut
mancipiura sapientiae patrocinatur. Sane mera
Diogenes consultue quidinccelisagatur: Nunquam,
inquit, ascendi. 589 Itera, an dei essent ? Nescio,
inquit, nisi ut sint expedire. Thales Milesius,
Croeso sciscitanti, quid de dei arbitraretur, post
aiiquot deliberancii coraraeatus, nihil renuntiavit.
Socrates ipse deos istos quasi certus negabat. Idem
iEsculapio gallinaceura secari quasi certus jubebat.
Et ideo cum tam incerta et inconstans definiendi de

Varise lectiones.

" Hav. ad Apol. 47 plerumque. '' Rigall. invenerunt — qualitatis ; cf Apolog. 47.

Commentarius.
pitu, aiiXoij? 6 [JiuGo; tt)^; aXYi6£.!ai; ecj/u, qui versus D (74) Varronis opera. Ne tergiversari videatur,
Euripidis ea Phoeniss. citatur a Juliano imp. orat. alque ut gentiles quavis sponsionepremat, illorum
7, aubjicitque idera Julianus 7x.taYpacpia<; ^^i^ testimonia, auctoresque apud eosdera probatissi-
(j/T,ji Tov ij^EjOYi ym\ aSixov osTTQai, qnae verba mos excutit. Varronera scilicet Roraanorura om-
ex eodem loco Euripidis adducuntur. Sic apud nium doctissiraum. Le Pr.
Stohseum ^schylus. Theodor. lib. i Therap. Bafil. (75) Mera sapienlia philosophorum Quae nihil .

Caesar. orat. 14.etSimeon Canceliur. orat 1. Le Pr. Christianum, nihil divinum sapit. Rig.
(72) Expugnalorum muUitudinem. In libro Ago- (76) Porro iimoris origo, noiiiia est. Ex illi Salo-
bardi legitur: expugnaforem multiludinem. Quod monis loco verissime argumentatur, ut numen
defendi posse jam monuimus ad illud Apologelici, adslruat: Apud gentiles vulgatura erat Primus :

cap. 25 Grgeciam debellalorem. Sic hic tam facilis

: in orbe Deos fecit timor NuUusque tunc ferme
. . .

fuit lapsus, ut in apice nullius momenti veterem erat qui non ita sentiret ac loqueretur. Le Pr.
manum sequi velle superftitione non careat. Rig. Cum tamen
(77) Lacuna
illa sic explenda
(75) Auclorilaies receptorum. Quae jam pridem videtur « Cum tamen
: credunt, probant sese aut
recepta, consensus publioi auctoritatem obten- omnia despexisse, aut non omnibus credidisse. »
dunt. Idem. Idem.

I
661 AD NATIONES. — LIB. II. 662

Deo phlloaophia doprohenditur, qucra potuit A noquefinem sui patitur iquomodoquidamassignant

ro eju8, queui non liquido tonebat determinarc ? clementis, quae dooa volunt, generationera, cum
De mundo .... dicimus. Uunc enim phyaicuin stoicinegent quicquara Deonasci? Item, quomodo
theologia) genus cogunt: q tu deo8 tradi- volunt, quos deelementis natos ferunt,deo3 haberi,
derunt, ut Dionysiua stoicus trifarium deos divi- cum Deum negent nasci ? Itaquequod mundi erit,

dat, uiiam, vult promptu sit, ut,

speciem, qua3 in hoc elomentis aecribetur, et coelo dico et terraj

Bolem, lunam aliam. quae non compareatut
Neptunum, reiiquam, quaj de hominibus ad divi-
nitatem transisso dicitur, ut ilcrculern, Amphia-
reuin. /Equo Arcesilaus trinam formam divinitatis
Olympios, Astra, Titaneos do Gcjelo et Ter-
ducit,
ra, et Ope, Neptunum, Jovcin et
ox his, Saturno
sideribus et igni, quae deoset deorum parentesadver-
su8 nej^atam generationem Dei et nativilalem fru-
etra credi proposuit Varro. Et qui Varroindicaverat
animalia esse ca:Ium et astra. Quod si ita est, etiara
; mortalia sint ncesse est, socundum animalis for-
mam nam immortalem constat animam, ipsi
; etsi

Orcum ot caiteram succcssionem. Xenocrates Aca- hoo non eliam illi cui adnectitur, id est
soli licebit,

demicus bifuriam facit Olynipios et Titanios, qui corpori. Nemo autem negabit mortale corpus esse
de Gailo et Terra. .^ligyptiorum plerique quatuor cum et contingamus eaet contingamur abeis, certa
deos credunt, Solem et Liinam, Gcelum acTcrrain. corpora ex illis decidere videamus. Ergosianimalia
Cum reliquo igni superno deo.s orlos Domocrilus deposita ratione anim.-e, qua corporum conditio,
flUHpicatur, cujus inslar vult etfso naturam Zeiio. « Ettamen unde
morlalia, non ulique, dii elemenla.
o
'"
" .•
Unde et Varro ignem mundi animum facit, ut po
" •
animalia(79) Varroni videntur elementa? Quonima
.. .

rinde in mundo ignis omnia gubcrnet, sicut ani- moventur. Ac ne ex diverso proponatur, multa alia
mua in nobis. Atqui vanissime. Nam cum est. moveri, ut rotas, ut plauslra, ut machinas caeteras
inquit, in nobis, ipsi sumus cum exivit emori-
; ultro prffivenit dicens, 00 animalia credita, quod
mur. Ergo et ignis cum de mundo per fulgura pro- per semetipsamoverentur, nulloextrinsecus appa-
ficiscitur, mundus emoritur. rente motatore eorum aut minatore, sicut apparet
videmus physicum istud
3. llis ila expediti3(78), quirolam compelIit,etpIauslravolvit,et machinam
ad hoc subornatum, ut dcos elementa conlendat, temperat. Igitur nisi animalia, nonmobilia perse.
cum his otiam alios doos natos alleget Dei enim : Porro allegans, quid non appareat, ostendit quid
nonnisi de deie uascerentar. Quosquoniam in my- quaesisse debuerat, id jest, artificem et arbitrum
thico apud pootas plenius suo locoexaminabimus, raotus nequeenim statim non est, quod, quia non
;

tamenquod doipsisinteriin retractandum est; quod videmus, non credimus esse. Imoeo altiusinvesti-
ad praeHentem Bpeciom facit, simul et de prajsenti gandum est, quod non videatur, ut quod videatur
Bpecio ad ipsos an ostensuri sumus, deos quale sit soire possimus. Alioquin si tantum ea,
nullo modo videri posse qui de elementis nati quae comparent, dei esse creduntur, quia compa-
dicuntur, ut jam hinc preejudicalum sit, dcosele- rent, quomodo deos etiam eos recipitis qui non
nienla non esse,
-, cum .,«. de elemenlis nalidicun-
qui —
compareat
^ ^. autem videntur esse
? Si
f.
„ qui
. ——
^j-. non sunt, — — — ,

tur, Dei non sunt: aeque demonstrando, orta deos '-'

cur non sint et qui non videntur? Motatorem dico
nonos3e,ad illain agnatorum spocicm praestruomus ccEleslium rerum. Sintergo et animalia, quia mobi-
recte non esse defeudi, quorum parentes, id est lia per ee, etiam mobilia per se, qula non per
elciuenta doi non sunt. Scitum, deuin e deo nasci, alium tamen illa non statim Dei, quia animalia,
;

quemadmodum de non deo non deum.lgitur quod ita nec ideo, quia per se mobilia ; aut quid votat
elementa contineat mundusiste, utsummalilertra- universaanimalia, ut mobilia per se, deos habe-
clem do universitato, partibus ejus pra^ministrans ;
ri ? . . . . lia sane vanitate /Egyptiis licet.

nam quao condilio ejus, eadem utique erit et ole- 4. Aiuntquidam proptereadeosfuisseappellatos,
montorum ct membrorum, autab aliquo institutus quod Oi£-v et deteaOai, procurrere ac motari inter-
8i necosse est, qua Platonie bumanitas, aut a nullo Sane vocabulum istud non estalicujue
prctatio est.
qua Epicuri duritia. Et si instistus ost, habendo maJGstatis a curau enim etmotu, non ab divini- ;

initium, habebit et finem, ita quod aliquando non tatis denominationc formatum est. Sed cum etiara
fuitantoinitium; et quandoque nonorit postfinem ille unus Dcus quem coliraus, Oio; cognominetur.
:

non capit utique videri deus carons substantia 590 nec tamen aut raotus ullus aut cursus ejus appa-
divinilatis,id eet eetemitato, quKS ine inilio et fino reat, qui nec visibilis cuiquam sit, palara ost, ut
oensetur. Si vero institutus omniuo non esl ac pro- D vocabulum istud sumptum propriumque,
pterea dcus habondus, quodut Deus uequo iniliura quiu so nativum, 391 diviuitatis inventum ....

Commeutarius.

(78) llis ita cxpeditis. Post turbam illam philo- (79) Et tatnen unde animalia. Varronem huc at-
sophoruin, qui (io Deo aut pessimo sensorunt,aut, tingit qui elomenta animalia docuerat, eo quod
deo8 ommino sustulorunt, validissimis rationibus moverentur. In quo illum arguit imperitiae de- ;

Fiugnat ex ipsa re de qua erat quaislio, de ortu sci- buerat enim molorem invealitjiiro, alque ad pri-
icet deorum, de immortalitale, cieatione, elc. mum illud principium rationis vi ascendere.
Lb Pr. Idem.
663 TERTULLIANI OPEHUM PARS L — SERIES I, AR)LOGETIGA. 664
interpretationis cjus aslulia, verisimilius Cot non a A. notaverumt. Oro vos, quiJ supit conjecturarum
cursu et motu Otou; dictos, eed dc appellatione libido ? Quid probat tanta pra3sumplione assc-
vcri Dci mutualum,
quos ffiquc deos excudis-
uti voralionis otium afTcctatEe morositatatae cloquii
selis, Oeou; cognominaretis. Dcniquo quam ita sit, 592 artificio adornatum ? Merito ergo Milesius
probatiosup^etitjCum etiam univcrsosdeosveslros, Thalcs(82) dum totuni ccelum examinatet ambulat
in quibus nullius cursus aut motus officium deno- oculis, in puteum cecidit luultum ir-

talur, Oeou; communilcr appelletis. Itaque si seque risus yE^yptio illi : Interra, inquit, nihil perspi-
Oeoui; seque immobiles, diaccditur vocabuli inter- ciebas, coelum tibi speculandum existimas? Itaque
pretationne pariter ct divinitatis opinione, quae a casus ejus per figuram , . . . . s notat, sciliicet eos
cursu modulata rescinditur. Quod si nomem
et qui stupidaraexerceantcuriositatem naturae,
istud proprium divinitatis et simplex, nec inter- quam prius in artiticem ejus et praesidem, in
prolatorium in illo deo reprehensum, in caetera, vacuum n dum habituios.
quae deos vultis, doceteetiam qualitatis inter Quin ergo ad humaniorem aliquanto (85)....
illos 5.

csse consortium, ut jure con^istat collegium nomi- imur opinionem, qua; de communi omnium sensu
nis communione substantiae. Porro eEOS ille jam et simplici cog ^^ doducta videatur ?
Nam et . . . .

hoc Bolo quod non sit in promptu, vacat a compa- n Varro meminit ejus, creditam praeterea dicens ele-
ratione eorum qu8e in promptu sunt ct visui et mentorum divinitatera, quod nihil omnino sine
sensui sed sensui satis, quod ^est tcslimonii ad
: sulfragio illorum gigni, ali, provehi possit ad vitaj
diversitatem occulti ct manifesti renuntiatio : si humanae et terrae sationem, quando ne ipsa qui-
elementa palam proposita omnibus, si contra deus dem corpora aut animas sufficere licuisset sine
neraini, quomodopoteris, ex ea parte quam non elementorum temperamento, quo habitalio ista
vidisti, quac vides congredi ? Cum ergo non habes mundi circulorum conditionibus foederata prass-
conjungerc sensu .ratione, quid vocabulo con-
. . . tatur, nisi quodhoininum incolatui denegavit enor-
jungis,utconjungasetiampotestate?EcceenimZeno mitas frigoris aut caloris. Itaque deos credi solem, :

quoque (89) materiam mundialem a Deo separat, qui diei de suo cumulet, fruges caloribus. p
vel eum per illam, tanquam mel per favos trans- el annum stationihus servet ; lunam, solatium no-
isse dicit. Itaque materia et Deus duo vocabula, clium, patrocinium mensium gubernaculis; item
duaa res. Pro discrimine vocabulorum etiam res signaculaquaedamtemporumad mutationem
sidera,
separantur, etiam materiae conditio vocabulum notandorum:ipsumdeniquecoelum,subquo omnia;
scquilur. Quod si materia non est, quiasicet appel- terram, super quam omnia, et quidquid illorum
latio prsescribit, quomodo quae sunt in materia, id inter se adcommoda humana conspirat. Nec tantum
est elementa dei habehuntur, cum membra a '-' beneficiis fidemdivinitatis elementis convenire, sed
corpore alig . . , . esse non possint
Sed quid ego ? etiamdediversis, quaetanquamdeira et offensa eo-
cumargumentationibus physiologicis? S ascen- rumincideresoleant, ut fulmina, utgrandincs,ut ar-
dere debuit de statu raundi, non incerta descen dores, ut auraepestilentes, item diluvia, itemhiatus
lo platonica forma quadratum eum an- motusqueterrarum.Etjurecredideo3,quoruranalu-
gulatumque com do circino rotunda ita rahonorandasit in secundis, metuendasit in adver-
collegit, quod sine capite solem credi laborat. Sed sis, dominascilicet juvandi et nocendi. Porro, si ita

Epicurus, qui dixerat, quae super nos, nihil sentiuntur in conversatione, non perinde
ad nos, cum et ipse coelum inspicere desiderat, rebus quibus juvantur sivelaedunturaut gra-
ipsis,

solis orbem pedalera (81) deprehendit. Adhuc tias reierunt aut querelas intendunt, sed his, sub
sciilicet frugalitas et in coelis agebatur. Denique quorum ducatuetpotestate operatio reruindecurrit.
ut ambitio profecit, etiam sol aciem suara exlen- Namin voluptatibus vestris non tibiae aut citharae
dit, ita illum orbem majorem peripateticl de- coronam ad praemium adjudicatis, sed artifici

Varise lectiones
" Le Prior supplevit: convertimur cognatione.

Commentarius
(80) Ecce enim Zeno quoque. Zenonem intelligit. j)
princeps dicitur Apolog. cap 46, quoniam de re-
Citteium, egregiura illura philosophura, qui ab bus physicis ac coelo prinr.us disputasse fertur.
Atheniensibus aurea corona donatus est, et se- Quod autem ab ^Egyptio irrisus fuerit traditur hoc
pulcro magnifico ab iisdein decoratus ut refert in loco, cura taraen a vetulaquadara reprehensum
Diogenes Laretius, idque publico decreto sancitum fuisse dicat Laertius his verbis Xu yap, w eaA^, ;

decreturaque columnis duabus a scriba publico XX ev ttojIv o'j SuvijJLtvo? oipavoo ii ItiI zoh
loeTv
inscriptum. Le Pr. YvwaeaOai. Tu
o''e'. : cum ad quippe, o Thales,
(81) Solis orbem pedalem. InLer problemata a pedes respicere vix possis, coelum putaa le posse
discipulis Zenonis proposita et soluta (illud re- cognoscere, « Antiquis autem excelluisse in astro-
censetur et 6 TjX'.o; x-/;X'.xo'jto; ijxiv tiXxo; ^a-!- nomia Thaletem certum est, probatque epigramma
ve-rat an tantus sit sol, quanlus apparet ? Idem da
; iconi ipsius insculptum. Idem.
luna proponebant mulLa enim a prajceptore hau- (83) Quin ergo ad humaniorem aliquanto con...
serant in physicis aliisque partibus a communi Orationis series postulat ut sit, convertimur, aut
opinione aliena. Idem. aliquid simile, et sequens lacuna sic videtur sup-
(82) Merito ergo Milesius Thales. Physicorum plenda simplici cognitiono. Idem.
:
 :

065 AD NATIONES. — LIH. II. 666

qui tibiarn et citliarun) Buavitatia temperet vi. A non berviliter currere, sed imprimi» integre stare,
iEque cuin quis valetudine male est, non lanis nec neque minui neque intercipi neque corrumpi de-
anlidolia uut raulagmatis ipsie gratiuni meniinistis, bere. GoeLerum abiit omnis feiicitas ejus, si quid
sod mcdicis, quorum opcru ulquc prudentia remc- patilur unquarn. Ecce aulcm et ustra intcrcidunt,
diu provcniunt.Itcm in udvcrsis qui lcrrosaucianlur, ct intorcidisse se attcaLuntur. Confitetur et luna
nun gladium ipsum aut 5t>3 lunceam accusant.sed (84), quanlum 594 umiserit, cum resumit. Jam
hostem vei lutronem. Kt quos *° tcgulas aut . . . majora ejus detrimenta soletis in aqute speculo
imbriccs arguunt, sed vetuetulem ; aicut ct naufrugi considcrare, ut nihil amplius ullam... credam quod
non pctris et fluclibus impulant, scd proceliao. mugi norunt. Ipse elium sol sicpe defectione tea-
Merito. Cortum enim est, quodcunque est, 3i ascri- tutus est. Fingite quaslibet rationes coelestium
bendum, non por quod (Jt, scd a quo fit, quia casuurn, non volel deus aut minor fieri, aut esse
is ost caput faoti, qui et ut fiat, et per quid fiut, desinere. Viderint igitur humanae doctrinae patro-
inatituit. Et sunt in omnibuB rcbus Ircs tiLuli isLi ciniu, qua3 conjecLunli arLilicio sapientiam rnen-
quod est, per quod est, et a quo cst ;
quia prius tiuntur et veritalem. Nam alius nutura sic est, ut

est, qui quid velit quod

fleri, et possit, inveniri. qui melius dixerit, hic verius dixisae videatur, non
Et ita recte in cfieteris uuctorem conside-
agitia, qui verius, is molius.
B
rantes. At in physicis conlra naturam rei^ula vestra, 7. Caeterum cui res examinabitur, verisirailius
qua in cffiteiis sapientiam judicatis, aulerendo utique dicet elemonta ista ab aliquo regi, quam
summum gradum auctoria et quae fiunt, non a quo ultro... igitur non deos, quae sub aliquo. At si in
fieri . . . ita credere contingit elementorum pote- isto erratur, melius est simpliciter, quam, ut phy-
Btutes et ur . . . eese, qua; sunt eervitutes et ollicia. sici, diligenter. Sed enim si ad mythic... tes *^,

Non in ista inveetigutionc ali . . . us artificis intus mcliusjamin physico mortalitas errat, eis divi-
ct domini, servitulis autem non tendimus elemcn- nitatem ascribendo, qua super hominem putat
torum .... operis eorum quas facis potestutis. situ et vi et magniludine et divinitate sontiri ;

Sod dei non serviunt ea igitur, quee scrviunt,

; quud cnim super hominem, credas Deo proximum.
dei non sunt, Aut doceanL vulgo fieri. ul de liccnlia Gsetorum ut ad mythicum tranaeamus, quod poetis
passivitatis libertaB approbetur,de libertatc domina- deputatur, nescio an tantum... mediocritati nostra;,
tio, dedominationedivinitasinteiligatur.Nara siom- an tanti de documentis divinitatis conf... ut Mop-
niahaao supor nos certiscurriculis^legitimis decursi- sus Africanus et Boeotus Ampliiaraus (85). Deli-
bu3, propriia sputiis, o^quis vicibus sub legis instar banda cniiu nunc est spocios isla, cujus suo loco
constituta volvendis temporibuset exercendis tem- rutio reddetur. Intorim hos certe hoinines fuisse
porum ducatibus occurrcre memincrunt, ex ipsa C vel eo palam qund non constanter deos illos,
est,
observationo conditionum suarura et fide operum sed heroas appellutis. Quid ergo contendimus? Si
ot instantia et cura demutalionum, addicenda mortuia divinitus erat. non utique ta-
momoria reoiprocatorum, aliquam dominationera, libuB ? Ecce vos cum eadem licentia praesuraptionis
sibi praoesscpersuadeunt vobis, cui apparere vi- sepulcris ref,'um vestrorum coelum infaraati3,nonne
deutur universa negotialio mundialis pervoniens ad probatos quosque juslitia, virLute, pietute et omni
humani goneris utililatem ct oncm *' ? bono ejuamodi consecrationis solutio honestatis
Non enira potest dicere, ea eibi agere ista ac sibi contenti pro taiibus etiam irrideri pejerantes. At
curare neo quicquam hominura causa disponere, e contrario impios, turpes etiara pristinis humanae
cum propterea defondaa olcmontis divinitatem, gloria; pracmiis aufertis, eorum et titulos
decreta
quod ab uliis aut juvari te aut laedi sentias ; nam lancinatis, imagines dctrahitis, monetam repercu-
si Bibi praostant, nihil eis debes. titis (8G). Ille autom conspeotor omnium, corapro-

6. Age jam, conooditisne divinitatem non modo balor, imo largilor bonorum, tantoB indulgentiaB

Variae lectiones.

*' Rigalt. suppl. Et quos tocta opprimunt, non tegulas, elc. *' Gothofredus utilitatom seuaccessionem ?

Uaverc. ad Apol. ^3 util ot laosionem ? ^'^ Le Prior sujipl. ad mythicas artes.

;

Commentarius.
(84) Confitetur et luna. Dcfectus solis et lunao D vap o'j6i 'AXxijix(cov 'E)^ivioa; eupwv. cti tt,; TT).ivr,<
labores hic utlingit luna nemde incremcnta sua
; y,vij)^ETo. lllos autem beroaa ac deos fabularum
habet a novilunio seu nromenia ad plonilunium, audacia dofendi testalur Gregorius Na^iunz orat,
ct detrimenta a plenilunio ad novilunium. 20 in funcro B. Basilii. Idkm.
Lk Pu. ^80) Monetam repcrcuiiiis. Gonflutam scilicet, al-
(85) Et Bxoius Amphiaraus. Alcmaeonis pator terius principis lypo percutitis. Nam reprol)i num-
fuit Amphiaraus, cujus jussu Eriphilem nuitrem mi, quia preiii nullius, et commerciis inutiles, ad
interemit, conceptoquo ox illo scelore imraani fu- eos deferebantur quibus erat auri, argenti, airis
rore errubundus atqnc amcns vagabatur cum vero ; flandi ot foriundi cura ot potestas. Tales fuisse
ad unum ex Echinudibus insnlis pervenisset, ex Glaudianos Dio Lradit, lib. w. Scdde coujhitis jusas
oraculi reponsione furore liberatus est. Unde S. Ba- Messalinx jussu Mcnestri statuas indignatus. Is fuit
biliua Bcribons ad B. Grogorium Nazianz. ilavtw; : histrio, qucm illu deperibat. Tales quoque fuisse
667 TEHTULLTANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 668
Bua3 ordinalionem vulgo prostituet et plus dili- A. ^- Superest gentile illud genua inter populoa
gentia) atquo justitise hiominihus iicebit [in distri- deorum, quos libidine sumptos, non pro notitia
buendia divinilatibus sapere ? Mundiores erunt veritatis, docet privata notitia. Deum ergo exiati-
regum et principuni eomites quam summi Dei? mo ubique notum, ubique praisentem, ubique do-
Atquin horretis et aversamini, vagos, exsules..,. minantem, .omnibus colendum, omnibus deme-
debiles, sordide natos, 595 inhoneste institulos -, rendum. At enim cum illi quoque, quos totua
contra incestos, adulteros, raptores, parricidas orbis communiter colit, excidant 596 probationi
etiam legibus exserendis. Ridendum an irascen- verae divinitatis, quanlo magis isti, quos ne ipsi
dumsit, tales deoscrcdi, qualeshomines esse noa quidem municipes sui norunt ? Nam quse idonea
debeant?Sod enim in isto mythico genere, quod auctoritas praecucurrit ejusmodi theologiae, quam
poetae ferunt, quam incerti agitis circa consciontiaH etiam fama destituit ? Quanti sunt, qui norint visu
pudorem et pudoris «iefensionem I Nam Syrorum, Coelestem Afrorum,
quotiens vel auditu Atargatin
niise.... turpia, vel atrocia deorum exprobramus "Varsutiuam Maurorum, Obodan et Dusaren Ara-
;

altegationera poeti e ut fabulosa defenditis bum, Belenum Noricum, vel, quos Varro ponit,
!

quotiens ultro siletur de ejusraodi poetica, non Casiniensium Delventinum, Narniensium Visidia-
modo non horretis, sed insuper honoratis, utquo p num, Atheniensium Numentinum, .iEsculanorum
in necessariis artibus habetis. Denique per hanc Anchariam, et quam praevenerim ", Volsiniensium
initiatricem litteratura^ ingenuitatis studia pro- Nortiani, quorum ne nominum quidem dignitashu-
ducitis. Criminatores deorum poetas eliminari manis cognominibuB distat?Satis rideo etiam deoa
Platoconsuit.ipsum Ilomorum sane coronatum ci- decuriones cujusque municipii, quibus honor in-
vitate peilendum. At cum excipiatis ijlos et reti- tra muros suos determinatur. Heec libertas adop-
neatia, cur non credatis talia retexentibus de tandorum deorum quousque profecerit, .^gytio-
dcis vestris ? Igitur si creditis poetis, cur laudem rum superstitiones docent, qui etiam bestias pri-
mendacihus fertis, noc cavetis ne offendatis eos, vatas colunt, p... crocodiios et anguem suum. Pa-
quorum detrectatores honoratis? Sane fides a rum hominem consecrarunt. Illum
est si etiam
poetis non exigenda. Nonne qui dicitis deos post dico, quem non jam iEgyptusaut Graeoia, verum
mortem factos, hominesconfileraini ante raortem ? totus orbis... Afri jurant; decujusstatu quid con-
Quid ergo noxi, si, qui homines fuerint, humanis jici potest apud nostras litteras ut verisimile vi-
aut casibus aut criminibus aut fabulis polluuntur ? detur positum est. NamScrapis iste quidam olim
Non creditis poetis, cum de relationibus eorum Joseph (88).., fuit de genere sanctorum, junior
etiam sacra quaenam disposueritis ? Cur rapitur inter caeteros fratres, sed excelsior. ... ab iisdem
Bacerdos Caereris, si non tale Caeres passa est? Cur C fratribusper livorem venum in ./Egyptum datus.
Saturno alieni liberi immolantur,si ille suis peper- saeviebat ia familia regis jEgyptiorum (89) Pharao,
cit ? Curldeee masculus amputatur, si nullus illi fa- a regina minus pudica desideratus, sed quia non
stidiosiora adolescens libidinis frustratae dolore ca- obsequebatur, e contrario ab eadem delatus, a
8tratusest?Cur Herculeumpolluctum (87)muliere8 rege in carcerem datur. somnia quibusdam
lilic

Lanuvinae non gu3tant,si non mulierum causap..? non perperam vim epiritus sui
interpretatus,
Mentiuntur sane poetae ? sed non ideo quod talia ostendit. Interea rex quoque somnia terribilia
gesaerint. , . homines quas defuerint nec quod quaedara illi, detractis quos convocaverat, voluit
divinas ascripserint fo... divinitatis, cum inte- exponere. Joseph expedimenta de carcere edocuit,
rim vobis credibilius visum est deos fuisse, sed somnium regi aperit illos boves septem opimis-
:

non tales, quam tales, sed non deos. simos, defluentes, totidem annorum ubertatem si-

Variee lectiones.
*' Rigalt. Praeverim.

Commentarius.
Neron lanos arguunt haec Arriani Epictetica ; TEvit ad Servianum Cos. scripsit « llli qui Serapin co-
:

e^Et Tov ^apy.ax^pa -couxo x6 xexpaaaapov, Nipwvo?- y\

lunt, Christiani sunt et devoti sunt Serapi, qui se
:

"P(tl;ov E^wv aSoxtp.6v eaxt, (raTrp^v, RiG. Christi episcopos dicunt. » Idem Joseph, quia
(87) HercuLeum polluctum. Polluctum Herculis Sarae pronepos, Julio Firmico Serapis. Rig.
erat Eeculentorum decima pars, quae Herculi da- —
Nam Serapis isle. Monuimus alibi Isim et Se-
batur. Apud Plautum. Herculi poUucere deciraam rapim idola fuisse iEgyptiis veneranda hic tantum ;

partem. Putabant nimirum id febres ac fortuna- addo detestationem viigyptiacae impietatia quae ha-
tos homines reddere. Apud eumdem Plautum, ob- betur apud Greg. Naz. orat, 24, haec omnia coni-
sonare poliucibiliter, id est splendide et opipare ;
plecti eamque more Beati
luculenter, illius patria
sic coena poUucibilia. Le Pr. conscriptam. Le Pr.
(88) Serapis isle quidam olim Joseph. Ruffinus (89) In familia regis /Egypliorum. Imo in fa-
Hist. 11, ubi de statua Serapidis. Quidam in ho- milia Putipharis ennuchi Pharaonis, nisi dicamus
norem nostri Joseph formatum pernibent simula- ipsum ennuchum in familia regis fuisse. Sed ia
crum, ob divisionem frumenti, quo famis tempore hac deinceps historia Josephi aberrat Tertullianua
subvenit .^giptiis. Kx eo igitur, quod apud Chri- iterum ac tertio ab iis quae tradidit Moses Genes,
stianos Serapis figura fuit Josephi et Josephus fi- XL. et libro adversus Judaeos, cap. 5, historiam
gura Chriati, in errorem inductus fuisse videtur Abelis et Gaini tractavit indiligentius. Idem.
Adriaaus Aug. in epistola quadam^ ubi de iEgypto
 —
669 AD NATIONES. — LIB. II. 670

gnificare ;
posteriores aequo seplem ineplos, suL» A. nore, do poetico, de gentibus. Et quoniam omnis
Bequontium septem annorum inopiam. Praedicare suaperstilio *', non jam phiiosophorum nec poeta-
ilaque eaepe de recondendis prmsidiis in ('uturaiu ruin nec populorum, quibus tradita est, sed
a
lamern de copia priore, credidit rex , exitus reruin dominantiurn llomanorum, quibus occupata est,
et prudentem sunctum semper nccessarium pro-
et auctoritalem sibi exstruxil, alia jam nobis ineunda
bavit. Itaque Pharao universae iEgypto et fru- cst humani erroris lalitudo, imo silva caedenda,
raentandae et exinde curandaj cum praefecit. Hunc quae undique conceptis superstilionum seminibus
Serapidem ex suggestu (90). 597 quo caput ejua vilii pueritiam *' obumbravit. Sed et Romanorum
ornatum, vocaverunt, cujus suggesLus modialis li- deos Varro bifariam disposuit incertos et electos.
gura frumenlationis memoriam obsignat, et curain Tantam vanitatem Quid enim erat illis cum in-
I

frugum super caput cjus fuisse, ipsia epicis, (jui- certis, si certos habcant? nisi 698 si Allicos stu-
bu3 per ambitum notalur, apparet. Propterea et pores recipere voluer&nt. Nam et Athenis ara est
canem,quem apud inferos depulant, sub dexlera inscripta : !gnoli.s deis. Colit ergo quis quod igno-
ejus dicavcrunt, quod sub manu ejus compressa- rat ? Tuni si certos habebant, contenli esse de-
tur **-(Egyptiorum (91), et Fariam adjungunt,quam buerunt, nec electos desiderare. In quo etiam irre-
filiam regis Phiarao derivatio nominisesse demon-
P ligiosi deprehenduntur. Si enim dei ut bulbi
strat nam et tunc Pharao, inter cyetera honorum
; seliguntur (93), qui non seliguntur, reprobi pro-
et remunerationum, liUam quoque in matrimo- nuntiantur. Nos vero bifariam Romanorum deos
nium ei dederat. Sed quia et foras et homines co- recognoBcimus, communes et proprios, id est, quos
lere susceporant, utramque faciem in unum Anu- cum omnibus habent, et quoa ipsi sunt commonti.
bin contulerunt, in quo nulurae conditionisquc suae Et numquid hi sunt publiciet adventilii dicti ? Hoc
potius argumenta videri possct consecrasse gens ri- enim aerae docent, adveatiticruin ad fanum Carnae,
xosR, auis regibus recontrans (92), in extraneis de- publicorum in palatio. Quare cum communes dei,
Jecta, sano et gula et spurcilia etiam servi ipsa. quam physicoquam in mythico, comprehendantur,
9. Haec secundum tripertitam dispositionen:... actum est jam de istis speciebus. De propriis di-
divinitatis aut notiora aut insigniora digessiraus, oere... et. De Romanis stupeamus, tertium illud •

ut possit jam videri satis responsum de physico ge- genus hostiliumdeorum... co quod nulla gens alia

Varia3 lecliones.
** Mirum hoc v. Le prior mutavil in compressatus. *° Rigali. subslitutio. ". Cod. ms. vitiis pueritatem,
Higali. vitii pueritatem.
Commenlarius.
(90) Hunc Serapidem ex suggeslu. Cumulum el C examinelur, sublilior fortasse judicabitur. Naoi
accrvum inteliigcre videtur, quem Gr*ci (jwpov ••"• '"--' ••'* ...;-""> ;=»•"
quod- animadverlendum praecipit, quinam '^;;
'
isti dii
dicunt, frumenli scilicet cumulum, modii figura sint, et ad quam rem selecli, fecit hoc sane lucu-
designatum. Ruffinus Cujus caput modius su-
: <( lenter Septimius, et Apologetico illo nobilli, et bisce
perpositus indicet vitain niortalibus frugum largi- quidem ad Nationes libris. Sed hic merito ridet
tato praebcri » Julius Fiimicus « Modius, quo Varonianam deorum selectionem, cum dici Deus
:

esurientibus et ementibus frumenla diviserat, ca- non debeat, neque esse possit, nisi qui sit solus
piti auperpositusest. Le Pr. omnipoten^, aeternus, immeiisus, indefessus. lluic
{'di) Quod suh inanu ejus compressatus .Egyptio- vero comitem si dederis aut vicarium, plane rem
rum. In ms. legitur « Quod sub manu ejus com-
: feceris superfluam atque inutilem, verum et divi-
pressatur ^Egyptiorum. » In promptu fuit emen- nitati prorsus indecoram. IIoc primum argumento
datio Comprcssalus. Nihil enim deesse mihi videtur Septimius noster deorum turbam profligat
: mox ;

aut ei quid derasum fuerit in extrema linea post et Varronem ex turha seligentcm praecipuos, irre-
dictionem Ejus, nihil aliud fuerit quam Esse, aut ligiosum essc dicit hoc enim non sine reliquorum ;

quid ejusmodi. Compressatum dicit Tertullianus,
pro vexatione quae oppressura erat yEgyptum, ut
habet Latina versio Genes. cap. 41. Sic in Scorp.
cap. 3 Manus erat super illoa in mala, et com-
: (I
injuria fecisse, quos essequideni deos censuerit,
verum dignitate inferiores, aut potestate. Hos igi-
tur non tantum inolficiosi, verum ut laesaj divini-
tatis querela agere adversus hominem de diis :

pressati sunt valde. » Idem judicare ausum, quasi Deus non sit, nisi cui homo
{^)2) Regihus suis reconirans. Recontrans dicit, n propitius fuerit quod sane est deos habere tan ;

quod ffitati suffi proximi scriptorea dixere, contra- quam fungos... pratensibus optima fungis naturse
rians. Quod autem hio dc Judaeis Beptimius, id est, aliis male creditur, ait lloratius. Quid aulem
omnino Lampridiua de (tallicanis mentibus in ttliud velle cum elcctis suis Varronem, nisi electis
Alexandro Severo « Gallioana) mentes, ut se
; illis oplimain esse numinis naturam aliis male ;

liabent, duraj ac retrograda3, et seepe imperatori- credi r Quod vero

altinet ad f.^ompla quae repre-
bu8 praves. » Rio. hcnsioni suaj confirraandffi affort Aupustinus,
(95) Si enim Dei ul bulbi scliguntur. Hoo Terlul- videnduin an conveniant divinitati, sive Deo, cui
liani dictum ab Augustino roprehenditur in prin- proprium estunicum osso soliim. Itaque ex mili-
cipio libri vii de Civit. Dci, ut facetius, quam ve- tibus quidom eliguntur qui liant conluriones ; ex
riua. Vidoo enim. inquit, etiani ex selectis eligi fidelibus, qui fiant praepositi ex lapidibus. qui
:

aliquos ad aliquid majus atqueprseslantius; quam-
obreni non ex hoc quod dii ex multis quidam
selecti sunt, vituperandi sunt, sed animadverten-
dum potius quinam isti sint ot ad quam rem se-
lecli videantur. Quaa reprehensio, si diligontius
liant angulares, nec proptcrea tamen reliqui di-
cuntur reprobari, quia nempe horum oiunium
disciplina est, ut ordine ac potcstaie dislinguanlur.
At Deum essc, non recipitTo [jtaXXov xai xo •^txov.
Ide.m.
 : :;

671 TERTULLIANI OPEHTTM PARS I . — SERIES I, APOLOGETICA. 672

tantum sibi superstitionis invonerit... duasspecies A curari cum magis quam consecrari decebat.SiFauni
dirigimus, hominibus assumptos, alios
alios do filia pudicitia prsccellebat, ut ne conversaretur qui-
inde conceptos. Igitur quoniani idom iilis color deni inter viros,aut barbaria aut conscientia defor-
suppetit consecrationis mortuorum, tanquam ob milatis aut ruboreinsania; paterna;, quantedignior
mcrita vitae, eamdem et nos responsionem oppo- bona dea Penelopa, quae inter utilissimos amatores
namus ncccsse est, nemincm ex his quoque tanti divcrsala, obsessam castitatem tenere protoxit?
fuisse, Patrem diligentem .^nean credidcrunt, Est etsanctus, propter bospitalitatem a rege Plotio
militem nunquam gloriosum, lapide debilitatum ;
fanumconsecutus :potuit et Ulixes dehumanissimo
quod telum quantum vulgare, atque caninum, Alcinoo unum amplius deum vobis conlulisse.
tanto ignobiie vulnus I Sed et proditor patria; 10. Ad fffidiora festino. Non puduit auctores
iEneas (94) invenitur tam yiilneas, quam Antenor.
; vestros de Larentina " (99) palam facere. Scortum
Ac si hoc verum nolunt, ^neas certe patria fla- haec meritorium fuit, sive dum Romuli nutrix, et
grante dereliquit socios femina? Punicae subjicien- ideo lupa, quia scortum sive dum Herculis amica
;

dus (95), quffi maritum Hasdrubalem ^neaj timi- est, etjam mortui Herculis, id est, jam dei. Nara
ditate supplicantem hosti non 699 comitata. ferunt, a;diluum ejus solum forte in a;de calculis
raplissecum fiUis, formam et patrem sibi habere -n ludentem ut sibi coliusorem, quem non habebat,
non in fugam sapit, sed in ignes ardentis Cartha- repr.esentaret, una manu Herculis nomine, aliaex
ginis ut inamplexos pa(ria3 pereuntis incubuit. pua persona iusum inisse, si ipse vicisset, coenu-
Pius iEneas ob unicum puerum et decrepitum lam et scortulum ex stipitibus Herculis sumeret
senem, Priamo ^et Astyanacte destitutis. Atquin si vero Hercules, id est manus altera, eadem Her-
Romanis magis detestandus, qui pro salute prin- culi exhiberet. Vicit manus Herculis (quoque po-
cipum et domus eorum adversus liberos et con- tuit duodecim litulis ejus adscribi). 600 ^Edituus
juges et omne pignus suum dejerant. Consecrat coenam Herculi dependit, scortum Larentinam
filium Veneris, et hoc Vulcanus sciens patitur et conducit; coenat ignis, qui Sol, et ipsius Herculis
Juno concedit. Si veredi parentum (96) in cceIo co nia ara consumpsit. Larentina in cede
sedcnt, cur non potius Argivi juvenes dei habiti, sola dorrait de lenonio ludo jactitat se som-
quod matrera, ne in sacris piaculum committeret, niis Herculi functam, et potuit, dum animo con-
plus quam humano morejugales provexerunt? cur templatur, somnio pati. Eam de aede progredien-
non magis dea, quas magis pia, illa filia patris in tem mane primo quidem adolescens, tertius quod
carcere fame defecti uberibus suis educatrix? aiunt Hercules, concupiscit, ad se s. . . . .

Quid aliud JEnoce gloriosum, nisi quod prsBlio Lau- id dictnm sibi ab Hercule, utique ceantur.
rentino nusquam comparuit?Rursu8forsitan solito ^ Non enim impune licui dem quoque scribit
more quasi desertor e prffilio fugerit. Romulus mox illa prop per Herculem fuerat inse-
aeque post mortem deus, si quia urbem condidit cuta, agrum divinitatem et filiabus suis,
deus, usque in feminas, iirbium auctores. Sane quas ut ipsas h dium a Larentiniana Ro-
Romulus et fratrem interfecit et aiienas virgines manorum numina digni sola de tot uxori-
dolo rapuit. Ideo Quirinns est, quia tunc parenti- bus cara, sola enim
Herculi dives or
bus quiritatum est per illum. Quid Sterculus (97) Cerere mortuo placuit. Tot exemplis et
quae
meruit ad divinitatem? Si agros stercoribus ju- vo quis non deus affirmari potuit ? Quis
vando diligens fuit, plus fimi Augias conferebat. Si denique Antinoo controversiam divinitatis agitavit,
Fannus Pici filius in jusagitabatur (98)mente ictus, quod decorior Ganymedes (1) aut charior suo ama-

Varise lectiones.
*' Rigalt. Laurentia ; cf. Apol. 13,

Commentarius.

(94) Sed etproditor patrige Mneas. ^Eneas ille D a Qua florialia dicta sunt. Variant hic Critici
qui pius Virgilio, hic proditor dicitur, statimque guntalii Laurentina, seu Laurentina ; alii vero La-
ratio subjicitur, quia ardentem patriam deseruit, rentia; alii etiam distinguunt inter Floram et
et Didonem Sichaei regis viduam. Caetera quae in Larentiam, Minutii Felicistestimoniofulti, qui ait
seqnentibus habentur, multis tractata suntin Apo- « Sane et Acca Larentia et Flora meretrices pro-
log. cap. 25 etSO. Le Pr. pudiosa), inter morbos Romanorum et deos com-
(95) Feminse Punicae subjiciendus. Infra feminam putandfe. Idem.
Punicam censendus. Ric. (1) Quod decorior Ganymedes. Id inter veterum
(96) Si veredi parentum. In Agob. lib. legitur, diliramenta commune est do suo Jove, unde Ovid.
si bisepte parentum, Forte an scripserit Septimius, lib, X Metamorph.
viceportae parentum. Hoc est, qui parentes a quibus
portati sunt, vicissira portant senio graves ; quod Rex superum Phrygii quoniam Ganymedis amore.
fecisse dicitur .^Eneas. Idem. inventum est aliquid, quod Jupiter esse,
Arsil, et
(97) Sterculus. Vetus scriptura, Stercolus. Idem. Quam quod eral, mallet.
(98) In jus agilabatur. Contra jus fasque. Idem.
(99) Non puduit auctores vestros de Laurentina. Quas hic ut et alia multa non abs re objicit scriptor
Eadem haec erat propudiosa mulier cum Flora illa noBter. Ioem.
 673 AD NATlOiNES. — LIB. II. 674

tori *'? Apurl vos morluis coolum, viam ab infe- A. positum demonBtrandi.illos omnes homines fuisse;
ris ad astra 8ubif,'itur. I*as8. . . . ita ascendunt. non quidem ut cognoscatis,nam quasi oblitaagitis,
Ne mullum putetis vos praestare regibus ve- compendio ab ipsa deapiciendi ralioue eummam
Btria. originem generis illorum retractando. Origo enim
Non contonti eos deos asseverare, qui visi retro, totius posleritulis. Eaorigo deorum Testroruru Sa-
aiiditi conlrectuliquesunt, quorum erfigies dcscri- turno, ut opinor, signalur. Ncque enirn si Varro
ptffl, negotia digesta, memoris propagata, umbras antiquissimos deos Jovem, Junoncm et Minervam
nescio quas incorporales, inanimalcs, et nomina refert, nobis excidisse debct, omnem patrem (iliis

de rol)U8 eiflagitanl deosque sanciunt, dividentes antiquiorem, tam Saturnuin Jove, quam Ccelum
omneru staluin hominis singuiis potestatibus ab Saturno de Cuulo enim et Terra Saturnus. El ta-
;

ipso quidem uteri conccptu, ut si dcus Consevius men Gucli et Terrac originem omitto. Erant inde
quidam,qui consationibus coucubitalibus pra;8it,et caelibes diu et orbi, antequam mariti et parentes.
Fluviona, quae infantemin utero hincVilu- Longo crescendum illis fuit ad lantam
sciliccl ojvo

mnus, et Sontinu8,per quem viviscat infans et sen- procerilatem. Denique siraul coepit et Ccelo voi
tiat... : dehinc Diespiter.ijui puerum perducat ad insolescere et ubera tcrriB hipillisccre, fiiciunt nu-
partum. Cum prin et Gandclifera, quoniam ^ ptias inter se. Credo, aut Coelura dcscendit ad
et candela) lumina pariebant, et quce us sponsam,autTerra asccndit ad sponsura ? Concepit
dictte. Perverse nalos Ito Prosae carmc-ntis tamcn Terra dc Coelo et peperil illa Athos, Athos
esse provin et abeifatu Farmus, et aliis a Salurnum mira ratione. Utri arentum similis?
lo. , . .nem ad cavendum sumministrat
. Sed et peperit, certe ante Saturnum neminem pro-
rix et Albana, et una Ilucinia. Mirum non creaverunt, nisi unam pastea Opem, exinde de
esse provisos. Exinde et primi cibi sum subole cessatum est. Nam saturuus quidera Ccclum
Potina et Eluda, et statuendi infanlis sta castravit dormientem.Lejiimus Cadum genere mas-
do, Abeona, et Domiducam,et habent Edeam. . . culiiio cseterum quomode pater.nisi masculinus?
:

. . .a; ot malam. Item voluntutis. Volumnum, Vo- Sed ot unde castrandum ? falx illi hoc 9. I. : . . . .

letam Pavcntinam, Pavoris, Spei, Venil- Nondum enim Vulcanus arlifex ferri. Terra vero
liam ; Volupiam
voluptatis,
ntiae, Pra3sti- orbala distulit,etsi adhuc juvenili a3tatc,alii nubere.
tiam roque ab actu, Peragenorem a consiliis
; : Sed nec habebat Ccelum tamen nisi illam
Gonsam; juvenLam, novorum togatorum: 601 Mare amplectitur, sed olet salsuginem aquis . . .

virorum jam, fortunu burbatu nuplialibus assueta. Itu Saturnus unicus masculus Cccli atque
disseram. Afferenda est ab afferendis dotibus ordi- Terraj. Sed ipse pubescens sorori succ jungitur.
nala . . . . dor. et Mutunus et Tutunus (2), et C Nondum teges, qua; 602 incesla prohibcrent, nec
dea Pertunda, et Subigus, et Prema par- qua; parricidiuia pleclerent. Itaque filios virili se-

cito, dei impudentes, Inctanlibus sponsis nemo xu devorabat ; nielius ipse, quam lupi, si expone-
intervonit... qaorum volum est foris gaudentes ret ; timebat scilicet, ne quis illorum de paterna
erubescunt *". falce didicieset. Nato mox et abalicnato Jove, sa-
12. Et quonam usque deob. . . qiiia disseren- xum infantis emenlit: deglutivil. Hoc ingenio diu
dum,quale3 deos recepcritis.quantum vobiserus... sccurus, tandem Dlio, (luem nondum digesserat,
Ridcam vanitatem, an exprobrein cajcitutem, est in toncbris adullooppressus regnoqueprivatus est.
admodum incertum Num quot deos, et quos . . Iluno vobis patriarchum deorum, Cu^Ium et Terra,
utique producam? majores, an et minores (3) ?ve- poetis obstetricantibusprocreaverunt.Sed eleganter
teres, an et novitios ? mares, an ct feminas ? Cfflli- quidam sibi videntur physiologice per allegoricam
bes, an et le ? artifices, an et inorles? ru- argumentationem de Saturuo interpretari, tempus
sticos, an et urbanos
? Tot ? cives, an et peregrinos esse, et ideo Ccelum et Terram parentcs.ut et ipsos
;
enim familiffl.totnationeseeneusbonalide quajrunt, tempore om-
origini nullos, et ideo falcatum, quia
ut dispioi et distingui describique non possint, et suorum, quod
nia dirimantur, et ideo voratorem
quanto diffusa res cst, tanlo substringenda nubis n omniaex se editain se ipsum consumat. Noniinis
erit. El idco,quia in istu specio unum tuemurpro- quoquo testimonium compellant Cronium diclum :
I

Varire lecliones.

—
l

'
^^Gothofrcdus has lacuttas sic e.vplevit amaion fueril? subigilis. Passim alii ita asccni1unt.//«ff/r. :

'ad i4yjo/. 13 amatori? Putct apud VDs— subigitis. Passim ilc catamiti ascondunt. » Haverc. suppl.
:

jHumano pudori parcite intervenit, ipsi quorum, etc. —

Comraeularius.
i^) Mutunus
et Tutanus, ConCiola. do Ueo ct Tuo valcntibus eodem et Samothracas existimant. »
;

jinter Vcncreos amploxus vocabula. Ric. A Samothracibus dcrivatam olim reli^ioncm pr«-
'
(^) Majores an et minores? Majores et rainorcs tor profanos exlstimat NazianzcnusThtx^Iopus con-
,deos fiiisso nemo ambigit. Deos ileni niagnos duo- tra Julianum imp. alque opr,ty.zji:^ rapi Opr,-
|ucc;in fuisse pcr^picuum hio nescio nn iidom : y.iov daduci fortc ud id conducct quod habet Var-
;

i^mt aoii de quibus lib. de Spectantlis cap.8 « .\nto : ro de L. L. lib.jv. Le. Pn.
haa Ires aras trinis diispatent, Mugnis.potentibue
 : ;

675 TERTULLTANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 676

graece, ut Chronon ; ajque Latini vocabuli a satio- A vulgo generis incertos terree fiiios jactitamus (5).

nihus rationem ut,qui eum procreatorcm Nihil alicgo de statu antiquitatis, qua ru- . . .

conjectantur,per cum seminalia cccli in terram dc- des-^^Hunc agebanturet ocuiiet menteshominum.ut
ferri.Opem adjungunt, quod opem vivendi semina commove-
cujuslibet novi viri aspectu quasi divino
conferant,et quod opere semina evadant Quae oro, rentur, nodum et regis, et quidem primi. Adhuc de
hujus translationem. ponas. Aut Saturnus fuit,
. . . Saturno immorabor, quod et caeteris compendium
aut tempus. Quomodo8aturnus. quomodo tem- . . prffistruam satiataprimordiorum disputatione ; nec
pus ? Ulrumqueenim non potcs,corporale in eo. . . prajtermittam, potiora testimonia divinarum Lit-
mare. Quid autem prohibnit tempus coli in sua terarum, quibus fides pro antiquitate superior de-
qualitate? hominis, aut fabulam homini8,aut
. . . betur. Antc enim Sibylla, quam omnis litteratura,
famulam hominis in sua specie,nonin tempo . . . exstitit. Illa scilicet Sibyila (6),veri vera vates (7)
Quid sibi vult intcllectio ista, nisi fccdas materias et cujus vocabula dajmoniorum vatibus induistis.
mentitis argumentationibus colorare? Saturnum Ea senarioversu inhunc sensum de Saturni pro-
nequc ideo qui. d. tempus, aut dum eum tera-
. . sapia et rebus ejus exponit decima, inquit, geni- :

pus facis, jam nec homineni vis fuisse. Pla .8 . . tura hominum, ex quo cataclysmum prioribus ac-
oranino Salurnus in terris humanoe qualitatis apud „ cidit,regnavitSaturnu3 etTitan et Jamfetus, Terrce
veteres memorias recensetur. Polest incorporaliter et Coeli fortissimi filii. Si qua ergo, vel vestris. . . .

fingi quodvis, quod non fuerit omnino vacat fin- ; oribus litteris vostrissuperioribus, sed idcirco ma-
gendi locus, ubi veritas est. Cum autem Saturnum gis proximis . . . in illius antatis fides adjacet.
constat vixisse, frustra demutatis non concedilur ; 13. Satisde Saturno et prosapia ejus . . . um
vobis, quem non negabitis fuisse hominem, qui est, homines fuisse. Tenemus compendium, in cae-
neque deus neque tempus defcndi potest. Exstat teros originis praescriptionem.ne persingulos eva-
apud litteras vestrasusquequaque Saturni census, gemur. Qualitas posteritatis a principibus generii
legimus apud Cassium Severum, apud Cornelios ostenditur, mortalia de mortalibus, terrena deter-
Nepotcm et Tacitum, apud Grsecos quoque Diodo- renis, gradusadgradus comparantur, nuptiaa, con-
rum,quive alii antiquitatem canos coIIegerunt.Nec ceptus natales concurrerunt patriae sedes, regna
fideliora vestigia quam in ipsa Italia si- monumenta qui natosnon possunt negare,
1 . . .

gnata sunt. Nam post plurimas terras et Attica mortuos credant, qui mortuos confitentur, deos
bospitia Italise, vel, ut tunc vocabatur, GEnotrias, non putent. Sed enim manifestis vis sua assistit
consedit, exceptus ab Jano siveJane, ut Salii ^**
vo- quos aprimordionon divinitatem,affirmando . . .

cant. Mons,quem coluerat, Saturnius dictus; urbs, illos post moriem deos factos, ut Varro et qui cum
quam depalaverat, Saturnia usquenunc est ; tota C eo somniaverunt. Ilic igitur consisto . . . alle

denique Italia (4) de Saturno vocabatur : 603 tali in hoc nomenet numen.sit in ordinem senatoriura
teste terram, quas nunc dominatur orbi etiamsi de .... vestra . . . cedatis jam necesse est, ali-

origine Saturni dubitatur, dc actu tamen constat quem summum dominatorem . . . allegendi po-
hominem illum fuisse. Ita si homo Saturnus, pro- teslalem, et quasi Caesarem, neque quisquam aliia

cul dubio de [ homine ] imo quia homo, non utique non ipse dominetur. Cajterum
praestare potest, qui
de ccelo atque terra. Sed cujus parenles ignoti,qui- sipotuerunt deos sese facere post mortem, a . . .

busdam lacife fuit iilum eorum filium dtci, quo- 604 deterioris conditionis ab initio esse volue-
rum possunt omncs videri ^'. Quis enim non cce- runt: autsi nemo est, qui deos fecerit, quomodu
lum ac terrampatrem ac matrem venerationis gra- facti diccntur,qui nos nisi ab alio fieri potuissent?
tia appellet ? An de consuetudine humana, qua Ita nuUus datur vobis renuendi locus, esse man-
ignoti quique ex inopinato apparentes de coelo ad- cipem quemdam divinitatis. Perspiciamus itaque
venisse dicuntur.Proinde . . . semper eg. . . . re- causas allcgandai mortalitatis in coelum. Harum
pentino, ubique in inolevit ccelitem dici. Nam et duplicem rationera credo proferetis : aut enim

Varise lectiones.
^^ /?tgfa//. ed. ut si alii vocant, C/". Apol. \0. ut Salii volunt. ^^ Jta h. i. restit. ex Aapolog. 10. "
Haverc. ex Apol. 10 emcnd. Proinde Saturno seraper egeno et repentine ubique. etc. ^^ Leg. qua ita
rudes — hominura, ut(a/« : et) etc.

Gommentarius.
(4) Tota Aenique Italia. Italiam dictam fuisse Sa- (5) Terrx filio jaclitamus. Quorum scilicet aut
turniam ex Enniopatet origo ignota est aut incerta, ii Terrae et Filii et y^-
xa)£T<;. dicuntur. Idem.
• Salurnius . . . illi.
(6) lUa scilicet Siby lla. yera^m et veridicam
fuisse
Nomen erat, de quo late Saturnia terra.
illam Sibyllam aitpost multos Juvenalis et cum eo
EtOvidio lib. Fasti: infiniti.

Inde diu genti mansit Saturnia nomen. Credit mevobis folium recitare sibyllae. Idem.

Urbem autem dictam fuisse Saturniara

Virgilius (7) Yeri vera vates. Arrianus. Epict. III. de
testatur Mneid. VIII a Saturno conditam. « Ilanc ApoUine. "LiQzt [JiavTi; eTvai xai TCTjyT) ttji; (iXr)-

Saturnus condidit urbem. » Le Pr. 6e(a<;. BlG.

 ..

677 AD NATIONES. — LIB. II. 678

i]]u quis iflcm prasetana facit, ut habeat A Hercule ma responsionis, an dignus coelo et
vel amminicula vel munimcnta vel eliam ornamenta divinitate, sic enira pro va.
meritis addicunt . . .

fafitigii sui aut meritorum necessitaa ... 8 di- ;

divinitatem ob virtutem, quod fcras constan.
? Si .

(,'ni3 quibusque. Aliud quid suspicari non datur. rit, quid tam memorabile ? nonne ludo puniti,
Nemo . . . gicndo alicui, aut non sua aut iilius vel eliam ad... arenariae vilitatis plurimas in
causa facit. Sed ncque .... pcterc numini inest unum, et quidem studiosiores. . . . ciunt. 8i ob
tantaet potestas, ut ecilicet. .. faciat, si tanta pcragratum orbem.quantisad locuplelibus dulcis...
humanitas,irrogetur,quiegeat opera veladjumento tas, aut philosophis famulatoria mendicitas idem
quoramdam et quidcm mortuorum, quo mirum preestitit? Non meminerunt, Asclepiadem Cynicura
magis, cum alios sibiimmortales instituerc potuis- unica vaccula, cujus et dorso vehcbatur, et si

Bct. Neo diutius de tus conquiret, qui humana . . . quando uberealebatur, orbem totum oculis sub-
divinis comparavit. Sa rior opinio est, discuti . . . egisse ? Si etiam ad inferosadiit, quishoc
dcbct, si deus rcminis .... buta si pristinis nesciat.viam ad inferos omni. . . . as plurimas
viris recogitandum. Quod exinde nemo s ille Pompeius qui nec hostias al n
dig si capcrejam locus non potcst. Tantis unum agnulum Byrsee Gartha. . . . re. Quo magis
videlicct an „ Scipio,quam Herculis, ob.... ti deputatur ? Adjicite
a meruerit antiquilas. Ergo
mcruerit, re meruisse, proponat ipsius me- potius tiluli Hercula rum, uxorum.et foetas Om-
rita. Si quid in cunabulis litatis, valent ad falcs, et ob decori pueri amissio... desertam mi-. . . .

suffragium divlnitatis; incestorum Opcm ct litiam Argonautarum. Adjicite ad glorlam post . . . ,

Saturnum fratres reccpistis. Furtivus infans... turpi... am.etiamfurias ejus ;auctorate sagittas,qu8B
tcr et tecto et uberc humano, mcritoquo
dignus fllios et uxorem... erunl ;
qui tunc dignius rogo
incre .... tam mala manebant. Adultus dcnique sese irrogasset pra) dolore parli
Qui uxoris
qualcmcunque genitorem .... licissimum,regem ob lasciviam venenis circumventus magis raetu.,
aurei scilicet saecuii, sub quo laboris inopia; . . . honesta morte moreretur. Hunc vos de pyra in
ac pax quiescebat, sub quo nulli Isubigcbant arva coelum suble... a facilitate, qua et alium ignis et
coloni, . . . . tellus nullo posccnte fercbat. Sed divini confectum, qui pauca e. ingenia commen- . .

odcrat patrem incestum ejus castratorem . . . . . . tus, dicebatur mortuos ad vitam recurasse...rilius,
Ecce autcm et ipse cum sorore miscetur ut huic tam homb, quam Jovis nepos, Saturni pronepos.
primum dictum putem xovi nocrpcx; xo iraioiov. : spurius utincerto patre, ut Argivus Socrates detu-
Tam pius patcr, quam pius tunc le- lllius . . . . m lit repertum.turpius Jove educatum, canino
gibus aj^cretur. in duos culeos dividi Jovem de- scilicet ubere.... ncmo negare fulminehau-
potest ;

cuit .. dubitaret, libidine ab incesto corrobo-

. .
C stus est. Malus Jupiter. . . impius in
sus est"'',

rata, in leviora, id esl, . . . et stupra difTundorc? nepotem, invidus in artificem. Sed enim pin
de quo poetica sic lusitavit. Quomodo do fugi- . . . . .um ejusnon occultavit,cupiditatem el avaritiam
.

tivo palam faclumsolemusetoperam ejus percon... lucri... atam, qua quidcm ille vivos ad mortcm,
abusui nundinare" ? modo in pretia luxurio; eum ncn mortu praevaricatione venalis raedicinae
flgurando bovcm aut prelium bovis pensdve-
. . . agebat. Dicitur etiam mater ejus eodem casu
rit, ct imbrem pergulis aditum pecunia rupe- . . . obisse ;
mcrito... sam m... bestiam edidcrat iisdem
rit ? raodo in simililudines actuum ip im, qui . . . quasi scalis ad cmlura erupisse. Et tamen Athe-
rapuit,cycnum, qui cantaverat. .\dco non fabu- nienscs scient ejusraodi deis sacrificare. Nam
lo istffl fa... sit an non lasciv...
sunt de na homi- .Esculapio et matri inter mortuos parcntant, quasi
num, quos... emissa jam pridem a fido pcr iner... non Thescasuum adorcnt Mer
et ipsi dcum, :

non ost nobis oxtensius agendum. Si cnim et re... qui nisi conservatricemsuam in liltore 606 pe-
iubus et proseminatoribus 605 suis morata plebs rcgrino deliquit. eadem oblivione, imo amentia,
i eadem q natura, alibi auctoritas exigebat si- quas patri causa mortis fuit.
'
militudinora morum quanto dctcrior, qui non 15. Longum foret recensere cliam de illis quos
melior ? privalo enim titulo Jovem optiraum. jj
in sidera sepelistis, et audacitcr dei. . . tratis. Sic
tis, et est Virgitii roquus Jupiter oplimus. opinor digni de coelo Castores et Perseus et
Proinde incesti ia suob, impudici in extraneos, Erigona, quemadmodura et Jovis expletus. Sed
' impii,iniu8li,cui nullam insignem infamiamtabula quid mirandum ? eliam cancs et scorpios cancros
reliquit dous liori non fuit dignus.
. . . in coelum transtulistis. DifFero de his quos in
14. Sed quoniam allos soorsum volunt in divini- oraculis. et testimonium hic divini, qui et tristi-
. .

ItUem ab hominibus reccptos, ct distingui iuter deos arbitros esse vultis

tia; dius, qui animam
nativos ot factos secundum Dionysium Stoicum, de corpore viduet,quem intra muros cludi non per-
ista quoque specic adjiciam. Do ipso quidem mittendo damnastis. Item Ca?culus, qui oculos

Varia^ lecliones.

Hav. nd Ajwloij. c. 2. Quomodo, quando de fugitivo palam factum, solomus et

'* operam ejus percon-
'ando abusui nundinare ? ^* Uigall. evicnd. Malus Jupiter, sifulmen ipsius est.
 . . .

679 TERTULLTANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 680

sensu exant. , . . Orbana, quee in orbitalem semina j^ ret. . . . posthabita Samo dilecta, et utique ^nea-
exstinguat, ot ipsius Mortis. . . .Ut caetera transvo- darura ignibus adoleri..
lera, etiam looorum iirbis, vei loca, dcos ar
Hic illius arma,
patrera, et diva Arquis et Lana et montium Septe- Elic currus fuit, hoc regnum dea genlibus esse,
montium (8)... illi faciunt, qui in iisdem locis aras Si qua fata Rinaut, jam lunc tenditque fovelque (9).

vel aedes habent, prjeterea. in alieno loco ant

. . .
Misera adversus fata non valuit. Nec tamen tan-
raercedibus habitant. Taceo Ascensum... et Levi- tum honoris Romani satis decreverint, ut dedenti-
colam ^^ a cliviB ; taceo deos Forculum a foribus, bus Carthaginem sibi, quantum Larentinae, Si dei
et Gardeam a cardinibus, et liminum Liraentinum, isti conferendi in poto... uit enim JupiterCretae
sive qui alii inter vicinos ap. . . num Janitorum etSaturnus Itaiias et Isis .^gypto. regnaverunt, . .

adorantur. Quid enini raagnum ? cum et habeant

quibus etiam operati plerique traduntur. Itaque. .

in lupanaribus, in culinis, et in imo carcere ; in mines facit, et dedititius Admeti cives romanoa
i. ..itaque propr.. .aliisque Romanorum deis,quibus imper... lera cultorem suura Croesum ambiguis
potiusvila3 officMa distribuuntur, taliter, utcretcris
Bortibus fallendo... timebat deura verum constan-
deis opus non sit. Imo cuni privatim apud Roma-
ter prajnuntiare regno exc... potestate regnandi
nos deputentur, quos supra signavimus, nec facile n quoque velut in urbes suas tueri potuissent.
foris cogniti, quoraodo ea orania illos praeesse
Si Romanis praestitisse valuerunt. cur Athenas a
voluerunt in omni genere humano, et in omni Xerxe Minerva non defendit? vel cur Dellos de
gente proveniunt ubi prscdcs eorum, non modo ;
manu Pyrrhi Apollo non eruit ? Servarint urbem
honore, sed ipsa quoque notitia carent. Sed enim Romam, qui sua perdiderunt Si hoc religiositas !

quidam fructus ct necessaria victui deraonstra- Romana raeruit ; atqui, non post summum impe-
verunt ?
rium anctis jam rebus superstitio 608 queesita
16. Quffiso vos, cum dicitis invenisse illos, non est ? etsi a Numa sacra introducta sunt, nondum
confitemini prius fuisse quffi invenirentur. Cur tamen aut siraulacris, aut templis res vestras di-
ergo non auctorem potius honoratis, cujus haic vina frustrabant. Frugi religio et paupertina ni-
dona sunt,sed auctorcm transfertis in repertores?... superstitio, altaria teraeraria, vasa sordida, et
quam invenisset, utique auctori gratias ogit, utique
dor... ex illis, deus ipse nusquam... religiosi,
et
illum deum ministorium institutoris a
sen.sit ; . . .
;
quam majoros, quia religiosi. Atquin quomodo
quo sum quod
et ipse institutus est qui
invenH. . .
rcIigionem,et deorum profundissimamcuram impe
invenircntur. Ficura viridom Romffi nemo nove-
rium Romanis...videripossit, quod laesis potiusdeis
rat um quo jam pro-
Cato senatui intulitauctum est Nisi fallor enim omne regnura vel im- ; ut '?

vincia hostilis esset; cuisub... semper inslabat C

perium bellis quaeritur et bellis ampIiatur.Porro...
exprimeret. Cerasum Cn. Pompeius de Ponto ". ib. et dei urbis. Nara eadem stragea et moenium et .

Italiae provulgavit. Potuerunt raihi novorum apud

templorum, pares caedes et civium et sacerdotum,
Roraanos pomorum ruisse praeconium divini- effidem rapinae proffcinorum et eacrorum. Tot sa-
. . . ,

tatis. Tam vanum hoc, quam etiam... commenta

crilegia Romanorum, quot trophasa tot de deia ;

deoshaberi quibus si comparentur nostrae aeta-

;
quot de genlibus triumphi. Manent et simulacra
tis. . .0 dignius posteris, quam prioribus consecra- captiva, et utique senti os non amant. Sed
tio competisset. on in omnibus jam artificiis
. . .
quia nihil sentiunt, impune laeduntur laedun-
antiquitas exoievit, usu quotidiano instruente no- tur.frustra adorantur.Itaque quorum fastigium
vitatem atque adeo quos ob arles sanctifi... ic ip-
;
adultum est, non possunt videri religionis meritis,
sis artibus etprovocatis in a^mulis insuperatos. excrevisse... nis sive lasdendo creverunt. Regnum
607 17. Denique... toribus suis non ncgatisora-
universae nationes temporibus habuerunt, ut As-
nibup his quos deos antiquitas voluit,posterita3 c... syrii, ut Medi, ut Persae, ut ^gyptii.... aut penes
superstitionum...I.,praBsumptio,cui... beraus;pro- quosdam, et tamen qui amiserunt,non sine religio-
pterea scilicet Roraanos totius orbisdomi...se,quod
nibus et cultu,et dc propiliorum d.eorum mora.
religionum meruerint domina... eis prasva-
officiis
cessit universa pene dominatio. Sorstemporum il
])
leant. Nimirura Sterculus... hoc imperium...
seu temporum vices ordinavit.
volutat... Quaerite quis
Romanorura distin... tem extraneo potius... tores Idem regna dispensat, et nunc penes Roraanos
et destitutores in li,sepultique sunt.Ita nempe...
. . .
eam summara, tanquara pecuniam de multis no-
oblitus antrum illud Idsum dissimum oderem. minibus exactara in unam arcam congregavit.Quid
Nonneomni Capitolio ut illa potiusterra regna- de ea slatuerit, sciunt proximi ei.

Variae lectiones.
i>6
RigaU. emend. Clivicolara. " Leg. de Ponto primus Italiffl, etc.cf. Apol. 11, 2.

Gommentarius.
(8) Et monlinm Sejjtemontium. Lib. do Idololatria diuta a septera montibus, quae in raensera Decem-
cap. 10. idera habet. Efiam f.trenx captandx, ct breni incidebat, atque in honorora urbis condiliae
Septcmontium, et brumse, etc. Celebritas autem erat hoc die strenie captari solebant. Le Pr.
quffidamjUt nosalibiannotaviraus, Romanis usitata
(9) Virg. jEneid.y I, 20 «l seqq.

I
681 DE TESTIMONIO ANIMiE. 683

Q. SEPT. FLOR. TERTULLIANI

DE TESTIMONIO ANIMtE
LIBER

ADVERSUS GENTES^

Argumbntum. — Post uberrimam scriplorum scgetem, qui religionis Christianie causam egerant, in are-
nam descendcrat Tertulliauus, ut palel ex Apolorjetico et iihris duobus contra Nationes ; cum lamen causam
illam niliil juvisse videretur; hunc de Testimonio animx libellum exorsus est, ut novo pugnandi genere Chri-
stiani nominis hosles adoriretur, conceptamque perversc ex eorumdem animis opinionem evelleret, et
rem Christianam in tuto collocaret. Uujusce operis veluti (undamenta jeccrat Apologetici cap. 17, ve-
rum hic ea lalius prosequitur, quga obiter tantum perslrinxerat : Deumqua prxsertim unum hic, ct animx
statum post mortem demonslrut.

Cap. I. Magna curiositatc (2) ct majore longe me- A traditionem et scntentiarum argumenta « (5), per
moria 60f> opus cst ad (3) studendum ',si quis velit quae rccognosci possit ', nihil nos aut novum aut
ex litteriB receptissimisquibusque ^philosophorum portentosum suscepisse, de quo non etiam commu-
vei poetarum vel quorumlibet doctrina sapientia) ' nes et publica^ littera3 ad suifragium nobis patro-
68!cularis magistrorum testimonia excerpcro Chri- cinentur, si quid aut erroris ejecimus, aut aequita-
Btinnu) vcritatis; ut a^muii persccutorcsfjue ejusde tis admisimus.Sed ne suis quidem magistris, alias
8U0 proprio instrumento,et erroris in se, et iniqui- probatissimis alque lectissimis, fidem inclinavit
tatis in nos roi revincantur. NonnuUi quidem (4), humana de incredulitate duritia, sicubi in argu-
quibus de pristina litteratura et curiositatis labor menta Ghristiana) defensionis impingunt tunc vani
;

et memoriffi tenor persevcravit, ad cum modum'' poctae, cum deos humanis passionibus et fabulis
opuscula pencs nos condidorunt, commemoraotes designant *: tunc philosophi duri, cum veritatis
etcontestiOcantes in suggillationom et originem et fores pulsant (6). Hactenus sapiens et prudens ha-

Variai lecliones.
* Adstudendum ^ Ex iitteris recoptissimi cujusque Jun. el P. Ciacon. ,^
Rigalt. Doctrinae ac sapien-
liiB liigalt.cvincantur
* ilei Ac nounulli quidom Jun. ' Ad gentes Riyalt.
: In sugillationem et "^

originum ol traditionum, el sententiarum, argumenta Jun. et Latin. in singula rationem et o. Rigalt. ''Re-
cognosci Le Prior. " Absignanl Jun.
Commentarius.
(l)Tractatus de Testimonio anix cum Apologe- J^ et alia quaepiam affert de Aristaea scriptore anli-
Hconi libris adversus Gcntes conjunctus osl. In hoc quissimc. Lag.
enim religionis argumentum, (juod in Apologelico, (3) Opus est adstudendum. Opus quod adstu-
cap. 17, animaui scilicct naturaliler
protulcrat, deri debeat mugna curiositate, et majore memo-
'Af^noscers, et (juasi invitam, unuin dunlaxut Deuui ria. lliG.
-sd, et alteram vitam ista praaterita, cxteudit la- {k) NonnuUi quidnm. Alludit ad eos, qui ante se
Uiisque prosoquitur. lloc nutem ex eensu natura adversus gontes scripscrunt, Griecos praesertim
ipsi insito douionstral.cl ila pcnitus ci insculpto.ut (nam secundus ab ApollonioLatinorum scriptorum
Inalla re dolcri qucat ;ndco ut ipsi imprudenti exci- a D. Ilieron. in catnlogo rcconsetur), Quadratura
|(lat ulcuta incogilanlcr jactatur, Dctis vclit,Quod
: dico, Arislidem, Justinum philosophum, Anaxago-
Veo placilnm erit, Adsit mihi Deus, elc, qua) sup- ram, Melitonem, Theophilum Antiochenum, Apolli-
[ponunt animam Dei notilia imbutnm esse, ut narium,Tatianum, Ircnajum, Clemenlem .Mexandr.
ninrlistimor natura insitus, nomcn imniortalitati cl Miltiadem quorum qua-dam ad verbum pene
:

nmendnadi desidcrium, misoricordia in dcruiic-
:•, supponunt aliam ab islu vilnin rsse. Cum au-
iin hi sensus aniuiae, et singulishominibusnatura
|iint insiti, a Dco cos munero nccesse est. En quod
[n eo brtwi trnctntu lcpido ndmodum Tcrlullanus
Umpli(icat. LuMi>.
Magua curiositatc Vox usitnla in kvo mcdio
('i)
piscusin Aurcliano Frivola h.rr fortassiscuipiam,
: cliam in epislola illa mngni illiiis ('lementis papae
niinis levia c-isc vidcanlur, scd curiositas nihil
rrusat. Casaubonus inquif in n^Uis ad Vopics.
i(n'icri;iam (qun; vox idom cst cum curiosilnto)
actam pcdissequam philologitv ab Mart. CapcUa,
suo .\pologctico insparsit, ad quem tacito nomine
ctiam hic videtur alludere. Pa.m.
Et scntcntiarum argumcnla Legendum vide-
(5)
tur, ct argumenta sentenliarum, et postca disjun-
gondai voccs qu:v rccognflsci, scribcndumquc re
(ognosci, disjunctim. Lr: Pn.
: r ((>) Veritatis forcs pulsanl. Ilanc locutioncra vidi
ad Jacobum fratrcm Domini. ubi loqueiis de iis
qui nondum sunt Christiani, ait illos csse foris.
Lac.

Patrol. I. 23
 :

683 TERTULLIANl OPERUM PARS I. — SEIIIES I, APOLOGETICA. 684

bebitur, qui prope Christianum pronuntiarit, cum A ab extranea adversus tuos, ut vel 611 tibi eru-
8i quid prudentise aut sapientiac affectavcrit, seu bescanl, quod nos ob ea oclerint et irrideant, quae
ceremonias despucns, seu sieculurn revincens, pro te nunc consciam detineant.
Christiano denoLelur (7). Jam igitur nihil nobis erit
cum lilteris el doctrina perversae folicitatis, cui in Gap. II. Non placemus, Dominum praedicantos
falso potius creditur ^, quam in vero. Viderint si hoc nomine unico unicum, a quo omn a, et sub
qui de unico et solo Dco pronuntiaverunt.Inio nihil quod universa. Dic lestimonium si ita scis. Nam te
omuino reiatum fit, quod agnoscat Chrislianus, quoque palam et tota libcrtate, qua ^^ non licet
610 ne exprobrare possil. Narii et quod relatum domi ac foris audimus ita pronuntiare.
nobis,
est '°, neque omnes sciunt neque qui sciunt,
; Quod Dcus dederit, et, Si Deus volucrit, ea voce
conslarecon(idunt. Tanto ^' abest ul nostris lilleris etaliquem essc significus, ct ornnem iili confileris
annuant hoaiiues,ad quas ncmo venit nisi jam Chri- polestatem, ad cujus spectas volunlatem, simul et

stianus.Novum testiuionium advoco,imo omnilitte- caBteros ncgas dcos esse, dum suis vocabulis nun-
ratura notius,omni doctrina agitatiuSjOmnieditione Saturnum, Jovem, Martera, Minervam.
cupas,
vulgatiuSjtoto homine majus, id est Nam solum Deum conlirmas,quem tantum Deum
totumquodest 2'

hominis. Consisle in medio, anima (8), seu divina nominas, ut ct cuiu illos interdum deos appellas,
B
et fflterna res es secundum plures philosophos, eo de alieno et quasi pro mutuo usa videaris. De na-
magis non mentiens 12
seu minime divina, quo- tura quoque Dei quem ^* prffidicamus,nec te latet
niam quidem mortalis, ut Epicuro soli videtur, Deus bonus est *-', Deus benefacit, tua vox est.
eo magis (9) raentiri non debcbis '% seu de coelo Plane ea dicis, sed homo malus scilicet ^*, contra-
exciperis,seu de terra conciperis, seu numeris, seu ria propositione obliquc et figuraliter exprobrans,
atomis concinnaris, seu cum corpore inceperis '*, ideo malum hominem, quia a Deo bono abscesse-
seu post corpus induceris, unde unde '^ et quoquo rit. Etiam quod penes Deum bonitatis et benigni-
modo hominem animal rationale, sensus et
iacis tatis omnis benedictio inter nos summum sil disci-
scientiea capacissimum. Sed non eam te advoco, plinae et conversationis sacramentum, Benedicat te
quae scholis formata, bibliothecis exercitata, aca- Deus, tam facile pronuntias, quam " Christiano
demiis '^ partam " sapientiam
et porticibus Attici necesse est. At cum ^^ in maledictum -* convertis
ructas '^ Te simplicem et rudem et impolitam et benedictionem Dei, perinde dicto omnem super
idioticam compello, qualem '° habent qui te solam nos potestatem ejus consistere secundum nos con-
habent, illam ipsam de compito, de trivio, de fiteris. Sunt, qui etsi Deum non ^» negent, dispec-

textrino totam.Imperitia tua mihi opus est, quo- torem plane et arbitrurn et judicem non putent:
niara aliquantulas peritiaj tuae nemo credit. Ea in quo utique nos maxime rejiciunt, quid ad istam
exposLulo, quae tecum in hominem ^" infers, quae disciplinam metu praedicati judicii transvolamus ;

aut ex temetipsa, aut ex quocunque auctore tuo sic Deum honorantes ^°, dum curis observationis,

sentire didicisti. Non es, quod sciam, Christiana ;

et molestiis animadversionis absolvunt,cui ne iram
fieri enim, non nasci solet ^' Christiana (10). quidem 612 (13) ascribunt. Nam si Deus (in-
Tamen nunc a te testimonium flagitant Christiani, quiunt) irascitur, corruptibiiis et passionalis est

Variffi lectiones.
» Cum in falso ejus creditur Fei. Cod. Rigalt. '« Relatum sit Jun. Rigalt. " Tantum Jun. ^^ Menlieris
Latin. et Ciaconius. '* Debens Wouw. Rigalt. '* Inciperis Jun. incipis Rig. ^^ Jnde Rig. "• Academicis
Paris. '' Pasta Rig. '« Eructas Wouw. '«"Te add. Rig. 20 Tecum homini Rig. ^' Soles Wouw. Rig. "
Quia Rig. " Nam abest Rig. ^* Quam Big. ^^ Bonus Rig. 2« Plane addicis sed homo malus scilicet Rig. : ;

^^'
Christiane, alii. ^^ Quum in maiedictum convertis benedictionem Dei Ju7i. Rig. in abeit Lat. Veneta;
Rhen. Pam. et Sem. legg. cum id maledictum convertis in benedictionem Dei 29
Negant Rig. ^" Inbono-
rantes Jun.
Commentarius.
{7)Denotetur. Hoc verbum hic el saepe alias in [) ad quem minime pertines. Rio
malam partem sumitur. Hieronymus de suspecto (10) Non nasci soies Christiana. Anima scilicet
contubernio « Vos cunctorum digiti denotabunt,»
: per fidem regeneratur, sicuti corpora a parentibua
id est infamabunt. Lag, generantur, ut habet Catech. 1, C^rillus Hierosol.
(8) Consiste in medio, anima. Prosopopoeia ad Terluilianus ipse dixit in Apolog. c 18 Fiunt, :

animam, a qua testimonium adversus gentes de-
poscit, in qua persistit, usque ad linem cap. 4.
Varias autem, de quibus hic paucis, Epicuri alio-
rumque philosophorum de anima opiniones latis-
sime recenset infra lib. de anima. Hoc unum id
dicam, nondum cum haec scriberet, fuisse Aucto-
rem in errore de anima traduce aut corporea.PAM.
(9) Eo magis menliri non debens. In exemplari-
bus legitur, yVon debebis. Animam compellat Si
nonnascuniur Christiani, quae verba exscripsit B.
Hieronymus, habeiiturque epist. ad Lselam. Mitto
hic quosdam iegere solet, non, soles Le Pr.
{ii) Non placemus, Deum. Rigaliius Dewm iegit
cum Pamelio, cum tamen Lacerda Dominum ha-
beat, suamque lectionem ex codicibus probet, et
locis bene multis quibus utitur. Le Pn.
(12) At cum in maledictum. Pamelius hal)et per-
: peram « At cum id maiedicium convertis in be-
:

divina, inquit, et aetcrna res es, eo magis non nedictionem Dei, »perperam, inquam nam nuo- ;

mentiris, cum sit turpe et indignum Deo men- quam prfficessit maledictum, ut notat Latinus,
dacium. Si minimedivina res es, eo magis mentiri cujus est lectio.quam sequor. Lac.
non debes, ut testimonium dicas in gratiam Dei, (13) Cui ne iram quidem. Fortassis hoc ad erro-
685 DE TESTIMONIO ANIMvE. 686
Porro quod palitur, quoflque corrumpitur, etium A. Cap. III. Enimvero cur" dasmonia affirmamus
inleritum potest capere, quem Deus non capit. At esse? sanequasi non et probemus, qui ea soli de
iidem aniniam divinam et a Deo conlatam
aiil)i corporibus exigimus (18j. Aliqui Chrysippi adsen-
tostimonium ipsius animae,
confitentes, cadent in lator C13 (10) illuditea ", et esse, et abomina-
retorquendum adversus opinionem superiorem. Si tionem sustinere, exsecrationes tuae respondent.
enim anima aut divina aut a Deo data cst, sine Dfemonium vocas, hominem aut immunditia, aut
dubio datorem suum novit. Et si novit, utique et mahtia, aut insolentia, aut quacumque macula,
timet, ut tantum postremo auctorem (14). Au non quamnos daemoniis deputamus, aut *'ad necessi-
timet, quem magis propitium volit, quam iratum ? tatem odii *' opportunam. Satanam denique in
Undo if^^itur naturalig timor animce in Deum, si omni '•«
aversatione et aspernations et detestatione
Dcus non " novit irasci ? Quomodo timetur, qui pronuntias (20), quem nos dicimus malitia; ange-
nescit ofTendi ? Quid timetur, nisi ira (15)? unde lum, totius erroris artificem, totius saeculi inter-
ira, nisi ex animadversione ? Unde animadvsrsio, polatorem, per quem homo a priraordio oircum-
nisi dt; Dci '^ judicio ? Undejudicium,niside potes- ventus, ut pra;ceptum Dei excederet, et propterea
tate Cujus potcstas suriima,nisi Dci soliu3?Hinc
.''
in morlem datus, exinde totum genus de suo

crgo anima, de conscientia suppetit domi ac „ semine infectum, suae etiam damnationis traducem
tibi,

foris, nulloirridente vel prohibente praedicarc,D(;MS fecit. Sentis igitur perditorem tuum. Et licet soli

videt omnia, ot Deo commendo et Deus reddet, et illum noverint Christiani, vel qua;cunque " apud
,

Deus inter nof judicabit. Unde hoc tibi non Chris- Dominum secta, et tu tamen eum nogti, dum
tianae ? Atque"id plcrumque et vitta Cereris re- odisti.
dimita (16), et pallioSaturni coccinata et deae ^^lsi- Cap. IV. Jam nunc quod ad necessariorem senten-
dis liritnata (17) ? In ipsis denique tcmplis Deum
'^ liam tuam spectet, quantum » et ad ipsum statum
judicem impiorns, sub /Ssculapio stans, Junonem tuum tendit, affirmamus, manere posi vita; dis-
te
in aere exorans ^^, Minerva;" calceans'*' furvis ga- punclionem, et expectare diem judicii, proque
leam ^" formis *°, et neminem de praesentibus diis meritis (21) aut cruciatuidestinari, aut refrigerio,
contestaris in tuo foro aliunde judicem appelias,
: utroque sempiterno. Quibus sustinendis necessario
in tuia lemplis alium deum paleris. testimonium tibi substantiam pristinam, ejusdemque hominis

veritatis, quflo apud ipsa damonia testem '''

efficit maleriam, et memoriam reversuram,quod et nihil
Christianorum ? mali acboni sentire possis, sine carnis passionalis

Variae lectioues.
'1 Vult liigalL " Dei abest liigalf.. 33 Adeo Ju7i. liigalt. '' Et deae abesl liigall. ^s Lino tecta Jun.
*^ JEvQ exauriins Rigall, ^^'
Minervam Panj. ^* Calcias /'arj*. ^" Furnis Paris. farris Rigalt. *" Mi-
nerva; furvis galcam formis calceans yioi. *'Te testem efficit 7««. *- Cum liigalt. " E-a abcst Rigalt.
** Et IFoMwer. *'' Importunum /{tg^a/^ odiis opportunum /uj?. *' Vexatione Pans. '•''
Vel queecunque
capit Latin. sapit Ciaconiiis.''^ In quantum Jun.

Commentarius.
rem Tcrtulliani vorgit, quo Deum corporeum ali- hoc etiam Judaeos prjBstitisse adfirmat Trenius,
cubi fucit, ot proiiidc passionibus obnoxium, nisi lib.XI, cap. 5, etiam postquam in eorum olea ex
iram Dci improprie accipiamus, sicuti alii Patros oleastro insiti sumus. Rio.
pro vindicta Dei. Pam. (19) Aliqui Cfirysippi assenlator. Est plane Ter-
(14) lit lanlum poslremo auctorem. A quo scili- tulIianicum,n/j7H< pro a//(}in'.';.Videtur autcm Chry-
cet tnl ijeneliciis adaucta et ciiinulala cst. sippusphilosophus (de quo latius infra lib. de
[\h) Quid limclur nisi ini Iram, inquani, ait
'/ Aninui) dsemonia iliusisse. libro quantum apparet
timendam, ejus est naturae, ut naluram in-
qu<Te de Divinationc, quom citat Lactantius, lib. i. Pa.v.
vertat. Idoo cnini illam Nicetas David in Vila Igna- (20) Satanam denigue in omni aversatione pro-
tii cpiscop. C('«,^/(in/j>?op.Trapa(f'j(T'.v vocat, quasiro»- nuntia.t.ErgoSalanoevocabuIum usurpatura Graicis
tra naturam, ot EKJTajtv, qua3 naturam depravat. aul Latinis nondum Chr-stianis ? etenim alloqui-
Lac. tur aniniamnon Christianam. Minime vero sed :

(IG) Vitta Cererh redimtta. Frustra adducunt Malum dixore nota interjcctione apud Comicos
coronam Cercris .«^picoam, cum Tertiillianus vilta- avnrsantium aliquid.aut a?pernantiumac detestan,
tam dicat. Moris enini fiiit viltas capiti apponero, tium. Tcrenlius. hunucho : « Qui, malum, alii ? »
auctorn riinio, lib. xviii, c. 5. Imc. Plantus, Epidico: Qiicc, malum, ha>c impudentia
<i

(17) Et hidis lintcala Pallio scilicot : ut Salurni est? At Christianis Malus ahsoluto ponitur pro
V)

coccincum fuerit Isidis linleum. Etonim fuit et Satana.Rt hoc looovicissim Tortullianus Satanam
fialiinni muliebrc. In nxompl.iri Et done legilur; «i posuit pro Malo. Ric.
sidis lintoata. » .\djectum doa» vocabulum puta- {2()_Proi]ue meritis, etc. Auctor libri de Fide,
vimus ab iis, quinomcn Isidis quasi minus notum D pag. 'i5 « Mabituri nnusquiscrue nostrum specialem
:

declaratione aliqua indigere crcdidcrunt. Nam cur rosurrcclionem, pro niorito lidei ac vitne, sive ad
lais (lea potius dicalur quam Cores, Juno.Minerva? rcfrigorium sive ad uslionom. » Vide quffi ad illud
quashiosnis simpliciter nominibus appellantur. Scptimii Modico quoqun delicto mora ressuroc-
:

l\i<'- —
hidis linteala. Quai dca Hotnanis Cores tionis expenso, pag. ."i38. Rig. Locus pro ope- —
dicitnr, ea Isis ost apud .''Egyptios. Lr Pr. rum meritis, qualos alibi complures. En vero rur-
{^^) Qui ea soli de corporibus c.rigimus. Sic lib. sus vocom obsoletam, pa,<!sionalis pro passioni ot>'
tic .inima,
pag. 30'i « Chrisliana potestas vim
:
no.via. Pam.
latam perniciossimam sola traducit.» Et tamen
 :

687 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 688

I
facultate, et nulla ratio sit Judicii sinc ipsius exhi- ^ raortem, si nulla scnsus perseverantia, si denique
bitione, qui meruit judicii passionem. Ea opinio nihil cs ipsa ubi corpusreliquisti:cur mentiris inte
Ghrisliana etsi honestior multo Pylhagorica, quro quasi aliquid ullra yaV\ possis? Irao cur in totum
tfl non in bestias translert; etsi plenior Piato- times raorlem, si timendum post
nihil est " tibi
nica, quae tibi eliam dotem corporis reddit : etsi mortem, quia nec experiundum post mortem (27)?
Epicurea griitior *', 614 qu(B te ab interitu de- Nam etsi dicere" potes, ideo 015 mortem ti-
fendit : tamen propter ''"
suum nomen soli vani- meri, non ut aliquid minantem, sed ut com-
^^

tati et slupori, el ut dicitur, praesumptioni depu- modura vitas amputantem atquin cum et incom- :

tatur (22). Sed non erubescimus, si tecum erit modalonge plura vltaa pariter''^ excedas, et lucra-
nostra praesumptio. Primo enim cum alicujus de- tione^" gravioris partis metura diluis, nec jara
functi recordaris, misellum vocas eum non utique
: tiraenda est araissio bonornm, quae altero bono,
quod de bono vitas ereptum ", sed ut poonai et id estincomraodorum pace, pensatur. Non est ti-
judicio jam ascriptum. Cajterum alias securos vo- raendum(28), quod nos liberat ab omni timende-
cas defunctos. Profiteris et vitas incommodum, ct Si times vita decedere, quia optiraam nosti certe ;

mortis beneficinm. Vocas porro securos,si quando raortem timere non debes, quam malara nescis.
extra portam (23) cum obsoniis et "^ matteis (24 At cura malam. Non scires autem raa-
tiraes, scis
tibi potius parentans ad busta recedis (25), aut a " lam quia nec timeres,si non scires aliquid esso
bustis dilutior redis. Atego sobriam tuam sen- post mortem, quod eam malara faciat, ut tiraeas.
tentiara exigo ;
misellos vocas mortuos, cum de Oraitlaraus nuncnaturalera formara timendi raor-
tuo loqucris, cum ab eis longe es. Nara in convi- tera.Nerao liraeat. quod evaderenon potest. Ex al-
vio ^^ eorum quasi praesentibus et conrecumben- tera parte congredior, laetioris spei post raortem.
tibus Bortem suara exprobrare non possis, debes Naraoranibus fere ingenitaest farasepost raortem
adulari propter quos '* Isetius vivis.Misellum ergo cupido. Longum est retexere (29) Curtios (30) et
vocas, qui nihil sentit ? quid quod ut sentienti Regulos, vel Gr<T3Cos viros, quorum innuraera "
maledicis, cujus^^ memoriara cura alicujus offensae elogia sunt conteraptee mortis propter posthumam
moreu facis. Terram gravem imprecaris (26), et famam. Quis non hodie memoriaepost mortera fre-
cineri penes inferos torraentura. ^Eque ex bona quentandae ita studet, ut vel litteraturffi operibus,
parte, cui gratiara debes, ossibus et cineribusejus vel simplicilaude morum,velipsorum sepulcrorum
refrigerium coraprecaris, et ut bene requiescat ambitione, nomen suum servet (31) ? Unde ani-
apud inferos cupia. Si nihil passionis est tibi post i.

Variee lectiones 1
*^ Gravior. Rig. "" Suum abest Latin. Rigalt, solum Lalin. Rigalt. ^* Non uti de bono vitse deceptum
Lat. Quod abesl Jiin. uti de bono Rig. ^^ Et mattyis Jun. °^ Eorum ahest Rig. quum addit Lat.
^* Lautius Czacon. '^'^
Si add. Jun. " Ma/m- si nihil es? tibi timendum p, raortem Dici potest Rig. ;'
"''

'8 Ultra quid Rig. ^* Excedant Veneta. ^^ £a lucratione Jun. " EUogia Jun.

Commentarius.
(22) Prxsurmptionideputatur. Resurrectio hoc C « De
raortuis loquor, qui nulli sunt. » Rig. —
nomine ennuntiabatur a gentilibus.Ghristiani enira Proverbialis hsec est forraula :Sit lihi terra gravis,
prajsumptuosi vocabantur. Ita
gloriosi hoc titulo, ut et altera sub hujus capitis finera Abiit jam el :

Apuleius, lib. ix, Christianam feminam lancina- reverti debet, quae etiamnum vulgo quoque Teu-
bat: « Tum spretis atque calcatis divinis numini- tonico in ore est. Pam.
bus, in vicem certaj religionis, mentita sacrilega (27) Qnia nec experiundum post mortem ? Semper
praesumptione Dei,quem praedicaret unicum, » etc. haec particula significat partem, autlocum, ut qua
Lac. parte, quo loco. Ergo cur times mortem, si nihil
:

Exlra porlam. Cantura erat et prohibitura

(23) tiraendura post raortem, eo loco aut parte, qua
olim Romse atque legibus 12 tabularum, ne quis nihil experiundum post raortem? Lac.
intra urbem sepeliretur aut ureretur. Unde Juve- (8) Non est timendum, etc. S. Chrysostomus
nal. Salyr. i ad pop. hom. 21, nihil ex raorte timendum docet
quoniam ad meliorera vitam et optabiliorem, •/.ai
Experiar quid concedatur in illos TtacTYj; (i7:Y]XXxY|J-^>v)v iviofJLaXtac; tendimus. Sicque
Quorum Flaminia tegitur cinis atque Latina. Le Pr. Seneca etiara epist. 102 ;
« Proinde intrepidus
:

horam illam decretoriam prospice non est animo ;

(24) Cum obsontis hic et matteis. Ccrtum est suprema, sed corpori. » Le Pr.
matteas esse convivia illa feralia, quae in sepulcris (29) Longum esv retexcre. Notior est Curtiorum
fieri consueverant legendura porro videturnja////i5
; et Reguli qni pro patria mortemoppetierunt,histo-
Nam apud Athenseum MaTxjrj Tiav TroXuxsXt? Q ria, quam et pluribus sit opus. PosUiumam famam
'e62<T|xa,

ferculum.
id est, «
» Le Pr.
Mattya opiparura quodlibet est postea metaphorice dixit, eam quse post raortem
perdurat. Pam.
I
(25) Ad busta reccdis. Reccdcre eos dicit, qui (30) Curtios. Hic est ille qui se diis Manibus di-
extraurbem ad busta parentatum ibant. Rig. cavit pro salute patriae cura enim ingenti hiatu
:

(26) Tcrram gravem imprecaris. Plinius, lib. XI, desedisset terra in medio foro, responsuraque ac-
ubi de Terra: « Cu.ius nuraen ultiraum jara nu lis cepissent Romani non coiturara labera, nisi ali-
impreceraur irati grave; tanquam nesciaraus hanc quis ex nobilibus eo se dejecisset, Gurtius vitam
esse solara quae nunquara irascatur homini. » Jam impendit patriae. Lac.
suam Virgilius vii
nuUis, id est mortuis. Gicero, Tusculanarum i (31) Nomen servet. lib.
 ,

689 DE TESTIMONIO ANIMvE. 690

ina '^^
hodic uffecture aliqniil, quod velit poat mor- A. nitatom ejus, nemo mortem, ncmo inferos loque-
tem, ct tantopcre pra?pararo, quod ^* sit usura batur mcndicabat sermo, opinor, imo nec ullus
:

post obitum, si nihil de postero scirot ? Sed for- esso poterat, cessantibus eliam tunc, sine qui-
sitan de scnsu post exccssum tui certiorcs, quam bus etiam hodie jam beatior, et locupletior,
de resurrccliono quandoquc, cujus nos prajsum- et prudeutior esse non potest, si ea quaj tam fa-

ptores dcnotamur. Atquin hoc quoque ab anima cilia, tam assidua, tam proxima hodie sunt, in
pracdicatur.. Nam si do aliquojam pridcm dcfuncto ipsis quodammodo labiis parta, retro non fuerunt

tanquam ** vivo quis reqiiirat, pra) manu occurrit antcquam litteroe in saeculo germinasscnt, ante-
dicere : Abiit jara (32) et rcverli debet. quam Mercurius (opinor) natus fuisset. Et unde
Cap. V. animae quanto
HcEC testimonia vcra, ordo ipsia litteris contingit, nosse ''*
617 et in

lanto simplicia quanto simplicia, tanto vulgaria

; ;
usum luquftl» disseminare, qua; ulla unquam
quanlo vulgaria, tanto communia quanto com- ;
mens concoperat, aut lingua protulerat, aut auris
munia, tanto naturalia quanto naturalia, tanto ;
excopcrat? Atenim cum divinse Scripturae, quae
divina. Non •"*
619 putem cuiquam frivolum et penes nos vel Judsoa sunt, in quorum " oleastro
frif^idum videri posse, si recogitet naturaj maje- insiti sumus, multo saicularibus litteris non mo-
Blatcni, cx qua ccnsetur auctoritas animffi. Quan- dica tantum aetatc aliqua antecedant, ut loco suo
B
tumdcdorismagistrffijtantunnadjudioabisdiscipula). cdocuimus ad fidem earum demonstrandam ; etsi
Magistra natura, anima discipula. Quidquid aut anima, utique de
ha;c eloquia de litteris usurpavit
illa edocuit, aut ista perdidicit, a Deo traditum nostris credendum crit, non de vestria quia po- :

est, magistro scilicct ipsius magistra;. Quid anima tiora sunt ad instruondam animam priora, quam
possit dc principali institutorcpraBsumcre,in te est postera, qua3 el ipsa a prioribus instrui sustine-
ffistiinare do ea quae '^"
in te est. Senti illam, quse bant(.3i); cum, etsi dc vestris instructam conce-
ut sentias ofncit ! recogita in prassagiis vatem, in damus, ad origincm tamen principalem traditio
omnibus augurem, in eventibus prospicem.Mirum pertineat, nostrumque omnino sit, quodcumque de
si a Dco data homini, novit divinarc. Tam mirum nostris sumpsisse et tradidiise contigit vobis.Quod
si eum a quo data cst, novit. Etiam circumventa cum ita sit, non multum referl, an a Deo formata
ab adversario, mominit sui auctoris, et bonitatis, sit animae conscientia, an litteria Dei. Quid igitur

et decreti ejus, et e.xitus sui et " adversarii ipsius. vis,homo, dehumanig sententiis litterarum tuarum
Sic mirum, eadem canit, qua) Dous
si a Doo data, exisse haec in usus communis callositatera (35)?
8ui dcdit Scd qui ejusmodi
nosse. eruptioncs '''*
Cai'. VI. Crede itaquo tuis, et de commentariis no-
animaj non putavit doctrinam essc naturai et *" stris tanlo magis crede divinis.sedde animseipsiua
congonitao et ingenitae conscientiaa tacita com- C arbitrio perinde crede naturffi. Eligo quam ex his
missa '"', dicet potius diventilatis invulgus opiuio- fidclius sororem observes veritatis (30). Si de
'"'

nibus, publicutarum " litterarum usum, jam et tuis litteri.s dubitas, neque Deus, neque natura
quasi vitium corroboratum taliter sermocinandi. mcntitur ut et naturae et Dco credas, crede ani-
:

Gerto prior anima, quam littera (33) et prior ; ma3 ; ita fiet, ut et tibi credas. llla certe e«t, quam
Bernio, quam liber et prior sonsus, quam stylus
; ;
tanti facis, quantum " illa te facit : cujua es lo-
et prior homo ipse, quam philosophus et poeta. tus : qutn tibi oinnia est ; sino qua nec vivere
Numquid ergo credondum est. ante litteraturani et potos nec mori ;
propler quam Deum negligis (37).
divulgationcm ejus mutos absquc hujusmodi pro- Cum enim times fieri Christianus, 618 eam con-
nuntiationibus homincs vixisse ? Nemo Dcum et bo- veni : cur alium colens, Deum nominat? our, eum

Variec lectiones.

" Animn3 Rig. Qujq (,/ 63 qq ^^^1^"^s

^jg "Puto liifj. Est in te l\ig. ^'
Et ahest Paris' ^'^

" Eruptionis IKouwer. ^i abest liig. Tacite commissam iro«H'<?r. " Publicatum yuH, "'Contigit?
^'^ "'"

Unde nosso 7««. ^* In quorum oloa cx oleastra ineiti Bumus Latl. liigalt. •"Fidelibus Rig. Quanti ''^

JUH.

Commentarius,
JEneidos do Cajeta iEnesa nutrice paria ferme D — Prior miima qua)ii littera. Idem argumentum
babet : conlicit magnus Antonius teste Athanasio in ejus
Yita, contra philosophos quosdam. Lac.
Et uuDc servat bouos seddm tuus, ossaquo uomen
Hesperiu iu magua, si qua est ea gloria,8igual,Le Pr. (34) Imtruit sustinebant. Hoc est, exspectabant.
RlG.
(32) Ahiit jam. Votercs mortuit:^ est dicebant (35) In usus conswninis callositaton. Consuctu-
eitit, ahiit,ahii.t ad pliircs. .VpuJ Kestum ctiuin abi- diiiein signilicat, qua; Ion^'o usu veluli callum ob-
tio pro inurlo suniitur. Lk Pr. duxit.
(33) Ccrte Locus isle,
prior aui))ia qiiam litlera. (36) Soroi-on ohscrves rcritatis. Id est, quaj pro-
quandoquidem paulo post hanc animnj loquelam pius ad veritatem accedat, tf,; iXT.Oetac dSsXoi^v.
traditioiicin nuncupat, optimo potcst adaptari ad Le Pr.
traditionuin occlosiast. auctorilatein, quippe (juo! (37) Propter quam Deuin ncgligis. Qui scilicet
libris omnibus et stylo, id est littcratura omni tinies fieri Christianus, ne nobiscum pro nomiDC
priorcs sunt. Pam. Christi animam, hoc cst vitara, ponas. Rig.
691 TERTULLIANI OPliRUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETIGA. m
maledicondos spiritus denolat, da?monia pronun- \ communis. Deus ubique (-41), et bonitas Dei ubi-
tiat ? Gur ad coclum contestatur (38), et ad terram que daemonium ubique, et maledictio daemonii
:

detestatur ? Cur alibi servit, alibi vindicem conve- ubique, judicii divini invocatio ubique. mors ubi-
nit (39) ? Cur de mortuis judicat? Cur verba habet que, et conscientiu mortis ubique et testimonium
Christianorum,quosne"auditosYisosquevult?Cur ubique. Omnis animasuo jure proclamat,quae no-
aut nobis dedit ea verba, aut accepit a noLis ? bis ne ^" mutire conceditur. Merito igitur omnis
Gur aut docuit, aut didicit ? Suspeotam habe ''^
con- anima rea et testis est, in tantum et rea erroris,
venientiam praedicationis in tanta disconvenientis in quantum "' testis veritatis ; et stabit ante au-
conversationis. Vanus es, si huic linguae soli aut las (42) Dci die judicii, nihil habens dicere. Deum
Graecae, quac propinquae inter se habentur (40), praedicabas »-, et non requirebas daemonia abo- ;

reputabis ejusmodi, ut neges naturae universita- minubaris, et illa adorabas judiciuin Dei appel-
;

tem. Non Latinis neo Argivis solis anima de coelo labas, nec esse credebas ; inferna supplicia prae-
cadit. Omnium gentium unus homo nomen est ", sumebas, et non prascavebas ; Chrislianum nomen
una anima, varia vox, unus spiritus, varius sonus, sapiebas, et Chrislianum persequcbaris.
propria cuique genti loquela, sed lequelae materia

Varise lectiones.
" Nec fltgi. " Habes /mw. " Unus homo, varium noraen
fitg-, est 7un. Bigalt. Omnium gentium va-
rium nomen est Wouw. ^o
^q^ Wouwer. Rig. " Et add. Rig. »» Nihil habens dicere, sed audiens dice-
re, Deum praedicabas, Jun.

Commentarius.
(38) Cur ad coilum conteslatur. Notat Macrobius, g ut redemptorem et assertorem, quemadmodum ad
lib. III, cap. 9, et Servius, lib. Mncid. vete- m leges 12 tab. hunc locum citans latius interpreta-
jes pro qualitate numinura, interdum ima, tur Rcynardus noster, cap. 8 et 9. Pam.
interdum summa respexisse. Est contestaH (40) Quse propinquse inter ae habentur. Veteres
testem palam ciere. Cicero in Verrem « Deos : enim Graecas litteras easdem penefuissc,quae nunc
hominesque contestatus. .« Idem Gic appeliat Latinae sunt. indicio esse SL-ribit Plinius, Pam.
contestatum {de Divinat.) : « Quem enira non mo- (41) Deus ubique, etc. Ubique prsesens est et
veatclarissimismonumentis contestatdconsignata- omnia replet, 6 Tiavxa^^^ou napwv xa'. Travxa TrXripuiv
que auctoritas ? » Est autem detestor exsecror, et inquit S. Ghrysostomus orat. 2 adversus Judxos.
abominor. Lac. Le Pr.
(39) Cur alibit servit, alibi vindicem convenit? X\- (42) Et stabit ante autns Dei. Rhenanus, et stabi-
ludit ad id quod supra, cap. 2, dixit « In ipsis : tis.Nihil mutandum.« Illud,«ant.e aulas Dei,»est
denique templis Deum judicem imploras. » prae- « ante palatia Dei », nisi fortasse sermo ad ovea
terquam quod hic non solum ut judicem, sed et pertineat, et legendum sit, « ante caulas Dei ; »
ut vindicem invocari ab ipsis Deum innuit, id est nihil tamen mutandura. Lac.

0. SEPT. FLOR. TERTULLIANI

AD MARTYRES
LIBER (1).

Argumentum. — Quinta persecuiione jamjam imminente sub Severo opusculum istud scripsit Septimius,
in quo martyres adhorlatur ad constantiam in fide, et alacritatem in subeundo carceris squallore, judi-
cumque decretis. Eos vero potissimum ad pacem invilat, quam qui non habebant in Ecclesia, a martyribus
petebant,

619 CAPUT PRIMUM. C gnati,qua3 vobis et domina maler.Ecclesia de ube-

Inter carnis alimenta, benedicti martyres (2) deai- ribus suis, ct singuli fratres de opibus ' suis pro-

Varise lectiones.
* Operibus Rhen. Francq. Paris.
Commentarius.
(I) Liber seu potius sermo
ad Confessores, (2) Benedicli martyres. Id est laudandi. Hoc epi-
quos Martyras ex prisco loquendi more vocat, theto martyres ornat Tertullianus, ut paulo post,
circa annum 197. judice Cl. Noisselto, exaratus imprimis ergo benedicti, etinfraad Martijres. QnoA
est, eo fere tempore abs Tertulliano adhuc ex asse Eleutherio pontifici Rom. et martyri jam defuncto
catholico, quo Severus in eos inquisiverat, qui superius etiam attribuit. Cyprianus fortissiraoa ct
partes Nigri et Albini secuti fuerant, quemadrao- beatissimos subinde vocare solet; quodam loco
dum haeo fortissimos el fideliasimos. Rhen.
693 AD MARTYRES. 694

carccrem subministrant, capite aiiquid et

priia in ^ (Epkes. iv, vobiscum
3), qui introiit carcerem.
anobiaquod taciat adspiritum quoquo ediicanduni. Si enim non vobiscum nunc introisset, nec vos
630 Carnem enim gaginari, et spiritum csurire illio hodie ruissetia. Et ideo date operam, ut iilic

non prodest. Imo, si qnod inlirmum est curatur ;

vobiscum persnveret ita voa inde perducat ad
:

ajque, quod inflrmius ^ est, negligi non debet. Nec Uominum. Domus quidem diaboli est et carcer, in
tantua ego sum, ut vos alloquar verumtamen et ; qua familiam suKm continet. Sed vos ideo in car-
gladiiitores perretissirnoa non tantum magistri et cerem pervenislis, 621 ut illura etiam in domo
praepoaiti sui, sed etiam idiotac et supervacui ^(jui 8ua conculcetis. Jam enim foris congressi concul-
que adhortanlur de longinquo, ut saepe de ipso caveratis. Noa ergo dicat : In meo sunt, tentabo
populo dictata suggesta profuerint. In primisergo, illos vilibus scidiia *
(3), affectionibua *, aut inter
benedicti, nolito contristare Spiritum sanctum se dissensionibus. Fugiat conspectum vestrum, et

Variae lectionea
^ Aug. Neander Emend. iirmiuB. ///«, Bupervacue.
^ * Odiia Fran,, inediis /{/len., pro vilibus Jun,
scidiis reposuit Higalt. * Defectionibus
mavult utilibus ; lihen.

Commeutaiius.
dum Tertulliani verba innunt (Terlul-
hffic ipsiiis }]niilitiam Dei vivi jam tunc, cum in sacramenti
liun. ad Murlyr. c. (>) « Ad hoc quidem vel
lib. : verba respondimus nem miles ad bcllum cum
:

praescntia vobis tcmpora documenta sint, quantae
qualesque persona; inopinatos natalibus et digni-
tutibus, et corporibus, et aelatibua suis exitus re-
ferunt, hominis causa aut ab ipso si contra eum
: pora atquc animi cxpavescaat.de umbra ad solem,
fecerint, aut ab adversariis ejus, ai pro eo stete-
rint. 1 Acris is iiber est ad martyres adhortatio,
qua eos Ghrislian;e religionis causa in vinculis de-
tentoa ad constanliam in tide, ulacritatem in per-
ferendo carceris squailore et impendentibua sibi
suppliciis vehementer muvet et animat, eos vero
Eotissitnum inviiai, quam qui non habe-
)otissitnum ad pacem invitat, naoe-
abant ab Ecclesia. a martyribus expelebant.
jabant
Ab initio laudat pietatom lidelium, qui inarty-
ribua in carcere constitutis aliinenta corporalia
ministrabant dein ipaos martyres horlatur, ne
; laude Martyrii libro, et in suis ad martyres et
Spiritum .sanclum cont'istari veltent, sed eum ita
cuftodiant, ut pacem et concordiam invicem ser-
vent, « quam quidem in Ecclesia non habentes, a
martyribus in carcere e.xorare consueverunt.
Et « ideo eam etiam propterea in vobis habere et
deliciis venit, nec de cubiculo ad aciem procedit...
etiam in pace, labore et inconimodia bellum pati
jrm ediscunt Sudore omnia constant, ne cor-
de sole ad ccelum. » (Id. ibid., cap. 3). Tandem,
ne tormentorum acerbitatc vinci se sinant confes-
sores, exempla virorum et mulierum gentilium,
qui ex solius vanic gloriae motivo tormenta et
mortem forliter austinerent, adducit (Id., Ibid.,
cap. 4 et 5). Nihil sane hoc brevi seruione vehe-
mentiis, aut movendis animis aptius, judice per-
docto viro Dupinio (Bibliolh. des auteurs. tom, I).
Uoc in argumento Tertullianum poatea imitatua
est beatus Gyprianus in suo de Exhortatione et
confessores Epistolis. CiTeterum ad martyrfta in ali-
quo oppido ditionis Carthaginensis, aut etiam in
n Carthagine ipaa captivos perscripsisse hunc eermo
nem Septimium.cenaent fere omnes eruditi propter
h=EC illius verba « Judicia denique non procon-
:

fovere et custodire dcbelis ut si forte et aliis

: sulis, sed Dei sustinet (TertuU. in tractat. ad
prfcatarc possitis (Id. ibid. cap. 1). » Ex Tertul- Martyr. cap. 2). Nam de proconsule Africee plu-
liani verbis viri docti coUigunt, eumdem in com- rima mentio in yotilia imperii. Lump.
lit

munion Ecclesi;e cutholicae pra3senlem tractatuin
exarusae. Factua enim Montanista hcoc omnia lu-
dibrio habuit, ut patct ex libro de Pudirilia. cap.
22. et lib. de Jejunio, cap. 12. Ut vero Tertul-
lianua martyribus ad perferendos carceria squal-
lorea animoa addat, proponit illis ipsum magis
mundum carcerom essc, et illico utilitates ex eo-
rum in carceribus detentione proHuentes enume-
(3) Inmeo sunt, tentabo illos vilibus odiis. Hano
esse Vaticanorum acripturam Pamelius testatur.
Scd martyrum inter ipsos odia et quidem vilia
fuisse nemo Christianus consenserit. Tum, ai odia
fuisse inter martyras Tertullianus tradidit, pro-
fecto futilem et frivolam afTectionum ac dissensio-
num exprobrationem adjecit. Nam quas odia eine
affectionibus ac dissenaione imo frigidissima .*

rat, ita diaserens « Segregatiestis ab ipso mun-

: fuerit Satanae techna « Martyrcs qui sunt in
:

do, quanlo magis a saeculo rebusque ejus?
Non videa alienos deos, non imaginibus corum
incurria, non solcmnea nationum diea ipsa com-
miatione participas, non nidoribus spurcis verbe-
raris, non clamoribua spectaculorum, atrocitate
vel furore, vel impudicitia colebrantium ca^deris
carceres compuisi in meo sunt, tentabo igitur eos
vilibus odiis. » Quem non quotidic hujusmodi odiis
tentat? pliam non in suo ? etiam cxfra carcerem ?
Ilaque non vidpo qua ralione defendi queat Vati-
j^
canorum scriptura. In editionibus ante Pamelium
: vulgatis legebatur « Tentabo illos vilibus inediis,
;

non in loca libidinum publicarumoculi tui impin-
punt vacas a scandalis, a tcntationibus, a recor-
: nec sensus inde boni colligitur quidquam. Etenim
dationibua malia, jam ct a persccutione. IIoc prae
Btat carcer Christiano, quod eremus prophetia
auferamus carceris nonion, secessum vocomua
etsi corpus includitur, etsi caro detinetur, omnia
Bpiritui patent. Vagare spiritu,
e_tnon stadia opaca, aut porticus longas proponens
defcctionibua, aut inter se dissensionibus. » Sed
quis sanus unquam dixerit, viles inedias f aut cur
inedias hic ullas suspicabimur, inter carnis ali-
: menta quao his ipsis martyribus domina mater
Ecclesia de uberibus suis in carcerem submini-
spatiare spiritu, strabit ? sic enim diserli*simp traditur istiua scri-
tionis principio quo salis etiam rffellitur inter-
:

tibi, sed illam viam, quee ad Dcum ducit. Quoliens
eam spiritu deumbulaveria, totiens in carcere non
eris. Nihil crus sentit in nervo, cum animus
ccolo eat (Id., ibid., cap. 2). » Poatea martyres ad
paticntiam ct constantiam adhuc cxcitarc conatur,
pretatio Hhonani, vocabulum, delertionilus, ad
rerum pcnuriam transferentis. Quare nec illao
in antc Pamolium editionea difticultalem solvunl.
Digitum ad veri fontem intendit quisquis codicem
Diviononsem cxaravit. lllic enim legitur Ten- : -<

petita ratione ab obligatione in baptismo contracta tabo illos vilibuscidiis defectionibus, aut inlerse
militandi pro servitio Doi « Sit nunc, inquit.car-
: dissensionibus. » Disjunpamus qua; prave coha;-
oer eliam Christianis moleslus voculi sumus ad : renl, et gcnuinam Auclons scripturam habemus :
695 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 696
imasua dclitcscat contractus ct torpcns, tanquarn A Judcx cxspcctatur, scd vos estis dc judicibus •*

coluber excanlatus aut efTumigatus. Nec illi tam ipsis judicaturi (5a/7. iii). Gonstristctur illic, qui
benc sit in suo regno, ut vos committat, sed inve- fructum sa3culi suspirat. Christianus etiam extra
niat munitos, et concordia armatos : quia pax carcerem sacculo renuntiavit, in carcere autem
vcslra bellum est illi. Quam paceni quidam (4) in etiam carccri. 623 Nihil intorest, ubi sitis in
Ecclesia non habentes, a martyribus in carcere soeculo, qui exlra Sceculum estis, et si aiiqua ami-
exorare consueverunt. Et ideo eam etiam propler- " vitaegaudia.negotiatioest aliquid amittere,
sistis
ea in vobis habere et fovere et custodire debetis, ut majora lucreris. Nihil adhuc dico de prajmio,
ut si forte et aliis praestare possitis. ad quod Deus martyres invitat. Ipsam interim
conversationem sasculi ct carceris comparcmus, si
CAPUT IL
non plus in carcere spiritus acquirit quam caro
Caetsra seque animi impedimenta usque ad limen amiltit, imo et quae justa sunt caro non amittit per
carceris deduxcrint vos, quousque et pnrentes curam Ecclesia?, agapen fratrum et insuper quae :

vestri. Exinde segregati estis ab ipso mundo, semper ulilia fidei, spiritus adipicitur. Non vides
quanto magis a s?eculo rebusquc ejus?Nechoc alienos deos, non imaginibus eorum incurris, non
vos consternet, 6255 quod segregati estis a n soleranes nationum dics ipsa commistione parti-
mundo ". Si enim recogitemus ipsum magis mun- cipas, non nidoribus spurcis verberaris, non cla-
dum carcerem esse, exisse vos e carcere, quam moribus spectaculorum, atrocitate, vel furore, vel
in carcerem introisse, intelligemus. Majores tene- impudicitia celebrantium caederis non in loca :

bras habet mundus, quae hominum praecordia libidinum publicarum oculi tui impingunt vacas :

excaecant. Graviores catenas ' induit ^ mundus, a scandalis, a tentalionibus, a recordationibus

quae ipsas animas hominum constringunt. Pejores
immunditias exspirat mundus, libines hominum.
Plures postremo mundus reos continet, scilicet
universum hominura genus. Judicia denique non
proconsulis, sed Dei sustinet (5). Quo vos, bene-
dicti, de carcere in custodiarum si forte Irunsla-
malis jam et a persecutione. Hoc praestat carcer
Christiano, quod eremus prophetis [Marc. i). Ipse
Dominus in secessu frequentius agebat, ut liberius
oraret, ut soeculo cederet {Luc. iv). Gloriam deni-
que suam discipulis in solitudine demonstravit
{Mailh. xvn Marc. ix Luc. ii l Petr. i). Aufe- ; ; ;

tos existimetis. Habet tenebras, sed lumen estis ramus carceris noraen, secessum vocemus. Etsi
ipsi 8 habet vincula, sed vos soluti Deo estis.
:
corpus includitur, etsi caro detinetur, omnia spi-
Triste illio exspirat, sed vos odor estis suavitatis. C ritui patenl. Vagare spiritu, spatiare spiritu, et

Varise lectiones.

A mundo abest Rigalt. Carcas Rigalt.

"^
« imbuit Seml. Luraen vos ipsi RigalL. "> Rhen. Add.
de judicibus. *^ Amisisti Jun.

Commentarius.
<t Tentabo illos vilibus scidiis. » Audierat Tertul-
lianus esse quaedam inter martyras non odia, sed
defectionum ac dissensionum semina, quibusdam
forle sio disputantibus, Scripturarura auctoritate
non prohiberi, quominus vincula sua mortemque
ipsain annumerata concussoribus pecunia depre-
carentur. Itaque hortatur, id polissimum videant
ne consilia Satanas adversus ipsos coquatvolvendo
secum ista ; Homines ego tentavi quondam, cum
in meo non erant nempe cum erant in paradiso;
; rum praetextu pullulantem coacla,haere8i et abusui
tentavi autem praestantissimo divinae cujusdam
haec intellifxenda. Mos quippe inoleverat, ut qui
prae tyrannide in carceribus detinebantur libellos
petentibus darent fidelibus in pcenitentia consti-
tutis, quorura ope pacem Dei otinebant et cum
comraunicabant. Ad indulgentia-
caBteris fratribus
rum vero auctoritatem plurimum ista conducunl
quarum forsan nimiam facilitatem arguebat olim
Cyprianus, atque superiori saeculo synodusTriden-
tina quae adversus haeresin ex abusus indulgentia-
occurrit haeresi quidem, cum definit ab Ecclesia
:

arboris fructu istos hodie, qui in meo sunt,

: pendere, concedere indulgentias (nam B. Paulus
ncmpe in carcere, tentabo quoque, sed vilibus Alexandro et Hymenaeo olira concessit) abusui :

Ecidiis. Quasi diceret Olim tentando homini,cum vero, cura « in his concedendis moderationem,
:

esset in paradiso, adhibenda fuit magni apparatus
tentatio, appptentia scilicet fructus qui de homi-
nibus faceret deos nunc vero in mco positos,
: dulg.Unde nos ad antiquos canones rejicit conci-
quippe in carcere_ ac tenebrarum regno, tentabo
nugis et quisquiliis, puta momentaneai cujusdam
vexationis formidine, aut producendas in aliquot
D juxta veterem et probatara in Ecclesia consuetudi-
I
nem, adhiberi cupit, » etc, sess. 25, Deo. de In-
liorum veluti ad Ancyranum multis in can. Neo-
caesariense, Carthag., Agathense, etc. Le Pr.
(5) Judicia denique non proconsulis, sed Dei sus-
—
\^

annos vit;c in dics mortalis desiderio dcnique : linet. Sustinet, exspectat. Rig. Nobis liceatcj
comraittam ipsos et exagitabo dissensionibus.Haec dubitare de interpretatione virorum eruditorum,
sunt parabilia et obviara atque ad manum Satanae qui in hac palaestra nomen aliquod sibi quaesive-i^
tela quasi de vilibus scopis et scidiis arborura
; runt putant nimirum ferme omnes in aliquo op
:

cremialibus. Scidiae sive scidia, unde et discidia, pido ditionis Carthag. aut etiara in Carthagine'
eunt ayJSaxs?, y.liaixaxa ^'jXwv, vilia caesarum ipsa captivos fuisse.propter hanc vocera proccnsulis
arborum^ segmina. Vitruvius lib. ii, cap. 1 Inter' : nam,inquiunt,deproconsuleAfricaB plurimafitmen-
valla scidiis et luto obslruunt. IVig. imperii.Verum pro Caesarum cupiditate
tio in Notilia
(4) Quam paccm quidam, etc. De pace seu recon- mutatos fuisse magistratus nullus igaorat. Le Pb»
ciliatione cura caeteris Chrlstianis ac Dco primum
 ;

697 AD MARTYRES. 698

non stadia opaca(O) aut porticus longas ** praf?po- A. vobis. Ncmpe cnim et athictaj segregantur ad
nena tibi, scd illana viam, quoe ad Deum ducit. atrictiorera disciplinam, ut robori /cdificando va-
Ouolies cam spiritu deambuiaveris, tolies in car- ccnt : continenlur a luxuria, a cibis lcntioribus,
ccre non eris. Nihil crua sentit in nervo (7) cum a potu jucundiore. Conguntur, crucianlur, fati-
animus '' in cojIo est. Totum hominem animus gantur quanto pluB in cxercitationibus labora-
:

circumfert, et quo velit transfcrt [Malth. y\) : Uht verint, tanto plua de victoria sperant. Et illi, in-
nutem crit cov ttium, illic erit el thesaurus lutts. Ibi quit Apostolus (I Cor. ix), ut coronam corruptibi-
ergo sit cor nostrum, ubi volumue habcrc thcsau- lem consequantnr, nos ajtcrnam consecuturi. Car-
rum. cercm nohis pro palajstra interprctemur, ud ad
sladium tribunalia bene exercilali incommodis
GAPUT III.
omnibus producamur quia virlus duritia ex-
:

Sil " nunc, benedicti, carcor eliam Christianis struitur, raollitia vero destruitur.
6514 moiostus ? Vocati sumus ad mililiam Dci
vivi jam tunc, cum in sacramenti verba respondi-
CAPUT IV.

mus'^. Nemo miles ad bellum cumScimusex Dominico pra;cepto,quod caro infirma

deliciis venit
nec de cul)iculo ad aciem procedit, sed dc papilio- 6!15 sit, spirilus promptus. Non ergo nobis blan-
B diamur,
nibus (8) expeditis ct substrictis, ubi omnis du- quia Dominus conscnsit carnem infirmam
ritia et imbonitas et insuavitas conslitit. Etiam in esso. Propterea enim praedixit spiritum prom-
pace, laborc ct '" incommodis bcllum pali jam plum "*, ut oatenderet, quid cui debeat esse sub-
ediscunt, in armis deambuhindo, campum dccur- jcctum, scilicet, ut caro scrviat spiritui, infirmior
rendo,fossammoliendo,tesludincm densando(U), forliori, ut ab eo etiam ipsam ^' fortitudinem as-
'''

Sudoro oninia constant, ne corpora atquc animi sumat. Golloquatur spiritus cum carne de com-
cxpavescant: de umbra ad soiem, de solo ad cod- muni salute, nec jam deincommodis carceris, sed
lum '", do lunica ud loricam, de silentio ad clamo- ipso agone et prc-elio cogitans. Timebit forsitan
rem, de quiete ad tumullum. Proinde vos, bene- carogladium gravem, et crucem excelsam, (et ra-
dicti,quodcunque hoc durumest, adexercitationcm biem bestiurum, et summam ignium paenam, et
virtutum animi et corporis deputate. Bonura omne carnificis ingenium in tormentis. Sed spiri-
agonem '* eubituri estis in quo agonothetcs Deus tus contra ponatsibi et carni, accrba licet ista, a
vivus est ; xyslarches, (10) Spiritus sanctus ;corona multis tamcn a;quo animo excepta, imo et ultro
ccternitatis, bravium angelica^ substantiffi, politia appetita,fama3et gloria; causaneca viris tantum, ;

in coelis, gloria in sseeula sajculorum. Itaque Epi- sed etiam a feminis, ut vos quoque, benedictae,
states voster Christus (11) Jesus, qui vob Spiritu C sexui vestro respondcatis. Longum est, si enume-
nuxit, ad hoc scamma produxit, voluit vos anto rem singulos, qui se gladio confeccrint, animo
diem agonis ad duriorcm tractationem a liberioro suo dncti (12). Defeminis ad manum est Lucretia,
conditione seponere, ut vires corroborarentur in quo) vim stupri passa, cultrum sibi adcgit in con-

Varioe lectiones.
** Proponons Fran. Parjs. '^ Cum manus 3'cm/. '* Sic /?«g'. '* Rcspondemus Seml. '* Labor est
'^
Ilhen. Dcsiccando lihen. dcnsitando l.acerda, desidcndo, vct dcsudendo alii. '" De sole ad gelu-
Lnlin, de solc ad gelum Jun. '» Finem Uigal. ^o Esse addit Franeq. *i Ipsa Fran. Varis. liig.

Commentarius
(()) Sladia opaca. Arboribus longa utrinquo 'lestiludinem densando. Omnium potima mihi vide-
sorio (liHpositis. Le Pr. tur h(oc lligaltii lcctio, (/rrj5fl?/f/o, id enim intelli-
(7) Nihil crus sentit in nervo Ncrvus hic ligni gondum censeo de tcstudine sentorum, quis
genus est multia foraminibus distinctum, quo ty- dcnsatis sentis liel^at. Junius habct desudando ;

ranni utobantur, ul martyrcs cruciarent, cruraquo forto ipsius sensum,non contemncndum.llhenanus

disjunctactluxatafrangerentur ;genus illud suppli- desiccunilo. alii dcsidenuo, alii dcsiidando, Lacerda
cii (.iraicis nonnullis est ^jXov, sed pluribus volu- (/fHSj/a^f/o rescripsit. Le Pii.
atiorum est xaXov, quee duo vocubula idem signi- (ll^) Xijstarches Spiritus sanctus. Elcganter xys-
(icant. Atquo docuit lue Scaliger CYxaXoaxeAeT; tarchem vocat Spirilumsanctum.Namhujus anxilio
diotos fuissercos apud Athonienses. Le Pr. constantiam, raarlyrcs debenl.Proinde supradixit
(H) Sed de pnpilionihus. Hhonannm sequor qui de Spiritu sancto « Si cnim non vobiscum nunc :

tontoria invoiuta cxpipditi ait, cura in castris ex- ^ introisset, nec vos hodieillic fuissetis. » Significat
tcnduntur, ot funiculis ad palos terrjB (ixoa sub- autcm Xystarohos Xysti pr;vsidcni. Uui n.
stringuntur alliganturque, no vento disturbanto (11) Uaquc epistatus vcsler Chnstus. Epistatem
corruant. Le l*«. hic accipit pro magistro qui athielis pra^est, nam
(9) Tcstudincm dcnsando. Sio habent libri vcte- utilur hac metaphora Tertullianus. Apud Alhe-
r(;s aiii vero perperam, desudtndo, aut dcsidcndo.
; nicnscs qui decemviris diurno imperio pra?erat,
Livius lil). xi.iv « Quadrato agniine
: facto, scutis ^TT a-iTTj; appella(ur Deniostheni alioqui in acie ;

Bupcr capita densatis, stantibus primis, socundis
submissioribus, tertiis magis ct quartis, postromis
etium genu nixis, fastigiatam, sicut tecta (cdilicio-
runi sunt, tcstudincm faciobant, » Lucanus lu
ln'.<j'.xi et Ttmpy.-s-i.z substites et astilos dicuntur
apud /l-llianum.quemadmodum elogan^issime vertit
Thessalonicensis Gaza. Hmen*.
(12^ .inimosuo i/hc/i. Pra'olarc:nam marfyr verus
:

Ut taiuen hosliles densa testudiue uiuros, non debet sequi ductum suum, sed Dei non se in- :

Tecta subit virlus Hio. — lerficere, sed tunc cadere cum Deus vohierit. L.\c.
699 TERTULLIANl OPEUUM PAUS I .— SERIES I, APOLOGETIGA. 700
spectu propinquorura, ut gloriam oastitali suce pa- A Igitur, si tantum terrenae gloriae Ucet de eorporis
reret (l3),Mutius (l/ij^qui inanum suam dexleram et animi vigore, ut gladium, ignem, crucem, bc-
in ara cremavit, ut hoc faclum ejusfama haberet. stias, tormenta contemnant, sub praemio laudis
Minus fecerunt philosophi Heraclilus (15), qui ee
; humanae, possum dicere, modicaj eunt istae pas-
bubulo steroore oblitum exussit item Empedocles, ,•
siones ad consecutionem gloria) ccelestiset divinffl
qui in ignes iEtnaei montis dissilivit ; et Peregri- mercedis. 5i tanti vitrum, quanti margaritum ^'
nus, qui non olim se rogo immisit cum feminae ;
(17) ? Quis ergo non libentissime tantum pro vero
quoque contempserintignes Dido 22 ne post vi- : habeat erogare, quantum aUi pro falso ?
ram dilectisaimum nuberecogeretur; item cum ^'
CAPUT V.
Asdrubalis uxor, quaejaa^ ardcnte Carthagine ma-
ritum Buum supplicem Scipionis videret, cura
OmUto nunc gloriae causam. Eademomnia Sfflvi-

filiis suis in incendium patriae devolavit. Hegulus, ticB et cruciatus jam apud homines
certaraina
dux Romanorum, captus a Garthaginiensibus cum
affectatio (18) quoque morbus quidam animi
et

se unum pro multis captivis Carthaginiensibus conculcavit. Quototiosos affectatio armorum ad

compensari noluisset, maluit hostibus reddi et in gladium locat ^^ ? Certe ad feras ipsas afTectione
arcffl genus stipatus undique exstrinsecus descendunt, et de morsibus et de cicatricibus for-
clavis t»
transfixus, tot cruces sensit. Bestias femina libens mosiores sibi videntur. Jam et ad ignes quidam se
appetiit, et utique aspides, serpentes tauro autoraverunt, ut certum spatium in tunica ar-
vel
urso horribiiiores, quas Cicopatraimmisit dente (19) conGcerent. AUi inter venatorum tau-
sibi, ne
in manus inimlci perveniret. reas scapuUs patientissimis inambulaverunt. Haec,
Sed mortis metus
non tantus est, quantus tormentorum ^*. Itaque, benedicti, non sine causa Dominus in sfflculum

cessitcarnifici 23 meretrix626 Atheniensis admisit, sed ad nos et nunc ^^exhortandos, et in

? quaj
consciaconjurationis, cum propterea torqueretur iUo die confundendos, si reformidaverimus pati
a tyranno.et non prodidit conjuratos, et novis- pro veritate in salutem, quae aUi affectaverunt pro
sime linguam suam comeslam in faciem tyranni vanitate in perditionem.
exspuit, ut nihil agere se scirent tormenta, etsi CAPUT VI.
uUra perseverarent. Nam quod hodie apud Lacc- exempla constantiae omittamus de afle- Sed hfflc
daemonas solemnitas maxima est, oia{jia(n:(Ywai<;,ctatione venientis. Convertamur ad ipsam condi-
id est flagellatio (16), non latet. In
quo sacro tionis humanae contemplationem, ut et illa nos
ante aram uobiles qui(|ue adolescentes flagellis
instruant, si qua constanter adeunda sint, qua et
affliguntur, astantibus parentibus et propinquis,
invitis 627 evenire consueverunt. Quotiens enim
et uti perseverent adhortantibus.
Ornamentum C incendia vivos cremaverunt (20) quotiens ferffi, et !

enim etgloria depulabitur majoie quidem titulo, in silvis suis el in mediis civitatibus clapsae ca-
si aniraa potiua cesserit plagis, quam corpus. homines devoraverunt
veis (21), 1 quot a latroni-

Variae lectiones.
CumRhen. ^^ Caia abest Pam. ^4 Quantura tormenti. Non itaque cessit carniflci, etc. /mh. itaque
nec cessit Latin. 25 Carnificis Semt. ^e -'
TanU vUreum quanU verum margaritum
^^93 Fran. ? /f/tf/t.
*" Fortasse
vocat Jun. 29 Xuac aLii.

Commentarius
(13) Ut gloriam castitati suas pareret. Non fuit (18) Apud homines affectutio. Quffi ab Ethnicia
pudiciUa3 carilas, sed pudoris inflrmitas. Augusti- paulo religiosius fieri videbantur, ea affectationi
nus lib. de Civ. Dei. Rig. tanquam morbocuidam tribuebantur, ita ulfictum
(14) Mutias dexteram suam.
Procul dubio senUt judicetur, et tantumad ostentationem, non vera
TertuIUanus Mutium ex eo vulnere crematae dexte- virtus. Lac.
rae animam amisisse, quod in
nemine scriptorum Tunica illa erat pice et
(•19) In tuniea ardenle.
vidi. Ponit enim in Catalogo eorum qui quainduebantur olim sancti mar-
se volun- bitumine illita,
taria morte confecerint. Lac tyres antequam in ignem projicerentur. Tnnica
uU adnotavit Rhen., labora- ^^ dicitur molesla MarUali, Epigr. 25. lib. x, et Ju-
ii5) HeracUtus. Is,
bat morbo aquae intercutis, et cum obscuris ser- " venali Sat. 8 :

monibus assuetus homo quaerendum e medicis

]U8sisset,num eximbre siccilitatem facere possent,
juH»issei;,num Quod Uceat tunica punire molesta. Rig.
possent.
et ab Uhs ludi se putantibus fuisset neglectus,
( 0) Quotiens enim incendia vivos cremuverunt.
tnndem ipse sibi subvenire volens, hubulis excre- Omisit morborum quorumdam acutissimoscrucia-
menUs oblini corpus suuminflatum fecit.Est apud tus, et febrium, quarum incendia plerumque ty-
Laertium, Pam. rannicis terriora, certe diuturniora: quod elegan-
(16) Ata!j.aat(Ywat;, id est (liigellatio. Uujus me- ter observavit ad Epictetum suum Arianus. lib. xi
rainit et in Apoiog. sub finem. Rhen. 0'j8iitoTE ouSe!; xupawoc 'i^ ttva ecTwafs, ifj-
^'''i'^'- , ,

m)
,

Tanii vitrum, qiianti Margaritum? Forma pETOi; 81 Y,a\ Ibidem ait nihii
IviauTU) -TroXXax'.;.
adagii. Hieronym. ad Laetam » Si tanti vitrum, :
referre qua via perveniatur ad mortem. Imo, si
quare non majoris preUi sit margaritum? » Et ad verum amamus, eum esse breviorem, qua duci
Demetriadem, arlhuc ad Salvinam. Sumitur ad jubettyrannus. Rtg.
explicandam ingentem rerum inaequalitatem et (21) Et in mediis civitatibus elapsx caveis. Hic
distantiam. Nam quis cnmnarat vitrura cum mar- venitmihi in mentem duarum sasvarum ursarum,
garito, nisi amens ? Lac. quas Valcutinianus Augustus alebat, earum caveas
 701 DE SPECTAGL'L1S. 702

bus ferro, ub hostibus etium cruce extincli sunt, A. t|uantae qualesque personaj inopinatos, nataiibue,
torti prius,iino et oinni conlumelia expuncti (23) I et dignitutibus, et corporibus, et aelalibus auis,
Nenio non etiam hominis causa ti*iH pati potest, exitus referunt, hominis causa : aut ab ipeo, si

quod iii causa Uoi pati dubilat. Ad hoc quidem contra eum fecerint : aut ab adversariis ejus, si

vel prajsenlia nobis tempora documenta sint, pro eo sleterint.

ConDmenlarius.
juxta cubiculum suinn locare solitus. Alteri Micae xxxix. Rhen.
aureae nomen erut, alteri Innocentiffi. Multos ill<je {2'1) Omni conturnelin expuncli. Hic audis Ter-
inoiiales laniurunt, ridenlc et hac sjcvitia deie- tuliiuni verbum gignificat nihil contuiaeliae omis-
;

ctato principc. Auctor Ammianua Marcell. lib. sum, quod illi non sint perpessi. Hhen.

0. SEPT. FLOR. TERTULLIANI

DE SPEGTACULIS
LIBER.

Cum non Romae solum, sed per provincirts etiam propler Soveri redilum vicloriamque de Albino re-
porlalam ederenlur specacul.i, libros de Speclaculis el de IdololaLria ea occasione scripsisse Terlullia-

num Gl. Nccssellus demonslravit. Nonnulli equidem conjeclanl librum de Spectaculis abs Terlulliano
composilum fuissc in Monlanismo, quia in illo iis sulTrat/ari viilelur, qui revclHtiones pelebanl (Terlull.
lib. de Spect. cap. 29). Vcrum quis nescil, el ipsos Ecclesi.-c catholicai martyres revelaliones a Deo pos-
lulassp, ut videre esl in actis {XXXV Actn sincera, Kuinari, pag. 87),
sanclarum PorpelUK el Feliciialis

quse publice in colleclis losebanlur lemporibus 280)? Adde, quod S. Cyprianus

D. Anguslini (Serm
expresse asseral, confessores de iinminenli corum marlyrio per visionom saepe admonitos fuisse (Cy-
prian. epist. II el 10). Ulul autem haec sint, cerle scopus hnjus iraclatus fuit apud Tertullianum, Chri-
slianos ipsosque catechuiiionos a speclaculis avocare, deraonstrando quaiii invorocunda sinl hujusmodi
oblectamenta, verc-e pietati cultuiqne sincero quein Deo debemus, contraria, alque iis eliam infesla qui
fastus raundi, voluplales ac idololalriam ejurarunt. Primo duo plausibilia ethnioorum argumenta remo-
vel, quoruin primum : iV(7u7 obstrepere relUjioni in animo et in conscientia tanta solntia exstrinscDUs ocw
lorum, vel aurium, ncc vero Deum offendi obleclatione hominis ; secundum : Christianos, e.xpedilum mort.
genus, ad hanc obstinationem erudiri abdicalionc voluptalum, quo facilius vitam contemnant, amputati
quasi retinaculis ejus. Explosa doin alio ridicula objeclione paganorum, quod omnia quaj tbealro inser-
viunt, terra, saxa, leones, vires corporis, vocis suavilates sint res a Deo crealx, alque propterta non re-

pudiaadae, exceplioni quorumdara Chrislianoruin asserentiura, in Scriptura sacra nullibi spectaculis

adesse expresse prohiberi, opponil illa regii Prophelae: Beatus vir, qui non ahiit in concilium impiorum,
et in via peccatorum non stetit, et in cathedra pestilenticE non sedit {Psal. i, 1). Addit dein ad hanc fugam
leneri fidoles, quia aquam ingressi lidem professi sunt, et reauntiasse diabolo et porapoe et angelis
ejus ore suo conteslati suut, el ludos ac speclacula ad idulolatriam perliuere aftirmat, a qua origineiu
suam traxisse demonslrat, atqne ludoruinnomina, eorumdem apparatuin idololatricum, loca supersli-
liosa et arles recenset. De circo disserens ail quamvis circus idolis et signis supersliliosis essel im-
:

plelus, nihilominus Chrislianos extra spcclaculorum tempus sine crimine posse inlrare, sicul in ipsa
j

, templa intrarenl, si causa intrandi culpa vacet. De circo transit ad Ihealrum parliculariler Vencri el
i Baccho consecralum indo ad alhlelarum certamina suo quKque numini sacrata, el denique ad gladia-
;

;
lores, qui suam pompis funereis originem debebanl ulliraa ha;c speclacula ad amphilhealrum perline-
;

bant. Sed praeter idololatriam, causam principalcm, alias adhuc comraemoral ralioues, ob quas specla-
cula a Christianis vilanda sinl, periculum scilicet amittendi Spiritum sanclura in commotionc passionum
nostrarum ; dattmum temporis Christiano adeo preliosi, injurias, maledicta, caluranias et convicia. Ibi

qiiippo pnblico orania nefanda producebantur, quoe alibi surama cura ccultabanlur. Qnantum a sana
r;iiionoabhorreat, ostondii, ca in Ipectaculis cupide quaerore, quae in reliquo y\\vp commercio videre vel
coinnullero pudor et horror velant. Tum 629 pergil Rerum earum imagincin, : quas lacere non licet
widere non e.rpcdit: atque Tragxdia horrenda crimina, in Conuvdia lasciviam spcctatorum och/i.< e.rhibclis.
»
Hominem ratione prxdilum, crudetem et savum este non decet, ergo etiam aspectu horrido, ubi homines
Jrucidaiitur delectari quamvis etiam nccati fuerint morte ob scelera digni. Insanum est, artcm
non decet,
.illam magni facere, cujus periti ob infamix notam honestorum hominum socictatc excluduntur. Exin larva-
Uorum prolerviam iucrepal, virisque, qui vesles muliebres ussumerenl, inlentatara a Deo raaloJiclioucm
703 TERTULLIANI OPERUM PARS I. SERIES I, APOLOGETICA. 704
memoral ;
quippe viii muliebri habilu mulierum personara in scena agebant. Poslea oslendil iternm
spoolaculorura usum esse baptismo conlrarium, ipsosqug genliles Christianos a repudio speclaculorum
dislinguere consuevisse. Tandem exempla duo adducit Ghrislianorura propler Irequenlala spectacuia
punitorum. Dein exhorlalur Chrislianos, ut in gemilibus hic vilam degant, dum gentiles voluplalibus
sese immergunt, nihiliiue magis iii volis habeant, quam cxire de hoc sajculo, ul ad Deum perveniant.
Volens aulera oslendere Terlullianus quaenam sint voluplales et oblectamenta, quae Christianos de-
cenl, scribil : « Quo3 major voluplas, quam fasiidiura ipsius voluplatis, quara saeculi lotius conleraptus,
quara vera libertas, quam
quod calcas deos nalionum, quod daemonia expellis,
conscientia integra...
quod medicinas facis, quod revelationes peiis, 690 quod Deo vivis ? Hae voluptales, haec spectacula
Christianorum, sancta, perpetua, graluila. » Tandcm agones martyrum, passionem D. N. J. Chrisli, pro-
pinquum illiua adventum, judicium exlremum, pcenas impiorum aelernas, praeraiaque bonorum, ul sedulo
contemplenlur, horlatur. LLMP.

CAPUT PRIMUM. A niones ethnicorum blandiuntur,qu39 * in ista cansa

Qui status fidei (1), quaj ratio veritatis, quod adversus nos ita argumentari consueverunt nihil :

praescriptum disciplinas. inter caetera sascularium obstrepere religioni (4) in animo et conscientia ^
errorum, etiam spectaculorum voluptates (2) ad- tanta oolatia extrinsecus oculorum vel aurium :

imat, Dei servi cognoscite, qui cum maxime ad nec vero Deum offondi oblectatione hominis, qua,
Dcum accedilis ;
recognoscite, qui jam aocessisse salvo erga Deum metu et honore, suo in tempore et

vos testiflcati et confessi estis, ne aut ignorando suo in loco frui, scelus non sit. Alquin hoc cum
aut dissimulando quispeccet. Tanta enim vis volu- maxime paramus demonstrare, quemadmodum
ptatum, ut et ignorantiara protelet in occasio- isthaec non competant verag religioni et vero ob-
^

nem (3), ot conscientiara corrumpat in dissitnula- sequio erga Deum verum, Sunt qui existiment *
tionem. Ad utrumque, adhuc forsan alicui opi- Christianos ^, expeditum 631 morti genus (5), ad

Variee lectiones.
1 Quiin Seml. ^ Tua add. Fran.^ Ista Rigalt. * Existimant RigaU. ^ Christianum Seml.

Commentarius.
(1) Qui stalus (idci. Scriptum huno librum non iJtvti? xou^ dcTTo Mwuo-oi3 xal Xptuxou (jLExaSiSa-
ad jam Christianos tantum, sed et Catechumenos B ^etev « Citius quispiam eos Moysen et Ghristura
quoa iiuctor audientes solet nuncupare, patet tum dedoceret. » Quod usurpavit Galenus, lib. iii d
ex verbis Dei servi, cognoscite, qui ma-
istis : « diff. ab Augustino, lib. de Civit. Dei, xix,
pulf. Et
xime ad Deum acceditis, » quse ad Catechumenos : Apollinis oraculum notatur, sciscitanti Porphyrio
tum ex illis « Recognoscite qui jam accessissevos
: qua ratione ab Christianismo conjugem suam re-
testificati etconfesai estis,»quod ad jam baptizatos, vocare posset, respondentis, faciliusipsum litteras
qui fidei testificationem in baptismo reddiderant, impressurum flumini rapidissimo, aut per aera
pertinet. Pam. volaturum. Rig.
(2) Spectaculorum voluplates. Illud est profecto —
Christianos, expeditum morti genus. Quasi Im-
quod dixit B.Athanasius hom. de Sem. ecaxpoTla- Qavaxtou;, pt']/oxiv8uvou;, TtapaSo). out;, TtapaxexivSu-
V£"t<; f;8ova<;. Le Pr. v£u(jiEvou?. Paulus, ad Philipp. cap. ii, de Epa-
(3) Ut ignorantiam protelet in occasionem. Tanta phrodito fJts/pt Oavaxou v)YYt>^£, 7rapa6oX£U7a;j.e-
est, inquit,voluptatum vis, ut hominem suum tam- vo<; xri 4"J'/0- Nam ita legitur in vetustiasimo exem-
diu doceri nolitvitanda esse Christiano spectacula pbiriubi et Latina versio sic habet Parabolatus :

quamdiu spectandi occasio sperabitur. Hao insania
etiam aevi sui Christianos laborassequeritur Angu-
stinus in Psal lxxv « Sunt autem multi non
digne viventes baptismo quera perceperunt. Quam
multi enim baptizati hodie circum implere quam
de anirra sua. Auctorillius versionis addubitavit,
dicendum sibi esset, parabolatus animam suam an
: parabolatus de anima sua. Eodem vero sensu auc-
tor Historise TriparL dixit artificem parabolum,\\h.
xl, sub finem Crudelis bestiae artifex, parabolus
:

istam basilicam maluerunt » Le Pr.
(4) Obstrepere religioni. Verbum pro impedire et
esse obstaculo. Omnino quod Seneca ep. 115, ob-
strigillant ; ei quod Synodus Tricastina ad Nicol.
PP. obdicere quee duo verba notare volui, ut pe-
: desperati mortem oppeterent, xaxa (};tXV irapaxa-
culiaria. Lac.
(5) Chrislianos, expeditum morti genus. Arria-
nu3 ad Epictetum, lib. iv, cap. 7, Ghristiano-
rum in obeunda morte pro Christi nomine obsti-
nationem, non furori tribuit, sed ritui et assue-
tudini
TE6-^vai
; Vt.o (jtavtai; [jlev Sjvaxai 'xt; ouxw; 8ia-
TTpcx; xx-Jxa, xai
Nos talem ritum agnoscimus, et constantissimere-
tinendura scimus imo furoren esse non negabi- ; potest illud Hesychii
! C pugnet. Quod Socrates, Hist. vii, dixerat, TrapaSo-
>,£utTa[jievoi;. Minime autem Epaphroditus aliive
Ghristiani vitam suam ita sprevisse existimandi
sunt, quasi obstinalione sola temerarii, perditiac
$tv Quod putavit M. Antonius lib. de Vita sua
undec. Verum summo judicio, summa ratione ao
prudentia paratissimi semper erant ad mortem for-
titer obeundam pro Christi nomine, hoc est pro
veritate fidei Christianse, ai:6 IStxTj; xpfffEWi;, Xe-
utto eOou? o\ Ta.liXaoJoi.
AoYtffjjtevw;, xai aefjtvax;. Rig.
—
Expeditum morti genus. Mulia in hunc locumJJ
j
Rigaltius de vo".e TtapaSoXeuaap-evo;., quibus addi
napaSoX£uaa[j.tvoi; eti; 6«-
:

mus, sed sanctum,sed divini Spiritus afflatum ve- vaxov eauxov ixSou?. Lcgcndus item Phrynichus in;
hementiorem, qui suos agat incitatos. Hujus cons- ecloge dictionum Atticarum ad vocem Ttapaod-
gloriam ethnici obstinationis appellalione
tantise Xtov. Qua de re nos nonnulla diximus in notis ad
deterere conabantur, adeoque inter proverbia Glosa. Graeco-Lat. pag. iH, col. 1, lin. 19. Lb
rerum rainime sperandarum dictitabant 6ajaov : Pr.
 . :

705 DE SPECTACULIS. 706

hanc obstinationem (6) abdicalione voluptatum (7) ^ mancipatam. Sed quia non penitus Deum norunt
erudiri, quo lacilius vitam contomnanl, amputatia 632 nisi naturali jure, non etiam familiari, de
quasi retinacuiis ejus, no dosiderent, quam jam longinquo, non de proximo necesse est ignorent ;

supervacuam ^ sibi fecerint ' ut hoc consilio po- : qualitcr administrari aut jubeat au prohibcat quaa
tiu8 et humano prospectu, non divino praiscripto inslituit '*, simul quis sit aemulus '^ ex diverso,
delinitum existimetur. Pigebat scilicet etiam per- udultcrandis usibus divinae conditionis, quia neque
severantcs in tantis voluptatibus propter Ueum voluntatem, neque adversarium noveris ejus,quem
mori. Quanquam etsi ita esset, tam * apto consilio minus noveris. Non ergo hoc solum respiciendum
tantae obslinatio disciplina! debebat obsequium, est, quo " omnia sint instituta, sed a quo con-
vorsa. Ita enim apparebit cujus vi sint instituta, i''

CAPUT II.
si apparcat eujus sint *'. Multum interest inter
Jam vero nemo non hoc quoque praj-
est, qui corruptelam et integritatem, quia multura estinter
tendat {Gen. i), omnia a Deo instituta, et homini institutorem et interpolatorem. Cffilerum omnea
attributa (sicut prfiedicamus), et utiquo honaomnia species malorum, qu.-e (S) etiam clhnici ut *' indu-
ut boni auctoris " : inter ha3C dcputari univcrsa bitata et prohibcnt et defcndunt, ex operibus Dei
ista, ex quibus spectacula instruuntur, circum '' constant. Vis ^" homicidium ferro, voneno, ma-
verbi gratia, et leonem, et vircs corporis, et vocis gicis devinctionibus (9) perfici ^'. Tam ferrum Dei
suavitalcs. Igiturnequo alienum videri posse, nc- res est, quam herbfi?, quam angeli : numquid ta-
que inimicum Doi ", quod de conditionc constet mcninhominis necem auctoristaprovidit ? Atquin
ipsius neque cultoribus Dci vitandum '^, quod
: omnem homicidii speciem uno et principali prae-

Dei non sit inimicnm, quia nec alienum. Plane et
ipsaj exstructiones locorum, quod saxa, quod cae-
menta, quod marmora, quod columnaj, Dei res
sunt, qui oa ad instrumentum terra) dedit scd et
ipsi actus sub ccelo Dei transiguntur. Quam sa-
piensargumenlatrixsibi videturignorantiahumana,
prrosertim cum aliquid cjusmodi de gaudiis ct de
cepto interemit: /Von occides (Exod. xx). Proinde
aurum, ajs, argentum, cbur, lignum. et quaecun-
que fabricandis idoiis materia caplatur, quis in
: sajculo posuit, nisi sscculi auctor Deus ? Numquid
tamen ut haec adversus ipsum adorentur? Atquin
summa ofTensio ^^ idolotatria est. Quid non Dei
est, quod Deum ofTendit ? Sed cum offendit, Dei

fruclibus soaculi mctuit amiltero Plurcs donique !

esse desiit ; et cum desiit, offcndit. Ipse homo
invenias, quos magis periculum. voluptatis, quam non tantum opus Dei,omnium flagitiorum actor ^^,

vitce, avocet ab hac secta. Nam mortem ctiam stul- verum etiam imago est (fO), et tamen corpore et
tus ut debitam non extimcscit, voluptatum etiam spirilu descivit ** a suo inslitutorc. Neque enim
sapiens ut tantam '^ non contemnit, cum alia non C oculos ad concupiscentias -* sumpsimus, neque "
sit et stulto et sapienli vito; gratia, nisi voluptas. linguam ad maliloquium, etauresad exceptaculum
Nemo negat, quia nemo ignorat quod ultro natura maliloquii, et gulam ad gulae crimcn (11), et ven-
suggerit, Doum esse univcrsitatis conditorem, trcm ad gulaj satietatem ^", et genitalia ad exces-
eamquo universitalem tam bonam, quam homini sus impudicitiffi, et manus ad vim, et gressus ad

Variae lectiones.

" Supervacuum /un. Paris. FecevSint Jun. fecerunt Rigalt^ Quamquam ct, si ita esset. Tam efc.
"^

disa'n(;;t?/ ywM. Bona, ut omnia boni auctoris Riq. '" liquum Higalt. >' Deo Paris. n/gn//. '^ Putan-
*

dum Paris. ncquc cuip.n dcitutandum Iliijalt. " Dtendam Jun. '* Admi.nistrari jubcat, qua; instituit
'l\i(jalt. "* Qu;i3vis amiulu ex aiivorso lUgalt. '*A quo ]Vonu'. M. S. liignlt, '^ Cui usui liigalt. '" Si ap-
pareal oui non liig. '» Iiidubitalc, Scml. *" Vidcs Jun. Pcrlici llig " Uffensa liigall. " Auctor
i\iris. liig. »* Et tamcn corpore et spiritu desiit liig. *• Concupiscentiam liig. " Et liig.^'' Socictatem Jun.
ex M. S. Hig

Commentarius.
{&) Ad
hanc ohstinalionem.. Familiaris cst auc- pro ligaturis, de quibus latius lib. de Aniina. Et
tori voxohstinatio in bonam
partom, [iro constantia, hic voro pulclira csl (lenclli castigatio." In Iwtninis
sicuti et apud Tacitum, lib. ix, Ohstitiatio fidei. D necem auclor, pro in necc est auclor. Ex Ms. paulo
Pam. post lego, llagitiorum aclor pro auctor : neque cnim
Ahdicatione voluptatum. Vagabatur dogma
(7) homo, scd Diabolus interpolator illorum cst auc-
ijintergentilos philosophos, utpnlo m;ignns proru- lor. Pam.
iratorcs avorlendi doloris, abdicaudHS csse volup- {W) Imago Dci est. Intellige mentcm scripforis :

Itatos
anto mnrfem, ut htoc dolnre cnrcrct. Dogtiia ait hominom esse ct opus Dei ct imaginem Dei
hoc philosophicum repra;senfat Scneca, cpist. 27. opus proptcr oorpus, imaginem proptor spiritum.
Putahant crgo gcutilcs illud prajcoptum exerccri Itaquo non dohent ronfundi verba.Nam homo ima-
Christianis in abdicatinno sproUicuIoruin, ut iia go Dci tantum dicitur propter spiritum. Zeno Ve-
iiparaliores osscnt ad forondam niortcm sinedolorc. roncn. serm. 2in Gcn. Lac.
Lac. (11) Et gulam al guLv crimen. Gulae crimen so-
j
(8) Quse etiam cUniici ul induhitala ct proluhent et iummodo ecclesiaslicis notum pro gulje intempe-
defotdunt. Dofcndunt, hoe cst, asscrunl, nompc rantia sou gulosilafe prnfanisnon itcm. Similiter
:

CS80 mala, ol quidem indubilata (lua* scilicet ma- ; dixil lib. deJcjuniis: » .-^dam sahitcm pula vondi-
laosso nomo otiam olhnicoruin anibigit. Dig. dit » ptlib. i, adv. Marc. « Comitibus gulw, libi-
;

(9) Magicis devitictionibus. Devinctiones accipit dini scilicct atque luxurite. » Pam.
707 TERTDLLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 708
vagnm vitam,aut6pirilusideoinsitus 633 corpori, A cior, aut scrupulosior, ad hanc abdicationem
ut insidiarum, et fraudum, et iniquitatum cogita- 634 spectaculorura de Scripturis auctoritatera ex-
torinm ficret, non opinor. Nam si omnera mali- poscit (14), et se in incertura constituit, quod
gnitHtem, et si tantam ^* malitiam excogitatam non significanter neque nominatim denuntietur
Deus exactor innocentiic odit, indubitate quaecun- servis Dei abstinentia ejusmodi. Plane nusquam
quo condidit, non in exitum opcrum constat con- invenimus, queraadraodum aperte positura est
didisse (12) quae damnat, licet eadem opera per ea {Exod. xx) Non occides, non idolum coles, non
:

quae condidit administreniur, quando haec sit tota adulterium, non fraudes admittcs, ita exserle defini-
ratio damnationis, perversa administratio condi- tura, « Non in Circum ibis '^ non in theatrum ;

tionis a condiLis '^^.

Nos igitur qui, Domino ^" co- agonem, munus non spectabis ^^. » Sed inveni-
gnito, etiam aimulura ejus inspicimus (13) ^', qiii, mus ad hanc quoque speciem pertinere illam pri-
inslitutore comperto, etiam interpolatorem unade- mam vocem David, Felix, inquit {Psal. i), qui
prehendimus, neque mirari, neque dubitare opor- non abiit in concilium impiorum, et in via peccaio-

tet, cum ipsum hominera, opus et imaginem Dei, rum non stetil, et in ^" calhedra pestium non sedit.
totius universitatis possessorem, illa ^- vis inter- Nam
etsi justum illum videtur praedi casse (16)^

polatoris et eemulatoris angeli ab initio de integri- quod in concilio et in concessu ** Judaeorum de

tate dejecerit, universam ^^ substantiam ejus pari-
B Deo denegando " consultantium, non communi-
ter cum ipso ^* in perversitatem derautatam ^" ad- cavit late tamen semper Scriptura divina divi-
;

versus institutcrera, ut quara doluerat homini
concessam, non sibi, in ea ipsa et horainera reum
Deo faceret, et suara dorainationera coUocaret.
CAPUT III.
Hac oonscientia instructi ^^ adversus opinionem
ditur (17), ubicunque secundum prsesentis rei
sensum etiam disciplina munitur, uthic " quoque
non sit aliena vox a spcctaculorum interdictione.
Si enim pauculos tunc Judasos impiorum conci-
lium (18) vocavit, quanta magis tantum conventura
ethnici populi ni pii ethnici **, minus peccatores, !

ethnicorum, converlamur magis ad nostrorum minus hostes Christi, quam tunc Judaei, quo et ''^

detractatus ^^ Quorumdam enim fides aut sirapii- castera congruunt. Nara apud spectacula et in via

Variae lectiones.
28 Tantum Wouw. M.S. Big. ^^ Aconditis abest. Reg. ^" QQoRig. ^' Inspeximus Rig. ^^ Illi Paris. vig
abest Paris. Quin universam addit Woiih>. M. 5.-^* PariLer cum ipso integritati institutara add. Rig. ^^
^^

Demutarit Wouw. M. S. demutavit Rig. ^e Instructa Rig. Retraclatus Wouw. M. S. ^^ Non ibis in Circum»
•^''

Rig. 3' Exspectabis Rig.'''^ Nec — pestium sedit Rig. *i Et in sessu Rig. ^^ De necando Domino
Rig. " Haec
Wouw.M. S. ** Minus impii ethniui Rigalt. **Quid quod Rigall. ethnici populi ? impii, minus peccatores,
rainus hostes Christi, quam tunc Judaei, quid ? non et caetera congruunt. Wouw.Cod.scrip. quoad caeterea
congruunt. Latin. Jun. mavult quo et cstera.

Gommentarius.

(12) Non in exitum operum condidisse. Locus an- C Bic litteras legere. » Lag.
notandus conLra Calvinum, qui Institut. lib. ni, (15) In cathed7'a pestium. Idem babet eruditua
cap. 22, 23 et 24 adsLruit, quod Deus creavit ma- Clemens Alex. Paedagogi lib. ni cum enim utitur ;

ximam partem mundi ad damnationem et perdiLio-
nem simplici decreto voluntaLis suae, quemadrao-
dura ipsi ab Helvetiis objpctum est. Pam.
— In e.vitum operum. Non placet Pamelius, qui
hic exitum accepit pro exitio. PerfecLissimus esL
sensus. Nam vox conlerenda est ad pravum usum
hoo loco prophetae regii, infertque Christianis om-
ni genere spectaculorum esseinterdictum.subjicit,
HiiSl iTCeix^TWi; xa axaSia xai xa Osaxpa xaQs-
Spav Xot[jLU)v irpoffefiTot xti; av, « Neque abs re quis
theatra et spectacula cathedram pestilentias dixe-
rit. » Le Pr.

rerum, et ita omnia cohaerent; non ad perniciem (16) Num etsi justum iilum videtur prxdicasse.
:

nam de hac non disputat Tertullianus. Lac.
(13) Nos igilur qui Deo cognUo etiam aemuium
eius inspeximua. Nibil mutavimus in hac periodn,
quia sic constitutam reperimus in codice AgobBrdi,
etsi comraodior videatur scriptura cod. Fulvii Ur-
Innuit Josephum Arimathaeensem, quera Lucaa
ait virum fuisse probum ac justum, nec interfuisse
aut consensisse Judaeorum consilio adversus Chri-
stum. Auctor Cominentariorum in Psalmos, Praef.
Psal. I « Tertullianus in libro de Spectaculis as-
:

sini :« Nos igitur qui Deo cogniLo eLiam semulum
e.jus inspeximus, qui instituLore comperlo etiam
interpolaLorem iina deprehendimus, nec mirari,
neque dubitare oportet, cum ipsura horainem,opus
et iraaginera Dei, totius universitatis possessorera, j) autem operibus Bedae. Rig.
illa vis interpolaloris et a^raulatoris angeli ab initio
de integritate dejeceriL, quin universam subsLan-
tiam ejus, pariter cum ipso in perversitatem de-
mutarit adversus institutorem, » etc. Rig.
(14) De Scripturis auciorilatem exposcit. Cypria-
nus de specLaculis ait quoque i+a qu?esitum a
Christianis: (vcrba ejus) « Ubi, inquiunt, scripta
suntista?ubi prohibita P « Et adjicit loca Scriptu-
serit hunc Psalmura et de Josepho posse intelligi,
qui corpus Domini sepelivit, et de his qui ad spe-
ctacula gentium non conveniunl. » SunL qui eos
Comraentarios Hieronymo adscribant. Inserti sunt
(17) Late tamen semper Scriplura divina dividitur.
Ex divinae copiee occasione, ut ait adversus Ya-
lentinianos. RiG.
(1«) .Judxos impiorum coucilium. Hoc misero
elogio affecti sunt isti miserrimi. Sic et Augusti-
nus, epist. 54, irapios vocat Judteos. Joan. Chry-
sost. orat. 2, adv. illos, dat illis aaeSstav, et ronc.
Trullense cap. 1, ^'jaik^tia^ Dionysio Alexandrino
.

ra;, quibus niterentur ad tuenda specLacula, male vocantur pcrfidi. Et Joan. Chrysosi, loco citato vo-
expIicaLa, post quae subjicit :« Hoc in loco dixerim cat illos TrapavoiJiov TroXtxefav, et infra ^/apyeT?
longe melius fuisset istis nullas litteras nosse,guam xat [jLtapou<;. Lac
 709 DE SPECTACDLIS. 710
statur. Viasenlm vocant Pt cardines balteorum flO) A. lolatriam. Commomorabimus orifjines singulorura.
por ambitum 635 el discrimina popularium per quibus " 63C in cunabulis '" in saeculo adole-
prociivum. Calhedra quoque nominatur ipse in verint : exinde titulos quorumdam, quibus nomi-
anfraclu ad consessum situs. Itaque e contrario nibua nuncupentur : exinde apparatus, quibus
infelix qui in quodcunque consilium impiorum suporstitionibus inslruantur: tum " loca, quibus
abierit, et in quacunque cathedra pcstium sedcrit. prffisidibus dicentur : tum "^ artes, quibus auctori-
Genoraliter dictum intcliigamus, cum quid etiam bus deputentur Si quid exhis non ad idolum per-
spocialiter interpreturi capit. Nam et specialiter tinuerit, id nequo ad idololatriam, nequo ad no-
quffidam pronuntiata (20) generaliter sapiunt. stram ejerationem pertinebit.
GumDeus Israelitas admonet disciplinae vel ob- GAPUT V.
jurgat, utique ad omnes habet {Exod. xu): cum De originibus quidera ut secretioribus et ignotis
/E^^ypto et yEthiopiffl exitium comminatur, in om- penes plures nostrorum altius, nec aliunde inve-
nom gcnlem pcccatricem prfojudicat (21). Sic om- stigandum fuit (22), quam de instrumentis ethni-
nis gens peccatrix vocatur /Egyptus et /iCthiopia carum " litterarum. Kxstant auctores multi, qui
{Isa. XIV c< aUhi),s. specie ad genus. Quemadmo- supor ista re commentarios ediderunt. Ab his lu-
dum etiam de origine spectaculorum concilium p dorum origo sic traditur : Lydos ex Asia transve-
vocat impiorum, a genere ad speciem. nas in Etruria consedisse, nt Timaeus refert, duce
CAPUT IV. Tyrrheno, qiii fratri suo cesserat regni contentione :
Ne quis argumentari nos putet, ad principalem igitur in Etruria, inter caeteros ritus supersti-
eucloritatem convertar ipsius signaculi nostri. tionum suarum, spectacula quoque religionis no-
Cum aquam ingrossi Christianam fidem in legis mine instituunt inde Romani accersitos artifices
:

suac verba profitemur, ronuntiasse nos dinbolo et mutuantur, tempus, enuntiationem, ut ludi a Lydis
pompac et angolis ejus ore nostro contestamur. Quid voonntur (25). Sed etsi Varro ludos a Iwlo, id
eritsummun *' pra^cipnum, in quo diabolus et pom- pst a lusu interpretatur, sicut et Lupercos ludos
pa? et angeli ejus censeantur, quam idolola- appollant, quod ludendo discurrant; tamcn eum
tria ? ex qua omnis immundus et nequam spiritus, luaum juvenum et diebus festis, et templis, et
ut ita dixerim, quia nec diutius de hoc. Igitur si religionibus reputat. Nihil jam de causa vocabuli,
ex idololatria universam spectaculorum paraturam cum rei causa idololatria sit. Nam et cum pro-
^*

constaro constitcrit, indubitate praejudicatum erit miscue ludi Liberalia vocarentnr (24). honorom
etiam ad spectacula pcrtincrc renuntiationis no- Liheri manifeste sonabant. Libero enim a
patris
stra; teslimonium in lavacro, quro diaboio et pnm- rusticis primo liebnnt ob beneficium quod ei ad-
pae ct angclisejus sint mancipata, scillcet per ido- scribunt pro " demonstrata gratia vini. Exinde

Variaj lectiones
*® Atquo liigalt. ''''
A quibus Jun. ' Incunabulia liigall. ''^Tunc Rig. '^'>
Tum abest Rig. «' Ethni-
calium Hig. <>-
Dum liig. "• Pro abest Rig.

Coramentarius,
(19) Vias cardines halteornm. De
enim vocant et lectio, Altius ncc aliunde.
his omnibus qucO ad circurn pertinent notabilia (25) Ijt ludi a Lijdis vocarenlur. Varia hic ludo-
multa coliegit doctissinius Salnmsius Plinianis ad rum },'enera onum(jrat quic fuse a bene multis ex-
Soliniim Excrcitatioiiibus pu^. 8U5. Ria. plicatasunt. Lupercales ludunhonorom Paiiis pri-
— Et c.ardiiies balleorum. Hultci repagula crant, inum, ac doindo in honorcm Lup;e Roinuli nulricis
seu cingula coriacoa bullii urnala, (luibus con- nistiluli suiit, Liboralia in honorcmLibcri seu Bac-
stringobanlur equitum Romanoruin subsollm qui chi, Gonsualiu, ab alii^ ludi circeiises, in lionorem
iu cavea sodebanl, loco operto baltoi autcm isti : Noptuni, Cercalia in hoiiorem Ctreris, Equiria in
liamis seufibulisquibusdam erant annexi, quam ob- honorem Martis, sic dicii sunt li ludi al» cquorum
roin theatri luxum indicans Thomistius orat. di- cursu, qui in campo Martio oxerccbanlur. Le
xit: '0 y.6'3\xoz Twv TreptaxuXwv xou O£a-po'j, Mitndus Pr.
pi^risiijloriim theatri ; quo sensu dicitur muliebris, (24) Promiscue ludi liberalia voc. Non infelloxere
l',i)i).
D hunc Incum qui dixore ludos omnes promiscne di-
1-0) Nam qH,Tdam proiiunliatn. Ro-
et specialite>- ctos Liboralia multos noto, in primis Horaldum
;

::ula ad intcllcctum Scriptura? sacr;e apprime uti- libr. I Pigrc.<:s. cap. -.'S. Nihil abpurdiiis. .An. obse-
s. Atqui
1
quod dicit hic, oinnibus diclum quod cro, Consualia, Equiria, Tarpoia, Robipalia, dici
Ibraelilis dicebalur, non iino in loco annotavit B. poteranf Liberivlia? Apage. Hoc enim nemo dixit,
jllieronytnus in proph. Pam. nemo audivit. Qui istud imponunt Tortulliano, in-
(21) la omnem gentem peccatrirrm pr.rjudioit. jiiriam farinnt homini sriontissimo. Tantum pro-
llunc. locum tractat eliain advcrius Judn-os. « Sic et niiscuam hanc usurpationem nominis in on ponit,
liEgyplus, in(|uit, nonnunquam totus orbis intclli- quod Libcralia, Consnalia, et rcliqua hujnsmodi,
igitur, » clc. RiG. dicuntur etiam absolute ludi. Itaque vox i«ta. lu-
[
(22) nec aliunile investigandum (uit. Sic
.iltius duf, miscolur omnibus fostivitatibus idololatricis:
libri « Pen^^splures nostrorum al-
hartonus cxcusi, nam omnos isti dicuntur luili. Et idoo statim ad-
uius. » In excinpluri Agobanii Icgitur: llt secre- dit :« Exindc Uuii Consuilia dicti » et indo liquet :

luniburt et ignolis penes pluros nostrorum artis. » non nomen solum ludi, sed rcm significalam per
,l'orto, actis ut Romanonim sivo g(Mitiliuin rorum /»rf«»/manoipatani csse dA^mdnibus: hoc cuim pro-
priginos, acta esso dixerit secretiora, ot plorisquo barc Torlullianus vull. L.\r..
'hristianorum ignota. Sed minime displiccl vulgata
 7H TERTULLTANI OPEFiUM PARS I. - SERIES I, APOLOGETICA. 712
&4
ludi Conaualiu dicli, qui Neptunum hono- A posleritas, formam originis de titulishujus quoque
initio
rabant. Eumdcm enim
Consum vocabant ".ettemporis prajferens, per quos signatum est, cui
Dehinc Equiria "^ Marti 637 Komulus dixit 63S idoloet cui superstitioni utriusque generis
; •''

qnanquara et Consualia Romulo "^ defendunt, ludi (20) notarentur, Megalenses ^» (30) et Apolli-
quod ea Gonso dicaverit deo, ut volunt, consilii : nares, item Gereales et Noptunales, et Latiares (3i),
ejus scilicct, quo ^* lunc Sabinarum virginum et Florales in commune
celebfantur: reliqui ludo-
rapinam militibus suis matrimonia excogitavit.
in rum, de natalibus el solemnitatibus '^" regum et
Probum plane consilium, et nunc quoque apud ''^
publicis prosperitalibus et municipalibus fastis "•

ipsos Roiuanos justum et licitum, ne dixerim, pe- Buperslitionis " causas originis habent. Inter ''^

nes Deum. Facit etenim ^" ad originis maculam, quos etiam privatorum memoriie legatarisa editio-
ne bonum exisliracs, quod initiuma malo acccpit, nes parentant, id quoque secundum institutionis
ab impudentia, a violentia, ab odio (26) <'', a fra- antiquitatem. Nam et a primordio bifariam ludi
tricida institutore, a lilio Martis et nunc ara : censebantur, sacri et funebres (32), id est, diis
Gonso illi in Circo defossa est ad primas metas nationum otmortuis. 8ed de idololatrianihil differt
sub terra, cura inscriptione hujusmodi, consus con- apud nos, sub quo nomine et titulo dum ad
SILIO, MARS DUELLO, LARES COMITIO POTENTES (27). *'-
cosdem spiritus perveniat, quibus renuntiamus ",
Sacrificant apud eara nonis Juliis sacerdotes pu-
B mortuis, '"'
]icet lioet diis suis faciant. Proinde
blici, xii Kalend. Septembres ^^ flamen Quirinalis, mortuis suis ut diis faciant "^, una conditio
et virgines. Dehinc idem Romulus Jovi Feretrio partis utriusque est, una idololatria, una renuntia-
ludos instiluit in Tarpeio, quos Tarpeios dictos et tio nostra adversus idololatriam.
Capitolinos Piao tradidit. Post hunc Numa Pompi-
lius iMarti et Robigini fecit ". Nam et Robiginis "^^
CAPUT vir.

eam (18) finxerunt. Dehinc Tullus Hostilius. De- Communis igitur ''*
origo ludorum utriusque
hinc Ancus Martius, et casteri. Qui quolque per generis, communes et tituli ut de comraunibus
ordinem ^^, et quibus idolis ludos instituerunt, causis, proinde " apparatus communes habeant
positum est apud Suetonium Tranquillum, vel a necesso est de reatu generali ''^
idoiolatriae condi-
quibus Tranquillus accepit. Sed hajc satis erunt Sed Circensiura paulo pompatior sug-
tricis suae.
ad originis de idololalria reatum. gestus, quibus proprie hoc nomen, pompa, prae-
cedit ", quorum sit in semetipsa probans ^", de
CAPUT VI.
siraulacrorum serie, de imaginum agmine, de
Accedit ad testimonium antiquitalis subsecuta curribus, de thensis (33), de armaraaxis (34), 639

Variae leclionnes.
Queis Jun.
»* ss Vocant Rig. "^ Quis add. Rig. " A Romulo Jun. Quod Rig. ^» Inter Rig. f»'

Enim et hoc Rig. ^i Ab iiupudentis violenlia; alio deo Fran. '^ collo Rig. ^' XV Kalend. septem-
'''>

hris Junius. ^^ Fccit abcst Rig. ^^ Robigincm Ifouw. iW. S. «' Et cseteri quoque per ordinem. Et Fran.
^T Uniuscujusque alii. ^' Additur enim Rig. Solemnibus Rig. Festis Wouro M. S.
«^" '" Supersti- "'^

tionibusque Pnr?5. Jun. " Originis abest Rig. " Renuntiavimus Wouiv M. S. '* Mortuis. Licebit fit^.
" Faciunt Ju??. proinde mortuis faciunt /?/^. '"' Igitur abest Rigalt. Perinde Rigalt. '^ Genitali Jun. ''''

ex M. S. ''»
Prajcedens Rig. ^o
Probat Hig.
Cooiraentarius.
(26) A violentia, ab odio, Sic emendandum oen- £ quod ex libris sibyl-
de ling. lat.) dicta a Grajcis,
suit Wowcrenius, neo habeo quod auctoris menti Pergami Pessinunte,
lineis accersita ab Attalo rege
magis conveniat, aut propius accedat ad haec ubi Megalesion templum ejus deee, magnae inquarn
veteris scripturae vestigia, a violenliae alio deo. matris deum, unde addecto Romam. Hinc et ludi
Lac. Megalenses. Pam.
(27) Lares coillo potenies habet vetus exemplar. (31) Latiares. Sacri Jovi Latiari cujus in Cali-
Grflecum,est Ko(X(f>, Gavo, penetrali. Coelum veteres gnia meminit Suetonius, et alii passim. Puto decipi
dixisse Coum, auctor est Festus. Ad eum vero Painelium qui hos ludos ad gladiatores refert :

Scaliger sc in veteri inembrana legisse refert ex exorbitaret sic a suo argumento Terlullianus, qui
Ennio, —
complere coum terroribus avli. Priraum ludos comprehensos superiore et isto capite, tantum
jgitur Coum, cavura xoTXov, deinde, coilum aut determinat ad Scenam et Circum, ut apparet ex
coillum, doraus penetrale, ubi Lares colebanlur. cap. 10 hujusoperis. Lac.
Ab hoc igitur Coilli vocabulo, coillinus et coHinus : (32) Sucri et funebres. Sacri erant ludi de quibus
unde incoitinus, qui et inquilinus. Lac. egit antea, nimirum Megalenses, Apollinares,
(28) Nam ct Robiginem dcam. Qucmadmodura etc, funebres vero de quibus acturus est, quoniam
deus erat Robigus, ita et dea Robigo, quae rubi- mortuis in ejusmodi conventibus parentabatur,
ginem averteret ; sic et Pallorera deara, et Febrim Le Vr.
fecerant. Huic dcas sacra fieri eolila erant, ne ru- (33) De curribus, de thensis. Currus profana,
bigo segeles corrumperet. Le ["n. tnensae sacra erant vehicula « Thensam eni m [ teste
:

(29) Utriusgue generis ludi. Legunt aliqui unius-
cujusque non placent praBstatcerte Pamelii expli-
: :
catio, qui ait scriptorem loculura cura respectu
ad duo tantum ludorum genera Cirrensium et
Theatralium. Haec enim solum comprehendit su-
periore cap. Lac.
(30) Megalenses. Megalesia,
n Festo ] ait vocari Sinnius (seu uti legendum ex
Lactantio patet Sisinnicus) Capito, vehiculum,
quo exuviff! deorura ludicris circensibus in Gircuni
ad pulvinar vehuntur, et ex ebore, ut apud Liti-
nium in Barbato, et ex argento. » Pam.
(34) Armamaxis. Discriminat harraamaxam (sive
(inquit Varro lib. 5 armamaxam, ut alii scribunt) Junius ab essedo,
 :

713 DE SPEGTACULIS. 714

de sedibus, decoronis, de exuviis, quanta pnjetcrea A. * messibus, tutelinas a tutelis^* fructunn sustinent.
sacra, quanta sacrificia pr«!Codutil, intcrcedaut, Antc ha^ ties ara;, trinis CJOdiis parent.naagnis,
succcdant, quot collcgia, quot sacerdotia, quot potentiijus, valcntibus. Eosdem Samothracas exis-
offlcia movcantiir, sciunt hoininos illius urbis in timant. Ob'jli;-ci enormitas (39), ut Ilermatelea
qua doimonioruin convcntus conscdit (55). Ea si aftirmat. Soli prostituta: scriptura ejus unde et
minore cura per provinoias pro minoribus viribus census, de yEgyiilo superstilio est. Frigebat daeiuo-
administrantur, tarnen omnes ubiquo Girccnsos monum concilium sine aua raatre magna; ea
illuc deputandi, undc ct peluntur; inde inquinan- itaque illic pr.nesidet Euripo. Consus (ul diximus)
tur, undc sumuntur. Nam et rivulus tenuis ex apud mctus subterra delitescit. .Murtias quoque
suo fonte, et surculus modicus ox sua fronde.qua- idoluui fecit *^. Murtiam enim deam amoris (40)
litatcm originis continet. Viderit ambitio sive fru- voluit, cui in illa parte ajdem vovere. Animad-
galitas ejus quo "' Deum ofTendit: quiiliscunciue verle, chrisliHrte, qiiof nomina'" iiiiniunda posse-
pompa pauca simulacra circumlerat, in
Circi, ctsi derinl Circuin. Alicna est lil)i religio, quam tot
uno idololatria est: ot si unam ihonsam lrahal,Jo- diaboli S|iiritus occiipaverunt. I)e locis quidem
vistaiiion plaustrum e8t:qu;cvis idololatria .sordide locusest retractandi ad prajveniendam quorumdam
inslriicta, vcl modicc locupios *^ spicndida est > interrogationem. (juid cnim, inquis^si alio iniem
B
ccnsu cnminis sui. poro Circum aMiero, periclilaijor de inquinamenlo ?
Nulla cst prajscriptio de locis. Nam non sola ista
GAPUT VIII. conciliabula apectaculorum, sed etiam templa ipsa
Ut el dc locis, secunduiu propositum ex?equar, sine periculo disciplinae adire eervus Dei potest,
circusSoli principalitcr consecratur: ciijiis .eiles urgcnte causa simplici duntaxaL, quae non perti-
medio spatio, ct clfigies de fastigio ;edi3 emicat, neut ad propriuin ejusloci negotium vel oflicium.
quod nou putaverint "' sub lecto consecrandum, Cffiteruin et plateje, et forum,el balnea*, et stabula,
qucm inaiiCrtahabcnt.Quod"'spectaculum priinum ot ipsae domus nostr;n sine idolisomninonon sunt;
aCirce hahent. Soli patri siio, ut volunt"*, edituin tottnn sjociilum Satanas et angeii ojus repleverunt.
afliriiiant ab ea et Circi appollationcm arguuicn-
: Non tamen ([uod in s^icculo siiuius, a Deo excidi-
tiintur. Plane*® venefica eisutiquc nogolium gessit raus,sed si quidde sajculi criminibus attigerimus.
hoc, nomine quoruin sacerdos erat, daemoniis et Proinde si Capitolium, si Serapcum sacrificator
angelis scilicct. Quot igitur in habitu loci ipsius ct adoralor intravcro, a Deo excidam, queinadmo-
idololutrias recognoscis singula ornamcnta Circi,
! dum circura vel theatrum spectator. Loca nos non
Blngula tonipla suiit. Ova honori Caslorum (36) conlaminant per se, scd quae in locis fiunt, a
adscribunt, qui illos ovo editos credcndo dc cygno ^ quibus et ipsa loca contaminari altercati sumus
Jovc non orub(!scunt(.37).l)elphinos Nijptuno vovcnt, de contaminatis cnntaminamur ". Propterea
columnas*' (38) scssias a semcn/n/tOHt^Ms, m.essias autcra commcmoramur^, quibus ejusmodi loca

Variffi leciiones.
" QuodParix. ulrumque abest /ii<i.
"^ gplondida Lnlin. sed splcndida Puris " Putaveruut. liig.
],]t

Ei ulpclit Ciucon. "* Qiii

/{/;/.
^" Ul volunl ahcst liig. '" Argutiinlur pianc Jiai. " Voraunt columnae
'

liig. "" Tutela /{iij. "'"^

Murtia iiuo(]uo id olini fecit Latin. Murtias. llus quoque Hig. ^" Numina Jun.
"' Contaniinantur liig.
Cominenlarius.
pilenlo, petorito, quia alii confundunt cum illis, Soptimiu? columnas dicit vomere delphinos, quas
utqueessc proprie vectcin gcslariorum; qui opera do columiiarum alvis eiuissos ut per tubos et cana-
,
hominum lollorotur miinibus humerisve, ad eum les. RiG.
niodum, quo scll;c gcstatorin< apud Surtonium, et (30) Obcliscicnormitds. Dc hoc Plinius iib. 36.
lecticio apud Scnecam. Ergo Tortulliiuuis a cnrri- rap. 9. Isautom Obcliscus, inquit, quem Divus
l)U3, qiii juiuontis agob.intur, a thcnsjis qiia) funi- Angustus in Circo mngno stHtuit, excisus a rege
bus, transit ad harmamaxas, qiia! humoris toUc- Somneserleo, (juo rognante Pylhagor:is in .Egyplo
bantur ab hominibus, ita attestantibus studium centum viginli quinque pedum et dodranlis
fuit,
suum crga sacraCirronsia. Lac. pr;i'lor basim ojnsdem lapidis. Fs vero qui est in
(35) lllim urbis in ijua iLcinouiorum couvenius " oampn Marlis novem pedibus minor a Sesostride.
conscdit. Uomain ct Capitolium signilicat Kt Capi- Pam.
toliuni quidcmin .ipolog. p;ig. 7. Curiain dcorum
{W) ^lurciam enim dcam mnrcoris. Icg. liigaU.
easn ait, ubi .scilicot deoruiu synodus, ojusdom
Augustiiius IV. do Civil. Doi, cap. iO. Deam Mur-
Apologelici cap. (>. Uic. ciam vocaverunt, qua; pr;etcr modum non mo-
Ova honori Ca-^ilrorum. Spatia (Mirriculorum hominom,
i3()) voret, ac facoret ut ait Pompouiu?,
iiicirco ovis notala fuisso ex Livio, Diono, ot Cas-
murcidiiin, idost, niinis dcsidiosum, et inarluo-
siodoro primus annol;ivit Alcianus lib. Paicrgon
rap. ult. Quo eliam .illudil Varro do Horustii^a lib.
'i
sum, Ilio. —
Murciam Deum nmoris. Insigniler
dccoptus rurnobus lib. -.* adv. c. 17, qui legit :
1. Pam.
Murlium enim Dcam H)<i/»i()m, ((uod ciira insolena
(37) Qui illos ovn editos credeudo, de cf/cno Jove
vidorotiir. corrigit Ihain luarcoris, ait(]ue spoc-
illi
non cruvcscwit.Sic habet vetus oxcmplar Agobardi,
tatuin ad do.<iin sognium Murliara cujiis meminik
nisi quod syllabain gcminavii, decui ciigno, (|uo(l
Arnobius. Vtiv, lecondum auv^ris cum PannM. et
est de cucno, sivc decijcno. Uir,.
res illuslranda a Plinio lib. xv; cap. 29, ubi de
(38) Delphinos Ncplttno vomunt ro/.Juvenalis sat.G:
Vcnere Myrlca aut Murtia. Lac.
Cousulit uule falas delpliiuoruiiKpa' cohuuuas.

Patrol. I.
23
 :

715 TERTULLTANI OPERUM PAHS I. — SERIES I, APOLOGETICA. •J16

dicentur. ut oorum demonstreinus essb, quac in A Maitii, album Zephyris consecraverunt Pra-
alii

his locisfiunt, quibus ioca dicantur sinum vero '**

terrae Matri, vel verno (45), Venetum
coolo et mari, vel autumno. Cum autem omnis
641 CVPUT I.X.
species idololatriae damnata 642 sit a Deo, utj
Nuno de artificio quo circenses exibentur. Res que etium illa damnatur, qus elementis mundiali-
equestris retro siniplexde dorso"^ agebatur (41), bus ^**
profanatur.
et utiquecommunis usus reus non erat. Sed cum
GAPUT X.
ad ludos coactus est, transiit a Dei munere ad
dffliiioniorum efficia. Itaquo Caetori ot Polluci de- Transeamus ad scenicas res, quarum et origi-
putatur ha3c equos a Mercurio
species, (|uibus nem communem, et tituios parcs secundum ipsam
distributos Stesichorus docel. Sed ct Neptunus db ludorum appeilalionem et administratio-
iuilio

cquestris est, quem Graeci "uttiov appellant. De nem conjunctam cum reequestri jam ostendimus.
jugo vero "^ quadrigas soli, Ligas lunee sanxerunt. Apparatus etiaa. ex ea parte consortes, quiE ad
Sed 9* et. sconam spectat : nam a templiset aris, ot illa in-

Primus Ericlitonius currus et qiiatiior ausus felicitate Ihuris et sanguinis (46) inter tibias et
Juugere equos, rapidusque roiis iQsislere vielor. tubas itur, duobus inquinatissimis arbilris, fune-
quidem
B
Erichthonius MinervaB et Vulcani lilius, et ruui et sacrorum.designatoreet haruspice. Ita cum
de caduca terram libidinc,
in polenlum est d*- de originibus ludorum ad circenses transimus, inde
monicum, imo diabolus ipse, non coluber. Si vero nunc ad scenieos ludos dirigimus, a loci vitio '.
Trocuilus ^^ Argivus auctor cst currus, primo ^^ Thealrum proprie sacrarium Veneris est. Hoc
Junoni, id opus (42) suum dedicavit. Si Romae Ro- deniquc niodo id genus operis in sajculo evasit.
mulus quadrigam primus ostendit, pulo et ipsc Nam saepe ccnsores renascentia ^ cum maxime
inter idola conscriptus, si idcm est Quiriuus. Ta- theatra destruebant (47), moribus consulentcs,
libus auctoribus quadrigae productai, merilo et quorum periculum ingens de lascivia pro-
scilicet

aurigis coloribus idolalriam vestierunt (43), et videbant, jam hinc

ethnicis in testimonium
ut
ad initio duo albus ct russens (44)
soli fuerunt'^' cedat sententia ipsorum nobiscum faciens, et
albus hiemi, ob uives candidas russeus a^stati, : nobis in exaggerationem disciplinae etiam huma-
ob solis ruborem, Sed postea tam vo-
voti erant. nae praerogativa. Itaque Pompeius Magnus (48)
luptate, quam superstitione provecta russeum alii solo theatro suo minor, cum illam arcem omnium
Variae lectiones.
jugg vero abest ^* Sane lUgall. ^s
De dorso abesl. Rig.
92 ^3 j)g Rigalt. Acrophilus Paris. 96 Patriae
Junoni Wouw. M. S. Lalin. ^7 ^^t aurigas colorib. idolatriae vestierunt. Et ab initio equi duo soli fue-
runt yVomaer, nam equi initio duo soli fuerunt Rigalt. ^s
Veri Latin. ^» Mundalibus Jun. ' Initio
Lutin. Rig. ^ Enascentia? Jun. nascentiafl^gi.

(41) Res equestris retre
exemplari Agobardi legitur « Res equestris retro
simplex de dorso agebatur. » Retro simplex, hoc
est, olim simplex agebatur, nimirum perite cqui-
tandi studio simplici,nondum consecrata dffimoniia
ulla ludorum equestrium solemnitate. Stultissimus
aliquis apposuit, de dorso, cuin ita belle sibi inter-
pretari videretur Septimianum illud retro. At hic
certe cauiior fuJt Isidorus « Nam res e.|uestris,
: ad circum pertinebant, pariter ad scenam respicit,
inquit, antea simplex agebalur. » Rig.
(42) Junoniid cpus suum. Lcgit Pamelius prii/io
Junoni, alii primae Junoni, sed Joannes a Wouv.
ex ms. correxit patrix. Forte autem quia Juno
Argiva. Trochilus Argivas opus illud primum po-
putari dea) conceoravit. Memoria forsan lapsus est
Isidorus, qui haec non de Trochilo, sed de Erich-
thonio accipit. Le Pr.
(43) Coloribus idololatrim vestierunt. Colores
idololatriae dicit colores idolis dicatos. Agitatorum
factiones quatuor totidem coloribus distingueban-
tur rufatain Marti consecraverant
: albatam Ze
phyris prasinam Terrae malri venetam cajlo.
;
Commentarius
simplex agebatiir. In C equorum apud Ovid. Pyrois, Eous, ^thon et
: Phlegon, etquae sunt apud l''ulgentiuin Melhol lib.
1. ErytiicEus, Actaeon, Lampos et Philogeus. Nam
Pyrois et Erythraeus russeum etiam significat, si
Grsecam derivationem spectemus. Pam.
(45) Verno. Cod. Agobardi, Vero. Cassiodorus
Variar. 111, 51: « Prasibus virenti Verno. » RiG.
(46) Tliuris et sanguinis. Tibiae sconam. Tubae
et sanguis circi feritatem. Le Pr.
(47) Censores nascentia cum maxime theatra de-
slruebant. Ipse in Apologetico, cap. 6 i> Theatra
stuprandis moribus orientia statim destruebant »
: t
RlG.
— Namsxpes censores. Tumultuaria Romac olim
fuisse theatra certissimum est: lege nainque can-
tum erat, ne perpotua essent, propler morum cor-
ruptelam. Theatra quippe Tertulliano nostro Apo-
log. c. 6: « Stuprandis moribus orientia» dicun-
J)
tur. Idem apud Athenienses observatum fuisse
: nemo ombigere potest antequam ; enim stabilita
: fuerint tumultuaria dicebantur, id enim ixpia si-

Ric. gnificat. Sic :

(44) Albus el russens. Pro eo quod hic et bis

"fldx' £u6u? elatovTSi;, inb tu>v txptwv J
postea russens Iegitur,Gagnffius legebat, et similis-
ter Isidorus, roseus. Verum nostram lectionem
veram esse patet vel ex his verbis, russeus sestati Aristoph. in 0£it[ji. Le Pr.
ob Solis ruborem Cum enim duo Soli ascribantur (48) Pompeius Magnus. Lluic loco assimilis om-
equi a Martiali, .Xanlhus et yEthon, et favQ-i? nino alter ille lib. vi de alt. Ubi loquitur dc Ale-
Graece rufeum significet flavum, et proinde etiam xandro Magno, et vocat illum, sala gloria minorem.
russeum, Eadem perlinent fere quatuor nomina En tibi Pompeiua et Aleiander (uterque enim
 ;

717 DE SPEGTAGULIS. 718

turpitudinum exstruxissct, vcritus quandoquisme- ^ ad artes pertinet, allius priescripsisse debemus.

mori;jO sii.c consoriam unimailversioneiu, Veneris dinmoiiasub initio prospicientes sibi intor caetera
eedem superposuit, ad delicationem cdicto po-
cL idololalria; etiam
spcctaculorum inquinamenta,
pulum vocans, non theatrum, sed Voncris teiii- quibus honiinciM a Dco avocarent, et suo honori
plum nuncupavit: Cui subjcciraus, inquit, gradus obligarent, ejusmodi quoquc arlium ingenia in«pi-
speclaculorum : 643 ita damnatum et damnun- rasse. Nequc C44 enim ab aiiis pncoccupatura "
dura opus tcmpli titulo praetexuit et disciplinam fuifiset, quod ad illos perventurum csset. Nec per

supcrstitione delusit. Scd Vcncri et Lii)ero con- alios tunc homines edidissent, quam per ipsos, in

venit. Uuo isla d.Rraonia conspirata et conjurata quorum nominibus et imaginibus ct historiis fal-
inter sc sunt, obriclatis ct lii)idinis. Itaquo thca- laciam consecralionis sibi negotium acturae '* con-
trum Vencris, Lil»eri quoque doraus est. Nam et stituerant '•''.

alios ludos Bccnicos Libnralia propric vocabant, GAPUT XI.

pnctcrquam Libcro dcvotos, quod sunt Dionysia
Ut ordo peragatur, incamus etiam agonum rc-
pcnes GroBCos, etiam a Libero institutos. Et cst
tractatum. Origo islis de ludorum propinquitate
plane in artibus quoque scenicia Liberi ct Vencris
patrocinium, quic et
... propria sunt
pnvata scena?, „ ,.. ,.
.

i
^ (unebres instituti, aut
r< ^ n rn-,
cst.
.t
Inde et ipsi sacri vel
. • ,

^ ^^ ^„„„,,„;„ n..„., \T„\„ \„^ii,H.,,r, A;n„«J ^

dns nalionum aut mortuis fiunt.Proindc Tiluli »*
ct corporis fluxu. Nam raollitiam Vcneri
,
de gcstu
Olympia Jovi (.51),quae sunt Romae Capitolina (52)
ct Libero immolubant ' illi pcr sexum, illi per
:

item Ilcrculi Nema;a, '" Ncptuno Isthmia, caeteri

lluxum * dissoluti * (49). Qua^ vero voce ct modis
mortuarii '^ agoncs. Quid ergo mirum, si appara-
ct organis ct lyria * transiguntiir, ApoUines ct
lus agonum idololatria conspurcat de coronispro-
IMusas (.'")(}) et Minervas ct Morciirios niancipcs
fanis, dc saccrdotalibus projsidibus, de collegiariis
habcnt. Odcris, Ghristiunc, quoriim aticto-es non
ministris, de ipso postremo boum sanguine ? Utde
potes non odissc. Jam nunc volumus suggererede
"
loco suppleam, ac de loco communi pro collegio
artibus, ct dc his, quorura auctores in nomini-
artium Musicarum et Mincrvalium, et ApoUina-
bus exsecramur. Sciinus nihil esse nomina mor-
rium, etiara Marlialium, per duellum, per tubam,
tuoruin, sicut ncc * ipsa simulacra eorum. Sed
stadio circum a;mulantur '", quod utique templuna
non ignoramus, qui sub istis nominibusel inslilu-
est, et ipsum ejus idoli cujus soleranilale agit.
tis simulacris opcrentur et gaudeant, ol divinita-
Scd ct gymnicas artcs Gastorum ct Ilerculum et
tcm mentiantur, ncquam spiriliis scilicct d.omo-
Morcuriorum disciplina; prodidcrunt.
nes. Vidcraus igitur ctiam artcs oorum hoiioribus
dicatas esse, qui nomina incolunt aucLorum ca- GAPUT XII.

rum ', nec ab idololatria vacare, quarum institu- C Supcrcst illius insignissimi spectaculi '^
acce-
tores '" etiam propterca dii habentur. Imo quod ptissimi recognitio *»
(53). Munus dictum est ab

Varjye lectiones.

' De gcstu et corporis flexu mollitiam Veneri et Liboro imniolant: Paris. de gestu ot flexu corporis
molllitia! Vcncris ct Liberi immolunl Higall. ' Luxum Woiiw. M. S. * Dissolulis Paris. lluj. Hiij. « Litteria
Paris. Jun. Quarura Jun. ^ Et IU(j. " Larnm ahesl /i/V/. '" Institorcs Jun. " Frocurrtuin ....j.
"^
lii,j. Acturi
..vti..i
/lij/. '^ Gonstitucrunt i>aris. " Tiluli a/jw/ /'(i/v'.v.
'^ Gapitolina, Apollini Pythia, Ilerculi Neinaia, Ju«. '«
Mortuorum varii, I'am. Ut s. c. ffmulentur.SVm/. '^ Indignissimi spectaciili, sed Jun. Insignissimi S^m/.
'''

" Recognitio munus dictum Jtin. cx M. S.

Commenlarius
dictus cst Mugnus) hic rainor thealro suo, ille cclebratos primum
fuisse sub/Eschylo judice Athe-
gluria. Lac. nionsium, Ghortobum Ilcliensom victo-
in iis(juo
(W) lUi perscvum, illi per Ihumn, dis.^oluli. Hoc rom oxstitissc. Nomn?u liiint in honorem llcrculis
eat, Venori por sexum dissolutfo, l.ibero pcr lu- (jui leoncm oceidit in silva Nemaia. Isthmia dicti
xum dissnluto. Ambo dissoluti illa per sexum,
: sunt li.di gymnici, qui prius in Arcadia Ctdobrati,
illn pcr lUixuin Uig . uc postouin Isthmo Gorinthiaco, erant autem sacri
— Uli jier se.rum, illi per //u.rw/n. Sunt niiniruin [) Ncptuno. Lk Pr.
dissoluti et 8iaXEXj(ji£vo;. Apuloius Milosi 11. lloms' Capitutina, ApoUini Pijlluo. In omnibua
|.5J)
-
hicessu perfluo fcniincam mcntiebantur. 'lYpov libris srribitur Capitolina, ilem ihrruti Piema^a, »
:

fflt pioi<j|i.a apud Glcin. Alcxand. Lii Pr. cLc. Roslituil Junius, intcrponens .ipollini Pijthia,
(50) .'\pollines ct Musns. Vel hinc connrmatur qu.TJdoerant. Nani cur ex qualuor ludis principi-
pra>ccdons lcctio, Lyns : nain, ct Apollinis simula- bus unum omilteret? Ita(|ue crcdibilc est haec
cro lyra adjungobalur, et Mnsis tribncbatur lyra verba ubrasa ab inscientibus libruriis, qui cum
soplichordis, qucmudmodum ct Musica ab eis ita non intelligorcnt, qua mente Torluliianus dixisset
cojjinominata, alquc aileo omnis gencris, et vocum Capitoliita, dolcverunt Apollini, putantes sacra
niodi, ct oru;an.ita instruinonla reli(]ua. Hoctc Apollinca osso eadi^m qii.p Gapitolina, Lac.
otiainMinervis et Mcrcuriis oadem tribnuntiir, co SiipcriWf illiusinsi<jntssimi spertaruli acceplis-
(5:})
quod arlium omnium illi paronlos trudantur. simi recognilio. II;rc omnino esL antiqui exempla-
j
Plura vido apud Georg. Gyraldumde diis gentiura. ris scriptura. Diclurus de circo. hoc est, de gla-
'

Pam. diatoribus et agitatoribus oquorum Superost, :

(51) Olijmpia Jovi. Quanquam nonuuUis otio inquil, rocognilio illius si)OClaouIi, quod esse ac-
jabuti videatnr, ?i horumco Indorum originem rc- ccptissimum solct viris oliam insignl^simis. An
'petercmus ; dicam tamcn obitcr, ludos Olympicos vero sic omcndumus ?» Supercstillius insignissimi
719 TERTULLIANI OPERUM PAIIS 1. — SERIES I, APOLOGETICA. 7S0
oKicio (54), qiioniam oflicium etiam muneris no- A criminc teneatur, necesse est quidquid digni-
mcn est. Officium nulem mortiiis hoc spoctaculo tatis nomine administratur, communicet etiamma-
facere se veteres arbitrabantur, posteaquam illud culas ejus, a qua habet causap. Idem de apparati-
humaniores atrocitate tempcraverunt. Nam olim bus interprelabimur inipsorum honorum suggestu
quoniam animns defunctorum humano sanguine depulandis, quod purpurae, quod fusciae, quod
propitiari 643 crcditum erat caplivos vel malo ; vittffi, quod coronoe, quod denique conciones el
ingenio *" servos mercati in exsequiis iramola- edicta (57), ct pultes pridiana) (58) sine pompa
bant. Postea placuit impietatera voluptate adum- diaboli, sine invitatione daBmonum non sunt. Quid
brare. Itaque quos p;iraverunt armis quibus tunc crgo de horrido ** loco perorem, quem nec perju-
et qualiter poterant eruditos, tantum ut occidi ria sustinent ? pluribus enim et asperioribus
^*

discerent, mox edicto die Inferiarum apud tumulos nuiiinibus (59) 646 amphitheatrum consecratur,
erogabant (55). Itamortem homicidiis consoiaban- quam Capitolium omnium daemonum templumest.
tur. Haec muiicris -' origo, sed paul;<tim provccti Tol illic immundi apirilus oonsidunt, quot homi-
ad tantam gratiam, ad quantam ct crudolitatem, nes capit. Ut et de artibus conoludam, Martem et
quia ferrum voluptati salis non faciebat ", nisi et Dianam (60) ulriusquo ludi praesides novimus.
feris humana corpora dissiparentur. Quod ergo
B GAPUT XIII.
mortuis litabatur, utique parentationi depulaba-
tur. Quae species proinde idololalria est, quoniam Satis, opinor, implevimus ordinem, quot et qui-
et idololatria parcntationis cst species (5G). Tam bus modis spectacula idololatriam commitant, de
hoec quam mortuis ministrat. In mortuorum
illa apparatibus, de locis.De sacriflciis quidem ^^ certi
autem idolis daemonia consistunt, ut et titulos sumus, nulla ex parte compelere nobis ea, qui his
consideremus licet transierit hoc genus editionis
: idolis renuntiavimus (61): non quod idolura sitali-
ab honoribus roortuorum ad honores viventium, quid,ut Apostolus ait, (I Cor. viii) sed quod quae
quaesturas dico et magistratus,et flamina ^^ et sa- faciunt, daemoniis faciunt, consistentibus scilicet
cerdotia : cum tamen nominis dignitas idololatriee in consecrationibus idolorum sive mortuorum.aive

Variae lecliones.
'0 Vel mali statu Rig. *'Muneri Paris. ^* Ferarum voluptati satis non fiebat Paris. Lat. Rig. " Flamina
Rig. 2*-
Horrendo Pig. ^" Nominibus Fran. Paris. ^^ De sacrificiis quo certi Fran. ;

Commentarius.
spectaculi.acseptissimi, recognitio. Septissimum C fidem, nequis civem Romanum vinctum aut clau-
»
dixerit spectaculum, quod in circo et amphithea- sum teneret. Videntur itaque ante editionem mu-
tro maxima undequaque populi corona oircum- ncris gladiatorii, aulintcr 8acri(icandum,aut paulo
septum. RiG. post, variac nsurpatae fuisse conciones et edicla, ut
(54) Munus dictum esl ab officio. Ut ludus ipse cum Tacito loquar, in populum quae plerumque :

dictum munus, ita edilor munerarius, eL Floro ctiam edicebantur contra Ghristianos. Pam.
Muneraloy,\ih^ loquitur de S;.artaco. Vide Lipsium. (58) Et imltespridianx. Pultium et liborum so-
Caeterum ne putes etymolofiiam ducia Tcrtulliano: iitos deorum victus irridet Arnobius lib. 7, dicens
esset enim stultissima. Sed tantum ait munus dici se opinari propterea illis vino opus esse in sacri-
ab olficio ad eum modum quo Suetonius diclus cst ficiis, quo putrefiat faciliiis etpercoquatur cibus,et
Tranquillus, quia pater ejus dictus est leyijs. Sic multo anle eodem lib. Quid fritilla (sic enim lego a
Vitruvius diclus cst Peliio, si Alciato credis, non frit. pro fitiiia),(inid jrumen; quid gratiHa,eic.PAM .

PoUio ut vulgo legitur, et ideo Pellio quia prius (59) Quid de horrendo loco perorem, quem nec
Cerdo. Est itaque quosdam spccies ducendi nomi- perjuria susfinent. Circum signilicat, quasi ejus lo-
nia tantum a significalione. Lac. ci horrorem non sustinerent pejeraturi. Hoc est,
(55) Apud tumulos erogabaut. Potest simpliciter horrore luci terrerentur, adeoque pejeratum irent
cxplicari, ut diact, Uabant, proebpbant gladiatores, in Capitolium.Etenim jurisjurandisolemniafiebant
qui decertarent ad tumulos sed rcctius estut ex- ; in Capitolio, non in Circo. Et notissimum est il-
plices erogabant,\(\ ost, expendebant consurnpbant lud Plinii : « Alii in ipso. Capitolio fallunt, ac ful-
que in rogum. Namrum
resi)ectu nd rogos mortuo- n minantem pejerant Jovera. » DeniqueRomulum ip-
rum dictum verbum erogo. Niti pi)test ista explica- 8U111 pejerante Proeulo consecratum in Capitolio
tio versibus Virgil. lib. x : colebant. Interprptationem nostram confirmant se-
qupntia Septimii verba « Pluribus enim ct aspe- :

Quatuor hic juveaes, totiJem quos educat Ufens

rioribus numinibus Amphitheatrum consecratur
Viventes rapit, inferias quos iuimolctumhris.
Captivoqi)e rogi perfundat sanguinc namms. Lac quain Gapitolium » Rio.
Marlem et Dianam. Geminum amphitheatri
(60)
(56) Idololalria parentationis est specics. Gerte spectaculum proponit gladiatores scilicet quibus
:

idoiolatria genus est ad omnem cullum idoloiatri- praerat Mars, venationem, seu pugnam cum
et
cum si vivos et mortuoscomprehendas siverotan- : bestii3,quibus in venatibus prases erat Diana. Sic
tum de mortuis sit sermo.quos ut plurimum agno- de Consulatu Manlii Theod. Glaudianus :

gentilium ,'nam Jupiter,Mars,Neptu-

vit idololatria
nus reliqui demumdii fuere hominesmortui], tunc Amphitheatrali faveat Latonia pompae.
quidem parentatio est genus, idololatria species ;

nam cumparentatio Ritomnis cultusexhibitusmor- Qui bis idolis renuntiavimus. Primo, in Ec-
(61)
tuis.non dubium quin hic possit esse vel idololatri- clesiasub antistitis manu, aliquando priusantela-
CU8, vel non idololatricus. Lac. vacrum deinde in ipso lavaoro, aquam adituri.
;

(bl)Denique coHciones et edicta. Similiter loqui- Sic enim solebant veteres, ut discimus ex librod*
tur Livius lib. ii: Goncione, inquit, et edicto fecit Corona, cap. 3.
721 DE SPEGTACOLIS. 722

species (ut pulfint) deorum. Propterea igitur, quo- A. contra Dei '', omnes feramus (65). Deus praecepit
niani utraque idolorum conditionis unius est, duiii Spiritum sanclum (60j, utpote pro naturae suai bo-
morlui ct dii unum sunt, utraquc idololalria abuti- no lcncrum ct dciicatu.m (Ephcs. iv), tranquillitatc
nomus, ncc minus ternpla, quaiii luonufiiciila dc- et quicte ct pace ron furore, non bile,
Iractari),

spuimus neutram aram novimua (62) (Art. xx,

: I non ira. noa dolore inquietare. Huic quomodo cura
Cor. x), ncutrum effigiom adoramus non sacrili- : spcctaculis poterit convenire ? Oinne enim spacta--
camus, non parcntamus, sed iiequo de sacrificato culura sine concussione spiritus non est. Ubi cnim
et parcntato edimus, quia non possumus ca;iiam vulnplas, ibict studium, porquod scilicet voluptas
Dci ederc, et ccenani dc-omoniorum. Si ergo gulam sapit. Ubi sludium, etajrnulatio, perquam studium
etventrem ab inquinanientis libcraiiius, ijuanto sapit Porro et ubi ajmulatio, ibi et furor et bilis et
magis augustiora noslra, oculos ab idolo-
et aures, iraetdolor (G7),et caelera ex his quae cum his non
lliytis et necrothytis voiuplatibus abstincmus, qua3 cortipetunt disciplinai. CIH Nara etsi qui modeste
non intestinis transigunlur, scd in ipso spirilu ct el probc spnctaculis fruitur, pro dignitatis vel

aniiiia digeruntur ; quorum munditia magis ad aetalis, vel etiam naturae suee conditione : non ta-

Deum pertinet, quarn intestinorum. mcn imrnobilis animi cst ^' sine tacita spiritiis pas-
sionc. Ncino ad voluptatom venit sine affectu,
647 GAPUT XIV. B nemo aflcctum sine casibus suis patitur. Ipsi

Nunc interposito nomine idolatria; (63) quod casus incitaraenta sunt alfeclus. Ga;terum si

solnin subjectum sufficere dcbet ad abdicationcm ccssat affectus, null i est voluptas, et est reus
Bpeclaculorum, alia Jam ratinne tractemus cx jam ille vanitatis eo convenicns, uhi nihil conse-
abiindanti : propter cos maxime qui sihi blaiidiun- quilur. Puto autcm, etiam vanitas extranea est
tur, quod non nominatim abstincnlia, ista praescri- nobis. Quid quod ct ipse se judicat inlcr eos posi-
pta, sit, quasi parum etiain de spcctacnlis *''
pro- tus, quorum se aimilcm nolcns utique detcstato-
nuntictur -**, cum concupisccntine sasciiii dainnan- rern confitctur? Nobis satis non est, si ipsi nihil

tur. Nain sicut pecuniaj, vcl dignitatis, vel gulffi, vel talc faciamus, nisi et talia facicntihus non confe-
libidinis, vel gloriae ; ita et voluptatis concupiscentia ramur. Sifurcm, inquit [P$al. xlix), videbas, con-
est: specics autem voluptatis etiam spectacula. Opi- currebas cum co. Utinam ne in saeculo quidem si-
nor gencraliter nominato; ^' concupiscenti,TB conti- mul cum illis moraremur sed tamen in saecularl-
:

nent in se ct voluptates aaquo gcneraliter intcllecl(c bus scparainur, qui sseculum Dei est, saecularia
voluptatcs speoialiter et in spectacula disscruntur. autcm diaboli.
GaDlcrurn retulimus supra de locorum conditionc, CAPUT XVI.
quod non per semetipsa nos inquincat, scd per ea C Cum ergo furor interdicitur nobis, ab omni *^

qua3 illic geruntur, per qua? simul inquinnmentum spcclaculn nuferimnr, ctiam a circo, ubi proprio
combiberint, tunc et in alteros ^" respuunt (64). furnr prc-esidct. Aspice populum ad ^' spectaculum
jam cum furore vcnientem, jam tumultuosum, jani
CAPUT XV.
Cfficum, jam de sponsionibus concitatum. Tardus
Vidcrit crgo, ut diximus "', principalis titulus esl illi Pr;ulor, sempor oculi in urna cjus cum sorti-
idololutria) ^-, roliquas ipsarum rcrum f|ualilutes Lus volulantur. Dchinc ad signum anxii pcndent,

Vari;u lecliones
" Dc litteris /'am. «MMonunliomus A{/f/. ^n Nomina PrtHic/. '" Et tunc alicro /fjy. =>' Hic crit ergo,
utd. Jn». " Idololulria /(jy. " Conlrariis omncs /'Vawtv/. 'Mmmobili aniino cst Jhr. " Kurore iun.
»« Id add. Fran.

Comnienlarlus.
iVcu/njm nram novimus. \n toinplis Grajco-
(62) est eonlru ponere, opponcre, componere, comittere,
rum duo erantaltaria, alterum majus, altcrum nii- confcrrc. Uig.
nus: illud in mcdio situm «Yaia TpaTij;;» dicebatur, (66) Deus pneeepit Spiritum sanclum. Alludit
hoc udsiiii8LraiuupoO£»t<;, appellubatur, iit Kcripsil hniid dubic ad illud Ephes. iv yolite contrislare
:

Simoon, Hrchicpi.^copua Thossaloniconsis, lib. de D Spirilum snneluni Dei, in ifuo stgnali eslis in die re-
Templ. xacerd. elrniistu. L.\c. dempdoni^. Omnis aniaritudo, et tra, el indignatio,
(631 ISunc inferposito iiomine idololutria'. lloc c.^^t et elumor ct Idnsphemiit toUatur a vobis, eum omni
nomino idololatriis tantispor omisso, intermisao. malilia. indicans per posteriora illa vcrbaexplicari
RlG. pr.Tcedontia.
Tum nltero respnunt. Ilu;. Godcx Agobardi:
(j'^\) (()7) Et ira et dolor. In.^igne hujus rei cxemplum
« luiu ailtM-n iTspuiiiil
l^^t
Mlero ilixit uclvfrbiali-
> !
nrilal Pliniiis, lib. vii cip. 7: « Univcrsi, inquit,
ter, (iMoni.idinudiim Mio ol «juI» lincm liliri
xi, nd Pdmpciaiii clcphanli iruplionom tonlaycre. non
Uxor., alterolro. Sic ct alterns pnsitum oliin fuisBO siiio Vexaliono populi. cin-un-dati clalhris ferrcis.
ait Fi'8tu9. pro eo qiind ost adverbiiiin nlias. Dc Sod amipsa fuca; spo. mi^oricordiam vulpi inonar-
hisce autein lororum inquiiian.oiilis, snpra, cap.iv rabili haliilu quiorenlcs, sunplicavure. auadam sese
""\-^ lamcuialionc complor.iules' tanlo popiili doloro, ut
(d.)) Contra Dci omncs feranius. Sic rostiluimu>i oblitns imporatoris «c munificontix^ honori suo
ex codico Agohardi « Foramns. in(]uit. rcs spoc-
: cxnnisil.o. Hens univorsus consurgerel, dirasquo
tar^ulorum contru rcs Dci. « Nola localio, res Dei, {'ou.pcio.qu/^s ille mox luit, pujnas imprecarelur.
pro diviua $cu Chrisliana disoiplina. Goulra lerre, P.vm.
 :

723 TERTULLIANI OPERUM PAHS I.— SEllIES I, APOLOGETIGA. 724

unius dcmenlio3 una vox est. Cognoscc^'' demcn- A jubeiiiur. Iloc igitur raodo etiam a theatro scpn'
tiam de vanitale. Misit dicunt (68), ct nuntiant in- ramur, quod est privatuiii consistorium impudi
vicoui, quod Biniul ab oinniljus visum est. Tenco citiajubi nihil probatur, quam quod alibi non pro-
teslimoniuni cajcilatis (G'J) ; non vident quid sit batur Ita summa gratia cjus de spuritia pluri-
mappam missani putant : scd est diaboii ab alto mum concinnata esl, quam Atellanus gcsticula-
prsecipitati *" gula ^'^
(70). Ex co ilaque ilurin fu- tor (72), quatuinimus etiarn per mulieres, rcpraj-
rias et uaimos et 6-fl1> et discoidias, ct quidquid scntal, soxuiu pudoris extcrminans (75) ut facilius
non lic*tl sacerdoLibus pacis. Inde malcdicta, con- domi quam iii scena erubescunL quain denique ;

vicia sine justitia, odii eliam sullragia ^° sine mc- pantominus a pueritia p:ttitur in cor[)ore, ut ar-
rito anioris. Quid enim consecuturi suum '•'
iilic tifex Gsse possil. Ipsa etiam prostibula publicffi li-

agunt, qui sui non sunt?nisi torlc hoc solum, per bidinis horiti<e in scena proferuntur, plus miserae
quod sui non sunt : dc aliena iafeiicitate contris- in prffibentia feiiiinarum, quibus solis latcbant,
tantur, de alicna feliciLalc la^tantur. Quidquid op- pcrque omnis aitatis, oranisdignitatis oratransdu-
tant, quidquid abominantur, cxtraneum ab illis est cunLur locus, stipes, elogium, etiam quibusCSO :

ita eL amor apud illos otiosus, et cdiiini injustum. opus non cst, praidicatur. Taceo de rcliquis, ea
At forsilan sine ^^ causa amare liccat, quam sino „ quffl in tenebris ctin speluncis suis dclitescere de-
causa odisse. Deus certe etiam cum causa jjrohibct cebat, nediem contaminarent. Erubescat scnatus,
odisse, qui inimicos diligi jubct, Deus ctiam cum erubescant ordines omnes. Ipsae illaj pudoris sui
causa maledicere non sinit, qui malediccntes be- inleremptrices, de gestibus suis ad lucem et po-
nedici prajcipit [MaUh. v, Uare. vii, Rom. xiii)- pulum expavescenles, seinel anno crubescant (74).
Sed circo quid amarius, ubi ne principibus quidem Quod ei nobis oranis irapudicitia exsecraada est,
aut oivibus suis parcunt ? Si quid horum quibus cur liceat audire qua? loqui non licet? Cum etiam
circus furit, alicubi compelit sanctis, etiam in scurriliLatem et omne vanum vcrbura judicatum a
circo licebit. Si vcro nusquam, ideo nec in Deo sciamus, cur a3que liceat videre, quiE facere
circo. flagitium est ? Cur quae ore prolata communicant
hominem, ea per oculos et aurcs admissa non vi-
CAPUT XVIL
deantur bomincm comraunicarc: cum spiritui ap-
Similiter impudicitiam ^^ omnein amoliri (71) pareant aures (75) et oculi, nec possit mundus

Variae lectiones
^^ ^s "• Sine justitia odii; etiam sufTragia Rig.
Cognosco Uig. Prajcitati Parh. Jun ^^ Figura, Seml.
*' Quod eniin suum consecuturi sunt qui Itig '^ Et forsitan sine Frun. Paris. An fors sit. Seml.
Oberlh. " Similiter nec impudicitiam omncm amarc Rig.

Commentarius.
(68) Misil, dianit. Placet Hudaii sententia, qui C Epist. de Spect., c. 5); Lactant. (I. vi, c. 20);
et I.

tradit signum fuisse commiLLendorum aurigarum. Aug. (1. de Civit. Dei, c. 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,
II,

Conlirmatur idipsum ex SueLoniu {Vii. Neron. c. 11,12 et ^3). Alludit autem hic Auctor ad illud
22), Martiali Juvenali (Satir. xxii). Certe
(I. xii) et Marci (vii), de quo reliqua citat sub finem hujus
nostram scntentiam vcram esse convincit Cassio- capitis Qux de homine exeunt, iUa communicnnl
:

dorus (Var. I. iii, op. 51 ad Fausium prxpos.) : hominem, etc. fortassis et illud Rom
;
xiii ^on :

« Mappa, inquit, qua^ signum dare solet circcnsi- in cubilibus ct impudiciliis. Pam.
bns, tali casu fluxit in iiiorem, Cuin Nero prandium (72) Allclanus ycsliculatur. Ludioncs Attcllani
protenderet, ct cclorilaLein, Ltasbolet avidus spec- notissinii sunt ab urbe Atella, vetusto Oscorum
tandi populus llagiLLaret, ilieinappam, quatcrgen- oppido: oa in url'c egrogium erat olira amphithea-
dis manibus uLebatur, jussit abjici per fenestrain, trum videris C. Hieronymum, Epist. ad Sabinia-
;

ui libertatem darcl cerLaminis postulati. Hinc tra- num. Le Pft.

clum est, ut, oslensa niappa, ccrla vidcatur csse (73)Se.xum pudoris e.xterminons. Grajca phrasis.
promissio ciiccnsiuin furorimi. » Pam. Scxum longe a pudore abduccn?. Gra;ca locutio :

(6'J) Tcnco te.stirno>tium cxcitalis. lloc cst. Accuso staluens cxtra terminos pudoris. Rig. Sexum, —
caeciLatis Et c<x'ciL;itcin cxplicat dcinceps. Rig. pudoris eatcrmitians. Retuli ad nudaLionem cor-
(70) Sed est diaboli ab allo preccipilali qula. Ex- porum, iiam mima! ita s;spc in thcatro. Valcr. Max.
prcssimus coiiicis vetustitsimi scripluram. Antoa lib. III, loqucns dc floralibus ait_, M. Porcio CaLone
legcbatur « Dialjoli ab alLo pra3cipiLali figura, »
: spectanLe hos ludos populum erubuisse postulare,
acumine obtuso. AlludiL liniiu ad ea quaesacris pa- 1) ul miiiju! nudarontur. Quod cuai Cata cognoscoi^et
ginis tradunlur dc Saiana, qucra dc coclo Deus a ['"aonio amicissirao una &ccuni scclente in ludis,
egit in Tartara prfccipiLcm. Itaque mappara illara discessit e theatro, ne piaesentia siia spectaculi
Septimius, quam Pra^Lor pro siixno miltere solebat, consuetudinem impedirct. Lag.
niappam esse m^gat. Ail vero ipsum cssediabolura, (74) Semel anno erubescant Floralibus scilicet,
qui lotus gula, totus gurges toLus vorago expandi- quos Indos a merctricia turba cclebrari solitos
tu", et furit effusus toLo circo, cL sa;vit iraraanitcr. narrat Ovidius, Fa^lor. V. In cnira mcrctricum,
iis
RlG. semper alias irapudentium lascivia raajor, et libe
—Diaboli ah allo prxcijnlati. Sic libro de Ani- rioros joci. Scd ipsae alias quidem ip cellis et for-
ma, pag. 319. Satunam prospectarit dc coalo prm- nicibus pudorem cxuunt, hic vero in propatulo :

cipitaLuin. Rig. « Expavescant, inquit, ad lucera populum, et sal-

(71) Similiter impudiciliam cmnem amoliri jube- tem sorael anno erubescant. » Rig.
mur. In quo illum diserti imitantur B. Cypr. (75) Cum spiriiui appareant aures. Sic et
TuUius
725 DE SPECTACULIS. 726

pra38tari, cujus apparitoreg inquinanlur ? Ilaljes A gandum, liquida ad elabfjndum. Nullus tibi co-

igitur ct Iheatri interdictionem, de interdictionc ronarum usus esl, quid de coronis voluptates au-
impudicitia). cuparis ?

GAPUT XVIII. CAPUT XIX.

8in et doctrinam turae, ut stul

sfricularis litteraturae, stul- l Exspectttbimus nunc ""et amphitheatri repudium
titise apud Deum deputatam, aspcrni
'naniur, satis I dc Scripturis ^' {Qen. ix Exod. xx. Mailk. vi.)
prajscribitur nobis et de illis speciebus spcctacu-
impietatem (79), si feritatem per-
)us spccti \ Si s.-nvitiam, si

lorum, quffl sajculari litteratura lusoriani voi ago- missam nobis contendere possumus, eamus in am-
nisticam scenam ** (70) dispungunl. Quod si
'''"
phitheatrum. Si tales surnus, quales dicimus, de-
tragcediao et comcodia) scelerum et libidinum ac- leotemur sanguine hnmano. lionum est cum pu-
trices '•*, cruentaj et lascivae, irnpio} et prodiga) niuntur nocentes. Quis hoc nisi nocens negabit ?
:

nulliua rei aut atrocis, aut vilis, commcraoratio Et tamen innocens de supplicio alterius laetari
melior est quod in facto rcjicilur, ctiam in dicto
: non potest, cum magis competat innoccnti dolere,
non est recipiendum. Quod si ot stadium con- quod homo par ejus lam docens factus est, ut tam
tendas in Scripturis nominari, sane obliiiobis. Scd „ crudeliter impendatur. Quis autom mihi sponsor
quffi in stadio geruntur, indigna conspectui " luo est,nocentcssemper vel ad bestiasvel ad quodcun-
non negabis, pugnos et caices et colaphcs et om- quc supplicium decerni, ut non innocentia quo- ''^

ncm pctulantiam manus, ct quamcumque humani quc inferatur.aut ultione judicantis aut infirmitate
oris '*", i(l cst, divinse imaginis depugnationem. defendentis.aut instantiaquaistioois ?Quam rnelius
Non probatis usquam vanos cursus jaculatus ©51 crgo est ncscire cum mali puniuntur, ne sciam et
et saltus vaniores, nusquam tibi vires aut inju- quum boni pereunt,si tamen bonum sapiunt. Certe
riosaj aut vanie placebunt, sed ncc cura factitii quidcm (80) f,'l;.diatores innocentes in ludurave-
corporis, ut plaslicain Dci suporgressa. Et proptcr niunt, ut publica? voluptatis hostia; fiant. Etiara
*° otium homines (77) oderis. Et
Grfficia) altiles qui damnantur inludum, quale est ut de leviore
paloestrica diaboli negotium est (78). Primos homi- ©5^ dclicto in homicidas emendatione proficiant.
nes diabolus ciisit (GtM. iii). Ipse gcslus colubrina Sed ha3C ethnicis rcspondi. Caeterum absit ut de
vis, esl tenax ad occupandum, tortuosa ad obli- islius spectaculi aversionc diutius discat Christia-

Varioe lecliones.
** Scena Jiin. '•'
Quod Fran. Olerlh.
sint '^ Auctriccs Fran. Oberlh. " Gonspeclu Jun. **•
lluma-
nioris Fran. *^ Supcrgressa; proptcr Fran. ^" Ut add. Fran. '''
Petaruus add. Fran. '^-
Innoccntiae
Paris.

sensus vocat niontis satcllilcs. Orcg. Nyss. lib. de Q
perfeda Chrixtiani forma. ley^rt^xhric; xr^z dixo^i; -ctjv
6(fi^Y^^-'^- '^icibus imperinm accipieniihiis, ut qu.-c
subdita; spiritul. Ilic notetur locus llieronynM lib,
1, adv. Jouinian., ubi ait quinquc scnsus regcs
fuisse ctprincipes saiculi, anle advontum Ghristi
Commentarius.
(78) Et ]ial;esirtca diaboli negotium esl. Pala;stra,
inquit Isidorus vel iuo zr,^ uaXirji;, id est a lucta-
tionc, vel 'x-nh xoj iraXXi-.v, id est a motu ruin.nc
fortis, scilicct quod in lut^tando, cum mclios ar-
ripiant, fere quatiant, idque apud Gra;cos jriX-
Xsiv vocatur. Et rectc qiiidem ille, non secus ao
:

quos tamcn Jesus ita subjocit, ut illos occisione qui derivant diro xovJ 7:aXXE'.v, id est a molu
intorleccrit ad quam rem accommodat locum
: urna", co quod ducta forte luctabantur. Nam r.il-
Scriptur.T!. Lao. Xe'.v vibrarc, ct conculere, ctsortiri significat.PAM.

(70) Aijonisticam scenam. Quin hajc de histrio- (7<J) Si sn'1'itiam, si impietatem Alludit ad Scrip-
nibus et pantoinimisaccipicnda sint ncmodubilct. turas inlcrdiccnlos s.x'vitiam,impictatem,feritatem.
'AY(>)vtaTa( Hosyohio sunt uiroxpiTat, hoc csl niimi. Qu.ilcs sunt iniprimis illa Gonos. i.k (Jui elfudcrit :

Cfti)ul autom islud ctpi-oximo scqucns anti'|uorum
impunilatem arguit unde mirorvehemonlcrdhri-
: fundctnr. Dcindc pr.TCopUim Docalogi. E.Kod. xx,
stianos hominos tantopcre laborasse, ut tiirpilu-
dinem suis commenlariis non moilo rcvelarent,
Bed et multis oxponorcnt.LK l'n.
— Agonisticnm srenam. Quanquam primu facios
pertinere istud adhuc videatur ad Ihcatruin. corte
et in Olympiis, ac quinquenniorum certaminibus
J)
qua3 in stadio fiebant inores Griccoruni (quo porti
netillud propter Cr:vci;i' otinm) cerporunt landcm
etiam romocdi.-o ot tragoodia; coiolirari. Pam.
samiuiiicm homini^^, pro sanijninc hominis cjns cf-
/VoH orci'/r.s- illique correspondet scrmo Domini in
inonte, Matih vi, el romplnros alii. Pa.m.
(SO) ISc sciamct ijuum houi pcrcunt, si lumen ho-
tnnn sainnnt. cerlc (juidcm, ctc. De clhnicis loqui-
tur, qui magiptratuum othnicorum scntontiisad
bostiaa damnantur. Ait igitur Quis autcm mihi :
sponsor est, noccnlcs semper damnari, ut non
quandoijuc ctiam innocontcs? Quain molius ergo
cst, nesciro quum mali puniuntur nc sciam :

(77) Altilcs homincs. Allilotas scu pal.a-stritas in-
telligit, ab gymnasiarchis ali solitos sumnia cura,
ut osscnt viribus ad ccrtaniina vaiontissimis no-
bilos. 'rnlium vcro cortaiuinum studidsissimi crant
Gr;cci, pnblicre sccuritatis otio gaudontos. Ila^c
oniin patiolmntur lon^a; paois mala. .Mlilos homi-
et quum boni porount. llic vcro, no quis chri-
slianus obstrepcret, Ergo sunt intcr ethnicns
boni, corrif.Mt sometipsum, si tamcn bonum sa-
piunt, inquit, hoc osl, si tamcn ost ullus boni sa-
por hominibus ad Christum minime pcrlincntibas!
Doindo adjicit Corto qnidom cladiatoros innooon- :

nes Seplimiiis dixit, ut Varro et M;irtiali8 bovosct los in Uuium vcniunt. ut pul)lio;r voluptatis ho-
gallinas altilcs,pro opimis ol saKinatis. Sio lil>. de sti;o lianl. Jaiii non dicit, bonos scd lanlum ;

Pivniteutia. Enormen altilium saginara, pagc, 147. innoccntcs, (jui uon damnati, sed ullro iu ludura
RlG. veniunt. Rig.
727 TEUTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 728

nus quanquain nemo Iiicc omnia plenius expri-

:
CAPUT XXI.
mere polest,nisi qui adhuc speclut uialo uon ira- Ethnici, quos penes nulla est verilatis pleni-
plere, quam meminissc. tudo (85), quia necdcctor verilaLis Deus, malura
CAPUTXX. ac bonum pru arbitrio ac libidine interpretantur,
Quam vana igitur, imo desperala argunientatio alibi bonuni quod alibi malum, et alibi malum
eorum, qui sine dubio tergiversationem " admit- quod alibi bonum. Sic ergo evenit, ut qui in pu-
tendaj voluptatis'^ obtendnnt, nullam ojiis absti- blico vix necessitate vesicaj tunicam levet, idem
nentiae njcntionem specialiter " in Scripluris de- « in circo aliter non exsullet ^*, nisi lotum pudo-
terminari, qua3 dircclo proh.beat, ejusmodi con- rem in faciem omnium intentet ; et qui *" filiae

ventibuB interesse fcervum Dei. Novam proxime vii-ginis ab omui spurco verbo aures tuetur, ipse
detensionem suaviludii cujusdam audivi (81). Sol eam in theatrum ad illas voces gesticulationesque
(inquit), imo etiam ipsc Dcus de coelo spcctat, nec deducat et qui in plateis litem manu
; agentem
conlaminatur. Plane sol et in cloacam ladios suos aut compescit, aut detestatur, idem in stadio
defert ^^, nec inquinatur. Utinam autem Deus nulla gravioribus pugnis suffragium ferat ; et qui ad
flagitia hominum spcctaret.ut omnes judicium eva- cadaver horainis communi lege defuncti exhorret,
deremus.Sed spectat et latrocinia,spectat et falsa,et n idcm in amphitheatro dcrosa et dissipata (86), et in
adulteria, et fraudes, et idololutrias, et spectacula suo sanguine squalentia corpora patientissimis
ipsa.ldcirco ergo nos uon spectabimus,ne videamur oculis desuper incumbat. imo qui propter homi-
ab illo qui omnia speclat.Comparas " homo.reum et cidye pocnam probundam ad spectaculum veniat,
judicem; reum,qui quia viilotur,reus est :judiccm, idem gladiatorem ad homicidium flagellis etvirgis
qui quia videt, judex est.Numquid ergo et extra li- compcUat invitum et qui insigniori cuique ho-
;

mites circi furori studemus,et extra cardines thea- micidas leonem poscit, idem gladiatori atroci
tri impudicitiiE intendimus,et insolentiai extra sta- peLat rudem, et pileum (87) praimium conferat ;

dium, et inimisericordiai exlra amphithcatrum, illum vero '''

confectum 654 etiam oris ^^ specta-
quod deus etiam extra cameras, et gradus (82), ct culo repetat (88), libentius recoguoscens de proxi-
apulias ^* (83) oculos habet. Erramus, nusquam et mo, quem voluit ''^ occidere de longinquo, tanto
nunquara excusatur 653quod Deus damnat.Nus- durior si noluit •'*.

quam etnunquam licet,quod semper el ubiquenon

licct. Ilaec est veritatis integritas (Si), et quae cide- CAPUT XXII.
betur disciplinae plenitudo et sequalitas timoris, et Quid mirum de ^^ inaequata ista hominum mis-
fides obsequii, non immutare sententiam, nec va- centium et commutantium statum boni et mali per
riare jndicium. Non polest quod vere
aliud esse, inconstantiam sensus et judicii varietate ? Et- ^*^

quidem est bonum seumalum.Omnia auiem pencs enim ipsi actores " ol administratores spectacu-
veritatem Dei fixa sunt. lorum, quadrigarios, scenicos, xysticos, arena-

Varise lectiones.
" Tergiversatione Rig ^* Vel localiter udd. Fran.
Voluptati Jun. ^°DeflexitJun. ex. M. S. " Compares '•>

Seml. 'KrauXta; Wovn cornrfil.

^* Exuat Wouw. M. S. ^^ Ut qui Wouw. M. S. " Et pileum illum vero
^»

liig. «^ Arnorib Fruu. Par. Oherlh. ^sQuem noluitCod. Wouw. " Si voluilCW. Wouw. si non voluit Rig
"
De abesiRig. ** Varietatem Paris. " Auctores Sernl. Oberlh. Leop.
Commentarius.
{8\) Novom proxime defensioncm suaviludii cu~ rumpere dicuntur, tt,v aXTjQeiav y.c<7tT,XEjeiv, can.
i
jusdam audivi. Sic lih. de /iajmsm. Audivi, Do- 2, synodi Trullanre, ubi recensenLur canones tum
: <•

mino testc, ejusmodi, » etc. Rio. Aposiolorum, turn superiorum conciliorum, qui-
— Suaiiludii cuju!i(/am. Kodcm modo dixilSua- biiP adh;Krcndum decernitur. Le Pr.
\\\ud\os \esUos\\b. dc Corona mililis, quos recte (85) Elhnici, qiws pene-' nulla est veritatis ple-
Rhenanus ibi interprctatur, eos qui ex Christianis nitudo. Hoc ost, quod supra explicavimus, Si ta-
spectaculorum adhuc oblecta.nentis, scu suaviLate men bonum sapiunt. Rig.
ludorum dclprlahanfur. Pam. (86) Et dissipata. Intellige hanc voculam, et si-
(82) Extra qradus. In circo gradus fuis^se paLot
D n.ul caiieincredibilom alrocilatcm ludi gladiatorii.
ex Sutlonio. Iliuc Kx ilia Olhonis. IJvio ct Plinio Solcbat victor gladiator itu frequenlor vulnera
testibiis, ne quis nisi cui 400 cssent sestertia ex repotere, ut victum miserum dissipiret in partes,
14 gradibus spcctarot: cum lcgem Juliam theatra- dividerclque horrenda luceratione. Testis hujus
lem alicubi Plinius nuDcijpat. Pam. crudelitfilisLacLart < Quin cLiam percussosja-
:

(83) FA ajivlias. Sic Irgitur in cod. Agohardi.
Atquf, hoc vocubulo sipnifirari videnlur vola quae
in theatris et amphithcalris, ad ornatum, et ad
excludentlos ictus solis fcrvidos. Ea vero quando-
quo purpuroa, cjiio coloro pr.TstantisFin ae, ut veri-
simile ost, lanfe imbuobantur, quales ex Apulia.
Martialis. Velleribus primis Ajmleiu. Undeetvelis
nomen Apularium. Piic.
(>^4) Vcrilatis iulegnlas.fncorrupta debct esse
veritas quae et virginitatisnomine aliquando do-
natur, unde haeretici veritatem cauponari seu cor-
centesquo repeti jubont specLatores, et cadavera
ictibus dissipari, ne quis illos simulata morte de-
ludat. » Habentur haer lib. vi, c. 20. Lac.
(87) Petalrudem ctpileum. Rudis et pileus signa
lilertatis, rude nirairum seu bacuIo_ grandiore
donabantur gladiatoresqui inarena feliciter pugna-
verant, atque rudiarii dicebantur. Le Pr.
(88) Illum, vero confcctum etium oris
speclaculo
repetul. Ut euim os ct vultum exspiranlis intueri
velit. RiG.
 ! .

720 DE SPECTACUlJS. 730

rio3 (89) illas amentissitiins

"^ quibus viri 68
•>*
ani A Domini ludat? Docet scilicet et diabolus verbe-
mas, romiiitc, aut illi ctiam, corpora aua 8ub- rundam maxillani pationter olferie [Mulih. vi;.
Bternuut ('JO), proptcr quos in ea conuniltunt quae 8ic et tragrjDdos cothurnis extulit, quia nemo
reprcliendunt,, ex eadem arte "", quam " niagnifa- potest adjiccre cubitum ad staturainunum suam
ciunt, deponunt ", inio nianifcste damnant igno- Luc.xu): mendacem facere vult Christum. Jam
minia ct ca(iitis minutione (01), arccntcs curia, veroip.^^uri) opus per^^onarum, qusero an l)(.'o pla-

roslris, sonatu, equite, caiteriscjuc lionoribus omni- ornnem

ceat, qui siniilitudinein vetat ficri, quanto
bus simul ac ornamentis quibusdam. Quanta per- magis imaginis suae. Non amat falsum auctor
veraitas? Amatit quns mulctant, dcpretiant quos veritalis (^.ro(/. xx) : adulterium est apud illum
probant. Arlcni niagni(icant, artificem notant. omnc Proiade vocem, sexus, ffita-
qiiod (ingitur.
Qualc judicium est, ut ob ea quis offuscetur, per tes mfinticntein, umores, iras, gemitus, lacrymas

qu(c promcrctur? Irno quanta confcssio est malaj adBCverantcm non probabit, qui umnem hypocri-
rei, cujus auctores "•, cum acceptissimi aint, sine sin (lamnat. Caetcrum cum in lege prajscribit, raa-
nottt non sunt ledictum esse qui muliebribus vestietur (93) Deut.
xxii), quid de pantomino judicabit, qui eliam mu-
CAPUT xxin. Saneet pug-
liebribus curutur '0
(94) ? ille irtifex
B
Cum igilur liumana rccordatio, etium obstre- nnrum impunitus ibit ? Tales enim cicatrices
pentc gratia voluptatis, damnandos eos censcat, ca;stuurn, ct callos pugnorum, et auriurn" fun-
adcmptis bonis dignitatum inquemdara scopulum gosa Deo cum suo plasmate "' accepit. Ideo illi'"
farr ositatis.quantomagisdivina justitiainejusmodi oculos Deus plasmavit, ut vapulando deficiant.
artilices animadvertit ? An Deo placebit auriga ille Taceo do illn, qui hominem leoni prae se opponit,
tot animarum inquietator, tot furiarum minisler, nc parurn sit homicida, qui'" eumdcm postmo-
655 tot staluum (92), ut """
sacordos coronatus, dum jugulut (95).
vel coinralus ut lono, (jucm curru rapiendum dia-
bolus adversus Ileliam exornavit? Placcbit etille'"',
CAPUT XXIV.
qui vultus suos novacula mutat ? infidelis erga Quot adhuc modis perorabimus, nihil cx bia
faciom suam, (luam 'non contentus Saturno et quac ppcclaculis deputantur, placitum Deo esse
laidi ct Liboro proximam iaccre, insuper contu- 656 aut congiuens Dei servis *', tiuod Domino
mcliia alaparum sic objicit, quasi de preecopto placitum non eit, si omnia propter diabolum insti-

Varia3 lectiones
*" Amantissiinos Fran amatissimos Cod. Womo. ^' Viles animas Fran. Oberth. ""* Parte Fran.
;

" Qua Rig. Et diininuuiit adil. Fran. " Cujus actoies Wouw. M. S. "* Velut Wouio. M. S. " Et
''''

illc abest'l\i(jalt. ^« Utatur Wouw. M. S. " Rudium Latin. "* Cuiu plasinaretur liig. " Illos Rig
'" Quam add. Pam. Seml. **'
Servo Dci Hig,

Commentarius.
(H9) I-udus quippe gladiatorius, sicut
/l;-ffnrt)-tos. C tus, et potior turbacivitatis affligitur, nihil pro-
et ainphilboatruin, diotus xax' l$o)(^T,v urena. Nani ficientes lerventor insultant ;
nihil patientes gra-
tamelsi hfficsparsa in locis aliorum ludorum, sed viter vulnerantur : et ad inunes contentiones sic
nomen iiisuin tantum oommiinicatuin cst amphi- descenditur, tanquam destatu periclitantis patriae
theatro ;
pcssime vcro Harr.cus cxplicat Quadri- : laboreliir. » Ric.
garios ct arenurios, illos qui currus rcficiebant, (93) (,)ui muliebrihus vesticlur. Illud quoque B.
jstos, qui arenani deferebant in uniphitheatruin. » Cypriunus oxugitat epist. Gi, ad Eucliratiutn. Atque
Non est ita ; aurigas et gladiatores intclligit. can. 62 concilii in Trullo prohil)etur, ne vir femi-
Lac. neis vestibus, atque etiam ne feinina virorum ve-
I^d^] Quibua viri animas, fcminx. aut etiam illi, stibus utatur, uut comicas persnnas, satiricas,
corporis sua iu/).s/f/7ii(«<.Cla(liatoresRiis'niticat, ama- aut tragicas qnis(]uam induat. Li; Ph.
to8 ud inpuninm us(]uc ot viris et feminis viris, ; {9i) Qui etiam mulierihus curatur. Qui nimirum
eliam cx nohilium ordine, in urenum descendonti- et voce et pestii ct incessu accuratisiiime piromi-
bus feininis quoquo nnbilissiniis, imo et viris,
; natur. iil saltundis teminarum fabulis pro femina
pudioitiam siiani vilissimi alicujus mirmillonis aut huberi possit. Rio.
'
retinarii amnrc proniganiibus.C.ujusinsaniaj cxcm- (95) /Ve parum .vjV liomicida, qui eumdcm post-
pla suggerit scxla Juvonalis sutira. Uin. »jO(/m?h ;'((f7M/n/. r.ludiutoribiis commissis populus
(91) Et capitis mitiulioitr. U.cc phrHsis eat juro- nonnunquam doposcebut leoneni. Emisan Icone,
consiillonim upud (jiiod cst D. lib. iv, til. 5, do gludialor poriculo proxinius, quucuiKjuc arte po-
capilediminutis. Pam. terat, subtili recossii uut declinulione, commililo-
('.•2) Tot futiaruvi miiiisltr tot staluum. N(>tut nem opponebal. Pleruiiique autem uccidebul, ut
,
lurinsa voteruin cirra aurigus sivc ugitatores stu- Bccnndus ipte glndiulor, post rcm cum leone fe-
dia, iu qiim s.Tpenuniprn rontrariis vntis specfan- licitor gestam. repctita commissione giadiatoria,
tinm mentes scindi^liantur aliis prnsin.r fnotinni, ; cum |)rimn compositus. jugularotur. Huc ra-
illo
aliis vcnet;c fuvcntibus: unde animorum varii mo- tionc, primus Torlulliano dicitur non parum
ille
Ins, et varii status, pro varia scilicet agitatione, homicida, hoccsl, iferum homicida nerape jara :

ininistrati Itaque vulgutam ub Rhenano ot Pame-
lio lectioncm retinonuis, nihii onim hic juvut n\u-
tila codicis Agobardini scriplura, » Tot furiarum
,minislcr,tot slatus ut lono. » Cassiodorus: « Transit
prasinus pars populi mcuret
: praeccdit vene-
semol.cum hnminem lenni pra' se opposuit; ilerura
vero, oum eumdcm ipaum. cu.ju^ se corpore le-
xcraf, postmedum Jiiguluvit. Hcnique non purura
homicida cst, qui scrvutorem suum jugulat. Rig.
;
 :

731 TERTULLTANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 732

tula, et ex diaboli rebus instructu monstravimus :
A. inanimo contendens pro auriga pudicitiam edi- :

uihil enim non diuboli cst, quidquid Dci iion est, mimos. Imo in omni spectaculo
scet, attonitus in
vel Deo displicet: hoc crit porapa diaboli, adver- nullum raagis scandalura occuret, quam ipse ille
sus quam in signaculo fidei cjeraraus. Quod autera mulierura et virorura accuratior cultus : ipsa con-
ejeramus, neque facto, nequc neque visu,
dicto, sensio, ipsa in favoribus aut conspiratio aut dis-
neque prospectu participare debcmus. Cajterum sensio inter se de commercio scintillas libidinura
nonne ejeramus et rcscindimiissignaculum,rescin- conflabellant ^(97). Nemo denique in spectaculo
dendo testationem ejus? Numquid ergo supcrcst ineundo prius cogitat, nisi videri et videre. Sed
ut ab ipsis ethinicis responsum flagitemus ? IUi jam tragffido vociferante (98), e.Kc]araationes ille alicu-
nobis renunticnt, an liceat chrisLianis spectaculo jus prophctaa retractabit, ct inter effeminati hi-
uti. Atquin hinc maxime inteHigiint factum Chri- strionis modos psalmurasecura comrainiscetur, et
stianum, de rcpudio spectaculorum. Itaque negat cura alhlcLae agent, 657 ille dicturus est reper-
manifeste, qui per quod agnoscitur toUit. Quid cutiendura^non esse {Malth. v) ? Poterit et de mi-
autem spei superest in hujusmodi homine? Nemo sericordia moneri defixus in morsus ursorum et
in castra hostium transit, nisi projecLis armis spongias retiariorum (99)? Avertat Deus a suis
suis,nisi dcstitutis signis et sacramentls (96) pria- tantam voiuptatis exitiosa3 cupiditatem. Quale est
cipis sui, nisi pactus simul perire. B enim de Ecclesia Dei (i) in diaboli Ecclesiam
tendere de coelo (quod aiunt) in coenum ? illas
.''

CAPUT XXV. manus quas ad Dominum e.xtuleris postrao-

(2)
An ille recogitabit eo tempore de Deo, positus dum laudando histrionem fatigare? ex ore quo
illic ubi nihil est de Deo .*'pacem, opinor, habebit amea in Sanctum piotuleris (3), gladiatori tesli-

(9G) Signis et mcramcnhs . A
ut reliqua hujus tractatus. Fuibertus Carnotensis,
epist. 41. Lac.
(97) Ipsa in favoribus aut conxpiralio, aut dis-
sensio inter sc de commercio scintillas libidinum
conflabeUant, Itaque hoc etiam prajcipit magister
Commentarius.
railitia sumptum, saaculumAugustinidurasse istamperversitatera tes-
tatur sanctissimi viri gravis querelain Psal.xxxix:
v<Quantis turbis iraplentur ecclesiae, stipantur
parietes, pressuris se urgent, prope se suifocant
mulLitudine. Rursus ab eis ipsis, si mimus est,
curritur ad amphiteatrum. » Et in Psal. l. « Si :

Artis, lib. i : Ibrte in ipso circo aliqua ex causa expavescant,

continuo se signant, et stant illic portantes in
Cujus equi veniant facito studioserequiras :
fronte, unde abscederent, si hoo in corde porta-
Nec mora, quisquiserltcui favet iila, fave, elc. RiG.
rent. « Rig.
— De commercio. Jungenda haec vox eum sequen- (2) manns quas ad Deum extuleris. Dolet,
Illas
tibus, non cum praecedontibus : attende itaque in- eas manus qu£e subiatae ad Deum, occupari rei
terpunctioni nostrae. Junius commercium explicat idulolatriciE. Eadem querela magni Athanasii Apo-
e7ri[jLt£iav, nam olim, teste Velio Longo, dictum log. advcrsus gentes, ubi dolet membra dicata
commercium a commisccndo essc, ex litterarum Deo, inservire idolorum obsequio, interque alia
coramutatione. Originatio ista hic ad rem, nam a adducitetiam manus quae factee el; £XTacTi.v tvJi;

promiscua conjunctione scintillffi libidinum. Quod Ttpcx;xov eeov £'j'x^i<;. Putant aiiqui verba Tertui-
illustratur cap. 2, lib. iii Pxdag. Clera. Alex. et liani (in his est Stephanus Dur. de liitib. eccl.)
cap. 7, lib. II. V.KC. —
Scintillas conflabellant. Co-
,

capienda essedemannum sublatione ad adorandum

dex Agob. Flagellant, non spernenda lectione corpus Ghristi, cum in missa attoilitur. Lac.
quaravisipse Tertullianus, adversus Valentinianos (3) Ex ora quo amen in Sanctum protuleris.
dixerit : « Ignera inflahellatum
corporibus. » Scin- Sanctum intellige, mysterium, sacramentum,
tillas autem absistereocuiis dixit Virgilius ; et Corpus Domini. Etenim fidelis quisque obla-
absistendo quasi flagellant. Rig. tam sibi a prsside Eucharisiiae buccellam cum
(98) Sed tragcedo vociferante. Studiura fuit tra- his verbis, Corpus Christi, accipiens dicebat
gicorum vastissime loqui et vociferanter. Illustrat Augustinus, Sermone
Amen, quod est, Fiat.
Heraldus in Arnobium, lib. vii ex Crantore, qui ad infantes de Sacramentis « Si ergo vos estia :

apud Diogenem diceliat trageedos habere vocem corpus Christi et merabra, mysteriura ve-
aueXixTjTov. Ex Demosthene qui /Eschini objicit n strura in mensa Domini positum est mysterium :

(piovaffxia; £it!8£i^'.v. Nam ^'Eschines histrioniam
exercuerat. Lac.
(99) Spongias rctiariorum. Spongias dicit retia
sic apta certamini, ut effusa in adversarium sese
expanderent, confeslimque coutracta sic prehcn-
Domini accipitis. Ad id quod estis, Amen respon-
detis, et respondendo subscribitis. Audis ergo,
CoRPus CHRisTi,et respondes, AMEN.Esto membrum
corporis Christi, ut verum sit Amen. » Ambrosius
lib. IV de Sacram., cap. 5 « Dicit tibi sacerdos, :

8um altraherent, non ut vivus caperetur, scd ut CoRPUS Christi, et tu dicis Amen, hoc est Verum.
retiarii fulcina seutridenteconfoderetur.Tale forte- Quod confitetur lingua, teneat affectus. » Corne-
an fuit rete quo Pittacus phrynona Pancratiasten lius episcopus Rora. in illa epistola qure refertur
singulari cerlamine involutum corrcptumqueinter- ab Eusebio, lib. v Hist eccl. cap. 31. jure notavit
fecit. Zttoyyov Grajci dixere Trapa xo cT-irav, et crcfiOY" sacrilegam Novatii raentem, eo quod ab suarum
Yov, quod propius accedit ad verbura acpiYYE'-^» partiura fratribus Eucharistiam accipientibus, pro
ulrumque retiariorum certamini conveniens. Nara formula solemni, qua porrigenti sacramentum,
sunt retiarii aTraTxiy.a; irpo; aij-oj^. Spongias —
dicentique corpus Christi respondebatur, Amen,
irliariorum.Millo quae RigalLius addu.xiL. lielLarii jusjurandum adversus Pontificem Rom.exigit:
spongiis ut solebant ad exLergendum sanguinem e 'AvT' xo~j etueTv Xafj.6avovxa tov apxov exeTvov, xo
vulneribus defluentem. Le Pr. d|jir]v. RlG.

{l)Quale est enim de Ecclesia Dei. Etiam ad

 : ;

733 DE SPFCTACULIS. m
moniiirn reddcrc, ttc alwvct? (Jir' alwo; «'•'
(4) alii A et grata et simplicia, etiam honesta quaedam. Nemo
omnino diccre nisi Deo Christo ? vencnum lemperat fello et elleboro, sed conditis
puimcntis et bene saporalie, et plurimun dulci-
CAPUT XXVI. bu8 id mali injicit: ila et diabolus lelhale quod
Cur ergo non ejusmodi etiam dfemoniis pene- conficit, rebus Dci gratissimis et acceptissimis im-

•Irabiles (ianl? Nam ct exemphnn accidit, Domino buit. Oinnia illic seu forlia, seu honesta, seu sono-

leatc ejus miilicris (T)) qiiac Ihoatrurii adiil, et inde ra, sou canora, scu buntilia, proinde habe ac si

cuin d.iMiionio rcdiit. Itaque in cxorcismo cum slillicidia 659 incllis de ranunculo *^ venenato (6j :

onerarcliir immundus spirilus, quod ausus esset nec tanli gulain facias voluptalis, quanli pericu-
fidclcin aggredi : constunter et juslissime quidem lum per suavitatem.
in(iuit) fcci, in mco eam inveni. Gonstat et alii lin-
qua tra-
oslensum ejus dici nocte,
CAPUT XXVIII.
tciun in soinnis
gojdmnaudiorat, cum exprobratione nominato tra- Saginentur ejusmodi dulcibus convivae sui. et
gujdo, noc ultra quinlum dicm cam muliercin loca et tompora et invilalor ipsorum est. Nostrae
in Hfficulo fuisse. Quot uliiiue et alia documcnta cccn.c, nostraj nupti.^e nondum sunt, non possumus
cesscrunt dc his qui cuiii diabolo apud spcctacula t» cum illis discumbere, quia nec illinobiscum. Vici-
communicando a Domino exciderunt. Nemo enim bus disposita res est. Nunc illi iajtanlur, nos con-
pote.ll duobiis ©58 dominis servire {Matlh. vi ; II flictamur {Joan. xvi); Scxulum (inquit) gaudebit,
Cor. VII ; hccli. xxxiii). Quid luci cum tcnebris ? vos triles erilis. Lugeamus ergo dum ethnici gau-
qnid vilaj et inorti ? dent, ut quum lugere coeporint, gaudeamus, ne
pariter nunc gaudentes, tunc quoque pariter lugea-
CAPUT XXVII.
mus. Delicalus es, Christiane, si ct in sa;cuIo vo-
Odisso dcbcmus sito conventus et cojtus ethni- luplatcm concupiscis, iino nimium stultus, si hoc
cornm, vel quod illic nomcn Doi blasphematur, existimas voluplatem. Philosophi quidam «• (7)
illic quotidiani in nos leones expostulantur, inde hoc nomen quicti et tranquillitati dederunt, in ea
persecutiones decernuntur, inde tenlationes emit- gaudcnt, in ea avocantur, in ea etiam gloriantur.
luntur. Quid facies in illo suffragiorum impiorum Tu rnihi melas (8) et sccnas ot pulverein et arenas
aestuario deprehensus, non quasi aliquid illic pati suspiras. Dicas veliin ; non possumus viverc sinc
possis ab hoininibus, nemo te cognoscit chrisLia- voluptule, qui mori cura voluptate debcbiraus ?Nam
num, sed rccogita quid de tc fiat in coclo. Dubitas quod est aliud votum nostrum, quam quod ct Apos-
onim illo nomcnto, quo in diaboli Ecclcsia fuo- toli, exire de sfficulo, et recipi apud Dominum
omncs angclos prospicere de
ris "', cqjIo, ct sin- C {I'lulipp. i) ? Ilic voluptas, ubi et votum.
gulos denotare, quis blasphemiam dixcrit, quis
audierit, quis lingum, quis auresdiabolo adversus CAPUT XXIX.
Deum administravcrit ? {I'sal. i). Non ergo fugies Jam nunc si putas ^^ delectamcntis exigere spa-

scdilia hostiuin Chrisli, illain cathcdrain pcslilon- tiuin lioc,cur tain ingratus os, ut lot et tales
tiarum "*, ipsuinquc ucrcm, qui dcsupcr incubat. vuluptatesa Deo conlributas tibi satis non habeas,
scelestis vocibus constupratum ? Sint dulcia licet neque recoguoscas ? Quid cnim jucundius, quam

Variae lectiones.
•* 'Att' aiiovo; nbcsl l\i(j. Quo diabolus in Ecclesiam furit Cod. Wouv. Rig.
^' '* Pestilentiariam Fran.
'*Libaciinculo Fran. lucunculo Jun. *'' Quidem Fran. Nunc puta Uiij. '*''

Gommentarlus.
(^i) EIX AliiNAi: Air AU>Ni2N. In codicc Ago- Ranaruui viscerii uuuiniaui
liardi tantum logitur, EIl AH' AlilNOi:. Alii om- lusiioxi. Ric.
nino diccre, nisi Dco clChristo. Nolat Tortullianus — De ranunculo vcnenalo. Itu lcgit ex vcteri
juod acrlaiuutiim fiiissc Coinmodo narrat Dio, cod. Joanncs NVouwor. Pulut Junius logendum lu-
VIKAI NIKIIVKII Air AU2N0i:. Lib. Lxxii. Rig. n cunculum, vox enim ista a luruns dorivaretur, es-
Ejus mulierii. Exempluin islud laudalissimum
(5) luounnilus uiro/.opiTTixov vorbuin
sot(]iio ; et quod-
itquc omniuni vulho in orc. Su{)icareo hic mulic- dani succaruli trugematis et bellarii gcnus do quo
;

'em illiun a d.i-nionoolisossam, (luod forsan incon- Afranius fratriis :

Hilto aiit ronitoMtrt marilo adivorit spertacula.

Pi?tori navnt, ciir sorihlilario ?
Jausa cnini IstR erit ropudii, ut legitur lib. v. G.
Ul mittut fralri lilio locuuculos.
it. 17, dc rcpudiis. li: Pii.
(6} SUlliciaJa incllis dc ranunculo vcnenalo. Ut si Quoe in hanc vocem annolavit. La Gcrda, levia
luis fuvuin inclli? una cum run;w rubot.r pulmo- snnt, f>i ea cximas qu.-B hubcntur apud doctissi-
jiibiis cxpriinut nain indc confusa venotio mella
:
niuin Turnobum lib. xviii Adv. cap. 20 I.e Pr.
lillabunt; mella quidom, sod vcnenuta. Rio. (7) Philosophi quidam. Epioureros tangit qui in
—De ranuHCulo rcncnato. Juvonalis, in prima, voluptale summuin bonum rcponebant. Lk Pu.
(.S) Tu mihi mctas. Scptcin metis, inquit Cassio-
Q\m uiollo Calenuni dorus Variur. Ic t. lib. iii. o. 51, oinno ccrtamon
Porrectura viro iniscol Bilioule ruhetaQi
feragitur.in similitudincin hebdomadis reciproc.T.
;

l in vu
psoB vcro mcta! socundum Zodiacos docano? tor-
:

At nunc res agilur tenui puluioue rubeta) nas obtinent, sumraitates, quas ad instar selis
it in lertia celores quadriga} pcrvaganlur. Pam.
 .

735 TERTULLIANI OPEllUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETIGA. 736

Dei patris domini rcconcilialo. quam veritatis

et A ria rcsurgentium sanctoruai qualo rcgnum exin- !

revflatio,quani orrorum recogiiitio, quam tanto- do justorum! qualis civitas nova Jeriisalcni (13) 1

rum rotro ciiminum vonia ? Quce major voluptas, At euim supersunt alia spectacula, ille ultimus et
quam fastidiumipsiusvoluptatis. quamsa3culitotius perpeluus judicii dies, ille nalionibus insperalus,
660 contcmplus, qu.im vera libcrtas, quam con- ille derisus, cum tanta saiculi vetustas, et toteju;
sciontia iategra, quam iiuam mortis
vila sulficicns, nativitales uno igni haurientur. Quaj tunc specta-
timor nullus ;
quod calcas dcos nationum, quod culi latitudo, (l^i) quid admirer? quid ridcam? ubi
!

daBmonia expellis, quod medicinas facia, quod re- gaudeam,ubiex8ultem,spectan8totactantosreges''

velationes pctis, quod Deo vivis? Ha3 voluptates, qui in 661 coelum recepti (15) nuntiabuntur,
haec spectacula clirislianorura, sancta, pcrpetua, cum ipso Jove et ipsis suis tcstibus in imis teno-
gratuita : in his tibi ludos Circonses (9) intorpretare, bris congemiscentes? itom praisides, persecutorcs
cursus sajculi tempora labentia, spatia
inluere, dominici nominis, sajvioribus, quam ipsi contia
dinumera, metas consummationis exspecta, socie- Christianos sffivierunt, flammis insultantibus,
tates Ecclesiarum defende, ad signuiii Dei susci- liquescentes ? prajterea sapientes illos pbilosophos
tare, ad tubam angeli crigcre, ad martyrii ^» pal- coram una conflagrantibus (16) eru-
discipulis suis
mas gloriare. Si sconicae »« doctrinae delectant, tj bescentes, quibus ad Deum pertinere sua-
nihil
satis nobis litterarum est, satis vcrsum est, satis debant, quibus animas aut nullas, autnon in pris-
sententiarum, satis etiam canticorum, satis vocum ;
tina corpora redituras affirmabant, etiam poetaa
nec fabulae, sed veritates nec strophae (10), sed
;
non ad Rhadaiiianti, nec ad Minois, sed ad inopi-
simplicilates. Vis et pugillatus et luctatus? praesto nali Ghristi Iribunal palpitantes ? Tunc magis tra-
sunt, nonparva, sed multa^". Adspiceimpadicitiam gcedi audiendi, magis suapro-
sciiicet vocales in
dejcctam a castitale, perfidiam cassam a fide, sae- pria calamitate. Tunc histriones cognoscendisolu-
vitiam a misericordia contusam,
petulantiam a tiores (17) multo per ignem tunc spectandus au- :

modestia obumbratam ^', et tales sunt apud nos riga in flammea rota totus rubens ''^(ig^-.tunc
agones, in quibus ipsi coronamiir ('U). Vis autem xystici contemplandi non in gymnasiis (i9), sed in
et sanguiniset aliquid (12)? habes Ghristi. igne jaculati, nisi quod nec tunc quidem illos ve-
lim visos, ut qui 66? malim ad eos potius con-
CAPUT X.XX.
spectum insaliabilem conferre, qui in Dominuir.
Quale autem spectaculum in proximo est adven- dcsaevierunt. Hic est ille (dicam) fabri aut quae-
tusDomini jam iudubitati, jam superbi, jam trium- stuariae filius '*
(20), Sabbati destructor, Samarites
phantis ! Quae illa exultatio angelorum, quee glo- et daemonium habens. Uic est quem a Juda rede-

Variae lectiones.
8' MartyrumRig. «^ Scientae Rig. Non pauca simul
«o Rigalt. 9' Adumbratam Par. Rig. «^ Tot
spectans reges Rig. ^' Ruber Rig. ^* Qujcstuarii Fran.

Commentarius.
(9) Circenses ludos. Quae ad ciroum spectabant, C senatorii, constat ex Suetonio et Dione. Lac
hic egregie accoramodat ad mores Christiauorum (16) Una conflagrantibus. Hoc malum canit gen-
Le Pr. lilibus, qui putabant non esse resurrectionem.ISon ,

(11) Nec itrophx. Explica tochnas et fraudes, sic est: resurgetis, sed ad pcenam. Lag. ij
'

sed cumrespectu ad strophas et odas hristrioniae, (17) Hisiriones solutiores mulio per ignem. Soluti
quibus oppositae antistrophae et antodae. Sed, ut histriones, quia mollitia et lascivia efferainati, ao
dixi, hic fraudes sunt, et ita etiam accipit hunc pene ultra feminam fluentes. Solutiores verof
locum Carolus Pasch. lib. i de Gor. cap. 11. Lag. per igiiem, membris ustulatione liquescentibus.
(11) Ipsi coronamur. Quis nescit coronas gym- RlG.
nicas stadii ? imo de his unis dicta; coronae xat' (18) Auriya in flammea rola tolus ruher. Alludit
£^o^-/^v. Id persequi otiosum, imo putidum. Inde ad agitatorum factionem Russatam. Rig.
Hieronymus 2. in Jovin. dum quaerit verborum (19) Non in gymnasiis. Gymnici ludis locus, inquit
conseculioncs, luctatoribns dat coronas, ad eum Isid. lib. xviiijcap. 17, gymnasiura dicebatur, ubi
modum quo navigantibus portum, et pugnantibus exercebantur athletae, et cursorum velocitas coin-
triumphum. Lac. probabatur ita dictum, quod juvenes nudi exer-
:

(12) Vis autem et sunguinis aliquid ? Gruentis centur. Hinc accidit ut omnium prope artiura
vcluptatibus et spectaculis opponit Ghristi Uoirini exercitia gymnasia dicantur. Pam.
sanguinem pro rucuperanda nostrum omnium sa- (20) Fabri aut quoestuarix filius. Hieronymus,
lute effusum. Le Pr Epist. ad lleliodorum. : « Hic cst ille operarii et
(13) Qualis civitus nova Jerusaleni? istud fortassis [)
quaastuariae filius. » Ilajc fuere Jud;norum in saiic
ad errorem Millcnarioruin pertinet, quem.idmodum tissimnmet imraaculatam Virginem convicia.flam-
et illnd quod subjicit. do tol sxculi nalivitatihm. mis luenda sulphuralissimis. Satanica hniusmodi
Pam. legunlur apud Theodoretum lib. iii, cap. 11.
(14) Qux iunc sijectuculi lafiiuda. Quot et quanta Felicis sub Juliano Caesare Gazaa praepositi, TSti»
occuirent in illo spectaculo consideranda Rig. ! CTX£'jea!v iurjpeTrelxai 6 Mapiai; ulo<;, quod
Iv •rtoioii;
(15) In coslum recepti. Indicat gcntilicas apothe- Historia tripartita Latine reddit « Ecce quibus :

oses: iilubtre cxenipluin est in Ilerodiano loquente vasis Mariae filio ministratur » Apud eumdem !

de Severo, qui vixit aevo Tcrtulliani. Justinus scriptorem, ubi dellormisde martyrio agitur, « ty-
M.avi. ^Apolog. ii, sane in Augusti funere, ac postea rannus ait Nega filium fabri. » Rig.
:

Dru nllae idem fuisse a!^firmatum a viris ordinis — Fabri aut quxsluarix filius. Non possum liben-
f37 DE IDOLOLATRIA. 738

nistis, hic cst ilic aninflinn el colaphis diverbera- A ^los '^<'' sua libprnlitatp pracRlabit ? ct tannpn hsrjc

U8 sputamentlH decoralus, felle et aceto pota- jam quodammodo habemus per fidem spirit» ima-

U8. Hic est quem clam discentes subripiierunt,

ut ginante repraesentiita. Cajterum qualia illa Funt
•esurrexisscdicatur, vcl hortulanua dctraxit (21), quae nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in

le lactucoe sua} frcquentia commcnlium lK?dcren- cor hominis ascenderunt? Credo, cirro et utraque

,ur»^(22). Ut laiia spectes, ut talibus exsultes, cavea et orani stadio gratiora,

juis tibi praclor aut consul, aut quae3tor,aut sacer-

Variae lecliones.
B^ Adlaiderentur liig.

Comoienlarius.
asaentiri huic Rigallii lcctioni, noquo cliam {'12) Ne lacJiin.T autp frcquenUa commeantium ad-
ler
lUcri quam ox llicronymn adducit in iimlinbiis l/fdcrentur. ldf!0(|iie in locin sacris a-dificandis,
locis l^acerda,quxsluarii. Numdiu ost qund aniio- quH! apud anliqiujs iii conllnio leie, ubi Irium v«l
Larunt erudili jurisconsulti qufEsLuariain csse,qua) (luuluur possCjHionuiii leriiiinalio convcnirul, con-
lucrum aut quajstum facit corporc ; sic in Giossa- stituisolebaut.unusquis^iueposscbbor donubat cer-
rio quffistuaria '7roa-/.x'.xT) TropvT). Le Pr. tum modum sacro illi cx ngro suo, et quanlum
Ironia hgec videtur
(21) Vel liorlulanus detraxil.
donassct scripto facicbat ut per diem solemnitatia,;

irridorealiquemillorumhajreticorum,qui Gbristum privatoruin agri nuUam melestiam inculantis po-

vere passum negant, Marcionem neiiipe CerJo- ;
puli sustinerent. Notat A{.'gcnu8 ad lib. Fronlini
nem cjus magistrum, et ante eos Basiiidem et Si- Ue Limitib. ugror. Rio.
nioneni Magum. Pam.

0, SEPi\ FLOR, TERTULLIANI

DE IDOLOLATRIA
LIBKR.

AnouMnNTiiM. Post tractatum de Spectaculis alteriim Septimius de idololatria, in quo varios

ronscripsit

sit ila loqui fas est) eonscientix casus proponii, disrulit, resoloit. Non deerant siquidem, qui tanta

Utborareiil ignorantia, ut arbitrarentur idotolatrix crimive non pollui, nisi illos, qui idotis vel tltura
tdolcreiit, vel hostias offerrenl, vel eorum imjstcriis aut pro/ano sacerdotio initiarentur {cap. 2). Inde
idololatriim dcfinit : « Omnis circa idolum famulatus et servilus, et nihil inlerest, dicil, an plastes
r^ffinijat, aut cmlalor exsculpat, an phrijgio delexat, nec de maleria referl, an gypso, an coloribus,
%n lupiile, an xre, an argento, on filo formctur idolum {cap. 3). » Addidit Deum, tam fieri idolum,
quam coli, prohilere {cap \). Uinc dicit, non licere 663 Christianis idoln fabrefaccre, uut vendere
adoruturis, ac quidcm cum aliud non habcnt unde vivant {cap. 5). Prohibet etiam xdificationem
'empli, arx, xdiculx, domus iii honorem idolorum (cap. S). Quin etiam ncgotialiones merciuin
iarum, qux ad idolotatriam pertinenl {cap. 11) : a fcsUs qnoque diebus etinm extraordinariis
ibstinendum {oap. 13) : neque servis Ucere ministros csse idololalrix {cap. 18 )
.• neque licitam
nililiam, iii quu viililandum sit sub signo diaboli {cap. 10); dejcrationcm oinncm ino Hercule,
nedius Fiilius, nce non abjuralionem Jupilor tilii sil iralus, ct subsccutam, rcsponsionem, imo
ibi, damnat el exsccralur. Cxterum in perlcgendo lioc traclatu discrctione opus est : qux eiiim velut
Iieneratia pnncipia Tcrtullianus hic ponit, fcrc omnia vera sunt ; non autcin omnia vera sunt, qux
'xinde dcducit. Lump.

CAPUT PUIMUM. p cidd est. Qurens qucm occidcrit ? si quid ad elogii

Principale oriincn gcneris humani, suminussa}- ambilionem lacit, non extranenm, neo inimirum,
luli roatus, tota causa judicii, idololatria. Nam scd so ipsum. Quibus insidiis ? erroris sni. Q\iO
'tsi auam spociom tcnel unuinquodquo delicium, telo ? i.irensa Dei. Quot plagis ? quotquot idolola-
'
tsi 8U0 quoque nomino judicio dcstinalur, in '
triis. Oui nogut idoloIa'rem perisse,is nogabit
loIolHlriae tamen crimine expungitur. Omitte titu- idololutrem homicidium tecipse. Proinde adnlte- ''

>s, oporas recognosco " idololatrea, idem homi- : rium et stuprum in eodcm recognoscas nam :

Variffi lecliones.

'
Quodquo nomine /im. * Opora reoognoaco iun, Latin. » Perinde Paris.
739 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES 1, APOLOGETlCA. 740
qiii falais deservit, sine diibio adultcr est veri- A r'uin etiam in concupiscentia designat, si oculum
tatis, quia omne falsum adullerium est. Sic cl in* quis impegerit libidinose, ct animara commoverit
stupro raergitur. Quis enim immundis spiritibus impudice [Ibid.) cum homicidium ctiam in verbo
:

operatiis, non conspurcatns et constupratus incedit maledicti vel convicii jndicat ^ et in omni ira-
(Ezerli. xxiii) ? Atqnft adeo Scripturae sanctac! stu- petu irae, et in negligentia caritatis in fratrem.
privocabulo utuntur in idololatricB exprobratione. Sicut [Joan. ni, 15) Joannes docet homicidam esse
Fraudis conditio ea est opinor, si quis alienum qui oderit fratrem.Alioquin in modico consisteret,
rapiat, aut alii debitum deneget, et utique erga et diaboli ingenium de malitia, ct Dei Domini *"
hominera admissa fraus maxirni criminis nomen de disciplina, qua nos adversus diaboli altitudi-
est. Etenim idololalria fraudem Uoo faril, honores nes" man\l(Matth. v. Cf. Apoc. v, 24), si in his '^
suosdeneganSjCt confercns aliiSjUt fraudietiara
illi tantuin delictis judicaremur, qu<Te ctiam nationes
contumcliam conjungal. Quod si tam fraus quain dccrevcrunt vindicanda. Quomodo abundabit justi-
stuprum atque udultcrium mortem afforunt, jam tia noslra super scribas et pharisa;os, ut iJominus
in his eeque ^ idololatria de homicidii reatu non prajscripsit, nisiabundantiam adversaris ejus, id
liberatur. Post talia crimina, tam exitiosa, tam est injustitia3 perspexerimus ? Quod si caputinjus-
devoratoria salutis, cajtera quoque aliquem ad „ titia? idololatria est, prius cst uti adversus abun-
modura et seorsurc proinde disposita, in idolola danliam idololatriffi praimuniamur, duai illam non
tria conditionem suam repraesentant. In illa et solum in manifestis rccognoscimus.
concupiscenliae sjeculi. Qua3 enira idololatriaj so-
lemnitassine ambitione cullusetornatus? In illala-
CAPUT III.

scivia; et ebrietatcs,cum pluiimum victuset ventris Idolura aiiquandiu retro non erat. Priusquara
et libidinis causafrequentantur ^. In illa injustitia. hujus monstri artifices ebuUissent, sola templa et

Quid enira injustius ea, qusn justitia; Patrem nes- vacuaj fedes erant, sicut in hodiernum quibusdam
cit ? In illa eliam vanitas, quum tota ejus ralio locis vetustatis vestigia permanent. Tamen idolo-
vana sit in illa mendacium,S64 quum totasubs-
;
iatria agebatur, non
nomine, sed in isto in isto

tantiaejus mendax sit.Itafit, ul omnia in idolola- opere. Nam et hodie extra teraplum et sine idolo

tria, et in omnibus idololatria deprehendatur. Sed agi potest. At ubi artificesstatuarum et iraaginum,

et alias quum universa delicta adversus Dominum et omnis generis simulacrorum diabolus sgeculo

sapiant, autem quod adversus Dumiiiuin

nihil
"^
intulit.rude (»65 illud negotium humanae calaraitat

sapiat, non da^moniis et immundis spiritibus depu- tis.et nomen de idolis consecutum est,et profectum.

tetur, quibus idola mancipantur sine dubio ;

Exinde jara caput facta est idololatrioe ars omnis
idololatriam admittit,quicunque delinquit idenim C fiuoe idolura quomodo edit. Neque enim interest,
:

facit quod ad idolorum mancipes pertinet. an plastes effingat,an caelator exsculpat,an phrygio
detexat quia nec de materia refert, an gypso, an
:

CAPUT n.
coloribus, an lapide, an aere,
an argento, an filo
Sed universa nomina crirainera discedant in
formetur idolum. Quando enim et sine idolo idolo-
operura suorum proprietates remaneat idololatria :

latria fiat, utique cum adest idolum nihil interest

in eo quod ipsa est : sufficit sibi tam inimicum
quale qua de raateria, qua de effigie '% ne qui
sit,
Deo nomen, tam locuples substantia criir.inis, quae
putetidsolum idolum habendura, quod humana
tot ramos porrigit,tam venas defundit ^, ut de hoc
effigie sit consecratum. Ad hoc necessaria est vo-
cum raaxime materia susceptasit, quot raodisnobis
cabuli interprelatio : eT8o? Greece foriiiam sonat
praecavcnda sit idololatriae latitudo. Quoniam mul- ;

ab eo diminutionem
per efStoXov deductum, **
tifariam servos Dei nec tantura ignorata, sed etiain
aeque apud nos formulam fecit. Igituromnis forma
dissiraulata subverlit. Plerique idololatriara sira-
vel formula idolum se dici exposcit. Inde idolo-
pliciter existiraant hissolis modis interprctandam :

latria omnis circa omne idolum famulatus et

si quis aut incendat, aut immolet.aut polluceat,
servitus. Inde et omnis idoli artifex, ejusdem et
aut sacris aliquibus aut sacerdoliis obligetur .,,,..
quemadmodura si
. . ..•.,!.•
quis exislimet adultenum
•

in
:

T^
D
. ,
unius est criminis nisi parum idololatriam popu-
:

lus „a^\oU r,„;n

,„„ adraisit, c,;rr,„io !,.„,>. „;<„!;
quia siraulacrum ^. „^„ uJr^.
vituli, el non homi-
osculis, et in amplexibus, et in ipsa carnis con
nis sibi consecravil.
gressione censendum : aut horaicidium in sola
sanguinis profusione, et in aniraa^ ereptione repu- CAPUT IV.

tandura (Matth. v, 22). At enim Dominus quara Idolum tam fieri, quara coli, Deus prohihet.
extensius ista disponat certi suraus, cura adulte- Quanto praecedit ut fiat (1) quod coli possit, tanto

Yariae lecliones.
* In abest Rig. * Jara his a^que Jun. « rroquententur Rig. '^
Deura — Deum Tiig. * DifFundit Wouhk M. S.
8Indicat Jun. •" Dominura Jun. " Laiitudine Wouw. M. S., Rig. '' Si his alii. '' Quave effigie Jun. ** De-
minutionera Jun. ex M. S.
Commenlarius.
(1) Quanlo prgsceii ut fial.
Locus notatissimus nes veri Dei. Itaque ab omni aevo, ab ipso Admo
ut scias nunquam jure naturali prohibitus iraagi- potuit fieri imago Dei ut coleretur. Hujus senten-J i
 741 DE IDOLOLATRIA. 742
prius cst, nc non licet. Propter hanc
fial, si coli A lium. Isalas vero (/ia. xi.iv, Tesle», ait, non
8) :

causara, ad ^cradicandam scilicet materiam idolo vos estis, si csl Deus ahsque mo Et non erunt lunc
iatria;, lex divina pioclamat (Exod. xxxii, Le- qui finfjunl et exculpunt, omnes vani, qui faciunt
vit. XXVI, 1, Deul. v, 8} Ne feceris idolum (2). Et
: iibitu sibi, qux illis non proderunt. Et deinceps
conjungens {Exod. xx, 8), neque similUudinem co- tota illa procuntiatio, quaqua in cul-
in artifices,

rum qux in cuelo sunt, et quae interra, et qux in tores dctestatur, cujus clausula est [Isa. xliv, 20) :
mari. Toto mundo ejusmodi arlibus interdixit Co(jnosrile quod cinis sil cor illorum, et erranl *'
^5)
aervis Dei. Anteccsserat '^ prsedicens Enoch " (iJ), et nemo animarn suam liberare possit. Ubi ^*
ajque
oinnia elemenla, omncm mundi sonsum '"
qufB David, Et Inlcs ^* fiant, inquit, qui faciunl ea fi)
OOilo, qua; mari, qu;c tcrra contincntur, in ido- {Psal. (xiii, 8) Et quid ego modicai memoriae
lutriam OCO dajmonas ct spiriLus dc-
versuros bomo? ultra quid suggcram ? qiiid reculam d^
sertoruin angelorum, ut pro Dco adversus Domi- Scripturis ? quasi aiitnon suniciat vox Spiritus
num Omnia igilur colit humanus
consecrarcntur. suncli, aut iiltra 'lcliitcrandum sit, an malcdixerit

error, prajter ipsuin omnium conditorem. Eorum alque damnavcrit Dorainus ipsos prius artifices
imagines idoia, imaginum consccratio idolulria. corura, quorum cultores maledicit et damnat?
Quidquid idolatria committit, in artificcm qucm- ^
CAFUT V.
cunque et cujuscunque idoli dcputetur necpsse
est. Denique idem Enoch simul ct cullorcs idoli Plane impcnsius rcspondebimus ad cxcusationes
et fajjricatores in comuiinationc proedamnut. Et Cfil bujusmodi artificurn, quos nunquam in do-
rursus '" Juro vobis pcccatores, qund in dicm
: murn Dci admitti o[)ortct, si qnis eam disciplinara
sanguinis " pcrditioiiis pa;nitenlia parala cst. Qui norit. Jam illa objici solita vox : Non liabco aliud
aervitis lapidibus, ct qui imagincs facitis aureas quo vivam (7). Districtius repercuti potest : vi-
et argcnteas, et ligncas, ct lapidcas, ct fictiles ct vcrc crgo habes. Qiiid tibi cum Dco cst, si tuis
servitis phantasmalii)us, ct daemoniis, ct spiriti- lcgibus "?Tum quod ct de Snriptoris audent ar-
bus infainibus omnibus erroribus non se-
^" ('i), et gumcnlari (8), dixissc apo8tolum,u< qninque fuerit
cundum scienliam. nulium ab iis invenictis auxi- invenlus, ita el perseveret (/ Coj-.vii, 28). Possuraus

Variae lectiones.

""'Enim hoc ndd. Fran. '" Enoch ahesl Paris. '''

Censum Jun., Ciacon. '" Prredamnat
prorsus :

Juro Jun. Sanguinis GiJun.

''•' ^o
infamis Varis. Jun. ; insanis fVouiv. M. S. ^i
Terra Itig. " Uti
Jun. ''*
Fuctores add. Jun. Paris.llig. ** Sit vis tuis legibus Cod. Wouw. Fit vis tuis legibus Fuln. Ursin.

Gommenlarius.
tias laudandus Tertullianus hoc loco paritalem C (5) Cognoscite quod cinis sit cor illorum et er-
:

)
enim tcinporis in utraque constituit. Sicut nullo rant. Sic omnino reslituendus est hic locus, pro
aevo poluil lieri quod non potuit coli ita omni co quod corruptissimc lcgcbantur, ct tcrra. Nam
;

'OBVopoluil (icri quod potuit coli..\n vero jurc scri- magna dictioniim vicinitas ob easdem litteras et
)pto id vctitum Judinis, desidcnt doctores duo Gr;ece est /.at t:\ti wi-.a<.. Hav.
:

I
fBvi hujus gravissiiiii, Vasquius allirmal prohibi- Cognoscite qaod cinis sit, etc. Hoc Jsaias non —
tum, Soarius ncgat postrciuo basreo ego tantu-
;
dicit; iaiponit ergo illi Tcrtullianus? Non' sed ex-
lu9. Lac. plicat. At Isaias ita homines stullos fuiste, ut
(2) Ne fcceris idolum. Ad vcrbum transtulit, medium lignum croment ad calcfaciendum se, ad
cum vulgato interpreto, LX.\. Grajce est srScoXov, co'|ucndo3 panes et carnos, de rcliquo ligno sibi
qucniadinoduin et B. Cyprianus cap. lib. de E.x:- Deum faciant. et adorcnt. Ait ergo Tcrtullianus
i

hort. mart., qua versione explicatur verus hujus

i
siib pcrsonu Isaiai cor dcorum esae cinerem, quia
loci scnsiis, dc quo Auctor latius lib. ii adv. Mar- mcdia [lars arboris ct princcps conversa in cine-
cioncm, \ih\ locum hujus Scriptura^ inlerprctatur rcm. Ilaque cor Scptiraii et medium Isaiie idem
de maginibus idololatriae subsluntiam oontlnonti-
I
est. Lac.
bus. llno uiitcm vcrba, el qu;v in mari. pro eo
J
(6) Et tales /i«H< qui fudunt en. Cum repetitio
qiiod ox Cra^co ulii roctc transfcrunt
I Et qu;e- aliociuin esset ejusdcm supcrvacanea, omisimus
: i'

(cuiuiue in U(|uis sub lcrra. » Pam. fuclorcs. Nain lib. adv. Gnoslicos non uliud lcgit,
(3| Aateccsserat Enock. Libcr Enoch, cui litulus quam Similes eruni illis qui ea faciunt. Lac. :

duoaccim potriarcharum testdmeutum, sa^po citatur r\ (7) Non haheo aliud quo vivam. Satis indicat,
ab Uriginn, Procopio, Tcrtullian,), et uliis. Multa multos praivaricari solitos a fidc proplpr necessi-
ibi vaticinia dc scclcribus Hcbrauiruin cl pumis, tatcin de his iiui pra?lcr illam adhuc prajvarica-
illu tuiu et hoc propaganda) pcr univcr-
interqiic rcnlur est can. 'J conc. Nic. Lac.
'

i
suni torraruiu orbem idolutrifc. Jaclatum ct illud (8) Audenf nrgumentan. Homines quibus hic au-
ivulgo dc duubus coIumnis,lapidpa qua? rcsislcret : sus ad lorqupudas Scripturas.vicanlur ab Alexan-
I
aquis latcritia, qu;i> ignibus
: in quibus inclusi ; dro cpisc. Alcxandrino Y3,ua:Xiov-:$,-, quibus
jlibri hujus viri. Lac. animaculis insila mutalio. Vide illum in epist.
(4^ lU spiritibus infamilim. In cod. Fulvii Ur- qu.c proponilur Nica^na' synodo. Noletur verbum
sini lcgilur, insanis. At in cod. Agobardi, infaniis. Thcodoriti iib. n Hist. cap. 4, t«Tc rsaoal; £{i-
IJiQ.
,
—
Spirilihus infamihus. Descrtores hic spiritus Tapo;vojvT£;. Loquitur dc ha^rcficis. iis bcilicet
infanies dici cxislimo, dcscrtoris nomcn a inilitia
*
qui audent vim sacris Scripluris udducere, qui ve-
idesumptum est, at milos deserlor infuinis crat ut luli debacchari per ebrictatcm iu sucras Litleras
videre est 1. I, D., de his qui notuutur infaraia. videnlur. Lac.
UPr.
743 TERTULLIAN! OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 744
tgilur omnes in peccatis perseverare ex ista inter- A vas, habes legem ejus [Exod. xx, 4). Ne feceris
pretatione. Nec enim *» quisquam nostruin non .nmilUudinem. Si pn-eceptum factas postea simi-
poccator invenius cst (l Cor. iv), cnm Ciiristus litudinis respicis, et tu imitare
Moysen, ne facias
non alia cx causa ricsconderit, quam peccalorura advcrsus legem simulacrum aliquod, nisi et tibi
liberandoruti. Item eumdem praecepisse (I Thess. Deus jusserit.
IV, 11) dicunt secundum suum exemplum, ut ma-
CAPUT VI.
nibus unusquisque operelur ad victum. Si hoc
praeceptum aii omnibus manibus defendatur,credo Si nulla lex Dei prohibuisset idola fieri a nobis,

et fures balnearios "

(9) manibus suis vivere, et si nulla vox Spiritus sancti fabricatoribus idolo-
ipsos latrones inanibus agere quo vivant. Item rum non minus quam cultoribus comminaretur :

falsarios utique non pedibus, sed manibus operari de ipso sacramento nostro interpretaremur nobis
malas liLleras. Hisiriones vero non manibus solis, adversas esse fidei (l'i) ejusmodi artes. Ouoniodo
Ecd lotis membris viclum claboraro (lOJ. Patrat cnim renuntiavimus diabolo et angclis ejns, si

igitur Rcclesia omnibus, qiii manibns et suo opore eos facimus? Quod repudium diximiis iis,non dico
toleruntur, si nulla cxceptio est artium, quas Dei cum quibu8,sed de quibus vivimus? Quam discor-
disciplina non recipit ^''. Sed ait quidim adversus diam sudcepimus in eos, quibus exhibitionis nos-
similitudinis interdicta pra^posilionem (Num. xx) : tr;r gratiu (15) obligati sumus? Potes lingua ne-
Cur ergo Moses in eremo simuiacrum serpcntis ex gasse. quod manu conliteris ? verbo destruere,
aere fecit? Seorsura flguraB, quae dispositioni alicui quod facto struis? unum Deum praedicare, qui
^*
arcanai preestrucbantur, non ad deroga^.ionem taritos efficis? verum Deum praedicare, qui falsos
legis,sed ad exemplaiium (11) causae suae (12).Alio- facis? Facio (ait quidam), sed non colo. Quasi ob
quin si haec ut adversarii legis interpretemur, aliquam Cdusam colere non audeat, nisi ob
^^

numquid et nos, quod et Marcionitae, inconstan- quam et facere non debeat, scilicet ob Dei olTen-
tiam ascribinius Oninipotcnli ? quem illi ^^ hoc sam ulrobique. Imo tu colis, qui facis ut coli pos-
modo destriuint ut mulabilcm, dum alibi vetat, sint. Colis autem, non spiritu vilissimi nidoris
alibi mandat? Si quis aulem dissimulal illam effi- alicujus, sed tuo proprio : nec anima pocudis im-
giem ffirei serpentis, suspensi in modum, figuram pensa, sed anima tua. Illis ingenium tuum immo-
designassc dominicae crucis (13) a serpentibus, id las,illis sudorem tuum libas,illis prudentiam tuara
est 668
ab angclis diaboli libcraturae nos, dum accendis. Plus es illis quam sacerdos, cum per te
per semetipsum diabolum,id est, serpentem inter- habeant 669 sacerdotem. Diligentia tua numcn "
fectum suspendit, sive qune alia flgurae Negas te, quod facis, colere ? Sed illi
istius ex- illoruin esl.
positio dignioribus rcvelata est,dummodo
(I Cor.x) C non negant, quibus hunc saginatiorem et auratio-
Apostolus affirmet omnia tuno figurate populo acci- rem et majorem hostiam (16) caedis,salutem tuam,
disse:bene quod idem Deus qui lege ^" vetuit simi-
litudinem fieri, extraordinario praecnpto serpenlis
CAPUT VII.

similitudinem indixit '^. Si eumdem Deuni obser- Tota die ad hanc partem zelus fidei perforabit,

Variae lectiones.
^" Enim abesl ^^ Fures et aleatores Rig.
Paris. ^7 Reoepit Fran. ^^ Krogationem Seml. *' Omnipo-
tenti ? Quod illi IVouwer. M. S. ^" Et lege Paris. Jun. ^' Fieri jussit Lalin. interduxit Jun. interduxit
Fran. ^^ Aliam Fran. ^^ Nomen Venet.
Commentaiius.
(9) Fures balncarios. Cod. Agobardi, Fures et (14) Adversas esse fidei. Ad sontentiam legantur
valneatores. Emendat Rigalt. Fures et aleatores, quae scripta de quinque martyribus, qui passi,
Nam et alea manibus exercetur. Si qiiis tanien re- quod nollenl fucere idolorum statuas. Habentur in
tinere velit, Fures halneatores, non contradicit. vila sanclurum quatuor coronatcrum. Certe quia
Nam ct libro de Fuga, dixil Noster, Fulnes balnea- pularunt hanc artem esse adversam fidei. Lac.
rum. Imo addidit, el aleones. In apologelico, p.496, (15) Exliibitionis nostrx gratia. Quod capite praa-
reperlitur, Lavanlium prxdo. Ric. cedenti ad victum di.vit, hic ita circuniloqnitnr, in
— Fulnes balnearios habet, Pamelius, quain le- qua sigificatione eadem voce utitur, cap. 8, et 12,
ctionem veram puto, nam sic Calull. Pam.
— lo furum optime balnearioruni. Pures orant J) (16) Auratiorem et majorem hostiam. Hostia,
nimirum adversns quos balncis constitueban-
in inquit Festus, dicta ab eo, quod est hostire, ferire.
tiir custodes ad servandas vcsles.custodes iisdice- AMi ab hostibus derivant, qnod post vicloriam
bKnlur ca]isarii. 8i vero ii qnoqno turati essent, immoiari soleant, sicuti et ipse Festusalibi. Al-
in Jus voc ibantur corum prnjfoclo virfiiliim sic 1. ludit autem ad eas hostias quae auro ornabantur, |i

Nam salutem 3, t)ig. de of]'. prwf. vig. Le Pr. quas proinde auratas vocal solebant eniin su- ; i

(10) Totis membris viclum elaborare. Pantomirnos binde boum cornua deaurari, qui immolabantur.
significat. Rio. Pam.
(11) Exemjitarium.Qaod esset posteris pro signo, —Et majorem hostiam. Major victima aut hostia 'i

figura renigmate. Rio. est taurus, bos, vacca Minor, ovis, capra, su8.
:

(12) Causae susc Hoc est, rei signiflcaita;, nimi- Hoc certius discrimen quam ut majora dicanlurde |
rum Dominicae crucis. Rig. victimis, minora de hostiis. Scias etiam iuter pri-
(13) Firjuram dcsignasseDominics' c?-«c2S.Latius hoc mas majorem esse taurum, inter alteras majorem
traotat Wh.Adv.Judxos^Qi lib.iii, adv.Warcioum. Pam esse overa. Lac.
 743 DE IDOLOLATHIA. 746
ingemcns Chrietianiim ab idolis in Eccle.siam (17) A ejusmodi opera, quas non effigiem conferl, sed
venire, dc advcrsurii oCficina in domuin Doi •'''
vc- ;iuf;toritutem. Si ita ncccssitas exhibitionis exten-
nirc (18), attollere ad Dcum patrem manus malres diiur '"*,
habent et alias specics, quae sine exorbi-
idolorum, his manibus udorarc (19) quye foris ad- tatione discipliiiiE, id est, sine idoli confectura ^*

vcrsjs Deum adorantur (20), cas manus admovere opem victus prajstent. Scit aibarius tector et tecta
corpori Domini (21), qure d.-cmoniifi corpora confe- sarcirc.et inducere,ct cisternam liare (24),
tect.''i!.i

nint. Noc hoc sufficit. Parum sit, si ab aliis mani- et cymatia distcndere (2.T),ct inulta alia ornamenta

bus accipiant quod contaminant ^' sed etiam ; pra;ter simulacra parictibus incrustare^.Scitetpic-
ipsi '* tradunt aliis quod contaminavprunt. Alle- tor et marmorarius, et airarios, et quicumque cae-

guntur in ortlinem ccclosiasticiim artifices idolo- lator, latitudines suas utique miilto faciliorea.Nara
nim. Pro sceius! Somel Judsni Christo manns qui signum describit,quanto facilius abacum linit?
intiilcrunt, isti quotidie corpiis cjus InccsHiint. Oiii de lilia Martem pxsculpit, qiianto citius ar-

manus pra;cidcnda5 ! Viderintjam an persiinilitu- mariuin compingit? Nulla ara non alserius artis,
dinem dictum sit Si te matius lun scandalixat,
: aut mater, aut propinqua est. Nihil alterius va-
amputa eam (Matlh. viii, 8). Quaj magis ampn- cat (20). Tot sunt artium vena;, quot hominum
tandaj, quam in quibus ^^ Domini corpus scanda- j. concupiscentiffi. Sed de mercedibus ot manuspre-
lizatur ? tiis intercst. Proinde intercst et de labore. Minor

merccs frequentiore actu repensatur. Quot parie-

CAPUT VIII.
tes signa desiderant ? Quot tcmpla et aedes idolis
Sunt et aliac complurium artiiim specics, quo) a}dilicantur ? Domus vero, et prajtoria et balnea et
ptsi noa idolorum fabricHtionem,tftmen
continijiint insula;quantee?Soccu8 el baxa quotidie deauraa-
ca sine quihus idnla nil possunt, eodem crimino tur,Mccurius et Serapis non quotidic. Sulficiat ad
670 expcdiunt (22).Ncc enim differt, an oxstruas qu.cslum artificiorum, 671 frequentior cst *•
vcl cxornes,templum, si ar.im,si aidiculam cjus
si omni superstitione luxuria et ambitio. Lances et
intruxcris, bracteam cxprcsseris (23), aut in-
si scyphos lacilius ambitio, quain supcrstitio deside-
eignia, aut ctiam domum fabricaveris. Major est rabit. Coronas quoque magis luxuria.quam solem-

Variae lectioncs.
"* De adversaria officina in domum Dei, Scml. " Contaniincnt Wouwer. M. S. ^*Ipsa; Fran. " Quam
quibus Jhh. ^" Obtcnditur /^o»»-. M.S. liiij. Lcopold. attcnditiir ./u?;. '* Confictura Paris Juu.
;
'" Ia«
crisparc Puris. Jun. Hiy. liheu. *' Sulliciant — frequentiores Franeq.

Commentarius.
(17) Ab idolis in Ecclesiam. Prolixius viri eruditi C sd quia Phidias tantus. Rig.
Pamclius cl Laccrdu nomina congcrunt qua; Dei (21) Manus admovere corpori Domini. Pertinet
domui tribuuntur upud vctcres: pust ipsoruin mcs- hic locus ad eam cont^uetudinem, qua in maau»
aeni nulUim rcstat spicilcgium. Qiii priiiius Eccle- tradebutur FjUchuristia,quam tcstati sunt pro suia
siam neu convontum Christiunorum aggrcssus est, (luoquc tcmporibiis M. Cypr. (lib. de Lap.si.<t) B. :

fuit Eustalhius ille i|ui conlcmncnilas esse Ecrle- Corncl. [ad Fab. Antioch.) B. Dionys. Alex. (cul ;

sias diccbat. In hunc congregutu Gangrensis Sy- Xist. Ponlif.) B. Ambros. {Oral. ad Tlieodos. im- ;

nodus, eumquo fulinine percussit can. 5. llunc per.) Hieronym. [ad Theophil.), ctc. Edd. ;

sncuti sunl Paturcni in quos resfaiil lloiiorii Tertii (22) E.vpediunl. Conficiunt, adornanl. Flir,.
P. conslil. et Fredcrici II, iin(ier. Imitati quotiue (23) .Si bracteam cxprcsseris. Si de aurea massa
Bunt pessima ha;c excmpla Vuldonscs, Wiclcfisto^, liracteum exprcsscris statua; inducendam ffireaa.
Uussilic ct ulii qui cum Eustathio s;itis damnati IllG.
Iruslru objiciunt illud Act. xvii : Dcus in mauu- (2i) Cistcrnam liare. Albnrii lecloris etiam opi-
jaclis lemplis non halntat. Lcgenda tantum sunt nciuni cssc indicut Plin. lib. xxxvi, c. 25. Atqui
qu;jc sequuntur, ut os obtureliir impuilcnlissimis cgo quidcm oxistimo legendum prorsus ligare,
nomuncionibus, nimirum, « ncc munibus humanis uon liare. Verum nolui immutarc veterem lectio-
colitur indigens aliquo cum ipse del omnibus,ctc. nom, si forte, uti multic alia;, vox sit Tertulliano
Le Vk. poculiaris jam obsoleta. Pa.m.
(18) De advcrsarii officinn in domum Dei venirc. Cijmnthia liistenderc. Videtur cymatia nun-
(25)
llffic non videnlur essc Tt^rtuiliuni. scd plossatoris
D cuparc arcus ipsos tomplorum seii teclorum, creta
alicujiis in illud comic qnod pra^ccdit « Abid(dis : incruslatos, voce dcrivata a xju.iT'.a, id est illuvie
Ecclcsium vcnirc. » llic. aquaruin, quod illi arcus pluviarnm illuviem im-
(19) Uis manibus (idorare. Adorabant cnim pedi:it. Pa.m.
manibus ud Dcum clatis, allcvntis, cxpansis. — Cijmatia. Esse h.-ec oranos j7tEpo-/ii;, id est
RlG. prominenlias in .Tdiliciis. tura Hesychius definit,
(20) Qux foris advcrsus Deum adoruntur. Matrcs lum id qni Vitruvium legerit.ltaque
faoilc colligct
et arliliccs idoloruin manus udorabanlurab ethni- injiislcPumolius arctat hnnc vocem ad arcus lec-
cis idolorum cultoril)ii«. Quid cnim ernt stalna toriim ol tfmploriiin. Sunt onim prominoniioo qua;
aive idolum priiisquam nccodorct munus urtilicis, in modiim nndu» sinuantur.Suidoe XJtrti; dicuntur.
nisi bruta inaloriu,quam periti artificis inanusox- Vilruvio .<;m,r a lorma. Lac.
eculpsit ulicujns nummis oriigieiu ? Pra^claie
in (2G) Nthil alterius vocat. iloratius :

Septiinius de Hcssurr. : « Phidia* miinus, in-

lib.
quit, Jovcm Olympiuin cx eboro molit;o udorunlnr; AUeriu? sic
necjain bcslin\ et quidom insvlsissima; Deus cst, Allorn poi<oit opcu> re3 cl conjiirat amicc. Uio.
-sod summuui sajculi nunien ;
uoii quia elophanlns,

Paibol. I. 24
747 TERTULUANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 748

nitas erogat. Cum igitur ad hasc artificiorum ge- A. astrologia? inter so societatem. Primi igitur stel-
nera cohorten:ur,qu<e idolum quidem.et quaeirlolo larum interpretes (28) natum Christum annuntia-
competunt,non attingant, autem et hominibus
sint vorunt, primi muneraverunt Hoc nomine
(29).
commnnia saepe qun- ct idolis, hoc quoqne cavere Christuni (opinor) sibi obligaverunt. Quid tum ?
debcmus, ne quid, scientibus nobis, ab aliijuibus Ideo nunc et malhematicis patrocinabitur illorum
de manibus nostris in rem idolorum postuletur, magor-ijn religio ? De Christo scilicet est mathesis
Quod si conces3erimus,et non rcmediis jam *^ usi- hodie (30). stellas non Saturni et Martis
** Ghristi, i

tatis egerimus, non puto nos a contagio idolola- el cujiisque, ex eodem ordine mortuorura (31) '

trioe vacare, quorum manus non ignorantium in observat et prajdicat. At enlm scientia illa usque
officio vel in honore et usu dsemoniorum depre- ad Evangelium (32) fuit concessa, ut Christo edito
henduntur. nemo exindc nativitatem alicujus de coclo inler-
pretetur *'.Nam et thusillud et myrrham etaurum
CAPUT IX.
ideo infanti tunc Domino obtulerunt, quasi clau-
Animadvertimus inter artes ctiam professiones sulam sacrificationis (.33) et gloriaesaecularls,quam
quasdam obnoxias idololatrio}. De astrologis ne lo- Christus crat adompturus. Quod igitur iisdemma-
quendum quidem est. Sed quoniam quidam istis p gis somnium sine dubio ex Dei voluntate sugges- :

diebus provocavit defendens sibi pcrseverantiam sit, ut irent in sua, sed alia, non qua venerant, i

professionis istius, paucis utar. Non allego quod via, id est, ne pristina secta sua incederent : ;

idola honoret, quorum nomina cceIo inscripsit, nonne " Herodes persequeretur, qui nec
illos i

quibus omnem Dei potestatem addixit: quod pro- persecutus est, etiam ignorans alia via digressos, i

pterea homines non putant " Deum requirendum quoniam et qua venerant ignorabat. Adeo viam
praesumentes stellarum noa immutabili arbitrio rectara " el disciplinam intelligere debemus. Ita-
agi.Unum propono.angelos esse illosdesertores Dei que magis praeceptum, ut exinde aliter incederent.
{Gen. vi), amatores feminarum, proditores etiam Sic et alia illa species ** magiae quae miraculis
hujus ouriositatis, propterea (juoque damnatos a operatur, etiam adversus {E.xod. viii). Moysen
Deo. divina sententia usque ad terram pertinax, aemulata,patientiamDei traxitad Evangclium usque
cui etiam ignorantes testiinonium reddunt. Ex- (Act. viii, 18). Nam exinde et Simon Magnus jam
pelluntur mathematici (27) sicut angeli eorum. fidelis, quoniain aliquid adhuc de circulaloriasecta
Urbs et Italia interdicitur mathematicis, sicut coc- cogitarel, ut scilicet inter miracula professionis
lum angelis eorum. Eadera poena est exilii disci- Spiritum sanctum per manuum inipo-
suae etiam
pulis 672 et magistris. Sed magi et astrologi ab sitionem 073 enundinaret (34), malediclus ab
oriente venerunt {Matth. ii). Scimus magiae et C {Act. VIII, 20) apostolis de fide " ejectus est et :

Variae lectiones.
« Tam Seml. *» Putent Jun. ** Stellam Wouw. M. S. Rigali. 45
Interpretatur Rigalt. ^^ Non ahesl
Seml. " Sectam Jun. *^ Aliam iJlam speciem — patientia Fran. ^^Fide dejectus est Jun.

Commenlarius.
(27) Expellunlur mathematici. Si quis haec, tan- Saturnus, etc. Frustra autem ex hoc loco Christi
quam inutilia et superflua, deleri oportere censue- genesim e stellarum cursu metiri posse conten-
rit, habet ecce me adstipulatorem. Rig. dunt homines perverse curiosi, inter quos fami-
(28) Primi igitur sfellarum intcrpreles. Chalci- liam ducunt Petrus de AlIiaco,et Hieronymus Car-
dius in Titn. Plat. ad Osium Cordubensem ex bi- danus. Le Pr.
storia quam vocat sanctiorem et venerabiliorem, (31) Et cujusque ex eodem ordine mortuorum.
ait, ortu stelhe cujusdam non morbos morlesque Hoc est, ex ordine illo septenario planetarum, Sa-
denuntiatas, descensura Dei venerabilis ad hu- turni. Martis, Mercurii, et id genus aliorum, qui
manaeconservationis, rerumque mortalium graliam non dii, sed homines fuere, et jam quidem mortui
— Stellam Christi. Magi in Evangelio secundum RlG.
Matthaeum Vidimus stellam ejiis in Oriente. Pri-
:
(32) Us(jue Ne putet lector con-
ad Evangelium.
masius, in haeresim Priscillianistarum A signo : <• D cessam tantum humanis, quia
divinis legibus, sed
Christi ad signa astrologica migraverunt. » Rig. ante Christum non punita, imo per omnes natio-
(29) Primi muneraverunl. Chalcidius » Chal- : nes vagata insolenler, et in pretio ac glcriahabita,
dffiorum profecto sapientes viri, et consideratione Neque contra hoc est, concessam Magis adorato-
rerum ccelestium satis exercilati, quaesisse dicun- ribus Christi, nam isti illa usi sunt ex mera pie-
tur recentem ortum Dei repertaque illa majestate
: tate et religione, non ut aliae gentes ad usus raale-
puerili, veneratos esse, et vota Deo tanto conve- ficos. Sed et explicandus Tertull. cum ait con-
nieatia nuncupasse. —
» Ric. cessam usque ad Evangelium, scilicet concessam
(30) De Christo scUicet est matliesis hodie. Ho- ui plurimum. Lac.
dierna, inquit, mathesis est disciplina Christi. (33) Clausulam sacrificationis. Ut exinde Christus
Stella Christi, hoc est, genesis Christi, exempla fideles suos abstinere voluerit pontificatu et e^ou-
et mandata ejus observanda sunt nobis et prasdi- lari gloria. Clausulam, fide et terminum. Sic in
canda. Rig. Scorp. ubi de Joan. Bapt. « Clausula legis et pro-
:

— De Chri.sto scilicet. Ironice, malhesis enim phetarum. » Rig.

(34) Spiritum sanctum per manuum imposilionem
hodie e Christi disciplina non est quia nulla ho- ;

die stella Christus dicitur. Doctrina iliaeorum est enundinaret. Convenientissimo verbo Simonis is-
qui cognominem stellam habuerunt ut Jupiter, ut tius crimen damnat. Sed et hodiernae nundinationi
749 DE IDOLOLATlilA. 750

altermagus quicum Sergio i^uulo, quoniam iisdem A CAPUT X.

adversabalur apostolis, luminum amissionc inul- Quserendum autcm est etiam de ludimagistris
clatuB est {Acl. xiii, seqq.). IIoc et astiologi rc- CJ74 et de cx-teris professoribuB litterarum, imo
tulissent, crodo, si quis in apostolos incidissel '^^.
non dubitandum allines illos esse multimoda; ido-
Attamen cum inugia punitur, cujus est species lolalriaj. Primurn, quibus necesse est deos natio-

astrologia, utique et species in genere damnatur. num pra3dicare, noinina, genealogias, fabulas,
Po?t l']vangelium nusquam invenias aut sophistas, ornaruenta honorifica quifique eorum enuntiare,
aut Chalda3os, aut incanlatorcs, aut conjectores, tum solcmnia festaque eorumdein observare, ut
aut inagos, nisi plano punitos. ibi sapicns, ubi quibus vecligaliii sua suppct.mt.Quis ludimagister.
litleralor, ubi conquisilor hujus oevi ? Nonne infatua- sine tabula septein idolorum (.36), quinquatria
vilDeus sapientiam hujus ssbculi ? (/ Cor. i, 20) Ni- tamen ^' frequentabil (37) ? Ipsam primam novi
hil scis inathematico, si nesciehas le niturum discipuli stipem Minervae et honoii et nomini con-
(Jhristiauum. Sin sciebas, hoc quoquc sciic dcbiie- sccrut, ut cttii - nun piofanulus alicui idolo,verbo-
raa, nihil tibi fulurum cuin ista professiono. Ipsa tcnus dc idolothyto esse dicatur(38). Quid minus

to de periculo suo instruerct, qufc aliorum clima- cst inquinamenti ^^ eo quod pr.-cst.it quajstus et
clorica prtccanit (35), Non cst libi pars neque sors noiiiinibus et honoribus idolo nuncupatus ? tam
inista ralione {Ad. Non potest
B Minervalia Minervaj, quam Salurnalia Saturni,
viii, 21), re{,'na

ccelorum speraro, cujus digitus aut radius abutitur quaj etiam serviculis sub tempore Saturnalium
cajJo. celebrari necesse est. Etiam strenaj captandae, et

Varioe lecliones.
"« Si qui —
incidisscnt Kigalt. Sic scriptum est in cod. Agob., lihenan. : quis ludimagister si non tabu-
"'

hiria frcqucatubit. Ilvjalt. : taiuon non frequentubit. Lutin. tumen non. Jun. nuivult. non Quinquatris t.
frequenlabit ? ''^ El ut si Puris. " Inquinamcnto Paris. Jun. eo abest Paris. Jun.

Comraenlarius.
eorum qu«c feuduli vocubulo beneficia nuncupan- idolorum quinquatria lamen frequentabit. » Verum
tur, sinioniaj crimen tril)ucre solcmus, elsi iiiter ut constct sensus, adhibcnda dislinctio « Quis :

emptorem ct vcnditoreni de compurando Spirilu ludimugistcr, sinc tabula septcm idolorum? »

sancto neijuidcm cogitctur. inler cos hoc Nam Dcindc non interrogalione, sed asseveranter,
tantum ugitur ut in cmplorom trunsccit jus perci- « quinqualria turncn frcqucnlabit. » Aut si inter-
piendi reditus ex posscssionibus bcnelioii litulo rogatio ponitur in line, necctsario legcndum sicut
comprehcnsis. VA qua) apud nospinguia suiit beno- edidimus « Quis ludiiriagister sine tabula septem :

(icia, voteres, etiam extra Dei civitatem, dixere idolorum,quin(iuatria tainen non Irequentabit? »
iYaOac; Upwajvas. Jum vcro pridcin sa;culi vitio ^ Sic, utrovis inudo lcgas, idcm erit scnsus nullum :

ovanucrc do robus christiunis pra;claru illa sancti esse ludimafiistrum, qui non habeat in ludo suo
Spiritus miracuia. Ilic. sive schola tabulam septem idolorum, hoc est,
(35) Aliorum climaclcrici pnecunit. Climaterica seplera planetarum, Luiue, Martis, Mercurii, et
dicit certa vitai spatiaper annos novem aut seplem Cicterorum, unde nomina dieruin hebdomadis cu-
Bcansili ralionc currentia, qiKc ChaldaM periculosa jusquo uut si quis reperiatur absque bujusmodi ;

esse ulliiinuat, piiccipue vcro unnum 0!5. Ilunc tiibula, hunc tamen quinqualria Irequentaturum.
enim illi cliniactoru uri(iroclam cssc aiunt Gra;co Quis autem fucrit apud lu(limagistros istius tabulic
vocabulo. Qiiod Latini dicercnt viritraguiu. De hoc sive latcrculi soptem dioruai usus, diligentius
vero cliiiuictere locus est insignis Jul. l-^irinici inquircre non tanli est. Forsitan pru-scriptum aut
Malhes. IV, (jucm ab Jos. Scaligcro jam iiidica- signilicutum illic fuit (juid quuque dic discipulis
tuiii sutis cssc conccdcrein, nisi oinonditior hic a trudi reddive oportercl. Juvonalis, Sat. vii :

nobis exirot e biblioth. llcgia. Sic oaiiii lcgimus

Nil sulil arciuiico juvcni, ciiju3 mlhi sexta
in vetusto exodiplari « Sano extra Cicteros cli-
:
Quaque die miseruui dirus cuput llauuibal implet.
macterus, cliuin soptimi anni et noni, pcr omnc
vita; tcinpus imiltiplicula rutionc currontes, natu- Ku dic, scilicet, tolius hcbdomudis summa colli-
rali (luadam et latonti rationo, variis homincm gcl)alur. Soptiina die, quics et otium. Ipse Ter-
periculorum discriminibus sempcr articiunt. Unde tullianus libro ad Nutiones primo, cap. xiii « Vos :

et 03 annus, (luia utrius^iuo nuineri suininain pa- ccrto cstis, qui in latorculum scptcm dicruni So-
ritcruccipit, undroclas appoUutus cst. » Et paulo D lcm roccpistis.et ex diebus ipsuin prrelegistis, quo
post lluc cx cuusu ub .lCgyptiis undroclas diclus
: (( dio luvaerum subtrahalis, aut in vesporaiu diffe-
68t, quod omnem viri substantiain Irangut ac de- ratis, aut otium et prandium curetis. » Rio.
bilitot. Hudem vcro occasiono describentur hic (37) Quinquatria tamen frenuentabit. Quinqua-
ctiain eveteribus libris (luajdum ab Agcllio cilata tria, scu Quin^iuatrus, « Sacra Minervffi, nomina
i'x primo libroruin quos [\1. Vurro inscrip<it Hob- quii» a junclis quinque diobus hubcnt. » Ad hicc
domndcs, vcl do iinuginibus soptcnarii numcri : sucra ludimagistros vocat idem Ovidius, lib. iii
« Cliniacteras gravissimos quosque liori soplcna- Fastor. :

rios. » UiG.
Nec V03 liirba feri ceu.ou fraudala magistri
(3()) « Quis luili scplcm
magisler, xijk? tahuUi
Rm.
S|icri\itt', diiicipulos nltrxbit ille novos.
idolorum. » Antou legebatur « Quis ludi magistor, :

si non tabuhtriu idolorum, quinqualria tain^Mi Irc- dc idolothiito essc dicaiur. Sc-
(38) Vcrbotcnux
qucalabit. » Nutlo scnsu. llecli.-^sima orat scri- quitur in cdilionibus « Pro idolnlalra
vulgutis :

ptura votus, jam observata quidom Harr.-\»o, nunc vitetur. Quod non vidctur
•> esse Tcrtulliani, elsi
etiam Agc.burdi coilicc confirmata. Ka ost hujus- in cod. Afiobardi reperiatur « l'ro idololatria :

modi « Quis ludi magister sino tabula scptcm

: vitalur. »
751 TERTULLIANI OPERUM PARS I .
— SEHIES I, APOLOGETICA. 752
scptimunlium, ct brumae, et caraj cognalionis ho- X qui sciens venenura ab ignaro accipil, nec bibit.
noraria exigenda omnia, Floraj scholaa coro- '''
Huic necessitas ad excusationera deputatur, quia
nandae (39). Fiaminicas el a;diles sacrificant, aliler disccre non potest. Tanto autem lacilius
creatis ^* schola honorutur feriis(40). Idem fllidoli est litteras non docere, quara non discere, quanto
natali omnis diaboii pompa frequentatur. 67 5 etreiiqua scholarum de publicis propriis solemni-
Quis haec compctere christiano existimabit (41), tatibus inquinamentafacilius discipulis fidelis non
nisi qui putabit convenire etiam non raagistro ? adibit, quam magister non fiequentabit.
Scimus dici posse « Si docere lilteras Dei servis
:

non licet, etiam nec disccre licebit. Kt quomodo

CAPUT XI.

quis instiluerctur ad prudentiam inlerini huma- De negotiationibus *°, si cffitcra delictorura re-
nam, vcl ad quemcumquc scnsum vcl actum, cogilcmup, in primis cupiditatem radicera omniura
cum "* instrumentum sit ad omnem vitara littcra- C76 malorum, qua quidam irretiti, circa fidem
tara? Quomodo repudianius saccularia studia, sine naufragium sunt passi (43) quamvis et idolola-;

^quibus divina nonpossunl? » Videamus igitur tria ab codcm apostolo dicta sit cupiditaa. Tum
necessitutem litteratoriaj oruditionis ; respiciamus mcndaciura, cupiditatis ministrum. Taceo de per-
ex parte eam admitti non posse, ex parte vitari.
p jurio, quando ne jurare quidera liceat. Negotiatio
Fideles raagis discere, quam docere litteras capit. servo Dei apta est ? Caeterum, si cupiditas absce-
Diversa est enim ratio discendi et docendi. Si dat, quae est causa acquirendi, cessante causa
fidclis litteras doceal inserlas '''
idulorum praidi- acquirendi, non erit necessitas negotiandi. Sit
catione ^^, sine dubio, duin docel, commendat : nune aliqua securade cupiditatis
justitia qua^stus,
dura Iradit, aftirmat : dum comnicraorat, testimo- ct mendacii observatione, in crimen ofTendere
niura dicit [Exod. xxiii, 13) ; dcos ipsos hoc no- idololatriiT! ca'ra opinor, qure ad ipsara idolorum
mine obsignat, cura lcx prohibcat (nt diximus) animam et spiritum pertinet, quae omne dacmo-
deos pronuntiari {Exoil. xx), et nomen hoc in nium saginat. Sane annon illa principalis idolola-
vano collocari, [linc prima diabolo fides aedificatur tria (44) ? viderint si asdem raerces, Ihura dico

ab initiis eruditionis. Quaere an idololatriara com- et caetera pcregrinitatis (45) ad sacrificium idolo-
mittat qui de idolis catechizat (42) ? At cura fidclis rum, etiam hominibus ad pigmenta medicina-
haec discit ; si jam sapit qui sit, neque recipit, lia (4G), nobis ([uoque insuper ad solatia sepuItursB
neque admittit, raulto magis si nondum ^^ sapit. usui sunt. Ccrte cum pompae, cum sacerdotia,
Aut ubi cceperit sapere, priussapiat oportet, quod cum idolorum de periculis, de damnis,
sacrificia
prius didicit, id est, de Deo et fide proinde illa : de incoramoJis, de cogitationibus, de discursibus
respuet, nec recipiet. Et erit tam tutus, quam C negotiationibusve (47) instruuntur, qui aliud quam
Varise lectiones.

Flore Fran. "/Edibus sacris Cereri. Rhenan. "'^ Cui Rigalt. " Inserta Wouw. M. S, ^' Praedicationes
^**

Rigalt.^^ Dudum Venel. Seml. ^" Uogenerabimus Fran. Degenerationibus Jun. Paris. De gravioribus, Lat.

Dc negotiatione vero, si coeteraetc. de publicisac propriis soleranitatibus Wowv. M. S. Ue generationibus

Rhenan. et Jun.
Gommentarius.
(39) Florx scholx coronandge. Floralibus scilicet, fere Tertullianus dura citat aliquem e sacriscodici-
Florae sacris. bus, Graecos sectatur; hic naufragium passi taraen
(40) Creatis schola honoralur feriis. Sic habet ait pro. erraverunt, habetur quippe in Gra3co :

vetus exemplar. Incptissimi antea legebatur, Cere- aiTETTXavYjO/jiJa''' «f^o "^'^i^ irfTTEWi;. Lb Pr.
ris schola. Creatas ferius uicit, quai non erant (44) Sane annon illa principalis Idololalria ? scri-
Btatffi aut solemnes, sed indictivx ab j^idilibus : psi annon, etc. Notam interrogationis adjunxi qua
scilicet aut Flaminicis ob sacrificia quaedara in- carent vulgati codices. Scripsi ad sacrificium ido-
dictae. lorum, secutus Junium. nam in oranibus deest
(41) Quis hxc compiere Christiano
existimabit. praepositio, ut videtur addenda ex sequentibus.
Hoc est omni Christiano, tam discipulo, quam Jta enim clariora omnia. Lac.
ma}:istro. Ait enira excusari ^
_._^ posse discipulum,
j , cui
„„. (45) Cpetcra pcregrini*atis. Constructio esl graeca,
necesse est discere liltcras ab ethnico magislro ;
D notal scilicet exolica odoraraenta, qua; ex Arabia
at ferri non posse christianum, qui post fidem in nostrum orbom advehuntur. Lac.
Christo datam fiat ludimagister, el littoras doceat C46) Etiam hominibus ud pigmcnta medicinalia,
crebris poetarum prffiloctionibus, idolorum inqui- Nam ct pigmenta sunt utilia medicinae. Unde et
namenlis, qua? probare tamen vidcatur enarrando pigmentarii dicli pharmacopoIa3. Julius Firmicus,
explicandoque. Rig. lib. 17:« Quicumque sub hoc eidere,
viii, cap.
(A2) Qui de idolis catechizat. Hinc apparet Au- nati fuorint,marsi erunt, vel qui venenis ex her-
ctoris sentenlia, quod in prajccdcntibus non loqui- barum pigmentis confectis salutaria soleanthomi-
tur de nuda dcorum ac nominurn corumdem pro- nibus remedia comparare. «Pigmenta etiam dixere
nuntiatione, sed catechizationc et prasdicatione, condiraenta Cassiiinus, Gollat, 15, cap. 3 « Cor- :

ac honorifica mentinne, utid nemo contra me de- pora mortuorum piginentis condita redolentibus
torqueat, qui Ibrtassis quihnsdnm vidohnr in his in editioribus cellulis recondantur. » Si etiam.
explicandis prolixior. Sed raeminerit lector me Exodi cap. xxxvii, sub finem, Opus piamentarii^
non doctis, sod potissimum rudibus has adnota- dicitur, quod Septuaginta, i^pyov (jiup£<];oi3. RiG.
tiones scribere. Pam ' kl) Dc negoliationibus. Mirum sane hic interpre-L
[i5) Circa fidetn naufragium sunt passi. Vhiqna tesita varias amplecti sententias : alii enira de ge''

f|
 753 DE IDOLOLATIUA. 784

procurator idolorum demonstraris ? Nemo contcn- A quibus ipstj prospexit? Qua constantia exorcizabit
dat posse hoc modo omnibus negotiationibus con- alun)no3 suos, quibuB domum suum celiariam
troversiain fieri. qua;que pro
Graviora dolicta prujslat? lilequidem si excluserit da;monium, non
magnitudino extendunt obser-
periculi diligentiam silji placeat de fide. Neque enim inimicura exclu-

vationis, ut non ab his tantura absccdarnus, sed sit. Facilc deliuit dc co impetrare, quem quotidie

et ab iis per quai fiunt. Licot enim ab aliis fiat, paHj^it.Nulla igilur ars, nulla proleBBio, nulla ne-
non interest, si "' per nic. In nullo nccessarius gotiatio, qua» quid aul instruendis aut foraiandis
esse debeo alii, cum facit quod mihi non licet. idolis administrat, carere poterit titulo idololatriae:
Ex hoc quod vetor facere, debeo
intelligere nisi si omnino interprotemur idololalriam,
aliud
curandum mihi esse, ne fiat per me. Denique in quam famulatum idolorum t52) colendorum.
aliacausa non levioris reatus pra'judicium istud
CAPUT XH.
observo. Nam quod mihi de stupro interdictum
sit, aliis ad eam rcm nihil aut operaj aut conscien- Male nobis de nccessitatibus humanaj exhibitio-
lia; exhibeo. quod ipsam carncrn meam a
Nam nis supplaudimus, si post fidem obsignalam dici-
lupanaribus scgrcgavi, agnosco me, neque lenoci- mus C78 non habeo quo vivam. Jam hic eniui
:

, ——
nium, neque id._ genus
^ , lucruin altcrius causa exer — — pleiiius
, .- abruptaj
illi _^ , —
propositioni respondebo
.
Sero
,
:

cere 67 7 posse. Bic et homicidii interdictio " dicitur. Ante enim fuit deliberandum, e.x similitu-
ostendit mihi lanistarn quoque (48) ab Ecclcsia dine pi-ovidentissimi a;di(icij illius (35) qui prius
arceri nec per so non faciet, quod faciendura
: sumptus operis cnm viribus suis supputat, ne, ubi
aliie subministrat. Ecce raagis proxiraum prajju- cccperit, di'fectus *^ postea erubescat. Sed et nunc
dicium. Si publicarum victimarium redemptor ad habes dicta Domini, et exempla adimentia tibi
fidem accedat, permiltes ei in eo negotio perma- omnem causationem. Quid enim dicis? « Egebo. •
nero ? Aut si jam (idelis id ^^ ajrere susceperit, Sed felices egenos Dominus appellat. « Victum
retincnduin in Ecclesia putabis ? Non opinor, non habebo. » Sed nolite, inquit, cogitare de viclu
nisi si quis et de thurario dissimulabit, scilicet ad [Maltk. VI, 25). Et vestibus habemus exemplum
alios pervenit procuratio sanguinis, ad alios odo- lilia.Substantia rnihi opus erat » Atquin omnia
« :

rum. Si antcquam idolo in sajculo essent, his vcndenda sunt, et egenlibus dividenda. » Sed filiis
mercibus adhuc inlbrmis (49) idololatria transi- et posteritati providendum. » Nemo aratro manum
gebatur, sic et nunc fere sine idolo opus idolola- imponena et relro xpectans aptus est operi [Luc. ix,

triae inccndiis odorum perpetratur, ecquid majoris 62). «Sed conditionalis eram (54). » A>mo duobus
operae et erga dacmonia thurarius *^ ? nam facilius dominis servire potesl [Malth. vi, 24). Si vis Domini
sine idolo idololalria, quam sine thurarii merce. (] discipulus esse, crucem tuam tollas, ct Dominum
Ipsius (idei conscientiam perrogcmus. Quo ore seqnaris necesse est, id est, angustias et cruciatus
Christianus thurarius (50), si ** per ternphi tran- tuos, vcl corpus solum, quod in modum crucis
iibit, fumantes aras despuet, et exsufilabit (51), est (55). Parentes, conjugcs, liberi propter Deum

VariEB lecliones.
"' Nisi Jun. «' Id abest Ritj. "^»
Niscto inquit l.rop., an sil scribcndum : ecquid majoris opera; est fga
daemonia, quam Ihurarius? "^* Si abesl Lalin. " Defunctus Fran.

Commenlarius.
neralionibus habent alii de grarioribus, alii, dege-
, Itaptismo. Pam.
nerabimus, alii de ncyutialione. Nescio an asscniiri (52) Quain famulalum idoloruin. Proprie usus
debeaiu Ludovico de La Gerda qui loctionom pri- voce nolal oniin servilium, id est servilutem qua
;

mam, de g(7ieral\onibus, retincndam ccnsel. Lo l'u. genliles addicti d.Tuionibus .Mqui famulatus pro-
(48) Lanistam quoquc, Supervacanenm forsan. pric ost iiliirum qui dicuntur familiaros, id est
•rit hic rcpetcrc quod ncino nescit. Lanis^tam esse scrvi. Senec. ep. 47, ot Plaut in Amphit. Itaque
gladiatorum pra^fcctuin. In gloss. lanista iTf.uxi- honesla vox, ne servi notareulur oontunielia, erat
Ti); jjiovoXe)(^cov. Le Pr. familia et famulalus et ipsi domini dicebantur
:

(4W) Uis mercibus adtiucinjormis. Inforinein idolo- patros lamilias. Lac.

latriain dicit ; qu;e aine ulla forma, sivc statua aut
flgura, sinc idolo tran9igol)atup
rura incendio, inensibus arabicis, tliure, Hm.
(50) Qno ore Christinuus ihurarius. Si (juis hanc
lectioncm. i]uiv. sano cst codicis .Vgobardi, retincrc
I
velit,oninino sic distinguat « Quo ore Christia-^
(53) .Kdificis illius. .Edif.x pro a^dificatore, non
[)
: so!o scilicet odo- .ediuin duntaxal, sod cujusvis slructnra; et mox
dcfunrlus non pro morluo, sod pro eo qui ab opere
ca3[)to (lofun;.;ilur. Pa.m.
(r>4) Sed conditwnalis eram. Emondaviraus ex
:
codire Agobardi, in quo sic legitnr « Nomo ara- :

nu9 thurarius, si pcr teinpla transibit? qno oro tro mnnum imponons rotro sportans aptus est
el
funiantos aras despuet et oxsufflabit, quibus ipse operis ot conditionalis eram. • Qu;e,ut edidiraus,
prospexit? » Alius commodissiine scriboretur : distingui oportore luunifoslum e?l. Condilionalis
« Quo oro Christianus thurarius, si por teinpla dioitur sorvus ocrt.o conditioni adscriptus et man-
transibit, fuuianto? aras dospuot, » ots. Uir.. cipalus. I. vii, </<• Jurc /i-c». .\otuaiii condilionalrs;
(51) Et crsuflhibit. Alludit ad oxsuinationem dae- Cod. Thood. de yumerariis, .trtnarit, clr Hir..
monum, (|ii,o lU in oxorcismis anto hnptisraum. (35) Quod in modum crucis est. Hanc fuisse ve-
Unde sultjungit, » Qua constnnli.i ovorcizahit lcrcm scripluram arbilraiiair, et (lu.o adhuc cer-
tlumnos suos. » Do quibus omnibus latius lib. de nunlur in aiiliquiH exemplaribus vesligia, peisua-
755 TEHTULLIANI OPERUM PARS I. — SEllIES I, APOLOGETICA. 736
relinquendi erunt. De artibus ct ncgoliationibus, A ad eosdem spiritus immundos pertinentis, modo
etde professionibus etiam iiberorum et parentura per sacrificia ct sacerdotia, modo per spectacula,
causa dubitas? Jam tunc demonstratum est nobis el hoc genus, modo per festos dies. Sed de sacri-
et pignora, el artificia, et negotia propter Domi- fieiis et De spectaculis
de sacerdotiis quid loquar ?

num derelinquenda,cum Jacol)us et Joannes vocati autem et voluptatibus ejusmodi suum jam volumen
a Domino et patrcra navemque derelinquunt cum ; implevimus. Hoo loco retractari oportet de festis
Matthaeus \e teloneo suscititur cum etiam sepe- ; dicbus, et aliis extraordinariis solemnitatibus,
lire patrem tardum fuit fidei, Nemo eorum quos quas interdum lasciviae, interdum timiditati nostrae
Dominus allegit, 7ion habeo, dixit, quo vivam. Fides subscrimimus. adversus fidci disciplinam commu-
famem non timet (56). famem non
Scit etiam nioantes nalionibus in idolicis 680 rebus. De
679 minus sibi contemnendara propter Deum, hoc quidem primo consistam, an cum ipsisquoque
quam omne mortis genus. Didicit non respicere nationibus communicare in hujusmodi servus Dei
vitam, quanto magis victum Quotusquisque ha3C ? debeat, sive habitu, sive victu, vel quo aiio ge-
adimplevit? Sed quae penes homines difficilia, pe- nere laetitiae earura. Gaudere cura gaudentibus, et
nes Deura facilia. lugere cum lugentihus, de fratribus dictum est ab
n apostolo ad unanimitatera cohortante {Rom. xii,
CAPUT XIH.
15). Gaeterura ad hsec nihil coramunionis est lu-
tamen nobis de mansuetudine et clementia
Sic raini et tenebris, vitae et raorti : aut scindiraus
Dei blandiamur, ut non usque ad idololatrise affini- quod est scriptura (II Cor. vi. 14 Joan. xvi, 20) ; :

tates necessitatibus largiamur sed oranem adfla- : Sxculum gaudebil, vos vero lugebilis. Si cura saeculo
tuni ejus vice pestis etiara de longinquo devite- gaudemus, verendura est, ne cum saeculo et lu-
mu8, non his tantum quae prajmisimus, sed in gearaus. Sfficulo autera gaudente lugearaus, et sae-
universa serie humans superstitionis, sive deis culo^postes lugente gaudebimus (Luc. xvi), 19). Sio
suis, sive defunctis, sive legibus mancipatae, ut et Lazarus ^^
(57) apud inferos in sinu Abrahae

VaricB lectiones.
*^ Eleazar Paris. alii.

Commeutarius.
dent. In enim ita scribitur « Aut corpus solura,
iis Piarum receptacula in recessu quidem subterra"
quod in modura Xps est. Si copia nobis esset neo, sed inferioribus raulto impiarum abyssis su"
»>

principalium exemplorum, unde suura describi perstructo. Inter utrumque autem insuperabilis
juBsit Agobardus, mendosas lectionis origo pate- altitudinis chaos obfirraatum. Gum igitur in hac
sceret. Interini opinari liceat, scriptum fuisse in sententia fucrit Tertullianus, nihil est quod hic
antiquissimis Quod in modum Xis. quas nota cum
: miremur, et Abrahae sinum apud in-
Lazarura et
esset crucis, in hunc facile transit Xps, quaj feros censeri. Nam et ipse eodera
sensu lib. de
Christus Quo etiam modo Barraeus in exem-
est. knima, aniraam Ghristi ait egressam de crucifixo
plari suo scriptum fuisse testatur. Quod autem hic corpore ad inferos descendisse, ut compoles sui
ait TertuUianus, corpus nostrum in modum essc faceret patriarchas. Alli vcro eadem quoque fide
crucis, idem etiam clarius explicat lib. ad Natio- i et apud inferos esse paradisura credidere, quo la-
nes, cap. 12 « Jpsi quoque corpori nostro, tacita
: troni Ghristus condixit ; elenira paradisi vocabulo
et secreta linea. crucis situs est. Quod caput emi- significari hortum scu pratum, seu quemvis alium
cat, quod spina dirigitur. quod humerorum obliga- amconi re^rigerii locum, ubi patriarchne, ubi Abra-
tio...Si horainem statuaris manibus expansis ima- hau), ubi Jacob, ubi Lazarus, ubi ille de latrone
ginem crucis feceris. » Rig. fidelis, ubi etiara raartyrum animaj placidum quie-
(56) Fides famem non timet. Magni semper fccit scant. Ac de raarlyribus quidera Septimius noster
Tcrtulliunum Hieronymus, iiara ab hoc plurcs ille ita seiisissc videtur in Scorpiace, cum ait aniraas
sumpsit sententias, interque illas etiam hanc. Ita eorum sub altari patientiam pascere, et indutas
enim ad lleliodor « De cibo cogitas ? sed fides
: stolam candidam claritatis usurpare. Quasi sedes
famem non timct. » illa sub alLari, uTToxdtTOJ OuffiaaxrjpEou, Joanni reve-
Arat. lib. ii, Hist. Apostol.
dixit : lata, noraine altaris terram significat, superquam
Netiue eulm discrimioa Qovit iramolata raartyrum corpora, veluti super altare
Formidare fides. Lac. jacuerunt, unde ifisorura animae in subterraneas
amocnitatps ab angelis sunt delatae, ubi resurrec-
(57) Sic et Laiarus. « In exomplari Agobardi, D tionera ac Dei rognura praestolantur raorara vero :

ubique scribitur, Elcauir, nun Lazarus. Sic etiam tantulam, licet compluriiim annorura, sanctis mi-
apud Prudentium, Ilijmn. dc, Exsequiis : nime gravem aeternae gloriae fiducia secuturae. Ve-
Gremio sensis ahdita sancti rumtaraen Soptimiura in hac sententia parura fuisse
Recubaltlt, libi esl Eleazar. RlG. constantein arguunt ea qus libro de Resurrectione
tradidit. b^lenira postcaquara probavit omnem ani-
— Sic et Lauirus apud inlcros in sinu Abralix. Kx raam apud inferos sequestrari in diem Doioini,
verbis Doinini ad latroiiein, llodie mecum cris iu confcstim eximit ab ea disposilione martyrum
paradiso, et Abraha) dc Lazaro ad divitera purpu animas, paradiso, inquit, non inferis deversuras.
ratum, et Joannis martyrura animas videntis sub Quibus certe verbis paradisura esse apud inferoa
altari, et Pauli I ad Thessal. cap. iv, veterum ple- negat, etsi lib. de Animn, secundum Irenaji sen-
rique in ea sententia fuere, ut crederent essc apud tentiam, Christum ipsum dixisset forma humanas
inferos animarum recepticula piarum et impiarum raortis apud inferos functura eosque superbe ;

divini judicii dicra expectantiura. Intcrea tamcn nimis censere, qui non putarent animas fidelium
pias quidem pace, quiete, refrigerio gaudere im- inferis dignas :^« Servi super dorainum, inquit,
;

pias contra carcere, ignibus, gehenna cruciari. et discipuli super magistrum, aspernati si forte in
5,

I
 757 DE IDOLOLATRIA. 758
refrigerium consecutu» ; contra dives in tormento A lcstis suffragiis nullo merito nomen lacessit. Desi-

if,'nis conslitulus, alternas malorum ct bonoruin namus, non blasphcmabitur. Imo blasphemetur,
el

vices wmulacompensant ". Sunt

retributionc dum sumus in observatione, non in exorbitatione,
quidam dics muncrum, qua3 apud alios honoris dibciplinae, dum probamur, non dum reprobamur.

titulum, apud alios mercedis debitum expun- blasphemiam " marlyrii affinem, quae tunc me
gunt (58). Nunc ergo, inquis, recipiam mcum, vci testatur Chrislianum, curn propter eam detestatur I

rcpendam alienum. Si bunc morcm sibi homines Benedictio cst nominis, maiediclio cuotodilae disci-
de superslitione consccraverunt, tu extraneus ab plina;. <( Si honiinibus, inquit, vellem placere, ser-
omni eorum vanitate, quid participas idololhyta vus Christi non essera » {Galat.
i, 10). Sed idem
081 solemnia, quasi tibi quoque pra;«ciiptum sit alibi (f Cor. x, 33) jubel, omnibus placere curemus.
de dic, quo ininus id quod hoinini debes, vei tib' Quemadmodum e<jo, inquit, omnibus per omnia pla-
ab homine debetur, citra dioi observationera luas, ceo. Nirairum Salurnalia Kalendas Januarias et

vcl recipias. Da forraara in (]ua^^ velis agi lecum. 682 celebrans hoiuinibus placebat? an modestia
Ciirenim et lateas (59), cum ignorantia alterius et patientia, an gravitatc, an humanilate, an inte-

tuam conscientiam contamines? si non ignoraris grilale? Proinde cum dicit, « Omnia oranibus fac-
quod sis christianus, tcntaris, et contra conscien- p tus sura, ut omnes lucrilaciara » (I Cor. ix, 22),
tiam alterius agis , tanquara non christianus. nuraquid idololatris idololalres, numquid ethnicis
Enimvero etsi simulavcris". tentatus, addictus ethnicus, numquid sa;cularibus sajcularis? Sed etsi
cs. Cerle sivc hac, sive illac, reus es confusionis non prohibet nos conservari cum idololatriset adul-
in Deo {Mallh. x, 32 ; Luc. ix, 20). Qui autem conju- teris et cajtcris criminosis, dicens (I Cor. v, 10) :

sHS super me fucrit penes homines, et ego conjun- Cxterum de mundo exiretis""", non utique eas habe-
dar super illo, inquit, penes Patrem meum, qui est nas conversationis immutat, ut quoniara necesse
in ccrlis. sit ct convivere nos et commisccri ''^ cura peccato-

ribus, ideo et cura eis peccare ""^

possimus. Ibi est
CAPUT XIV.
coramercium vita;, quod Apostolus concedit hic ;

Sed enim plerique jam indu.vcrunt animo, igno- peccare, quod nemo pcrmittit. Licet conviyere cum
scendum esse, si quando ''", qua3 ethnici, faciunt, ethnicis, coraraori non licet. Convivaraus cura ora-
ne nomen l)Iasphemetur. Porro blaspheinia, qu.'c nibus conla;lcraur ex communione natura; ", non
:

nobis omnino devitanda est, hffic opinor est si : supcrslitionis. Pares anima sumus, non disciplina :

quis nostrum ad justam blasphemiara ethnicura compossessores mundi, non erroris. Quod si nobis
deducat, aut fraude, aut iujuria, aut contumclia. nullum jus est communionis in ejusmodi cum ex-
aliave maleria digna; quorela;, in qua nomcn me- C traneis, quanlo scelestius est, hnec inter Iratres
""
pito perculitur, ut Dorainus "".
merilo irascatur et frequcntarc ! Quis hoc sustinere aut defendere
"^
Gfflterum si de omni blasphomia dictum cst :« Ve- potcsl ? Ju(la.MS dies suos fastos exprobrat Spiri-
8tri " caussa nomen meuin blasphcmatur » (/tom. tus Sauctus .« Sabbata, inquit, vestra ct neomenias
11, ^i), perimus universi; cura totus circus scc- et cajrcraonias odit anima raea >> [Isa. i, 14).

Varire iectiones.
Compensatur Paris.
*' Formam qua Uiijalt. *^ Et dissimulaberis Paris. Iliy. '^ Quandoque his
^*

Fran. P,i(j. " Irascatur ei Dominus Leoii. primus et unu^. Est v;p, ciijus causa Paris. Jun. Pamel.; ''-

veslra causa Leop. " Ob blasphomiam Fran. Exiretis Paris. Pct. lihen. Ilig. cxissetis Semler, Ciacon.
''*

" Commisccri l^aris. Ideo et compeccarc Rig. " Cod. Agoh. Paris. aniraa; sunius, non disciplinae.
''*

" Frequentari Jun. "*

Fcstos Paris.
Commenlarius.
Abraha; sinu exspectandip rcsurrectionis solatiura [) inferns non lepcretur, libct pra'sertiin ea rcferre,
oapere. )) Ex his igitur id colligimus, homines qu;c de Symbolo apnstnlorum expresscrat ille ipse
adhuc aBVO illo valde fuisso haium rerum inccrlos llulinus Crucifi.vus suh Ponti<> Pilato. et sepulfus.
:

ac dubios. —
llactcmis lligallius; cietera voro ([ua;
subjuiixit ad inlirinaudam, ut videlur, calholicaiii
de Chrisli ad inleros dcscensu do^lrinam, veritate
carent ct ha;resim sapiunt. Sufliciat adversu? hunc
ooujmonlatorcm opposuissc ca qua^ Natalis Aloxan-
der, in sua Dissortatiouc do Sjimholo fxdei assc-
Tuit Ad infcros, inqiiit ille (hoc esl, ad locuiu
: ((
illum, qucm thcologi Limbura patrum voc;int),
animain Ghristi, non virtule tantum ct oporationc,
Bed ro ol pra'seiitia d.^scondi^so,
Scriptuno saor;v tcstimnniis ot unaiiimi Patrmii
oonsonsu lirmalum. Ora-ci vorn Latini(|uo Patrcs
DF.PCKNDIT iN iNKKRNA. {F.vposil in Symhol. ajiost.
Au."t. lUilino, intcr O[)ora S. Cypriani, cdit. Pamel,
p. 5'»4). Edd.
{bS) Dics muncrum <ju:v apud alios honoris iilu-
lum e.rpunguni. Ilabobant ethnici dies munerum et
dios strenarum. Ipse Torlullianus pag. peq.,« Mu-
ncra cniiimoant, slrcna; consonant. » RiCi.
-- :\pud alios nicrccdis dehitum. Unde et Mcrce-
donius scu Moicedinus mensis dictus. posleaquc
dogma (idoi ost, dios Morcodini, in tios monsos Iributi. Uic.
i")01 Da formani (/ua rrlis agi tccuni. cur cnim cl
Kligo, in(|Uil, (jua toi-uin agi vi^lis fnrmtila
/(i/('ii'i. :

in pjusdem calholioi dofimalis assertione:n conspi- Clirisliani inler elhnicos noli vel ignoti. Nara cum
rant. » Thcol. Curs. compL, t. VI, p. 230 et scq.) apud elhnicos, solcmnes ethnicorum diea obsorvas
V. otiain profcssioncm fidci cnlhoh\\r {Thcol. Curs. id ofliciop ut latcap, atqu'^ ut te non rsrc chrislia-
conipl.. l. I, p. 1000). C.um vorn HitialtiMs Ilulinmii num ofhnicus pntof; ot (rau«« ost nu;i), hno ipso
in gr.Ttiam su;b senlenlia; cit;ivcrit. tan(]uain si qudd iunorantiam veritalis iuducit, conscientiam
Ecclesia! oalhoiicw Symbulo Christi dcsceusus ad tuain cuntaiuiuat. Rio.
759 TKRTULLIANl OPKIUIM PARS 1. — SiCllIliS I, APOLUGETICA. 7G0
Nobis quibu3 Sabbata exlranea sunl el ncomenicE A nata est, qua; ad dtemones pcrtinent. Reddenda
et leria: a Dco aliquando dileeta!, Suturnaiia, et suiit [MaUh. xxn) Cuosari gux bene su)il Csesaris,
Januariie, et bi-urn;e (60), et Malronules (01) fre- quod opposuit, cl qux sunt Dci Deo. Oute ergo sunt
quentantur? nnunera co(nmeaiit? strenffi conso- Ciesaris? scilicot de quibus lunc consultatio move-
nant ? lusus, convivia constrepunl *" ? melior batur, pra3standusne esset census Ca;sari, an non.
fidos nationum in suam sectain quae nuliam so- ! Ideo et nionetam ostendi sibi Dominus postulavit,et
lemnitalira Christianorum sibi vindicat, non Domi- de imagine, cujus esset, requisivit. Et cum audisset,
nicum diem, non Pciitocosten (62), otiamsi nos- Cfesaris : « Reddile, ait, quaj sunt Coesaris Cajsari,
sent, nobiscum communicassenl; timcrent enirn et qua; sunt Dei Deo (65), » id cst in.aginem Cajsa-
ne Christiani vidercntur. Nos ne ethnici pronun- ris Cajsari, qu£E in nummo est, et imaginem Dei
tiemur, non veremur Si quid et carni indulgon- I)eo, qua; in homine est ut Ca;sari : quidem pecu-
dum est (63) habes, non dicam duos^' dies ^^ tan- niam reddas, Deo temetipsum. Alioquin, quid erit
tum,sed et plures.Nam ethnicis semelannuus dios Dei, si omnia Caesaris? Krgo, inquis, honor Dei
quisque festus est : tibi octavus 683 quisque est, lucernae pro foribus, et laurus in postibus? noa
dies ". E.Kcerpe singulas solemnilates naiionurn, utique quod Dei honor esl, sed quod ejus qui pro
et in ordinem texe *•''
: pentecoslen implere non
^ Doo bujusmodi ofliciis honoratur, quanlum in ma^
poterunt. nifesto cst, salva operatione quae cst iu occullo, ad
CAPUT XV. daemonia perveniens. Gerti enim esse debemus, si
Sed {Mauli. v, 16) luceant, inquit, opera veslra (64). quos latet per ignorantiam litteraturoe saecularis,
At nunc lucent tabcrnce et januo) noslra; plurcs : etiara ostiorum deos apud Rom;i.nos, Cardeam a
jam invcnies ethnicorum fores sine lucerijis et cardinibus appeliatam, ct Forculam ^° a foribus, et
laureis quam Christianorum. De istaquoque specie Limentinum a limine, et ipsum Janum a janua et :

quid vidctur? yi idoli honor est, sine dubio idoli utique scimus, licet nomina inania atque conficta
honor idololatria c?l. Si hominis causa cst, reco- sint, 6§-fl cum tamen iri superstitionem deducun-
gitemus oainem idololalriatn in boiiiinis caussam tur, rapere ad se doernonia et omncm spirilum im-
esse. Recogitemus omnein idoioiatriam in homines munduni por consecrationis obligatuentum. Alio-
esse culturam, cum ipsos deos nalionum homines quin daem.onia nullum habent nomen singulatira,
retro fuisse, etiam apud suos constet. Itaque nihii sed ibi nomcn inveniunt, ubi et pignus. Etium apud
interest, superioris, an hujus sa^culi viris supersti- Graecos Apoliinem Oupa^iov (66), ct Antelios daerao-
tio ista praestetur. Idololatria non proptcr personas nas (67) ostiorum pnBsides legimus. Ilaec igitur
qua; opponuntur **, sed propter ofllcia ista dam- ab initio pra^videns Spiritus sanctus, etiam ostia

VarifB lectiones.
^" Commcant et strenae, consonant lusus, conv. constr. Jun ^' Suos Ciacc. Jun. tuos Rig. Seml.; non

tamen dies tantuai, scd et plures Rifj. ^- Non tamcn dics Rigalt. ^^ Octavo quoque d\e Fran. ** Exsere

Fran. ^^ Apponuntur Latin.

Rig. Fr. Jun. LeopohL, csete/i opponuntur. '"^
Cod. Rig. hahcl foriculum aiU
foreculum.
Comnnentarius.
(60) FA Urumx. l^rias Brumales intclligit qujc C (Gl) Sed luccard, inquit, opera vestra. Inquit
Brumalia diccbuntur. liebunt autcm in honorem Christus. Sic !ib. de Pallio : Ipsura, inquit, ferruin
Bacchi torculariuin ct praiiorum invontoris circa virum trahit. Ploc est, iiiquit Ilomerus. Rig.
raenscra Lenaeonem, hoc est, Januarium noslium. (65) El qux i^unt Dei, Deo. Nolelur explicatio ista
Ea; etiam leriae Anibrosia vocabantur Gra;cis, (|u;e Tertulliani plena acuminis, quara riraatur ex ver-
Brumaiia Romanis; nam Dionysius apud hosce cst bis Christi. Ut enim nummus dandus Caesari, quia
Bruinus. Hac in inierpretatione fortc hallucinatus nuinmus imago est Caesaris sic homo dandus :

est Pameiius Lilium Gyralduin secutus. Dc hac Deo, quia liomo est imago Dei. Lac.
voce Tzelzp.s in schol. Hesiodi, II, operura lalc dis- (66) Apoltinem Thxjrxum. Fuit Apollo pra;ses
serit. Le Ph. portarum, vidclicct quia pcr illus adilus est luci
(61) Et matronalia Feriarura harum celobrilas iii domum, inde O'-»^»'''^? dictus Nam Graecis 6jpa
Kalendis Murtiis (ircurrebat. in iis de matribus et cst januH Macrob. lib. i Satur., cap. 9, rationem
malronis crat solemnilas, dicobantur quoquc i>/« -
adhibct. Huc pertinent vcrba Scholiasl<'e Soph. in
tralia Le Pr. Etcct. cura enim Phoebum proslaterium vocet
:

(62) /Vo« l'enteroslm Inlelligere Auclorem non Sophoclc.-?, schol. ait, Ttpoaxa-rr^piE, 6x1 Ttpo twv
solum Pentocoslos lcstum, scd etiam, uli loiiiiilur 6jpwv "opyxai, » Prostatcrie, quoniam ante fnres
Cor. mtl.], tompus illud integium a die rascha;
{(le slatuitur. » Et Aristidcs, Uijmno ad Minerv. merai-
in Pentccoslon, patct ex eo quod raox scquilur, nit Apollinis TtpoTruXaiou. Et (juidcra Phoeljum olim
« Exccrpe sinpulas soleranitatos nationurn, ct in dppictum in foribus videtur efflci exverbis Arnobii
ordinrra ncxe, Pcntecnstfn iniplere non potcrunt.» n lib. VI. Lag.
Eodera nindo et B. ilieronyrnus, lib. lulver.^^. Mon- (67^ Et Antclios dxmonas. Rhcn., lib. de Cor.
tanuni. el Luciffrianos, « per omnciii l'ontecosten » Anielii Uraicis dii sunt, qui foribus dcdicantur.
dixit. Pam. Sic enira aras vel divoruni st.atu.ss vocabant subdi-
(63) .S'j quid rarni 77idutf/einlum e^t. Alloquitur vales, ut qufc Soli forent exposila; Hinc Ilesy- :

christianum Si qnid vnluptati indulgondnm est,

: chius 'Avt/Xioi G^''-''- ^'^ "^P^' ^^ri n'jllh'j i8p'jj.iivo, et
:

bahes etiam dios fcstns, sicut habent ethnici, non rursus, avxrjXi.oc, 6 avxixpu VjXfou iopu[ji£vo<; [jojjicx;
taraen dies tantum alque illi habent, sed et plures. f) Oeo^;. Pam.

RlG,
 761 DE IDOLOLATRIA. 762

in siiperslitioiiem vcntura pr.'r;oecinit per auliquis- A non rriagis leones regi.js Urriuit, quam illi regioa
siniaiM piophctam Knoch. Nam et alia oslia in ignes. Accedanl igilur qiiolidie lucerrias, quibus
baliieis adorari vidomus.Si autem eorum sunt qua lu.x nulla cst, alfigant postibus lauros postmoiJum
in osliia adorenlur ", ad eas ad lucernaj et Iaur"C£E arsura8,quiLus igncs imminenl: illis compctunt et
perLincbunt. Idolo fcccris, f[uc(iuid ostio feccris. testimoiiia ©85 li;nebraruin,et auspiciu pacnaf^um
lloc in loco c.\ uuctoritulc quoriuc Dci contcstor, {Mutth.v}.'ru lumen es inundi,et arbor virens sem-
quia nec tutum est subtraherc quodcunquc uni per (/'5o/. i).Si templis renuntiasti, ne feceris tem-
fuerit Jostensum, uliquc omnium causa. Scio fra- plum jariuarn tuam. Minus dixi si lupanaribus :

trcm per vi.>ioriom cadem nocte casligatuin gravi- renuntia.=li, ne indueris domi °^ tuae faciem novi
ter, quod januam ejus subilo annunliatis gaudiis lupanaris.
publicis sorvi coronassent. Et tamen non ipsa; co-
lCAPUT XVI.
ronavcrat, aul prjcceperat, nam ante processerat,
et rcgressus rcprohcndorat ** factum : adco apud Circa officia vero privatarum etcommunium (69)
Dominum in hiijusmodi etium diHciplina fainilio; solcinnilatum ut togaj pur.TC (70), ut JBponsalium,
nostr.15 quod uttineat ad
ajstirnalur (68) ut niiptialiuni, ut noniinaliura (71), nullum putcrn
*'•.
Igitur
I
honores regum vel imperatorum {Rom. xiir, 7), periculura obsorvari de flatu idololatriae quae in-
salis proiscriptum hubcmus,in omni ob.scquio esse
B tervenit causa: eniin sunt considerand.T;, quibus :

non oporterc, socundurn Apostoli pr.Teccptum, sub- praislatur officium. Eas rnundas esse opinor per
dilos magislratibus et principibus ot potcstatibus soiiietipsaSjquia neque vcstilus viriiis.ncque annu- :

I
aed intra limifcs disciplinai, quousquc ab idolola- lus aut conjunctic maritalis, de alicujus idoli ho-
tria sepuranuir. Propterca enira et illud cxempliim norc descendit. Nullum denique cultum a Deo
, trium fralrum praicucurrit, qni alius obsoquentes malfdictiim invcnio, nisi miiliebrcm in viro {Deut.
crga rpgoni Nubuchonodosor (Dan. iii, 12, seijq.), x.\ii, 5) : M ulediitus en\m, inquil, omvis qui mulie-
i honoroin imaginis cjus constanlissime rcspucrunl, bribus induttur.Tog& vero etiam appellatione virilis
:
prubantcs idololutrium es3e,(iuidquid ullra huinani esl (72).Nuptias 68C quociuc cclebrari non magis
I
honoris inodutn ad instar divin;o sublimitatis ex- Deus prohibet quam nomcn imponi. Sed his accom-
[
tollitur "*'. t^ic cl Uuniel (Dav. vi, 5 seqq.) csetcra raodanlur sacrificia..Sim vocatus,ncc adsacrificii sit
' Durio subnixus, tamdiu fuit in officio, quamdiu a titulus " (73) officii et operas meae expunctio '*,

I
periculo disciplinaj "' vacaret. Nam id ne subiret, quantum sibi libct.** Utinam quantura sibi quidcm,

Variai lectioues.
" Adorncntur Juti. ^* Coronavcrat,
a p. (nam ante processorat) et regressus deprchendcrat Jun.
Latin. *^ Apud doum — (cstimamur ^" "
Disciplina Jun. ^^ Domui
lUgalt. Leop. Extollit liignlt.
Jun. '•''^
Itu liigaltius emmidavit ; iit cseteris cditionibus iiTjOhi u'(i.U. "* Quid tuin ? si libet. Ulinam qui-
dem nec Seml.

Comraenlarins.
(G8) famHice nQstr,v. .vstimamur. Sio C Appellatur eniin toga virilis, non simpliciter toga.
Disciplina
vetus c.Komplar Apiid Doum, inquit, in hujus-
: Uig.
modi faolis ronscimir cx discipiina familico nostra): (7H) Sim vocatus nec adsacrificii sil tilulus. ,

hoc ost, in iis (iiuo adoriinon idulolalriui porlinenl Ilunc lucum in omnibtis libris editis dopravalissi-
impiituri nobis a Deo (lUic ob pravam disciplinam raiim craendavimus ex codice Agobardi. Emendu-
faniilia riostra poccavcrit. Idem. tionom verissimam essc faclle probabimns expli-
(()U) Communium. Ut privat.T solcrnnitalcs di- catione. Chrisliania gontiliuin domino liubditis,
ountur, qti.i; uni t.iiitum porsonio convcnitiiit, ilu frequontissime occtirrerunt rationes hajsitandi
eommunes quiB duabus, ut sunt nupli;o ct sponsu- confultandii|tio an ct qualomis potestalibus cthni-
litt. Lac. cis imperantibus aut vocantibus opersR sive olficia
(70) llt togx pur,7\ Qiiam hic intolligat, inox absquf^ idnlatri.-e pcricnlo debcrentur. Nimirum
ilum his vcrbis nianifcstat, vextitu virilis, tiim illis, in lamilia lorto aut comilalu Pr^psidis sive Procnn-
Toga ve.ro etiam (typcUattonis virilis est, qtiam sulis scrvi sunl ct Iiborti, ap|>aritoros, scribae, li-
nempo doposita iir.olexta assumobant piieri an. brarii, pr-.TCunos, inlcr hos ct Christiuni, et so-
ajlutis 17. Qu;c ot ptira niinciipatiir (IUkKto teste), lemiiia qu.Tdum incidunt, quorum occasione festa
iquod ncc piota ossot, nrc triumphalis, noo pr.T- ef sacrifioia rorta do niore colchrantur Pra;?es :

texfa. Mominil ojiisdom Ciccro lib. ix, Epist. ad aliiina procurari jubct ad hascc soltinnilale!» per-
\AUicum, cum scribit Ciccroni suo ho purnm logain finentia. Quid hic consilii capiet Christianus? Pa-
UvflcOtNf'. lAM* rcbit imporanti ? erit
it'iiii.iiiii'(-[ii[|ii. (jiii, idololatri.T fautor ot admi-
itiiiiuiiiiii>t'iciiiLi.iif;knii
(Tl) Ul nominalium, eto. Arguit hic pro moro -' '
nistcr. '" (Misoquium' '"" orit
nogaliit? --'' advorsiis pote-
p '
f)
suo cthnicnrum Fiiporstitmnom
^-i ».-... ..•j-<i.^iii VIII ridicnlani,
(lilivilllllll^ (jtii
lltll ex
\y.X slatcm l^^llllilllltl.Vi C.orte idoloriim
conliimax. \t<.ll^
C>l(ll.VIII I^IV'l\llll(il «llllUlll quallem-
otiltum VJVI»1W1II
-.-.-- -•
00 di" iic (luo puoro noinon imponebattir. bonum I

cumque cxsccralur i^ Dcus. ^^0(1 ct principun) ac

. - . . .

omc n, aut inakim caplnbant is aulom dies erat
hebi loinadis soptimns, licct Laccrda dccimo dio id
rierisorihiU.^ini Lutiiiis instriotis dicobiitnr, Crnvia
voro (iixoiSpojita vocalns idom dics Nominalia
proptor illam colebritutom. Vidosis hac de re Oaj-
Scaligoriim in Fcstum ot in Ausonium,
[lotaiov
lj»saiihonum in '1 Porsii safirum, ol Tullium, Phi-
lipp. 13. Lk Pr.
; pofpstatum jura confirmat . ncmini Christiano
contiim;iciam indiilget.imo cuncfns ad ob.«cquondi
oflioia compollit. Ilac in spccie Tortullianus dis-
crimon statiiit, nt quod nflinc;it ad honorcs reeura
vol imporatonim, satis pr.rscriplum habeant Chri
Ptiani. in omni sc obseqiiio cpse debere, seciin-
dum .Vpostoli pr.vcoptum, subditos magistratibus
ct prinripibup et potosfatibns scd intra limites :

(72) Toga vero etiam appellntionis virilis est. disciplinae quousquc ab idololatria separamur.
,
763 TERTULLIANI OPEIUJM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 764

ncc videre pnssimns quce facero nobis nefaa estlSed A cundum quod el Joseph (Gen. XLi),el Dauiel [Dan.ii
qiioniani ila Malus circumdedit s;ECulurn idolola- et vii) mundi ab idololatria cxstitcre,ot dignitatem et
tria, licebit adessc in (|uibusdam,quae nos homini, potestatem administraverunt in ornaniento et pur-
non idolo, officioi-os habent. Plane ad sacerdo- pura totius ^^/Egypti (75)|sive RabyloniaB.Credamus
tium et sacrincium vocatus noa ibo (proprium itaque succedere alicui posse,ut in quoquo honore,
enim idoli officium cst) sod neque consilio,neque
: ut " in solo honoris nomine incedat, neque jsacri-
sumplu, aliave opera iii ejusmodi fungar. Si pro- ficet,ncque sacrificiis ancloritatem suam accommo-
ptor sacrificium vocatus assistam, ero parliceps dct, non hostia iocet, non curas templorum de-
idololatriae : si me alia causa conjungU sacrifi- leget, non vectigalia eorum procuret, non ?pecta-
canti, ero tantum speclator sacrificii cula edat de suo aut de publico^ aut edendis
CAPUT XVII. praesit : nihil solemno pronuntiot vel edicat, ne
Cajteruni quid facient servi vel liberi fideles, juret quidem : jam vero quae sunt potestatis, ne-

item officinales sacrificantibus dominis vel patro- que judicet de capite alicujus vel pudore (feras
nis vel praasidibus suis adhaerentes?Sed si merum enini de pecunia), neque damnet neque pra^dam-

687 quis sacrificanti tradiderit, imo si verbo nct (76), nemincra vinciat, ncminem recludat (77),
quoque aliquo sacrificio necessario adjuverit, mi- aut torqueat; si haec credibiie est fieri posse.
B
nister habebitur idololatriaj. IIujus regulae memo-
rc3 eliam magistratibus et potestatibus olficium
CAPUT XVIII.

possumus redderesecundum. patriarchaset CcEteros Jam vero de solo suggestu et apparatu honoris
majores, qui regibus usque ad finem
idololatris retractandum;proprius habitus uniuscujusque esl,
idololatriae apparuerunt. Hinc proxime disputatio tam ad usum quotidianum, quam ad honorem et
suborta ^* est, an servus Dei (74) alicujus dignita- dignitatem. Igitur purpura illa et aurum cervicis

tis aut potestatis administrationem capiat, si ab ornamentum eodem more apud iEgyptios et Baby-
omni specie idololatrias intactum se, autjgratia lonios insignia erant dignitatis, quo more nunc
aiiqua, aut astutia etiam- praestare possit ; se- praetextae (78), vel trahse, vel palmatae (79), et co-

Variae lecliones.
85 Oborta lUg. ^^ In ornamento praefecturae totius Rig. "''
Ut abest Rig.

Gommentarius.
Circa offlcia vero privatarum et communium so- gratia, secundam post eo potestatem gererent. »
lomnitatum, ut toga3 purae, ut sponsalium, ut Sic legitur in Pandectis Florentinis, non ut vulgo,
nuptialium, ut nominalium, nullum putem,inquit, p militise gralia.Maig\stvi equitum admilittabant Prae-
periculum observari de flatu idoiolatriae quae in fectis Prnatorio, eorumque cura dicebatur admili-
tervenit, causae enim sunt considerandae, quibus tia, quia additi et associati erant curaj Prsefecto-
praestatur offlcium. Demdeobjicit Sed his,nempe rum Praetorio. Sic eliam in sacrificiis adsacrificare
:

sponsalibus, nominalibus, ac cn^tcris hujusmodi dicebantur, quia propter sacrificium aderant sa-
solemnilatibus accommodantur sacrificia. Ipse
, crificanti, qui consilio sumptuve sacra facientem
continuo objectionem solvit, sumpta persona servi adjuvabant. operse expunctio, est per-
Officii et
seu liberti Christiani, quem dominus gentilis ad- solutio et praestalio. Rig.
esse aut apparere sibi jussit filiove, ob togae purae (74) An servus Dci. Unde apud Philonein
vel sponsalium snlemnia sacrificanti. Sira vocatus, multa legsre est, in hunc sensum lib. Qiiod vir
inquit, 'dum officium meum et opera mea non bonus liber sit. Ibi mirifice extollit senarii istius
possit haberi pro adsacrificio, id est, administra- auctorem : Td; iaxi Soi3Xo; ; Tou OaveTv a'(ppovxi; lov.
lione seu participatione aut consensu sacrificii, Le Pr.
utatur ille et opera mea et officio meo quantum Polestatem administraverunt in ornamento
(75)
sibi libel. Mox voto dictum casligat Utinam : et purpura tolius Jigypti. Sic emendavimus ex
quantum sibi quidem, quasi diceret, Utin;im illud prajcedentibus actionibus secum invicem collatis.
quod proxime dixi, quantum sibi qiiidem,disjungi Vulgo legebatur, « In ornamento et purpura exsti-
queat ab operave mea, ut jam dominus ille
officio terc totius yEgypti. » Edd.
gentilis ad eas solemnitates neminem vocarct (76) JSeque damnet, neque praedamnet. Damnat
Christianum, nec videre posscmus quae facere judex, praedamnat legislator Utroque abstineat .

nobis nefas est. Sed quoniam Satanas ita circum- ^ Christianus, nec de capile cujusquam aut legem
dedit sa3culum idololatria, licebit adesse in qui- aut senlentiam ferat. Rig
busdam qua? nos homini non idolo officiosos ha- (77) Neminem recludat. Profani auctores, quot-
bent. Deinde sententiam suam concludit:C;Eterum, quot sunt, hoc verbo utuntur, pro resero et ape-
id est, absque hujusce dislinctionis indulgentia, rio Ecclesiastici vero saspissime pro contrario
:

quid facient scrvi vel liberi fidcles, item officialos, significato, videlicet pro includo. Ita hoc loco
sacrificanlibus domini.=' vel patronisvcl praesidibus Tertull. etHier. Epist. ad Paulinum « Post solilu- :

adhaerentes ? Ilnjus autnm Inci def^ravandi occa- dinis libertatem urbe quasi carcere sunt reclusi. »
sionem dedit minime intellecta vox, adsacrificii. L\c.
Etenim ignari signiflcationis mutavere, ac pro ea Prxtextx. Non dubium quin duplex fuerit
(78)
scripsere, in sacrifwiis, nullo sensu adsacrificii praetexta puerorum , de qua infra loquitur,
:

titulus dicitur, quemadmodum admilili;e gratia, quffi non obligata sacris ullis et raagistratuum, ;

1. un. dc Offic. Prses. Prxlorio : « Arcadius ait, de qua hic, et haec obnoxia erat idololatriae. Riu.
cum apud vcteres, dictatoribus ad tempus summa (79) Palmalge. Palmalam vestem sive toga,
potestas crcderetur, magistros equituia sibi cli- sive tunica fuerit, nam utriusque usus fuit, obli-
gebant, qui associati, participales curae admilitiaj gatam fuisse idololatriae, quod hic attingitur,
765 DE IDOLOLATRIA. 766

ron.n auro.-B saccrdotum provincialium (80), sed A induas imjuinalam prjr se, poterit forsitan illa

non GHH cHdcm conditione. Tantum onim liono- non inquinari pcr te,sed tu pcr illam mundusesse
ris nomine conforeijantur his qui familiaritatem non poteris. Jam nunc qui de Joseph {Gen. xli)
rcgum merebantur. Unde et purpurati regum vo- et Daniel {Dan. vii) argumentaris, scito non
cabantur a purpura, sicut apud nos a tof,'a can- semper comparanda esse vetera et nova, rudia
didali sed non
: ut suggestus ille sacerdotiis et polita, cocpta et cxplicata, servilia et libera-
quo(jue aut aliquibus idolorum oniciis adstringe- lia. 6S9 Nam illi etiam servi conditione erant:tu
retur. Nam si itaosset, utique tanlae sanctitatis et vero nullius servus ; in quantum solius Chri8li,qui
constanti.je viri statim habitus inquinatos recusas- te etiam captivitate saeculi liberavit, ^ ex forma
sent, statirnquo apparuissot Daniolem {Dan. xii) dominica (84) agcre debebis. Ille Dominus in hu-
idolis non desorvissc, neo Deiem n"c draconem militate ctignobililate incessit domicilio,* incertus
oolere, quod multo postea apparuit.Siinplex igitur {Ltic. ix) : « Nam hominis non habet
Filius, inquit,
purpiira illa, nec jam dignitatis crat, sed ingenui- ubi caput suurn collocct » vestitu incultus ncque ;

tatis apud Barbaros insigne. Quemadmodum onim enim dixisset {Mallh. xi, 8) « Ecce qui teneris :

et Joseph {Gen. xli) qui scrvus fuerat, et Daniel vestiuntur.in domibus rcgumsunt; » vultu denique
{Dan. vii) qui per captivitatem statura verterat, p et aspectu inglorius, » sicut et Isaias (liii, 2) pro-
i„l,..l„_:
civitatem Babyloniam _i IT? II
et iiCgyptiam
aa
'^ sunt consc
l " nuntiaverat.
i: i. o:
Si
i-_i.i 11 :_
potestatem quoque nullam ne in
cuti por habitum barbarictc ingenuitatis : sic pcncs suos quidcm quibus sordido rainisterio
excrcuit,
nos quoque fidelcs "" si nccessc fuerit, poteril et functus est si regem se denique fieri,
{.Joan. xiii) :

pueris proBlexta concedi, etpuellis ' stola.nativita- conscius sui regni,refugit (85) (/oan.vi,) plenissime
non poteslatis gcneris, non honoris':
tis insif^nia, : dedit, formanv suis dirigcndo ' omni fastigio (86) et
ordinis, non supcrslitionis. Cajtcrum purpura suggestu tam *dignitatis quam potestatis.Quienim
velcietera insignia dignitatum et poteslatum.inscr- magis his u.-us fuisset quam Dei Filius ? quales et
tee dignitati ct potestatibus idololatriaj ab initio quanti ^ eum producerent! qualis purpura
fasces
dicata, habent profationis suae maculam cum : de humeris ejus floreret quale aurum de capite !

prajterea ipsis etiam idolis induantur ^ pra>texta5,et radiaret, nisi gloriam pjbcuH alienam et sibi et suis
trabo;c ot laticlavi (8i),fasccs quoquo et virgae prac- judicasset! Igitur, qua; noluit. rejecit -, quaj' reje-
ferantur, et merito.Namdfflmonia magistratus sunt cit, damnavit ;
quae damnavit, in pompa diaboli
Sfficuli, hujus collcgii insignia fasces purpuras
et deputavit. Non enim damnasset, nisi non sua : al-
gestant (82). Quid ergo proficics, si suggestu qui- terius autem esse non possent, nisi diaboli, quae
dem ularisjopcra vero ejusnon administres ?Nemo Dei non sunt. Tu si diaboli pompain ejcrasti (87)
in imniundis(82) mundusvidori potcst.Tunicam si C quidcjuid cx ea atligeris id scias esseidoiolatriam ;

Vuriai lectioues.
.'Egyptum Fran. »» Firlcli Hicj. '
Puerilis — pucrilis lUg. * Idolis induantur pra?texta; Latin Jiin.
• Et Fran. * Domiciiii Ciacon. " Dcrigcndo Jun. " Quum IXuj.
"^
Scrihendiim fortasse quales ante
— quam
:

eum Lf,op. » Quum — quam Higalt.

Commenlarius.
liquetexmore Uom.'ino,quo illam gcstabaiit trium- Sive erit ia Cois, Coa decere puta. Id.
phatores triu.Tiphus autcm totus mancipatus fuit
:

idolis. Lac. (84) Ex jorma Dominica. Velim notcs hac forina

Coronx anrcie saccrdolam provincialiiim.
(80) usos scriptnres rcspectu ad
ecclcsiasticos cum
Satis indccorum vidotur corunas auroas dari sa- Filiuin, non ad Patrom. Itaque cuin dicunl Domi-
cerdotibus in provinciis, non etiam Rom;e. Hoc nicum, respiciunt Dominum Filium ita Gra3ci,ila :

tamcn imuiit lcctio vulgata, Sacerdolum provincia- et Latini. L.vc.

lium. Quid ei disjungainus ? ut aureai coron;c fue- (85) Si regem denique ficri consrius iui regni re-
rint sacerdutuin, ruerint nt provincialium ncinpe
; fugil.Dominus nostcr noluit rex hominum liori,
magistratuuin ;
de qiiibus ipso lil). de Coronn conscius regnum suum non esse regnum mundi
oap. 12 Sunt ot provinciaies aureae, imaginum
: « hujus. Eodcm sensu in Apologelico dixit, G.-esares
i,iam non virorum capita majora quaerontcs. » csse nccessarios s;i^culo, verum Chnstianos non
D posso csse G;Bsarcs. Rio.
Et laticlavi. Latum clavum hic idoIoIatri.T
{iil) (SGj Dirigcndo omni fasligio. Sio vetus exemplar,
altribuit, ot quidcin optimo nam ut auctorum ; neque est mulanduin quicquam. Derigerc, scu
omnium tostimoniis constat, scnatores non rnodo dirigore hoc loco est solvi ac subsidore. Gloss.-e
jus habobant iaticUivi, sod otiam saccrdotos ct sa- votoros, airoKr]jjo|jiot', derigeor.iTtoizr^f^^jM, diriguo.
crificuli. Voslis autoiii illa xat' evaXXaYV' dicitur Legonduni, derigco, Rigct atalua, rigel vcl dirigeo.
iatus clavua, pro vcstc cui aflisus erat latus clavus fastigium. rigct quivis suggostus, et habont iu
Lk Pii. rigoro vclut supcrbiarn noc facile ceduul iino : ;

(8<i) llujus collcgii instgitia fasces cf purpuras. resistunt, nain sunt in durilioni stipata. Ka vero
l^olerat fcrri vulgata lectio, IJnius collejii. MaKi- cum solvuntur, ut igne metalia. et solo Rlacies,
stratUH hujus sa>culi collegas habent diwmonia, dcrigore dicunlur, quiajam non rigont. RiG.
qum ob cam cansam insigniti collcgii gostant,fasces (87) r« ii dialioti pomjiam ejcrasti. Vi.ic lib. de
etpurpuras, otc. Bu.. l>ap/ismo, do rcnunliatione pomp;r dial>oli, et ali-
(83) In immundis. Scilicot vestibus, quemadmo- cubi do cjcratione. Pam.
dum Ovidius :
767 TEIITULLIANI OPERUM PARS L — SERIES I, APOLOGETIGA. 768
vel hoc 690 commonefttciatomnes hujussacculi
te A. bellabit, imo '* 691 quomodo etiam in pace mi"
pi)testates, et dignitates, non aolum alienas, ve- litabit, sine gladio, quem tJominus abstulit (91)?
rum et iiiiinicas Dci essc, quo per illas adversus Nam, etsi adierant inilites ad Joiinuem, et formam
Dei servos supplicia consulta sunt (88), per illas observationis acceperant, sietiam ccnturio credi-
et poenae ad impios paratae irrogantur ° (89). Sed derat, omnem postea militem Dominus, in Petro
ct nativitas et substantia tua moieslse tibi suul ad- exarmando, discinxit. Nulius habitus licitus est
versus idololutriam. Ad evitandum remedia deesse apud nos illicilo actui adscriptus.
non possunt ; cum etsi deluorunljSupersit unicum
illudquo "> felicior lactus non iu terris magislra-
CAPUT XX.
tus sed in coeiis. Sed enim, cum conversatio divinse discipiinae
non factis tantum, verum etiam verbia periclitetur
CAPUT XIX.
(nam, sicut scriptum est Ecce homo et facta
:

Posset in isto capitulo etiam de miiitia defiuitum ejus (92), ita [Matth. xii, 37) : Ex ore luo justi/i-
videri, quae inter dignitatem et poteslatem est. At meminisse debemus etiam in verbis " caberis) ;

nuncde isto quderitur, au lidelis ad militiam converti
possit,et an mililia ad fidem aduiitti etiam caligata
B
vel inferior quajque ", cui non sit necessitas im-
molatiouura vel capitalium judiciorum. Non con-
venit sacramento divino et humano, signo Christi
quoque idololatricc incursum praacavenduin, aut de
consuetudinis vitio, aut timiditatis.Deos nationum
nominari lex prohibet {Exod. xxiii, 15), non utique
ne nomina eorum pronuntiemus, quaj nobis ut di-
cainus conversatio extorquet nam id plerumquedi- ;

et signo diaboli,castrib lucis et castris tenebrarum: cendura est In iemplo Mscutapii illum habes,et,Vi- :

non potest una animaduobus deberi,Dooet Cajsari co Isidis habito, el,Sacerdos Jovis factus est,ei multa
{Matth.xxn Exod.ui Exod.xxMu
; Mattk.ui Exod.
;
alia in hunc modum, quandoet hominibus hocge-
; ;

xvn Luc. ui Matlh. viii. Mutth. xxvi). Et virgara

; ; nus nomina inducuntur.Neque enim Saturnum ho-
portavit Moyses, fibulam ct Aaron (90) cingitur noro, si ita vocavero eum suo noraine **, tam non
;

loro et Joannes agnien agit et Jcsus Nave bella-

; honoroquam Marcum.si vocavero Marcum (93).Sed
;

vit et populus, si placet ludere. Quomodo autem cit Nomen aliorum deorum ne commemorr.mini '' :

Variae lectiones.
^[gnorantur Franeq. *" Quod Rigalt. Quoque fVouw. M. S.
*' *' Jam ? .Jun. *' Debemus esse
in verbiH Wouwer. M. S. ** Si ita quem vocavere suo nomine Wouw. MS. '5
Commemorabimur
Wouw. MS.
(]ommentarii»s.
(88) Quod per adversus Dei servos supplicia C invidia plurimum laborarent, tandeni visum, tam
illas
consulta sunl. llhenanus, et post Rhcnanum,
ISic abruptum et pracceps consilium sic teraperare, ut
editiones aliae omnes constauter. At in codiceAgo- paco ab elhnicis Ecclcsiae concessa, Christiani
bardl legitur, Convutsa sunt. Rig. etiam cum ethicis railitarent. Unde Septimius
(89) Per illas et pttnx ad impios paralae irrogan- ipse in Apologetico diluens objecta Christianis
tur. Mendose prorsus. Verissiraa autem est leclio ignaviae probra, Navigavius, inquit,e/ nos vobiscum
vulgata, quam tuetur etiam codex Agobardi mititamiis. Atque in hanc sententiam apcrtissimus
:

« Per iilas et poeno^ ad impios paratae ignorantur.» Arclatensis concilii Canon tertius De his qui ar- :

Ait TertiuU. pcr iniquam stucularium potestatem
adversus Chsislianos srevitiam fieri, quo minus
religio christiana proficiat ac per hoc, ignorari
: atque hoc etiara de Idotolatria opere, pro naturse
quse sint a Deo poena; adversus impios paratcc.
Itaque omneshujus saeculi potesLates et dignitates
non solum alienas; verum et inimicas D«n esse
adcoque Christianis Dei cultoribus miniine ara-
biendas aut suscipiendas. Rio.
(90) Fibulam et Aaron. Uncinos et aureos intel-
ligit, quibus colligabantur superhumerale et ratio-
nale,quemadmodum, lori noraine.Joannis Baptistae
zonam pcllicpam. Pam.
(91) Qaomodo autem bellabit imo quomodo
ma projiciunt in pace, placuit ahslineri eos a com-
munione. At Septimius noster in illo de Corona,
suac austeritate Christianis omnibus,etiam Ecclesia
nullis persecutionibus vcxata, omne. militiaj genus,
omnem gladii usum adiuiit. Rig.
Quomodo etiam in pace militabit. Hoc cst, —
quomodo chrislianusimplicatur saecularibus curis?
quomodo geret raagistralus? Etenira in pace mili-
tant magistratus, militant officia et ministeria
raagistraluum quibus est concessum jus gladii, in
D facinorosos animadvertcndi causa. Discincto scmel
Pelro, cunctis christianis gladium Dominus abstu-
:

eliam in pace mititabil, sine gladio, quem Dominus lit. Et tamen Apologctico suo ad proceres roma-
abstulit} In pace militare dicnntur, qui etiam nos, pag. 491, Scptimius noster ait « Navigamus :

extrilielli tempus in stalionibuselpracsidiis degunt
armati, aut in armis apparent principi caeterisquo
potostatibus ad jussa exequcnda. Ea vero prisco-
rum Christianorum disciplina fuit, »t quos fides in
quavis mililia doprchenderat,ii secundum Joannis
prajscriptum in militia sua permanerent. Sed vix
erat, ut qui anto fidem non militarant, post fidem
nninina militiaj darent sua imo plcriqun ante ; 39. Soquor hic lubcns Junium qui id ex libro
fidem militns, postea^iuam ad fidcm conversi fue
rant, et cingulura et gladiura deponcbant. Itariue
hanc ctiam ob causam Christiani ethnicis odio
ludibrioquc fuere, tanquam inertes et ignavi, ac
denique imperii Romarii hostes. Cum igitur hac
et nos vobiscum, railitaraus. » Sed hic quwrit, an
fidclis ad militiani converti possit. Illic agit de
militibus ad fidem conversis, quos fides in militia
deprehenderat. Idem.
\^i) Ecce homo et facta ejus. Haerel hic Pamelius
aitquc nescire se ubinam ille locus Soriptura^ re-
periatur, qui et ab Augustino citatur medit. pag.
Enoch dosumptum conjicit. Le Pr.
in
(93) Si vocavero Marcum. Notat Brissoniua
indice Juris nomen Marcus usurpari a Tertuiliano
pro quidam, ad eum modum, quo ab aliis ponitur
Caius et Lucius, sic et a Persio Sat. 5 Marcus di- :
769 DE IDOLOLATUIA. 770

neqne audiatur de orc luo. Iloc pr.-ncepit, nc dcos A dictum essct, Jupiter tihi xil iralus, rcs-
P^^f lit^^f"

vpcomus illos. Nam et in prima parte lcgia (Exod. ponflissc, /mo tibi. Quid alitcr '" fpcissct ethnicus,

XX, 7) yon sumes, inquit, nomen Domini Dei tui

:
qui Jovem deum credidit ? Etiamsi non per Puin-
invano, id est idolo.Cecidit igitur in idololalriam, dem rctorsisset maledictum, nec per ullum Jovis
qui idolum nomine Dei honoravcrit. Quod si dcos similom confirmavorat Jnvein dcum, per quem
;

dicendum erit, adjicicndum est aliquid, quo appa- se malcdictum indigne tuli.^^sc deraonstraverat re-
reat, quia non ego illos deosdico.Nam et.Scriptura malcdicens. Ad quid enim indigneris per eum
deos nominat eed adjicit (94) suos, vel nalionum.
; quera scis nihil esse ^' ? Nara si insanis. jam eese
Sicut David cnm dcos nominassot, ubi ait {Psal. conlirmas, ct erit idololatri.ic ^^ profcs.sio timoris

cxv, 4) : Dei aulem nationum dxmonia. Scd hoc tui Ci>3quantomagis cum pcripsum rcmalcdicis,
:

mihi ad sequenlia magis pr.iestructnm €f>*l cst : codcni Jovis -^ honnrcm fncis, quo et ille, qui te
ca3terum consuetudinis vitium cst »we Uercute A\c,q- provocavit ? Kidclisautcm in cjusmodi ridere de-
re, me Dius fidius (9.5), acccdcntc ignorantia quo- bct, non insanirc imo, sccundum pneccptum, no
:

rumdam, qui ignorant juajurandum essc por Hcr- per Dcuin quidcm romalcdicerc, scd plune bcne-
culcm. Porro quid crat '" dojeratio per eos quos '''
diccre pcr Deum, ut et idola destruas, et Deum
ejerasti, quam praevaricatio fidei cum id&lolatria ? t» pra^dices, et adimpleas disciplinam (9G)

Quis enira per quos dejerat, non honorat ?

CAPUTXXil.
C.VPUT XXI ./flque benedici per doos nationum Christo ini-
Timiditatis est autem, cum tc alius por deos tiatus non sustinebit, iit semper rejiciat immun-
suos oblif^at juraliono vel aliqua testilicationo, ct dam bcnodictioncm, et eam sibi in Ueum conver-
tu no intelligaris quiescis. Nam H»(|ue quicscendo tens emundot. Ber.edici per dcos nationura, rnale-
conlirmus iiiajcHLalcm coriim, ciijus caussa vidobe- dici est per Dcum. Si -* dedero eleemosynam, vel
ris obligatus. Quid rcCorl deos natioiiuni dicendo aliquid praistilero Iteneficii, ct illc mihi dpos suos,
dcos, an audicndo conlirnics ? jiires '" per idola,an vel coloniae gcnium (97), propitios imprecetur.jam
ab alio adjuratus acquiescas ?Cur non agnoscamus ablatio nica vel operalio idolorum honor erit, per
vorsutias Satan;c, qui quodorc nostro pcrficcrcnon qu.n bcncdictionis gratiam compensat -\ Curautem
potci^t, id agit, ut suorum orc perficiat, pcr auros non sciat me Dei causa fecisse, ut et Deus potius
infcrens nobis idololatriam ? Cortequisquis illccst, glorilicetur, et dffimonianonhonorentur in eoquod
aul amica aut iaimica congrcssionc " astringit. Si propter Deum feci ? Deus videt *^ qnoniam prop-
iniinica, jam ad pugnam vocaris, et scis tibi dimi- Ler ipsum feci paritcr videt quoniam propter ip-
:

candum cssw. Si amica, quanto securius in Domi- t. sum fecisse me nolui ostendere, et prceceptum
num transferos rcsponsionem tuain, ut dissolvaa ejus idololhytum quodammodo feci. Multi dicunt
obligationem cjus, pcrquem te Mulus honori ido- « Nemo promulgarc » puto autem, neo
se debct :

loruin, id esl, idololatrio) qurerebat unnectorc. negare negat enim quicun(]uo dissimulat (9b), in
;

Oranis paticntia ejusmodi idololatria. Ilonoras eos, quacunque causa pro ethnico habitus. Kt ulique
quibus impositisobscquium prajstitisti.Scioquem- omnis negatio,idololatria est,sicut omnis idololatria
dam (cui Dominus ignoscat), cuni illi in publico negatio, sivo in factis, sivc in verbis.

Variae lectiones.
'o
'« p]rit Wouw. M. S. Latin.Jun. '''
Si add. Paris. '» Jnret Pff'7?. To.add. Lntin. »" Aliud Latin ^i Per .

puin inaledictus, quoiu scis nihil esso Wouioer. MS. fdololalria "* Lat. -' Jovi Wfliiioer. MS. '* Sui cui
Wouto. MS. *•' CumpensanL, Seml.-'' Feci. Sed Deus vidol II't;HH'. mS.

Commenlarius.
citur quidum manumissus voluti pro cxcmplo, ut lidei pr.Tsidem, .Mi Alaxov 7T'(iT'.ov.Ait autcm Varro
potui.^dot dici Caius, (luam voccm (luinquios lopc- pertoraLuui tecLuin llerculis, ut videatur divum,
tit. Lac. hoc cstc(vlum. Notanduni voro crudiLum lurne-
i)
(9'i) Scriptnra ricos nominat, scd adjicit,
ISain et Ituin noslruin oltscrvasse, hoc jurampnli genere
oto. Locos ad quos alludit, vidcro cst separatiin usas non fiiisse feiuinas I.e Pr.
In OlvHinomiapicthodica concordantiarum S. Scri- (9()) Diu-ii>linam. Scmper h.TC vox in hoc viro
ptur;o Ucorgii Uulloci. Ncquc intcrim soiaadjoctio- notiit non simplicitcr disciplinani, scd disciplinam
ne praidictautiliir Scripti.ra, sed vocat dcos alie- scvcriorcm, ut etiam in Cypriano locis inlinitis.
nos, uiircos, .Kgypli, tuos, mcos, connaLiles, gcn- l.AC.
tiiini,quosignoral);uit patrescorum^.^morrh.Tonim, (97) Vcl genium. In marmorihtis anti-
coloni.r
Syria;, Sidonis, ac Moali, montiuin, tcrrariim, qiiis cxslant GE.NIO r.OI.ONI.E.
inscriptioncs :

populoruni, tori\c, (iliorum Scir, Edom, roguin CENIO MINICIPII. ('.KMO LOCI. CEMO FOMIS,
Syri;i3, Damat*ci, patrum suorum, opora manuum, imo Pt CENIO HOIIRKOIIUM. plc. Um.
.hida, quos fecisti, illorum, falsi, lignei, qui non (9S) .\c(jat cnun quicumque I.ocus dissimulat.
vidont, doniquc inuti, et qui natura non sunt dii. insignis contra simuhitores, ct quodainmodo lil>el-
Pam. laticos^cujusvis aMatis), qui excusari sc crcdunt,
(95) Me Z)m(,« lidiu<. Juramentum hoc cssc pcr si loco jur.imonti, quod contra lidem rl Uoligionpni
llerculom nonnuili asscrunt, quasi Ita me amet Christianam cxigitur, simulatione quapiam aliud
Herculoa Jovis filius ulii putant easo Por Jovom
; pr«stenl. Pal.
771 TERTULLIANI UPEKUM PARS I — SERIES 1, APOLOGETIGA. 77i

GAPUTAVIII. ^ contendere potes ^*, neque noluisse. Nam cum ca-

veres, scisti: outn scires, utique voluisti, et haa-

Sed est quaedaai fjusniodi species in facto et in res tam in faclo quam cogitatu.nec potes leviore
^'

verbo, bis ^i acuta et mlesta utrinque, licet libi criminemajus ^' excludere, ut dicas falsum plane
blandiatur,quasi vucet in utroque, dum faclumnon effici, cavendo quod non facis.« Tamen non negavi,

videtur, quia dictum non tenetur. Pecuniam 694 quia non juravi. » Imo etsi nihil tale fecisses, ta-
de elhnicis mutuantes sub pignoribus (iduciati, mon dicereris dejerare si consenseris. Non valet

jurati cuvent, et sic negant. Scire (99) volunt scili- tacita vox in stylo, et mutus ia litteris sonus. At
cet tempus persecutionis, et iocum tribunalis, et enim {Luc. i) Zacharias temporali vocis orbatione
personam praesidis. Praescribit Christus, non esse mulclatus, cum animo collocutus linguam irritara
jurandum. [i) Scripsi, inquit; sed nihii dixi lin- :
transit (3), manibus suis a corde dictat, et nomen
gua, non littera occidit.llic ergo-* naturam etcon- fiiii sine ore pronuntiat, ioquilur in styio, auditur

scientiam advoco naturam, quia nihil potest ma-

:
in cera manus omni sono
clarior, litlera omni ore

nus scribere, etiamsi lingua in dictitando cessat vocalior. Quaere aa dixerit, qui dixisse compertus
immobilis et quieta, quod non anima dictaverit, est. Dominum oremus ne qua nos ejusraodi con-
quanquam et ipsi linguce anima dictaverit aut n tractus necessitas 695 circumsistat. Et si ita eve-

a se conceptum, aut ab alio traditum. Jam ne operandi copiam (4), vel nobis
nerit, det fratribus

dicatur, « Alius diclavit, » hicconscientiam appello, abrumpendae omnis necessitatis constantiam, ne

an quod aiius dictavit anima suscipiat, ct sive iileelitterae nogatrices vicariae oris noslri (5) in die

comitante sive residente lingua ad manum trans- judicii adversus nos proferantur si natae signis,

mittat. Et bene, quod in aniina et conscientia de- non jam advocatorum, sed angelorum (6).

linqui Dominus dixit. Si, inquit (Matlk.v, 28) con-

cupiscenlia malitia in cor hominis ascen-
CAPUTXXIV.
(2) vel
derit, pro facto teneris-". Gavisli igiturquod in cor Inter hoc scopulos et sinus, inter haec vada et
tuura plane ascendit, quod neque ignorasse te freta idololatrise (7) velificata spiritu Dei (8) lides

Variae leclionos.
^'In facto etin verbis, acule. Hic ego Wouiv. MS. *'^ Teneri
liig. ^* Wouw. iliS. '" Potest 5<?m/er. ^'
Etes
Seml. ^- Majus Lat.Jun. liig. Leop. manus Uhen. Francq. Semlev.

Commentarius.
(99) Sub pignorihus
fiduciati jurali cavenl, et sic C (3) Linguam irritam Iransil. Irretitam etresidem
negant Greditor ethnicus mutuanti Christiano
scire. nihii moratur. Ilic.
pccuniam dedit sub pignoribus et jurejurando. {i) Det fratribus operandi copiam. Optime Pame-
Confectis fiduciarii contraclus tabulis praescriptam lius explicat de eleeraosyna. Verbum enim ope-
est, quid praediorum obligaret pra'terea veroquid ;
rari, est largiri eleemosynara, fortasse quia inter
juraret. Jurari autem oportuit quod sibi jurarivo- bona opera qus conferuntur fratribus, principem
luerat creditor, propria superatitione. Christianus locum habeat eleemosyna. liinc Cyprianus librum
linguanon juravit, sed tabulas testes jurisjurandi inscripsit. de Opere et Eleemosynis, ubi saepe hanc
quod creditor exegerat signavit.Quaeritur an idolo- rera inculcat. Lac.
latritE crimine teneatur ? Debitor negat se teneri, (5) Liderx vicarix oris nostri. Hoc imitatus est
eo quia cautionis seufiduciae instrumentum signa- Gyprianus, E})isl. ad Rogatianum : « Has pro me ad
verit, non inquisilo neque intellecto quid esset aures et ad ocuios vestros vicarias litteras mitto.»
pro jurejurando prcescriptum. Tertullianuscontra, RlG.
teneri ait. Nam cum caveres, inquit, scisti. FJthni- (6) Signatx signis, non jam advocalorum, sed
cum creditorem commodasse tibi pecu-
scilicet angelorum. Advocatos dicit, qui amico praesentiam
niam ealege, ut caveres et pignoribus et juieju- suam commodabant signando, siibscribendo,testi-
rando. Et cum scires, utique voluisli. Pam. monio dicundo. Sic Varro, lib. ii, de re rust.,
— Jurati cavent. Non solum jureconsulti, sed cap. 5 « Tu vero, Murri, veni mi advocatus,
:

passim alii latini auctores, similes schedulas aut
syngraphas vocant cautiones et cavent quia
scilicet cavemus ita nobis, et reddiinur securi.
cum mutuum damus. Lac.
— Negant scire. Hanc scripturam verissimara
esse, docent qua; sequuntur. Nam cum caveres,
scisli cum scires, uiique voluisli. Rig.
: undabundaS illain quatiunt, tum intrinsecus tumi-
(-1) Prxscribit Christus non esse jurandum. Non
intelligere auctorem omni juramento simpliciter
abstinendum, patet vel exApolog. c. 32. Pam.
(2) Si. inquit, concupiscenliaAlum ipsahsec verba
in S. Scripturis reperire hactenus non potuerim,
videtur mihi in compendiuin contraxisse illud Ec-
clesiast. V « Ne sequaris in fortitudino
: tua con-
cupiscentiara cordis tui, et ne dixeris Quomodo
gotui, aut quis me subjiciet propler facta mea ?
eu3 enim vindicans vindicabit. » Aut potius illud
ssepe citatum alludit Mattb. v Qui viderit mu-
lierem, » etc. Pam.
dum asses solvo Patilibus, si postea a me repe-
£)
tant, ut teslimonium perhibere possis. » RiG.
(7) Freta idololalrix. Consentit Petrus Chryso-
log., serra. 21, qui scopulos et sinus et freta, qua
praetervehitur navis Dominica, id est Ecclesia, ex-
plicat esse tum extrinsecus gentium moles, quae
dos haereticorum fluctus, qui irruunt in e&m et
saeviunt. Lac.
(8) Velificala spiritu Dei. Haec vox Auctori nostro
peculiaris, inter caitera eflecit, ut Sixto Senensi
assentiar, qnod carmina illa Genesis et Sodomae
quae a me postMoreliura et Fabricium B. Cypriano
adscripta sunt, Tertulliani esse putem. Pam.
: — Felificata spiritu Dei. Quid hic sibi velit Pa-
melius non satis assequor, vox quippe veii/icari
vulgaris est, et passim occurret apud aureee lati-
: nitatis scriptores, et in eo fermesensu. LePr.
773 LIBER AD SCAPULAM. 774
navigat, luta si cauta, secura si atlonita (U). Gac- A nostra quo expedila, hoc plenius administranda,
teruin incnalabilo cxcussis profundum esl, inex- propria Christianorum,pcr quam ab elhnicis agno-
tricabile impactis naufragium (-10) est, irrespira- scirnur et examinimur : ha^c accedenlibus ad fi-

bile dcvoratis hypobrychiuin in idololatria : qui- dem proponenda {Isa. xxxiii ; Mu/tlt. vii : Pkilifp.
cumque fluctus cjus offocant ; omnis vorlcx cjus III ; Luc. xj, et ingredientibus in fidem inculcanda
ad infcros desorbct (11). Nemo dicat : « Quis tarn est ut acccdentes delibercnt, observantes perseve-

tuto praecavebit? exeundum de sajculo erit,»quasi rent,non observantes " renuntiont sibi (12). Vi-
non tfinti sit exire, quam idololatrem in sicculo dcrimus cnim si secundum arca; Geii. vii) ty-
starc. Nihil esse facilius 60C potest, quam cautio pum ''•'(13) ct corvus et milvus et lupus et canis et
idololalria), si timor ejus in capite sit. Qu;ecunque serpcns in Ecclesia erit, certe idololatres in arcae
noccssitas minor est periculo tanlo cornparata. typo non habcliir.Nullum anirna! in idololatrem
'^

Proptererca Spiritus sanctus, consultantibus tunc figuratum cst quod in arca iio:i luit, in Rcclesia
:

apostolis, vinculuni ot jugum nobig rolaxavit, ut noii sil (14).

idololatria; devitanda) vacarcmus. Iia?c crit lcx

Variae lectioues.
'3 8i attenta. liigaU. ex cod. Fulvii Ursini. ^* Perseverent, non ob.servantes ubest Rig. 35
Archetypum
Fran. ^^ Archelypo Fran.
Commentarius.
(9) Secura, si attenla {v. lect. var). Postrema \i (12) Uenuntient sibi. Desinant esse Christiani.
hujusce opiisculi capila desiderantur in codice RlG.
Agob. ea re, secuti hoc loco sumus codiccm Fulvii Secundum arcx typum. Typum hric loco di-
(13)
Ursini. Editionc9 Rhcnani, Secura, si attonita. cit, quod alihi excmplum, imaginera, figuram,
Qiiod minimc spcrnendum. Sic enim libro^^/e Fuga aacramontiim, mysterium, similitudinem^aenigma,
in persec. Scd qiiando Uous magis creditur,
: « parabolam, mernoriam allegoriam, speculum, ,

nisi cuin rnugis tiniclur, nisi in temporc persccu-
tionis? Tiinc Ecclesia in attonito est. » lliG.
(10) lne.vtriral)ile impactis naufragiiim est. Lu-
cifer Calaritanus dixit inextricabiles tctiehras, lib.
de Contcm. mort. pro Chr. IliG.
(11) Desorbel. Mihi non dubiurn quin qua; scri-
psii Tertull. de hypobrychio, de fluctibus effocan-
tilnis, dc vorlicc dosorijenle, dixcrit cuin respectu
ad Gharybdin, vidclicet ex magna notitia hujus
nautici periculi. Vide me, lib. iii /Eneid., ad
illud : clesia; figuram gessisse tradit hic auctor, lib. de
Sorbet in abruplum fluctus.
coinparalionein, umbram, nebulam. Hieron. lib. ii
advers. Jovinianuin, « Typus sanguinis Chriati,
vinuni. » Lac.
(14' Quod non fuit, in Ecclesia non sit.
in arca
l'.piphoiiemaistud prioribiis longe cst obscurius.
llac inlerim velle videtur. (,um in arca Noe fue-
rint omnis generis animalia, munda scptena et
scptctia, immiinda vero duo et duo, cxcluso! vero
fucrint idololatria3 omnes, consoquitur, ut quod ia
arca non fuit, in Ecclcsia non sit. Eam enim Ec-
Lac. Baptismo. Pam.

MONITUM EDITORUM.

Ilunc ad Scapulam librum, elsi fuerit post susceplum ah Montanismum, omni-

Auctore
bns fere confitcntibus, exaratus, tamen aliis praicodentibus ante Tcrlulliani lapsum compo-
sitis, tum ob rerum connexionem, tum forsan ob noniiullam oelatis relalionem, uti videre esl in
dissertalione D. Le Nourry infra afferenda, statim subjiciendum duximus.

AD LIBROS APOLOGETICOS
APPENDIX.

LIBEA A» S^APULAM.
697 Aroumentum et Synocsis. — Dc opocha libri ad Scapulam dissidenl erudili, ac aiiiio 203, a Terlul-
liano odilum fiiisso Pamelius el Haronius tradiderunl ; alii vero sul> lloliofrahalo iinperntoro, anno 217.
Verosiiuilius lainen hoc inlormcdio leinporo, cl circa annuni -12, id accidisse vidolur. cum scilioel posl
patris obilum solus iuipQrarel Garacalia : quare uaius laulum impcratoris eo in Iibro meminil : « Co-
 775 TERTULLIANI OPEHUM PAHS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 776

limus ergo impcralorcm sic, quoinoJo et nobis licct, el ipsi expedil, ul hominem a Deo secundum ; »

el iterum : « ItaijUK el '^acrifioamus pro salule imperaloris; sed Deo noslro, cl ipsius. » Post diulurnam
V(!ro persoculionern, (|u;esuh Severi imperio conligit, h.ec Terlulllanum scripsisse inde constat, quod
quinque proconsulus uumerel, a quihus Chrisliani vexali fueranl, quiqije cum in varias incidissenl
calamilales, horum exemplo Scapulam. ut sibi caverel, horlalur; cum praicipue porlerita qu*dam
Carlhagi.ie visa fucrinl, sialiin ac ideni Scapula provinciain ingressus, Mavilium Ailrumelicum Chris-
liauuin honiinein ad besli.is damnaveral : « Tibi qnoque oplamus admouiiioucm solain fuisse, quod
cum Adrumelicura Mavilium ad beslias damnasses, el slalim hjec vexalio subsecula esl. »
Quffinam aulem verbis narral
fu(^rii « Ceelerum el imbre anni prffiterili, quil com-
illa vcxalio, his :

ineiuoril genus hiimanum apparuil, caiaclysmum scilicel, el relro fuisse propter incredulilale*, cl ini-
quilales hominum o.l ignes, qui supra mtciiia Carlhaginis proxiine popenderuiil por nuclein, quid mi-
;

nali sint, sciunt, qui viderunl; cl prislina tonilrua quil sonaverinl, sciunl, qui obduruerunt. Omnia hajc
signa sunl iinminentis irfe Dei, quam necesse esl, quo(jue modo possumus, ul annuntiemus, el p.ae-
el
dicemus, el deprecemur interiin localein esse ; universalein enim el supremara suo lempore senlient,
qui exempla ejus aliler interprelanlur. Nara el sol convenlu Ulicensi, exstinclo plene luraine, ille in
adeo porlenlura fuit, ul non potueril ex ordinario deliquio hoc pali, positus in suo hypsoraale, el do-
micilio. llabetis aslrologos. » Deinde ul Scapulam ab effundendo Chrislianorum sanguine deterrerel,
quid passi sinl alii praesides, enarral quod nulla civilas impune latura sit saa-
: « Doleanrus nec^sse est,

guiiiis noslri ofTusionem, sicul el sub Hilariano praeside, cum de areis sepulturarum nostrarum accla-
massenl Areae non sint. Areae ipsoruin non fuerunl, raesses enim suas non egerunl. » Ac posl nonnulla
:

alibi relala subdit « Possumus «que el exilus quorumdain praesidum libi exponere, qui in (ine vilae
:

sua3 recordati sunl deliquisse, quod vexasseul chrislianos. Vigellius Salurninus, qui primus hic gladiura
in nos egil, Inmina amisii. Claiidius Horminianus in Gappadocia, cum indigne ferens uxorera suam ad
hanc seciam Iransiisse, Chrislianos crudeliler iractasset, solusque in prae;orio suo vastalus peste, cum
vivus vermiitus obuUissel Ncnio sci.»!, aiebat, ne spe gaudeanl Chrisliani. Poslea cognilo errore suo,
,:

quod Uirineiilis quosdain a proposito suo excidere fecibsel, pene Ghiistianus decessil. Caecilius G;ipella
in illo exiiu B^^zanlino, CbrisLianos, Gaudetc, acclamavil. Sed el qui vifienlur sibi impune lulisse, ve-
nionl in diom diviiii judicii. »
698 Praibidum etiam, qui iii Clirislianos milius egerunt, exempla addil « Quauli aulem praesides, et :

conslanliores, el crudeliores dissimulaverur.l ab hujusmodi causis? Ul Gincius Severus qui Tbislri ipse
dodil romedium, (luomodo responderent Chrisliani, ul di:iiilli possenl. Ul Vespronius Candidus, qui
Ghrislianum quasi luiuuiiuosum civibus suis salisfacere dimisil. Ul Asper, qui modice vexalum homiaem
el slatim dejeclum, nec sacrificiura coinpulil facere, anle pr(jfessus inler advocalos el assessores, dolore

se incidisse in hanc causam. Pudens eiiara missum ad se Ghrislianura, in elogio coiicussione ejus intel-
iecla, diiiiisil, scisso eodein elogio, sine accusalore negans se auditurum hurainein, seciindura manda-
tum. Ha^c omn^a libi, el do ofTicio suggeri possunl, el ab eisdem advocalis, qui ol ipsi boneticia habenl
Christianoruin licel acclaraanl quae volunt ; nam el cujusdara nolarius, cum a dajmono praicipitare-
(^ur, liberalus esl ; et quorumdain propinquus, et puerulus, et quanli honesli viri (de vulgaribus eiiiui
non dicimus) aut a d;emoniis, aut valotudinibus remediati sunl ! » Tum Severi referl imperatoris ex-
eraplum, qui a Ghrisliano homine, oJeo inunctus, curalus f.ieral « Ipse etiam Sevorus, pater Anlonioi, :

Chrislianorum memor fuil iiam et Proculum Ghrisliauum, qui Toparcion cognoininabatur, Evodiae
:

procuratorera, qui eura per oleura aliquindo curavcrat, requisivil, el iii palalio suo habuil usijue ad
mortem ejus, quem et Anloninus oplime novoral lacte Ghrisliano educalus. « Scapulam landom admo-
nel, ul a Ghristianornm porquisilione cessel, ne lola Garlhago Ghrlbtianorum sanguine iraplealur:
« Quid ipsa Carlhago passura est dociinanda a te, cura propinquos, curn conlubernalos suos illic unus-
quisque cognoveril, cura videril illic forlasse, el lui ordinis viros, el inatronas, el principalcs quasque
persona», el amicorum luornm, mI propinquos, vel amicos ? Parce Girthagini, si non libi parce pro-
:

vinci^e, quae visa iuloatione tua, obiioxia facla est concussicnibus, et mililuin, el inimicorum suorum
cujusque. » Hacc idcirco, (juod cuin semel inaoluissel praesidem Ghrislianis infeasura esse, gealiles tur-

raatim ia eos m.igno furore impelum facere, prsdari, alque eaecare solebanl. Gaelerura haud exslingui
perseculione Chrisiiaiiam roligionem, sed propagari polius, his verbis adnolat : « Nec tamen deficiel haec
secta, quain tunc raagis aediiicari scias, cura caedi videlur. Qiiisque eni lanlam (oleiaiili;ira speclans, ui
aliquo scrupulo porcussus, el inquirere acconditur, quid sil in causa : el ubi oognoveril verilatem, el ipse
slaliin sequilur. » ilacteuus Terlulliauus ad Scaqulam. Lump.

CAPUT PRIMUM. in has pugnas accedamus,ea quae Deiis repromittit

No8 quidem neque expavescimns, neque perti- consequi dptantes, et ea quse diversae vitae cnmmi-
mesoimus ea quac ab ignorantibus patimur cum : natur pati timentes. Denique omni saRviti.i vestra

ad hanc sectam, utique suscepta conditione ejus, concertamus, etiam ultro erumpcntes, magisque
pacti ven«rimu8,utetiam animas nostras auctorali damnati quam tibsoluti gaudemus. Itaque hunc li-
 777 LIBRR AD SCAPULAM. 778
bcllum non nobis timcntes misimns, ecfl vobis ai A ct ingratia.Tamen nos,quo8 sacrilegos cxisiin^ialis,

omnilius inimicis nostris, nedum amici8':ita enim nec in furto unquam deprchendistis^nedum in sa-
fiisciplina jubemur (iiligcro inimicos quoquc, ct crilegio. Omnea autem qui templa despoliant *, et
orare pro cis qui noB perscquuntur : ul hacc sit por deos jurant, et eosdern coliint, et Ghristiani
per/ccta cl propria bonitas nostra, non communis. non sunt, et sacrilegi tamen dcprehenduntur.Lon-
Amicos enim (iiligere omnium estjinimicos autcm gum est si relexarnus, quibus aliis modis et deri-
Bolorum Ghristianorum . Qui orgo doleraus dc deantur et contemnantur omnes dii, ab ipsia cul-
ignorantia vestra, ot misoremur erroris humani, toribus suis.Sicctcirca majp,statem imperatoris (3)
et ^ futura C'>9 prospicimu8,ct signo oorum qno- infamainur, tamen nunquam Albiani,ncc Nigriani,
tidie intenlari videmus *, neccsse est vel hoc modo vel Cassiani (i) inveniri poiuerunt 100 Christiani,
erumpere ad proponenda vobis ea, quaa palam non sed idem ipsi qui per genios eorum (5j in pridio
vultis audiro (1). usquo juraverunt, qui pro salute eorum hostias et
GAPUT II. fecerant * et voverant, qui Ghristianos eajpe dara-
No3 unum Deum coiimus, quem omnom natura- naverant, hostes eorum sunt reperti. Christianus
liter nostia,ad cujus fulgura et tonitrua contremis- nullius esthostis, nedum imperatoris^quem sciens
citis *, ad cujns henefioia gaudotis. Cajteros et ipsi aDeo suo constitui,neces8e estutet ipsum diligat,
B
putatis deos esse, quos nos daemonas scimus. Ta- ct revcreatur, et honoret, et salvum velit, cum
men hutnani Juris et naturaiis polcslatis est uni- toto romano imperio, quousque saeculum stabit.
cuiquo, quod putaverit, colere; nec alii obest aut Tandiu enim stabit. Colimus ergo ft imperatorem,
prndost, allcrius religio. 8ed nec religionis est co- sic, quoniodo et nobis licet, et ipsi expedit ut
gere rcligioncm (2), quffi sponto suscipi debet, non hominem a Dco secundum, et quicquid est a Dco
vi : cuiii ot hoslia3 ab animo libenti expostulentur. consecutum solo Deo minorem. Iloc et ipse
'',

Ila olsi nos compuleritia ad sacrificsndum, nihil volet. Sic enim omnibus major est, dum solo vero
ab invitis enim sacrificia
proBstabitis diis vcstris : Dco minor est sic et ipsis diis major est, dum
:

non dcsiderabunl nisi si conlentiosi sunt; con-

; et ipsi in potestate sunt ejus. Itaque et sacri-
tcntiosus aulcni dcua non est. Deaiquc qui est ve- ficamus pro salute imperatoris, sed Deo nostro
ru8,omnia »ua o.x sequo et profanis et suis prajstat. ct ipsius : sed, quomodo praecepit Dcus, pura
Ideoque et judicium constituit ajternum dc gratis prece (6). Non enim eget Deus, conditor universi-

VarioD leclion6s.
' Nec dum lilien. ^ Et ahcst l\ig. ^Ostcnlari videmus, conjic Jun. * Contremiscimus Rhen. * Dis-
poliant alii. * Effccerant Rhenan. ' Et add. Fran. Uigall.

(1) QusR palam non vuUis audire. I1.ec verba
aperte testantur librum hunc siipplicom noii tra-
ditum fuisso in manus Scnpuhp, sed tantum mis-
8um. Le Pu.
(2) Sed nec religionis
locum hunc dolorqueal ad sectarum lieontiam,
annotanda vonit Auctoria sonlonlia earumdein li-
bertuli prorsus contraria initio Scorpiari. Pam.
(3) Circa majestalem imperaloris.De criminc Ireeaj
Commentarius.
C intus. Caeterum ab hac per genios Caesarum deje-
rnntli consuoludine, video natum ut postea apud
Chrislianos principes per salutem regis aut libero-
rum eju8 juraretHr. (»)uod tamen in legib. Franco-
est cogere religioncm. Fortc ruin scverc probibitum conslat. Id.
(ij) Sacrilicamus quomodo prxcepit Deus, pura
prcce. Absque thure. absque victima. Sic lib. de
Pienit., « Pastum et potnm pura nossc, » hoc est,
mero pane et aqua. Sic Juvenalis :

mujcstatis vido L. iii qiiK)stionii)us D, ad log. Jii-

Observant ubi festa mero pede sabbati reges,
liam majesl, et totuai illum tilulum evolve. Citat
La Corda 1. meministe, qutB sit illa lex docoro de- Id est, nudo pedc. Itaquo pura precc, hoc est,
bnit. Lr: Pu.
sola et nuda oratione,dc menle sanctaet innocenli.
(•'») Tamrn nunquam Alhiniani, nec Nigriani, c(c. Oirorobantgentcsdiis vanisinanimanutbruta.lhura
(^^laudius Albinus.
scribit Spnrlianus, advcrsus
iiL
aut boves. Christiani Doo vrro olVerunt animam
Sevoruiu iiup. rcbellavit in Culiia. Victua est dio rationalom, laudcs et gratias diccntem Doo. Iloc
"adcciino Kal. Maitias, apud Tinurtium et cada- :
(liscrlc explicat Athonagoras logatione illa pro Chri-
ver anto doinuin proprlainjam divisuin.in Uhoda- stianis ad Antoninum ct Comiiioduni, citatis eliam
num lliiviuni ahjoctum osl. Non dissiinili fato Pauli V( rbis, quibus hostiam describit, Ojiixv ^(u-
leaconiiius Nigcr a Synucis lo^iunibus impcrator aav, dtYfotv, euapc^Tov tw eEw, tt.v Xoy-.xt.v XaTCEiav
j)
apponatuB contra Sovcrum, tandem apud Cyzicuin "
'

u;jt(ov. Ipso Tortullianus in .Apologetico : d

'
OlForo
• -

ub codom est intoremptus. At Avidius Cassius, ox

opimaiM et majorein hostiam l)oo,quam ipso man-
tumilia Gas?iorum qiii in C.Julimi: conspiravcrant,
davit, oralioiuiu do carne pudica, de anima inno-
Vorn iinperatori insidias slruxit, occisus tun-
I...
conti. dn Spiritu sancto profeclam. » Et lib. iv,
dom iioii jubonto illo,8od tnmrn non volante. llinc cap. l advcrs. Marcioncm, ad illud Malarhiae: « Of-
Albiniiinos, Nigrianos ot CassianDs vocat Tertul-
:
fritur nomini mco oblatio munda, » Fcili^et ?iii:-
lianus defocliunum istarum conscios, sic in .\po-
)
plox oratio do ronscientia pura. Et rap. 9, hoini-
Ing. « Unde, inquit, Cassii ot Nigri,
ct Albini? neni ait offcrro deboro munus Deo apud tem|iluiii.
iinde qni iiitor duns lauroa obsidpiit C.Tsnrcm ^
oralionom soilicol et arlinncin gratiarum apnd Ec-
UnKN.
closiam, per Christum Jeshm catholicum Patris
(51 Scd iidcm
fwr firnios corum. Itn in
ipsi, qiii sjirordotem. Minufins I>lix. posleaquam dixit :

Apolog at(|uo adoo nninos sul) ipsa nsv|uoimpio- illi " Dolubra ct nrus non habonuis,» addil:» Litaliilis
tatis cruptionc.ot sn<Tn faciobant
,
pro snhilo impo- bo?'in bonns aniv.s, ot pura mens, et sinccra
ratoris, ot genium ejus dejerabant, alii
.
foris, alii scntenlia. Hffic nostra sacrificia, hoec Dci sacra

Patrol. I. 25
 779 TERTULLTANI OPEFtUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 780
tatis,odoris aul sangninis alicujus (7). Ilaec enim A sonaverunt, sciunt qui obduruerunt. Omnia haec
daemoniorum pabula sunt. DiBmones autem noa signa sunt imminentis irae Dei, quam necesse est,
tanlum respuimus, verum et revincimus, et quoti- quoquo modo possumus ut et annuntiemus, ,

die traducimus, et de hominibus expellimus, sicut et prasdicemus et deprecemur interim looa-

,

plurimis notum est. Ita nos magis oraraus pro lem esse " universalem enim et supretnam
:

salute imperatoris, ab eo eam postulantes, qui suo tempore eentient, qui exempla ejus aliter
praestare potest. Et ulique ex disciplina patientiae interpretentur. Nam et sol ille in conventu Uticen-
divinae agere nos, satismanifestum esse vobis po- 81 (10),exstincto pene luraine,adeo portentum fuit,
test, cum tanta hominum multitudo, pars pene utnon potuerit ex ordinario deliquio hoc pati,
major civitatis cujusque % in silentio et modeslia positus in suo hypsomate (11) et domicilio.Habelis
agimus, singuli forle noti magis quara oranes : aslrologos. Possumus aeque et exitus 702 quo-
nec 701 aliunde noscibiles quara de emendatione ruradam prffisiduin tibi proponere, qui in fine vita;
vitiorum pristinorum. Absit enim ut indigne fera- suas recoreati sunt deliquisse.quod vexassent Ghri-
mus ea nos pati quae optamus,aut ullionem a nobis '^ (jui primus hic gla-
stianos. Vigellius Saturnius
aliquam machinemur, quam a Deo exspectamus. dium lumina amisit. Claudius Lucius
in nos egit,
Ilermanianus '* in Cappadocia,cura indigne ferens
GAPUT III.
9 uxorem suam ad hanc sectam transisse, (Jhristia-
Tamen (sicut supra diximus) doleamus necesse nos crudeliter tractasset, solusqne in praetorio
est, quod nulla civitas impune latura sit (8) san- suo (12) vaslalus peste,cum vivusvermibusebullis-
guinis nostri effusionem, sicut et sub Hilariano sel '^
(13) : Nemc sciat, aiebat, ne ^^ gaudeant
praeside ^, cum de areis sepulturarum nustrarum Christiani ". Postea cognito errore suo, quod tor-
acclamassent Arcx non sint (l));areae ipsorum non
: mentis quosdam a proposito suo excidere feoisset,
fuerunt. Messes enim suas non egerunt. Caeterum pene Christianus decessit. Caecilius Gapella in illo
et imbre *° anni praeteriti quid ccmmeruerit ge- exitu Byzantino (H) : ^Chnstiani,gaudele (15), excia-
nus humanum apparuit, cataclysmum sciiicet et mavit. Sed et qui vidcntur sibi '^ impune tulissp,
retro '' fuissc propter incredulitates et iniqui- veaient in diem divini judicii. Tibi quoque opta-
tates hominum; et ignes qui super mcenia Cartha- mus admouitionem solam fuisse, quod cum Adri-
ginis proxime pependerunt per noctem,quid minati meticum Mavilum " ad bestias damnasses, et sta-
sint, sciunt qui viderunt; et pristina tonitrua quid tim heec vexatio subsecuta esl, et nunc ex eadem

Variae lectiones.
^
Rhen.
'M.&ior abesl Prsside abest Rhen.
^ ^° Imhres Rhenan. " Scilicet, et retro Jmm. *^ Depre-

ceraur interim, localem Jun. *^ Alii M. Gellius Saturninus. Pamelius Valgius Sat. Junius Vitelliug : :

Saturn. ^^Alii Cl. Luc. Hierominianus, alii Lucius Hieronymianus Vatic. 3. Lucius Gerominianus.
:

^^ Cutem Jun. interjecit spe, improbante

Junius suspicafur legendum Livius Gerainianus. *^ 1'amclius

Rigaltio. Rhenan. adi. aut spe christianae. ** Tibi Rigalt. '^ Adrumeticura vet Adrumetinura Lalin.
'''

Gormnentarius.
Bunt. » Denique Eucharistica nostra confici pura C stianos oppida episcopiis insignia, quantum ad
prece sive oratione sola Justinus adversus Trypho- causas attinet ecclcsiasticas.Igitur conventum Uti-
nem Judaeum testatur. Rig censera accipe, pro tractu qui jnridictioni Uticen-
(7) Odoris aut sanguinis alicujus. Opponit hio sium subjcctus erat. Rhen.
precem puram odori aut sanguini.Et vero nos Deo (11) Positus in suo hypsomate. Utitur vocabulis
non sacrificamus odore aut sanguine, sed prece astrologorum loquens de eclipsi quadam soiis,
pura. Nam sacrificium non nisi per preces et per non ordinaria sed prodigiosa, positi scilicet, ut
invocationem fiacrificatur aut oflertur. Pam. nunc audirc amat, supra vel ccrte extra nodum
(8j Quod nutta civUas impune lalura sit. Hinc lunare. Edd.
illud Cypriani martyris nec unquam,
: inquit, im- (12) Solusque in prsetorio suo. Praetorium est
piorum scelere in nostrum noraen exsurgitur, ut villa urbana quae differt arustica propter elegan-
non statim divinitus vindicta comitetur. Rhen. tiam et nilorem.Sucton. in Calig.cap. 37, et in Au-
(9) Arese. non sint. Coemeteria inteliigit. Ludit gusto, cap. 72. llHEN.
enim in voce.Nam cum ilie acclamasset,«Area2 non (1.5) Vermibus elmllisset.E\eronymus in Hilarione:

sint, » intellexit de sepulturis cum rursum dicit

; : «Arenosa regio serpentium et venenatorum aniraa-
« Are^B ipsorum non fuerunt, » intelligit de areis lium ebullivit multitudinem. »
messium. Area autem pro cocmelcrio suraitur.Pon- (14) In illo exitu Byzanlino. Exitum dicit ea for-
tius diaconus, in Actis Cypriani » Sepultus est : ma, qua intRritum, ut lib. de Resurrectione carnis.
in area Candidi procuratoris. » Etenira ccemeieria « Nemo adhuc Babylouis exitu flevit. » Et lib.
vocarant veteres Arcnarias et areas, ut testificatur j) rtdy. Judaeos : Exilum Chri^ti,
C/wiati, id est, morte m,
I. Bulengerus, cap. 42, lib, iii, de Templis. Lac. Rig
(10) In conventu Vtieensi. Utica? Africae oppidum (15) Chrisliani, gaudete. Indicendae exsultationi 8
civium Rom. Catonis morte nobile, ut est apud formula fuit, Gaudete. Quod etiam discimus ex
Plinium. Apparet autem distinctam fuisse in con- aureo nuaimo Maximiani Caesaris, in quo duffl
ventus, instar Hispaniae quam citeriorem in
; vidtori» cippum sustinent cnm inscriplione ,
:

conventus 7 divisam fuisse Plinius auctor est, Gaudete ItOMANi. Prudentius Cathemer. sub finem:
sicut Baeticam in 4. Hos idem vocat Juridicos, « Gaudeto quidquid gentium csl. » Marlialis, xii,

quod illic suo quoque oppido flnitimi disceptarent, 62. RiG.

Istiusmodi conventus hodie referunt apud Chri-
 78J LIBER AD SCAPULAM. 782

causa Interpellatio sanguinis, (^6). Sed memento A. NametProculumChristianum quiTorpacion cogno-

de cajtero (i;). minabatur, EuhodeEe ^^ procuratorcm, qui eum
CAPUT IV. per oleum aliquando curaverat, requisivit, et in
Non te terrcmus, qui nec timemus: sed vc- paiatio suo habuit usque ad mortom ejus: qucm
lim ut omncs salvos faccre possimus, monendo etAntoninus optime noverat lacte Cbristiano edu-
|jf]Pl Oeo(i.ayelv. Potes et olficio jurisdictionis tuae catus ". Sed et ciarissimas feminas el clarissimos
fungi, et huraanitatis racminisso, vel quia et vos virns Soverus sciens hujus sectaj esse, non modo
sub gladioestis. Quidenim amplius tibi niandalur, non la^sit,vcrum et testimonio cxornavit, et populo
quain noccntcs confcssos damnare, negantcs autcm furcnli in nos palam restitit. Marcus quoque Aure-

ad tormenta revocare ? Videtis ergo quomodo ipsi lius in Germanica expeditione Christianorum mi-
vos contra 703
mandata facialis, ut confessos litum orationibus ad Deum factis, imbres in siti
negare cogatis Adeo confitcmini innocentes esse illa impretavit. Quando non geniculationibus et
noH, quos damnare sLatim cx confcssione non jejunationibusnostrisetiamsiccitalessuntdepuisae?
vuitis. Si autem contenditis ad elidendoa nos -", Tunc et acclamans Deo deorum ^*, qui
populus
jam crgo innocentiam expugnatis. Quanti autem solus potens ^', in Jovis nomine Deo nostro testi-
praesides, et constantiorcs et crudeliores, diasimu- monium reddidit. Praeter haic depositum non ab-
'"^

laverunt ab bujusmodi causis ! ut CinciusSeverus, " negamus,matrimonium nullius 70-1 adulteramus,

qui Tliystri ^i ipse dcdit (18) remedium, quomodo pupillos pic tractamus, indigentibus refrigeramus,
responderent Ctiristiani, ut dimitti possent; ut nulli malum malo reddimus. Viderint, qui
pro
Vcspronius Candidus, qui Chrislianum quasi tu- soctam mentiuntur, quos et ipsi recusamus. Quis
mulLuosum civibus suis satisfacere (19) diniisit;ut dcnique de nobis alio nomine queritur " ? quod
Asper, (jui moJicc vexatum honiincm, et sLatim aliud negotium patitur Christianus, nisi suae sec-
dejeclum, nec sacrificium compulit facere, ante tae? quam ineestam, quam crudelem, tanto tempore

professus intcr advocatos et assessores, dolere se nenio probavit. Pro tanta innocentia, pro tanta
incidissc in hanc causam ^^. Pudens etiam rnissum probitate, pro.justitia, pro pudicitia, pro fide, pro
ad se Christianum in elogio concussiono ojus in- veritate, pro l)eo cremamur; quod nec sa-
vivo,
! tellecta (20) dimisit , scisso eodera eiogio, sine crilegi, nec hostes publici, verum ^^ nec tot ma-

I
accusatore ncgans se auditurum hominem secun- jestatis rei pati solent. Nam et nunc a prajside le-
'
dum mandatnm -^. Ha;c omnia tibi et de ollicio gionis, et a pra^side Mauritani.B vexatur hoc nomen,
possunt, etab eisdom advocatis ^S qui ipsi
suf;f,'eri scd gladio tenus, sicut et a primordio mandatum
licneficia habent Christianorum, licet acclament, estanimadverti in hujusmodi. Sed majoracertumi-
(11133 voiunt ^^. Nam et cujusdam notarius cum a C na, majora sequuntur praemia.
(luimone prsccipitarctur, liberatus est ; et quorum- CAPUT V.
dam propinquus et puerulus, et quanti honesti viri Crudelitas vestra gloria est nostra. Vide tantum
(de vuigaribus enim non dicimus) aut a deemoniis ne hoc ipso, quod taiia sustinemus, ad hoc solum
luit valetudinibus remediati sunt ! Ipse etiam Se- videamur erumpere, uthoc ipsum probemus, nos
verus pater Antonini, Christianorum memor fuit. haec non timere, sed ultro vocare. Arrius Antoni-

Vari.no lectiones.
^" Eligcndos Rigalt. «' Rhysdri
ahest lihen. «^
Rig. " Dolore
Hominem ahest Wien. ^; Ejus-
liMn Jiin. e Valic. =° Et adtilnr Hhen.
conjicicbat Euboeae. In veleri Cod. Euhodae. PillixuS
-'^
Rlicn.
•mentlavit Euodi, qnod placet Riqnltin. Idein notat Scaligerum in animadv. in Kusebinm dcfendere lectio-
" -in. Kuodiac. *> Noverat christianis educatum Cod. Divioncnsis. christiano, Par. -" Et additur Uhtn.
l/it potcs. '" Propter. /{/te«. ^' Quaeritur fin/a//. ^* Publicii vcrum ncc La/m,

Commentarius.
(i6) eadcm causn interpcllatio saii-
El nunc ex omnino fuis.se observatum qui cnim reum per-
:

Bcapula atalim post daninatuin Mavilum

|7tt»n|.'5, j.. dituni volobant, omnibus illum modis alque arli-
wutissimac cujusdam rogritudinis cruciatu vexari ^ hns, et crcbris intcrrofrationibus in fraudcm indu-
:)eBperat, quo cliam tum, cum hoBC scriberet fciop- cebant. Pamelius legit Tirisii, vel Ti/risti ; La
iCQius, ob iLoralaui in Ghristianos sa3vitium donuo Cerda Ph.
Thri.<;lri. \.k
l'*xabatur. Clamaverat ad Douin sanguis Christia- (19) Qnasi tuinultnosum civibus snis sutisfacerc.
^, ac divinre paliontia; nioras intrrpollavorat. Vosproniiis illo Candidns cives suos Chrislianum
iribus oxeinjilis, srd cansa Innpe dippnri Potilia- qnemdam nd mort(>m deposccnlcs admonuil, se
iiis Donatista adv. Catholicos pngnabal, ut vidore quidem libonter eorum votis satisfacturum, sed
•sl iu disscrtatione
Auguslini. Eteiiim Petilianus rem civitati tumultuosam providere. Rio.
erribilitor proponcre ausus Cbt et dicoro « Sod : (_'0) Concussionc ejus intcllccta. lloo est, vexa-
it Cffitcra tacoam, vcstris in cxemplis advcrtito lionc. Ipse infra, sub llncm hujus Iibelli parce :

jnporatorps quampluros ac judicesvostros persocu- provincin?, qu.T. visa intcntione tua, obnoxia fac'.a
lionem nobis faoiondo periisse. hio. cst concusaionibus, et militnm et inimiroriim
(17) Sed nicnicnlo dc aflcro. Hoc ost, do fntuio, suorum cujusquo. l\\c,. —
Conoussio est sut>dola
lanero scilicot ultioncm a;tcrnain Umgc forinida- aocnsatio furcntis cujusdam nobulonis, non autcm
ilioroin. lii. legitima actoris oratio. Le P«.
(1*^) Qui Thijiiri ipse dedit. Conlrarium videtur
 783 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 78

nus in Asia cum porsequeretur instanler, omncs A Parce ergotibi, si non nobis, parce Carthagini, a

illius civitatis Ghristiani ante tribunalia ejus se non parcc provinciffi quas visa intcntione tui
tibi,

manu facta obtulerunt, cum ^^ illc, paucis duci obnoxia facla cst concussionibus ct militum e
jussis, reliquis ait, ''12
BitXoi, el QkXz-zz aTzoOvi^axetv, inimicorura suorumcujusque. Magistrum neminen
xpir)[jLvou<; 1] pp6/oo; E-/eT£ (21). Hoc si placuerit hubemus, nisi Dcum solura. IHc ante te est, net
ethic fieri,(jui(] faciesde tantis miilibus hominum, abscondi potcst, sed cni nibil facere possis. Caete
tot viris ac leminis, omriis sexus, oranis Dclatis, rum quos pulas tibi magistros, homnines sunt e
omnis dignilatis, otferentibus se tibi ? Quantis ipsi morituri quandoque. Nec tamen deficiet hae(

ignibus,quantisgladiis opuserit! quid ipsa Cartha- secta, quam tunc raagis cun
ffidificari 705 scias,
go passura est, decimanda a te, cum propinquos, caudi videtur. Quisquo enira tantam tolerunti;;n
cum contubernales suosillic unusquisquccognove- spectans ^*, ut aliquo scrupuio percussus 705 "
rit, cum viderit illic fortasse et tui ordinis viros et et inquirere accenditur, qui sit in causa, et ub
matronas, et principales quasque personas, et cognoverit veritatera, et ipse statim aequitur.
amicorum tuorum vel propinquos vel amicos ?

Variae lectiones.
" Tum Rhenan. ^4 Exspcctans Rlien. ^^ In Rhen., Jun.

Commentarius.
(2i) 'i2 SeTAoi, X. X. X. hoc est : « miseri, si mori vultis, praecipitia habetis et laqueos. » Edd.

«ISSERTATIO
m Q. SEPT. FLOR. TERTULLIA.Nl APOLOGETICUM,
DUOS AD NATIONES LIBROS, ET UNUM AD SCAPULAM,
AVCTORe DOMIWO NIC. LE IVOURRT
PRESBYTERO ET MONACHO ORDINIS SANCTI BENEDICTI E GONGREGATIONE SANCTI MAURI.

CAPUT PRIMUM, B Deinde vero si Ghristianus sacrilegii , inces

Analysis Apologetici, et quis sit Tertullianus, cujus homicidii, vcl alterius cujuslibet criminis, uf

nomine inscribitur. garriebant gentilcs, reus sit, cur ab illis contr

ARTICULUS PRIMUS. divinas humanasque leges, sine ulla criminis ac

cusatione, sine teste, sine prajvio ullius circum

Analysis Apologetici.
stantias, temporis, consciorum examine, sed unir
Gum TertuUianus non magno sine animi dolore ponitus nominis pracjudicio condemnatur? Flinii

cerneret Ghristianos tanta iniquitate ab ethnicis itaque, hac injustitia pern,otus, Trjijanum impen
vexari et occidi. ut nec sibi palara se tueri, nec torem interrogavit quid dc Christianis, nuiliu
judicibus eos publice audire liceret, ad ipsorum p!anc, praeter obstinataro in Dei et Christi cull
causam occulta scriptorum vi apud Romani im- suaque disciplina perseverandi voluntatem, crimi
perii antitistes agendam aggressus est. Primura nis ant delicti convictis, agendum esset. Sed nul
itaque gravissime conqueritur, Christianos omnes lura aliud ab illo rosponsum accepit, nisi eos no;
ab ethnicis, qui eos nec noverant, nec nosse vo- esse inquirendos, sed oblatos judicibus punir
lebant, contra orania «quitatis et naturae jura, oportere. Quid autem, obsecro te, iniquius ea legc
odio
" plane
I —
implacabili haberi
1
~
—
V.-... Pu-
"- excarnificari.
et * " -1"— Christianos,
p quae '^ utpote
--I innocentes, vetat ..--1-
inqui ' '

blicum cnimvero hujus ignorantiae testimonium eo ri, tit tanquam nocentes condemnari praecipi
magis illorum praevaricationem redarguebat, quod (cap. 2) .''

ubi priraura agnoscebant qus et qualis sit religio Ad haec vero, divinis humanisque legibus cau
Ghristiana, statira relicto falsorum deorura cultu, tum est, ne ullius cujuslibct criminis reus ull
eam toto terrarum in orbe amplexabantur. Nequ(i unquam torqueretur aut pcena, aut quaestionc
dicendum raalum tunc traduci. Mali
est illos in nisi ut scelera sua confiteretur. At Christiani
Biquidem horainis haeo est conditio, ut pudore et contrario discruciabantui ; ut ea, quorum accu
timore perfusus, latebras quaerat contra vero : sari solebant, criminM, seque Christianos esse nc
Christianus, etsi damnaLus ac quol:bet tormento- garcnt. De solo itaquc Christianorum nomine prce
rum gencre excruciatus, de sua profcssione glo- lium erat. Et certe quffi a judicibus de tabell
riatur, gestit et exsultat (cap. 1). adversus cos pronuntiabatur sentcntia omissi ,
85 IN APOLOGETICUM D. LE NOURRY DISSERTATIO. 786

ujusvis criminis clogio, nihil ttliufl fercbat nisi A siani, Pii ct Vcri Icx, nullumque dccrctum. Soli
]hrntianos damnari. At ctlmioi tum in sacraliorcs itaque pessimi, nequissimi, acimpiissimi impera-
e^es co j<ravius pcccabant, quo saepius fafebantur toreain eos saivierunt (cap. 5).

astos sanctosque essc mores Christianorum, eos- Tum dehinc Terlullianns, ulethnicis omnem ex
|U0 qui cx suis gentilibus Chrisliana; (idei nomen majorum institutis aclegibus inepte litigandi viarn
labant, ficri semper mcliores. Veruntamcn non palam cuilibet brevi inductione facit,
pra3cludat,
ninori crudelitute in hos neophyto.s, quam in cae- pessumdatas ab illis fuisse de sumptu, arnbitu,
eros omnes, ob assumptum Christianum nomen vini abstinentia, divortio ac cultu deorum legea,
ijEviebunt. sfatutaquc sacratiora. Romani quippe consules
At nobis, inquiebant ethnici, displicet auctoria Liberum cum suis mysteriis Romaatque ex tota
Borurn nomen. Qnid ergo, respondet 'rertulliaiiuH, Italia, quemadmodum Piso et Gabinius, itidem
)diosi subesse potest in Christi nomine? Nonne ex consulcs-, Serapidem, Isidum, et Harpocratem, ex
iuuvitate vel benignilatc dnotura cst? Qiiid etiam Capitolio dcorumque curia ejecerunt, qui postli-
n illo magis odiodignum, quam in ipso philoso- minio duntaxat a Rornanis sunt restituti. Denique
phorum, medicorum, coquorum nomine, trans- ethniciomnes nuntium moribus proavorum suo-
nisso ab auctoribus suis, et ab aliis' accepto ?
j,
rum rcmiserant habitu, victu, instructu, censu, et
"^iillius denique secta) nomen malum aut invisnm ipso etiam scrmone. Christianis igitur frustra ob-
'idflri dobet, nisi prius quid in ipsa sccta malisit, jicicbant conculcalam et profligatam veterum pa-
'.erto dignoscatur et probctur (cap. 3). trum suorum aui;turitatem, quam ipsimet tam

Urgebantethnici se lcgum ab imperatoribus la- Hudacter, quam impune pessumdederant (cap. 6).
arum prajscripto ad vexandos tollendosque Chri- Transit inde Auctor nostcr ad falsa et mentita
^tianos tcneri. Verum prorsuR inepta cst, inquit infanda Christianorum crimina, quae quidem ita
fcrtullianus, ha)c exceptio. Nemo cnim ulla in- diluit, ut ipsos ab iis tam alienos, quam gentiles
usta otiligaturicgc, qu.c aut bonum prohibet, aut illorum reipsa reosesse evidentissime domonstret.
niquum aiiquid impcrat. Atqui tnles erant san- Primum enim Christianialongo jam temporeinfa-
;ita! in Christianos lcgcs. Inficias prajterca ethnici mabantur, quasi carnes occisi a ae pueri ferino
irc non potcranl plurcs a suis, aliisiiuc legisiato- more vorarent, ac postea exstinctis canum opera
fibus, humana; inlirmitati obnoxiis, datas, qua3 luminibus, in quolibct stupro et incestu foedissime
',|uidem quiaviaa) sunt aut noxia) aut inutiles, ab volutarentur. At certe nihil facilius erat, quam
jiiiapostmodum emendata;, truncata;, abrogata; Christianos tantorum, si revera ab iis perpetra-
juerunt ? Nonnc enim logea Lycurgi a Laccda)- rcntur, criminum convincere. Tot enimvero illo-
juoniis, nonne lcgcs Pnpia) dc suscipiendis libcris ^ rum scmper fuerunt,quot Judaji,
inimici et hostcs
i Scvero imperatore aut correcta), aut antiquatai quot milites, quot domeslici, quot pene eorum
lunt? Nonnc lcx de creditoribus in 707 partcs uxorcs, imo etgcntiles homincs, qui illos semper
ccandis immutata fuit ? Nec miruni quidem. insoctabantur. Nullus tamen ex eis tanta facinora
nimvcro nequc velustas, ncquc aucforis digni- agnovit unquam, multoque minus prodidit, 70.^
as, scd ajquitas sola legcs commcndat. Nulla vcro vel iisdem Christianis pretio aliquo suum vendidit
inquam iniquior quam illa, quaj
fuit, Christianos, silentium. Et vero quis haec crimina prodidisset ?
bsuum duntaxat nomen, nec audita causa, con- Non Christiani quidem,qui non minus scrupulosc,
cmnari jubel)at (cap. •i). quam gcntUcssua celabant mystcria. Neque eiiam
Quantum eniui non modo
nova et injusta, sed ethnici, qui ab eorumdem Chtistianorum coefibus
fiam tyrannica sit, indc Tcrtullianus demonstrat, penitus exclusi, quid in eis agcretur, scire procul
juia Tiberius, quo rcgnantc Christianum nomen dubio non poterant. At isti, Fama inquiebant,
or varias mundi partos disscminari cccpit,audili3 communi hroc divulgafa sunt.Sed quid famalevius,
hristi miraculis, euni dcorum numero voluit qua; sunequia semper oritur vel invidia, vel odio,
scribi. Quod quidcm etsi, obstantc scnatu, non aut suspicionc, autalios decipiendi voluptate,tan-
erfeccril in sua tamcn permansit sentcntia, ot "
;
diu tantum perscverat, quandiu mentitur (cap. 1).
hristianorum accusatoribus pcriculum commi- Urgct Tcrtullianus tam horribilia essc illa fla-
latus cst. Ex successoribus autem illius Nero, gitia, ut a ncminc credi unquam debucrint, aut
mnium primus, heu quam impius scclcratusqiic poluerint commilti. Sectatoribus quippe suis
orao I Cassariano gladio
advorsus Christianos fe- Christiani ajternam felicitatem promittebant. Quis
Domitianus vero, crudclilatc illi non impar,
Jciit. aiitem in animum inducat,eam poUicitos esse
sibi
um eadcm tcntasset, suos cito reprcssit conatus. homini. qui infantcm occidcrct, panem comederct
b ulroquc quiem longe abfuit Marcus Aurclius, rcccnti illius sanguine intincfum.ac postea nefando
ui Christianorum militum precibus impctrato di- incestu polluerctur ? Imo vero ncmini unquam
nitus imbre, jussit in cos scvcriusanimadverti, pcrsuadcri potcrit h.cc ab ethnico, cui pudoris et
ui Chriali soctatores accusarent. Anloa Trajanus, humariitatis uliquis scnsus sit, potuisse ficri. Ne-
ulla lcgo latn, prohibuit eos inquiri.Nulla quoque que dixeris religionis Christiana; candidatis factam
iversus illoa exstat imperatorum Adriani.Vespa- ab aliis fraudem. Quis anim eam facere potuit?
787 TERTULUANl OPEllUM PARS 1. — SERIES I, APOLOGETICA. 788

Num sacrorum pater,aut alius a quo edoccbantur? A. diis cultum prorsus denegarent.Nec diffitetur qui-
At quo tandcm dolo, quibus prasstigiis eos docere dem Tertullianus grande procul dubio esse illud
polorat quidnam ab ipsis ad oxsccranda illa cri- crimcn, si quos elhnici adorabant, dii revera fue-
mina perpetranda esset agondum ? Ksto tamen,et rinl, At eos non deos, sed meros homines fuisse

fac, si velis, haec ab iliis fuisse commissa cur testis erat ipsorummct ethnicorum conscientia. Si
;

ergo iis tandem agnitis et actis, de fraude sibi quis tamen reluctari adhuc audeat, ille confestim
fncta nunquam conquesti, in tradita sibi tam hor- innumeris rcvincetur Scriptorum suorurn testimo-
ribili doctrina tam coastanter omnes persevera- niis, qui loca indicant.ubi commentitii illi dii nati,

runt ? Numquid timcbant ne ea patefacientes puni- ubi morlalem egerunt vitam, et ubi ea finita

rentur? Quin imo ethnicorum gratiam sibi inde sepulti sunt. Quia vero longius fuisset singulos

conciliavissent : sed perire malebant, cjuarn sub hosce deos nominalim recensere, Auctor nosler
tali conscientia vivere. (cap. 8. illud Saturni, deorum oranium primi, exemplo

Qua autemfacilitateTertullianus Christianos de demonstrat.Omnesnamqueantiquitatum descripto-

tantis purgat criminibus eadem profecto ostendit res asserunt illum revera fuisse hominem, qui

gentiles earumdem aut similium plane penitusque post multasexpeditiones, Attico hospitio ab Jano
convinci.Salurnonamque, qui propriis filiis suis -n vel Inone in Italia exceptus, monti ac civitat;

non pepercit, infantes ad priinum usque Tiberii quam incoluit, totique Italiae dedit Saturniae no-
proconsulatum palam, ac deinceps occulte in Afri- men.Neque id mir:us perspicuc declarabant tabulae
ab ipso ibi primum confictao, et numraus imagine
ca immolabant. Galli vero solebant majores nalu
signatus, ob quem praesidere arario perhibetur.
Mercurio, Tauri suos hospites Dianae , Romani
Horao igitur ille fuit, nec de coelo et terra ortus,
bestiarios, non minus taraen homines, in publicis
sicuti nonnulli fabulati sunt. Caeteros ergo omnes
ludisJovi mactare. Quid quod, alii non minori
crudelitate infanlibus aut abortu praeripiebant vi- deos, qui suam ex ducunt originem, homines
illo

tam, aut natos morti exponcbant mox futura?. Huc eliam fuisse, quis negare audebit (cap. 10) ?

accedit, quod non solum hationes quaedam, quem- Nec sinit quidem Tertullianus sibi responderi
admodum Calilina, efTusosuo sanguine focduspe- hos post mortem tantura suara deorum ascriptos
pigere,verum etiam Scytha? hominem comedcre esse numero. Divinitalem enim nullus homo sibi
ferebantur. Bellonae quoque sacerdotes suo conse- conferre potest. Si cui crgo seu ante, seu post
crabantur sanguine, et gladiatores, sicut comitiali mortem data est, is certe ab alio potentiore Deo
morbo laborantes, bibebant aliorum hominum in illam acciperedebuit. At nulla plane causa un-
arena occisorum sanguinem. Alii etiam in publicis quam fuit cur ille summus Deus aliquos post
spectaculis carnes cornedebant aut cervi, qui in eorum mortem deos faceret. NuUius quippe, sive

ominis sanguine jacuerat,haut apri, qui hominem ad mundum fabricandum, sive ad aliud quidpiara
cruentaverat, aut ursi alveolos, qui ructahant agendum unquam indiguit auxilio. Ante omncs
adhuc hominum in hisce ludis interfectorum vi- siquidem fictitios gentilium deos, pluviffi, lumina,
scera. Denique magis horrendo, nec unquam no- sidera, tonitrua, fulmiua, frugum gc-
et varia

minando, scelere substantiam hominis deglutie- neraorta sunt. Quin imo oranium horainum pri-

bant. Christiani e contrario abhorrebant 109 ab mus, post orania ad vitam ejus necessaria, con-
omni sajvitiffi genere, nec fas eis erat etiam cru- ditus est. Non magis ergo Liber, Ceres,
Bacchus
delissiraaintertormentaautanimalium sanguinem, et Minerva ob inventas fruges dii facti
sunt, 710

aut suffocatum aliquid, aut oblalum falsis diis quam Lucullusob cerasa ex Ponto transvecta ia
morticinium praegustare (cap. 9). Italiam.
Neque potiori ratione dici potest collatam prop-[
Quid vero causae erat cur ethnici Christianes
ter merita etvirtutes hominibus
divinitatem. Nam'
arguerent incestus,cujus exemplum dederat scele-
iude conficitur supreraum aliquem esso deum,
qui
ralissimus Jupitcr, et rei erant Persa3 ? Ejusdem
vero
vero sceleris suspecti erant Macedones, a quibus merontibus divinitatem dispensat. Deinde
fuisse homi
isirrisus fuit qui OEdipi tragffidiamagendo,Iamen- D gcntiles fateri cogebantur deos suos
nequissimos,
labatur violatam a semetipso matrem suam. Quid nes improbos, impios, sceleratos,
bene moralis jure
plura? Improbi gentiles stupris assuefacti, suis aliosque illis similes ab aliis
probos,
etiam liberis, olim expositis, nec amplius
sibi raerito condemnari. Fac taraen illos fuisse
Arislide, nec
cognitis, stuprum caeca libidine inferebant. At sed non meliores erant Socrate ct
feliciorcs
Christiani aut in virginitatis perseverabant statu, fortiores Themistocle etAIexandro, nec
Crassove ditiores,
autabomni post matrimonium excessu semper Polycrate et Sylla, nec Croeso
sapientio-
abstinebant. eloquimtiores Demosthene et Cicerone,
res Catone.ac Scipioneajquiores. Gur
ergo ethnici,
Abfalsis autem fictitiisque Christianorum occul-
illos in ccelum
tanquami
tis ad ea transit Tertullianus, quae
criminibus, his apud inferos relictis,

ethnici raanifesta et publica esse criminabantur. deos sustulerunt (cap. 11)?

dii. Nih
Praecipuum autem iilud erat.quo sacrilegii et laesae Sed dic porro quinam sint hi gentilium
morluo
majestatis divinse ideo accu3abantur,quod omnem plane in illis, ait TerluUianus, video,nisi
789 IN APOLOGETICUM D. LE NOUHRY DISSEHTATIO. 790
rum hominum nomina.Nihil audio praeler fabulas, A deo3 dcstruebat, morte damnatus eat. Sed resciesa
atquo ox his fabulis sacra inslitnta rccognosco. darnnalione prajclarum tandem illi reddidcre testi-
Quid vero,quorum eorum simulacraexrommunium monium.l^ostrcmo Diogencs quidam irrigit Ilercu-
vasculorum et instrumentorum materie, vel ex lem, ac Varro trecentos Joves introduxil (cap. 14).
ipsismet vasrulis et instrumentis fabrcfacta, dii Urgct adhuc Tertullianus in gentilium comoediis
tandem sacrilega oonsecrationc facta suntVQuia ac tragoidiis repriessntari moechum Anubim, maa-
insuper noii vidcat pulchra illa simulacra, dum culum Lunam, flagellatam Dianam, Jovia testa-
fabricantur, cadem pati, atque Christiani, cum ab mentum, tresque llerculos famelicos. Ab histrio-
cthnicis torqueniur ? Ex metallis enim fiunl, qui- nibus insuper exhibebatur Sol lugen3,Cybele fasti-
bu8 damnantur Christinni. Illa crucibus et stipiti- diosum pastorem suspirans^Jovis elogium.Junonia
bu8 imponuntur, raduntur ungulis, ignibus cxu- Minervfflque judicium, ac tandcm in illis ignomi-
runtur,sod his omnibus modis Christiani toiluntur niosum caput ropra2sentabat dei alicujua ima-
e mcdio in hoc tamen ab illis discrepant, quod
;
ginem, et corpus ridicula arte effeminatum Mi-
simulaora primum sunt sine capite,quod Christia-
nervum aut Ilerculem. Ncque melius aliquid ex
uis, iniquissime damnatis, tandom amputatur. Ad cavea exspectes. Ibi enim persona agebatur Atydia
ha;c vero, hi in insulas relegantur, in
quibus ple- n castrati, ardentis Hcrculis, Mcrcurii inter ludicra
rosque omnes gentilium deos natos mortuoaque meridianorum spectacula mortuos caulerio exami-
esse nemo nescit. Ntque responflere poterant hcec nanlis, ac fratrisJovis oadavera mortuorum homi-
mera essc Christianorum in deos convicia quan- ;
num cum mallco deducentis.Plura alia hissimilia
doquidem eosdem deos Seneca pluribus longeque omittit TcrtuUianus, vilioque genlilibus vertit,
amarioribus verbis insectatus est. Recte ergo quod intra deorum templa, ipsasque inter aras,
Ghristiani illa deorum simulacra adorare renue- atque in sacerdotum ct ajdituorura tabernaculis,
bant, quaj a milvis, muribus, araneis coinquinata,
adulteria componerent, tractarentque lenocinia.
ab ipsis gentiiibus negliguntur, illuduntur, de- Quinam ergo, ait ille, divinaj majestatis rei, an
atruuntur.
ipsi qui tanto ludibrio deos suos habebant, an
Quin etiam alii alios deos colebant, nullusque Christiani, qui hoa negabant esse deos, quique
sine senatusconsnllo deus esse poterat.Domesticos
iflcirco eorum templa interdiu non novcrant, et
vero deos pro sua
quisquo aut nccesaitate aut ea si Keri posset, penitus spoliassent ^cap. ^5)?
potestate oppignerabat, vel vendebat, vel mutabat,
Verum contra objiciebant ethnici caput asininum
modo in trullam, modo
cacabum. Publicos au-
in
a christianis tanquam deum adorari. Sed raerum,
tem deos in hastario vectigales habebant, ac sub
ait Tertullianua, est somnium, cui Cornelius Taci-
hasta, et publici prseconis voce venales. Nec id C
tu8 dedit occasionem, ubi memoriae falso prodidit
profecto rairum. Dii quippe quo magis sancti, eo
Judaiosconsimilem hujusbeslifflsuperficiem idcirco
magia tributarii erant. Mendicans vero ethnicorum
consecrasse, quia ipsis, in/Egypto siti laboran-
religio cironibat cauponas, nc magnam pro templi
tibus,quidam onagri fontem ostenderant.Sed hujus
alicujus aditu exigobat mercedem.
mendacissimi scriptoris calumnia evidentissime
Sed agedum, quo, quieso, modo cthnici deos patuitjCum Pompeiu9,Judfflorum templura iogrea-
Buos honorabant? Eodem planc ac mortuos impc- sus, nullum ibi simulacrum. At certe quo
invenit
ratoros : imo vero eumdom honorcra illis viventi- id falsius, eo verius erat juraenta omnia, et can-
bus, ac mortuis diis suis dctulerunt.Siniili quoquc therios cum sua Hippona ab ethnicis coli et hono-
modo Larcntinam meretricem, Simonem Magum, rari.
et nescio quem Synedi deum,ac impuras Junoncs,
Ncc potiori ratione Christianis exprobrabant
Cereres, et 711 Dianas venerabanlur. Quid ergc
crucis Christi cultum. Quid enim in illo arguere
ampliui in voterum deorum contumeliam fieri ab potcrant? Nonnc apud eos prostabat Pallas Attica,
ullo homino poterat (cap. 12, ^3) ?
ac Cercs 71^ Pharia, qua^ rudi palo et ligno a
Nonne etiam dii non minori illis erant ludibrio, crucis stipilo non distingucbatur ? In suorum praa-
qui possima quasque illis sacrificabant, et tertiam D tcrea deorum simulacria, in victoriis, trophajia.
Bubripiebant dccimarum Herculi debitarum par- signis militaribus, vexillorum et cantabrorum
tem? Nonno aliilibris non maxinia sine
suis in sipharis, aut corum intestinis monilibus, et stolia
illorum ignominia prredicabant cos inter se proptcr cruccs adorabant iliis suppositas.
Trojanos, aut Aohivos dccortasee, Venerem sau- Alii paulo quidem verissimilius suspicabantur
ciatam, Marlcm peno consumptum,
in vinculis Christianorum, qucmadmodum Persarum, Deum
Jovera a monstro quodam libcratum.nunc flentcm, esse Solem.Sed hffio falsa suspicio inde suborta cst,
nunc fa>de subantcm ? Poctoc voro canuut Apolli- quod iidom Christiani, ad Solem conversi, Deum
nem Admeto,et Laomodonti Neptunum scrvientes, procabantur, ac die Solis sive dominioo Iwlitia; ia-
Pindarus voro iliJscuIapium fulminc judicatum, dulgerent. Scd istud gcntilium reprehensione eo
PrKtorca a tragocdis dccantanlur doorum ajrumna) certe minus dignum erat, quod illi diem Saturni
et orrores. Ex philosophis autom Socratcs, otsi per otio et victui destinaverant.
quercum, hircum, et canem juraverit, quia tamen Postremo Auctor noster Judoium qucmdam,ma-
791 TERTULLIANI OPERUM PARS I - SERIES I, APOLOGETICA. 792
ximum profecto nebulonom, oxeibilat, qui cum A Neque porro summam illius auctoritatem repetit
bcstiarius ossot, inter ludos Gircenses, in ista, in- ex hac tantum antiquitate, sed eo maxime, quod
(luit, civilale novissinio cditos, tahollani proposuil, plane riivina sit. Ab illius naniquo aiicloribus,
in qua pictus circumCerebatur Deus Christianorum divino Spiritu affiatis, inundi clades aliaque plura
auribus asininis, altcro pede unguiatus, iibrum praidicta sunt, quae revera accidisse cognoscimue.
geslans, et togatus, cum liac ridicula insoriptio- Dubitaro proinde de ca^teris non debemus, quae ab
ne : Deui Christianorum onocluvles. Sed quam fal- iis prajnuntiata quoque fuerunt. Ratum itaque
sa mendaxque fuit ha3C pictura, tam verum erat fixumque esse debet unum duntaxat, qui ab eis
abethnicis deos adorari hominum belluarumque passim pra^dicatur, Deum existere, veramque esse
membris compositos (cap. 16). Christianara religionem, quae hisce illorum libris
Ne autem veram Christianorum doctri-
ethici sufTulta est (cap. 20).

nam voluntnria ignoratione, et impudentibus moro Sed tum insurgebant ethnici, ac vociferabantur
solito mendaciis deinceps calumniarentur, illam novellam esse hanc religioncm christianorum,
Tertullianus summa cum brevitate, tum sinceri- qui a Judaica, et noraine etritibus, plane penitus-
tate sic exponit : Deus, inquit,quem colimus,nnu3 que discrepabant. Verum hig respondet TertuUia-
cst, qui mundum universum, in suae majestatis g nus Judaeos summa felicitate tandiu floruisse,
ornamentum, ex nihilo creavit. Quamvis autem quandiu insigni sua justitia, ac patriarcharum
cognoscatur, invisibilis taraen est, ingsstimabilis, fide, gratiara Dei proraeruerunt. Postquam vero,
immensui^, ac sibi soli tantus quantus est, cogni- coneulcatis illius legibus, maxiraa in scelera pro-
tus. Huno vero unura verumque Deura revera ex- lapsi sunt, in eorum pocnam dispcrsi,palabundi,ao
sistcre deraonstrant et mundus, et castera omnia, codH solique extorres ita vagantur, ut ipsis pa-
quce verbo fieri jussit, ratione composuit ac vir- triam suam vestigio saltem salutare concessum
tute sua condidit. Quin etiam illud evidentissime non At non haec tantum a sacris illorum
fuerit.
comprobatur testimonio animsa nostra3,naturaliter vatibus pra^dicta sunt, sed futurum quoque alium
Christianaj, quae in quocunque sive infirmitatis, populum, in quem Deus majorem, quam illis

sive erroris, sive pravaj libidinis statu sit, ubi re- gratiam iransferret. Christus vero selecti hujus
sipiscit, aut redit ad se ipsam, non deos,sed unum populi arbiter, magisterque est, ab iisdem quoque
conclamat Deum, eumque judicem contestatur. prophetis praenuntiatug. Et is quidem philosophis
(cap. 17). Zenoni et Cleanthi non plane incognitus, Dei \o-^o^

Nec minus evidens divinae exsistenti® argumen- sermo, ratio, sophia, sapientia, verusque Filius
tum desumitur ex sacris Veteris Testamenti libris est. Non enim hominum, aut factitiorum deorum

qui scripli eunt a viris divino Spiritu inundatis, et ^ more, sed sicut radius ex sole, ita spiritus ex
qui scripta sua variis verisque rairaculis oonfirma- spiritu, et lumen de lumine genitus, non recessit
vere. Aristseus autem lestificatur hosce libros, lle- a matrice, sed ita excessit, ut non separetur a
braico primum sermone compositos, in Graecum, substantia sui Palris, a quo alter raodulo, non nu-
procurante Ptolemffio Philadelpho, ac Menedemo mero, gradu non statu, unus omnino cum illo est
probante,a septuaginta Judajis summa fide conver- Deus. Statuto dehinc tempore prolapsus in virgi-
808 fuisse. Tum autem adhuc asservabantur in nem, homo Deo mistus factus *^uit.

Ptolemffii bibliotheca Hebraicis et Grsecis lilteris Ad aniles vero fabulas haec rejicere non pote-
exarati, quos Judaci singulis quibusque sabbatis rant neque gentiles, qui similes alias finxerant,
palam lectitabaniNullura ergo de illorum veritate neque Judaei, qui noverant illum a suis prophetis
atque integritate dubium esse poterat (cap. 18). promissum fuisse. Nam hi in eo errabant, quod ea,
Maximara autem illorum auctoritatera vindicat quae in iis sacris Scripturis de primo et secundo
antiquitas. Nara unius propheta; scrinium, id est, illius adventu dicta sunt, non intelligentes, illum

Moysis libri, caeteris gentilium commentationibus, ad nos jam venisse inflciabantur. Tanta autera
diis, templis, oraculis, sacris,imo omnibus Graecis erat eorum caecitas, perversitas, et nequitia, ut
713 characteribus, ac plerisque gentibus et ur- '^
hunc magiae accusaverint, qui oditis miraculis se
bibus vetustiores.sunt. Nani Moyses,Inacho
is coae- A(5yov Deipalam ostendebat. Cum vero ccclesti sua
vus, non modo Homcrum et Priami cladem, sed doctrina plurimos ad se alliceret, tunc exasperati,
vetustissimum quoque Danaum aetate longo superat illum obtulcrunt Pontio Pilato, 714 ab eoque vio-

Caeteri vero prophefae, etsi ilJo posteriores, non lentia suffragiorum extorserunt, ut cruci, quemad-
brevi tamen temporis intervallo Graecos sapientes, modum ille prajdixerat , affigeretur. Eo autera
legiferos et historicos antecedunt. Quia vero id moriente, facta cst insolita plane solis defectio, ab
quod omnibus probatu facillimum est, enarrare iisdem Judaeis, qui eam a prophetis annuntiatam
longius foret, Tertuliianus hanc probationem id- nesciebant, in arcanis suis descripta. Ab illis porro
circo missara fecit, ita tamen ut fontes indicet, corpus ejus sepulcro est conditum. Sed cum tertia

oitctque varios scriptores, ex quibus illa Scripturae die mirabiliter resurrexisset, subreptum a difl-

sacrae antiquitas unicuique manifestissima fleri cipulis jaclitaverunt. At ille redivivus turbis se

potest (cap. 19). Bubduxit, ac per dies quadraginta cum quibusdam

 7!i3 IN APOLOGETICUM D. LE NOUMRY DISSERTATIO. 794
discipuliij convcraatus, cos doctrina ubiquo divul- A et singuli si pelenti Chrintiano qui sinl.se d.-cmones
ganda irnbiiit, ac post h.co circumfusa nube con- esse non fateantiir, per Tcrtullianum licct ut
scendit in cfjuliiru. Pilatus vcro,(iui tunc con^ciontia illico fundatur ejusdem christiani sanguis. Atnihil
Christianus eral, ca omnia nuntiavit Tibcrio, qui jtlane hac demonstratione est simplicius, mani-
quidom Chrislo crcdidissct, nisi fuisset Cacsar, fcslius et eflicacius. Vel enim mcntietur djemon»
imperasselque ethnicis. Veruni sipviorcs Judiei et deus non est vel vora dicet, ac proinde dii
:

discipulos Christi, traditam

ab eo doctrinarasibi revera d;emones sunt. Quicunquc ergo hajc a diis
prjBdicantes, crudelissime divexarunt eorumquc ; facta dixerit, is asserat necease eat illos Christianis
sanguinom Noro primus Homffielfudit. esse subjectos, atque idcirco tain falsos esse deoa
Porro autem Tcrtuilianus constanter asseverat quara vera est Christiuuoium religio. Omnis quippe
hanc veram esse Chrisliana? doclrin;e summam, hsc potestas orilur ex Christi nomine, quo dde-

nec posse sibi ab elhnicis lidcm abrogari. Persua- uiones, ab illis adjurati, de obsessia hominum cor-

Bura siquidem Christiani pcnitus habebant lus poribus coguntur nim Bolum exire, sed insuper
nemini unriuam fuisse, multofiuc rninus sibi re- fatori se dcos non esse, sed immundus spirilus,

ligionis sua3 documonta doclarantibus, mentiri. ob malitiam suam prajdamnatos, uniciim vero esee
Quid ergo in hac eorum rcligione et cultu potcrat n Deum, ac vera idcirco esse qua; de Christo paulo
esse mali, qui Deura a se per Christum coli palaiu
iinte dicta sunt (cap. 22, 23).

asserebant? Nonne Jud.ni Deum per Moysem vene- Ilccte ergo ex eis Tertullianus concludit Cbri-
rabantur, ac gontiies Grajci per alios homincs, atianos pcrperam Ixs^e niajestatis divin.t; accusari.
llomani vero per Nuraam Pompilium superstitio- Quamvis eniin constaret veros esse deos ethnico-
nibus suis initiati sunt Quajrendum potius erat
? riim, ipsi tamen, qucmadmodura Plato, cxistiraa-
utrum vera sit Christi divinitas, qua cognita, homo bant penesunum, pula Jovem esse sumraara
in mclius retbrmatur (cap. 21). potestatera, ct ofdcia pencs ca^tcros. Quid crgo
Credcbant proetorea Christiani esse daeiiioncs, pcccabant Christiani, qui unura suprcmum Deum,
philosophis, ac potissimum Bocrati ac Zenoni sicuti aliihominos unicura iraperatorcm, colebunt
poetiB atquc magis haud incognitos, quos vulgus ct venerabantur ? Nunquid id minus licitum illis
n cxsocrando, aut aliis malcdiccndo invocat. Ili au- erat; quam singulis quibusquo hominibus, civita-

j
fem spiritaalis, sicut angeli, sunt subslantiffi, sed tibus, el provinciis quemdara propriura et pecu-
li in peccatum prolapsi, exitium hominis ab mundi liarera deura habere? At certe alii, nemine rc-

I
initio molili sunt. Bicut auteni substantia, sic pugnante, Jovem, alii Fidem, iEgyptii aves ct
non solum fruges ho-
viribus spiritalibus prajdili, bcslias, Syri Astartcm, atque ita caiteri suura
I

'
niinisquG valetudinein viliant, sed illius quoque ^ deum privatim colebant. Uno verbo unicuique

j
aniinum concutiunt pravis motibus, et a divini- licebat quemcumque vellet colere praeter verum

I
tatis avertunt cogilatu. Naliva vero agilitate cum Deura. Sed nonno hoc potius erat raaximura, cu-
ubique uno momento eint, ac Dei dispoaitionea jus falso Christianos insimulabant, Knesa) raajestatis
cognoscant, xmulanlur divinilalcm, dwn furanlur divina;crimcn ? Et certe illud tanto majus erat»
Uivinutioncm. Ad hrec vero, ambigua pronuntiant quanto crudelius Christianos ad falsa numina co-
oracula, sanant quos isBserunt, falsa variis praisti- lenda, ac verum et rerum omnium creatorera
giis laciunt miracula,phanta8mata cdunt, defunclo- Deum penitus negandumcogere nitebantur(cap.24)
infamant animas, pueros eliduntin oraculi elo- Objectabant tarnen Romani sc pro pietatis, ac
Irum
quiuni, somnia imraittunt, atque corum opera ca- religionis crga dcos suos raerito accepisse lotius
pree ac mensa; divinare consueverant. Atqui eth-
terrarura orbis imperium. Quid ergo ? ait Tcrtul-
nici, qui ha!0 omnia diis suis ascribebant, hos
j lianus. Numquid illud impetraverant a diid snis
'
dubio prosul d;«mono3 esse fatebantur. vernaculis ac domesticis, qualcs crant Sterculus,
j
Nequo rospondero poterant dcos suos non ex Mutunus et Larentina mcretrix ? Quis credat?
his qua; in profanis locis, scd quai in eorum dun- Numquid a pcrogrinis ct advontitiis, quibus major
tuxat lcmplis fiobant, debere fpstimari. NondisparD Rom.T, quam patria; sua; protegendie cura esse
oteniin cst illius furor qui ex turre his diis sa- debebat? At Cybelo Rnmam ascita, do nuntianda
rrata, ot alterius qui se cx summo vicina; domus magno suo sacordoti arrhig^illo .\urelii imperatoris
clo dat prfficipitora. Nec irapar eliam illius est morte tara parum sollicita fuit, ut tranquillo animo
aniontia, qui in deo} honorcm lacertos ct gonitalia, passa sit laccrtos impurumque sanguinera ab illo
fttque altcrius qui sibi gu!am prosccat. Scd si h.TC, litaripro hujusce imperatoris solule, qui Jara anta
ait 715 Terlullianus, lcvis videantur momenti, octo dios cx hac vita migravorat. Qua vero rationo
nliis argumentis invictissimo domonstralur eosdcra Jupiler tam pationter tulit Crotara eiiam, ubi na-
i'"«se dcos gentilium ao dajinones. Producatur enim tus, raortuus, et sopultusRomanis fascibus est,
jaliquis, qui de doo patitur, qui aris inhalans, nu- 716concuti? Numquid Juno wquo animo fcrre
jmcn concipit prodeat dea virgo pluviarura polli-
; potuit Carthaginem, olim adco dilectam, et
sibi
Ioitatrix, profcratur in medium dcus iEsculapius, Samo pra?positara, a Ronianis dcleri, ut imperii
DQorientom aliquem senaturus, tumquo bi oranes sui lines latius propagarent ? At si res tamen ita
795 TERTULLIANl OPEliUM PAUS 1.— SERIES I, APOLOGETIGA. 796

sit,cur Romani minorem illi honorem.qunm lupae A. leria arguebant. Quidni, cum viventem imperato-
prostilulissimx Larentiae tribuerunt ? rem longe magis, quam deos suos mortuos time-
Deindc vero plures illorum dii, sicuti Saturnus rent, atque idcirco citius per hos omnes pejerarent,

et Jupiter, regnaverant. A quo ergo Romanorum

quam per imperatoris genium ? Quid vero rectae
deo suum accepere regnum ? Numquid a quodam rationimagis repugnat, quam diis sacrificare pro
Sterculo? Quis nisi fatuus id dicere audeat ? Multi hominis salute, quam nec dare possunt, nec con-
quoque fuerunt reges, qui nec Romanorum deos, servare? Quo enim modo, urget Tertuilianus.aiios
nec alios nunquam coluerant. Denique Romanum servabunt, qui suas aedes ac statuas sine cajsareo-

regnum anto.religioncm accrevit. Priusquam enim rum militum excubiis tueri non valent?Quid vero,
Numa Pompilius vanas superstitiones Romas insti- quod templa et dii multi pendent de Caesaris nutu
tuisset, el ante quam ulla apud iilos fuissenl deo- ac voluntate? Itaque Christiani multo potiori jure

rum si)nulacra, plures Latini habuerunt reges. Ro- pro imperatoris salute non falsos illos deos, sed
mani crgo, inquit Tertullianus, non ante religiosi, Deum verum, vivum, et ?pternura precabanlur.
qiiam magni ; ideoqae non ob hoc magni, quia re- Nam et ipsimet imperatores, si sanae mentis sint»
ligiosi hune sibi optant esse propitium, a quo haben*

Sed acrius adhuc urget Quomodo, inquit, ieti ^"""^ homines quod vivant, quod aliis homi
sint,
:
B
in aliorum regna invaserunt? Non pieiale profecto, nibus imperent. Pro eorum igitur salute, prospe-
ritate, vita longiori, diuturnoque imperio Chri-
nec religione, sed bellis, et victoriis, ac proinde
communi mocnium et templornm, sacerdotum et stiani manibus expansis, nudo capite, sine praevio

civium, rerum sacrarura et profanarura strage ac monitore preces fundabaat de carne pudica, inno-
ruina. Ilaeccine ergo est pietas, propter quam dii cente anima, ac sancto Spiritu profectas. Sed non
et laodentibus se Romanis imperium dede-
orbis offerebant, sicut ethnici, grana unius assis, nec
arboris Arabicae nec sanguinem bovis
lacrymas,
runt, et aliis ademerunt, qui suos quoque nec
minori pictate colebant deos. Denique ante jacta tabe aut aetate confecti,nec spurcara conscientiam,
Roms fundamenta, regnabant non solum Bahylo- aut hostias a vitiosissimis sacerdotibus immoiatas.
nii, Medi, ^gyptii, Assyrii et Amazones, sed Judaei Ethnicorum itaque praesides provocatTertulIianus,
ut Christianos, si fas unquam sit, eo modo Deura
etiam qui omnesRomanorum aliorumquegentilium
deos respuebant, et aspernabanlur. Non ergo Ro- pro imperatoris salute precantes torqueant, discru-
raanorum aut aliarum gentium dii regna dispei- cient, et occidant (cap. 28, 29, 30).

sant, sed solusille omnipotens Deus, ctijus, inquit Quam sincero autem animo, nec ficta adulatione,

Auctor noster, est orhis, qui regnatw, et homo quae ethnicis eam objicientibus prodesse poterat,
ipse, qui regnat. Non Christiani igitur, qui illum ^ sic Deum omnipotentem piecarentur, inJc ille

colebant, sed Romani aliique gentiles laesae majes" demonstrat, quod sacris eorum quas non litteris,

talis divinae crimine convincebantur, qui non so- occultabant, omnibus prscipitur, ut non solum pro

lum falsos deos colebant, sed eoHdem Christianos inimicis suis, sed pro ipsis etiam nominatim impe-
ad eorum cultum quibuslibet supplicis compellere ratoribus Deum orent. Addit aliam ipsis fuisse cau-
conabantur (cap. 25, 26). sam, potius necessitatem, pro imperatoribus
sive
et imperii Romani statu orandi.ut roundi
nimirum,
Quorum vero major erat clementia, hi persua-
qui cum eo perire debebat, finis retardaretur.
dere illis tentabant, ut saltem manenie apud nni-
mum veri Dei colendi proposilo, tam pertinaciter, Quocirca per salutem imperatorum libenter jura-
tamque certo capitis periculo diis sacrificare non bant, minime vero per illorum genios, quos adju-
recusarent. Sed hoc falsae miserirordiae consilium rationibus fugare consueverant (cap. 31, 32).
iifl inspirabalur fraude et astutia daemonum, qui major, inquit Auctor noster, erat
Prffiterea tanto
Christianorum potestatem timentes, adversus eos Christianorum pietas et religio erga imperatorem,
implacabili odio praeliantur. Nec minimum quidem quanto certius sciebant illum a Deo vero electum
putant esse praedamnationis sus solatiura, si con Deo imperatoris salu-
ac constitutum. Ab hoc igitur
stantiam illorem labefactare, eosque laedere ali- D tem eo facilius poterant impetrare, quod hisce
quando possint. Quamobrem Christiani illis re- precibus illum Deo minorem esse fatebantur.Nefas
ut
sistunt, persuasumque habent, se nunquam de autem ipsis erat imperatorem dcum appellare,
admo-
ipsorum malitia, gloriosius triumphare, quam cura pote qui horao est, ac dum triumphat, sua;
Augustus
pro constanli fidei suae professione damnantur netur humanae condilionis. Quin vero
dominum vocari. Et recte
(cap. 27). imperator nolebat ee
impe-
Porro autem ethnici impiis da;monum dolis et quidem ; nam unus est omnium atque eliam
artibus Christianos non naodo ad deorum cultum, ratoris dominus,sciIicet Deus omnipotens. Denique
qui oranino liber et voluntarius, aut nullus esse quomodoimperatoradhuc vivus, poterat Dei appel-
lari nomine, quod ethnici non ante
apotheosim Gae-
debet, invitos impellere volebant, sed ad iisdem
quoque diis pro salute imperatoris sacrificandum. saribus tribuebant(cap. 33, 34)?
evidentia Tertullianus
Quaproptcr haec sacrificia facere defugienles, Quaautem facilitate et
esse reos
majoris, 717 quam laesae majestatis divinae sce- bactenus probaverat Ghristianos non
 ;

797 IN APOLOGETICUM D. LE NOUHRY DISSEHTATIO. 798

lacsac majeslalia 71H

humanae, eadcm pcrspicui- A ris, sed erroris, uti hactenus probavimus, esse
talo nslpnflit, cna propterca ah ethnicis rlici non inimicos (cap. 36, 37).
potuis5e pubiicos hostcs, quod ipsorum more non Transit indc Auctor noster ad allerara ncc mi-
cciehrarentGrx^sarum soiemnia. Quis enim nisi nus 719 impudentem calumniana, qua Christiani
impius homo negabit ea agenda esse cnm raugna dc falso illicitae factionis crimine postulabantur.
modestia, vcrecundia, sobrietate, et pudicitia? Quae enim, ait illo, estfactio illicita, nisi hominum,
Atqui gcntiics ea celebrubant summacum lascivia, qui dignitatum aut gloriae ambitiono civitates ac
cbrictate, impudentia, seditiosis cursitationibus, rogna turbabant? Atqui Christiani,'nulla ambitione
injuriis, etappensisinstar lupanarium ad domorum ducti, nuntium semper remiserant ethnicorum cob-
lucernis.Hucacceditquod haccfesta
[xisteslaurcis ac tibus, et rebus publicis, quemadmodum circi,

solemnia agentes, non ipsis parcebant imperato- theatri, arcna;,aliorumque spectaculorum volupta-
ribu8,quibus cum plures vitae annos falso optabant, tibus. At certe iis rejectis nullura inde ethnicis
tum de alio novo cogitabant creando imperatore. damnum, nullaque injuria, sicuti neque si quando
Neque ainit Auctor noster sibi responderi ho3C Christiani alias consectarentur voluptates, quas

cmci tantum et ingrati vulgi esse vota, non vero ethnici vicissim respuebant (cap. 38).

aliorum. Non enim plebeii homines erant infensis- g Tertullianus porro ut cunctiis planius adhuc
eitni imperatorum hostes Cassii, Nigri, Albini, nc- ostendcrot nihil a Cliristianis turbulento illicitae
que alii Sigcriis et Partheniis audaciores, qui inter fartionis, sed omnia solo verae religionis et piela-
duas lauros Cacsarem obsedcrunt; nequc ii tandem, tis animo fieri breviter ac sincere ea describit,
;

qui harum scclestarum parlium socii tum quotidie
agnosccbantur. At isti tamcn pro imperatorum
salute sacra faciebant, per eorum dejerabant
gonium, ac solemnia sicuti alii omne? celebrabant.
Eadem quoque dependebunt officia astrologi, aru-
Bpicps, augures, magi, qui dasmonum
Caesarum futura morte consultabant, exoptabant-
qiie esse proximam (cap. 35).
Dcbita ergo imperatoribus fidcs, pielas et religio
quae in corum ccetibus ageliantur. In illis, inquit,
vim Deo faciebant, fusis prccationibus pro impe-
ratore ei potestatibus, pro statu saeculi, ac rcrum
quiete, pro mora fini ultimo mundi afferenda.
Tum dehinc legebantur divina Scripturae, quibus
artibus de adstantium puscerent fidom, spem erigerent, ac
figerent fiduciara. Sequebantur postea exhortalio-
nes, castigationes, et divina ob gravcaliquod pec-
catum censura. Praesidebant autem his coctibus

non in his ofliciis consistit, quae ab corumhostibus probati seniores, non pretio, sed merito hunc ho-
sajpius e.\ihiberi.visa sunf, sed in moribus, ac norera adepti. Unusquisque vero menstrua die
bonae mentis operibus, quaj impcratoribus et aliis modicam stipera sua sponte, ot pro raodulo confe-
p
oiiinibusindiscriminatim, nullaque nisi a Dcoexspe- rebat ad alendos quoslibet egenos, senes, pueros,
ctata mcrccdc persolvas. At haec prsstabant Chri- pxsules, carceribus mancipatos, aliosque ad me-
stiani, qui jiibentur nemini male vclle, autfacere, talla damnatos. Ethnici ergo frustra conabantur
de nuUo mule cogitare, ncminem odisse, diligere hanc infamaro mutuara Chrislianorum charitatera,
inimicos, ac cnm non refcrre.
lacduntur, par pari qua etiam sese invicem vora roligione adunatos,
Quodquidem ab illis tam sodulo obsorvatum est fratres vocabant suaque aliis partiebantur bona,
;

ut ab vulgo lapidibus appctiti, vel aliorum furore quibus nunquam non dirimebatur mutuus ethni-
ignibus exusti, vel bacchanalium furiis ex sepul- coruin amor. Indiscreta quippe illi habcbant om-
cro elTossi, tot tantasque sibi aut suis fratribus nia, prffiler uxorcs, quas hi, caitera omnia retinen-

illatas injurias nunquam ulcisci volucrint. Pote- tos, cum amicis suis quemadmodum Socrates ei

rant tamen do iis sumere aut pauculis

prenas Cato, comraunicabant.
faculis occultas, aut majoribus, quam ethnici, mi- Pergit Tertullianus, ac ccena, inquit Christiano-
litum copiis apertas. Per totum siquidcm mundum rum, non sicut .Mcgariensura, vel aliorura ibi ab
dispcrsi, urbos, municipia. castra, exceptisquc so- illo nolatorum, prodiga erat et sumptuosa, sed
lisdeorum lomplis, orania implcverant. Quamvis jurc racrito a Grajcis (XYi"^ et a Latinis dilectio
autem minores copias instruere potuissent, cui " nuncupatur. A precibus inchoatur, ac poslea
tamen bello prompti ct idonei non eriint, qui li- oranes tanta moderalione coraedunt et bibunt, ut
bentcr pro suac religionis confessiono ec trucidari meraincrint Dcum per noctera adoranJum. Post
patiebunlur ? Fac ctiara, si vclis, cos fuissc inermcs. aquara vero raanualem ct luraina. quisquc, ut
At sua sola a gontibus dcfectione, aut separatio- potest, ad aliquid ex Scripluris sacris Deo canen-
ne, sessevindicare fucillimo poterant.Tuntaquippe dum provocatur. Alii vero secum colloquentes,
erat iliorum multitudo, ut ethnici sibi soHsrclicti, Dominum audire sciunt. Deni'iuc oratio sicut in-
suam obstupuisscnt ad solitudincm, acplureshos- copit, ita dirimit convivium, atquc inde omnes
tos habuisscnt, quam civos. Deniquo ad Chrislia- non tumultuoso ct lascivo etbnicnrum more, sed
norum vindictara satis utiquo fuisset, si dfflmones summa cum modeslia discedunt. Alque ex iis ita
non dcpulissent ab obsossis ethnicorum corpori- expositis Tcrtullianus concludit non in his Chri-
b«9. Tanto igittir hoc uno pracsidio, gontilibus slianorum, sod ipsis f^ontilium ccetibua OBse iilici-
celiato, ostendebant se non humaui quidem geno- laii damnandasque factioues.
799 TERTULLIANI OPEI{UM PARS I. — SERIES I, APOF.OGETICA. 800
Noo potiori quidem jure hi ciamitabant eosdem ^ quiebant gontiles, vectigalia minuuntur. Sed qui-
Cliristinnos piiblicnrum omniiim calamilatum esse bus, ait Tertullianus !*
Numquid hominibus diis-
auctores.Nam ante audilum iliorum nomen plures quevestris mendicatibus ? NonncGhristiani opem
insulaj, ab Auctores nostro denominalae, aut maris illis petentibus scmper ferunt, eorumque miseri-
fluctibus, aut molibus terrcn absorptae sunt. Con- cordia piura vicatim tribuit, gentiles tem- quam
stat etiam antea. ac priusquani uUi essent Roma- platim? Cietera vero vectigalia iidera Christiani
norum 7 20 dii, totura orbem tfrrarum generali, tanta iideexpendunt, quanta improbitate ab ethni-
nec lantum campestri, ut Plato putavit, periisso cis fraudantur (cap. 42).
diluvio. Ad haec vero priusquam
^gy- Judsei in Quinam autem, pergit Auctor noster de Christia-
ptum migrassent, atque adeo longe antea quam norum querebantur inutilitate ? Nonne lenones,
Christus religionem suam fundasset, ullor ignis 72t perductores, aquarioli, sicarii, veneiiarii,
Sodomam et Gomorrham, Vulsinios et Pompeios magi, et alii ejusdem farins homines? At eis in-
consumpserat. Nemini quoque incompertum Ro- fructuosos esse fructus est. Cajterum si Christiani
manosCannensi prselio fuisse profligatos, etoaptum aliquid reipublicoe afferant detrimenti, illud dae-
a Senonibus capitoiium, cum Homani deos suos, monia ex ipsoruinmet ethnicorum corporibus
et nulli Christiani verumDeum adorar^nt. Demum ejiciendo, suporque corapensabant. Verum
satis
eadem antea fuit urbium atque templorrim clades i^
tjjeg ^^^^.^ nvo[<,zio crudelitate, quanto reipu-
et ruina. At hac non potuerunt iis, ^uorum erant
blicae damno occidebant Christianos, quorura com-
terapla, faetitiis diis ascribi, sed impietati homi- perta omnibus csse dcbeat innocentia vel eo solo,
num, qui eos coluerunt, ac verum Deum omnium quod sceleratis cum plcni essent carceres, nuUus
bonorum fontem, aut ignorantes aut aspernati, ibi, nisi suura solum ob nomen, Ghristianus repe-
omni vitiorum scelerumque genere sese contami- riebaLur(cap. 43, 44).
naverant. Huc accedit, quod ab eo tempore, quo
Nequeinde tantuin probatur illorum vitae mo-
exorta est Christii religio, leviores procul dubio
rumque integritas, sed ex divinis etiam illorum
fuerunt publicae hujusmodi calamitates. Illius
legibus, quae sanctitateet aucloritate suaomnibus
quippe sectatorum innocentia iniquitatem sseculi
humanis longe praestant. Nam h<B homicidium,
teinperavit. Et vero ubi calamitate aliqua mundus
illae iram hae adulterium, illce concupiscentiam :
premebatur, tum ethnici falsos dens
;
suos ritibns
hae maleticium, illaj maleloquium ; ille injuriara
solitis perperam fatigabant : Christiani vero con-
vindicari praecipiunt, vicem reddere
hae injuriae
tinentia, jejuniis, aliisque poeaitentiffi actibus
prohibent. Duc accedit quod omnia, quae in hu-
exorabant veri Dei misericordiam. Non hi itaque
manis gentilium legibus probantur, haec ex di-
veri Dei cultores, sed ethnici, illum spernentes, i

vinis Christianorum statutis delibata sunt. Prae-

publicarum calamitatum causa erant (cap. 39, 40).
terea majorem esse harum, quam illarum aucto-
Instat adhuc Tertullianus iniquissiraos esse humana
ritatem hinc plane conficitur, quia lex
horum deos, si propter Christianorum sceleraillos
perfringi fucile potest, vel propter reorum latebras,
tantis malis afflictent ac conficiant. Noc sinit hoc et peccandi necessilaleni, vel propter supplicii bre-
telum in Chrislianos retorqueri, quos Deus iisdem vitatcm, non ullra obitum infligendi. At nihil pror-
atque gentiles calamitatibus opprimi patiebatur. sus latere potest Deum, qui aeternas,de quibusli-
Juslos quippe homines, utiipse edixit, non dis- mirum
bet criminum consciis pccnas repetit. Quid
oernet ab injustis, nisiin ultimo postmundi finem
ergo si tanta fuerit, sicuti jam demonstratum est,
omnia in hoc humanae
judicio. Quapropter voluit
Christianorum illum tiraentium innocentia, et
vitae cursu omnibus esse communia, et adversa
gentilium proconsulem metuentium perversitas
quidem bonis in admonitionem, malis vero in ca- (cap. 45, 46) ?
stigationcm. Nullis prajtorea adversis la>debantur eamdem ac
At philosophi nostri, aiebant isti,
Christiani, quibus nihil erat optabilius, quam de Christiani profitebantur innocentiam, justitiam,
hoc mundo exire. Quacunque autem vexatione sobrietatem, pudicitiara. Si ita cst,
paticntiam
concuterentur, spem fiduciamque suam praedica- D respondet Tertullianus, cur plures philosophi, su
tione divinarum Scripturarum recreabant. At perstitiones gentilium aspernati, laudantur, do-
ethnici e contrario nihil in adversis solatii a diis Christiani vero id-
nanturque statuis ac salariis ;

suis, neque in hac, neque in futura vita habentes, circo torquentur et interficiuntur ? Nunquid So-
injustoB utique colebant et ingratos (cap. 41).
crates, qui daemonis, sibi semper assistentis.opera
Quid prffiterea magis absurdum alia ethnicorum usus est, et Jisculapio sacrificavit, melior fuit
deChristianis expostulatione, qua conquerebantur Christianis, daemonia fugant et expullunl?
qui
eos esse infructuosos ac Reipublica; inutiles ? Non Nunquid Thaletis, qui de Deo interrogatus nihil
enira Brachraanes erant, aut silvicolffl, sed quffili- respondit, aut Platonis, qui dixit Deum esse in-

bet cum
iisdem elhnicis commercia ubique habe- ventu etenarratu difficllem, major, aut meliorest
bant, ac solis exceptis superstitiosis illorum ctere- scientia, quam cujuslibet Christiani opificis, qui
moniis, sic artes miscebant et operas, ut cum iis, Deum invenit, et quis ille sit confestim explicat?
et de illis viverent. At templorum nostrorum, ia- Nuaquid Ghristianorum, qui contiaentiam ser-

4
 801 IN APOLOGETICUM D. LE NOURRY DISSKRTATIO. 802
vant, aut nullam pr.Teter uxorern, feminam coq- A. humanum ab eo refici posse, a quo
anima dc uno
cupiscuat, minor aut pejor quara est pudicitia, in aliud corpus migrandi
potestatem habere per-
Platonis adoiescentium corruptoris, vel Diogenis peram fingitur. Verum enimvero fictitia plane
est
Phryneiri merotriccrn pcrdito arnantis, vel Speu- iila animarum migratio
quandoquidem nuilus
;

sijjpi in aduilorio morientis, vol Dornocriti sese, urjquam se bestiam reformatum agnovit. PriB-
in

ne mulieres corruptis oculis viderct, obcajcantis 1 terea hoc unima; de uno in uliud corpua
trunsitu,
Quae vero fuit aut Diogenis modestia, superbiam una hominis pars viva, aitera semper mortua
re-
Platonis, alia superbia calriantis, aut Pythagora; manct. At necesse oinnino est totum
hominem ad
et Zcnonis lyrannidoin affcclantium ? Quaj Lycurgi pristinam suam vitam redire, uf de
bonis aut
iBquiLas,qui ob emendatus leges suas n)ortem sibi niaiis, a se in hac vita actis,
uJtimum a Deo ju-
conscivit? Quid plura?NonnR Aristoteles lam tur- diciura relerat. Quid vero, quod anima nihil einc
pitcr Hermium loco suo expulit, quam Alexandro corpore pati potest, quae tamen non
sine illo ali-
adulatus cst ? Nonne Plato ventris gratia vendi- quid mcruit ? Nequc dixeris id non
pbsse unquara
tatus, Aristippus nepotutus, 722 Hippias in in- ab ullo fieri. Nam qui te. cum non
esses, sicut et
sidiis, a se alteri occisus memorantur ?
paratis, omnemmundum, de nihilo creavit, potest utiquc
At Christiiinus ab omnibus alienissimus, ni-
iis temetipsum, postquam esse desieris,
totum sicuti
'^''
hil
""
unquam
-^ '^'•"
his "="" '" •"""""^
simile =tentavit. Si ""'" -''"-
'^' quis enim ex - eras, reficere. Postremo lux,
tenebraJ, sidera, fru-
cessit e regula disciplinaj, turn desiit esse Christi- ctus tcrrs, scmina, et c<Blera alia
quamplurima
anus. reviviscunt, quanto magis ad vitam
redibit 723
Ethnici ergo frustra venditabant [thilosophos homo, qui quidem si se PythiaB oraculo
noverit
8U03 Christianis scientia aequiparari. Nain hi ipsi omnium morientium et resurgentium est do-
philosophi, quemadmoduin poeta3 ac sophistic, minu.s ? Ubicunque ergo, aut quocunque
modo
plura quidem placita ex sacris divinae nostraa ad nihilum redactus fuerit, ad vitam poteslate
Scripturae fontibus hauserant sed ejus simplici- iliius revocabitur, cujus
;
est nikilum, siout et
tatcm, ac snrmonom tunc obscurum despicientes, lotum.
ea pravie corruperunt Ex hac
suis opinionibus. Numquid
aliquis, moriendum sem- igitur.arguet
quippe sacra Scriptura agnoverunt unum dun- per
resurgendum ? Ita sane, ait Tertullianuset
si
taxat esse Deum sedhunc Platonici incorporeum,
:
Deo placuisset. At ille, qui ex diversis
ac contra-
Stoici corporeum, Epicurus ex atomis, ex numeris nis rebus creavit omnia, voluit
utique homines
Pylhagoras, lleraclitus ex ignc orturn esse docue- mortuos ad pristinam vitam semel
eo modio tem-
runt. Simili quoque modo Plato divinam illius poris puncto e.xcitari, quod in fine mundi
inter
providontiam asseruit, quam negavit Epicurus. L nanc temporaneam fetatem ac jeternitatem
deinde
Aliqui illum extra mundum, alii in eo positum futuram intercedit.
censebant. Eumdom sane ob causam varia; fuerunt Tunc autem Dei cultores consequenfur
cPtcrnae
illorum de mundi ortu et duratione, ac de ani- felicitatis pr<-emiiim. quemadmodum
profani el
maj humana? natura opinationes. Neque objicien- iniqui sempiterno ignc cruciabuntur.
Hujus porro
dum est a qnibu?dam quoque Christianis adulte- i^'nis,a terreno nostro plane
diversi, exempla no-
ratam fuissc recenlcm Christi doctrinam. Nam hi, bis suppeditant fulmina. pt monfos
semper arden-
inquit Tertuliianus, hffirctici sunt, et advcrsus er- tes. QU.-P quidem etsi philosophj
agnoverint, alii-
rores illorum pnfiscribimus crtissima vcritatis re- quenon improbaverint; hanc famcn Cnristiano-
gnla, qu.T ab ejusdem Ghristi discipulis ad nos rum senfentiam dcridobanl. Fac tamcn, si Dco
transmissa ost. placef, illam esse falsam. At certo omnibus ips,i
Mali{j;na insuper doeinonum calliditafc, pravoque ffiterna) aut pcen.TS aut mercedis spcs ulilis est et
illoruin instinrtu gpntilcsphilosophi et pocfnRquas- neccssaria. Quaecunque porro illa sif, non idcirco
dum pxcogiturunt fabulus, ut falsa vcritalis, in tamen in Christianosgladiis, bestiig. crucibus, et
Scripluris sacris traditse, similitudiiie Cftifpri ho- ikinibus.exsullante populcsa-viendura erat.
Elhnici
mino.-^ ipsis poliua, quam Christiunis. sibi odiosis, D 'gitur insulse prorsus gesfiebant, ao
gloriabanfur
fidom pr«?staront. Sic enim finxere aliquod apud de illorum suppliciis,qui damnari pofius.
quam a
inferos tribunal, Pyriphlcgethontpin nuvium, et Deoe.xcidere opfantes, immortalem agcbant
trium-
Elysios campos ;
quin a noslris accoperunt iilfi- phum (cap. 48, 49).
muin foro hominum omnium judicium, .Ttftrnas Scd rursus gentil-s acriusque
vociferabanlur
improborum pconas, ac piorum sempitcrnam in nullara Christianis csse qucrendi c.nisam. si sua
paradiso fclicitatem. Scd quis nesci.^t scriptis no- spontopafiantur. .4t his Au.tor nostor respondet
stris, ul pote antiquioribus, polius quam aliis illos more pati militum, qui, licet
belli deprecen-
rccontioributi, sicuti archotypo potius quam ima- tur poricula, tntis taiiipn decertant viribus, ac
de-
Kini crodcndum (cap. 47)? mum gaudentes, pr;pdam, victoriam et ploriara
Ht cerlc Pythagorica animarnm transmigraliouo adipiscunfur. Chrislianorum quippe virloria glo-
lodgo vorior ost iutcgiu curpoiHiin uostrorum ro- babel placeudi Deo, el vitje ajternas prfedam.
rittiu
slitulio. Nomo quippo inlioias unquam ibit corpus In jtiorioso uulein hoc certamine ipsH, quibus
 803 TERTULLIANI OPERTJM PARS I. — SERIES I, APOLOGETIGA. 804
cruciantur.instrumenta sunthabitus victoriae,
illis ^. inter noslros scriptorcs admodum claru.<i,in Apologe-
vestis pulmala,ct currus triumphantis. Nec despe- tico suo, quem adversus gentes pro nostra fidescribit
rati crgo, nec perciti dici poterant ab ethnicis, (Ruf. lib. II, cap. 2). Nec malo profecto, si aliqua
qni Mutii, Empedoclis. Didonis, Reguli, Anaxar- non omisisset latine sic vertenda Postea Grxcum :

Zenonis Eleatis, Laconum,

chi, Attica) meretricis, in sermonem tranflato. Persuasum itaque Eusebius,
aliorumque in tormcntis et crudelissima nece for- et ipse etiam Rufinus habuerunt hunc librum a
titULJinem et constantiam, non maximis tantum Tertulliano conscriptum fuisse. IMura adhuc idera
cxlulerunt laudibus, sed eos etiara statuis, imagi- Eusebius, memorato Tertulliani nomine, ex hoc
nibus, titulis ad quamdam ex morte ad vitam re- eodem libro transcripsit (Euseb. lib. iii, oap. 23,
vocationcm, ct gloriae aeternitatem decorarunt. p. 91), et alicubi addidit : EUriza.i S' rnj.h ^ i'axo-

Tanto igitur abest ut Chrislianus, qui a Deo, pro pta i^ ?;; avtoxipa) OEOr^Xioxajxev tou TEp-cuXXiavoij
quo patitur,veram aeternitatem exspectat, insanus 'PcoiiaiXT^? 'AiroXoYiac, /;<; -^ ep|jir)VE(a xoOtov e^^ei

sit, quin potius inde innocentiam suam, et ethni- Tp(i7iov. Porro ex TertuUiani Apologetico, Latine
corum iniquara probet crudelitatem. Nonne etiam conscripto, cujus supra mentionem fecimus, hxc a
hi ipsi Ghristianam muiierem ad lenonem potius nobis desumpta est narratio (Ibid. cap. 35, p. 105).
quam leonem damnando, palam confitebantur la- Sic enim Vaiesius Grseca Tertulliani verbaLatina
bcm pudicitiae omni tormentorum. genere, el fecit. Alio denique adhuc in libro, citatis simililer
morte ipsa atrociorom ab illa et aliis Christianis Tertulliani nostri verbis,haec praeraisit (Idem.lib.v,
reputari ?Neque nehilum quidera,gentilibus
inde, cap. 5, pag. 169) : MapTu; 8e xoiStwv yivoiT' av (i$i6-

sua proficiebat saevilia quandoquidem sanguis

;
/peox; 6 TepTuXXiavii; ti^ 'PcufxaVx^ (tuyxXi^T({> Ttpou-
martyrum semen erat Christianorum, quo mirum cov/jffa? uitlp ZT)z TTtcTTeaj? dTcoXoYia; , '^i; xal
in modum crescebat semper illorum numerus. TipoffOev e[avrj[xove'jaafi.£v, t-^Jv xe IdToptav [3e6atu)v

Sua siquidem morte longeplures effecerunt discipu- £uv dTtoSet^et fjtet^ovt, xat ivapYetJTepqt. Sed et
los,quam Gicero,Seneca, Diogenes, 724 Pyrrhon, Tertullia7ius, ita interprete Valesio,
ejusdem rei
et Gallinicus, qui suos ad doloris tolerantiam et idoneus testis est in Apologetico, guem pro fi.dei
raortem cohortati sunt. Gentiles namque primum nostrx defensione ad senatum urbis Romae Latino
quidem invictam admirati sunt Christianorum con- sermone conscripsit, cujus etiam supra mentionem
stantiara. Tum dehinc agnoverunt tantae constan- fecimus, ubi lianc hislorium validiore atque eviden-
tiae causara et Christianae religionis veritatem. tiore argumento confirmat.
Eam porro agnitam uUa absque mora amplexati, 725 Ad ha3C vero.Hieronymusinsua ad Magnura
miro incensi sunt ardore martyrii, qua non solum epistola (Hieronym. epist. 83, ad Mag. pag. 656) :

remittuntur omnia peccata, sedeliam Dei C « Quid Tertulliano,inquit, eruditius, quid acutius ?
tota
gratia redimitur. Gratias igitur agebant ethnico- Apologeticus ejus,et Contra gentes libelli,cunctam
rura sententiis, quibus daranati, a Deo absolve- saeculi obtinent disciplinam. » Plura autem in rem
bantur(cap. 50). adeo certam et adeo evidentem congerere nihil
necesse esl, nisi velis ipsi soli meridiano lucera
ARTICULUS II.
afferri.
Ostendilur Terlullianum esse liujus libri auclorem,
ac quis tlle fuerit, quse ejw^ patria, qui paren-
Antequam vero ad hunc librura raore nostro
les, quorum falsis retigionibus primum imbutus examinandum veniamus, operae pretium est in-
fuit. vestigare quis hic ipse illius auctor fuerit. Primo
Constat sane, ac comraunia omnium, nemine itaque quatuor, nullo adhuc reclamante, feruntur

hactcnus refragante, sententia fuit Tertullianum haec ejus nomina : Quintus, Septimius, tlorens,

hujus Apologetici libri verum genuinumque esse Tertullianus. Nerainem vero movere debet haec

auctorem. Si quis lamen certa hujusce opinionis toi nominum turba. Nara plures totidem appellati

argumenta sibi proferri desiderat, abunde ei sa- sunt,ut ab aliis suae gentis, ac familiae hominibus,
discernerentur. Primum autem erat prsenomen,
tisfacere haud difficile est. Nara praeter complures
manuscriptos remotioris et propioris statis co- D quo is, cui imponebatur, ab omnibus suis fratri-
dices, in quihus hic ipse liber Tertulliani nomine busdistingui posset. Etenim praenomina, sicuti
inscribitur, Eusebius, cujus hac in re fides nulli Varro nos monuit, sunt « instituta adusumsingu-
suspecta esse debet, post transcripta quaedam hu- laria,quibus discernerentur nomina gentilitia, ut
jusce libri verba, ibidem adjecit : Tatjta Tep- a numero Prima, Secunda, Tertia, Quarta.in viris,

xuXXtavo; tou; 'Pujjjtatojv v(5[jlous TjxptSojxto; ut Quintus, Sextus, Decimus sic ab aliis rebus, ;
,

dvr,p, Ta T» aXXa evSo^o;, xat twv (ji.iXtJTa Itv.

cum essent duo Terentii aut plures, discernendi

'PcofJir;!; XajJiTtptov, ev zt^ •^orj.viv.fs-^ (jtlv auTcjj zt^

causa ut aiiquid singulare haberent, nctabant, ut
'Pco[Jia(coT ocovri, (leTaSXrjeeiinfi 8e xat Itci tt,v 'EXXa- ab eo qui mane natus diceretur, ut esset Manius,
5a YXcocTcrav uTrep XptiTtavwv d-TToXoYt? (Euseb. lib. qui luce Lucius, qui post patris mortem, Posthu-

II, Eccles. hist. cap. 2, p. 'i\). Quae quidom Rufinus muB » (Varr. lib. ii, de ling. Latin. pag. -126).
sic Latine interpretatus est : Usec Terlullianus vir Nomen vero erat gentilitium, sive a gente de-
el legumet inslitutionum Romanorumperitissimus,et sumptum, ex qua suam aliquis ducebat originem.
 :

803 IN APOLOGETICUM D. LE NOUnRY DIRSERTATIO. 806

Cognomcn porro, quod plures ab agnomine non A Garthagine igitur haud dubie natus est, patrc,
distinguuiil, datumest, ulcura in una familla plu- ut ait Hieronymus, ccnturione proconsulari vel :

res ejuadem erant nominis, unuriquisquo ex ijua sicut in Eusebii Chronico lcgimus ille cen- :

natus fuisset, dignosceretur. At quidam tamen turionis proconsnlaris filius fuit. At non ma;^no
opinantur agnomen ideo dictum, quod tribus jara quidem in honore erant proconsulis ccnturiones et
memorati.s uccesserit vol ob prteolarura aiiquod milites ; utpote qui iilius apparitores, vilia mini-
animi vitium vel corporia nacvura, vel aliam si- steria obire consueverant (Hieronym. Catal. scripl.

milera ob causam. Sed de his plura Sigonius, Eccl. cap. 53. p. 115; Chron. Euscb., ad ann.
Onuphrius Panvinus, et alii (Sigon. de nomin. Christ. 208).
Roman. cap. 5 Onuphr. de nomin. Rom. § 13
: Ab boc autem patre buo Tertullianus, et aiiia
et IG). nunc incognitis parentibus suis ethnicis ortus,
TertuUiani itaque prncnonera fuit Quintus, haud nefandas iliorum superstitiones cum lacte suxit,

dubie quia quinto inter fratres suos ordino natus palamque postea professus est. Nam ubi de vcris

erat. Nomen Seplimius, uti ipse hissignilicat verbis, Christianorum dogmatibus disputat, eosdem cthni-
quibus librura de Virginibus velandis, sio absolvit cos sic alfatur H%c « et oos risimus aliquando
:
;

« Ilfflc cum bona pace legentibus, veritatem con- dc vestris fuimus: fiunt, non nascuntur Christiani »
J3
auetadini praiponentibus, pax et gratia a Domino (TerluUian. Apologel. cap. 18). Suam vcro, qua
nostro Josu redundet cum Septimio Tertulliano, tunc laborabat, caecitatem, ac veri Dei ignorantiam,
cujus hoc opusculura est. » (Tertull. lib. de Vircj. his verbis alio in libro depiorut : a Pcenitentiam,
veland. cap. 17). Nomen autem illud Septimii ha- hoc genus hominum, quod et ipsi retro fuimus,

buit, quia ortus est ex Snptimia gente. Quia voro

Cffici, sine Durnini lumine, natura tenus norant^
plures eranthujus familia) viri, additum ei cogno- pussionem animi quaiudam esse, quae veniat de
mon Florens TertuUianus, nisi probetur a cogno- offensa sententiai prioris (Init. lib. de Pccnitent.
mine distingui illud agnomen, quod ipui aliquam cap. 1).

peouliarcm, uti annotavimus, ob causam sit adjc- Tum ergo, quemadmodum eruditi viri observa-
ctum. verunt, veri Dei et Christianaj religionis lumine
privatus, proJanis spectaculis delectabatur. De his
Cajterum, tamctsi quatuor ipsi fuerint nomina,
enim alicubi dixit: » Malo non implere, quam
8olo nihilominus Terlulliani nomine ab Euscbio,
meminisse » {De Speclac. cap. 19). Quin etiam non
uti jam vidimus, atque ab Ilinronymo, et aliis,
eine animi doiore conntetur se in turpia carnis
quemadmodum infra nec semel animadvertemiis,
vitia esse prolapsura : « Ego enim, inquiebat, scio
appellalur. Atquo eo etiam solo Apologcticus ejus n
liber in manuscriptis nostris codicibus inscriptus
me neque alia carne adulteria commisisse, ne-
que tunc (legendum, nunc) alia carne ad conti-
est.
nentiam eniti. » [De liesurrect. carn. cap. 59). Nec
Qua autom in provincia ct urbe natus sit, nos
minus aperte declarat se aliorum peccatorum
docet '3'2C Hicronymus hiscc verbis Terlullia- :

suorum pronituisse « Tu peccator mei similis, :

nus... provincicV Africx, civitatis Carthaginensis
imo mo minor. Ego enim prajstantiam in delictis
(Hicronym. Calal. Scriptor. eccles. cap. 53, pag.
1<5). Ouamnbrem Euscbiano dicitur
in chronico
meam agnosco » [De Pcenitent. cap. ij. Ac rursus
Terlulliainis Afer [Chron. Euseb, ab anna. Christ.
postea : « Peocator omnium notarura cum 6im,nec
208) ab Optato autem Tertullianus Carthagincnsis
:
ulli rei 727 iiisi poenitentia; natus, non facile

(Optat. lib. de schism. Donatist. pag. 8). Sed quid

posaum super ea re tacere » [De Ptrnitent. cap
1,
12). At nulli procul dubio niirum Tidebilur, si
testibusopus eet pluribus, cum ipsemet TortuIIia-
nuB patriam siiam his, quaa in illo, de quo agitur,
ethnicus homo, qui deos adulteros, et adulteris
pejoros adorabat, eorum exompla, sicut Chaereas
Apologetico legimua, verbis indicet? Infantcs « pe-
nc8 Africam Saturno immolabantur palam usque
apud Terentium {Eunurh. aot. III, gcen. 5, v. 43)
ad proconBulatum Tilierii
sequi voluerit. Sod quanta; ha^c crimina Tertul-
tcsto militia
liano olim etnico voluptati, tantu ipsi Cbristianam
jpatria} noslra^ q\m idipsum munus illi procon- D
functa est
postea religionem prolitenti, uti ex ejus libris,
jeuli » Tcrtullian. Apoloqcl. cap. 9^. At
atquo hoc prffisertim Apologetico, patet, horrori
insuper se Carthagine nalum fuisvso teatiiicatur
fuerunt.
dio in libro, quom Carthagineusibus obtulit.
1'blivionisenim vitium ibi eis ideo oxprobrat, quod
ARTICULUS III.
Hsi arieto olim in bellis usu fuissent : « Cum ta-
non, inquit, nltimarent lompora patria;, et aries
Quihus riitfonidus Tcrlullianus ad Christianam re-
ligiotieni adduclus, et iiuando cam profetsus cst.
am Romanus in muros quondam suos auderet,
'bstu[merc illico Carthaginonses, ut novum oxtra- Quibus TertuIIianus ralionibus ad Chrisli fidera
loum in^onium » (Idem lib de Pallio, cap. i). amplexandam impulsus sit, si quis poslulat, is a
^onno autom indo rolligi potest his vorbis non Georgio Ambianensi Capucino audict trcs illas
uinus claro suiim, quam illorum quos ulioquitur, fuisse Christiauorum inuoceniiam, excclieatiam
:

uUriam ab illo designarl ? sacra; Scriptura\ ac miram ourumdem Ghristia-

 :

807 TERTULLIANI OPEFIUM PARS I. — SEIIIES I, APOLOGETIGA. 808

norum in daemones potestatem (Georg. vind. ^ enim luminibus ha;c vcritas fulgebat, ut ab omni-
Tcrlull. part. ii, qujBst. 1 et 2). Verum hffic bus voluntaria obstinalione non obcfficatis, stalim
ipsa,quantumvis vdlidii, rationum momenta ille suscipcrotur. Sed audias vclim illum hac cnar-
eadem, qua astruxerat, rnanu deslruit. Nam con- rantem : « Tcstimonium ignorantia? cst, quaj ini-
tinonter abjunxit ethnicns Juil.-Eosque, qualcs uti- quitatem dum excusat, condemnat ; cum omnes
quo erant Ulpianus, et Suetonius, Josephus et qui retro odcrant, quia ignorabant quale sit quod
Philo, aliosque doctissimos viros, hisce rationihus oderant, simul desinunt ignorarc,
cessant et
non minus atlento, quum Tcrtullianus, aninio odisse. Ex his fiunt Christiani, utique de com-
ponderatis, noii potuisse ud Christianre religionis perto. et incipiunt odisse qund fuerant, et profi-
prolcssionem adduci. Quamobrem putat Tertul- teri quod oderant » (Ihid. cap. 1). At certe si tot

lianum nutantem adhuc, ac fluctuantem, aliqua gentiles, fatenle ipsomet Tertulliano,his omnibus,
singulari divinaque visione impulsum, GhrislianoG aut singulis rat-onibus facti sunt Ghristiani :

religioni suum dedisse nomen Sed undenam, . quanto magis ille cui adeo comperta fuit falsitas
quoeso, Georgius didicit a memoratis ab eo cum religionis ethnicorum et Christian* veritas. Ad
gentilibus tum Juda;!s illas Christiana? rcligionis illam igilur rejiciendam, e{ hanc amplexandam
probationes tanta quanta a Tertulliano animi at- opus non habuit ea, quam Georgius finxit, divina
tentione, eequitate, sinceritate expensas et pondc-
B visione.
ratas? Unde ctiam accepit TcrtuUianum illa sin- Quando autcm Christianae religioni noraen dede-
gulari visione fuisse donatum, qua privatus, aliis rit, non ita facilc dixeris. Opinatus est enim Pa-
quantumlibet validissimis rationibus, ad Ghristia- melius librum de Pallio publicani in lucem ab illo
nam religionem adduci nunquam potuisset? Sic- ctnissura anno Christi 195, et statira ac ille Chri-
cine ergo Christiano religiosoque homini licet stiana religione initiatus fuit. Scd falsa est hu.jus
raera eaque levissima conjectura eorum vim et scriptoris opinio in assignanda hnjus libri a;tate,
robur infirmare arguraentorum, quibus Christianoe quem longe postea, nimirum post ipsius a catho-
religionis veritas, ut infra ostendemus, invictis- licae Ecclesia dcfectionem, et circa annum 211
sime demonstratur? Sed doctus ille vir animum scriptum nunc peritiores existimant.
haud dubie non satis advertcrat ad ea Tertulliani
Alio igitur modo investigandum est susceplaj
in Apologetico de Martyrum patientia vcrba « Quis :

ab hujus professionis initium. Discimus auteui

illo
non contemplatione ejus concutitur ad requircn-
ex Hieronymo editam ab eo de conjugii molestiis
dura quid intus in re sit?Quis non, ubi requisivit,
commentationem : Cum adfiuc esset adolescens
acceJit? Ubi accessit, mori exoptat » (Tertullian.
Hieronym. lib. i, adv. Jovin. pag. 157). Quamvis
Apologet. cap. 50)? Et rursus ille alteri libro sic C autera eura juvenili aetate lusisse in hac materia
tinera iraponit quisque tantam tolerantiam spe-
: «
dixerit; Eustochium tamen virginem ad hunc, si-
ctans, ut aliquo scrupulo percussus, ct inquirere
cut et alios Cypriani, Damasi, atque Ambrosii
accenditur quid sit in causa, et ubi cognoverit
libros legendos adhortatur : « Et nunc, inquit, ea-
veritatem, et ipse statim sequitur » {Ad Scapul.
dem admoneo, ut si tibi placct scire quot molestiis
cap. ultira.). At si quilibet gentilis, nec omnino
virgo libera, quot uxor adstricta sit, legas Tertul-
pertinax, nec iniquus rerum asstiraator, sic agnita
lianum ad amicum philosophum. » (Idem, epist.
Christianaj religionis veritate, eam amplexatus est,
18, ad Eiislock. p. 37). Sed in dubium haud im-
quanto magis Tertullianus, qui alios anirai sagaci-
merito vocari potest utrum hic liber, cujus jam a
tate et aequitate longe superabat ?
longo tempore jacturam fecimus, a Tertulliano
Quid vero, quod ille maxime Christianorum in ethniro aut Christiano fuerit compositus. Verum
'3'28 dffimones potestatis oculatus testis fuit, ant cui, inquict aliquis, verisimile videbitur Hierony-
saltem de illa ita persuasus, ut ethnicos ad pericu- mum Ghristianoe virgini auctorem suasoremque
ium illius coram omnibus faciendum provocet, ac hunc esse voluisse, ut sicut Cypriani, Damasi et
nisi dajmones ab illis adjurati, se deos non esse 7^9 Ambrosii libros pervoiutaret, si quid vidis-
fateantur, horuraco Christianorum velit Fundi D spt in illo contra statas ChriFtianas religionis leges?
sanguinem? At, « quid isto, inquit, opere mani- Quomodo autom Tertullianus hujusmodi librum
festius, quid hac probatione (idelius? Simplicitas conficere potuit, nisi iisdem legibus abunde fue-
veritatis in medio est » (Idem, Apologet. cap. 231. rit institutus? Atqui nullus, illo ipso teste, Chri-
Exploratam igitur habuit hujus rationis ct expc- slianam religionem ejusque leges agnovit, quin
rientiee vim, cui a nemine nisi falsis prsejudiciis illam confestim volucrit profiteri. Praeterea Hie-
pcnitus obcaecato, resisti posse arbitrabatur. ronymus hffic adhuc de illo memoriae mandavit
Nec minus perspecta ipsi fuit Scripturae sacrfB « Hic usque ad mediam aetatera presbyter Eccle-
auctoritas, quam, inquil, « qui adierit, inveniet siae » (Idem, Gatalog. script. eccl. cap 53, p. H5),
Deum ;
qni etiam studuorit intelligere, cogetur et videlicet catholicae permansit, et idcirco antequam
credere » {Ibid. cap. 18). Nonne ergo et ille ibi Montani hfcresi infectus fuisset. Tum vero ille
Deum invenit, et falsos agnovit gentilium deos, ibidem adjecit: Fertur vivisse usque ad deci^epitam
ac verara esse Christianam religionom ? Tantis aelatem, ad annura scilicet oclogesimum, aut si
809 IN APOLOGRTICUM D. LE NOURRY DISSERTATIO. 810

velis, nonngesimnm. Orthodoxu.s igitur prosbyter A catholicorum opinio. Ab illo enim editos suBpican-
permansit ad annum acUilissua; circitcr quadrage- tur tam ingravescente quam florente
ipsius, ac
ijirnuni. At nec tunc priinuin quidcm, nec statim vivida uxoris aetate. Quamobrem putant in iis

post emissam Christianae religionis professionem, conditas, illius quasi testamenti tabulas. Sed noa
ad hunc sacruin ordinem ovectus videtur. Krgo aliud opinionis su» argumenturn proferunt, nisi
juvenili in astate ox cthnico Christianus lactus vi- haec Tertulliani verba, quaj prioris libri initio ita le-
detur. Ouanti autciu in tota hac argumenlatione gunlur : « Nam sfficularibus satagentes sumus, et
sil ponderie, periti quique pronuntient. utrique nostrum consultum vulumus. Si talibus
oniinamus, cur uon magis de divinis atquc coeles-
ARTIGULUS IV.
tibus posteritati nostrae prospicere debeamus, et
De Tertullinni coujugw, el summo continentim
amore : de ejun ancerdolio ; ulrum preafnjler fa-
logaturn quodammodo prielegare admonitionera el
ctus, mariforum more cum uxore vixerit, nec demonstrationem eorum, quae ex bonis immorlali-
sacria ordinihus initiatos itistinxerit a lairis : bus, et de ha;reditate ccelorura deputatur ? » {Ibid.,
quodnam /uorit illius videndi r/enus, quam asjieris
cap. 1.) Sed quia in codice Agobardi, uti nos mo-
morihus quomodo el quando in Monlanistan.m
:

net Rigaltius, bis legitur lalihus, id c.orrectum

hxresim prolapsus, ac quo xtatis sux et Christi
anno longiorem vilam fviierit. voluit, ac legendum: Talibus tabulas ordinamus;
j^
et inde colligit hos libros testamenti instar a
Uxorem cerle Tertullianus habuit, eamqueChri-
Tertulliano, a;tate jam plurimum provecto, com-
stianam, uli ex duobus, quos ad iilam scripsit,
positos. (Uigalt. not. 1 in hunc libr.)
libris evidentissimo demonstratur. At nostra? feta-
tis scriptorcs in conlrovprsiHm vocant utrum ille Sed tametsi res itu esset, numquid testamenta
adhuo gentilis, aut Christianus illam gentilem aut nunquarn, nisi ingravescente jam aetate, ab homi-
Christianam duxerit. Nam mos quidem, ul ipse nibus facta obsigiiataque sunt? Numquid nemo
Tertuilianus lestatur, Christianis tnnc erat, ut prudons homo, ac praesertim Christianus, etsi flo-
Inirent ethnicnriim mulicrum connubia, nullum- rente adhuc actate, de morte semper incerta et

que in illius aliorumve scriptis exstat vostigium, testamento suo conscribendo cogitavit? At certe
quo deprehendi possit utruin ille, ducta jam uxore, Tertullianus eo potiori jure de illo condendo qua-
ad Christi castra convolaverit. Verum si ex iis lil)et .Etate sua cogitare debuit, quod tunc sae-
qu.TR paulo onte diximus, infcrri possit ab illo vientibus in Christianos ethnicis, nescire non
adhuc juvene in leges Christi juratum, nonne et poterat vitam suam quotidie periclitari. Nonne
hinc quoque concludi potest ductam ab eo postea etiara ille, tanto tanique singulari, uti diximus,
uxorem ? Ubi enim Christianus fartus cst, majori continentiae castitatisque amore semper incensus,
p
observandaB Christianac logis studio semper flagra- poluit quolibet vitie suae tempore uxorem suara ad
vit, quain ut ipsc Christianus aliam in matrimo- eam, si unquam vidua foret, conservandam adhor-
nium, nisi Christianam acciperet. Et vero in ci- tari > Ad haec vero si illa, cum Terlullianus eden-

tatis ad uxorem libris ei persuadere conatur, ut si dis his libris operam dabat, adhuc erat, ut aiunt,

ipse prinr ex hac vita aut permaneat

migraverit, vivida, numquid ex rict:i quoruradam illius ver-

in viduitatis statu, aut Christiano nubat viro, si borum signilicatione concludi potest illum senera
velit sncundis nuptiis illigari. Nonno autem vero fuisse aut decrepitum ? Neque audiendi sunt, qui

pporsus simile est, illiim paruissc legibus. quas objiciunt plura in his libris occurrere, quibus

uxori sum prffiscripsit ? Scd hasco conjecturas alio- Tertullianus suum in Montanistas jum propensum
rum judicio permittimus. animum patefacit. Numquid enim quia uxorem

Cum sua porro uxore Tertullianus, solito conju- suam ad continentiam adbortatur ? At nonne ipse
gum more, haud dubie vivebat, qiiando illi libros eliam Paulus apostolus Christianos ad eamdem
proxime laudatns direxit. Eam quippe, si ipse prior virtutem cohorlatus est? Sed nobis sufticit quod
moriatur, ad continontiam in vidiiitate scrvandam concedant Tertullianum cum hos ad uxorem scri-
sio cohortatur : « Et quod in malrimonio, inquit, bebat libros, nondum in Montanistarum lapsum
non valuiinus, in vidiiitatc seclemur. Amplec- fuisse errorem. Ad mediam enim usque ffitatem,

tenda occasio est, quie adimit, 730 quod ne- uti Ilieronymus a nobis citatus testificatur, pre-

CBfsitas impcrabat » (Tortull. lib. i ad Vxor. cap. sbytcr catholica; Ecclesia? fuit. Ergo longe ante
enim hmc ad illnm fecit verba, si a
7.) Oiiorsiiin senectulem suara libros illos composuerat.
consueto matrimnnii usu ipse uxorque ejus sibi At quemadmodum de Tertulliani conjugio con-
Bemper tcmporavisscnt ? Nomo tamcn ost, qui stat, sane extra dubium esse videtur illum
ita
Inde non inlclligat quanto Tortullianus conti- sacro prcsbylcratus ordine fuisso inauguratum.
nentim caslitutisque studio innammatus soinper Etenim Hieronymu:*, lHt ot libri de Praidestina-
fuerit. torum haeresi auctor illum EcclesifR presbyterum
Minus autom miruni omnibus vidori deberet. haud dubitanter appellent (Hieronym. Catal.script.
quod illo uxorcm suam ad continenliam his in Eccl. cap. 53, pug. iin; Pmdestin. cap. 26,
librifl adhortetur, si vera sit do tompore, quo pag. 28). Quaniobrcm Alixius memoratae Rigallii,
cripti sunt quorumdam cum heterodoxorum.tum de libris a Terlulliuno jam «late conlecto ad uio-

Patrol. I. 96
 :

811 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES 1, APOLOGETICA. 812

rem scriptis, opinioni eo lubentius subscripsit. A 'oquitur « Est hodie soror 732 apud nos re.
:

quod inde confici posse putabat eumdem Tertul- velationum charismata sortita, quas in ecclesia
lianum, postquaia presbyler factus est, cum uxore inter dominica solemnia per ecstasin in spiritu
sua soiito vixissc more maritali Sod ha3C senten- patitur... Post transacta solemnia, dimissa plebe,
tia et ruinoso prorsus, uli adnotavimus, funda- quo usu solet nobis rcnuntiare quae viderit. «
mento, ac falsis CalviniancE haereseos praejudiciis (Tortull. lib. De Anim. cap. 9.) At certe ibi ille
innixa est. Et certo quo majori contineotiae studio sese a plebe, seu omni laicorum grege secernit.
TertuUianus, ut saepius diximus, ardebat, eo mi-
Privatam autem solitariamque egit vitam ac
nus probabile est illum, postquam presbyteratus
rejecta communi omnium veste, sumptoque philo-
ordini ascriptus fuit, non stetisse in alioruiu La-
sophorum paliio, se ex publicorum negotiorum
tinro Ecclesias saoerdotum vestigiis, qui sese ab
tumultu subduxisse testificatur. Hasc enim sunt
solila uxorum consuetudinc continebant. Paucissi-
ejus, ficto ejusdem pallii sui nomine.verba: « Ego
mos siquidein atque ad summum duos vel tres
nihil foro, nihil campo, nihil curiae debeo nuUi
invenias, qui secus egerint. Nemo autom ulla un-
;

officio advigilo, nulia rostra praeoccupo, nulla

quam ratione ostendet Tertuilianum horum po-
non odoro, cancelloa praetoria observo ; canales
tius, quam iUorum sibi ad imitandum proposuisse r» j i,-
,
D non adoro, subsellia non contundo, lura non ,

exempla. "^

conturbo, causas non elatro, non judico, non

Verum alius nescio quis forsitan, sacrorum or- milito, secessi de populo, in me unicum negotium
dinum oppugnator. a nobis postulabit, cur Ter- mihi est, nisi aliud non cuno, quam ne curem. »
tullianus, si presbyter fuit, sese aliquando in (Idem, De Pall. cap. 5.)
laicorum retulerit numerum. Nam in libro De
Moribus vero tam caslis sanctisque fuit, quam
Oratione « Nos, inquit, vel maxime nuUius loci
:

homines » (Tertull. lib. De Orat. cap. 14). Sed

duris profecto et asperis. Severioris quoque disci-
plinee non solum sectator erat,
acerrimus sed
quamvis hic, sicuti opinantur, esset horum verbo-
etiam ac ultra statos aequitatis limites defensor et
rum sensus, nihil tamen ex eis contra Tertulliani
patronus. Nec parum quidem verisimile videtur
sacerdotium concludi potest. Certum enimvero
non est utrum, quando haec scripsit, tum adhuc in
illum falsa severitatis, quam montanistae prae se
ferebant, specie deceptum in eorum haeresira sese
grege non fuerit laicorum.
dedisse praecipitem. Sed huc ingenita animi duri-
At quidam nobis haud dubie objicient ab illo tia inclinantem traxerunt falsae quarumdam mu-
sublatum fuisse omne laioos inter et clericos
dis- lierum, illius haeresis veneno imbutarum, visiones
crimen, ubi de hunc loquitur in mo- C atque praedictiones. Denique « invidia et contu-
utrisque
dum « Unde episcopi et clerus? Nonne de omni- meliis (•lericorum Romae Ecclesi», ait Hierony-
:

bus?... Sed cum extollimur adversus clerum, mus, ad Montani dogma delapsus, in multis novse
tunc unum omnes sumus, tunc omnes sacerdotes prophetias meminit, specialiter autem adversus
nos Deo et Patri fecit, cum per adaBquationem dis- Ecclesiam. »(Hieronym. Catalog. scripl. eccl. c, 53,
ciplinffl sacerdotalis provocamur, deponimus in- p. 115.)
fulas, et impares sumus. » Ita quidem ille in libro
Primam itaque vitas suae, quae longior procul
De Monogamia (Idem, lib. De Monog. cap. 12).
dubio fuit, partem in Ecclesia catholica, alteram
Simili quoque modo in alia de Exhortalione casti-
miserando sane, nec satis unquam deplorando
tatis : « Differentiam, inquit, inter ordinem et
casu inter Montanistas haereticos transegit. Nam
plebem constituit Ecclesiae auctoritas et honor ;
Bicul pergit idem Hieronymus: « Usque ad mediam
per ordinis consessum sanctificatus adeo ubi ;
aetatem presbyter Ecclesiae permansit. » {Ibid.)
ecclesiastici ordinis non est consessus, et offers,
Addit autem ibidem erudilissimus scriptor illum
et tinguis, et sacerdos es tibi solus. » (Idem, lib.
floruisse potissimum sub Severo principe et Anto-
de Exhort. castit. cap. 7.)
nino Caracalla, atque, uti fertur, pervenisse ad
Verum nemini incompertum est illum dum haec D decrepitam usque aetatem. Si vero peritioribus
Bcriberet, jam animo imbibisse Montanistarum nostri temporis scriptoribus fidem habeamua,
errores, quos ibidem secutus adjecit : « Sed ubi natus fuerat circa annum Ghristi 160, et anno cir-
tres, Ecclesia est, licet laici. » {[bid.) Quamobrem citer 245 mortuus est. Inficias porro nullus ibit,
errantiura more vel sibi non constitit, vel nonien longiorera media parte fuisse vitae illius cursum,
sacerdotis non proprio et strictiori, sed iraproprio cujus postremam partera in propugnandis absur-
et latiori accepit significatu, quemadmodum non dis haereticorum erroribus consumendo, et sibi
serael suraitur ab Joanne his, ad quae alludere vi- ipsi et aliis quampluribus nocuit. Quamobrem
detur verbis Fecit nos regnum et sacerdotes Deo et
: recte jam laudatus a nobis Hieronyraus « In :

Patri suo {Apoc. i, 6). Atque iterum postea Tertulliano, inquit, iaudaraus ingenium, damna-
Fecisti nos Deo nostro regnum. et sacerdotes {Ibid. mua haeresim. » (Idem, lib. iii, Apolog. adv. Rufin.
cap. v, 10). Ipse enimvero idem TertuIIianus, pag. 463.) At deillius ingenio paulo uberius agen-
tametsi tunc Montani sectator, alio in libro sic dum est.
 :

813 IN APOLOGETICUM D. LB NOURRY DISSERTATIO. 814

AriTiGULUs V. A et Rufinum, jam a nobis citatos, aliosque corapln-
res, ab Ilieronymo appeilatur vir erufiilitsimus
De lerlulliani imjcnio et mulliptici eruditione
ufrum jurisconsultus fuerit, el idem ac Terlijllia- (liieronym. adv. Figit. pag. 385 et epist. 85 ad
nus : de ejus stylo ac scribcndi modo, et nomiiiis Mag. pag. 650), quo ijuidem nihil est eruditius
celebritate. autem, de quo nunc dispulamus,
et acutius. In ipso
ipsius Apologi,tico, et aliis adversus gentes libellis
Sevfro niorum vivendigue genore Tertullianus
id emicare haud dubitanter affirmat. OperaB igitur
eequebatur 733 innatos impclus ingenii, acu-
prorsus inutilis forelhoc, aicut facileest, illustriura
lissimi quidem et acerrimi, sed non minus aspo-
cujuslibet iRtatis scriptorum testimoniis compro-
ri ac vehemenlis. Quaproptor llieronymo vocatur
acvis et vehcmenlis iiigenii vir (Ilicronym. Catalo().
bari, quod a neinine 734 ignoratur, etipsametau-
ctoris scripta manifestissimura omnibus faciunt.
script. eccl. c. 53, p. 115). Atquiimvis id tacuispet,
durum et impatiens ingenium passim ubique
illius At praetermittere tamen nonpossumus singulare
in ejus lucubrationibus emicat. Quid ergo mirum,
quoddam eruditionis genus, quod his Eusebius
si iile inlra legitimos patientiaj, mansuetudinis ac verbis in Terluiliano laudavit: T£2Toj>.Xiavo; toj<;

moderationis limitcs sese conlincre saepius non P'w[jia(ajv vijxouc T,xp'.?iu/.<]j;, ivTjp xi te iXXa iv-

potuerit? Kt ipse certe tam sincero, quam pceni- ^^^'^'^ ^^' '^'''"' '1'wHii? Xanupwv (Euseb.
l-ti>''("a ^^^'
fi
tenti animo palam confessus est se patientiae vir- iib. II Histor. Eccles. cap. 2, pag. 41), id est, Va-

tuLe non omnino fui.sso praDdituin. His enim suum lesio interprele Terlullianus legum liomanorum
:

do eadcm patientia librum ordilur verbis « Con- :

pentissimus , et inter Latinos scriplores celeberrimus.

fiteor ud Dominum Deum satis tcmere me, si non Valesio longe antea pneiverat Rnfinus eumdem
ctiam imprudenter de patientia componere ausum, pene in modum : Tertullianus vir et legum, inquit,

cui praBsLanda3 idoneus omnino iion sum, ut homo et inslitutionum I\omanarum peritissimus, et inter

nuliius boni, quando oporleat demonsLrationcm nostros scriptores admodum clarus (Ruf. lib. ii Hist.

et commcndationcm alieujus rei adortos, ipsos Eccles. cap. 2). A vero autem longe absunt, qui
prius in adminisLrutione ejus rei deprehendi, et inde includi posse autumant. Tertullianum no-
consLantiam commonendi propriae conversationis struin profeesione suafuisse jurisconsultum, eum-
ancloriLate dirigere, ne dicta facLis deficicnlihus que ipsummet esse Tertylli&nura, qui revera legea
crube.scant. » De Palient. cap. 1.)
(Tertull. lib. publice docult et interpretatus est. Nam uterque
Verum si acriores animi impetus virLute patien- propriis suis nominibus satis distinguitur. Deinde

tias mitigare non semper valuil, ingenio ccrLe pol- vero q-uis nesciat posse aliquem juribus legibusque
lebat x^^
.^^^v quamlibet ^v/.v.iii.«.w
ad ^>^«>....w^» scienliam .v.v,..v. conscquendam
faciie v/v/...^v V, v.v..,v.vA... p Romanorum alfatim imbui, tametsi illorum scien-
aptissimo. Quantum vero omni eruditionis genere ^ tiam nunquam in scholis publicis professus fuerit?
abundaverit, e.\ his conjice Vincentii Lirinensis Non ibi itaque Eusebius Tertulliani professionem
verbis : « Sicut Origenes apud Graecos, ita hic laudat, sed perfectira legum Roraanarum doctri-
apud Latinos noslrorum omnium facile princeps nam atque peritiam.
judicandus est. Quid enim hoc viro doctius ? Quid Par tantaj illius eruditioni non erat elocutio.
in divinis atque humanis rebus exercitatius ? Nom- yEquos autem et idoneos ea de re judicea si desi-
pe omnem philosophiain, ct cunctas philosophorum deras, en tibi praesto est Laotantii, (lui Cicero Chri-
sectas, auctores assecLoresque secLarum, omnesque stianus audit, judicium : « Sepliraius Tertullianus
eorum disciplinas, oinnem historiarum ac studio- fuit omni {,'onere litteraruiu peritus.sed in eioquen-
rum varietatem mira quadam montis capacitatc do parum facilis, et minus comptus, et multum
complexus ost. Ingonio vero nonne tara gravi ac obscurus. » (Lactant. lib. v, lusl. divin. cap. I,
vehemonti cxcelluit, ut nihil sibi pcne ad cxpu- pag. 459.) Neque Lactantium loqui de
dixeris ibi

gnanduui propoKuerit, quod non uutacumino inu- TerLuHiani potius Apologotiro, aliisque librig ad-
perit, aul pondcrc eliserit? Jam porro oralionis versus ethnicos scriptis, quam caeteris ejus operi-
suaj laudes quis c.xsequi valeat? Quaa tanta ncscio bus. Etenim eadera est Hieronvmi de omnibus illius
qua ralionum nccossitato conserLa esl, ut ad con- D commentutionilius sentenlia, quain hisce paucio-
sousuin sui, quos suaderd non poLucrit, impcllal. ribus verbis pronuntiavit « Tertullianus creber :

1'ujus quot pene verba, tot seuLentia) sunl, quot est in eentcntiis, sed difficilis in eloquendo. » (Hie-

I
aensus, tol victoriae. Sciunt hoc Maroiones, Apel- ronym. cpist. 49 ad Paulin. pag. 567.) Nemo
le3, Praxcai, Ilermogoncs, Judaii, Cionliles Gnostici autem csl, qui notata ab ulroque orationis difficilis
ceeterique, quorum illc bUisphsmias multis ac ma- inornatfl), ct obscurioris vitia non statira depre-
gnis voluminum suorum molibus, velut quibusdam hendat.
fulminibus evertit » (Vinccnt. Lirin. Commonitor. Alii vero rcprehendunl inffiquabilera eorum,
L) Sed lantis laudibus illain luuid dubie omnigo- quibus illo utitur, arfiumentorum variotatem. Gra-
nam TortuUiani cruditionciu cumulat, qua in pri- vissimis siquidcm et invictissimis, inquiunt, argu-
I mia libros euoa in Christiancv rcligionis ct ortho- menlationibus plures alias, rapidioris ingenii acu-
doxorum dogmaluiu (lefensiouom scriptos passim mine excogilatas, quandoque int^rmiscet, quae le«
ubiquo consporsit. Quainobrera propler Eusebium vissimi aul nullius planc sunl raoraenli.
 :

815 TEHTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 816

At plerique omnes fatentur
dicendi, sive argumentandi genus, sicubi occurrat,
micandi prorsus sententiarum gravitate, summa-
que aliorum arf^umentorum vi ac pondere, quasi
mira quadam compensatione, ieniri et resarciri.
El vero si Vincentium Lirinensem, non omnino
ineptum judicem, jam a nobis citatum, rursus au-
illud vitiosum sive A oslendimua, esse hujus ApologeUci lihri vcrum ac
genuinum auctorem. At quo tempore eura compo-
Buerit, non una est omnium consensio. Georgius
6nim Arabianensis putat ilium a Tcrtulliano edi-
tum primis Severi imperatoris annis, lioc est, paulo
post annum Christi 193 (Georg. Vind. Teriul., part.
III, § 1, pag. 20), quo ille Romani impcrii habenas

dire velis : « Tanta, inquit, nescio qua rationurn moderari coepit. Suam autem opinionem inde con.
necessitate, oratio ejus coascrta est, ut ad con- firmare conatur, quod exislimet Terlullianum, ubi
sensum quos suadere non potuerit, impellat.
sui dc superstile parricidarum, qui necera iraperato-
Cujus quot pene verba, tot sententirB sunt, quot ribus intulcrant, racematione loquilur, ibi de Per-
sensus, tot victoriae. » Eara sane ob causam ille, tinacis inlerfectoribus fecisse serraonem (Tertul-
Bicuti aiebat Chronici Euscbiani auctor, « omnium lian. Apologetic. cap. 35). Quia vero Albini, qui
Ecclesiarum serraone ceiebratur. » (Euseb. Chron. adversus Severum imperalorera conspiravit, no-
ad aan. Ghrist. 208.) 135 Ecclesiarum autem raen quod in lextu Tertulliani ibidera legitur, huic
dicitnon solura Occidentis, sed etiam Orientis. r» sententiae adversari cernebat, 736 illud intru-
Quidam enim illius libri, ob magnum, quo aesti- sum, atque ex Scapulam huc translatum
libro ad
mabaiitur, pretium, in Grascam linguara, ut paulo esse pronuntiat (Idem lib. ad ScapuL, cap. 2). Sic
antea annotavimus, conversi,ab Grajcis houiinibus itaque difficultatis nodum unius verbi araputatione
non minus avide, quam a Latinis legebanlur. secari voluit. Verum qua, amabo te, ratione PNuIia
Tanti porro Cyprianus eos fecit, ut idcirco Ter- penitus, ac contra omniura raanuscriptorura codi-
tullianum magistrum appellaverit suum, nec diera cum auctorilatem. Everso itaque vanae illius opi-
ullum sine alicujuaex illius libris lectione praeter- nionis fundamento, et ipsa penitus ruat necesse
ire voluerit. Hujus autera tara assidue lectionia est Quin etiara illius falsitas ex mox dicendis adhuc
testis orani fide major nobis est Hieronyraus, qui clarius patebit.
a quo, et quam certo id acceperit, sic enarrat Scaligerautem et Alixius opinati sunt hunc li-
« Vidi ergo quemdam Paulura Concordise, quod op- brum lucem tantum prodiisse post ejusdem Se-
in
pidum Itali» est, senem, quise beati Cypriani jara veri iniperatoris mortem, quae anno Ghristi^ll,
grandis eetatis notarium cum ipse admodum es- menseFebruario accidil. At nullara opinationis suaa
set adolescens; Roinse vidisse diceret, reddunt rationera, nisi quia arbitrantur haec
referreque aliara
sibi solitum, nunquara Cyprianum absque Tertul- Tertulliani verba « Papias leges heri constantis- :

liani lectione unum diem praeleriisse, ac sibi cre- ^ simus principura Severus exclusit, » (Idem, Apo-
bro dicere Da magistrum. Tertullianum videlicet
: loget. cap. 4) non aliter, quam de hoc impcratore
signilicans. » (Hieronyra. Catalog. script. Eccles. jam raortuo posse intelligi. Nuraquid ergo adver
cap. 53, pag. 115.) Quin eliam plane asseverat hoo bium, heri, illum potius mortuura, quam adhuo
ex ipsiraet Cypriani libris testatura satis fieri. Ad viventem significat? Deinde vero ibi Severue glo-
Pammachiura enimvero el Oceanum haec in verba rioso constantissimi principis titulo exornatur. At
scripait « Beatus Cyprianus Tertulliano raagistro
: quoraodo Tertullianus hoc elogio illum decorare
utitur, ut ejus scripta probant cumque eruditi :potuit, nisi antequara publicis edictis diram in
et ardentis viri delectetur ingenio, Montanum cura Christianos excitasset persecutionem ? Atqui eara
eo Maximillaraque non sequitur. » (Idem epist. 42. movisse perhibctur exeunte anno Ghristi secundo
pag. 342.) Nec dubiura sane est quin alii quamplu- supra diicentesimum. Tertullianus igitur hunc li-
rimi, queraadraodura Cyprianus, Tertulliani libros brum ante hunc annum, ac proinde ante hujus im-
pervolutaverint. De illo siquidem hffic rursus ab obitum confecisse dicendus est. Nec mi-
peratoris
Hieronymo litteris mandata legiraus « Multa scri- : nus quidem certo illud probari posset his iliius
psit volumina, quae quia nota sunt pluribus, prae- verbis » Leges adversus Ghristianos nullus Se- :

termittiraus. » (Hieronyra. ibid.) At quomodo illis D verus impressit, » quse in quibusdam hujus Apolo-
adeo nota esse poterant, nisi ea saepe saepius ie- t^e/i« manuscriptis eteditis codicibusleguntur(/ft!rf.
gissent? cap. 5). Quia taraen in aliis editionibus ct septem
GAPUT II. nostris codicibus raanuscriptis scripiura est, nullus
De libri Apologetici setate, guibus directus nuncu- Verus impressit; hffic, de quibus adhuc postea, non
patusijue sit, uirum auctoris Jiomine primum in- ultra oporleat, urgenda duximus.
quam
scriptus, quis illius Utulus, quodve argumentum, Ad suum Tertullianus rf«
Instal vero Alixius :

a quibus in capita diversus, et prxfiMa capiiiim

Prxscriptionibus hpsreticorum librum alludere vide-
summaria quo appiausu susceptns
,
a quo in ,

tur, ubi in Apolugetico contra illos sic dispulat:

Grsecam iinguam conver.ms ac qao stijio con-
scriplus. « Expedite praescribiraus adulteris nostris illam
AUTICULUS PRIMUS. esse regulam veritatis, quae veniat a Christo, trans-
Quo tempore TeriuUianus Apologeticum publicam in missa per comites ipsias, quibus aliquando poste-
lucem emisent. riores diversi coramentatores probabuntur, »
isti

Extra omne dubiura est Tertullianum, uti jara {Ibicl. cap. 47.) At numquid hoc argumeatum
ad-
 817 IN APOLOGETICUM D. LE ^OUllRY DISSERTAT[0. 818
vergug novatores et doctrina} CliristianaR corrupto- A cad. pag. col. 2).Alquo ex hia posterioribns verbis
ros ab ulio adhiberi non potest, nisi ab co, qui aliqui conlici posbe existimant Tertulliani Apolo-
librum de Prxscriptionibus hierelicorum ediderit? yeticum in lucem prodiisse non solum post exstin-
Deinde vero.si ibi ad hune librum collineare voluit, ctas, de quibus ille diBserit,perduelIium reliquias,
curillum clarioribus verbis non indicat, atque iis sed post Plautiani etiam caidem, qui jubente Cara-
utitur, qua: de illo, uti alii putant.tara conliciondo colla, anno Christi 204 aut 205 inlerfectus est.
quam jam com|jo3ito possunt intellij,'i ? Dcnique hujus autera opinionis connrmationcm adduci
In
non constat inter eruditos quo tenrpore Terlullia- quoque potcrant subsequentia ejusdem Sparliani
nu3 hiincde Prxscriptionihus librum publicam emi- de hoc ipso impcratore verba « Multos etiam, ;

serit in lucem. Pcritiores autem critici censenl ab

quasi Clial(i;co3 aut vates de sua Falute consuluis-
eo divulg;itum, cum nondum ab Ecclesia calholica sent, interemit, prsccipue suspeclos unumquemque
defecissct.
idoneum imperio, cum ipse parvulos adhuo filios
Neminem opinamur, illud movebit
porro, uti
haberet, idque dici ab iis vel crederet, vel audiret,
quod Alixius adhuc objectat dosignalam a Tertul-
qui sibi augurabantur imperium : » {Ibid.) nam
liano sibi videri insoiitam eclipsim^quac anno Chri-
TertuUianus eodem citato a nobis capite dixit
8ti210contigit(/iiV/., cap. 20). Quod enim citat
j. , Kadem olficia, in principum scilicet solemnitati
libri Apologetici caput, in eo nulium plane exstat
bus, dependunt, et qui astrologos, et aruspices,
singularis 737 ct insolitoo alicujus eciipsis indi- et augures.et raagos de Caesariscapite consultant.))
ciura, nullaque signiflcatio.
(Terlullian. Apologet. cap. 35.)
Alii ilaque existiraant hunc librum a Tertulliano Negari quidera non potest hancarguraentationem
elucubratum fuisso, oum Severusorbi Romano im- 7 38 non rainimi profecio esse ponderis,8i ethnici
perabut. Non enim illum,
adhuc regnantem,
nisi
proximam imperatorum mortem optantes, magos
nec in Christianos adhuc palam saevientem, con-
aliosque divinandi arte peritos de solius Severi
Btantissimi, uti paulo ante diximus, impcratoris
imperatoris salute semel tantum consuluissent. At
ologio exornasset. Deinde vero ubi de perduellibus,
cerle TertuUianus hancce consultationem saepius
laesae niajestatis reis, ac publicis hostibus postea propositam et repetilam fuisse haud obscure si-
disserit : « Unde, inquit, Cassii, et Nigri, el Al- gnificat.Praeterea si hajc illius de iisdem seditiosis
bini, )) [{Ibid. cap. 35) qui videlicet de sumnia im- factionibus verba : « Sed et nunc... quotidie reve-
perii potestate cum legitimis imperatoribus decer-
lanlur, » attentiori animo expendamus, nonne
taverant. At post occisum mense Maio anni 195
inde colligi recle-potest, de illis sermonem ab illo
Pertinaccm imporatorem,
f C. jTuauciuiius
Poscennius Nieer
i>i{,er r j u »• j j
tanquam nondum
. i-
•
,
fieri, penilus exatinctis, sed ad
purpuram et impcrium in Pannonia assumpsi *'
summum caputque
capu araplius altollere non
sopitis,
pitis,
ejusque in partes transiit Cassius Clemens. Niger
audentibus? Nondum ergo Severus habuisse vide-
vero victus a Severo, ac profligatis tertio pra;lio batur aperlas cum Plautione Bimultales. Atqui
illius copiis,fuga saluti supe consulere frustra co-
Plautianus filiam suam Plaulillam Caracalla; ejus-
natus ost. Ab iis enim, qui fugientem insequoban-
dem Severi filin in matrimonium anno 204 collo-
tur, occisus fuit sub finera anni 194, vel 195 ini-
cavit. Anno autem subsequenti ille, teste Hero-
lium . Post Severus
Albino, quera falsis
hffic
diano, manifostara Caracallae, genori sui, qui tum
blanditiis.no hoslium suorum numorus augoretur,
uxorcm suam odcrat.audaciam furoremqne veritus,
dcceperat,bellum intulit. Coramisso tandcni prope
in ojus imperium insidiis invadcre molitus est
Lugdunum proelio, Albinus initio anni 197 Iructus
(Herodian. lib. iii in Vita Severi pan.244 et seqq.).
ao fusua, niorlem sibi conscivisse perhibetur.
Sod his retectis Caracalla illum, preeaente Severo
Neque tamen tunc orcnino linitum est civile bel- patre suo, jussit pccidi. Ante hunc igilur annum
lum. Suporfuerunt otenim hnjus factionis fautores,
Tertulliani'/l/)o/oyf/jVw.s sed non mullo prius scri-
dequibus ibidem Tertullianus noster « Sed Quorsum enim Plautiani potius.
:
et ptus videtur.
qui nunc solestarum, ait, partium socii ac plau- quam Albini ot aliorum perduellium nomini pe-
Bores quotidie revelantur, post vindcraiara
race- ^ percisset ? Post annum itaque 197, quo Albinus
matio suporstcs. . [Ihid. cap. 38.) At hiec
clarius violentas sibi manus ultulit, et ante annum 204
ab ;Elio Spartiano hunc in modum explicantur
: aut 205, quo Plautianus nccatus est, hunc Tertul-
« Multi sane post Albinum, fidem ei eervanlos,
lianus librum confecit.
boUo a Sevoro superati sunt Spartian. in
Vilu Probahile tamen quibusdam videtur eum a Ter-
S(7cm pag. 323, col. 1). Ultus est igitur graviler tulliuno profectum anno posteriore, quo Antonini
Albinanum defectionem inlerfoctis plurimis, ge-
;
CunicallM)decennalia Cajfariani imperii celebrata
nore quoqiio ejus exstincto, iratus populo
et sena- Hunl, atque ignis porseciitioni.'', in Christianos
toribus, Romani venit. » Tuuc deinde
post me- concitatae, ardentius fiagrabat. Nam de iis Tertul-
morola varia Sevcri itinera illud adjocit « Inter :
liunus in hoc Apologelico saepius disputavil^cap.^).
hiKo Pcscounianas roliquias.
Plautiuno auctoro, Deinde voro plures quidem ab uliis imperaloribus
persequobatur, ita ut nonnullos eliam ox amicis momorat, sed nullam a
in Christianos legcs lalas
suis, quasi vitaj suaa insidialores
appotoret. » {Ibid. Severo. Noquo ergo Tertulliauus aalc promulgata
819 TEHTULLIAiM OPERUM PARS L — SEIIIES I, APOLOGETIGA. 820

hujus in eos edicta hunc Apologeticum librum di- \ Ea porro sunt rationum momenta quibus di-
vulgavit ? versBB de hujus libri aetate opiniones inniluntur»
At quamvis hoc in iil)ro
ille adversus cthnicos, At iis sodulo expensis, si hnsc posterior aliis prae-
qui principum solemnia non minus nefario, quam ponenda tibi videatur, fatendum est hunc librum
superstioso ritu agebant acerrime invehatur,
,
vulgatum fuisse post excitatam ab eodem Severo
non de Caracallae tamen potius, quam Severi adversus Christianos persecutionem, non quidem
aliorumque principum solemnitatibus disserit. Ad anno 197 aut 198, ut quidam frustra opinantur,
Christianorum autem porsecutiones et leges in sed anno 202, quo idem Severus leges in eos re-
eosiscriptas quod spectat, facile concedimus Se- vera condidit, et decimum, ut ait Eusebius, im-
verum imperii sui iniiio iis revera favisse. Ipse perii sui annum agebat (Euseb. lib. vi, Eccles.Hist.

siquidem Terfullianus testis est hujusce favoris, cap. 2, pag. 101 et seqq.).
cujus hanc reddidit rationem < Ipse etiam, in- :
Al si quis judicet non satis valida esse hujus
quit (Tertull. lib. ad Scapul. cap. 4). Severus, opinionis firmamenta, is certe non diffitebitur ex
pater Antonini, Christianorum memor fuit. Nam his, quae paulo ante adnotabamus, recte profecto
et Proculum Christianum, qui Torpacion cogno- colligi posse hunc TertuUiani Jibrum in lucem ab
rainabatur. Euhodiee procuratorem, qui eum per „ illo emissum fuisse aliqjo post Albini necem teui-

olcum aliquando curaverat, requisivit, et in pala- pore, id est, post 197, quemadmodum observavi-
lio suo habuit usque ad mortem ejus, quem et mus, Chrisli annum. Quoniam vero l'ertullianus
Antoninus optime noverat, lacte Christiano edu- ibidem significat repressos fuisse majorea factionis
catus. Fatemur quoque nullam in Apologelico
» illius impetus, ac quasdam tantum superfuisse

fieri legis ab eodem Severo in Christianos sancitse illarum reliquias, inde sane concludendum est,
mentionem. hujus libri aetatem anno 199 aut polius 200 consi-

Verum non inde certo concludi posse putamus

gnandam videri.

illum editum fuisse postquam Caraccclla,anno 211, Urgebit tandem aliquis tunc Tertullianum, ut
saepius dictum est, non attigisse quadragesimum
solus -imperare ccepisset, atque elhnici, eo jam
regnante, ia 739 Chriatianos omnes crudelissime
quintum aetatis suffi annum. Atqui summa erudi-
tio, quae mirura in modum et passim ubique in
furebant ac bacehabantur Tantus quippe erat
.

hoc illius Apologetico refulget, provectiorem aeta-

ethnicorum in eos furor, ut is solus ac vanus ve-
terum legum preetextus ipsis ad quoslibet nun- tem desiderare videtur, imo vero supernuin, uti

quam non excruciandos sufTecerit. Neque id a alii respondent, 740 divini luminis et gratiae

auxilium. Praelerea Tertellianus tam excellenti ac

nobis temere fingitur. Eosdem enimvero gentiles
TertuUianus noster his compellat verbis « Quo- :
C perspicaci ingenio praeditus erat, ut quadragesimo

ties in Christianos desasvitis, partim animis pro-

aetatis suaeanno hac ipsa, aliaque majori erudi-
tione imbui, et ea totum hunc librum complere
priis,partim legibus obtemperantesIQuoties etiam,
praeteritis vobis, suo jure nos inimicum vulgus in-
haud difficiliter potuerit.
vadit lapidibus et incendiis ! Ipsis Bacchanalium
ARTICULUS II.
furiis nec mortuis pareunt Christianis, quin illos

de requie sepulturae, de asylo quodam mortis jara Quibusnam antistitibus et prxsidibus hunc Tertullia'
nus Apologelicum librum nuncupaverit.
alios, jam nec totos, avellant, dissecent, distra-
hant. » (Tertullian. Apologet. cap. 36, pag. 459.) Quanto apertius clariusque Tertullianus ipso
Paulo autem prius ille dixerat « Nec ulli magis : Apologelici initio prodidit illum a se directum
depopulatores Chri8tianorum,quam vulgus,»(/(/gm « Romani imperii antistitibus in aperto et edito,
cap. 35, pag. 451) caecum nempe et vesanum, in ipso fere vertice civitatis praesidentibus. » (Ter-
quod sua procul dubia rabie, ac ingenito quasi tullian. Apologet. cap. 1, pag. 257) tanto majori
furore,'nulIo autem legum prcescripto ad vexandoa aniraorum contentione inter eruditos disputatur
necandosque Christianos fercbatur. Huc accedit, quinam cujusve civitatis fuerint illi praesides.
quod othnici in eos refundebant publicarum om- D Apud plurimos quidem opinio jamdudura invaiue-
nium calamitatum causam. Ubi igitur aliqua acci- rat his verbis Romanum senatum significari aliis ;

disset, tum confestim, teste adhuc Tertulliano, tamen postea visum est designari praesides Cartha-
conclamabant : Christianos ad leonem {Ibid.cap.iO). ginis ; aliis demum quotquot toto Romano in im-
Audire tamen nobis videmur aliquem,qui adhuc perio praesides erant.
instabit haec aliaque plura in hoc Apologeiico non Primae autem opinionis fautores nituntur his
potuisse ab Auctore nostro describi, quamdiu Se" ipsis.quae civitavimu.'3,Tertulliani verbis.Non aliam
verus imperator favit Christianis,neo ullam adver- enimvero urbem nisi Roman indicari arbitrantur.

sus eos legem dederat. Verum si nullius legis ab Et certe quis alius, inquiunt, esse potest ille aper-

60 Auctor noster meminit, id alii de industria

latae tus et editus civitatis vertex, nisi Romanorura
factum esse opinantur, ne magis irritaret viventis Gapitolium, quod Tertullianus periphrasi potius,
tunc imperatoris animum,sed facilius adsaniorem quam suo nomine appellandum censuit? Nonne
metttem illum revocare nosset. etiam in hujus seatentiaeconfirmationemilludpro-
 821 IN APOLOGETICUM D. LE NOURHY DISSKRTATIO. 823

fcrri polerit, quod de solis eclipsi, quae Christo A latis praesidentes (Idem, Apologel. cap. lO, pag.
morienlo contigit, scripturn ab illo lcgimus »Eura
: 259).Rursus vero alibi In ista, inquit, cicilate ia
:

mundi casum rclatum in arcnnis vcstris babetis?» qua suum elucubrabat Apologelicum. Atqui Roma
cap. 21.) Qu;enam etenira illa sunt, nisi
(Ibib. non civitas, sed urbs, atque eo solo Urbis nomine
Ilomanorum arcana, sive archiva et chartophyla- per antonomasiam appellari solebat. Nonne enina
cia, inquibus acta publica recondebantur ? Nam hffic ipsamet sunt ejus verba : « Liberum con-
ibi illenarrat Pilatum Tiberio impcralori nuntia- sules senatus auctoritate, non modo Urbe, sed
visso non solum hanc eclipsim, eed ea etiam universa Italia eliminaverunt ? » {Ibid. cap. 6,
oxtraordinaria omnia, quaj ante et post Christi pag. 305.)
raortem acciderant. Quis autem facile non conce- Deinde se tunc illuc abfuisse haud obscure Ter-
dct Tiberium jussissc haec in iisdem reponi et ser- tullianus ipse signidcat. Nam post citata proxirae
vari arcanis, ad quaj scrutanda TertuUianus Roma- illius verba dixit : « Ecce in illa religiosissima urbe
nos provocat ? yflneadura piorura (id est Roma) est Jupiter qui-

At quod ille obscurius, hoc Eusebius clarius dem » [Ibid. cap. 9, pag. 317). Vides hanc ab
eo vocari urbem, et his verbis, in illa, signilicari
his, quae nulla obscuritato involvuntur, retulit
verbis : Tertullianus Apolo(jiam suam t^ povj.aTxf; p se ab ea fuisse remotum. Ad hffic vero, ubi patrios
a^-^Y.X/iZ^) •iTpoTtpwvrjaac, ud scnatiim llomunum et indigetes quaruradam nationum deos recenset •
« Komanas, ut opinor, inquit, provincias edidi,nec
\
eonscpipsit (Euseb. lib. v. Hist. Eccles. cap. 5,
pag. 109). Nec minimum quidern roboris huic sen- tamen Romanos deos earum, quia Rorase non
tentioa eo autumant, quod Tertullianus
afferri magis coluntur, quam qui per ipsam quoque Ila-
'

Romae diu commoratus sit. Kursus namque de illo liam municipaii consecratione censentur. » [Ibid.
Eusebius ha3c posteris scripto tradita reliquit • cap. 24). At sane si bunc librura Romano senatui
Ra! Twv (jiaXi(TTa iut "Piofjir)? Xa^jnrpwv. Et Romae nuncupasset, non his verbis, Romanas, Romanos,
celebenimus fuit (Ibid. lib. n, cap. 2, pag. ii). Huc Romx, sed potius istis, vestras, vestros, et a vobis,

quoquo accedit Ilieronymus [Catal. scriptor. eccles. utique uleretur. Euradera taraen in modum alibi

ciip. 53, p. Mh), qui testificatur illum cJericorura adbuc locutus est {Ibid., cap. 21, pag. 392, cap.

llomanorum vexatura fuisse invidia et contumeliis. 35, pag. 451).

Ubi autem, nisi cum Romffi degebut ? Instant praeterea nullam in hoc libro fieri se-
natus Romani mentionem, sed sicuti inilio anti-
Sed nihil, inquiunt alii, obstut quominus Ter-
fme prxsides cora- stiles et prassidcntes, ita et in
tullianus, etiam dum Garthagine habitaret, illis in-
„• „j
,• rn ,
•
.
nuno pellari. Jara vero audisli priora
f ejus
j
verba,
vuliaj et calumniarum aculeis pungeretur. Tara r
,

iora audias velim « Sed hoc agite, boni :

enim froquens eral inter Romanos et Carthagi-
praesides, meliores multo apud populum, si illia
nenses commercium, ut quam Tertullianus me-
Christianos immolaveritis. » {Ibid. cap. 50, pag,
ruerat Rummffl eruditionis et 741 doctrinee famam,
5:50.) At eo noraine non appellal Romanos sena-
ul) invidis Roraahse EccIesiiE clericis potuerit lace-
tores aut magistratus, sed alios in urbe ac pro-
rari. Nec alio certe, quam ad hanc illius faraara
vincia, in qua manebant, Africa videlicet et Car-
Kusebius, verbis proxirae citatis, respexisse ipsis
thagine prxsidentes et antistites.
vilelur. Ncque cliara his ille denotat aliquam
[Tertulliani in urbe Roma
habitationem, sed raaxi- 742 Quid vero, quod postquam ostendit hu-
[mam apud Romanos norainis et famae ejus ob sin- manas victimas apud varias gentes et Romanos
'gularem doctrinam scriptaque sua celebritatem. ipsos diis immolari, et in Calilinffi conjuratione
Urgero tamen alii poterant, neminem prorsus huraanura sanguinera degustatum, tum ha^c sub-
diffiteri posse illum Romam junxit « Longe excurro hodie istic, » id eat,
saltem semel venisse. : :

Quis enim hoc ncgare auderet, quod ipsemet Ter- in ipsa urbe ubi haec scribebat, « Bellonae sacratos

.tullianus disertissime asseruit? « Gemmarum no- sanguis de femore proscisso in palmulam excep-
bilitatcm vidimus Roma^ de fastidio illo Partho- tus datus signat. » {Ibid., cap. 9, pag. 321). Quis
rum et Medorum, cajterorumque gentiliura suo- D ergo, inquient, non videt ab illo suam oivitatera a
rum, coram matronis erubescentem, nisi quo ad Romana aperte distingui ?
ostenlationom fere habentur » (TcrtuII. lib. i, de Denique ethnicis opponit Christianos, Deum.non
Cullu fcm. cap. 0.) At certe siout semel, ita saepiuB proconsulem tinientcs [Ibid. cap. 45). Ethnici igitur
Romam ire potuit ibique comraorari. Optime qui- hunc, minirae vero illum timebant. Proconsul au-
dem reponent alii Sed quomodo probari poterunt
: tem non Roraa:, sed in provinciis hanc gerebat
alia Tertulliani in hanc urbom ilinera, aut cum
primara raogistratus dignitatera. Verum alia su-
ibi rovora mansisse quando Apoiogeticum confi- perioris firmamenla, quibus Romano3
sententiffi
3iobal ?
prajsules compellatos esse ostendimus, his ra-
I
Quamobrem plures arbitrantur illum prorsus tionum momentis ncc destruuntur, neo infir-
Garthaginoeditum, oblatumque hujusco civitatis mantur.
.pra38idibu8. Etenim ab illius, uti jam vidimus, Tcrtia itaque, et inlcr utramqnc, hactenus a no-
exordio illos vocat, in aperto et cdilo vertice civi- bia expositam, media illorum opinio est, qui ar-
 — SEIIIES
823

provinciffi, sed totius,

TERTULLIANl OPErtUM PAIIS L
bltrantur hunc Apotogeticum librum
directum fuisse non uniu3
quam
tantum
a Tertulliano
civitatis
longe latcque pate-
aut
A
prit-sides cstis in aperto
1, AVOLOGETICA.
qui in toto Roraano impetio primarii, principes
es
et edito in (quae
I e^
ultima
particuladesideratur in omnibus codicibus nostris
bat, Romani imperii At ea si probari
praesidibus. et editis antiquioribus) ipso fcre vertice civitaiis.
possit, aliarum assertatores poterunt secum facile nimirum cujusque prxsidentibus. Ibi enim indefi-
reconciliari. Utrem autem vera sit, quia id ab ejus nite dixit Tiomani imperii untistites, qui in aperto
patronis non satis accurate demonstratum est, a atque edito ipso vertice civitatis cujuelibet ad
nobis diligentius inquirendum. Primo itaque con- alios judicandos praesidetis. At haac interpretatio,
etat hunc librum nullis nominatim, sed generatim et tertia opinio, id saltem habet comraodi, quod
prsesidibus missum esse et oblatum. Si qui enim facile lollat propositas ab aliarum sententiarum
nomine suo, nec alii prstor illos appellarentur, palronis difficuUales, et ipsamet diversas senten-
nulla esse posset lis aut controversia. Nam iis Nam hinc facile intelligitur
tias inler se conciliet.
hunc in modum norainatis, absoluta sane ac per- cur quosdara praesides aliquando, alios vero non-
fecta causa erat. nunquam in hoc appellaverit libro, quera Cartha-
Deinde vero fatentur omnes in hoc libro Ro- gine scribebat. Orania porro trium illarum opinio-
manos praesides, ncc semel quidem, compollari.
p num argumenta sive ab aliis proposita, sive a
Ecquid enim id negaretur, quod jam proba- nobis adjccta candido siraplicique more nostro
tum est, atque his rursum verbis confirmafur exposuimus, ut quse majoris ac gravioris ponderis
:

« Ut ad eos dominatores gcntium aspiciam. Horao sint, omnes facile agnoscant, ac, quara veriorem
fuit Numa Pompitius. » {Ibid. cap. 2L) Neque ta- judicaverint, opinionem ampleclantur.
men hos tantum praesides, sed Quirites, et ipsam
quoque plebem Komanam sic alloquitur {Ibid. cap. ARTICULUS III.
35) : « Ipsos Quirites, ipsam vernaculam septem Utrum Tertullianus huic Apologetico nomen inscrip-
collium, hoc est, urbis Romae plebem, convenio, serit suum : de argumento, in capita
illius titulo,
an alicui Gaesari suo pareat lingua Romana ? » divisione, capitumque summariis.

Verumtamen aliud est, inquies, aliquos in libro

Disputant eruditi nostrffi aetatis scriptores utrum
suo alloqui, aliud vero iis suum mittere et nuncu-
TertuIIianus huic libro nomen suum praefixerit.
pare librum. Recte quidem. Sed cur, araabo te,
Verisimilius enim quibusdam videtur illud ab eo
omnes Romanos praesides, Quirites et piebeios,
compressum; quandoquidem ab ejus exordio pa-
nominibus suis appellavit, nisi quia suum ad eoa
lam expostulat sibi aliisque Christianis publicas
librum mittendum esse certo noverat?
defensioni viam praecludi. Totidem quippe haec
At satis perspicue ostendimus,nonRomanoslan- '•'
sunt illius verba » Si denique, quod proxime ac-
:

tum, sed alios etiam praesides in hoc Tertulliani cidit, doraesticis indiciis (manusrripli nostri et
libro compellari. Exposita namque in secundae opl- melioris notae codices editi judiciis) nimis operata
nionis defensionem argumenta non minus aperle infestatio sectoe hujus obstruxit defensioni (in
probant huncce librum aliis scriptum fuisse, quibusdam editis additum obslruit viam), liceat
quam Romano senatui, aut praesidibus Romanis. veritati, vel occulta via tacitarum litterarura ad
Huc quod auctor noster in hoc Apolo-
accedit, aures vestras pervenire. » (Tertull. Apolog. cap, \,
getico, quemadmodum in duobus ad Naliones li- pag. 259.) Si ergo Christianis non licuit causam
bris, communem omnium, quotquot in orbe ter- suam publice ac coram judicibusdeferider6,quanto
rarum erant, Ghristianorum causam agit. Sicut minus TerluIIiano, tam acriter gentilium errores
ergo hos ad cunctas nationes, ita Apologeticum in^pugnanti ne prolato suo noraine, caput certo
;

librum ad omnes 743 Romani imperii praesides et inevitabili periculo temere offerret? Tum enim
ab eo missos fuisse, cui verissimilimum non vide- ille nondum superbum audacioremque monlani-

bitur ? etarum animum induerat, sed catholicae F^cclesioe

Neque dixeris scriptum ab illo quoque, in Chri- obtemperantem 744 praeceptis, quibus cuilibet
Btiaoorum defensionem, alium, ut ipse vocat, li- B Christiano horre-idis crucialibus ac morti crude-
bellum, quem ad Scapulam, praeposito illius no- lissimae ultro se exponere vetabalur.
mine, direxit. Gur enim, obsecro te: huic quem Quid vero, inquiunt alii, si martyrii desiderio
objectas, libello Proconsulis proprium nomen in- intlaramatus, supplicia raorteraque pro Ghristi
scripsit ? cur in eo obique se ad eum speciatim confessione eo rainus timuerit, quo ardentius eam
Bcribere significat ? cur e contrario in Apologetico optabat?Ouid etiam, persuasum oinnino habuit
si

multo graviori ac longiori libro, nullius plane sin- nomen suum latere diu aliis non potuisse.sed fore
quorumdara prcBsidum nomen
gularis hominis,nec ut ipso suo dicendi genere omnibus statim fieret
ullibi inseruitNonne ha2c ipsa ralio est, quia
? manifestum ? Quamvis ergo judicibus palam se
Apologeticum omnibus generaliter ethnicis pra^si- sislere ausus non fuerit,non potuit tamen occullae,
dibus scribendum esse censuit? Et certe is videtur ut ipse loquitur, tacitarum litterarum viae suum
esse priraorum libri illius verborum sensus : Si noraen praemittere, quod diu occultare non po-
non licel vobis, liomani imperii antistites, id est, terat. Nulla quoque videtur esse ratio, cur in
8:25 IN APOLOGKTIGUM D. LE NOUIIHY DiSSERTATIO. 826
hujus potiua libri, quarn aliorum ad yVa/tones et A qLii^ietn inulilis fuit eorum corrcctio, sed noQ ita
Scapulam titulo nomeq suum rclicuerit. ubsoluta, quin udhuc accuratiori castigatione in-

Caclcrum quidquid rlo tucito sive expressn Ter- digeat.

tulliani nomine nemini plane dubium

definiatur, ARTICULUS IV.
6886 debet illud sallem Ghristianis non diu fuisse
Quanfo applausu hic liber susceptus, a qun Grxcam
incognilum. Ncque pnim latuit Eusebio, neque in linguam convemus, quo slylo ctmscriplus, et
Lactantio, (|ui hunc librum noti dissimiilato, uli intrum Tertullianus susre^itu defcnsoris Christiange
vidimus, ejus nomine citaverunt. Quosdam it<itur
retigiouis munere rite funclus sil.

hujuslibri codicea ad manum habebant, ipso Ter- Summo sane omnium cum Graecorum.lum Lati-
tcmpore haud duhie descriptos, in quibua
tulliani nururn Christianorum applausu, communique ap-
nomen ejus pr.epositum eral. In duobus autem probatione susceptuslectusque fuit hic liber.Neque
antiquissimis nostris codicibus manuscriptis hic ad id probanduni alio npus habemus teste, quam
est illius titulus : Apologelicum TerluUiani ; et in Eusobio, qui meraoria? prodidit illum tanto apud
fine hn3C verba leguntur : Apologeticum Quinti Ter- Graecos fuisse in pretio,ut ab eis vernaculam suara
tulliani (xplicit. \n ceteris quoque aliis codicibus, in linguara conversus fuerit. Ab illo quippe hia
tam manuscriptis, quam edilis, hic liber Apoioge-
g totidemque verbis citatur : Te-.Tr,.jXX-.av6c. . . b
ticum, aut Apotofjeticus inscribilur. Veram autem iT^ -(p-x-it-.Tr^ jjiiv aiito TT, 'Pojijiatajv '.pwvri, [XETaoXr,-
esse hanc inscriptionem non probalur hoc tantum Betur, Sk xal ii:\ Tr,v 'EXXiSa fl(l}"7L'^, Ouep Xpi-
illorum testimonio, sed Lai-ianlii etiam a quo is aTtavouv liTroXoY'-? (Euscb. lib. ii, Eccl. Hist. cap. 2,
liber Apologeticus appellatur, et Eusebii, a quo pag. 41), Tertullianus. . . . in Apotogia ad ipso
Grsecis hisce citatur verbis (Lact. lib. v, inst. cap. quidem Latine conscripta, postea vero in Crxcum
4, pag. 470 ; Euseb. loc. supr. cit. ) : Tixlp Xpi- scrmonem trunslata.
ffTtavtiv, «TtoXoYfa, id est, (jhrisliunorum apologia At quidam nostrae aetatis scriplores, eruditione
et defensio. Plures aulem in rem adeo cerlum ac 8ua conspicui, de hujus Grajca inlerpretationis
prob.itam citare tam nobis longum, quam aliis auctore inter se dissident. Nonnulli enim opinan-
molestum foret. tur hunc ipsum esse Eusebium. Sed hoc negant
Quantumlibet autem brevis sit hic titulus,totura alii. Nam ubi idem Eusebius ex hoc libro plura
tamen ipsius libri complectitur argumentum. In lianscripsit, quae Plinius ad Tiberium de Chrisli
eo siquidem Tcrtullianus defcnsionem suscepit miraculis retulerat, ibi multa praetermisit, quae ad
Christianorum, planequc demonslrat illos contra suum tamen propositum maxime conduccbanl.
omnia cujuslibet naturalisdivinae ethumana; legia Sed non magni momenti est hoc argumentum.
prajscripta proptersolum nomen suum, nec causa Majoris ponderis illud videtur, quod plura testi-
unquam audita ab elhnicis condemnari ct oc- nionia, ex hoc adhuc iibro ab eodem Eusebio
cidi, qui omnium rei erant scelerum, quorum eos-
dcsumpta.non satis accurate inGraccum sermonera
dem Christianos falso falsius accusabant. Ex his versa sunt. Sed parum Ecclesiffl interest scire quis
itaqup, qnro. in proposita a nobis hujus libri ana- hunclibrum Graece sit interpretatus. Nobis autem
iysi fusius cxplicata sunt, apertissimo conficitur facilius persuadebitur eum Grsce redditum ante
totum illius argumentum eo titulo exhiberi. Eusebii tempora, et cum tyranni majore pcrsecu-
Quamvis autera hic ipse liber in omnibus editis, tionis aestu in Christianos ssviebant. Noi omnino
ac manuscriptis etiain vetustissiinis codicibus, siqnidem obscure ille nobis significare videtur
varia in capitasit divisus, oa tanicn divisio a Ter- huiic librum a se non antea lectum, quam Gra3C0
tulliano pri,fecta non est. Ecquis enim, quantum- 'diomate divulgaretur. Ulcunquc porro sese res
libet parum eruditus, vel primo intuitu non dcpre- habcat, inde profecto liquet quanti ha;c Apologia
hendit quam parum accurata, quanique imper- a Grajcis hominibus aj.^timata fuerit.
fccta sit? Plurimia autem, qui novas illius editio- Quid ergo, inquict aliquis, nonnealiud longedi-
nes adornarunt, illud ita pcrsuasum fuit,ut hancce versum Lactantius de illa judioium his 'ulil ver-
partilionem mutaro non 7 45 dubitaverint. Cona- D bis ? « Septimius Tertullianus fuil omni genere
tom vero illorum qui improbet putamus usse iitterurum pcritus, scd in eloquendo parum tacilis
nominoin. At nullusctiam nojiabiteos scopum non- et comptus, et muUuin obscurus fuit. Ergo ne hic
dum attigisse, et hunc libruiii posse adhuc melius quidem satis celebrilatis invcnit, » id est, famae
In capita distrihui. et laudis (I.actant, lib. v Inst. 746 divin., cap.
Porro autemsi corlum sil hunc librum in capita 1,'pag. i59). Verum qui ha?c objecerit, is animum,
a Tortulliano non fuissedivisum.Ionge profecto cer- quat>?o, ad ea adverlaf. quae superius diximus, ac
tias csl ab illoedila non esso eorumdem capitum prininm (luidom a Lactantio laudari omnigenam
Bummaria scu argumenta. Et ea quidem in libris Tcrtulliani nostri erudifioncm (supr. cap. i, art.
quacunque antiqua manu cxaratis ita inepta sunt 5). Doinde veroquod dixitilliim non satis invenisse
ac pr;cpostora,ut nihil pcjusiicri poluerit.Quamob- celcbrifalis, ita intelligi non debet, ac si minus
rcm pnstrrinrii)us hujus Apologrtici cdifionibus valitlis rafionum monicnlis c;uisam eperit Christiu-
praslecti sluduerunl illa euiendaro ; nec omnino noruiu, sed propter difOcilem,incomptam ao muU
 827 TERTULLIANl OPERUM PARS L - SERIES I, APOLOGETICA. 828
tam obscuram dictionem atque elocutionem. Et A ostendemus, magis consentaneum. Sed Lactantius
sane qui hunc libnim primariis, ut aiunt, labris longiorem procul dubio desiderabat horum docu-
attigerit,putamus esse neminem,quin statim fatea- mentorum expositionem, ac probationem. Verum
turillum frequentibus verborum a bona Latinitate in superioribusnoetris disscrlationibusostendimus
alienorum spinis,8alebris asperitatibusque resper- non justam omnino esse hanc querimoniam (Djs-
gi, et magna involvi saepius obscuritate. At nul-
Minuc, cap. 2, art. 2, etm Lactant., cap.
sertat. in
lum quoque esse credimus, qui non fatebitur 3, art. 2).
Tertuilianum,3ihoc inlibro lectores suos verborum GAPUT III.
leporibus, venustate sermonis etpolitse eiegantis- De hujus libri Apologetici manuscriptis codicibus,
que orationis suavitate non deliniat ac delectet, editionibus, et variorum in eum paraphrasibus,
miro tamen styli acumine sententiarumque gra- scholiis et observutionibus.

vitate eos concuti, ac pleraque omnia illius argu- ARTICULUS PRIMUS.

mentatanti esse momenti ac ponderis, ut iis aut De variis hujus libri manuscriptis codicibus.
convincantur cequiores,aut pertinaciorcs conteran-
Plures sane Apologetici, a Tertulliano nostro
tur atque obruantur.
Neque tamen dissimulare
editi.codices manuscripti ad eetatem usque nostram
possumus eum asperinris ingcnii impetu nonnun-
quam raptum.qusedam adhibuisse argumenta.quaa pervenerunt. Duos enim indicat Beatus Rhenanus,
B
aut infirma, aut etiam falsa pluribus videnlur.
quorum opera hujus aliorumque ejusdem Tertul-
liani librorum editionem adornavit. Primus Pater-
Verum infra demonstrabimus eos non satis dili-
genter attendisse,
niacensis, in Paterniaci Transjurani coenobii, se-
quantum ille hoc in libro brevi-
cundus in Hirsaugiensis raonasterii bibliolhecis
tati consuluerit, et plura qu® falsa putant, vera
asservabantur. Uterque autem plurimis iisdemque
profecto deprehendi, si cum aliis, quae ipse alibi
fusius enarrat, atlento
fere omnibus mendis, ut alter ab alLero
sic scatet
animo componantur.
videatur descriptus.Alium vero TertuUiani Operum
Non jure autem prorsus immerito potest in hoc codicem Sigismundus Gelenius velustissimum et
libro desiderari raelior arguftientorum dispositio optimse, utipse ait, notae codicem nactus est ex
et ordo, quimajus toti operi iumen attulisset, et
Masburiensi ccenobio sed ille satis clare nobis
:

quo Terlullianus sibi facilius conciliasset lectoris

nun edisseruit, utrum hic Apologeticus unus ex
benevolentiam et approbationem,
Tertulliani libris sit, qui in hoc codice desideratur.
Verura nobis aliquisadhuc objiciet Lactantium, Tres preeterea exstant in bibliotheca Vaticana eo-
qui hanc de eodemTertulliani /Ipo^e^/co tulitsen- rumdem librorum codices, ex quibus, sibi ab
tentiam :« Quanquam Tertullianus eamdem Chri- p illustrissim.o cardinale Sirleto subministratis, Ala
stianorum causam plene peroraverit in eo libro, nus Copus diversas ab editis lectiones collegit,
cui Apologetico nomen tamen quoniam aliud
est ; Iransmisitque Pamelio,qui ad concinandara no-
iis
est accusantibud respondere, quod in defensione vara operura TerLulliani editionera usus est. Sed
aut negatione sola positum est aliud instruere ; tria adhuc illa illorura exemplaria ipsi suppeditata
quod nos facimus, in quo necesse est doclrinae sunt,et duo quidem ex S. Amandi ac Bavonis mo-
totius summam contineri.
(Lactant. »
lib. v, nasleriis,tertiura Anglicum,quod penes se Joannes
Inst.cap. 4, p. 470.) Declarat enim duo ab iis agi Clemens Anglus habebat. Verum neque Pamelius,
debuisse, qui Christianae religionis defensionera neque alius quispiara nobis indicavit qualia quan-
adversusethnicos suscipiebant. Primum erat iis taeve antiquitatis easint.
respondere, qui Christianos plurium criminum In nostra autem Gallia alii cujuslibet aetatis re-
insimulabant. Secundum, doctrinam Christianae periuntur horura librorum manuscripti codices,
religionis ita exponere ac demonsLrare, veneranda
ut ea ex quibus plures nuUis aliis aut anli-
quilibet plene ac perfecte instrueretur. At ille pri-
quitate, aut eleganti charactere cedere videntur.
mam hujus causae pdrtem, a TertuUiano plene Ex iis unus Puteanorum olira fratrum asservatur
peroratam fatetur, rainime vero secundam. Verum in regis nostri Christianissimi bibliotheca.Alterum
satis Tertullianus proposito suo esse putavit insu- ^ vero Jacobus Bongartius possidebat. Ad utrumque
Isas evertisse ethnicorum, Christianos cujusvis autem Desiderius Heraldus singularem /Ipo/o^e/zct
gravissimi criminis accusantium,crirainationes,
ac editionem castigavit.
vmdicasse illorura innocentiara ac morum inte- Nicolaus veroRigaltius non magna sine indigna-
gritatem. Quam recte autem id demonstraverit,
ex tioneconqueritureraandatissimaOperumTertuUiani
data hujus libri analysi atque aliis infra dicendis
prima genuinaque exemplaria jam a longo tempore
fiet omnibus manifestum ab iis,qui Africanihujus scriptoris dictionescapere
Deinde vero ille penitus intactam
non reliquit non potuerunt, sio corrupta fuisse, ut vix ulla
Christianas 147
doctrin« institutionem el expli- restituendi 748 veri textus spes supersit. Sed
cationem.Nam praecipuaejus capila breviter qui- fatetur tamen suae editioni plurimum lucisetorna-
dem, sed adeo sincereac candidc explicat, ut ab menti accessisse ex variis lectionibus, a Rhenano,
omnibus intelligi facile possit nihil esse et divinis et aliis melioribus a Fulvio ao Junio collectis et
institutionibus et rectae rationi, sicut postea editis. Nos insuper admonet sibi ad manura fuisse
829 IN APOLOGETICUM D. LE NOURRY DISSERTATIO. 830
mcmoratum codicem Puteanorum fratrum, et al- A Puteano non ccdit, neque centum post annoa
teruiu Petri Pithoci, ac variantcs codicis Fuldcnsia dcscriptus nobis videtur. At plerasquc in eo eas-
lectioiies, in iibro illustrissimi Monchalli, Tho- dem, atque in illo, deprehendirnus bonas et malas
losatum archie[)isco{)i, ex autographo, ut ipso ait, lecliones.
descriptas.IIoruni autein codicum, atquc imprimis Quartus ac quintus codcx Colbcrlinffi est biblio-
harum lectionuin sibi tcxtum
njisaaruin auxilio, theccc,numcribque 989et 5271 signati. Antiquior
Afwlogetici 250 in iocis se emendasse gloriatur. At autcm ab annis circiter 700, et recenlior non unte
penitus tacuit cujus notsB el antiquitatis sint duo annoa 400 scripto videlur tradilus. Bibliothecae
illi codices, et illud autoj^raphum, ex quo Fuldcn- vero illius praefectus cl. vir Carolus Duchesne
ses lectiones delibatiR sint. nobis utriusque codicis, jubente illustrissimo ab-
Nosveronon solum duos primos nacti sumus
iilos bate Colberto, copiam fecit.

codices, sed alios etiam complurcs, qui quidem Diversas insuper lectiones ex duobus aliis codi-
qualcsvc sint, explicandum est. Primus itaque cibus manuscriptis accipimus, quorum primus
Puteanus, charactere pulcherrimo circa annum monasterii est Morbaccnsis, in cujus fine hajc le-
Christi 900 descriptus pcritioribus videtur. In eo guntur verba -.Orate pro domino abbate Morbacensi,
autem solus Tertulliani i4po/o<7«/zf«.s liber contine- B Is autem ipse est Bartholoraseus de Andelo, qui
tur, asservaturque in Christianissimi, ut diximus, anno l-i-^S ac postea huic monasterio prfepositus,
regis nostri bibliotheca numero.'5971 notalus.quem collectos undiijue quamplurimos codices inanu-
illustrissiinus abbus Tellerius summa, qua soiet, scriptos eadem subscriptione notari voluit. Longe
benignitatc nobiscura a Nicolao Clemento communi- autem recentiori manu exarata sunt haec aubjecta
cari prajcepit. Apologelico verba, quam ipse Apologeticus liber,
Sccundus Petri, ut diximus,Pithnoi olim fuit, et qui 600 aut 700 abhinc annis scriptus apparet.
RR. Palrum Oratorii Jesu collcgio Trocensi dono "Variasautem ejus lectiones summa diligentia et
datus, in corum bibliotheca custoditu3,ad nos sin- ad scrupulum usque decerpsit, ad nosque misit
gui.iri prorsus illorum humanitate transmissus est. nnus ejusdem monasterii monachus, cujua
Viri aulem examinandis veteribus codicibus
in hnmanitati gratias nec minimas quidera habe-
magis excrcitati,ex characterum forma illum unde- raus.
oimo circiter saeculo scriptum esse judicarunt. Sed Alter codfcx manuscriptus, cujus variantes ab
primi librarii imperitia variis passim foedatus est editis lectionesad nos missse lis sunt, unus ex
mcndis, qufe alius doctior appositis obelis, atque est, quibus suam bibliothecam Romae ditavitabbas
ad margincm notis, aut corrcxit, aut corrigenda r» illustrissimns Justus Fontaninus, sua satis notus
'
esse monstravit
'
eruditione, nec a nobis unquam sine debita laude
Plures aulem in eo codice transcripti sunl Tc- nominandus. Huno autem ille codicem eubmini-
tulliani traclatus, quorum index in prima illius stravit nostro Claudio Devic, qui, licet raajoribus
pagina exhibetur. Vcrum in hoc indice prsBtermis- studiis deditus, curavit erutas a se diversas hujus
8US est hic /l;;o/o(75/tc«6' liber. Quamobrem suspi- codicis lectiones ad nos transferri.
candi locus esse videtur utrum post alios libros ab Quinquc porro momoratos codices. Puteanum,
aliqno librario postea exaralus fuerit. Nam index
Pilhceanum, Ilarla-anuni, et utrumque Colberti-
(eadem inanu, atquc alii libri scriptus
ille
est. num, cum adornata a Uigaltio editione diligenter
Quivoro Apologeticum deinceps descripsit, is aliis plurima sane
contulimus, atque ex hac collatione
iinperitior et Latina; linguae ignarus, frequentes, collcgimus diversas lectioncs, quai ab illo, nulla
quibus codex ille passim ubique scatet, errores re-
saepe sa^pius reddita ralione, sod propria, uti vide-
liquit. Alia quoque in eo, quam in aliis libris 'ur, aucloritate sa;pe strpius aut penitus resecatae,
conspicitur verbornm contractio. Quidam tan:cn, aut iinnuilat.-E sunt. Fatetur enim se duobus dun-
satia idonci scripturne veteris.judices,hunc librum, taxat, iiti diximus, codicibus, Puteano ct Pilhcea-
sicntalios, abeodem exaratum esistimant.
librario
p. no.et variis Fuldensis lectionibus usum fuisse. At
In eo autem non Apologelicus Hbor ^ ^jjg jggtiiones alieno
intcgcr ille -.:--- _i--- :_ i--- ._ sunt,
plane in loco inventaa » .•

exhibctur, sed duntaxat usque ad capilis triccsimi

nec scirc Rigaltius poluit aquo,aut qua dilij^entia
initium caetera aulom, quai quarlam totius libri
collectnj fuerint. Nec magis compertum habuit,
:

partem continent, plane desiderantur.

aut ccrte neminem admonuit cujus notae et aela-
Tertium codicem raanuscriptum nobis suppedi- tis sit ille codex Fuldensis, cujus ut plurimum au-
tavit vir illustrissimus, ot omni laudo major^.^chil ctoritatc textum immutavit Tertulliani. Nam ex
lea Ilarlfous, qui poslquam admirabili prorsusjuris coUalis nova post ilkim cura Puteano, et Pithoea-
scientia, .Tcquitate, probitatealiisque eximiis vir- no, aliisquc memoratis codicibus, atque diversis
tutibuspcrmultosannosParisiensisenatui praifuis- aliorum lectinnibus, plane aaimadvertimus illos
set, tantu aniini fortitudino, quanto coinmuni Uigaltii omnino advcrsari. Quis
corrcctionibus
omnium (lcsidcrio sc hac dignitato abdioavil, ao autem dubiam unius Faldensis codicis fidem
dixerit
sorvata semper eadem vitsB «squabilitate mortuus tot aliorum et meliorum ct anliquiorum auctori-
eat. Cudex autem ille characteris 749 olegautia tati esse anteferandam ? Ne quis vero nobis minus,
831 TERTULLIANl OPERUM PARS L — SEHiliS J, APOLOGETICA. 822

qiiarn credendum esse existimet, quaedam

ilH A alibi haec Tertulliani vorba : Deum tangimus (Ibid.

proponenda snnt hujusmodi amputationum et im- c. 40).

mutationum 750 exempla. In primo itaque Apo- Aliud adhuc hujuscemodi immutationum exem-
logetici capite haec tanlum in Rigaltii editione legu n- plum si velis, non longe quaerendum est.Non enira

tur : « Omnes qui retro ode.'ant, quia ignora- mullo post ille haec in eodem Tertulliani textumu-
bant, simul desinunt ignorare, » ctc. (Terlullian, tavit editorum et codicummanuscriptorum verba :

ApotoyH. cap. 1, p. 262). In nostris autem exem- Nan lavor diluculo, ubi scribi jussit : Non lavo
plaribus manuscriptis ac prioribus editionibus : sub noctem. Plura alia hujus libri loca a Rigaltio
« Omnes qui rotro oderant, quia ignorabant quale pariter 751 interpolata, maleque mulctata pos-
git quod oderant, simul desinunt ignorare, » etc. senl facile proforri. Sed iis recensendis nunc, ne
Videsne a Rigaltio rejecta esse bjec verba qiiale eadem repetantur, supersedendum esse duximus,
sit quod oderanl ? Neque dixeris ea a typographis De llis enimvero, quaj majoris momenti sunt,
omissa fuisse. Nam cumdem Rigaltium summae data inferius occasions agendum erit. Decrevera-
negiigentia?, nec ulli, qui editioni hujuscemodi mus quidem omnes prorsus vel a nobis, vel ab
operis praeficitur, condonandae accusai)is. Postea aliis excerpta variantes hujusce libri lectiones ad
vero ha}c nec plura in eadem Rigaltii editione n nostrae dissertationis calcem repraesentare. Verum
habentur : « Venerem humana sapitta sauciata-i\ quia unus e soladibus nostris, qui adornandje om-
Martem, » etc. (Ibid. cap. 14). In iisdem autem nium Tertulliani librorum editioni sedulani dat
editis et manuscriptis libris : « Venerem humana operam, poposcit hanc sibi provinciam demandari,
Bagitta sauciatam,quod filium suum JEneAxn, pene aequioribus illius votis satisfacicndum esse cen-
interfectum ab eodem Diomede, rapere vellet : suimus. Ad propositum itaque nostrum sufficere
Martem, xetc.Numquid ergo etid typographorum arbitr3.mur prajcipua ac notatu digna in hac dis-
oscitanti.-w aut festinationitribuendum ? Sin autem sertatione indicare corrupta, interpolata, excisa
Rigallius haec ex margine, vel aliunde in textum et immutata Terlulliani verba ut ejus mens et

intrusa putabat, cur nos bujus additamenti non sententia possit ab omnibus facilius intelligi.
admonuit ? Sed age, et alia ex auctoris nostri ART1CULU3 II.
textu similiter resccata agnosces. Alibiquippe Ter-
De variis hujus Apologelici, aliorumque Tertulliani
tullianus, ut testantur noslri codices, scriptum librorum edilionibus.
reliquerat Uicam plane imperatorem dominum,
: «
Pauca profecto invanias veterum Ecclesiae Pa-
sed voce communi. » {Ibid. cap. 34.) At Rigaltio
trum opera, quae saepius typis mandata sint, quam
haec tria postcriora verba tollere placuit. Nec .• , n- ^ k.,„«;„ , . • rr. i •

^ aliaeque Tertulliani iucubratio

i

.„ ^ r hic Apologeticus
,, r^
multo postille « lanto abest ut imperator Deus
: .. °
,
.

..... '-'

nes. Neque ille siraul cum istis tantum, sed seor-

debeat dici, non modc, » etc. Verum in iisdem
sim quoque publici juris factus est. Nam issolus
antiquioribus exemplaribus scriptum esl « Tanto :

ex typographorum officina publicam in lucem

abest ut imperator dici debeat, quod credi non
studioac cura Joannis Baptistae Egnatii exivit.
potest, non modo, » etc. Quis igitur haec verba :

Altera autem hujus Apologelici editio Lutetise

Quod credi non polest, ex textu sustulit, nisi ille,
Parisiorum facta est anno 1613, labore et opera
qui inutilia et supervacua esse arbitrabatur?
Desiderii Heraldi, qui ei, ut suo loco adnotavimus,
M. Minucii Felicis Octaviura subjunxit (Dissertat.
Quid vero, quod non modo excisa, sed transpc- in Minuc. Octav. cap. 2, art. 3).
sita sunt ab eo isthaec Tertulliani verba « Licuit : Anlea vero et postea ille Apologeticus liber cuni
Epicureis aliiiuam decernere voluptalis veritatem. aliis Tertulliani operibus aut plurimis, aut orani-
Quo vos offHndimus, si alias prsesumimus volupta- bus publicae luci datus fuit. Praecipuas autera eo-
tes? Si oblectari novissime nolumus, nostra inju- rum editiones ut breviter recenseamus, primo
ria est, si lorte non quidem Beatus Rhenanus illa Basileae anno 1521,
vestra. Sed reprobamus quaa
placent vobis nec nos nostradelectant. « (//^zrf.cap.
; acdeinde anno 1528, typis excudi curavit. Ex his
38.) In aliis vero velustioribus editis et manu " autem editionibus aliae annis 1525, 1536 et 1538,
exaratis codicibus « Quo vos otTendimus, si alias
: eodem plane modo divulgatae sunt alia vero anno :

prcesumimus voluptates ? Si oblectari novisse vo- 1562 curis Sigismundi Gelenii in vulgus prodivil.
lumus, nostra injuria est, si forte nostra, non ve- Tum deinde anno 1580, aliam Renatus Laurentius
stra. Sed reprobamus quae placent vobis, nec vos dela Barre nobis procuravit, qua TertuIIiani com-
nostra delectant. Sed licuit Epicureis aliquam de- mentationes veterum, ut ipse ait, et recentiorum
cernere voluptalis veritatom, id animi asquita- est, exemplarium collatione emendalae fuerunt. Nulla
tem et ampla negotia Christianae. » Sed hoc ulti- autem horum librorum edilio multiplicata magis
raum verbum Christianae in editis non invenitur. fuit, quam quae curante Jacobo Pamelio,anno
illa,

Quid ergo ? Numquid propter hoc solum verbum, 1579, publicam in lucem emissa est. Nam ea rur-
ab oscitante librario praepostere additum, fas ali- sus annis 1579, 1584, 1596, 1597, 1599, 1608,
cui fuit textum Tertnlliani immulare, pervertere, 1616, 1627, 1658, ^662 et 1664, variis recusa fuit

detruncare ? Simili tamen modo Rigaltius delevit inEuropas urbibus.

833 IN APOLOGETICUM D. LE NOURRY DISSF-RTATIO. 834

PrfBterea Liifiovicusde laCerda, primarius apud A ^'"-Si Tui »" edendia Tertulliani libris curam im-
RR. e societato Josu Patres theologiaj professor, penderunt, aut uliud aliquid agebunt, conati sunt
novo labore novisque curis pleraque publicavit obscnriora, aut notatu magis digna Apoloyelici
Tertnlliani opera sed ea praesertim omisit, quoe
:
iilius libri leca suis observationibus, scholiis, pa-
ab illo adversua IMarcioncm et calholicam Eccle- raphrasibus ot commentariis aut explicare et illus-

siaiQ scripta sunt. Duobus tamcn tomis ea com- trave, aut confirmure. Primo autem Beatua
plexusest, qui annis 1G24, 1G30 ac 1G41 o prebo Rhenanus huic libro, a se edito, prffifixit argu-
cxierunt. mentum, sed longe quam par erat brevius. Verum
Anno autem 1634, omnia
Nicolaus Rigaltius hanc brevitatem suppleri posse putavit, subjectia
quoque Tertulliani opera, uno tomo comprehensu novis capitum, ut aiunt, summariis, quibus alia,
novo 752 etudio novisque typia edi curavit. in manuscriptis exbibita, emendare connixua
Sed quod ad Apologeticum, de quo nunc dispu- est. Ad h.jnc vero, in eodem, etsi brevissimo,

tamus, librura attinet, jam animadvcrtiinus plura libri hujus 753 argumento tentavit paucissimia

ab illo in Africano scriptore nostro, pro libito, quibusdam obscuris ejus locis lucem aliquam
propriaque auctoritato, variis In locis immutata, prseferre.

transposita, atque etiam penitus excisa. T^ Posthajc vere Francissus Zephyrus, cum ani-
Subsequenli tamen anno 1635, altcra post enm- madvertisset quantae utililatis hic liber [omnibua
dem Rigaltiura edilio Parisiis ex typographorum esse possit,ac ne studiosi adolescentes, propter
Qui vero iili prajpositus est,is nuUo
exivit officina. sermonis obscuritatem corrupiosque librariorum
amplius manuscripto codice usus, voluit librum incuria locos,ab ejuslectione det.errerentur.ipsius
Tertulliani de Vallio et Apoloijelicum ad Pamelii, composuit ediditque paraphrasim. In ea autem,
reliquos omnes ad Rigaltiinumeros recudi.Verum quffi textui Tertulliani minus quidem commode
praefationis auctor in hoc plane aberrat, quod intermiscctur,plura loca intellectu difficilia expla-
editos ab Rigaltiolibros (/e Pallio et Apologelicum nare, uc varia obscuritatisimpedimenta removere
sic perfectos esse existimet, ut videri possint ab molitur. Tanti porro Pamelius hanc paraphrasim
illo luci publicaj primum donati. Nam ex his quae aestimavit,ut illam in eum plane, quo in superioro
paulo ante notavimus, et postea annotabimus, editione, modum textui Auctoris nostri censuerit
quisnon videat hunc librum a Rigaltio pluribus inserendam.
in locis potius corrnptum fulsso, (luam emenda- Verumtamen ha;c ipsa ab aliis, qui variis hujus
tum ? Anno nibilominus 1641, tota illa ipsa editio libri editionibus deinde praepoj:iti sunt, atque im-
ilerum a typographis excusa
talis est, qualis ab primis Ludovico la Cerda plane penitusque rejecta
oodem Rigaltio adornata fuerat. C est. Atdoctus iste vir, ne quis de hac ouiissione
Qu88 porro has editiones exceperunt, eae ad nul- conqueri unquam novamedidit textus Ter-
posset,
lius deinceps manuscripti codicis, scd Rigaltianae tuUiunei interprotalionem. Singulis quoqne capi-
tantum fidem adornalffi sunt. Priorem ex iis pro- tibus subjecil notas suas,quibu>,aiias laudedignis,
curavit Georgius Ambianonsi3,ininoritu Capucinus. idem textus,non sine interrupta lectoris attentione
Tres autcm cam divisit in tomos, quorum primus legi haud facile potcst. Sed plures ctiam expostu-
anno 1646, sccundus anno 1048, ct tertius anno lant de inutilibus quibusdam ac longioribus notis,
1650 divulgutus (uit. Insigncm vero pra:lixit toti atque u Terlulliani proposito alienis digressionibus.
operi lilulum Tertulliani redivivi, perinde ac si Ab aliis nihilominus luudantur, caeterisqui, ante-
mortua oruditissimi illius Africani opera ad vitam ponuntur hactenus editis. In his ilaque iilud dun-
revocasset. Nihil profecto neccsse ost nostrum de taxat desiderant, qiiod toxtum Tertulliani ad ma-
hac inscriptione lotaquo editione interponerejudi- nuscriptos cod'ces non casligaverit ;
quod omnia
cium ,
quandoquidera alii quam plurimi suum, illius opera non puhlicaverit quod pro sua eru-
;

nec illud (luidcm valde honorificum uiraliin tuie- dilione non explicaverit et confirmuverit tradita
runt. Quidam lamen eruHiti viri phirasane in ca ab eo Christiana? religionis documenta.
laudibus haud immerito, uli r
j. .. .
paulo '
post
i
dicctur,
'
n
JJ
ai h u . ..-.
Al> Heraldo autem, post oditum a se hunc Ter
^ .

digna judicanl.
tulliani Apologoticum, adjectus csl libcr, uti ab eo
Secundie tandom post Rigallium omnium Ter-
vocatur commentanus, qucm notis tantum, a se
tuUiani operum editioni praifuit Philippus Prio-
invicem plane disjunctis, composuit. Ne vero in
lius, qui illam anno 16()i absolvit. Sed nihil ei
illis a Tertulliani proposito longius oxcurreret,
de novo addidit, nisi brcvem de Tertulliani : Vita
duos ei subjunxit digressionum libros, quibus
et neevis disscrtatiunoulam, nec interruptum im-
difficilia et Fulobrosa ejus loca complanare nititur.
portuna notarum mole textum, novosque typo-
In his autem omnibus deprehenditur profana au-
graporum errores.
I
• ctoris cruditio, sed sacrorum et obscuriorum
. ARTICULUS III. Christiana? religionis dogmatum, a Tertulliano
\lie variorum in Tertulliani Apologcticuvi scholiis traditorura, explicalionem Irustra requirus. Plura
paraphrasibux, notis et observationibus. quuque alia reliquit intacta, qus explicatione et
Plures sane varia eruditione oonspicui scriplo- confirmatione procul dubio iodigebant.
 835 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETIGA. 836

MuUas qiioque in omnia Tertulliani opera ani A adversa textus Tertulliani parte ab ipso exhiben-
madversiones edidit Laurentius de la Barre, quas tur.
se ex iis excerpsisse declarat, quibus Beraldus, Denique Priorius varias selegit eruditorum vi-
Alciatus, Crinilus, Turnebus, Vetranius, Homa- rorum Rhenani, Pamelii, la Cerda3, Salmasii,
nus, Cujacius, aliique peregrinis in locis quasdam Albaspinffii,aliorumque quorumdam animadver-
intcllectu difficiles TertuUiani dictiones explicare siones, quibus et quasdara a se excogitatas iden-
contendebant. Sed quia hcec spectant ad granima- tidem interseruit.Sed hae tam levis sunt momenti,
ticam, ibidem adjccilRhcnani notas, quasquidem, ut qui eas approbaverit, vix uUus reperiatur. In
quia Romanorura et Hispunorum censuram non hoc tamen utcunque laudandus, quod omnes illag
effugerant, a se prius correctas esse significat. At animadversiones et notas in paginarum inferiori
quia pauca admodum easque brevissimas addidit, margine, absque ulla textus Tertulliani interru-
vixque ullam dedit in Aplogeticum hunc librnm, ptione, excudi Nara eo modo lectoris
voluerit.
vides sane quid ab eo de rebus theologicis exspe- commoditati melius consultum est. Sed quis ne-
ctare debeas. unquam condonabit, qui ad
gligenti?ejvitium ei

Majoris itaque pretii festimantur Pamelii in opera TertuUianinovis typis recudenda aggressus,

hunc 754 aliosque Tertulliani libros annotatio- n nullum plane cura editis contulit manuscriptum
nes. Non minima quippe, uti aiunt, consperguntur codicem, sed solam Rigaltii editionem de verbo
sacra profanaque eruditione, quaj lectoribus prod- ad verbum secutus fuit ?
esse potest. Sed hoc in eis culpant, quod Pame- Ex iis porro, quae de tot tamque variis operum
lius a proposilo saepius digrediatur, plura conges-
TertuUiani editionibus hactenus a nobis disputata
serit inutilia, et interjecta, sicuti diximus,Zephyri 755 sunt, quis nobiscum non fatebitur nullara
paraphrasi, interruperit Terlulliani textum, quem prorsus esse quae perfecta et oranibus nuraeris
debebat in hoc et aliis libris, meliorum codicum absoluta dici merito possit ? De litteraria igitur

ope, pristinffi si fieri potuerit, restituere integri- republica is proculdiubio bene merebitur, qui sa-

tati.
cra profanaque eruditione non parum imbutus,
novam parabit Apologetici et aliorura Tertulliani
Rigaltius itaque, iis omnibus spretis postque operum editionem. Sed ante omnia textus illius
habitis, novas scripsit in hunc Apologelicum alia- summa fide et diligentia ad manuscriptos codices
que Tertulliani opera notas et observationes. Ve-
Gallicanos, Italicos, Germanicos, Anglicanos, ac
rum quoniam plurimas, ab eruditis hominibus veteres ediliones recognosci debet et castigari.
profectas, haud merito prorsus jure praetermisit,
Plures enim supersunt saltem Apologetici libri
illae rursus publici juris suntin unovolumine Q optimae notae codices,
factae
quos nemo hactenus cum
quod anno 1635 editam est. Gollectse autem fue- editis contulit. At si varias ac notatu dignas le-
runt ex Paraelio, Latino Latinio, Beato Rhenauo, ctiones, ex illis exoerptas, bona fide exhibeat, de
Joanne Mercerio, Edmondo Richerio, Theodoro vero genuinoqueTertullianitextu certius judicium
Marcilio, Joanne Wowerio, etGabriele Albaspinaso ferri poterit.
Aurelianensium Episcopo.
CAPUT IV.
Persuasum autem eruditi quidam virihabuerunt
J)e duobus Tertulliani ad Nationes libris.
hoc volumine divulgatae a Rigaltio operum Ter-
tuUiani editioni conjuncto, hanc caeteris omnibus ARTICULUS PRIMUS.
fore perfectiorem. Sed praeterquam quod in illo Analysis libri primi ad Nationes.
notarum volumine omittuntur aliorum, sicuti la
Duobus ad Nationes libris oausam Tertullianus
Cerdae non minus utiles not» et explicationes ;
adhuc egit Ghristianorum, duasque utrumque
quid, amabo te, sperandum de Rigaltio, qui ad
librum satis aperte divisitin partes. In prima si-
emendandum Tertulliani te^xtum, nec ipsos, sicuti
quidem prioris libri osiendit Christianos nec au-
diximus(art. super.), quos prse manibus habebat,
,. j-
• .
X i. 1
ditos, nec defensos falsissimis iniquissimisque
nec ahos manuscriptos codices aut legere, aut r^ . ,. .. ,.,., . ,

..„.,., ._ •, _._ U praejudiciis a gentilibus vexari, conderanari ao

sequi curavit? Deinde vero non minima quidem
crudelissirae necari (lib. i, cap. 1 et seqq.). Pla-
in notis suis scribendis fuit illius audacia, quam
num vero secunda in parte oranibus facit falea
in praefatione sua excusare coactus est.Sed paucos
omnino quorum Christiani accusabantur,
esse,
admodum invenias, quibus omnino accepta sit il-
crimina, horumque reos revera esse gentiles (Cap.
lius excusatio.
9 et sepq.). In prima autem secundi libri parte
Minus quidem temerariae sed non magis sunt, demonstrat, quam vana et absurda sil flcta a
probantur longissimee, et ad nauseani usque con- Varrone trijjlex ethnisorum theologia, quae ab eo
jectae a Georgio Ambianensi observationes. Nam physica, mythica ac plebeia sive gentilis appella-
in ilias ea omnia intrusit, quae aliam ob causam, tur (lib. II, cap. 1 et seqq.), In secunda autem
et ad publicas, uti videtur, conciones corrogave- parte denionstrat deos Romanorum falsos esse
rat. Nonnulli tamen fatentur in iis aliqua esse planeque commentitios (cap. 9 et seqq.). Sed bsec

utilia, ac praesertim in capitum scholiis, quse in paulo enodatius explicandae sunt.

 837 IN APOLOGCTICUM D. LE NOfJRRY DISSRRTATIO. 838

Primum itaque ethnicis vitio vertit, quod im- A perditos (cap. 5). Vesum hi, inquit TertuIlianuB,
placibili Oflio Ghrislianos persequerentur, tam^tsi pauci admodum erant; qui quidem, sicut naevi
qui qualesve sint penitus ignorarcnt, nec scire corporis, ita sectaj sua; ostendebant pra^stantiam,
unquam volucrint. Ubi primum enim illos agnovc- Quicunque porro et quotquot illi fuerint hi, non
rant, statim desinebant odisse, Christianamque secus ac philosophi sectam suam flagiliis infaman-
religionem ultro aniplectebantur. Ncque id ncgari tos, erant veri desertores, nomine tenus Christia-
poterat, quod clamabat quotidiana ipsorum de ni, imo hoc indigni nomine.
multiplicato Christianorum numero querimonia. Urgebant gentiles sectam Christianorum revera
Non sinit autem Auctor nostersibi objici hos, ut malam esse, utpote quae imperatorum legibus
fieri aliquando solet, in malum couvcrsos.Nullam damnata sit (cap. 6), At nonne eaedcm, regerit
quippe inali notam hahet Christianfe religionis Auctor noster imperatorum aliorumque justae
,

profcssio, cujus ncminem aut pudet aul pcBnitet, leges statueruntneminem unquam condemnandum
ac de qua omnes gaudent et gloriantur (Lib. i.
nisi prius crimiuis alicujus sit rite conviclus?
cap. i). Cur ergo ethnici Christianos nec auditos nec
Si qua vero fuissent Christianorum crimina, ad convictos condemnabant ? Nonne plures etiam
ea utique declaranda illos ethnici quaeslione ac
g datee sunt ab eorumdem ethnicorum le^islatoribus
tormentis cogere debebant. At e contrario iis iniquissimffi leges, postmodum emendatae, vel an-
nomen suum vel sponte negantibus, vcl negare tiquata; ? Denique injusta lex, qualis in Christia-
coactis confestim credentes, fateri quoque debe- nos lata fuerat, nuilum exigit honorem aut obse-
bantuihil mali in corum religione posse deprehendi. quium.
Suis praeterca legibus quilibet judices tenebantur Nec instare poterant ethnici leges in Christianos
quorumvis criminum reos interrogare quae, qualia ab iio sancitas, qui illorum crimina communi po-
etquantahaec essent, 156 qui eorum socii et pularique fama compererant. Nonnc enim farna,
recoptores, ac ea landem in scripta damnatorum fatenlibus iisdern ethnicis, malum quo nullum
est
sententia nominatim enuntiare. At nihil tale in velocius? Sed illa tandiu tantum quandiu
vivit,

Christianorum damnatione factitatum, nec aliud incerta, falsa et mendax est. Ubi enim res est
eorum sententia pronuntiatum, uisi Christianum certa, ibi fama desinit. Investiganda igitur
haec
nomen. Solum crgo nominis crimen erat sed hoc ; illius origo atque exspectandum 757 tempiis,
ipsum nonien nihil barbarum, infaustum, inho- quod omnia reveiat. Quis autem ab ipso Christia-
nestum sonat, sed vel unctionem, vel sallem sua- nac religionis exordio objecta Christianis infanti-

vitatem, aut bonitatem, quando ab ipsis gentibus cidia, incestus, aliaque scelera in eorum synaxibus
chresliani corrupte vocabantur (cap. 2, 3).
^ unquam deprehendit, patefecit, prodidit ? Num-
At hi plane desipicbant, qui solo auctoris no- quid ipsimct Christiani? Sed summo silentio sua
mine sectam Christianorum so odisse causabantur mysleria tegebant, nec poterant tam horrenda
(oap. 4). Non enim Platonicoe, aut Phythagorasos, crimina, si illorum conscii fuisscnt, sine capitis

ob Platonis, aut Pythahagorae, nec medicos ob Era- periculo prodere. Numquid gentiles ? Minime qui-
aistrati, nec grammaticos ob Aristarchi nomen dem. Quamvis enim Christianos in suis synaxibus
oderant. Quis etiam nesciat nefas esse fsectam quotidie obsiderent, nemo tamen heec deprehen-
aliquam odio habere nisi, quid in ea odio dignum disse, nec ullus domesticus pretio corruptus, se
anteaadvertatur? Ethnici tamen nec Christia-
sit, aut vidisse , aut celavisse uoquam testificalus

, nam sectam, nec ejus auctorem noverant, nec est.

j
volebant cof^noscere. Ad haec vero, per ipsos cui- Prseterea Christiani sectatoribus suis leges Chri-
libet ethnico licebat, quam vellet philosophoruui, sti sedulo observanlibus pollicebantur aeternam
jtametsi rcipublicae ac principibus infensorum, felicitatem. At dic, quaeso, utrum non insano pe-
'
sectam amplecli. Eos quoquo solos philosophos nitus homini credibile fiat illam aliquando pro-
Jvexabant qui vcritatem ex parle doccntcs, asper- missam fuissp iis.qui lanta scelera perpetrassent ?
nabantur illorum deos. Ila sane Socratem damna- D Nemo etiam gentilis, vel minimo humanilatis sensu
verunt, quanquam ApoUinis oraculo renuntiatus praeditus, ea perpetrare ausus unquam fuisset
fuisaet mortalium omnium sapientissimus. Non Krgo nec ulli Christiani, quorum eadem ac cxie-
Imirum itaquc si illorum in Christianos odium ve- rorum hominum nalura, nec Cvnopcnna: crant.nec
ritas pepererit. Sed vido, quffiso, quo insanioatie Sciapodes, nec antipodea (cap. 7).

animi furore. V^atebautur cos omnos meliorea non rideat ethnicos, qui ridiculo
Quis autein
factos, qui ejurato falsorun; doorum cultu. suum pueri, a mutua nutrice edncali. primoque vocis
dederant Christiauae religioni nomen. Sed in illos sono (ii/xoi; pronuntiantis , commenlo probare
hoc 8olo aomino crudclius sffiviebant, eosque no- contendebant Chrislianos Phrygibus aliisque na-
lontes et sceleratos esso malebant quam Christia- tionibus esse postcriores ? Quis enim nesciat Cbri-
iios. stianam gentem, quaj a JudaMS ortuin duxit, essc
Contra lamcn ubjiciebant cthnici quosdam ex CKleris antiquiorom ? Quamvis aulem aliis rccon-
Christianis pcssimos osse, ac vitiis sceleribusque tior forot, tortia tamen post Grjccos et Romanoe
839 TERTULLIANI OPERTJM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 840

nalio inhumanissimissuperstitionibus addictanon A Age vero, ethnici a mendace Tacito decepti,

erat (cap. 8). falso asseverabant a Ghristianis adorari asini
Instabant ethnici Christianos, ob deorum con- caput (cap. 11). Sed ipsi gentiles revera totos
lemptum omnium cladium esse auctores, at-
, adorabant asinos cum sua Epona, suisque cum
quo idcirco nxterrninandos (cap. 9). Scd variis praesepibus consecrabant bestias. Qua vero ratio-
TertuUianus excmpiis demonstral mundum gra- ne Christianis crimini dabant, quod crucem Chri-
vissimis calamitalibus, uti aquarum inundationi- sti colerent, cum ipsi Atticam Palladem et Cere-

bus, igne coelesti, ac generali diluvio perturba- rem Phariam a crucis stipite non discrepantem
tum obrutumque fuisse, antequam ipsimet ethnici vcnerabantur ? Nonne etiam rectfe crucis parti su-
deos suos finxissont, ac fundatee essent urbes in perstruebant deos suos et integris crucibus victo-
;

quibus nati, commorati et sepulti sunt. Quid vero, rias, contabra, siphara et signa militaria, qufla

quod postca hi eximii dii non potuerunt ab aliis maximo habebant in honore (cap. ^2)?
cladibus suos eripere cultores ?
Quidam vero ex
perperam opinati sunt So- illis

Secunda hujus libri in parte Auctor noster osten- quiaverum Deum suum,
lem a Christianis adorari,
dit ipsosmet gentiles eorumdem criminum esse facie ad eumdem Solem conversa, precabantur, ac
conscios, quorum Ghristianos arguere frustra co- g die Dominico spirituali indulgebant laetitiae (cap.
nabantur. Nam hi qui antiquos, sed impios ritus a 13). Verum improbi isti calumniatores negare non

Christianis repudiatos immerito querebantur, illi poluerant morem ethnicorum fuisse simili modo
ipsi a majorum suorum legibus, institutis, moribus factitios deos suos precandi, atque illis dicandi

desciverant cullu, victu ipsoque sermone,

, ac unum Hebdomadis diem, quem Dominico proxi-
nunquam satis a se laudatas rejecerant vetu- mum, longe diverso ac Judaei ritu, celebrabanl.
states. Tum deinde TertuIIianus acriter invehitur in

Deinde vero Christiani deos,quos nullos esseno- bestiarium quemdam, Judaicae religionis deserto-

verant, non contemnere non potuerunt. Kthnici vero rem, qui in circo picturam Dei Christianorum
quos veros esse, ac se colere venditabant, penitus sub forma asini circumtulerat cum hac inscrip-
adspernabantur. Pluribus siquidem spretis et re- tione Onochoetes (cap. 14). Nam quanto longius
:

pudiatis, quosdam tantum a se selectos honorabant. istud a veritate abhorrebat, tanto certius erat ab

Nonne etiam contumeliose a senatu ejecti sunt adorari deos cornutos, caprigenas ac
ethnicis

deus Alburnus, Liber, Serapis, Harpocrates, Anu- monstris omnino similes.

Nihil quoque falsius fmgi poterat quam a Chri-
bis, et statuee illorum everss ? Quid diis adhuc
sacra inter mysteria occidi infantem, ejus-
magis injuriosum, quam sine senatusconsulto eos p stianis
que sanguinem potari. At plane constabat ab ethni-
coli non 758 posse ? Quid magis ignominiosum,
natos trucidari infan-
quam a privato quolibet homine domesticos pigno- cis contra leges suas recens
venditari ? tes, aut summa crudeiitate injuriis aeris necandos
hastario
rari deos, publicos vero in
Quid turpius, quam pro templi solo, aditu, slipiti- exponi, ISO aut elici eorum sanguinem, totos-

mercedem ? Qus major deorum que prsecoquos devorari (cap. 15).

1)U8, ostiis exigi

infamia, quam senem in Saturno, imberbem in Quid vero impudentius quam Ghristianos falsi

Apolline, in Marte militem, in Vulcano fabrum omnino nocturni incestus ab iis accusari, qui in-
consecrari, quam diis maximis «quales facere ficias ire nequibant gentiles Persas cum matribus

mortuos homines, quam punire per non deos, suis palam quique OEdipum scelus illud in
coire,

vero per genium Caesaris dejerantes, quam pessi- theatro repraesentantem magnocum applausu lau-
mas quasque victimarum partes iis sacrificare? dabant incitabantque. Quin etiam isti ipsi cum 1i-
Quid tandem deorum majeslate raagis indignum, heris suis, quos, sicut diximus, exposuerant in-

quam ab Homero aliisque poetis impune decan- fantes, nec amplius agnoscebant, ssepius infami

tari Venerem sauciatam, vinctum Martem, Jovem incesta commiscebantur (cap. 16). Ne quis autem
ab aliis diis lacessitum, flentem, luxuriantem. illud gratis fictum objiceret, ab Auctore nostro con-

suaque adulteria Quid plura ? D firmatur celebri exemplo, quod Fusciani Urbis
dinumerantem ?

Nonne iidem dii dcridebantur in theatris et Len- praefecti tempore, nec paulo ante acciderat, quam

tulorum atque Hostiorum comoediis, ubi, cunctis hos libros scripsisset.

plaudentibus, mimi et histriones ridiculam plane Pergit ille, palamque facit Christianos frustra
agebant Cybeles pastorem suspirantis personarn,vel publicos hostes ab ethnicis ideo proclamari, quia
Jovis elogia et ignominia decantabant?Nonne dii non adorabant imagines Caesarum, nec per eorum
iiifamabanlur a perditis hominibus, qui in cavea genium jurabant (cap. 17). Plane enim ostendit
repraesentabant Atym castratum, crematum Her- hoc ipsum in crimen merito vocari rebelles illas
culem, nitem gladiatorum deducentem exsequias, nationes, quae ab imperatoribus debellatae, Par-
ac Mercurium mortuos examinantem ? Quis ergo thicorum, Germanicorum cognomina
Medorum ,

dilfitebitur hujusmodi deos, ab his ipsis, qui eos eis pepererant. Nonne etiam publici hostes fuerunt
finxerant, gentilibus longe magis, quam a Christia- Romani, qui conspiraverunt adversus imperatores
nis contemni et derideri (cap. 10)? suos, eosque in palatiis suis nuper in Gallia occi-
 ?:

841 IN LIBRUM AD NATIONES D. LE NOURRY DISSERTATIO. 842

derunt? Nonno etiam publioi hosLcs dicendi sunt. A cst, ut omnibus, qui se sponte non excaecaverint,
qui illos vexarunt orani contumeliarum gcnere facillime afrnoscatur. Indomitam itaque horum
in ludis circensiljus, vel faniosia libeliia ad eorum obstinationem ut frangatTertullianus, ea primum
slatuas afjponsis? Donif|ue quinam publici liostcs, refcllit, qune Varro omnium sui temporis virorum

num Ghristiani, qui nolebant deum vocare impe- erudiliono prfcstanlium facild princeps, in euis de
raLorem ; vel gentiles, qui contra conscicnliam ii- religione tradiderat. Triplex autem ibi ille
libris
liirn non aine irrisionc appeliabant deuin ac per dislinguitdeorum genus primum physicum, sive :

ejiis genium dejerantes, pejerare non vereUan- philijsuphorum secundum mythicum, seu poeta-
;

tur? riim terlium gentile,seu populorum.Sed primum,

;

Novum porro hi scelus Ghristianis inCerebant, inquit auctor noster, incertis nititur conjecturis,
mirabiiom videlicet in quibuslibet cruciatlbus pro Bccundum meris deorum
fabulia, tertium ridiculis
religionis suaj veritate perrcrendis constantiam Ea
adoptioiiibus, culluque insano et turpissimo.
(cup. IS). Sed (|ua, qurcso, fronte cl audacia ? ergu omnia tam falsa sunt, quam communis una-
Nam maximis laudibus eHercbaiit
ipsi Uegulura, que esse debet omnium de vero Deo sententia
qui pritnus crucis supplicio reginam /Egypti^quae unanimisque consensus.
;

bestiarum morsu uxorcm Annibalis, quaj, siculi

;
Summa quippe erat physicorum seu philosopho-
B
Dido, voluntario igne vitam linierunt. Nonnc etiam rum de Dei natura di?sensio, quae non aliunde,
laudabant Atticam mulierem.quaj post acerbissima quam ex ipsius ignorantia oriebalur (cap. 2). Sa-
j
torraenta linguam suam, ne secrelum pruderet, picntiam itaque frnstra profitebantur, cujus ini-
in tyrannum exspuit ? Nonne etiam gladiatoribus tium est Dei tiraor. Quomodo autem eum timere
'
laudi tribucbant, quod a se invicein, aut a bcstiis potuissent, quem quia qualisque sit ignorabant
necari, quod quidam vivos se comburi, quod La- Promptum tamen illis erat hunc vernm Deum ex
cones se flagris cojdi laniarique constanter pate- sacris nostris Scripturis cogr.oscere. Sed quas ex
rentur ? pnris hisce fontibus hauserant, coeca gloriaa libi-
At ccrte eo magis laudanda erat inviela Ghri- dine ducti, variis corruperunt argutiis, et exinde
stianorum in horrendis cruciatibus iortitudo,quod varias scissi sunt in partes. Platonici siquidem
illos,non eicut ethnici, ad aucupandam inanem docebant Oci providentia omnia administrari ;

liominum gloriam tolerHbant, sed quia certissime contra Epicurei id plane penitusque negabant.
exspeclai)ant luturam coiporum resurrectionem, Asserebant iidem iMatonici Deum intra, Stoici ve-
ultimum De: judicium, atque aiternum pio meritis ro extra mundum esse positum. Fatebatur Dioge-
nierccdcm (cap. 19). Neque hanc propter exspe- nes se noscire quid in ccelo agatur, quive dii sint
clationem exsibilandi erant ab ethuicis, qui asse- C prius vero Thales Milesiux Grajso de diis illum in-
rebant animas hominum in alia etiam bestiarum tcrroganti nihil prorsus respondere potuit. Socra-
corpora migraturas, futuruin Minois ac llhada- non quidem credobat sed jus-
tos vero iilos exsisterc
inanthi judicium, ac poslea impios ffiterno igne,
sit tamon gallum gallinaceum .-Esculapio immolari.
pios autem in araoeno loco vilam aiternam trans- Quid plura? Dionysius deos tri^^ariam divisit :

ucturos. primc in eos qui sub aspectum nostrum cadunt,

760 Postrcmo Tertullianus ex hactcnus dispu- ut sol luna secundo in iilios qui non videntur,
»>,t ;

tatis concludit Ghrietianos, eliamsi omnium, quo- ut Noptumus tertio in alios qui assumpti sunt ex
;

rum falso accusabantur, criminum rei iuissent,

7 61 hominibuSjSicuti Hercuies et AmphiaraoS^Tri-
iion puniendos taineu vexandosquc ab clhnicis, plex etiam,sed diversum deorum genus excogitavit
qui eadom perpetrasse revera convincuntur (cap. Arcesilaus, nimirum Olympios, Astra et Titaneos.
20). Denique quamvis Christiani se criminum reoa Postoriores vero tantum duos Xenocratcs admisit,
0886 dixissent, maxima nihilominus diligentia quomadmodum plerique .Egyptii non plures, quam
ethnici invcsligaro debcbanl an hccc vera essent, solem lunam, coelum et terram. Suspicabatur
et
ac legitimos audire, examinare horum criminum autem Democritus deos omnes ortos esse cum
tesles ac conscios. Scd nolebanl ha)C a lejjibus n supcrno igno, oujus instnr Zono naturam esse vo-
suis statuta observare, nc agnita Christianorum
luit. Undc Varro docuit mundi animum esse ignem,
innocenlia, cos amarent, quos odisse ac dc medio quo quippe exstincto morimur.
tollerc decreverant. Voluntaria igitjr ignorantia
Ad id tamcn unum hse omnes, quantumvis di-
ferrores suos amabant, oderantque veritdlcm.
vcrsa;, opiniones conspirare vidcntur, ut non alios
ARTICULUS III
philosophi illi deos esse putaverint, quam mundi
,

elementa, aut quae ex oriuntur (cap. 3). Verura

iis
Aualysis libri sccumHa.
j Tortullianns hrec vigilantium hominum somnia
Secundo in libro, duas quoqiie in parles diviso, csse demonstrat. Nam Dous cx se ipso cst, ingcni-
jstcnditTertuUianus fiilsos esso gentilium deos, tus ot aUernus, qui nec initium habct, nec finem
jpravosquo ac rcjioiendos eorum oultus (lib. n, unquam habcbit. Atqui clemonla parlos sunt mun-
cap. 1). Quacunquo eniin mnjorum aurloritate di quom creatnm csse fatetur,
Plato et solus Epi-
jstabiliti videantur, illorum falsitas adeo manifesta curus incrcalum esso somniaverat.

Patrol. I. 27
 843 TERTULLIANI OPBRTJM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 844

Ad haec vero, si mundus

et elementa dii sint, A iHi poetarum dii ? Homines utique, sordida aut sce-
animalia esse debent, atque hocipso mortaiia sunt lerata origine procreati, qui p.?r vita3 su® curricu-
ac divinitate carentia. Nec audiendus est Varro, lum in omr.i sese volutarunt genere scelerum.
qui garriebat ea esse quidem animalia, sed quse Quamobrem poetas ipsumquo Homerum,
Plato
ex 86 ipsis moventur, et idcirco immortales dii tanquam iniprobos deorum criminatores, civilate
censendi sunt. Nam quoquo modo haec elementa peliendos esae censuit. Quin etiam ethnici, quan-
moveantur, sunt profeoto corporea, ac proinde tumlibet impudentes, Christianis tantam deorum
destrui cum possint, dii esse nequeunt. Deinde infaraiam exprobrantibus,nihil aiiud respondebant
vero, etsi sese movereut, motus tamen sui princi- nisi mcras esse fabulas poetarum. Verum etsi poe-
pium acceperunt ab alio, qui quamvis non videa- tis sp non credere clumarent, fictos tamen ab illia
tur, omniura motum priraus auctor est, et idcirco deos Gererem, Idseam matrem, Saturnum, Hercu-
verus solusque Deus. lem non solum venerabantur, sedhorrenda quoque
Nec sinit Tertullianus sibi objici nomcn Graecum eis sacrificia faciebant. Quis igitur hos poetarum

eK5i; a cursu ac motu, quo elomenta praodita sunt. deos non summa sine impietate ab ethnicis coli et
reipsa derivari (cap. 4). Nam vera Dei denomina- venditari non fatebitur?
tio non aliquam, quae oculis noslris conspiciatur, _ Nec minus certe insulsum erat tertium deotum
+.,^ i,f„+„.^ o,„„,f!„„t
„.,„ „* motus,qualitatem
non secus ao cursus et significat, genus, quod Varro gentile, seu plebeiura esse doce-
sed supremam majestatera ac substantiam. Quid bat (cap. 8). Non alii quippe erant hi dii, quam
vero, quod plures ethnici deos suos bene multos illi, quos quidam populi ad arbitrium ac libidinem

immobiles esse praedicabant? Nemo insuper inficias adoplatos ab aliis nec visu, nec auditu, ac ne
unquara ibit eleraenta componi materia, quam nomine quidem discernebant. Tales Tertullianus
simplicissima Dei natura pati non potest. Et certe meraorat^Atargatira, Goelestem, Versutinam, Obo-
Zeno materiam mundi a Deo sejunxit, eumque per dara, Dusaren, Belenura, Delventiura, Visidianuin,
illam, tanquam mel per favos transire arbitratus Nuraentinura, Anchariam, Praeverim et Nortiam.
est. Sed dicas velim, quo physici pacto mundum Eadera vero licentia factum iile putat, ut .(Egyptii
ac coraprehensa in eo elemonta deos esse asse- qui bestias colebant, patriarcham Joseph Serapidis
verant ? Plato enim ipsum hunc mundura censet nomine deum habuerint et honoraverint. Recte
esse rotundum capiteque carentem. Epicurus ve- igitur exdictis concludit falsissimos esse illos po-
ro, Quse supra nos, inquiebat, nihil ad nos ; solem- pulorum deos, quandoquidem solus verua Deus
que duntaxat pedalera esse efTutiebat contra Pe- :
ubique prsesens et oranium Duminus, ab omnibus
ripatetici illum toto terrarum orbe longe majorem pariter colendus et adorandus est.
esse opinabantur. Nonne ergo tales deob fingere C Secunda hrjus libri parte Romanorum deos ille
summa demenlia est? Denique Thales Milesius coe-
speciatim explodit et evertit (cap. 9). Eos autem
lum rimando in puteura cecidit.Quid autem casus
Varro praepostere divisit in dubios, certos et elec-
ille indicat, nisi vanam fuisse curiositatem physi-
tos. Nara quis, inquit auctor noster, nisi amens,
corum qui,rerum naturamfrustrascrutati,verum il- incertum dubiumque deum honorat? Gertos vero
liusartificemDeumoranipotentemnoncognoverunt?
deos et selectos qui habet ac veneratur, is alios
Instabat Varro tribuendam elementis divinita- profecto spernit ac reprobat. Incpta est igitur ilia
tem, qua homines aut summis beneficiis sibi de- divisio deorura,qui paulo raelius distingui poterant
vinciunt, autpremunt incommodis (cap. 5).Verum in communes et proprios. Verum primi, sive,
respondel Tertullianus elementa rerum prospera- communes, iidem sunt ac publici et adventitii, qui
rum vel adversarum esse tantummodoinstrumenta, paulo ante memorato a nobis et confutato deorum
verurnque 762 Deum, cui serviunt, esse illarum physico vel mythico genere comprehenduntur. Su-
auctorem. Nam sicuti eegroti sanatio non medica- persunt itaque 76$ tantum proprii Romanorum
mentis, sed medico, et raors horainis non gladio dii, qui vel ex devictis hoslibus rapti et Romam
aut lanceae, sed latroni aut hosti tribuendae, sic asportati erant, vel penates et lares, quos unusquis-
prospera et adversa non elementis, sed Deo, «quo Q que privata in domo sua peculiarique ritu colebat.
meritorum judici, ascribenda sunt. Gonstat pra)- At hi omnes homines fuerunt. qui ob egregia quffi-
terea elementa minui, intercidere ac regi ab ali- dam facinora dii post mortem insulsa piane con-
quo (cap. 6). Et verus Deus nec minui, nec pati secratione facti sunt. At qufenam, ait Tertuliianus,
aliquid potest, omniaque regit ac moderatur. unius ex eis, verbi gratia yEneae, erant raerita ?

Transit inde Tertullianus ad secundum deorum Num pietas in patrem et filium? Sed is vel suara,
genus quod Varroni mythicum seu poetarum co- sicut Antenor, prodidit patriara, vel eam, relicto
gnominare piacuit (cap. 7). Finxerunt autem poetae Priamo et Aslyanacte, flagrantem deserendo, non
fl
hos deos esse heroas, qui, post transactam morta- imitatus est feminum Punicam, quae se cum filiis

lem hominum vitam, praeclaris factis adepti sunt in ardentis patriae ignes injecit. Nuuiquid raelior
divinitatis prsemium. Pessirao autera hoc exemplo Romanis.qui pro salute principura adversus Iil)eros
Romani suos reges, aliis pejerantibus, deos simi- et conj uges jurabat ? Siquod porro patrem hume-
liter renuntiarunt. At quinam, amabe te, fuerant ris gestandopromeruit, nonne Argivi juvenes ma-
815 IN LIBRUM AD NATIONES D. LE NOURRY DISSEHTATIO. 846

trem siiam, no in sacria piaculum fucorft,tanquam A. ctiam suprema divinitato ab alio aliquo donati sunt
jiigulos vexcrunt? Si suum iilo patroin uluit, non- nisi caeteris omnibus fictis diis potentiore, qui
nc filia qu.Bflam majori pietate patri sno, in car- proinde aolus verus Deus dici debet. Deinde nulla
ccro posito, admovit uijcra ? Magis ergo illi divinis piorsus assignari causa potest,cur verus Deus alios
honoribus digni erant, quam ignavus tiiuidusque fecerit deos. Non quidem ut sibi auxilio essent vcl
/Eneas, qui post praelium Lauronlinum nunquam ornaraonlo. Ueus eniin omnipotens nullius ope vel
comparuit. Numquid etiam diviuitatis honorem ornatu indiget.Nequc aliquos homines propter
meruit Roraulus, qui inlerfecit Iratrem suum alie- eorum merila deos fecit. Quid nam jue n-ercbatur
nasque rapuit virgiiies ? Nura((uid llerculospropter Salurnus filiorura suorurn devorator aut Jupiter ,

AuL,'iu3 fimum eJGclura^fonolopo propter caslilalein, patris subductus furori, sororis adulter.qui ut alia

Sanctus pro[)ter hospitaiitatem Jura diviiiilalis po- stupra et adulleria securius faceret, bovis, imbria
tiua, quam Slerculus,quam filia Fauni, quam Uly- aurci,cygni, aliasque formas induisse perbibetur ?
xea consequi debebant ? Taiu impiiorgo et scelcrati hujusmodi hominesdi-
Quid vero de aliis longo turpioribus diis dicen- vinilatem nunquam rneruerunt.

dum ? Quid, obseoro te,divinitatis estin Larentina Neque ii etiam dii sunt, quos Dionysius Stoicus
meretrice publica et Uoinuli nutrice?Ouid feraina, p in nativos et factos distinguit (cap. 14). Terlullia-
qufflin Herculis asdituo post ridiculum ludum vi- nus siquidein vel unico Herculis exemplo.sed quod
tiala, ab ipso llenuilo jaui mortuo sc compressara plane sufficit, ingulsissimam hancce opinionem
luisse gloriabatur? Quis patienter ferat infaraem evcrtit. Non enim divinitate dignus erut Hercules,
Antinoum a iiomanis deum haberi? Alios tUmcn quia feras interemit, quandoquidcm plures occi-
non minus turpes deos hi commenti sunt,quo3 nu- duntur a gladiatoribus.neque eliam quia ferrarum
ptiis ac procreandis liherispraiessestuitissiiiio praj- percucurrit orbem ; nam Asclepiados Cynicus, plu-
dicabant. Talos sunt Conscrvius,f"'luvionia, Vitum- resquo philosophi majori roendicitatis labore cun-
nu3, Sentinus, Diospitor, Candeiifera, Prosa, Fur- ctas lustraverunl totius mundi partes. Numquid
mus, Albana, Runcinia, PoLina, Kdula, Abcona, ergo dcus est, quia ille se contulit ad inferos?Sed
Domiduca, Volumnus, Volela, Paventina, Venilia, quibu^nam eorum via patet ? Pergamus, si placet.
Volupiii, Prajstilia, Peragenor, Consus, Juventa, Nonno eximius illo Hercules constupravit ferainas?
ForLuna, Barbata, Aircrenda, Mutunus, Tuluniis, Nt)nno ob amissura puerura militiam deseruit Ar-
Pertunda, Subigus, Prema, et alii quorum officia gonautarum ? Nonne lasciva; uxoris venenis cir-
nominibus suis appellaio vol luinimus pudoris sen- cumventus, acconso rogo, necem sibi ipse conse-
8US prohibet (ca|). 10, 11). vit? Quis ergo menlis suse compos horao hunc cre.
Omnes porro Uoinanorum deos, ut simul et se- dat esse deura ?Quo etiara pacto .-Ksculapius potuit
mel Tertullianus praBcidat,ipsara petit illorum ori- deus renuntiari, qui, ut narrat Argivus Socratea,
ginein, quam Varro a Jove, Junune et Minerva patre incexto natus, ob raedicinae periliam fulraine
orditur, scd quc« a Saturno ilh/iruni parente repc- Jovis, qufiraadmodum ejus mater, percussus fuit.
tenda est (cap. 12). Non hic autom, mulLo minus Atheniensos tamen illura matremque ejus, eicut
ejtjs filii, deus unquam esse potuit, qui e Ccelo seu Thesea, adorant.
Chrono ct Terra genitus, palrem suum castrasse Ncc ccelo ac divinitate magis digni Castores,
porhibotur. Nec dicendum hieo allogorice do toiii- Perseus, !'>igonc, exoletus Jovis, sivc lianymedes,
pore tcrrtcque fecunditate explioari. Clarissimi si- sicuti neo canes, scorpiones et cancri, quos Ko-
quidem scriptores, Cassius Scverus, Corneiius No- mani in astra transtulerunt. Quis vero sine risu
pos, Tacitus, Diodorus, et alii discrtissime assevc- illa audiet nomina deorum, quos Romani certis
rant Saturnura rcvera homincm fuisse qui, variis quibusdura urbiura ac domorum locis pra?posito3
orbis lcrr«3 partibus poragratis, in UEnotria seu arbitrabantur ? .\b iis quippe vocantur Viduus,
Ilalia exceptus, raonti el urbi, ubi sedoin lixerat, Ca!culus, Orbana, Arguis, Lana, Ascensus, Levi-
704 ao toti Italiae suuui imposuit noinen.Oua voro cola, Forculus,, Cardea, Limentinus, aliique sin-
illo tan(|uara ex inoi)inato appulorat, neo cogiiiLi D gulis quibuaquo vitfE officiis praefocti. Sed hi solis
erant cjus parenles, do c(jelo lapsus lerebaLur. Ne pone Uoinanis cogniti, si dii 765 fuissent, caele-
(luid autom elhnici niutire uuderent, hoc recepto ris omnibus nihil opus erat (cap. 15).
ab illis SibyllaB testimonio conlirmat. At ingrati plane sumus, inquiebant Romani, si
Uaque cum nullus ainbigondi loous dotur, quin divinitatis honorcs iis donegemus, qui vit.T neces-
Saturnus homo fuerit, inde ccrto colligitur, quos saria nobis invencrunt. Tribucndi igitur sunt, ait
clhnici ortos ox illo ac posLoa mortuos sopultos- Tertullianus, hi honores Catoni, qui ficum viri-
quo tatobantur, hos reipsa fuisso hominos (cap. dem, ct Ponipeio qui cerasa Roniam primi altule-
13). Alqui mortui honiincs non possunt csse dii, runl. Sed nihil hao ratione futilius. Non enim
nisi Ycl a scipsis, vol ab aliis suatn accoporint di- fruofuum invcnlor, sod auotor ot croator verus
vinitutom. A so autcm ii)sis oam non habcnt. Non Ueiis osl. Et ccrte novje artos ab honiinibus qno-
enim sivissent se primuni fuisse homines, tot tan- tidie inveniuntur; nemo tamen harum inventorea
lisque humanis infirmitatibus obnoxios. Neque dcos esse dixorit (cap. 10).
847 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 848
Romani se sua in deos pietate ac reli-
Instabant A. leginaus : » Hic suut Tertulliani iibri : Ad nutiones
gione meruisse totius mundi dominatum. Itane liber 1 ; item Ad naliones liber II. » In primi eliam
vero, inquit TertuUianus? NunTiquid turpis Ster- libri fine : « Tertulliani Adnationes liber I, expli-
culus Romani imperii Dnes propagavit ? Numquid cit. liber secundus Ad nationes. » Hujus
Incipit
Jupiter antri Idcei, Cretae patria; sua), ac jucundis- porro codicis librarius inprima ejus pagina lilteris
simi nutricis suas odoris oblilus, his praitulit Capi- raajoribus scripsit : « Liber oblatus ad altare Sc{
tolium ? Numquid Juno quam Samo
Carlhaginis, Stephani ex voto Agobardi epz, » id est, episcopi.
olim praeposuerat, penitus immemor, voluit eam At is, Agobardus Lugdunensis
inquiunt, ipse est
a Romanis subverti ? Sed horum aliorumque im- archiepiscopus, qui Caroli Magni filiorumque ejus
bellium deorum nec ulla fuit adversus fata potcs- ffilate atque ineuntc saeculo nono florebat. Tum
tas, nec potuerunt suas urbes provinciasque ad- itaque descriptus fuit ille codex ex alioprocul du-
versus hostium suorura arma tueri, bio antiquiore, in quo, atque aliis haud dubie
Ad haec vero, Romanorum imperium antea fun- pluribus, hi libri praefixum similitcr habebant
datum fuit quam ulia deorum essent simulacra, Tertulliani nomen. Coraniunis igitur non eo tan-
cultus ac sacra,qua3 poslmodum a Numa Pompilio tum Agobardi, sed superioribus etiam saeculis,
introducta sunt. Beliis itaque accrevit illud impe- T» opinio erat Tertullianum horumce ad Nationes
rium, atque idcirco pari sacerdotum ac civium librorum esse auctorem.
caede, pari rerum sacrarum atque profanarum Quamvis autem tanti roboris ratio nobis deesset,
ruina, totque sacrilegiis, quot tropfeis ac trium- horum tamen librorum arguraentum, aetas, atquc
phis. Denique quis nescit funditus eversa fuisse in primis styli scriptionisque genus, ac summa
regna Assyriorum, Medorum, Persarum, yEgyptio- cum Apologetico affinitas, illos a Tertuliiano pro-
rum, qui non minore pietate, quam Romani, deos fectos esse demonstrant. Ex ipsa siquidem a nobis
Buos colebant ? Solus ergo Deus, unus et orani- jam exhibita eorum analysi evidentissime patet
potens, regna dispensat, minime vero Romanorum illorum scriptorem in hoc esse totura, ut palam
aut aliorum gentium dii, quos tam factitios esse omnibus faciat Christianos conlra legum omnium
constat, quam illorum, a quibus coluntur, falsas praescripta ab ethnicis iniquissirae vexari, eorum-
vanasque religiones (cap. 17).
que crirainura falso accusari, quorum revera con-
ARTICULUS IIl.
scii eranl ipsimet gentiies. Scripti sunt ergo hi

Variis rationum momentis ostenditur Tertullianum libri ipsa TertuUiani aetate, cum tam caeco,
ethnici
horum librorum esse auctorem, et nova Hoornbeeki quam effrenato furore in Ghristianos adhuc saevie-
id negantis opinio refellilur. bant. Denique nihil in eis sive de Ghristianis,
Testatum nobis Hieronymus fecit editos fnisse a sive de gontibus dictura est,quod Tertulliani aetati

Tertulliano praster Apologeticum alios ad Gentes non conveniat, ipsuraquc ejus tempus non indicet.
libros,de quibus ad Magnum haec scripsit in verba: Singularis quoque horum librorura stylus, inso-
« Quid Tertulliano eruditiu? ? quid accuratius? litum dictionum verborumque genus, plane osten-
Apologeticus ejus et contra Gentes libri cunclam dunt Tertullianum esse verum illorum parentem.
sa3cuii obtinent discipiinam. » (Hieronym.epist.83, Nara peculliari ejus ac propria caelerisque dissi-
ad Mag. pag. 656.) Quis autem non videat hos, de milis ejus elocutio in eis ubique passim emicat,
quibus agimus, designari libros, et ab Apologetico ao cito citius a quolibet lectore deprehenditur. Ad
distingui? Cuamvis enim in Agobardi codice, de hcec vero, in illis saepius occurrunt non solum
quo infra dicendum, inscribantur Ad nafiones, eadem atquc in Apologetico propria insolilaque

eumdem tamen atque Ad genles titulum esse quis Tertulliani verba, sed integrai etiam eaedem pe-
diffitebitur ? Neque id longa inductione probari necesse
riodi.

Huc accedit Augustinus, qui Tertuliiani nostri est, quod facile obvium atque ex postea dicendis

opinionem refellendo, ejus nomine hosce libros, manifestum omnibus fiet. Nonne autem tanta
tametsi paulo obscurius, citavit « Non dico, in- utrorumque librorum affinitas et connexio satis
:

quit, quod facetiusait Tertullianus fortasse, quam D aperte demonstrat illos ab uno eodemque
scri-

verius : Si dii seiiguntur ut bulbi, utique caeteri ptore, nirairura Tertulliano. esse compositos?

reprobi judicantur. » (August. lib. vii de Civit. Miramur itaque recenliorera quemdam, magni
cap. ^, pag. Scimus qnidem nonnullis visura
-162.) certe apud suos nominis virura, qui audacter pro-
ibi citari illius Apotogeticum. Sed persuasum alii nuntiat sibi plane non videri TertuIIianum horum
ita haberunt non alios ibi, quam 766 ad Na- librorum revera esse auctorera. Sed quibus, pu-
tiones libros citari ut inde illorum textum corrigi
; tas, rationum moraentis? Non aliis pene (juam iis
voluerint.Et certe postea oetendemus Augustinum ipsis, quibus ei potissimura vindicatur « Non :

ibi ad hos polius respexisse auctoris nostri libros, videturraihi, inquit, auctor esse Tcrtullianus, non
quam ad Apologeticum. ejus stylus et materia, 767 qua; fere eadem quaa

Praeterea hi libri in vetusto Agobardi codico in Tertulliani Apologefico, inde potius hausta, et

raanuscripto non serael inscribunlur ipso Tertul- per aliquem forte TertuUiani cemulura, aut stu-

liani nomine. Secunda enim illius in pagina haeo diosum ad eum efformata. » (Hoornbeek, lib. i de
 :

849 IN LIBHUM AD NATIONES D. LE NOUHRY DISSEIITATIO. 830

Theol. Palr. cap. 1, JJ 10, pag. iNovum
lOG.) ^. fst? Quis non videat ab eodem scriptore, chrono-
sane et mirurn csl illud argumentandi gonusl graphum non agento, dici revora potuiese nondum
Idem stylus, inquit doctus ille vir, et eadem est a Christo fluxisse 200 annos circi-
annos, et alibi
Apologelici et liborum ad Nuliones materia ergo ; ter CLX eiapgos esse ? Sed
puderet nos sanae
hi libri non a Tertulliano, sed ab ejus ajmulo aut ta;derelque tam vanam singularemque opinionem
studioBO compositi sunt. Quifl, si inde nos simili- refellere, nisi quidam postea huir, quera magis
ter concludamus Apologelicum non ab illo, sed ab laudibus extollunt, novo auctori Bubscripsisse
ejuB flemulo aut studioso esse confectura ? Numquid viderentur.
rcspondebit hunc librum Tertulliano ab aliis scri-
ptoribus adjudicuri ? At nos otiam mox ostendimus ARTICUL03 IV.

ipsi quoquo ab aliis ascribi illos ad Nuliones libros. Quo temjore hi libri publicam in luceni prodierunt,

Deinde vcro eruditus illo vir nobiscum fatelur,

Quo ipso tempore Tertullianua his ad Nationes
quod negare non potest, eumdem esse horum
componendis operam dederit, dictu nec
libris
librorum et Apologelici slylum. At, nec ille, neo
promptum nec lacile est. Quaedam tamen in eia
alius unquam nogabit TerLuiliani stylum dicon-
nolcc atquc indicia nobis offerunt.
ffitalis sese
dique raodum ita ipsi proprium ct peculiarem
^ Prirao etenim in libro legimus latam paulo antea a
eese, ut vix ac ne vix quidem ulius unquara po-
Fusciano, Urbis pra;fecto, sententiam in quemdam
tuerit illum imitari. Nonne ergo hinc, ut peritio- patrera, qui cum filium suum recens natura expo-
res crilici solent, longe potiori jure concludendum suisset, elapso dehinc temporo, sibi araplius non
est eumdemTertullianum horum trium librorum
cogniturn, a seque emptum, construpraverat (Ter-
esse revera parentem ?
tull. lib. I ad Nat., cap. 16). Atqui Capitolinus
Inslat lloornl)eckiiis eamdem prfeterca esse illo- merainit Fusciani, Urbis prajfecti, cui Pertinax
rum matcriam idemque argumcntum. Sed quid
proxime successit (Capilolin. in vita Pertinacis,
inde? Numquid idem Christianus auctor duos di-
post init.). Initio autcm anni 193, hic irapcrator
versos de eodem argumento, ac potissimnm in
creatu.^, post tres circiter menses occisus fuit. Non
Christianaa religionis, ab ethnicis tanla iniquitate,
diu ergo post Pertinacis mortem TertuUianus hos
quanta sa;vitia vexat^, defcnsionem libros confi-
libros edidisse diccndus est.
cero, aut scriptos retractando roficero, corrigerc, Ncquc objicias illum in eodem libro scripsisse
augore, minuere non potuit?Nunquam certe is.qui /Etati nostrx nonduui anni 250, id est) a Christianae
haec nobis objeclat,illud inficiabitur.Nam ipsc,sicut
religionis exortu (Tertull. lib. ad Nat. cap. 7).
i

«lii omncs, palam conntetur.Tortullianum libri ad

Nam poslea adhuc scripsit « : Ut supra edidimus,
Scupulum verum esse auctorom. Atqui in hoc libro C
ffitatis nostra; nondura anni trccenli. » {Ibid.cnp. 5.)
idem atquo in Apologelico, et duobus ud Nationes
Nihil ergo pcnitus cerlum et exploratum inde con-
hbris argumenlura.videlicetChristianorum iniquis-
cludi potest. Majorem enimvcro annorum nume-
sime vexatorum causa, sod qu;c brevius agilur. Ad
rum assignare ille procul dubio maluit, neethnicis
ha;o vero libri ad Nutiones, ad alios
quam Apologe- ullum cavillandi locum pra;beret. Praetereaex duo-
ticus, et liber ad Scapulam
directi sunl. Quid vero bus illis numeris, nondum anni 250 et 300 tam
quodpaulopostdcmonstrabimusalia plurain /Ipo/o- disparibus, quid certum colligi potest ? Si quid
getico, quam in libris ad Nationes,
ac vice versa pcr- autem inde colligere velis, prius definierdum tibi
tractari ? DcniquoostondemusTcrtullianum validis
erit, quo Tertullianus anno assignaverit H;rae Chri-
rationibus ad hos libros post Apologeticum scri- stianae initium.
bendos compulsum fuisse.
NonnuUi itaque existimant horum librorum sta-
Urget tamcn Iloornbockius auctorem libri primi lem cerlius agnosci possc ex aliis illiua verbis,
ad Nulioncs dixisso nondum elapsos a Christo nato quibus cthnicos sic alloquitur « Ex vobis natio- :

annos duccntos : in libro aulem de Monogamia nibus (luolidie CaBsares, et Parlhici, et Mcdici, et
circiter ccntum cl sexaginta (Tcrtull.
lib. de Mono- Germanici sunt. » (/6jd. cap. 17.) At haec,inquiunt,
J/«m., cap. 3).Scd lcvissimas rationes alia longc D Caracallam spcctant qui Germanis Parthisque
,

leviori confirmarc frustra nitilur. Nam et con- dovictis, Germanici Parthicique agnomine anno
itaret nullum librariorum in numcris dcscribcndis 216 insignitus est. Non male quidem, si Cara-
subossc orrorcm, ac ccrtum foret inilium horum calKx! soli ha!C honoris cognomina data fuissent.
annorum ab ipso Christo duci, non inde tamen Clarius ergo horum librorum a;tatem indicant
concludi potcst libros ad Nationcs Tcrtulliano esso haec subscquentia auctoris nostri verba : « Adhuc
abjudicandos. In ipso siquidem horum primo lcgi- cadavcrum odoribus spirant
Syria; ; adhuc Galliae
mus : « .Etati nostraj nondum anni CCL » (Idcm, Rhodano suo lavant. » {Ibid.) Nara ibi procul du-
lib. I ud Nation. Ac non multo post Ut
cap. 7). : bio desijinanlur Pescennius Niger et Clodius Albi-
supra ediclinuts n-tatis noslr.v nondum anni trecenli nus, qui cum a Severo imperalore defecissont, ille
[Und. cap. Numquid crgo hunc librum non ab
'.)).
in Syria, hic in Gallia, cum suis copiis profligall
uno Godemquo auctorc editum essc dixcris ? Quis Cffisique fuorunt. Alquiha'c, qua; in ejusdem Ter-
'C8 suno! meiitis homo ita unquam argumentatus tulliani Apologclico memorantur, conligerunt anno
 :

851 TERTULLIANl OPEHUM PARS L— SERIES I, APOLOGETIGA, 852

194, vel 195, aut potius anno 197, siculi supra ^ tam valida nobis videntur alia, quai ex iiis ipsis
fusius explicaviraus 769 (supr. cap. 3, art. 2). ad Nationes libris erui possunt. In his siquidem
Paulo igitur post iiunc annum iios Tertullianus ad non semei Tertullianus promiltit multa se alibi
Nationes libros, sicut ApologeUcum divuigasse di- explicaturum Nc vero aliquid dubii et incerti
cendus est. proferri quidam cansentur, ea non urgebimus,
Quidam vero ex subsequentibus ilKus verbis : quye Tertullianus, postquam probavit Christianos
« Temporum qualitas robu... ris antiquitatis exc- ob suum duntaxat nomen vexari, continenter addi-
gerit ingenia duriora: at nunc tranquilitas pacis dit : :< Sed dum haec ratio suo loco ostenditur. 770
et ingenia miliora, » [Ihid., cap. 18) arbitran- vos, quam insequimini ad expugnationem nominis,
tur confici posse hnac ab illo tradita, cum Chri- edite rationem. » ad Nai. cap. 3).
(Tertull. lib. i

stiani sub initio imperii Severi optata pacis et otii Nihil enim ibi discrte pollicetur a se deinceps
tranquiliitate fruerentur. At Severus ille persecu- agendum, sed rem ipsam a se satis explicatam
tionem in eos excitavit datis anno 202 ediclis. significasse nobis videtur.
Antea igitur Tortulliaous hos, inquiunt, libros At clarioribus profecto verbis spondet fore ut
confecerat. alibi longiorem instituat de futura corporum re-
Sed animadvertendum est illum his verbis in- r» surrectione, aeternisque hominum post morlem
duxisse ethnicos, perperam objicientes duriora aut praeraiis aut poenis disputationem. Hunc enim
fuisse suorum ingenia majorum, qui ad quoslibet ille loquitur in modum : « Viderimus de flde isto-
etiain accrbissimos cruciatus patienter ferendos rum, dum suo loco digeruntur, i [Ibid. cap. 7j
comparati magiserant, quam alii eetatis suae homi- id est, tradenda disponuntur et praepa-
scriptis
nes, quorum ingenia tranquillitaspacis et otii mi- rantur. Ubinam vero hoc ille adversus ethnicorum
tiora reddiderat. Si tamen haec ipsa auctoris ineplias digessit ac tradidit?Non in his quidem
nostri verba de vera Christian« Ecclesiae paco ad Nationcs libris, sed sub finem Apologetici sui,
intelligenda esse contendas ac probaveris, ultro quem potius quam alium librum designasse haud
tibi assentiemur. Inficias nemo tamen ibit ex su- immerito dixeris (Idem, Apologet. cap. 48 et 49).
perius dictis certius colligi hos ad Naliones libros
Tumdeinde, ubi alias ethnicorum, Ghristianos
et Apologeticum non multo post annum 197 pu-
omnis publicee cladis causam esse clamitantium,
blicam venisse in lucem. Quinam autem ex iis
Postmodum, obtunden-
caluranias refellit : « ait,
primum prodierint, alia est inter eruditos contro-
tur expositione totius nostrae disciplinae. » (Idem,
versia, jam a nobis excutienda.
lib. I, ad Nation. cap. 10.) Dic autem, obsecro,
~ ubinam ille ad diluendas hasce gentilium crimina-
ARTIGULUS V.
tiones hanc Christianam doctrinam exposuit. Non
Utrum hi duo ad Nationes libri ante vel post Ter-
in his cerle adNationes libris, sed in pluribusipo-
tulliani Apologeticum scripfi (uerint.
logetici capitulis, uti vel ex sola patet, quam su-
Qui duos ad Nationes libros post ^pologeiicum pra dedimus, hujus libri analysi (Idem. Ayologet.
scriptos fuisse autumant, hi ratione triplici opi- cap. \1, 18 et seqq.).
nionem suam stubilire couantur. Primo enim Apo- se aliquando probalurum
Praeterea pollicetur
logeticum anno circiter ducentesimo, atque initio falsa esse de Deo non modo ethnicorum poetarum,
commotse ab imperatore Severo adversus Chri- sed divinandi etiam artem profitentium docu-
etianos persecutionis, editum suspicantur : libros menla « Delibanda eniui, inquit ille, nunc est
:

autem ud Nationes jam provecto Caracallse impe- species ista , cujus suo loco ratio reddetur. »

rio, et postquam hic imperator Parthici Germani- (Idem, lib. ii, ad Nat. cap. 5.) Quo ergo in libro

cique nomen accepisbet. Verum jum ostendimua illam, qua gcntilium ineptae accusationes redar-
nutare penitus hujusce posterioris de (]aracalla guantur reddidit rationem? Nonne in Apologetico,
assertionis fundamentum. ubi eam fuse explicatam legimus (Idem, Apologet.,
Secundaillorum ratio est, Christianorum defen- cap. 21et22)?
sionem, quae totum et Apologclici et librorura ai D Quidplura? Ubi ille rursus gentilium, qui in-
Nationes complectitur argumentum, plenius in hia fanticidii Ghristianos impudentissime postulabant,
quam in illo pertractari. Sed a nobis postea de- audaciam retundit, illos his compellat verbis
monslrabitur quam vero parum simiiis sit haec « Vos de inemoria abieruut quae caede hominis,
si

oonjectura. quaeque infanticidiis transegisse, recognoscetis suo

Tertiam rationem sumunt ex verbis et periodis, ordine. Nunc enim differimus pleraque, ne eadera
qui aliis occurrunt in iibris, quos TertuIIianus videamur ubique retractare. » (Lib. II, ad Nation.
post suam ad Montanistas defectionem divulgavit. cap. 15.) Vides profecLo ibi duo ab auctore nostro
Quasi vero nec alia his quoque sirailia reperian- diserte enuntiari. Primo quidem plenius a se ipso
tur in aliis ejus libris, ac praeserlim Apologetico, demonstrandum gentiles homicidii atque infanti-
ubi longe plura eadem atque in libris ad Naliones cidii esse reos.Atqui id ille nullibi fusius quam
occurrere fatentur. in Apologetico demonstrat. Secundo palam decla-
Quam infirma autem haec rationum momenta, rat multa se distulisse, alibi a se fusius enucleanda
 ;

853 IN LIBFIUM AD NATIONES D. LE NOURFiY DISSERTATIO. 884

ne cadcm aliis in libris repetcret ac retractaret. A Caput 9 Gap. 40et41,
8ed ubi, qua330, hacc adversua gentilcB uberiua, Caput 10 Cap. 12, 13, U et 15.

quam in Apologetico disputavit ? Caput 11, 12, 13et 14. . Cap. 16.
Quis ergo,omnibus, quaj retulimus, accurate
iia Caput 14, 15 et 16. . . Cap. 9.
expcnsis, non fatobitur Tertullianum, curn hoB ad Caput 17. •
Cap. 35.
tfaliones libros cxurabat, nos ad suum misisse Caput 18 Cap. 50.
Apologeticum quem tum meditabatur confioero Caput 19 Cap. 47, 48, 49.
(Supr. cap. 3, art. 1) ? Priua igitur libri ad Natio- Liber secundua adNationet. Apologetiais.
nes, quam Apologelicus ab illo editi sunt. At ex Caput 12 Cap. -10.
assignata a nobis hujus tetate satis aperte colligi Caput 17 Cap. 25.
potest illura, ad datum scribendi Apologetici fidem Vides sane ex hoc indice cum Apologetico con-
liberandam, non 7 71 longum interposuisse tem- cordare 712 primum adNaliones librum,8i hujus
poris spatiura, nec morara pati poluisse.quin Chri- excipias caput quintum, in quo petita ab ethnicis
8tiannrum causa siouti apud universas nationes.ita ex malis quibusdam Ghrislianis argumentatio di-
npud eorum praesides, judiccs ac magislratus pcr- luilur et caput ultimum,quod totiua libri conclu- ;

orata, illorum innocentiam omnibus patefaceret. „ sio est.Sccundus autem liher ad ealiones in septem
Si ergo Apologeticus liber circa annum Christi^OO, decim capitula divisus est, quorum quindecim ni-
quemadmodum diximus, publicara in lucememis- hil cum ApologelicD commune habent. In octo au-
8U3 est, hi duo ad Nalioncs libri paulo ante divul- tem prioribus ex his quindecim capitulis Tertul-
gati fuerant [Ibid.). lianus fictum a Varrone triplex deorum genus
physicum, mythicum, plebeium, in septem vero
ARTICULUS VI.
posterioribus venditatos Romanorum deos exagitat
De horum librorum anjumento, et utrum illud ple-
nius perfectiusque in eis, quam m Apologeiico per- et explodit.

'.ractetur. Ex quinquaginta vero Apologetici capitulis ne

media quidem pars cum duobus ad Nationes libris
Pliira quidem in superiori articulo rotulimus
congruit. Gum caeteris autem dissidet, in quibus
Tertulliani verha, quibus testatur se plura in his
Tertullianus explicat asseritquo quam vera sint
atl Naliones libris pra;termisisse,qua! in Apologetico
Ghristianorum documenta, quam casti et incor-
fuaius explicare deoreverat. >t hffic plane repu-
rupli illorum mores, quam pii et sancti solemnes
gnant illorum opinioni, qui contendunt harumce
eorum ccctus, ac quam religiosee synaxes. At de
commontationum argumentum in libris ad Natio-
Uno verbo in hisce
hia nihil in libris ad Nationcs.
nes uberiua, pcrfectius, melioriquo
. . .
ordine,
'
quam
^ r
^ libns demonstratur nu
i i
•
i .• „ innocentia
Christianorum
. .
*
ini-
• • • •

,
II)
,
Apologettco pertractari. Animum cnim nescio
quissimc vexata.elhnicorum vero injustitia.depra-
qua ratione induxorant aore, vehemens, acutum
vatio, corruptela et religionis pravitas, nihilque
luictoris ingcnium, igneumquc illius acumcn pas-
amplius. Verum in Apologetico haec quidem om-
sim ubique in his micare libris, sed eum violento
nia, et insuper Christianae religionis sanclitatis ac
illius impctu raptuni, plura scripsisse, quaj non
veritus. Quis ergo ex hac horumce librorum col-
Falis modilato, polita limataquc sunt. Vcrum ruit
lalione oegare poterit illorum argumentum longe
plano hajo opinio, si Apologetictis post libros ad
pleiiius ac perfoctius in Apologctico, quam in libris
Nationes ab eo, sicuti vidimus, profeclus fuerit.
ad Nationes explicari ac demonstrari ?
Pra)terea constat plura magni sane momenti in
Apologetico disputari, qu» in libris ad Naliones ARTICULU3 VII.

omissa suiit, tamotsi nonnuUa in his vicissim li- De librorum ad Nationes Tertnlliano
litulo ; cur a
bris, et noutiquam in illo legantur. Gunctis autom .^cripti, de unico illorum
a quibus directi fuerint ;

ut lu-eo magis plana ac perspicua fiant, ''exhiben- manuscripto codice, variis edilionibus, ac quontm-
dum ccnsuimus indicem capitum,in quibus cadem dam in eos notis et observationibus.
agunlur. Indc onim unusquisque facile judicabit, Observatum a nobis fuit hos libroa in Agobardi
in quibus hi libri a se invicem discrepant. " codice inscribi ad Nationes [Supr. hoc cap. art. 3)
ab Ilieronymo autem librorum ad Gentes nomine
INDE.\ GAPITUM citari, scd utriusque tituli oamdem esse significa-
/»j quibus Apologeticus et libri ad Nationes, inter se tionem. Quia tamen illi ad quos hi libri directi
conveniunt.
sunt ab ipso Tertulliano Nationes aut miserx aut
Libor primus ad Nationes. Apologeticus. miscrandx nationes appellantur, hinc certe potior
Caput 1. •
Cap. 1. videtur prasfixa in Agobardi codice inscriptio
Caput 2 Cap. 2. (Tertull. lib. ad Nat. cap.
i, 1, et lib. ii, cap. 1).
'

Gaput 3 Cap. 2 et 3. Quidam autem ex hac epigraphe colligi pospe

Gnpul 4 Cap. 3 et 46. autuinant hos libros ad elhnicorum populum ple-
Gaput 6 Cap. 4. bemque directos, .ipologeticum vero ad ipiorum
Gaput 7 Cap. 7 et 8. magistratus, judices ac principes. At de hoc qui-
Caput 8 Cap. 8, noa totum. dem Apologetico certa res et extra controversiam
853 TERTULLIANI OPERUM PARS 1. — SERIES I, APOLOGETICA. 856
posita est. Quid tamen vetai quominus duo ad A. sit emendationes, easque et alias plures a se, vel
Nationes libri omnibus omnino ethnicis, cum po- bene, vel saepius male excogitatas, in textum ho-
pulis, tum judicibus et prsesidibus,scripti fuerint? rumce iibrorum, perinde ac si sui essent, auda-
Nonne in eis Tertullianus non soium in plebem cter intrusit. Longius sane foret illas omnes hic
gentilium invehitur, sed etiam in judices, qui con- exhibere, quas unus ex nostris cum nova operum
tra praescriptam ffiquitatis iegumque cunctarum Tertulliani editione rcpraesentare scio meditatur.
formam Ghristianos indefensos et inauditos con- Plures tamen, quae majoris momenti sunt, oppor-
demnabant ? Nonneergo dici potest Tertullianum, tuniori loco infra nolabimus. De postrema tandem
cum hanc ethnicorum injustitiam summamque cru- horum librorum editione, a Priori adornata, nihil
delitatem cerneret, hos primum ad Naliones, id nobis amplius dicendum suppetit ;
quandoquidem
est, quoscunque gentiles direxisse libros,ut eosad iile Rigaltianam xaxa u(5oa? secutus est.
saniorem, si fieri posset, revocaret mentem ? 7 73 Ab his porro, quos illorum ad Nationes librorum
Sed quia nihil aut parum certe profecerat, tum ad editionibus praefectos memoravimus, scriptae sunt
judices nominatim prsesidesque suum misisse in illos notae et observationes. Gothofredus autem
Apologeticum, quo illos compelieret ad examinan- plures quam alii edidit, quibus menda librarii et
dam Ghristianorum causam, ne ea inaudita con- Tertulliani verba, tametsi quandoque non adeo
deranarent innocentes. Quanti vero ha3 rationes
B obscura, explanare.aul similibus ipsius et aliorum
momenti sint,expendant Bequi rerum eestimatores, dictis conflrmare 7 74 nititur. Pauciores vero a
ao pronuntient. Rigaltio more modoque suo, de quo satis supra

Quam multi ac frequentes tam

libri Apologelici, dixinius, scriptffi sunt, quas Priorius curavit typis
rari sunt horum ad /Va/iowe^ librorum codices ma- recudi, eisque unam ex Pamelio, et alias propiio
nuscripti (Supr. cap. 2, art.1). Unicus enim nobis ingenio adjecit. Quanti autem sint momenti, eru-
superest, quem Agobardus, uti aiunt et a nobis diti viri non semel pronuntiarunt.
jam annotatum est, archiepiscopus Lugdunensis
CAPUT V.
ad sancti Stephani altare obtulerat. Verum codex
De Terlulliani libro ad Scapulam.
ille in marginibus plerisque ita situ, squalore,
aut aqua pluvia corruptus est, ut extremfe linea- ARTIGULUS PRIMUS.
Analysis hujus libri.
rum ampiius nequeant. Saepius itaque
litterae legi

depravatis locis, nisi emendatior codex reperia- Librum hunc sive potius supplicem libellum
tur, medica manus afferri non potest, nec auctoris Tertullianus ad Scapulam Africae proconsulem di-
sensus plane percipi. rexit, quo eum, si fieri unquam poterat, a Chri-
p
In veteri autem ilio codice totum opus uno gtianis contra jus omne et fas excruciandis excar-
tenore, et absque uUa capitum divisione exaratum nificandisque deterreret (Tertuli. lib. ad Scapul.
esl. Sed Jaeobus Gothofredus illud ia varia capita cap. Primum autem declarat hunc libellum u
1).
distinxit, adjecitquejcapitum argumenta ac sum- sescriptum, non quod Ghristianis, supplicia lu-
maria. At Rigaltius, his solam
omissis, relinuit benti et alacri anirao perferentibus, timeret, sed
capitum partitionem,in margine suis duntaxat nu- gentilibus illorum inimicis, quos vel hoc solo
meris indicatam. Guilibet itaque integrum est nomine diligere, ac pro eis Deum orare iidem
hanc, si ita judicaverit, distinctionem capitum, Ghristiani tenebantur. Quamobrem officii sui esse
horumque iramutare argumenta. duxit palam omnibus facere innocentea omnino
Omnium vero primus idem Gothofredus hos esse Christianos, ac gentiles in hoc ipso criminum
libros, anno 1625, tales separatim t^^pis excudi genere revera offendere, in quo illos falso repre-
curavit, quales in memorato Agobardi codice de- hendobant.
scripti sunt. Postea Rigaltius illos cum aliis Ter- Non fictitios siquidem deos, sicut illi, colunt,
tulliani operibus divuIgavit,quo3 septuagies octies sed verum unicumque Deum, quem omnes natu-
se correxisse asseverat. Sed gratum profecto nobis raliter cognoscunt,ac verentur. Ghristiani igitur ad
dignatus fuisset dicere unde has omnes
fecisset, si D alium colendum cogi non debent; quandoquidem
correctiones acceperit. Etenim illas non delibavit religionis non est cogere religionem. Neque etiam
ex unico Agobardi codice, quem, optima fide a quicunque finguntur dii, possunt ab invitis sacri-
Gothofredo typis excusum, IiigRltius nunquam ficia desiderare. Impietatis itaque aut sacrilegii,
legisse videtur. Nam ul plura taceamus, inter hso aut aut seditionis Christiani, deos colere
furti,

verba, suo amalori apud vos, iile vacuum sicuti recusantes, plane immerito accusantur. Ethnici
GothofreduB spatium reliquit tanquam aliquid vero impuno spoliantes deorum suorum lempla
deesset (Tertuil. ad Naf., cap. 10). Al in
lib. ii ilios contemnunt ac deridenl.
manuscripto codice nihil deest, et omnia sana Quid vero, quod hi soli in Albinianis, Nigrianis
atque integra sunt. Non hunc igitur codicem per- et Gassianis seditionibus eo ipso tempore reperti
lustravit, sed solam ejusdem Gothofredi editionem sunt, quiper imperatorum jurabant genios, et pro
Ex hujus itaque conjecturis, quam in notis suis eorum salute immolabant hostias, et sacrificia fa-
consulto adjecerat, has Rigaltius, quas vocat,hau- ciebant. At Christiani nullius plane hostes sunt,
 p

857 IN LIBRUM AD SCAPULAM D. LE NOUIUIY DISSEUTATIO. 858

ncdum inripcratoris Dco coiistiluLuiu

,
qucin a A. fi^J'"! ''"P^t^ravit precibus Chrisiianorum, qui et
Bciunt, ct idcirco aincere honorantjvoluntque cuin aiios in casu simili ohtinuerant.
toto Roinano imperio salvuin esae et incolumem. Quid ergo iniquiua, quarn jubere Christianos,
Non genliliuin tamen more illum vcnerantur, tan- scdulam virtitibua omnibu» ojjeram navantes.non
quam (Jeum, sed quia falsis omnibLis diis est ma- tantum gladio, quemadmodurn a legionis et Mau-
jor, minorque solo vcro Deo, (jucm idcirco p^ro ritania^ prajsidibus, ex veterum legum prajscripto
ilUus salute quotidiano precum sacridcio exorant. feriri, sed vivos etiam comburi ? Verura Tertuilia-

Caeterum lamelsi maxima sit eorumdem Chrislia- nus palam profitetur haec supplicia a Cbristiania
norum mulliludo, singuli nihilominua vix alitcr magis loptari, quam timeri. Cum enim Arrius
agnoscuntur, (juam modestia, silentio ac priatino- Antouinus in eos crudelius sa;virel, omnibus in
rum vitiorum emendatione (cap. 2j. Asiffi civilate sese illi ultro olferentibus respondit :

« 8i vullis perire, praecipitia aut funes habetis. »

Nec inquieto aut impatienti animo irrogata sibi
Ouid Scapula laciet innumeris propemedum
igitur
ab ethnicis, nit Tertullianus, fcrunt supplicia,
Christianis Carthaginensibus quid sui ordinis
quorum Dco exspertant ultioncm. Sed dolent
a
,

hominibus, quid propinquis et amicis, qui sponte

uliquejarn prjemissa fuisse illius jam imminenlis
. j. .
„., .
"""
judicia, messes nimirum, llilariano nuper pra?-
side, amissas, nimios
.

et intempeslivos imbres.
,)
IJ ,

nortalur ul pareat Carlhagini et provmciae,

,,....
sua sese illi necandos offerent ? Quamobrem illum
quam
militum inimicorum concussionibus obnoxiam
et
jgnes nocturnos supcr Carthaginis mojnia pcnden-
fecit.Deus enim solus est Ghriatianorum magister,
tes, tonitrua insolita, atquc oxtraordinariam pror-
qui anteipsum erat, nec ab hominibus raali ali-
8U3 solis defeciionem. Vigcilius vero Saturninus,
quid pati potest contra vero quos Scapula ma-
;

qui primus in Africa Christianos 775 interfici

gistros habet, homines sunt, aliquando morituri.
juBserat, oculorum lumine privatus est. In Cappa-
Dcnique, quidquid ille agat, non deficiet Ghristia-
docia quoque Glaudianus Ilcrminianus peste ver-
norum tum etiam crescit, cum caedi
secta, quee
mibusque ebullicntibus obiil, eliamsi sera nimis
vidotur. Quisquis namque investigat et agnoscit
pcenitenlia Ghristianus pcne factus fuissst.Dcnique
cur illi tam constanter qu;elibet torinenta 776
Cajcilius Gapella cuin in exitu sivc exitio Byzantino
patiantur, hi-. tunc voritatem cognoscit, et illorum
Chrislianis insuitando exclamasset : Gnudcle, im-
ampleclitur religionem (oap. 4;.
pudentia; crudclitatisque suae pocnas solvit. Si qui
vero ejusmodi prssidcs impuue evaserunt, ultimo ARTICULUS II.

Dei judicio punientur. Scapula; ergo, inquit au- Ostenditur lertuUianum hujus libri auclorem qui- :

Ctor nostor, idco crat timendum, quia Adrumeti- bus rationiljus ad illuni posl .'\poIogeticum et
oum Mavilliim paulo ante illud cxilium Hyzanti- libros ad Xationes edendum ivipulxut fuerit ; quo

num ad bestias damnaxerat (cap. tempore illum scripserit, ac de quibusdam etlini-

3).
cis proronsulibus ac pr^rfectis, qui aut crudelius

tamon illum aduK^net ha!C a se commc-

Serio (lut mUius cum Chrislianis egerunt.

morari non propterea quidein quod ipse aliquid

Omnes magno sane unanimiqMe consensu fa-
formidet, aut ut eumdem Scapulam terrcat sed ;

tentur Tertullianum hujus verum esse parcn-

libri
quia viilt omnesQuaproptcr illum
salvos fieri.
tem. Ecquis vero id negare audeat, quod ipsemet
adhortatur, ut inorem gerat legibus, qua) nullum
liber, totus quantus est, palam atlestatur? Nam
reum, nisi crimina confessum, aut earum convi-
idem in eo atque in Apologctico et ad hationes
ctum plecti pra;cipiunt. Exempla dcinde ei pro-
libris eaedem peculiares ac Ter-
dicendi genus,
ponit Gincii Severi, Vcispronii Gundidi, .Vsperi,
eadem verba singula-
tulliano propriaj dictioncs,
Pudcntis, qui innoccntes Chriptianos condemnarc
ria, oa)dem plcrumque in Christianorum adver-
nolucrunt. Quomodo autem hos imitaretur, sug-
SU8 ethnicos defensionem argumentationes.Quem-
gerere ei poterant advocati, quibus Ghrisliani non
admodum etiam Apologelicus et libri ad yationcs
minima sano bcnoficia contuleranl. Non solum
aut omnibus elhnicis aut eorum praasidibus missi
enim eiecerant da;monia ex illorum notario, et n „ directum
hunc lu
u j- ...,.,
. •.
•'

\ " siint, ita plano

i
constat. ,
librum ,

alio eorum propinquo, scd alios oliam morbis r .

e n .u . .• \t • •
.," 1 ^
.
'
i
fuisse bcapula?, Garthaginis totiusquo Africiv prffi-
mirabilitor sanaverant.
qucm tlertuUianus
'
ttillictos , , ir r-u • .•
« ;.,
•

a Chnstianis plane in-

. i
fecto,
Quin etiam Severus impcralor, Antonini Chri- nocentibus torquendis et trucidandis avocare co-
stiano locte educali pater, cum olim similitcr natus est.
sanalu quod Proculus Torpacien
fuissel oloo, Scd quid TertuHiano, inquiet aliquis, necesse
Christianus, Euhodiao procurator, dedcral, nou crat aliam advcrsus gentiles et pro CbrisLianis
inodo eum ad mortem usque in palalio suo reti- prtetor Apotogeticum com-
et libros ad yalioncs
nuit, srd clarissinias fcniinas el clarissimos viros, mentationem aut librum scribere? Immanis, in-
Chrisliana» religionis ilidom scctatores nunquam quimus, Scapula;, Airicae pra^sidis, in Chrislianos
laosit, rcstititque populo in Christianos palam fu- saftvititt illum ad hunc non quidem librum, sed
renti. Marcus quoque AureliuB in Ccrmanica ex- libellum supplicem offerendum compulit. Quamvis
peditiouo imbrcm, e.\ercilui suo pouitus nccessa- eaim Severus, anno Cbristi 195 imperator faclua
859 TERTULLIANI OPEHUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 860
per primos imperii sui annos impense faverit A ^'«'^!/''. cap. 85 et seqq.) Quidam autem putant
Christianis, post debellatos tamen Gassium, Ni- eas raarlyrio coronatas anno 202 ; alii 203 ; alii,

grum et Albinuin ac post suum soicmnem anno 205, post commotam procul dubio a Scvero impe-
urbem Romam ingrcssum, anirao plano
-197 in ratorc pcrsecutioncm. De Perpetua porro hsec ipse
mutatus est. Tum eiiim ipso primum annucnte, Tertuliianus alio in libro memoria) raandavit ;

aut saltem non prohibente,rccrudescere co^pit dira « Perpetua, fortissima martyr, sub die passionia in
in Christianos persecutio. Iriitior deinde factus, revelatione paradisi solos commartyres vidit.»
illic

novas, anno 202, in eos condidit leges, quarum (Tert. de Anima cap. 55.) Discimus quoque ab Au-
auctoritute, Eusebius
ait ubique locorum per
, gustino, qui illius et Felicitatis seepius mentionem
Ecclesias facla sunt martyria. Africam itaque non facit, utriusque festum diem quotannis in Africa

seeus atque alias provincias is crudelissimse vexa- celebratum. Nonne autem inde satis iiquido confi-
tionis ajstus depastus est (Euseb. lib. vi Eccles. cilur has in Africa palmam tulisse martyrii, cum
Hist. cap. 2, pag. 201 ; llieron. Catalocj. scviptorum ibi nilarianus proconsulis officio fungeretur? (Au-
eccles. § 54, pag. 115). gustin. serm. 280 et seqq. pag. 1134 et seqq.)
Tertullianus vero de Ghrislianorum salute sem- Postea TertuUianus : « Virgilius Saturninus, in-
per sollicitus, ante datas hasce leges Apologeti- g quit, qui primus hic gladium in nos egit, lumina
cum ad Nationes, sicut diximus, divulga
et libros amisit. « (Tertull. ad Scapul. cap. 3.) At hunc esse
vorat, quorum lectione furor gentilium in Chri- existimant Africae prsconsulem, qui anno 200, vel
Btianos, quantumlibet inflammatus, debebat pro- sicut aliis placet, 205, Carthagine Speratura alios-
cul dubio sedari (Euseb. ibid. cap. 1, pag. 201). que Scilitanos raartyres capite damnavit.Nam haec
Sed nulla prorsus sole etiam raeridiano clariora litteris consignata legimus in eorura raartyrii actis
ruLionum momenta potuerunt illum restinguere, quae tanquara vera et sincera a Baronio primum,
nec prohibere quoniinus iniquissimis legibus a ac nostro deinde Ruinarto aucta et emendata, pu-
Severo latis Ghristiani in Africa excarnificarentur. blicam emissa sunt in lucem (Baron. ad ann.
Quamobrem Terlullianus iiunc adhuc supplicem Christ. 202, § 2 el seqq. ; Ruinart. Act. Mart. p.
libellum Scapulge, illius provincice proconsuli, ob- 77 et seqq.). Quod autem TertuIIianus subjunxit
tulit, quo eum gravissimo argumenlorura pon-
et Saturninum primum in Africa gladium in Christia-
dere, et domesticis illustribusque aliorum prassu- nos cgi^se, ibi procul dubio lisubintelligendum,
lura, atque etiam imperatorum IJI exemplis a postea quam excitata luisset a Severo imperatore
divexandis torquendisque Ghristianis avocaret. persecutio. Omnem enimvero extra controversiam
Pluraautem hiclibernobissuppeditatargumenta n 7 78 esse videtur plures antea neci fuisse traditos.
quibus iilum post exortam Severi imperatoris in Sensus itaque TertuUiani est Christianos prius a
Christianos persecutionera scriptum fuisse satis Saturnino, quam Hiiariano excruciatos, ac proinde
aperte conficitur. Quorumdam enira ibi proponun- illum recensendo Africae praefectos Christiano-
ibi

tur exerapla praesidum.qui cum per id tempus[Chri- rum carnifices, non sequi temporum ordincm.

Btianos variis suppliciis a.Tecissent, crudelitatis Minus igitur certa videtur illorum opinio, qui
suse pcenasjam dederant. Ab Hilariano autem sic arbilrati sunt Cincium Severum,Vespronium Can-
Tertullianus orditur :«Sub Hilariano praeside,cum didum. Asperum ac Pudentera ibidem a Tertul-
de areis sepulturarum nostrarum acclamassent :
liano nostro post Hilarianum etSaturninum eodem
Areae non sint, areae ipsorura non fuerunt; messes ordine appellari,quo unusquisque proconsul Africae
enira suas non egerunt. » (Tertul. lib. ad Scapul. fuit (Tertullian. a?j Scapul. cap. 4), Nam hos ideo

cap. 3.) Ibi vero haud prorsus inepta antithesi commemorat, qui tanto mitius in Christianos ege-

aream sive locura vacuum, aut campum sterilem, runt, quanto illi crudelius. Cura autera temporum
in quo mortui sepeliebantur, opponit areae, in qua ordinem servasse dicetur hos potius, quam illos
fruges teruntur et excutiuntur. Dixit itaque, quo nominando ? Ad haec vero, dubitandi locus est
tempore acrius ethnici saeviebant in Ghristianos utrum hi Africaa fuerint praesides^etenim Hilariano
acclamabantque negandam ad illos sepeliendos D et Saturnino, dirissimis Christianorum tortoribus,
aream,tum iisdem elhnicis defuisse messes et fru- subjunxitClaudiuraHermiraanura Cappadociae prse-
roenta, quae suis in areis tererent. Palam autem fectum. Si quis tamen ab auctore nostro verara il-

asserit hancj sterilitatem contigisse, cum Hilaria- lorum in Africa^ proconsulatua successionem ex-
nus Africas praeses erat. Atqui ex Actis sanctarum hiberi probaverit, ec haud inviti assentieraur.
martyrum Perpctunp et Felicitatis, quae tanquam Cffiterura ille ha2C cleraentiorura praesulum exem-
vera genuina a pluribus, ac tandem a BoIIandi
et pla anle Scapulaj oculoo non aliam ob causam po-
sociis, et nostro Theodorico Ruinarto typis edita suit,nisi quia Africae praesides post legcs adversus
Bunt, discimus has sanctissimas raartyres bestiis Christianos a Severo imperatore sancitas Jn illoa

expositas fuisse jussu Hilariani procuratoris : acerbius furebant et bacchabantur {Ibid. cap. 3).

«Qui tunc, sicut ibi legitur, loco proconsulis Mi- Praeter praefatos siquidera Saturninum et Hilaria-
nutii Firmiani defuncti ju» gladii acceperat.»(BoI- num, ipsemet Scapula, sicut auctor noster ibidem
land. 7 Martis, pag. 633 et seqq. ; Ruinart. Act. testiflcatur, non modo Adrunaeticum Mavillum ad
 861 IN LIBRUM AD SCAPULAM D. LE NOUHRY DISSEllTATIO. 862

hfstias damnaverat, sed Afrioa etiain Christiana A rognavit Macrinus. Everso siquidem hujus opinio-
ifjso noii oohibcnte, aut jubente, » obnoxia,inquit, nis fundamento, ipsa etiain corruit.
r.icta est concussionibus, et militum inimicorum Propius itaque a vero abesse videntur, qui nu-
suorum cujusque. » (Ibid., cap. 4.) Quamvis autem jus libri aetatem assignant paulo post annum 211,
"definire non pos3imuH,(ji)o projfati proconsulcfl an- quo Severus Eboraci in Anglin, mensc februario,
no Africam rcxerint, cx hactenus tainen disputatis vitam imperiumque posuisse perhibetur. De illo
(i)lligi potest hunc ad Scapulam librum edilum quippe hoc in librohaud dubie Terlullianusloqui-
fiiisse a Tertulliano post commotam a Sevoro tur.ubi dixit: « Ipse etiani Severus pater Antonini
imporatoro advcrsus Christianos persecutionem. GaracallffiGhristianorum memor fuil. » (Tertull.nr/
Inquircndum igilur superesl utrum stalim post Scapul. cap. 4.) Cur enim, inquiunt, appellatur

excitatum aut exstinctum illius incendium editus pater Antonini ,n\3\ quia jam migraverat ex hac vi-

luerit. Quidam autein opinantur illum in vulgus ta,et in ejua locum filii ejus Garacalla et Geta scb-
[

prodiisse post annum 210 et Sevcri imperatoris etituti fuerant ? Nonne etiam postea auctor noster
mortem. Tcrtullianus etenim quadam, in-
ibi de ad eos jam impfcrantes alludit, cuin aaseruit Sca-

quiunt, soHh cclipsi hunc loquitur in raodum :

pulam habuisse suae in Ghristianos crudelilatis

t conventu Uticensi, exstincto pene lumine,

Sol in
magistros
certe ? Post Severi autem obitum, aut
g
adeo portenlum fuit, ut non poluerit ex ordinario non multo postea, cum cerneret Tertullianus miti-
deliquio hoc pati, positus in suo hypsomaLc ct do- gatum Scapulfc atque aliorum in Ghristianos furo-
f;

micitio. » {Ibid. cap. 3.) At hajc, aiunt illi, cclipsis rem,illi huncsupplicem libellum obtulisse videtur-
;

;accidit anno Christi 210, undecima aprilis die, ho- Non enim illum oITerendum esse censuit, cum So-
iraque ipsa meridiana. Sed aliis omnino vacillare verus, cujus summam primis imperii ann!s in

videtur lotum hujus opinionis fundamenlum. So- Christianos clementiam, ut vidimus, laudavcrat,
I

tilitam quipp^) iliinotant solis oclipsim Tertullianus in eos ad morteai usque atrociter saeviobat. At illo
;

vero aliam omnino extraordinariam, quaj, sicuti vita functo, oblalam sibi proconsulcm Scapulam a

ait, porlentum fuerat. Tum namque sol,inquit,erat

vexandis Ghristianis deterrendi occasionem con-
in suo hypsomale, id est summitate, altitudine et festim caplasse verisimilius ost.

joacumine.Hoc Gnimsignificat verbumGnncum 'jij/o)-

ARTICULUS iii.
[la. Nulla autem illius ibi positi fieri potest ecli-
De hujus libri manuscriptis et editis codicibus, de
psis, quam tunc lantum patitur, cum transit circa variorum in eum observulionibus, ac nonnuUisdi-
nodos,qui in Draconis capitc et cauda occurrunt. versis lcctionibus et notis.

119 Quamvis autcm Tertullianus noster in aslro- Plures indicantur hujus libelli codices. Primua
logia; scionlia omnino porcgrinus fuissct, ex illius
^
cst Gorziensis, quo ad illius cditionem usus est
tamcn verbis -^olligi potest solitam non fuisse Uhonanus. Alter autcm vocatur Angelicus, ac tres
hanc solis defeclioncra, sed ita extraordinariam, insuper Vaticani 7S0 memoranlur. Geienius vero
ut astrologi, ad quos ille nos mittit, hoc negare ad prioris, et Pamelius ad posteriorum fidem, su-
non potuorint. periores hujus libellirecognoverunt ac
editiones
Quamobrom Scaliger, posthabita illa ratione, casligarunt, Rigaltius alium se vidisse te-
porro
existimathunolibrum fuisse compositum postmor- Blalur penes Petrum lielinium S. C Divionensem,
tem GaracalliB, jamque regnantc Holiogabalo, qui cujus diversae ab edilis lcctiones in Petri Pitbcci
mense maio anni 218 imperator creatus est. Ter- manus inciderant.
tuliianus enim dc Seven) ha3C, quemadmodum Nunquam autem bic liber ex typographorum
[flvidiinus, vorba facit « Proculum Christianum.
: . . ofiicinis solus, sed semper cum aliis Tertulliani
in paiatin suo hahuit usquc ad mortem ejus.quem operibus publicam in lucein prodivisse perhibetur.
^Antoninus Garacalla optimo novcrat. » (Tertull. ad Tot itaque factcu sunt hujus, quot illorum editio-
'capnl. cap. 4.) At nemo sanae menti3,ait Scaliger, nes. De his uutem cum jam plura disputaverimus,
putavcrit illud de Antonino Caralla adhuc viven- ea nunc repetere nihil nccesse p&t.Pamelium autem
ilflte dictum (Scalig. Animad. in Cliron. Euseb. png. D qui veteres ex tribus, uli ail, Vaticanis codicibus
i29). editiones emendavit, Rigaltius ubique seculusest.
Sed quibus sana ot inlcgra inens est, hac in QuamvisenimDiviononsem codicem venditet,unam
argumentatione sanam Soaligeri mentcm non agno- tamen tantum notavit diversam lectionem, quam
BCunt.Quid enim vetatquominus Garacalla juvonis plane repudiavit. Ibi vero occurrit, ubi de Proculo
et Proculum, luncquc adhuo
adoloscens novorit hiEC Tertulliani in edilionibus oinnibua verba io-
ivixerit, quandoTortullianus hffic litteris mandabat? gimus: « Quein et Anloniuus Caracalla optime
Ad hroc voro, illud verbum noverat ideo iile adhi- noverat, lactc Christiaoo cducalus. » (Tortull. ad
bet, quia Proculus, non autem Caracalla, tum re- autem Diviononsi scri-
Scapul. cap. 4.) In codice
vera erat inortuus. Non orgo ii amplius audiendi plum habctur quem et Anloninus norerat Christin-
:

Bunt, ijui ea invalida Scaligeri ralione freli, ab nis educalum. Quibus signilicalur hunc Proculum,
eju8 tainen opinione paululum recedentes, suspi- non vero Antoniuum Caracallaru, lacte educatum
oanlur ediluin fuisse hunc libruin anno 217, quo fuisse Ghrisliano.
863 TERTULLIANl OPERUM PARS l. — SERIES I, APOLOGETICA. 864
Verum hanc Divionensis codicis lectionem reji-^ inquit, in Christianos ssevitiam denuo vexabatur,
cit Rigaltiua, quia iila TertuUiani verba referri de- Nam Tertullianus continenter addidit : ^ Et nunc
bent ad Anloninum, « qui septennis puer, sicut ex eadem causa interpellatio sanguinis, » id est,
narrat Spartianus, cum collusorem suumpuerum ut idem Rigaltius opinatur, Christianorum sanguis
ob Judaicam religionemgravius verberatum audis- clamaverat ad Deura, ao divinae illius patientiae
set, neque patrem suum, nequepatrem pueri, vel moras interpellaverat. Sed nullum plane, ne rai-
auctores VQrberum diu respexit. » (Spart. in Vit. nimum quidem,auotor noster deprimo aut secundo
Carac. pap. 331, col. At Judaicae religionis no-
1.) morbo verbum fecit. Et vero si acutissi-
Scapulee
mine Christianam Spartianusinteliigit,iiuia utram- ma,quemadmodL.m vultRigaltius.aegritudine semel
que cthnici confundebant.Addamus, si luliet, Pro- et iterum laboravisset, eura longe acrius inde ur-
culumpaulo ante ab ipso Tertulliano dictum fuis- geret, ut ad saniorem menlem facilius reducere-
se Ghristianum. Repetendum igitur illud non erat tur. Verum hoc omisso, instat et urget aliorum
his vo'bis Christianis educatum, quae in Divionensi exemplis praesidura et proconsulum, qui suae in
codice corrupta satis. apparent. Ghristianos crudelitalis poenas dederant. Nobis ita-
Hujus prasterea libri initio in Pameiii et aliis que facilius persuadebitur referenda esse illaTer-
deinceps editionibus haec legimus Nos quidem n
: « tuUiani verba ad Byzantinura, cujus ibidem me-
neque expavescimus .... cum ad hanc sectam minit, exitium,quo ethnici ob iniquissimam in eos-
utique suscepta conditione ejus pacti venerimus, dem Ghristianos crudelitatem a Deo se muictatos
ut etiam animas nostras auctorati in has pugnas fuisse-palam confessi sunt.
accedamus. » (Tertull. ad Scapul.c&^. i.) At in pri- Minus autem a vero Rigaltius recessisse videtur,
mie editionibus scriptum fuerat «Nos quiderane- :
ubi in his Tertulliani verbis, Proculum Euhodi3S
que expavescimus cum ad hanc sectam, procuratorem {Ibid.), eraendationem oomprobat
utiqne suscepta conditione ejus, pacti ante cum Pithoei, qui Efodi legendura suspicatus est. At fu-
anima nostra et auctorati, in has pugnas accedi- sius de his sive Rigaltii sive aliorum observatio-
mus. » Solus autem Laurentius de la Barre se haec nibus infra disserendura.
verba ex Gorziensi codice eraendasse testificatur. CAPUTVI.
Sed veterum editionum verba in notis integra Novasin lertuUiani Apologeticam, duos ad Nationes
conscribere debebat, ut cunctifacilius agnoscerent libros, et unum ad Scapulam observationes, qui-
bus yrimum ostenditur Ch.risiianam religionem
num recte corrigantur : neque enim sensu aliquo
fultam esse sacris Veteris Testamend Scripturis,
penitus carere videntur. Cgeterum TertuUianus et quomodo hse Scripturae ad Christianos, Judxo-
ibi utitur verbo auctorati,s\cai et alibi, « Ad ignes, rum successores, pervenerint, ac quanta illorum
ait, quidara se auctoraverunt. » (Tertull.ad Martyr. ^ auctoritas.

cap. 5, p. 158.) At verbum auctorare significat, aut- ARTICULUS PmMUS.

mercede se obligare, aut sacramento. Primis au- Quomodo Terlullianus ostendat Christianam religio-
tem Tertulliani verbis hoc verbum secundo, poste- nem, Tiherio imperante, in mundum introductam,
sacris fulciri Judxorum Scripturis, ac Christianos,
rioribus prirao sensu accipitur. Si vero scripto-
etsi ab iisdem Judxis nomine, quorumdam cibo-
rura quoruradara testiraonio illud tibi probari po- rum usu, festis diebus et circumcisione discrepent,
stulaveris, primum 181 audi Ciceronera : « Ipsa, in eorum lamen, ex patrio solo ob sua scelera pul-
inquit, merces auctoramentura servitutis. » (Cicer, sorum, locum fuisse revera subrogatos.
lib. n de offic. p. 274, lin. 4.) Suetonius autera nar- 782 Non aliud Tertulliani in iis, de quibus agi-
rat Tiberium Geesarem dedisseraunus gladiatorum raus.Iibris propositura fuit,nisi ut,causamChristia-
auctoramento centenum jnillium. (Sup.ion, lib. iii, § norum agendo, demonstraret veram esse illorum;
7). Dixit quoque Seneca « Eura dedi larvis et
:
falsam vero gentilium religionem, hosque omniuir
proximo ponere inter novos auctoratos. » (Senec. reipsa reos esse criminura, quorura eosdem Chri-
Lud. de morte Claud. p. 9i9.) Milites vero addicti stianos falso accusabant. Sed quia ha;c ab illo non
militiae sacramento autorati, dimissi autera exau- satisdistincte et distribute tractantur, ac plurs
ctorati, a Livio aliisque scriptoribus saepius dicun- Q et difficilia occurrunt, ea pro virili nostra parte in
tur. Caeteras porro hujus libri diversas lectiones meliorera ordinera redacta, solito morenostroexa-
Jnfra, cum occasio se dabit, annotabimus. minare et explicare connitemur.
Notas autem et observationes in hunc librum FateturTertuIlianus non vetustam admodum ess(

iidem eodemque modo scripserunt, qui et in Apo- Christianam religionem, utpote quae aChristo Do-
logeticum. De illisitaque oranibus idem, quod su- mino sit fundata, regnante Tiberio Caesare, ant(
pra animadverlimus, judicium ferendumest. Nihil cujus tempus nunquam auditum fuerat Christia
igitur adjicendura, nisi quod his Tertulliani ad norum nomen. « Census enim, inquit ille, hoc es'
Scap ulam verhls : « Cum Adrumeticum Mavillura origo et initium,istius disciplinae.ut jara edidimua
ad bestias damnasses, et statim haec vexatio sub- a Tiberio est. » (Tertullian. Apologet. cap. 7.) Priuf
secuta est. » (Tertull. ad Scapul. cap. 3) Rigaltius vero dixerat « Tiberius,
: cujus terapore nomet
arbitratur denotari acutissimae cujusdam segritu- Christianura in saeculura introivit. » (Ibid. cap. 5.

diais cruciatum, quo ipse Scapula oh iteratam, Ubi autem et quando iUud primointroductum fue
863 D. LE NOURRY OBSERVATIONES NOV.E. 866

rit si qui Bcire aveat, ex Apostolorum Actihus dis- A 6t Judajis debebant esse comraunia, si oidem Deo
c^t Barnaham in Antiochena Ecclesia
Paulum et manciparentur.
flocuissc turham multam « Ita ut cognominaron-
:
fuit haec non modo gentilium, sed
At nova non
tur primum Antiochiffi discipuli Christiani. »{Act., etiam Jud.-Rorum adversus Christianos argumenta-
cap. 11, V. 2.5.) Ouamobrem Tertullianus noster tio. Nam Justinus Martyr in sua ad Graecos cohor-
alio in libro : « yEtatis, inquit, nostroe nondum tatione illam gentilium nomine sic urget El 84 :

anni ducenti et quinquaginta, » ac postea : « /Etati t'.; 'iiiy.O'. Twv 7rpo"/E(p(oi; i.'n<.\z'(t<.t e'.0'.'!Ai''wv
nostrffi nondum anni treccnti. » Terlull. ad Nat. [ir, y,[jlTv Tot; P'!6Xouc: tajta;, iXXi 'Io'j5a(o'.; Trpo7-
cap. 5, et cap. Quin etiam in Apologetico
9). :
l{/.tvi, 5'.a To f-'. vuv Iv TaT; ajvaYdr/'/'; a'jTwv
llesterni, ait, sumus, id est, non a longo tempore, aoj!jE70it', >'-'<' jJ.aTr,v y.iJia; ix Tokojv oiax£'.v tt,v
Hod tanquam hesterna, si cum aliis comparemur, OtOTiSiias [jttixaOr/xivai Xiyo'. •
At si quis eorum,
die nati. Ihi autem monilos nos esse voluit, non qui temere contradicere consuevcrnnt, nohis ohji-
magno sine rairaculo factum, ut Ghri3tiani,tametsi ctat non nostrcs hos esse, sed JwLvorum libros et
iih annis tam paucis exorti.omnia orbis terrarum, per vanitatem nos jactare religionem ex eis hausis-
exceptis solis cthnicorum templis, loca impleve- se dicat (Justin. Martyr. Cohort. ad Grxc. pag. 14).
rint (Idem, Apolog. cap. 37). T> Alio autcm in libro Judsum, eodem quo Tertul-
lianus raodo, Christianis haec objectantem sic indu-
At quanquam Christiana relij^io, fatentibus etiam
cit : 'ExeTvo §£ dnTOpojijLSv ij.a),'.7Ta, tl 'JijieT; euTcSsTv
ejus sectatoribus, adeo, sicut ait TcrtuUianus, no-
\i-^vm;^, y.a'. twv aXXwv o'.6[jitvo' S'.a'.pip£'.v, v.i-'
volla fuerlt, ut Tiberiani temporis, ita ille loquitur
otiSkv a-jTwv 4iroX£fTt£7B£ , o'jO£ StaXXajTETE iito
(Ihid. cap. 21), hoc est, Tiborio Ga3sare, sicut mox T(ov l^^iwi T^v ijfjiiTtpov 3!ov iv TiiJ ur^TE Tac looTa;
fliximus, imperante in hunc mundum introducta
(jiY^Ti Ta iTa?<5aTa tTjSeTv, ;r/^Te tt,v iTep'.TOij.T,v eyeiv
sit, certum tamen est ipsam nntiquissimis, ut illo
xa; £T'. In avOptouou dTaupwOivTa Ta; eXiTfoai;
adhuc ait, Judavram instrumentis, id est, sacris
7ro'.o'j(jievoi. lllud certe quidem ambigendo maxime
Veteris Testamcnti Scripturis esse suj]ultam. Non
mirnmur vos, qui veram jactotis religinncm, et aliis
iis autera tantum subnixa est, sed illaa etiam non
hominibus prxstare vultis, eum nihil ab eis varielis,
ininus ad Christianos nunc pcrtinent, quam olim
et vita degenda nihil a genlibus differatis ; utpote qui
ad Judfeos. Paulo enim superius auctor nostcr scri-
nequf fesfos dies, neque sahbata servetis, neque cir-
'pserat « Unius prophetaj scrinium, id est Moysis
:
cumcisionem hahealis, nlque insuper in homine cru-
lii)ri, aliorum omnium libros pluribus Sfficulis vin-
cifi.xn spem collocetis (Idem. Dialog. cum Tryph.
il, in quo vidotur thesaurus collocatus totius Ju-
pag. 227).
iuici sacramenti, ot indc etiam noslri » (//*i(i, cap ;
(]
in nostris vero codicibus uianuscriptis,
Respondet itaque Terlullianus maximam olim.
I.') et inde
nm Quibus sane verbis Tertullianus si-
et nostri.
Judffiorrra fuisse apud Deura graliam,«ob insignem
justitiara et fidem originalium auctorum, (Tertul- >
.'iiificat in hoc et aliis Vcteris Tcstamenti libris di-
lian. Apolofjet. cap. 21) id est, priraorum patriar-
inum nostri, sicut olim Judaeorum, sacrameuti
liesaurum revera collocari. charum, ex quibus originem suam ducebant.Quam-
obrem tunc felices, et gencris, ut ille ait, magnitu-
Gonlra tainen objiciant ethnici hanc futilem dinc, et regni sublimilate norucrunt. .\[ eorum
ssc et ubsurdam prajsumptioncm jactationcinquc posteri fjdiicia, ita ipse proseqnitur, « patrura in-
hristianorum, qui suh umbrnculo insignissimm flati,deviantps a disciplina in profanum mndjm,»
Ugionis (Idem, cap. 31) se volebant abscondere spreverunt Dei monila, ac conculcatis eju» legibus
iqueimpium, quera homini crucifixo exhibebant, in qu;plibet ruerunt vitiorum genera. Scd quem
ultum tulari. Nam raagna, inquiebant, illos intcr Deura opliinura contcmpsere, hunc scverum judi-
( Juda)os 7S3 crat, non solura nomino, scd ip- cem experti sunt. Quod quidem evidentissime pro-
^ etiam rebus discrcpantia. Prirao enira, sicut bat exitus hodiernus ipsorum, quo « dispersi, ait
luno nesciobat quanta fuerit Judicorura antiquitas, uuctor noster, palabundi, et coeli et soli sui cxtor-
i:i nullus phiiic ignorabut Christura psso homincm, D res, vagantur per orbem sine homine, sino Dco
lucm ipsimct Juda?! non u longo,uti mox animad- rege. » (Ihid.) Totum autem hunc magistri 7S4
iM-timus, temporo judicaverunt, ac crucis affece- sui locum Cyprianus decerpsit, ar qucedam etiam
mit siipplicio. Dcindc illi inter se dissidebunt i'i- ipsamet ejua verba huncce in modum mutnalus
tus e.vrcptionihus, hoc est quibusnam ciborum ge- pst : « Judffiis primum erat apud Deum gratia. Sic
t^ribus, quibus hi ubstinebunt, illi vero utel^antur. olim justi erant, sic majores eorum religionibus
nrtio, sccum discrepabant solcmnitatibus iierum, obediebant. Inde illis el regni sublimilas floruit,
itiiC apud utros(iuo erant prorsusdiversa;. Doniquo ct gcncris magnitudo provenit. Sed illi negiigentes,
litrorebant ?)).;() svjnaculo, sivc, ut ait Minutius iiidiaciplinati et suporbi postmodura facli, cl tidu-
flix, notaculo corporis, qnod ab apostolo, signutn cia patrura intlati, dum divina pra?cepta contem-
11'cumsisionis, et signaculum justiti:v fidei in pr.rpu- nunt, datam sibi gratiam pordiderunt. Quam vero
'()voi>atur (Minut. Felix, pag. 376; 8. Paul. Epist. fuerit illis profana vila, qua^ contracta sit violataj

' l\om. IV, U soqq.). Atqui haoc omnia Christianis roligionis offensa, ipsi quoquo tcstuntur, qui etsi
 867 TERTULLTANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 868
voce tacent.fixitu confitentur. Disporsi et palabundi A runn tcrram quondam et urbem sanctam ingrcdi
vagantur, soli et cceli sui prolugi, pcr hospitia lege perrnittitur. » (Idem. m cap. xviii E%ech. v,
aliena Jactantur. » (Cyprian. de Idolor. Vanit. pag. 16, p. 617.)
15). Sed haec jam reluiimus in dissertatione nostra Ouo autem tempore, et a quo imperatore latasit
de libro Minutii Felicis, qui inde Caecilii pervica- ea lex, si roges, ex Eusebio discere poteris, qui nar-
oiam retundit {Dissertat . tn Minut . cap . 6, ratanno 12 Adriani imperatoris, pnst eversam ur-
art. 3). bem Berthera, non procul Hierosolymis dissitam :

At non solum huc et illuc per tolum terrarum T6 Ttav ^G'>oi; k\ sxiivou xai tvjc frept xk 'lEpoaiXu^jLa
orbera Judeei erant ac vagantur ; sed nec ipsis y-^i; TcajJLTTav iTitSafveiv e^pYtTat •
v6[xou 'h6^\i.oni xat
quoque, pergit Tertullianus, « advenarum jure ter- Siaxajeatv 'Aoptavou, oji; av [j.t;8' £$ aTzir^XQxy Oeto-
rarn patriam saltem vestigio salutare conceditur. » polev t6 7:axptj)ov eoaepoi; \,-^v.tkvj<st).\).i^)Q\i, 'AptuTwv
(Tertuliian. loc. cit.). Ubi vero contra eosdem Ju- 6 IleXXaToi; luxopeT. Judxorum universa gens in re-
dasos nominatim alio in libro disputat, palam adhuc gionem circum Hiirosolyma situm pedem inferre
asserit illud non modo eis non permissum, sed prohibila est adeo ui ne prospicere quidem e lon-
;

etiam vetitum, quemadmodum a sacro propheta,

ginquo patrium solum ipsis liceret, ut scribit Aristo
videlicet Isaia,_prffinuntiatum longe antea fuerat.
^ p^^;^,^,^ (^^33^. I. iv Histor. Eccles. cap. 6, pag
Audi, quaaso, ejus verba : « Animadvertimua nunc 118). Vcrum Hilarii eetate nonnihil de hujusco
neminem de genere Israel in civitate Bethlehem
legis severitate relaxatum est, quemadmodum his
remansisse, et exinde quod interdictum est, ne in totidem verbis Quin etiam nunc
significat
« :

conlinio ipsius regionis demoretur quisquam Ju- ingressu ejusdem edicto Romani regis
oivitatis
daeorum, vel hoc quoque esset adirapletura per inhibentur. Et cum deserta sanctorum sancta, et
prophetam : Terra veslra deserla, civilates veslrx prophetias silere, et placationum hostias deesso,
igni exustx, id est, quod belii tempore eis evenerit
et dignitalem omnem deformatam ministerii Levi-
{Isa. I, 7), regionem vesiram in conspectu vestro
tici recordantur, conversi nunc, et fame verbi
e.vteri comedent et deserta, et subversa erit a popu- Dei et cibi salutaris atfecti, ad solatiura praesen-
lis alieuis. Et alio loco sic per prophetam dicitur :
tium miseriarum circumire sunt soliti civitatem.»
Regem cum olatitate videbitis, id est, Ghristum fa-
(Hiiar. li-act. in Psal. lviii, g 7, pag. 130.) Verum
cientem virtutes in gloria Dei Patris, et oculi vestri populus hoc qualicunque miseriarum
infelix ille
videbunt terram de longinquo {Isa. xxxiii, 17).
suarum solutio non gratis frui poterat, sed pretio
Quod vobis pro meritis vestris post expugnationem redimere cogebatur. Audias velim testem hujnscH
Jerusalem prohibitis ingredi in terram vestram.de rei locupletissimum Hieronymum « Usque ad :

longinquo eam .oculis tantum videre permissum C

praescntem diem perfidi coloni prohibcn-
est (Idem, Adv. Jad. cap. 13). Prior quoque ille
tur ingredi Jerusalem et ut ruinam sure eis flore :

Isaia^ locus a Cypriano eaindem ob causam citatur

liceat civitatis, pretio redimunt; ut qui quondam
(Cypr. lib. i, adv. Jud. § 6, pag. 22).
eraerant sanguinem Christi,eraant lacrymaa suas...
Ea porro praedictio,ac subsecutum patria ingres- adhuc fletus in genis, et livida brachia, et sparsi
su interdictum ab auctore Eusebiani Ghronici hisce crines, et miles mercedem postulat, ut, illia flere
verbis confirmatur : « Bellum Judaicura, quod in plus liceat. » (Hieronym. in cap. i Soph. v, 15,
Palaestina gerebatur, finom accepit, rebus Judfflo- pag. 1655.)
rum penituB oppressis : ex quo tempore etiam in-
Atqui non hajc tantum sacris, sicut dictum est,
trocundi eis Jerosolyma licentia ablata, primum prophetarum vocibus praedicta fuerant, « sed eae-
Dei nutu, sicut prophetae vaticinati sunl, deinde
dem, ait TertuIIianaes, semper omnes ingerebant
Romanis interdictionibus. » (Euseb. Chon. ad ann.
fore, uti sub extimis curriculis soeculis ex omni
Christ. 135.)
jam gente, et populo, et loco custodes sibi alle-
Antea vero Justinus Martyr citat eamdem atque geret Deus multo fideliores, in quos gratiam trans-
Tertullianus, priorem Isaiae de ejiciendis ex patria ferret pleniorem quidem ob discjplinae auctoris
sua Judaeis vaticinationem (Justin. Cohort. ad gent ^ (^s^^g^Q\[g,[Qin. » (TertuUian. Apologet cap. 21.) la
pag. 14), alteraque adhuc in raedium allata, con- nostris codicibus manuscriptis legimus eadem pro
tinenter adjecit : "Oxi Se «puXaffaeTat 6(p' 6[jiwv, ewdem, et auctioris pro auctoris, nec omnino male.
-i'7tt«)c fjtTjSet; Iv auT^ '^k^^rixai ,
xat OavaToi; xaxa Cyprianus vero haec sicuti superiora, paulo ante
Toii xaTaXa(jtSavo|jiivou 'louSatou etatcJvTOi; wptaTai. a nobis memorata, pari modo delibavit « Deus :

Cavere autem et servare vos, ne quis ibi sit, et ante pra^dixerat fore ut, vergente saeculo, et mun-
panam capitalem constitutam esse adversus Judgeum di finejam proximo, ex omni gente et populo et

eo ingredientem 785 probe scitis (Justin. Apolog. i loco cultores multo fideliores, et
sibi allegeret
pro Christian. pag. 84). Hieronymus voro : « Post melioris obsequii, qui indulgentiam de divinis
extremam vastitatem etiam leges publicae pepen- muneribus haurirent, quam acceptam Judaei, con-
derunt, et prohibiti sunt Judaei terrara, de qua temptis religionibus, perdidissent. » (Cyprian. de
ejecti fuerant, ingredi. (Hieronym. in cap. vi,
>> Idolor. vanit. pag. 15.) At neuter ibi indicat qu®
Isa. V, 11, p. 65.) Et rursus alibi « Nullus Judaeo- : illa fuerint 786 sacrorura vatum oracula sed :
869 D. LE NOURRY OBSERVATIONES NOV^. 870

TertuUianus quffidom alio in iibro citavit, et plura A tam oranium manuscriptorum eflitorumque codi-
Cypriunus, atque etiam postea Lactantius, ut suo cum fidem paiticuiam qui pro quuii, ac deiude quas

loco a nobis demonstratuin est (Idcm, adv. Ju- pro guoi scribi nulla tamen reddita ralione voluit.
dxos, cap. 12; Cyprian. lib. i adv. Jud. § 11, pag. Lubenter tamen fatebimur non omnino infelicem
23 ; Dmerlat. in Lactant. cap. 10, art. 1). videri hanc conjecturam, sed id ei deesse, quod
Christiiinis itaque tanquam iv Judaeorum olea, nullius plane codicis auctoritate firmelur. At He-

ut adhuo loquitur Tortullianus, ex oleastro insitis, raldus, audacior postea factus, in verbi producto

atque in coruin locum suffectis, comraunis illis locum Huspicatur substituendum proilacto, id est,

faclus est cura iisdem Juda^is sacrarum Veteris consumpCo et peracto. Suam emendalionem
vero
Testamenti Scripturarum thesaurus (Tortull. de probare conutur aliia TertuUiani locis, ubi eadem
Testim. anim. cap. 5). Prius autem sanclus martyr significatione prodaclum legitur. Sed polerat insu-

Justinus asseveranter affirmaverat doctrinam in per quintum Tertulliani nottri contra Marcionem
sacris Veteris Testamenti Scripturis traditam per- librum citare, ubi eodem verbo similiter usus cst.

tinere ad Christianos, adquos non sino divina Verum quid facias contra codicum omnium recla-

providenlia ab ipisme" Judsis transmissa) sunt mationem, et ubi auctor barbara et impropria
(Justin. Cohort. ad gent. pag. 14). verba adhibet ? Quicunque autern fuerit ejus lo-
^
Quamvis uulem Judaeis et Ghrislianis communes quendi modu3, eo aperte significnt mundi fiuem
hi libri facti sint, non inde tamen sequitui' ab istis et exitum (Idem lib. v advers. Marcion., cap. 6).

rec.ipi debuisse omnes in hisce libris praescriptos At appellali ab eo insignes pietate et juslitia viri
ritus. Nam plures jure merito Christus abrogavil, non solum prxdicatores, sicut ille ait, fuerunt, sed
qucmadfiodum Sabbata, dies festos, circumcisio- etiam prophelie de officio prxfandi, sivc futura an-
nem, hujuscemodi, quaj carnalibus Judaeis pra3-
et nunliandi, vocantur (Tertullian. Apologet. cap.
scripta fuerunt. Nam haic omnia umbrai erant et 18). Prffiterea virlules, sive miracula, ad fidcm
figurffi, ac in signum data, quiB, uti luculenter divinitalis stubiliendam ediderunt. Deuique Spirilu
Tortullianus alio in libro demonstrat, veritalis, id divino inundali, ipsa adhuc illius verba sunt, hoc
est Chrisli adventu debebant evanescere et anti- est ita pleni erant, ul extra ipsos efilueret eteiTun-

quari (Tertull. adv. Jud. cap. 3 et 4). deretur.

Christiana itaque religio, etsi regnante Tiberio Quae autem ab eis mirabilia, et supra naturse
impcrutore in mundum a Christo introducta, in ordinem facta, ac divino alfiante Spiritu, praidi-
Judaica) tomen locum substituta, diviaus illius clu sunt, hiec onmia in thesanris, inquit rursum
Scripturas ha3redilario quasi jure accepit, et illis, TerluUianus, litterarum manent (Ibid.) ; sed qua-
sicuti diximus, fulta et subnixa est. Scd id clarius C rumnam, obsecro te, litlerarum ? Non aiiarum
adhuc putcbit, postquum more nostro expenderi- procul dubio, quau) Hebraicarum. Nam ipse ibidem
mus, quid de iisdcm sacris Judacorum, seu Vcteris narrut Plulouiseum Phiiadelphum a Judaeis, qui
Tcslamenti Scripturis, a TurtuIIiano nostro sta- olim HebrKi erant, accepisse earum libros,proprias
tuutur. ac veruaculas litteras (Ibid.), sive Hebraea lingua

ARTICULUS II
conscriptas, quia, ut ille adhuc loquitur, ad ipsoa
Qnando ei quomodo sacrarum Scripturarum libri,
semper propheta; peroraverant (Ibid.). .Moysis ita-
llebraice primum comcripli, in linguam Gr.vcam quo aliorumque sacrorum vatum Jibri Hcbraico
a Scptuaginta duobus inlerprctibus cunversi ; an in sermoue scripli remanserant apud Hebraifs et Ju-
divcrsis celUdis ; ubi de Arislea, Ptolcmxo Phi- diTeos, qui eos summa certe cura integros alque
Indclpho, Pisistrato, hortmque ct Atfalicorum re-
incorruptos conservaveruut.
gum bildiolliecis, ac de Demetrio Phalereo gram-
malicorum prabaiissiino. Sed ne tantus thesaurus apud eos solos semper
lateret. ccleberrima duorura supra scptnapinta
Observat Tertullianus Deum a primordio misisse
'

viros, justitia et innocontia conspicuos, qui illum seniorum interpreiatione cum Grajcis primum, ao
unicum esse et agnoverunt, et pra?dicaver«nt deinde cum aliis gentibus communicatus est. Qua-
(Tertullinn. Apologct. cap. 18). Hi autom docebant D propter Tertullianus : « Nec ist;p. inquit. sacraj
litterffi nunc latent. » (Ibid.) Atque ilu quidem in
al) hoc unico Doo creata omnia, de humo hominem
Uigaltii editione. At in anliquioribas editis, et ia
formatum, dispositas temporum vices, edita di-
vin« majestatis suae signa, conditas moruin vitfc- nostris inanuscriptis codicibus adverbium nunc
qiip recte ngendro lcges, ac producto ffivo omnes ho- abest. Nec juro quidem prorsus iminerito. Terlul-
mine» ad vilain rursiim excitandos, el.judicundos, lianus siquidein significat illas non a tuo duntaxat,

ut pro meritis ffiterna aut poena aut felicitato sed ab ipso Graicorum, uti diximus, interprelum
aniciuntur. At libi in Tertullinni textu hffic legi- tempore non latuisse amplius.
nius vcibu: « Quas demerendo sibi disciplinas Quandoautcm ct quomodo ha?c Gr.Tca sacrorum
dclor:ninaverit, quffl ignoratis aut doscritis ;
" qua3 librorum intcrprelalio ah adornata fuerif, hunc
iis

quidein Heraldo adco obscura corruptaque visa ille explicat in modum : Cum PlolomtTus, cngoo-
sunt, ut nihil de his pronuntiure audnnt. Sed non mento Philadelphus, bibliothccam suam omni qiio-
lanta fuit timiditas Uigaltii, ^Hl qui contra aper- rumcunquc librorum supcllcctilc locuplctare veHet,
 :

871 TERTULLIANI OPERUM PARS I . — SERIES I, APOLOGETICA. 872

788 ab Judajis, siiggerente Dcmetrio Phalcrec, A narratione continenlur ? Utrum autem hasc vcra
poposcit et impetravit sacros illorum codices, He- fuerit Tertulliani sententia, te pronuntiantera ii-

braice exaratos, et viros scptunginta
illos in Grpecam linguam transtulerunt. Tum ibi-
dem adjecit auctor noster Quoa Menedemus
: ><
quoque philosopbus ProvidentiaR vindex (male in
uno codice Vaticano, provincix judex) de sententiae
communione suspexit. » [Ibid.) Sed quid his ulti-
mis verbis, de sententix (•ojnmunione suspexit s\gm-
ficetur, non minima est inter eruditos ajtatis no-
strae scriptores dissensio. Quidam enimvero
opinantur iis significari communera fuisse Mene
demi de divina providentia omnia gubernante
sententiam. Verum Tertullianus, inquiunt alii, de
hac Dei providentia ibi non disputat, sed de Grseca
tanturamodo sacrarum Scripturarum interpreta-
p dicitur.
tione. Quorsum ergo hunc de illa Dei providenlia
mentionem interjecisset ? Quainobrem hi arbitran-
tur hunc esse Tertuliiani sensum Menedemus
duos, qui benter audiemus. De Ariste» porro 789 historia
diversisque eruditorum de illo opinionibus, ac de
Menedemo alibi disputavimus (Idem, lib. i, dissert.
2, cap. 1, pag. 223 ac seqq. ct lib. iii, dissert. 2,
cap. 3, art. 5, pag. 922).
Philadelphus porro, qui Graecam sacra^ Scripturae
interpretationem procuravit, a Terlulliano appella-
tur non solum eruditissimns, sed omnis etiam litte-
raturx sagarissimus, ubi certe subauditur substan-
tivum nomen, quod huic adjectivo sagacissitnus
rcspondeat (Tertullian. Apologet. cap. -18). At non
aliud csse videtur, quam indagator, vel explorator,
enim ad inveniendura aut explorandura
sagacitas
Ea porro Philadelphi sagacitas erat omnis
litteraturse, id est librorum omniura quacunque de
materia scriptorum. diligentissima ubique inquisi-
tio. Summo autem illos conservandi studio hihliothe-
:

absolutam sacrse Scripturas Graecam interpretatio- cam, ait auctor noster, et simili modo Eusebius in
nem examinavit, suspexitque illam coramuni in- Chronico (ad ann. mk),ex omni generelitteraturse
terpretum consensione eodem plane modo factam. comparaveraf . Quanto autera librorura numero
Vindex itaque et testis fuit divin* providentiee, instructa fuerit in sequenti articulo ostendemus.
oujus mirabili plane ductu Hebraicum Scripturae Si quis vero postulet quis sit Pisistratus, cujus hac
textum eodem prorsus modo ab iisdem interpreti- in re studium asmulatus Philadelphus a Tertullia-
bus Graece redditum palam testificatus est. no asseritur, illud discere poterit ex his A. Gellii
At hoc, inquies, ita fieri nequivit, nisi interpre- verbis « Libros Athenis disciplinarum liberalium
:

tes,separatim et in diversis cellulis positi, hunc publice ad legendos posuisse dicitur Pisistratua
Hebraicum textum in Graecum singuli verterint. tyrannus. » Verum de Pisistrati tyrannide, quam
Atqui falsa est illa de diversis illis cellulis opinio. ter, ut narrat Herodotus, recuperavit, frequcns
Sed quid inde, si Tertullianus prfevics secutus sit apud varios scriptores, Laertium, Pausaniam,
scriptores, qui post Justinum Martyrem, ut alibi Thucydidem, ytlliunum, Valerium, Maximura et
ostendimus, hanc de illis interprelum cellulis opi- alios mentio. Nos vero de hac Pisistrali tyrannide
nionem conslanter propugnaverunt (Tom. I Appa- in superiore Apparalus nostri tomo egiraus. Scri-
ral. lib. ii, dissert. 2, cap. 7, § 5 pag. 390 et ptura praeterea a citato Pausania legimus dissipata
seqq.)?Nonne enim hanc ob causam Menedemus olim fuisse Homeri carmina, atque ex illis a Piei-
ab illo appellatur Providcntise vindex, quia hos in- strato, ut ait >:EIianus, collectis confectam Iliadem
terpretes de senlentias communione suspexit utpote et Odysseam. Sed praestat Giceronera audire
qui, ab invicem sejuncti, sacras Scripturas uno « Quisdootior, inquit, iisdera temporibus, aut cujus
eodemque modo Greece verterant? eloquentia litteris instructior, quam Pisistrati ?

Verum nonne divina, arguet aliquis, providen- qui primus Homeri libros, confusos antea, sic

tiahoc satis resplendet, quod interpretes illi simul disposuisse dicitur ut nunc habemus ? Non fuitille

quidem, sed eodem modo eas in iinguam Gra3cam quidem civibus suis utilis, sed ita eloquentia

transtulerint? Quis nescit quantum intellectu sint floruit, ut litteris doctrinaque praestaret. » (Gell.
difficiles ? ac mirum profecto videri, quod illas lib. VI, Noct. Attic. cap. 17, p 393; Herodot. lib.
Graece vertendo una eademque fuerit tot interpre- II, g 59 et seqq.; Laert. in Vita Solon. § 53 et

tum Sed quis etiam diffitebitur longe D

senlentia. seqq. 65 et seqq.; Pausan. lib. i, pag. 3 et 2^ ;

mirabilius divinam providentiara reluxisse, si hi Thucyd. lib. vm, c. ISVal. Max. lib. i, § 2; lib.
a se invicem separati interpretationem suam com- viii, c, 9 Exter. § 2 tom. I Apparat. pas. 1176:
; ;

posuerint ? Pausan. lib. vii, pag. 235 JEU&u. Var. Hislor. ;

Inslabis hasce sejunctas interpretum cellulas non lib. xiii, cap. 14; Cicer. lib. iii, de Orat. p. 194;

obscuris tantum verbis denotari, sedtestem quo- lin. 57.)

que citari Aristeara, qui nullum de illis habuit Cerlo tamen TertuIIianus pronuntiare non audet
sermonem. Sed responderi poteril Tertulliani utrum Philadelphus hujus instruenda ditissima
verba satis clara fuisse astalis suae hominibus, bibliotheca studium revera aemulatus fuerit, sed
unuraque vadem ab eo datum quia tunc commu- : dixit tantum : opinor, id est ut ipsi verisimilius

nis, et quasi minime dubia erat hac de distinctis videbatur. Vitruvio autera, qui Augusti Gsesaris
illorum interpretum cellulis opinio. Quis etiam ffitate floruit Ptolemaiue Philadelphus
si credas,
inGciabitur plura ab illo narrari, quam in Aristeaa hocce studio imitatus est reges Attalicos. Audias
873 D. LE NOURRY OBSEIIVATIONES NOV^. 874

velim illiiJ8 verba : « Rcgos Attalici magnis philo- eorum autem aliquo
A. lib- vi Noct. Att. c. ult.). In

logiaB dulcedinibus inducti, cum ogrcgiam biblio- una aut duplex PhiladeJphi bibliotheca reposila
thecam Pcrgami ad communem delectationcm fuit, plurimum enimvero auctor noster verbis
instruxissent, tunc item Ptoiemseus infinito zelo proximo citatis meminit quemadmoduin Ammia- ;

cu[)iditatisque incitatus studio, non minoribus nus Marcellinus, qui post descriptam Serapaei
industriis ad eumdcm modum contendcrat Alex- raunificentiam, sic proscquitur : » In quo biblio-

andria) 790 comparare. » (Vitruv . Proocm. /ib. theca; fuerunt inaestimabiles ; et loquitur monu-
Tii.) Sed in hoc ille erroris ab aliis arguitur. Nam mcntorum veterum concinens fides, septingenta
Alexandrini, inquiunt, reges Altalicis antiquiores volumina millia, Ptolemajis regibus vigiliis inten-
erant. At nihil inde concludi potest advcrsus Ter- tis composita, bello Alexandrino dum diripitur

tulliani nostri conjecturam. Pisistratus enim etalii civitas, sub dictatorc 791 Caesare conQagraase. »
plures, ab Athena;o et Epiphanio laudati, biblio- (Ammian. Marcellinus, lib. xxii, cap. 16, pag.
thecas instruxerant, quos Philadelphus potuit 313.)

imitari (Athen. lib. I, Deipnos. pag. 3 Epiphan.

; Unam aulem tantum memorat Athenaeus, qui
de Ponil. el memur.., pag. lOG). quosdam, coacervandis libria nobi- postquam viros
CaRterum, quamvis certaesset TertuUiani opinio, p les, recensuit « Omnes, inquit, inercatua Ptole- :

a Scaiigcro lamen eo vapulat, quod non alio beme ma:us rex noster, cognomine Philadelphus, cum
trium Phalcreum titulo cxornaverit, quam Gram- iis quos Athcnis et Uhodi emerat, eli; li,/ y.7.1r,t

malicorum probalissimi. Enimvero, « parum,inquit, 'AXe^avopeiav fxe-v^Y^T' '" pulcliram Alexandri- >

notaj Tcrtulliano Demetrii dotes fuerunl. » (Scalig. nain bibliotliecam transferri curavit. » (Athen. lib.i
SiH. in Chron. Euseb. ad ann. 1724, pag. 133.) Cur Deipnos. pag, 3.) Similiter Eusebiani Chronici
igitur ? Numquid quibusdam Demetrii dotibus auctor : « Ptolema;us, inquit, Philadelphus divinas
memoratia, alias negavit ? Quis etiam juranti Sca- Scripturas in Grscam vocem Hebraica lingua
ex
ligero fidem habiturus est Nonne Suetonius nos .?
per LXX interpreten transfcrre curavit, quas ia
alicubi admonuit grammalicis datum initio noinen Alexandrina bibliolheca habuit, quam sibi ex omni
litteratorum, quia aliquid acutc scientcrque pote- genere litleraturo; comparaverat » (Euseb. Chron.
rant dicere aut probare ? (Suclon. de Illust. Gram- ad ann. 1734).
mat. ^ i, pag. 821. At hoc potissimum nomine At Epiphanius, etsi duaa designet bibliothecas,
'rertullianus Dcmetrium laudavit, quoniam de in hoc tamen a Tertulliano nostro et Ammiano
hibliotiiccaipr.Tefectura ipsi a Philadelpho coramissa
Marcellino disscntit, quod sacra; Scriptura; li-

disscrcbat. Cui dutem melius dcinandari potuil, bros in Bruchio, et Aquilae, Symmachi et The-
quam grammaticorum probatissimo, id est viro C odotionis interpretationes in minore Serapeeo
variaeruditione praedito, qui libros omnes eorum- positos fuisse asserat. Suam etenim de Graeca illo-
(jue pretium apprime noverat ? rum interpretatione narrationem his verbis absol-
vit ; Al |3(6Xoi el; tWrf-iiix ey.TeOs^JX'. a-exsOTjjav
ARTICULUS III.
bt ZTi irpio-ifi piSX'.oO"'Iy.r, Tfi ev xf, Bpo'jy_((j> o!xo8o(jir,-
i}na in Philadclphi bibliotheca Hbri sacrarum Scrip- OeiTf,* tT'. oi' urc£f,>v xa; iTcpa k-^htzo ptfiXtoOi^xTj
lurnrum reposili, ubi ea bibholheca constructa,
quanlus in illa librorum numerus, an tota
h x(I) Xepairiqj ,
[i.txpoxipa xf,; izpi^i-zr^i: , rjic xal

incendio consumpla, quomodo sacri codices ad 0'JYaxr,p ti)vo|i.auxat asjxfj; , ev ^ i7:exiOr,<iav ol

Clirislianos perveucrint ac do vcctiijali Jud^corum xo'j 'AxjXa, xa-. Z'j{jLiji.a)(^o'j, xai 8£oSox(wvo;, xal
ad eos jjublice icctitandos libertate. xwv XoiTTtov ipfirjVtta'., (xexa SiaxoTtorcov xal tiev-

Postquam Tertullianus illam omnem codicum xr)xo(Tx6v exo;. Libri Hli in Grxeum translati, in

sacra; Scriptura;, sou Ilebraica, seu Gra;ca lingua priore bibliotheca, qux in Uruchio fundata est

ilescriplie, narralionein contcxuit, tum continuo reposili sunt. Posthxc alia rursus in Serapio

onarrat, ubi cuncti illi codices asservabanlur :

bibliotheca constiluta est,longe illa m\nor,qux hujus
» Hodie, inquit, apud SerapiBum Ptolema;i bibli- filia dicebatur, in quam Aquilx, Symmachi, Theo-
othccm cum"ipsis"iiebraici3 lilteris cxhibentur. » D '/<^'?0'hs, et aliorum editioncs congesla.' sunl post

Tcrtullian. Apolocjet. cap. 18, pag. 19). Quibua annos CCL (Epiphan. de Pond. et ilensur. § 11,

sane vcrbis declarat hos llebraicos Grajcosque pag. 168). Vides sane illum in hoc cum aliis

Veteris Testamenti libros repositos fuissc in Sera- quod duplicem asserat fuisse Alexan-
consentire,

pwo, hoc est, Serapidis templo, quod Alexandrio; drinam bibliothecam in eo autem dissidere, ;

cxstructum lucrat. Nan) Chrysostomus discrto quod uuam in Bruchio, alteram minoremin Sera-
pronunliat illos ab hoc Ptolema;o Philadclpho col- pio ccnditam osse velit. Utrum vero haec illius

localos fuissc eti; x6 xoij XepaTtt5os lepov, in Sera- solius opinio aliispraeferri debeat, tuum eslo judi-
pidis tcmplum (Chrysot.t. orat. 1, adv. Jud. tom. cium.
1, pag. 394, cdit. Morel.). At in co, quod magnifi- Ab hac porro difficullate si te expedieris, in
centia sua soli, sicuti Cellius et Ammianus Marccl- alteram longe raajorera confestim incides. Nam
linus pcrbibent, Capitolio cedebat, plura procul Tertullianus de Vetcris Testamenti Grajoia codi-
dubio erant separuta a se iavicem ajdificia (Gell. cibus loquitur tauquam ia illa Alexandrina biblio-

Patrol. I. 28
875 TERTULLTANI OPERUM PAHS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 876
theca suo adhuc lempore asscrvatis atqua cx- A Cajlerum,quanquam aliquis contra hanc Ch ryso-
stanlibus.Contravero Ammianus Marcellinus,ut vi- stoinialiorumque sententiam evidenter probaverit
dlmus.diserteasserit hancccipsammetbibliothecam exustos fuisse hos codices, negare tamen non
bello Ah.xandrwo sub dicialore Cirsarc conflagraase poterit ante illud incendium multiplicata fuisse
(Marcell. lib. xxii, cap. 16, pag 34'i). Aulus etiam illorum exemplaiia, ac plura Hebraica a Judaeis,
Gelliustestamentum facitincensatum fuisseabauxi- el Grffica ab aliis descripta, qua; diligenter con-
liariis militibus septingenta fcrme voluminum millia servata Nullus enimvero dubitandi locua
sunt.
(Gell. L VI, Noct. Atlic. cap. 17, pag. 394). Utrique est, quin multa quidem ad Chrislianos pervene-

Dion suffragari videtur, quiait Achillam recta ve- rint. Non pauca etenim Graeca testimonia in Novi

nisse Alexandriam, atque ab eo commissa cum Testamenti libris citata reperiuntur.

Cajsare dictatore viiria prKlia, multaque facta in- I'ra3terea vero Hcbraica apographa diligentissime
ccndia. Tai; Ss aTToOv/.oti; "/.ai tou aixou, y.al toiv ab iisdeui Judieis asservabantur. De iis namque,
PiS).iov TrXefffXcov Sv, xa'. <5;p!aT(ov, oic cpaff'., yEvo- qui 6U0 temporo vivebaut, dixit Tertullianus
{xevwv xaoOTjvat. Et apolhecas sive ccllasfrumen- noster :Judxi palam lectitant : vcctigalis libertas :

ti et librorum Tplurimorum cl optimorum, ut vulgo adilar Sahbalis omnihus kuAxsne quam lucu- .

feriur, conflagrasse (Dion. lib. xlii, Rom. Hist. pag.

^ lenler illo afOrmet JudaiOP, singulis quibusque
228). Sabbatis in synagogis suis congregatos, palam et
Quin etiam Epiphanius raemoriae prodidit biblio- audientibus omnibus,lectitassc hos sacros coJices,
thecam,'?'©^ qu.-Bin ea Alexandriae urbis erat regi- vernacula sua lingua conscriptos? Atqui mcs ille
one,quam Bruchium vocant,desertam suo tempore ante et post Christum Dominum, atquo ab anliquis
fuisse (Epiphan. rfe Pond. ef il/en5wr. >; 10, p. 166). tcmporibus inoleveral. 793 De Paulo siquidem
At in ea repositos, uti vidimus, dixerat sacrae ejusque sociis in Actibus Apostolorum memoriae
Scriptura? codices.Atqui si haec bibliotheca deserla proditum est Illi vero
: pertranseuntes Pergen,
fuit, atque multo magis si Alexandrinajbibliothecae pcrvenerunt Antiochiam Pisidix, et ingressi Syna-
jam ipsa Caesaris aetate combustae sunt, qua, ama- gogam die sahbatorum sederunt. Post lectionem
bo te, ratione TertuUianus dicere potuit : « Hodie uutem Legis ei Prophetarum Paulus Judaeorum
apud Serapaeum, Ptolemaji bibliothecae cum ipsis rogatu sermonem ad eos habuit {Act. xiii, 14 seqq.).
Hebraicis litteris Judsi palam lecti-
exhibentur, et Post haec vero, ha^c ibidem litteris mandata inve-
tant?») Tertullian. Apologet. cap. 18.) Respondent nies : Moyscs a temporihus aniiquis habet in singu-
aliqui duas saltem in eo fuisse bibliothecas. At lis civitatibus, qui eum prsedicent in synagogis, ubi
una, inquiunt, incendi potuit, et altera, in qua per omne sabbafum legitur{xv, 21). At id certe fieri
libri illi repositi erant, integra prorsus remanere. C non potuit, quin antea Judaei habuerint hos codi-

Verum ea responsio adversatur plane ipsimet Epi- ccs, etmaximam in iis incorruptis atque integor-
phanio,asserenti hane bibliothecam,in qua hi libri riniis conservandis curam impenderint.
reconditi fuerant, suo non existisse amplius
Quid vero sibi, iaquies, vult Tertullianus, cum
tempore : quapropter alii respondent, etiamsi
dixit Juda3is vectigalem .fuisse coetus suos singulis
ha;c aliaeque omnes bibliothecae Alexandrinae igne
Sabbatis agendi, et libros suos ibi legendi, liber-
combustae fuerint, non crematos tamen omnes li •

tatem ? Quidam autom existimant his verbis de-

bros, atque ab hoc incendio ereptos sacrae Scrip-
signari facultateni eis a Philadelpho concessam,
turae Hebraicos Graecosque codices.
modo annuum vectigal modicum solverent.Sed
In hujuR autem opinionis confirmationem pro- quo argumento probabitur illud vectigal exaclum
ferri potest Senecae, ac post ipsum Pauli Orosii a Philadelpho, qui tanti faciebat sacros Veteris
leetimonium. qui quadringenta duntavat librorum Testamenti libros, ac illorum interpretes donis
millia tum conaumpta meraorant (Senec.de tranquil maximis cumulaverat ? Longe itaque verisimilius
aum., cap. 9, pag. 663 Oros. lib. vii, cap. 15).
;
aliis videtur a Tcrtulliano denotari tributum,
Atqui si Marcellino et Gellio, a nobis antea citatis quod Romani imperatores Judaeis iudixerant, ut .

credimus, in illa bibliotheca septingenta millia D eis more solilo singulis Sabbatis congregari li-
librorum condita fuerant. Trecenta igitur millia ceret. Quidam vero putant de hoc tributo intelii-
flammis subducta sunt. Ex horura itaque nuraero genda esse istaec Suetonii, de Domitiano irapera-
baud dubie erant haec, Deo ita providente, Hebra- tore agentis, verba : « Praeter casteros Judaicus
ica Graecaque Scripturae s.^.crs volumina. fiscus acerbissime actus ept, ad quem defereban-
Quid vero, quod Chrysostomus constanter asse- tur, qui, vel uti professi Judaicam intra urbem
verat Graecam propheticorum librorum interpre- viverent vitam, vel dissimulata origine, imposita
tationem ad suum usque terapus in Serapajo, gentitributa non pependissent. » (Sueton. lib.viii,

Bive,ut ipse loquitur,Serapidis templo conservatam. in Viia Domit. g 12.) At ibi significat Judaeis, ut

Haec autem sunt Graeca illius verba : Kat [jis- liberara sectae suae professionem redimerent,
ypi vi3v cXeT tojv itpocprjTwv al tpjjirjVEuOiTffat pfoXoi solvendum quidem tributum, sed quod aurlum
[jtivo-jTi (Chrysost. orat. 1, adv. Jud. pag. 595, tunc potius tucrat, quam primo impositum. Nara
tom. i). in Dionis Epitome Xiphilinus narrat Titum impe-
877 D. LR NOURRY OBSERVATIONES NOV.*:. 878

ratorcm post captam Hiorosolyraam jussissc ut A. potcstis Scripturis noslris derogare fidem. Nam
JndfBi, qui palrias loges profitebnnt'jr, quotannis " unius, inquit Terlullianus, prophetre scriniura

didragmam Jovi Capitolino pcndercnt (Xiphil, (hoc est, libri Moysis) saeculis vincit omnes sub-
Rptt.; D\on, \n Vit. Fespasian. pag. 318). Visne stantias ct materia. . . . cujusque vetcrani styii

Graica illius verba audire? En ipsa sunt : Ka- vestri, » [Ilid.) seu omnes omnino commentationos
iir' l/.S'!vou SfopaYiJiov i-A/r\ tcji; xa TraTp-.a a'j- vostras, corumquc argumenta. Qnin etiam superat
Twv eOr) TTEpicTTiXXovTa; T^p KaTttTojXifjj A-.l /.aT' origines, inquit, sive in'tia et causas, ordinet etve-

Eto; airocpipfctv. nas, sive meatus ct canales, quibus ad voa usque

Ad illud porro tributum putant his Juvenalem pervenerunt.
allusissc versibus : Praiterea vetuslatc sua antccedunt gentes pleras-

ncinus, el (iehihra locanlur

que, (jua; postea ortae sunt, « et urbes insignes
Nunc sacri fonli.-»
Judijcis, quorum cophiinus faMiumquo supeliex. historiarum, et canas memoiiarum. » Ita in no-
Omnihus enim populo mercedem p^mlere jussa cst stris codicibus manuscriptis et antiquioribus edi-
Arhor, el ejcctis meudical sylva cama-uis.
(luvenal. salir. iii, v. 13 seqq.)
tionibus, nisi quod pro canas in eis scriptum
cst ruusas. Rigaltius voro quem alii deinceps sc-
Bccle ergo haeo a Tertulliano appellatur vcdigalis r» cuti sunt, retinuit quidem nomen canas, sed ante-
liberlas, quia non poterant, nisi soluto prius tri- cedens historiarum propria, uli videtur, delevit
buto, cogero suas synaxos, ct in synagogis suis, auctoritate. Nullam enim nec dedcrunt ille nec alii

ubiquc dispcrsis, accuratissime conservatos sacros hujus omissionis rationem. Sed in animum haud
Buos codices palam lectitare.Ab his itaquc Ji^.daeis, dubic indu.^crunt ibi gravissimum esse adversus
infensissimis suis hcslibus, Christiani acceperant grammaticae regulas aiJtapTyi;j.a, ubi substantivura
illos Veteris Tcstamonti codiccs, dc quorum veri- nomen pro adjectivo, et adjectivum pro subslan-
tntn clintcgritatcncmo sani capitis homo unquam tivo ponitur. Scd nonne Graecismus est non semel
dubitabit. Nam, ut antiquus libri conlra quinque a raelioris latinitatis auctoribus usurpatus ? Nonne
hxreses, oVim Augustino ascripti, auctor recte ad- enim Horaliua di.xit « Integer : vitte scelerique
versus cthniros ar^'umenlatur 794 « Cndicenr. in :
purus?» Sensus itaque auctoris noslri est, Hc-
quo hn?e scripta leguntur, in armario Judaei ha- braeos essc vetustiores urbibu3,quae insignes erant
bont. Inimicus meus tostis est. Ab ipso quncro, hisloriarum monumentis, et canis memoriis, id
aperi, lege, crede.» » (Augustin. .Ippend.iom.Yll], estcommentariis, quae canitie sua et vetustate
lib. Contr. quinq. Il.vres. c. 7, p. 9.; Tales crgo hos originem cactcris omnibus antiquiorem prae se fe-
libros Christiani habuerunt, qualcs sibi a Judt-ris robant. sic etiam Thoophilus 795 Antiochenus
transmissi fuerant. Nihil enim in eorum tcxtu C dixerat eosdem Ilcbrteos antiquiores esse urbibus,
•quidquara immutare poterant, quin a Judaeis,ilIo- qu:e erant apud.Egyptiosfamosissimae (Theoph.lib.
rum inimicis, et cos quotidie legentibus, falsi III ad Autolyc. poig. 130). Non dissimulabimus lamen
confestim convinccrentur. Qua; autem quantave sit
in alio Tertulliani libro scriptum : « Qui antiqui-
illnrum auctoritas, jaai cuai Tertulliano nostro tatum canos collogerunt. » (Tortull. lib. ii ad Sat.
invosti|^cmus. cap. 12.) Sed hujus lihri unicus tantummodo su-
ARTICULUS IV. perest codox manuscriptus, Apologctici \ero quam-
pUiros. Quidquid autem statuas, idem sempererit
Quomodo Tcrlullianus sacrx Scripturx aurloritntcm
ex ma.xivia ejus aniiquitate demonstrct, quii sint sonsus.Porroautem abauctore nostronomen memo-
substanlix cL malerix vcterani .shjli,ui'bcs insigncs riannn usurpatur prn monumenlorum,quemadmo-
hisloriarum. et cani memoriarum. dum ex Augustino facile confirmari potest(August.
Summam sacrae Scripturfc auctoritatem Tortul- de Cur. pro mort. agend. cap. 4, p. 519, l. VI).

lianus duplici argumenlo aperte vindicat. Primum Eadcm rursussignificatione ipse lertuIlianus,Iibro
Rutcm pctit cx maxima cjus antiquitatc, dc qua mox citato, dixit • Saturnus in tcrris bumanae
:

nos saepius in superiori npparatus noslri tomo :

qualitatis npud veleres memorias recensetur. »
sccundum vero ex illius divinitate, sive ex divino D (Tertull. lib. ii ad yat. loc. cit.)

Spiritu, cujus afriatu omnesejus libri litteri^mnn- Tum deindo in Apologclico (cap. 19) adjecit li-

dati fuorunt. Prius autom argumentum po luben- bros Moysis ajtate adhuc sua anteire « ipsas effigies
tius advorsus cthnicos urgot, quod, vim et illius litteraruin indices,cuslodcsque rerum, » hoc cst,
pondus agnosccntes, inde religioneni suam, quan- scriptos esse characteribus et litteris ca:terorum
Inmvi? falsam, tuori ac confirmnro connbantur. omnium planc antiquissimia. Nam paulo ante
Eo9 enim omnos his illc rouipellat verbis : scripsoral cos exaratos fuisse litleris Hebraicis,
« Apud vos religionis ost instar fidom de lem- quas quidem aliis quibuslil ct velusliures esso pro
poribus asserere. » (Tertullian. Apolog. cap. certo habebat. Addit autem iitteras esse custO'
19,)id est, reliij;ionom vostram falsorumque dcs rcrum, utpote qu«T; ros ipsas carumque hislo-
doorum cultum cjus antiquitate propugnaro con- riam ab intoritu vindicanl. Sed haec fusius expli-
londitis. canlur a Joscpho, cujus verba, paulo prolixiora
Atqui si momonti alicujus sit haec ratio, non quana ut hic referautur, in illius libro te legisso
879 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA 880

non pigeat (Joseph init. lib. i conlra App. pig- A Manethonem , textu describendo errasse procul
1034 seqq. dubio videtur ]ibrarius,qui scripsit egressos fuisse
Poslremo suJDJunxit Tertullianus « Et puto, : ex .^gypto Hebraeos, Tzpo Ixwv Tpiaxioaiwv Sexa-
adhuc rainus dicimus, ipsos, inquam,dcos vestros, xpiwv, ante trecentos et tredecim annos (Theoph.
ipsa templa et oracula, et sacra, » (Tertull.ioc.czY,) lib. III ad Autoiyc. pag. 131), quam Danaus in

id est, libros IMoysis gentilium diis, templis, ora- Grseciampervenerit.Etenim Theophilus,ut exdictig
culis, et sacris esse longe vetustiores. Deorum patet, haud dubie scripserat xpiay.oa!oi; y.al Ivvevrj-

enimvero originom, sicut infra dicemus, a Saturno xovxa xptai, trecentis et nonaginta tribus. Sed non
repetendam esse opinatur. Non mirum itaque si satis perito scribae proclive fuit pro Ivvevv^y.ovxa

hos deos libris Moysis posteriores affirmet. Verum scribere ojxa. De hac nihilominus conjectura judi-
his illis verbis, adlmc miniis dicinius, ethnicis ex- cium aliorum exspectabimus. At ex his certe
probrare videtur quod deos suos eorumque cul- Theophili verbis facile agnosces cur Tertullianus
tum libris Moysis vetustiores esse, tam imperite Danaum apud ethnicos vetustissimum dixerit.
quam falso venditarent. Tum ille poslea : Moyses jnille, inquit, circiter,
annis cladem Priami, id est Trojanum excidium
ARTICULUS v.
r\ anlecedit {TGTinWihn. Apoloqet. ca.vi. 19). Ibi autem
Quam luculenter
l^^''^.^^^'^^^\P'<^^f^^^^^^^
^ rursus vestigia premil Josephi, qui asseverat adeo
lem librorum Moysis ex ejus xtate, qui coxvus
antiquum esoe Hebrseorum ex ^gypto egressum,
fuit Inacho, el pluribus sxculis Danao, Trojanx
cladt et Homero prssivil, ubi de Manethone, Be- w; EYYUi; Ttou Ttpoxspav auxrjv xwv 'iXiaxwv exeai
roso, Iromo, seu Hieromimo, etjosepho. )(^tXio'.(;, ut annis pene mille Iliacum bellum prxce-
dat (Joseph. lib. contr. Appion. pag. 1042). Uter-
Nemo certe diffitebiturlibrorum Moysis antiqui-
i

que vero adverbium adjecit ci?rt7(?r nec immerito

tatem non posse clarius,quara ex illius eetate pro- ;

bari. Quamobrem Tertuliianus veterum scriptorum

sane. Magna siquidem est de hoc temporis inter-
vallo, ut alibi vidimus, sententiarum varietas. At,
lestimonio fretus, quo ille tempore, et ante quos
vixerit, hisce explieat verbis : « Argivo, inquit, quaecunque a vero propius absit, certo certius est
quadringentis pene annis Moysen Iliaois temporibus longe esse antiquiorera
Inacho pariterjetateest :

(Tom. I Apparal. pag. 1345, ^347).

(nam et septem minus) Danaum et ipsum apud vos
vetustissimum praevenit, mille circiter (cladem Major adhuc est dissensio de Homeri aetate,

Priami antecedit :possem etiam dicere quingentis quem annis post eamdem cladem Iliacam quin-
amplius Homerum. » (Tertull. Apologet. cap. 19.) gentis et amplius, atque idcirco 1500 ac pluribus
Primum itaque docet 796 Moysen Inacho fuisse
^
annis post Moysemftoruisse auctor noster pronun-
coaevum. At in priore Apparatus nostritomo osten- tiat. Diversas autem hasce scriptorum opiniones
dimus hanc communem fuisse veterum scriptorum recenset Tatianus 797 (Orat. conlr. Grgec. pag.
ad Eusebium usque sententiam, quam ;nonnulii 166 et seq.), et qui verba ejus retulit Eusebiua
etiam hoo saeculo propugnare nisi sunt (tom. I Prxpar. Evangel. c. 11, p. 492 seqq.), nec
(lib. X,

Apparal. pag. 385,531, 836, 909 et 1342, Asseve- non etiam Cleraens Alexandrinus (lib. i Strom. p.
ranter vero auctor noster affirmat se opinionis 326 et seqq.), aliique et antiqui et recentiores,

suee plures habuisse sponsores et patronos. Ne qui de veteribus scriptoribus, aut de chronologis
quis autem putaret illud ab eo gratis assertnm, et poetis, ac nominatim de ejusdem Homeri vita

hos ipsos, ut paulo post videbimus, singiilatim et vel oetate disputationes, sive data opera, sive aliud

nomine suo appellat. agenles, instituerunt.Nos quoque de his auctorum

Preeterea horumce scriptorum auctorilate ful- dissidils alibi disseruimus (Tom. I Apparat. pag.
tus, asseverat Moysen 393 annis preevertisse Da- 1278, 1347 et seqq.)

naum. At animum, qua3S0, adverte utrum haeo Cseterum quoquo tempore floruerit Homerus,
TertuUianus delibaverit ex Josepho, qui ibidemab plane constat, uti Josephus (lib. i, Contr. Appion.
ipso post alios scriptore citatur. Enimvero postea pag. 1034) reote arguit, nuUam apud Greecos esse
quam Josephus editam a Manethone ^gyptiorum D conscriptionem, quae hujus poetaa operibus sit ve-

chronologiam reccnsuit, eam his absolvit verbis tustior.Quin eliam, si eidem Josepho credas,
01 xaXou|JL£voi •jtoifxevti; -^jfxixepoi TrpoYOVot xptai poemata illius non litteris consignata sunt, sed
xal IvvevyjXovxa xat xptaxoatot; TxpoaGev exeatv, ex cantu recitata, quee ab aliis cum memoriter tan-
AiYUTtxou aiiaXXaYevxei; ,
xtqv
^^P'^'^
xa\5xr)V tum collecta fuerint, multain eis dissonantia com-
iTTi}jy.T)(Tav, •?] Aavaov et; "ApYo; acptxlaOat, xai xot periuntur. Ad haec vero, ille paulo ante dixerat
Touxov dtp)(^at6xaxov 'Ap^^iloi vojjtt^cjat. Qui voca- alias nationes gloriari se a Phoenicibus et Cadmo,
bantur pastores, id esl noslri progenitores, ex JE- ut alibi etiam adnotavimus,habuisseantiquissimuni
gypto liberati ante tres et nmaginta atque trecentos litterarum usum (tora. I, Apparat. pag. 385 et

annos hanc provinciam inhabitavere quam Danaus seqq. ). At nuUus tamen, pergit Josephus, demon-
ad Argos accederet, licet hunc antiquissimum Argivi Btrare poterit aliquod scriptum, quod a prisco illo

confidanl (Joseph. lib. Cont. Appion. pag. 1041). tempore, vel in templis, vel in publicis anathe-

In Theophili itaque Antiocheni, qui eumdera citat matibus servatura fuerit. Moysis ergo libri casteros
 881 D. LE NOUIUIY OBSERVATIONES NOViE. 882

omnes longo tomporis, imo et saeculorum inter- x qui a Tertulliano cognominatur homus 1'hcenix
vallo anlecesserunt. Tijri rex. Nam in nostris manuscriptis codicibuB,
et antiquioribus Rigaltiana cditionibus legitur.
Nihil autern, ait auctor nostcr, probatu erat fa-
llierunymus Pkoenix Tyri rex. Sed quia nullum
cilius (Tcrtullian. Apoioget. cap. 10). Sed quia hoc
fuisse putabant Tyrircgem noraine Hieronymum,
longius crat, nec polerat sine maxima a proposito
maluerunt Iromus, Cor-
in tcxtu Tertuliiani scribi
suo digressione fieri, ideo censuit esso differendum.
rectionis tamen hujus uuilam rationem dederunt
An vero his verbis aliam ea de re comraentatio-
nisi quaedam verba, ex fragmentis Menandri, a
nem promittat, ac promissis steterit, quis certo
Scaligero editis, delibata. Sed longe potiori jure
asseverarc audcbit Ne quis tamen illud ab eo te-
?
citare debebant Theophilum Antiocbenum, a quo
mere prolatum diceret, palam oranibus ip8c facit,
non solum eadem illa Graeca verba citantur (Theo-
unde et a quibus norainatimscriptoribus evidenter
phil. ad Auto(yc. pag. 131 seqq.), sed vocatur
III,
probelur. Primura enimvero citat antiquissima
etiam Tupiwv ^iiiltji;
'ItpwjjLo; Ilieromus, Ty- .
iEgyptiorura, Ghaldacorum, 1'hcnnicum arclnva sivo
riorum rex. Eum autem esse testatur, qui plures
acrinia, in quibus scripturau sive libri eorum re-
, ^ , -j L • • ad Salomonem, et vicissim Salomon ud eum scrip-
ponebantur. Gentes autem istas ideo nommibus
. , .
'
,. , ,^ . •
p
^ ,
T i. iiii\ • . ,•
-p serat apud Tyrios aervan iere-
litteras ,
quaj
8U13 vocat, quia Groeci, teste Josepho (Ibid.), ta-
.
li
^ ^^ j _ •
n .„„t
bantur. Non inde tamen confici potest hunc re-
, i i

tebanlur antiquissimam rerum Iraditionem apud

gem aliquid deantiquitate Hebraeorum scripto tra-
eoa haberi. At, quia hffic investigatio dif(icillima
didisse.
adhuc videri poterat « Advocandi sunt, inquit,
:

municipes eorum, per quos notitia subrainistrata Nonne etiam in Tertulliani tcxtu legendum esse
est. Ji (Tertullian. ibid.) IVIunicipes autem ii pro- Ilierouymi nomen hinc colligi potest, quod Jo-
prie appellati sunt, qui in civitatem Roraanam re- sephus in primo Antiquilatum Juduicarum libro,
oepti,muneribus Romanorum fruebantur. Sed illo ubi de longa primorum patriarcharum vita dia-
eo nomine abusive significat ejusdem regionis in-
serit, ibi post raemoratos a se, quemadmodum ab
colas. Nam et gcntcs, et scriptores norainatim vo- auctore nostro, Manethonem et Berosum, ha;o
cat, ex iEgyptiis Manethoncra, Berosum ex Ghal- scripsit : M(L-/^o; y.%\ 'Ej-caTo;, /.7.1 Trpi^; ajToT; 6
deeis, a Josepho, ut paulo post notabimus, citatos ;
AlYJTTTtoi; 'l£p(JL)V'j[JLO; , ol xi ^oiv.xa ffuvTa^ijjievoi,
atque ex Phcenicibus Iromum Tyri regem, dc quo <Tj[i.<pwvo'j(ji ToT; oTt' Mochus, lle-
Ejj.ou 'Kt^(o\).v^o:i.
postca fusius agcndum. Si vero hi non sufliciebant, Pha-nicum res
stixus, et Hieronymus .-Egyptius, f/ui
adjicit ipsorum sectatorcs IHoiemaeum Mendesium, prosecuti sunt, nobiscum consonant (Joseph. lib. i.
qui sacerdos, inquit Clemens Alexandrinus (lib. i,
C Anliquit. cap. 4, pag. 11). Hunc autem Hierony
Strom.), ac post ipsura Eusebius (lib. x, Prsepar.
mum in eorura numero posuit, qui de longiori
Evang. cap. 12, pag. W?), rcgum iEgypti res ge- Noe et superiorum patriarcharum vita s^rip-
stas tribus libris 798exposuit: item Menandrum
tum aliquid reliquerant. In primo taraen adversus
Ephesiura, a quo actus et historiara regum Tyri
Appionem libro (pag 1050) observat Hierony- .

conscripta essc Joscphus (lib. i, co7itr. Appion. p. mum ex iis scriptoribus unum esse, qui histo-
1042) ct Theophilus Antiochenus perhibent (lib. rias scribendo Judaicae gentis ntm meminit 'lepu)- :

iu ad Autolyc. pag. 132). His adjungit Demctriuni vjjjio; '(ip 0'joap.oj Y.7.-X tr,v l(rcop(av 799 £[jivr,ao-
Phalereum, a Josepho adhuc citatum, tresquo vi'jff£, xa( TOt (jy_E06v iv toi; firoi; Si^csxpiow;.
alios,regem Jubam, Appionem et Thallum, de Ilieronymus enim nequaquam nostri in historia me-
quibus nos, in primo Apparatus nostri toino et in minit, licel pene ipsis locis nulrilus esseC. Fatetur
superioribus disscrtationibus, disputavimus.
itaque Uieronymum in hac lucubratione missas fe-

Deniquo a Et qui istos, ait Tertullianus {loc

:
cisse res Jud;eorum, taraetsi incognitai illi non
cit.),probat aut rcvincit, Juda;us Josephus, anti fuerint. Sed ibi eum Hecataeo opponit, a quo hi-
quitatum Judaicarum vindex, » in Anliquitatum storiam de Judaeis edilam fuisse testificatur. Potuit
videlicct JudaiVarum libris, qui ctiamnum in om- 'S''"'' '" "''^"^^ historia aut commenlatione, sicuti
D
nium manibus versantur. Verumtamcn illo non do longffivis, ita de vita illorum quemdam inter-
his tantura libris istos, ut loquitur auctor noster, miscere seriuonem.
Bcriptores 2uroi»af uutrevincil {Ibid.}, sed in aliis
At quamvis Hieronyraus aut pauca, aut plura
etiam contra Appionem libris quos jam citavimus
do Moyse et Juda;is quovis in libro tradiderit, qua
(Joseph. lib. i, contra Appion. pag. 1030 et seqq.
pag. 1043 scqq.). his
ratione probari potest illum fuisse Tyri rcgem?
In siquidein plura retuiit
ex libris.i:]gypt.iacorum, scilicet Manethonis.Egyp-
Numquid ergo Tertuilianus buraani aliquid ibi pas-
3US est, aut a librariis verba ejus depravata sunt,
lii, ac Berosi Chaldiei , ex quo prodiorunt do
astronomia et Chaldajorum philosophia
aut de regis Tyrii ad Salomonem epistolis, quem-
commen-
tationes.
admodum Theophilus Antiochenus, intelligendus
est Vide igitur quid tibi videatur probabilius,
?
Major itaque diffioullas osl de tertio scriptoro, aut meliua invenire queas.
 : :

883 TERTULLIANl OPERUM PARS I — SERIES I, APOLOGETIGA. 884

AUTICULUS VI. A Lactantii operibua dissertatione (Cap. 2, art. 1,

De aliorum post Moysem sacrorum vatiim getate, et

et 2).
supputariis digitoruiii gesticulis, et ccnsuuiibus Denique TertuUianus cerliores nos facit ad recte
conferendis. designanda illorum omnium et prophetarum ct
De aliorum post Moysis mortem sacrorum vatum ethnicorum scriptorum tempora, muUis instrumen-
tis, hoc est libris et chronologiis, cuni digitorum
nostrorum aetate Tertullianus {Apologet. cap. 19)
supputariis cjesticulis assidendum esse (Tertullian.
sic advorsus ethnicos pronuntiat : « Cseteri pro-
Apologet. cap. 19). Sed qu;e sunt, rogabit aliquis,
phetae etsi Moysi posthumant, extreraissimi tamen
et quorsum spectatit illa supputaria digitorura ge-
eorum non retrosiores deprehenduntur primoribus
sticula? Respondebimus itaque ea nihil aliud esse,
VPstris sapientibus, et legiferis, et historicis. »
nisi digitorum gestus ac motus, quibus antiqui so-
At ibi plures sane adhibet improprios loquendi
lebant annos resve alias numerare. De longaevi si-
modos [de Resurr. Christ. c. 45 ; adv. Valentin. c.
quidem Nestoris annis cecinit Juvenalis [Satir. 10,
35). Primo siquidem dixit posthumant, id est, post
V, 240)
Moysis mortem vixerunt quo sensu alibi scripsit ;

postfiumat, etposthumatum. Secundo qui hic extre- Felix uimirum, qui per tot saecula morlein
Distulit, atque suos jana dextra computat annos.
misiimos, alibi postremissimos omnium : tertio re- B
trosinres, id est, posteriores ac recenliores appel- Piinius vero narrat simulacrum Jani factum fuisse
lavit. Verum, etiamsi his obsoletis ac barbaris vo- digilis eo modo figuratis, quo 365 dierum uumeruu
cibus utatur, apertus tamen est hic illius sensus : indicubatur (lib. xxxiv, Hist. natur. cap. 7, pag.
Cffiteri prophetas nostri postMoysis quidem obitum 182). ScripLura quoque ab Hieronymo legimua
vixerunt : sed eorum omnium ultimi non sunt (iib. I, adv. Jovin. pag. 146) : « Centesimus nu-
posteriores Graecis sapientibus, legiferis et histo- merus de sinistra transfertur ad dexteram, et iis-
ricis. dem quidem digitis, sed non eadem manu, quibus
Suam porro sententiam non alio probat argu- in iaiva nuptaj significantur et viduae, circulum
mento, nisi prolatis plurium auctorum nominibus : faciens exprimit viiginitatis coronam. » At longe
vel quia gentiles publiceeorum aucloritati repu- aulea Apuieius, ubi de Pudentiilse aetate dispulat
gnare et resistere non poterant ; vel quia longius {Apoloyet. ii, post med. pag. 375) : « Si triginta
fuisset singula illorum testimonia hoc in libro de- aunos, inquit, pro decem dixisses, posses videri
scribere, in quo brevitati consultum esse volebat. pro coinpulationis gestu errasse, quos circulare
Si quis tamen illud quibusdam saltem confirmari debueris digilos apcruisse. Cum vero quadrsginta
postulet, is audiat Theophilum (lib. iii, ad Au- -, quae facilius caeteris porrecta palma significantur,
tolyc. pag. 132 seqq.) Antiochenum sic argumen- ea quadraginta tu dimidio auges, non pote» digi-
tantem Ultimus, inquit, prophetarum Zacharias
: torum gesLu errasse, nisi forle triginta annorum
censetur, qui tempora Darii regis attigit. Solon Pudeiiliilam ratus, binos cujusque anni cousules
autem Atheniensis antiquissimus legislator tem- numerasti. )> Tertullianus itaque significat opu3
pore regum Gyri et Oarii vixisse perhibetur. Cae- esse majori otio, et iongiori ab instituto suo di-
teri ergo prophetas aliis legislaloribus vetustiores gressiune, ut illis digitoruin gestibus aetas tot scrip-
sunt, et multo magis Moyses, qui ante Jovem Gre- toruui ac prophetarum computetur.
tensem atque ipsum, ut diximus, Trojanum bellum At, praeter hanc aliasque annos dinumerandi
floruit. Nec id dixisse satis Theophilo fuit, sed difficultates (Tertullian. Apologet. cap. 19), Grseco-
exhibita ibi brevissima chronologia demonstrare rum etiam, ait Neuio
ille, censuales conferendi.
nititur. sane non videt ibi subau-
noinen libri vel codices
800 Josephus vero de historicorum aetate hunc diri. Censuales aulem eos vocat libros, in quibus
loquitur in modum (lib. i, Conlr. Appion., p. 1934) acla et rerum gestarum annales a scribis et nota-
01 [i.£v Toi Tac lo-Top(a<; eTri^EipyjaavTE? auYYp^t^f^i^ riis publicis, vel aliis descripta erant. Nos vero
Ttap' auToii;, Xi-^oi oe tou; kzoX Kao[j.ov t£ t6v Mt- hos libros 801 diaria, et rnagis vulgari nomine
Av^aiov , xa; t6v 'AoyeTov 'A/,ouc;(Xaov , y.at ]xzik D publica scribarum registra nuncupamus.
Toi3Tov ef TiVEC aXXoi XiyovTat ^(i^^zts^di, ^poLyh t^c Caeterum, tametsi Tertuliianus tot ad probandam
Ihpawv I-kX T-fjv 'EXXaSa aTpaTsfa; tw "^^oi- sacrae Scripturaeautiquitatem arguraenta breviler
XP'^'''V
Xa6ov Qui autem historias apud eos (Grsecos) exposuerit, quisquis taraen iliorum pondus et ro-
conscribere tentavere, id esl, Cadmus Milesius et bur se inteiligere negat, is se ipsum occaecare
Acusilaus Argivus, hvnc quicnnque alii fuisse
et post voluisse videtur. Quapropter totam hanc disputa-
feruntur, pautum Persarum (Cyri et Darii) expeditio- tionem melius absolvere non possumus, quam his
nem praeeessere (t. J, Apparal. pug.
1165 seqq. p. ipsius ad gentiles alio in libro verbis (de Teslim.

1355 seqq.). Nos vero de Graecia) sapientibus et anim. cap. 5 : « Atenim cum divinse Scripturae,
eorum aetate in primo Apparatus nostri tomo dis- qua3 penes nos, vel Judaeos sunt, in quorum olea
putavimus. De Moysis porro et aliorum propheta- et oleastro insiti suraus, multo saeculanbus litteris

rum tempore egimus non solura in eodem citati non modica tantura aetate aliqua antecedant, ut
Apparatus nostri ioco, sed in superiori etiam de edocuimus ad lidem earum demonstran-
loco suo
885 D. LE NOURllY OBSEUVATIONES NOV^. 886

dam : ctsi hffic eloquia de liUeris usurpavilaniina, A iii^^rtium vastant. • (Jfjid.) Frustra cnim kliqui
utiquc de nostris credendum erit, non de vcstris ;
ad vocera motUium contirmundam coutendunt ea
quia potiora sunt ad instruendam animam priora, signiticari leones, ursos,aliasque id genus belluas,
quam posteru, quae et ipsa a prioribus inntrui quibus monles f;equenlanlur,vastanturque campi.
sustinebunt, cum etsi de vestris instruclum conce- Narn de homiuum auctor noatcrloquitur mortibus,
damus, ad originem tamen principalem Iraditio qux' lue, fame aliisquc hujuscemodi cladibus fre-
pertineat, nostrumque omnino sit, quodcunque de qucutissimc accidunt.
nostris sump.sisse et tradidisse contigit vobis. » Pergit autem ille : « Officia temporum et clc-
Demum in Apologetico oosdom adhuc ethnicos sic mcntorum munia exhorbitant, » {Ibid.) id est, so-
alloquitur (cap. •45, psif^. 499) : « Sciatis ipsas quo- litus tempestalum, ac status ele-
quatucr anni
que leges veslras, quas videntur ad innoccntiam mcntorum ordo quod improprio
confunditur,
pergere, dc divina lege, ut antiquiorc, formam dixit vcibo exorbilant. Quin etiam « Monstris ot
mutuatas. > Et ccrte in aiiis nostris disscrtntioni- portentifl naturalium forma turbatur. » Quidam
bus abunde ostcndifnus scriptoros ethnicos ex autcm ibi monstra a portcntis sic dislingui volunt,
sacris nostris libris plura delibasse, qua; illi pra- ut monstra in hominibus anlmalibusquc sint, por-
vis erroribus suis plane corrupcrunt. At ncrao est .^ tenta vero in rcbus inanimatis. Sed ii non satis
qui ex dictis non facile infelligit quam recle a procul dubio attenderunt, (luod scripsit Gicero
Tertulliano nostro probata sit illorum antiquita^. informatas deorum notiones « prater naturam
Ad eorum vero auctoritatem explicandam nunc hominum pecudumque portentis. » (Cicer. lib.ii de
veniamus. Nalur. deor. pag. 215, lin. 45.) Et alibi : « An
ARTICULUS VII.
vero illa nos terrent, si quando aliqua portentosa
uut a pecude, aut ex horaine nata dicuntur? » [de
Quomodo TerluUianu.s demonslreL divinam saerx
esie
ScripLurx auclorilulem, uec illius ifjnoraiitiam ab
Divinil. lib. ii,p. 247, Portentum igitur
lin. 16.)

ethnicis posse objici. non magis de inanimatis rebus dicitur, quam de

hominibus et pecudibus, in quibus membrum ali-
Non cx sola anliquitato Tortullianus summam
quod praeter naturam plane deformatur, aut re-
Scripturie sacrre auctoritatem repctit , scd eo
dundat, aut dcQcit. Portentum tumen a monstro
inaxime quod divina sit,seu lilteris tradita ab illis
utique viris qui erant divino Spiritu alflati, ac
siquando Tertulliani verbis revera secerni nobis
probetur, protinus cedemus.
Jutura certe prffidixerunt {Ibid. cap. 20) : « Ido-
neura quippe testirnonium divinitatis, ait ille, est Quid plura? « Hurailes, ait ille, sublimitafe, su-

veritas divinationis. » Ncque id ullus ncgare po- blimes humilitate mutantur ; » (Tertull. Apologel..
p
terat, nec ipsi quidem gcntilcs, qui veros esso cap. 20, pag. 300) sive, hominura status et con-
deos SU03 inde conficerc conabuntur, quia rcs fu- dilio itacommulatur, ut a sublimi ac summa ad
turas ab iis pra'nuntiatas esse autumabanl. Chri- humilem ct iniimum.atque vcrsa vice,aut dccidant

stiani vero viin hujiis urgumenti, sic ab geutilibus aut conscendant. Denique « Justitia rarescit, et :

usurpati, non aliuin ob causam intiraiabant, nisi iniquitas crebrescit ; bonarum omnium diecipli-

quia aut fulsaj erant hujusinodi fuctiliorum deo- narum cura torpescit, » apud ethnices videlicet,

rum prajdicticncs, aut daeraonum artibus et pru;- qui Christianam religioncm odenint, vel asperna-
stigiia cxcogitatiE. Solus namque verus Dcus, aut bantur. Nam postea manifestum ipse, ut suo loco

propheta) l^piritu illius repleti, possunt futura videbimus, cuilibet fecit a Christianis oxcuUam
certo preenuntiare. Atqui piurima, auclor disseminatamque fuisse justitiam, pietatem, san-
iiuiuit
noster, oodem modo jum fucla cernimus, quo a ctilatem, curamque bonarum omnium discipliua-

sacris valibus nostris pra;raonstrata fucrant. rum. Porro autem clades, calamitates, rerumque
Brevi autcm harumco pr;udictionuin enumera- perturbationes, quas auctor noster recenset, [a.

tione illud comprobat [Ibid.). Nunc euim, ut ille sacris nostris vatibus vere pra?nuntialas fuisse

ait, rcrr«,quoraadmodum a sacris prophetis pr;e- nemo negare polest, nisi qui horum aliorumque
dictum e3t,'vorant urbes, in cst, ropenlinis terra- D sive historicorniu aut chronologistarum libros nec
rum 80*J motibus et hiatihus urbes absorpta; ao percurrcndo quidem legerit. At quemadmodum
voratffi sunt [Ihid.) . Deindo maria
: « Insulas Augustinus adversus Faustum Manichasum dispu-
Iraudant, » quas videlicet maris fluctibus ac tem- tat « Ostendimus iidem prophetarum cx his,
:

pcstatibus exhaustas videmus (Ibid.). Ad ha;o qua; ventura cocineruut, et venisse cernuntur. »

vero : « Extern.i atque interna bella dilaniant, (August. lib. XIII conlr. Faust. ^lanicli. cap. ~,
regnis rcgna compulsant, » hoc est, boUa in di- pag. 255, tom. VUI.) Sed illum plura de his ibi

vorsas partes scindunt non solum rejrna, provin- 803 disputantem adirc potcris. De mundi vero
cias ot urbos, sed cives etiara, atque aftines, ot cladibus,qua3 Tertullianas a sacris nostris vatibus
8anf,'uinc conjunctos [Ihid.). Prajtcrca « Famcs, :
praed-.clas e>se dixit, inferius cum co agendum.
et lues, et quiequo clades, ct frcquentia;
locales Dissimulare tamen non possumusaliislongecla-
pleraque montium vastant. » Melius in exempla- rioribus sacra; Scripturae verbis futura prsnun-
ribus nostris et antiquis editionibus, i» Plerumquo tiari.Tales enimvero sunt plures de venturo Chri-
887 TERTULLTANI OPEIIUM PAUS L — SERIES I, APOLOGETIGA. 888
sto, ejusque vita, miraculis, morlc, et ad vilam A Dcum dcmonstral, videlicfH sarrarum
exsi.slere

regressu procdicationes, quffi ab auctorc nostro et Scripturarum auclorilate, gcntilium philosopho-

Lactantio,utinsuperiori dissertalione ostendimus,
rum consensu, ipsiusmet Dei operihus ,inlimo men-
tis htimadn? sensu et conscienlia, infinitis Dci
accurate referuntur (InTra, cap.9,art. 2; Diswfat. perfeclionibus, ac publica et sxpius repetita dx-
in Laclanl. cap. 8, art.1 et 2). Verum ipse Ter- monum a Christianis adjuratorum confessione.
tellianus noster arbitratus est, nec jure quidem
Ea esl Ghristianoe religionis perfectio, ut, ad
immerito, ea qua3 nunc memorat, ad probandam
illius veritatem et aliarum quarumcunque falsita-
sacrffi Scripturae divinilatem sic eufficere, ut aliis
tem demonstrandam, soia, simplex, nudaque, ut
opus non esset, nec exemplis, nec probationibus.
recte ait Tertullianus,sufficial doctrinse ejus expo-
Neque objioi poterat illas a Christianis occulta-
quod naturali
sitio. Nihil enim in ea occurrit,
tas, nec ethnicos habuisse easdem legendi et exa-
omnium hominum lumini ac recte rationi plane
minandi facullatem. Quamvis enim summse Chri-
Don congruat. Praecipua autem ejus capita auctor
stianis religioni sua mysteria alios
fuerit sacra
noster exponit, atque ab eo orditur, quod ca^tero-
omnes, et ipsos etiam catechumenos celare di- ;
rum omnium fundamentum est, videlicet ab ipso
vinee tamen Scripturffi libros nec abscondebant,
Deo, qui a Ghristianis colitur et adoratur.
nec abscondere polerant.Quamobrem Tertullianus
B Variis itaque argumentis illum exsistere,et uni-
etbnicum hominem sic compellat « Inspice Dei
Primum enim
;
cum esse, plane ostendit. is,inquit,
voces, litteras nostras, quas ueque ipsi supprimi-
ipse est, quem singulae fere omnes sacrarum no-
mus, et plerique casus ad extraneos transferunt.»
strarum Scripturarum paginse unicum, et nullum
(TertuUian. Apolog. cap. 31, pag. 446.) Nonne prorsus aliura, esse Deum apertissime asserunt ac
autem his verbis lilteras nostras, omnes generatim renuntiant (TertuU. Apologet. cap. 17 et seqq.,
designat libros non solum prisci, sed novi eliam
pag. 375). Atqui jam probavimus divinam esse
Testamenti, quod alicubi supplementum veteris hi~
ejusdem sacree Scripturae auctoritatem. Quod ergo
strumenti appellavit [adv. Hermog. cap. 20). Chri-
de unico Deo, reipsa exsistente, tam saepe quara
stiani itaque non Buppriraebant hasce sacras lit- perspicue prasdicat , hoc certe verissimum est.
leras; et quamvis illas occultare voluissent, ad
Scriptores siquidem divino, uti vidimus, Spiritu
exlraneos tamen, hoc est ethnicos, variis casibus
afflati, nec mentiri possunt, nec in ullum unquam
transferebanlur.
nos inducere errorem :

PraBterea, libri veteris Testamenti ab ipso Phi-

ladelphi tempore ex Hebraica in Graecam linguam,
uti diximus, conversi, in eoruradem elhnicorum
venerant manus, polerantque eas legere,
scere, utrum omnium illorum viderent efiectum,
Si quis autem ethnicus aliquos sacrae Scripturae
libros vel breviter percurrendi laborem recuset, is
saltem eorum initium ac prima Geneseos verba
et agno-
legat, atque iis disertissime proditum comperiet,
quod dixit TertuUianus unicum omnino esse ,

quee in eis prainuntiata fuerant. At, tametsi gen-

Deum « Qui totam molem istam, cum omni in-
:

tiles, aut incuria, aut pervicacia hos sacros libros

strumento elementorura, corporum spirituum, ,

non legissent, nihilominus Christiani manifestis-

sime demonstrabant veras fuisse vaticinatioues,
quas in eis longo antea tempore prsediclas vide-
mus. Denique prophetse, quorum voces hisce in
libris descriptee sunt, mirandis virtutibus et mi-
raculis, uti supra observatum est, sua et verba et
documenta invictissime stabiliverunt conOrmave-
runtque. Tertullianus itaque cx his, quse in hoc
et superioribus articulis dicta sunt, recte concludit
divinam esse sacrarum nostrarum Scripturarum
auctoritatem, quas idcirco divinas litteras ac san-
ctas voces appellat (Apologet. cap. 39. pag. 469), et
asserit e.v fide et antiguilate harum diuinarum
rarum veritatem nostras religionis ejusque doou-
mentorum certissime demonstrari (Ibid. cap. 46,
pag. 501). Quae autem ab illo in his, quos prae ma-
nibus habemus libris tradita et asserta sint, nunc
diligenter invesligare ac perscrutarc
804 CAPUT VII.
verbo, quo jussit, ratione, qua composuit, virtute,
qua potuit, « id est, qua ad mundum creandum
revera poUebat, de nihilo expressit (/6id.).Minutius
autem Felix, uti in alia dissertatione animadverli-
mus, quaedam ex his verbis mutuatus est, sed haeo
praetermisit, quae videntur obscuriora : « Cum in-
strumentc elementorum, corporum et spirituum.»
At nihil aliud
Dissertat. in Minut. cap. 21, art. 5.)
haec significant, nisi totum mundum et ea omnia
quibus componitur, nimirum clementa, corpora
et spiritus creata fuisse ab omnipotente Deo, quem
D jdcirco exsistere necesse penitus est
litte-
Porro autem TertuUianus, hisce verbis, non ad
ea tantum alludit quae initio Geneseos, sicuti di-
cebamus, scripta sunt, sed alia etiam sacrae Scri-
pturae loca, quibus vates divini coelos verbo Dei
firmatos, et mundum omnem ipsius sapientia ac
conemur, potestate ex nihilo 805 factum esse praedicant.At
quia Herraogenes nonnuUi hsretici et gen-
et alii

tiles somniaverunt, mundum non ex nihilo, sed ex

De Deo divinisque ejus perfectionibus et attributis,
et quot qualesve gentitium philosophorum de illo materia praeexistente ipsique Deo coajterna coa-
dissensiones et errores. ditum, hinc Tertullianus falsam hanc opinionem
AnxiCULUS PRIMUS. peculiari in libro, adversus eumdem Hermogenem
Examinalur sextuplex argumenlum, quo Tertultianus composito, inviotis rationum momentis radicitus
889 D. LE NOURRY OBSERVATIONES NOV/E. 890
evcllit.Sorl jam plura, qiiibus hic error a Lactan- A dit. » (Lactant., lib. II Divin. Instil, cap. 5, pag.
tio dcstruitur, argurnenta a nobis alibi cxplicuta 101.) Et certe sol, non casu aliquo, vel a se ipso,
8unt. Recte orgo inde TerluUianus noster sic ralione penitus orbato, crcatus est. Suo igilur
disputut : « Dubitabitur, credo, de Dei viribus, luminc et splendore omnipotcntem Deum auctorcm
qui tantum hoc corpus mundi de eo quod non suum demonstrat. De hac autem argumentationo
non minus quam de morte vacationirf et
fuerat, in nostra de ejusdem Lactanlii libris dissertatione
imposuit anirnatum spiritu omnium
inanitatis, egimus [Dissertat. in Lactant. cap. 12, art. 1).
animaruin animatore. « (Tertull. lib. adv.fIermo'j. Neque hoc tantum clarissimo solia lumino per-
cap. 8 et seqq.; Dissert. in Lactant. cap. 21, art. 1; stricti obtusiores mentis humanae oculi Deum
Tcrtull. Apologet. cap. 48, pag. 520). agnoscere coguntur, sed ex aliis quoque ejusope-
Audis sano hanc ejus osse argumenlationem : ribus ;
« Tot ac tantis; inquit Tertullianus, quibus
Deus, non ex praeoxsistente aut cooclcrna sibi continemur, quibus suslinemur, quibus oblcctamur,
materia, sed ex nihilo creavit mundum.At summa3 quibus exterremur. » (Tertullian. Apolofjet. cap. 17,
potestatis aliquid, ac quod longo
et infirnitae est pag. 376.) Quid enim tot tantaque operaaliud cla-
majus totum mundum ex nihilo creure. Deus
cst, mant, ab uno Deo esse editu,qui homines aut
nisi
igitur omnipotens mundi crealor cxsistit. Atquc g beneliciis, aut terrore.aJ sui cognitionem adducit?
haec prima est TcrtuUiani argumentatio, qua ex Atque indeprofecto pauio post adjecit edita ab illo
sacrae Scripturac uuctoritate, cui nemo, uti dixi- majestatis sux tir/na per imbres,ha.ud dubie genera-
mus, ne gentiiis quidem homo, refragari potest, lis diluvii, per i(jncs,^c eos potissimum quibus ur-

recte dcmonstrat Deum rcipsa exsistere. bes Sodoma et Gomorrha consumptuj fuerunt. A
Antequam voro ad alia progrcdiamur, observare quo enim, obsecro te, hccc fleri potuere,nisi a Deo
juvat in citato ejusdem Tertulliani lextu pro libito judice ffiquissimo, qui ab impiis et consceleratis-
sublatum a Rigallio nomen animarum tanquam simis hominibus debitas criminibuspcenas repete-
Bupcrvacaneum, ac pro imposuit scriptum compo- bat ?

suit. Nam huic correctioiii, cujus nullam reddidit Alia vero sunt adhuc, quibus, ut ait Terlullia-
rationem, omnes rnanuscripti et antiquiores editi nus, exterremur, nimirum fulgura, fulmina, toni-
codices plane udversantur. nonne Deinde vero, trua, publica; clades et tempestales, aliaque his
auctor, noster poterat verbo imposuit abuti, quo similia. Consulto autem ha3C adjocisse videtur, ut
Bignificantius exprimcret, quod antca dixerat, variis alheorum argutiis occurreret, qui objiciunt
mundum a Deo creatum ex niliilo, ac tanquum fulmina quae supra montes, verbi gratia cadunt,
Bupra mortem vacationis et inanitatis impositum ? et alia hujusmodi esse prorsus inutilia, nullam-

Potuit ctiam pcr quamdam einphasim udjicere quc proferri posse causain.proptcr quam accidant.
noinen animarum.ui luculcntius significuret Dcum Garrulis cnimvero et impiis hisce hominibus, qui,
non modo corporum, sed etiam animarum esso spreta aut compressa animi conscientia, pravis
revera animatorem ot creatorcm. libidinibus serviro voIunt,respondet ideo haic fieri,
Secundum TcrtuUiani argumentum desumitur ut exlerreamur, hoc cst.Deum veruin illorum auc-
ex communi omnium pcne gcntilium philosopho- torem timeamus, atque eo timore, quem homini
rum consonsu, qui, licct in definienda Dci natura innatum esse alibi demonstrat, agnoscamus illum
non parum a se invicem, ut paulo post ostende- reapse exsistore, qui eosdem impios aliosnue sce-
raus, dissenliant, eum tamen revera exsistere vo- leratos pro merito castigare polest {ldem,de Tesli-
lentes nolentes confessi sunt (Idem, cap. 47, pag. mon. anini. cap. 2).
516 : infr. hoc cap. art. 4 ; Dissertat. in Minut.cnp. Porro autem ostcndimus, etiamsi infirma}
alibi
4, art. <,et in Lactant. Sed do
cap. 12, art. 1). ac caecutienti homiiium mentinon omnino comper-
hac illoruin scntentia alibi fuse disputavimus, nec ta sit infinita Dei mugnitudo, quoruradamqueejus
ea quffi ibi dixiinus nunc ropetcnda sunt. opcrum causa, ex ipsius tunien effectibus, nemini
Tertium unius Dei exsistenlia argumentum pelit incognitis, raanifestissiine demonstrari illum exsi-
Tertullianus cx ejus opcribus, qua3 sicut nullus, D stere, et qucra ob lincra omnia fccerit. Jara vero
nisi plane dcsipiat, non potest non agnoscere, ita noQ qusrimus cur aut quomodo orania ab illo

nec diffiteri unuin Deuia esso illorum uuctorcra. •fiant, aut facla sint, sed utrum ipse exsistat atquo
Nam raundus, uti rocte ait Tertullianus {Apologct. id ex ejus operibus ugnoscatur. In aliis autem
oap. 17, pag. 375), ab illo factus est, in ornamen- nostris dissertationibus plane ostendimus quam
tum majestatis sux. Qui vero illud est in divinx certo et evidenterDeum exsistere indc dcmonstre-
majcstatis ornamcntum, nisi in illius probationcm tur, ct quara imbecilla sit ethnicorum argumcnta-
cl arguincatum, quo ex mundi crcatione divina tio, (|ui illud idco ncgabunt, quia ipse Deus videri
ojus S06
majestas ct omnipotentia omnibus sane, non potest (DtJidr/. in ilinut. cap. 5, art. 1, et cap.
otiam hebctioribus, fit manifesta et cognoscitur ? 0, art. 1).
Quainobrcm Lactantius diserte postea dixit:« Qui Quarta Oci revcra exsislentis demonstratio a
solom rcbus humanis clarissimum ac singulare Tertulliano ducilur ex intimo anima^ huraana) sen-
lumea ia argumeatum suo3 unica^ majestalie aocea* su,S07 sivoejuB testimoQio,ip8aquebomiais con»
 : :

891 TERTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 892

scientia.« Visne,ait illc, exanimffi ipsius test'monio A anima naturaliter Christiana non est. Verum Ter-
comprobcmus quae, liccl carccre corporis pressa, tullianus, qui paucas inter lineas sibi procul dubio
licet instilutionibus pravis circumscripta, licet li- lioa coniradixit,prioribus verbis nihil aliud signifi-
bidinibus ct concupiscentiis evigorata, licet falsis cat,nisi animae humanae 808 naturaliter insitam esse
diis exanclllala, cunitamen resipiscit.ut ex crapu- veri Dei notionem,qu8e totius Christianae religionia
la et ut ex somno, ut ex aliqua valctudine.et sani- est fundamentum. Alia autem omnia illius mysteria
tatem suam patitur, Deum nominat, hoc solo, quia ct documenta non cognoscit, quin prius ab aliis
proprie verus hic unus Deus, bonus, et magnus ? * doccatur. Atque ita quidem Christiani fiunt, non
et: « Quod Dcus doderit, omnium vox est;judicem autem nascuntur, quamvis naturaliterunum Deum
quoque conlestalur illum Dousvidei; » ct «Deo : : agnoscant et invocent.
commcndo » et « Deus mihi rcddct » (Tcrtull.
; :
Visne illud tibi exipsomet Tertulliano probari ?
Ajwlog.ca^p.nyp.SlQ et seq.) In hoc autem auctoris Ad Naliones ille scribit Liberum Patrem cura suo
nostri textu quaedam Rigailius more suo immula- sacro ab urbe Roma totaque Italia auctoritate se-
vit et addidit. Primum enim ex sola, sed forsitan natus ejectum, eversasque Serapidis, Isidis et Har-
non prorsus infelici, Latinii conjectura, pro verbo pocratis statuas.At hanc inde elicit conclusioQem:
palitur,emendatum scripluraque voluit, politur, ^^ " Habetis igiturin majoribus vestris, etsi non no-
hocest, inquit, dum est compos sanae mentis. Et men,attaraen sectam Christianam,quae deos negli-
certe noraen sanilas accipitur aliquando pro bono i ad Nalion. cap. 10, pag. 373)
git. » (Tertull. lib.
Flalu mentis, atque apud bonos auctores legimus Videsne ob hocsolura factumquosdam"gentiles sec-
potiri gaudia.In duobus autem recentioribus codi- tae Christianae nomine ab eo appellari? Eadem ita-
cibus scriptum eslpascitur. Quid vero, si Tertul- que ratione anima naturaliter Christiana dici
liaaus minus latine loquendo dixerit paiilur saui- potuit,quae conscientiae su<e testimonio, naturalique
tatem, videlicet nondum integram ? lumine ac motu verum unicumque Deus agnoscit.
Quidquid sit.videlur Rigaltius privata"auctorita- Sed a nobis jam observatum est his plane similia
te hisverbis » Hoc solo, quia
: proprie hic unus a Minutio Felice proferri [Dissertal. in Minut., cap.
Deus, bonus el magnus, » isthajc subrogasse«:Hoc 13, art. 4).
solo, quia proprio Dei veri. Deus magnus, Deus Jure igitur merito Tertullianus inde, et ex iis

bonus. Sed nonne satis perspicua erant manu-

» omnibus quas hactenus probaverat, sic concludit
Bcriptorum coaicum vcrba, nec his minus clara ? « Haec est suraraa delicti nolentiura recognoscere,
Sed fac obscuriora esse, numquid idcirco manus quem ignorare non possunt. » (Apo/. c.n,pag.376.)
inferenda veteris scriptoris textui, ut pro libito _ Eadem plane est Cypriani, ejus discipuli et sequa-
corrigatur,nec amplius illius sit ? cis conclusio : « Atque haec est summa delicti nol-
Non hoc autem tantum in libro Tertullianus le agnoscere, quem ignorare non possit.»(Gyprian.,
nosler hac adversus ethnicos argumentatione uti- de Idolor. 15.) Nerao quippe potest
Vanit., pag.
tur,sed eam quoque
fusius acriusque urgel toto in ignorantiam excusare Dei, quemtot argumentis et
librode Testimonio unimse adversus gentes, ubi intimo cordis animaeque sensu agnoacere compel-
docethoc ipsum ejus teslimonium esse « omni lit- litur. Maximum igitur delictum, imo vero sum-
teratura notius, doctrina agitatitius, omni editione mura oranium delictorum estnolle Deum recogno-
vulgatius, toto homine majus,
totum quod id est, scere,qui a nemine, nisi penitus excors et amens
est hominis. » {Idem, de Testim. Anim. cap. 1) sit, potest ignorari.
Alia autem ejus verba alibi citavimus, palamque Quinta divinae,ut aiunt,exsistentiae demonstratio
fecimus idem argumentura adhiberi a Minutio Fe- his includitur verbis,quibus auctor noster iilam ex
lice, Cypriano, Arnobio et Lactantio, qui, auctoris infinitis Dei perfectionibus elicit conclusionem :

nostri vestigiis inhctrentes, hujus argumenti vi ac Ideo, inquit, Deus verus et tantus est [Ibid.). Nonne
pondere omnes falsorum deorum cultores atheos- cnim hunc argumentatur in raodum? Veri Dei no-
que obruerunt {Dissertat. iuMinut., cap. 2, art. 5, mine is intelligitur, cujus infmitae sunt perfcctio-
et oap. 3, art. 3 ; Dissertat. in Arnob. cap.5, art. 1, D nes, etquod nihii majus aut perfectius excogitan
et Dissertat. in Lactant. cap. 12, art. 1). potest ? non enim esset verus Deus, si tantus non
Quapropter non repeteoda censemus, sed
illa hic esset : at is, qui infinitas perfectionec in se com-
illudduntaxat examinandum,cur dixerithancnatu- plectitur, a se profecto habet,et quod ^exsistat, et

ralem Dei invocationem esse testimonium animx quod aliis tribuat ut sint et exsistant:cum eniraea
naturaliter Christianx. Numquid enim anima natu- sit rerum omnium creatarum series.ut posteriores

raliter Christiana esL? Nonne paulo post ille dixit ab antiquioribus originem, qua exsistunt, accepe-
Fiunt, non nascuntur Christiani (Tertulliaa. Apolo- rint, debuit ante omne tempus esse aliquis, qui a

get. cap. 17, pag. 377 , Ibid. cap. 18, pag. 378} ? nuIlo,sed potius a se ipso habuerit quod exsistat,
Alibi vero ipsam animam sic alloquitur : Non es, et rebus quibusque creatis eas omnes quibus prae-
quod sciam, Christiana ; fieri, enim, non nasci soles ditae sunt, perfectiones largiatur : at ille ideo esl

Chrisliana {Ideva, de Testim. Anim. cap. 1). At si verus, quia tantus est. In suo autem adversus Mar-
homo noa nascitur, sed fit Ghristianus, ergo ejus cionem libro QX summa Dei perfectione concludit
 893 D. LE NOURRY 0B3ERVATI0NES mYJE. 894
illum essc unicum, ita ut non cxsisteret.si non es- A crenta fuerint (Terlullian. Apologef. cap. II). Et-
8ct un^us.Audias velim quaj sit ejus urgurnentalio : eiiim <• imperfectum, inquit ille, non potuit esse,
« Dcu3 cuin sumrnuin magnum sit, rectc vcritas quod pcrfecit omnia, )) id est, quia Deus a se ipso
nostra pronuntiavit : Deus, sinon unus e3t,Don est. est, et caetcra omnia fecit, nihil prorsua imperfe-
Non quasi dubitemus eeso Dcum, diccndo : Si non cli, scd lomnes omnino perfectiones hubeat, ne-
unus, non est ; sed quia quem confidimus esae, id ccssc est.
eum deiiniamus csso, quod si non cst.Dcus non esl, Tanlie autem illa! sunt, humanique ingenii im-
Bummum acilicct magnum. 800 Porro sumrnum becillilatem adeo auperant, ut invisibilis sit [Ibid.
magnuin unicum sit necesso estjcrgo et Deus uni- cap. 1
,
pag. 37.5), aitauctor noster, id est, huma-
cus erit, non alitcr Dous nisi summum magnum, nis oculis 810 videri non possit. Nam ut ipse in
nccalitersummiim maf,'num,nisi parern non habeat Exodo (xxxiii, 20) loquitur : ^on enim videbil me
noc aliter parem non habens, nisi unicus fuerit. » homo, et vivet. Addit veroTertullianu8,!e/st videa-
(Idemlib. i advers. Marcion. cap. 3.) tur, hoc cst, tametsi homines allatis supra argu-
Scxtam et ultimam qua Deua oxsietcre probatur mentii? ac (art. super.) demonslrationibus illum
demonstrationem Tertulliano suppcditavit summa rovcra cxistere mente videant et cr.gnoscant.
ac mira Christianorum ad d.-emoncs expellendos
j^ Incomprehenstbilis quoquc est, pcrgit Tertullia-
potestas, contra quam quilibet quantumvis perti- nus. [Ibid.) Nam ut fatetur Clcmens Alexandrinus
nax gentilis nomutire quidem poterat. Tum cnim Al^Xov noTe 3j-
(lib. V Slrom., pag. 518) : (jLr,o£va
B.Tpesajpius dcemones a Christianis, Christi no- svasvtL;
vaaO^'' ~apa xov ty^; J^w/i; 'jJi'''''''''
"^'^' ^-^'''
mine adjurati, non solum ejiciebantur cx his quos
xaxaXafUaO'''. Neininem unquam posse per hoc vitx
obsidebant hominibus, sed cogebantur etiam pa- Quibus
iempus Deum perspicue comprehendeie.
lametpublicn confiteri, nec se, nec alios quos
utcrque verbis signilicat infinitas Dei perfectionos
gentilescolebant. csse deos, sed unum dunt;>xat ab hominibus, vilam hune mortalcm viventibus,
exsistere, quem discipuli Christi venerabantur. non posse clara, distincta idca ct notione plane pc-
Atqui omnis ista, ait Tcrtullianua, confessio illo-
<(
coinprehendi. Subjungit tamen Etsi
nitusque ;
«
rum, qua se deos negant esse, quaque non aliuni
per gratiam roprdesentetur. » Sed quajnam est ista
Dcum respondent pr.-ctcr unum, cui nos mancipa- gratia, nisi Salvatoris noslri Christi, qui, homo la-
mur, satis idonoa est ad dcpellendum crimcn la;sa) divinum
ctus, docuit homines quoinodo ipsum et
maxime Romana} rcligionis, >. non verurn et
qua3 ejus Patrom unicurn vcrum>|ud Deura esse intelli-
unicum, sed falsos ulique deos vcnerabatur (Ter- gant? Nemo quippe, quemadmodum scribit auctor
tiillian. Apologet. cap. 2i. pag. ilG). Nam omnos epistola ad Diognetum, Deuin vidit, aut perfecte
profocto ethnici daemonibus, verum conlra scinet- C cognovit [Kpist. Diognet. pag. 199, edit. Justin.
ipsos confitcntibus
dcbcbant credere, qui mcn- Martyr.) : AuTo^ 8s kajTOv £U£Oi'.;iv citioi'.;E ok 8ii
tiontibus crcdcbant. Nemo siquidem, ut rectc ille
TctjTEco; fi
\x.6y^ 6»ov toiiv Tj'(AZ'/^uipT^ioii.Scd ipsc te
arguit,« ad suum dedccus mentitur, quin potius
ipsum ostendit : ostendit autem pcr (idem, qua sola
ud lionorcin. Magis (idos proxiina est Hdvcrsus
Deutii videre concessum est. Nonne vero uterque
semotipsos confitontes, quam pro se ipsis negan- ad hffic collincavit Matthuii vcrba (xi, 17): « Neino
tes. .. [Ibid. cap. 23,pag, 415.) Tam publicum enim- novit l-ilium, nisi l'aler, neque Palrem quis novit,
vero testimonium nemini planc dubium suspe- nisi Filius, et cui voluerit Filius revelare ? » Aut
otuinquc csso potcrat. Quamobrom illud, pergit ad illa Joannis(i, 18): « Dcum ncmo viditunquam.
auctor noster, solebat ex cthnicis facere Christia-
Unigenitus Fiiius, qui est ia sinu Palris, ipse
no3 76u/.)Ecqui3eniin humo poterat tam certam
enarravit. »
claramque testificationoin respucre, nisi cui falsa Porgit auctor noster ; inxstimabilis, elsi humonis
praejudioia autprivatm utilitates rationis lumcn sensibus xstimelur, id ost, in hoc recle ab homini-
penitus cripuerant? Jurc igitur morito auctor bus a'sa»if/ur. quod sciunt eum csse in<Bstimabi-
noster summam redarguit iniquitatem gentilium,
lcm(Tcrtullian. .l/)o/o0d'/. cap. 17, pag. 375). Ipse
qm Christianos accusabant laesffi Roman.ij roligio-
D enim mox Hoc cst quod Deum aestimari
addidit : «
ms, eosque contra conscientiam, totque ac tanti facit, dum Kslimari non capit, » perindo sc si
ponderis demonstrationcs, ad falsosdoos colcndos
dixisset :Tunc Dcuni recle ajstimamus cum fatc-
jDegandumque verum Deum quibuslibet suppliciis murnec a nobis, nec ab ullo homine posse pro mo-
Rdigere niiebanlur.
rito aeatiraari. ,
ARTICUmS II.
Horum omniura rationcm si ab illo postules,
j

\D9pfrfecti0nibussivc &ltributis
Dci, ac quo sensu
t^icrtullinno dicatur hominibus cognitus, quam-
hanc illeibidem reddet « Quod videri coinmuni- :

i>is sit invisibilis, tcr; quod comproheiuii, ciuoJ ;patin.ari polest, mi-
incoynprchensibitis, inxstsmabl-
'ts; qux hujus veri Dei ct vivi nus est oculis quibus occupalur.ct maaibus qui-
scientia, sapientia,
et .vtcrnilas.
I bus contaminatur, et sensibus quibus invenitur. »
Deum 0S30 perfectissimum indc Tcrlullianus hoc est, quidquid oculis corporeis communitcr
rectc colligit, quod mundum et omnia quoe in eo ccrnitur, omnibns tangitur, aut sub alios sonsus
luat, sicut in Buperiore articulo vidimua, ab illo cadit, illud his omaibusaeDsibus minus est, infe-
 ; J

895 TEHTULLIANI OPERUM PARS I. — SERIES I, APOLOGETICA. 896

riorisque,quam Deus, ordinis(//nrf.) Nsim « quod A. ordinavit. » At non poterat nisi aute
id facere
immensum est (quemadmodum Deus) soli sibi no- omne, ut ipse loquilur, tempu9,atque idciroo a3ter-

tum est » [Ibid.). Immensi autem nomine illud nus fucrit. Neque dubites hanc esse illius men-
Tertullianus prfflcise non intelligit, quod ubique tem, qui alibi nomine scripsit
Ghristianorum
et in omni loco exsistit, sed quod est infinitum. {Ibid. cap. 30) « NosDeum invocamus a^ternum.»
:

Eo quippe sensu a bonis auctoribus dicitur im- At ibi illum non modo ajternum praedicat, vcrum
mensus labor, et dolor immcnsus, vel immensa etiam omnipotentem, in cujus potestate sita sunt
Deus ilaque, utpote infinitus, a se solo
cupiditas. omnia.
quantusest cognoscitur (/^jrf ). Atque itaillum, ut AHTICULUS III.

rursus ait auctor noster, « vis magnitudinis, et

Ostenditur Tertullianum revera credidisse Deum esse
notum hominibus objicit, et ignotum.» {Dissertni» spiritum nihilque habere corporei, et contraria
in Minui. Oclav. cap, 5. art. 1 ; Dissert. in Laclant. argumenla solvuntur.
cap. 15, art. I.) 811 Tanta enimvero est ejus perfectionibus et at-
Qua2 de tot tantisque Dei
magnitudo, et divina^ illius naturae excellentia, ut,
tributis hactenus exposita sunt, hgec manifestejde-
etsi homines certo cerlius noverinl illum exsistere,
monstrant illasesseBummas, ac Deum a se ipso
capere tamen non possint quantae qualesque sint ^"^'j^"
g „^ ^^5» ^ ^^^{jjj ^Uo^ ,^'^^^^^ quidquid ipse
omncs ejus perfectiones. Sed de his omnibus jam nihil ci exalio accidat, et perfectio-
est. Atqui si
disputatum est in superioribus nostris dissertatio- nec ab uilo unquam circum-
nes ejus sint infinitae,
nibus.
Bcribi potuerint, simplicissima procul dubio est
Neque porro ha;c tantum negativa, ut aiunt,
illius natura, ac proinde spiritualis et omnis cor-
Dei altributa a Terlulliano a?serta animadverli- NuUum ergohabet cor-
poreae concretionis expers.
mus, sed plura quoque alie, quaj afflrmantia vo-
pus, quod utique partibus componitur, atque id-
cantur {Apologet., cap. 50, pag. 441). Deum et-
circo potest dissolvi, et imperfectum est. Sed quid
enim verum et vivum appellat, atque ita illum
necesse est aliqua argumenlatione hanc probare
gentilium diis falsis et mortuis opponit. doctrinam?Nonne id apertissime
auctoris nostri
Dcinde vero docet ipsum esse omnium specula* his praedicavit verbls {Apologet. cap. 21) : « Deum
torem, cujus infinita est scientise plenitudo et cui ediximus, propriam substantiara spiritum inbcri-
nihil prorsus ulla latebrarum difficultate latere un- bimus ? » Et paulo post « Nam et Deus spiritus. »
:

quam potest {Ibid. cap. 45, pag. 560). Non in Neque respondeas velim ibi spiritus nomine
Eolo autera Apologetico, sed alio quoque in libro corpus aliquod, sed caeleris longe subtilius ab eo
divinam hanc scientiam pr^dicat. Ab illo enim
Q intelligi. Nam ibidem, Verbum, Sermo
et Fiiius
ha3c aiibi scriptis tradita legimus {de Pcenit.c&p.3): Dei ab ipso diciturex sinu Patris sui eeterni pro-
« Nequesi mediocritashumana facti solum judi-
diisse, « de Spiritu Spiritus, et de Deo Deus.»
cat, quia voluntatis latebris par non est, idcirco
(/fcid.) Atcerteilla aeterna, et ante omne corpus
crimina ejus etiam sub Deo negligamus. Deus in creatum, Dei prolatio nihil plane corporei admit-
omnia sufflcit. Nihil a conspectu ejus remotum, terepotest. Ipsa siquidem est Dei cogitatio et in-
unde omnino delinquitur. » Omnes igitur humani telligentia, qua3 penitus incorporea, et mere spiri-
cordis intimos et occultiores recessus penetrat tuatis essedebet. Vereergo Tertullianus credidit,
atque cffitera proinde omnia, qusecunqne sint per- Deum Patrem Filiumque ejus esse spiritum, qui
fecte cognoscit. nihil prorsus corporis et materiae quantumlibet
Nec minus asseveranter pronuntiat eum ab Bubtilis habeat.
Eeterno esse rationalem, quiVerbum, ut infra fu- Conlratamen nonnulli reclamant, nobisque ob-
sius ostendetur, Sermonem, |Sophiam, Sapientiam jiciunt. TertuIIianum ;docuisse, quidquid est aut
protulit : ac raundura verbo, ratione et sapientia corpus esse, aut nihil, nec posse omnino
molitus, creavit ex nihilo, atque idcirco omnetem- aliquid inter utrumque medium assignari. Naui
pus antecessit, et seternus est (Idem Apologet., r. haec suntipsissima ejus verba « Omne quod : est,

cap. \1, pag. 576 cap. 11, pag. 332).

; corpusest sui generis. Nihil est incorporale, nisi

At hoc quidem alibi hisce verbis confirmat {Ibid» quod non est.» {de carne Chrisli cap. 11.) Genera-

cap. 26) « Qui ante tempus fuit, et sfficulum cor-

: lis proculdubio est haec ejus propositio,ac proinde
pus temporum fecit. » Nomen autem corpus ibi su- ab eo diserte definitur quidquid sit, sive Deus, sivf
miturpro plurium collectione verum, ac congre- quid aliud, eo ipso quod est, illud esse corpus
gata multitudinc. Sic corpus civitatis, aut reipu- Cum tot igitur, uti vidimu3,argumentis prohaveri
blicae dicitur. De Christianis vero ipse auctor Deum unum et verum exsistere, eum utique reven
noster : « Corpus, inquit, sumus. » Sensus itaque corporeum esse credidit.
illius Bst {Ibid. cap.39): Deus «sajculum corpus Sed quid hac, inquient alii, aliave argumenta
temporum fecit, » seu fecit ut mundus ex tota tione opus est? Nonne de ipsomet Deo hunc loqui
temporum collectione constet {Ibtd. cap. 18, pag. tur in modum?« Quis negabit Deum corpus esse
377).Quapropter ille antea dixerat « Deus sae- : etsiDeus spiritus est ? Spiritus enim corpus su
culum certis temporumdispositionibus et exitibus generis in eua elfigie. Sedet invisibilia illa quaecur
897 D. LE NOURRY OBSERVATIONES NOV.E. 898

([ue sunt, habent apud Deum ct suum corpus, et A. rale et incorporale agnosci. Etenim adveraus
auam formam, per quaj soli Deo viaibilia sunt. » Ilcrmogenem itaargumentalur: «Nisi fallor.omnis
{Adv. Prax. cap.7.) res aut corporalis aut incorporalia sit necesse est
(ut concedam interim esse aliquid incorporalo dc
Verum quantumvis gcneralis sit primo ejuspro-
Bubstantiis duntaxat, cum ipsa substantia corpus
[)09itio, mofliam nihilominus aliquam inter corpus
sit rei cujusque) : certe post corporale et incorpo-
ct nihil subatantiam discernit, qu<'jC! spiritalis, ao
rale nihil tertium. » (Idera, ad llermog., cap. 35.)
apirilus a corpore distinctus est. Enimveroin hoc,
Verum ibi incorporalia admittere potius, quam
(lo quo agimus, Apologetico libro (cap. 17) dixit
negare procul dubio videtur. ipsum, ut Nam ibi
(Tcalam a Dco istam mundi molem, « oum omni
dictum Ilermogenem, qui materiam,
est, refellit
mstrumento elomenlorum, corporum, spirituum. »
etsi revera exsistentem, et corpoream et incorpo-
Quid autem necesse erat adjicore spirituum, si
ream esse effutiebat. Tertulliunus vero, ut hoc
corpus et spiritum unum idemqueesse credidisset?
vana) opinionis commentum funditus evertat, rem
Numquid respondebis corporum nomine significari
omnem dividit in corpoream et incorpeam. Itaque
corpora densa ct crassiora, spirituum autcm voca-
aliquam fatetur esse incorporalem. At si quae sit,
liulo corpora subtiliora ac tenuissima? Sed h.r.c , . ., ,^ .

^ \. ,.,.
t,_„ .
T» pra; ca)teri8 certe omnibus Deus est
lantum diversae sunt corporumqualitates,quaj813 B
,

poterant solo corporum nominc satis dcsignari.At

Urjjebis fortasse hanc divisionem ipsi omnino
.^pirituum nominc non corporum (jualitalcs, sed
perfcctam non videri. Non absoluta siquidem id
pronuntiat, sed adversario suo interim et gratis,
aliquid ab omni corporc discretura^significaro pro-
cul dubio videtur. nihilque 814 asserendo, concedit aliquam sub-
stantiam esse incorpoream, qure tamen rei ipsius
Quid vcro, quodillealio inlibro rem spiritualem
corpus est. Nihil ergo,nisi corporeum esso opina-
a coporali plane pcnitusque distinguit ? Ubi enim
batur. Sed animadvertas, velim, illum hajrere
(la hominis, qui corporo, uti ilie ait, et spiritu
duntaxat in hujus nominis.cor/m^, significatu.Non
constat, peccatis doliclisquc disserit, apcrte pro-
obscure tamcn ibidem explicat quid hoc nomine
nuntiat : « Delictorum qurodam esse carnalia, id
intellcxerit : « Ipsa, inquit, substantia corpus est
ost, corporalia.quaedam vcro spiritalia. » (Idem,rfff
rei cujusque. » Corporis itaque nomine significari
Vamil. cap. 3.) Tum veroExindepaulo post : «