Talasna jednačina

Posmatrajmo longitudinalni talas koji se prostire kroz neku vrlo dugačku šipku. Ovaj talas izaziva
naizmjenično zgunjšavanje i razrjeđivanje elastične materijalne sredine kroz koju prolazi tako da će se
pojedini dijelovi šipke sabijati ili istezati. Pri prolasku talasa početni dio ovog djelića imat će
elongaciju Ψ a krajnji dio Ψ + Δ Ψ, što znači da je došlo do njegovog istezanja za Δ Ψ. Pošto je u
pitanju elastična deformacija, napon koji se javlja u uočenom djeliću šipke po hukovom zakonu je:
ΔΨ
p=E . Kako je Ψ funkcija i vremena i koordinata, onda se umjesto običnog izvoda koristi
Δx
dΨ
parcijalni izvod pa ćemo napisati p=E gdje je E modul elastičnosti. Napon koji se javlja na
dx
mjestu x+ Δ x je veći za Δ p . Ova razlika napona, ima svoju fizikalni ulogu i ona uslovljava pomjeranje
čitavog djelića usljed proslaka talasa. Zbog ove razlike napona dolazi do nastanka rezultujuće sile:
F=S Δ p koja posmatranom djeliću daje ubrzanje a. Na osnovu II Newtonovog zakona je F=a Δm
2
d Ψ
a ubrzanje je a= , a dok je masa posmatranog djelića Δm=pSΔx. Slijedi:
dt 2
d2 Ψ dp d2Ψ
F=pSΔx 2 (1) Kako je Δp = Δx slijedi da je F= SΔp=SE Δ x (2)
dt dx dx
2

2 2
d Ψ d Ψ
Izjednačimo relacije (1) i (2): pSΔx 2 =SE Δ x te se nakon dijeljenja sa S Δ x dobije:
dt dx2
d2Ψ E d2 Ψ
= (3). Relacija 3 predstavlja talasnu jednačinu.
dt
2
p dx 2
x
Izraz za elongaciju je sljedećeg oblika: Ψ = Ψ 0 sinω( t− )
v
E
√
pv2 = E ili v2 = , v=
p
E (4)
p
Jednačina (4) predstavlja longitudinalni talas u čvrstim i tečnim sredinama na osnovu koje se može
zaključiti da ona zavisi od karakteristika elastične sredine kroz koju se talas prostire. Veličina E
predstavlja Youngov model elastičnosti za longitudinalne talase (Ey) odnosno modul smicanja (G) za
transverzalne talase, a p je zapreminska masa sredine. Longitudinalni talasi su vezani za zapreminsku
deformaciju tijela pa se mogu prenositi kroz supstance u sva 3 agregatna stanja.

Objektivne i subjektivne karakteristike zvuka

Pod jačinom zvuka podrazumiejva se intenzitet zvučnog talasa, tj. srednja snaga prenesena talasom
po jedinici površine poprečnog presjeka normalnog na pravac prostiranja talasa. Općenita formula za
P W
jačinu zvuka je: I = a mjerna jedinica 2 . Jačinu zvuka možemo definisati i preko energije kao
S m
zvučnu energiju koju zvučni talas prenese u jedinici vrfemena kroz jediničnu površinu normalnu na
dE
smjer talasa. I= (1). Masa dijela štapa u kome čestice prinudno osciluju amplitudom ϕ 0 i
Sdt
kružnom frekvencijom ω je:
dm=pdV, kako je dV=Sdx slijedi da je dm=pSdx (2)
Pošto čestice kreću one onda posjeduju kinetičku energiju tako da je energija oscilovanja ovih čestica
2 2
dmω φ0
u uočenom dijelu štapa koju je unio talas data izrazom: dE= (3)
2
 pSdx ω2 φ 2 dE pSdx ω2 φ20
Ako uvrstimo dm iz (2) u (3) dobije se 0 te uvrstimo u (1) I = = .
dE= Sdt 2
2
dx 1 2 2
Izraz =v predstavlja brzinu te nakon skraćivanja sa „s“ prethodna relacija ima oblik: I = pv ω φ 0
dt 2
(2).
2 2 2
Ako uzmemo u obzir da je ω=2 πf onda jednačina (2) prelazi u: I=2pv π f φ0
Ljudsko uho je osjetljivo na veliki interval jačine zvuka. Mjera jačine slušnog osjećaja koji izaziva zvuk
neke jačine se naziva čujnost ili glasnost. Ljudsko uho registruje zvučne talase čiji intenzitet se kreće
W W
približno od 10-12 2 , što predstavlja prag čujnosti(donja granica čujnosti) pa do granice bola 1 2
m m
(gornja granica čujnosti). Za poređenje intenziteta dva zvučna izvora uvodi se nivo jačine zvuka, ili
dI
nivo čujnosti L čija je promjena data kao: dL=const . Ako izvršimo integraciju prethodne relacije
I
I
dobije se L = const ln . Prelaskom na dekadni algoritam, uz izjednačavanje konstante sa jedinicom
I0
I W
slijedi da je: L = log , gdje je I0 intenzitetna pragu čujnosti koji ima vrijednost 10 -12 2 .
I0 m
Ovakav osjećaj jačine zvuka često se naziva subjektivna jačina zvuka čija je jedinica bel, a kad se izrazi
I
kao L=10log , jedinica je decibel [dB]. Oblasti frekvencija i jačina zvuka mogu se grafički predstaviti:
I0
Postoji subjektivna i objektivna jačina zvuka. Subjektivna jačina zvuka zavisi od osobina i
karakteristika ljudskog uha, a objektivnu jačinu možemo izmjeriti instrumentom. Subjektivna jačina
zvuka predstavlja ono kako pojedinac osjeća različit intenzitet zvuka i ne može se neposredno mjeriti.

Defekt mase i energije veze jezgra

Jedna od najvažnijih karakteristika jezgra atoma je njegova masa. Preciznim mjerenjima mase jezgra i
čestica koja ulaze u njegov sastav primjećeno je da je ukupna masa protona i neutrona od kojih je
sagrađeno jedno atomsko jezgro veće od mase jezgra. Ova razlika masa poznate je kao defekt mase.
Ukoliko se uporede mase jezgra sačinjenog od Z protona i A-Z neutrona, sa zbirom njihovih
pojedinačnih masa dolazi se do rezultata da je masa jezgra uvijek manja od ovog zbira. Razlika u masi,
odnosno defekt mase iznosi Δm = [ Zm p + ( A−Z ) mn−m j ]. (1) Gdje su m p im n mase protona i
neutron respektivno, a m j masa odgovarajućeg jezgra. Glavnik uzrok nestanka ove mase je postojanje
energije veze jezgra. Kako su masa i energija ekvivalentni to znači da je pri formiranju jezgra došlo do
oslobađanja energije u iznosu: E=Δmc2 . Gdje je Δm navedeni defekt mase. Ova energija se naziva
energija veze jezgra. Ako bi se mase izražavale u atomskim jedinicama mase (u) uzimajući u obzir da
jednoj atomskoj jedinici mase odgovara energija od 931,16 MeV, onda je energija veze koja je
ekvivalentna defektu mase iz relacije (1) jednaka:
E v =[ Zm p + ( A−Z ) mn−m j ]∗931,16 MeV .
Energija veze je mjera interakcije između nukleona i stabilnosti jezgra. Međutim kako energija veze
raste sa brojem nukleona u jezgru onda je za utvrđivanje njegove stabilnosti mjerodavnija energija
Ev
veze po jednom nukleonu. Env =
A
Energija veze po nukleonu povećava se naglo sa masenim brojem u oblasti gdje su laka jezgra.
Zavisnost energije veze po nukleonu ukazuje das u energetski mogući procesi cijepanja teških jezgara
u jedno teže. Obje vrste procesa dovele bi do oslobađanja znatnih količina energije. Vrijednost
oslobođene energije može se procijeniti iz vrijednosti odgovarajućih energija veza. Energija aktivacije
može da se preda jezgru u procesu zahvatanja dodatnog neutron, kao što je slučaj kod fisije, pa onda
dolazi do cijepanja teškog jezgra. Velika energija veze između nukleona ukazuje na to da između njih
 postoje snažne privlačne sile. Ove sile nazivaju se jakom interakcijom i predstavljaju najjače sile u
prirodi. One drže nukleone na okupu u jezgru i suprotstavljaju se odbojnim kulonovim silama koje se
javljaju u jezgru između protona. Na slici je prikazana promjena potencijalne energije između dva
nukleona u funkciji njihovih rastojanja, usljed djelovanja jake interakcije.

Zakon radioaktivnog raspada

Sas porastom rednog broja elementa u jezgru rastu i Columbove sile i to proporcijalno sa Z 2. Ove sile
između protona imaju tendeciju da rasture jezgro a kako sile jake interakcije imaju osobinu zasićenja,
stabilnost jezgra opada sa porastom rednog broja elementa. Zbog toga se javlja spontani raspad
nedovoljno stabilnih jezgara i ova pojava se nazivna radioaktivni raspad. Postoje tri vrste
radioaktivnog raspada: α-raspad je takav raspad radioaktivnog jezgra pri kojem dolazi do smanjenja
broja nukleona u jezgru emisijom α čestica, koje ustvari predstavljaju jezgro atoma helijuma a čine ga
A A− 4 4
dva protona i dve neutrona. Z X → Z−2Y + 2 He . β-raspad je nuklearna transformacija pri kojoj dolazi
do pretvaranja neutrona u protone ili protona u neutrone, što je propraćeno emisijom lakih čestica
elektrona i pozitrona. Ovaj raspad je uzrokovan nepovoljnim odnosom broja protona i neutrona u
jezgru. Šematski predstaviti:
A A 0 0 A A 0 0
-β: Z X → z +1Y +−1e + 0v +β: Z X → z −1Y + +1 e + 0 v
Pri gama raspadu dolazi do emisije elektromagnetnog zračenja čiji opseg energija od nekoliko keV-a
do nekolika MeV-a. Ovaj raspad nastaje usljed energijskih promjena u samom jezgru atoma i ne javlja
se kao samostalni oblik zračenja. Za svaki radioaktivni element postoji jedna određena vjerovatnoća
raspada koja se može izračunati. Ukoliko radioaktivna supstanca sadrži N atoma, za neko vrijeme dt
−dN
će se raspasti dN. Vjerovatnoća da će se neko jezgro raspasti u jedinici vremena je λ= .
Ndt
λ se još naziva i konstantom radioaktivnog raspada. Broj raspadnutih atoma dN za vrijeme
dN
dt je: dN = -λNdt → =−¿ λdt
N
Znak minus u izrazima ukazuje da dok se broj neraspadnutih jezgara N smanjuje sa vremenom, broj
raspadnutih dN se povećava. Integracijom prethodne relacije uz pretpostavku da je u početnom
N 1
dN
trentuku t=0 broj neraspadnutih jezgara bio N 0 dobije se: ∫ =− λ∫ dt
N N 0 0

N N −λt − λt
ln =−λt → =e → N=N 0 e
N0 N0
Ovaj izraz predstavlja zakon radioaktivnog raspada. Iz njega se vidi da se broj
neraspadnutih jezgara N smanjuje sa vremenom po eksponencijalnom zakonu, što možemo grafički
predstaviti: Sva jezgra će se raspasti tek poslije beskonačno dugo vremena.
Vrijeme za koje se raspadne polovina prvobitnog broja jezgara predstavlja period poluraspada T.
N0 −λt
=N 0 e → ln 1−ln2=−λT lne
2
ln 2 0,693
Kako je ln1=0 a lne=1 dobijemo ln2= λT , te slijedi da je λ= = ,
T T
0,693
slijedi da je: N= N e T . Radioaktivni raspad se izražava prethodnom jednačinom.
0

Nuklearna fisija
Fizičari Han i Strosman su 1938. godine zapazili da se ako se jezgra urana izloži dejstvu neutron onda
dolazi do njegovog dijeljenja na barijum (Ba) i lantan (La), koji se nalaze negdje oko sredine periodnog
235
sistema elemenata. Ova pojava je dobila naziv nuklearna fisija. Pod dejstvom neutron, pored 92U
235 239
mogu se dijeliti i 233 239 241
❑ U , plutonijum ❑ P i ❑ P . Fisija 92 Ui 94 Pu odvija se sa neutronima svih mogućih
 energija, ali najveća vjerovatnoća da će doći do fisije ako se radi sa sporim neutronima. Jedna od
mogućih fisionih reakcija urana je:
235 95 136
n+ 92U → 39Y + 53 J +2 n+Q
Vrijednost oslobođene energije u ovoj reakciji iznosi oko 200MeV, što se može izračunati preko
defekta mase ili razlika energije veze početnog jezgra i novonastalih jezgara. Rezultat fisije je i
oslobađanje neutron i oslobađa se od 2 do 3 neutrona. Neutroni koji se oslobađaju pri nuklearnoj
fisiji omogućavaju nastanak lančane reakcije, odnosno multiplikaciju cijepanja jezgra koja se odvija
geometrijskom progresijom. Ova pojava se može kontrolisati i to se realizuje u nuklearnim
reaktorima, ali postoji i nekontrolisana lančana reakcija koja se dešava pri ekploziji atoma bombe. Da
bi se fisiona reakcija mogla kontrolisati, mora se kontrolisati broj i koeficijent nastanka oslobođenih
neutrona. Kontrolisana lančana reakcije se ostvaruje u nuklearnim reaktorima. Kao nuklearno gorivo
u njima, upotrebljava se i prirodni i obogaćeni uran ili plutonij.
Nuklearni reaktor je najcesce cilindricnog oblika.Da bi se kontrolisao broj neutrona, odstranio njihov
viak i tako regulisao rad reaktora potrebno je da reaktor ima kontrolni i sigurnosni uređaj. On se
sastoji iz mehanizma pomocu kojeg se u reaktor mogu uvlaciti i izvlaciti sipke od materijala ciji atomi
imaju izrazitu sposobnost da apsorbuju i zadrzavaju slobodne neutrone, tj. Da ih zadrzavaju tako da
nuklearno gorivo dobije neutrone u onoj kolicini, koja je potrebna da reaktor radi u jednom
ustaljenom rezimu, ili da se njegov rad po potrebi ubrza, uspori ili obustavi.Materijali koji imaju
navedene sposobnosti nazivaju se apsorberi.Posto se fiijom nuklearnog goriva stalno razvija toplota,
potrebno je da se raktor rashlađuje osim reaktora sa niskom snagom.Kao sredstva za rashlađivanje
reaktora upotrebljavaju se fluidi koji dobro prenose toplotu, kao sto je voda, tecni materijali, vazduh,
i drugi gasovi.

Fotoelektrični efekat
Do početka dvadesetog vijeka bilo je opšte prihvaćeno stanovište da svjetlost ima talasnu prirodu,
mada su postojali pokušaji da se svjetlosti pripiše korpuskularni karakter (Newton). U prilog talasnoj
teoriji svjetlosti, kao njena potvrda bile su pojave difrakcije, disperzije, polaziracije i interferencije
svjetlosti. Navedene pojave uspješno su objašnjenje tretirajući svjetlost kao talas. Za razliku od ovih
pojava talasnim pristupom nije se mogao objasniti fotoefekat i Comptonov efekat. Fotoelektrični
efekat predstavlja pojavu da se pod dejstvom svjetlosti iz materijala izbijaju elektroni.
Eksperimentalno je utvrđeno da se kod fotoefekta javljaju sljedeće zakonitosti:
1) Maksimalna brzina, odnosno kinetička energija fotoelektrona ne zavisi od intenziteta
svjetlosti nego od njene frekvencije
2) Broj oslobođenih elektrona zavisi od inteziteta svjetlosti
3) Postoji granična frekvencija v g (crvena granica) pa ako je frekvencija svjetlosti manja od nje,
do fotoefekta na datom materijalu neće doći.
Na slici predstavljene su zavisnosti maksimalne kinetičke energije elektrona od frekvencije
fotona za različite metale. Po klasičnoj teoriji, gdje se svjetlost tretirala kao elektromagnetni
talas, pri njenoj interakciji sa elektronima u materijalu energija fotoelektrona je trebala da
zavisi od intenziteta svjetlosti. Tako bi elektroni, pod dejstvom svjetlosti trebali početi da se
oscilatorno kreću i njihova energija bi bila proporcionalna kvadratu amplitude, odnosno
intenzitetu svjetlosti. Ovo je bilo u koliziji sa navedenim eksperimentalnim rezultatima.
Takođe, smatrajuci da je svjetlost klasican elektromagnetni talas, nikako se nije mogla
objasniti crvena granica i izostajanje fotoefekta za frekvencije koje su manje od nje,bez obzira
o kolikom intenzitetu svjetlosti se radi.Fizicar Albert Einstein je dao tumacenje fotoefekta
preko korpuskularne prirode svjetlosti za sta je dobio i nobelovu nagradu 1903. godine.Ovo
tumacenje predstavlja korak dalje u kvantiziranju pojava u mikrosvijetu koje je zapocelo
Planckovim tumacenjem zracenja crnog tijela.Dok se po Plancu zracenje emituje u vidu
kvanta, po Einsteinu se ono i prostire kroz prostor i apsorbuje takođe u vidu kvanta. Kvant
energije je E=h*v. Svjetlosni kvant naziva se foton.Pri interakciji fotona sa elektronom u
 nekom materijelu, dio eergije se trosi na njegovo izdvajanje iz materijala, dok ostatak odlazi
na kineticku energiju elektrona.Za elektrone, koji pri izlazenju nisu izgubili dio svoje energije
na sudaru sa atomima u materijalu,kineticka energija je max i vrijedi relacija hv= A + Ek . max
Iz ove relacije moze se vidjeli da postoji linearna zavisnost između frekvencije fotona i
kin.energije elektrona.U slucaju da je energija fotona tacno jednaka izlaznom radu, odnosno
h∗v g= A . Kineticka energija i brzina izbacenih elektrona jednaka je nuli.Ukoliko su
vrijednosti frekvencija ispod crvene granice,do fotoefekta nece doci jer je energija fotona
mnja od izlaznog rada.S druge strane, veci intenzitet svjetlosti znaci da na jedinicu povrsine
materijala u jedinici vremena pada veci broj fotona.Posto je interakcija jedan foton- jedan
elektron, jasno je da broj izbacenih elektrona zavisi i od intenziteta svjetlosti.

Comptonov efekat
Comptonov efekat povrđuje više nego ijedna do sada izložena pojava vrijednosti kvantnog shvatanja
u atomskim procesima. Ispitujući rasijanja rendgenskih zraka na atomima fizičar Compton je 1923.
godine utvrdio da se nakon rasijanja zračenja talasne dužine λ, javlja zračenje veće talasne dužine λ’.
Eksperimentalno je utvrđeno da postoji zavisnost promjene talasne dužine od ugla rasijanja θ u
obliku: Δλ= λ e ¿ θ). To znači da su zraci prilikom sudara sa elektronima atoma te supstance predali
jedan dio svoje energije elektronima. Tako su rendgenski zraci poslije sudara sa elektronima atoma
postal “mekši” tj. manje prodorniji. Posmatrajmo taj process rasijanja. Njega možemo
najjednostavnije shvatiti kao sudar fotona i slobodnog elektrona koji miruje. Obilježimo sa λ talasnu
dužinu rendgenskih zraka prije sudara sa elektronima a sa λ’ poslije sudara. Sa “ m 0“obilježimo masu
elektrona prije sudara (masa mirovanja elektrona), sa “m” masu elektrona poslije sudara, kad je
electron dobio određenu brzinu v. Ako foton naleti u nekom sjeru na electron, on će sudarom
promijeniti svoj prvobitni pravac, a i elektron će uzmaknuti pod nekim uglom. Neka je θ ugao pod
kojim se svjetlosni zrak rasipa kao na slici.
Slijedi da je: p2 c2= h2 v2 + h2 v’2 – 2h2vv’cos θ.
Rješavanjem jednačine po mc2 dobije se:
2 2 2
mc2 = hv – hv’ + m 0 c → mc =h(v-v’) + m0 c .
Kvadrirajmo prethodnu jednačinu:
2 4
m2c4 = h2(v-v’)2 + 2h(v-v’)m 0c2+m0 c .
2
Kada izjednačimo jednačine dobijemo: p2c2+m 20 c 4=h2 ( v−v ' ) +2 h ( v−v ' ) m0 c2 +m20 c 4 .
Uvrstimo u prethodnu jednačinu vrijednost za p2c2 i izvršimo kvadriranje veličine u zagradi na desnoj
strani jednačine:
h v +h v’ -2h vv’cos θ + m 0 c =h2v2 – 2h2vv’ +h2v’2 +2 hm 0 c 2 ( v −v ' ) +m 20 c 4
2 2 2 2 2 2 4

Nakon što se pokrate iste veličine slijedi da je: -2h 2vv’cos θ=2hm0 c 2 ( v−v' ) −2 h2vv’
2 hm 0 c 2 ( v −v ' )=2 h2 vv ' −2 h2 vv ' cosθ → 2 hm0 c 2 ( v−v ' ) =2 h2 vv ' ¿ θ)

Podijelimo jednačinu sa 2hvv’: m0 c ( 2 1

v v)
'
1
− =h ¿ θ). Na lijevoj strani uvucimo jedno “c” u zagradu:

m 0c
(
c c
v v
' ) c c
− =h ¿ θ). Kako je =λ , ' =λ ' onda prethodna jednačina ima oblik:
v v
m0c( λ −λ ) =h ¿ θ). Uvedimo da je: Δλ= λ’- λ, onda prethodna jednačina postaje:
'

m0c Δλ=h(1-cos θ). Riješimo ovu jednačinu po Δλ:

h h
Δλ= ¿ θ). Ovdje je karakteristična veličina koja ima dimenziju dužine. Njena vrijednost je
m0 c m0 c
h
konstanta i iznosi λ c = =0,00242 nm . Ova dužina u čast fizičara Comptona dobila je naziv
m0 c
Comptonova talasna dužina, pa konačno možemo pisati da je Δλ= λ c ¿ θ).
 Izračunata vrijednost konstante λ c se poklapa sa ekperimentalno dobijenom vrijednošću. Prema
talasnoj teoriji teško je dokazati da elektron dobije toliku energiju prilikom nailaska svjetlosti na
njega. Zato se smatra da je Comptonovim efektom potvrđena korpuskularna priroda te pojave,
odnosno postojanje fotona.

Thompsonov model atoma

Još u drugoj polovini 19. vijeka izračunate su dimenzije atoma pomoću molekularno-kinetičke teorije
materije. Izračuna je da poluprečnik atoma iznosi oko r atoma= 10-10m. Otkrićem elektrona, zatim
radioaktivnosti, ten a osnovu rezultata dobivenih u oblasti elektromagnetske teorije svjetlosti i
zračenja crnog tijela, došlo je do shvatanja da je atom složena čestica. Da bi se bilo šta kvantitativno
odredilo, a prije svega karakteristične fizičke veličine, kao što su dimenzije, međusobno djelovanje, u
početku su date pretpostavke o izgledu same structure atoma. Prvi model atoma predložen je na
početku 20. vijeka od strane W. Thomsona a razradio ga je J.J.Thomson (1904. god.) i po njima model
i nosi ime Thomsonov ili statički model atoma. Po ovom modelu atom je zamišljen kao jedna sfera
koja po svojoj zapremini ravnomjerno naelektrisana pozitivnim naelektrisanjem. U toj sferi se nalaze i
negativno naelektrisani elektroni koji su vrlo malih dimenzija te se kreću pretežno oscilujući oko
svojih ravnotežnih položaja. Prema ovom modelu, atom vodonika imao bi jedan elektron koji je
utisnut u tu masu pozitivnog naelektrisanja i koji osciluje oko ravnotežnog položaja (koji bi bio u
centru sfere, tj. atoma). Neka je r rastojanje elektrona od ravnotežnog položaja, tj. centra atoma.
Količina elektriciteta u toj sferi označimo sa q. Ako sa R označimo poluprečnik sfere cjelokupnog
atoma i ako uvažimo činjenicu da je naelektrisanje ravnomjerno raspoređeno po zapremini onda
3
4 3 4 3 r
možemo napisati proporciju: q:e = πr : πR . Riješimo proporciju po q: q= 3 .
3 3 R
Elektrostatičku silu, tj. Kulonovu silu koja privlači taj elektron ka centru, možemo izračunati na
1 eq 1 e2
sljedeći način: ¿ = r . To je kvazielektrična sila, gdje ulogu koeficijenta
4 π ɛ 0 r 2 4 π ɛ 0 R3
2
1 e
“k” ima veličina: k = . Kako elektron osciluje, on se i ubrzava, pa zbog tog dolazi do zračenja
4 πɛ 0 R3

elektromagnetskih talasa kružne frekvencije: ω=

k
m
=
√ √ e2
4 π ɛ0 R
3
odnosno ako je ω=2πv, slijedi da

√
2
1 e
je v= . Ako znamo frekvenciju, onda možemo izračunati i talasnu dužinu emitovanih
2π 4 πɛ 0 R 3

talasa ¿ c =2 πc
v √ 4 πɛ 0 R3
e2
. Thomsonov model atoma je dominirao u fizici u prvoj deceniji 20. vijeka,

ubrzo je prevaziđen ali je znatno doprinio proučavanju mikroprocesa i strukture atoma.

Rutherfordov model atoma

Na osnovu izvedenog eksperimenta raspršenja alfa čestica na tankim metalnim listićima, Rutherford
je predložio nuklearni ili planetarni model atoma. Radioaktivni radon Rn je poslužio kad izvor alfa-
čestica koji je smješten u masivnu olovnu posudu sa uskim otvorom tako da se dobije uski
pravolinijski snop alfa-čestica. Pomoći scinitilatora S je posmatrano raspršenje alfa-čestica na tankom
listiću zlata Au. Najveći broj alfa-čestica je nesmetano prolazio kroz zlatni listić, a neznatan broj
čestica je skretao pod uglovima većim od 90°, a ponekad i 180°. Na osnovu eksperimenta donesen je
zaključak da postoji pozitivno naelektrisano atomsko jezgro koje zauzima mali dio zapremine atoma,
a oko jezgra su elektroni na relativno velikim rastojanjima. Rutherford je izračunao da jezgro ima
dimenzije reda 10-14 m, dok su dimenzija atoma 10-10m. Zbog malih dimenzija jezgra, šupljina atoma a
samim tim i i metalnog listića je veoma velika i zbog toga veliki broj alfa čestica prolazi neotklonjen.
 Samo one alfa čestice koje prođu blizu atomskog jezgra bit će skrenute usljed djelovanja
elektrostatičkog polja jezgre. Da elektroni ne bi pali na pozitivno jezgro zbog privlačnog kulonskog
djelovanja, moraju se kretati oko jezgra analogno kretanju planeta oko sunca, zbog čega se ovaj
model naziva planetarni model. Rutherfordov model nije mogao objasniti određene pojave, poput
kretanja elektrona oko jezgre. To bi kretanje moralo biti ravnomjerno ubrzano, a tada bi elektron
emitovao elektromagnetne talase, a time bi gubio energiju i pao bi na jezgro. Osim toga, ovaj model
nije bio u saglasnosti ni sa rezultatima spektrometrije. U izmjeni u dopuni ovog modela najznačjniju
ulogu je imao Nils Bohr uvođenjem kvantnih postulate u Rutherfordov model atoma.

Talasna priroda čestica

Svjetlost posjeduje talasna i korpuskularna svojstvca. U pojavama interferencije, difrakcije i drugima
svjetlost se ponaša kao talas frekvencije v i talasne dužine λ, a kod fotoelektričnog efekta,
h
Comptonovog efekta itd, ponaša se kao čestica čija je energija E=h vi impuls p = . De Broglie je
λ
izložio hipotezu da dualizam talasa i čestica koji je svojstven fotonima, mora postojati i kod drugih
E
mikročestica. Mikročestici čija je energija E i impuls p, mora odgovarati talas frekvencije v= i
h
h h
talasne dužine λ= = . Ovi talasi se nazivaju de Broglievim talasima.
p mv
mv 2
U slučaju da se elektroni ubrazavaju za naponom U, onda se iz eU= može izračunati brzina
2
elektrona v=
1,225
√ 2 eU , pa je talasna dužina λ= h =
m mv √ 2emU
h
. Kada uvrstimo konstante slijedi:

λ= . Eksperiment sa difrakcijom elektrona realizirali su Davisson i Germer a nešto kasnije i

√0
Thomson. Snop elektrona ubrzavan razlikom od nekoliko desetina kV, padao je na metalnu foliju.
Fotografska ploča iza je registrovala difrakcionu sliku koja je bila analogna slici dobivenoj difrakcijom
x-zraka iste talasne dužine. Kasnije je eksperimentalno utvrđeno da se difrakcioni efekti mogu pojaviti
i sa snopom neutron ali i ostalim česticama. Pri difrakciji snopa čestica pojava difrakcionog
maksimuma ukazuje na vjerovatnoću skretanja čestica pod određenim uglom. Ukoliko je maksimum
intezivniji znači da je veći broj čestica skrenuo u tom pravcu, tj. veća je vjerovatnoća da čestica
padne.

Interferencija talasa
Kada dva ili više talasa putuju u nekom prostoru u istim ili različitim pravcima, onda se u tačkama gdje
se susreću dolazi do njihovog slaganja ili interferencije. Za dva talasa kažemo das u u fazi ako imaju
iste frekvencije i ako su u posmatranom trenutku odgovarajuće tačke u istom stanju oscilovanja (npr.
Brijeg i dolina i jednog talasa se poklapaju sa brijegom i dolinom drugog talasa). Ukoliko to nije slučaj,
kažemo da nisu u fazi, tj. onda su talasi u protufazi (njihovi pomaci su suprotni). Fazna razlika između
dva talasa se mjeri kao ugao za koji je tačka na jednom talasu ispred ili iza odgovarajuće tačke na
drugom talasu. Koherentni talasi su talasi koji imaju istu talasnu dužinu i frekvenciju i nalaze se u istoj
fazi ili imaju konstantnu faznu razliku. Pri slaganju koherentnih talasa nastaje pojava uzajmnog
povećanja ili slabljenja koja se naziva interferencija. Elongacija talasa u tački P koja je na rastojanju x1

i x2 od izvora, može se zapisati kao: Ψ 1=Ψ 0 sinω t−( x1

v )
.

Ψ 2=Ψ 0 sinω t−( x2

v )
. Elongacija rezultujućeg talasa se dobija sabiranjem ove dvije elongacije:
ωδ
¿ Ψ 1 + Ψ 1=2 Ψ 0 cos , gdje je δ=x 1−x 2 putna razliak ova dva talasa. Amplituda rezultujućeg
2v
 ωδ
talasa: A=2Ψ 0 cos . Kao rezultat interferencije dva sinusna talasa javlja se sinusni talas, ali sa
2v
novom amplitudom i novom fazom oscilovanja. Amplituda rezultujućeg talasa zavisi od fazne razlike
ωδ
među talasima , odnosno putne razlike talasa δ=x 1−x 2. Ako je putna razlika talasa jednaka
2v
cjelobrojnom proizvodu talasnih dužian onda dolazi do maksimalnog pojačanja talasa. Ovaj uslov se
naziva putni uslov za maksimalno pojačanje ili konstruktivnu interferenciju: δ=zλ.
Ako je putna razlika jednaka neparnom broju polovina talasnih dužina onda dolazi do maksimalnog
(2 z +1)
slabljenja talasa: δ = λ
2
Oscilatorno kretanje
Talasno kretanje je pojava s kojom se u različitim oblicima susrećemo u svakodnevnom životu.
Poznato je sta će se desiti poremećajem koji nastane kada se kamen baci u vodu. Poremećaj se širi
kao talas na sve strane do mjesta gdje se nalazi neko tijelo na koje će djelovati. Slično se ponaša i
poremećaj u elastičnoj sredini npr u nekoj zategnutoj žici muzičkog instrumenta. Svaka supstanca
izgrađena je od veoma malih čestica koje su međusobno povezane silama. Ako u takvoj supstanci
neka od čestica počne oscilovati onda ona silama djeluje na druge čestice pa će se tako oscilatorno
kretanje prenijeti prvon a susjedne čestice a onda dalje cijelom materijalnom sredinom. Proces kojim
se prenose oscilacije s jedne čestice na drugu se naziva talas. Da bismo uspješno objasnili talase
potrebno je prethodno razmotriti oscilatorno kretanje jer se na njega najčešće može svesti talasno
kretanje. Oscilatorno kretanje se definiše kao kretanje koje se periodično ponavlja tokom nekog
vremena po pravoj liniji ili po luku. Osim toga što se periodično ponavlja tokom nekog vremena
oscilatorno kretanje u mehanici karakteriše se time što se odvija po istoj putanji. Osnovne fizičke
veličine koje opisuju oscilatorno kretanje su period, frekvencija, elongacija i amplitude.
Period je vrijeme potrebno da tijelo izvrši jednu punu oscilaciju. Frekvencija je broj oscilacija u jedinici
1
vremena. Veza između frekvencija i perioda data je relacijom: f = . Jedinica za period je [s], a za
T
frekvenciju je [Hz].
Elongacija predstavlja trenutno odstupanje od ravnotežnog položaja dok je amplituda maksimalna
udaljenost od ravnotežnog položaja na jednu ili drugu stranu. Kao karakteristika oscilatornog kretanja
u zavisnosti od vrste kretanja često se javlja i kružna ili ugagona frekvencija koja je data izrazom
2π
ω=2πf= . Jedinica je [rad/s]. Pravilno oscilovanje koje se može predstaviti sinusnom ili
T
kosinusnom funkcijom se naziva harmonijsko oscilovanje.
Takva kretanja su veoma rasprostranjena u prirodi. Harmonijskim oscilacijama možemo smatrati
oscilovanje tijela okačenog na oprugu, oscilovanje klatna, oscilovanje zategnute žice, oscilovanje
atoma u rešetki čvrstoga tijela, oscilovanje električnog i magnetskog polja kod svjetlosnih i radio-
talasa itd. Posmatrajmo oscilovanje tijela mase m koje je okačeno za neku elastičnu oprugu, kao što
je prikazano na slici.
Pod dejstvom neke sile ⃗ F dolazi do istezanja opruge i ako je njeno dejstvo u granicama elastičnosti,
onda je sila istezanja proporcionalna elongaciji x odnosno: ⃗ F =k ⃗x , gdje je k konstanta
proporcionalnosti koja zavisi od elastičnih osobina opruge i naziva se konstanta opruge ili direkciona
sila. Po III Newtonovom zakonu akcije i reakcije, mora postojati sila kojom opruga teži da se vrati u
ravnotežni položaj i koja iznosi: : ⃗
F =−k ⃗x . Ovakva sila se naziva restituciona sila i ona je uvijek
usmjerena prema ravnotežnom položaju.
x=Asin(ωt+φ 0) – kako se vrijednost funkcije sin(ωt+ϕ 0) mijenja između +1 i -1, zaključujemo da će
elongacija tijela oscilovati između vrijednosti +A i –A. Veličina A predstavlja amplitudu oscilovanja.
Izraz ϕ=ωt+φ 0 je faza oscilovanja, a φ 0 je vrijednost faze oscilovanja u početnom trenutku i zove se
početna faza ili fazna konstanta. Ova funkcija opisuje periodično kretanje pa se iz uslova periodičnosti
može odrediti njen period: T = 2π
k √
m - predstavlja period oscilovanja harmonijskih oscilacija i vrijedi

2π
za svako harmonijsko oscilovanje ako se konstanti k dodijeli odgovarajuće značenje. ω= =2 πf
T

Matematičko klatno
Jedan od najpoznatijih i najjednostavnijih sistema koji vrši harmonijsko oscilovanje je matematičko
klatno. Matematičko klatno je tijelo obješeno o tanku neistezljivu nit a dimenzije tijela su zanemarivo
male u odnosu na dužinu klatna. U idealnom slučaju uzima se da je masa tijela skoncentrisana u
jednu tačku a nit na koju je obješeno tijelo nema masu i da se klatno nalazi u vakumu. Prikazano je
matematičko klatno mase m izvedeno iz ravnotežnog položaja za mali ugao ϕ.
Težina klatna mg se razlaže na dvije komponente. Prva komponenta je sila ⃗ Fz koja vrši zatezanje niti i
uravnotežena je silom otpora niti −⃗ Fz . Druga komponenta je sila ⃗
Fk koja je normalna na ⃗Fz i
tangencijalna na luk AO=x. Pod dejstvom sile ⃗ Fk kuglica mase m se ubrzava dobivajući na taj način
kinetičku energiju. Usljed stečene kinetičke enrgije klatno se neće zaustaviti u ravnotežnom položaju
O, nego će produži da se kreće na suprotnu stranu sve dok se cjelokupna kinetička energija ne
pretvori u potencijalnu. Kada dospije u tačku B kuglica se u odnosu na tačku O podigla na visinu h i
dobila potencijalnu energiju Ep=mgh. U tački B kuglica na trenutak zastane i onda opet pod dejstvom
sile ⃗
Fk koja je sada usmjerena na lijevo, počinje da se kreće nazad, pri čemu dolazi do pretvaranja
potencijalne energije u kinetičku. Kretanje se dalje naizmjenično ponavlja. Vrijeme koje je potrebno
da kuglica iz tačke A u tačku B i ponovo se vrati u A predstavlja period oscilovanja matematičkog
klatna.
−Fk
sinθ= . Predznak – dolazi zbog toga što je sila ⃗
Fk usmjerena suprotno od porasta ugla θ. Slijedi
mg
da je: Fk= -mgsinθ. Pretpostavimo dalje što je od suštinskog značaja, da klatno osciluje sa rlo malim
uglovima θ. Iz matematike je poznato da za male uglove vrijedi da je sinθ=θ. Ako klatno osciluje
malim oscilacijama onda luk AO=x možemo aproksimirati pravom linijom pa u tom slučaju iz trougla
x
O'OA slijedi da je: sinθ= . Ako uvrstimo prethodni izraz slijedi da je:
L
x
F k =−mg . Kako su m, L i g konstante očito je da ovakvo klatno vrši harmonijsko oscilovanje uz
L
uslov da se zanemari otpor vazduha i otpor u tački vješanja O'. PO II Newtonovom zakonu je F=ma.
d 2 x mg
m 2
+ x=0 – ova relacija predstavlja jednačinu kretanja matematičkog klatna.
dt L

T =2 π
g √
L – predstavlja period oscilovanja matematičkog klatna. Očigledno je da period malih

oscilacija matematičkog klatna ne zavisi od mase klatna niti od amplitude oscilovanja. Na osnovu
prethodne jednačine možemo mijenjajući period oscilovanja T i dužinu klatna L veoma precizno
odrediti gravitaciono ubrzanje g.

Lupa
Kada se okom posmatra neki predmet, njegov lik se obrazuje na mreznjaci i lik na mreznjaci je veci
ukoliko je predmet blize oku.Velicina lika povecava se proporcionalno uglu α pod kojim oko vidi
AB
predmet i slijedi tan α= .Da bi se bolje razlikovale pojedinosti, predmet treba da se priblizi oku
p
i samim tim poveca ugao alfa,koji je međutim ogranicen min. daljinom jasnog vida, ispod koje oko ne
moze formirati jasnu sliku predmeta.Uvecanjem ili povecanjem optickog instrumenta naziva se odnos
tangensa ugla pod kojim se vidi predmet kroz opticki instrument i tangensa ugla pod kojim se vidi
 tgα '
predmet bez optickog instrumenta kada se posmatra na daljini jasnog vida Ɣ= . Lupa
tgα
predstavlja sabirno socivo.Posmatrani predmet se postavlja između zize i sociva. Sabirno socivo daje
uvecan, uspravan i imaginaran lik koji se posmatra okom.Lik A'B' ima ulogu realnog predmeta za oko.
Položaj lupe se odabire tako da rastojanje od lika do oka izjednači sa daljinom jasnog vida, jer se oko
nalazi u neposrednoj blizini lupe. Pri određivanju ugaonog uvećanja koje daje lupa, treba poći od toga
da se pri posmatranju golim okom predmeet postavlja na rastojanje jasnog vida:
AB A ' B ' A ' B'
tgα= ,analogno: tgα '= = . Iz ovog slijedi da je ugaono uvećanje:
s A' F' s
A' B'
tgα ' s A' B'
Ɣ= = = . Ako označimo A'B' = L (dužina lika), a AB = P (dužina predmeta)
tgα AB AB
s
dobijemo:
L
Ɣ= =U . Ugaono uvećanje lupe jednako je njenom linearnom uvećanju. U praksi se oko postavlja
P
OC AB
blizu zadnjeg fokusa lupe: tgα '= = . Iz ovog slijedi da se uvećanje lupe može izračunati i
OF ' f
AB
tgα ' f s
kao odnos daljine jasnog vida i žižne daljine: u= = = . Kod lupe su obično obje žižne
tgα AB f
s
daljine iste. Konvergentno sočivo može da služi kao lupa samo ako je njeegova žižna daljina manja od
daljine jasnog vida posmatrača.

Optički mikroskop
Optički mikroskop je slozeni uređaj sastavljen od odg. Mehanickih i optickih dijelova od kojih su
glavni objektiv i okular.Pored toga mikroskop sadrzi i odgovarajuci opticki sistem(kondenzator) za
osvjetljavanje mikroskopskog objekta.Navedeni opticki sistemi su povezani mehanickim
dijelovima.Objektiv i okular su slozena sabirna sociva koja su postavljena na znatnu udaljenost u
poređenju sa njihovim ziznim daljinama.Predmet P koji se posmatra potavlja se ispred objektiva OB
neposredno ispred njegove žiže F1, dok se konacan lik formira pomocu okulara i posmatra okom ciji
se opticki centar nalazi priblizno u žiži okulara.Objektiv daje uvecan realan i obrnut lik predmeta
L'.Ovaj lik predstavlja sada predmet za socivo okulara OK.Lik predmeta L' pada između žiže F2 i
optickog centra sočiva okulara, okular ce ovom slucaju djelovati kao lupa i dati imaginaran, uspravan i
uvecan lik L.Ovaj lik je konacna slika predmeta, koja ce u oku odgovarati povecani vidni ugao β'.
Osnovna karakteristika mikroskopa je njegovo linearno uvećanje koje se definiše kao odnos veličina
L' L
konačnog lika i predmeta u M = =u u . Linearno uvećanje mikroskopa jednako je proizvodu
P L' ob ok
linearnih uvećanja objektiva i okulara. Ugaono uvećanje može se izračunati kao odnos tangensa
uglova pod kojim se vidi predmet kroz optički instrument i pod kojim se vidi predmet bez optičkog
tgβ ' β'
instrumenta: u M = . Za male uglove vrijedi: u M = . Prema definiciji je:
tgβ β
L'
P L ' β' f2 L's s
tgβ= ≈ β a takođe vrijedi tgβ = ≈ β ' odakle slijedi u M = = = =uob .
s f2 β P f 2P f2
s
 L ' l1 D
Kako je linearno uvećanje objektiva: uob = = ≈ . Na kraju dobijemo ugaono uvećanje
P p1 f 1
Ds
mikroskopa kao u M = gdje je D rastojanje između zadnje žiže objektiva i prednje žiže okulara,
f1f 2
što je približno jednako dužini tubusa mikroskopa. Zaključak: ugaono uvećanje mikroskopa se
povećava sa smanjenjem žižnih daljina objektiva i okulara i povećanjem dužine tubusa.

Energija kod harmonijskih oscilacija

Sila koja vrsi istezanje opruge na putu dc vrsi rad dA=Fdx Ukupan rad istezanja od ravnoteznog
x x 2
kx
polozaja pa do elongacije x je A=∫ Fdx=∫ kxdx= . Ovaj rad se utrosi na savladavanje sile
0 0 2
koja tezi da vrati oprugu u ravnotezni polozaj. Istegnuta opruga ima neku potencijalnu energiju koju u
kx 2
ravnoteznom stanju nije imala a koja je jednaka radu istezanja. Ep= Kako tijelo okaceno na
2
oprugu vrsi harmonijske oscilacije onda se njegov polozaj mijenja u toku vremena po relaciji
x= Asin( ωt+ φ 0) pa ce se I potencijalna energija sistema opruga tijelo mijenjat I njena treunutn
avrijednost ce biti
2 2
kx kA
Ep= = sin ( ωt +φ 0 ) .Tijelo koje osciluje u svakom trenutku ima neku brzinu v x= A ωcos ⁡¿¿).
2 2
2 2 2
mv k A ω 2
Pa cenjegovavrijednostkinetickeenergijebiti Ek= = cos ( ωt+ φ 0 ) Kako je m ω2=k
2 2
k A2 2
zamjenom se dobija Ek= cos ( ωt+ φ 0 ) . Ukupna mehanicka energija sistema u svakom
2
trenutku je jednaka zbiru potencijalne energije I naziva se energija oscilovanja.
k A2 k A2 k A2
Eosc =Ek + Ep= si n2 ( ωt+ φ 0 ) + cos 2 ( ωt +φ 0 )= [sin2 ( ωt +φ 0 ) +cos 2 ( ωt+ φ 0 ) ] =
2 2 2
2
kA
2
Na osnovu prethodnog zakljucujemo da ukupna mehanicka energija pri harm. oscilovanju ostaje
konst a da se ona samo pretvara iz kineticke u potencijalnu energiju I obrnuto.
Pretvaranje kinetičke u potencijalnu energiju u toku harmonijskog oscilovanja može se prikazati kao
na slici. Kada se tijelo mase m pri oscilovanju nađe u amplitudnom položaju njegova brzina jednaka je
nuli a opruga se maksimalno istegne. Tada je cjelokupna energija jednaka potencijalnoj energiji koja u
2
kA
ovom slučaju ima max vrijednost: Eosc =E pmax = .
2
Nasuprot ovom kada tijelo prolazi kroz ravnotežni položaj elongacija je nula pa je i potencijalna
energija jednaka nuli a kinetička energija ima max. vrijednost.
m A 2 ω2
Eosc =E kmax=
2
Na osnovu ovoga možemo zaključiti da je brzina tijela pri prolasku kroz ravnotežni položaj takođe
maksimalna. U nekim međupoložajima postoje obje energije. Udaljavanjem od ravnotežnog položaja
dolazi do smanjenja kinetičke, a povećanja potencijalne energije. Harmonijsko oscilovanje ograničeno
je znači na proctor između dvije prave: prave E=0(x osa) i prave E koja predstavlja ukupnu mehaničku
energiju. Tijelo koje harmonijski osciluje slično je dakle kuglici koja bi se kretala bez trenja po
paraboličnoj površini visine E i ostala bi stalno u njoj. Za takvo tijelo kažemo da se kreće unutar
potencijalne jame.

Brzina i ubrzanje harmonijskih oscilacija

 Diferenciranjem elongacije po vremenu dobit ćemo trenutnu vrijednost projekcije brzine tijela na x
dx
osu. v x = =Aω cos ⁡(ωt + φ0)
dt
Kako se vrijednost funkcije cos ⁡(ωt +φ 0) mijenja između -1 i +1 zaključujemo da će i projekcije brzine
tijela v x oscilovati između vrijednosti –Aω i + Aω . Izraz Aω=v max predstavlja maksimalnu brzinu
tijela pri oscilovanju. Diferenciranjem projekcije brzine po vremenu dobijemo trenutnu vrijednost
projekcije ubrazanja tijela po x-osi.
d vx 2
ax= =− Aω sin ⁡(ωt + φ0 ) – odavdje vidimo da će vrijednosti projekcije ubrzanja tijela oscilovati
dt
između +Aω 2 i –Aω 2
2
Izraz Aω =a max predstavlja maksimalno ubrzanje tijela pri oscilovanju. Ako je početna faza
oscilovanjaφ 0=0 onda su jednačine za elongaciju, projekciju brzine i ubrzanja tijela koje vrši
harmonijsko oscilovanje:
2π 2π 2 2 2π
x= Asinωt= Asin t , v x = Aωcosωt= Aωcos t , a x =− A ω sinωt =−A ω sin t
T T T
Promjena elongacije, brzine i ubrzanja sa vremenom kod harmonijskog oscilovanja prikazana je
grafički na sljedećoj slici:

Sa slike se vidi da između oscilovanja ovih veličina postoji razlika u fazi za četvrtinu perioda. Kada je
elongacija maksimalna, brzina tijela je jednaka nuli a ubrzanje ima ekstremnu vrijednost, ali
negativnu –Aω2. Nakon čeetvrtine perioda, tijelo će biti u ravnotežnom položaju i njegova elongacija
biće jednaka nuli,a ubrzanje je takođe nula, a brzina ima negativnu ekstremnu vrijednost. Svako
konkretno oscilovanje sistema za koje znamo krutost opruge k i masu tijela m, karakteriše se tačno
određenom vrijednošću amplitude A i početne faze φ 0. Amplituda i početna faza se određuju iz
početnih uslova kretanja. Početni uslovi kretanja predstavljaju vrijednosti elongacije x 0 i projekcije
brzine v x 0 u početnom trenutku.
Za t=0(početni položaj tijela) je: x 0= Asinφ 0
Za t=0, projekcija početne brzine kretanja je: v x 0= Aωcos φ 0
Ako su x 0,ω, v x 0 izraženi u jedinicama SI, početna faza se dobije u radijanima.

Interferencija svjetlosti
Efekti interferencije svjetlosti se mogu dobiti samo sa koherentnom svjetlošću. Interferencija
svjetlosti se može dobiti na više načina. Svi ovi načini imaju zajedničko da koherentna svjetlost iz
jednog svjetlosnog izvora S razdvaja na dva dijela, koja pošto pređu različite puteve, ponovo sastaju u
nekoj tački prostora. Moguć je slučaj dva koherentna talasa kroz dvije materijalne sredine različitog
indeksa prelamanja (n1 i n2) koja se ponovo sastaju u tački B. Na mjestu nastanka (izvor S) oba talasa
su u fazi, jer se radi o koherentnoj svjetlosti. Usljed razlike u pređenim putevima, oba zraka se nalaze
u tački B sa izvjesnom faznom razlikom, pa se može javiti interferencija. Ako je putna razlika manja od
talasne dužine, onda nastaje interferencija. A ako je putna razlika talasa do tačke u kojoj je došlo do
interferencije, veća od jedne talasne dužine, onda u tom slučaju oni neće interferirati.
λ je talasna dužina u vakuumu, dok su talasne dužine u materijalnim sredinama indeksa prelamanja
λ λ
n1 i n2: λ1 = ; λ 2= .
n1 n2
Neka je pređeni put prvog talasa do ponovnog susreta –s 1 i neka iznosi z1 puta talasne dužine λ1, onda
λ
je: s1=z 1 λ1=z 1 ; onda slijedi :n1 s 1=z 1 λ .
n1
Ovo je optička dužina puta koja je definirana kao proizvod indeksa prelamanja sredine i geometrijske
dužine puta talasa kroz tu sredinu. Analogno: n2 s 2=z 2 λ . Razlika optičkih puteva iznosi:
 δ=n 1 s1−n2 s2=(z ¿ ¿ 1−z 2) λ ¿. Do maksimalnog pojačanja talasa, razlika z 1−z 2 mora biti jednaka
cijelom broju: z 1−z 2=z . Tada je maksimalno pojačanje: δ =zλ
Do maksimalnog slabljenja dolazi kada je razlika z 1−z 2 jednaka neparnom broju, te je maksimalno
(2 z +1)
slabljenje: δ = λ. U zavisnosti od toga gdje se nalazi izvor svjetlosti razlikujemo Fresnelovu
2
(izvor svjetlosti se nalazi na konačnom rastojanju od mjesta interferencije i od njega pojedini zraci
divergiraju) i Fraunhoferovu (svjetlosni izvor se nalazi u beskonačnosti, tada svjetlosni zraci sa izvora
dolaze paralelno) interferenciju.

Fresnelovi ogledi interferencije svjetlosti

Fresnel je 1821. godine dobio interferentne talase putem refleksije. On je postavio dva ogledala pod
uglom od 180°. Monohromatski svjetlosni izvor (S) se nalazi ispred dva ogledala O 1 i O2 koja
međusobno zaklapaju vrlo mali ugao Δϕ. Sa donje strane se nalazi svjetlosni izvor zaklonjen zastorom
Z koji sprečava da direktna svjetlost iz izvora ne ometa efekte interferencije u polju ispod ogledala. Iz
svjetlosnog izvora S se šire svjetlosni talasi po koncentričnim sferama i padaju na oba ogledala. Poslije
odbijanja od ogledala svjetlost se i dalje širi po sferama sve do tačaka S 1 i S2 koje predstavljaju
imaginarne likova izvora S u oba ogledala. Svjetlost iz S 1 i S2 stvarno potiče iz istog izvora S, te zbog
toga i poslije odbijanja ima koherentnu svjetlost koja može da daje trajne efekte interferencije. Ove
efekte interferencije Fresnel je posmatrao na zaklonu CD koji je postavljen na određenoj udaljenosti
od izvora koherentnih talasa S1 i S2. Na zaklonu su se pojavljivale svijetle i tamne pruge u zavisnosti od
fazne razlike talasa.
Putnu razliku dobivamo kao razliku pređenih puteva do tačke D: δ=s2 −s 1. Neka je udaljenost Cd=x,
2 2 2 2
onda dobijamo: s1=a +¿ i s2=a +¿ .
2 2
Oduzimanjem jednačina dobijamo: s2−s 1=¿
2 2
2 d 2 d xd
(s ¿ ¿ 2−s 1) ( s 2 +s 1 )=x + xd+ −x + xd− →(s ¿ ¿ 2−s1 )2 a=2 xd → s 2−s1= ¿ ¿
4 4 a
xd
Na kraju dobijemo: δ = s2−s 1= =zλ . U ovom slučaju dolazi do maksimalnog pojačanja svjetlosti.
a
xd λ
Za maksimalno slabljenje vrijedi δ= = ( 2 z +1). Maksimalno slabljenje odgovara tamnim
a 2
prugama na zaklonu. Rastojanje između centara dvije susjedne tamne pruge se računa:
λa λa λa
Δx =x z +1−x z =[ 2 ( z +1 ) +1 ] −( 2 z +1 ) → Δx =
2d 2d d

Youngov eksperiment za interferenciju

Engleski naučnik Thomas Young je eksperimentalnim putem 1802. god uspio dobiti interferentnu
sliku. Sunčevom svjetlošću se obasjava mali otvor S koji se nalazi na neprovidnom zastoru. Prema
Huygensovom principu, mali otvor S postaje izvor novih talasa koji se prostiru do drugog zaklona na
kome se nalaze druga dva mala otvora S1 i S2. Ovi otvori postaju izvori novih talasa koji se šire prema
ekranu E. Oscilacije talasa koji polaze od izvora S 1 i S2 su izazvane istim izvorom, te zbog toga imaju
iste amplitude i faze i samim tim predstavljaju koherentne talase. Zbog toga se na ekranu E mogu
uočiti efekti interferencije. Putna razlika je:
δ =l 2−l 1=S 2 P−S 1 P. Ako sa d označimo međusobnu udaljenost između izvora S 1 i S2, sa L
rastojanje od ravni ova dva izvora pa do ekrana, a sa y udaljenost tačke P u kojoj se posmatra

( ) ( )
2 2
2 d 2 2 d 2
interferencija od centralne tačke O, onda je l 1= − y + L ; l 2= + y + L
2 2
2 2
Slijedi: l 2−l 1=2 yd
 Na osnovu prethodne relacije putna razlika je:
( l 2−l ) (l2+l ) l22−l 21 2 yd = yd
δ=l 2−l 1= = = . Opticna putna razlika Δ zavisi od indeksa prelamanja
1 1

l 2+l 1 l 2 +l 1 2 L L
yd
sredine kroz koju se svjetlost prostire i onda je Δ= n ( l 2−l 1 ) =n . Da bi u nekoj tački doslo do
L
konstruktivne interferencije putna razlika teba da bude jednaka cjelobrojnom umnosku talasnih
duzina. λ 0 je talasna duzina u vakuumu i pri tome slijedi:
yd zL λ0 λ0
n = z λ0 .Rjesenjem prethodne relacije po y dobiva se y= . Ako je λ= onda slijedi da je
L dn n
zLλ
polozaj svijetle z-te interferentne pruge dat relacijom y max = , a polozaj tamne pruge
d
yd (2z +1) ( 2 +1 ) L λ 0 Lλ sirina interferentne pruge je
n = λ 0 . Rjesenje po y: y= z ; y min =( 2 z +1 ) ;
L 2 2 dn 2d
definisana kao rastojanje izmedju dva susjedna minimuma ili dva susjedna maksimuma:
Lλ
Δy = . Mjereci sirinu interferentnih pruga, Young je prvi odredio talasnu duzinu svjetosti za
d
razlicite boje.

Difrakcija svjetlosti na optičkoj rešetki

Optičke ili difrakcione rešetke se koriste za dobijanje difrakcionih spektara. Optička rešetka je pločica
sa nizom uskih, paralelnih, jednakih i ekvidistantnih pukotine koje postaju izvorom cilindričnih talasa.
Ti koherentni talasi međusobno interferiraju i daju sliku na zaklonu. Difrakciona rešetka predstavlja
pravilan niz pukotina na neprovidnoj površini. Prvu optičku rešetku je napravio Des Chales u 17.
vijeku, zarezivanjem niza vrlo bliskih linija na metalnoj ploči. To je bila prva difrakciona rešetka. Prvu
transmisionu rešetku je napravio astronom David Rittenhouse u oblik tankih paralelnih žica
nategnutih na okvir. Znatno kvalitetniju transmisionu optičku rešetku na staklenoj ploči izradio je
Fraunhofer 1817. godine.
Kada normalno na površinu transmisione rešetke pada paralelni snop monohromatske svjetlosti
talasne dužine λ, na svakoj pukotini optičke rešetke dolazi do difrakcije i skretanja svjetlosti pod
različitim uglovima. Ukoliko je putna razlika između dva susjedna zraka jednaka cjelobrnojnom
umnošku talasnih dužina, oni će biti u fazi pa će nakon interferencije daviti difrakcioni maksimum. Za
pojavu difrakcionog maksimuma potrebno je da bude ispunjen uslov: dsinθ m =mλ .
Red difrakcionog maksimum je m, θm je ugao pod kojim se u odnosu na upadni snop formirao m-ti
difrakcioni maksimum. Za m=0 dobije se maksimum nultog reda koji je nasvjetliji. Korak optičke
mλ
rešetke može se odrediti kao: d= . Recipročna vrijednost koraka optičke rešetke naziva se
sinθ
konstanta rešetke i jednaka je:
1 sinθ
C= = . Ukoliko se upotrijebi polihromatska svjetlost, difrakcioni maksimumi različitih boja u
d mλ
istom redu će biti pod različitim uglom. Na taj se način pomoću optičke rešetke dobija razlaganje na
spektar.

Polarizacija svjetlosti odbijanjem

Kada nepolarizovana svjetlost pada pod određenim uglom na neku uglačanu površinu providnog
tijela ili na graničnu površinu dvije sredine npr. vazduh-staklo, onda će doći do njenog odbjanja i
prelamanja. U ovom slučaju i odbijeni i polarizovani zrak su djelimično polarizovani, a njihove ravni
polarizacije su međusobno normalne. U reflektovanoj svjetlosti će dominirati oscilacije električnog
polja normalne na upadnu ravan. U prelomljenoj svjetlosti preovladavaju oscialcije električnog polja
paralelne ovoj ravni. Stepen polarizacije zavisi od upadnog ugla pod kojim zrak pada na uglačanu ili
 graničnu površinu. Taj se ugao naziva ugao polarizacije. Najbolja polarizacija se dobija pri uglu α za
koji odbijeni i prelomljeni zrak zaklapaju ugao od 90°. Primjenom Snelliusovog zakona dobije se:
sinα n2
n1 sinα =n2 sinβ →n1 sinα =n2 sin ( 90 °−α ) → n1 sinα =n2 cosα → = tgα =n 2,1
cosα n1
Ukoliko je zadovoljen uslov da je tangens upadnog ugla jednak indeksu prelamanja, reflektovani znak
će biti maksimalno polarizovan.

Konstrukcija lika kod sočiva

Da bi konstruisali lik predmeta kod sočiva potrebno je konstruisati likove pojedinih tačaka. Za
konstrukciju lika jedne tačke potrebno je koristiti najmanje dva zraka koji polaze od te tačke. Putevi
zraka se dobijaju koristeći zakone prelamanja. Lik tačke se najlakše dobija koristeći karakteristične
zrake. Karakteristični zraci kod sočiva su oni zraci za koje znamo gdje prolaze. Ima ih 3 i kod sabirnog
sočiva to su sljedeći zraci:
-Zrak koji na sočivo pada paralelno sa glavnom optičkom osom poslije prelamanja uvijek prolazi kroz
žižu.
-Zrak koji prije nego što padne na sočivo, prolazi kroz optički centar sočiva i ne prelama se.
-Zrak koji prije nego što padne na sočivo prolazi kroz žižu, poslije prelamanja se uvijek prostire
paralelno sa glavnom optičkom osom.
Za dobijanje lika nekog predmeta ne nalazimo likove svih njenih tačaka već nađemo likove samo
nekih karakterističnih tačaka, a onda ona osnovu njihovih položaja zaključimo gdje bi bili likovi ostalih
tačaka.

Totalna refleksija
U slučaju kada svjetlost prolazi iz optički gušće u optički rjeđu sredinu (npr. iz vode u vazduh)
prelomni ugao je veći od upadnog. U tom slučaju postoji takav upadni ugao α 1, manji od 90° za koji je
ugao prelamanja jednak 90°. Tada prelomni zrak „klizi“ po graničnoj površini a upadni ugao se naziva
granični ugao totalne refleksije. Granični ugao totalne refleksije može da se izračuna iz Snelliusovog
zakona uzimajući da je prelomni ugao 90°. Napišimo ovaj zakon preko apsolutnih indeksa prelamanja:
n1 sinα =n2 sinβ ( n1> n2 ) . U našem slučaju je upadni ugao granični ugao α g a prelomni ugao je 90°, pa
n2
ako to primijenimo slijedi da je n1 sin α g=n2 sin 90 ° →sin α g = .
n1
Ako zrak pada na granicnu povrsnu pod ugom vecim od granicnog ugla α g nece se prelomiti vec ce se
u potpunosti odbiti od granicne povrsine I vratice se ponovo u istu sredinu iz koje I dolazi. Zato se ova
pojava I naziva totalna ili unutrasnja refleksija. Totalna refleksija moze nastati samo ako svjetlost
prelazi iz opticki gusce u opticki rjeđu sredinu, tj. Ako je n 1>n2. Na primjer, totalna refleksija je
moguca pri prelasku iz vaduha u staklo. Granicna povrsina djeluje kao vrlo idealno ogledalo, jer se sva
svjetlost od nje odbija, zvog cega se pojava I naziva potpunom ili totalnom refleksijom. Za odbijanje
svjetlosti pri totalnoj refleksiji vazi zakon odbijanja kao I za ravna ogledala. Totalna refleksija moze se
koristiti kada je potrebno promijeniti pravac prostiranja svjetlosti, najcesce za 90° ili 180°. Ovo se
koristi kod prizmi koje su u sastavu optickih instrumenata. To su pravougaone prizme ciji su ostali
uglovi 45° (granicni ugao za staklo od koga su napravljene je 42°). Svjetlosni zrak koji pada u pravcu
normale na neku stranu prizme ne mijenja pravac prostiranja, vec pada na drugu stranu prizme od
koje se stalno reflektuje pri cemu promijeni pravac ili smjer za 90° ili 180°.

Prelamanje svjetlosti na sfernim površinama

Posmatrajmo neku sfernu površnu poluprečnika R sa centrom u tački C. Neka ova sferna površina
razdvaja dvije providne sredine čiji su indeksi prelamaja n 2 i n1. Neka je izvor svjetlosti smješten u
tački P koja se nalazi u sredini sa indeksom prelamanja n 1. Prava koja prolazi kroz tjeme sferne
površine i centar krivine C naziva se osom sistema. Uzimo da svjetlosni zrak iz izvora pada na sfernu
 površinu u tački B i neka se prelamanje dešava u toj tački. U tom slučaju α je upadni ugao koji zrak
gradi sa normalom CB. Neka se zrak prelama tako da je prelomni ugao β. Prelomljeni zrak siječe osu u
tački L na rastojanju l od tjemena i sa osom sistema zaklapa ugao ϕ'. L predstavlja lik tačke P, a l je
udaljenost lika. Rastojanje P od T predstavlja udaljenost predmeta koje smo označili sa p.
sin ( π −α ) R+ p
Iz sinusne teoreme primjenom na trougao PBC slijedi: = .
sinφ R
sinα R+ p
Jer je sin(π-α)=sinα, slijedi: = . Ugao ϕ' možemo izračunati kao:
sinφ R
ϕ+(π-α)+ β-ϕ'=π →ϕ'=β+ϕ-α
sinβ n1
Na osnovu Snelliusovog zakona je = . Udaljenost lika se može izraziti iz trougla CBL kada se
sinα n2
(l−R) sinβ sinβ
primijeni sinusna teorema: = → l=R−R
R −sinφ ' sinφ'
Zraci čiji su nagibni uglovi u odnosu na optičku osu mali nazivaju se paraksijalni zraci. Ako je upadni
ugao mali tj. ako su u pitanju paraksijalni zraci onda će biti mali i uglovi α, β, ϕ' pa se sinusi u
jednačinama mogu zamijeniti samim uglovima izraženim u radijanima. Ako to uradimo dobijemo da
α R+ p β n 1 β
je: = , = ,l=R−R slijedi da je:
φ R α n2 φ'
R+ p n1
φ
R n2
I =R−R
R+ p n1 R+ p
φ + φ−φ
R n2 R
n1 (R+ p)
Skraćivanjem i sređivanjem dobije se I =R−R
n1 R+n1 p−n 2 p
Veza između udaljenosti predmeta, udaljenosti lika i poluprečnika krivine sferne površine kada se
predmet i lik nalaze u različitim materijalnim sredinama izražen je jednačinom:
n1 n2 n2−n1
+ =
p l R

Zakon prelamanja (REFRAKCIJE) svjetlosti

Poznato je da mehanički talasi pri prelazu iz jedne materijalne sredine u drugu mijenjaju svoj smjer,
tj. prelamaju se. Navedene osobine imaju i svjetlosni talasi. Smjer svjetlosnog talasa u drugoj
materijalnoj sredini drugačiji je nego u prvoj. Ovi smjerovi zavise od optičkih gustina materijalnih
sredina kroz koje se prostire svjetlost. Za svjetlosne talase brzine prostiranja svjetlosti u vakumu
c (v<c). Odnos brzine prostiranja svjetlosti u vakumu i u datoj sredini naziva se apsolutni indeks
c
prelamanja sredine i on je uvijek neimenovan broj: n= . Optički gušća sredina je ona u kojoj je
v
brzina prostiranja svjetlosti manja odnosno indeks prelamanja veći. Da bi došli do zakona prelamanja
svjetlosti razmotrimo prvo prelamanje svjetlosti na ravnim površinama. Na razdvojenoj površini koja
dijeli dvije sredine različitih optičkih gustina (različitog apsolutnog indeksa prelamanja) dio svjetlosti
se prelama. Zakon prelamanja ili refrakcije svjetlosti postavio je u prvoj polovini 17. vijeka Sneillus, pa
je po njemu i dobio ime Sneillusov zakon. Posmatrajmo neku ravnu razdvojenu površinu na kojoj
pada svjetlost. Radi jednostavnosti talase predstavljat ćemo svjetlosnim zrakom. Uzet ćemo takođe
da su sredine izotropne tj. da su brzine u svim pravcima jednake. Neka je brzina prostiranja u prvoj
sredini iz koje dolazi svjetlost v1 a u drugoj sredini v2. Na osnovu toga slijedi da su apsolutni indeksi
 c c
prelamanja za te dvije materijalne sredine respektivno n1 = ; n2= . Iz prethodnih relacija
v1 v2
c c
možemo izračunati brzine prostiranja svjetlosti u prvoj i drugoj sredini v1 = ; v 2= .
n1 n2
v1 n2
Nađimo odnos dvije brzine i obilježimo ga sa n2,1 . n2,1 = =
v2 n1
Neka su α i β uglovi koje zrake u prvoj i u drugoj materijalnoj sredini obrazuje sa normalom na
sinα v 1 n2
graničnu površinu kroz tačku u kojoj se zrak prelama. U tom slučaju važi odnos: = = =n
sinβ v 2 n2 2,1
Ovo je matematički oblik Sneillusovog zakona koji glas odnos sinusa i upadnog i prelomnog ugla
jednak je odnosu brzine u te dvije sredine, a upadni zrak normalana i prelomni zrak leže u istoj ravni.
Ovaj zakon važi kako za mehaničke tako i za svjetlosne i elektromagnetske talase. Relativni indeks
prelamanja za dvije sredine je odnos brzina prostiranja svjetlosti u tim sredinama i on je konstantna
veličina. Veličina n2,1 je znači relativni indeks prelamanja druge sredine u odnosu na prvu. Relativni
indeks prelamanja prve sredine u odnosu na drugu jednak je recipročnoj vrijednosti relativnog
1
indeksa prelamanja druge sredine u odnosu na prvu n1,2 = .Veličina uglova α i β zavise od optičke
n2,1
gustoće:
β<α ako je v1>v2 odnosno n2>n1
β>α ako je v1<v2 odnosno n2<n1 . Treba napomenuti su u samo izotropnim materijalima brzine
svjetlosti v1 i v2 nezavisne od smjera zraka tako da su samo tada n1,2 odnosno n2,1 nezavisne konstante
navedenih materijala. Kod mehaničkih talasa može postojati samo relativni indeks prelamanja jer se
mehanički talasi ne prostiru kzor vakum dok kod svjetlosnih talasa postoji i apsolutni i relativni indeks
prelamanja.

Dopplerov efekat kod zvucnih talasa

U koliko se izvori ili slušalac zvuka ili oboje kreću onda će frekvencija koju slušalac registruje biti
različita od one kada bi mirovali.Ova pojava se naziva Dopplerov efekat. U početnom trenutku t=0
izvor se nalazio u tački α i krećući se brzinom vi našao se u tački b nakon određenog vremena t. Talas
koji je emitovan iz “a”, u početnom trenutku, preci ce za vrijeme t određeni put. Poluprečnik vanjske
sfere je R= ad=vt .Izvor je krećući se emitovao talase pa ako je u jedinici vremena emitovao f talasnih
dužina onda će za vrijeme t emitovati f*t. ispred izvora f*t talasnih dužina raspoređeno je rastojanje
R-a*b, a iza izvora rastojanje R+a*b. Tako se ispred izvora talasi nagomilavaju, a iza šire.Ako iza
'
izvora talasima odgovara neka talasna duzina λ’, onda je R+ab = vt + vi t =λ ft . Iz prethodne relacije
v + vi
slijedi : λ’= . Brzina talasa u odnosu na slusaoca je v+ v p ' pa on registruje frekvenciju u tacki E
f
v + vp v
ukojoj se nasao u trenutku t: f’ = . onda dobijemo f ’= f . U ovom slucaju mozemo
λ' v−vi
zakljuciti da je f’>f, sto znaci da ce slusalac tada registrovati zvuk vise frekvencije. Kada se izvor
v
udaljava od prijemnika koji miruke onda je f’= f . To znaci da vrijedi f’>f, odnosno slusalac ce
v + vi
registrovati zvuk nize frekvencije.

Konveksna ogledala
Konveksna ili ispupcena sferna ogledala su ona ogledala kod kojih je ispupcena strana sferne povrsine
dobro uglacana. Za konveksna ogledala je karakteristicno da se centar krivine C I ziza F nalaze iza
R
ogledala.Također, vazi da je zizna daljina jednaka polovini poluprecnika krivine ¿ . Svjetlosni zraci
2
koji padaju paralelno optckoj osi posle obijanja su divergentni I njihovi produzeci se sijeku u zizi.
 Karakteristicni zraci ovih ogledala su slicni onima kod konkavnih pa se graficko nalazenje lika vri na
slican nacin.Lik se nalazi na produzetku zraka koje se odbijaju odnosno na mjestu gdje se ti produzetci
sijeku.ma gdje se nalazio predmet u odnosu na isporuceno ogledalo, njegov lik je uvijek imaginaran,
1 1 1
umanje I uspravan.Jednacina za konveksno ogledalo glasi + = .
p l f
Ako se vodi racuna o dogovorenim predznacima: a) p je pozitivno za svaki realan predmet, a
negativno za svaki imaginarni predmet. B) l je pozitivno kada je lik realan (ispred ogledala), a
negativno za svaki imaginarni lik (iza ogledala) c) R I f su pozitivni za konkavno, a negativni za
konveksno ogledalo. Ako se s druge strane ogledala postavi papir u ravni slike I produze zraci koji se
odbijaju, onda se na mjestu gdje se sijeku ti zraci nalazi ziza konveksnog sociva.

Postanak i vrste talasa

Talasi su u veoma uskoj vezi sa oscilatornim sistemima, ali talasno kretanje nije samo oscilatorno
kretanje koje se odvija na datom mjestu nego je to i kretanje koje se dalje odvija u prostoru.
Nastanak talasa je jedna od najraširenijih pojava u prirodi, npr. kada bacimo kamen u vodu dolazi do
talasnog kretanja, oko izvora zvuka takođe nastaje talasno kretanje itd. Proces prenošenja
periodičnog poremećaja kroz neku elastičnu sredinu nazivamo mehaničkim talasom.
Općenito talasno kretanje možemo definisati kao pojavu prenošenja oscilovanja u elastičnoj
materijalnoj sredini sa jednog mjesta na ostale čestice te sredine. Za prostiranje mehaničkog talasa
neophodno je posredovanje elastične sredine dok se elektromagnetni talasi mogu prostirati i bez
elastične sredine odnosno putuju i kroz vakum. Pod pojmom elastične sredine podrazumijevamo
takvu sredinu u kojoj su čestice povezane elastičnim silama. U zavisnosti od prirode talasnog procesa
i načina postanka talasa, postoje tri vrste talasa: mehanički, elektromagnetski i kvantnomehanički.
U odnosu na oblik talasne površine, talasi mogu biti sferni i ravni. Udaljenost između dvije najbliže
čestice sredine koje osciluju u fazi predstavlja talasnu dužinu λ. Dio sfernog talasa na velikoj
udaljenosti od izvora talasa može se smatrati ravnim talasom. Prema načinu kako stoji pravac
oscilovanja čestica elastične sredine, talasi mogu biti longitudinalni i transverzalni. Ako čestice
osciluju u pravcu prostiranja talasa onda takav talas nazivamo longitudinalnim talasom, a
transverzalni talas je talas kod koga čestice osciluju okomito na pravac prostiranja talasa.
Primjer nastanka longitudinalnih i transverzalnih talasa možemo prikazati preko opruge. Ako izvršimo
sabijanje opruge koju na kraju učvrstimo, a zatim je naglo pustimo doći će do nastanka
longitudinalnih talasa. Ako oprugu zategnemo a zatim djelujemo na nju nekom poprečnom
okomitom silom onda će nastati transverzalni talasi.
Talasnu dužinu λ možemo definisati i kao udaljenost između dvije tačke koje se nalaze u istoj fazi
oscilovanja.
Ψ =Ψ 0 (sinωt +φ 0), Ako je brzina prostiranja talasa v onda je: λ=v *T
1 λ
Kako je frekvencija ¿ , slijedi da je brzina prostiranja talasa: v= =λf
T T
Ako se uzme da je na mjestu izvora talasa početna faza jednaka 0, onda je elongacija u nekom
trenutku t jednaka: Ψ =Ψ 0 sinωt
Neka je τ vrijeme koje je potrebno da poremećaj stigne od izvora do neke tačke koja se nalazi na
rastojanju x, elongacija će onda u trenutku “t” biti određena funkcijom:
Ψ =Ψ 0 sin ⁡(ωt −τ ). Vrijeme koje je potrebno da poremećaj stigne od izvora do tačke koja se nalazi
x
na rastojanju x je: τ =, onda slijedi da je: Ψ =Ψ 0 sinω ¿)
v
2π λ
Ako se uzme u obzir da je ω= i v= slijedi da je: Ψ =Ψ 0 sin2 π ¿)
T T
Posljednja relacija predstavlja talasnu funkciju ili jednačinu talasa.