11. SINIF 2. MODÜL PERİYODİK SİSTEM www.aydinyayinlari.com.

tr

PERİYODİK SİSTEM
İlişkili Kazanımlar
• Periyodik sistemdeki grup ve periyot kavramlarını öğrenir.
• Elementlerin elektron dizilimleri ile ait olduğu blokları ilişkilendirir.

PERİYODİK SİSTEM Aynı grupta bulunan elementlerin değerlik elektron

Periyodik Sistemin Genel Özellikleri
Modern periyodik sistemde elementler atom numa-
ralarının artışına göre sıralanmıştır.
Periyodik sistemdeki yatay sıralara periyot, düşey
sütunlara ise grup denir.
Toplam 7 tane periyot, 18 tane grup vardır.
Gruplar iki şekilde adlandırılır. Birincisi Amerikan
uygulaması olan A, B harfleri ve rakam ile adlandır-
ma, diğeri ise IUPAC’ın (International Union of Pu-
re and Applied Chemistry) önerdiği 1’den 18’e ka-
dar numaraların olduğu adlandırmadır.
8 tür A grubu, 8 tür B grubu (8B grubundan 3 tane)
bulunur.
A grubu elementlerine ana (baş) grup, B grubu ele-
mentlerine ise geçiş elementleri (yan grup) denir.
İlk üç periyotta sadece baş grup elementleri vardır.
Geçiş elementleri 4. periyottan itibaren yer alırlar.
Periyodik sistemde s, p, d ve f olmak üzere 4 blok
vardır.
Elektron dizilimi s orbitali ile sonlanan elementler s
bloğu, p orbitali ile sonlananlar p bloğu, d orbitali ile
sonlananlar d bloğu, f orbitali ile sonlananlar ise f
sayıları ve değerlik orbital türleri aynıdır (He hariç).
Uyarı!
Helyumun değerlik elektron sayısı 2’dir. Ancak
soygaz olduğu için 8A grubunda yer alır.
Grupların Özel Adları
1A grubu (1. grup): Alkali metaller (H hariç)
2A grubu (2. grup): Toprak alkali metaller
3A grubu (13. grup): Toprak metalleri
4A grubu (14. grup): Karbon grubu elementleri
5A grubu (15. grup): Azot grubu elementleri
6A grubu (16. grup): Kalkojenler (Oksijen grubu ele-
mentleri)
7A grubu (17. grup): Halojenler
8A grubu (18. grup): Soygazlar (Asal gazlar)
B grupları: Geçiş elementleri (Geçiş metalleri)
Uyarı!
f bloğunda yer alan lantanitler ve aktinitler iç
geçiş elementleri olarak adlandırılır. Lanta-

bloğu elementidir. nitler 6. periyotta, aktinitler ise 7. periyotta yer

1. 18. alır.
1A 2. 13. 14. 15. 16. 17. 8A
2A 3A 4A 5A 6A 7A S 1A Ametal 8A
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. H 2A 3A 4A 5A 6A 7A
3B 4B 5B 6B 7B 8B 8B 8B 1B 2B
Toprak alkali metaller

s p B grupları

d
Toprak metalleri


Alkali metaller

Karbon grubu

Kalkojenler
Azot grubu

Halojenler
Soygazlar

• Geçiş elementleri
(Geçiş metalleri)
Lantanitler
Aktinitler • f İç Geçiş
1. periyot hariç periyodik sistemdeki tüm periyotlar s Elementleri
bloğu ile başlar, p bloğu ile sonlanır. 1. periyot s blo-
ETKİNLİK 1
ğu elementi ile başlayıp s bloğu elementi ile sonlanır.
Periyot Numarası Element Sayısı Aşağıda verilen ifadelerin doğru (D) / yanlış (Y) ol-
1 ................................2 duklarını yanlarında bırakılan boşluklara yazınız.
2 ................................8 a. Aynı periyotta bulunan elementlerin kimyasal özel-
3 ................................8 Y
likleri benzerdir. (.....)
4 ..............................18 Y
b. Her periyot bir alkali metal ile başlar. (.....)
5 ..............................18 D
c. Helyum, s bloğunda yer alır. (.....)
6 ..............................32
d. Lantanit ve aktinitler geçiş elementleridir. (.....)
Y
7 ..............................32
Aynı grupta bulunan elementlerin kimyasal özellik- e. Bir periyotta soldan sağa ve bir grupta yukarıdan
leri genellikle benzerdir (H hariç). aşağı doğru gidildikçe atom numarası artar. (.....)
D

Etkinlik 1: a. Y, b. Y, c. D, d. Y, e. D
2
 Periyodik Sistem YENİ NESİL SORULAR
1. 2. Volkan öğretmen, 11. sınıf öğrencilerine periyodik
Atom yarıçapı azalır. cetvel ünitesindeki elektronegatiflik kavramını an-
latıyor.
Atom yarıçapı artar.

• Elektronegatiflik, bir atomun bağ

elektronlarını çekme gücünün bir
ölçüsüdür.

• Bir kimyasal bağda, bağ yapan iki

atomun elektronegatiflik
farkı ne kadar fazla ise bağın
iyonik karakteri o kadar
fazladır.

Yukarıdaki görsel periyodik cetvelde yer alan baş
grup elementlerinin atom yarıçaplarının değişimini Volkan öğretmen, dersin sonunda öğrencilerinden
göstermektedir. elektronegatiflik farkı fazla olan iki element örneği
söylemelerini istiyor.
Buna göre, görselden yararlanarak;

I. Aynı periyotta elektron sayısı arttıkça genellikle Buna göre, hangi öğrencinin söylediği element-
atom yarıçapı azalır. ler arasında oluşan bağın iyonik karakteri en
fazladır?
II. Kimyasal özellikleri benzer olan elementlerin
baş kuantum sayısı arttıkça atom yarıçapı ar- A) Özlem: 3Li ve 8O
tar.
B) Selin: 19K ve 9F
III. Tablodaki elementlerden atom yarıçapı en bü-
yük olan 6. periyodun alkali metalidir. C) Mehmet: 11Na ve 17Cl

yargılarından hangilerine ulaşılabilir? D) Kıvanç: 20Ca ve 17Cl

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II E) Azra: 19K ve 8O

D) II ve III E) I, II ve III
• Elektronegatiflik, aynı periyotta soldan sağa doğ-
ru gidildikçe artarken (8A hariç); aynı grupta yu-
Aynı periyotta soldan sağa doğru gidildikçe elekt- karıdan aşağıya doğru inildikçe azalır.
ron sayısı artar. Görsel incelendiğinde aynı periyot- Li: 2. periyot 1A grubu
3
ta elektron sayısı arttıkça atom yarıçapının azaldığı
8O:
2. periyot 6A grubu
görülür.
9F: 2. periyot 7A grubu
Aynı grupta bulunan elementlerin kimyasal özellikle-
11Na:
3. periyot 1A grubu
ri genellikle benzerdir. Aynı grupta baş kuantum sa-
17Cl:
3. periyot 7A grubu
yısı (periyot numarası) arttıkça atom yarıçapı artar.
19K: 4. periyot 1A grubu
Tablodaki elementlerden atom yarıçapı en büyük
20Ca:
4. periyot 2A grubu
olan periyot numarası en büyük, grup numarası en
• 19K ve 9F atomları arasındaki elektronegatiflik far-
küçük element olan Cs’dir. Cs elementi 6. periyot 1A
kı en fazla olduğu için oluşturdukları bağın iyonik
grubunda (alkali metal) yer alır.
karakteri en fazladır.
Cevap: E Cevap: B

1. E 2. B
39
 Bu kitabın her hakkı saklıdır ve MİRAY EĞİTİM HİZMETLERİ YAYINCILIK İNŞ. TUR. SAN.
VE TİC. LTD. ŞTİ.’ne aittir. 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre kitabın düzeni, metni, soru
ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir şekilde alınıp yayımlanamaz, fotokopi ya da başka bir tek-
nikle çoğaltılamaz.

Yayın Sorumlusu : Ali DİNÇSÖNMEZ

Yazarlar : Ali DİNÇSÖNMEZ – Özlem KÖKER – Selin CANDIR

Dizgi – Grafik Tasarım : Aydın Yayınları Dizgi Birimi
ISBN No : 978 - 605 - 7945 - 78 - 5
Yayıncı Sertifika No : 41263
Basım Yeri : Ertem Basım Yayın Ltd. Şti. • 0312 640 16 23
İletişim : AYDIN YAYINLARI
info@aydinyayinlari.com.tr
Tel: 0312 418 10 02 • 0850 577 00 71
Faks: 0312 418 10 09
0533 051 86 17
aydinyayinlari
aydinyayinlari
***
www.aydinyayinlari.com.tr 11. SINIF Bölüm Kapağı KARMA TEST - 3 Çözünme - Çökelme Dengeleri Karma Testler
ÜL
1. Şekildeki doygun MnS Na2S(k)
4. Suda ekzotermik olarak çözünen X2Y iyonik katı-
sının aşağıdaki koşullarda belirtilen maddelerdeki

OD
çözeltisine aynı sıcaklık-
ta bir miktar Na2S katısı çözünürlükleri s1, s2 ve s3 olarak gösterilmiştir.

9. M Alt bölümlerin Modülün sonunda

ilave ediliyor. Mn2+
(suda)
2– Madde Sıcaklık (°C) Çözünürlük
S(suda)
Buna göre dengeye 0,1 M X(NO3)2 çözeltisi 25°C s1
ulaşan çözelti ile ilgili
MnS(k) Saf su 10°C s2
aşağıdaki yargılardan

başlıklarını içerir. tüm alt bölümleri

hangisi yanlıştır? 0,05M Na2Y çözeltisi 25°C s3

ÇÖZÜNME-ÇÖKELME
Buna göre s1, s2 ve s3 arasındaki ilişki aşağıda-
A) Çözeltide ortak iyon içeren bir katı çözünmüş-
kilerden hangisinde doğru verilmiştir?
tür.

içeren karma testler

A) s1 > s2 > s3 B) s2 > s3 > s1

DENGELERİ
B) S2- iyon derişimi artar.
C) s3 > s2 > s1 D) s2 > s1 = s2
C) Mn2+ iyon derişimi azalır.
E) s1 = s2 > s3
D) Katı MnS kütlesi azalır.

yer alır.
E) MnS tuzunun çözünürlük çarpımı değişmez.
➤ Çözünürlük (s) - Çözünme Çökelme Dengeleri • 2 5. BaSO 4 (k) + ›s› ? Ba (2suda
+
)
+ SO 24-(suda)
tepkimesi dengede iken;

➤ Çözünürlük Çarpımı ve Çözünürlük ile İlgili 2. Ni (OH) 2 (k) D Ni 2(suda

+
)
+ 2OH-(suda) I. Aynı sıcaklıkta bir miktar su ilave etme
II. Sıcaklığı artırma
Hesaplamalar • 6 dengesinin bulunduğu ortama aynı sıcaklıkta bir

Yazılı Soruları
III. Sabit sıcaklıkta bir miktar su buharlaştırma
miktar KOH katısı ekleniyor.

Sınıf İçi İşleyiş

işlemleri ayrı ayrı uygulanıyor.
Yeniden kurulan dengede;
➤ Çözünürlüğe Etki Eden Faktörler • 10 Her bir işlem sonucunda tuzun çözünürlü-
I. Ni2+ iyonları derişimi azalır.
ğündeki değişme aşağıdakilerden hangisinde

➤ Ortak İyon
11.Hesaplamaları
SINIF 9. MODÜL • 12 – ÇÖKELME DENGELERİ
ÇÖZÜNME www.aydinyayinlari.com.tr
II. OH- iyonları derişimi artar.
III. Kçç değeri küçülür.
YAZILI SORULARI doğru verilmiştir? Çözünme - Çökelme Dengeleri

I. II. III.
yargılarından hangileri
3. doğrudur?
Oda koşullarında cıva (II) sülfür (HgS) tuzunun 5. t°C de 9,7 miligram ZnS tuzu ile kaç litre doy-
➤ Karma Testler • 20 ÇÖZÜNME - ÇÖKELME DENGELERİ
A) Yalnız II
çözünürlük çarpımı 4.10-54 olduğuna
B) Yalnız III C) I ve II
A) göre
Artar bu Azalır gun sulu
Azalır
çözelti hazırlanabilir?
B) sulu
tuzun aynı sıcaklıktaki 3 litrelik doygun Değişmez
çö- Artar Azalır
İlişkili Kazanımlar
zeltisinde (t°C ZnS için Kçç 4·10–10 Zn: 65 S: 32) (20 puan)
D) I ve III E) I, II vekaç
III mol HgS tuzu çözünmüştür?
C) Artar(20 Artar Artar

Okul yazılı sınavlarında

➤ Yazılı Soruları • 29
1.1 : Çözünme-çökelme dengelerine örnekler vererek çözünürlük çarpımı (K ) ve çözünürlük (s) kavramlarını irdeler.
çç puan)
D) Değişmez Artar Değişmez

Bu bölümdeki örnek
1.2 : Tuzların çözünürlüğüne etki eden faktörlerden sıcaklık ve ortak iyon kavramlarını irdeler. ZnS için çözünürlük x M olsun.
3. Suda az çözünen iyonik bir katının2+ katısıyla E) Azalır Azalır Değişmez
ZnS(k) 2+
Zn(suda) + S2–
1.3 : Ortak iyon hesaplamaları yapar. 2–
HgS(k) Hg(suda) + S(suda) çözünürlük x M olsun. (suda)

➤ Yeni Nesil Sorular • 31 dengede bulunan sulu çözeltisine

–x M +x M +x M
–x M –x M –x M

ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ Örneğin yanda PbI2 katısının

çıkabilecek soruları içerir.

Kçç = [Hg2+] · [S2–] Kçç = [Zn2+][S2–]
I. Aynı katıdan bir miktar ekleme
Çözünme: Bir maddenin başka bir madde içinde suda çözünmesi ile oluşan çözelti- =x·x =x·x

soruların çözümlerine
II. Sabit sıcaklıkta su buharlaştırma
4·10–54 = x2 & x = 2·10–27 molar. 4·10–10 = x2 x = 2.10–5 M
homojen olarak dağılması ya da iyonlarına veya mole- de PbI2 katısı, Pb2+ ve I- iyonları 2+
Pb (suda) 6. Al(OH)3 katısının 10-3 M Al(NO ) çözeltisinde-
III. Sıcaklığı azaltma 1 L çözeltide 2·10–27 mol 3 3
9,7 miligram = 97.10–4 gram
küllerine ayrılmasıdır. ile dengedeyken –
I(suda) 3 L çözeltide ? ki çözünürlüğü 10-11M olduğuna
m göre Al(OH) 3
n=——
İyonik bileşiklerin çözünme kurallarına bakıldığında işlemlerinden hangileri ayrı? ayrı
= 6.10uygulandığın-
–27
mol HgS çözünmüştür. MA
katısının aynı sıcaklıkta saf sudaki çözünürlü-
Çözelti doygundur.
97.10–4
da dipteki katı kütlesi kesinlikle artar? ğü kaç M dır? =—————— = 10–4 mol
Bütün alkali metal tuzları iyi çözünür. PbI2 katısının Pb2+ ve PbI 97

akıllı tahta uygulamasından

2(k) –5
Amonyum (NH4+) ve nitrat (NO-3) iyonlarını içe- I- iyonlarını oluşturma hızı, A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) 10 –9 B) 3.10-9 1 L çözeltide
C) 2,7.10-142·10–4 mol
? 10 mol
ren tuzlar iyi çözünür. Pb2+ ve I- iyonlarının birleşerek PbI2 katısını D) I ve III E) I, II ve III -1810 –4
D) 3.10-18 E) 9.10
? =———— —— = 5 Litre
Ag+, Cu+, Pb2+, Hg2+ katyonlarını içerenler hariç oluşturma hızına eşittir. Kısaca çözünme hızı, –5
2.10

tüm klorür, bromür ve iyodürler iyi çözünür. çökelme hızına eşittir.

ulaşabilirsiniz.
1. D 2. C 3. C 4. B 5. D 6. A
1. ? 2. ? Alkali metalleri ve amonyum iyonunu içerenler1. ? 2. ? Pb2+ ve I- iyon derişimleri sabittir. 22
1
dışında tüm karbonatlar, fosfatlar, hidroksitler,
Çözünme ve çökelme olayları devam eder. Diğer
sülfatlar ve sülfürler suda az çözünürler.
bir ifade ile denge dinamiktir.
Uyarı!
ç özünme
PbI 2 (k) Pb (2suda
+
+ 2I-(suda)

Yeni Nesil Sorular

Çözünme kuralları iyonik bileşiklerin hangi mik- ç ökelme
)

tarda çözüneceği hakkında nicel bir bilgi ver- Denge bağıntısında katı halde maddeler yer al- 4. 10 Litre doygun Al(OH)3 çözeltisinde 3.10-7 6. CaCO3 tuzunun oda koşullarında 0,03M
mez. mol OH- iyonu bulunduğuna göre bu sıcaklıkta Ca(NO3)2 çözeltisindeki çözünürlüğü aynı ko-
mayacağı için çözünürlük denge bağıntısı yazı-

Alt Bölüm Testleri

Al(OH)3 tuzunun çözünürlük çarpımı (Kçç) kaç- şullarda saf sudaki çözünürlüğünün kaç katı-
lırken her bir iyonun baş katsayısı iyonların de-
tır? (20 puan) dır? (25°C de CaCO3 için Kçç = 9.10-10) (20 puan)
rişimlerine üs olarak getirilip derişimler çarpılır.
Bu eşitliğe çözünürlük denge sabiti veya çö-
zünürlük çarpımı denir ve Kçç şeklinde göste-
–7
[OH–] = 3·10 mol Çözünme
Al(OH) - Çökelme Dengeleri
Al3+ + 3OH
3(k)
–
(suda) (suda)
CaCO3(k)
YENİ NESİL SORULAR — 1
2+
Ca(suda) 2–
+ CO3(suda  )
saf sudaki
çözünürlüğü
10 L
&

&

–x M –x M –x M x M olsun.
rilir. [OH–] = 3·10–8 M 1.10–8 M % 3·10–8 M
1. 2. 3–2]
Kçç = [Ca2+][CO
Çözünürlük Çarpımı ve Çözünürlük PbI 2 içinHesaplamalar
ile İlgili çözünürlük çarpımı TEST - 4 Kçç = [Al3+] · [OH–]3
9.10–10 = x · x & x = 3.10–5 M
K ç ç = 6 Pb 2+ @ · 6 I- @ = (1·10–8)(3.10–8)3
2 2+
Ca(NO3)2(k) $ Ca(suda) + 2 NO–3(suda)
144424443 = 27·10–32

Modülün genelinde yorum

–3·10–2 M +3·10–2 M +6·10–2 M
4.
iyonlar›n molar deriflimlerinin çarp›m› Aynı sıcaklıkta saf sudaki molar çözünürlükleri
1. ortak iyon varlığındaki çözünürlüğü y M olsun.
eşit olan X ve Y tuzları ile ilgili;
2+ 2–
CaCO3(k) Ca(suda) + CO3(suda)

Her alt bölümün

Uyarı! ÖRNEK 1 I. Çözünürlük çarpımları eşittir. –y M –y M –y M
II. Çözünmüş Kçç = [Ca2+] · [CO32–]
Maddelerin çözünme oranları çözünürlük veya Suda az çözünen X2Y3 iyonik katısınınhalde bulunan iyonların mol sayıları
çözünme

yapma, analiz etme vb.

toplamı eşittir. yazınız. 9·10–10 = (y + 3·10–2) · y
molar çözünürlük şeklinde belirtilir. denklemini ve çözünürlük denge bağıntısını ihmal
y = 3·10–8 M
III. Kütlece yüzde derişimleri aynıdır.
Çözünürlük doymuş çözeltide çözünmüş madde- y 3·10–8

sonunda o bölümle ilgili

yargılarından hangilerinin doğruluğu kesin de- Suda çok az çözünen bir bileşik olan baryum— =—
xsülfat
———
3·10–5
—
nin mol sayısı, molar çözünürlük ise 1L doymuş çözel-
X 2 Y3 (k) 2X 3(suda
+
)
+ 3Y (2suda
-
) (BaSO4) piyasada barit olarak bilinir ve X ışınlarını 1 Bir fabrikaya ait atık sudan alınan bir numune oda
YukarıdaBirimi
tide çözünmüş maddenin mol sayısıdır. içinde 2,4 gram
mol/L dir. XY katısı bulunan er- ğildir? =— — ———— katı

becerileri ölçen kurgulu

Kç ç = 6 X 3oda
+ @2 6 2- @3
· Y geçirmediği için iç organların röntgen filmleri çekil-1000 koşullarında analiz edilmiştir. Analiz sonucu numu-
Sudaki çözünürlüğü az olan lenmayere
iyonik bir katıkatının
üzerinetamamını
ka- çözmek için A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II meden önce içirilen solüsyonlarda kullanılır. nede bulunan kurşun (Pb2+), klorür (Cl-) ve sülfür
koşullarında en az kaç ml saf su ilave edilmeli-
tının tamamını çözmeye yetmeyecek kadar su eklendiğin- (S2-) iyon miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir.
dir? D) II ve III E) I, II ve III

testler yer alır.

de katının doymuş çözeltisi elde edilir. Bu durumda ortam- BaSO4 tuzunun 36°C de çözünürlük çarpımı
(XY için 25°C de Kçç = 10-4 XY : 240) 1·10-10 olduğuna göre bu etken maddeyi içe-
da bulunan iyonik katı ve bu katıya ait iyonlar arasında ku- İyon Numunedeki miktar (mol/L)

sorulara yer verilmiştir.

(Katının hacmi denir.
ihmal edilecek) 3. 6·10–27 27·10–32 50 mL içen bir bireyin vücudunda en
ren4.ilaçtan 5. 5 litre 6. 1/1000
rulan heterojen dengeye çözünürlük dengesi 30 Pb2+ 6·10–3
fazla kaç mol BaSO4 katısı çözünmüş halde bu-
A) 100 B) 200 C) 500 S2– 6·10–25
lunur?
D) 1000 2E) 2000 Cl– 1·10–2
A) 5·10 –7 B) 1·10 –8 C) 5·10 –8 Buna göre atık su örneği ile ilgili

Ayrıca modül sonunda

D) 1·10 –9 E) 2·10 –10 I. Numuneye aynı koşullarda PbCl2 katısı eklenir-
se bir miktar katı çözünebilir.
36°C de çözünürlüğü x M olsun.
II. Numuneden aynı sıcaklıkta bir miktar su buhar-
BaSO4(k) Ba+2 2–
(suda) + SO4(suda) laştırılarak süzüldüğünde süzgeç kağıdı üzerin-
–xM +x M +x M

tamamı yeni nesil sorulardan

de katı PbS bulunabilir.
2. Mg(OH)2 nin çözünürlük çarpımı Kçç = 4.10-12 dir. 5. Derişim (mol/L) Kçç = [Ba2+] · [SO42–] III. Pb2+ iyonları aşırı miktarda Na2CO3 ilavesi ile

Fen Liselerine Yönelik

1·10–10 = x · x x = 1·10–5 M çöktürülerek uzaklaştırılabilir.
200 mL doymuş Mg(OH)2 çözeltisi için; n
M = –––– yargılarından hangileri doğrudur?
3.10–3 X+m V
I. 1,16 miligram Mg(OH)2 içerir. n
1·10–5 M = ––––––––– (25° C de PbCl2 için Kçç = 2,5·10–5,
5·10–2 L

oluşan testler bulunur.

II. Mg2+ nin mol sayısı 2·10-5 tir.
n = 5·10–7 mol PbS için Kçç = 3,6·10–27) (PbCO3’ün çözünürlüğü
III. OH- iyon derişimi 2·10-4
M dır. 1.10–3 Y–n ihmal edilecek)
www.aydinyayinlari.com.tr ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ 9. MODÜL 11. SINIF
yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II

(Mg(OH)2 : 58) FEN LİSELERİNE YÖNELİK ÖRNEK 33 Zaman

D) II ve III E) I, II ve III

A) Yalnız I B) YalnızÇÖKELME
II ŞARTI
C) I ve III XnYm iyon katısının üzerine sabit sıcaklıkta saf su PbCl2 için
İki iyonik katının çözeltileri bir kapta karıştırıldı-
eklenerek oluşan doygun çözeltideki iyonların deri-
D) II ve III E) I, II ve III 2.10–5 M 4.10–4 M I. Qçç = [Pb2+] [Cl-]2

Fen Lisesi müfredatında

ğında yer değiştirme tepkimesi sonucunda şimlerinin zamanla
oluşan iki değişimini gösteren grafik veril- NaCl(suda)
AgNO3(suda) = 6·10–3 ·10–4
bileşikten birisi suda az çözünen bir miştir.
tuz ise bu bile- = 6·10–7 ·Qçç < Kçç
şiğin çözeltiden ayrılmasına çökme bu işleme çök- II. PbS için
Buna göre iyonik bileşikle ilgili; 1L 1L
türme denir. Qçç = 6·10 · 6·10–25 = 36·10–28
I. Formülü X3Y dir. Şekilde aynı ortamdaki çözeltiler karıştırılırsa dibinde

olup Anadolu Lisesi müfre-

Qçç = Kçç
3. Çökme
Belirli bir sıcaklıkta XF2 tuzunun saf olup olmayacağı
sudaki çözü- çözeltilerII.karıştırıldıktan
Bu sıcaklıkta 1L sulu katısı olmayan
çözeltide doygun
en fazla ve dengede bir çözelti elde edil-
1·10-3 III. PbCO3 ün çözünürlüğü ihmal edilecek kadar kü-
sonraki
nürlüğü 0,062 g/L, çözünürlük çarpımı (Kçç) 4.10-9çarpımı (Qçç) ilemol
iyon derişimleri XnYm çözünür. mektedir.
çözünürlük çükse çöktürülerek uzaklaştırılabilir.
dur. çarpımı (Kçç) karşılaştırılarak kontrol edilir. Buna göre bu sıcaklıkta AgCl tuzunun çözünürlük
III. Bu sıcaklıkta çözünürlük çarpımı 4.10-9 dur.
çarpımı kaçtır?
Buna göre, X in atom kütlesi Qçç = Qi (
kaçtır? (F: Yalancı
19) denge sabiti

datında olmayan içerik ve

yargılarından hangileri doğrudur?
A) 12 B) 24 C) 46 D) 56 ( Son çözeltideki iyon derişimleri
E) 65 Oluşan çözelti dengede ise Qçç = Kçç dir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II 1. A 2. E
çarpımı olmak üzere AgNO $ Ag+ + NO– NaCl $ Na+ + Cl– 31
3(suda) (suda) 3 (suda) (suda) (suda)
D) II ve III E)–5I,MII ve III
2.10 4.10–4 M
1.10–5 M 1.10–5M 2.10–4 M 2.10–5 M

sorular pembe zeminle

1. D 2. E 3. B 4. E 5. C
Qçç = Kçç ise 9 AgCl Ag+(suda) + Cl–(suda)

• Sistem dengededir. Qçç = [Ag+] [Cl–]

Qçç = (10–5) · (2.10–4)
• Çözelti doygundur. Qçç = 2.10–9 = Kçç

verilmiştir.
• Çökme veya çözünme gözlenmez, ancak
bu olaylar devam eder.

• Çözünme ve çökelme hızları eşittir.

Qçç < Kçç ise ÖRNEK 34

Kitaptaki örnek soruların PDF çözümlerine

• Çözelti doymamıştır. İki çözelti karıştırıldığında dipte bir miktar XY katısının
oluştuğu gözlenmiştir.
• Sistem dengede değildir.
Buna göre,
• Çökme olmaz, ancak ortama katı eklenir-
I. Çözelti karıştırıldığı anda X+ ve Y- iyon derişimleri
se çözünür.

www.aydinyayinları.com.tr adresinden
çarpımı XY tuzunun bu sıcaklıktaki çözünürlük çar-
pımından büyüktür.
Qçç > Kçç ise II. Çökme gerçekleşmiştir.

• Sistem dengede değildir. III. Son durumda dengeye ulaşan çözeltide X+ ve Y-

iyonu bulunmaz.
• Ortamda fazla miktarda olan iyonlar birle-
yargılarından hangileri doğrudur?
şerek çöker.

ulaşabilirsiniz.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
• Doymuş çözelti oluşur.
D) II ve III E) I, II ve III

Dipte katı oluşumu gözlendiğine göre ilk anda Qçç >

Kçç dir. Ortamdaki fazla iyon birleşerek çöker. Ancak
Uyarı! bir miktar X+ ve Y- iyonu çözünmüş halde bulunur.
İki iyonik çözelti karıştırıldığında Kçç’si ve-
Cevap: C
rilen tuz suda az çözünen tuzdur.

17
 SIVI ÇÖZELTİLER YENİ NESİL SORULAR
1. 2. 1
2 2,5 M
4 1 2 3 4 5 6
3 KNO3

4
3 5
5
1M 1 1M
6 C6H12O6 NaCI
2
3
6M
Öğretmen 1 4 1
Şekil 1 Şekil 2 C6H12O6
2 5 2
2M 3 6 3
Aşağıda verilen çözeltilerdeki toplam tanecik 2
NH4NO3 1 2 3 4 5 6
4 4
molariteleri ile yukarıdaki görsellerde bulunan 5 3M 5
küp sayıları eşleştirildiğinde hangi çözelti açık- 6 C2H5OH 6

ta kalır? 1

(Her küp 1 M taneciği ifade etmektedir.) Yukarıdaki oyun platformunda, öğretmen ve öğren-
ciler kendi platformlarındaki sulu çözeltinin içerdi-
A) 2 M NaCI çözeltisi
ği toplam tanecik sayısı kadar ok yönünde ilerleye-
B) 2,5 M AI(NO3)3 çözeltisi ceklerdir. 1 M tanecik için 1 adım ilerlenecektir.

C) 1 M AI(NO3)3 çözeltisi Buna göre, hangi öğrenci ile öğretmenin plat-

form üzerinde durduğu sayı aynıdır?
D) 2 M AI2(SO4)3 çözeltisi
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
E) 4 M HCI çözeltisi

Öğretmen
1. şekilde 4 tane küp vardır. C6H12O6(suda) $ C6H12O6(suda)

2. şeklide 10 tane küp vardır. 6M 6M

ok yönünde ilerlediğinde 1 numarada duracaktır.
A seçeneğinde NaCI $ Na+(suda) + CI–(suda)
1. öğrenci
2 M 2 M 2M
144424443 C2H5OH(suda) $ C2H5OH(suda)
Toplam 4 M 3M 3M
B seçeneğinde AI(NO3)3 $ AI3+ –
(suda) + 3NO 3(suda)
4. numaraya gelecektir.
2,5 M 2,5 M 7,5 M 2. öğrenci
144424443
Toplam 10M NH4NO3(suda) $ NH+4(suda) + NO–3(suda)
2M 2M 2M
C seçeneğinde AI(NO3)3(suda) $ AI3+ –
(suda) + 3NO 3(suda)
144424443
1 M 1 M 3M Toplam 4M
144424443
4. numaraya gelecektir.
Toplam 4 M
3. öğrenci
D seçeneğinde AI2(SO4)3(suda) $ 2AI3+ 2–
(suda) + 3SO 4(suda) C6H12O6(suda) $ C6H12O6(suda)
2 M 4 M 6M 1M 1M
144424443
Toplam 10M 1. numaraya gelecektir.

E seçeneğinde HCI(suda) $ H+(suda) + CI+(suda) 4. öğrenci

4 M 4 M 4M KNO3(suda) $ K+(suda) + NO–3(suda)

144424443
2,5M 2,5M 2,5M
Toplam 8 M 144424443
Toplam 5M
Cevap: E
5. numaraya gelecektir.

5. öğrenci
NaCI(suda) $ Na+(suda) + CI–(suda)
1M 1M 1M
144424443
Toplam 2M
2. numaraya gelecektir.
Cevap: C

2. C
1. E
55
www.aydinyayinlari.com.tr SIVI ÇÖZELTİLER 4. MODÜL 11. SINIF

ÇÖZÜNÜRLÜK
İlişkili Kazanımlar
• Çözünürlük
• Çözünürlüğe Etki Eden Faktörler
– Çözünürlüğün sıcaklık ve basınçla ilişkisini açıklar.
a. Farklı tuzların sıcaklığa bağlı çözünürlük eğrilerini yorumlar.
b. Gazların çözünürlüklerinin basınç ve sıcaklıkla değişimi üzerinde durulur.

ÇÖZÜNÜRLÜK Çözünürlüğe Etki Eden Faktörler

Belirli sıcaklık ve basınçta 100 gram çözücüde çözü- 1. Basınç: Katı ve sıvıların çözünürlüğünü etkile-
nebilen maksimum madde miktarına çözünürlük denir. mediği kabul edilir. Gazların çözünürlüğü ise basınçla
m çözünen
Çözünürlük, doymuş çözeltinin derişimidir. doğru orantılıdır.
100 g çözücü Çözünürlük (gram/100 gram su)
Belirli bir sıcaklıkta çözünürlük aşağıdaki şekillerde
Gaz
verilebilir.
Örneğin; 50°C sıcaklıkta Y katısının sudaki çözünürlüğü
Katı, sıvı
a) 28 gram Y/100 gram su
b) Çözünürlük (gram Y/100 gram su)
Basınç

Basınç azaldıkça gazların sıvıdaki çözünürlüğü azal-

28 dığı için gazlı içeceklerin kapağı açıldığında gaz ka-
barcıkları oluşur. Bu nedenle bu tür içecekler ya he-
men içilmeli ya da şişenin ağzı hemen kapatılmalıdır.
Sıcaklık (°C)
50 Denizde derine inen dalgıçlar yüzeye aniden çıkın-
ca vurgun olayı meydana gelir. Çünkü derine inildi-
a ve b gösterimlerinin açılımı:
ğinde basınç arttığı için dalgıçların kanında çözü-
“50°C sıcaklıkta 100 gram suda 28 gram Y maddesi nen N2 gazının miktarı artar. Deniz yüzeyine aniden
çözünebilir ve 128 gram doygun çözelti oluşur.” şeklindedir. çıkıldığında basınç azaldığı için çözünürlüğü azalan
25°C sıcaklıkta 100 gram suda 110 gram KNO3 çö- N2 gazı kandan gaz hâlinde açığa çıkarak vurguna
zünür. Çözünürlük; 110 gram KNO3/100 gram su neden olur.
Çözünürlük (gram KNO3/100 gram su) 2. Madde Türü (Çözücü ve çözünen cinsi): Tane-
cikler arası çekim kuvvetleri benzer olan maddeler bir-
biri içerisinde çözünürler. Yani “benzer benzeri çözer.”
110 denebilir.
Polar çözücüler, polar ve iyonik maddeleri çözer.
Apolar çözücüler, apolar maddeleri çözer.
Sıcaklık (°C)
25
NOT!
Bir çözeltiye çözücü sabit sıcaklıkta veya çözünen
Pratik olarak polar ve apolar molekül belirleme;
eklemek ya da çözücü buharlaştırmak çözünürlüğü
etkilemez. Merkez atom (En çok bağ yapmış atom)
Tuz eklemek 2A, 3A, 4A grubunda ise apolar molekül
Su Su Çözünürlük (g/100 gram su)
BeH2, BH3, CH4, CCl4, C6H6, C2H4 ...
eklemek buharlaştırmak
5A, 6A, 7A grubunda ise polar molekül
NH3, PCl3, H2O, H2S, HF ...
Tuzlu su Bileşikte üç tür atom varsa polar
mçözünen Aynı tür atomlardan oluşan moleküller apolardır.
Çözünürlük aynı kalır. veya
mçözücü

35
 www.aydinyayinlari.com.tr SIVI ÇÖZELTİLER 4. MODÜL 11. SINIF

• Bir çözeltinin seyreltilmesi, deriştirilmesi ya da aynı 2. Doymamış bir çözeltinin suyu, aynı sıcaklıkta
tür çözeltiyle karıştırılması; çözelti doyuncaya kadar buharlaştırılırsa;
Çözeltinin seyreltilmesi, deriştirilmesi (Su ekleyip,
buharlaştırma):
Molarite (M) Doymamış Doymuş
tuzlu su tuzlu su
A
B
Molar derişimi artar.
Hacim (V)
Kütlece yüzde derişimi artar.
A ve B noktalarında M.V
çarpımları birbirine eşittir. Özkütlesi artar.

Su buharlaştırma Aynı basınçta kaynamaya başlama sıcaklığı artar.

Su ekleme
(çökme olmaksızın) n Buhar basıncı azalır.
n M =—
M =— V Çözelti elektrolit ise iletkenliği artar.
V Derişim azalır.
Derişim Çözünürlük değişmez.
artar. M1 M2 Çözelti derişir.
V1 V2
Çözelti kütlesi azalır. (Buharlaşan sudan dolayı)
n1 = n2
M1 · V1 = M2 · V2
3. Doymuş bir çözeltiden aynı sıcaklıkta su buhar-
laştırılırsa;
Aynı tür çözeltiler karıştırılırsa:
NaCl çözelti NaCl çözelti

M1 + M2 Doymuş Doymuş
V1 V2 tuzlu su tuzlu su

n1 = M1·V1 n2 = M2·V2
Tuz

Mson = ? Çözelti kütlesi azalır. (Çökelmeden dolayı çözünen

Vson = V1 + V2 ve buharlaşmadan dolayı su miktarı azaldığı için)
Diğer nicelikler değişmez.
nT = n1 + n2

Mson · Vson = (M1 · V1) + (M2 · V2) 4. Dibinde katısı olan bir çözeltiye, aynı sıcaklıkta

dibindeki katı çözününceye kadar su eklenirse;
Katı - sıvı çözeltileri için;
1. Dibinde katısı olmayan bir çözeltiye, aynı sıcak-
lıkta saf su eklenirse;

Doymuş
Saf su tuzlu su

Derişik Seyreltik Tuz Tuz

tuzlu su tuzlu su
Çözelti kütlesi artar. (Çözünme olduğu ve su eklen-
Molar derişimi azalır. diği için)
Kütlece yüzde derişimi azalır. Diğer nicelikler değişmez.
Özkütlesi azalır.
Aynı basınçta kaynamaya başlama sıcaklığı azalır. 5. Aynı cins iki çözelti eşit hacimlerde aynı sıcaklıkta
karıştırılırsa; karışımın molar derişimi, karışanların
Buhar basıncı artar. (Sıcaklık sabit)
molar derişimlerinin ortalamasına eşittir.
Çözelti elektrolit ise iletkenliği azalır.
Çözünürlük değişmez. 6. Molar derişimleri ve sıcaklıkları aynı olan aynı cins iki
Çözelti seyrelir. çözelti farklı hacimlerde karıştırılırsa, karışımın molar
Çözelti kütlesi artar. (Eklenen sudan dolayı) derişimi başlangıçtaki molar derişimlere eşittir.

17
11. SINIF 4. MODÜL SIVI ÇÖZELTİLER www.aydinyayinlari.com.tr

İyonik bileşik olan KCl bileşiği apolar bir çözücü ile et-
kileşirse iyon–indüklenmiş dipol etkileşimi gerçekleşir.
CCl4 gibi apolar olan moleküllerde sadece indüklenmiş
dipol etkileşimler bulunur. CCl4 ve KCl karıştığında olu-
şan iyon–indüklenmiş dipol etkileşimi çok zayıf oldu-
ğundan KCl gibi maddelerin CCl4 gibi çözücülerde çö-
zünürlüğü yok denecek kadar az olur. Bu nedenle KCl
bileşiğinin apolar çözücülerde çözünmediği kabul edilir.
Polar NH3 molekülleri ve H2O moleküllerinin her iki-
sinde de kendi molekülleri arasında hidrojen bağı
ve dipol – dipol etkileşimi bulunur. Karıştırılan bu sıvı
molekülleri arasında hidrojen bağları oluştuğundan
NH3 ve H2O molekülleri birbiri içinde çözünür. Hid-
rojen bağları bulunan moleküller birbiri içinde çok
daha iyi çözünür.
HF, H2O, NH3, CH3OH gibi moleküller arasında
hidrojen bağı bulunur.

CCl4
K+

İyon-indüklenmiş
dipol etkileşimi

Apolar O2 molekülleri London (indüklenmiş dipol–

indüklenmiş dipol) etkileşimleri ile bir arada tutulur. Hidrojen bağı
Polar H2O molekülleri hidrojen ve dipol-dipol etkile-
şimleri ile bir arada tutulur. Su molekülleri arasında-
ki çekim kuvveti su ve O2 molekülleri arasındaki çe-
kim kuvvetinden daha büyüktür. Bu nedenle apolar
O2 ile polar H2O molekülleri karıştığında aralarında
dipol – indüklenmiş dipol etkileşimi gerçekleşir.

Dipol – indüklenmiş dipol etkileşimi zayıf olduğun- Hidrojen

dan O2 az da olsa suda çözünür. bağı
Böylece deniz ve göllerde canlıların yaşaması için
uygun ortam sağlanır.

NOT!
CO2 gazı asidik oksit olduğu için apolar olma-
sına rağmen suda kimyasal olarak çözünür.
N2O, CO gibi polar olup nötr oksit olan madde-
ler suda çözünmezler. NOT!
Alkollerde hidrofil ve hidrofob uçlar olduğu için
I2 ve CCI4 molekülleri apolardır ve her ikisinde de polar ve apolar moleküllerde çözünürler.
kendi molekülleri arasında indüklenmiş dipol– indük-
lenmiş dipol (London) etkileşimi bulunur. Her iki mo-
NOT!
lekülün etkileşim türü ve çekim kuvveti birbirine çok
yakın olduğundan katı I2 molekülleri sıvı CCl4mole- Hidratasyon: Bir maddenin su molekülleri ta-
külleri içinde çözünür. rafından sarılması sonucu su içinde çözünme-
sine hidratasyon denir.
Solvatasyon: Bir maddenin sudan başka bir
çözücüde çözünmesi olayıdır.

6
11. SINIF 5. MODÜL KİMYASAL TEPKİMELERDE ENERJİ www.aydinyayinlari.com.tr

KİMYASAL TEPKİMELERDE ENERJİ

İlişkili Kazanımlar
1.1 : Tepkimelerin ekzotermik veya endotermik olmasını ısı alışverişi ile ilişkilendirir.
1.2 : Tepkime entalpisini potansiyel enerji - tepkime koordinatı üzerinden açıklar.
1.3 : Entalpiye etki eden faktörleri irdeler.

TEPKİMELERDE ENERJİ DEĞİŞİMİ a) Endotermik Tepkime

Fiziksel, kimyasal ve nükleer olarak ifade edilen tüm Bulunduğu ortamdan ısı alarak gerçekleşen tepki-
olaylar gerçekleşirken enerji alışverişi olur. Kimya- meler endotermik tepkime olarak adlandırılır.
sal tepkimelerde alınan veya verilen enerji, potansi- Endotermik tepkimelerde ısı girenler tarafına yazılır.
yel enerji türündendir.
Endotermik bir tepkime;
Bir sistemin toplam enerjisi taneciklerin dönme, tit-
• X(g) + 410kj $ Y(g) + Z(g)
reşim, öteleme gibi hareketlerinden oluşan kinetik
enerjisi ile tanecikler arasındaki çekimlerden oluşan • X(g) $ Y(g) + Z(g) ∆H > 0
potansiyel enerjisinin toplamıdır. Entalpi veya ısı
• X(g) $ Y(g) + Z(g) ∆H = +410 kj
kapsamı olarak adlandırılır ve "H" harfi ile gösterilir
olmak üzere üç şekilde gösterilebilir.
Entalpi bir hâl fonksiyonudur ve değeri doğrudan öl-
çülemez.
Endotermik tepkimelerde entalpi zamanla artar.
Bir kimyasal tepkime sabit basınç ve sıcaklıkta ger-
Endotermik bir tepkimenin potansiyel enerji (PE) –
çekleşirken alınan veya verilen ısı miktarına tepki-
Tepkime koordinatı (TK) grafiği,
me ısısı ya da tepkime entalpisi denir.
PE (kj)
Tepkime entalpisi (ΔH) sabit basınç ve sıcaklıkta
gerçekleşen bir tepkimede ürünlerin entalpileri top- Y(g) + Z(g)
lamı ile girenlerin entalpileri toplamı arasındaki far- Ürünler
ka eşittir.
∆H = +410 kj
TH Tepkime = / TH ürünler – / TH girenler
X(g)
Girenler
Entalpi birimi olarak kj veya kj/mol kullanılır. (Reaktifler
TK şeklindedir.
Bir mol maddenin değişime uğradığı fiziksel veya kim-
yasal olaylardaki ısı değişimine molar entalpi denir.
Örneğin; X(g) + 410 kj $ Y(g) + Z(g) tepkimesinin
Tepkimeler ısı alış verişine göre sınıflandırılır.
Potansiyel Enerji - Tepkime Koordinatı grafiği-
ne bakılarak;

a) Endotermik Tepkimeler b) Ekzotermik Tepkimeler • Ürünlerin potansiyel enerjileri toplamı girenlerin-

(ısı alan) (ısı veren) kinden büyüktür. Bu nedenle ∆H'ın işareti "+"dır.
• Düşük sıcaklıkta düşük enerjili olan girenler,
yüksek sıcaklıkta ise yüksek enerjili olan ürünler
daha kararlıdır.
• Girenler düşük enerjili ve kararlı olduğundan,
endotermik tepkimeler kendiliğinden gerçekleş-
mez ve başladıktan sonra genellikle kendiliğin-
den devam etmez. Bu tür tepkimelerin devamlı-
lığı için sürekli ısı alması şarttır.
H2O(k) + ısı $ H2O(s) C(k) + O2(g) $ CO2(g) + ısı yorumları yapılabilir.

2
11. SINIF 5. MODÜL KİMYASAL TEPKİMELERDE ENERJİ www.aydinyayinlari.com.tr

OLUŞUM ENTALPİSİ
İlişkili Kazanımlar
1.1 : Standart oluşum entalpilerini tanımlar.
1.2 : Oluşum entalpilerini kullanarak tepkime entalpisini hesaplar.

OLUŞUM ENTALPİSİ STANDART OLUŞMA ENTALPİLERİNDEN

TEPKİME ENTALPİSİNİN HESAPLANMASI
Bir kimyasal tepkimenin entalpi değişimi (∆H) ger-
çekleşen tepkimenin cinsine göre farklı isimler alır. Bir tepkimenin entalpisi, ürünlerin oluşum entalpileri
C(k) + O2(g) $ CO2(g) ∆H = –a kj (Yanma Entalpisi) toplamından, tepkimeye giren maddelerin oluşum ental-
pileri toplamı çıkarılarak hesaplanabilir.
H2O(k) $ H2O(s) ∆H = +b kj (Erime Entalpisi)
2Cgrafit(k)+ 3H2(g)$ C2H6(g) ∆H = –d kj (Oluşum Entalpisi) TH Tepkime = / TH °
f ( ürünler)
– / TH °
f ( girenler)

Belirli sıcaklık ve basınçta bir mol bileşiğin element-

XY(g) + XY3(g) $ 2XY2(g)
lerinin, doğadaki kararlı hallerinden oluşumu sıra-
sındaki entalpi değişimine oluşum entalpisi denir. tepkimesinde oluşum entalpileri sırası ile
Tepkimenin gerçekleştiği koşullar 25°C sıcaklık, 1 atm ∆H°f XY = –a kj ∆H°f XY = –b kj ∆H°f XY = –c kj
3 2
basınç (standart koşullar) ve oluşan bileşik 1 mol ise en- olmak üzere tepkime entalpisi
talpi standart molar oluşum entalpisi olarak ifade edilir.
∆HTepkime = [(–c).2] – [(–a) + (–b)]
Standart oluşum entalpisi
= a + b – 2c
∆H°ol veya ∆H°f şeklinde gösterilir.
şeklinde hesaplanır.
✶✶✶ Elementlerin doğada serbest halde bulundukları
en kararlı hallerinin oluşum entalpileri sıfır kabul
ÖRNEK 8
edilmektedir. 5
C2H2(g) + O2(g)$ 2CO2(g) + H2O(s)
✶✶✶ Eğer bir elementin doğada birden fazla allotropu 2
varsa doğada bulunma yüzdesi en fazla olan fizik- tepkimesinde C2H2 , CO2 ve H2O bileşiklerinin stan-
sel halinin oluşum entalpisi sıfırdır. dart molar oluşum entalpileri sırası ile +226 kj, –393
kj ve –286 kj olduğuna göre, tepkimenin standart ko-
Ametaller
Metaller (Atomik) şullardaki entalpi değişimi (∆H) kaçtır?
H2(g) $ ∆Hf° = 0
Fe(k) $ ∆Hf° = 0
H2(s) $ ∆Hf° ≠ 0 ∆HTepkime = R∆Hf Ü - R∆Hf G
Fe(s) $ ∆Hf° ≠ 0 H+(suda) $ ∆Hf° = 0

= [(–393).2 + (–286)] – [+226]
Hg(s) $ ∆Hf° = 0 O2(g) $ ∆Hf° = 0 = –1298 kj
Hg(k) $ ∆Hf° ≠ 0 N2(g) $ ∆Hf° = 0
ÖRNEK 9
Au(k) $ ∆Hf° = 0 F2(g) $ ∆Hf° = 0
3
CI2(g) $ ∆Hf° = 0 2AI(k) + O2(g)$ AI2O3(k) ∆H = –1670 kj
Cu(k) $ ∆Hf° = 0 2
Br2(s) $ ∆Hf° = 0 3
Ag(k) $ ∆Hf° = 0 2Fe(k) + O2(g)$ Fe2O3(k) ∆H = –824 kj
I2(k) $ ∆Hf° = 0 2
tepkimeleri verilmiştir.
Karbon Kükürt Oksijen
Buna göre;
Cgrafit Celmas Srombik Smonoklinik O2 gazı O3 gazı
2AI(k) + Fe2O3(k)$ 2Fe(k) + AI2O3(k)
∆Hf° = 0 ∆Hf° ≠ 0 ∆Hf° = 0 ∆Hf° ≠ 0 ∆Hf° = 0 ∆Hf° ≠ 0
tepkimesinde 5,4 gram AI metali harcandığında en-
Kararlı Kararlı 1 mol Molar Oluşum talpi değişimi kaç kj dür? (AI: 27)
+ $ ∆H =
element element Bileşik Entalpisi
∆HTepkime = (–1670) – (–824)
• H2(g) + S(rombik) $ H2S(g) ∆H = –20 kj/mol ∆HTepkime = –846 kj
2 mol AI & 54 gram
element element 1 mol bileşik (molar oluşum entalpisi)
1 54 gram AI harcanınca 846 kj
• SO2(g) + O $ SO3(g) ∆H = –100 kj 5,4 gram AI harcanınca ?
2 2(g) ————————————————
bileşik element 1 mol bileşik (molar oluşum
? = 84,6 kj ısı açığa çıkar. ∆H = – 84,6 kj
entalpisi değil)

8 8. ∆H = –1298 kj 9. ∆H = –84,6 kj
 YENİ NESİL SORULAR KİMYASAL TEPKİMELERDE ENERJİ

1. Alüminyum metali– 2. Hidrojen gazı (H2) temiz bir enerji kaynağı olmakla
nin başka bir metal birlikte dünyada serbest halde bulunmaması, üre-
oksiti ile girdiği re- timinin ve depolanmasının maliyetli olması gibi se-
aksiyon termit re- beplerden ötürü yaygın olarak kullanılmamaktadır.
aksiyonu olarak
Bu yönüyle NaBH4 (sodyum bor hidrür) bileşiği
adlandırılır. Büyük
hidrojen depolayıcı bir yakıttır.
miktarlarda ısı açı-
ğa çıkaran bu reak- NaBH4(k) + 2H2O(s) $ 4H2(g) + NaBO2(k)
siyon günümüzde tepkimesine göre 1,9 gram NaBH4 katısı tama-
özellikle demir yolu men harcandığında açığa çıkan H2 gazı
raylarının birleştiril-
mesinde kullanılır. Oksijen

2AI(k) + Fe2O3(k) $ 2Fe(k) + AI2O3(k) Hidrojen + = Su

Yukarıda verilen termit tepkimesinde, Fe2O3

2H2 + O2 = 2H2O
ve AI2O3 katılarının standart oluşum entalpile-
ri sırası ile –824 kj ve -1670 kj olduğuna göre 1
108 gram kütlece %25 saflıktaki AI örneğinin ta- H2(g) + O2(g) $ H2O(g) + 240 kj
2
mamının standart koşullarda reaksiyona girme-
si sonucu açığa çıkan ısı kaç kj'dür? (AI: 27) tepkimesine göre yeterli O2 gazı ile yandığında
en fazla kaç kj ısı açığa çıkar?
A) 122,5 B) 423 C) 735
(Na: 23, B: 11, H: 1)
D) 846 E) 1692
A) 12 B) 36 C) 48 D) 120 E) 480

∆HTepkime = R∆H°f (ürünler) - R∆H°f (girenler)

1 mol NaBH4 38 gram
= (–1670) – (–824)
? 1,9 gram
= – 846 kj ———————————
25 ? = 0,05 mol
108. & 27 gramd›r.
100
1 mol NaBH4 ten 4 mol H2 gazı oluşursa
27 gram AI 1 moldür. 0,05 mol ?
———————————————————
2 mol Al tamamen reaksiyon verince 846 kj ısı açığa ? = 0,2 mol H2 gazı açığa çıkar.
çıkarsa
1 mol AI tamamen reaksiyon verince ?
———————————————————————
? = 423 kj ısı açığa çıkar. 1 mol H2 yanınca 240 kj ısı açığa çıkar.

0,2 mol H2 ?
Cevap: B —————————————
? = 48 kj ısı açığa çıkar

Cevap: C

1. B 32 2. C
11. SINIF 6. MODÜL Kimyasal Tepkimelerde Hız www.aydinyayinlari.com.tr

KİMYASAL TEPKİMELERDE HIZ

İlişkili Kazanımlar
• Madde miktarı ile tepkime hızını ilişkilendirir.
• Ortalama tepkime hızı kavramını açıklar.
• Homojen ve heterojen faz tepkimelerini örneklendirir.

Kimyasal Tepkimelerin Hızları ÖRNEK 1

Bir kimyasal tepkimenin hızı, birim zamanda harca- 10 L lik sabit hacimli bir kapta 114 gram CS2 katısından,
nan veya oluşan madde miktarı ile belirlenir.
CS2(k) + 3O2(g) $ CO2(g) + 2SO2(g)
Madde miktarı genellikle molar derişim, mol, gram;
gaz maddeler için hacim olarak alınır. Zaman ise tepkimesine göre 5 dakika sonunda 95 gram kaldığı be-
lirleniyor.
hızlı tepkimelerde saniye, yavaş tepkimelerde daki-
ka, gün, ay, hafta ile ölçülür. Buna göre;
Tepkime hızı T.H., r ve j ile gösterilebilir. a) CS2 bileşiğinin ortalama harcanma hızı kaç mol/dk
[madde miktarındaki değişim] D [ ] mol dır? (C: 12 , O: 16 , S: 32)
T.H.=j=r = = =
[zaman aralığı] Dt L.s
a) 5 dakikada 114 - 95 = 19 gram CS2 tepkimeye girmiş-
Bir kimyasal tepkimede; girenler için harcanma hı-
tir.
zı, ürünler için oluşma hızı ifadeleri kullanılır. 19
n CS = = 0, 25 mol
Bir tepkimedeki girenlerin ya da ürünlerin madde 2
76
miktarlarının belli zaman aralığındaki değişimine CS2 + 3O2 $ CO2 + 2SO2
ortalama hız denir. -0,25 mol -0,75 mol +0,25mol +0,5 mol
Tn 0, 25 mol
Örneğin; j CS =
2
= = 0, 05 mol/dk
Tt 5 dk
N2(g) + 3F2(g) $ 2NF3(g) tepkimesinde

harcanma hızı: b) O2 gazının ortalama harcanma hızı kaç mol/L.s dir?

D [N 2] D [F2]
jN = – jF = – b) 5 dk = 5.60 = 300 s
2 Dt 2 Dt TC mol M 0, 75
jO = = = =
2
Tt L. s s 10.300
oluşma hızı: = 25.10-5 mol.L-1.s-1
D [NF3]
j NF = +
3 Dt c) SO2 gazının ortalama oluşma hızı NK'da kaç L/dk'dır?

tepkimedeki maddelerin oluşma ve harcanma c) 1 mol gaz NK'da 22,4 L

hızları arasındaki ilişki: 0,5 mol ?
D [N 2] 1 D [F2] 1 D [NF3] ? = 11,2 L
– =– =+
Dt 3 Dt 2 Dt
L 11, 2
şeklinde ifade edilir. j SO = = = 2, 24 L/dk
2 dk 5

tepkimenin ortalama hızı: d) CO2 gazının ortalama oluşma hızı kaç gram/dk'dır?
6j N = 2j F = 3j NF şeklindedir.
2 2 3
d) 1 mol CO2 44 gram ise,
NOT
0,25 mol ?
D işareti değişimi göstermek üzere, D [ ] derişim
değişimi, Dt zaman değişimini ifade eder. ? = 11 gram
gram 11
Hız ifadelerinin önündeki “–” harcanma, “+” oluş- j CO = =
2
dk 5
ma hızını belirtir. = 2,2 gram/dk

1. a) 0,05 mol/dk b) 25.10–5 mol.L–1.s–1 c) 2,24 L/dk

2 d) 2,2 gram/dk
www.aydinyayinlari.com.tr Kimyasal Tepkimelerde Hız 6. MODÜL 11. SINIF

Tepkime Hızlarının Ölçülmesi 3) Basınç veya Hacim Değişimi (T = sabit)

1) Renk Değişimi Eğer bir tepkimede gaz fazında tanecik varsa;

Bir tepkimede girenler ve ürünler arasında renk sabit hacimde basınçtaki değişimden,
farklılığı varsa renk değişimi gözlenerek hız takibi sabit basınçta hacimdeki değişimden
yapılabilir.
yararlanılarak tepkime hızı ölçülebilir.
• H2C CH2 + Br2 $ H2C — CH2
• N2(g) + 3H2(g) " 2NH3(g) (V = sabit)
renksiz kızıl Br Br
kahverengi 4 mol gaz 2 mol gaz
renksiz
(Basınç azalmasından tepkime hızı ölçülebilir.)
• H2 + I2 $ 2HI

renksiz mor renksiz • 2N2O5(g) " 2N2(g) + 5O2(g) (P = sabit)

2 mol gaz 7 mol gaz
(Hacim artışından tepkime hızı ölçülebilir.)

• H2(g) + Cl2(g) " 2HCl(g) (T = sabit)

2 mol gaz 2 mol gaz
(Tepkime hızı basınç veya hacim değişiminden
ölçülemez.)

4) pH Değişimi

Bir tepkimede H+ sayısı azalırsa pH artar, H+ sayısı

artarsa pH azalır. Eğer bir tepkimede H+ veya OH-
derişimi değişiyorsa tepkimenin hızı pH değişimin-
den yararlanılarak ölçülebilir.
2) İletkenlik Değişimi
3
Al(k) + 3H+(suda) $ Al3+ H2(g)
(suda) +
Bir çözeltide iletkenlik; toplam iyon derişimi arttıkça 2
artarken, toplam iyon derişimi azaldıkça azalır. Bu (H+ iyon derişimi zamanla azalır, tepkime hızı pH
nedenle toplam iyon derişimi değişen bir tepkime- artışıyla ölçülebilir.)
nin hızı iletkenlik ölçülerek takip edilebilir.
5) Çözünme - Çökelme
Bir tepkimede çökelek oluşumu varsa zamanla katı
• CO2(g) + H2O(s) $ H+(suda) + HCO-3(suda)
kütlesindeki artış gözlenerek hız takibi yapılabilir.
- zamanla iletkenlik artar.
2KI(suda) + Pb(NO3)2(suda) $ PbI2(k) + 2KNO3(suda)
- tepkimenin hızı iletkenlik artışı ile ölçülebilir.
14444244443 123
renksiz sarı çökelek
• Pb2+ -
(suda) + 2Cl(suda) $ PbCl2(k)
6) Sıcaklık Değişimi
- iletkenlik zamanla azalır.
Tepkimenin ısı alışverişine göre yalıtılmış bir kapta
- tepkimenin hızı iletkenlik azalması ile ölçülebilir. sıcaklık artışı veya sıcaklık azalışı ile hız takibi ya-
pılabilir.
• Zn(k) + Cu2+
(suda) $ Zn2+
(suda) + Cu(k) I. Ca(OH)2(suda)+CO2(g)$ CaCO3(suda)+H2O(s)+ ısı
- iyon derişiminde değişiklik yok
II. CS2 + 2H2O(s) + ısı $ CO2(g) + 2H2S(g)
- tepkime hızı iletkenlik değişimiyle ölçülemez.
(Yalıtılmış kapta I. tepkimede sıcaklık artışı, II. tep-
kimede sıcaklık azalışı gözlenir.)

5
 www.aydinyayinlari.com.tr Kimyasal Tepkimelerde Hız 6. MODÜL 11. SINIF

TEPKİME HIZINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

İlişkili Kazanımlar
• Hıza etki eden faktörlerden maddenin cinsi, derişim, sıcaklık, katalizör ve temas yüzeyinin hıza etkilerini inceler.

1. MADDENİN CİNSİ
Kimyasal tepkimeye giren türlerin
• İyon ya da molekül yapılı olması
• Kopan veya oluşan bağ sayısı
• Hangi fiziksel halde bulunduğu
• Metal ise aktif olup olmaması
• Çarpışacak tanecik sayısı
Bir tepkime gerçekleşirken çarpışması gereken ta-
tepkime hızını değiştirir.
necik sayısı ne kadar fazla ise o tepkime o kadar
Zıt yüklü iyonlar arası gerçekleşen tepkimeler çok yavaştır ve tepkimenin tek basamakta gerçekleşme
hızlı, aynı yüklü iyonlarla gerçekleşen tepkimeler or- olasılığı düşüktür.
ta hızlı, bağ kopması ve bağ oluşması ile gerçekle- Örneğin;
şen tepkimeler (moleküller arası tepkimeler) yavaş
I. H2(g) + Cl2(g) $ 2HCl(g)
olarak ifade edilebilir.
1 tane 1 tane
Örneğin;
II. N2(g) + 3H2(g) $ 2NH3(g)
I. Ag+(suda) + Cl-(suda) $ AgCl(k)
1 tane 3 tane
II. 2Fe2+ 4+ 2+ 3+
(suda) + Mn (suda) $ Mn (suda) + 2Fe (suda) tepkimelerinin hızları I > II dir.
III. CH4(g) + 2O2(g) $ CO2(g) + 2H2O(s) Aktif olan metaller ve ametallerin tepkimeleri aktif
tepkimelerinin hızları I > II > III şeklinde sıralanır. olmayan metal ve ametallerin tepkimelerinden daha
hızlıdır.
Zıt yüklü iyonlar arasında gerçekleşen tepkimeler-
den, iyon yükü fazla olanlar daha hızlı gerçekleşir. Örneğin;

Örneğin; Ca(k) + 2HCl(suda) $ CaCl2(suda) + H2(g)

I. Ca2+ 2- Fe(k) + 2HCl(suda) $ FeCl2(suda) + H2(g)

(suda) + S (suda) $ CaS(k)

II. Ag+(suda) + Cl-(suda) $ AgCl(k) Ca metali Fe den daha aktif olduğu için
tepkimelerinin hızları I > II dir.
tepkimelerinin hızları I > II şeklindedir.
ÖRNEK 29
Bir kimyasal tepkime gerçekleşirken ne kadar fazla
sayıda bağ kopuyor ve oluşuyorsa o tepkime o ka- I. Al3+ 3-
(suda) + N (suda) $ AlN(k)
dar yavaştır.
II. N2(g) + 3H2(g) $ 2NH3(g)
Örneğin;
I. C3H8(g) + 5O2(g) $ 3CO2(g) + 4H2O(s) III. Ag+(suda) + I-(suda) $ AgI(k)

II. CH4(g) + 2O2(g) $ CO2(g) + 2H2O(s) IV. H2(g) + I2(g) $ 2HI(g)

I. tepkimede kopacak ve oluşacak bağ sayısı daha
fazla olduğundan tepkimelerinin hızları II > I şeklin-
dedir.
İyonik bağlı bileşiklerin sulu çözeltilerinin tepkimele-
ri, katı halleri arasında gerçekleşen tepkimelerinden
daha hızlıdır.
Örneğin;
I. 2NaI(suda)+Pb(NO3)2(suda)" PbI2(k)+2NaNO3(suda)
II. 2NaI(k) + Pb(NO3)2(k) "PbI2(k) + 2NaNO3(k)
tepkimelerin hızları I > II şeklindedir.
19
V. C4H8(g) + 6O2(g) $ 4CO2(g) + 4H2O(s)
Yukarıda verilen tepkimeler aynı koşullarda gerçek-
leşmektedir. Bu tepkimelerin hızlarını kıyaslayınız.
Tek atomlu zıt yüklü ve yükü büyük olduğu için 1. tep-
kime en hızlı, moleküler düzeyde gerçekleşen çok sayı-
da bağın kopup oluştuğu V numaralı tepkime en yavaştır.
II. tepkimede IV. tepkime de moleküler yapılılar arasında
gerçekleşir. Ancak II. tepkimede çarpışacak tanecik sayı-
sı 4 tane IV. tepkimede 2 tane olduğu için IV. tepkime II.
ye göre daha hızlıdır.
I > III > IV > II > V şeklinde sıralanır.
29. I > III > IV > II > V
 KARMA TEST - 2 Kimyasal Tepkimelerde Hız

1. Potansiyel enerji 3. CH4(g) + 4F2(g) " CF4(g) + 4HF(g) ∆H = -1940 kj

tepkimesinin ileri aktivasyon enerjisi 680 kj ol-

I II III
duğuna göre, bu tepkimenin geri aktivasyon
enerjisi kaç kj dür?

A) 340 B) 1260 C) 1310

D) 1360 E) 2620
Tepkime
koordinatı

Yukarıda mekanizmalı bir tepkimeye ait potansi-

yel enerji (PE) - tepkime koordinatı grafiği veril-
4. X ve Y gazlarının bulunduğu sabit sıcaklıkta 20 da-
miştir. Bu tepkimeye ait basamakların aktivas- kikada artansız gerçekleşen bir tepkimede Y gazı-
yon enerjileri, aktifleşmiş kompleksin potansi- nın ortalama oluşma hızı, X gazının ortalama har-
yel enerjileri ve hızları arasındaki ilişki aşağıda- 3
canma hızının katıdır.
2
kilerden hangisinde doğru verilmiştir?
Bu bilgiye göre tepkime ile ilgili aşağıdakiler-

Aktifleşmiş den hangisi yanlıştır?
kompleksin 3 [X] 3 [Y]
Aktivasyon potansiyel Tepkime A) Hızları arasındaki ilişki – =+ şek-
23t 33t
enerjileri (Eai) enerjileri (AKPE) hızları (r) lindedir.
A) Eai <Eai <Eai II > III > I r1>r2>r3 B) Tepkime sabit hacimli kapta gerçekleşiyorsa hı-
1 2 3

B) Eai <Eai <Eai III > II > I r1>r3>r2 zı basınç artışı ile takip edilebilir.
1 2 3

C) Eai <Eai <Eai II > III > I r2>r1>r3 C) 0 ile 10. dakikalar arasındaki tepkime hızı, 10 ile
3 1 2
20. dakikalar arasındaki tepkime hızından azdır.
D) Eai <Eai <Eai I > III > II r2>r1>r3
3 2 1
D) Tepkime sürtünmesiz ideal pistonlu kapta ger-
E) Eai <Eai <Eai II > III > I r3>r2>r1 çekleşiyorsa hızı hacim artışı ile takip edilebilir.
2 1 3

E) Tepkime denklemi 2X(g) " 3Y(g) şeklindedir.

5. XY2(g) + XY(g) $ X2Y3(g)

tepkimesinin potansiyel enerji tepkime koordinatı

grafiği aşağıdaki gibidir.
2. 2X(g) + Y(k) + Z(g) $ 2T(g) + M(g)
Potansiyel Enerji
tepkimesinin tek basamakta gerçekleştiği bilinmek-
tedir. Bu tepkimede hızın birimi M/s olarak kabul 124

edildiğinde aşağıdaki yargılardan hangisi yan-

lıştır?
42
A) Tepkimede hız sabiti “k” nın birimi L2/mol2.s dir.
B) Tepkime derecesi 3 tür. 24
Tepkime
C) Diğer derişimler sabit olmak üzere X derişimi 4 Koordinatı
katına çıkarılırsa hız 16 katına çıkar.
1 Buna göre aynı koşullarda gerçekleşen,
D) Kap hacmi iki katına çıkarılırsa hız ilk hızın
8 X2Y3(g) $ XY2(g) + XY(g)
katı olur.
E) Z gazının harcanma hızı T gazının oluşma hızı- tepkimesinin ileri aktivasyon enerjisi kaç kj dür?
nın iki katıdır. A) 18 B) 24 C) 61 D) 82 E) 100

1. A 2. E 3. E 4. C 5. E
28
 Kimyasal Tepkimelerde Hız YENİ NESİL SORULAR
1. Bir kimyasal tepkimenin hızı birim zamanda har- 2. m gram m gram m gram
canan veya oluşan madde miktarındaki değişimle toz Mg(k) parça Mg(k) toz Mg(k)

belirlenebilir.

2NH3(g) $ N2(g) + 3H2(g)

tepkimesine göre sabit hacimli bir kapta sabit sı-

caklıkta 2M NH3 gazı konularak başlatılan tepkime 0,5 M H2SO4 0,5 M H2SO4 1 M H2SO4
sulu çözeltisi sulu çözeltisi sulu çözeltisi
10 dakikada tamamen gerçekleşmektedir. I II III

NH3 derişimi (M) Zaman (dakika) Şekildeki deney düzeneğinde Kaan aynı koşullar-

da eşit hacimli ve derişimleri belirtilen H2SO4 çözel-
2 0
tilerine eşit kütlede Mg katıları eklemiş, katı kütle-
1,2 2 lerinin tamamen bitmesi için geçen süreleri krono-
0,6 4 metre yardımı ile

0,3 6 • I. kapta 7 dakika

0,1 8 • II. kapta 11 dakika

• III. kapta 3 dakika olarak ölçülmüştür.
0 10
Kaplarda gerçekleşen tepkime
Bu tepkimede 2., 4., 6., 8. ve 10. dakikalarda
Mg(k) + H2SO4(suda) $ MgSO4(suda) + H2(g)
kapta kalan NH3 derişimleri tablodaki gibi ol-
duğuna göre bu tepkimeye ait hız-zaman gra- ve tepkimeye ait hız denklemi Hız = k.[H2SO4]
olduğuna göre Kaan’ın;
fiği aşağıdakilerden hangisi gibi olabilir?

A) Hız B) Hız I. H2SO4 derişimleri eşitken I. tepkimenin II. tepki-

meden hızlı olmasının nedeni temas yüzeyinin
artışının hız sabiti “k” yı artırmasıdır.
II. Tanecik boyutu küçüldükçe temas yüzeyi artar.
III. III. kaptaki tepkimenin I. kaptaki tepkimeden
10 Zaman 10 Zaman
daha hızlı olmasının nedeni H2SO4 derişiminin
C) Hız D) Hız
III numaralı kapta, I numaralı kaptan büyük ol-
masıdır.
IV. Tepkimelerin hızları arasındaki ilişki II > III > I
şeklindedir.
10 Zaman 10 Zaman
yorumlarından hangilerine ulaşması doğru
E) Hız
olur?
A) Yalnız II B) I ve II C) II ve IV
D) II, III ve IV E) I, II ve III

10 Kimyasal tepkimelerde hız tepkimeye giren katının

Zaman
2 şer dakikalık eşit zaman aralıklarında derişimdeki
değişimler birbirinden farklı olup derişimler arasındaki
fark 0,8 - 0,6 - 0,3 - 0,2 - 0,1 şeklinde zamanla azaldı-
ğı için hız parabolik azalır. 10. dakikada sıfır olur.
Cevap: B
temas yüzeyi ve hız bağıntısında yer alan maddele-
rin derişimi ile orantılıdır. Bu tepkimenin hız bağıntısı
j = k·[H2SO4) olduğu için H2SO4 derişiminin artması
hızı artırır. Temas yüzeyi tanecik boyutu küçüldükçe
artar. Buna göre I, II ve III. öncüller doğrudur.
Tepkime hızları arasındaki ilişki ise III > I > II'dir.
(IV. öncül yanlıştır.)
Cevap: E

1. B 2. E
37
 YENİ NESİL SORULAR Kimyasal Tepkimelerde Hız

3. Kıvanç laboratuvarda aynı koşullardaki deney düzeneklerinde

X(suda) + 2Y(s) $ 2Z(suda)

tepkimesi ile ilgili verileri toplamaktadır.

T(k)
Y(s) Y(s)

X(suda) X(suda)

T(k)
Zaman
aralığı 0-2 dak 2-8 dak 8-20 dak 20. dak 0-1 dak 1-6 dak 6-14 dak 14. dak

1. Deney 2. Deney

Her iki deney tüpünde n mol X içeren sulu çözeltiye aynı sıcaklıkta;

• 1. deneyde 2n mol Y sıvısı

• 2. deneyde 2n mol Y sıvısı ve bir miktar T katısı eklemiştir. 1. deneyde 20. dakikada 2. deneyde 14. dakikada
renk şeffafa dönmüş ve 2. deneyde T katı kütlesi değişmeden kalmıştır.

Buna göre tepkime ile ilgili;

I. Renk değişimi ile hız takibi yapılmıştır.

II. 2. deneyde eklenen T katısı pozitif katalizördür.
III. 1. deneyde tepkime 20 dakika, 2. deney 14 dakika sürmüştür.
IV. T maddesi homojen katalizördür.

yorumlarından hangilerine ulaşılabilir?

A) Yalnız II B) II ve III C) I, II ve III D) II, III ve IV E) I, III ve IV

Renk değişimi ile tepkimenin ilerleyişi izlenmiştir. (1. öncül doğru)

Tepkimede T maddesi miktarı değişmeden çıkarken tepkime süresi kısalmıştır. T maddesi pozitif katalizördür. (II. öncül doğru)

Renk şeffaflaştığında tepkime sonlanmıştır. (III. öncül doğru)

T maddesinin fiziksel hali ile reaktiflerin fiziksel hali ile farklı olduğundan, T homojen katalizör olamaz. (IV. öncül yanlış)

Cevap: C

3. C
38
www.aydinyayinlari.com.tr KİMYASAL TEPKİMELERDE DENGE 7. MODÜL 11. SINIF

KİMYASAL DENGE
İlişkili Kazanımlar
• Dengeyi etkileyen faktörleri açıklar.
– Sıcaklığın, derişimin, hacmin, kısmi basınçların ve toplam basıncın dengeye etkisini denge ifadesi üzerinden açıklar.
– Le Chatelier İlkesi'ni örnekler üzerinden irdeler.
– Katalizör - denge ilişkisini kavrar.

DENGEYE ETKİ EDEN FAKTÖRLER b) Bir miktar COCl2 gazı eklenirse; (Sabit sıcaklıkta)

COCl2 gazının deri- Derişim

Le Chatelier İlkesi: Dengedeki bir sisteme dışarı-
şimi artar. COCI2
dan dengeyi bozacak bir faktör etki ederse sistem
Denge sistemi gi-
bu etkiyi azaltacak yöne ilerler. Sistem yeniden den- CI2
renler yönüne ilerler.
geye ulaşıncaya kadar bu eğilim aynı yönde devam
eder. Kc nin değeri değiş- CO
mez.
Zaman
t1 t2
1. DERİŞİM
Dengedeki bir sisteme sabit sıcaklıkta denge tep- c) Bir miktar Cl2 gazı uzaklaştırılırsa; (Sabit
kimesinde yer alan maddelerden biri eklenirse sistem sıcaklıkta)
eklenen maddeyi azaltacak yönde hareket eder. Eğer Derişim
Cl2 gazının derişimi
denge tepkimesinde yer alan maddelerden biri uzak- COCI2
azalır.
laştırılırsa sistem azalan maddenin miktarını artıracak
Denge sistemi gi- CI2
yönde hareket eder.
renler yönüne ilerler.
Kc nin değeri değiş- CO
Uyarı! mez.
Dengedeki bir sistemde yer alan maddelerden Zaman
t1 t2
herhangi birinin sabit sıcaklıkta derişimi değiş-
tirilirse denge sistemi bu etkiyi azaltacak yönde
ÖRNEK 25
hareket eder ancak denge sabitinin (Kc) değeri
değişmez. 2N2O5(g) m 4NO(g) + 3O2(g)

tepkimesi sabit hacimli bir kapta sabit sıcaklıkta denge-

dedir.
CO(g) + Cl2(g) m COCl2(g)
Aynı sıcaklıkta kaba bir miktar N2O5 gazı eklenirse;
tepkimesi sabit hacimli kapalı bir kapta dengededir.
I. NO gazının derişimi artar.
a) Bir miktar CO gazı eklenirse; (Sabit sıcaklıkta) II. Kc nin değeri artar.
III. N2O5 gazının derişimi azalır.
CO gazının derişimi Derişim
artar. yargılarından hangileri doğru olur?
COCI2
Denge sistemi ürün- t1 : 1.denge A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
anı
ler yönüne ilerler. CI2 D) II ve III E) I, II ve III
t2 : 2.denge
anı
Kc nin değeri değiş-
CO
mez. Aynı sıcaklıkta kaba bir miktar N2O5 gazı eklenirse
denge sistemi ürünler yönüne ilerler. Ancak N2O5 ga-
Zaman
t1 t2 zının derişimi yeni kurulan dengede ilk dengedekin-
den daha büyük olur.
NO ve O2 gazlarının derişimi artar. Sıcaklık değişme-
diği için KC nin sayısal değeri değişmez.
Cevap: A

25. A
15
 KARMA TEST - 3 KİMYASAL TEPKİMELERDE DENGE

1. 2COCI2(g) m CO2(g) + CCI4(g) 4. H2(g) + CI2(g) m 2HCI(g)

tepkimesinin t°C'de derişimler cinsinden denge sa- tepkimesinde t°C'de H2, Cl2 ve HCl gazlarının den-
biti (Kc) 2'dir. ge derişimleri sırası ile 0,4 M, 3,6 M ve 0,8 M'dır.

Buna göre, aynı sıcaklıkta; Buna göre, 1 L'lik sabit hacimli kaba 2,4 M HCI
gazı konularak başlatılan tepkime t°C'de denge-
I. CO2(g) + CCI4(g) m 2COCI2(g) ye ulaştığında ortamdaki CI2 gazının mol sayısı
II. 6COCI2(g) m 3CO2(g) + 3CCI4(g) kaçtır?
tepkimelerinin denge sabitleri (Kc) sırası ile A) 0,6 B) 0,9 C) 2 D) 2,4 E) 3,6
aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
1 1
A) , 6 B) 4, 6 C) ,8
2 4
1 1
D) , 8 E) , 16
2 2

5. CS2(g) + 3O2(g) m CO2(g) + 2SO2(g)

2. 2SO2(g) + O2(g) m 2SO3(g) tepkimesi t°C'de sabit hacimli kapalı bir kapta ger-
çekleşmektedir.
tepkimesi sabit sıcaklıkta sürtünmesiz pistonlu
bir kapta dengede iken kaba aynı sıcaklıkta bir Denge anında gazların mol sayıları arasındaki
miktar He gazı ilave edilirse meydana gelen de- ilişki,
ğişimlerle ilgili;
6nCS = 2nO = 6nCO = 3nSO
I. Denge girenler yönüne bozulur. 2 2 2 2

II. SO2 gazının derişimi artar. şeklinde ve O2 gazının kısmi basıncı 1,5 atm ol-

III. SO2 gazının kısmi basıncı azalır. duğuna göre, tepkimenin bu sıcaklıkta kısmi
basınçlar cinsinden denge sabiti (KP) kaçtır?
yargılarından hangileri yanlıştır?
1 8 2 2 6
A) B) C) D) E)
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II 27 27 3 9 5

D) II ve III E) I ve III

3. 2AI(k) + 6H+(suda) m 3H2(g) + 2AI3+

(suda)

tepkimesi ile ilgili;

I. Heterojen denge tepkimesidir.

6. X2(g) + Y2(g) m 2XY(g)
II. Kimyasal denge tepkimesidir.
III. Derişimler cinsinden denge bağıntısı tepkimesi 1 L'lik sabit hacimli kaba 5 mol X2 ve
[AI 3+ ] 2 . [H 2] 3 8 mol XY gazları konularak başlatılıyor.
Kc = şeklindedir.
[H + ] 6 Sabit sıcaklıkta dengeye ulaşan sistemde 6 mol
X2 gazı bulunduğuna göre, bu sıcaklıkta tepki-
yargılarından hangileri doğrudur?
menin derişimler cinsinden denge sabiti (Kc)
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II kaçtır?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 6 E) 12
D) II ve III E) I, II ve III

1. D 2. A 3. E 4. B 5. B 6. D
30
11. SINIF 7. MODÜL KİMYASAL TEPKİMELERDE DENGE www.aydinyayinlari.com.tr

KİMYASAL DENGE
İlişkili Kazanımlar
• Fiziksel ve kimyasal değişimlerde dengeyi açıklar.
– Maksimum düzensizlik ve minimum enerji eğilimleri üzerinden denge kavramını açıklar.
– İleri ve geri tepkime hızları üzerinden dengeyi açıklar.
– Tersinir reaksiyonlar için derişim ve basınç cinsinden denge ifadeleri türeterek hesaplamalar yapar.
– Farklı denge sabitleri arasında ilişki kurar.

FİZİKSEL VE KİMYASAL DEĞİŞİMLERDE DENGE Gaz > Sulu Çözelti > Saf Sıvı > Saf Katı
Doğada gerçekleşen tüm olaylarda ortak iki eğilim söz Düzensizlik artar.
konusudur:
Bir tepkimede gaz molekül sayısının çok olduğu yer
1. Maksimum düzensizlik (Kimyasal türler arasındaki
maksimum düzensizlik eğilimindedir.
etkileşimlerin en az olması durumudur.)
Bir tepkimede maksimum düzensizlik ve minimum
2. Minimum enerji eğilimi (Düşük enerjiye sahip olma enerjili olma eğilimi zıt yönlerde ise tepkimenin den-
isteğidir.) ge eğiliminde olduğu söylenebilir. Ancak maksimum
Genellikle minimum enerji ve maksimum düzensiz- düzensizlik ve minimum enerjili olma eğiliminin aynı
lik eğilimleri uzlaştığı anda dinamik denge kurulur. yönde olduğu denge tepkimeleride vardır.
Örneğin;
Fiziksel Denge: Sabit sıcaklıkta bir maddenin farklı
fiziksel halleri arasında kurulan dengeye fiziksel denge NH3(suda) + H2O(s) m NH+4(suda) + OH–(suda) + ısı
denir.
Yukarıda verilen denge tepkimesinde minimum
Süblimleşme
enerjili olma ve maksimum düzensizlik eğilimleri ürünler
yönündedir.
Erime Buharlaşma

Donma Sıvı Yoğunlaşma ÖRNEK 1

Katı Gaz
I. N2(g) + 2O2(g) " 2NO2(g) ∆H > 0

Kırağılaşma II. AgCl(k) " Ag+(suda) + Cl–(suda) ∆H > 0

Maksimum düzensizlik eğilimi artar. III. CaO(k) + CO2(g) " CaCO3(k) ∆H < 0

Minimum enerji eğilimi artar. Yukarıda verilen tepkimelerden hangileri denge tep-
kimesi olma eğilimindedir?
Ağzı kapalı kapta bir mik- A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve III
tar su bulunmaktadır. Kapta D) I ve III E) I, II ve III
buharlaşma hızı, yoğunlaşma H2O(g)
hızına eşit olduğu anda dina- Minimum enerjili olma ve maksimum düzensizlik eğilim-
mik denge kurulur. (Fiziksel H2O(s)
lerinin zıt yönlü olduğu tepkimeler, denge tepkimesi ol-
Denge) ma eğilimindedir.
I. tepkimede minimum enerjili olma ve maksimum dü-
zensizlik eğilimleri aynı yönde (girenler yönünde) iken,
Buharlaşma II. ve III. tepkimelerde zıt yönlüdür. Bu nedenle II. ve III.
H2O(s) + ısı H2O(g) tepkimeler denge tepkimesi olma eğilimindedir.
14243 Yoğunlaşma 123
Minimum Maksimum Cevap: C

enerji düzensizlik

1. C
2
 KARMA TEST-5 SULU ÇÖZELTİ DENGELERİ (ASİT - BAZ DENGESİ)

1. pH 4. NH 3^gh + H 2 O^sh NH 4+^sudah + OH^−sudah

12 Dengedeki NH3 sulu çözeltisine aynı sıcaklıkta bir

miktar saf su ekleniyor.
7
Buna göre;

I. İyonlaşma yüzdesi artar.

Eklenen baz II. pOH değeri azalır.
400 çözeltisinin hacmi (mL)
III. NH3’ün bazlık sabiti (Kb) değişmez.
25°C’de 600 mL saf suya aynı sıcaklıkta 400 mL yargılarından hangileri doğrudur?
KOH sulu çözeltisi ilave ediliyor.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
Buna göre, başlangıçtaki KOH çözeltisinin deri-
şimi kaç molardır? D) II ve III E) I, II ve III

A) 0,02 B) 0,025 C) 0,01

D) 0,03 E) 0,04

5. pH

12

2. HOCI^sudah + H 2 O^sh OCI^−sudah + H 3 O^+sudah

7
Dengedeki HOCI sulu çözeltisine aynı sıcaklıkta
aşağıdaki işlemler ayrı ayrı uygulanıyor.
Eklenen baz
I. Saf su ekleme 50 V2 çözeltisinin hacmi (mL)

II. Bir miktar NaOH katısı ekleme

25°C’de 0,01 M lık 250 mL HCIO4 sulu çözeltisinin
III. Su buharlaştırma
KOH sulu çözeltisi ile titrasyonuna ait grafik yukarı-
Buna göre, hangi işlemler sonucunda HOCI’nin daki gibidir.
iyonlaşma yüzdesi artar?
Buna göre, grafikteki V2 değeri kaçtır?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) II ve III
A) 500 B) 250 C) 200 D) 150 E) 125
D) I ve II E) I, II ve III

3. 25°C’de 0,1M 500 mL HNO2 sulu çözeltisi ile 0,1M 6. 25°C’de 0,1 M lık Sr(OH)2 sulu çözeltisinin 2 lit-
500 mL NaOH sulu çözeltisi karıştırılıyor. resi ile aşağıdaki sulu çözeltilerden hangisi ay-
nı sıcaklıkta karıştırılırsa son durumda çözelti-
Buna göre, aşağıda verilen yargılardan hangisi
nin pH’ı 7 olmaz?
yanlıştır? (25°C’de HNO2 için Ka = 1·10-5)
A) 0,2 M 1L H2SO4 çözeltisi
A) Tam nötrleşme gerçekleşir.
B) 0,1 M 4L HBr çözeltisi
B) 25°C’de son çözeltinin pH’ı 7 olur.
C) 0,4 M 1L HCIO4 çözeltisi
C) Oluşan tuzun formülü NaNO2’dir.
D) 0,05 M 8L HI çözeltisi
D) HNO2 asidi suda kısmen iyonlaşır.
E) 0,25 M 2L HNO3 çözeltisi
E) Oluşan tuzun anyonu hidroliz olur.

1. B 2. D 3. B 4. C 5. E 6. E
34
www.aydinyayinlari.com.tr SULU ÇÖZELTİ DENGELERİ (ASİT - BAZ DENGESİ) 8. MODÜL 11. SINIF

SULU ÇÖZELTİ DENGELERİ

İlişkili Kazanımlar
• Tuz çözeltilerinin asitlik/bazlık özelliklerini açıklar.
– Asidik, bazik ve nötr tuz kavramlarını açıklar.
– Anyonu zayıf baz olan tuzlara örnekler verir.
– Katyonu NH4+ veya anyonu HSO4– olan tuzların asitliğini/bazlığını kavrar.
– Hidroliz hesaplamalarına girilmez.

TUZLARIN ASİT-BAZ ÖZELLİĞİ (HİDROLİZ) FEN LİSELERİNE YÖNELİK

Asit-baz tepkimelerinde, asidin anyonu ile bazın Kuvvetli asit ile zayıf bazın tepkimesinden oluşan
katyonunun birleşmesi sonucu oluşan iyonik yapılı
asidik tuzların katyonu suda hidroliz olur.
maddelere tuz denir.
Tuzlar, nötr, asidik veya bazik özellikte olabilir. Hidroliz tepkimeleri, denge tepkimeleridir. Bu
Bir zayıf asit ya da bazın eşlenik iyonunun su ile tepkimelerin denge sabitlerine hidroliz denge
tepkimeye girerek zayıf asit ya da baz oluşturması- sabiti denir ve Kh ile gösterilir.
na hidroliz denir.
NH 3 + HBr NH 4 Br
Nötr tuzlar hidroliz olmaz. Zay›f Kuvvetli Asidik
baz asit tuz
Asidik ve bazik tuzlar hidroliz olur.
Asidik tuzların katyonu, bazik tuzların ise anyonu NH 4 Br^sudah NH +4^sudah + Br^-sudah
Hidroliz Hidroliz
hidroliz olur. olur. olmaz.
HCI + NaOH NaCI + H 2 O NH +4^sudah + H 2 O^sh NH 3^sudah + H 3 O^+sudah
Kuvvetli Kuvvetli Nötr
asit baz tuz
7NH 3A · 7H 3 O A
+
NaCI^sudah Na^+sudah + CI^–sudah Kh = , (NH +4 iyonu NH3 ün
7NH 4A
+
Hidroliz Hidroliz
olmaz. olmaz. eşlenik asididir.)
H 2 SO 4 + 2NH 3 _ NH 4 i2 SO 4 K su
Kuvvetli Zay›f
Asidik
Kh = Ka =
asit baz tuz Kb
_ NH 4 i2 SO 4^sudah 2NH +4^sudah + SO 24-^sudah
Katyon Anyon
hidroliz olur. hidroliz olmaz. Uyarı!
HF + NaOH NaF + H 2 O Ka·Kb = Ksu eşitliği tüm eşlenik (konjuge) asit-
Zay›f Kuvvetli Bazik
asit baz tuz baz çiftleri için geçerlidir.
NaF^sudah Na^+sudah + F^–sudah
Katyon Anyon Zayıf asit ile kuvvetli bazın tepkimesinden oluşan
hidroliz olmaz. hidroliz olur.
bazik tuzların anyonu suda hidroliz olur.
ÖRNEK 35
• CH3COOK • KCN • NaNO3 HCN + KOH KCN + H 2 O
Zay›f Kuvvetli Bazik
• NaBr • NH4CI • KCI asit baz tuz

• CaCI2 • NaHCO3 • KNO2
KCN^sudah K^+sudah + CN^-sudah
Yukarıda verilen tuzlardan kaç tanesi hidroliz olur?
Hidroliz Hidroliz
A) 8 B) 7 C) 6 D) 5 E) 4 olmaz. olur.

• CH3COOK (CH3COOH ve KOH) $ Bazik tuz

• NaBr (HBr ve NaOH) $ Nötr tuz
CN^−sudah + H 2 O^sh HCN^sudah + OH^−sudah
• CaCI2 (HCI ve Ca(OH)2) $ Nötr tuz

6HCN@ · 6OH −@
• KCN (HCN ve KOH) $ Bazik tuz
• NH4CI (HCI ve NH3) $ Asidik tuz
(CN- iyonu HCN nin
K = ,
• NaHCO3 (H2CO3 ve NaOH) $ Bazik tuz h 6CN −@ eşlenik bazıdır.)
• NaNO3 (HNO3 ve NaOH) $ Nötr tuz
• KCI (HCI ve KOH) $ Nötr tuz K su
• KNO2 (HNO2 ve KOH) $ Bazik tuz Kh = Kb =
Nötr tuzlar hidroliz olmaz.
Ka
Asidik ve bazik tuzlar hidroliz olur. Cevap: D

35. D
27
11. SINIF 9. MODÜL ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ www.aydinyayinlari.com.tr

ÇÖZÜNME - ÇÖKELME DENGELERİ

İlişkili Kazanımlar
• Çözünme-çökelme dengelerine örnekler vererek çözünürlük çarpımı (Kçç) ve çözünürlük (s) kavramlarını irdeler.
• Tuzların çözünürlüğüne etki eden faktörlerden sıcaklık ve ortak iyon kavramlarını irdeler.
• Ortak iyon hesaplamaları yapar.

ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ Örneğin yanda PbI2 katısının

Çözünme: Bir maddenin başka bir madde içinde suda çözünmesi ile oluşan çözelti-
homojen olarak dağılması ya da iyonlarına veya mole- de PbI2 katısı, Pb2+ ve I- iyonları 2+
Pb (suda)
küllerine ayrılmasıdır. ile dengedeyken; –
I(suda)

İyonik bileşiklerin çözünme kurallarına bakıldığında; Çözelti doygundur.

Bütün alkali metal tuzları iyi çözünür. PbI2 katısının Pb2+ ve PbI
2(k)
Amonyum (NH4+) ve nitrat (NO-3) iyonlarını içe- I iyonlarını oluşturma hızı,
-

ren tuzlar iyi çözünür. Pb2+ ve I- iyonlarının birleşerek PbI2 katısını

Ag+, Cu+, Pb2+, Hg2+ katyonlarını içerenler hariç oluşturma hızına eşittir. Kısaca çözünme hızı,
tüm klorür, bromür ve iyodürler iyi çözünür. çökelme hızına eşittir.

Alkali metalleri ve amonyum iyonunu içerenler Pb2+ ve I- iyon derişimleri sabittir.

dışında tüm karbonatlar, fosfatlar, hidroksitler,
Çözünme ve çökelme olayları devam eder. Diğer
sülfatlar ve sülfürler suda az çözünürler.
bir ifade ile denge dinamiktir.
Uyarı!
ç özünme
Çözünme kuralları iyonik bileşiklerin hangi mik- PbI 2 (k) Pb 2(suda
+
)
+ 2I-(suda)
ç ökelme
tarda çözüneceği hakkında nicel bir bilgi vermez.
Denge bağıntısında katı halde maddeler yer al-
mayacağı için çözünürlük denge bağıntısı yazı-
lırken her bir iyonun baş katsayısı iyonların de-
rişimlerine üs olarak getirilip derişimler çarpılır.
Bu eşitliğe çözünürlük denge sabiti veya çözü-
nürlük çarpımı denir ve Kçç şeklinde gösterilir.

PbI2 için çözünürlük çarpımı

K ç ç = 6 Pb 2+ @ · 6 I- @
2
144424443
iyonlar›n molar deriflimlerinin çarp›m›

Uyarı! ÖRNEK 1
Maddelerin çözünme oranları çözünürlük veya Suda az çözünen X2Y3 iyonik katısının çözünme
molar çözünürlük şeklinde belirtilir. denklemini ve çözünürlük denge bağıntısını yazınız.

Çözünürlük; doymuş çözeltide çözünmüş maddenin

mol sayısı, molar çözünürlük ise 1 litre doymuş çözel-
X 2 Y3 (k) 2X 3(suda
+
)
+ 3Y (2suda
-
)
tide çözünmüş maddenin mol sayısıdır. Birimi mol/L dir.
K ç ç = 6 X 3+ @ · 6 Y 2- @
2 3

Sudaki çözünürlüğü az olan iyonik bir katı üzerine,

katının tamamını çözmeye yetmeyecek kadar su eklendi-
ğinde katının doymuş çözeltisi elde edilir. Bu durumda or-
tamda bulunan iyonik katı ve bu katıya ait iyonlar arasında
kurulan heterojen dengeye çözünürlük dengesi denir.

2
11. SINIF 9. MODÜL ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ www.aydinyayinlari.com.tr

ÇÖZÜNÜRLÜK DENGESİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER

İlişkili Kazanımlar
• Tuzların çözünürlüğüne etki eden faktörlerden sıcaklık ve ortak iyon kavramlarını irdeler.

ÇÖZÜNÜRLÜK DENGESİNE ETKİ EDEN Çözünürlük çarpımı (Kçç) azalır.

FAKTÖRLER Çözünen katı kütlesi azalır.
Çözünme-çökelme tepkimelerinde katıların çözü- Çözelti özkütlesi azalır.
nürlüğüne etki eden başlıca faktörler sıcaklık ve ortak İyon derişimleri (Ag+ ve Cl-) azalacağı için ilet-
iyondur. kenlik azalır.

1. Sıcaklık Etkisi Çözünme ekzotermik ise

1
Katıların çözünürlüğü genellikle endotermiktir. Bu CeSO 4 (k) Ce 2(suda
+
+ SO 24-(suda) + ›s›
)
2
nedenle sıcaklık arttıkça çözünürlükleri artar. Ancak çö-
zünürlüğü ekzotermik olan katılar da bulunur.

Çözünme endotermik ise 2+

Ce(suda) sıcaklık Ce2+
(suda)
2–
1 2–
SO4(suda) artırılırsa SO4(suda)
AgCl(k) + ısı Ag+(suda) + Cl-(suda)
2

m1 gram CeSO 4(k) m2 gram CeSO4(k)

Ag+(suda) sıcaklık Ag+(suda)
–
–
CI(suda) artırılırsa CI(suda) Çözünme (1) ve çökelme (2) hızı artar ancak
çökme hızı çözünme hızına göre daha fazla ar-
tacağından denge sola kayar, çökme olur.
m1 gram AgCl (k) m2 gram AgCl (k) Çözünürlük azalır.
Ce2+ ve SO42- iyon derişimleri azalır.
Çözünme (1) ve çökelme (2) hızı artar ancak çö- Çözünürlük çarpımı (Kçç) azalır.
zünme hızı çökelme hızına göre daha fazla ar- Çözünen katı kütlesi azalır.
tacağından denge sağa kayar çözünme olur. Dipteki katı kütlesi artar. (m2 > m1)
Çözünürlük artar. Çözelti özkütlesi azalır.
+ -
Ag ve Cl iyon derişimleri artar. İyon derişimi azalacağından iletkenlik azalır.
Çözünürlük çarpımı (Kçç) artar.
Çözünen katı kütlesi artar.
Dipteki katı kütlesi azalır. (m1 > m2).
Çözelti özkütlesi artar.
2+
Ce(suda) sıcaklık Ce2+
(suda)
2–
2–
SO4(suda) azaltılırsa SO4(suda)
İyon derişimi arttığından iletkenlik artar.

m1 gram CeSO4(k) m3 gram CeSO4(k)

Ag+(suda) sıcaklık Ag+(suda)
–
–
CI(suda) azaltılırsa CI(suda)
Denge çözünme (1) yönünde ilerler bir miktar
daha CeSO4 katısı çözünür.
Çözünürlük artar.
m1 gram AgCl (k) m3 gram AgCl (k)
Dipteki katı kütlesi azalır (m1 > m3)
Ce2+ ve SO42- iyon derişimleri artar.
Denge çökelme yönüne (2) kayar.
Çözünürlük çarpımı (Kçç) artar.
Çözünürlük azalır.
Çözünen katı kütlesi artar.
Dipteki katı kütlesi artar. (m3 > m1)
İyon derişimleri artacağından çözeltinin iletkenli-
Ag+ ve Cl- iyon derişimleri azalır.
ği artar.

10
 Çözünme - Çökelme Dengeleri YENİ NESİL SORULAR — 1
1. 2.

Suda çok az çözünen bir bileşik olan baryum sülfat

(BaSO4) piyasada barit olarak bilinir ve X ışınlarını Bir fabrikaya ait atık sudan alınan bir numune oda
geçirmediği için iç organların röntgen filmleri çekil- koşullarında analiz edilmiştir. Analiz sonucu numu-
meden önce içirilen solüsyonlarda kullanılır. nede bulunan kurşun (Pb2+), klorür (Cl-) ve sülfür
(S2-) iyon miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir.
BaSO4 tuzunun 36°C de çözünürlük çarpımı
1·10-10 olduğuna göre bu etken maddeyi içe- İyon Numunedeki miktar (mol/L)
ren ilaçtan 50 mL içen bir bireyin vücudunda en 2+
Pb 6·10–3
fazla kaç mol BaSO4 katısı çözünmüş halde bu-
lunur? S2– 6·10–25
Cl– 1·10–2
–7 –8 –8
A) 5·10 B) 1·10 C) 5·10 Buna göre atık su örneği ile ilgili
–9 –10
D) 1·10 E) 2·10 I. Numuneye aynı koşullarda PbCl2 katısı eklenir-
se bir miktar katı çözünebilir.
36°C de çözünürlüğü x M olsun.
II. Numuneden aynı sıcaklıkta bir miktar su buhar-
BaSO4(k) Ba+2 2–
(suda) + SO4(suda) laştırılarak süzüldüğünde süzgeç kağıdı üzerin-
–xM +x M +x M
de katı PbS bulunabilir.
2+
Kçç = [Ba ] · [SO42–] III. Pb2+ iyonları aşırı miktarda Na2CO3 ilavesi ile
1·10–10 = x · x x = 1·10–5 M çöktürülerek uzaklaştırılabilir.
n
M = –––– yargılarından hangileri doğrudur?
V
n
1·10–5 M = –––––– ––– (25° C de PbCl2 için Kçç = 2,5·10–5,
5·10–2 L
n = 5·10–7 mol PbS için Kçç = 3,6·10–27) (PbCO3’ün çözünürlüğü
ihmal edilecek)

A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II

D) II ve III E) I, II ve III

PbCl2 için
I. Qçç = [Pb2+] [Cl-]2
= 6·10–3 ·10–4
= 6·10–7 ·Qçç < Kçç
II. PbS için
Qçç = 6·10 · 6·10–25 = 36·10–28
Qçç = Kçç
III. PbCO3 ün çözünürlüğü ihmal edilecek kadar kü-
çükse çöktürülerek uzaklaştırılabilir.

1. A 2. E
31