‫ﺳﻮﺧﺖ و‬

‫‪ ‬اﺣﺘﺮاق‬
‫داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ‪ -‬واﺣﺪ ﺗﻬﺮان‬
‫‪ ‬ﺟﻨﻮب‬

‫‪ ‬ﻛﻮروش اﻣﻴﺮاﺻﻼﻧﻲ‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎ‬
‫در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ در ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻧﺮژي ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ اﻧﺮژي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻮزاﻧﺪن ﭼﻮب ﻳﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺸﻚ ‪ ،‬اﻳﻦ اﻧﺮژي ﺧﻮرﺷﻴﺪي ذﺧﻴﺮه ﺷﺪه در آنﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﺮﻣﺎ و ﻧﻮر‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﭼﻮب ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺸﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ ﻣﺎﻳﻊ و‬
‫ﮔﺎزي ﻳﺎ زﻏﺎلﺳﻨﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪ .‬ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ داراي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪيﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻓﺴﻴﻠﻲ )ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه( و ﻏﻴﺮ ﻓﺴﻴﻠﻲ )ﻣﺜﻞ ﭼﻮب و اﻟﻜﻞ( ؛ ﻳﺎ ﻃﺒﻴﻌﻲ )ﻣﺜﻞ ﭼﻮب و‬
‫ﻧﻔﺖ ﺧﺎم( و ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ) ﻣﺜﻞ ﺑﻨﺰﻳﻦ و زﻏﺎل ﭼﻮب( ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫ﻇﺎﻫﺮي اوﻟﻴﻪ آنﻫﺎ ﺑﻮده و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﺪ)ﻣﺜﻞ ﻫﻴﺰم‪ ،‬زﻏﺎل ﺳﻨﮓ و‬
‫ﭼﻮب( ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ)ﻣﺜﻞ ﺑﻨﺰﻳﻦ و اﻟﻜﻞ( و ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﮔﺎزي)ﻣﺜﻞ ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺑﻴﻮﮔﺎز( ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻛﺎرﺑﺮد ﺧﺎص ﺑﻪ ﻣﻴﺰان دﺳﺘﺮﺳﻲ‪ ،‬ذﺧﻴﺮه‪،‬ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ‪ ،‬آﻻﻳﻨﺪﮔﻲ و ﻗﻴﻤﺖ آن‬
‫ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬

‫در اﻧﺘﺨﺎب ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻫﺎﻳﻲ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻛﺎرﺑﺮد ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ آزﻣﺎﻳﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺳﻮﺧﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ 1,1‬ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ‬
‫اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدي ﻣﺎﻳﻊ ﺑﻮده و در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﺪ داراي ﻣﺰاﻳﺎي زﻳﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫‪-1‬راﺣﺘﻲ و ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻛﻢ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﻣﺮاﻛﺰ ﻣﺼﺮف‪،‬‬

‫‪-2‬ﻋﺪم ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﭘﺲ از اﺣﺘﺮاق‪،‬‬
‫‪-3‬ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻛﻨﺘﺮل ﺷﻌﻠﻪ و ﺣﺮارت‪،‬‬
‫‪ -4‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ‪،‬‬
‫‪ -5‬ﻧﻴﺎز ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ در ﻫﻨﮕﺎم اﺣﺘﺮاق‪،‬‬
‫‪ -6‬اﻧﺒﺎرﺳﺎزي راﺣﺖﺗﺮ‬
‫در ﻛﻨﺎر آن ﻣﻌﺎﻳﺒﻲ ﻧﻴﺰ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﺪ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﮔﻮﮔﺮد ﺑﻴﺸﺘﺮ و‬
‫‪-2‬ﻗﻴﻤﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ‬
‫‪2‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ )ﺑﻨﺰﻳﻦ‪،‬ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ و ‪ (...‬و اﻟﻜﻞ اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ 1,1,1‬ﺧﻮاص ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ‬

‫از ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺴﺘﺮدهاي در ﻣﻮارد ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺧﻮاص آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺧﻮاص ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫ﭼﮕﺎﻟﻲ )‪(density‬‬

‫ﺟﺮم واﺣﺪ ﺣﺠﻢ ﻣﺎده را ﭼﮕﺎﻟﻲ آن ﻣﺎده ﮔﻮﻳﻨﺪ )ﺑﻪ آن ﺟﺮم وﻳﮋه ﻳﺎ ﺟﺮم ﺣﺠﻤﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪. (.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﭼﮕﺎﻟﻲ در دﻣﺎي ﻣﺮﺟﻊ ‪ 15 ºC‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﺗﻮﺳﻂ وﺳﻴﻠﻪاي‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﻴﺪروﻣﺘﺮ ﺳﻨﺠﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬داﻧﺴﺘﻦ ﭼﮕﺎﻟﻲ در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻛﻤ‪‬ﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺷﺘﻌﺎل ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه )‪(specific gravity‬‬

‫در ﻳﻚ دﻣﺎي ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ وزﻧﻲ ﺣﺠﻢ ﻣﻌﻴﻨﻲ از ﻣﺎده )ﺳﻮﺧﺖ( ﺑﻪ وزن ﺣﺠﻢ ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ از آب را‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه آن ﻣﺎده ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه آب را واﺣﺪ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻴﺪروﻣﺘﺮ ﺳﻨﺠﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وزن و ﺣﺠﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در‬
‫ﺟﺪول زﻳﺮ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪.1‬‬

‫‪ . 1‬ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬

‫ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺟﻪ ‪ A.P.I‬ﻳﺎ درﺟﻪ ‪ Baume‬ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وزن وﻳﮋه در ﺷﺮاﻳﻂ ‪ 60 ºF‬و ‪ 1 atm‬ﺳﻨﺠﻴﺪه‬

‫ﻣﻲﺷﻮد ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ‪:‬‬

‫‪.‬‬
‫‪= ‬درﺟﻪ ‪) A.P.I‬اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ(‬ ‫‪ 131.5‬‬
‫‪ ‬‬ ‫در‬

‫‪  ‬‬
‫=درﺟﻪ ‪) Baume‬اروﭘﺎﻳﻲ(‬ ‫‪ 130                     ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫در‬

‫‪ γ‬وزن وﻳﮋه ﺳﻮﺧﺖ در ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ اﺳﺖ‪.‬ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﺑﺎ درﺟﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ‪ ،‬ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﻦ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از ‪ 10API‬ﺗﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ‪ 50API‬ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه اﻛﺜﺮ ﻧﻔﺖﻫﺎي ﺧﺎم در ﮔﺴﺘﺮه ﺑﻴﻦ ‪ 20‬ﺗﺎ‬
‫‪ 45API‬ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪3‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺟﺪول ‪ 1,1‬ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ‬

‫ﻧﻔﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻛﻢ‬ ‫ﻧﻔﺖ ﻛﻮره‬ ‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﺳﺒﻚ‬ ‫ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻔﺘﻲ ﻣﺎﻳﻊ‬
‫ﮔﻮﮔﺮد‬
‫‪0/88-0/98‬‬ ‫‪0/89 – 0/95‬‬ ‫‪0/85-0/87‬‬ ‫ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه‬

‫وﻳﺴﻜﻮزﻳﺘﻪ )ﮔﺮاﻧﺮوي( )‪(viscosity‬‬

‫وﻳﺴﻜﻮزﻳﺘﻪ ﻳﻚ ﺳﻴﺎل ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ داﺧﻠﻲ آن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺖ‪ .‬وﻳﺴﻜﻮزﻳﺘﻪ ﺗﺎﺑﻊ دﻣﺎ ﺑﻮده و در‬
‫ﻣﻮرد ﻣﺎﻳﻌﺎت ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺎﻳﻌﻲ داراي وﻳﺴﻜﻮزﻳﺘﻪ ﺧﺎص ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬وﻳﺴﻜﻮزﻳﺘﻪ‬
‫ﻣﺎﻳﻌﺎت ﺗﻮﺳﻂ ‪ Viscometer‬اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫وﻳﺴﻜﻮزﻳﺘﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﺸﺨﺼﻪ در ذﺧﻴﺮهﺳﺎزي و اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻮﺧﺘﻬﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ وﻳﺴﻜﻮزﻳﺘﻪ ﺳﻮﺧﺖ‬
‫ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﻤﭙﺎژ ﺳﻮﺧﺖ و ﭘﺎﺷﺶ و اﺷﺘﻌﺎل آن در ﻣﺸﻌﻞ دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ ‪.‬اﺗﻤﻴﺰه)ﭘﻮدرﺳﺎزي( ﺿﻌﻴﻒ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺎﻳﻊ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ ذرات ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺮ ﻧﻮك ﻣﺸﻌﻞ ﻳﺎ دﻳﻮارهﻫﺎي ﻣﺤﻔﻈﻪ اﺣﺘﺮاق ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮاﻗﻊ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﭘﻴﺶﮔﺮم ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻘﻄﻪ روﺷﻨﻲ )‪(flash point‬‬

‫ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ دﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﻣﻮاد ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺘﺮاق در ﺳﻄﺢ ﻣﺎﻳﻊ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه و آﻣﺎده اﺣﺘﺮاق ﻣﻲ ﮔﺮدد را ﻧﻘﻄﻪ‬
‫روﺷﻨﻲ آن ﺳﻮﺧﺖ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻳﻦ دﻣﺎ ﺳﻮﺧﺖ را ﺣﺮارت داده واز روي آن ﺷﻌﻠﻪاي ﻋﺒﻮر ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫دﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر ﺷﻌﻠﻪ از روي ﺳﻮﺧﺖ ﻳﻚ ﻧﻮر ﻟﺤﻈﻪاي ﻓﻼش ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﺷﻮد را ﻧﻘﻄﻪ روﺷﻨﻲ آن‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﻘﻄﻪ روﺷﻨﻲ ﻧﻔﺖ ﻛﻮره ‪ 66 ºC‬اﺳﺖ‪.‬ﺑﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻳﻦ دﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﭼﻪ‬
‫ﺣﺪ ﻣﻲ ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ را ﺑﺪون ﺧﻄﺮ اﺷﺘﻌﺎل ﺣﺮارت داد و ﺷﺮاﻳﻂ اﻳﻤﻦ اﻧﺒﺎرﺳﺎزي را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻘﻄﻪ اﺷﺘﻌﺎل )‪(fire point‬‬

‫ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ دﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﺑﺨﺎر اﻳﺠﺎد ﺷﺪه در ﺳﻄﺢ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ ﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻳﻚ ﺷﻌﻠﻪ داﺋﻤﻲ‬
‫را در ﺑﺎﻻي ﺳﻄﺢ ﺳﻮﺧﺖ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ اﺷﺘﻌﺎل آن ﺳﻮﺧﺖ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬روش ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ اﺷﺘﻌﺎل ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫روﺷﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ دو دﻣﺎﻫﺎي روﺷﻨﻲ و اﺷﺘﻌﺎل ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ذﺧﻴﺮهﺳﺎزي ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ذﺧﻴﺮه ﺳﻮﺧﺖ داراي‬
‫ﻧﻘﻄﻪ اﺷﺘﻌﺎل ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﻧﻘﻄﻪ رﻳﺰش )ﺳﻴﻼن( )‪(pour point‬‬

‫در ﻃﻲ ﻳﻚ ﺷﺮاﻳﻂ از ﭘﻴﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺎﻳﻊ ﺳﺮد ﻣﻲﺷﻮد‪،‬ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ دﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺮﻳﺎن ﻳﺎﺑﺪ را ﻧﻘﻄﻪ رﻳﺰش آن ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻳﻦ دﻣﺎ ‪ ،‬درﺟﻪ ﺣﺮارت ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﺳﻮﺧﺖ از ﻃﺮﻳﻖ ﺧﻂ ﻟﻮﻟﻪ و ﻳﺎ ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻣﺨﺎزن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪. .‬‬

‫ﮔﺮﻣﺎي وﻳﮋه )‪(specific heat‬‬

‫ﻣﻘﺪار ﺣﺮارت ﻻزم ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎي ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻳﻚ درﺟﻪ ﺳﻠﺴﻴﻮس را ﮔﺮﻣﺎي‬
‫وﻳﮋه آن ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﻣﺎي وﻳﮋه ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﺪن دﻣﺎي ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻘﺪار ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻴﺰان‬
‫اﻧﺮژي )ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺨﺎر ﻳﺎ ﺑﺮق( ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﻣﺎي وﻳﮋه ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ ﺳﺒﻚ ﻛﻤﺘﺮ از ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ارزش ﺣﺮارﺗﻲ )‪(heat value‬‬

‫ﻣﻘﺪار ﺣﺮارت ﻳﺎ اﻧﺮژي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه از واﺣﺪ ﺟﺮم ﺳﻮﺧﺖ در ﻃﻲ ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺗﻚ دﻣﺎ را ارزش ﺣﺮارﺗﻲ‬
‫آن ﺳﻮﺧﺖ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ در ﻃﻲ اﻳﻦ واﻛﻨﺶ‪ ،‬آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ﭼﮕﺎﻟﻴﺪه ﺷﺪهﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ آن‬
‫ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﺑﺎﻻ )ﺧﺎﻟﺺ( ﮔﻔﺘﻪ و در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺨﺎر ﺑﺎﺷﺪ آن را ارزش‬
‫ﺣﺮارﺗﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ )ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ( ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺧﻮﺑﻲ در ﻣﻘﺎدﻳﺮ ارزش ﺣﺮارﺗﻲ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮرد زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻣﻘﺪار آن ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻴﺰان ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ‪ ،‬رﻃﻮﺑﺖ و ﻧﻮع زﻏﺎلﺳﻨﮓ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺪول ‪ 2,1‬ارزش ﻫﺎي ﺣﺮارﺗﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ‬

‫ارزش ﺣﺮارﺗﻲ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ )‪(kJ/kg‬‬

‫‪46،400‬‬ ‫ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ‬

‫‪45،100‬‬ ‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ‬
‫‪44،700‬‬ ‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﺳﺒﻚ‬
‫‪43،900‬‬ ‫ﻧﻔﺖ ﻛﻮره‬
‫‪44،300‬‬ ‫ﻧﻔﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻛﻢ ﮔﻮﮔﺮد‬

‫‪5‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﮔﻮﮔﺮد )‪(sulfur‬‬

‫ﻣﻘﺪار ﮔﻮﮔﺮد ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﻲ و ﻛﻤﺘﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﭘﺎﻻﻳﺶ آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار‬
‫ﻣﻌﻤﻮل ﮔﻮﮔﺮد ﻧﻔﺖ ﻛﻮره ﺑﻴﻦ ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 4‬درﺻﺪ اﺳﺖ‪.‬ﻧﻔﺖ ﺑﺎ ﮔﻮﮔﺮد ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 0/5‬درﺻﺪ را ﻧﻔﺖ ﻛﻢ ﮔﻮﮔﺮد ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪول ‪ 3,1‬ﻣﻘﺪار ﮔﻮﮔﺮد ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ‬

‫درﺻﺪ ﮔﻮﮔﺮد‬ ‫ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ‬

‫‪0/05-0/2‬‬ ‫ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ‬
‫‪0/05-0/25‬‬ ‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ‬
‫‪0/5-1/8‬‬ ‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﺳﺒﻚ‬
‫‪2/0-4/0‬‬ ‫ﻧﻔﺖ ﻛﻮره‬
‫‪<0/5‬‬ ‫ﻧﻔﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻛﻢ ﮔﻮﮔﺮد‬

‫ﻋﻴﺐ اﺻﻠﻲ وﺟﻮد ﮔﻮﮔﺮد در ﺳﻮﺧﺖ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﻄﺮ ﺧﻮردﮔﻲ ﻧﺎﺷﻲ از اﺳﻴﺪ ﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه در ﺣﻴﻦ ﻳﺎ‬
‫ﭘﺲ از ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻨﮕﺎم اﺣﺘﺮاق ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻮﮔﺮد آن ﺑﻪ ‪ SO2‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه و دو ﺗﺎ ‪ 5‬درﺻﺪ آن‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ‪ SO3‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬در اﺛﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ‪ SO3‬ﺑﺎ آب اﺳﻴﺪﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﻣﻜﺎﻧﻴﺰم ﺗﺸﻜﻴﻞ اﺳﻴﺪ‬
‫ﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪S+O2→SO2‬‬

‫‪SO2+1/2 O2→SO3‬‬

‫‪SO3+H2O→H2SO4‬‬

‫اﮔﺮ دﻣﺎي ﺳﻄﻮح ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﺳﺮدﺗﺮ دودﻛﺶ‪ ،‬ﭘﻴﺶﮔﺮمﻛﻦ ﻫﻮا و ﺻﺮﻓﻪﺟﻮ ﻛﻤﺘﺮ از دﻣﺎي ﺷﺒﻨﻢ اﺳﻴﺪ ﺣﺎﺻﻞ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﺣﺪود ‪ 200 ºC‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺨﺎر اﺳﻴﺪ ﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ ﭼﮕﺎﻟﻴﺪه ﺷﺪه و ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻮردﮔﻲ ﺳﻄﻮح ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﮔﺮدد‪.‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ‪ SO2‬ﺗﻮﻟﻴﺪي ﺑﻮي ﻧﺎﻣﻄﺒﻮﻋﻲ داﺷﺘﻪ و اﮔﺮ در اﺛﺮ ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ اﻳﺠﺎد ﺷﻮد ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻻﻳﻪ ﺑﺮ روي ﺣﺒﺎب ﭼﺮاغ ﻳﺎ اﺳﺒﺎب ﻣﺤﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪار ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ )‪(ash content‬‬

‫ﻣﻘﺪار ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﻲ درون آن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬ﻣﻘﺪار ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي اﻧﺘﻬﺎي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﺎﻻﻳﺶ )ﻧﻔﺖ ﻛﻮره( ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ‪ .‬وﺟﻮد ﻧﻤﻚ‬

‫‪6‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﻫﺎي ﻓﻠﺰي ﺣﺎوي ﺳﺪﻳﻢ ‪ ،‬واﻧﺎدﻳﻢ‪ ،‬ﻛﻠﺴﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ‪ ،‬ﺳﻴﻠﻴﻜﻮن ‪ ،‬آﻫﻦ ‪ ،‬آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻢ ‪ ،‬ﻧﻴﻜﻞ و ﻏﻴﺮه ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻘﺪار ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ ﺑﻴﻦ ‪ 0/03‬ﺗﺎ ‪ 0/07‬درﺻﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ اﺿﺎﻓﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ رﺳﻮب و ﺟﺮم در ﻣﺤﻔﻈﻪ اﺣﺘﺮاق ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺳﺎﻳﻴﺪﮔﻲ ﻧﻮك ﻣﺸﻌﻞ و آﺳﻴﺐ آﺟﺮﻫﺎي ﻧﺴﻮز در‬
‫دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﺷﺪه و ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮردﮔﻲ و ﺟﺮمﮔﺮﻓﺘﮕﻲ ﺗﺠﻬﻴﺰات اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﻛﺮﺑﻦ )‪(carbon residue‬‬

‫ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﻛﺮﺑﻦ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ ﺗﻪﻧﺸﺴﺖ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﺟﺎﻣﺪ ﻛﺮﺑﻨﻲ ﺑﺮ روي ﺳﻄﻮح داغ)ﻣﺜﻞ ﻣﺸﻌﻞ ﻳﺎ‬
‫ﺷﻴﭙﻮره ﺳﻮﺧﺖﭘﺎش( ‪،‬ﭘﺲ از ﺗﺒﺨﻴﺮ اﺟﺰاي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﺨﻴﺮ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي اﻧﺘﻬﺎي ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﺎﻻﻳﺶ ﺣﺪاﻗﻞ داراي‬
‫ﻳﻚ درﺻﺪ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﻛﺮﺑﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪار آب )‪(water content‬‬

‫آب ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﻠﻮل ﻳﺎ ﻣﻌﻠﻖ )اﻣﻮﻟﺴﻴﻮن( در ﺳﻮﺧﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و در ﻫﻨﮕﺎم اﺣﺘﺮاق ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺼﻮص در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻧﻤﻚ ﻣﺤﻠﻮل در آن ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻄﺢ داﺧﻠﻲ ﻛﻮره آﺳﻴﺐ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وﺟﻮد آب ﻣﻮﺟﺐ‬
‫اﻳﺠﺎد ﺻﺪاي ﺷﻠﭗ ﺷﻠﻮپ در ﺷﻌﻠﻪ و ﮔﺎه ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ آن و ﻛﺎﻫﺶ دﻣﺎ ﻳﺎ ﻃﻮل ﺷﻌﻠﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﭘﺎﻻﻳﺶ در دﻣﺎي ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ‪ ،‬ﻣﻘﺪار آب ﻧﻔﺖ ﻛﻮره ﻃﺒﻌﺎً ﻛﻢ ﺑﻮده و ﺑﺮ ﻃﺒﻖ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﻪ ﻳﻚ‬
‫درﺻﺪ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫وﺟﻮد ﻣﻮادي ﻣﺜﻞ ﮔﻮﮔﺮد‪،‬ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ‪ ،‬آب‪ ،‬رﺳﻮﺑﺎت و از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲ ﻫﺎي ﺳﻮﺧﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻓﺮّارﻳﺖ )‪(volatility‬‬

‫ﻣﻴﺰان ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ ﺗﺒﺨﻴﺮ را ﻓﺮّارﻳ‪‬ﺖ آن ﺳﻮﺧﺖ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮّارﻳﺖ ﺳﻮﺧﺖ در ﺳﻬﻮﻟﺖ اﺣﺘﺮاق آن ﻣﻮﺛﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر )‪(vapor pressure‬‬

‫در ﻳﻚ دﻣﺎي ﻣﻌﻴﻦ ﻓﺸﺎري ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺨﺎر ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ آزاد ﻣﺎﻳﻊ وارد ﻣﻲﺷﻮد را ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر ﺷﺎﺧﺼﻲ ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ درﺟﻪ ﻓﺮّارﻳﺖ ﺳﻮﺧﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﻋﺪد اﻛﺘﺎن )درﺟﻪ آرام ﺳﻮزي( ))‪(octane number(rating‬‬

‫ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﻣﻌﻴﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ )ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﻨﺰﻳﻦ(‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮداﺷﺘﻌﺎﻟﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺧﺎﺻﻴﺖ اﻧﻔﺠﺎري ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻣﻲﺗﻮان ﻫﺮ ﺳﻮﺧﺖ را ﺑﺎ ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از دو ﻣﺎده ﺳﻮﺧﺘﻨﻲ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮد ‪ ،‬ﻳﻜﻲ اﻳﺰواﻛﺘﺎن )‪ (C8H18‬ﺑﺎ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺪ اﻧﻔﺠﺎري ﺧﻮب ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺮاردادي ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 100‬ﻓﺮض‬
‫ﺷﺪه و دﻳﮕﺮي ﻫﭙﺘﺎن ﻧﺮﻣﺎل )‪ (C7H16‬ﺑﺎ ﺧﺎﺻﻴﺖ اﻧﻔﺠﺎري ﺧﻮب ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺮاردادي ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ ﻓﺮض ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻳﻚ ﻣﻮﺗﻮر ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ﺑﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺧﺎص ﻛﻪ داراي ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺮاﻛﻢ ﻣﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ‬
‫)ﻣﻮﺗﻮر ‪ ( CFR‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬درﺻﺪ ﺣﺠﻤﻲ اﻛﺘﺎن در ﻣﺨﻠﻮط ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﻋﺪد اﻛﺘﺎن آن‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ روش راﻳﺞﺗﺮﻳﻦ راه ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﻮده و ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺣﺎﺻﻞ را ﻋﺪد اﻛﺘﺎن‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ )‪ (RON: Research Octane Number‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬روش دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺪد اﻛﺘﺎن‬
‫ﺣﺎﺻﻞ در آن ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﻣﻮﺗﻮر )‪ (MON: Motor Octane Number‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ روش از ﻣﻮﺗﻮري ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫ﺑﺎ روش ‪ RON‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺨﻠﻮط ﺳﻮﺧﺖ ﭘﻴﺶﮔﺮم ﺷﺪه‪ ،‬دور ﻣﻮﺗﻮر ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ )‪ 900 rpm‬ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫‪ (600 rpm‬و ﻫﻨﮕﺎم زدن ﺟﺮﻗﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺪ ﻛﻮﺑﺶ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﮕﺬارد‪. .‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 8 MON‬ﻳﺎ ‪ 10‬درﺟﻪ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ RON‬آن ﺳﻮﺧﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ دو روش ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﺪد‬
‫اﻛﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺮاردادي ‪ RON‬و ‪ MON‬اﻳﺰواﻛﺘﺎن و ﻫﭙﺘﺎن ﻧﺮﻣﺎل ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 100‬و ﺻﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬در ﭘﻤﭗﻫﺎي ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ ﻣﺸﺘﺮﻳﺎن ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ‪ MON‬و ‪ RON‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎﺧﺺ ﺿﺪ‬
‫ﻛﻮﺑﺶ )‪ (AKI: Anti-Knock Index‬اﻋﻼم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺳﻮﺧﺘﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ آن ﺳﻮﺧﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻋﺪد‬
‫اﻛﺘﺎن ﺳﻮﺧﺘﻲ از ‪ 100‬ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮ اﻳﺰواﻛﺘﺎن ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺎده ﻣﻘﺎوم در ﺑﺮاﺑﺮ ﺿﺮﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﻮﺧﺖﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﺜﻞ ﮔﺎز ﻧﻔﺘﻲ ﻣﺎﻳﻊ )‪ ،(LPG‬و ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي اﻟﻜﻞ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺘﺎﻧﻮل و اﺗﺎﻧﻮل داراي ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ‪ 110‬ﻳﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺑﺎ ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﺎﻻﺗﺮ از ‪ ،100‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﺰو اﻛﺘﺎن از اﻳﺰوﭘﺮوﭘﻴﻞ اﺗﺮ )‪ (C6H14O‬ﺑﺎ‬
‫درﺟﻪ ‪ 125‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺪد ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي اﺷﺘﻌﺎل در اﺛﺮ‬
‫ﺟﺮﻗﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﻨﺰﻳﻦ از ﻣﻮاد اﻓﺰودﻧﻲ ﻣﺜﻞ ‪ ،ETBE2 ،MTBE1‬اﻳﺰواﻛﺘﺎن و‬
‫ﺗﻮﻟﻮﺋﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﺘﺮااﺗﻴﻞﺳﺮب )‪ (TEL‬ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮاد اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﺳﺮب ﻛﻪ ﺑﺮ‬
‫روي ﺳﻼﻣﺘﻲ اﻓﺮاد آﺛﺎر زﻳﺎنﺑﺎري دارد‪ .‬از دﻫﻪ ‪ 1970‬ﻛﺎرﺑﺮد ﺗﺘﺮااﺗﻴﻞﺳﺮب در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪه و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﺪود در ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪ .‬در ﺟﺪول ‪ 4,1‬ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ درج ﺷﺪه‪-‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1 - Methyl Tert-Butyl Ether‬‬

‫‪2 -Ethyl Tert-Butyl Ether‬‬
‫‪8‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺟﺪول ‪ 4,1‬ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ‬
‫‪AKI‬‬ ‫‪MON‬‬ ‫‪RON‬‬ ‫ﺳﻮﺧﺖ‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪n-heptane‬‬
‫)ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ(‬
‫‪15–25‬‬ ‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ‬
‫‪87‬‬ ‫‪82–83‬‬ ‫‪91–92‬‬ ‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻛﺎﻧﺎدا و اﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫‪90–91‬‬ ‫‪85–86‬‬ ‫‪95‬‬ ‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺳﻮﭘﺮ اروﭘﺎ‬
‫‪90‬‬ ‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺳﻮﭘﺮ اﻧﺪوﻧﺰي‬
‫‪93‬‬ ‫‪88–89‬‬ ‫‪97-98‬‬ ‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺳﻮﭘﺮ اﻣﺮﻳﻜﺎ‬
‫‪93–94‬‬ ‫‪89–90‬‬ ‫‪98‬‬ ‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻓﻮقﺳﻮﭘﺮ"‪"SuperPlus‬‬
‫در آﻟﻤﺎن‪،‬ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و اﺳﻠﻮوﻧﻲ‬
‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪iso-octane‬‬
‫)ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ(‬
‫‪101‬‬ ‫‪benzene‬‬
‫‪108‬‬ ‫‪ethane‬‬
‫‪110‬‬ ‫‪propane‬‬
‫‪103‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪111‬‬ ‫‪toluene‬‬
‫‪100-105‬‬ ‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ‪E85‬‬
‫‪122‬‬ ‫‪116‬‬ ‫‪129‬‬ ‫‪ethanol‬‬
‫‪119‬‬ ‫‪105‬‬ ‫‪133‬‬ ‫‪methanol‬‬

‫ﻋﺪد ﺳﺘﺎن )‪(cetane number‬‬

‫در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي اﺷﺘﻌﺎل در اﺛﺮ ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺣﺘﺮاق ﺳﻮﺧﺖ ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ راﻳﺞﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ ﻋﺪد ﺳﺘﺎن ﻧﺎم دارد‪ .‬ﻋﺪد ﺳﺘﺎن ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﻴﺰان ﺗﺎﺧﻴﺮ در اﺷﺘﻌﺎل ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺎﻳﻊ‬
‫اﺳﺖ )ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻴﻦ ﺷﺮوع ﭘﺎﺷﺶ و ﺷﺮوع اﺷﺘﻌﺎل را ﺗﺎﺧﻴﺮ در اﺷﺘﻌﺎل ﮔﻮﻳﻨﺪ(‪.‬ﻫﺮ ﺟﻪ اﻳﻦ زﻣﺎن ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻋﺪد ﺳﺘﺎن آن ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬از اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎر ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮرد ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺳﺒﻚ ﮔﺎزوﻳﻴﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻋﺪد ﺳﺘﺎن در ﻳﻚ ﻣﻮﺗﻮر ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ‪ ،‬ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎ ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از دو ﺳﻮﺧﺖ ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﺳﺘﺎن )‪ (C16H34‬ﺑﺎ ﻣﻴﺰان‬
‫ﺗﺎﺧﻴﺮ ﻛﻢ )ﻋﺪد ﺳﺘﺎن ‪ (100‬و اﺷﺘﻌﺎل ﻧﺮم و دﻳﮕﺮي آﻟﻔﺎﻣﺘﻴﻞ ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ )‪ (C11H10‬ﺑﺎ ﺗﺎﺧﻴﺮ زﻳﺎد)ﻋﺪد ﺳﺘﺎن ﺻﻔﺮ( و‬
‫اﺷﺘﻌﺎل ﺗﻮام ﺑﺎ ﻛﻮﺑﺶ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺮاﻛﻢ ﻣﻮﺗﻮر) و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻓﺸﺎر درون ﺳﻴﻠﻨﺪر(‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ داده ﺷﺪه ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﺎﺧﻴﺮ ﺑﻪ ‪ 2/407‬ﻣﻴﻠﻲﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ درﺻﺪ ﺳﺘﺎن در ﻣﺨﻠﻮط ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻌﺎدل‬
‫ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻋﺪد ﺳﺘﺎن آن ﺳﻮﺧﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺪد در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي دﻳﺰل دور ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﻦ ‪ 25‬ﺗﺎ ‪ ، 35‬در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي دﻳﺰل‬
‫دور ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻴﻦ ‪ 35‬ﺗﺎ ‪ 45‬و در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي دﻳﺰل دور ﺑﺎﻻ ﺑﻴﻦ ‪ 45‬ﺗﺎ ‪ 55‬اﺳﺖ‪.‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻋﺪد ﺳﺘﺎن ﺳﻮﺧﺘﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ‬

‫‪9‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ زﻣﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮاي ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي دﻳﺰل ﺑﺎ دور ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﻬﺘﺮي ﺑﺎ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي داراي ﻋﺪد ﺳﺘﺎن ﺑﺎﻻﺗﺮ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺑﻬﺒﻮد ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻳﺎ آﻻﻳﻨﺪﮔﻲ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي‬
‫ﺑﺎ ﻋﺪد ﺳﺘﺎن ﺑﺎﻻﺗﺮ از ‪ 55‬ﻫﻴﭻ ﻣﺰﻳﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻛﺎرآﻳﻲ ﺳﻮﺧﺖ در ﻳﻚ ﺣﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪.‬ﻳﻜﻲ از ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي در دﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻪ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮاي ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد ديﻣﺘﻴﻞاﺗﺮ‬
‫)‪ (DME‬ﻧﺎم دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ زﻳﺴﺖﺳﻮﺧﺖ )‪ (biofuel‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه و ﻋﺪد ﺳﺘﺎن آن ﺑﺎﻻﺗﺮ از ‪ 55‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﺪد ﺳﺘﺎن ﮔﺎزوﻳﻴﻞ از ﻧﻴﺘﺮاتﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ)ﺧﺼﻮﺻﺎً اﺗﻴﻞﻫﮕﺰﻳﻞﻧﻴﺘﺮات‪ (2-‬و ﭘﺮاﻛﺴﻴﺪ دي‪-‬ﺗﺮت ﺑﻮﺗﻴﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎده اﻓﺰودﻧﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫از رواﺑﻂ ﺗﺠﺮﺑﻲ زﻳﺮ‪ ،‬ﺑﺎ دﻗﺖ ‪ ، ±%5‬ﻣﻲ ﺗﻮان راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﻋﺪد اﻛﺘﺎن )‪ (ON‬و ﻋﺪد ﺳﺘﺎن )‪ (CN‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪:‬‬
‫‪ON=120-2 CN‬‬
‫‪ON=150-2.9 CN‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻮﻣﻲ ﺷﺪن )‪(cloud point‬‬

‫دﻣﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﻣﻮم ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺑﺮﻫﺎﻳﻲ از ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺎﻳﻊ ﺟﺪا ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺮدﺳﻴﺮ ﻣﻮم ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ﺳﻮﺧﺖ )ﻣﺜﻼً ﮔﺎزوﻳﻴﻞ( ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺟﺎﻣﺪ درآﻣﺪه و ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﻴﺮ ﻋﺒﻮر ﺳﻮﺧﺖ را ﻣﺴﺪود ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎت‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ در ﺟﺪول ‪ 5,1‬داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺟﺪول‪ 5,1‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ‬

‫ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ‬ ‫ﺧﺎﺻﻴﺖ‬

‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﺳﺒﻚ‬ ‫ﻧﻔﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻛﻢ ﮔﻮﮔﺮد‬ ‫ﻧﻔﺖ ﻛﻮره‬
‫‪0/85-0/87‬‬ ‫‪0/88-0/98‬‬ ‫‪0/89-0/95‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﻲ )ﮔﺮم در ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮ‬
‫ﻣﻜﻌﺐ در‪(15 ºC‬‬

‫‪66‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪66‬‬ ‫ﻧﻘﻄﻪ روﺷﻨﻲ )‪(ºC‬‬

‫‪18‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪20‬‬ ‫ﻧﻘﻄﻪ رﻳﺰش )‪(ºC‬‬

‫‪44،700‬‬ ‫‪44،300‬‬ ‫‪43،900‬‬ ‫ارزش ﺣﺮارﺗﻲ‬

‫ﭘﺎﻳﻴﻦ)‪(kJ/kg‬‬

‫‪0/1‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫ﻣﻘﺪار ﺗﻪ ﻧﺸﺴﺖ)ﺣﺪاﻛﺜﺮ‬

‫درﺻﺪ وزﻧﻲ(‬

‫ﺗﺎ ‪1/8‬‬ ‫ﺗﺎ ‪0/5‬‬ ‫ﺗﺎ ‪4/0‬‬ ‫ﮔﻮﮔﺮد ﻛﻞ)ﺣﺪاﻛﺜﺮ درﺻﺪ‬

‫وزﻧﻲ(‬

‫‪0/25‬‬ ‫‪1/0‬‬ ‫‪1/0‬‬ ‫ﻣﻘﺪار آب)ﺣﺪاﻛﺜﺮ درﺻﺪ‬

‫ﺣﺠﻤﻲ(‬

‫‪0/02‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ)ﺣﺪاﻛﺜﺮ‬ ‫ﻣﻘﺪار‬

‫درﺻﺪ وزﻧﻲ(‬

‫‪ 2,1‬ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬
‫ﻧﻔﺖ ﺧﺎم)‪ (crude oil‬ﻳﻚ ﻣﺎﻳﻊ اﺷﺘﻌﺎلﭘﺬﻳﺮ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺑﺎ وزنﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺳﺎﻳﺮ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻳﺮ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ﺳﺒﻚﺗﺮ ﺑﻮده و‬
‫در ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﺸﺎر و دﻣﺎي ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺎز ﺑﻮده و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ ﺑﻮده و در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫ﻣﺎﻳﻊ ﻳﺎ ﺟﺎﻣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﻣﻴﺰان ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺳﺒﻚ در ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺑﻮده و ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﻧﻔﺘﻲ ﺗﺎ ‪ %97‬در‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻔﺖ ﺳﺒﻚ و ﺗﺎ ‪ %50‬در ﻣﻮرد ﻧﻔﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻧﻔﺖ ﺧﺎم از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻔﺮ ﭼﺎه ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﮔﺎز ﻣﺤﻠﻮل در آن‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﮔﺎه ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺎ ﺷﻦ و آب ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد )ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻛﺎﻧﺎدا و‬
‫وﻧﺰوﺋﻼ ﺑﺎ ﻇﺮﻓﻴﺖ ‪ 3/6‬ﺗﺮﻳﻠﻴﻮن ﺑﺸﻜﻪ ﻛﻪ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﻤﻮل ﻧﻔﺖ ﺧﺎم اﺳﺖ( ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻗﻴﺮ ﺧﺎم‬
‫‪11‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫)‪ (crude bitumen‬ﻳﺎ ﻧﻔﺖ ﻓﻮقﺳﻨﮕﻴﻦ )‪ (extra heavy oil‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺼﻔﻴﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ را ﻛﻪ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم از آﻧﻬﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر‬
‫ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ در ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎهﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﺣﺪود ‪ %84‬ﺣﺠﻢ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ )ﺑﻨﺰﻳﻦ‪،‬‬
‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ‪ (...،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه و ﺑﻘﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ داروﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻼلﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻮدﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻤﻮم و‬
‫ﭘﻼﺳﺘﻴﻚﻫﺎ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺨﺎزن زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬درﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻳﻊ ﺑﻮده)در ﻣﻮرد ﺷﻦﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ ﻏﻠﻴﻆ و ﻗﻴﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺖ( و رﻧﮓ آن‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﻴﺎه ﻳﺎ ﻗﻬﻮهاي ﺗﻴﺮه )ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ زرد‪ ،‬ﻗﺮﻣﺰ ﻳﺎ ﺣﺘﻲ ﺳﺒﺰ ﺑﺎﺷﺪ( اﺳﺖ و درﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻮر‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب‬
‫ﺳﺒﺰ رﻧﮓ ﺧﺎﺻﻲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ‪.‬ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺳﺒﻚ ﺗﺮ از آب اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 1,2,1‬ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﻔﺖ‬

‫ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از اﻧﻮاع ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ﺑﻮده و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﺧﻄﻲ ﻳﺎ اﻧﺸﻌﺎبدار ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ‬
‫)آﻟﻜﺎن(‪ ،‬ﻧﻔﺘﻴﻨﻲ)ﺳﻴﻜﻠﻮ آﻟﻜﺎن(‪ ،‬آروﻣﺎﺗﻴﻚ و ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻮاد آﺳﻔﺎﻟﺘﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬
‫ﺑﻪ ﺟﻬﺖ وﺟﻮد ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻮﮔﺮد ﺑﻮي ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ دارد‪ .‬ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم از ﻫﻴﺪرو ﻛﺮﺑﻦ ﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و ﻣﻘﺪار‬
‫ﻛﻤﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ در داﺧﻞ آن وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﻌﻤﻮل آن ﻫﺎ ﺑﺎ درﺟﺪول زﻳﺮﻧﺸﺎن داده ﺷﺪهاﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﺟﺪول ‪ 6,1‬ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺟﺰاي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬

‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ درﺻﺪ وزﻧﻲ ﺣﺪاﻗﻞ درﺻﺪ وزﻧﻲ‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ‬

‫‪82/2‬‬ ‫‪87/1‬‬ ‫ﻛﺮﺑﻦ‬
‫‪11/8‬‬ ‫‪14/7‬‬ ‫ﻫﻴﺪروژن‬
‫‪0/1‬‬ ‫‪5/5‬‬ ‫ﮔﻮﮔﺮد‬
‫‪0/1‬‬ ‫‪4/5‬‬ ‫اﻛﺴﻴﮋن‬
‫‪0/1‬‬ ‫‪1/5‬‬ ‫ﻧﻴﺘﺮوژن‬
‫‪ 2,2,1‬ﻣﻨﺸﺎء ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬

‫دﻳﺪﮔﺎه ﻛﻠﻲ ‪ ‬‬

‫در ﻣﻮرد ﻣﻨﺸﺎ ﻧﻔﺖ دو ﻧﻈﺮﻳﻪ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:.‬‬
‫‪ -1‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻔﺖ از ﻣﻨﺸﺎ آﻟﻲ و‬
‫‪ -2‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻔﺖ از ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﻲ )ﻣﻨﺸﺎ ﻏﻴﺮآﻟﻲ(‬

‫‪12‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫دﻻﻳﻞ اراﺋﻪ ﺷﺪه در ﻣﻮرد ﻣﻨﺸﺎ ﻏﻴﺮآﻟﻲ ) ﻣﻌﺪﻧﻲ( ﻧﻔﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ ﺑﻮده و اﻣﺮوزه ﺑﺎﻃﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ از واﻛﻨﺶ آب ﺑﺎ ﻛﺮﺑﻮرﻫﺎي ﻓﻠﺰي) ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻛﺮﺑﻮر آﻫﻦ(‪،‬در اﻋﻤﺎق زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻔﺖ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﺎﻳﻴﺪﺷﺪه ﻣﻨﺸﺎ ﻧﻔﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻳﺴﺖﺟﺮمﻫﺎي )‪ (biomass‬ﻛﻬﻦ ﺑﻮده و ﻧﻔﺖ‬
‫ﺧﺎم از ﻣﻮاد آﻟﻲ ﻓﺴﻴﻞﺷﺪه ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم و ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺤﺼﻮل ﮔﺮﻣﺎﻳﺶ ﻣﻮاد آﻟﻲ‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در ﻃﻲ ﮔﺬر دوران زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻔﺖ اﻣﺮوز ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﻮﺟﻮدات رﻳﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم زﺋﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮنﻫﺎ و‬
‫ﺟﻠﺒﻚﻫﺎي ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬در ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﻢ اﻛﺴﻴﮋن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻓﺮاوان ﺑﺮ ﻛﻒ درﻳﺎ ﻓﺮو اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺪﻓﻮنﺷﺪن ﺑﻘﺎﻳﺎي اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻚﻫﺎ و ﭘﻼﻧﻜﺘﻮنﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﮔﻞ و ﻻي ﻣﻮﺟﻮد در درﻳﺎﻫﺎ‪ ،‬رﺳﻮﺑﺎت ﺗﻪﻧﺸﻴﻦ درﻳﺎﻳﻲ را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ داداﻧﺪ‪ .‬ﭘﻼﻧﻜﺘﻮنﻫﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨﺪه ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﺮاي ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮدات اﻗﻴﺎﻧﻮس ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﭘﻼﻧﻜﺘﻮن‪-‬‬
‫ﻫﺎ ﺑﻪ اﻋﻤﺎق درﻳﺎ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ و در اﺛﺮ ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻮﺟﺐ آزاد ﺷﺪن ﻣﻮاد ﻣﻐﺬي ﮔﺮدﻧﺪ ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﺮﺧﻪ ‪ ،‬در‬
‫اﻋﻤﺎق زﻳﺎد ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ‪ ،‬در ﻃﻲ ﺳﺎﻟﻴﺎن ﻣﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﺎده آﻟﻲ ﺑﺎ ﮔﻞوﻻي ﻣﺨﻠﻮط ﮔﺸﺘﻪ و در زﻳﺮ ﻻﻳﻪﻫﺎي‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻦ رﺳﻮب دﻓﻦ ﺷﺪه و ﺗﺤﺖ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﺑﺎﻻﻳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﺮم زﻳﺎدي در زﻳﺮ ﺳﻨﮓﻫﺎي‬
‫رﺳﻮﺑﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﮔﻞ ﻣﺪﻓﻮن ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬در اﺛﺮ ﺗﻜﺮار اﻳﻦ اﻣﺮ در دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻳﻦ ﻣﺎده آﻟﻲ اﻧﺒﻮه در‬
‫ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر و دﻣﺎ و ﭘﺎرهاي واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺑﻴﻮژﻧﻴﻚ )ﻣﺤﺼﻮل ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه(‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم اوﻟﻴﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه‪-‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﺛﺮ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن و اﻋﻤﺎل ﻓﺸﺎر و ﮔﺮﻣﺎي ﻧﺎﺷﻲ از ﻃﺒﻘﺎت و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺳﺘﻤﺮار ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و‬
‫ﺑﻴﻮﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻧﻔﺖ ﻫﺎي اوﻟﻴﻪ ارﺗﻘﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاي ﻣﺼﺎرف ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮﺑﺎت ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺘﻲ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬رﺳﻮﺑﺎت و ﻃﺒﻘﺎت ﺳﻨﮕﻲ ﻣﻨﻔﺬ دار‬
‫‪-2‬ﻃﺒﻘﺎت ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻧﻔﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻃﺒﻘﻪ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪:‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 1,1‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻔﺖ در ﻻﻳﻪ ﻫﺎي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ‬

‫‪13‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﻣﺨﺎزن ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﺨﺎزن ﻧﻔﺖ ﺳﻪ ﺷﺮط ﻻزم اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻚ ﺳﻨﮓ ﻣﻨﺒﻊ )‪ (source rock‬ﻏﻨﻲ از ﻣﺎده ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻲ ﻛﻪ‬
‫در ﻋﻤﻖ ﻛﺎﻓﻲ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺗﺎ در اﺛﺮ ﮔﺮﻣﺎي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻔﺖ ﭘﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬ﻳﻚ ﺳﻨﮓ ﻣﺨﺰن ) ‪reservoir‬‬
‫‪ (rock‬ﻣﺘﺨﻠﺨﻞ و ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮ ﺑﺮاي ﺗﺠﻤﻊ ﻧﻔﺖ و ﻳﻚ ﺳﻨﮓ ﭘﻮﺷﺸﻲ )‪ (cap rock‬ﻳﺎ ﺳﺎزوﻛﺎري ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻊ از‬
‫ﻓﺮار ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺨﺎزن ﺳﻴﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻪ ﻻﻳﻪ ﺷﺎﻣﻞ آب در ﭘﺎﻳﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻔﺖ در وﺳﻂ و ﮔﺎز در‬
‫ﺑﺎﻻ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺳﺒﻚﺗﺮ از ﺳﻨﮓ ﻳﺎ آب ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻏﻠﺐ آنﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﻻﻳﻪﻫﺎي‬
‫ﺳﻨﮕﻲ ﻣﺠﺎور ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ ﻓﺮار ﻛﺮده ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ رﺳﻴﺪه ﻳﺎ در ﺑﻴﻦ ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻣﺘﺨﻠﺨﻞ)ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺨﺰن( و‬
‫ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻧﻔﻮذﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪ دام ﺑﻴﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ 3,2,1‬اﻧﺮژي ﻧﻔﺖ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ روﻧﺪ ﺗﻜﻮﻳﻦ ﻧﻔﺖ ‪،‬اﻧﺮژي ﻣﻮﺟﻮد در ﻧﻔﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ اﻣﺮوزه از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺳﺎل ﻫﺎ ﭘﻴﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت اﻧﺮژي ﺧﻮرﺷﻴﺪي در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ذﺧﻴﺮه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل اﻧﺮژي ﻛﻢ‬
‫دياﻛﺴﻴﺪ ﻛﺮﺑﻦ و آب ﺑﻪ ﻫﻴﺪرات ﻛﺮﺑﻦ)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻠﻮﻛﺰ( ﺑﺎ اﻧﺮژي زﻳﺎد ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪CO2 + H2O → CH2O + O2‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﻮازﻧﻪ ‪ CH2O‬ﻛﺮﺑﻮﻫﻴﺪراﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻠﻮﻛﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﺮژي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ‬
‫ﺗﻨﻔﺲ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه و در اﺛﺮ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﻌﻜﻮس)ﺑﺎزدم( ‪ ،‬ﻛﺮﺑﻮﻫﻴﺪراتﻫﺎ ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ دياﻛﺴﻴﺪ ﻛﺮﺑﻦ و آب ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻴﻞﻫﺎ ﻧﻔﺘﻲ )‪(oil shales‬‬

‫ﻫﺮ ﺳﻨﮕﻲ ﻛﻪ داراي ﺧﻠﻞ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ)‪ (shale‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺳﻨﮓ ﻣﺨﺰن ﻣﺤﺴﻮب ﻛﺮد‪ .‬ﺳﻨﮓﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺰن ﺑﻄﻮر ﻋﻤﺪه ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﻨﮓﻫﺎي رﺳﻮﺑﻲ و دﮔﺮﮔﻮن ﻧﺸﺪهاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﮓ آﻫﻚ ‪ ،‬دوﻟﻮﻣﻴﺖ و ﻣﺎﺳﻪ ﺳﻨﮓ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻴﻞﻫﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﺨﺰن ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻳﺎ اﻳﻦﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻣﺨﺰن ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﻲ از ﻧﻔﺖ ﺟﻬﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﻈﻴﺮ ﺷﻴﻞﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺷﻴﻞﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ ﮔﺮوه‬
‫ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ از ﺳﻨﮓﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ داراي ﻣﻮاد آﻟﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ اﻋﻤﺎل ﺣﺮارت )ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﺒﺨﻴﺮ( آنﻫﺎ را‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻧﻔﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان از ﺷﻴﻞ ﻫﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﺮد از ﺣﺪود ﭼﻬﺎر ﺗﺎ ﺑﻴﺶ از ‪ 50‬درﺻﺪ وزن ﺳﻨﮓ در‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ ) ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺪود ‪ 50‬ﺗﺎ ‪ 700‬ﻟﻴﺘﺮ از ﻫﺮ ﺗﻦ ﺳﻨﮓ ( ‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 6,2,1‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ‬
‫از ﺣﺪود ‪ 4000‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد آﺗﺶ و روﺷﻨﺎﻳﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫از ﻗﻴﺮ آن ﺑﺮاي آب ﺑﻨﺪي ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺮودوت در ﺳﺎﺧﺖ دﻳﻮارﻫﺎ و ﺑﺮج‬
‫ﺑﺎﺑﻞ از ﻗﻴﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪهﺑﻮد‪ .‬در اﻟﻮاح ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻔﺖ در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ و روﺷﻨﺎﻳﻲ در ﺑﻴﻦ ﻃﺒﻘﺎت‬
‫ﺑﺎﻻي ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺷﺎره ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬در ﺟﻮاﻣﻊ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻧﻈﻴﺮ درﻣﺎن ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي ﺟﻠﺪي ‪ ،‬دﻧﺪان‬
‫درد و رﻣﺎﺗﻴﺴﻢ از ﻧﻔﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺐ ﻣﻘﺪس و ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح و ﮔﻬﻮاره‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ)ع( ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﻴﺮ اﻧﺪود ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﺑﻠﻲﻫﺎ از ﻗﻴﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎده ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺘﺮاق در ﭼﺮاغﻫﺎ و ﺗﻬﻴﻪ ﺳﺎروج‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آبﺑﻨﺪي ﺳﺪﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺘﺤﻜﺎم ﺟﺎدهﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﭼﺎه ﻧﻔﺖ در ﺳﺎل ‪ 1853‬در‬
‫ﻟﻬﺴﺘﺎن ﺣﻔﺮ ﺷﺪ ‪.‬در دﻫﻪ ‪ 1850‬ﻣﻴﻼدي ﻧﻴﺰ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ از ﻧﻔﺖ ﺧﺎم اﺑﺪاع ﺷﺪ ‪.‬‬

‫ﺳﺎﺑﻘﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻔﺖ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﺣﺪود ‪ 4000‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮاد‬

‫ﺳﻮﺧﺘﻲ و ﻗﻴﺮاﻧﺪود ﻛﺮدن ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ و ﭘﺸﺖ ﺑﺎمﻫﺎ از اﻳﻦ ﻣﻮاد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﻧﺎدر ﺷﺎه‬

‫ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻫﻨﺪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻗﻴﺮ را آﺗﺶ زده و ﺑﺮاي ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن ﻟﺸﻜﺮ روﺑﺮو ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬در ﺑﻌﻀﻲ از‬

‫آﺗﺸﻜﺪهﻫﺎي اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺮاي اﻓﺮوﺧﺘﻦ آﺗﺶ ﻣﻘﺪس از ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻳﻚ ﮔﺰارش ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬

‫در ﺣﻮاﻟﻲ ﺑﺎﻛﻮ ﺷﺨﺼﻲ ﭼﺎه ﻧﻔﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ از ﻓﺮوش آن اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﻣﻲﻛﺮدهاﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﺳﺎل ‪،1908‬ﭘﺲ از ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻜﺘﺸﻔﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﺸﻒ ﻧﻔﺖ در ﻣﺴﺠﺪﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬واﻗﻊ در داﻣﻨﻪ ﻛﻮه‬

‫ﻫﺎي زاﮔﺮس ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ وﺟﻮد ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬

‫اﻣﺮوزه ﻧﻔﺖ از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﻨﺎوري اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي دارد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻫﻤﻴﺖ ﻧﻔﺖ ﭘﺲ از‬

‫رواج ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي درونﺳﻮز اﻳﺠﺎد ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻴﺶ از ‪ %90‬ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺧﻮدروﻫﺎ از ﻧﻔﺖ ﺑﻪ‬

‫دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ – 2,1‬ﻳﻚ ﭼﺎه ﻧﻔﺖ ﻗﺪﻳﻤﻲ)‪،1922‬اوﻛﻼﻫﻤﺎ(‬

‫‪ 7,2,1‬اﻛﺘﺸﺎف و اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬

‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ از روشﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺮاي اﻛﺘﺸﺎف ﻧﻔﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮر ﺳﺮخﭘﻮﺳﺘﺎن ﻧﻘﺐ ﻣﻲزدﻧﺪ‪ .‬در ﻳﻚ روش ﻧﻔﺖﻳﺎﺑﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻼﻫﻲ ﻛﻬﻨﻪ را ﺑﺮ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻣﻲدوﻳﺪ ﺗﺎ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻛﻼه ﻣﻲاﻓﺘﺎد و وي آن ﻣﺤﻞ را ﺣﻔﺎري ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺣﻔﺎران ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﻧﻔﺖ در ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و آﻧﮕﺎه ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎﻗﺪﻳﺲﻫﺎ ﻳﻜﻲ از راهﻫﺎي ﻣﻮﺛﺮ ﻛﺸﻒ ﻧﻔﺖ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ روش اﻛﺘﺸﺎف ﻧﻔﺖ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮداري ﺳﻄﺤﻲ ﺗﺎﻗﺪﻳﺲﻫﺎ ﺑﻮد‪.‬در ﻣﻴﺎﻧﻪ دﻫﻪ ‪،1920‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از روشﻫﺎي ژﺋﻮﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ ،‬اﻛﺘﺸﺎف ﻧﻔﺖ را وارد ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﺎزهاي ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در زﻣﻴﻦ ﻳﺎ درﻳﺎ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﺷﻮاﻫﺪ زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ )ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ( ﻳﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺛﺮات ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ و ﻣﺸﺎﻫﺪه و ﻋﻜﺲﺑﺮداري از ﻃﺮﻳﻖ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ‪ ،‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻓﺎﻗﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪيﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪﺑﺮداري از ﻣﺤﻞ‪ ،‬آزﻣﺎﻳﺶ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬ﻛﺸﻒ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺛﻘﻞﺳﻨﺠﻲ )اﻳﺠﺎد زﻟﺰﻟﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ( و ﺛﺒﺖ اﺛﺮات آن ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه ﺑﺎ‬

‫‪16‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫وﺟﻮد ﻛﺎﻣﭙﻴﻮﺗﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺎﻫﻮاره و روشﻫﺎي ﺳﻨﺠﺶ از راه دور ﭼﻨﺪﺑﻌﺪي و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ روشﻫﺎي ژﺋﻮﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و‬
‫ژﺋﻮﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺳﻄﺤﻲ اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻗﺪم ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﺘّﻪﻫﺎي دو‪‬ار ﭼﺎه را ﺣﻔﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻻﻳﻪﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬در اﺛﺮ ﻓﺸﺎر ﮔﺎز‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﭼﺎه‪ ،‬ﻣﺨﻠﻮط ﮔﺎز و ﻧﻔﺖ ﮔﺎه ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ‪ ) 450 psi‬ﺣﺪود ‪ 30‬اﺗﻤﺴﻔﺮ ( ﺧﺎرج ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺨﺎزن ﺗﺤﺖ‬
‫ﻓﺸﺎر ﻣﺤﻴﻂ ارﺳﺎل ﺷﺪه و آنﮔﺎه ﺑﺮاي ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎهﻫﺎ ﻳﺎ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ ﭘﻤﭗ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺣﺪود ‪ %20‬ﻧﻔﺖﺧﺎم از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻓﺸﺎر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭼﺎه ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺨﺮاج اﺳﺖ )‪ .(natural lift‬ﺑﺮﺧﻲ از ﭼﺎهﻫﺎي ﻧﻔﺖ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺪت زﻳﺎدي‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﻮد ﺗﻮﻟﻴﺪ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﭼﺎهﻫﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﻓﺸﺎر ﭼﺎه اﻓﺖ ﻛﺮده و ﺑﺮاي‬
‫اداﻣﻪ اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﻪ روش ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﺷﻮد )‪ (artificial lift‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﭘﻤﭗﻫﺎي ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﻧﻔﺖ از ﭼﺎه‬
‫ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ در ﻃﻮل زﻣﺎن اﻳﻦ روش ﺗﻘﻮﻳﺖ اوﻟﻴﻪ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺷﺪه و روشﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪاي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺰرﻳﻖ آب ﻣﺎﻳﻊ داغ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺛﺎﻟﺚ ﺑﺎ ﺗﺰرﻳﻖ ﺑﺨﺎر آب‪ ،‬دياﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ‪،‬‬
‫ﮔﺎز‪ ،‬اﻟﻜﻞ و دﻳﮕﺮ ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﭼﺎه‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﺠﺎد اﺣﺘﺮاق ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر ﭼﺎه و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫آنﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺣﺪود ‪ %40‬ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ اوﻟﻴﻪ‪ %50 ،‬آن ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ و ‪ %10‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺛﺎﻟﺚ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻔﺖ از ﺷﻦﻫﺎ و ﺷﻴﻞﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﻌﺪنﻛﺎري اﻳﻦ ﻣﻮاد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﮔﺮﻣﺎﻳﺶ آنﻫﺎ در ﻣﺨﺰن ﻳﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺰرﻳﻖ ﻣﺎﻳﻌﺎت ﮔﺮم ﺑﻪ داﺧﻞ آنﻫﺎ و ﺳﭙﺲ ﺗﺨﻠﻴﻪ اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻊ ﻛﻪ از ﻧﻔﺖ اﺷﺒﺎع‬
‫ﺷﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 3,1‬ﺣﻔﺎري ﭼﺎه ﻧﻔﺖ‬

‫‪17‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 8,2,1‬ﺣﻔﺮ ﭼﺎه‬
‫ﭼﺎه ﻧﻔﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﻔﺮهﻫﺎي اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﻛﻪ در زﻣﻴﻦ ﺑﺮاي اﻛﺘﺸﺎف‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري و ‪ ...‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺘﻲ‬
‫اﻳﺠﺎد ﺷﺪه و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻮدي ﻳﺎ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻃﻤﻴﻨﺎن از اﻳﻨﻜﻪ ﻻﻳﻪﻫﺎي اﻋﻤﺎق‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻳﺠﺎد ﻧﻔﺖﮔﻴﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ذﺧﻴﺮه ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي آن ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﺣﻔﺮ‬
‫ﭼﺎه را ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮده و دﻛﻞ ﺣﻔﺎري را در آن ﻣﺤﻞ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ‪ .‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﺎدهﺳﺎزي از‬
‫ﺟﺎده اﺻﻠﻲ ﺗﺎ ﺳﺮ ﭼﺎه و ﻛﺎرﮔﺬاري ﻳﻚ ﻟﻮﻟﻪ آب ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آﺑﺮﺳﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﺣﻔﺎري ﻧﻴﺰ از اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﻌﺪي‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دﺳﺘﮕﺎه ﺣﻔﺎري ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻞ ﺑﻮده و دﻛﻞﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻧﻴﺰ از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﻄﻌﺎت آن را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪. 1‬‬

‫‪ .1‬اﻧﻮاع ﭼﺎﻫﻬﺎي ﻧﻔﺖ ‪:‬‬

‫ﭼﺎه اﻛﺘﺸﺎﻓﻲ ‪ :‬ﭼﺎه اﻛﺘﺸﺎﻓﻲ اوﻟﻴﻦ ﭼﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﻛﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳﻲ و آﮔﺎﻫﻲ از وﺿﻌﻴﺖ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز در ﻧﺎﺣﻴﻪاي‬
‫ﺣﻔﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭼﺎه ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ‪ :‬آﮔﺎﻫﻲ از ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻣﺨﺰن ‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻘﺪار ذﺧﻴﺮه و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﮔﺴﺘﺮش ذﺧﻴﺮه ﻣﺨﺰن ﺑﺎ ﺣﻔﺮ ﭼﺎه ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﭼﺎﻫﻬﺎي ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﭘﺲ از ﺣﻔﺮ ﭼﺎه اﻛﺘﺸﺎﻓﻲ و اﻃﻤﻴﻨﺎن از ﺣﻀﻮر ذﺧﻴﺮه داراي ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺣﻔﺮ ﻣﻲﺷﻮد ‪.‬‬
‫ﭼﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪهاي‪ :‬ﭼﺎﻫﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺸﺎﻫﺪه وﺿﻌﻴﺖ داﺋﻢ ﻣﺨﺰن ﺣﻔﺎري ﺷﻮد ﭼﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪهاي ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﺸﺎر ﻣﺨﺰن ‪،‬‬
‫ﺳﻄﺢ آب و ﻧﻔﺖ ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ آب و ﻧﻔﺖ و ‪ ...‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﺎﻫﻬﺎي ﻣﺸﺎﻫﺪهاي ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﻲ و اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي‬
‫اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﭼﺎه ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ‪ :‬ﭼﺎه ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ در ﻣﻮاﻗﻌﻲ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از ﭼﺎه ﻗﺒﻠﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮرد ﺣﻔﺎري ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ ،‬ﺣﻔﺎري ﭼﺎه ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ در ﻣﺠﺎور ﭼﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺟﺎﻣﺎﻧﺪﮔﻲ اﺑﺰار ﺣﻔﺎري در آن ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ‪.‬‬
‫ﭼﺎه ﺗﻮﺳﻌﻪاي ‪ :‬ﭘﺲ از ﺣﻔﺎري ﭼﺎﻫﻬﺎي اﻛﺘﺸﺎﻓﻲ و ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ و ﺿﻤﻦ ﺗﺎﻳﻴﺪ ذﺧﻴﺮه داراي ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺨﺰن ‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﺣﻔﺮ‬
‫ﭼﺎﻫﻬﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪاي ﻣﻲﺷﻮد ‪.‬اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز از ﻣﺨﺰن ﺑﻄﻮر ﻋﻤﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﭼﺎﻫﻬﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪاي ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ 3,1‬ﺣﻔﺮ ﭼﺎه‬

‫‪ 9,2,1‬آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬

‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻮﺟﻮد در ﻛﻠﻴﻪ ﻧﻔﺖﻫﺎي ﺧﺎم ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ وﺟﻮد ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ در ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﻔﺖﻫﺎ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺛﺮات ﻋﻤﺪهاي ﺑﺮ ﺧﻮاص ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻻزم ﺟﻬﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻓﺮوش اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻔﺖ‬
‫ﺧﺎم ‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ اﺳﺖ )از اﺟﺰاي ﺳﺒﻚ ﻣﺜﻞ ﻣﺘﺎن ﺗﺎ ﻣﻮاد ﺟﺎﻣﺪ آﺳﻔﺎﻟﺘﻲ ﻣﺤﻠﻮل )آﺳﻔﺎﻟﺖ‬
‫ﺟﺰء ﻣﻮاد ﭘﻠﻴﻤﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ وﺟﻮد آن در ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺎﻳﻊ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ رﺳﻮب در ﻣﺨﺰن و ﻣﺠﺎري ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪ ((.‬و ﺣﺘﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﻴﺮ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻧﻴﺰ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﭘﻴﭽﻴﺪهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻲﺷﺎن ﻗﻮي اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺣﺎوي ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﻧﺪﻛﻲ اﻛﺴﻴﮋن ‪ ،‬ﮔﻮﮔﺮد ‪ ،‬ﻧﻴﺘﺮوژن‬
‫‪ ،‬واﻧﺎدﻳﻢ ‪ ،‬ﻧﻴﻜﻞ و ﻛﺮوم‪ ...،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻣﻮاد ﺳﺎزﻧﺪه ﻧﻔﺖ از ﻧﻈﺮ ﻧﻮع ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ و ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺸﻜﻴﻞ آن ﺑﺴﺘﮕﻲ‬
‫دارد‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻘﺎط در داﺧﻞ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺣﻠﻘﻮي اﺷﺒﺎع ﺷﺪه وﺟﻮد داﺷﺘﻪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻘﺎط دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺣﻠﻘﻮي اﺷﺒﺎع ﻧﺸﺪه وﺟﻮد دارد و ﮔﺎه ﻧﻴﺰ درون ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از‬
‫اﻧﻮاع ﻓﻮق ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻘﺪار درﺻﺪ ﻣﻮاد ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪه ﻧﻔﺖ ﺧﺎم از ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﻔﺖ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪19‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 10,2,1‬ﻣﻮاد ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬
‫ﻣﻮاد ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﻛﺴﻴﮋندار ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻮﮔﺮددار ‪،‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻧﻴﺘﺮوژندار و ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﻲ ‪.‬‬

‫‪ 1,10,2,1‬ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ‬

‫اﻛﺜﺮ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ و ﮔﺎزي از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ اﺑﺘﺪا ﺗﻌﺪادي‬
‫اﺻﻄﻼح آنﻫﺎ ذﻛﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ‪ :‬ﻣﺎده آﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ و ﻫﻴﺪروژن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و از ﻧﻈﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺑﺮ دو‬
‫دﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺳﺎﺧﺘﺎر زﻧﺠﻴﺮي) ‪ ، ( chain structure‬ﻛﻪ در آنﻫﺎ دو اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ واﻗﻊ در دو اﻧﺘﻬﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺮ ﻛﺪام‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﺮﺑﻦ دﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪ دارﻧﺪ ﻣﺜﻞ‪:‬‬

‫‪-2‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﻠﻘﻮي)‪ ،(ring structure‬ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﻛﻠﻴﻪ اﺗﻢﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺎ دو اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ دﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪ داﺷﺘﻪ‬
‫و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﺣﻠﻘﻪ ﺑﺴﺘﻪ را ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ ﻣﺜﻞ‪:‬‬

‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي اﺷﺒﺎع ﺷﺪه ‪ :‬ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﻛﻠﻴﻪ اﺗﻢﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ داراي ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻳﮕﺎﻧﻪاي ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﻣﺜﺎل ﻓﻮق‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي اﺷﺒﺎع ﻧﺸﺪه ‪ :‬ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﺑﺮﺧﻲ اﺗﻢﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ داراي ﭘﻴﻮﻧﺪ دوﮔﺎﻧﻪ‬
‫ﻳﺎ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬

‫اﻳﺰوﻣﺮ )ﻫﻤﭙﺎر( ‪ :‬ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎﻳﻲ را ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ داراي ﺗﻌﺪاد اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ و ﻫﻴﺪروژن ﻳﻜﺴﺎن و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻋﺪاد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در ﻧﺎم ﮔﺬاري ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﻫﺎ ‪:‬ﺗﻌﺪاد اﺗﻢﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺎ اﻋﺪاد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﺪول‬
‫‪ ،7,1‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺟﺪول ‪ 7,1‬اﻋﺪاد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در ﻧﺎمﮔﺬاري ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ‬

‫‪Deca‬‬ ‫‪Nona‬‬ ‫‪Octa‬‬ ‫‪Hepta‬‬ ‫‪Hexa‬‬ ‫‪Panta‬‬ ‫‪Buta‬‬ ‫‪Propa‬‬ ‫‪Etha‬‬ ‫‪Metha‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻧﻔﺖ ﻧﺎﻣﺤﺪود ﺑﻮده و ﺟﺪاﺳﺎزي ﻛﺎﻣﻞ آنﻫﺎ از ﻫﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻟﺬا آنﻫﺎ را در ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻛﻠﻲ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي‪ :‬ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ ‪ ،‬ﻧﻔﺘﻴﻨﻲ و‬
‫آروﻣﺎﺗﻴﻚ ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦﻫﺎ ﮔﺮوهﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي اوﻟﻔﻴﻨﻲ و دياوﻟﻔﻴﻨﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻴﺪروژنزداﻳﻲ از ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎ و ﻧﻔﺘﻴﻨﻲﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ ﻫﺎ )آﻟﻜﺎن ﻫﺎ(‪ :‬ﻓﺮﻣﻮل ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎ ‪ CnH2n+2 ،‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﻣﻮﻟﻜﻮل آنﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻌﺪاد‬ ‫•‬

‫‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 40‬ﻋﺪد اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺳﺎدهﺗﺮﻳﻦ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ ‪ ،‬ﻣﺘﺎن )‪ (CH4‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮي ﻫﻢ رده‬
‫ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﺗﺎن ‪ ،‬ﭘﺮوﭘﺎن ‪ ،‬ﺑﻮﺗﺎن ‪ ،‬ﺑﻮﺗﺎن ‪ ،‬ﭘﻨﺘﺎن ‪،‬ﻫﮕﺰان و ‪ . ...‬اﺟﺰاي ﺳﺒﻚ آن ﺑﺎ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺗﻌﺪاد ‪4‬‬
‫اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ در ﺷﺮاﻳﻂ اﺗﻤﺴﻔﺮي ﮔﺎزيﺷﻜﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎي از ﭘﻨﺘﺎن)‪ (C5H12‬ﺗﺎ اﻛﺘﺎن )‪ (C8H18‬ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﻨﺰﻳﻦ ﭘﺎﻻﻳﺶ ﺷﺪه و ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎي از ﻧﻮﻧﺎن )‪ (C9H20‬ﺗﺎ ﻫﮕﺰادﻛﺎن)‪ (C16H34‬ﺑﻪ ﮔﺎزوﻳﻴﻞ و ﻧﻔﺖﺳﻔﻴﺪ‬
‫و ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ از ﻫﮕﺰادﻛﺎن ﺑﻪ ﻧﻔﺖ ﻛﻮره و روﻏﻦ رواﻧﻜﺎري ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮم ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ داراي‬

‫‪21‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫‪ 25‬اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻮده و در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ ﺑﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺸﺨﺼﻪ‬
‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ ‪ ،‬اﺗﺼﺎل اﺗﻢﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﺳﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻳﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺗﻢﻫﺎي‬
‫ﻫﻴﺪروژن ‪ ،‬اﺷﺒﺎع ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻮده ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ ﺟﺰ آنﻫﺎ ﻛﻪ‬
‫ﭼﻬﺎر اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ دارﻧﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻗﻠﻴﺎﻳﻲﻫﺎي ﻏﻠﻴﻆ‪ ،‬اﺳﻴﺪ ﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ‪ ،‬اﺳﻴﺪﻧﻴﺘﺮﻳﻚ ‪ ،‬اﺳﻴﺪﻛﺮﺑﻨﻴﻚ و ﺣﺘﻲ‬
‫اﺳﻴﺪﻫﺎي ﺑﺎ اﻛﺴﻴﺪﻛﻨﻨﺪﮔﻲ زﻳﺎد ﻣﺜﻞ اﺳﻴﺪﻛﺮوﻣﻴﻚ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ﺧﻮردﮔﻲ و رﺳﻮب‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ذﺧﻴﺮه ﺳﺎزي آنﻫﺎ راﺣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ اﻳﻦ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ﺑﺎﻻ ﺑﻮده و آﻟﻮدﮔﻲ ﻛﻤﻲ‬
‫اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ داراي ﺳﺎﺧﺘﺎر زﻧﺠﻴﺮي ﺑﻮده و اﺷﺒﺎع ﺷﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪.‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻗﺎﻋﺪه‪ ،‬اﺳﺎﻣﻲ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ‪ ane‬ﺧﺘﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻛﺘﺎن ‪) C8H18‬ﻛﺮهﻫﺎي ﺳﻴﺎه ﻣﻌﺮف ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ و ﻛﺮهﻫﺎي ﺳﻔﻴﺪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي‬
‫ﻫﻴﺪروژن ﺑﻮده و ﺧﻄﻮط ﻣﻌﺮف ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﺗﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪(.‬‬

‫ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎ ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎي ﻧﺮﻣﺎل و اﻳﺰوﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎ ‪ .‬در ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎي ﻧﺮﻣﺎل زﻧﺠﻴﺮه‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﺑﺪون اﻧﺸﻌﺎب اﺳﺖ وﻟﻲ اﻳﺰوﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎ ﻛﻪ اﻳﺰوﻣﺮ ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ داراي زﻧﺠﻴﺮه‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و اﻧﺸﻌﺎب دار ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺎ ﺑﻴﺶ از دو ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻛﺮﺑﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ دارﻧﺪ‪.(.‬در‬
‫ﻧﺎمﮔﺬاري اﻳﺰوﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎ ﭘﻴﺸﻮﻧﺪ اﻳﺰو ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦ را دارا اﺳﺖ اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻣﺜﻞ‬
‫اﻳﺰواﻛﺘﺎن‪ .‬در روش دﻳﮕﺮ ﻧﺎمﮔﺬاري ﺗﻌﺪاد ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺘﻴﻞ )‪ (CH3‬ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺠﻴﺮه ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﻚ ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ اﻓﺰوده ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد در اﺑﺘﺪاي ﻧﺎم آن ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ آورده ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﻣﺜﻞ ﺗﺮيﻣﺘﻴﻞﭘﻨﺘﺎن )ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻗﻴﻖ ﺗﺮ ‪ 2‬و‪ 2‬و‪ 4‬ﺗﺮيﻣﺘﻴﻞ‪-‬‬
‫ﭘﻨﺘﺎن( ﻛﻪ ﻧﺎم دﻳﮕﺮ اﻳﺰواﻛﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﺗﻌﺪاد اﺗﻢﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ در ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺑﻴﺶ از ‪ 3‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﻛﻪ داراي ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﺎوي اﺗﻢﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ و ﻫﻴﺪروژن ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺮﺑﻦ زﻧﺠﻴﺮهاي ﺗﻚ ﺷﺎﺧﻪاي را ﺗﺸﻜﻴﻞ داده و اﻳﺰوﻣﺮﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورد ﻛﻪ‬
‫ﺧﻮاص آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺤﺴﻮﺳﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ‪ ،‬ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﻣﻮﺗﻮر ‪ ،‬در ﻣﻮرد اﻛﺘﺎن ﻧﺮﻣﺎل‬
‫ﻣﺴﺎوي ‪ 17‬و در ﻣﻮرد اﻳﺰواﻛﺘﺎن ) و‪ 2‬و‪ 4‬ﺗﺮيﻣﺘﻴﻞﭘﻨﺘﺎن( ﻣﺴﺎوي ‪ 100‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﻧﻔﺘﻴﻨﻲﻫﺎ )ﺳﻴﻜﻠﻮ آﻟﻜﺎن ﻫﺎ(‪ :‬ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺳﻴﻜﻠﻮﭘﺎراﻓﻴﻨﻲاي ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي آزاد اﺗﻢﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦﺷﺎن‬ ‫•‬

‫ﺑﺎ ﻫﻴﺪروژن اﺷﺒﺎع ﺷﺪهاﻧﺪ را ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﻧﻔﺘﻴﻨﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ )اﮔﺮ دو ﻛﺮﺑﻦ اﻧﺘﻬﺎي ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺼﻞ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ ﻳﻚ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﻧﻔﺘﻴﻨﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .(.‬ﻓﺮﻣﻮل ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﻔﺘﻴﻨﻲﻫﺎ ‪ CnH2n ،‬اﺳﺖ‪.‬اﻳﻦ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ‬
‫داراي ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﻠﻘﻮي)ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺣﻠﻘﻪ( ﺑﻮده و ﭼﻮن اﺷﺒﺎع ﺷﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪،‬ﻧﻈﻴﺮ ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻮده و ﺧﻮاﺻﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ دارﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش آنﻫﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﺎمﮔﺬاري اﺳﺎﻣﻲ آنﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫‪ Cyclo‬ﺷﺮوع ﻣﻲ ﺷﻮد )در روش دﻳﮕﺮ ﻧﺎمﮔﺬاري ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎي ﻋﺪد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻨﺪه ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦ ‪iene‬‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .(.‬ﺗﻌﺪاد اﺗﻢ ﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ ﻧﻔﺘﻴﻨﻲﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 9‬ﻋﺪد اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ‪ ،‬اﻧﻮاع ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫ﻧﻔﺘﻴﻨﻲﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬وﻟﻲ اﻏﻠﺐ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻴﻜﻠﻮﭘﻨﺘﺎن و ﺳﻴﻜﻠﻮ ﻫﮕﺰان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ C4H8‬ﺳﻴﻜﻠﻮﺑﻮﺗﺎن‬

‫آروﻣﺎﺗﻴﻚﻫﺎ ‪:‬ﮔﺮوه ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي آروﻣﺎﺗﻴﻜﻲ)ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻌﻄﺮ(‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﻴﺎري‬ ‫•‬

‫ﺑﺎ ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲﻫﺎ و ﻧﻔﺘﻴﻨﻲﻫﺎ دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي آروﻣﺎﺗﻴﻜﻲ ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻮي و اﺷﺒﺎع ﻧﺸﺪه ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻮي ﺗﻨﺪي داﺷﺘﻪ و‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي آروﻣﺎﺗﻴﻜﻲ ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ -1:‬ﺑﻨﺰن ﻫﺎ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮل ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫‪) CnH2n-6‬ﻣﺜﻞ ﺑﻨﺰن ‪ (C6H6‬ﻛﻪ ﺳﺎﻳﺮ اﻧﻮاع آن از اﻓﺰودن ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺘﻴﻞ ﺑﻪ ﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺣﻠﻘﻪ ﺑﻨﺰن ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺗﻮﻟﻮﺋﻦ و ﻣﺘﻴﻞﺑﻨﺰن و ‪ -2‬ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﻫﺎ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮل ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪ CnH2n-12‬ﻛﻪ از ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ دو‬
‫ﺣﻠﻘﻪ ﺑﻨﺰن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ) ﻣﺜﻞ ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ‪ .(C10H8‬ﺳﺎﻳﺮ اﻧﻮاع آن از اﻓﺰودن ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺘﻴﻞ ﺑﻪ ﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺣﻠﻘﻪ‬
‫ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﻣﺘﻴﻞ ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي آروﻣﺎﺗﻴﻜﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺑﻨﺰن ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻮﺋﻦ‪ ،‬ارﺗﻮ‪ -‬زاﻳﻠﻦ ‪ ،‬ﻣﺘﺎ‪ -‬زاﻳﻠﻦ ‪ ،‬ﭘﺎرا‪-‬‬
‫زاﻳﻠﻦ ‪ ،‬ﻧﻔﺘﺎﻟﻴﻦ و ﻛﻮﻣﻦ ‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ C6H6‬ﺑﻨﺰن‬

‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺣﻠﻘﻮي ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﻔﺘﻴﻨﻲ و ﭼﻪ آروﻣﺎﺗﻴﻜﻲ ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﻌﻀﻲ از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻠﻘﻪ ‪ ،‬زﻧﺠﻴﺮهﻫﺎي ﺟﺎﻧﺒﻲ ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﺎي ﻣﻮﻟﺪ ﺧﻮد )ﻫﺮ دو( را دارا ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪.‬‬

‫اوﻟﻔﻴﻨﻲﻫﺎ )آﻟﻜﻦﻫﺎ(‪ :‬اوﻟﻔﻴﻦﻫﺎ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي زﻧﺠﻴﺮي اﺷﺒﺎع ﻧﺸﺪهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ در ﻧﻔﺖﻫﺎي‬ ‫•‬

‫ﺧﺎم وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺧﻼل ﻓﺮآوري ﻧﻔﺖ )ﻣﺜﻞ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮل ﻋﻤﻮﻣﻲ اوﻟﻔﻴﻦﻫﺎ‬
‫‪ CnH2n‬اﺳﺖ‪ .‬اوﻟﻔﻴﻦﻫﺎ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﺑﺎ اﺳﻴﺪﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ و اﺳﻴﺪﻛﻠﺮﻳﺪرﻳﻚ واﻛﻨﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫وﺟﻮد اوﻟﻔﻴﻦﻫﺎ در ﻓﺮآورده ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي دوﮔﺎﻧﻪ آن ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اوﻟﻔﻴﻦدار آﺳﺎن ﺗﺮ اﻛﺴﻴﺪه و ﭘﻠﻴﻤﺮ )ﺑﺴﭙﺎرش( ﺷﻮﻧﺪ‪.‬ﻧﺎم ﮔﺬاري اوﻟﻔﻴﻦﻫﺎ ﺑﺎ اﻓﺰودن ﭘﺴﻮﻧﺪ ‪ ene‬ﻳﺎ‬
‫‪ ylene‬ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎي ﻋﺪد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻨﺪه ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮﺗﻦ)ﺑﻮﺗﻴﻠﻦ( و اﺗﻦ)اﺗﻴﻠﻦ(‪.‬‬

‫‪ C2H4‬اﺗﻴﻠﻦ‬

‫در ﺑﺮشﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮه ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش ﺑﻨﺰﻳﻦ ‪ ،‬وﺟﻮد ﺑﺮﺧﻲ اوﻟﻔﻴﻦﻫﺎ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اوﻟﻔﻴﻦﻫﺎ ‪ ،‬در‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد اﺗﻢﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ ﻳﻜﺴﺎن ‪ ،‬داراي اﻋﺪاد اﻛﺘﺎن ﭘﮋوﻫﺸﻲ )‪ (RON‬ﺑﺎﻻﺗﺮي‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫دياوﻟﻔﻴﻨﻲﻫﺎ ‪ :‬دياوﻟﻔﻴﻦﻫﺎ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮل ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪ CnH2n-2‬ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ اوﻟﻔﻴﻦﻫﺎ ﺑﻮده و ﻓﻘﻂ داراي دو ﭘﻴﻮﻧﺪ‬ ‫•‬

‫دوﮔﺎﻧﻪ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻌﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دياوﻟﻔﻴﻦﻫﺎ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي زﻧﺠﻴﺮي اﺷﺒﺎع ﻧﺸﺪهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي اﺷﺒﺎع ﻧﺸﺪه دﻳﮕﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ و ﭘﻠﻴﻤﺮ ﺷﺪه و ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺻﻤﻎ ﻣﺎﻧﻨﺪي را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ‪-‬‬
‫دﻫﻨﺪ‪ .‬دياوﻟﻔﻴﻦﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻌﺪودي از ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﺗﺠﺎري وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬ﻧﺎمﮔﺬاري دياوﻟﻔﻴﻦﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫اﻓﺰودن ﭘﺴﻮﻧﺪ ‪ diene‬ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎي ﻋﺪد ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺸﺨﺺﻛﻨﻨﺪه ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮﺗﺎدﻳﻦ و‬
‫ﻫﮕﺰادﻳﻦ‪.‬‬

‫‪ C6H10‬ﻫﮕﺰادﻳﻦ‬

‫ﻣﻘﺪار ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻔﺘﻲ در آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎ در ﻳـﻚ ﺣـﻼل‬
‫ﺣﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ﻳﻚ ﻛﺮوﻣﺎﺗﻮﮔﺮاف ﮔﺎزي از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﺪه‪ ،‬و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﻳـﻚ آﺷﻜﺎرﺳـﺎز ﻣﻨﺎﺳـﺐ‪ ،‬ﻧﻈﻴـﺮ‬
‫آﺷﻜﺎرﺳﺎز ﺑﺎ ﻳﻮﻧﺶ ﺷﻌﻠﻪ ﻳﺎ ﻃﻴﻒﺳﻨﺞ ﺟﺮﻣﻲ ﻣﻴﺰان آنﻫﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻮرد ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻣﻴﺰان ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫـﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﺪول ‪ 8,1‬اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺟﺪول ‪ – 8,1‬ﺗﺮﻛﻴﺐ وزﻧﻲ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬

‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ)‪ (%‬ﻣﺤﺪوده)‪(%‬‬

‫‪ 15‬ﺗﺎ ‪60‬‬ ‫‪30‬‬ ‫ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ‬
‫‪ 30‬ﺗﺎ ‪60‬‬ ‫‪49‬‬ ‫ﻧﻔﺘﻴﻨﻲ‬
‫‪ 3‬ﺗﺎ ‪30‬‬ ‫‪15‬‬ ‫آروﻣﺎﺗﻴﻚ‬
‫درﺻﺪ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه‬ ‫‪6‬‬ ‫آﺳﻔﺎﻟﺖ‬

‫‪ 2,10,2,1‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﻛﺴﻴﮋندار‬

‫ﻣﻘﺪار درﺻﺪ اﻛﺴﻴﮋن در ﻧﻔﺖﺧﺎم ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﺳﻪ درﺻﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺒﻮده و اﻏﻠﺐ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﻛﺴﻴﮋندار ﻣﻮﺟﻮد در ﻧﻔﺖ ﺷﺎﻣﻞ اﺳﻴﺪﻫﺎ و ﻓﻨﻞﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻧﻔﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺳﻴﻜﻠﻮآﻟﻜﺎن ﻳﺎ ﻧﻔﺘﻨﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪.‬ﺿﻤﻨﺎً اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﺣﻠﻘﻮي ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺗﺮﺳﻞ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در ﺣﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﺼﻔﻴﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﺎراﻓﻴﻦﻫﺎ ﺟﻤﻊ آوري ﻣﻲﮔﺮدد ‪.‬‬

‫‪ 3,10,2,1‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻮﮔﺮددار‬

‫اﻏﻠﺐ ﻧﻔﺖﻫﺎي ﺧﺎم ﺣﺎوي ﮔﻮﮔﺮد آزاد ﻣﺤﻠﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻴﺰه ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﮔﻮﮔﺮد ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻮﻟﻔﻮر ﻫﻴﺪروژن ‪ ،‬ﺗﻴﻮﻓﺮﻣﺮﻛﺎﭘﺘﺎن‪ ،‬ديﺳﻮﻟﻔﻮر ‪ ،‬ﺳﻮﻟﻔﻮرﻛﺮﺑﻦ و ﺳﻮﻟﻔﻮر ﻛﺮﺑﻨﻴﻞ وﺟﻮد داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﮔﻮﮔﺮد در ﻧﻔﺖ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي دارد ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻧﻔﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺸﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﻘﺪار آن در‬
‫ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻛﻮﻳﺖ ‪ 2/5‬درﺻﺪ و در ﻧﻔﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ آﻏﺎﺟﺎري اﻳﺮان ‪ 1/36‬درﺻﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺧﻮرﻧﺪﮔﻲ ﻧﻔﺖ و ﺑﻮي‬
‫ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع آن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﺟﻮد ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻮﮔﺮددار اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪ 4,10,2,1‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻧﻴﺘﺮوژندار‬

‫روﻏﻦﻫﺎي ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺎ ‪ 1/5‬درﺻﺪ ﻧﻴﺘﺮوژن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻟﻲ دارا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت از ﻧﻈﺮ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﻴﺘﺮوژن ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻧﻴﺘﺮوژن در ﺣﻠﻘﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت =‪) N-H‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺳﻪ اﺗﻢ( اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﭘﻴﺮول ‪ ،‬اﻧﺪول و‬ ‫•‬

‫ﻛﺎرﺑﺎزول را ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻴﺘﺮوژن در ﺣﻠﻘﻪ ﺑﺼﻮرت ‪) N‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ دو اﺗﻢ( ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻤﻮده ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮادي از ﻗﺒﻴﻞ ﭘﻴﺮﻳﺪﻳﻦ ‪ ،‬ﻛﻴﻨﻮﻟﺌﻴﻦ و‬ ‫•‬

‫اﻳﺰوﻛﻴﻨﻮﻟﺌﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت دﺳﺘﻪ اول اﺳﺖ‪ .‬اﻏﻠﺐ روﻏﻦﻫﺎي ﻣﻌﺪﻧﻲ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﻚﻫﺎي آﻣﻮﻧﻴﻮم اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻧﻔﺘﻨﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲﮔﺮدد ‪.‬‬

‫‪ 5,10,2,1‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﻠﺰي‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻮاد ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه از ﺗﻘﻄﻴﺮ ﻧﻔﺖ را ﺑﺴﻮزاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻏﺎل از ﺧﻮد ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﮔﺬارد ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﻠﺰي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮي از ﻗﺒﻴﻞ ﺳﻴﻠﻴﺲ‪ ،‬آﻫﻦ ‪ ،‬آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم ‪ ،‬ﻛﻠﺴﻴﻢ‬
‫‪ ،‬ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ ‪ ،‬ﻧﻴﻜﻞ و ﺳﺪﻳﻢ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً از آن ﺟﺎ ﻛﻪ در ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻔﺖﻫﺎ واﻧﺎدﻳﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﺑﺪﻳﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻌﻤﻮﻻً آن را از ﻧﻔﺖ اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻤﻮده و در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻓﻮﻻدﺳﺎزي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار اﻳﻦ ﻓﻠﺰ در‬
‫ﺣﺪود ‪ 400 ppm‬ﻳﻌﻨﻲ ‪ 400‬ﮔﺮم در ﻫﺮ ﺗﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 11,2,1‬ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺮش ﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬
‫ﭘﺲ از ﻋﻤﻞ ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم و ﺟﺪاﺳﺎزي ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬از آنﻫﺎ در ﻣﻮارد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪.‬ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﻲ در زﻣﻴﻨﻪ اﻛﺘﺸﺎف‪ ،‬اﺳﺘﺨﺮاج‪ ،‬ﭘﺎﻻﻳﺶ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل) اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﺎﻧﻜﺮﻫﺎي‬
‫ﻧﻔﺖ ﻳﺎ ﺧﻄﻮط ﻟﻮﻟﻪ( و ﺑﺎزارﻳﺎﺑﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﻔﺘﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺣﺠﻢ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﻔﺘﻲ را ﺳﻮﺧﺖ‬
‫)ﺑﻨﺰﻳﻦ‪،‬ﮔﺎزوﻳﻴﻞ‪ (...،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ داده و ﺑﻘﻴﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎده ﺧﺎم در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫داروﺳﺎزي‪،‬ﺣﻼلﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻮدﻫﺎ‪،‬ﺳﻤﻮم و ﭘﻼﺳﺘﻴﻚﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪.‬‬
‫ﻧﻔﺖ در ﺑﺴﻴﺎري از ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺣﻴﺎﺗﻲ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺑﻘﺎي ﺟﻬﺎن ﺻﻨﻌﺘﻲ از اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و ﺑﺮاي ﻣﻠﺖﻫﺎ‬
‫ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺣﺴﺎس اﺳﺖ‪.‬درﺻﺪ زﻳﺎدي از اﻧﺮژي ﻣﺼﺮﻓﻲ ﺟﻬﺎن را ﻧﻔﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ)‪ %32‬در اروﭘﺎ و آﺳﻴﺎ‪%44،‬‬
‫در آﻣﺮﻳﻜﺎي ﻣﺮﻛﺰي و ﺟﻨﻮﺑﻲ‪ %41 ،‬در اﻓﺮﻳﻘﺎ‪ %40 ،‬در آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ و ‪ %53‬در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ(‪ .‬ﻣﺼﺮف ﺳﺎﻻﻧﻪ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻧﻔﺖ در ﺣﺪود ‪ 30‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺑﺸﻜﻪ )‪ (4/8 km3‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻔﺖ ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ ﺑﻮده و از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺑﺎ اﻧﺪازهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ در‬
‫ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻘﻄﻴﺮ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﺪه و ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺤﺖ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮي ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ 12,2,1‬اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪A.P.I‬‬

‫• ﻧﻔﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﺎ درﺟﻪ ‪ 10 A.P.I‬اﻟﻲ ‪20‬‬

‫• ﻧﻔﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺎ درﺟﻪ ‪ 20 A.P.I‬اﻟﻲ ‪30‬‬
‫• ﻧﻔﺖ ﺳﺒﻚ ﺑﺎ درﺟﻪ ‪ A.P.I‬ﺑﻴﺶ از ‪30‬‬
‫وزن وﻳﮋه ﻧﻔﺖﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن دارد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﮔﺎز ﻣﺤﻠﻮل در ﻧﻔﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ آن ﻛﻤﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭘﺎراﻓﻴﻦﻫﺎ داراي ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﭼﮕﺎﻟﻲ ‪،‬ﻧﻔﺘﻴﻨﻲﻫﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻛﻤﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ و‬
‫آروﻣﺎﺗﻴﻚﻫﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﭼﮕﺎﻟﻲ را دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ 4,1‬ﻳﻚ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﻧﻔﺖ‬

‫‪ 13,2,1‬ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬

‫از ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻳﺎ ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺮآوردهﻫﺎي زﻳﺎدي را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﺮوش در ﺑﺎزار‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﻴﺰ ﻛﺮدن و ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﻔﺘﻲ در ﻃﻲ ﻳﻚ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺎص را ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺣﺎﺻﻞ از ﭼﺎه داراي ﻣﻮاد ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ از ﻗﺒﻴﻞ آب و ﺟﺎﻣﺪاﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻦ ‪ ،‬ﻗﻴﺮ و ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﺘﺎن و اﺗﺎن‬
‫اﺳﺖ‪.‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﭘﺎﻻﻳﺶ دو ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺳﺖ‪-1:‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ)ﺣﺬف ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲ ﻫﺎ و ﺗﻘﻄﻴﺮ( ‪ -2 ،‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ)ﻣﺜﻞ‬
‫ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ و رﻓﺮﻣﻴﻨﮓ( ‪ .‬ﺑﺮاي ﺟﺪاﺳﺎزي ﻣﻮاد ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب اﺑﺘﺪا آنﻫﺎ را وارد ﻣﺨﺎزﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻣﺪات ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫آن ﺗﻪﻧﺸﻴﻦ ﺷﺪه و ﮔﺎزﻫﺎي آن ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻳﻦ ﻧﻔﺖ وارد ﺟﺪاﺳﺎز ﮔﺮﻳﺰازﻣﺮﻛﺰي ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﻘﺶ آن ﺟﺪا‬
‫ﻛﺮدن ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه آب ‪ ،‬ﮔﺎز و ﺟﺎﻣﺪات ﻣﻌﻠﻖ در آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺣﺬف ﻧﻤﻚﻫﺎي ﻣﻌﺪﻧﻲ ‪ ،‬ﻧﻔﺖ را ﺑﺎ آب وﻟﺮم‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻳﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻧﻔﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﻟﻮﻟﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه و ﺑﻘﻴﻪ ﺟﻬﺖ ﺻﺪور ﺑﻪ ﺑﻨﺎدر ﭘﻤﭗ ﻣﻲﺷﻮد ‪.‬‬

‫‪ 1,13,2,1‬ﺗﻘﻄﻴﺮ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺎم در ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻋﻤﻞ ﺗﻘﻄﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻋﻤﺎل ﺣﺮارت زﻳﺎد در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺠﺰﻳﻪ و‬
‫ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﻧﻔﺖ ﺷﺪه و اﺷﻜﺎﻻﺗﻲ را در اداﻣﻪ ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورد ﻛﻪ از ﻋﻮاﻗﺐ آن ‪،‬‬
‫ﺿﺎﻳﻊ ﺷﺪن ﻣﻮاد و اﻓﺰاﻳﺶ ﻫﺰﻳﻨﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد ‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺑﺮشﻫﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﺮ روي آن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﻲآورﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﻧﻔﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻳﻚ ﺳﺮي ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺗﺒﺨﻴﺮ و ﺳﺮﻣﺎﻳﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در ﺳﻴﻨﻲﻫﺎي ﻳﻚ ﺑﺮج اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺷﻜﻞ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣﺎﻳﻌﺎت ﺧﺎﻟﺺ در ﻓﺸﺎر ﻣﺤﻴﻂ ‪ ،‬در دﻣﺎﻳﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻓﺸﺎر ﺑﻪ ﺟﻮش ﻣﻲآﻳﻨﺪ وﻟﻲ اﺟﺰاي ﻣﺨﻠﻮط ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻳﻊ در دﻣﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺟﻮش ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ اﺟﺰاي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺸﺎر ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫در ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش ﺳﻴﺎل ‪ ،‬ﻓﺎزﻫﺎي ﺑﺨﺎر و ﻣﺎﻳﻊ آن ﺑﺎ ﻫﻢ در ﺣﺎل ﺗﻌﺎدل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺸﺎر ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺗﺒﺨﻴﺮ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻌﻜﻮس ‪ ،‬ﺗﻘﻄﻴﺮ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ .‬از ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﺨﻠﻮط در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺗﻌﺎدل اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﺟﺰا ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﻳﻚ ﻣﺤﻠﻮل در ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﻄﻮر داﺋﻢ ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﺑﺨﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﺮّارﺗﺮ ﻣﺎﻳﻊ ﺑﺮﮔﺸﺖﻛﻨﻨﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺳﺮازﻳﺮ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮده و ﻏﻠﻴﻆﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 5,1‬ﻃﺮﺣﻮاره ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ‬

‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء‬

‫ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء در ﺑﺮج)ﺳﺘﻮن( ﺗﻘﻄﻴﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﺎرات ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬در ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ از ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮده و ﺑﺎ ﻓﺎز ﻣﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ از ﭼﮕﺎﻟﺶ ﺑﺨﺎرات ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺒﻠﻲ در ﻃﻮل ﺑﺮج‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻃﺮف ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺟﺮﻳﺎن دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎس ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻴﻦ ﻓﺎز ﮔﺎز و ﻣﺎﻳﻊ ﺗﻤﺎس ﻛﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﺷﻮد ‪.‬دﻣﺎي ﻫﺮ ﺳﻴﻨﻲ از ﺳﻴﻨﻲ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﺧﻮد ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ ‪ ،‬دﻣﺎ از ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﭼﮕﺎﻟﺶ آنﻫﺎ ‪ ،‬ﻣﺴﺎوي دﻣﺎي ﺳﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه و روي آن ﺟﻤﻊ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺑﻪ‬
‫روي ﺳﻴﻨﻲ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﻣﻲرﻳﺰد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻓﺎز ﺑﺨﺎري ﻛﻪ ﻏﻨﻲ از اﺟﺰاي ﺳﺒﻚ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﺎﻻي ﺳﺘﻮن ﺧﺎرج‬

‫‪29‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺷﺪه و ﻓﺎز ﻣﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ ﻏﻨﻲ از اﺟﺰاي ﺳﻨﮕﻴﻦ اﺳﺖ از ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺟﻤﻊآوري ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در ﻛﻨﺪاﻧﺴﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺎرﻫﺎي ﺧﺎرج‬
‫ﺷﺪه از ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻي ﺑﺮج ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﺼﻮل ﺟﻤﻊ آوري ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻘﺪاري از اﻳﻦ‬
‫ﻣﺎﻳﻊ ﺟﻤﻊ آوري ﺷﺪه ﺟﻬﺖ ﻛﻨﺘﺮل دﻣﺎي ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎﻳﻊ ﺑﺮﮔﺸﺘﻲ ﺑﻪ داﺧﻞ آن ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 6,1‬ﻃﺮﺣﻮاره ﻧﺤﻮه ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ‬

‫‪ 2,13,2,1‬ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ و ﻫﻴﺪروﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰوري‬

‫ﻧﻔﺖﮔﺎز ﺣﺎﺻﻞ از واﺣﺪﻫﺎي ﺗﻘﻄﻴﺮ اﺗﻤﺴﻔﺮي و ﺗﻘﻄﻴﺮ در ﺧﻼء و ﻛﻚ ﺳﺎزي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻮراك واﺣﺪﻫﺎي‬
‫ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰوري و‪ /‬ﻳﺎ ﻫﻴﺪروﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪ .‬اﻳﻦ واﺣﺪﻫﺎ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ را ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ و آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮاد ﺑﺎارزشﺗﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﺰﻳﻦ ‪ ،‬ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ و ﻧﻔﺖ ﻛﻮره ﺳﺒﻚ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮآوردهﻫﺎي اﺷﺒﺎعﻧﺸﺪه واﺣﺪ‬
‫ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ ‪ ،‬در اﺑﺘﺪا اﺷﺒﺎع ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻫﻴﺪروژن در واﺣﺪ ﺗﺒﺪﻳﻞ)رﻓﺮﻣﻴﻨﮓ( و ﻳﺎ واﺣﺪ ﭘﺎﻻﻳﺶ ‪،‬‬
‫ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﻬﺘﺮي ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ‪.‬ﻓﺮآوردهﻫﺎي واﺣﺪ ﻫﻴﺪروﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ ‪ ،‬اﺷﺒﺎعﺷﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪.‬‬

‫‪30‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 3,13,2,1‬رﻓﺮﻣﻴﻨﮓ )اﺻﻼح( ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰوري و اﻳﺰوﻣﺮﻳﺰاﺳﻴﻮن )ﻫﻤﭙﺎرش(‬

‫ﻧﻴﺎز اﺗﻮﻣﺒﻴﻞﻫﺎي اﻣﺮوزي ﺑﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦﻫﺎي ﺑﺎ ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﺎﻻ ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده از رﻓﺮﻣﻴﻨﮓ)اﺻﻼح(‬
‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰوري اﺳﺖ‪ .‬در اﺻﻼح ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰوري ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش ﻣﺎدهاي ﻛﻪ از اﻳﻦ واﺣﺪ ﻣﻲﮔﺬرد ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻛﻢ اﺳﺖ‪،‬‬
‫زﻳﺮا ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر آنﻫﺎ ﺑﺎزآراﻳﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ آروﻣﺎﺗﻴﻚﻫﺎي ﺑﺎ ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﺎﻻ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﻮراك واﺣﺪ رﻓﺮﻣﻴﻨﮓ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰوري ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫ﺑﻨﺰﻳﻦﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ) ‪ (HSR‬و ﻧﻔﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺣﺎﺻﻞ از واﺣﺪﻫﺎي ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ‪ ،‬ﻛﻚ ﺳﺎزي‬
‫و ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ‪ .‬ﻓﺮآوده ﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از اﺻﻼح ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰوري ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ و ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺳﻮﭘﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻣﺨﻠﻮط ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﻨﺰﻳﻦﻫﺎي ﺳﺒﻚ ) ‪ ( LSR‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻤﭙﺎرش ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﭘﺎراﻓﻴﻦﻫﺎي ﻧﺮﻣﺎل ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﭙﺎرﻫﺎﻳﺸﺎن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ 14,2,1‬ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﻧﻔﺖ ‪ ‬‬

‫‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 7,1‬ﻧﻤﺎﻳﻲ از ﻳﻚ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﻧﻔﺖ‬

‫ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﻧﻔﺖ ﻳﻚ واﺣﺪ ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﻔﻴﺪﺗﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ‪،‬‬
‫ﺳﻮﺧﺖ دﻳﺰل)ﮔﺎزوﻳﻴﻞ(‪ ،‬ﺑﻨﺰﻳﻦ‪ ،‬آﺳﻔﺎﻟﺖ‪ ،‬ﮔﺎز ﻣﺎﻳﻊ )‪ (LPG‬و ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻧﻔﺖ واﺣﺪﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﺰرگ و ﭘﻴﭽﻴﺪهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻴﺮﻫﺎي ﻟﻮﻟﻪ‪-‬‬
‫ﻛﺸﻲ ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﻧﺪ داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻳﺎ ﻓﺮآوري ﻧﺸﺪه ﭼﻨﺪان ﻣﻔﻴﺪ ﻧﺒﻮده و ﻛﺎرﺑﺮد ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪارد‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻔﺖ ﺷﻴﺮﻳﻦ )ﺑﺎ ﻟﺰﺟﺖ و‬
‫ﮔﻮﮔﺮد ﻛﻢ( در وﺳﺎﻳﻞ ﻣﺤﺮﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻴﺎل ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺨﺎر ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﺪ‪،‬وﻟﻲ ﮔﺎزﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎي ﺳﺒﻚﺗﺮ آن ﻣﻌﻤﻮﻻً داﺧﻞ ﻣﺨﺰن ﺳﻮﺧﺖ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه و ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز اﻧﻔﺠﺎر ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ‪.‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻧﻔﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ‪ ،‬ﻓﻮمﻫﺎ و ‪ ...‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺘﻤﺎً ﻣﻮرد‬
‫ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬در ﻳﻚ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﻣﺪرن ﻧﻔﺘﻲ‪ ،‬در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﭘﻴﭽﻴﺪه و اﻧﺮژيﺑﺮ‪ ،‬ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ‬
‫و اﺟﺰاي ﮔﺎزي ﺳﺒﻚ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﺑﺎ ارزشﺗﺮي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دارا ﺑﻮدن ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺑﺎ وزن و ﻃﻮل‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎراﻓﻴﻦﻫﺎ‪ ،‬آروﻣﺎﺗﻴﻚﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻔﺘﻴﻦﻫﺎ و ‪ ...‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪدي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻃﻮلﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻫﻴﺪروژن و ﻛﺮﺑﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاص ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ در واﻗﻊ ﻋﺒﺎرت از ﺟﺪاﻛﺮدن و ﺑﺎﻻﺑﺮدن درﺟﻪ ﺧﻠﻮص اﺟﺰا‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﻧﻔﺖ از ﻫﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺟﺪاﺳﺎزي و ﺧﻠﻮص اﺟﺰا ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺎده روﻏﻦﻛﺎري ﻳﺎ ﺳﻮﺧﺖ را ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ رواﻧﻪ ﺑﺎزار ﻣﺼﺮف ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﺰوﺑﻮﺗﺎن و ﭘﺮوﭘﻴﻠﻦ و ﻳﺎ ﺑﻮﺗﻴﻠﻦ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎﻳﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺎ اﻛﺘﺎن ﻣﻮردﻧﻈﺮ را ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ درﺟﻪ اﻛﺘﺎن ﺑﻨﺰﻳﻦ را ﻣﻲﺗﻮان ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬
‫ﺑﻬﺴﺎزي ﺗﻮﺳﻂ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﻴﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﻫﻴﺪروژن از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﺟﺪاﺷﺪه و ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ‬
‫آروﻣﺎﺗﻴﻜﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ درﺟﻪ اﻛﺘﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻﺗﺮي دارد‪ .‬ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻣﻴﺎﻧﻲ ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ را ﻣﻲﺗﻮان ﻃﻲ‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ ﺣﺮارﺗﻲ‪ ،‬ﻫﻴﺪروﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ و ﻳﺎ ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰوري ﺑﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺳﺒﻚﺗﺮي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻬﺎﻳﻲ در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﻨﺰﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ اﻋﺪاد اﻛﺘﺎن ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻣﺤﺼﻮل‬
‫ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻇﺮﻓﻴﺖ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺑﺰرگ از ﺻﺪﻫﺰار ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺻﺪﻫﺰار ﺑﺸﻜﻪ ﻧﻔﺖ در روز اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺑﺎﻻي ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎهﻫﺎ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ‪ ،‬از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺎه ﺗﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺳﺒﻚ ﻣﻄﻠﻮبﺗﺮ اﺳﺖ وﻟﻲ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ آن در ﺟﻬﺎن‬
‫ﻣﺤﺪودﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ در ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎهﻫﺎ روشﻫﺎ وﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮ و ﮔﺮانﺗﺮي را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻻزم را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻧﻔﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻪ و‬
‫ﻫﻴﺪروژن آن ﻧﺎﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻟﺬا اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺣﺬف ﻛﺮﺑﻦ و اﻓﺰاﻳﺶ ﻫﻴﺪروژن ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰوري ﺳﻴﺎل ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺗﺎ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮ و درازﺗﺮ ﻧﻔﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﺳﺎدهﺗﺮ و ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﺧﻮراﻛﻲ ﻛﻪ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻧﻔﺖ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آن ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ از ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻣﻴﺰان و ﻧﻮع ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﺰان ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬاري ﺑﺮاي اﺣﺪاث‬
‫ﻳﻚ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﺑﺎ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻴﻦ ‪ 18‬ﺗﺎ ‪ 19‬ﻫﺰار دﻻر ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﺑﺸﻜﻪ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﭘﺎﻻﻳﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫درﺟﻪ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﮔﺎه ﺑﻪ ‪ 24‬ﺗﺎ ‪ 25‬ﻫﺰار دﻻر در ﻫﺮ ﺑﺸﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻋﻤﺪه ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه‬

‫از ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻋﻤﺪه ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ آﺳﻔﺎﻟﺖ‪ ،‬ﮔﺎز ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ )‪ ، (LPG‬ﮔﺎزوﻳﻴﻞ‪ ،‬روﻏﻦﻫﺎي رواﻧﻜﺎري‪ ،‬ﻧﻔﺘﺎ‪،‬‬
‫واﻛﺲ ﭘﺎراﻓﻴﻦ ‪ ،‬ﺑﻨﺰﻳﻦ‪ ،‬ﻗﻴﺮ و ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻮﺗﻮر ﺟﺖ اﺷﺎره ﻛﺮد‬

‫در ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮل در ﻳﻚ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﻧﻔﺖ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 15,2,1‬ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬

‫ﭘﺲ از اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻔﺖ ﺧﺎم آن را از ﻃﺮﻳﻖ ﻟﻮﻟﻪ ﻳﺎ راهﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ در آﻧﺠﺎ‬
‫ﭘﺎﻻﻳﺶ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻔﻴﺪ و ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از‬
‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻢ ﺣﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﻢ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﮔﺮدﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم در دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ :‬اﺑﺘﺪا ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﻛﻞ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم در ﻓﺸﺎر‬
‫اﺗﻤﺴﻔﺮ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ارﺳﺎل ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه دﻳﺮﺟﻮش اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻔﻜﻴﻚ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺧﻼ ﺷﺪﻳﺪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ ،‬ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﭘﺲ از اﻋﻤﺎل ﺣﺮارت در ﻛﻮره ‪،‬در ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ اﺗﻤﺴﻔﺮي ﺑﻪ ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺜﻞ‬
‫ﻣﺜﻞ ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﺘﺎن ‪ ،‬اﺗﺎن ‪ ،‬ﭘﺮوﭘﺎن و ﺑﻮﺗﺎن ‪ ،‬ﻧﻔﺘﺎي ﺳﺒﻚ ‪ ،‬ﻧﻔﺘﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ‪ ،‬ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ ‪ ،‬ﻧﻔﺖﮔﺎز ﻳﺎ ﮔﺎزوﻳﻴﻞ و‪ ...‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻣﻘﺎدﻳﺮي ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺧﺎم ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ اﺗﻤﺴﻔﺮي ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ :‬در ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ در ﺧﻼ ﻧﻴﺰ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ‬
‫اﺗﻤﺴﻔﺮي ﺑﻪ ﻧﻔﺖﮔﺎز ﺧﻼ و ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ در ﺧﻼ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻧﻔﺖﮔﺎز ﺳﺒﻚ ‪ ،‬ﻧﻔﺖ ﮔﺎز اﺗﻤﺴﻔﺮي‬
‫و ﻧﻔﺖﮔﺎز ﺧﻼ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﻨﺰﻳﻦ ‪ ،‬ﺳﻮﺧﺖ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ و ﺳﻮﺧﺖ دﻳﺰل ﺑﻪ واﺣﺪ ﻫﻴﺪروﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ ﻳﺎ ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ‬
‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰوري ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺑﺮج ﺧﻼ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻔﺖﻛﻮره ﺳﻨﮕﻴﻦ ‪ ،‬ﺧﻮراك واﺣﺪ‬
‫ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ و ﻣﺎده ﺧﺎم روﻏﻦﻫﺎي رواﻧﻜﺎري‪ ،‬در واﺣﺪﻫﺎي ﮔﺮاﻧﺮويﺷﻜﻦ ‪ ،‬ﻛﻚﺳﺎزي ﻳﺎ آﺳﻔﺎﻟﺖزداﻳﻲ ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﻧﻔﺖ ﺧﺎمﻫﺎي آﺳﻔﺎﻟﺘﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺳﻔﺎﻟﺖ ﻣﻮرد ﻣﺼﺮف در ﺟﺎده ﺳﺎزي و ﻳﺎ ﭘﺸﺖﺑﺎم ‪ ،‬ﻣﻮرد‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﭘﺎﻻﻳﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻗﺮار دارد ‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 8,1‬ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮل در ﻳﻚ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﻧﻔﺖ‬

‫‪34‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 1,15,2,1‬ﻧﻔﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻔﺖ )‪ (fuel oil‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﺳﻮﺧﺘﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﻛﻮره ﻳﺎ دﻳﮓﺑﺨﺎر ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﺮﻣﺎ و در‬
‫ﻣﻮﺗﻮر ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺗﻮان ﺳﻮﺧﺘﻪ و ﻧﻔﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ روﺷﻨﻲ آن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 40 °C‬ﺑﻮده ﻳﺎ ﻧﻔﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﻓﺘﻴﻠﻪ ﻣﻲﺳﻮزﻧﺪ را ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﻧﻴﺰ ﺟﺰء اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻔﺖ زﻧﺠﻴﺮه‬
‫ﻃﻮﻳﻠﻲ از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻧﻔﺘﻴﻨﻲ و آروﻣﺎﺗﻴﻚ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﻴﻦ ﻋﻤﻮم‪ ،‬واژه اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪ fuel oil‬ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎﻳﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎري‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ از ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد)ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎن ﻧﻔﺖ ﻛﻮره(‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ‪، ASTM‬ﺑﺮاي ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ ﺷﺶ ﮔﺮوه ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 6‬وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻧﺤﻮه ﭘﺎﻻﻳﺶ و اﺣﺘﺮاق اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﻤﺎره ﮔﺮوه)ﻛﻼس(‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش‪ ،‬وﻳﺴﻜﻮزﻳﺘﻪ و‬
‫ﻃﻮل زﻧﺠﻴﺮ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ وﻟﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻗﻴﻤﺖ آن ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻔﺘﻲ ﺷﻤﺎره ‪ :1‬ﺳﻮﺧﺖ ﻓﺮّاري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺸﻌﻞﻫﺎي ﺗﺒﺨﻴﺮي ﻧﻮع ‪ pot‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ‬
‫ﺑﺮﺷﻲ از ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش آن ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮش ﻧﻔﺘﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در ﺑﻨﺰﻳﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻔﺘﻲ ﺷﻤﺎره ‪ :2‬از اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ در ﮔﺮﻣﺎﻳﺶ ﻣﻨﺎزل اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﺎﻣﻴﻮنﻫﺎ و ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮاريﻫﺎ از‬
‫ﺳﻮﺧﺖ دﻳﺰﻟﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﻣﺤﺪوده ﻋﺪد ﺳﺘﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺷﺘﻌﺎل ﺳﻮﺧﺖ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از واژه ﮔﺎزوﻳﻴﻞ)‪ (gas oil‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻘﻄﻴﺮ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ آن اﺑﺘﺪا ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﻪ ﮔﺎز ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه و‬
‫ﺳﭙﺲ ﭼﮕﺎﻟﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻔﺘﻲ ﺷﻤﺎره ‪ :3‬از اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ در ﻣﺸﻌﻞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺎ ﮔﺮاﻧﺮوي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻧﻴﺎز دارﻧﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪ .‬از اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ‪ ASTM‬اﻳﻦ ﮔﺮوه را در ﮔﺮوه ‪ 2‬ادﻏﺎم ﻛﺮده ﻛﻤﺘﺮ از اﻳﻦ واژه‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻔﺘﻲ ﺷﻤﺎره ‪ :4‬ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﺗﺠﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺸﻌﻞﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود ﻛﻪ ﺑﺪون ﭘﻴﺶﮔﺮمﻛﻦ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ از ﺑﺮش ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﺼﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻔﺘﻲ ﺷﻤﺎره ‪ :5‬ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻔﺘﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در ﺻﻨﻌﺖ ﺑﺮاي ﮔﺮﻣﺎﻳﺶ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺟﺰء ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬
‫ﺗﻘﻄﻴﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺮاي اﺗﻤﻴﺰه ﺷﺪن ﻣﻨﺎﺳﺐ در ﻣﺸﻌﻞ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ در ﻣﺤﺪوده ‪ 77 °C‬ﺗﺎ ‪°C‬‬
‫‪ 104‬ﭘﻴﺶﮔﺮم ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ از ﺑﺮش ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﺼﻮل ﺑﻮده ﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻤﺰوج‬
‫ﻧﻔﺖ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﻛﺎﻓﻲ از ﻧﻔﺖ ﺷﻤﺎره ‪ 2‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ وﻳﺴﻜﻮزﻳﺘﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺑﺘﻮان آن را ﺑﺪون ﭘﻴﺶﮔﺮﻣﺎﻳﺶ ﭘﻤﭗ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻔﺘﻲ ﺷﻤﺎره ‪ : :6‬ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻔﺘﻲ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﭘﻴﺶﮔﺮﻣﺎﻳﺶ در ﻣﺤﺪوده ‪ 104 °C‬ﺗﺎ‬
‫‪ 127 °C‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﻮادي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺟﺪاﻳﻲ ﺑﺮشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﺮ ﺟﺎي‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺣﺎوي ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲﻫﺎي ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﻣﺜﻞ ‪ %2‬آب و ﻧﻴﻢ درﺻﺪ ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 2,15,2,1‬ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ‬
‫ﻧﻔﺖﺳﻔﻴﺪ )‪ (kerosene‬ﻣﺎﻳﻌﻲ ﺑﻴﺮﻧﮓ و ﻛﻤﻲ ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ از ﺑﻨﺰﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻮي ﻣﺨﺼﻮص آن ﭘﺲ از‬
‫ﺗﺒﺨﻴﺮﺷﺪن از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ .‬از آﻏﺎز ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺻﻨﻌﺖ ﻧﻔﺖ ﺗﺎ ﺣﺪود‪ 50‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻧﻔﺖﺳﻔﻴﺪ ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮآورده ﻧﻔﺘﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﺑﺘﺪا از اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روﻏﻦ ﭼﺮاغ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ﻣﻮاردي ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ روﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﻣﻲرود‪ .‬ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ ‪ ،‬ﺑﺮﺷﻲ از ﻧﻔﺖ ﺧﺎم اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﻧﻔﺖ ﺧﺎم در ﮔﺴﺘﺮه دﻣﺎي ‪150‬‬
‫اﻟﻲ ‪ 275‬درﺟﻪ ﺳﻠﺴﻴﻮس ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه و ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه آن ﺑﻴﻦ ‪ 0/780‬ﺗﺎ ‪ 0/81‬اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬
‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺑﺎ ‪ 6‬اﻟﻲ ‪ 16‬اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮده و ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ آن ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﻟﻜﻮل‬
‫آنﻫﺎ داراي ‪ 11‬ﺗﺎ ‪ 15‬اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وزن وﻳﮋه ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻌﺎدل آن را ﻣﻲ ﺗﻮان "دﻛﺎن"‬
‫)‪ (C10H22‬ﻳﺎ "دودﻛﺎن" ) ‪ (C12H26‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺧﺎﺻﻴﺖ اﻧﻔﺠﺎري ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ از ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﺑﻮده و در‬
‫ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎ در ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺮاﻛﻢﻫﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ از ‪ 4/2‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﮔﺎزوﻳﻴﻞ و در ﺣﺪود‬
‫‪) 43 MJ/kg‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ( اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ روﺷﻨﻲ ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ ﺑﻴﻦ ‪ 37 °C‬ﺗﺎ ‪ 65 °C‬و دﻣﺎي ﺧﻮداﺷﺘﻌﺎﻟﻲ‬
‫آن ‪ 220 °C‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ واﻛﻨﺶ دودﻛﺎن ﺑﺎ اﻛﺴﻴﮋن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬

‫‪C12H26 (l) + 37/2 O2 (g) → 12 CO2 (g) + 13 H2O (g); ∆H˚ = -7513 kJ‬‬

‫‪. 1,2,15,2,1‬ﻣﻮارد ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ‬

‫روﺷﻨﺎﻳﻲ ‪:‬از ﻧﻔﺖﺳﻔﻴﺪ ﺟﻬﺖ روﺷﻨﺎﻳﻲ و ﮔﺮﻣﺎﻳﺶ)ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﺼﺎرف ﺧﺎﻧﮕﻲ( اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﻧﻘﻄﻪ‬ ‫•‬

‫روﺷﻨﻲ ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ‪ 35‬درﺟﻪ ﺳﻠﺴﻴﻮس اﺳﺖ ﻟﺬا ذﺧﻴﺮه ﺳﺎزي آن ﺧﻄﺮ آﺗﺶ ﺳﻮزي زﻳﺎدي ﻧﺪارد ‪.‬‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ‪:‬ﻧﻔﺖﺳﻔﻴﺪ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﺮاﻛﺘﻮرﻫﺎ و ﻣﺎﺷﻴﻦ ﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬ﻣﻮﺗﻮر ﻗﺎﻳﻖﻫﺎي‬ ‫•‬

‫ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻫﺎي ﺟﺖ و ﺑﺮﺧﻲ راﻛﺖﻫﺎ اﺳﺖ ‪.‬در ﺗﺮاﻛﺘﻮرﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ اﺳﺘﺎرت ﻣﻮﺗﻮر ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑﻮده و‬
‫ﭘﺲ از ﮔﺮم ﺷﺪن ﻣﻮﺗﻮر ﺳﻮﺧﺖ آن ﺑﻪ ﻧﻔﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﮔﺮدش ﮔﺎزﻫﺎي اﮔﺰوز در اﻃﺮاف ﻟﻮﻟﻪ ورودي‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮﻣﺎﻳﺶ و ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﻧﺤﻮه اﺳﺘﺎرت ﻣﻮﺗﻮر ﻗﺎﻳﻖ ﺳﺎﺧﺖ ﺷﺮﻛﺖﻫﺎي ﻳﺎﻣﺎﻫﺎ‪،‬ﺳﻮزوﻛﻲ و‬
‫ﺗﻮﻫﺎﺗﺴﻮ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺗﺮاﻛﺘﻮرﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول راﻛﺖ ﺳﺎﺗﺮن ‪ 5‬از واﻛﻨﺶ اﻛﺴﻴﮋن ﻣﺎﻳﻊ ﺑﺎ ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ)ﺗﻮان راﻧﺶ ﺣﺎﺻﻞ ‪ 162‬ﮔﻴﮕﺎوات)‪ 217‬ﻣﻴﻠﻴﻮن اﺳﺐ ﺑﺨﺎر( ﺑﻮد‪.(.‬‬
‫ﻣﺎده اﻓﺰودﻧﻲ‪ :‬از ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎده اﻓﺰودﻧﻲ ﮔﺎزوﻳﻴﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ در ﻫﻮاي ﺳﺮد از ﺳﻔﺖ ﺷﺪن‬ ‫•‬

‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺼﺎرف‪ :‬از ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ در ﻣﻮاد ﺿﺪ آﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﺣﺸﺮهﻛﺶﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺪزداﻳﻲ آﺑﮕﻴﺮﻫﺎ از وﺟﻮد ﭘﺸﻪ‪ ،‬دﻓﻊ‬ ‫•‬

‫ﺷﭙﺶ از ﻣﻮي ﺳﺮ)اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر دردﻧﺎك و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زدودن ﭼﺮﺑﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻮﺳﺖ داراي اﺣﺘﻤﺎل ﺧﻄﺮ‬
‫‪36‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫اﺳﺖ(‪،‬در ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻮﮔﺮاﻓﻲ اﺷﻌﻪ ‪ X‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻛﺮﻳﺴﺘﺎلﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺪر ﺷﺪن در اﺛﺮ ﺗﻤﺎس ﺑﺎ‬
‫ﻫﻮا‪،‬ﺣﻼل)در ﻣﻮرد ﭼﺴﺐ‪ ،‬ﻣﻮم ﺷﻤﻊ(‪ ،‬ﺗﻤﻴﺰ ﻛﺮدن زﻧﺠﻴﺮ دوﺟﺮﺧﻪ و ﻣﻮﺗﻮرﺳﻴﻜﻠﺖ در ﻗﺒﻞ از روﻏﻨﻜﺎري‬
‫ﻣﺠﺪد‪،‬ﺳﻴﺎل رواﻧﻜﺎر در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮش ﺷﻴﺸﻪ و ‪ ...‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ‪ :‬ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﻫﻮاﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻫﺎي ﺑﺎ‬
‫ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي ﺗﻮرﺑﻴﻦ ﮔﺎز اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬رﻧﮓ آن ﺷﻔﺎف و ﻫﻤﭽﻮن رﻧﮓ ﻛﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي راﻳﺞ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﺗﺠﺎري در ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﻫﻮاﻳﻲ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ‪ A-1‬و ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ‪ A‬ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺸﺨﺼﺎت اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬
‫ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ﻣﻮﺟﻮد در ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﻮﺗﻮر ﺗﻮرﺑﻴﻨﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ‬
‫‪ B-1‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﻋﻤﻠﻜﺮد در آب و ﻫﻮاي ﺳﺮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد)در ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي‬
‫دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ ﺳﻴﺴﺘﻢ ‪ JP‬ﺷﻤﺎرهﮔﺬاري ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ‪ JP-5‬و ‪.(....‬‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ﺷﺒﻴﻪ ﺳﻮﺧﺖ دﻳﺰل اﺳﺖ)ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮﺧﻲ ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن ﻣﺜﻞ ﺷﺮﻛﺖ ‪ Thielert‬ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎي ﺑﺎ ﻣﻮﺗﻮر‬
‫دﻳﺰل را ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻳﻲ اﻧﺪﻛﻲ ﻣﻮﺗﻮر دﻳﺰل را ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .(.‬اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ‬
‫از ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﺪوده اﻧﺪازه آنﻫﺎ )وزن ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻳﺎ ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦ( ﺗﻮﺳﻂ‬
‫اﻟﺰاﻣﺎت ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﺮاي ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺜﻞ ﻧﻘﻄﻪ اﻧﺠﻤﺎد و ﻧﻘﻄﻪ دود ﻣﺤﺪود ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺟﺰاي ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ از ﻧﻮع ﻧﻔﺖ‬
‫ﺳﻔﻴﺪ )ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ‪ A-1‬و ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ‪ ( A‬داراي ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻴﻦ ‪ 8‬و ‪ 16‬ﺑﻮده و ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ از ﻧﻮع‬
‫ﺑﺮش ﮔﺴﺘﺮده) ‪ (WIDE CUT‬ﻳﺎ ﻧﻔﺘﺎ )ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ‪ (B-1‬داراي ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦ ‪ 5‬و ‪ 15‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي ﺗﻮرﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮه وﺳﻴﻌﻲ از ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ ﻛﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﻣﻮﺗﻮر ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻫﺎي‬
‫ﺟﺖ از ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺑﺎ ﻧﻘﻄﻪ روﺷﻨﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻮﺗﻮر ﭘﻴﺴﺘﻮﻧﻲ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫اﺷﺘﻌﺎلﭘﺬﻳﺮي ﻛﻤﺘﺮي داﺷﺘﻪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ و ﻛﻨﺘﺮل آن اﻳﻤﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﺧﺖ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻫﺎي ﺑﺎ ﻣﻮﺗﻮر‬
‫ﭘﻴﺴﺘﻮﻧﻲ )ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻨﺰﻳﻦ اﻛﺘﺎن ﺑﺎﻻﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ )‪ (avgas‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد( ‪،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺑﻬﺒﻮد ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت اﺣﺘﺮاﻗﻲ ﺧﻮد‪ ،‬داراي ﻧﻘﻄﻪ روﺷﻨﻲ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﻳﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺟﺖ‪ ،‬ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ ﻳﺎ‬
‫آﻣﻴﺰه ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ‪-‬ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑﻮده و در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺰ اﻏﻠﺐ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺟﺖ داراي ﭘﺎﻳﻪ ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ‪ A‬در اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ‪ A-1‬در ﺑﻘﻴﻪ دﻧﻴﺎ اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ دو ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻘﻄﻪ روﺷﻨﻲ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺎﻻي ‪ 38 °C‬و دﻣﺎي ﺧﻮداﺷﺘﻌﺎﻟﻲ ‪ 210 °C‬را دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎي ﺗﺠﺎري اﻳﻤﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪه اﻳﻦ دو ﺳﻮﺧﺖ در ﻧﻘﻄﻪ اﻧﺠﻤﺎد ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ‪A‬‬
‫اﺳﺖ)‪ -40 °C‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ‪ -47 °C‬ﺑﺮاي ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ‪ (A-1‬و اﻟﺰام اﺟﺒﺎري ﺑﺮاي وﺟﻮد ﻣﺎده اﻓﺰودﻧﻲ ﺿﺪ‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﺴﻴﺘﻪ ﺳﺎﻛﻦ ﺑﺮاي ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ‪ A-1‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ‪ B‬در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻧﻔﺘﺎ‪-‬ﻧﻔﺖ ﺳﻔﻴﺪ ﺑﻮده و ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﻋﻤﻠﻜﺮد در آب و ﻫﻮاي ﺳﺮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‬
‫اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﺳﺒﻚﺗﺮ ﺑﻮده و ﻛﻨﺘﺮل آن دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺟﺰ در ﻣﻨﺎﻇﻖ ﺳﺮدﺳﻴﺮ ﺑﻪ ﻧﺪرت از آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪37‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺎري از آب ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا در ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺮواز دﻣﺎي ﺳﻮﺧﺖ درون ﻣﺨﺎزن)ﺑﺎكﻫﺎ( ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و آب‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺤﻠﻮل ﺗﻪﻧﺸﻴﻦ ﺷﺪه در ﻣﺨﺰن ﻳﺦ زده و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺴﺪود ﺷﺪن ﻟﻮﻟﻪ ﺳﻮﺧﺖ ورودي ﻣﻮﺗﻮر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺬف ﻛﺎﻣﻞ آب ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻳﺦزدﮔﻲ آب درون ﻣﺨﺰن ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﮔﺮﻣﻜﻦﻫﺎﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪.‬ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ وﺟﻮد آب ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﭼﺸﻤﻲ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﺷﻮد )در ﺻﻮرت وﺟﻮد آب زﻳﺎد ﺳﻮﺧﺖ ﻛﻤﻲ ﻣﻪآﻟﻮد ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ (.‬ﻳﺎ از ﻓﻴﻠﺘﺮﻫﺎي ﺣﺴﺎس ﺑﻪ آب اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﺻﻮرت وﺟﻮد آب آزاد ﺑﻴﺶ از ‪ 30 ppm‬در‬
‫ﺳﻮﺧﺖ رﻧﮓ آن ﺑﻪ ﺳﺒﺰ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 3,15,2,1‬ﮔﺎزوﻳﻴﻞ‬
‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ )ﺳﻮﺧﺖ دﻳﺰل( ﺳﻮﺧﺖ ﻗﻬﻮه اي رﻧﮕﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻏﻴﺮﻓﺮّار ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬
‫در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﺑﻮده و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ‪ C8‬ﺗﺎ ‪ C21‬اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺸﺎر اﺗﻤﺴﻔﺮ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش‬
‫آنﻫﺎ در ﻣﺤﺪوده ‪ 180‬ﺗﺎ ‪ 360‬درﺟﻪ ﺳﻠﺴﻴﻮس ﻗﺮار دارد‪.‬ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي دﻳﺰل ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺳﺒﻚ و ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺳﺒﻚ در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي دﻳﺰل دور ﺑﺎﻻ و ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي دﻳﺰل دور ﭘﺎﻳﻴﻦ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬ﻛﺎرﺑﺮد دﻳﮕﺮ ﮔﺎزوﻳﻴﻞ در ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﮔﺮﻣﺎﻳﺸﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺳﺒﻚ ﮔﺎزوﻳﻴﻞ‬
‫‪ 0/82-0/87‬و در ﻣﻮرد ﮔﺎزوﻳﻴﻞﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ‪ 0/95‬اﺳﺖ‪ .‬وﻳﺴﻜﻮزﻳﺘﻪ ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﭘﻮدر ﺷﺪن آن در‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺎﺷﺶ دارد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻛﺮﺑﻦ ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ آن ﺳﻮﺧﺖ ﻟﺰجﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ دو ﺳﻮﺧﺖ ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦ‬
‫ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻮﺧﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﺪروژن ﻛﻤﺘﺮي دارد ﻟﺰجﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺗﺮﻣﻮﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﻮﺧﺖ‬
‫ﻣﻌﺎدل ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ‪" ،‬ﺳﺘﺎن" )‪ (C16H34‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد؛ وﻟﻲ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻣﺜﻞ ‪ C12H23‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻌﺎدل ﮔﺎزوﻳﻴﻞ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻤﻨﻲ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﺮف ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻘﻄﻪ اﺷﺘﻌﺎل اﻳﻦ‬
‫ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 65 ºC‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي ﭘﺮدور ﺗﺎ ‪ 47 ºC‬ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﮔﻮﮔﺮد‬
‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ %2‬ﺑﻮده و ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻘﺪار ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﻣﺠﺎز در ﮔﺎزوﻳﻴﻞﻫﺎي ﺳﺒﻚ ‪ %0/01‬و در ﮔﺎزوﻳﻴﻞﻫﺎي‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻦ ‪ %0/12‬اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺷﺘﻌﺎل ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺪد ﺳﺘﺎن ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ واﺣﺪ ﺟﺮم‬
‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﺣﺪود ‪ 43 MJ/kg‬اﺳﺖ وﻟﻲ ارزش ﺣﺮارﺗﻲ واﺣﺪ ﺣﺠﻢ آن ‪ %11‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑﻮده و ﻣﻘﺪار آن ‪MJ/l‬‬
‫‪ 35/86‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي دﻳﺰل ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪.‬ﻣﺸﻜﻞ ﻋﻤﺪه ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در‬
‫ﻣﻮﺗﻮر ﺧﻮدروﻫﺎ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺑﻨﺰﻳﻦ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮﻳﻊ وﻳﺴﻜﻮزﻳﺘﻪ آن در ﺻﻮرت ﻛﺎﻫﺶ دﻣﺎ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ در‬
‫دﻣﺎﻫﺎي ‪ 15‬ﺗﺎ ‪ 19‬درﺟﻪ زﻳﺮ ﺻﻔﺮ ﺟﺮﻳﺎن آن ﺑﻪ ﻣﻮﺗﻮر ﻗﻄﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮاد اﻓﺰودﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در دﻣﺎﻫﺎي‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ ﮔﺎزوﻳﻴﻞ را ﻣﺎﻳﻊ ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ .‬از دﻳﮕﺮ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي آن ﺟﺪاﺳﺎزي ﭘﺎﻻدﻳﻮم از ﻣﺨﻠﻮطﻫﺎي اﺳﻴﺪ ﻧﻴﺘﺮﻳﻚ ﻳﺎ‬
‫ﺳﻴﺎﻻت ﻛﺎرﻛﺮده ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در ﺻﻨﻌﺖ ﻫﺴﺘﻪاي اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 4,15,2,1‬ﻧﻔﺖ ﻛﻮره)ﻣﺎزوت ‪ ،‬ﻧﻔﺖ ﺳﻴﺎه(‬

‫ﻧﻔﺖﻛﻮره ‪ ،‬ﺳﻮﺧﺘﻲ ﺳﻴﺎهرﻧﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺑﻮده و‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻓﺮآورده ﻳﺎ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﺮج ﺗﻘﻄﻴﺮ در ﺧﻼء اﺳﺖ‪.‬در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﺳﺒﻚ ﻧﻈﻴﺮ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ‬
‫در ﮔﺎز ﭘﺮوﭘﺎن‪ ،‬ﻧﻔﺘﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺧﻮدرو و ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻧﻘﺎط ﺟﻮش ﻧﺴﺒﺘﺎً ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮي داﺷﺘﻪ و در اﺑﺘﺪاي ﺗﻘﻄﻴﺮ‬
‫ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﻔﺘﻲ ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ ﻣﺜﻞ روﻏﻦﻫﺎي رواﻧﻜﺎري و ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻓﺮّار‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ دﻳﺮﺗﺮ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﺷﺪه و در اﻧﺘﻬﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﻧﻔﺖﻛﻮره اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺳﺒﻚ و‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻮع ﺳﺒﻚ آن در ﻫﺮ ﻣﻮﻟﻜﻮل داراي ‪ 6‬ﺗﺎ ‪ 28‬ﻋﺪد ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻮده‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮﺷﻲ در ﻣﺤﺪوده‬
‫‪ 320‬ﺗﺎ ‪ 370‬درﺟﻪ ﺳﻠﺴﻴﻮس داﺷﺘﻪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻛﻮرهﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻛﻮﭼﻚ ‪،‬دﻳﮓﻫﺎي ﺑﺨﺎر ﺧﺎﻧﮕﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎهﻫﺎ و‬
‫ﻧﻴﺮوﮔﺎهﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻮع ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻧﻔﺖﻛﻮره در ﻫﺮ ﻣﻮﻟﻜﻮل داراي ﺑﻴﺶ از ‪ 29‬ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺎ ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮﺷﻲ در‬
‫ﻣﺤﺪوده ‪ 370‬ﺗﺎ ‪ 520‬درﺟﻪ ﺳﻠﺴﻴﻮس ﺑﻮده و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ زﻏﺎل ﺳﻨﮓ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﻛﺸﺘﻲ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﺑﺨﺎر ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﻳﻞ آب ﺑﻪ ﺑﺨﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻔﺖﻛﻮره ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺒﻞ از ورود ﺑﻪ ﻣﺸﻌﻞ ﭘﻴﺶﮔﺮم‬
‫ﺷﻮد)ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺨﺎر آب(‪ .‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﻧﻔﺖ ﻛﻮره ﺣﺪود ‪ 40 MJ/kg‬اﺳﺖ‪.‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻔﺘﻲ‪ ،‬ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺷﻤﺎره ‪ 5‬و ‪ 6‬را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻔﺖ ﻛﻮره ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ روﺷﻨﻲ آن ﻧﻴﺰ ‪) 66 °C‬ﺑﺮاي ﺳﻮﺧﺖ‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ (6‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﻴﺶﮔﺮمﻛﻦ و ﺟﺎيﮔﻴﺮ ﺑﻮدن ﺗﺠﻬﻴﺰات آن‪ ،‬از اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ در ﺧﻮدروﻫﺎي‬
‫ﺟﺎدهاي و ﻗﺎﻳﻖﻫﺎ و ﻛﺸﺘﻲﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻛﺸﺘﻲﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺤﺪود‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان آﻻﻳﻨﺪﮔﻲ و ﻗﻴﻤﺖ ﻗﺎﺑﻞ رﻗﺎﺑﺖ ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎي ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﻧﻔﺖ ﻛﻮره ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺑﺎﻻي ﮔﺮاﻧﺮوي و ﮔﻮﮔﺮد‪).‬ﺗﺎ ‪ (%3‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻟﺰوم‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از آﻟﻮدﮔﻲ ﻫﻮا‪ ،‬در ﺳﺎلﻫﺎي آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪار ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﮔﻮﮔﺮد در ﻧﻔﺖ ﻛﻮره ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد‬
‫ﻣﺼﺮف ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻧﻔﺖ ﻛﻮرهﻫﺎي ﻛﻢﮔﻮﮔﺮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ و اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶ ‪ ،‬در ﺣﺎل ﮔﺴﺘﺮش اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺖﻛﻮرهﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻛﻪ ﺣﺎوي ﮔﻮﮔﺮد ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ‬
‫ﻗﻴﻤﺖ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم اوﻟﻴﻪ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ‪.‬‬
‫‪ 5,15,2,1‬ﺑﻨﺰﻳﻦ‬
‫ﺑﺮﺷﻲ از ﻧﻔﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﺰاي آن داراي ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻮش ‪ 20‬ﺗﺎ ‪ 214‬درﺟﻪ ﺳﻠﺴﻴﻮس ﺑﻮده و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﺎوي‬
‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ‪ C4‬ﺗﺎ ‪ C12‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲ )‪،(virgin gasoline‬ﻛﻪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻘﻄﻴﺮ از ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﺟﺪا‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺪود ‪ %15‬از ﻧﻔﺖ ﺧﺎم را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻨﺰﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻻزم )ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻋﺪد اﻛﺘﺎن( ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي ﻧﻮﻳﻦ را ﻧﺪارد و ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﺤﺼﻮل ﻧﻬﺎﻳﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻨﺰﻳﻦ در ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎهﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ ﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰوري ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 80‬درﺻﺪ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﭘﺎراﻓﻴﻨﻲ‪،‬‬
‫‪ 15‬ﺗﺎ ‪ 85‬درﺻﺪ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﻧﻔﺘﻴﻨﻲ و ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 40‬درﺻﺪ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ آروﻣﺎﺗﻴﻚ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺗﺮﻣﻮﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻌﺎدل ﺑﻨﺰﻳﻦ را‪" ،‬اﻛﺘﺎن" )‪ (C8H18‬ﺑﺎ وزن ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ‪ 114‬و ﻣﻘﺪار ﻫﻴﺪروژن ‪ 15/8‬درﺻﺪ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ‪-‬‬
‫‪39‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪ)وزن ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺗﺠﺎري ‪ 113‬و ﻣﻘﺪار ﻫﻴﺪروژن آن ‪ 15/5‬درﺻﺪ اﺳﺖ‪ .(.‬وزن وﻳﮋه آن ﻧﻴﺰ‬
‫‪ 54/7-67/8 ºAPI‬اﺳﺖ ‪ .‬در اﻛﺜﺮ در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي اﺣﺘﺮاﻗﻲ ﺧﻮدروﻫﺎي ﺳﻮاري و ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻫﺎي ﺑﺎ ﻣﻮﺗﻮر ﻛﺎرﺑﻮراﺗﻮري‬
‫از ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻨﺰﻳﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺷﺘﻌﺎل ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﻨﺰﻳﻦ‬
‫ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ ﺣﺪود ‪ 130‬و در ﺧﻮدروﻫﺎ ﺑﻴﻦ ‪ 85‬ﺗﺎ ‪ 95‬اﺳﺖ‪.‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺣﺪود ‪ 44 MJ/kg‬اﺳﺖ‪.‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫از ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻠّﺎل ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در رﻗﻴﻖﺳﺎزي رﻧﮓﻫﺎ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﻴﺶ از اﺧﺘﺮاع ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي درونﺳﻮز در ﻧﻴﻤﻪﻫﺎي ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺰﻳﻦ را در داروﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ‪،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داروي ﻛﺸﺘﻦ‬
‫ﺷﭙﺶ و ﺗﺨﻢ آن‪ ،‬در ﺑﻄﺮيﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻲﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در آن زﻣﺎن ﻛﻠﻤﻪ ﭘﺘﺮول ﻳﻚ ﻧﺎم ﺗﺠﺎري ﺑﻮده و اﻳﻦ روش‬
‫درﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺧﻄﺮ ﺷﻌﻠﻪ ورﺷﺪن و اﻳﺠﺎد ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﭘﻮﺳﺘﻲ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از ﭘﺎراﻓﻴﻦﻫﺎ‪ ، ،‬ﻧﻔﺘﻴﻦﻫﺎ‪،‬آروﻣﺎﺗﻴﻚﻫﺎ و اوﻟﻔﻴﻦﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي‬
‫دﻗﻴﻖ اﺟﺰاي ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑﻪ ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه ﻧﻔﺖ‪ ،‬ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه در ﻳﻚ روز ﺧﺎص و درﺟﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ )ﻋﺪد‬
‫اﻛﺘﺎن( ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬

‫ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮاد آﻟﻲ دﻳﮕﺮي ﻣﺜﻞ اﺗﺮﻫﺎي آﻟﻲ )ﻛﻪ ﺗﻌﻤﺪاً ﺑﻪ آن اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﻮد( ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻛﻤﻲ ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻮﮔﺮد ﻣﺜﻞ ديﺳﻮﻟﻔﻴﺪﻫﺎ و ﺗﻴﻮﻓﻦﻫﺎ‪ ،‬وﺑﺮﺧﻲ ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ وﻳﮋه ﺗﻴﻮلﻫﺎ و ﺳﻮﻟﻔﻴﺪ‬
‫ﻫﻴﺪروژن )ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﺠﺎد ﺧﻮردﮔﻲ در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺬف ﺷﻮﻧﺪ( اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑﻴﻦ ‪ 0/71‬ﺗﺎ ‪ 0/77‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﻴﺸﺘﺮ آن در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي از آروﻣﺎﺗﻴﻚﻫﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺮّارﺗﺮ از ﮔﺎزوﻳﻴﻞ و ﻧﻔﺖﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻟﻴﻞ آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻓﺰودﻧﻲﻫﺎي ﺑﻨﺰﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ‪.‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﺑﺎﻻي ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ‪ 32/6 MJ/l‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 6,15,2,1‬ﺳﺎﻳﺮ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ‬

‫از دﻳﮕﺮ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻔﺘﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ "ﺑﻨﺰول"‪" ،‬ﭘﺮوﭘﺎن" و "ﺑﻮﺗﺎن" اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺰول ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﺎوي ﺑﻨﺰن)ﺣﺪود ‪ (%70‬ﺑﻮده و ﺑﻘﻴﻪ آن ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻮﻟﻮﺋﻦ و ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﺻﻴﺖ‬
‫ﺿﺪﻛﻮﺑﺶ آن ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻬﺘﺮ از ﺑﻨﺰﻳﻦ اﺳﺖ ‪.‬در ﺻﻮرت اﻓﺰاﻳﺶ ‪ %20‬ﺑﻨﺰول ﺑﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ‪ ،‬ﻛﻮﺑﺶ در اﻛﺜﺮ ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎ از‬
‫ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪.‬‬
‫ﭘﺮوﭘﺎن در ﻓﺸﺎر ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ‪ 16‬اﺗﻤﺴﻔﺮ ﻣﺎﻳﻊ ﺷﺪه و در ﻣﺨﺎزﻧﻲ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﭘﺮوﭘﺎن در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي ﮔﺎزﺳﻮز‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه و ﻋﺪد اﻛﺘﺎن آن ‪ 125‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻮﺗﺎن ﺗﺠﺎري)ﺣﺎوي ‪ %20‬ﺑﻮﺗﺎن( ﻧﻴﺰ ﮔﺎز ﻣﺎﻳﻊ ﺷﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﺎﻻﻳﻲ داﺷﺘﻪ و در در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي ﮔﺎزﺳﻮز‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 16,2,1‬ﺳﻮﺧﺖ اﻟﻜﻞ‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬اﻟﻜﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺎﻳﻊ ﻏﻴﺮﻧﻔﺘﻲ در ﺧﻮدروﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻳﻚ ﻣﺰﻳﺖ‬
‫ﻣﻬﻢ اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﺎﻻي اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﻳﻜﻲ از اﺗﻢﻫﺎي ﻫﻴﺪروژن ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ رادﻳﻜﺎل‪ ، OH 1‬اﻟﻜﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬دو ﻧﻮع اﻟﻜﻞ ﻛﺎرﺑﺮد ﻋﻤﺪهاي دارﻧﺪ‪ :‬اﻟﻜﻞ ﻣﺘﻴﻠﻴﻚ)ﻣﺘﺎﻧﻮل(‬
‫)‪ (CH3OH‬و اﻟﻜﻞ اﺗﻴﻠﻴﻚ)اﺗﺎﻧﻮل( )‪ . (CH5OH‬ﻣﺘﺎﻧﻮل از ﭼﻮب ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه و اﺗﺎﻧﻮل ﻋﻤﺪﺗﺎً از داﻧﻪﻫﺎي ﻏﻼت‬
‫‪،‬ﭼﻐﻨﺪر ‪ ،‬ﺳﻴﺐزﻣﻴﻨﻲ ﻳﺎ ﺗﻘﻄﻴﺮ ﻣﺤﻠﻮل ﻏﻠﻴﻆ ﺣﺎﺻﻞ ازﻧﻴﺸﻜﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد )از ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻓﺴﻴﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫اﺗﺎﻧﻮل و ﻣﺘﺎﻧﻮل ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .(.‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﺑﺎﻻ‪ ،‬وﺟﻮد اﻛﺴﻴﮋن در ﺳﻮﺧﺖ‪ ،‬آﻟﻮدﮔﻲ ﻛﻢ و ﻧﺪاﺷﺘﻦ‬
‫ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ‪ ،‬اﻟﻜﻞ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻗﻴﻤﺖ ﺗﻤﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﻻي آن ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺤﺪودﻳﺖ در اﺳﺘﻔﺎده از آن‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪد اﻛﺘﺎن اﺗﺎﻧﻮل و ﻣﺘﺎﻧﻮل ﺑﺎﻻ ﺑﻮده و ﺑﺮاﺑﺮ ‪ (RON)109‬اﺳﺖ‪ .‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﻫﺮ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺘﺎﻧﻮل‬
‫‪ 15/8 MJ‬و ﻫﺮ ﻟﻴﺘﺮ اﺗﺎﻧﻮل ‪ 21/1 MJ‬اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﻨﺰﻳﻦ ‪ 3/2‬ﺗﺎ ‪ 20‬درﺻﺪ اﻟﻜﻞ‬
‫ﺑﻪ آن ﻣﻲاﻓﺰاﻳﻨﺪ‪ .‬از دﻳﮕﺮ اﻟﻜﻞﻫﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮل و ﺑﻮﺗﺎﻧﻮل اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﺮّارﻳﺘﻲ ﻛﻤﺘﺮ از اﺗﺎﻧﻮل و ﻣﺘﺎﻧﻮل‬
‫داﺷﺘﻪ و ﻧﻘﻄﻪ روﺷﻨﻲ آن ﻫﺎ ‪ 35 ºC‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ وﺟﻮد اﻳﻤﻨﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺷﺪه وﻟﻲ اﺳﺘﺎرت ﻣﻮﺗﻮر ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﺸﻜﻞﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮل و ﺑﻮﺗﺎﻧﻮل از ﺗﺨﻤﻴﺮ ﺳﻠﻮﻟﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ اﻧﺮژي ﺑﻮﺗﺎﻧﻮل ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺑﻨﺰﻳﻦ‬
‫ﺑﻮده وﻟﻲ ﻋﺪد اﻛﺘﺎن آن ‪ %25‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮل ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻟﻜﻞ ﻫﺎ ‪ CnH2n+1OH‬اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ‪ n‬ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﭼﮕﺎﻟﻲ اﻧﺮژي ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﻛﻨﺶ اﺣﺘﺮاق ﻣﺘﺎﻧﻮل‪:‬‬

‫گرما ‪2CH3OH + 3O2 → 2CO2 + 4H2O +‬‬

‫واﻛﻨﺶ اﺣﺘﺮاق اﺗﺎﻧﻮل‪:‬‬

‫گرما‪C2H5OH + 3O2 → 2CO2 + 3H2O +‬‬

‫ﻣﻴﺰان ﺳﻤﻲ ﺑﻮدن و ﻓﺮّارﻳ‪‬ﺖ ﺑﻮﺗﺎﻧﻮل و ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮل ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﺘﺎﻧﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻧﻘﻄﻪ روﺷﻨﻲ ﺑﻮﺗﺎﻧﻮل ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﻮده و در ﺣﺪود ‪ 35 ̊C‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻳﻤﻨﻲ در اﺷﺘﻌﺎل ﻣﻲﺷﻮد وﻟﻲ اﺳﺘﺎرت ﻣﻮﺗﻮر در ﻫﻮاي ﺳﺮد ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻜﻞﺗﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﻮي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﺨﻤﻴﺮ ﺳﻠﻮﻟﺰ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮل و ﺑﻮﺗﺎﻧﻮل‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﻣﺮ در‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ و ﻣﻜﺎنﺳﻨﺠﻲ ﺗﺎﺳﻴﺴﺎت ﺗﺨﻤﻴﺮ ﻣﺮﺑﻮط در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫واﻛﻨﺶ اﺣﺘﺮاق ﺑﻮﺗﺎﻧﻮل‪:‬‬

‫گرما ‪C4H9OH + 6O2 → 4CO2 + 5H2O +‬‬

‫‪ -1‬اﮔﺮ ﻳﻚ اﺗﻢ ﻳﺎ ﻣﻮﻟﻜﻮل داراي ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺪار ﺗﻚ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ ﺑﻮده و ﻫﻨﻮز ﭘﻴﻮﻧﺪي ﺑﺮاي ﺗﻜﻤﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﺪار)ﻫﺎ( ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫آن رادﻳﻜﺎل آزاد ﻳﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر رادﻳﻜﺎل ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫‪41‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﺘﺎﻧﻮل ‪ ،‬اﺗﺎﻧﻮل و ﺑﻮﺗﺎﻧﻮل ؛ ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮل )‪ (C3H7OH‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻧﺸﺪه و ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺤﻠﻮل اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ‪ .‬ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮل ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ﻫﻴﺪروژن در ﺑﺮﺧﻲ ﭘﻴﻞﻫﺎي ﺳﻮﺧﺘﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود؛ وﻟﻲ ﺑﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ دﺷﻮارﺗﺮ در اﻳﻦ ﭘﻴﻞﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﺘﺎﻧﻮل اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻟﻜﻞ ﺳﻮﺧﺘﻲ در ﺟﻬﺎن ‪ ،‬در ﻛﺸﻮر ﺑﺮزﻳﻞ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺨﻤﻴﺮ ﻧﻴﺸﻜﺮ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺗﺎﻧﻮل‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﮔﻴﺮد)‪ 18‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﻟﻴﺘﺮ در ﺳﺎل(‪ .‬از ﺳﺎل ‪ 2003‬ﺣﺪود ‪ %88‬ﺧﻮدروﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه در ﺑﺮزﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﻮﺗﻮر‬
‫دوﮔﺎﻧﻪﺳﻮزي)ﺑﻨﺰﻳﻦ‪-‬اﻟﻜﻞ( ﺑﻪ ﻧﺎم ‪) Flex‬ﻣﺨﻔﻒ ‪ (Flexible-fuel engine‬ﻣﺠﻬﺰ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﻛﺸﻮر ﭼﻴﻦ ﻧﻴﺰ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ‪ %70‬اﻟﻜﻞ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﻨﺰﻳﻦ در ﻳﻚ ﻣﻮﺗﻮر ﺑﻨﺰﻳﻨﻲ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﮔﺰارش ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در روﺳﻴﻪ از‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ آﺗﺸﻜﺎﻓﺖ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ ﭼﻮب و اﻟﻴﺎف اﻛﺎﻟﻴﭙﺘﻮس‪ ،‬ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺘﺎﻧﻮل ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ و ژاﭘﻦ ﻧﻴﺰ اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﭘﺎﻳﺎن از دﻳﮕﺮ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻏﻴﺮﻧﻔﺘﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ زﻳﺴﺖﺳﻮﺧﺖﻫﺎي)‪ (biofuels‬ﺣﺎﺻﻞ از روﻏﻦ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﻧﺒﺎﺗﻲ و ﭼﺮﺑﻲﻫﺎي ﺣﻴﻮاﻧﻲ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻴﻮدﻳﺰل‪ ،‬در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي دﻳﺰل‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي دﻳﺰل اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺎ ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ )ﺣﺪاﻛﺜﺮ ‪ (%15‬ﻗﺎﺑﻞ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 17,2,1‬ﻣﺰاﻳﺎي ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﺪ‬

‫ﭘﺲ از ﺳﻮﺧﺘﻦ ‪ ،‬ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﺑﺮ ﺟﺎ ﻧﻤﻲﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬ ‫•‬

‫ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ را ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﺤﻮﻃﻪاي دور از ﻣﺤﻞ ﻣﺼﺮف و ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺒﺎر ﻛﺮد ‪.‬‬ ‫•‬

‫ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد آﺗﺶ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻓﺮّار ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در اﺛﺮ ﻣﺎﻧﺪن ﻓﺎﺳﺪ‬ ‫•‬

‫‪42‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ‪ ،‬وزن ‪ %30‬و ﺣﺠﻢ ‪ %50‬ﻛﻤﺘﺮ از ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ارزش ﺣﺮارﺗﻲ اﺳﺖ ‪.‬‬ ‫•‬

‫‪ 3,1‬ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﮔﺎزي‬

‫ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﮔﺎزي از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﻫﺎي ‪ C1‬ﺗﺎ ‪ C5‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و داراي ﻓﺮﻣﻮل ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪ CnH2n+2‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢ‬
‫ﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪-1‬ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ )ﺷﺎﻣﻞ ﮔﺎزﻫﺎي ‪ CNG‬و ‪(LNG‬‬

‫‪-2‬ﮔﺎز ‪LPG‬‬
‫‪-3‬ﮔﺎز زﻏﺎل ﺳﻨﮓ‬
‫‪ 1,3,1‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﺎز ‪ ‬‬
‫اوﻟﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﮔﺎزي در ‪ 900‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ ﺗﻮﺳﻂ ﭼﻴﻨﻲﻫﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ از ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ در ﻟﻮﻟﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺟﻨﺲ ﭼﻮب ﺧﻴﺰران ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺖ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد روﺷﻨﺎﻳﻲ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﮔﺎزي ﺣﺎﺻﻞ از زﻏﺎلﺳﻨﮓ در ﺳﺎل ‪ 1665‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪ و اوﻟﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از آن ﻧﻴﺰ در ﺳﺎل ‪ 1770‬ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ روﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1795‬در آﻣﺮﻳﻜﺎ ‪ ،‬ﻛﺎري ﻣﺸﺎﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻛﻤﭙﺎﻧﻲﻫﺎي ﮔﺎزي ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺻﻨﻌﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﭘﺨﺶ ﮔﺎز ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺣﺮﻓﻪ ﻣﻬﻢ درآﻣﺪ‪ .‬ﻛﺸﻒ ﮔﺎز‬
‫آﺑﻲ )‪ (water gas‬ﻳﺎ ﮔﺎز آﺑﻲ رﻧﮓ )‪ (blue water gas‬و ﮔﺎز ﻣﻮﻟﺪ )‪ (producer gas‬در ‪ 1780‬از ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي‬
‫اﺻﻠﻲ در ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻳﻦ ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻮد ‪.‬‬

‫‪ 2,3,1‬ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ‬

‫ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ در ﻣﺨﺎزن زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﺎز ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﻠﻮل در ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ‪ ،‬ﻳﺎ در زﻳﺮ ﻛﻼﻫﻚ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ روي ﻧﻔﺖ ﺧﺎم و‪ /‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﮔﺎز ﺑﻪ ﻧﻔﺖ در ﺳﺮ ﭼﺎه از ﻳﻚ ﻣﻴﺪان ﺑﻪ ﻣﻴﺪان دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ در ﺣﻴﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ از ﻳﻚ ﻣﺨﺰن ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺪار آن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﻣﺘﺎن ) ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ‪ (%83‬و اﺗﺎن ) ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ‪ (%15‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و در ﻛﻨﺎر آنﻫﺎ اﺟﺰاي دﻳﮕﺮي ﻣﺜﻞ ﭘﺮوﭘﺎن‪ ،‬ﺑﻮﺗﺎن‪،‬‬
‫ﭘﻨﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻴﺪروژن‪ ،‬ﺳﻮﻟﻔﻮر ﻫﻴﺪروژن )‪ ،( H2S‬ﮔﺎز ﻛﺮﺑﻨﻴﻚ‪،‬ﻧﻴﺘﺮوژن و ﻫﻠﻴﻢ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫‪43‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 1,2,3,1‬ﮔﺎزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ در ﻛﺎﻧﺴﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺖ‬

‫اﻣﻜﺎن دارد ﻛﻪ ﮔﺎزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻧﻔﺖ ﺑﻮده ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬

‫ﻣﺠﺰا ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﺎﻧﺴﺎر دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻧﻮع آن از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 9,1‬ﻛﺎﻧﺴﺎر ﮔﺎز‬ ‫ﺑﺎ ارزش ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻛﺎﻧﺴﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺖ ‪ ،‬اﻣﻜﺎن دارد ﻛﻪ ﮔﺎزﻫﺎي‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻛﻤﺘﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﺎزﻫﺎ ﻗﺴﻤﺖ ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ را اﺷﻐﺎل‬
‫ﻛﺮده ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﺎ ﺑﺮ روي ﻧﻔﺖ و ﻳﺎ ﺑﺮ روي آب ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ اوﻗﺎت در ﻛﺎﻧﺴﺎرﻫﺎي ﻧﻔﺖ ﺣﺎوي ﮔﺎز ‪ ،‬درﺻﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي از ﮔﺎز ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﻠﻮل ﺑﻮده ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫آن ﺗﺎﺑﻊ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﻣﺨﺰن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻴﺰان ﺑﺮونداد ﮔﺎزﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﻮرد ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻛﺎﻧﺴﺎرﻫﺎي ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻲ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺎ ارزش و ﻣﻬﻤﻲ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫‪ 2,2,3,1‬ﮔﺎزﻫﺎي ﺗﺮش و ﺷﻴﺮﻳﻦ‬

‫ﮔﺎزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ داراي ‪ CO2‬و ﮔﻮﮔﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﺎزﻫﺎي ﺗﺮش و ﮔﺎزﻫﺎي ﻛﻢﮔﻮﮔﺮد را ﮔﺎزﻫﺎي‬
‫ﺷﻴﺮﻳﻦ ﮔﻮﻳﻨﺪ ‪.‬‬

‫‪ 3,2,3,1‬ﺧﻮاص ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ‬

‫ﺧﻮاص ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ آن دارد‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻧﺴﺒﻲ ﻣﺘﺎن)ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻮاي اﺗﻤﺴﻔﺮﻳﻚ( ﺗﻘﺮﻳﺒ ًﺎ‬
‫ﺧﺎﻟﺺ ‪ 0/55‬و ﭼﮕﺎﻟﻲ ﮔﺎز ﻣﺮﻃﻮب ﺗﺎ ‪ 1/0‬ﻫﻢ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ‪ ،‬ﻳﻚ وﻳﮋﮔﻲ ﻛﻠﻲ اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮان از آن‬
‫در ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدن ﻧﻮع ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ‪.‬ﮔﺮاﻧﺮوي ﮔﺎز در اﻧﺘﻘﺎل آن ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪهاي را دارا اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻛﻢ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﮔﺮاﻧﺮوي زﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ در ﻓﺸﺎرﻫﺎي زﻳﺎد ﻣﻘﺪار ﮔﺮاﻧﺮوي ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﺪت ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺗﺮﻛﻴﺐ آن ﺑﻮده و ﺑﺮاي ﮔﺎز ﻣﺮﻃﻮب ﺗﻤﻴﺰ ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ‪ 29،300‬ﺗﺎ‬
‫‪ 62،700‬ﻛﻴﻠﻮ ژول ﺑﺮ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎزﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﻛﻪ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ آن ﺣﺬف ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫داراي ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﺣﺪود ‪ 39،700‬ﻛﻴﻠﻮژول ﺑﺮ ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﮔﺎزﻫﺎ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺷﻌﻠﻪور ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫آﮔﺎﻫﻲ از ﺣﺪود ﺷﻌﻠﻪوري آنﻫﺎ ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 4,2,3,1‬ﺗﺼﻔﻴﻪ ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف آن ‪ ‬‬

‫ﭘﺲ از اﺳﺘﺨﺮاج‪ ،‬ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺼﻔﻴﻪ ﺷﺪه و اﺟﺰاﻳﻲ ﻣﺜﻞ ﺳﻨﮓ ‪،‬ﮔﻞ ‪ ،‬آب و ﺳﻮﻟﻔﻮر ﻫﻴﺪروژن از آن ﺟﺪا‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺣﺬف آب ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر روش‪ :‬ﺗﺮاﻛﻢ ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻮاد ﺧﺸﻚﻛﻨﻨﺪه ‪ ،‬ﺟﺬب رﻃﻮﺑﺖ و‬

‫‪44‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺗﺒﺮﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود ‪.‬ﺳﭙﺲ اﻳﻦ ﮔﺎز از ﻃﺮﻳﻖ ﺧﻂ ﻟﻮﻟﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف ﮔﺎز‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪-1‬در ﻣﺼﺎرف ﺧﺎﻧﮕﻲ ﺑﺮاي ﮔﺮﻣﺎﻳﺶ‪،‬روﺷﻨﺎﻳﻲ و ﭘﺨﺖ و ﭘﺰ‬
‫‪-2‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻮﺧﺖ در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي درون ﺳﻮز‬
‫‪-3‬ﺗﻬﻴﻪ دوده از ﻣﺘﺎن ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺟﻬﺖ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻻﺳﺘﻴﻚﺳﺎزي‪،‬رﻧﮓﺳﺎزي‪،‬ﻛﺎﻏﺬ ﻛﺎرﺑﻦ‪ ،‬و ‪...‬‬

‫‪CH4→C+2H2‬‬
‫ﻳﺎ‬
‫‪) CH4+O2→C+2H2O‬اﺣﺘﺮاق ﻧﺎﻗﺺ(‬

‫‪-4‬ﺗﻬﻴﻪ ﺳﻮﻟﻔﻮر ﻫﻴﺪروژن ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﻴﺪﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ‬

‫‪-5‬اﺳﺘﻔﺎده از اﺗﺎن ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ ﭘﻠﻲاﺗﻴﻠﻦ‬
‫‪-6‬در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﭘﺘﺮوﺷﻴﻤﻲ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻣﺜﻞ ﻛﻠﺮوراﺳﻴﻮن‪،‬ﻧﻴﺘﺮاﺳﻴﻮن‪،‬ﺳﻮﻟﻔﻮﻧﺎﺳﻴﻮن و اﺳﻴﺪاﺳﻴﻮن ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺗﻮان ﻣﻮادي ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ از ﭘﻠﻴﻤﺮﻳﺰاﺳﻴﻮن آنﻫﺎ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺜﻞ اﻟﻴﺎف ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‪،‬ﻣﻮاد ﭘﻼﺳﺘﻴﻜﻲ‪،‬‬
‫رﻧﮓ‪،‬ﭘﻮدر ﭘﺎك ﻛﻨﻨﺪه و ‪ ...‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ 11,2,3,1‬اﻧﻮاع ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ‬

‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺟﺰاي اﺻﻠﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﮔﺎزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪-1:‬ﮔﺎز ﺧﺸﻚ ‪-2‬‬
‫ﮔﺎز ﻣﺮﻃﻮب‪.‬‬
‫ﮔﺎزﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺣﺎوي ﻣﻘﺪارزﻳﺎدي ﻣﺘﺎن ﺑﻮده )‪ 64‬اﻟﻲ ‪ 96‬درﺻﺪ( و ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻛﺎﻧﺴﺎرﻫﺎي زﻏﺎلﺳﻨﮓ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮداﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﺎزﻫﺎي ﺧﺸﻚ ﺑﻪ وﻓﻮر ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎز ﻣﺘﺎن در ﺣﺮارت و ﻓﺸﺎر‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﺎﺑﻊ زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮاﻛﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در آن ﺟﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺎز وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﻓﻘﻂ در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻧﻔﺖ ﺣﻞ ﺷﻮد ‪.‬‬

‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﺮﻃﻮب ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه و داراي ﻣﻘﺪار ﻧﺴﺒﺘﺎً زﻳﺎدي‬
‫اﺗﺎن ‪ ،‬ﭘﺮوﭘﺎن ‪ ،‬ﺑﻮﺗﺎن و ﭘﻨﺘﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺎزﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر زﻳﺎد ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ در ﻛﺎﻧﺴﺎر ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻓﺎز ﻣﺎﻳﻊ ﻳﺎ ﻓﺎز ﺑﺨﺎر وﺟﻮد دارﻧﺪ ‪.‬در ﺟﺪول زﻳﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ‬
‫اﺟﺰاي اﻳﻦ دو ﮔﺎز ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪45‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺟﺪول ‪ 8,1‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﺟﺰاي ﮔﺎزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﺸﻚ و ﻣﺮﻃﻮب‬

‫درﺻﺪ در ﮔﺎز ﻣﺮﻃﻮب‬ ‫درﺻﺪ در ﮔﺎز ﺧﺸﻚ‬ ‫ﻧﻮع ﮔﺎز‬

‫‪79‬‬ ‫‪90/2‬‬ ‫ﻣﺘﺎن‬
‫‪4/7‬‬ ‫‪4/7‬‬ ‫اﺗﺎن‬
‫‪6/5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ﭘﺮوﭘﺎن‬
‫‪1/6‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫اﻳﺰوﺑﻮﺗﺎن‬
‫‪3/45‬‬ ‫‪0/4‬‬ ‫ﺑﻮﺗﺎن ﻧﺮﻣﺎل‬
‫‪4/75‬‬ ‫‪-‬‬ ‫اﻳﺰوﭘﻨﺘﺎن‬

‫‪ 3,3,1‬اﻧﻮاع ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي ﮔﺎزي‬

‫‪ 1,3,3,1‬ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻓﺸﺮده )‪(CNG‬‬

‫ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻓﺸﺮده ﻳﺎ ‪ (Compressed Natural Gas) CNG‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي ﺑﻨﺰﻳﻨﻲ و دﻳﺰﻟﻲ ﻣﻮرداﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و از ﻧﻈﺮ آﻻﻳﻨﺪﮔﻲ ﺑﻬﺘﺮ از ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎي اﺻﻠﻲ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 85‬اﻟﻲ ‪ 95‬درﺻﺪ ﻣﺘﺎن و ﺑﺎﻗﻲ آن دياﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺘﺮوژن و ﻣﻘﺪار‬
‫ﻛﻤﻲ اﺗﺎن‪،‬ﭘﺮوﭘﺎن و ﺑﻮﺗﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﻛﺮدن ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺎ ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ درﺻﺪ ﺣﺠﻢ اوﻟﻴﻪ در ﻓﺸﺎر اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬
‫اﺗﻤﺴﻔﺮي‪ CNG ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮﺧﺖﮔﻴﺮي‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮزﻳﻊﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ ﻣﺨﺎزن ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ﺑﺮ‬
‫روي ﺧﻮدرو ارﺳﺎل ﺷﺪه و در ﻓﺸﺎر ‪ 200‬ﺗﺎ ‪ 250‬اﺗﻤﺴﻔﺮ ﺗﺰرﻳﻖ ﻣﻲﮔﺮدد‪. .‬ﻗﻴﻤﺖ ‪ CNG‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺳﻮﺧﺖ‪-‬‬
‫ﻫﺎي راﻳﺞ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻮده و از ﻧﻈﺮ زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ اﻧﺮژي واﺣﺪ ﺣﺠﻢ آن ‪ LNG %42‬و‬
‫‪ %25‬ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﺑﺮآورد ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﺎﻻﺗﺮ ‪ CNG‬و اﻣﻜﺎن اﻳﺠﺎد ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺮاﻛﻢ ﻫﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ ‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرت ﻃﺮاﺣﻲ ﻳﻚ ﻣﻮﺗﻮر ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺎزدهﻫﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻣﻮﺗﻮر ﺑﻨﺰﻳﻨﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ اﻣﻜﺎن ﺳﻮﺧﺖﮔﻴﺮي از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻟﻮﻟﻪﻛﺸﻲ ﮔﺎز ﺧﺎﻧﮕﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ‪ CNG‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﺎزن ‪ CNG‬ﺧﻮدروﻫﺎ از ﻓﻮﻻد‪ ،‬آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻢ ﻳﺎ ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وزن ﻛﻤﺘﺮ در‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎزن ﻓﻠﺰي‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻮاد ﻣﺮﻛﺐ )ﻛﺎﻣﭙﻮزﻳﺖ( ﺳﺒﻚ وزن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﺨﺎزن داراي ﺳﻮﭘﺎپﻫﺎي اﻳﻤﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ‪ ISO 11439‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫از ﻣﺰاﻳﺎي اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﻣﻲ ﺗﻮان از آﻻﻳﻨﺪﮔﻲ ﻛﻤﺘﺮ‪ ،‬ﻋﺪد اﻛﺘﺎن ﺑﺎﻻﺗﺮ‬
‫)‪ ،(130‬و ﻓﺮاواﻧﻲ و ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ آن ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺑﺎﻻي اﺣﺪاث اﻳﺴﺘﮕﺎهﻫﺎي ﺳﻮﺧﺖﮔﻴﺮي‪ ،‬وﺟﻮد‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻓﻀﺎ در ﻧﺼﺐ ﻣﺨﺎزن ﺳﻮﺧﺖﮔﻴﺮي ﺑﺮ روي ﺧﻮدرو‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﭘﻴﻤﺎﻳﺶ ﺧﻮدرو و ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻃﺮاﺣﻲ و ﺗﻘﻮﻳﺖ‬
‫‪46‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي از ﺧﻮدرو ﻧﻈﻴﺮ ﺷﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻛﺴﻞ )ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻓﺰاﻳﺶ وزن(‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺧﻨﻚﻛﺎري و ‪ ...‬در ﺧﻮدروﻫﺎي‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻠﻲ‪ ،‬از ﻣﻌﺎﻳﺐ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ 2,3,3,1‬ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺎﻳﻊ )‪(LNG‬‬

‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ‪ ،‬ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺎﻳﻊ ﻳﺎ ‪ (Liquid natural Gas) LNG‬ﻧﺎم دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ‪ ،LNG‬ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﺗﺎ دﻣﺎي ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ‪ -164‬درﺟﻪ ﺳﻴﻠﺴﻴﻮس ﺳﺮد ﻛﺮده و آن را ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺎده‪ ،‬ﻣﺎﻳﻌﻲ ﺑﻲﺑﻮ‪ ،‬ﺑﻲرﻧﮓ و ﻏﻴﺮﺳﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻠﺰات ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮاد ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮرﻧﺪﮔﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫آب‪ ،‬دياﻛﺴﻴﺪ ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺘﺮوژن‪،‬اﻛﺴﻴﮋن و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻮﮔﺮد از ﺟﻤﻠﻪ اﺟﺰاي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻃﻲ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺎز ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻊ‪ ،‬اﻛﺴﻴﮋن‪ ،‬دياﻛﺴﻴﺪ ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬آب و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﮔﻮﮔﺮد از آن ﺟﺪا ﺷﺪه و‬
‫ﻣﻘﺪار ﻣﺘﺎن ﻣﻮﺟﻮد در ‪ LNG‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از ‪ %98‬ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در آن ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻛﻤﻲ اﺗﺎن‪ ،‬ﭘﺮوﭘﺎن و ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫از ﻟﺤﺎظ اﻧﺘﻘﺎل ﺳﻮﺧﺖ ‪ ،‬ﻣﻮﺗﻮر ﺑﺎ ﺳﻮﺧﺖ ‪ LNG‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي ﺑﺎ ﺳﻮﺧﺖ ‪ CNG‬اﺳﺖ و در اﻳﻦ ﻧﻮع‬
‫ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺨﺎر وارد ﻣﻮﺗﻮر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮق اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي ‪ CNG‬و ‪ LNG‬در ﻧﺤﻮه‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري و ﺗﺤﻮﻳﻞ ﺳﻮﺧﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎزي‪ ،‬اﻧﺮژي ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻓﺸﺮده )‪ (CNG‬در ﺣﺪود ‪ 200‬ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺎز‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻏﻴﺮ ﻓﺸﺮده اﺳﺖ وﻟﻲ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺎﻳﻊ‪ ،‬اﻧﺮژي ﮔﺎز ﻣﺎﻳﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ )‪ (LNG‬در ﺣﺪود ‪ 600‬ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﻏﻴﺮ ﻓﺸﺮده ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻊ و ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﮕﻬﺪاري آن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﺎز‬
‫ﻣﺬﻛﻮر اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ 3,3,3,1‬ﮔﺎز ﻧﻔﺘﻲ ﻣﺎﻳﻊ )‪( LPG‬‬

‫ﮔﺎز ﻧﻔﺘﻲ ﻣﺎﻳﻊ ﻳﺎ ‪ ( Liquefied Petroleum Gas) LPG‬ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﮔﺎزي اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻮﺧﺖ در ﺧﻮدروﻫﺎ و وﺳﺎﻳﻞ ﮔﺮم ﻛﻨﻨﺪه و ﭘﺨﺖوﭘﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه و در ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺑﺮودﺗﻲ ﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت روزاﻓﺰوﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﻠﺮوﻓﻠﻮروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ )‪CFC‬ﻫﺎ( در ﻗﻮﻃﻲ ﻫﺎي اﺳﭙﺮﻳﺒﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﭘﺮﺗﺎب ﻫﻮاﻣﻴﺰﻫﺎ( ﺗﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻻﻳﻪ اُز‪‬ن ﺷﻮد‪.‬‬

‫در ﺑﺎزار ﻣﺼﺮف‪LPG ،‬ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﺮوﭘﺎن و ﺑﻮﺗﺎن ﺑﺎ درﺻﺪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫اﺳﺖ)اﻏﻠﺐ ﺷﺎﻣﻞ ‪ %60‬ﭘﺮوﭘﺎن و ‪ %40‬ﺑﻮﺗﺎن(‪ 1‬ﻛﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ در زﻣﺴﺘﺎن درﺻﺪ ﭘﺮوﭘﺎن و در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن درﺻﺪ‬

‫‪ - 1‬اﻳﻦ درﺻﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺒﻮده و در اﻳﺮان ﻣﻌﻤﻮﻻً درﺻﺪ ﺑﻮﺗﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮده)‪ 50‬ﺗﺎ ‪ 90‬درﺻﺪ( و ﺑﻘﻴﻪ آن)ﺣﺪود ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 50‬درﺻﺪ( ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﭘﺮوﭘﺎن و اﻧﺪﻛﻲ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ)ﺗﺎ ‪ 2‬درﺻﺪ( ﻣﺜﻞ ﭘﻨﺘﺎن اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪47‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺑﻮﺗﺎن آن ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﺮوﭘﻴﻠﻦ و ﺑﻮﺗﻴﻠﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ درﺻﺪﻫﺎي اﻧﺪك در ‪ LPG‬وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬در اﺛﺮ اﻋﻤﺎل ﻓﺸﺎر‬
‫ﺷﺶ ﺗﺎ ‪ 10‬اﺗﻤﺴﻔﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﺎز ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻳﻊ در ﻣﺨﺎزن و ﺳﻴﻠﻨﺪرﻫﺎ ذﺧﻴﺮه ﺷﺪه وﻟﻲ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﺮف ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ‬
‫ﮔﺎز ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﺸﺘﻲ اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺎده ﺑﻮدار ﻗﻮي ﻣﺜﻞ ‪ thiophene ،ethanethiol‬ﻳﺎ‬
‫‪ amyl mercaptan‬ﺑﻪ ‪ LPG‬اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﮔﺎز ‪ LPG‬داراي آﻻﻳﻨﺪهﻫﺎي ﻛﺮﺑﻨﻲ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻘﺪار آﻻﻳﻨﺪه ﺗﻮﻟﻴﺪي ‪ CO2‬آن ﺑﻪ ازاي‬
‫ﻫﺮ ﻛﻴﻠﻮوات ﺳﺎﻋﺖ ‪ %19‬ﻛﻤﺘﺮ از ﻧﻔﺖ‪ %30 ،‬ﻛﻤﺘﺮ از زﻏﺎلﺳﻨﮓ و ﺑﻴﺶ از ‪ %50‬ﻛﻤﺘﺮ از ﻧﻴﺮوﮔﺎهﻫﺎي ﺑﺮق ﺑﺎ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ زﻏﺎلﺳﻨﮓ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮔﺎز ‪ LPG‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ در ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه‪ ،‬از ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم ﻳﺎ ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺮﻃﻮب )ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻔﻜﻴﻚ(‪ ،‬و ﻳﺎ از ﺟﺮﻳﺎن ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﺧﺮوﺟﻲ از زﻣﻴﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر دﻛﺘﺮ ‪Walter Snelling‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﮔﺎز ‪ LPG‬اﺣﺘﺮاق ﺗﻤﻴﺰي داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺪون دوده و ﺑﺎ آﻻﻳﻨﺪه ﮔﻮﮔﺮدي ﻧﺎﭼﻴﺰي ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺑﻮده و ﻫﻴﭻ ﺧﻄﺮي ﺑﺮاي آﻟﻮدﮔﻲ زﻣﻴﻦ ﻳﺎ آب ﻧﺪارد‪ .‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ‪ LPG‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ MJ/kg‬ﺣﺪود ‪ 46/1‬اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ‪ 42/5‬ﺑﺮاي ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﻳﺎ ‪ 43/5‬ﺑﺮاي ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺳﻮﭘﺮ رﻗﻢ ﺑﺎﻻﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ اﻧﺮژي واﺣﺪ ﺣﺠﻢ‬
‫آن ‪ 26 MJ/l‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ از دو ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺰﺑﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮔﺎز‪ LPG‬در ﺳﻴﻠﻨﺪرﻫﺎي ﻓﻮﻻدي اراﺋﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﺸﺎر ﺗﺒﺨﻴﺮ ‪ LPG‬ﺗﺎﺑﻊ درﺻﺪ اﺟﺰاي آن اﺳﺖ ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺸﺎر ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻮﺗﺎن ﺧﺎﻟﺺ در ‪ 20 ºC‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 220 kPa‬و ﺑﺮاي ﭘﺮوﭘﺎن ﺧﺎﻟﺺ در ‪ 55 ºC‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 2/2 MPa‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮔﺎز ‪ LPG‬از ﻫﻮا ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ ﺑﻮده و در ﺻﻮرت ﻧﺸﺘﻲ‪ ،‬در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﻳﺎ ﻃﺒﻘﺎت ﭘﺎﻳﻴﻦ و زﻳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺨﺎﻃﺮه آﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ذﺧﻴﺮه و ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ‪ LPG‬ﺑﻪ راﺣﺘﻲ در ﻣﺨﺎزن و ﺳﻴﻠﻨﺪرﻫﺎ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ 4,3,3,1‬ﮔﺎز زﻏﺎلﺳﻨﮓ‬

‫ﮔﺎز زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﺑﻪ ﺷﻜﻞﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻧﻮاع آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪-1‬ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﻨﺘﺰ)‪ (SNG: Synthetic Natural Gas‬ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻳﻦ ﮔﺎز در ﻃﻲ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻫﻴﺪروژن‬
‫دﻫﻲ‪،‬ﻛﺮﺑﻦ ﻣﻮﺟﻮد در زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﺑﺎ ﻫﻴﺪروژن ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪه و ﮔﺎز ﻣﺘﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬اﻳﻦ ﮔﺎز ﺧﺼﻮﺻﻴﺎﺗﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ دارد‪.‬‬

‫‪C+2H2→CH4‬‬

‫‪48‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫‪-2‬ﮔﺎز ﻛﻚ )‪ (coke gas‬اﻳﻦ ﮔﺎز از ﻛﺮﺑﻦ دﻫﻲ ﺑﻪ زﻏﺎلﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺮارت دادن ﺑﻪ آن ﺑﺪون ﻣﺠﺎورت ﺑﺎ ﻫﻮا‪،‬‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه و ﻃﻲ آن ‪ %25‬ﮔﺎز ﻣﺘﺎن ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد)ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺷﺎﻣﻞ ﺑﻨﺰﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻴﺪروژن و ﻛﻚ اﺳﺖ‪.(.‬از اﻳﻦ‬
‫ﮔﺎز ﺑﻴﺸﺘﺮ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ‪ 19‬و اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﺮاي روﺷﻨﺎﻳﻲ ‪ ،‬ﮔﺮﻣﺎﻳﺶ و ﭘﺨﺖوﭘﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬

‫‪-3‬ﮔﺎز ﻣﻮﻟﺪ )‪ :(producer gas‬اﻳﻦ ﮔﺎز ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻫﺎي آﻧﺘﺮاﺳﻴﺖ و ﺑﻴﺘﻮﻣﻦ ﻳﺎ ﻛﻚ و دﻳﮕﺮ ﻣﻮاد‬
‫ﻛﺮﺑﻦ دار از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻫﻴﺪروژندﻫﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﺮاﻛﻢ اﻳﻦ ﮔﺎز ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮب ﺑﻮده وﻟﻲ ارزش ﺣﺮارﺗﻲ‬
‫آن ﭘﺎﻳﻴﻦ اﺳﺖ)ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﻧﻴﺘﺮوژن زﻳﺎد(‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﻨﺰﻳﻦ از ﮔﺎز ﻣﻮﻟﺪ در ﻣﻮﺗﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ﺗﻮان‬
‫ﻣﻮﺗﻮر ﺑﻪ ‪ 60-65‬درﺻﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻨﺰﻳﻦﺳﻮز ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬اﻳﻦ ﮔﺎز ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺣﺪود ‪ %15‬ﻫﻴﺪروژن ‪ %2 ،‬ﻣﺘﺎن و ‪%25‬‬
‫‪ CO‬ﺑﻮده و ﺑﻘﻴﻪ اﺟﺰاي آن ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻴﺘﺮوژن و اﻧﺪﻛﻲ ‪ CO2‬و اﻛﺴﻴﮋن اﺳﺖ‪.‬از اﻳﻦ ﮔﺎز در ﺗﻮرﺑﻴﻦﻫﺎي‬
‫ﮔﺎز‪،‬ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي اﺷﺘﻌﺎل در اﺛﺮ ﺟﺮﻗﻪ)ﺑﺎ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﻛﺎﻣﻞ)‪ (%100‬ﮔﺎز ﻣﻮﻟﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﻨﺰﻳﻦ( و ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي‬
‫اﺷﺘﻌﺎل در اﺛﺮ ﺗﺮاﻛﻢ)ﺑﺎ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ‪ %15‬ﺗﺎ‪ %40‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺎزوﻳﻴﻞ( اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪-4‬ﮔﺎز آﺑﻲ)‪ : (water gas‬اﻳﻦ ﮔﺎز در اﺛﺮ ﻋﺒﻮر ﺑﺨﺎر آب از روي ﻛﻚ ﮔﺪاﺧﺘﻪ )ﻳﺎ ﻫﺮ ﻣﺎده ﻛﺮﺑﻨﻲ دﻳﮕﺮ(ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪C + H2O → CO + H2‬‬

‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﮔﺮﻣﺎي ﻛﻚ ﻣﺘﻨﺎوﺑﺎً ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺨﺎر ﺟﺮﻳﺎن اﻛﺴﻴﮋن ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ 5,3,3,1‬ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺎزﻫﺎ‬

‫از دﻳﮕﺮ ﮔﺎزﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﮔﺎز ﻛﻮره ﺑﻠﻨﺪ )ﻛﻮره دﻣﺸﻲ( )‪ (Blast furnace gas‬اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ‬
‫ﻣﺤﺼﻮل ذوب ﺳﻨﮓ آﻫﻦ در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺨﻠﻴﺺ آن)ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﻴﺎ( ﺗﻮﺳﻂ ﻛﻚ ﺑﻮده و اﺟﺰاي آن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده و روش ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻛﻮره ﻓﺮق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ اﻳﻦ ﮔﺎز ﺣﺪود ‪ 93Btu/ft3‬ﺑﻮده و ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺪود ‪60‬‬
‫درﺻﺪ ﻧﻴﺘﺮوژن‪ 18-20 ،‬درﺻﺪ ‪ CO2‬و ﻣﻘﺪاري اﻛﺴﻴﮋن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ ﻗﺎﺑﻞ ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻧﺒﻮده و ﺑﻘﻴﻪ آن ‪CO‬‬
‫ﺑﻮده ﻛﻪ ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ دارد‪.‬از اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻓﻮﻻد و ﮔﺎه در دﻳﮓﻫﺎي ﺑﺨﺎر و ﻧﻴﺮوﮔﺎهﻫﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬وﺟﻮد درﺻﺪﻫﺎي ﺑﺎﻻي ﻣﻮﻧﻮاﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ اﻳﻦ ﮔﺎز را ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﮔﺎزﻫﺎي ﺳﻮﺧﺘﻲ ﺑﻴﻮﮔﺎز )‪ (Bio gas‬اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻀﻢ ﺑﻲﻫﻮازي‪ ،‬از ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻮاد‬
‫آﻟﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﻓﻀﻮﻻت داﻣﻲ و اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻴﻜﺮوارﮔﺎﻧﻴﺰمﻫﺎي ﻏﻴﺮﻫﻮازي )‪ (anaerobes‬ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه و داراي‬
‫درﺻﺪ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎدي ﻣﺘﺎن اﺳﺖ‪.‬روش ﺗﻬﻴﻪ اﻳﻦ ﮔﺎز ﺑﺴﻴﺎر آﺳﺎن ﺑﻮده و ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻃﻖ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻛﻪ دام زﻳﺎدي در آن‬

‫‪49‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫وﺟﻮد دارد ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺎز ﺧﺎم ﺗﻮﻟﻴﺪي ﻋﺎري از ﻣﻮادي ﻣﺎﻧﻨﺪ ذرات ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬آب و ‪...‬‬
‫ﮔﺮدد‪.‬از ﻗﺴﻤﺖ ﺟﺎﻣﺪ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻀﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﻮد ﻳﺎ ﺳﻮﺧﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﮔﺎز ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه )‪ (refinery gas‬ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از اﻧﻮاع ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﮔﺎزي اﺳﺖ‪.‬ﮔﺎز ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه در ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم از آن ﺟﺪا ﺷﺪه و ﻳﺎ ﺗﻮﺳﻂ اﻋﻤﺎل ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ‪ ،‬رﻓﺮﻣﻴﻨﮓ و ﻫﻴﺪروژندﻫﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺎز‬
‫ﻣﺎﻳﻊ درآﻣﺪه و ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺎز ﺳﻪ ﺗﺎ ‪ 5‬درﺻﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﭘﺎﻻﻳﺶ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻋﻤﺪﺗﺎً‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺘﺎن ‪،‬اﺗﺎن‪،‬ﭘﺮوﭘﺎن و ﺑﻮﺗﺎن اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻛﺎﻧﺴﺎرﻫﺎي زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ‪ 6‬درﺻﺪ ﺣﺎوي ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ردﻳﻒ ﺑﺎﻻ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻨﺸﺎء آﻧﻬﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻏﺎلﺳﻨﮓ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﻴﺎب ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻛﺎﻧﺴﺎرﻫﺎي زﻏﺎلﺳﻨﮓ‬
‫ﻫﻠﻨﺪ( و ﻋﻠﺖ آن را ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع ﮔﺎزﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ در ﻣﺮﺣﻠﻪ زﻏﺎلﺷﺪﮔﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن ﺳﻨﮓ‬
‫ﻣﺨﺰن ﺧﻮﺑﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ‪.‬‬

‫‪ 4,1‬ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﺪ‬
‫ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از اﻧﻮاع ﻣﻮاد آﻟﻲ )ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺘﺮاق( و ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﻲ )ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺘﺮاق( اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻳﺎ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬از ﺑﻴﻦ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻛﺮد‪:‬‬

‫‪-1‬ﺿﺎﻳﻌﺎت ﻛﺸﺎورزي‬
‫‪-2‬ﭼﻮب و ﻫﻴﺰم‬
‫‪-3‬زﻏﺎلﭼﻮب‬
‫‪-4‬زﻏﺎلﺳﻨﮓ )ﺷﺎﻣﻞ ﻛﻚ ﺣﺎﺻﻞ از آن(‬
‫‪-5‬ﭘﻴﺖ )‪(peat‬‬

‫‪ 1,4,1‬ﺿﺎﻳﻌﺎت ﻛﺸﺎورزي‬

‫ﺿﺎﻳﻌﺎت ﻛﺸﺎورزي اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺸﻜﻴﺪه ﻋﻠﻒ‪،‬ﻳﻮﻧﺠﻪ و ‪ ...‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﺰان رﻃﻮﺑﺖ‬
‫ﻛﺎه ‪ 14‬ﺗﺎ ‪ 20‬درﺻﺪ اﺳﺖ‪.‬ﻣﻮاد ﺟﺎﻣﺪ آن ﺣﺎوي ‪ %50‬ﻛﺮﺑﻦ ‪ %6 ،‬ﻫﻴﺪروژن ‪ %42 ،‬اﻛﺴﻴﮋن و ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﻧﺪﻛﻲ‬
‫ﻧﻴﺘﺮوژن ‪ ،‬ﮔﻮﮔﺮد‪ ،‬ﺳﻴﻠﻴﻜﻮن و دﻳﮕﺮ ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻣﺜﻞ ﻗﻠﻴﺎﻳﻲﻫﺎﻳﻲ ﻧﻄﻴﺮ ﺳﺪﻳﻢ و ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ اﺣﺘﺮاق ﺿﺎﻳﻌﺎت ﻛﺸﺎورزي ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪-1:‬ﺗﺒﺨﻴﺮ آب ﻣﻮﺟﻮد‪ -2 ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ )ﭘﻴﺮوﻟﻴﺰ‪ (1‬و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺎزﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺘﺮاق)‪ CH4،H2،CO‬و دﻳﮕﺮ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﻫﺎ(‪-3 ،‬اﺣﺘﺮاق ﮔﺎزﻫﺎي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه)ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻳﻚ اﺣﺘﺮاق ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺎﻣﻞ آب و ‪ CO2‬ﺑﻮده و ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻳﻚ اﺣﺘﺮاق ﻧﺎﻗﺺ ﻋﺒﺎرت از ‪CO‬‬
‫‪ ،‬دوده‪ ،‬ﻗﻄﺮان و ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎي ﻧﺴﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪-4 ، (.‬ﺳﻮﺧﺘﻦ زﻏﺎل ﭼﻮب ﺣﺎﺻﻞ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ‪.‬‬

‫از ﻓﺸﺮده ﺳﺎزي ﻛﺎه ‪،‬ﻗﺮص ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻗﻄﺮ ‪ 8‬ﺗﺎ ‪ 10‬ﻣﻴﻠﻲ ﻣﺘﺮ ‪ ،‬ﺑﺎ ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ‪ 16/3 MJ/kg‬و ﭼﮕﺎﻟﻲ‬
‫‪) 550 m3/kg‬ﻛﻪ ﺣﺪوداً ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺪل ﻛﺎه اﺳﺖ ‪ (.‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻮﺧﺖ در دﻳﮓﻫﺎي‬
‫ﺑﺨﺎر ﺑﺰرگ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ زﻳﺎد‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺮاي دﻳﮓﻫﺎي ﺑﺨﺎر ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ 2,4,1‬ﭼﻮب و ﻫﻴﺰم‬

‫ﻣﻮاد اﺻﻠﻲ ﭼﻮب ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﺸﻚ ﺷﺪه در ﻫﻮا ﺷﺎﻣﻞ ‪ %46‬ﺳﻠﻮﻟﺰ)‪ (C6H10O5‬و ‪ %40‬ﻣﻮاد ﺳﻠﻮﻟﺰي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪه ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎي ﭼﻮﺑﻲ )‪ (C30H33O11‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺳﻮﺧﺘﻪ و ﻳﺎ ﺑﻪ زﻏﺎل ﭼﻮب ) ‪char‬‬
‫‪ (coal‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه و ﻣﻮرد ﻣﺼﺮف ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﭼﻮب ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻴﺰان رﻃﻮﺑﺖ ﻫﻴﺰم ﺑﺮ ﻧﺤﻮه ﺳﻮﺧﺘﻦ و اﻧﺮژي آزاد ﺷﺪه از آن ﺗﺎﺛﻴﺮ دارد‪ .‬ﻣﻴﺰان رﻃﻮﺑﺖ ﺣﺎﺻﻞ از‬
‫ﻫﻴﺰم ﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع آن ‪ 70 ،‬ﺗﺎ ‪ 100‬درﺻﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫﻴﺰم ﺧﺸﻚ اﺳﺖ ‪ .‬ﻣﻴﺰان رﻃﻮﺑﺖ ﻫﻴﺰم ﺧﺸﻚ ‪ 20‬ﺗﺎ ‪25‬‬
‫درﺻﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺰان اﻧﺮژي واﺣﺪ ﺣﺠﻢ‪ 2‬ﻫﻴﺰم ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﭼﻮب آن ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ‪ 16/4‬ﺗﺎ ‪ 33/8‬ﻣﮕﺎ ژول اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﺗﺠﺪﻳﺪﭘﺬﻳﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 11,1‬ﭼﻮب و ﻫﻴﺰم‬

‫‪ pyrolysis - ١‬يا آتشکافت ‪ :‬تجزيه شيميايی ملکول ھای سنگين به اجزای سادهتر در اثر اعمال حرارت در يک فضای کم‬
‫اکسيژن را گويند‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ -2‬واﺣﺪ ﺣﺠﻢ ﭼﻮب و ﻫﻴﺰم ‪ cord‬ﻧﺎم دارد ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 128 ft‬ﻳﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 3/62 m‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ‪ stere‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪51‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫از ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻛﺮد‪:‬‬

‫‪-1‬ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺳﻮزد)اﮔﺮ در ﺗﻜﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎﺷﺪ‪.(.‬‬

‫‪-2‬در ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ ﺑﺎ ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲﺳﻮزد‪.‬‬
‫‪-3‬ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﻛﻤﻲ دارد‪.‬‬
‫‪-4‬ﮔﻮﮔﺮد آن ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 3,4,1‬زﻏﺎل ﭼﻮب‬

‫زﻏﺎلﭼﻮب ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺳﻴﺎه رﻧﮕﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﺬف رﻃﻮﺑﺖ‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 12,1‬زﻏﺎل ﭼﻮب‬ ‫و ﻣﻮاد ﻓﺮّار از ﭼﻮب و ﻣﻮاد ﮔﻴﺎﻫﻲ ) و ﮔﺎه ﺣﻴﻮاﻧﻲ( ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه‬

‫و ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺮﺑﻦ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ‪ .‬زﻏﺎلﭼﻮب ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ آﺗﺸﻜﺎﻓﺖ ﻣﻮادي ﻣﺜﻞ ﭼﻮب ‪ ،‬ﺷﻜﺮ و اﺳﺘﺨﻮان در ﻏﻴﺎب‬
‫اﻛﺴﻴﮋن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬ﻣﺎده ﺗﺮد ‪ ،‬ﺳﺒﻚ ‪ ،‬ﻣﺘﺨﻠﺨﻞ و ﺳﻴﺎه رﻧﮓ ﺣﺎﺻﻞ از اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮي ﺷﺒﻴﻪ زﻏﺎلﺳﻨﮓ‬
‫دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺎده ﺣﺎوي ‪ 50‬ﺗﺎ ‪ 95‬درﺻﺪ ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻮده و ﺑﻘﻴﻪ اﺟﺰاي آن ﻣﻮاد ﻓﺮّار و ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ زﻏﺎل‪-‬‬
‫ﭼﻮب ﺣﺪود ‪ 32000‬ﻛﻴﻠﻮژول ﺑﺮ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﺳﺖ‪ .‬زﻏﺎلﭼﻮب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﻠﻪاي‪ ،‬ﻗﺎﻟﺒﻲ )‪ (briquette‬و اﻛﺴﺘﺮود‬
‫ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻗﺎﻟﺒﻲ زﻏﺎلﭼﻮب ﺣﺎﺻﻞ از ﺧﺎك اره و ﺿﺎﻳﻌﺎت ﭼﻮﺑﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭼﺴﺐ)ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﺸﺎﺳﺘﻪ(‬
‫و ﻣﻮاد اﻓﺰودﻧﻲ)ﻣﺜﻞ زﻏﺎلﺳﻨﮓ‪،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ﺣﺮارﺗﻲ( ‪،‬ﻛﺮﺑﻦ ﻣﻌﺪﻧﻲ)ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ﺣﺮارﺗﻲ( ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺮاﻛﺲ‪،‬ﻧﻴﺘﺮات‬
‫ﺳﺪﻳﻢ)ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺷﺘﻌﺎل(‪،‬آﻫﻚ)ﺳﻔﻴﺪﻛﻨﻨﺪه ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ(‪ ،‬ﺧﺎك اره)ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺷﺘﻌﺎل( و ﻣﻮادي ﻣﺜﻞ ﭘﺎراﻓﻴﻦ و ﺣﻼل‬
‫ﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ )ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺷﺘﻌﺎل( ( ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻗﺎﻟﺐ درآﻣﺪه و زﻏﺎل اﻛﺴﺘﺮود ﻧﻴﺰ از ﻃﺮﻳﻖ اﻛﺴﺘﺮود ﭼﻮب آﺳﻴﺎب ﺷﺪه‬
‫ﻳﺎ ﻛﺮﺑﻦدارﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﺴﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬زﻏﺎل اﻛﺴﺘﺮودي ﻛﻪ از ﭼﻮب آﺳﻴﺎب‬
‫ﺷﺪه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻌﺪاً ﻛﺮﺑﻦ دﻫﻲ ﺷﻮد‪ .(.‬از زﻏﺎل ﭼﻮب در ﭘﺨﺖ و ﭘﺰ‪،‬ﻓﻴﻠﺘﺮﺳﺎزي و ﺗﺼﻔﻴﻪ آب‪،‬ﻧﻘﺎﺷﻲ)ﻣﺪاد‬
‫و زﻏﺎل ﻧﻘﺎﺷﻲ(‪،‬ﭘﺮورش ﮔﻞ‪ ،‬داروﺳﺎزي)داروي ﺿﺪ ﻧﻔﺦ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻫﻀﻢ ﻏﺬا( اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺗﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻛﺎرﺑﺮد ﻛﻚ‪ ،‬در ﺻﻨﻌﺖ ذوبآﻫﻦ از زﻏﺎلﭼﻮب اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم در‬
‫ژاﭘﻦ و در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﻛﺮهﺷﻤﺎﻟﻲ از زﻏﺎلﭼﻮب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻮﺧﺖ اﺗﻮﺑﻮس اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪52‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ 14,1‬ﻣﺪاد زﻏﺎﻟﻲ‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ 13,1‬اﺗﻮﺑﻮس ﺑﺎ ﺳﻮﺧﺖ زﻏﺎلﭼﻮب در ژاﭘﻦ‬

‫‪ 4,4,1‬زﻏﺎلﺳﻨﮓ‬
‫زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻳﻚ ﺳﻨﮓ آﻟﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺘﺮاق اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬ﻫﻴﺪروژن و اﻛﺴﻴﮋن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬از‬
‫زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮﻣﺎﻳﺶ و ﻳﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺟﺎﻧﺒﻲ آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺼﺮف ﻋﻤﺪه زﻏﺎلﺳﻨﮓ در‬
‫‪2‬‬
‫ﺟﻬﺎن در ﺻﻨﻌﺖ ﺑﺮق اﺳﺖ)ﺣﺪود ﻧﻴﺮوﮔﺎهﻫﺎي ﺟﻬﺎن از ﺳﻮﺧﺖ زﻏﺎلﺳﻨﮓ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.(.‬از ﻛﻚ ﻛﻪ ﻳﻚ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺤﺼﻮل زﻏﺎلﺳﻨﮓ اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ درﺻﻨﻌﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ آﻫﻦ و ﻓﻮﻻد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﻋﻤﺮ ذﺧﺎﻳﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه زﻏﺎل‪-‬‬
‫ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺮخ ﻣﺼﺮف ﻓﻌﻠﻲ‪ 400 ،‬ﺳﺎل ﺑﺮآورد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 15,1‬زﻏﺎلﺳﻨﮓ‬

‫‪53‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 1,4,4,1‬ﻧﺤﻮه ﺗﺸﻜﻴﻞ زﻏﺎل ﺳﻨﮓ‬

‫زﻏﺎلﺳﻨﮓ از ﺑﻘﺎﻳﺎي درﺧﺘﺎن ‪ ،‬ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻧﺪهاي ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪهاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ‬
‫در ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آب و ﻫﻮاي زﻣﻴﻦ ﻣﻼﻳﻢ و ﻣﺮﻃﻮب ﺑﻮد رﺷﺪ وﻧﻤﻮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن در‬
‫ﺑﺎﺗﻼقﻫﺎ ﻓﺮو اﻓﺘﺎده و در ﻛﻒ آن ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺮور ﺑﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪهﺷﺪن اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻻﻳﻪﻫﺎي ﮔﻞ و رﺳﻮب‬
‫ﻓﺸﺎر زﻳﺎدي ﺑﺮ روي آنﻫﺎ وارد ﺷﺪ ‪.‬ﻋﺪم وﺟﻮد اﻛﺴﻴﮋن و ﺳﺎلﻫﺎ ﻓﺸﺎر ﻧﺎﺷﻲ از ﻻﻳﻪﻫﺎي زﻣﻴﻦ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫رﮔﻪﻫﺎي زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻓﺸﺎر وارد در ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮي در زﻏﺎلﺳﻨﮓ اﻳﺠﺎد ﺷﺪه و‬
‫ﺟﻨﺲ آن ﻧﻴﺰ ﺳﺨﺖﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 16,1‬ﻧﺤﻮه ﺗﺸﻜﻴﻞ زﻏﺎل ﺳﻨﮓ‬

‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻌﺎدن زﻏﺎلﺳﻨﮓ ‪ 400‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ‪،‬در دوره ﺳﻮم زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ )ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ دوره‬
‫اﻧﺴﺎن ﺳﻴﻠﻮري)‪ ((Silurian‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )وﻳﮋﮔﻲ اﻳﻦ دوره ﻇﻬﻮر ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺸﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،(.‬اﻣﺎ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ‬
‫اﻳﻦ ذﺧﺎﻳﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ‪ 250‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ‪ ،‬در اواﺧﺮ دوره ﻛﺮﺑﻮﻧﻴﻔﺮ) ‪ ( Carboniferous‬ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ )دوره‬
‫ﻛﺮﺑﻮﻧﻴﻔﺮ ﻳﺎ ﻛﺮﺑﻦﺧﻴﺰ در ﭘﺎﻳﺎن دوران اول زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻮده و در ﺣﺪود ‪ 345‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﻗﺒﻞ آﻏﺎز ﺷﺪ‪. (.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺷﺪن ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺮاي رﺷﺪ ﺳﺮﺧﺲﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻈﻴﻢ داﻧﻪدار و درﺧﺘﺎن ﺑﺪون ﮔﻞ ﻏﻮلﭘﻴﻜﺮ ‪،‬‬
‫در ﺑﺎﺗﻼقﻫﺎ‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎم ازﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ آنﻫﺎ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ داﺧﻞ ﺑﺎﺗﻼق ﻓﺮو اﻓﺘﺎده و ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﻤﺒﻮد اﻛﺴﻴﮋن ‪ ،‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬
‫ﻓﺴﺎد ﺑﻲﻫﻮازي آنﻫﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺮور ﺑﻘﺎﻳﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻣﺎدهاي ﻟﺠﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﻴﺖ )‪(Peat‬ﺗﺒﺪﻳﻞ‬

‫‪54‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺟﻪ ﻓﺴﺎد ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﻓﺸﺎر ﻻﻳﻪ ﻫﺎﺎي زﻣﻴﻦ ﻛﻤﺘﺘﺮ اﺳﺖ‪ .1‬ﺖ‬
‫ﭘﻴﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺟ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﺟﻮد ﭘﻴﺖ ددر ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ اﺗﻔﺎﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ داراي رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي و ﻇﺎﻫﺮ اﺳﻔﻨﺠﻲ ﺗﺎ رﻧﮓ ﺳﻴﺎه و ﻇﺎﻫﺮي ﻓﺸﺮدده داﺷﺘﻪ‪-‬‬‫ﺷﺘﻪ و ﻣﻲ ﺪ‬ ‫وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ داﺷ‬
‫ﺖ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﭘﻴﺖ در زﻳﻳﺮ ﻓﺸﺎر ﺑﻪ‬
‫ﺘ‬ ‫ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ روي آﻧﻬﺎ ﻓﺮو‬
‫ﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮوي درﻳﻳﺎ ﺑﺮ روي اﻳﻦ ﺗﻪﻧﺸﺴﺖ ﻫﺎ‪ ،‬رﺳﻮﺑﺎت‬
‫ﺳﻨﮓ ﻗﻬﻮهاي ﻧﻧﻴﺰ ﻣﻮﺳﻮم‬
‫ﻟﻨﻴﺖ ﻳﺎ ﻟﻴﮕﻨﻴﺖ ‪،‬ﻛﻪ ﺑﻪ زﻏﺎل ﺳ‬
‫ﺳﻨﮓ ﭘﻴﺖ و ﺖ‬
‫وﺟﻮد آﻣﺪه ﺧﺸﻚ و ﺳﺨﺖ ﺷﺪه و ﺑﻪ زﻏﺎل ﮓ‬
‫اﺳﺖ‪،‬ﺗﺒﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ ‪.‬‬
‫ﺳﻨﮓ ﻓﻮق ﺑﻪ زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻗﻴﺮي )‪ (Bituuminous‬را‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎﺎن ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺒﺪﺪﻳﻞ زﻏﺎل ﮓ‬
‫ﺮ‬ ‫ﻓﺸﺎر‬
‫ﺷﻲ از ﭼﻴﻦﺧﻮردﮔﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪ زﻣﻴﻦ و ﺗﺸﻜﻴﻴﻞ رﺷﺘﻪ ﻛﻮهﻫﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻛﻪ ﻧﺎﺷ‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮﻮد آورد‪ .‬ل‬
‫اﻋﻤﺎل ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺸ‬
‫آﻧﺘﺮاﺳﻴﺖ )‪ ،(annthracite‬را ﺑﻪ وﺟﻮﻮد آوردد‪ .‬ﻛﻴﻔﻴﻴﺖ زﻏﺎل‪-‬‬
‫ﺖ‬ ‫ﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺮﺮﻏﻮبﺗﺮﻳﻦ زﻏﺎﺎل ﺳﻨﮓ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻨﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺳ‬
‫ﻛﺮﺑﻦ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ رﻃﻮﻮﺑﺖ و ﻣﺎده ﻓﺮّاار آن )ﻣﺎدهاي ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺮارت ﺑﻪ ﮔﺎز‬ ‫ﺳﻨﮓ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺖ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻘﺪار ﻦ‬
‫ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻻﻳﻪﻫﻫﺎي زﻣﻴﻦ ر‬ ‫ﺳﺎل دﻳﮕﺮ ﺖ‬ ‫آﻧﺘﺮاﺳﻴﺖ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫﺎ ﺳ‬
‫ﺖ‬ ‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد(‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد ‪.‬اﮔﺮ‬
‫اﻟﻤﺎس ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 17,1‬ﺳﻨﮓ س‬
‫اﻟﻤﺎس ﺑﺎ ﺑﺮش ﺑﺮﻟﻴﺎﺎن‬
‫ﺳﻨﮓ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪﺪي زﻏﺎل‪-‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﻣﻴﺰان ررﻃﻮﺑﺖ‪ ،‬ﻣﻮارد ﻣﺼﺮف زﻏﺎلﺳ‬
‫رﻃﻮﺑﺖ ‪ ،‬ارزش‬
‫ﺖ‬ ‫ﺻﻮرت اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺰان‬ ‫در آن ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬در ﺻ‬ ‫ﺴﺐ درﺻﺪ ﻛﺮﺮﺑﻦ ﻣﻮﺟﻮد ر‬ ‫ﺳﻨﮓ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮﺣﺴ‬
‫ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي‬ ‫ﺟﻬﺎن‪،‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺳ‬
‫ر‬ ‫ﺳﻮﺧﺖ در‬
‫ﺖ‬ ‫ارزاﻧﻲ اﻳﻦ‬
‫ﻳﺎﺑﺪ‪.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﻓﺮاواﻧﻲ و ﻲ‬
‫ﺣﺮارﺗﻲ زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﺪ‬ ‫ﻲ‬
‫‪2‬‬
‫ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻋﻤﺪه زﻏﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻛﻚ و ﻗﻄﺮان‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺼﺮف زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪ .‬زاز ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺟ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻧﻔﺘﻲ‪ ،‬در ﺣﺎل‬
‫ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي ﺣﺮارﺗﻲ اﺷﺎرره ﻛﺮد‪.‬‬
‫ي‬ ‫را ﻣﻲﺗﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬زاز دﻳﮕﺮ ﻣﻮارد ﻣﻣﺼﺮف آن ﻧﻴﺰ ﻣﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻮﻮﺧﺖ‬

‫ﺷﻜﻞ آﺟﺮ از‬‫اﻳﺮﻟﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد) درآن ﺟﺎ ﺑﻪ آن ‪ turf‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.(.‬روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن اﻳﺮﻟﻨﻨﺪي ﭘﻴﺖ را ﺑﻪ ﺷ‬

‫ﭘﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺪ‬
‫‪ - 1‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺖ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﺧﺎﻧﮕﻲ اﺳﺘﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪..‬‬
‫ﻛﺮدن از آن ﻋﻨﻮان ﺳ‬
‫ﭘﺲ از ﺧﺸﻚ ن‬‫ﺳﻄﺢ ززﻣﻴﻦ ﺑﺮﻳﺪه و ﺲ‬
‫ﻞ‪،‬دارو‪،‬رﻧﮓ‪،‬ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﺠﺮه و‪...‬‬
‫ﺿﺪﺑﻴﺪ ﮔﻠﻮﻟﻪاي ﺷﻜﻞ‬
‫ﺪ‬ ‫ﺧﺖ ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ ‪،‬ﻋﻄﺮ‪،‬ﻣﻮاد‬ ‫ﻄﺮان ﻳﻚ ﻣﺎده ﺗﺗﻴﺮه رﻧﮓ ﻟﺰج اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎﺧ‬
‫‪ - 2‬ﻗﻄ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ه‬
‫‪55‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 2,4,4,1‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي زﻏﺎلﺳﻨﮓ‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي زﻏﺎلﺳﻨﮓ را درﺟﻪ آن ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ زﻏﺎلﺳﻨﮓ در ﺳﺮي ﺳﻮﺧﺖ ﻓﺴﻴﻠﻲ‬
‫ﺟﺎﻣﺪ اﺳﺖ‪.‬اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺑﺮ اﺳﺎس روشﻫﺎي زﻳﺮ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪:‬‬
‫‪-1‬آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻧﻬﺎﻳﻲ )ﻋﻨﺼﺮي( )‪: (ultimate(elemental) analysis‬ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﻌﻴﻴﻦ درﺻﺪ وزﻧﻲ‬
‫ﻛﺮﺑﻦ‪،‬ﻫﻴﺪروژن‪،‬اﻛﺴﻴﮋن‪،‬ﻧﻴﺘﺮوژن و ﮔﻮﮔﺮد در زﻏﺎلﺳﻨﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-2‬آﻧﺎﻟﻴﺰ ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ )‪ : (proximate analysis‬ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﻌﻴﻴﻦ درﺻﺪ وزﻧﻲ رﻃﻮﺑﺖ ‪،‬ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ‪،‬ﻣﻮاد ﻓﺮّار‬
‫و ﻛﺮﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ 1‬زﻏﺎلﺳﻨﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ دو ﻣﻮرد آﺧﺮ ﺑﺮ ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻤﺪهاي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار دﻗﻴﻖ ارزش ﺣﺮارﺗﻲ زﻏﺎلﺳﻨﮓ از ﻃﺮﻳﻖ آزﻣﻮن ﮔﺮﻣﺎﺳﻨﺠﻲ در آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﺑﺮاي ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫درﺻﺪ اﻛﺴﻴﮋن ﻣﻮﺟﻮد در زﻏﺎلﺳﻨﮓ از ‪ %10‬ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ Dulong ،‬راﺑﻄﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ زﻳﺮ را ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ارزش‬
‫ﺣﺮارﺗﻲ زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد دادهاﺳﺖ‪:‬‬

‫‪Q = 337C + 1442(H - O/8) + 93S‬‬

‫ﻛﻪ در ﻓﺮﻣﻮل ﻓﻮق ‪ O، H، C‬و ‪ S‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ درﺻﺪﻫﺎي ﺟﺮﻣﻲ ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬ﻫﻴﺪروژن‪،‬اﻛﺴﻴﮋن و ﮔﻮﮔﺮد ﺑﻮده و ‪ Q‬ﻧﻴﺰ‬
‫ارزش ﺣﺮارﺗﻲ زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻛﻴﻠﻮژول ﺑﺮ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 3,4,4,1‬درﺟﻪ ﺑﻨﺪي زﻏﺎل ﺳﻨﮓ‬
‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺻﺪ ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬زﻏﺎلﺳﻨﮓﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﻮاع آﻧﺘﺮاﺳﻴﺖ‪ ،‬ﻗﻴﺮي ‪ ،‬ﻧﻴﻤﻪ ﻗﻴﺮي و ﻟﻴﮕﻨﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺘﺮاﺳﻴﺖ – ﻧﻮﻋﻲ زﻏﺎلﺳﻨﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ رﻧﮓ آن ﺳﻴﺎه ﺑﺮاق ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ درﺻﺪ ﻛﺮﺑﻦ و ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ‬
‫درﺻﺪ ﻣﻮاد ﻓﺮّار را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﻴﻪ اﻧﻮاع زﻏﺎلﺳﻨﮓ داﺷﺘﻪ و ﺳﻮزاﻧﺪن آن دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در ﺻﻮرت ﺳﻮﺧﺘﻦ ﺑﺪون‬
‫دود ﻣﻲﺳﻮزد‪.‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﺨﺘﻲ آﻧﺘﺮاﺳﻴﺖ ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺮاج آن ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار ﺑﻮده و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻤﻴﺎبﺗﺮ از ﺑﻘﻴﻪ اﻧﻮاع‬
‫اﺳﺖ‪.‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻛﺮﺑﻦ زﻳﺎد و ﮔﻮﮔﺮد ﻛﻢ آن از آﻧﺘﺮاﺳﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﻣﺘﺎﻟﻮرژي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﻴﺮي‪ -‬اﻳﻦ ﻧﻮع زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻓﺮاوانﺗﺮﻳﻦ و ﭘﺮﻣﺼﺮفﺗﺮﻳﻦ زﻏﺎلﺳﻨﮓﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻮﻳﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﻗﻴﺮ دارد‪.‬‬
‫ارزش ﺣﺮارﺗﻲ زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻗﻴﺮي ﺑﺎﻻ ﺑﻮده و از آن در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻚ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬درﺻﺪ ﻛﺮﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ و ارزش‬
‫ﺣﺮارﺗﻲ آن از زﻏﺎلﺳﻨﮓﻫﺎي ﻧﻴﻤﻪ ﻗﻴﺮي و ﻟﻴﮕﻨﻴﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺑﺮآوردﻫﺎي زﻣﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻫﺮ‬
‫ﻣﺘﺮ ﺿﺨﺎﻣﺖ زﻏﺎل ﺳﻨﮓ ﻗﻴﺮي ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﻫﻔﺖ ﻣﺘﺮ ﻻﻳﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻓﺸﺮده ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪.‬ﻛﻠﻴﻪ ﻛﻚ ﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪي در‬

‫‪ - 1‬ﻛﺮﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ)ﻗﻄﻌﻲ( )ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺎﻣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺟﺪا ﺷﺪن ﻣﻮاد ﻓﺮّار ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه و ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺮﺑﻦ )و اﻧﺪك اﺟﺰاﻳﻲ ﻣﺜﻞ‬
‫ﻫﻴﺪروژن ‪،‬اﻛﺴﻴﮋن‪،‬ﻧﻴﺘﺮوژن و ﮔﻮﮔﺮدي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻮاد ﻓﺮّار ﺧﺎرج ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ (.‬اﺳﺖ‪.‬ﻣﻴﺰان ﻛﺮﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﻘﺪار ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ارزش‬
‫ﺣﺮارﺗﻲ زﻏﺎلﺳﻨﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪56‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﻣﺘﺎﻟﻮرژي از اﻳﻦ ﻧﻮع زﻏﺎلﺳﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻗﻴﺮي ﻧﺮمﺗﺮ از آﻧﺘﺮاﺳﻴﺖ ﺑﻮده و در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮﺧﺘﻦ دود‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ) در دﻧﻴﺎ ﻓﻘﻂ زﻏﺎل ﻗﻴﺮي ﺣﺎﺻﻞ از ﻣﻌﺎدن وﻳﺮﺟﻴﻨﻴﺎي ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺪون دود اﺳﺖ‪.(.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 18,1‬زﻏﺎل ﺳﻨﮓ آﻧﺘﺮاﺳﻴﺖ‬

‫ﻧﻴﻤﻪ ﻗﻴﺮي‪ -‬اﻳﻦ ﻧﻮع زﻏﺎل ﺳﻨﮓ درﺻﺪ ﻛﺮﺑﻦ ﻛﻤﺘﺮ و رﻃﻮﺑﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻧﻮع ﻗﻴﺮي‬
‫دارد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 20,1‬زﻏﺎل ﺳﻨﮓ ﻧﻴﻤﻪ ﻗﻴﺮي‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ 19,1‬زﻏﺎل ﺳﻨﮓ ﻗﻴﺮي‬

‫ﻟﻴﮕﻨﻴﺖ – ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ درﺟﻪ زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﺑﻮده ﻛﻪ‬

‫از رﺳﻮﺑﺎت واﻗﻊ در زﻳﺮ ﭘﻴﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‬
‫ﺑﺎ اﻧﻮاع دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻧﻮع زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ درﺻﺪ ﻛﺮﺑﻦ و‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ درﺻﺪ رﻃﻮﺑﺖ را دارد‪.‬ﻇﺎﻫﺮ ﻟﻴﮕﻨﻴﺖ ﺷﺒﻴﻪ ﭼﻮب‬
‫ﺑﻮده و ﻗﻬﻮه اي رﻧﮓ اﺳﺖ ‪.‬اﻳﻦ زﻏﺎل ﺟﺎذب رﻃﻮﺑﺖ ﺑﻮده و‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 21,1‬زﻏﺎل ﺳﻨﮓ ﻟﻴﮕﻨﻴﺖ‬ ‫در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮﺧﺘﻦ ﺑﺎ ﺷﻌﻠﻪ ﺑﻠﻨﺪ و دود زﻳﺎد ﻣﻲ ﺳﻮزد‪.‬‬
‫‪57‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺟﺪول ‪ 10,1‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﭼﻮب و ﻫﻴﺰم‪ ،‬و اﻧﻮاع زﻏﺎل ﺳﻨﮓ‬
‫ارزش‬
‫ﺣﺮارﺗﻲ‬ ‫‪%‬ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ‬ ‫‪%S2‬‬ ‫‪%O2‬‬ ‫‪%N2‬‬ ‫‪%H2‬‬ ‫‪%C‬‬ ‫ﻧﻮع ﻣﺎده‬
‫‪kJ/kg‬‬
‫‪4،725‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪49‬‬ ‫ﭼﻮب و ﻫﻴﺰم‬

‫‪23،260‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪22/8‬‬ ‫‪1/1‬‬ ‫‪5 -5/7‬‬ ‫‪60-75‬‬ ‫ﻟﻴﮕﻨﻴﺖ‬

‫‪32،100‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1/5‬‬ ‫‪9/7‬‬ ‫‪1/4‬‬ ‫‪4/25-5/6‬‬ ‫‪78-80‬‬ ‫ﻗﻴﺮي‬

‫‪29،560‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1/6‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪1/6‬‬ ‫‪5/1-5/6‬‬ ‫‪75-78‬‬ ‫ﻧﻴﻤﻪﻗﻴﺮي‬

‫‪32،560‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0/97‬‬ ‫‪3/3‬‬ ‫‪1/2‬‬ ‫‪2/8-3/8‬‬ ‫‪91-94‬‬ ‫آﻧﺘﺮاﺳﻴﺖ‬

‫‪ 5,4,4,1‬ﻛﻚ )‪(coke‬‬

‫ﻛﻚ ﻳﻚ ﻣﺎده ﻛﺮﺑﻦدار اﺳﺖ ﻛﻪ ازﺗﻘﻄﻴﺮ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ‬

‫)‪ (destructive distillation‬زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻗﻴﺮي‬
‫ﻛﻢ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ و ﻛﻢ ﮔﻮﮔﺮد ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد ‪ .‬ﻛﻚ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از زﻏﺎلﺳﻨﮓ ‪،‬ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي رﻧﮓ ‪ ،‬ﺳﺨﺖ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ - 24,1‬ﻛﻚ‬ ‫و ﻣﺘﺨﻠﺨﻞ اﺳﺖ‪.‬ﻛﻚ در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﭘﺨﺖ زﻏﺎل‬
‫ﺳﻨﮓ در ﻳﻚ ﻛﻮره ﺑﺪون ﻫﻮا در دﻣﺎي ﺣﺪود ‪ ،2000 ºC‬ﺑﺎ ﺧﺮوج اﺟﺰاي ﻓﺮّار آن )ﺷﺎﻣﻞ آب ‪،‬ﮔﺎز و ﻗﻄﺮان‬
‫زﻏﺎلﺳﻨﮓ( ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬در ﻃﻲ اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻛﺮﺑﻦ و ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ در ﻫﻢ ذوب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‬
‫دارﻧﺪ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻚ ﺑﻴﺸﺘﺮ از زﻏﺎلﺳﻨﮓﻫﺎﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﺟﺰاي ﻓﺮّار ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ )درﺻﺪ ‪ 26‬ﺗﺎ ‪29‬‬
‫اﺟﺰاي ﻓﺮّار در زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار اﺳﺖ‪ ، (.‬ﭘﺲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد درﺻﺪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻮاد ﻓﺮّار‪ ،‬زﻏﺎل‬
‫ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻤﺰوج ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﻏﺎلﺳﻨﮓﻫﺎي ﻗﻴﺮي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺎﻳﺪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ از ﻧﻈﺮ ﻣﻘﺎدﻳﺮ‬
‫رﻃﻮﺑﺖ‪،‬ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ‪،‬ﮔﻮﮔﺮد‪ ،‬ﻣﻮاد ﻓﺮّار ‪،‬ﻗﻄﺮان و ﻣﻴﺰان ﺷﻜﻞﭘﺬﻳﺮي )‪ (plasticity‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻛﻚ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺳﻮﺧﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺎده اﺣﻴﺎﻛﻨﻨﺪه در ذوب ﺳﻨﮓآﻫﻦ در ﻛﻮرهﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪.‬در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻛﻚ‬
‫دود ﻧﺎﭼﻴﺰي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد)ﺑﺮﺧﻼف زﻏﺎل ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻗﻴﺮي(‪ .‬در ﺻﻮرت ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻛﻚ ﺳﭙﺮ ﺣﺮارﺗﻲ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻮده و از‬
‫آن در" ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻓﻀﺎﻳﻲ آﭘﻮﻟﻮ" ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪهاﺳﺖ)در ﻓﻀﺎﭘﻴﻤﺎﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ ﻧﻴﺰ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت دﻳﮕﺮي از آن اﺳﺘﻔﺎده‬

‫‪58‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.(.‬در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻚ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﺒﻮر آب از روي ﺑﺴﺘﺮ ﻛﻚ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ‪ Syngas ،‬و ﮔﺎز آﺑﻲ )ﻣﺨﻠﻮط‬
‫‪ CO‬و ‪، ( H2‬و از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﺒﻮر ﻫﻮا از روي ﺑﺴﺘﺮ ﻛﻚ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ‪ ،‬ﮔﺎز ﺳﻨﺘﺰ و ﮔﺎز ﻣﻮﻟﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫ﺗﺨﻠﺨﻞ‪ ،‬ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﻳﮋه ﻛﻚ ﺗﻨﻬﺎ ‪ 0/77‬اﺳﺖ‪.‬ﻣﻘﺪار آب ﻣﻮﺟﻮد درﻛﻚ ‪ ،‬در اﻧﺘﻬﺎي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ در ﺣﺪ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‬
‫وﻟﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﺮﻣﺎﻳﺶ ﻛﻚ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎﺷﺶ آب)در روش ﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎ ﻫﻮا ﺧﻨﻚ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ (.‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺨﻠﺨﻞ‬
‫ﻛﻚ در ﺣﺪود ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 6‬درﺻﺪ آب را در ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬از ﻛﻚ در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي ﺣﺮارﺗﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺳﺎﺧﺖ ﻧﻮك‬
‫ﻣﺪاد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‪ ،‬در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺪاري ﻣﺎده ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻚ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن‬
‫ﻛﻚ ﻧﻔﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ 6,4,4,1‬ﭘﻴﺖ)زﻏﺎل ﺳﻨﮓ ﻧﺎرس(‬

‫در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ زﻏﺎلﺳﻨﮓ ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن دﻓﻦ ﺷﺪه در‬
‫ﻣﻌﺮض ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻧﺎﺷﻲ از ﻓﺴﺎد ﻣﻴﻜﺮوﺑﻲ‪،‬ﻓﺸﺮدﮔﻲ‪،‬اﻋﻤﺎل ﮔﺮﻣﺎ و ﻣﺮور‬
‫زﻣﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ -25,1‬ﭘﻴﺖ‬
‫ﭘﻴﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوره اوﻟﻴﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﺑﻮده و در آن اﺟﺰاي ﮔﻴﺎﻫﻲ دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده )ﻣﺜﻞ‬
‫رﻳﺸﻪ‪،‬ﭘﻮﺳﺖ‪،‬ﺗﺨﻢ و‪ ، (...‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭘﻮﺳﻴﺪه و ﮔﺎه زﻏﺎل ﭼﻮب)ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻧﺒﺎﺷﺖ( ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﭘﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﺎً‬
‫در ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي ﭘﺮآب ﻣﺜﻞ ﺑﺎﺗﻼق و ﻣﺮداب ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ رﺳﻮﺑﺎت روي ﭘﻴﺖ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺮور ﺑﻪ‬
‫زﻏﺎلﺳﻨﮓ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ درﺻﺪ رﻃﻮﺑﺖ ﺑﺎﻻ )ﺗﺎ ‪ (%60‬و ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ اﻳﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﺻﻨﻌﺘﻲ را ﻧﺪارد‪.‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﭘﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﺣﺠﻢ ذﺧﻴﺮهﺳﺎزي آن ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮر‬
‫اﻳﺮﻟﻨﺪ از ﭘﻴﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻮﺧﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ 5,1‬ﺳﻮﺧﺖ و واﻛﻨﺶ ﻫﺴﺘﻪاي‬

‫ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺴﺘﻪاي ﻣﺎدهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻧﺮژي ﻫﺴﺘﻪاي از ﻃﺮﻳﻖ واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻳﺎ‬
‫ﮔﺪاﺧﺖ ﻫﺴﺘﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي ﭼﮕﺎلﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ اﻧﺮژي ﻣﻮﺟﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﭼﺮﺧﻪ ﺳﻮﺧﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻪاي ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺴﺘﻪاي ﺧﻮد ﺳﻮﺧﺖ ﻳﺎ اﺟﺴﺎم ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ )ﻣﺜﻞ دﺳﺘﻪاي از ﻣﻴﻠﻪﻫﺎي ﺳﻮﺧﺖ( اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺎده ﺳﻮﺧﺖ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻮاد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎزه‪،‬ﺗﻌﺪﻳﻞﻛﻨﻨﺪهﻫﺎي ﻧﻮﺗﺮون )‪ (neutron moderating‬ﻳﺎ ﺑﺎزﺗﺎﺑﻨﺪه‬
‫ﻧﻮﺗﺮون ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﻳﺎ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي اﺗﻢﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ را واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي ‪-‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮ ﻫﻢ ﺧﻮردن ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺴﺘﻪ ﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮدر ﺗﻌﺪاد ﻧﻮﻛﻠﺌﻮنﻫﺎ)ﻳﻌﻨﻲ اﺟﺰاي‬
‫درون ﻫﺴﺘﻪ اﺗﻢ ﻣﺜﻞ ﭘﺮوﺗﻮن و ﻧﻮﺗﺮون( ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در ﻃﻲ اﻳﻦ واﻛﻨﺶ اﻧﺮژي زﻳﺎدي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺮارت ﻳﺎ‬
‫ﺗﺎﺑﺶ آزاد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ 1,5,1‬اﻧﻮاع واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي‬

‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﻣﻮاد ﭘﺮﺗﻮزاي اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه‪ ،‬واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﺷﻜﺎﻓﺖ و‬
‫ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ)ﮔﺪاﺧﺖ( اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻃﻲ ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪ )‪ ، (Nuclear fission‬ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﻪ دو ﻫﺴﺘﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺎوي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ‪-‬‬ ‫•‬

‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﺎ آزادﺳﺎزي ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي اﻧﺮژي ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﻃﻲ ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ )ﮔﺪاﺧﺖ( ﻫﺴﺘﻪاي)‪ (Nuclear fusion‬ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪه و‬ ‫•‬

‫ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﺘﺮي را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﻴﻠﻴﻮن اﻟﻜﺘﺮونوﻟﺖ )‪ ( MeV‬اﻧﺮژي آزاد ﻣﻲﺷﻮد) در واﻛﻨﺶ ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪ اوراﻧﻴﻮم‬
‫ﻣﻘﺪار آن ﺑﻪ ‪ 200‬ﻣﻴﻠﻴﻮن اﻟﻜﺘﺮونوﻟﺖ ﻣﻲرﺳﺪ(‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮﻻت ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ از‬
‫واﻛﻨﺶ ﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﻓﺴﻴﻠﻲ ﻣﺜﻞ زﻏﺎل ﺳﻨﮓ ‪،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫آب و دياﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ ﺣﺪود ‪ 1/6‬ﻛﻴﻠﻮوات ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم )ﺣﺪود ‪ 10‬اﻟﻜﺘﺮون وﻟﺖ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ(‬
‫اﻧﺮژي آزاد ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺳﺎﻳﺮ واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺪود اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺮژي ﺣﺎﺻﻞ از واﻛﻨﺶﻫﺎي‬
‫ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ ﺣﺪود ‪ 8‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ از اﻧﺮژي ﻧﺎﺷﻲ از واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪاي اﺳﺖ‪،‬وﻟﻲ از آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎ‬
‫ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ را دﻓﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺣﻔﻆ واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺰان ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﻫﺴﺘﻪاي در واﻛﻨﺶﻫﺎي‬
‫ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ ﻛﻤﺘﺮ از واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﻛﺎرﺑﺮد ‪ ،‬در واﻛﻨﺸﮕﺎهﻫﺎ از ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو ﻧﻮع واﻛﻨﺶ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬در واﻛﻨﺸﮕﺎه دو ﻣﻴﻠﻪ‬
‫ﻣﺎده ﭘﺮﺗﻮزا ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﻮﺧﺖ و دﻳﮕﺮي ﺑﻪﻋﻨﻮان آﻏﺎزﮔﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪ .‬ﻣﻴﺰان اﻳﻦ دو ﻣﺎده‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع واﻛﻨﺶ‪ ،‬اﻧﺪازه واﻛﻨﺸﮕﺎه و ﻧﻮع ﻓﺮآورده ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در واﻛﻨﺸﮕﺎه‬
‫ﻫﺴﺘﻪاي ﻫﻤﻴﺸﻪ دو ﻋﻨﺼﺮ ﭘﺮﺗﻮزا ﺑﻪ ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻋﻨﺼﺮ ﭘﺮﺗﻮزاي دﻳﮕﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه‬
‫ﻣﻮرد ﻣﺼﺮف ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻳﺎ ﭘﺰﺷﻜﻲ داﺷﺘﻪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ ﻫﺴﺘﻪاي ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ‬
‫زﻳﺎدي اﻧﺮژي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻣﻮاج ﻫﺴﺘﻪ اي واﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ آزاد ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﻮاج ﺷﺎﻣﻞ ذرات ﻧﻮﺗﺮﻳﻨﻮ‪،‬‬
‫آﻟﻔﺎ‪ ،‬ﺑﺘﺎ و ﮔﺎﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻮري و ﻓﺮوﺳﺮخ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻛﻨﺘﺮل ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي آﻟﻔﺎ‪ ،‬ﺑﺘﺎ و ﮔﺎﻣﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪي ﺗﻮﺳﻂ‬
‫واﻛﻨﺶ ﻫﺴﺘﻪاي ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻳﺰوﺗﻮپ ﻫﺎي وﻳﮋه در‬

‫‪60‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ -27,1‬واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪ اي ﺷﻜﺎﻓﺖ و ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ‬

‫رآﻛﺘﻮرﻫﺎي ﻣﺠﺎور ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺤﺮﻛﻲ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬اﻧﺮژي ﮔﺮﻣﺎﻳﺸﻲ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از اﻳﻦ واﻛﻨﺶ و ﺗﺒﺪﻳﻞ اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭘﺮﺗﻮزا در واﻛﻨﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺨﺎر آب و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺮق ﺑﻜﺎر‬
‫ﻣﻲرود‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻧﺮژي ﺣﺎﺻﻞ از واﻛﻨﺶ ﻳﻚ ﮔﺮم اوراﻧﻴﻮم ﻣﻌﺎدل اﻧﺮژي ﮔﺮﻣﺎﻳﺸﻲ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻟﻴﺘﺮ ﻧﻔﺖ ﺧﺎم‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﻣﻼً واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﭘﺎﻳﺪاري ﻣﺎده ﭘﺮﺗﻮزا در واﻛﻨﺸﻬﺎي ﻫﺴﺘﻪاي اﻳﻦ ﻣﻴﺰان اﻧﺮژي ﺗﺎ ﭼﻪ‬
‫ﺣﺪ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ 1,5,1,1‬ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪاي‬

‫ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪاي ﻓﺮآﻳﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻳﻚ اﺗﻢ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ اوراﻧﻴﻮم‪ 1‬ﺑﻪ دو اﺗﻢ ﺳﺒﻜﺘﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻫﺴﺘﻪاي ﺑﺎ ﻋﺪد اﺗﻤﻲ زﻳﺎد ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻓﺮﻣﻮل اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري از ﺟﺮم آن ﺑﻪ اﻧﺮژي‬

‫‪- 1‬اوراﻧﻴﻮم)‪ (U‬ﺑﺎ ﻋﺪد اﺗﻤﻲ ‪ 92‬ﻋﻨﺼﺮي رادﻳﻮاﻛﺘﻴﻮ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺪول ﺗﻨﺎوﺑﻲ ﺟﺰء ﺧﺎﻧﻮاده ‪ actinide‬اﺳﺖ‪.‬ﻧﻘﻄﻪ ذوب آن‬
‫‪ 1135 ºC‬و وزن اﺗﻤﻲ آن ‪ 238/03‬اﺳﺖ‪.‬اوراﻧﻴﻮم ﭼﻬﺎر ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻴﻢ ﺟﺮم ﭘﻮﺳﺘﻪ زﻣﻴﻦ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ)ﺑﻴﺶ از ﻣﻘﺪار ﺗﻨﮕﺴﺘﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻮﻟﻴﺒﺪن و ﻧﻘﺮه و ﺻﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻃﻼي ﻣﻮﺟﻮد در زﻣﻴﻦ( و از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺷﺼﺘﻤﻴﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﻓﺮاوان در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬اوراﻧﻴﻮم در اﺳﻴﺪﻫﺎي‬
‫ﻧﻴﺘﺮﻳﻚ و ﻫﻴﺪروﻛﻠﺮﻳﻚ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ و در ﻗﻠﻴﺎﻳﻲﻫﺎ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ اﺳﺖ‪ .‬اوراﻧﻴﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت آزاد ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮده و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬
‫اﻛﺴﻴﺪ ﻳﺎ ﻧﻤﻚ ﻫﺎي ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬ﺣﺪود ‪ 2 ppm‬از ﻗﺸﺮ ﺳﻄﺤﻲ زﻣﻴﻦ را اوراﻧﻴﻮم ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻓﺮاواﻧﻲ ‪48‬‬
‫‪61‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از اﻳﻦ اﻧﺮژي در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺮق )در ﻧﻴﺮوﮔﺎه ﻫﺴﺘﻪاي( ﻳﺎ ﺗﺨﺮﻳﺐ )ﺳﻼحﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي( اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ "اوﺗﻮ ﻫﺎن" و "ﻓﺮﻳﺘﺰ ﺷﺎﺳﺮوﺋﻦ" ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان آﻟﻤﺎﻧﻲ ﻗﺼﺪ داﺷﺖ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻤﺒﺎران اوراﻧﻴﻮم‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻮﺗﺮون آن را ﺑﻪ رادﻳﻮم ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻨﻨﺪ درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ ﺑﻪ اﺗﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚﺗﺮي دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬ﺗﺎ آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﺠﺎد ﺳﺎﻳﻪﻫﺎي ﺑﻪ رﻧﮓﻫﺎي ﻧﺎرﻧﺠﻲ‪ ،‬زرد‪ ،‬ﻗﻬﻮهاي و ﺳﺒﺰ ﺗﻴﺮه ﺗﻨﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫از اوراﻧﻴﻮم در رﻧﮓآﻣﻴﺰي ﺳﺮاﻣﻴﻚ ﺑﻮد‪ .‬در ﺗﻤﺎم واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﻨﻬﺎ ذرات‬
‫ﻛﻮﭼﻚ از ﻫﺴﺘﻪ ﺟﺪا ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ اﻣﺎ در آزﻣﺎﻳﺶ اوﺗﻮﻫﺎن ﻳﻚ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺰرگ رخ داد‪" .‬ﻻﻳﺰ ﻣﻴﺘﻨﺮ" و "اوﺗﻮ ﻓﺮﻳﺶ"‬
‫درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮآورده‪ ‬اﻳﻦ ﺑﻤﺒﺎران ﻧﻮﺗﺮوﻧﻲ ﺑﺎرﻳﻮم اﺳﺖ ‪ .‬ﺟﺮم ﻫﺮ اﺗﻢ اوراﻧﻴﻮم ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ذرات ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازه‪ ‬ﻳﻚ ﭘﻨﺠﻢ ﺟﺮم ﻳﻚ ﭘﺮوﺗﻮن ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺮم ﻣﻄﺎﺑﻖ راﺑﻄﻪ‪ ‬اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ ‪ E=mc²‬ﺑﻪ اﻧﺮژي ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻫﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺳﻠﻮﻟﻲ ‪ ،‬ﻣﻴﺘﻨﺮ و ﻓﺮﻳﺶ آن را ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺲ از ﺑﺮﺧﻮرد‪ ،‬اﺑﺘﺪا اﺗﻢ اوراﻧﻴﻮم ‪ 235‬ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ ﻧﻮﺗﺮون ﻣﺘﻼﺷﻲ ﺷﺪه ﺗﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي رادﻳﻮ اﻛﺘﻴﻮ ﺑﻪ‬
‫دو ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺎرﻳﻢ‪ 141‬و ﻛﺮﻳﭙﺘﻮن‪ 92‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺪاري ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﺿﻤﻦ ﺳﻪ ﻋﺪد ﻧﻮﺗﺮون دﻳﮕﺮ آزاد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻳﻚ ﻫﺴﺘﻪ اوراﻧﻴﻮم دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ‪.‬اﻳﻦ واﻛﻨﺶ زﻧﺠﻴﺮهاي ﻣﺮﺗﺐ اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪.‬‬

‫ﻛﺸﻒ اﻧﺮژي ﻫﺴﺘﻪاي در ﺟﺮﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و اﻛﻨﻮن در ﺷﺒﻜﻪ ﺑﺮق ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻫﺰاران ﻛﻴﻠﻮ وات ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻧﻴﺮوﮔﺎه ﻫﺴﺘﻪاي(‪ .‬ﺑﺤﺮان اﻧﺮژي ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﺎﻻرﻓﺘﻦ ﻗﻴﻤﺖ ﻧﻔﺖ در ﺳﺎل ‪1973‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻴﺸﺘﺮ از اﻧﺮژي ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪاي ﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ اﻧﺮژي ﻫﺴﺘﻪاي را ﺗﻨﻬﺎ‬
‫اﻧﺮژي ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در اﻛﺜﺮ ﻣﻮارد ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻧﻔﺖ ﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻣﻴﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬ﺣﺪود ‪ %99‬اوراﻧﻴﻮم ﺧﺎﻟﺺ ‪،U238‬ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ درﺻﺪ آن ‪ U235‬و ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻧﺎﭼﻴﺰي ﻫﻢ ‪ U234‬در آن‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ اﻳﺰوﺗﻮپ ﻫﺎي ‪ U237 ،U233‬و ‪ U239‬ﻧﻴﺰ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ)ﻛﻼً اﻳﺰوﺗﻮپ ﻫﺎ از ﻋﺪد ﺟﺮﻣﻲ ‪ 222‬ﺗﺎ‬
‫‪ 242‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪. (.‬اﻧﺮژي ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ‪ U235‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 2500‬ﺗﻦ زﻏﺎل ﺳﻨﮓ اﺳﺖ)ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ‪ U235‬ﻣﻌﺎدل ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺑﻪ ﺿﻠﻊ ‪ 5‬ﺳﺎﻧﺘﻲ‬
‫ﻣﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 48‬ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺮق ﺷﻬﺮ ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﺜﻞ ﺗﻬﺮان را ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫‪62‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ 28,1‬ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪ اي‬

‫در واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪاي ﻣﻘﺎدﻳﺮ زﻳﺎدي اﻧﺮژي آزاد ﻣﻲﮔﺮدد )در ﺣﺪود ‪ ،(200 MeV‬اﻣﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﻜﺎﻓﺘﻦ ﻫﺴﺘﻪ ‪ ، U235‬آزادي ﺑﻴﺶ از دو ﻧﻮﺗﺮون )ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ‪2/5‬‬
‫ﻧﻮﺗﺮون( اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ دو ﻫﺴﺘﻪ دﻳﮕﺮ را ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ و ﭼﻬﺎر ﻳﺎ ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﻮﺗﺮون را ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻬﺎر‬
‫ﻧﻮﺗﺮون ﻧﻴﺰ ﭼﻬﺎر ﻫﺴﺘﻪ ‪ U235‬را ﻣﻲﺷﻜﻨﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎر ﻫﺴﺘﻪ ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻫﺸﺖ ﻧﻮﺗﺮون ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ آن ﻫﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻓﺘﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻌﺪاد ﻫﺴﺘﻪ اوراﻧﻴﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪاي و آزاد ﺷﺪن ﻧﻮﺗﺮوﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت زﻧﺠﻴﺮوار ﺗﻜﺜﻴﺮ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در ﻫﺮ دوره ﺗﻌﺪاد ﻧﻮﺗﺮوﻧﻬﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ از واﻛﻨﺶ‬
‫زﻧﺠﻴﺮي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮدي‪ ،‬ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪاي ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﻛﻨﺘﺮل ﺷﺪه ﻫﺴﺘﻪاي ﺗﻌﺪاد ﺷﻜﺎﻓﺖ در‬
‫واﺣﺪ زﻣﺎن و ﻣﻘﺪار اﻧﺮژي ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺪاري دﻟﺨﻮاه ﺛﺎﺑﺖ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ 1,1,5,1,1‬ﻣﻮاد ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﺷﻜﺎﻓﺖ‬

‫ﺗﻮان ﻫﺴﺘﻪاي را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از دو ﻋﻨﺼﺮ اوراﻧﻴﻮم و ﺗﻮرﻳﻮم‪ 1‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬اوراﻧﻴﻮم ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻳﻚ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻮرﻳﻮم ﺑﺎﻳﺪ در ﻳﻚ رآﻛﺘﻮر ﻫﺴﺘﻪاي ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻜﺎﻓﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﺷﻮد‪.‬ﻛﻠﻴﻪ اﻳﺰوﺗﻮپﻫﺎي اﻳﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ رادﻳﻮاﻛﺘﻴﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻮاد ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﺗﺎ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار ‪،‬از ﺧﻮد اﻧﺮژي ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻋﻨﺎﺻﺮي ﺷﻜﺎﻓﺖﭘﺬﻳﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ وزن اﺗﻤﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻻي ‪ 150‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ‪ U235‬و ‪ U238‬ﻛﻪ در ﻣﻌﺎدن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ 99/3 .‬درﺻﺪ‬

‫‪ -1‬ﺗﻮرﻳﻮم ﺗﻨﻬﺎ از ﻳﻚ اﻳﺰوﺗﻮپ ﺗﻮرﻳﻮم‪ 232-‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و ﻣﻴﺰان ﻓﺮاواﻧﻲ آن در ﭘﻮﺳﺘﻪ زﻣﻴﻦ ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اوراﻧﻴﻮم اﺳﺖ) در ﺣﺪ ﺳﺮب و‬
‫ﮔﺎﻟﻴﻮم و ﻳﻚ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺲ(‪.‬‬
‫‪63‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫اوراﻧﻴﻮم ﻣﻌﺎدن ‪ U238‬ﺑﻮده و ﺗﻨﻬﺎ ‪ 0/7‬درﺻﺪ آن ‪ U235‬اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ‪ U235‬ﺑﺎ ﻧﻮﺗﺮون ﻫﺎي ﻛﻨﺪ ﭘﻴﺸﺮو‬
‫واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ‪ U238‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻧﻮﺗﺮون ﻫﺎي ﺗﻨﺪ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از آن ﺟﺎ ﻛﻪ ‪ U235‬ﻋﻤﻠﻜﺮد‬
‫ﺑﻬﺘﺮي دارد ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ در ﻧﻴﺮوﮔﺎه ﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي از ‪ U235‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻮﺧﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد؛ وﻟﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﻢ ﺗﺮ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻏﻨﻲ ﺳﺎزي اوراﻧﻴﻮم ﺻﻮرت ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺷﻜﺎﻓﺖ ‪ : U235‬در اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻧﻮﺗﺮون ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ‪ U235‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ ‪U236‬‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻚ ﺷﺪه ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه و درﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺑﺎرﻳﻮم)‪ ، (Ba‬ﻛﺮﻳﭙﺘﻮن)‪ (Kr‬و ﺳﻪ ﻧﻮﺗﺮون ﺗﻨﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ‪177 MeV‬‬
‫اﻧﺮژي آزاد ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ در واﻛﻨﺶ اﺧﻴﺮ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﻧﻮﻛﻠﺌﻮن ﺣﺪود ‪ 1 MeV‬اﻧﺮژي آزاد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در‬
‫واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﺜﻞ اﻧﻔﺠﺎر ‪،‬ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﺣﺪود ‪ 30 MeV‬اﻧﺮژي اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ‬
‫در رآﻛﺘﻮرﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻮﺗﺮون ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه ‪ 2‬اﻟﻲ‪ 3‬ﻧﻮﺗﺮون ﺳﺮﻳﻊ ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻮﺗﺮون ﻫﺎي ﺳﺮﻳﻊ‪ ،‬ﻛﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺮ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‪ 18/7 U235‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻛﻴﻠﻮوات‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﮔﺮﻣﺎ آزاد ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اوراﻧﻴﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ راﺣﺘﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ 0/71 ،‬درﺻﺪ ‪ U235‬دارد‪.‬‬
‫آﻏﺎزﺳﺎزي واﻛﻨﺶ ﺷﻜﺎﻓﺖ ‪،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ‪ 1 MeV‬ﻧﻴﺰ دﺷﻮار اﺳﺖ ‪.‬ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪،‬ﻧﻮﺗﺮون ﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺮﺧﻮرد اﻻﺳﺘﻴﻚ ﺑﺎ ﻫﺴﺘﻪ ﻫﺎي ﺳﺒﻚ ﻣﺜﻞ ﻫﻴﺪروژن‪ ،‬دوﺗﺮﻳﻮم و ﻛﺮﺑﻦ ﻛﻨﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻃﺮاﺣﻲ رآﻛﺘﻮرﻫﺎي ﺷﻜﺎﻓﺖ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 29,1‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺷﻜﺎﻓﺖ ‪U235‬‬

‫اوراﻧﻴﻮم ﻳﻚ ﻣﺎده واﻛﻨﺶزا ﺑﻮده و ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺎﻟﺺ ﻳﺎﻓﺖ ﻧﺸﺪه و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻛﺴﻴﺪ‬
‫)‪ U3O8‬ﻳﺎ ‪ (UO2‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬درﺟﻪ اوراﻧﻴﻮم اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه از ﻣﻌﺎدن در ﺣﺎﻟﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ‪ %0/2‬اﺳﺖ)‪ 2‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‬
‫در ﺗﻦ( ‪ .‬در آب درﻳﺎ ﻧﻴﺰ اوراﻧﻴﻮم وﺟﻮد دارد)‪ (3×10-3 ppm‬وﻟﻲ ﻫﺰﻳﻨﻪ اﺳﺘﺨﺮاج آن ﺑﺎﻻ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 2,1,5,1,1‬ﻣﺸﻜﻼت اﺳﺘﻔﺎده‬

‫‪64‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺸﻜﻼت اﺳﺘﺨﺮاج‪ ،‬آﻣﺎده ﺳﺎزي‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاري و ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﻣﻮاد ﭘﺮﺗﻮزاي ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ در‬
‫واﻛﻨﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺮق و ﻣﺸﻜﻼت زﻳﺴﺖ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ واﻛﻨﺸﮕﺎهﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺤﺪودﻳﺖ در ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﺑﺮق از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ اﻧﺮژي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﺗﺎﺑﺶ در اﻃﺮاف واﻛﻨﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازهاي ﺑﺎﻻ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن ﻫﺎ ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه اﻣﻜﺎن زﻳﺴﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از‬
‫ﻧﺸﺖ اﻣﻮاج اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ ﺑﻪ ﺑﻴﺮون ‪،‬در ﻫﺮ ﻳﻚ از رآﻛﺘﻮرﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﺿﺨﻴﻤﻲ از ﺑﺘﻦ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‬
‫ﻓﻠﺰات ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪون اﻳﻦ ﭘﻮﺷﺶ ﻫﺎ ﺗﺎ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻫﺎ ﭘﻴﺮاﻣﻮن واﻛﻨﺸﮕﺎه‪ ،‬ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه‬
‫اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ 2,5,1‬ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ ﻫﺴﺘﻪاي‬

‫ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ ﻫﺴﺘﻪاي ﻓﺮآﻳﻨﺪي ﻋﻜﺲ ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪاي اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ ﻫﺴﺘﻪاي ‪،‬ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﺳﺒﻚ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻴﺪروژن‪ ،‬دوﺗﺮﻳﻮم و ﺗﺮﻳﺘﻴﻮم در ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪه و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ و ﻣﻘﺪاري‬
‫اﻧﺮژي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﻣﺜﻼً از ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ ﻫﺴﺘﻪاي دوﺗﺮﻳﻮم و ﺗﺮﻳﺘﻴﻮم ‪،‬ﻫﻠﻴﻢ ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻳﻚ ﻧﻮﺗﺮون و ﻣﻘﺪار‬
‫‪ 17/6 Mev‬اﻧﺮژي آزاد ﻣﻲ ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪    & 17.6 ‬‬

‫ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در واﻛﻨﺶ وارد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ داراي اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ﻛﺎﻓﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮواﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﺸﺎن ﻓﺎﺋﻖ آﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ دﻣﺎﻫﺎي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ ﻓﻮق‬
‫اﻟﻌﺎده ﺑﺎﻻ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺮم ﻫﺴﺘﻪ ‪ ، m ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﭘﺮوﺗﻮن ﻫﺎ‪ ، Z ،‬ﺟﺮم ﭘﺮوﺗﻮن‪ ، mp ،‬ﺗﻌﺪاد ﻧﻮﺗﺮون ﻫﺎ‪، N ،‬و ﺟﺮم‬
‫ﻧﻮﺗﺮون‪ ، mn ،‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﻳﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬

‫‪m = Z×mp + N×mn‬‬

‫‪65‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ‪ – 30,1‬ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ ﻫﺴﺘﻪ اي‬

‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ‪ m‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﺠﻤﻮع ﺟﺮم ﻫﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪهﻫﺎي ﻣﻨﺰوي ﻫﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﻓﺮﻣﻮل اﻧﻴﺸﺘﻴﻦ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﻫﻢ ارزي ﺟﺮم و اﻧﺮژي ‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺎدي داراي ﺟﺮم ‪m‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت داراي اﻧﺮژي ﻛﻠﻲ ‪ E‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار اﻳﻦ اﻧﺮژي از ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ E = m C2‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ در‬
‫آن ‪ C‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر در ﺧﻼ ‪ m ،‬ﺟﺮم ﻛﻞ ﻫﺴﺘﻪ ﻣﺮﻛﺐ از ﻧﻮﻛﻠﺌﻮﻧﻬﺎ و ‪ E‬ﻣﻘﺪار اﻧﺮژي اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺟﺮم‬
‫‪ m‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ اﺻﻮل اﻧﺮژي ﻫﺴﺘﻪاي ﺑﺮ آزاد ﺳﺎزي اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪي ﻫﺴﺘﻪ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺳﻴﺴﺘﻤﻲ‬
‫ﻛﻪ داراي اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺟﺮم ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪه در واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي ﻃﺒﻖ‬
‫ﻓﺮﻣﻮل ‪ E = m C2‬ﺑﻪ اﻧﺮژي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﻧﺮژي آزاد ﺷﺪه ﺗﺎﺑﻊ اﺧﺘﻼف ﺟﺮم ﻫﺴﺘﻪ و ﺟﺮم ﻧﻮﻛﻠﺌﻮﻧﻬﺎي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه آن اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻌﺮف ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﺗﺎ ﻧﻮﻛﻠﺌﻮﻧﻬﺎ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺰاﻳﺎي ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ ﻫﺴﺘﻪ اي‬

‫اﻣﺘﻴﺎزات ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ ﻫﺴﺘﻪاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪاي از ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﻮﺧﺖ آن ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل دوﺗﺮﻳﻮم ﺣﺪود ‪ 0/0 153‬درﺻﺪ اﺗﻤﻲ ازﻫﻴﺪروژن‬ ‫•‬

‫ﻫﺎي آب اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺗﺮﻳﺘﻴﻮم ﻧﻴﺰ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺟﺬب ﻧﻮﺗﺮون ﺗﻮﺳﻂ ﻟﻴﺘﻴﻮم ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ازاء ﻫﺮ ﻧﻮﻛﻠﺌﻮن از ﻣﺎده ﺳﻮﺧﺖ‪ ،‬اﻧﺮژي ﺗﻮﻟﻴﺪي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روش ﺷﻜﺎﻓﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫•‬

‫ﻣﻌﻀﻞ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪﻫﺎي ﻫﺴﺘﻪاي را ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫•‬

‫در ﻫﻨﮕﺎم وﻗﻮع ﺣﻮادث اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬رآﻛﺘﻮر ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ از ﻛﻨﺘﺮل ﺧﺎرج ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫•‬

‫‪66‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل درﺑﺎره اﻧﺮژي ﺗﻮﻟﻴﺪي ﻳﻚ راﻛﺘﻮر ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ در ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﻫﻤﺠﻮﺷﻲ از ﻳﻚ‬
‫ﮔﺎﻟﻦ آب درﻳﺎ ﻛﻪ داراي ﻣﻘﺪارﻛﺎﻓﻲ دوﺗﺮﻳﻮم اﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ ‪،‬ﻣﻌﺎدل ‪ 300‬ﮔﺎﻟﻦ ﮔﺎزوﻳﻴﻞ اﻧﺮژي ﺑﺪون آﻟﻮدﮔﻲ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪67‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم – اﺣﺘﺮاق‬

‫‪ 1,2‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ اﺣﺘﺮاق‬

‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ﻋﺒﺎرت از اﻛﺴﺎﻳﺶ اﺟﺰاﻳﻲ از ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺳﻮﺧﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﻛﺴﻴﺪ ﺷﺪن دارﻧﺪ و در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ .‬در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ﺟﺮم ﻫﺮ ﻋﻨﺼﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻌﺎدﻻت ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﺣﻞ ﻣﺴﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮدارﻧﺪه ﻣﻘﺎدﻳﺮي از اﺟﺰاء ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ‬
‫‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﻘﺎي ﺟﺮم ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻫﻨﮕﺎم ﻛﺎرﺑﺮد آن در‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ﺑﺮرﺳﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ‪.‬‬
‫در اﺑﺘﺪا واﻛﻨﺶ ﺑﻴﻦ ﻛﺮﺑﻦ و اﻛﺴﻴﮋن را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ‪:‬‬

‫ﻣﺤﺼﻮﻻت واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ‬
‫‪C+O2→CO2‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮ ﻣﻮل ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﻣﻮل اﻛﺴﻴﮋن واﻛﻨﺶ اﻧﺠﺎم داده و ﻳﻚ‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﻮل دياﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ 12‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم)ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﻣﻮل(‬
‫ﻛﺮﺑﻦ ﺑﺎ ‪ 32‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم)ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﻣﻮل( اﻛﺴﻴﮋن واﻛﻨﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ‪ 44‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم )ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﻣﻮل( دياﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺷﺮﻛﺖﻛﻨﻨﺪﮔﺎن در ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق را واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ و ﻫﻤﻪ ﻣﻮاد ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق را‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻲ ﻣﻲ ﺳﻮزد‪ ،‬ﻛﺮﺑﻦ و ﻫﻴﺪروژن آن اﻛﺴﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل اﺣﺘﺮاق ﻣﺘﺎن را در‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ‪:‬‬
‫‪CH4+2O2→CO2+2H2O‬‬

‫در اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق ﺷﺎﻣﻞ دياﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ و آب اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺟﻪ ﺣﺮارت و ﻓﺸﺎر ﻣﺤﺼﻮﻻت‬
‫اﺣﺘﺮاق‪ ،‬آب ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻓﺎزﻫﺎي ﺑﺨﺎر‪ ،‬ﻣﺎﻳﻊ ﻳﺎ ﺟﺎﻣﺪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﻴﺎﻧﻲ ﻣﺘﻌﺪدي در ﻃﻲ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﻨﺪ ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ و ﻧﻬﺎﻳﻲ را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ و ﺑﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﻴﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲﭘﺮدازﻳﻢ اﻣﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ اﺣﺘﺮاق‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎدي دارد‪.‬‬

‫‪68‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫در اﻏﻠﺐ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي اﺣﺘﺮاق‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﻛﺴﻴﮋن ﺧﺎﻟﺺ اﻳﻦ اﻛﺴﻴﮋن ﻫﻮا اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‬
‫ﻫﻮا در ﻣﺒﻨﺎي ﻣﻮﻟﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 21‬درﺻﺪ اﻛﺴﻴﮋن ‪ 78 ،‬درﺻﺪ ﻧﻴﺘﺮوژن و ‪ 1‬درﺻﺪ آرﮔﻮن و ﭼﻨﺪ ﮔﺎز دﻳﮕﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ اﻛﺴﻴﮋن‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻫﻮا در واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻤﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ)ﻣﮕﺮ ﺧﻼف آن ذﻛﺮ ﺷﻮد‪ .(.‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ در دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺎﻻﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي اﺣﺘﺮاق داﺧﻠﻲ‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ)دﻣﺎﻫﺎي ﺑﻴﺶ از ‪ ، (2000 °C‬در ﻋﻤﻞ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺘﺮوژن و اﻛﺴﻴﮋن واﻛﻨﺸﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ وﺟﻮد اﻛﺴﻴﺪﻫﺎي ﻧﻴﺘﺮوژن در ﮔﺎزﻫﺎي ﺧﺮوﺟﻲ ﻣﻮﺗﻮر‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ آﻟﻮدﮔﻲ ﻣﺤﻴﻂزﻳﺴﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت اﺣﺘﺮاق ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻮا ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻ آرﮔﻮن را در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و ﻓﺮض ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻮا از ‪ 21‬درﺻﺪ‬
‫اﻛﺴﻴﮋن و ‪ 79‬درﺻﺪ ﻧﻴﺘﺮوژن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ)درﺻﺪﻫﺎ ﺣﺠﻤﻲ اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮض ﮔﺎه اﻳﻦ ﻧﻴﺘﺮوژن را‬
‫"ﻧﻴﺘﺮوژن اﺗﻤﺴﻔﺮي" ﻧﺎم ﻣﻲﻧﻬﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﺘﺮوژن اﺗﻤﺴﻔﺮي) ﺑﺎ اﺣﺘﺴﺎب آرﮔﻮن( داراي وزن ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ‪ 28/16‬اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫وزن ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻧﻴﺘﺮوژن ﺧﺎﻟﺺ ‪ 28/013‬اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻓﺮض ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ 79‬درﺻﺪ ﻫﻮا‪ ،‬ﻧﻴﺘﺮوژن ﺧﺎﻟﺺ‬
‫اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻓﺮض وﺟﻮد ‪ 21‬درﺻﺪ اﻛﺴﻴﮋن و ‪ 79‬درﺻﺪ ﻧﻴﺘﺮوژن)درﺻﺪﻫﺎ ﺣﺠﻤﻲ اﺳﺖ( در ﻫﻮا‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‬
‫‪79‬‬
‫( ﻣﻮل ﻧﻴﺘﺮوژن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ واﻛﻨﺶ اﺣﺘﺮاق ﻣﺘﺎن ﺑﺎ اﻛﺴﻴﮋن‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﻣﻮل اﻛﺴﻴﮋن ‪) 3/76‬‬
‫‪21‬‬
‫ﻫﻮا را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ ‪:‬‬

‫‪CH4+2O2+2(3.76) N2→CO2+2H2O+7.52N2‬‬

‫ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻘﺪار ﻫﻮاي ﻻزم ﻛﻪ اﻛﺴﻴﮋن ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي اﺣﺘﺮاق ﻛﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬ﻫﻴﺪورژن و دﻳﮕﺮ اﺟﺰاء ﻗﺎﺑﻞ اﻛﺴﺎﻳﺶ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ را ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ را ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي )ﺗﺌﻮري( ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در ﻃﻲ اﺣﺘﺮاق ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ‪ ،‬در ﻣﺤﺼﻮﻻت‬
‫ﻫﻴﭻ اﻛﺴﻴﮋن ﺧﺎﻟﺼﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ واﻛﻨﺶ اﺣﺘﺮاق ﻛﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻲ ﺑﺎ ﻫﻮا را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ذﻳﻞ ﻧﻮﺷﺖ ‪:‬‬
‫‪3.76‬‬

‫ﺿﺮاﺋﺐ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺿﺮاﺋﺐ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻮازﻧﻪ اﺗﻢﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي را‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد ‪:‬‬

‫‪:    ‬‬
‫‪:   2‬‬
‫‪:   ‬‬ ‫‪3.76‬‬
‫‪:   ‬‬ ‫‪/4‬‬
‫‪2‬‬

‫‪69‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫و ﺗﻌﺪاد ﻛﻞ ﻣﻮلﻫﺎي ﻫﻮاي ﻻزم ﺑﺮاي اﺣﺘﺮاق ﻛﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﻣﻮل ﺳﻮﺧﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪:‬‬

‫‪4.76‬‬ ‫‪4.76‬‬
‫‪4‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻫﻮا ﻣﻌﺎدل ‪ %100‬ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﺣﺘﺮاق ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺎﻣﻞ ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ‬
‫ﻫﻮاي ورودي ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻘﺪار ﻧﻈﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دو ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻣﻬﻢ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺳﻮﺧﺖ و ﻫﻮا ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻮا ‪ -‬ﺳﻮﺧﺖ ) ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ ‪ (AF‬و ﻋﻜﺲ آن ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﻮﺧﺖ‪-‬ﻫﻮا )‪. (FA‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺟﺮﻣﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﺷﻮد وﻟﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﻮﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲ ﺷﻮد ‪:‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﺑﻪ وزنﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ واﺑﺴﺘﻪ اﻧﺪ ‪:‬‬

‫زﻳﺮﻧﻮﻳﺲ ‪ s‬ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ‪ 100%‬ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺨﻠﻮط اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪ .‬در ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻫﻮا ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺴﺮي از ﻣﻘﺪار ﻧﻈﺮي ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي‬
‫ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﻳﺮ ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺸﺎﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺴﺒﺖ اﻛﻲواﻻن)ﻣﻌﺎدل( ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ‪-‬ﻫﻮاي واﻗﻌﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﻮﺧﺖ‪-‬ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﺷﻮد ‪:‬‬
‫‪Φ‬‬

‫‪ Φ‬ﻋﻜﺲ درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي و ﻧﺴﺒﺖ اﻛﻲ واﻻن ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺘﻲ از‬
‫ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﻫﻮا ‪-‬ﺳﻮﺧﺖ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮي و ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻮا‪ -‬ﺳﻮﺧﺖ واﻗﻌﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وزن ﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺣﺬف ﺷﺪه‬
‫و در ﻣﺒﻨﺎي ﺟﺮﻣﻲ ﻳﺎ ﻣﻮﻟﻲ ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎ ﻳﻜﺴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﻳﺮ واﻛﻨﺶ ﻣﺘﺎن ﺑﺎ ‪ %150‬ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﻧﺸﺎن دادهﺷﺪهاﺳﺖ‪:‬‬

‫‪1.5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3.76‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪11.28‬‬

‫‪70‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق ﺿﺮاﺋﺐ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎ ﺑﻘﺎي ﺟﺮم ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم اﺗﻢ ﻫﺎ ﻣﻮازﻧﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻫﻮاﻳﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮد را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺻﺪ ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ ﻣﻘﺪار ﻫﻮاﻳﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ‪ %150‬ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﻣﻌﺎدل ‪ %50‬ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎرات‬
‫"ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي" ‪" ،‬ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ" و "ﻧﺴﺒﺖ اﻛﻲ واﻻن" ﻫﻤﮕﻲ راﻳﺞ ﺑﻮده و اﻃﻼﻋﺎت ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ را در ﻣﻮرد ﻣﺨﻠﻮط‬
‫ﺳﻮﺧﺖ و ﻫﻮا اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﻣﻘﺪار ﻫﻮاي ﻣﺼﺮﻓﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ اﺣﺘﺮاق ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻨﻬﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﻛﻤﺒﻮد ﻫﻮا وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻌﻤﻮل اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﻤﺒﻮد اﻛﺴﻴﮋن ﺗﻤﺎم ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻪ دياﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ )‪ (CO2‬ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﻧﺸﺪه و ﺑﺮﺧﻲ از آن ﺑﻪ ﻣﻮﻧﻮاﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ )‪ (CO‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺪاري ﻫﻮاي ﻣﺼﺮﻓﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘﺮ از ﻫﻮاي‬
‫ﻧﻈﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق ﻣﻘﺪاري از ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺴﻮﺧﺘﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪.‬‬
‫در ﻃﻲ ﻳﻚ واﻛﻨﺶ اﺣﺘﺮاق واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﺷﻮد‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل دارد در ﻣﺤﺼﻮﻻت‬
‫اﺣﺘﺮاق ﻣﻘﺪاري ﻣﻮﻧﻮاﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار دﻗﻴﻖ آن ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ از ﺟﻤﻠﻪ اﺧﺘﻼط‬
‫و ﺗﻼﻃﻢ در ﺣﻴﻦ اﺣﺘﺮاق ‪ ،‬دارد ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺣﺘﺮاق ﻣﺘﺎن ﺑﺎ ‪ 110‬درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫زﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ ‪:‬‬
‫‪2 1.1‬‬ ‫‪2 1.1 3.76‬‬
‫‪0.95‬‬ ‫‪0.05‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0.225‬‬ ‫‪8.27‬‬

‫ﻧﻘﻄﻪ ﺷﺒﻨﻢ ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق‬

‫( از‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺷﺒﻨﻢ ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻓﺸﺎر ﺟﺰﻳﻲ آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﺼﻮﻻت)‬
‫ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ‪:‬‬

‫ﻣﺤﺼﻮﻻت‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ P‬ﻓﺸﺎر ﻛﻞ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮔﺎزي و ‪ n‬ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺪول آب اﺷﺒﺎع ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد‪ ،‬دﻣﺎي اﺷﺒﺎع‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﺸﺎر ﻫﻤﺎن ﻧﻘﻄﻪ ﺷﺒﻨﻢ ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ را ﺑﺎ ﻣﺜﺎل ﻫﺎي زﻳﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ‪.‬‬

‫‪71‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل ‪1,2‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻮا ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻈﺮي را ﺑﺮاي اﺣﺘﺮاق اﻛﺘﺎن )‪ (C8H18‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺣﺘﺮاق ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪:‬‬

‫‪12.5‬‬ ‫‪12.5 3.76‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪47‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻮا ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻮﻟﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪:‬‬

‫‪12.5 47‬‬ ‫ﻛﻴﻠﻮ‪ ‬ﻣﻮل‪ ‬ﺳﻮﺧﺖ‬

‫‪59.5 ‬‬
‫‪1‬‬ ‫ﻛﻴﻠﻮ‪ ‬ﻣﻮل‪ ‬ﻫﻮا‬

‫ﺑﺎ وارد ﻛﺮدن وزن ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻫﻮا و ﺳﻮﺧﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻮا ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻈﺮي ﺟﺮﻣﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪59.5 28.97‬‬ ‫ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‪ ‬ﺳﻮﺧﺖ‬
‫‪15 ‬‬
‫‪114.2‬‬ ‫ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‪ ‬ﻫﻮا‬

‫ﻣﺜﺎل ‪2,2‬‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻮﻟﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق اﻛﺘﺎن )‪ (C8H18‬ﺑﺎ ‪ 200‬درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ ﺷﺒﻨﻢ‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت را در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻓﺸﺎر ﻛﻞ آن ‪ 100 kPa‬ﺑﺎﺷﺪ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﺪ ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺣﺘﺮاق اﻛﺘﺎن ﺑﺎ ‪ 200‬درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ اﺳﺖ ‪:‬‬

‫‪12.5 2‬‬ ‫‪12.5 2 3.76‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪12.5‬‬ ‫‪94‬‬

‫ﻛﻴﻠﻮﻣﻮل ﻛﻞ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪8+9+12.5+94.6=123.5‬‬

‫آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻣﻮﻟﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬

‫‪8/123.5‬‬ ‫‪6.47%‬‬
‫‪9 /123.5‬‬ ‫‪7.29%‬‬
‫‪72‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪12.5/123.5 10.12%‬‬
‫‪94‬‬
‫‪123.5 76.12%‬‬

‫ﻓﺸﺎر ﺟﺰﺋﻲ آب در ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 100×(0/0729)= 7/29 kPa‬اﺳﺖ ‪ .‬دﻣﺎي اﺷﺒﺎع ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﺸﺎر ‪°C‬‬
‫‪ 39/7‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﺷﺒﻨﻢ ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق اﺳﺖ ‪.‬‬
‫آب ﺣﺎﺻﻞ از ﭼﮕﺎﻟﺶ ﺑﺨﺎر در ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺣﺎﺻﻞ از اﺣﺘﺮاق ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺣﺎوي ﺑﺮﺧﻲ ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﺤﻠﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ اﻳﺠﺎد ﺧﻮردﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺣﺎﺻﻞ از اﺣﺘﺮاق را ﻏﺎﻟﺒﺎً در دﻣﺎﻳﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻧﻘﻄﻪ ﺷﺒﻨﻢ‬
‫ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪3,2‬‬
‫در ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه از ﮔﺎز ﻣﻮﻟﺪ )ﮔﺎز ﺣﺎﺻﻞ از زﻏﺎلﺳﻨﮓ( ) ﺷﺎﻣﻞ ‪%50/9 ،O2 %6 ، CH4 %3 ،CO %27 ، H2%14‬‬
‫‪ CO %4/5 ،N2‬و ‪ (O2 %25/9‬ﺑﺮاي اﺣﺘﺮاق از ‪ 20‬درﺻﺪ ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﻫﻮا ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ﺣﺠﻤﻲ)ﻣﻮﻟﻲ( و ﺟﺮﻣﻲ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ‪:‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﻮل ﺳﻮﺧﺖ ﻓﻮق ﻣﻌﺎدﻟﻪ ي واﻛﻨﺶ را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﻴﻢ ‪:‬‬

‫‪0.14‬‬ ‫‪0.07‬‬ ‫‪0.14‬‬

‫‪0.27‬‬ ‫‪0.135‬‬ ‫‪0.27‬‬
‫‪0.03‬‬ ‫‪0.06‬‬ ‫‪0.03‬‬ ‫‪0.06‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺣﺘﺮاق ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﻮل از ﺳﻮﺧﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪:‬‬
‫‪0.14‬‬ ‫‪0.27‬‬ ‫‪0.03‬‬ ‫‪0.006‬‬ ‫‪0.509‬‬ ‫‪0.045‬‬ ‫‪0.259‬‬
‫‪0.259 3.76‬‬ ‫‪0.20‬‬ ‫‪0.345‬‬ ‫‪1.482‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪0.259‬‬ ‫‪1.233‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪0.21‬‬

‫‪73‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫اﮔﺮ ﻫﻮا و ﺳﻮﺧﺖ در ﻓﺸﺎر و دﻣﺎي ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺠﻢ ﻫﻮا ﺑﻪ ﺣﺠﻢ ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ‪:‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮ‪ ‬ﻣﻮل‪ ‬ﻫﻮا‬
‫ﺑﺮاي‪ 20 ‬درﺻﺪ‪ ‬ﻫﻮاي‪ ‬اﺿﺎﻓﻲ‬ ‫‪1.233‬‬ ‫‪1.200‬‬ ‫‪1.48‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮ‪ ‬ﻣﻮل‪ ‬ﺳﻮﺧﺖ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻮا ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ در ﻣﺒﻨﺎي ﺟﺮﻣﻲ ﻋﺒﺎرت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد از ‪:‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬

‫‪1.73 ‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬

‫از ﻃﺮﻳﻖ آﻧﺎﻟﻴﺰ)ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ( ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق‪ ،‬روﺷﻲ ﺳﺎده ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻘﺪار واﻗﻌﻲ ﻫﻮاي ﻣﺼﺮﻓﻲ‬
‫در ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬روش ﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﺘﻌﺪدي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ را‬
‫اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي "ﺧﺸﻚ" اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ آﻧﺎﻟﻴﺰ ﺟﺰء ﺑﻪ‬
‫ﺟﺰء ﺗﻤﺎم اﺟﺰا ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺑﺨﺎر آب ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از روشﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ درﺑﺮدارﻧﺪه‬
‫ﺑﺨﺎر آب ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺜﺎل روشﻫﺎ و ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺗﺠﺮﺑﻲ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﺪاده اﻣﺎ ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت را در آﻧﺎﻟﻴﺰ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺜﺎل ﺑﻌﺪ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد ﻛﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان از آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺳﻮﺧﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ‪.‬‬

‫در ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮي از آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ واﻗﻌﻲ ﺳﻮﺧﺖ‪-‬ﻫﻮا ‪ ،‬رﻋﺎﻳﺖ ﺑﻘﺎي ﺟﺮم ﺑﺮاي‬
‫ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﻮﺧﺖ ﻳﻚ اﺻﻞ ﺑﻨﻴﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در ﻃﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت‪ ،‬ﻣﻮازﻧﻪي ﻛﺮﺑﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻮازﻧﻪي ﻫﻴﺪروژن‪ ،‬ﻣﻮازﻧﻪي اﻛﺴﻴﮋن و ﻣﻮازﻧﻪي ﻧﻴﺘﺮوژن ) ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻫﺮ ﻋﻨﺼﺮ دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﻮﺧﺖ ( را ﺑﺎﻳﺪ‬
‫اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﻣﻘﺪار ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﻨﺎﺻﺮ راﺑﻄﻪ ﺧﺎﺻﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻧﻴﺘﺮوژن و اﻛﺴﻴﮋن در ﻫﻮاي ﻣﺼﺮﻓﻲ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﮔﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ ﻛﺮﺑﻦ و ﻫﻴﺪروژن آن ﻧﻴﺰ ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ‪.‬‬
‫اﻏﻠﺐ در اﺣﺘﺮاق ﺳﻮﺧﺖ از ﻫﻮاي اﺗﻤﺴﻔﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻛﺴﺎﻳﻨﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه و در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻘﺪاري‬
‫ﺑﺨﺎر آب ﻧﻴﺰ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻓﺮض اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ رﻃﻮﺑﺖ )‪ (ω‬ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﻮا را ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ‬
‫ﻣﻮل اﻛﺴﻴﮋن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﻢ ‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3.76‬‬

‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮﻟﻬﺎي ﻫﻮاي ﺧﺸﻚ در ﻫﺮ ﻣﻮل اﻛﺴﻴﮋن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از )‪ (1+3/76‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ‪:‬‬

‫‪4.76‬‬ ‫‪7.655‬‬

‫‪74‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫در ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق در اﺛﺮ ﻫﻴﺪروژن ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﻮﺧﺖ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار آب ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪4,2‬‬
‫ﻣﺘﺎن )‪ (CH4‬را ﺑﺎ ﻫﻮاي اﺗﻤﺴﻔﺮ ﻣﻲﺳﻮزاﻧﻴﻢ‪ .‬آﻧﺎﻟﻴﺰ ﺣﺠﻤﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺧﺸﻚ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪CO       10.00%‬‬
‫‪O       2.37%‬‬
‫‪CO      0.53%‬‬
‫‪N     87.10%‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻮا ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ و درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮده و ﻣﻌﺎدﻟﻪي اﺣﺘﺮاق را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ‪:‬‬
‫روش ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﮕﺎرش ﻣﻌﺎدﻟﻪي اﺣﺘﺮاق ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ 100‬ﻛﻴﻠﻮﻣﻮل از ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺧﺸﻚ ‪،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺿﺮاﺋﺐ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﺎ ﺣﺮوف ‪،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﻳﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم و ﻳﺎﻓﺘﻦ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ‪.‬از آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺗﻮان ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﻳﺮ را ﻧﻮﺷﺖ و ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ آﻧﺎﻟﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺧﺸﻚ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪10.00‬‬ ‫‪0.53‬‬ ‫‪2.37‬‬ ‫‪87.1‬‬ ‫‪      ‬‬

‫از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻮازﻧﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ‪ ،‬ﻣﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺗﻤﺎم ﺿﺮاﺋﺐ ﻣﺠﻬﻮل ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ ‪:‬‬

‫ﻣﻮازﻧﻪ ﻧﻴﺘﺮوژن ‪C=87.1‬‬

‫ﭼﻮن ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻴﺘﺮوژن از ﻫﻮا ﻣﻲآﻳﺪ ‪:‬‬
‫‪87.1‬‬
‫‪3.76            ‬‬ ‫‪23.16‬‬
‫‪3.76‬‬
‫ﻣﻮازﻧﻪ ﻛﺮﺑﻦ ‪a=10.00+0.53=10.53 :‬‬
‫ﻣﻮازﻧﻪ ﻫﻴﺪروژن ‪b=2a=21.06 :‬‬
‫ﻣﻮازﻧﻪ اﻛﺴﻴﮋن ‪:‬‬
‫از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻮازﻧﻪ اﻛﺴﻴﮋن ﻋﻤﻼً ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺿﺮاﻳﺐ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه و ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﻮرد ﻣﻮازﻧﻪ اﻛﺴﻴﮋن دﻗﺖ‬
‫ﻧﻤﻮد ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻘﺪار ‪ b‬را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ‪:‬‬

‫‪0.53‬‬ ‫‪21.06‬‬
‫‪10.00‬‬ ‫‪2.37‬‬ ‫‪23.16‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪75‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺑﺎ ﻗﺮار دادن اﻳﻦ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺑﺮاي ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c‬و ‪ d‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ ‪:‬‬

‫‪10.53‬‬ ‫‪23.16‬‬ ‫‪87.1‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪0.53‬‬ ‫‪2.37‬‬ ‫‪21.06‬‬ ‫‪87.1‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻠﻴﻪ ﺟﻤﻼت ﺑﺮ ‪10/53‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي اﺣﺘﺮاق ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻛﻴﻠﻮﻣﻮل ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ‪:‬‬

‫‪2.26‬‬ ‫‪8.27‬‬ ‫‪0.95‬‬ ‫‪0.05‬‬ ‫‪0.225‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8.27‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻮا ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ در ﻣﺒﻨﺎي ﻣﻮﻟﻲ ‪:‬‬

‫ﻛﻴﻠﻮ ﻣﻮل ﻫﻮا ﺑﻪ ازاي ﻛﻴﻠﻮ ﻣﻮل ﺳﻮﺧﺖ‪2.2+8.27=10.47 :‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻮا‪-‬ﺳﻮﺧﺖ ﺟﺮﻣﻲ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ وزنﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ‪:‬‬

‫‪10.47‬‬ ‫‪28.97‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‪ ‬ﻫﻮا‪ ‬ﺑﻪ‪ ‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‪ ‬ﺳﻮﺧﺖ‪18.97 ‬‬
‫‪16‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻮا ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻈﺮي ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺣﺘﺮاق ﺑﺮاي ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2 3.76‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7.52‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪7.52 28.97‬‬

‫‪ ‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‪ ‬ﻫﻮا‪ ‬ﺑﻪ‪ ‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‪ ‬ﺳﻮﺧﺖ‪17.23 ‬‬
‫‪16‬‬

‫درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪:‬‬

‫‪18.97‬‬
‫‪110%‬‬
‫‪17.23‬‬

‫‪ 2,2‬اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ داراي اﻧﺮژيﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ اﻧﺮژي ﻣﺤﺴﻮس ‪ ،‬اﻧﺮژي ﻧﻬﺎن)واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎﻟﺖ(‪ ،‬اﻧﺮژي‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ)واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ( و اﻧﺮژي ﻫﺴﺘﻪاي)واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺗﻤﻲ( ﻫﺴﺘﻨﺪ)ﺷﻜﻞ ‪.(1,2‬‬

‫‪76‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪– 1,2‬ﺷﻜﻞ ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ اﻧﺮژيﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺎده‬
‫در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ اﻧﺮژي ﻫﺴﺘﻪاي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻃﻲ ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺗﻢﻫﺎ را در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارﻧﺪ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫و ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻧﺮژي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎ ‪،‬ﺑﺮاي واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ و ﻣﺤﺼﻮﻻت‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻧﺮژيﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده و ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﻮازﻧﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ)ﺷﻜﻞ ‪.(2,2‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 2,2‬ﻟﺤﻈﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮﺟﻮد و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ﻛﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ ﺟﺬب ﻳﺎ آزادﺳﺎزي اﻧﺮژي ﻣﺤﺴﻮس ﺑﺰرﮔﻲ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‬

‫در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ در ﻃﻲ ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻧﺮژي ﺳﺮ و ﻛﺎر داﺷﺘﻪ و ﻣﻘﺪار اﻧﺮژي در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺧﺎص ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺘﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮده و ﺑﺮاي اﻧﺮژي داﺧﻠﻲ ﻳﺎ‬

‫‪77‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻣﺎده در آن ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻘﺪار ﺻﻔﺮ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻴﭻ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ ﺑﺮ روي ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺗﺎﺛﻴﺮي ﻧﺪارد وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺷﺎﻣﻞ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﺗﺮﻛﻴﺐ‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ در اﻧﺘﻬﺎي ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺑﺎ اﺑﺘﺪاي آن ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻻزم اﺳﺖ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ را ﺑﺮاي ﻛﻠﻴﻪ‬
‫ﻣﻮاد در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ ﺑﺮاي ﻋﻨﺎﺻﺮ ‪ 25 °C‬و ‪ 1 atm‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﻣﻘﺪار ﺧﻮاص ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﺎ ﺑﺎﻻﻧﻮﻳﺲ ‪ °‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد)ﻣﺜﻞ ‪ h°‬ﻳﺎ ‪ .(u°‬در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي در ﺣﺎل واﻛﻨﺶ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺧﻮاص ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫واﻛﻨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ‪ CO2‬از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻛﺮﺑﻦ و اﻛﺴﻴﮋن را در ﻃﻲ ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺟﺮﻳﺎن ﭘﺎﻳﺎ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ)ﺷﻜﻞ‬
‫‪ .(3,2‬ﻛﺮﺑﻦ و اﻛﺴﻴﮋن ﻫﺮ دو در ‪ 25 °C‬و ‪ 1 atm‬وارد ﺷﺪه و ‪ CO2‬ﺗﻮﻟﻴﺪي ﻧﻴﺰ در ‪ 25 °C‬و ‪ 1 atm‬ﻣﺤﻔﻈﻪ‬
‫اﺣﺘﺮاق را ﺗﺮك ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬واﻛﻨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ‪ CO2‬ﮔﺮﻣﺎزا ﺑﻮده ودر ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻘﺪاري ﺣﺮارت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺰان‬
‫‪ ،393،520kJ/kmol‬از ﻣﺤﻔﻈﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ اﻃﺮاف ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪-3,2‬اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺣﺘﺮاق ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﻘﺪار اﻧﺮژي آزاد ﺷﺪه در ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺟﺮﻳﺎن ﭘﺎﻳﺎ در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ‬

‫در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﻮق ﻛﺎري ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و از ﻗﺎﻧﻮن اول ﻣﻘﺪار اﻧﺘﻘﺎل ﺣﺮارت ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ اﺧﺘﻼف اﻧﺘﺎﻟﭙﻲﻫﺎي ﻣﺤﺼﻮﻻت و‬
‫واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪Q=HP – HR = -393,520 kJ/kmol‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت و واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﻳﻜﺴﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﻧﺎﺷﻲ از‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺳﻴﺴﺘﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺑﺮاي واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻳﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻧﺮژي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ واﻛﻨﺶ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪.‬اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ )‪(hR‬‬
‫ﻧﺎم دارد ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ اﺧﺘﻼف ﺑﻴﻦ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت و واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﻃﻲ ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬
‫اﺣﺘﺮاق ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫در ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي اﺣﺘﺮاق‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺣﺘﺮاق)‪ (hC‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﻘﺪار ﺣﺮارت آزاد ﺷﺪه‬
‫در ﻃﻲ ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ﺟﺮﻳﺎن ﭘﺎﻳﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﻣﻮل)ﻳﺎ ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم( ﺳﻮﺧﺖ در ﻳﻚ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲﺳﻮزد‪:‬‬
‫‪hC =hR =HP – HR‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ‪ CO2‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ‪ 393،520kJ/kmol‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي اﺣﺘﺮاق ﻛﺎﻣﻞ ﻧﺒﻮده‬
‫و در آن ﺻﻮرت اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺣﺘﺮاق ﻗﺎﺑﻞ ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻳﻚ روش ﻛﺎرﺑﺮديﺗﺮ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻳﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﺒﻨﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ اﻧﺮژي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﻳﺎ ﻣﺎده ﻣﺮﻛﺐ در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺖ‪.‬اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ) ‪( h̅ f‬‬
‫ﻧﺎم دارد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت از اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻣﺎده در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺷﺮوع اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭘﺎﻳﺪار )ﻧﻈﻴﺮ ‪ H2 ، N2 ، O2‬و ‪ (C‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬
‫‪ 25 °C‬و ‪ 1 atm‬ﺻﻔﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭘﺎﻳﺪار ‪ h̅ f =0‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﻜﻞ ﭘﺎﻳﺪار‬
‫ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺷﻴﻤﻴﺎي آن در ‪ 25 °C‬و ‪ 1 atm‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻧﻴﺘﺮوژن در ‪ 25 °C‬و ‪1 atm‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت دو اﺗﻤﻲ )‪ (N2‬وﺟﻮد دارد‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﭘﺎﻳﺪار آن ﺑﻪ ﺻﻮرت دو اﺗﻤﻲ ﺑﻮده و ﻧﻪ ﺗﻚ اﺗﻤﻲ )‪ .(N‬اﮔﺮ‬
‫ﻋﻨﺼﺮي در ‪ 25 °C‬و ‪ 1 atm‬داراي ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺷﻜﻞﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺷﻜﻞ ﭘﺎﻳﺪار ﻛﺮﺑﻦ ﮔﺮاﻓﻴﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻧﻪ اﻟﻤﺎس‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺗﺸﻜﻴﻞ ‪) CO2‬ﻳﻚ ﻣﺎده ﻣﺮﻛﺐ( ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻨﺎﺻﺰ ﻛﺮﺑﻦ و اﻛﺴﻴﮋن در ‪ 25 °C‬و ‪ 1 atm‬را در ﻃﻲ ﻳﻚ‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺟﺮﻳﺎن ﭘﺎﻳﺎ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ در ﻃﻲ اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 393،520kJ/kmol‬اﺳﺖ‪.‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻘﺪار ‪ HR‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﻣﻮل ‪ CO2‬در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬ﭘﺲ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ‪ CO2‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 393،520kJ/kmol‬اﺳﺖ)ﺷﻜﻞ ‪(4,2‬؛ ﻳﻌﻨﻲ‪:‬‬
‫‪h̅ f̊ = -393,520 kJ/kmol‬‬
‫ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﮔﺮﻣﺎزا ﺑﻮدن واﻛﻨﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ ‪ CO2‬اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺜﺒﺖ در ﻣﻮرد واﻛﻨﺶﻫﺎي‬
‫ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﺮاي ﻣﻮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺟﺪول ؟ درج ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﺪول ﺑﺮاي آب دو‬
‫اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺎﻳﻊ و دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺨﺎر آن اﺳﺖ)در دﻣﺎي ‪25 °C‬‬
‫دﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮاي آب اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .(.‬اﺧﺘﻼف ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮﻣﺎي ﻧﻬﺎن ﺗﺒﺨﻴﺮ )‪ (hfg‬آب‬
‫‪ 25 °C‬ﺑﻮده وﺑﺮاﺑﺮ ‪ 2441/7 kJ/kg‬ﻳﺎ ‪ 44،000 kJ/kmol‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪79‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪-4,2‬اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻳﻚ ﻣﺎده ﻣﺮﻛﺐ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﻘﺪار اﻧﺮژي آزاد ﺷﺪه ﻳﺎ ﺟﺬب ﺷﺪه در‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﺎده ﻣﺮﻛﺐ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭘﺎﻳﺪار در ﻃﻲ ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺟﺮﻳﺎن ﭘﺎﻳﺎ در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ‬

‫ارزش ﺣﺮارﺗﻲ‬
‫ﻳﻚ واژه راﻳﺞ دﻳﮕﺮ در ﻣﻮرد اﺣﺘﺮاق ﺳﻮﺧﺖﻫﺎ ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﻧﺎم دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪار ﮔﺮﻣﺎي آزاد‬
‫ﺷﺪه در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻛﺎﻣﻞ ﺳﻮﺧﺖ در ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺟﺮﻳﺎن ﭘﺎﻳﺎ ﻛﻪ در آن ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﻣﻄﻠﻖ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺣﺘﺮاق ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ = lhCl‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ‬ ‫ﺳﻮﺧﺖ‪kJ/kg‬‬

‫ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺎز آب در ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﺎﻳﻊ اﺳﺖ ﺑﻪ آن ارزش‬
‫ﺣﺮارﺗﻲ ﺑﺎﻻ )‪ (HHV‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺑﺨﺎر اﺳﺖ ﺑﻪ آن ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ )‪(LHV‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ (5,2‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪HHV=LHV + (mhfg) H2O‬‬ ‫)‪(kJ/kg fuel‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪-5,2‬ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﺑﺎﻻي ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮع ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ آن و ﮔﺮﻣﺎي ﻧﻬﺎن‬
‫ﺗﺒﺨﻴﺮ آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺳﺖ‬

‫‪80‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق ‪ m‬ﺟﺮم آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﺼﻮﻻت و ‪ hfg‬اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺒﺨﻴﺮ آب در دﻣﺎ ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ارزش‬
‫ﺣﺮارﺗﻲ ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺳﻮﺧﺖﻫﺎي راﻳﺞ در ﺟﺪول ؟ درج ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﻳﺎ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺣﺘﺮاق ﺳﻮﺧﺖ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪5,2‬‬
‫اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺣﺘﺮاق و ارزش ﺣﺮارﺗﻲ اﻛﺘﺎن ﻣﺎﻳﻊ )‪ 25 °C (C8H18‬و ‪ 1 atm‬را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﺼﻮﻻت را ﻣﺎﻳﻊ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬

‫در ﺷﻜﻞ ﻓﻮق واﻛﻨﺶ اﺣﺘﺮاق اﻛﺘﺎن ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ اﻛﺘﺎن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪12.5‬‬ ‫‪12.5 3.76‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪47‬‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت و واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ در ‪ 25 °C‬و ‪1 atm‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ‪ O2‬و ‪ N2‬ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻮده و اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ آنﻫﺎ‬
‫ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺣﺘﺮاق اﻛﺘﺎن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪h̅ C =Hprod – Hreact‬‬
‫∑=‬ ‫‪,‬‬ ‫∑‬ ‫= ‪,‬‬
‫ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ﻣﻘﺎدﻳﺮ‪:‬‬
‫)‪h̅ C = (8) (-393,520) + (9) (-285,830) – (1) (-249,950‬‬
‫‪= -5,471,000 kJ/kmol C8H18 = -47,891 kJ/kgC8H18‬‬
‫ﻣﻘﺪار ارزش ﺣﺮارﺗﻲ ﻧﻴﺰ ‪ 47891 kJ/kg‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد آب ﻣﺎﻳﻊ در ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻫﻤﺎن‬
‫‪ HHV‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﻗﺘﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ارزش ﺣﺮارﺗﻲ و اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺣﺘﺮاق را ﻣﻲﺗﻮان ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺜﺎل ﻓﻮق ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﻣﻮرد ﺳﻮﺧﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ آنﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬
‫زﻏﺎلﺳﻨﮓ‪ ،‬ﮔﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﮔﺎزوﻳﻴﻞ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﻳﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﭘﺎﻳﺎ در ﻳﻚ ﺑﻤﺐ ﮔﺮﻣﺎﺳﻨﺠﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪81‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪ 3,2‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺎﻧﻮن اول ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي واﻛﻨﺸﻲ‬
‫ﻣﻮازﻧﻪ اﻧﺮژي)ﻗﺎﻧﻮن اول( ﺑﺮاي ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي داراي واﻛﻨﺶ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺎ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺑﺪون واﻛﻨﺶ ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻮرد‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي داراي واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻧﺮژي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي داراي‬
‫واﻛﻨﺶ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺠﻢ ﻛﻨﺘﺮلﻫﺎي ﺟﺮﻳﺎن ﭘﺎﻳﺎ ﻳﺎ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ 1,3,2‬ﺣﺠﻢ ﻛﻨﺘﺮلﻫﺎي ﺟﺮﻳﺎن ﭘﺎﻳﺎ‬

‫ﭘﻴﺶ از ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻮازﻧﻪ اﻧﺮژي ﻻزم اﺳﺖ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻫﺮ ﺟﺰء ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي داراي واﻛﻨﺶ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﻴﺎن ﺷﻮد؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﺒﺎرت اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ در ﻗﺎﻧﻮن اول ﺑﺮ‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﻮل‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﺣﺴﺐ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫=اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ‬ ‫)‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺮارداد اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ‪ 25 oC‬و ‪ 1 atm‬ﺻﻔﺮ ﻓﺮض ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺟﻤﻠﻪ درون ﭘﺮاﻧﺘﺰ ﻣﻌﺮف اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻣﺤﺴﻮس ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﻮده و ﻋﺒﺎرت از اﺧﺘﻼف ﺑﻴﻦ‬
‫)اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻣﺤﺴﻮس درﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ‪ 25 oC‬و ‪(1 atm‬‬ ‫)اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻣﺤﺴﻮس در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ( و‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺎ را ﻗﺎدر ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ را ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ از ﺟﺪول اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻧﺮژيﻫﺎي ﺟﻨﺒﺸﻲ و ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮازﻧﻪ اﻧﺮژي در ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺮﻳﺎن ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‪:‬‬
‫∑‬ ‫∆‬ ‫∑‬ ‫∆‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ اﻳﻦ ﺗﺴﺎوي ﻧﺮخ ﺧﺎﻟﺺ اﻧﺮژي ورودي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺎر‪ ،‬ﺣﺮارت و ﺟﺮم و ﺳﻤﺖ راﺳﺖ اﻳﻦ ﺗﺴﺎوي‬
‫و‬ ‫ﺑﻮده و‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻧﺮخ ﺧﺎﻟﺺ اﻧﺮژي ﺧﺮوﺟﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺎر‪ ،‬ﺣﺮارت و ﺟﺮم اﺳﺖ‪ ∆ .‬ﻫﻤﺎن )‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺮخﻫﺎي ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻮﻟﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت )‪ (P‬و واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ )‪ (R‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺗﺤﻠﻴﻞ اﺣﺘﺮاق‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻛﺎر ﻛﺮدن ﺑﺮ ﺣﺴﺐ واﺣﺪ ﻣﻮل ﺳﻮﺧﺖ راﺣﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪ ..‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺟﻤﻼت ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق ﺑﺮ ﻧﺮخ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻮﻟﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪:‬‬
‫∆‬ ‫∆‬

‫‪ nR‬و ‪ nP‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ )‪ (R‬و ﻣﺤﺼﻮﻻت )‪ (P‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺳﻮﺧﺖ ‪ nR=1‬ﺑﻮده و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ nR‬و ‪ nP‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻮازﻧﻪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺣﺘﺮاق ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻓﺮض‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﺣﺮارت ﺑﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ و ﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﻣﻮازﻧﻪ اﻧﺮژي را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻊوﺟﻮرﺗﺮي‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪- ‬‬ ‫∑=‬ ‫∆‬ ‫∑‬ ‫∆‬
‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫‪– ‬‬ ‫)ﺳﻮﺧﺖ‪(kJ/kmol‬‬

‫‪82‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ‬
‫∑‬ ‫∆‬ ‫)ﺳﻮﺧﺖ‪(kJ/kmol‬‬
‫∑‬ ‫∆‬ ‫)ﺳﻮﺧﺖ‪(kJ/kmol‬‬
‫در ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي اﺣﺘﺮاق ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺎر ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و ﺣﺮارت ﺧﺮوﺟﻲ ﺑﺮاﺑﺮ اﺧﺘﻼف اﻧﺮژي‬
‫واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ و ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 2,3,2‬ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺑﺴﺘﻪ‬
‫از ﻗﺎﻧﻮن اول ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﺑﺮاي ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻮازﻧﻪ اﻧﺮژي ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫)ﺳﻮﺧﺖ‪(kJ/kmol‬‬
‫ﻛﻪ ‪ UP‬و ‪ UR‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻧﺮژي داﺧﻠﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت و واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺘﻨﺎب از ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻳﻚ‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺜﻞ اﻧﺮژي داﺧﻠﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ) ( ‪ ،‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق از ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ‪ 1‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق را‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫در ﻣﻮرد ﻣﺎﻳﻌﺎت و ﺟﺎﻣﺪات ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻮده و در ﻣﻮرد ﮔﺎزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ رﻓﺘﺎر ﮔﺎز اﻳﺪهآل دارﻧﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻳﺎ‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪83‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل ‪ 6,2‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺎﻧﻮن اول اﺣﺘﺮاق ﺟﺮﻳﺎن ﭘﺎﻳﺎ‬
‫ﭘﺮوﭘﺎن ﻣﺎﻳﻊ)‪ (C3H8‬ﺑﺎ ﻧﺮخ ‪ 0/05 kg/min‬در ‪ 25 oC‬وارد ﻣﺤﻔﻈﻪ اﺣﺘﺮاق ﺷﺪه و ﺑﺎ ‪ 50‬درﺻﺪ ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ‬
‫ﻛﻪ در ‪ 7 oC‬وارد ﻣﺤﻔﻈﻪ ﺷﺪه ﻣﻲﺳﻮزد‪ .‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻫﻴﺪروژن ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ‪ H2O‬ﺳﻮﺧﺘﻪ و ‪ 90‬درﺻﺪ ﻛﺮﺑﻦ آن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ‪ CO2‬و ‪ 10‬درﺻﺪ ﺑﻘﻴﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ CO‬ﻣﻲﺳﻮزد‪ .‬اﮔﺮ دﻣﺎي‬
‫ﮔﺎزﻫﺎي اﺣﺘﺮاق ﺧﺮوﺟﻲ ‪ 1500 K‬ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪) :‬اﻟﻒ( ﻧﺮخ ﺟﺮﻳﺎن ﺟﺮﻣﻲ ﻫﻮا و )ب( ﻧﺮخ اﻧﺘﻘﺎل ﺣﺮارت از‬
‫ﻣﺤﻔﻈﻪ اﺣﺘﺮاق‬

‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﻓﺮض ﮔﺎز اﻳﺪهآل در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﭘﺎﻳﺎ و ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻛﺮدن از اﻧﺮژيﻫﺎي ﺟﻨﺒﺸﻲ و ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺑﺮاي واﻛﻨﺶ ﺑﺎ ﻫﻮاي‬
‫ﺗﺌﻮري در ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪C3H8 (l) +ath (O2+3.76N2) →3CO2+4H2O+3.76 ath N2‬‬
‫‪ath=3+2=5‬‬ ‫ﻛﻪ از ﻣﻮازﻧﻪ ‪:O2‬‬
‫و ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺣﺘﺮاق ﺑﺎ ‪ 50‬درﺻﺪ ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ و ﺑﺎ وﺟﻮد ‪ CO‬در ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪C3H8 (l) +7.5(O2+3.76N2) →2.7CO2+0.3CO+4H2O+2.65O2+ 28.2 N2‬‬
‫)اﻟﻒ( ﻧﺴﺒﺖ ﺳﻮﺧﺖ‪-‬ﻫﻮا در اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫‪7.5 4.76 29‬‬ ‫ﻫﻮا ‪kg‬‬
‫‪25.33   ‬‬
‫‪3 12‬‬ ‫‪4 2‬‬ ‫ﺳﻮﺧﺖ ‪kg‬‬
‫ﭘﺲ‬

‫)‪= (25.33) (0.05‬‬

‫‪/min‬ﻫﻮا‪= 1.18 kg‬‬
‫)ب( اﻧﺘﻘﺎل ﺣﺮارت اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ از ﻗﺎﻧﻮن اول ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺎ ﺑﺮاي واﺣﺪ ﻣﻮل ﺳﻮﺧﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫ﺑﺎ ﻓﺮض ﻫﻮا و ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺎز اﻳﺪهآل و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪاول ﺧﻮاص‪:‬‬
‫ﻣﺎده‬
‫‪kJ/kmol‬‬ ‫‪kJ/kmol‬‬ ‫‪kJ/kmol‬‬ ‫‪kJ/kmol‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-118،910‬‬ ‫)‪C3H8(l‬‬
‫‪49،292‬‬ ‫‪8682‬‬ ‫‪8150‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪O2‬‬
‫‪47،073‬‬ ‫‪8669‬‬ ‫‪8141‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪N2‬‬

‫‪84‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪57،999‬‬ ‫‪9904‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-241،820‬‬ ‫)‪H2O(g‬‬
‫‪71،078‬‬ ‫‪9364‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-393،520‬‬ ‫‪CO2‬‬
‫‪45،517‬‬ ‫‪8669‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-110،530‬‬ ‫‪CO‬‬

‫ﭘﺮوﭘﺎن ﮔﺎزي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬ ‫)ﮔﺮﻣﺎي ﻧﻬﺎن ﺗﺒﺨﻴﺮ( آن در ‪ 25 oC‬از‬ ‫ﭘﺮوﭘﺎن ﻣﺎﻳﻊ از ﺗﻔﺮﻳﻖ‬
‫]‪Qout = (1 kmol C3H8) [(-118,910 + 298 - 298) kJ/kmol C3H8‬‬
‫]‪+ (7.5 kmol O2) [(0 + 8150 – 8682) kJ/kmol O2‬‬
‫]‪+ (28.2 kmol N2) [(0 + 8141 – 8669) kJ/kmol N2‬‬
‫]‪- (2.7 kmol CO2) [(-393,520 + 71,078 – 9364) kJ/kmol CO2‬‬
‫]‪- (0.3 kmol CO) [(-110,530 + 47,517 – 8669) kJ/kmol CO‬‬
‫]‪- (4 kmol H2O) [(-241,820 + 57,999 – 9904) kJ/kmol H2O‬‬
‫]‪- (2.65 kmol O2) [(0 + 49,292 – 8682) kJ/kmol O2‬‬
‫]‪- (28.2 kmol N2) [(0 + 47,073 – 8669) kJ/kmol N2‬‬
‫‪=363,880 kJ/kmol C3H8‬‬
‫ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﻛﻴﻠﻮﻣﻮل)‪ (44 kg‬ﭘﺮوﭘﺎن ‪ 363،880‬ﻛﻴﻠﻮژول ﺣﺮارت از ﻣﺤﻔﻈﻪ اﺣﺘﺮاق ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ‬
‫‪ 363،880/44 = 8270‬ﻛﻴﻠﻮژول ﺑﺮ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﭘﺮوﭘﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺮخ اﻧﺘﻘﺎل ﺣﺮارت ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺟﺮﻳﺎن ﺟﺮﻣﻲ ‪0/05‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در دﻗﻴﻘﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪mq‬‬ ‫‪0.05kg/min 8270kJ/kg‬‬
‫‪= 413.35 kJ/min = 6.89 kW‬‬

‫‪ 4,2‬دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ‬

‫در ﻏﻴﺎب ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﺎر وﺗﻐﻴﻴﺮ اﻧﺮژيﻫﺎي ﺟﻨﺒﺸﻲ و ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ‪ ،‬اﻧﺮژي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آزاد ﺷﺪه در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ﻳﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ اﻃﺮاف ﺗﻠﻒ ﺷﺪه ﻳﺎ ﺻﺮف ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن دﻣﺎي ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺻﻮرت ﻋﺪم وﺟﻮد ﺗﻠﻔﺎت‬
‫ﺣﺮارﺗﻲ ‪ ،‬دﻣﺎي ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻘﺪار ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺎ دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ از ﻗﺎﻧﻮن اول ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ‪ Q=W = 0‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪HP = HR‬‬
‫∆‬ ‫∆‬

‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ واﻛﻨﺶ ﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ و ﺣﺎﻻت آنﻫﺎ ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ ) ‪ ( HR‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن دﻣﺎي ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت )‪ (HP‬ﺳﺎده ﻧﻴﺴﺖ ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت از روش ﺗﻜﺮار اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات‬
‫اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻣﺤﺴﻮس ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در روش ﺗﻜﺮار ‪،‬ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ‪ ،‬دﻣﺎﻳﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق ﻓﺮض ﺷﺪه و ‪ HP‬در اﻳﻦ دﻣﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻘﺪار آن ﺑﺎ ‪ HR‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﺎﻳﺪ‬

‫‪85‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ دﻣﺎي ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮاي ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺗﻜﺮار ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ از ﻣﻴﺎنﻳﺎﺑﻲ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻣﺎده اﻛﺴﺎﻳﻨﺪه ﻫﻮا اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ‪ N2‬ﺑﻮده و در اوﻟﻴﻦ‬
‫ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺤﺼﻮﻻت را ‪ N2‬ﻓﺮض ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ دﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ ﻣﺤﻔﻈﻪ اﺣﺘﺮاق ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺤﻤﻞ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﺲ آن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ‬
‫آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻤﻲ در ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﺤﻔﻈﻪ اﺣﺘﺮاق‪ ،‬ﺗﻮرﺑﻴﻦﻫﺎي ﮔﺎز و ﺷﻴﭙﻮرهﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ دﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ‬
‫وﺳﺎﻳﻞ رخ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻛﻤﺘﺮ از دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار دﻣﺎي ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺑﺎ ﺗﻨﻈﻴﻢ‬
‫ﻣﻴﺰان ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻴﺎل ﺧﻨﻚﻛﻦ‪ ،‬ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺒﻮده و ﺗﺎﺑﻊ )‪ (1‬ﺣﺎﻟﺖ واﻛﻨﺶ ﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ‪ (2) ،‬درﺟﻪ‬
‫ﺗﻜﻤﻴﻞ واﻛﻨﺶ و )‪ (3‬ﻣﻴﺰان ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ ﻣﺼﺮﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ در‬
‫اﺣﺘﺮاق دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 7,2‬دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ‬

‫اﻛﺘﺎن ﻣﺎﻳﻊ )‪ (C8H18‬در ‪ 25 °C‬و ‪ 1 atm‬وارد ﻣﺤﻔﻈﻪ اﺣﺘﺮاق ﻳﻚ ﺗﻮرﺑﻴﻦ ﮔﺎز ﺷﺪه و ﺑﺎ ﻫﻮاﻳﻲ ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ وارد ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻲﺳﻮزد‪ .‬دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ را ﺑﺮاي )اﻟﻒ( اﺣﺘﺮاق ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ ‪ 100‬درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي‪) ،‬ب(‬
‫اﺣﺘﺮاق ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ ‪ 400‬درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي و )پ( اﺣﺘﺮاق ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺎ ‪ 90‬درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي) در ﻣﺤﺼﻮﻻت ‪CO‬‬
‫وﺟﻮد دارد( ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬
‫اﻛﺘﺎن ﻣﺎﻳﻊ در ﻃﻲ ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﭘﺎﻳﺎ ﻣﻲﺳﻮزد‪ .‬دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﻮد‪.‬‬
‫)اﻟﻒ( ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪12.5‬‬ ‫‪12.5 3.76‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪47‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫∆‬ ‫∆‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ‪ O2‬و ‪ N2‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ واﻛﻨﺶ ﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ ﺑﻮده و‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ در ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫∆‬

‫‪86‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫اﺟﺰاي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫و‬ ‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ‬
‫‪ ‬‬ ‫ﻣﺎده‬
‫‪kJ/kmol‬‬ ‫‪kJ/kmol‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-249،950‬‬ ‫)‪C8H18(l‬‬
‫‪8669‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪N2‬‬
‫‪9904‬‬ ‫‪-241،820‬‬ ‫)‪H2O(g‬‬
‫‪9364‬‬ ‫‪-393،520‬‬ ‫‪CO2‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﻣﻘﺎدﻳﺮ‬

‫‪(8 kmol CO2) [(-393,520 +‬‬ ‫]‪– 9364) kJ/kmol CO2‬‬

‫‪+ (9 kmol H2O) [(-241,820 +‬‬ ‫]‪– 9904) kJ/kmol H2O‬‬
‫‪+ (47 kmol N2) [(0 +‬‬ ‫]‪– 8669) kJ/kmol N2‬‬
‫)‪= (1 kmol C8H18) (-249,950 kJ/kmol C8H18‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ دارﻳﻢ‬
‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪5,646,081 kJ‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺳﻪ ﻣﺠﻬﻮل در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻌﻲ و ﺧﻄﺎ و ﺑﺎ ﺣﺪس ﻣﻘﺪار دﻣﺎي ﻣﺤﺼﻮﻻت و ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ از ﺟﺪول ﻣﺮﺑﻮط در ﻧﻬﺎﻳﺖ دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ‪ 2395 K‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫)ب( در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎ ‪ 400‬درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪50‬‬ ‫‪50 3.76‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪37.5 ‬‬ ‫‪188‬‬
‫ﺑﺎ روﺷﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻨﺪ اﻟﻒ دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 962 K‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در اﺛﺮ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از ﻫﻮاي اﺿﺎﻓﻲ دﻣﺎي ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻛﺎﻫﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﻳﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫)پ( ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺎ ‪ 90‬درﺻﺪ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪11.25‬‬ ‫‪11.25 3.76‬‬ ‫‪5.5‬‬ ‫‪2.5 ‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪42.3‬‬
‫ﺑﺎ روﺷﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻨﺪ اﻟﻒ دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 2236 K‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ در ﻃﻲ اﺣﺘﺮاق ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻫﻮاي ﻧﻈﺮي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ارزش ﺣﺮارﺗﻲ‬ ‫‪5,2‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ‪:‬اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ در ﺟﺰوه ﺗﺎﻳﭗ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 6,2‬ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺒﻞ از ﺗﻜﻤﻴﻞ‪ ،‬ﺣﺘﻲ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻛﺴﻴﮋن و زﻣﺎن ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل‬
‫ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ در ﺗﻌﺎدل ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺠﺰا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺠﺰا)اﻳﺰوﻟﻪ( اﮔﺮ‬

‫‪87‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮي در ﻓﺸﺎر رخ ﻧﺪﻫﺪ ﺗﻌﺎدل ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮي در دﻣﺎ رخ ﻧﺪﻫﺪ ﺗﻌﺎدل ﺣﺮارﺗﻲ و اﮔﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮي در‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آن رخ ﻧﺪﻫﺪ ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬وﺿﻌﻴﺖ ﺗﻌﺎدل ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ و ﺣﺮارﺗﻲ روﺷﻦ اﺳﺖ وﻟﻲ‬
‫در ﻣﻮرد ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﭼﻪ ﻣﻌﻴﺎري وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫در ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي واﻛﻨﺸﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎر ﺗﻌﺎدل ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻗﺎﻧﻮن دوم ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎن اﺻﻞ ازدﻳﺎد‬
‫اﻧﺘﺮوﭘﻲ‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ‪ ،‬ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻧﺘﺮوﭘﻲ ﺳﻴﺴﺘﻢ واﻛﻨﺸﻲ‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ در ﻋﻤﻞ اﻏﻠﺐ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي واﻛﻨﺸﻲ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻻزم اﺳﺖ ﻳﻚ ﻣﻌﻴﺎر ﺗﻌﺎدل‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻛﺎرﺑﺮد ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢ واﻛﻨﺸﻲ اﻳﺠﺎد ﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻌﻴﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺮاي ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﻳﺠﺎد ﺷﺪه و در ﻣﻮرد ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺨﻠﻮطﻫﺎي ﮔﺎز‬
‫اﻳﺪهآل ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪.‬‬
‫‪ 1,6,2‬ﻣﻌﻴﺎر ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﻳﻚ ﻣﺤﻔﻈﻪ داراي واﻛﻨﺶ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺎوي ‪ O2 ، CO‬و ‪ CO2‬در ﻳﻚ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ)ﺷﻜﻞ‬
‫‪ .(6,2‬ﺣﺎل ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ در ﻣﺤﻔﻈﻪ ﭼﻪ روي ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪،‬‬
‫واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻴﻦ ‪ CO‬و ‪ O2‬و ﺗﺸﻜﻴﻞ ‪ CO2‬اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪CO+½O2→CO2‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ - 6,2‬ﻳﻚ ﻣﺤﻔﻈﻪ داراي واﻛﻨﺶ ﻛﻪ ﺣﺎوي آﻣﻴﺰهاي از ‪ O2 ، CO‬و ‪ CO2‬در ﻳﻚ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر‬
‫ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل اﻧﺠﺎم اﻳﻦ واﻛﻨﺶ وﺟﻮد دارد وﻟﻲ ﺗﻨﻬﺎ واﻛﻨﺶ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ ﻣﻘﺪاري از ‪ CO2‬در‬
‫ﻣﺤﻔﻈﻪ اﺣﺘﺮاق ﺑﻪ ‪ CO‬و ‪ O2‬ﺗﻔﻜﻴﻚ)ﺗﺠﺰﻳﻪ( ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮﻣﻲ ﻧﻴﺰ اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ و آن ﻋﺪم وﺟﻮد واﻛﻨﺶ در‬
‫ﺑﻴﻦ اﺟﺰا‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎن وﺟﻮد ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ در ﺳﻴﺴﺘﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ دﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺸﺎر و‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ)ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺎﻟﺖ( ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ وﻟﻲ ﻫﻨﻮز ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ در دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ آﻣﻴﺰه)ﻣﺨﻠﻮط( ‪ O2 ، CO‬و ‪ CO2‬در ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﻳﻦ آﻣﻴﺰه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ دﻣﺎ ﻳﺎ ﻓﺸﺎر آﻣﻴﺰه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻳﻚ ﻣﺨﻠﻮط‬
‫داراي واﻛﻨﺶ در ﻓﺸﺎرﻫﺎ و دﻣﺎﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ داراي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اراﺋﻪ ﻳﻚ‬
‫ﻣﻌﻴﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺮاي ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺎ ﺳﻴﺴﺘﻢ را در ﻓﺸﺎر و دﻣﺎي ﺛﺎﺑﺖ ﻓﺮض ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺑﺎ ﻓﺮض ﺟﻬﺖ ﻣﺜﺒﺖ اﻧﺘﻘﺎل ﺣﺮارت ﺑﻪ داﺧﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬اﺻﻞ ازدﻳﺎد اﻧﺘﺮوﭘﻲ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ واﻛﻨﺸﻲ ﻳﺎ‬
‫ﻏﻴﺮواﻛﻨﺸﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬

‫در ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻳﻚ ﻣﺤﻔﻈﻪ‬ ‫ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ و ﻣﺤﻴﻂ آن ﻧﺎﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪0 ‬‬
‫آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ در ﺟﻬﺖ ازدﻳﺎد اﻧﺘﺮوﭘﻲ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ اﻧﺘﺮوﭘﻲ ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻘﺪار ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﺪ‪،‬‬
‫واﻛﻨﺶ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﻲﺷﻮد)ﺷﻜﻞ ‪ .(7,2‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻧﺘﺮوﭘﻲ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﻴﺪي ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي واﻛﻨﺸﻲ‬
‫آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ – 7,2‬ﻣﻌﻴﺎر ﺗﻌﺎدل ﺑﺮاي ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آدﻳﺎﺑﺎﺗﻴﻚ‬

‫وﻗﺘﻲ ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ واﻛﻨﺸﻲ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻧﺘﻘﺎل ﺣﺮارت اﺳﺖ‪،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن ﻣﻴﺰان اﻧﺘﻘﺎل ﺣﺮارت ﺑﻴﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫و ﻣﺤﻴﻂ‪ ،‬اﺻﻞ ازدﻳﺎد اﻧﺘﺮوﭘﻲ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ راه ﻛﺎرﺑﺮديﺗﺮ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ راﺑﻄﻪاي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻴﺎر ﺗﻌﺎدل ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮاص ﺳﻴﺴﺘﻢ واﻛﻨﺸﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺳﺎده ﺗﺮاﻛﻢﭘﺬﻳﺮ واﻛﻨﺸﻲ)ﻳﺎ ﻏﻴﺮ واﻛﻨﺸﻲ( ﺑﺎ ﻛﺎر ﺷﺒﻪ ﺗﻌﺎدﻟﻲ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻓﺸﺎر‬
‫‪ P‬و دﻣﺎي ‪ T‬اﺳﺖ)ﺷﻜﻞ ‪ . (8,2‬ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اول و دوم ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ دارﻳﻢ‪:‬‬

‫)‪(2-16‬‬

‫‪dU+PdV-TdS‬‬ ‫‪0   ‬‬

‫‪89‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ – 8,2‬ﺳﻴﺴﺘﻤﻲ ﻛﻪ در دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﻣﻌﻴﻦ در ﻣﻌﺮض ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻗﺮار دارد‬

‫دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ)‪ (G=H-TS‬در دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ dP‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫)‪(3-16‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻳﻚ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﺧﺎص‪ ،‬ﻳﻚ‬ ‫‪,‬‬ ‫از رواﺑﻂ )‪ (2-16‬و )‪ (3-16‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ‪0‬‬
‫واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ در ﺟﻬﺖ ﻛﺎﻫﺶ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرود‪ .‬واﻛﻨﺶ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه و ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻘﺪار ﺑﺮﺳﺪ)ﺷﻜﻞ ‪ .(9,2‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎر ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫)‪(4-16‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪0‬‬
‫ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ در دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺟﻬﺖ ازدﻳﺎد ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﭘﻴﺶ ﺑﺮود زﻳﺮا ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻘﺾ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن دوم ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﻢ داراي واﻛﻨﺶ ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل‬
‫دﻳﮕﺮي ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ در دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل راﺑﻄﻪاي ﺑﺮاي ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺧﻮاص اﺟﺰاي ﻣﻨﻔﺮد‪ ،‬آﻣﻴﺰهاي از ﭼﻬﺎر ﺟﺰء‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ‪ C ، B ، A‬و ‪ D‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻳﻚ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﺧﺎص در ﺣﺎل ﺗﻌﺎدل ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي اﺟﺰاي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺮاﺑﺮ ‪ nC ، nB ، nA‬و ‪ nD‬اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل واﻛﻨﺸﻲ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ در اﻧﺪازهاي رﻳﺰ‬

‫‪90‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ – 9,2‬ﻣﻌﻴﺎر ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ در دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﺧﺎص‬

‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﻃﻲ آن در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ‪ A‬و ‪) B‬واﻛﻨﺶ ﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ( ﺑﻪ ‪C‬‬
‫و ‪) D‬ﻣﺤﺼﻮﻻت( ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪dnA A+dnB B→ dnC C+dnD D‬‬
‫ﻣﻌﻴﺎر ﺗﻌﺎدل )ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ((4-16‬ﻻزم ﻣﻲدارد ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ آﻣﻴﺰه در ﻃﻲ اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪:‬‬

‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪0‬‬

‫ﻳﺎ‬
‫)‪(6-16‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪0‬‬
‫ﻛﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ g‬ﺗﻮاﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﻣﻮﻟﻲ )ﻳﺎ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ( در دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻮده و ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ dn‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﻮﻟﻲ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي اﺟﺰا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ راﺑﻄﻪاي ﺑﻴﻦ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ dn‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ واﻛﻨﺶ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ)ﻧﻈﺮي( ﻣﺮﺑﻮط را ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻴﻢ‪:‬‬
‫)‪(7-16‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫ﻛﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ ν‬ﺿﺮاﻳﺐ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﭘﺲ از ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ واﻛﻨﺶ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬واﻛﻨﺶ‬
‫اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺗﻌﺎدﻟﻲ آﻣﻴﺰهﻫﺎي در ﺣﺎل واﻛﻨﺶ دارد زﻳﺮا ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي اﺟﺰا ﺑﺎ‬
‫ﺿﺮاﻳﺐ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ)ﺷﻜﻞ ‪ .(10,2‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪:‬‬
‫‪91‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫)‪(8-16‬‬
‫‪                   ‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪                   ‬‬ ‫‪   ‬‬
‫ﻛﻪ ‪ ε‬ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮده و ﻣﻌﺮف ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ واﻛﻨﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﻪ دو ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺨﺴﺖ اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ واﻛﻨﺶ از ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي ‪ A‬و ‪ B‬ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ – 10,2‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي اﺟﺰا در ﻃﻲ ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪،‬ﺑﺪون درﻧﻈﺮﮔﻴﺮي ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ‬

‫واﻛﻨﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﺿﺮاﻳﺐ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‬

‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل اﮔﺮ واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ ‪ C2H6‬و ‪ O2‬ﺑﻮده و ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﻴﺰ ‪ CO2‬و ‪ H2O‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در اﺛﺮ واﻛﻨﺶ‬
‫اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ ﻳﻚ ﻣﻴﻜﺮوﻣﻮل ‪ CO2 (1μmol=10-6 mol) C2H6‬ﺑﻪ اﻧﺪازه دو ﻣﻴﻜﺮوﻣﻮل و ‪ H2O‬ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫ﺳﻪ ﻣﻴﻜﺮوﻣﻮل اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه و ‪ O2‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ‪ 3/5‬ﻣﻴﻜﺮوﻣﻮل ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪C2H6+3.5 O2→2 CO2+ 3 H2O‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي ﻳﻚ ﺟﺰء ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻴﻢ ﺿﺮﻳﺐ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ آن ﺟﺰء‬
‫اﺳﺖ)‪.(ε=10-6‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ رواﺑﻂ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (8-16‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (6-16‬و ﺣﺬف ‪ ε‬دارﻳﻢ‪:‬‬
‫)‪(9-16‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪0‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺿﺮاﻳﺐ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ و ﺗﻮاﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﻣﻮﻟﻲ واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ و ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻌﻴﺎر‬
‫ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺎزﻫﺎي درﮔﻴﺮ ﺑﺮاي ﻫﺮ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪92‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (9-16‬ﺑﺮاي ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎدﮔﻲ ﻣﺴﺘﻠﺰم دو واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪه و دو‬
‫ﻣﺤﺼﻮل اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﺑﺮاي واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮي واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪه و ﻣﺤﺼﻮل‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﺣﺎل ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻌﻴﺎر ﺗﻌﺎدل را ﺑﺮاي آﻣﻴﺰهﻫﺎي ﮔﺎز اﻳﺪهآل ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ 1,6,2‬ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﺑﺮاي آﻣﻴﺰهﻫﺎي ﮔﺎز اﻳﺪهآل‬

‫آﻣﻴﺰهاي از ﮔﺎزﻫﺎي اﻳﺪهآل را ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻓﺸﺎر و دﻣﺎي ﺧﺎص در ﺣﺎل ﺗﻌﺎدل اﺳﺖ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ‬
‫ﮔﺎز اﻳﺪهآل‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ اﻧﺘﺮوﭘﻲ آن‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ‪ ،‬در ﻳﻚ ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺮﺟﻊ ‪ P0‬ﻛﻪ ﻳﻚ‬
‫اﺗﻤﺴﻔﺮ ﻓﺮض ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ دﻣﺎ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﮔﺎز اﻳﺪهآل در ﻳﻚ دﻣﺎي ﺛﺎﻳﺖ از‬
‫∆[‬ ‫‪ln ‬‬ ‫‪ ( g‬و راﺑﻄﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻧﺘﺮوﭘﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﺗﻚدﻣﺎ ]‬ ‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ)‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪:‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﺟﺰء ‪ i‬ﻳﻚ آﻣﻴﺰه ﮔﺎز اﻳﺪهآل در ﻓﺸﺎر ﺟﺰﻳﻲ ‪ Pi‬و دﻣﺎي ‪ T‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪g ,‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪ln‬‬
‫‪ g‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﺟﺰء ‪ i‬در ﻓﺸﺎر ﻳﻚ اﺗﻤﺴﻔﺮ و دﻣﺎي ‪ T‬و ‪ Pi‬ﻣﻌﺮف ﻓﺸﺎر ﺟﺰﻳﻲ ﺟﺰء ‪i‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ‪ ‬‬
‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺗﻤﺴﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﻫﺮ ﺟﺰد در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪: (9-16‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪ln‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪ln‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪ln‬‬ ‫‪g‬‬
‫‪ln‬‬ ‫‪0‬‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺎدهﺳﺎزي‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫)‪(11-16‬‬
‫∆‬ ‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪g‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫)‪(12-16‬‬

‫∆‬

‫ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ‪ ، KP‬ﺑﺮاي ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻳﻚ آﻣﻴﺰه ﮔﺎز اﻳﺪهآل ‪:‬‬
‫)‪(13-16‬‬

‫=‪KP‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪:(12-16‬‬
‫)‪(14-16‬‬
‫∆‬ ‫‪/‬‬

‫‪93‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﭘﺲ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ‪ KP‬ﺑﺮاي ﻳﻚ آﻣﻴﺰه ﮔﺎز اﻳﺪهآل در دﻣﺎي ﻣﻌﻴﻦ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪارد در ﻫﻤﺎن دﻣﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪ .‬در ﺟﺪول ؟ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ KP‬ﺑﺮاي ﭼﻨﺪ واﻛﻨﺶ داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻲﺗﻮان از آن ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺗﻌﺎدﻟﻲ آﻣﻴﺰهﻫﺎي ﮔﺎز اﻳﺪهآل‬
‫در ﺣﺎل واﻛﻨﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬اﻳﻦ اﻣﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻴﺎن ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺟﺰﻳﻲ اﺟﺰا ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻮﻟﻲ آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪:‬‬

‫ﻛﻪ ‪ P‬ﻓﺸﺎر ﻛﻞ‪ yi ،‬و ‪ ni‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻮﻟﻲ و ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ﺟﺰء ‪ i‬و ‪ n‬ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ﻛﻞ اﺟﺰاي آﻣﻴﺰه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺟﺰﻳﻲ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (13-16‬از راﺑﻄﻪ ﻓﻮق ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫∆‬
‫=‪KP‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ‪:‬‬
‫)‪(15-16‬‬
‫‪∆ν‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪νD νA νB‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (15-16‬ﺑﺮاي واﻛﻨﺸﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ داراي دو واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪه و دو ﻣﺤﺼﻮل ﺑﻮدﻫﺎﻣﺎ در ﻣﻮرد واﻛﻨﺶﻫﺎي‬
‫ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮي از واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ و ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻤﻴﻢﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ 8,2‬ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻔﻜﻴﻚ‬
‫ﺑﺎ ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (14-16‬و اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻔﻜﻴﻚ ‪ N2→2N‬در دﻣﺎي ‪ ، 25 °C‬ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل‬
‫‪ KP‬را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻘﺪار درج ﺷﺪه در ﺟﺪول ‪ A-28‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪:‬‬
‫در ﺟﺪول ‪ A-28‬ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل واﻛﻨﺶ ‪ N2→2N‬در دﻣﺎﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ درج ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪار را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﻓﺮض ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﺰاي ﻣﺨﻠﻮط ﮔﺎز اﻳﺪهآل ﺑﻮده و آﻣﻴﺰه ﺗﻌﺎدﻟﻲ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺎوي ‪ N2‬و ‪ N‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﺪول ‪ A-28‬در ‪ 298 K‬ﻣﻘﺪار ‪ KP‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ -367/5‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬از ﺟﺪول ‪ A-26‬ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﮔﻴﺒﺲ ﺗﺸﻜﻴﻞ در‪ 25 °C‬ﺑﺮاي ‪ N2‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ و ﺑﺮاي ‪ N‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 455،510 kJ/kmol‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرت ﻋﺪم وﺟﻮد ﺟﺪول ﻣﻘﺪار ‪ KP‬از روي اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ و ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (14-16‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫∆‬ ‫‪/‬‬

‫از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (11-16‬ﻧﻴﺰ دارﻳﻢ‪:‬‬

‫∆‬ ‫‪T‬‬ ‫‪νN g N T‬‬ ‫‪νN g N‬‬
‫‪= (2) (455,510 kJ/kmol)-0‬‬
‫‪= 911,020 kJ/kmol‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﻣﻘﺎدﻳﺮ‬
‫‪911,020 kJ/kmol‬‬
‫‪8.314 kJ/kmol. K 298 K‬‬
‫‪94‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪=  367.5‬‬
‫ﻳﺎ‬
‫‪-160‬‬
‫‪KP≈2×10‬‬
‫ﻣﻘﺪار ‪ KP‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﺣﺎﺻﻞ از ﺟﺪول ﺗﻮاﻓﻖ ﺧﻮﺑﻲ داردﻣﻘﺪار‪ KP‬در ﻋﻤﻞ ﺻﻔﺮ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫در دﻣﺎي ﻣﺰﺑﻮر اﻳﻦ واﻛﻨﺶ رخ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﻳﻚ ﻣﻮل ﻣﺤﺼﻮل)‪ (N‬و ﻳﻚ ﻣﻮل واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪه )‪ (N2‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﺿﺮاﻳﺐ‬
‫اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪ νN=2‬و ‪ . νN2=1‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ ﻛﻠﻴﻪ ﻋﻨﺼﺮﻫﺎ)ﻣﺜﻞ‬
‫‪ (N2‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ‪ 25 °C‬و ‪ 1 atm‬ﺻﻔﺮ ﻓﺮض ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ در دﻣﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ را ﻣﻲ‪-‬‬
‫‪g‬‬ ‫ﺗﻮان از روي اﻃﻼﻋﺎت اﻧﺘﺎﻟﭙﻲ و اﻧﺘﺮوﭘﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻴﺒﺲ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ در آن‪∆  ‬‬

‫‪ 2-6-2‬ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﻲ در ﻣﻮرد ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل‪KP‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ‪ :‬اﻳﻦ ﻓﺴﻤﺖ ﺗﺎﻳﭗ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪95‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻋﺒﺎرت از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﺮخﻫﺎي ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﺮخﻫﺎ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه و ﻃﻲ آن ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺮاﻳﻂ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ در ﻣﻮرد ﺳﺎزوﻛﺎر واﻛﻨﺶ و ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي‬
‫ﮔﺬرا ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺪلﻫﺎي رﻳﺎﺿﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان از آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎي‬
‫واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫داﻧﺴﺘﻦ ﻧﺮخﻫﺎي واﻛﻨﺶ‪ ،‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻋﻤﻠﻲ زﻳﺎدي دارد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻃﺮاﺣﻲ ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺻﻨﻌﺘﻲ ‪،‬درك دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺟﻮ)اﺗﻤﺴﻔﺮ( ‪ ،‬و ادراك ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت ﭘﻴﭽﻴﺪهاي ﻛﻪ اﺳﺎس ﺣﻴﺎت را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬در ﺳﻄﺢ ﭘﺎﻳﻪ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ در ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﻲ در ﻣﻮرد ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎ ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻃﻲ واﻛﻨﺶ ﺑﻴﻦ دو‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮل واﻛﻨﺶﮔﺮ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي روي ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬ﺑﺎ درك اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎﻳﻲ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻌﺎدﻻت رﻳﺎﺿﻲ اراﺋﻪ‬
‫داد ﻛﻪ از آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻬﺎﻳﻲ و ﻧﺮخﻫﺎي واﻛﻨﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺗﻮان ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ‬
‫ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﺠﺮﺑﻲ)آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ( ﻧﺮخﻫﺎي واﻛﻨﺶ ﺳﺮ و ﻛﺎر داﺷﺘﻪ و ﺑﺮ اﺳﺎس آن‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﺮخ و ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺎي ﻧﺮخ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ ﻋﺒﺎرت از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻚ ﻣﺎده در واﺣﺪ زﻣﺎن‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫∆‬
‫= ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ‬
‫∆‬
‫‪ Δc‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻏﻠﻈﺖ در ﻣﺪت زﻣﺎن ‪ Δt‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ -‬ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ‬

‫ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ ﺷﺎﻣﻞ واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ‪،‬ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻳﺎ واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻲ ﺑﻮده و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺜﺒﺖ)اﻓﺰاﻳﺶ ﻏﻠﻈﺖ( ﻳﺎ ﻣﻨﻔﻲ‬
‫)ﻛﺎﻫﺶ ﻏﻠﻈﺖ( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻚ ﻣﺎده ﻣﻌﻤﻮﻻً آن ﻣﺎده را در داﺧﻞ ﻛﺮوﺷﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪،‬ﻣﺜﻼً ]‪[A‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻏﻠﻈﺖ ﻣﺎده ‪.A‬‬

‫‪96‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫راﺑﻄﻪ ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ ﺑﺎ ﻣﻌﺎدﻻت اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ زﻳﺮ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪O2 + 2H2→ 2H2O‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ارﺗﺒﺎط ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ و ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ دو ﻣﻮل آب‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻣﻮل اﻛﺴﻴﮋن و دو ﻣﻮل ﻫﻴﺪروژن ﺑﺎ ﻫﻢ واﻛﻨﺶ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﺮخ ﻣﺼﺮف ﻫﻴﺪروژن دو‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﻛﺴﻴﮋن اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪2 ‬‬
‫ﻧﺮخ ﺗﻮﻟﻴﺪ آب ﻧﻴﺰ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺮخ ﻣﺼﺮف اﻛﺴﻴﮋن اﺳﺖ‪.‬ﭼﻮن آب ﻣﺤﺼﻮل اﺳﺖ ﭘﺲ ﻧﺮخ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻏﻠﻈﺖ آن ﻣﺜﺒﺖ‬
‫اﺳﺖ وﻟﻲ در ﻣﻮرد واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ اﻳﻦ ﻧﺮخ ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‪:‬‬

‫‪2 ‬‬
‫ﻳﺎ‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﺮخﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت اﺟﺰا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد؟‬
‫روش ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬در ﻧﻈﺮﮔﻴﺮي ﺿﺮاﻳﺐ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﺮخ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺿﺮاﻳﺐ ﻫﻤﺎن اﻋﺪاد ﺟﻠﻮي اﺟﺰاي‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻮازﻧﻪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق ﺿﺮاﻳﺐ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮﻳﻚ ﺑﺮاي اﻛﺴﻴﮋن ‪ 1‬و ﺑﺮاي آب و ﻫﻴﺪروژن ‪2‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ)‪ (r‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺟﺰء ‪ A‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮاي واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻨﻔﻲ و ﺑﺮاي ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺜﺒﺖ در ﻧﻈﺮ ﻛﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺮخ‬
‫واﻛﻨﺶ ﻫﻤﻮاره ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮده و ﺑﺮاي ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﻣﻌﻴﻦ ‪،‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺟﺰا ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري ﺛﺎﺑﺖ دارد‪.‬‬

‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﺮخ‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﺮخ ﻫﺎي ﻓﻮق ﺑﻪ ﻏﻠﻈﺖ اﺟﺰاي درﮔﻴﺮ در واﻛﻨﺶ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﻴﻦ ﻧﺮخ و ﻏﻠﻈﺖ اﺟﺰا را اﻏﻠﺐ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻌﺎدﻟﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺮخ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺳﺎده و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻏﻠﺐ واﻛﻨﺶﻫﺎ از ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺮخ زﻳﺮ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫…‬
‫در اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ‪ k‬ﺛﺎﺑﺖ) ﻳﺎ ﺿﺮﻳﺐ( ﻧﺮخ ﺑﻮده و ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺧﺎص اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮان ﻫﺎي ‪ ...، b،a‬ﻧﻴﺰ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﺗﻮان ‪ a‬ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ‪ A‬و ﺗﻮان ‪ b‬ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ‪ B‬اﺳﺖ؛ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻛﻞ ﻧﻴﺰ )…‪ (a+b+‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪﻫﺎ اﻋﺪاد ﺻﺤﻴﺢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﺮخ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺷﻜﻞ ﺳﺎده از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﺮخ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪97‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺮخ ﻣﺮﺗﺒﻪ اول)ﻛﻪ در آن ﻧﺮخ ﺑﺎ ﻏﻠﻈﺖ ﺑﻪ ﺗﻮان ﻳﻚ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪:(.‬‬
‫‪A‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺮخ ﻣﺮﺗﺒﻪ اول ﻧﺎم دارد‪.‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﺮخ و واﻛﻨﺸﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ آن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد از‬ ‫ﻛﻪ ‪ ‬‬
‫ﻋﻜﺲ‬ ‫ﻧﻈﺮ ‪ A‬از ﻣﺮﺗﺒﻪ اول اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻳﻜﺎي ‪ r‬ﻏﻠﻈﺖ ﺑﺮ زﻣﺎن و ﻳﻜﺎي ]‪ [A‬ﻏﻠﻈﺖ اﺳﺖ‪،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻳﻜﺎي‬
‫زﻣﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺮخ ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﻛﻪ در آن ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ ﺑﺎ ﻏﻠﻈﺖ ﺑﻪ ﺗﻮان دو ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪A‬‬
‫‪ k2nd‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺮخ ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﻧﺎم دارد‪.‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﺮخ و واﻛﻨﺸﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ آن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﻋﻜﺲ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب زﻣﺎن در ﻏﻠﻈﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻮد از ﻧﻈﺮ ‪ A‬از ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﺎي‬
‫ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺮخ و ﺛﺎﺑﺖ آن ﻣﻲﺗﻮان از آن ﺑﺮاي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻫﺮ ﺷﺮاﻳﻄﻲ)از ﻧﻈﺮ ﻏﻠﻈﺖ( اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻼ ﻣﺪل‬‫اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﺟﺰ و ﻛﺎرﺑﺮدي ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬از اﻳﻦ ﻧﺮخ ﻣﻲﺗﻮان در ﻳﻚ ﻣﺪل‪ ،‬ﻣﺜ ً‬
‫اﺗﻤﺴﻔﺮ ﺑﺮاي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور ﺷﺪه ﺑﺎ آﻧﺰﻳﻢ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬ﺷﻜﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺮخ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻮرد‬
‫ﺳﺎزوﻛﺎر واﻛﻨﺶ اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ را اراﺋﻪ دﻫﺪ‪ .‬داﻧﺴﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺮخ ﻣﺎ را ﻗﺎدر ﻣﻲ ﺳﺎزد ﺗﺎ واﺑﺴﺘﮕﻲ ﻏﻠﻈﺖ از اﻧﺪازه ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﺮخ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ از ﻗﺮار زﻳﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪-1‬ﻣﺎﻫﻴﺖ واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ‪ :‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﻣﻮاد واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪه ‪،‬زﻣﺎن واﻛﻨﺶ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬واﻛﻨﺶﻫﺎي‬
‫اﺳﻴﺪي‪،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻤﻚﻫﺎ و ﺗﺒﺎدل ﻳﻮنﻫﺎ واﻛﻨﺶ ﺳﺮﻳﻊ ﺑﻮده وﻟﻲ اﻳﺠﺎد ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻛﻮواﻻﻧﺴﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎ و ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺟﺰء واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﺳﺘﺤﻜﺎم ﭘﻴﻮﻧﺪ در ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪه ﺗﺎﺛﻴﺮ زﻳﺎدي ﺑﺮ ﻧﺮخ ﺗﺒﺪﻳﻞ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت دارد‪.‬‬
‫‪-2‬ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ :‬وﻗﺘﻲ واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ ﻫﻢ ﻓﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ)ﻣﺜﻞ ﻣﺤﻠﻮل ﻫﺎي آﺑﻲ(‪،‬ﺟﻨﺒﺶ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻤﺎس آن‬
‫ﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد؛ وﻟﻲ وﻗﺘﻲ واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ در ﻓﺎزﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬واﻛﻨﺶ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻮرد ﻓﺎزﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ و ﺟﺎﻣﺪ اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﻫﻤﺎن ﺳﻄﺢ ﻣﺎﻳﻊ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺗﻜﻤﻴﻞ واﻛﻨﺶ ﺑﺎﻳﺪ آن را‬
‫ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﻜﺎن داده و ﻫﻢ زد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻳﻚ ﻣﺎده ﺟﺎﻣﺪ ﻳﺎ ﻣﺎﻳﻊ ﺑﻪ اﺟﺰاي رﻳﺰﺗﺮي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺷﺪه و واﻛﻨﺶ ﺳﺮﻳﻊﺗﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪98‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫‪-3‬ﻏﻠﻈﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ‪1‬ﻏﻠﻈﺖ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ دارد‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺮاي واﻛﻨﺶ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﻏﻠﻈﺖ واﻛﻨﺶ ﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺴﺎﻣﺪ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ – ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻏﻠﻈﺖ در واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫‪-4‬دﻣﺎ‪ :‬دﻣﺎ ﺗﺎﺛﻴﺮ زﻳﺎدي ﺑﺮ ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ دارد‪ .‬در دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ اﻧﺮژي ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﺑﻴﺸﺘﺮ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺴﺎﻣﺪ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺨﻤﻴﻨﻲ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ‪ 10 ºC‬اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ‪ ،‬ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ دو ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪-5‬ﻓﺸﺎر‪ :‬در واﻛﻨﺶﻫﺎي ﮔﺎزي اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﺮﺧﻮرد واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪه ﻫﺎ ﺷﺪه و ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ زﻳﺎد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد)ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻳﻚ ﮔﺎز ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ﺟﺰﻳﻲ آن ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ راﺑﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دارد‪.(.‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻓﺸﺎر ﻣﺜﻞ ﻏﻠﻈﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺎدل‬
‫ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻮده وﻟﻲ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻴﺰان اﺣﺘﻤﺎل‬
‫وﻗﻮع واﻛﻨﺶ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺑﺎزﮔﺸﺖﭘﺬﻳﺮ‪،‬ﺗﻌﺎدل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ رخ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ واﻛﻨﺶ‬
‫ﻫﺎي ﭘﻴﺸﺮو و ﭘﺴﺮو ﻳﻜﺴﺎن ﺑﻮده و ﻏﻠﻈﺖ واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪه ﻫﺎ و ﻣﺤﺼﻮﻻت دﻳﮕﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻧﺮژي آزاد ﮔﻴﺒﺲ‬

‫اﻧﺮژي آزاد ﮔﻴﺒﺲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻳﻚ واﻛﻨﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد ﻳﺎ ﺧﻴﺮ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮﻣﺎزا ﺑﻮده و داراي ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻧﺘﺮوﭘﻲ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ‬
‫اﮔﺮ ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ آن ﺧﻴﻠﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻤﻼً رخ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ - 1‬ﺑﺮﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮﺧﻮرد)‪ (collision theory‬ﻗﺒﻞ از اﻧﺠﺎم ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﻻزم اﺳﺖ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از اﻧﺮژي ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻧﺮژي اﻛﺘﻴﻮاﺳﻴﻮن ﻳﻚ واﻛﻨﺶ را ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪99‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫اﮔﺮ ﻳﻚ واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪه ﺑﺘﻮاﻧﺪ دو ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﺪ ﻣﻌﻤﻮﻻً آﻧﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ‬
‫ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ اﺳﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﮕﺮ در ﻣﻮارد ﺧﺎص ﻛﻪ واﻛﻨﺶﻛﻨﻨﺪه ﺗﺤﺖ ﻛﻨﺘﺮل واﻛﻨﺶ ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬از‬
‫رواﺑﻂ اﻧﺮژي آزاد ﮔﻴﺒﺲ ﻣﻲﺗﻮان ﺿﺮاﻳﺐ ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ را ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻮرد زﻣﺎن اﻗﺎﻣﺖ و اﻧﺘﻘﺎل ﺣﺮارت در ﻳﻚ رآﻛﺘﻮر ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ)ﺣﻮزه‬
‫ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﺷﻴﻤﻲ( ﻳﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺟﺮم ﻣﻮﻟﻲ)ﺣﻮزه ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﭘﻠﻴﻤﺮ(اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ اراﺋﻪ دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد‬
‫ﻣﺪلﻫﺎي رﻳﺎﺿﻲ ﻛﻪ ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ را ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﺑﺰاري در دﺳﺖ ﺷﻴﻤﻴﺪانﻫﺎ و‬
‫ﻣﻬﻨﺪﺳﻴﻦ ﺷﻴﻤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬رﺷﺪ ﻣﻴﻜﺮوارﮔﺎﻧﻴﺰم ﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻻﻳﻪ اُز‪‬ن‬
‫و ﺷﻴﻤﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ را درك ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﻲ ﻳﺎ اﺻﻼح‬
‫رآﻛﺘﻮرﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺣﺬف ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻣﻀﺮ و اراﺋﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﻮﺛﺮﺗﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬
‫ﻛﺮاﻛﻴﻨﮓ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان از ﻣﺪلﻫﺎي ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎري اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻃﻲ آن‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺑﻨﺰﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫واﻛﻨﺶ ﻫﺎي زﻧﺠﻴﺮهاي‬

‫واﻛﻨﺶﻫﺎي زﻧﺠﻴﺮهاي ﻋﺒﺎرت از ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ واﻛﻨﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬در‬
‫اﻳﻦ واﻛﻨﺶﻫﺎ از ﻳﻚ ﺳﺮي ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬ﻣﺜﻼً در ﻣﻮرد واﻛﻨﺶ ﻛﻠﻲ ‪:‬‬

‫دو واﻛﻨﺶ زﻳﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫اﺑﺘﺪا در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول ‪ Br‬ﺑﺎ ‪ H2‬واﻛﻨﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ‪ HBr‬و ﻳﻚ اﺗﻢ ‪ H‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ اﻳﻦ اﺗﻢ ‪ H‬ﺑﺎ ‪Br2‬‬
‫واﻛﻨﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ‪ HBr‬و ﻳﻚ اﺗﻢ ‪ Br‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺠﺪداً اﺗﻢ ‪ Br‬ﻃﺒﻖ ﻣﺮﺣﻠﻪ اول ﻋﻤﻞ ﻛﺮده و در ﻣﺠﻤﻮع ﺑﺎ اﺗﻢ‬
‫‪ H‬ﺗﻮﻟﻴﺪي دو ﻣﻮﻟﻜﻮل ‪ HBr‬دﻳﮕﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﺎرﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﻜﺮار ﺷﺪه و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﺪم از ﺑﻴﻦ‬
‫رﻓﺘﻦ ‪ Br‬در ﻣﺠﻤﻮع دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ‪ ،‬ﻳﻚ اﺗﻢ ‪ Br‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﻣﻮﻟﻜﻮل‪ HBr‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻳﻚ زﻧﺠﻴﺮه را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺮوﺟﻲ ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم آن ورودي ﻣﺮﺣﻠﻪ اول اﺳﺖ‪.‬اﺗﻢ‬
‫ﻫﺎي ‪ Br‬و ‪ H‬ﻛﻪ واﻛﻨﺶ را ﺑﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﺣﺎﻣﻞ ﻫﺎي زﻧﺠﻴﺮه )‪ (chain careers‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دو‬
‫واﻛﻨﺶ ﻓﻮق ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﺮاﺣﻞ اﻧﺘﺸﺎر زﻧﺠﻴﺮه ) ‪chain propagation‬‬

‫‪100‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫‪ (steps‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ اﺗﻢ ‪)Br‬ﺣﺎﻣﻞ زﻧﺠﻴﺮه( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﻣﺤﺪودي‬
‫‪ H2‬و ‪) Br‬ﻣﺤﺼﻮل( ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﺣﺘﺮاق درون ﺷﻌﻠﻪﻫﺎ‪،‬ﭘﻠﻴﻤﺮﻳﺰاﺳﻴﻮن اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ و ﺷﻴﻤﻲ‬
‫اﺗﻤﺴﻔﺮ)ﺟﻮ( ﻣﺜﺎل ﻫﺎي دﻳﮕﺮي از واﻛﻨﺶﻫﺎي زﻧﺠﻴﺮهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫واﻛﻨﺸﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺣﺎﻣﻞ زﻧﺠﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮد را ﻣﺮﺣﻠﻪ آﻏﺎزﻳﻦ )‪ (initiation step‬و ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺎﺑﻮدي ﺣﺎﻣﻞ ﻫﺎي زﻧﺠﻴﺮه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ را ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ )‪ (termination steps‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺣﺮارت آزاد‬
‫ﺷﺪه در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﺎر‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﺴﺎم ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از آن ﻫﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﻲ )‪ (inhibition step‬ﻧﺎم دارد ﻛﻪ‬
‫ﻃﻲ آن ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺼﺮف ﺷﺪه و ﻣﻮﺟﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﻧﺮخ ﻛﻠﻲ واﻛﻨﺶ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬در واﻛﻨﺶ ‪ Br2+H2‬واﻛﻨﺶ‬
‫زﻳﺮ ﻳﻚ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﻲ ﻣﻬﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺣﺎﻣﻞﻫﺎي زﻧﺠﻴﺮهاي از ﺑﻴﻦ ﻧﺮﻓﺘﻪ وﻟﻲ ﻣﺤﺼﻮل از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ واﻛﻨﺶﻫﺎ داراي ﻣﺮاﺣﻞ اﻧﺸﻌﺎب زﻧﺠﻴﺮه )‪ (chain branching steps‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﻳﻚ ﺣﺎﻣﻞ‬
‫زﻧﺠﻴﺮهاي ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺎﻣﻞﻫﺎ را اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي واﻛﻨﺶ ‪ H2 + O2‬واﻛﻨﺶ اﻧﺸﻌﺎﺑﻲ زﻳﺮ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻮرت ﺑﮕﻴﺮد‪:‬‬

‫ﻛﻪ در آن ‪ OH‬و ‪ O‬ﻫﺮ دو ﺣﺎﻣﻞ زﻧﺠﻴﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬واﻛﻨﺶﻫﺎي اﻧﺸﻌﺎﺑﻲ زﻧﺠﻴﺮه ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﺮخ واﻛﻨﺶ‪،‬ﺗﺎ ﺣﺪ‬
‫وﻗﻮع اﻧﻔﺠﺎر‪ ،‬ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺎزوﻛﺎر ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺣﺘﺮاق‬

‫ﺷﻌﻠﻪ‬
‫ﺷﻌﻠﻪ ﻳﻚ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻧﻮراﻧﻲ ﮔﺎزي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺮارت ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻌﻠﻪ از ﻳﻚ ﺟﺒﻬﻪ واﻛﻨﺶﮔﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‬
‫ﻛﻪ در اﺛﺮ ﻧﻔﻮذ اﻧﺮژي ﻳﺎ رادﻳﻜﺎل ﻫﺎي آزاد از ﮔﺎزﻫﺎي داغ ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﮔﺎزﻫﺎي ﺧﻨﻚﺗﺮ واﻛﻨﺶ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ‪ ،‬ﻳﺎ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ اﺧﺘﻼط ﺳﻮﺧﺖ و ﻫﻮا اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬دﻣﺎ و رﻧﮓ ﺷﻌﻠﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻮع ﺳﻮﺧﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل وﻗﺘﻲ ﻳﻚ‬
‫ﺷﻤﻊ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﺳﻮﺧﺖ درون ﻓﺘﻴﻠﻪ ﺷﻤﻊ ﺗﺒﺨﻴﺮ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎ اﻛﺴﻴﮋن ﻫﻮا واﻛﻨﺶ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در اﺛﺮ ﮔﺮﻣﺎي ﺣﺎﺻﻞ ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﺷﻌﻠﻪ ﭘﺎﻳﺪاري اﻳﺠﺎد ﺷﻮد‪.‬دﻣﺎي ﺑﺎﻻي ﺷﻌﻠﻪ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﺑﺨﺎر ﺳﻮﺧﺖ ﺷﺪه و ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻧﺎﻗﺺ اﺣﺘﺮاق و رادﻳﻜﺎلﻫﺎي آزادي اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ و‬
‫ﺑﺎ اﻛﺴﻴﺪﻛﻨﻨﺪه واﻛﻨﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﻧﺮژي ﻛﺎﻓﻲ درون ﺷﻌﻠﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﺮﻳﻚ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ در ﻃﻲ واﻛﻨﺶﻫﺎي واﺳﻄﻪ‬
‫ﮔﺬرا ﺷﺪه )ﻣﺜﻞ ‪ CH‬و ‪ ( C2‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ آزادﺳﺎزي اﻧﺮژي اﺿﺎﻓﻲ ‪ ،‬ﻧﻮر ﻣﺮﻳﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪101‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ درون ﺷﻌﻠﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺑﻮده و از ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي واﻛﻨﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي‬
‫واﺳﻄﻪ )اﻏﻠﺐ ﺷﺎﻣﻞ رادﻳﻜﺎلﻫﺎ( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل در ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ‪ GRI-Mech1‬از ‪53‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪ و ‪ 325‬واﻛﻨﺶ ﭘﺎﻳﻪ ﺑﺮاي ﺗﺸﺮﻳﺢ اﺣﺘﺮاق ﺑﻴﻮﮔﺎز اﺳﺘﻔﺎدهﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫رﻧﮓ ﺷﻌﻠﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آن ﺗﺎﺑﺶ ﺟﺴﻢ ﺳﻴﺎه)ﻣﺜﻞ دوده( و اﻧﺘﺸﺎر ﺑﺎﻧﺪ ﻃﻴﻔﻲ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬در ﺷﻌﻠﻪ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺮ رﻧﮓ‪ ،‬ﺗﻐﺬﻳﻪ اﻛﺴﻴﮋن و ﻣﻴﺰان ﭘﻴﺶ اﺧﺘﻼط ﺳﻮﺧﺖ‪-‬‬
‫اﻛﺴﻴﮋن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻧﺮخ اﺣﺘﺮاق و در ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻣﺎ وﻣﺴﻴﺮ واﻛﻨﺶ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ رﻧﮓ ﺷﻌﻠﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارد‪.‬‬

‫اﻧﺘﺸﺎر ﺷﻌﻠﻪ‬
‫ﻳﻚ ﺷﻌﻠﻪ ﺛﺎﺑﺖ در ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ‪ ،‬ﺑﻪ داﺧﻞ ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ از ﺳﻮﺧﺖ و ﻫﻮا ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺎز ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺷﻌﻠﻪ در ﻣﺤﻞ ﺧﻮد ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺷﻜﻞ ﺷﻌﻠﻪ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻧﺘﺸﺎر واﻛﻨﺶ‬
‫از ﮔﺎزﻫﺎي داغ ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﮔﺎزﻫﺎي ﺧﻨﻚﺗﺮ واﻛﻨﺶ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺘﺸﺎر ﺷﻌﻠﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ و ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻌﻠﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻣﻮاج ﭘﺎﻳﺪاري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ اﻣﺘﺪاد ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ و‬
‫داراي ﻧﻮر اﺳﺖ‪.‬وﺟﻮد ﻧﻮر ﺑﻪ دﻟﻴﻞ آزاد ﺷﺪن ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي اﻧﺮژي اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻌﻠﻪ از دﻳﺮ ﺑﺎز ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺸﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و‬
‫از ﺑﻴﺶ از ‪ 150‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺗﻮﺳﻂ اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻧﻈﻴﺮ وﻟﺘﺎ‪،‬ﺑﺮﺗﻬﻮﻟﺖ و داﻟﺘﻮن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﻲ ﺷﻌﻠﻪ اﻳﺠﺎد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺨﻠﻮط ﻳﻚ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻲ و ﻫﻮا آﺷﻜﺎر ﺷﺪه ﻛﻪ اﺗﻢ ﻫﺎي ﻫﻴﺪروژن‬
‫در ﻣﻌﺮض دو واﻛﻨﺶ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻳﻚ واﻛﻨﺶ زﻧﺠﻴﺮه اي‪:‬‬
‫‪H+O2→OH+O‬‬
‫و ﺳﭙﺲ واﻛﻨﺶ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﺠﺪد‪:‬‬
‫‪H+O2+M→HO2+M‬‬
‫ﻛﻪ ‪ M‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺳﺎﻳﺮ اﺟﺰا اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﻛﻨﺶ زﻧﺠﻴﺮهاي ﺑﺎ ﻓﺸﺎر راﺑﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ داﺷﺘﻪ و داراي اﻧﺮژي اﻛﺘﻴﻮاﺳﻴﻮن ﺑﺎﻻﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺪت آن‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ دﻣﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ واﻛﻨﺶ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﺠﺪد ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﻓﺸﺎر راﺑﻄﻪ داﺷﺘﻪ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻣﺎ ﺣﺴﺎس ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻛﻪ ﺷﻌﻠﻪ ﭘﻴﺶﮔﺮم ﺷﺪه‪ ،‬اﺗﻢﻫﺎي ﻫﻴﺪروژن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﮔﺎز ﺳﺮد ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻛﺮده و واﻛﻨﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎ دﻣﺎي ﺑﺎﻻ ﻣﻌﻤﻮﻻً واﻛﻨﺶﻫﺎي زﻧﺠﻴﺮهاي اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده و ﺷﺪت واﻛﻨﺶ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﺠﺪد ﭘﺎﻳﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ ﺳﻮﺧﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪C+  O2→CO‬‬

‫‪1- Gregory P. Smith, David M. Golden, Michael Frenklach, Nigel W. Moriarty, Boris Eiteneer, Mikhail‬‬
‫‪Goldenberg, C. Thomas Bowman, Ronald K. Hanson, Soonho Song, William C. Gardiner, Jr., Vitali V.‬‬
‫"‪Lissianski, and Zhiwei Qin. "GRI-Mech 3.0‬‬
‫‪102‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪CO+OH→CO2+H‬‬
‫‪CO+O+M→ CO2+M‬‬
‫واﻛﻨﺶ اﻛﺴﺎﻳﺶ ‪ CO‬ﺑﻪ ‪ CO2‬ﮔﺮﻣﺎزا ﺑﻮده و ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ واﻛﻨﺶ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ اﺷﺘﻌﺎل را ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻻ ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻚ ﻣﺤﺪوده ﺧﺎص از ﻧﺴﺒﺖ ﺳﻮﺧﺖ ‪ -‬ﻫﻮا اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺘﻌﺎل اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﻘﻴﺮﺗﺮﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ – ﻫﻮاﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻌﻠﻪ وﺟﻮد دارد ﺣﺪ ﭘﺎﻳﻴﻦ اﺷﺘﻌﺎلﭘﺬﻳﺮي و ﺑﻪ ﻏﻨﻲﺗﺮﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﻮﺧﺖ –‬
‫ﻫﻮاﻳﻲ ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﻧﻴﺰ اﻣﻜﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻌﻠﻪ وﺟﻮد دارد ﺣﺪ ﺑﺎﻻي اﺷﺘﻌﺎلﭘﺬﻳﺮي ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﺪوده ﺑﻴﻦ دو ﺣﺪ‬
‫ﻓﻮق را ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺪوده اﺷﺘﻌﺎلﭘﺬﻳﺮي ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺪول زﻳﺮ ﻣﺤﺪوده اﺷﺘﻌﺎل ﭘﺬﻳﺮي ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎ اراﺋﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺪول ‪ -‬ﻣﺤﺪوده اﺷﺘﻌﺎل ﭘﺬﻳﺮي ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﻮﺧﺖ‪-‬ﻫﻮا‬

‫ﻣﺤﺪوده اﺷﺘﻌﺎل ﭘﺬﻳﺮي ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮل‬ ‫ﺳﻮﺧﺖ‬
‫ﺳﻮﺧﺖ‪-‬ﻫﻮا‬
‫ﺣﺪ ﭘﺎﻳﻴﻦ‬ ‫ﺣﺪ ﺑﺎﻻ‬
‫‪0/0667‬‬ ‫‪0/200‬‬ ‫‪CH4‬‬ ‫ﻣﺘﺎن‬
‫‪0/0803‬‬ ‫‪0/3106‬‬ ‫‪C2H6‬‬ ‫اﺗﺎن‬
‫‪C3H8‬‬
‫‪0/1053‬‬ ‫‪0/4219‬‬ ‫‪C4H10‬‬ ‫ﭘﺮوﭘﺎن‬
‫‪0/1189‬‬ ‫‪0/5376‬‬ ‫‪C8H18‬‬ ‫ﺑﻮﺗﺎن‬
‫‪-‬‬ ‫‪1/0526‬‬ ‫اﻛﺘﺎن‬
‫‪0/0274‬‬ ‫‪0/1488‬‬ ‫‪CH3OH‬‬ ‫ﻣﺘﺎﻧﻮل‬
‫‪0/0528‬‬ ‫‪0/3049‬‬ ‫‪C2H5OH‬‬ ‫اﺗﺎﻧﻮل‬
‫‪C3H7‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪0/3922‬‬ ‫ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮل‬
‫‪0/0135‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫‪H2‬‬ ‫ﻫﻴﺪروژن ﻣﻮﻧﻮاﻛﺴﻴﺪ‬
‫‪0/0135‬‬ ‫‪0/08‬‬ ‫‪CO‬‬ ‫ﻛﺮﺑﻦ‬

‫ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻋﻤﺎل اﺣﺘﺮاق از ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -1‬واﻛﻨﺶﻫﺎي ﭘﻴﺶاﺣﺘﺮاق )‪(precombustion reactions‬‬
‫‪ -2‬اﺣﺘﺮاق )‪(combustion‬‬
‫‪-3‬واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺟﻠﻮي ﺷﻌﻠﻪ )‪(post flame reactions‬‬

‫‪103‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫در ﻃﻲ واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﭘﻴﺶاﺣﺘﺮاق ﻣﺮاﺣﻠﻲ ﺷﺎﻣﻞ اﻳﺠﺎد ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي اوﻟﻴﻪ ﺷﻌﻠﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در اﺛﺮ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺟﺮﻗﻪ ﻳﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ ﺷﻌﻠﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺟﻠﻮي ﺷﻌﻠﻪ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺟﺰاي ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺎ ﻫﻮا ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻓﺮﻋﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم)اﺣﺘﺮاق( ﺑﺪﻧﻪ اﺻﻠﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﺎ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﺣﺘﺮاق ﺑﻪ دو ﺻﻮرت اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪:‬‬
‫‪-1‬اﺣﺘﺮاق ﺑﺎ ﺷﻌﻠﻪ ﭘﻴﺶآﻣﻴﺨﺘﻪ)ﻫﻤﮕﻦ( )‪(premixed flame‬‬
‫‪ -2‬اﺣﺘﺮاق ﺑﺎ ﺷﻌﻠﻪ ﻧﻔﻮذي)‪(diffusion flame‬‬
‫ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻧﻮع ﺷﻌﻠﻪﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت آرام ﻳﺎ ﻣﻐﺸﻮش ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻌﻠﻪ ﭘﻴﺶآﻣﻴﺨﺘﻪ)ﻫﻤﮕﻦ(‬
‫در ﻃﻲ ﻳﻚ ﺷﻌﻠﻪ ﭘﻴﺶآﻣﻴﺨﺘﻪ )ﻫﻤﮕﻦ( ﺳﻮﺧﺖ و ﻫﻮا اﺑﺘﺪا ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ زدن ﻳﻚ ﺟﺮﻗﻪ‬
‫واﻛﻨﺶﻫﺎي اﺻﻠﻲ اﺣﺘﺮاق ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﺑﺘﺪا از ﻣﺤﻞ ﺟﺮﻗﻪ ﺷﻌﻠﻪاي اﻳﺠﺎد ﺷﺪه و ﺷﺮوع ﺑﻪ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﺷﻌﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺨﻠﻮط ﻧﺴﻮﺧﺘﻪ ﺟﻠﻮي آن ﻣﺤﺼﻮﻻت اﺣﺘﺮاق در ﭘﺸﺖ آن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﻣﺸﺘﺮك ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻧﺴﻮﺧﺘﻪ را ﺟﺒﻬﻪ ﻳﺎ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ ﺷﻌﻠﻪ )‪ (flame front‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺮﻋﺖ ﺷﻌﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﺴﻮﺧﺘﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻃﻲ آن ﺷﺪت‬
‫اﺣﺘﺮاق ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻ اﺳﺖ ‪ .‬در ﻃﻲ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺷﻌﻠﻪ‪ ،‬ﻫﻮا و ﺳﻮﺧﺖ وارد ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺧﺘﻼط)‪ (mixing zone‬ﺷﺪه و ﭘﺲ‬
‫از ﺗﻜﻤﻴﻞ اﺧﺘﻼط‪ ،‬اﺣﺘﺮاق ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﺣﺘﺮاق در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي ﻛﺎرﺑﻮراﺗﻮري)ﺑﻨﺰﻳﻨﻲ( ‪،‬ﭼﺮاغ ﺑﻮﻧﺰن و اﺟﺎق ﮔﺎز از‬
‫ﻧﻮع ﭘﻴﺶآﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻧﻔﺠﺎر اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﺨﻠﻮط ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﻣﻴﺴﺮ اﺳﺖ‪،‬در ﻋﻤﻞ از آن ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪ .‬در ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﻃﺮﺣﻮاره ﺷﻌﻠﻪ و اﺣﺘﺮاق ﻫﻤﮕﻦ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺷﻜﻞ – ﻃﺮﺣﻮاره اﺣﺘﺮاق ﺑﺎ ﺷﻌﻠﻪ ﭘﻴﺶ آﻣﻴﺨﺘﻪ‬

‫‪104‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ – ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﺧﺘﻼط ﺳﻮﺧﺖ وﻫﻮا در اﺟﺎق ﮔﺎز ﺑﺎ ﺷﻌﻠﻪ ﭘﻴﺶ آﻣﻴﺨﺘﻪ‬

‫ﺷﻌﻠﻪ ﻧﻔﻮذي‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺷﻌﻠﻪ ﻧﻴﺰ از دﻳﺮﺑﺎز ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬آﺗﺶﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺎﺳﺎً ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي ﻧﻔﻮذي‬
‫ﻛﻨﺘﺮلﺷﺪه ﺑﻮده و ﺷﻌﻠﻪ ﺷﻤﻊ ﻳﺎ ﭼﺮاغ ﻧﻔﺘﻲ ﻣﺜﺎلﻫﺎي دﻳﮕﺮي از اﻳﻦ ﻧﻮع ﺷﻌﻠﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻌﻠﻪ ﻧﻔﻮذي ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ واﻛﻨﺶ ﮔﺮﻣﺎزاﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﻛﺴﺎﻳﻨﺪ )ﻫﻮا( و ﺳﻮﺧﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﺰا وارد ﻓﻀﺎي اﺣﺘﺮاق ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﺷﻌﻠﻪ ﻧﻔﻮذي واﻛﻨﺶﻫﺎي ﭘﻴﺶاﺣﺘﺮاق‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﺧﺘﻼط ﺳﻮﺧﺖ و ﻫﻮا اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﺣﻴﻦ ورود ﺳﻮﺧﺖ‬
‫و ﻫﻮا ﺑﻪ ﻣﺤﻔﻈﻪ اﺧﺘﻼط ‪ ،‬اﺣﺘﺮاق ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﺳﻮﺧﺖ در ﻫﻮا اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد)ﺷﻜﻞ زﻳﺮ(‪.‬‬
‫ﺷﺪت اﺣﺘﺮاق ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻴﺰان اﺧﺘﻼط ﺳﻮﺧﺖ و ﻫﻮا اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮوع اﺣﺘﺮاق ﻧﻔﻮذي در ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺳﻮﺧﺖ‬
‫–ﻫﻮا در ﺣﺪ ﺑﺎﻻي اﺷﺘﻌﺎلﭘﺬﻳﺮي ﺑﻮده و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺪ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ اﺣﺘﺮاق اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﺣﺘﺮاق در ﻣﻮﺗﻮرﻫﺎي دﻳﺰﻟﻲ ‪ ،‬ﺗﻮرﺑﻴﻦﻫﺎي ﮔﺎز‪،‬ﺷﻌﻠﻪ ﻛﺒﺮﻳﺖ و ﺷﻤﻊ ﻫﻤﮕﻲ از ﻧﻮع ﻧﻔﻮذي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ -‬ﻃﺮﺣﻮاره اﺣﺘﺮاق ﻧﻔﻮذي‬

‫‪105‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ‪ -‬اﺣﺘﺮاق ﺑﺎ ﺷﻌﻠﻪ ﻧﻔﻮذي در ﻣﻮﺗﻮر دﻳﺰل‬

‫در ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي ﻛﺎرﺑﺮدي‪،‬از ﻧﻈﺮ ﺷﻌﻠﻪ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﺑﺎﻳﺪ زﻳﺮﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪-1‬ﭘﺎﻳﺪاري ﺷﻌﻠﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﺶ ﺣﺮارت ﺣﺎﺻﻞ از دﻳﻮاره ﻫﺎي ﻣﺤﻔﻈﻪ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬
‫‪-2‬رﻧﮓ ﺷﻌﻠﻪ‪،‬ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﺣﺘﺮاق ﺑﻮده و اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﺸﻤﻲ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد ﺧﺒﺮه ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪-3‬ﻃﻮل ﺷﻌﻠﻪ‪،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻓﻀﺎي اﺣﺘﺮاق ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻪ و ﺑﻠﻨﺪي ﻳﺎ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ آن در ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-4‬ﺷﻜﻞ ﺷﻌﻠﻪ‪،‬ﻛﻪ در ﻋﻤﻞ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺳﻄﺢ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺷﻌﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-5‬دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ‪،‬ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﻴﺰان ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻮدن ﻳﺎ ﻧﺒﻮدن اﺣﺘﺮاق اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻨﺎوري اﺣﺘﺮاق‬
‫اﺛﺮات آﻳﺮودﻳﻨﺎﻣﻴﻚ در ﺳﻴﺴﺘﻢ اﺣﺘﺮاق ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از)ﺷﻜﻞ زﻳﺮ(‪:‬‬
‫‪-1‬اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻓﻮران)‪(jet‬‬
‫‪-2‬اﻣﺘﺪاد ﻓﻮران‬
‫‪106‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
 ‫‪-3‬ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻓﻮران‬
‫‪-4‬اﺧﺘﻼط ﻓﻮران‬
‫‪-5‬ﺟﺮﻳﺎن ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ)ﭘﻴﺴﺘﻮﻧﻲ()‪(plug flow‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪-‬ﻣﺪل ﻳﻚ ﻓﻮران‬
‫اﮔﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺳﺮﻋﺖ ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻋﺎدي ﻳﻚ ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻮراﻧﻲ ﺑﻪ ﻗﻄﺮ ﺗﺎ ﺷﺶ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻄﺮ‬
‫ﻓﻮران اوﻟﻴﻪ ﺷﻌﻠﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺎﻳﺪار ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﻌﻠﻪ در ﺟﻬﺖ ﻋﻜﺲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺮﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻣﺘﺪاد ﻓﻮران‪،‬ﺷﺮاﻳﻂ آﻳﺮودﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ و ﻣﺮزي ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ ﺷﻌﻠﻪ ﺑﺎ زﻣﺎن‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺪاري ﺷﻌﻠﻪ ﮔﺮدد‪ .‬در ﺣﻴﻦ اﻣﺘﺪاد ﻓﻮران‪ ،‬ﻫﻮاي اﻃﺮاف ﺑﻪ ﺳﻤﺖ داﺧﻞ‬
‫ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﻮاي ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﺑﺎ ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪه و اﻛﺴﻴﮋن ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي اﺣﺘﺮاق ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﺠﺎد ﺷﻌﻠﻪ ﻫﻤﮕﻦ در ﺳﺮﻋﺖ ﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮاي ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻓﻮران از ﻳﻚ ﺷﻌﻠﻪ ﻓﺮﻋﻲ ﻳﺎ ﺑﺨﺸﻲ‬
‫از ﻣﺤﻔﻈﻪ اﺣﺘﺮاق اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﺷﻜﻞ زﻳﺮ دو ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺟﺮﻳﺎن ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎل در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪،‬ﻋﻤﻼً وﺟﻮد ﻫﻮا ﻳﺎ ﮔﺎزﻫﺎي ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﺣﺘﺮاق ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻳﻚ ﻣﺤﻔﻈﻪ‬
‫اﺧﺘﻼط ﻫﻤﻮاره ﻫﻮاي ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﺳﻮﺧﺖ ﺑﺎ ﻫﻮا ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪه و ﺑﺮاي ﻳﻚ اﺣﺘﺮاق ﻣﻮﺛﺮ آﻣﺎده‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ‪،‬در ﻃﻲ ﻳﻚ ﺟﺮﻳﺎن ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‪،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﺟﺮﻳﺎن ﻓﻮران‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪107‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬
‫ﺷﻜﻞ‪-‬ﻣﺜﺎل ﻫﺎﻳﻲ از ﻧﺤﻮه اﻳﺠﺎد ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ‬

‫‪108‬‬

‫‪LearnElement.ir‬‬