‫!!!!! ! !!‪!!š !!!! !!!! ! ! !!! !

Š‬‬
‫!! !! !!!!! !!! !! !!! ! !!!!!! !! !!!‬
‫!!! !! !! ‪!!æèí è!! !!! !!!!!•!éì‬‬
‫!!!!!! ! !! !!!! !! ! !!‪æîæ‬‬

‫‪‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻧﺴﺎن از دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ وﻣﻼﺻﺪرا‬
‫‪‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺷﺠﺎري‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‪:‬‬
‫ﺍﺭﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ »ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻧﺎﻃﻖ« ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻥ ﻭ ﺑﻌﻀﺎﹰ ﻋﺎﺭﻓـﺎﻥ ﺍﻳـﻦ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺭﺍ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪﺍﻧﺪ ﺍﻣﺎ ﺩﺭ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻥ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺍﺧﺘﻼﻑ ﺩﺍﺭﻧﺪ‪ .‬ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺍﺭﺳـﻄﻮﻳﻲ ﺍﺯ‬
‫ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺭﺍ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﺩ‪ .‬ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﻭﻱ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺟﺎﻣﻊ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻋـﺎﻟﻢ ﻭ ﺣﻘـﺎﻳﻖ ﺣـﻖ ﺍﺳـﺖ ﻭ ﻟـﺬﺍ ﺩﺭ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻘﺖ ﻣﻮﺟﻮﺩﻱ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺩﻭ ﺻﻮﺭﺕ ﺍﺳﺖ‪ :‬ﺻﻮﺭﺕ ﻋـﺎﻟﻢ ﻭ ﺻـﻮﺭﺕ‬
‫ﺣﻖ‪ .‬ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺷﺪﺕ ﻣﺘﺎﺛﺮ ﺍﺯ ﺁﺭﺍﯼ ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻮﺷﻴﺪﻩ ﺍﺳـﺖ‬
‫ﺩﺭ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻗﻮﻝ ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﺭﺍ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺍﺭﺳﻄﻮﻳﻲ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺳﺎﺯﺩ‪ .‬ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ‬
‫ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﻭ ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﺩﺭ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻣﻮﺭﺩ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺮﺍﺭ ﻣﻲﮔﻴﺮﺩ‪ .‬ﺍﻳـﻦ ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺑـﺮ ﺍﺳـﺎﺱ‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻜﺮﻱ ﺍﻳﻦ ﺩﻭ ﻣﺘﻔﻜـﺮ ﺍﺳـﺖ ﻭ ﻟـﺬﺍ ﺩﺭ ﺍﺑﺘـﺪﺍ ﺍﺯ ﺍﻣﻜـﺎﻥ ﻭ ﺭﻭﺵ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺍﻧﺴـﺎﻥ ـ ﺍﺯ‬
‫ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﺍﻳﻦ ﺩﻭ ﺍﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪـ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺷﻮﺩ‪.‬‬

‫واژهﻫﺎي ﮐﻠﯿﺪي‪ :‬ﺍﻧﺴﺎﻥ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺭﻭﺵ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻧﺎﻃﻖ‪.‬‬

‫‪ ! !‬ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻭﺻﻮﻝ ‪ ۸۳/۲/۲۳‬ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻬﺎﻳﯽ ‪۸۳/۶/۲۸‬‬

‫‪!! !‬ﺍﺳﺘﺎﺩﻳﺎﺭ ﮔﺮﻭﻩ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﺗﺒﺮﻳﺰ‬
 ‫!!‬ ‫! ! !! !! !!! ! ! ! !!! !!!! ‪! !!! !!!! ! !! !! !š‬‬ ‫‪ÔÓ‬‬

‫‪ -1‬اﻣﮑﺎن ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن‪:‬‬

‫ﺁﺩﻣـﻲ ﭘﻨـﻬﺎﻥ ﺗـﺮ ﺍﺯ ﭘـﺮﻳـﺎﻥ ﺑﻮﺩ‬ ‫ﮔﺮ ﺑـﻪ ﻇـﺎﻫﺮ ﺁﻥ ﭘـﺮﻱ ﭘﻨﻬﺎﻥ ﺑﻮﺩ‬
‫ﺁﺩﻣﻲ ﺻﺪ ﺑﺎﺭ ﺧﻮﺩ‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎﻥ ﺗﺮﺳﺖ )‪(۱‬‬ ‫ﻧﺰﺩ ﻋﺎﻗﻞ ﺯﺍﻥ ﭘﺮﻱ ﻛﻪ ﻣﻀﻤﺮﺳﺖ‬
‫!•! !!!!! !!!•!‪!!!éçêê! ë‬‬ ‫!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!‬
‫ﺩﺭ ﻃﻮﻝ ﺗﺎﺭﻳﺦ‪ ،‬ﻣﺘﻔﻜﺮﺍﻥ ﺑﺴﻴﺎﺭﯼ ﻛﻮﺷﻴﺪﻩ ﺍﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻧﺎﻳﻞ ﺁﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳـﻘﺮﺍﻁ ﺑـﺎ‬
‫ﻋﺒﺎﺭﺕ ﻣﺸﻬﻮﺭ» ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﺸﻨﺎﺱ« ﺍﺯ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻥ ﻗﺒﻞ ﺍﺯ ﺧﻮﺩ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻡ ﻓﻜـﺮ ﺧـﻮﺩ ﺭﺍ ﻣﺘﻮﺟـﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻭ ﻣﺎﺩ! ﺍﻟﻤﻮﺍﺩ ﻋﺎﻟﻢ ﻛﺮﺩﻩ ﺑﻮﺩﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻥ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻥ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﺮﺍﻱ »ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ« ﺍﻫﻤﻴﺖ ﺯﻳﺎﺩﻱ ﻗﺎﻳﻞ ﺍﻧـﺪ ﺗـﺎ ﺁﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ» ﻛﻨـﺪﻱ« ﻛـﻪ ﺩﺭ‬
‫ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺍﺯ ﺍﻭ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺍﻭﻟﻴﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮﻑ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﻧﺎﻡ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺗﻌـﺎﺭﻳﻒ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺭﺍ‬
‫‪ ُÉ‬ﺍﻻﻧﺴﺎﻥ‪ ‬ﻧﻔﺴﻪ« )ﻛﻨﺪﻱ‪ ۱۹۵۰ ،‬ﻡ‪ ،‬ﺹ ‪.(۱۷۲‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻣﻲﺩﺍﻧﺪ » !!!! !! ! !‪! ž! Ÿ‬‬
‫ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﺩﺭ ﻓﺼﻮﺹ ﺍﻟﺤﻜﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﺩ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻡ ﺑـﺮ ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬
‫ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﻪ ﺭﺏ ﺧﻮﺩ ﺍﺳﺖ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺭﺏ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬﺍ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ›ﺹ‹‬
‫ﻓﺮﻣﻮﺩ‪»:‬ﻣﻦ ﻋﺮﻑ ﻧﻔﺴﻪ ﻓﻘﺪ ﻋﺮﻑ ﺭﺑﻪ«‪ ،‬ﺟﺎﻳﺰ ﺍﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺍﻳـﻦ ﺣـﺪﻳﺚ ﺭﺍ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎﻱ ﻣﻨـﻊ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻭ ﻋﺠﺰ ﺍﺯ ﻭﺻﻮﻝ ﺑﻪ ﺁﻥ ﺩﺍﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻭ ﺟﺎﻳﺰ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻱ ﺛﺒﻮﺕ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﻱ ﺍﻭﻝ ﻫﻴﭻ ﮔﺎﻩ ﻋﺎﺭﻑ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﺩ ﻧﻤﻲﺷﻮﻱ ﻭ ﻟﺬﺍ ﺭﺏ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﻧﺨﻮﺍﻫﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻭ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻱ ﺩﻭﻡ‪ ،‬ﺍﮔﺮ ﻧﻔﺲ ﺧـﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﺸﻨﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺭﺏ ﺧﻮﻳــﺶ ﺭﺍ ﻫـﻢ ﺧﻮﺍﻫــﻲ ﺷﻨــﺎﺧﺖ«‬
‫)ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ‪ ۱۹۸۰ :‬ﻡ‪ ،‬ﺹ ‪.(۲۱۵‬‬
‫ﺳﺆﺍﻟﻲ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺍﻳﻨﺠﺎ ﻣﻄﺮﺡ ﺍﺳﺖ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺁﻳﺎ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻗﺎﺩﺭ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔﺲ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺍﺳﺖ؟ ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﺩﺭ ﻓﻘﺮﻩﺍﻱ ﺍﺯ ﻓﺘﻮﺣﺎﺕ ﺑﻴﺎﻥ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﭼﻴـﺰﻱ‪ ،‬ﻋﺠـﺰ ﺍﺯ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﻋﺎﺭﻑ ﻣﻲ ﺩﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻧﻔـﺲ ﻭ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﺑـﻪ ﺭﺏ ﺩﺳـﺖ‬
‫ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﻲ ﺍﺳﺖ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﻏﺮﺽ ﺍﺯ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﻲﺀ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻏﻴـﺮ ﺧـﻮﺩ ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺩﺭ ﺍﻳﻨﺠﺎ ﺁﻧﭽﻪ ﺭﺍ ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺎﺷﺪﻧﻲ ﺍﺳﺖ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺍﺯ ﭼﻴﺰﻱ ﻛـﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻧﻲ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﻭ ﻟﺬﺍ ﻋﺠﺰ ﺍﺯ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﻭ ﻋﺠﺰ ﺍﺯ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺭﺏ‪ ،‬ﺧﻮﺩ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﺍﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎ‬
‫ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺁﻧﻴﻢ )ﻫﻤﻮ‪ :‬ﺍﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺕ‪ ،‬ﺝ‪ ، ۴‬ﺹ ‪.(۴۳۲‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﻱ »ﻭﺣﺪﺕ ﻭﺟﻮﺩ«‪ -‬ﻛﻪ ﺍﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑـﻪ ﺁﻥ‬
‫ﺍﺳﺖ‪ -‬ﺗﻤﺎﻡ ﻋﺎﻟﻢ ﻭ ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻔﺲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻣﻈﻬﺮ ﺧﺎﺭﺟﻲ »ﺭﺏ« ﺍﺳﺖ ﻳﺎ ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮﻱ ﺩﻳﮕـﺮ‬

‫!!‬
 ‫!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! ! ! !! !!!! !! !!! !! !! ! !! !!!! !! ! !! !! !! ! ! ! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!‪ÔÔ‬‬

‫ﻧﻔﺲ ﺁﻳﻨـﻪﺍﻱ ﺍﺳﺖ ﻛـﻪ »ﺭﺏ« ﺩﺭ ﺁﻥ ﻣﺘﺠﻠﻲ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺍﻣﺎ ﺫﺍﺕ ﺣﻖ‪ ،‬ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﺍﺯ ﻫـﺮ ﺗﻌـﻴﻦ ﻭ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻳﺎ ﺍﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺍﺳﺖ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻏﻨﻲ ﺍﺯ ﻋﺎﻟﻢ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺫﺍﺕ ﺣﻖ ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻭ ﺍﺩﺭﺍﻙ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﻨﻘﺎﻳﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺷـﻜﺎﺭ ﻛـﺲ ﻧﺸـﻮﺩ‪ .‬ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮﻱ ﺩﻳﮕـﺮ »ﺣـﻖ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻲ« ﻭﺟﻮﺩﻱ ﻧﺎﻣﺤﺪﻭﺩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻧﺎﻣﺤﺪﻭﺩ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺣﺪ ﻧﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺣﺪﻳﺚ »ﻣـﻦ ﻋـﺮﻑ‬
‫ﻧﻔﺴﻪ ﻓﻘﺪ ﻋﺮﻑ ﺭﺑﻪ« ﺟﻬﻞ ﺑﻪ ﺫﺍﺕ ﺣﻖ‪ ،‬ﺟﻬﻞ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻭ ﺫﺍﺕ ﻧﻔﺲ ﺭﺍ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣـﻲﺩﻫـﺪ‪.‬‬
‫ﺍﻣﺎ ﻭﻗﺘﻲ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﺎ ﺍﺳﻤﺎﺀ ﺧﻮﺩ ﺩﺭ ﻋﺎﻟﻢ ﻭ ﺩﺭ ﻧﻔﺲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺗﺠﻠـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺩﺭ ﺍﻳـﻦ ﺻـﻮﺭﺕ‬
‫»ﺭﺏ« ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺑﻮﺩ ﻭ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ ﺍﻧﺪﺍﺯﺓ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔﺲ ﺧـﻮﺩ ﺑـﻪ ﺭﺏ ﺧـﻮﻳﺶ ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬
‫ﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﺑﻪ ﺍﻧﺪﺍﺯﺓ ﺟﻬﻞ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﺩ‪ ،‬ﺟﺎﻫﻞ ﺑﻪ ﺭﺏ ﺧﻮﻳﺶ ﺍﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﻣـﻼﺻـﺪﺭﺍ ﻫﺮ ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻭﻱ ﺩﺭ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺁﻳـﺔ‬
‫»ﻟﻴﺲ ﻛﻤﺜـﻠﻪ ﺷﻲﺀ ﻭ ﻫـﻮ ﺍﻟﺴﻤﻴـﻊ ﺍﻟﺒﺼﻴﺮ« )ﺍﻟﺸﻮﺭﻱ‪ (۱۱،‬ﺑﻴـﺎﻥ ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛــﻪ ﺍﻳـﻦ ﺁﻳـﻪ‬
‫»ﻣﺜﻞ« ﺭﺍ ﺍﺯ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﻧﻔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻭ »ﻣﺜﺎﻝ« ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻱ ﺍﻭ ﺍﺛﺒﺎﺕ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺩﺭ ﻋﺎﻟﻢ ﻭﺟﻮﺩ ﻓﻘـﻂ‬
‫ﻧﻔﺲ ﺁﺩﻣﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺫﺍﺕ ﻭ ﺻﻔﺎﺕ ﻭ ﺍﻓﻌﺎﻝ‪ ،‬ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺍﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ـ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻥ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺧـﺪﺍ ﺑــﻮﺩﻥ ﺍﺳـﺖ ـ ﺩﻗـﺖ ﻛﻨــﺪ‪ ،‬ﻧﻔـﺲ ﺧـﻮﺩ ﺭﺍ ﺧــﻮﺍﻫﺪ‬
‫ﺷﻨـﺎﺧﺖ ﻭ ﻟـﺬﺍ »ﺭﺏ« ﺧﻮﻳـﺶ ﺭﺍ ﻧﻴـﺰ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ )ﺻﺪﺭﺍ‪ ،۱۳۶۶ ،‬ﺝ ‪ ،۶‬ﺹ ‪ .(۳۸‬ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺭﺍ ﻋﻴﻦ ﻧﻔﺲ ﻣـﻲﺩﺍﻧﺪ ﻭ ﺑﺪﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺁﺩﻣﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘــﻦ ﺧـﻮﻳﺶ ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺍﻛﺜﺮ ﻣﺮﺩﻡ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎﺕ ﻭ ﻏﻮﻃﻪﻭﺭ ﺷﺪﻥ ﺩﺭ ﻋﺎﻟﻢ ﻣـﺎﺩﻩ‪ ،‬ﺍﺯ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺫﺍﺕ ﻭ ﺩﺭﻙ ﻛﻨﻪ ﻭ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮﺩ ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ ﻭ ﺗﻨﻬـﺎ ﺩﺭﻛـﻲ ﺿـﻌﻴﻒ ﺍﺯ ﺫﺍﺕ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺩﺍﺭﻧـﺪ‪ .‬ﺍﻣﺎ ﻧﻔـﻮﺱ ﻛﺎﻣﻞ ﻭ ﻗـﻮﻱ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼﹰ ﺑـﻪ ﺫﺍﺕ ﻭ ﺻـﻔﺎﺕ ﻭ ﻗـﻮﺍﻱ ﺧﻮﻳــﺶ ﻋﻠـﻢ ﺩﺍﺭﻧــﺪ‬
‫)ﻫﻤﻮ‪ ۱۹۸۰ :‬ﻡ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۲‬ﺹ ‪.(۲۲۷‬‬

‫ﻣﻘﺎرﻧﻪ ﺑﯿﻦ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﻣﻼﺻﺪرا‪:‬‬

‫ﮔﺮﭼﻪ ﺩﺭ ﺁﺛﺎﺭ ﺻﺪﺭﺍﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ ﻋﺒﺎﺭﺍﺗﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎﺕ ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﺍﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺍﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﻨﺎﻱ ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﺍﻳﻦ ﺩﻭ ﺍﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺎﻭﺕ ﺩﺭ ﻧﻈﺮﻳﺎﺕ ﺁﻧﻬﺎ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺑﺤـﺚ ﻭ‬
‫ﺗﻔﺎﻭﺕ ﺩﺭ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻛﻼﻣﻲ ﺩﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎﻱ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻲﺭﺳﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮﺩ ﻳﻜﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ ﻭ ﺁﻥ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺍﺳـﺖ ﻭ‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎﻃﻦ‪ .‬ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺑﻄﻮﻥ ﺣﻖ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﺔ ﻏﻴﺐ ﺍﻟﻐﻴﻮﺏ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﻣﺨﻔﻲ ﺍﺳـﺖ ﻭ ﻫﻴﭽﮕـﺎﻩ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺨﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ ﻭ ﻣﺮﺗﺒﺔ ﻇﻬﻮﺭ ﺣﻖ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﺍﺳﺖ؛ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺍﻱ ﻛﻪ ﺣﻖ ﺍﺯ ﻛﻨﺞ ﺧﻔـﺎ ﺑـﻪ ﺩﺭ‬
‫ﺁﻣﺪ ﻭ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﺋﻨﺎﺕ ﻋﺎﻟﻢ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺟﻠﻮﻩﻫﺎﻱ ﺣﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﻮﺩ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ )‪.(۲‬‬

‫!!‬
 ‫!!‬ ‫! ! !! !! !!! ! ! ! !!! !!!! ‪! !!! !!!! ! !! !! !š‬‬ ‫‪ÔÕ‬‬

‫ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺟﻠﻮﻩﻫﺎ ﻳﺎ ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺮﻳﻦ ﺟﻠﻮﺓ ﺣﻖ »ﺍﻧﺴﺎﻥ« ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺠﻠﻲ ﺣﻖ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺍﺳﻢ ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫)ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﺭﺍ( ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻧﺪ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ ﻭ ﺁﻥ ﺩﺭ ﺻﻮﺭﺗﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺭﺍ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ ﻛــﻪ ﺍﻧﺴـﺎﻥ‬
‫»ﻋﺎﻟﻢ ﺻﻐﻴﺮ« ﺍﺳﺖ ﻭ ﻋﺎﻟﻢ »ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻛﺒﻴﺮ«‪ .‬ﺍﻣـﺎ ﺗﺠﻠﻲ ﺣﻖ ﺑﻪ ﺍﺳﻢ ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔـﺎﻩ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮﺩ؛ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻛﻨﻪ ﺫﺍﺕ ﺍﻧﺴﺎﻥ ‪ -‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻥ ﺣﻖ ﺍﺳﺖ‪ -‬ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺍﻣﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ »ﺗﺸﻜﻴﻚ ﺩﺭ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻭﺟﻮﺩ« ﻛﻪ ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﺩﺭ ﻓﻠﺴـﻔﺔ ﺧـﻮﻳﺶ ﺍﺛﺒـﺎﺕ ﻛـﺮﺩﻩ ﻭ‬
‫ﺑﺮﺗﻤﺎﻡ ﻣﺒـﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﻭﻱ ﺣـﺎﻛﻢ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﻭﺟـﻮﺩ ﮔـﺮﭼـﻪ ﺣﻘﻴـﻘﺖ ﻭﺍﺣـﺪ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘـ ﹰﺎ‬
‫ﻛﺜﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﻭﺣﺪﺗﻲ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻛﺜﺮﺕ ﺗﺠﻠﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻭ ﻛﺜﺮﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻭﺣﺪﺕ ﺑﺎﺯ ﻣﻲﮔـﺮﺩﺩ‪.‬‬
‫ﻭﺍﺟﺐ ﺍﻟﻮﺟﻮﺩ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﺔ ﻭﺟﻮﺩ ﻭ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺍﺗﺐ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻴﺰ ﺣﻘﻴﻘﺘـ ﹰﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺮﺗﺒﺔ ﻭﺟﻮﺩﻱ ﺧﻮﻳﺶ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺷﺪﺕ ﻭ ﺿﻌﻒ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؛ ﻣﻮﺟـﻮﺩﺍﺗﻲ ﻛـﻪ ﺩﺭ‬
‫ﻋﺮﺽ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺭﺍﺑﻄﺔ ﻃﻮﻟﻲ ﺑﺎ ﺍﻭ ﺩﺍﺭﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﻣﺒﻨـﺎ ﺍﻧﺴـﺎﻥ ﻣﻮﺟـﻮﺩﻱ ﺍﺯ‬
‫ﻣـﻮﺟـﻮﺩﺍﺕ ﻋـﺎﻟﻢ ﻭ ﻣﻌـﻠﻮﻝ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺍﻧﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺴﻲ ﭼﻴﺰﻫـﺎ ﻭ ﺍﺯ ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺭﺍ ﺩﺍﺭﺍﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺍﻣﺎ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﻱ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺧﺎﺹ ﻣﻼﺻـﺪﺭﺍ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮ ﺑﺮﻫـﺎﻥ ﺻـﺪﻳﻘﻴﻦ ﻭ‬
‫ﻗﺎﻋﺪﺓ ﻓﻠﺴﻔﻲ »ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻝ ﺗﻨﻬﺎ ﺍﺯﻃﺮﻳﻖ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ ﺍﻣﻜـﺎﻥ ﺩﺍﺭﺩ« )ﻫﻤـﺎﻥ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۳‬ﺹ ‪،(۳۹۶‬‬
‫ﺍﺑﺘﺪﺍ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺎﻟﻢ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﭘﺮﺗﻮ ﺍﻳـﻦ ﻋﻠـﻢ ﻭ ﺑـﺎ ﻧـﻮﺭ ﺣـﻖ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮﺩ‪ .‬ﺍﻣﺎ ﺍﺯ ﺑﺤﺜﻬﺎﻱ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺁﺷﻜﺎﺭ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﺍﺑﻦﻋﺮﺑـﻲ‬
‫»ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺪﺍﺳﺖ« ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺠﻠﻲ ﺍﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮ ﺣﻖ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻥ ﻋﺎﻟﻢ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺍﻧﺴﺎﻥ‪ ،‬ﻋﻴﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﺎﻟﻢ ﻭ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻖ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺑﻮﺩ‪.‬‬

‫‪۲‬ـ روش ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﺴﺎن‪:‬‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻳﻚ ﺷـﻲﺀ ﺭﺍﺑﻄﻪ ﺍﻱ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴـﻦ ﺷﻨﺎﺳﻨـﺪﻩ ﻭ ﺷـﻲﺀ ﻣـﻮﺭﺩ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺍﻳﺠـﺎﺩ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﺩ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺩﻳﮕﺮ ﺩﺭ ﻋﻠـﻢ‪ ،‬ﺩﻭ ﻃـﺮﻑ»ﻋـﺎﻟﻢ« ﻭ »ﻣﻌﻠـﻮﻡ« ﻭﺟـﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ‪ .‬ﺍﮔـﺮ» ﻣـﻮﺭﺩ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ« ﺷﻴﺌﻲ ﺧﺎﺭﺝ ﺍﺯ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺭﺍﻫﻬﺎﻱ ﻣﺘﻌﺪﺩﻱ ﺑﺮﺍﻱ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺁﻥ ﺑﻴﺎﻥ ﺷـﺪﻩ ﻛـﻪ‬
‫ﺩﺭ ﺑﺤﺜﻬﺎﻱ ﻣﺘﺪﻟﻮﮊﻱ ﻭ ﺭﻭﺵ ﻋﻠﻮﻡ ﺑﺪﺍﻥ ﻣﻲﭘﺮﺩﺍﺯﻧﺪ‪ .‬ﺍﻣﺎ ﺩﺭ ﻣـﻮﺭﺩ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺍﻧﺴـﺎﻥ‪ ،‬ﻏﺎﻟـﺐ‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻥ ﺍﺯ ﺭﻭﺵ ﺗﻔﻜﺮ ﺩﺭ ﺧﻮﺩ ﻳﺎ ﺩﺭﻭﻥ ﻧﮕﺮﻱ ﺳﻮﺩ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﻓﺮﻭ ﺭﻓﺘﻦ ﺩﺭ ﺧﻮﺩ ﻭ‬
‫ﺗﺄﻣﻞ ﺩﺭ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﺎﻻﺕ ﻭ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎﺕ ﺧﻮﺩ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻭ ﺳـﭙﺲ ﺍﺯ ﺭﺍﻩ‬

‫!!‬
 ‫!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! ! ! !! !!!! !! !!! !! !! ! !! !!!! !! ! !! !! !! ! ! ! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!‪ÔÖ‬‬

‫ﻗﻴﺎﺱ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎﻻﺕ ﻭﺧﺼﻮﺻﻴﺎﺕ ﺍﻧﺴﺎﻧﻬﺎﻱ ﺩﻳﮕﺮ ﺩﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺍﻧﺴـﺎﻥ ﺭﺍ ﺍﺯ‬
‫ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﺩﻳﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻭ ﺗﻌﺮﻳﻔـﻲ ﺟﺎﻣﻊ ﻭ ﻣﺎﻧﻊ ﺍﺯ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﻲﺩﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺑﻴﺎﻥ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﺍﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺗﺠﻠﻲ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﭼﻮﻥ ﺍﺯ ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﺩ ﻋﺎﺟﺰ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺍﺯ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻖ ﻧﻴﺰ ﻋﺎﺟﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺍﻣﺎ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻣـﻲﺗﻮﺍﻧـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﻳﺶ ﺍﺯ ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺑﺪﻥ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﻤﺎ ﺍﻳﻨﻜـﻪ ﺍﺯ ﻃﺮﻳـﻖ ﺷـﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ »ﺭﺏ« ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻪ ﺟﺎﻥ ﺟﻬﺎﻥ ﺍﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺍﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺸﻒ ﻭ ﺷﻬﻮﺩ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘـﺎﻳﻖ‪ ،‬ﺧـﺎﻟﻲ ﺍﺯ ﺧﻄـﺎ ﻣـﻲﺩﺍﻧـﺪ‪» .‬ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺍﺯ ﻛﺸﻒ ﺿﺮﻭﺭﻱ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺩﺭ ﻭﻗﺖ ﻛﺸﻒ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺧﻮﺩﺵ ﺩﺭﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺁﻥ‬
‫ﺷﻚ ﻭ ﺷﺒﻬﻪ ﺭﻭﺍ ﻧﻤﻲ ﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﺑﻪ ﺩﻓﻊ ﺁﻥ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺩﺭ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺑﺮﺍﻱ ﺁﻥ ﺩﻟﻴﻠﻲ ﺳـﻮﺍﻱ ﺁﻧﭽـﻪ‬
‫ﺩﺭ ﺧﻮﺩﺵ ﺩﺭﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺁﻥ ﺍﺳﺘﻨﺎﺩ ﺟﻮﻳﺪ« )ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺍﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺕ ﺍﻟﻤﮑﻴﻪ‪ ،‬ﺝ ‪،۱‬‬
‫ﺹ ‪ .۳۱۹‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺍﺯ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮﯼ‪ ،۱۳۶۷ ،‬ﺹ ‪ .(۱۷۲‬ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﻭﻱ ﺗﻔﻜـﺮ ﻭ ﺍﺳـﺘﺪﻻﻝ ﺣﺠـﺎﺑﻲ‬
‫ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ ﻭ ﻟﺬﺍ ﺧﻄﺎﻱ ﺍﻫﻞ ﻓﻜﺮ ﻭ ﻧﻈﺮ ﺍﺯ ﺻﻮﺍﺑﺸﺎﻥ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺍﺳـﺖ )‪.(۳‬‬
‫ﺍﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻗﺎﻳﻞ ﺷﺪﻥ ﻣﻴﺎﻥ »ﻣﻌﺮﻓﺖ« ﻭ » ﻧﻈﺮ ﻓﻜﺮﻱ« ﺑﻴﺎﻥ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻌﺮﻓـﺖ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻤﻞ ﻭ ﺗﻘﻮﻱ ﻭ ﺳﻠﻮﻙ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻭ ﺛﻤﺮﺓ ﺁﻥ ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﺍﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻴﭽﮕﺎﻩ ﺷﺒﻬﻪ ﺍﻱ ﺑﺮ ﺁﻥ ﻭﺍﺭﺩ ﻧﻤﻲﺷﻮﺩ ﺑﻪ ﺧﻼﻑ ﻋﻠﻢ ﻧﻈﺮﻱ ﻛﻪ ﺩﺍﻳـﻢ ﺩﺭ ﻣﻌـﺮﺽ ﺷـﺒﻬﻪ ﻭ‬
‫ﺍﺷﻜﺎﻝ ﺍﺳﺖ )ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ‪ :‬ﺍﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺕ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۲‬ﺹ ‪ .(۲۹۷‬ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺍﻣﻬﺎﺕ ﻣﻌﺎﺭﻓﻲ ﻛﻪ ﺍﺑﻦ‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺪﺍﻥ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧـﻮﻳﺶ ﺍﺳـﺖ )ﻫﻤـﺎﻥ‪ ،‬ﺹ ‪ ،(۳۰۸‬ﺑـﻪ ﻭﺍﺳـﻄﺔ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﻧﺴﺎﻥ »ﺭﺏ« ﺧﻮﻳﺶ ﺭﺍ ﻣـﻲﺷﻨﺎﺳـﺪ؛ ﺍﻣـﺮ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺍﻃﺎﻋـﺖ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﻭ‬
‫»ﻋﺒﺪﺍﷲ« ﻣﻲﺷﻮﺩ‪ .‬ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﺍﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﻪ ﺩﺭﺟﺔ ﻋﺒﻮﺩﻳﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻤﻲﺭﺳﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺍﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﻋﻘﻞ ﻭ ﺻﻔﺎﺕ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻛﻪ ﻭﺟﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺍﺯ ﺣﻴﻮﺍﻧﺎﺕ ﺩﻳﮕﺮ ﺍﺳـﺖ‪ ،‬ﺩﺭ ﺍﻭ ﻣﺤـﻮ ﺷـﻮﺩ‪ .‬ﻭﻱ‬
‫ﺩﺭ ﻓﺼﻮﺹ ﺍﻟﺤﻜﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫ﻫﻴﭻ ﻣﺨﻠﻮﻗﻲ ﺑﺮﺗﺮ ﺍﺯ ﺟﻤﺎﺩ ﻧﻴﺴﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺭﺗﺒﺔ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﺍﻭ ﻧﺒﺎﺕ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ‪.‬‬
‫ﻭ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﻧﺒﺎﺕ ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻛﻪ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺣﺲ ﺍﺳﺖ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﻫﻤﺔ ﺍﻳﻨﻬـﺎ ﺍﺯ ﺭﻭﻱ‬
‫ﻛﺸﻒ ﻭ ﺑﺮﻫﺎﻥ ﺑﻪ ﺧـﻼﻕ ﺧـﻮﺩ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺩﺍﺭﻧـﺪ‪ .‬ﻭ ﺍﻣـﺎ ﺁﻧﻜــﻪ ﺁﺩﻡ ﻧﺎﻣﻴـﺪﻩ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﺩ‪ ،‬ﻣﻘﻴـﺪ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﻭ ﻓﻜـﺮ ﻳـﺎ ﻗـﻼّﺩﺓ ﺍﻳﻤـﺎﻥ ﺍﺳـﺖ)‪) .(۴‬ﺍﺑـﻦﻋﺮﺑـﯽ‪،‬‬
‫ﻓﺼﻮﺹ ﺍﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ﺹ ‪(۸۵‬‬

‫!!‬
 ‫!!‬ ‫! ! !! !! !!! ! ! ! !!! !!!! ‪! !!! !!!! ! !! !! !š‬‬ ‫‪ÕÍ‬‬

‫»ﻣﻘـﺼﻮﺩ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﻒ ﻭ ﺷﻬﻮﺩ )ﻳﻌﻨﻲ ﺑـﺮﻫﺎﻥ ﻭﺍﺿﺢ( ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺣـﻖ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺩﺭﻫﺮ ﺷﻴﺌﻲ ﻣﺘﺠﻠﻲ ﻭ ﺑﺎ ﺍﺣﺪﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺩﺭ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮﺩﻱ ﺳﺎﺭﻱ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻮﺟـﻮﺩﻱ‬
‫ﻋﻴﻦ ﺻﻮﺭﺕ ﻭ ﻋﻠﻢ ﺣﻖ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻫﺮ ﺍﺳﻤﻲ ﺍﺯ ﺍﺳﻤﺎﺀ ﺣﻖ ) ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮﺩﻱ ﺍﺯ ﻣﻮﺟـﻮﺩﺍﺕ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ( ﻣـﻮﺻـﻮﻑ ﺟﻤـﻴﻊ ﺍﺳﻤﺎﺀ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻟﺬﺍ ﻫﺮ ﻣﻮﺟـﻮﺩﻱ ) ﺟﻤـﺎﺩ‪ ،‬ﻧﺒـﺎﺕ ﻭ ﺣﻴـﻮﺍﻥ( ﺩﺍﺭﺍﻱ‬
‫ﻋﻠﻢ ﻭ ﻋﻘﻞ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﺟﻤﺎﺩ ﻭﻧﺒﺎﺕ ﺩﺭ ﺑﺎﻃﻦ )ﻭ ﻧﻪ ﺩﺭ ﻇﺎﻫﺮ ﻭ ﺟﺴـﺪ( ﺣـﻲ ﻭ ﻣـﺪﺭﻙ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻭ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻛﻪ ﺣﺴﺎﺱﺍﻧﺪ ﻭ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺣﻜﻢ ﻭ ﻭﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔـﺲ ﺧـﻮﺩ ﺭﺍ ﻭﺍﺳـﻄﺔ ﻗـﻮﺍﻱ‬
‫ﺑﺪﻧﻲ ﺩﺭﻙ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻭ ﻫﻤـﻴﻦ » ﺍﻧﺎﻧﻴـﺖ« ﺣﺠـﺎﺏ ﺁﻧﻬﺎﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺧﻄـﺎ ﺩﺭ ﺣﻜـﻢ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﺩ ﺍﻣﺎ ﺟﻤﺎﺩ ﻭ ﻧﺒﺎﺕ ﻛﻪ ﺣﺲ ﻭ ﻧﻔﺲ ﻧﺪﺍﺭﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﻄﺮﺕ ) ﻋﺒﻮﺩﻳﺖ( ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﺎﻗﻲﺍﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺟﻤﺎﺩ ﺍﺯ ﺭﻭﻱ ﻛﺸﻒ ﻭ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﺎﺭﻑ ﺭﺏ ﺧﻮﻳﺶ ﻭ ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ ﻣﻨﻘﺎﺩ ﻭ ﻣﻄﻴﻊ ﺍﻭﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌـﺪ‬
‫ﺍﺯ ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺟﻤﺎﺩ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺕ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﻧﻤﻮ ﻭ ﺟﺬﺏ ﻏﺬﺍ ﻭ ﺍﺣﺎﻟـﻪ ﺁﻥ ﻭ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻣﺜـﻞ ﺍﺳـﺖ ﻭ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺼﺮﻑ ﻭ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﻘﺼﺎﻥ ﺍﻭ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤـﺎﺩ ﻣـﻲﺷـﻮﺩ‪ ،‬ﺯﻳـﺮﺍ ﺟﻤـﺎﺩ ﺑـﺎ ﺫﺍﺕ ﻭ‬
‫ﻓﻄﺮﺕ ﺧﻮﻳﺶ ﺷﻬﻮﺩ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ »ﺍﷲ« ﻣﺘﺼﺮﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﻧﺒﺎﺕ‪ ،‬ﺣﻴﻮﺍﻥ ﺣﺴـﺎﺱ‬
‫ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ ﻛﻪ »ﺍﻧﺎﻧﻴﺖ« ﻭ »ﺍﺭﺍﺩﻩ« ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺸﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﺤﺘﺠﺐ ﺍﺯ ﺣـﻖ ﺑﺎﺷـﺪ ﻭ ﺳـﭙﺲ ﺍﻧﺴـﺎﻥ‬
‫ﻧﺎﻗﺺ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﺩ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺭﺏ ﺧﻮﻳﺶ ﺟﺎﻫﻞ ﻭ ﺩﺭ ﺭﺃﻱ ﻭ ﻧﻈﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻄﺎﻛﺎﺭ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻭ ﻟـﺬﺍ‬
‫ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮﺩ »ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻇﻠﻮﻡ ﻭ ﺟﻬﻮﻝ ﺍﺳﺖ«؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻓﻄـﺮﺕ ﺧـﻮﻳﺶ ﺭﺍ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﺩﺍﺩﻩ ﻭ‬
‫ﻫﻮﺍﻱ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ »ﺍﻟﻪ« ﺧﻮﻳﺶ ‪ ،‬ﻭ ﻋﻘﻞ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﻣﺸﻮﺏ ﺑـﻪ ﻭﻫـﻢ ﻛـﺮﺩ‪ ،‬ﻧﻔـﺲ ﺧـﻮﺩ ﺭﺍ ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﻭ ﺍﻧﺎﻧﻴﺖ ﺣﺠﺎﺏ ﺍﻭ ﮔﺸﺖ ﻭ ﺧـﻮﺩ ﺭﺍ ﺑـﻪ ﻋﻘـﻞ ﻭ ﻓﻜـﺮ ﻳـﺎ ﺗﻘﻠﻴـﺪ ﻣﻘﻴــﺪ ﺳـﺎﺧﺖ«‬
‫)ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ۱۴۰۷ ،‬ﻕ‪ ،‬ﺹ ‪ .(۱۰۱‬ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﺩﺍﺭﺩ ﺑﺰﺭﮔﻲ ﻭ ﻋﻠﻮ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺯﻣﺎﻧﻲ ﺍﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒـﺔ ﺣﻴـﻮﺍﻥ ﻭ ﻧﺒﺎﺕ ﻭ ﺟﻤﺎﺩ‪ -‬ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗـﺮ ﺍﺯ ﺧـﻮﺩ ﻣﻲﺩﺍﻧــﺪ‪ -‬ﻣﻠﺤـﻖ ﻛﻨـﺪ‬
‫)ﺭ‪ .‬ﮎ‪ .‬ﺍﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺕ ﺍﻟﻤﮑﻴﻪ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۲‬ﺹ ‪ ۷۸‬ﻭ ‪ ۵۰۴‬ﻭ ﺝ ‪ ،۳‬ﺹ ‪.( ۹۹‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮﺍﻳـﻦ ﻋـﻠﻢ ﻧﻈﺮﻱ ﻛـﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻥ ﺁﻥ ﺭﺍ ﻃﺮﻳﻖ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲﺩﺍﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﺍﺯ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﺍﺭﺯﺷﻲ ﻧﺪﺍﺭﺩ ﻭ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﻢ ﻛﺸﻔﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﻧﻘﺎﺏ ﺍﺯ ﺭﺥ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﮕﺸﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﺩﺍﺭﺩ ﻛـﻪ ﻋﻠـﻢ ﺍﻧﺴـﺎﻥ ﺑـﻪ ﻧﻔـﺲ ﺧـﻮﻳﺶ ﺍﻛﺘﺴـﺎﺑﻲ ﻧﻴﺴـﺖ )ﺻـــﺪﺭﺍ‪:‬‬
‫‪،۱۹۸۰‬ﺝ ‪،۴‬ﺹ ‪ .(۲۵۶‬ﺍﻳﻦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﺍﻭﻟﻴﻦ ﻋﻠﻢ ﻧﻔﺲ ﺍﺳﺖ‪ -‬ﺯﻳـﺮﺍ ﻧﻔـﺲ ﺩﺭ ﺁﻏـﺎﺯ ﺧﻠﻘـﺘﺶ‬
‫ﺧﺎﻟﻲ ﺍﺯ ﻋﻠﻮﻡ ﺗﺼﻮﺭﻱ ﻭ ﺗﺼﺪﻳﻘﻲ ﺍﺳﺖ‪ -‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮﺭﻱ ﺍﺳـﺖ )ﻫﻤـﺎﻥ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۶‬ﺹ ‪ (۱۶۱‬ﻛـﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻣﺠﺮﺩﻱ ﻭ ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻔﺲ ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﻭ ﺑﻪ ﻭﺍﺳﻄﺔ ﺍﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺍﺷـﻴﺎﯼ‬
‫ﺩﻳﮕﺮ ﺭﺍ ﺍﺩﺭﺍﻙ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻫﻤﺎﻥ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۸‬ﺹ ‪ .(۶۶‬ﺍﻳﻦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺍﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ‬

‫!!‬
 ‫!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! ! ! !! !!!! !! !!! !! !! ! !! !!!! !! ! !! !! !! ! ! ! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! ‪ÕÎ‬‬

‫ﺑﺎ ﻏﻔﻠﺖ ﻫﻤﺮﺍﻩ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻭ ﻣﻲﺗﻮﺍﻥ ﺑﺎ ﻛﺸﻒ ﻭ ﺷﻬﻮﺩ ﻭ ﻳـﺎ ﺑـﺎ ﺑﺮﻫـﺎﻥ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺗﻘﻮﻳـﺖ ﻛـﺮﺩ ﻭ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺭﺍ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﺑﺮﻫﺎﻥ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺨـﺎﻟﻔﺘﻲ ﺑـﺎ ﻛﺸـﻒ ﻭ‬
‫ﺷﻬﻮﺩ ﻧﺪﺍﺭﺩ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﺎﻭﺭ ﺁﻥ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )ﻫﻤﺎﻥ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۲‬ﺹ ‪ .(۳۱۵‬ﻭﻱ ﺍﺩﺭﺍﻙ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻧﻔـﺲ‬
‫ﺭﺍ ﺍﻣﺮﻱ ﺻﻌﺐ ﻣﻲﺩﺍﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﺩﻟﻴﻞ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﻧﻔﺲ ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺑﻘﻴﺔ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ )ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﻭ ﻧﻔﺴـﻲ ﻭ‬
‫ﻋﻘﻠﻲ( ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﺍﺳﺖ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺍﺯ ﺁﻧﻬـﺎ ﻣﻘـﺎﻣﻲ ﻣﻌﻠـﻮﻡ ﺩﺍﺭﻧـﺪ ﺍﻣـﺎ ﻧﻔـﺲ ﺍﻧﺴـﺎﻧﻲ ﺩﺍﺭﺍﻱ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎﺕ ﻭ ﺩﺭﺟﺎﺕ ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﻫﺮ ﻣﻘﺎﻡ ﻭ ﻋﺎﻟﻤﻲ ﺻﻮﺭﺗﻲ ﺩﻳﮕﺮ ﺩﺍﺭﺩ‪ ،‬ﻭ ﻟﺬﺍ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻥ‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻗﺎﺻﺮ ﺍﺯ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻔﺲ ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺣﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺁﻧﻬـﺎ ﻣﻌﺮﻓـﺖ ﻧﻔـﺲ ﺍﺯ ﺟﻬـﺖ‬
‫ﺍﺭﺗﺒﺎﻁ ﺑﺎ ﺑﺪﻥ ﻭ ﻋﻮﺍﺭﺽ ﺍﺩﺭﺍﻛﻲ ﻭ ﺗﺤﺮﻳﻜﻲ ﺁﻥ ﻭ ﺣﺪﺍﻛﺜﺮ ﺍﺛﺒﺎﺕ ﺗﺠﺮﺩ ﻭ ﺑﻘﺎﺀ ﻧﻔـﺲ ﺑﻌـﺪ ﺍﺯ‬
‫ﻗﻄﻊ ﻋﻼﻗﻪ ﺍﺯ ﺑﺪﻥ ﺑﻮﺩ ﻭ ﻫﺮ ﻛﻪ ﮔﻤﺎﻥ ﻛﻨﺪ ﺑﺎ ﺍﻳﻦ ﻣﻘﺪﺍﺭ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻳﻞ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳـﺖ‬
‫ﭼﻨﺎﻥ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺁﻣﺎﺱ ﻛﺮﺩﻩﺍﻱ ﺭﺍ ﭼﺎﻕ ﭘﻨﺪﺍﺭﺩ )ﻫﻤﺎﻥ‪،‬ﺝ ‪ ،۸‬ﺹ ‪.(۳۴۳‬‬
‫ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺍﺳﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺭﻭﺡ ‪ -‬ﻛﻪ ﺍﺻﻞ ﺍﻧﺴـﺎﻥ ﻭ ﺳـﺮﻱ ﺍﺯ ﺍﺳـﺮﺍﺭ ﺍﻟﻬـﻲ ﺍﺳـﺖ‪-‬‬
‫ﺑﺎﻗﻴﺎﺱ ﻓﻜﺮﻱ ﺍﺩﺭﺍﻙ ﻧﻤﻲﺷﻮﺩ‪ .‬ﺯﻳﺮﺍ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺮﺁﻥ ﺑﻴﺎﻥ ﻛﺮﺩﻩ‪ ،‬ﺍﻣﺮﻱ ﺭﺑـﺎﻧﻲ ﺍﺳـﺖ »ﻗـﻞ‬
‫ﺍﻟﺮﻭﺡ ﻣﻦ ﺍﻣﺮ ﺭﺑﻲ« )ﺍﻻﺳﺮﺍﺀ‪ ،(۸۵ ،‬ﻭ ﺍﻣـﻮﺭ ﺭﺑـﺎﻧﻲ ﻗـﺎﺑـﻞ ﺗـﻮﺻﻴﻒ ﺑـﺎ ﻋﻘـﻞ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ ﻭ ﺑـﺎ‬
‫ﻗﻴﺎﺱ ﻭ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮﺍﻥ ﺭﺳﻴﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻧﻮﺭﻱ ﺩﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺍﺷﺮﻑ ﻭ ﺍﻋﻠﻲ ﺍﺯ ﻋﻘـﻞ‬
‫ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﺯ ﻋﺎﻟﻢ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺍﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮﺍﻥ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺍﻣﻮﺭ ﺭﺑﺎﻧﻲ ﺭﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺍﻳﻦ ﻧﻮﺭ ﺭﺍ ﻋﺮﻓـﺎ‪،‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺒﻮﺕ ﻭ ﻭﻻﻳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺁﻥ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻧﺴـﺒﺖ ﻋﻘـﻞ ﺑـﻪ ﻭﻫـﻢ ﺍﺳـﺖ‬
‫)ﺻﺪﺭﺍ‪ ،۱۳۵۴ ،‬ﺹ ‪ .(۲۵۲‬ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﻫﺮ ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﺰﻛﻴﻪ ﻭ ﺗﻔﻜﺮ ﻳﺎ ﺑـﺎ ﺟﻤـﻊ ﻛـﺮﺩﻥ‬
‫ﻣﻴﺎﻥ ﺣﻜﻤﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﻭ ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻈﺮﻱ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻧﺪ ﺍﻳﻦ ﻧـﻮﺭ ﺭﺍ ﺑﻴﺎﺑـﺪ‪ .‬ﻭﻱ ﻗـﻮﺓ ﻋﻘﻠـﻲ ﺍﻧﺴـﺎﻥ ﺭﺍ‬
‫ﻣﺤﻞ ﻭ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﺎﻡ ﻋﻠﻮﻡ ﻭ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﻲﺩﺍﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﺣﺴـﺐ ﺫﺍﺕ ﺧـﻮﺩ ﺗﻮﺍﻧـﺎﻳﻲ ﺩﺭﻙ‬
‫ﺗﻤﺎﻡ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺭﺍ ﺩﺍﺭﺩ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﺮ ﺁﻳﻨﻪﺍﻱ ﺍﮔﺮ ﺻـﺎﻑ ﻭ ﺷـﻔﺎﻑ ﻭ ﺩﺭ ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺍﺷـﻴﺎﺀ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺻﻮﺭﺕ ﺁﻧﻬﺎ ﺭﺍ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﺩ‪ .‬ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﻋﻠﺖ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﺍﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺭﺍ ﺩﺭﻙ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﻳﻜـﻲ‬
‫ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺍﻣﻮﺭ ﻣﻲﺩﺍﻧﺪ‪ -١ :‬ﻳﺎ ﻧﻔﺲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﻪ ﺣﺪ ﺑﻠﻮﻍ ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ ﺍﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻔﺲ ﻛﻮﺩﻙ ‪ -٢‬ﻭ‬
‫ﻳﺎ ﻧﻔﺴﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻬﻮﺍﺕ ﻭ ﮔﻨﺎﻫﺎﻥ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺪﻭﺭﺕ ﺁﻥ ﺷﺪﻩ ﺍﺳـﺖ؛ ﺯﻳـﺮﺍ ﮔﻨـﺎﻩ ﻣـﺎﻧﻊ‬
‫ﺻﻔﺎ ﻭ ﺟﻼﻱ ﻧﻔﺲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺻﻮﺭﺕ ﻭﺟﻮﺩ ﮔﻨﺎﻫﺎﻥ ﺯﻳﺎﺩ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺩﺭ ﻧﻔﺲ ﻣﺘﺠﻠــﻲ ﻧﻤـﻲﺷـﻮﺩ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻭ ﻳﺎ ﺟﻬﺖ ﻧﻔﺲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﺟﻬﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﻮﺏ ﺍﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻔﻮﺱ ﺻﺎﻟﺤﻴﻦ ﻛﻪ‬
‫ﺩﺭ ﻋﻴﻦ ﺻﺎﻑ ﻭ ﭘﺎﻙ ﺑﻮﺩﻥ ﻣﺤﻞ ﺗﺠﻠﻲ ﺣﻖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺯﻳﺮﺍ ﻣﺤﺎﺫﻱ ﺑﺎ ﺣﻖ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‪ -٤ .‬ﻭ ﻳـﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ﺣﺠﺎﺑﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻭﺍﺳﻄﺔ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺍﺯ ﺩﻳﮕﺮﺍﻥ ﻭ ﻗﺒﻮﻝ ﺳﺨﻦ ﺁﻧﺎﻥ ﺩﺭ ﻧﻔﺲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺍﻳﺠﺎﺩ‬

‫!!‬
 ‫!!‬ ‫! ! !! !! !!! ! ! ! !!! !!!! ‪! !!! !!!! ! !! !! !š‬‬ ‫‪ÕÏ‬‬

‫ﻣﻲ ﺷﻮﺩ‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﻭ ﻣﺘﻌﺼﺒﻴﻦ ﻣﺬﺍﻫﺐ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺍﻳﻦ ﺣﺠﺎﺏ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ -٥ .‬ﻭ ﻳﺎ ﺟﻬﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻠﻮﻡ ﻭ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺍﻱ ﺩﺭﻙ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻻﺯﻡﺍﻧﺪ )ﻫﻤﺎﻥ‪ ،‬ﺹ ‪.(۳۶۷‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﺗﺰﻛﻴﺔ ﻧﻔﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺑﺎ ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ﻭ ﻫـﻴﭻ ﻳـﻚ ﺍﺯ‬
‫ﺍﻳﻦ ﺩﻭ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺍﺷﻴﺎ ﻭ ﻧﻴﺰ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮﺩ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺭﻫﻨﻤﻮﻥ ﺷﻮﺩ‪.‬‬

‫‪-٣‬ﻣﻮاﺟﻬﮥ اﺑﻦﻋﺮﺑﯽ و ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﭼﯿﺴﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪:‬‬

‫ﺍﺭﺳﻄﻮ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ »ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻧﺎﻃﻖ« ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛـﺮﺩﻩ ﺍﺳـﺖ‪ .‬ﺣﻴـﻮﺍﻥ ﺩﺭﻧﻈـﺮ ﻭﻱ »ﺟـﻮﻫﺮ‬
‫ﺟﺴﻤـﺎﻧﻲ ﺣﺴـﺎﺱ ﻣﺘﺤﺮﻙ ﺑﺎﻻﺭﺍﺩﻩ« ﺍﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺼﻞ ﻣﻤﻴـﺰ ﺍﻧﺴـﺎﻥ ﺩﺭ ﻣﺠﻤـﻮﻉ ﻋﺒـﺎﺭﺕ‬
‫ﺍﺳﺖ ﺍﺯ ﻧﻤﻮ‪ ،‬ﺍﺣﺴﺎﺱ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺍﺭﺍﺩﻩ ﻭ ﺳﺮ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﻓﺼﻞ ﺍﺧﻴﺮ ﺍﻭ‪ ،‬ﻧﻄﻖ ﺍﺳـﺖ‪ .‬ﺍﻳـﻦ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺍﺭﺳﻄﻮ ﺩﺭﺑﺎﺭﺓ »ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﻭ »ﺟﺪﺍﻳﻲ ﺑـﻴﻦ ﻣـﺎﺩﻩ ﻭ ﺻـﻮﺭﺕ ﺍﺷـﻴﺎﺀ«‬
‫ﺍﺳﺖ‪ .‬ﻣــﺎﺩﺓ ﺍﻧﺴﺎﻥ »ﺑﺪﻥ« ﻭ ﺻﻮﺭﺕ ﺍﻭ »ﻧﻔﺲ« ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺒـﺪﺃ ﻭ ﻣﻨﺸﺄ ﻧـﻄﻖ ﻣﻲ ﺑـﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺍﺭﺳﻄﻮ ﻧﻔﺲ ﺭﺍ ﺑﻪ »ﻛﻤﺎﻝ ﺍﻭﻝ ﺑﺮﺍﻱ ﺟﺴﻢ ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺁﻟـﻲ ﻛـﻪ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺣﻴـﺎﺕ ﺑـﺎﻟﻘﻮﻩ ﺍﺳـﺖ«‬
‫)ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﻧﻔﺲ‪۴۱۲،‬ﺍﻟﻒ‪ ،(۲۷‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﺩﺍﺭﺩﻛﻪ ﺩﺭ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻳﻚ ﺷﻲﺀ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ ﻭ ﺑـﺎﻃﻦ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﻴـﺎﻥ ﻛـﺮﺩ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻲﺀ ﻫﻤﺎﻥ »ﺟﻨﺲ« ﻭ ﺑﺎﻃﻦ ﺷﻲﺀ»ﻓﺼﻞ« ﺁﻥ ﻣﻲ ﺑـﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜـﻼﹰ ﻭﻗﺘـﻲ ﺍﻧﺴــﺎﻥ ﺑــﻪ‬
‫»ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻧﺎﻃﻖ« ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣــﻲ ﺷـﻮﺩ‪» ،‬ﻧــﺎﻃﻖ« ﺑـﺎﻃﻦ ﺍﻧﺴـﺎﻥ ﻭ »ﺣﻴـﻮﺍﻥ« ﻇـﺎﻫﺮ ﺍﻭﺳـﺖ‬
‫)ﻗﻴﺼﺮﻱ‪ ،۱۳۷۵ ،‬ﺹ ‪ .(۵۰۳‬ﺍﻧﺴـﺎﻥ ﺍﺯ ﺟﺴـﻢ ﻃﺒﻴــﻌﻲ ﻋﻨﺼـﺮﻱ ﻭ ﻧﻔﺨــﺔ ﺍﻟﻬـﻲ؛ ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﺭﻭﺣـﻲ ﻛـﻪ ﻣﺪﺑـﺮ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ‪» .‬ﻧﻄﻖ« ﻣﻈﻬﺮ ﺭﻭﺡ ﺍﻟﻬﻲ ﺩﺭ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺍﺳﺖ؛‬
‫ﺯﻳﺮﺍ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻓﻘﻂ ﻣﻮﺟﻮﺩﻱ ﺣﻲّ ﻭ ﺣﺴﺎﺱ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑــﻠﻜﻪ ﻋــﻼﻭﻩ ﺑـﺮ ﺁﻥ ﻣﻮﺟـﻮﺩﻱ ﻧــﺎﻃﻖ‬
‫ﺍﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻳﺪ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺟﻨﺪﻱ ﺍﺯ ﺷﺎﺭﺣﺎﻥ ﺍﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ » :‬ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻤﺎﻝ ﻗﺪﺭﺕ‬
‫ﻭ ﺣﻜﻤﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺍﻧﺴـﺎﻥ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺩﻭ ﺟـﻮﻫﺮ ﻣﺨﺘـﻠﻒ ﻣﺆﺗﻠﻒ ﮔﺮﺩﺍﻧﻴــﺪ‪ ،‬ﻭ ﺑـﻪ ﺣﺴـﻦ ﺗـﺄﻟﻴﻒ‬
‫ﻭﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻴﺎﻥ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺍﻳﺘﻼﻑ ﻣﺤﻜﻢ ﻭ ﺍﺗﻔﺎﻕ ﻣﺘﻘﻦ ﭘﻴﺪﺍ ﻛﺮﺩ …ﺗﺎ ﻫﺮ ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ‬
‫ﺩﻭ ﺟﻮﻫﺮ ﺑﻪ ﻭﺍﺳﻄﺔ ﺻﺤﺖ ﺻﺤﺒﺖ ﻭ ﺍﻋﺘﺪﺍﻝ ﻣﺰﺍﺝ ﺍﻣﺘﺰﺍﺝ ﻣﻌﻨﻮﻱ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻭ ﻫﺮ ﻳﻜﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻮﺏ ﺍﺯ ﺍﻭ ﺑﻮﺩ‪ ،‬ﺩﺭ ﺁﻥ ﺍﻣﺘﺰﺍﺝ ﻭ ﺍﺯﺩﻭﺍﺝ ﻭﺻﻮﻝ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻭ ﻣﺮﺍﺩ ﻣﺆﻟﻒ ﺑـﻪ ﺣﺼـﻮﻝ‬
‫ﻣﻮﺻﻮﻝ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺩﻭ ﺟﻮﻫﺮ ﺭﻭﺡ ﺍﺳـﺖ‪ :‬ﺟـﻮﻫﺮ ﺑﺴـﻴﻂ ﻧـﻮﺭﺍﻧﻲ‪ ،‬ﻭﺣـﺪﺍﻧﻲ ﺍﻟـﺬﺍﺕ‪،‬‬
‫ﻟﻄﻴﻒ ﻭ ﺷﺮﻳﻒ‪] ،‬ﺩﺍﺭﺍﻱ[ ﺣﻴﺎﺕ ﻭﺣﺮﻛﺖ ﻭ ﻧﺰﺍﻫﺖ ﻭ ﻋﻠﻮ ﻭ ﺍﺣﻴﺎ ﻭ ﻃﻬﺎﺭﺕ‪ .‬ﺍﻳﻦ ﻳـﻚ ﺟـﻮﻫﺮ‬
‫ﺭﻭﺣﺎﻧﻲ ﺭﺍ ﺫﺍﺗﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﻭ ﺩﺭ ﺧﺼـﻮﺹ ﺧـﻮﺩ ﻣﻔﺘﻘـﺮ ﻧﻴﺴـﺖ ﺩﺭ ﻭﺟـﻮﺩ ﻭ ﻗـﻮﺍﻡ ﺑـﻪ ﻣـﺎﺩﻩ‬

‫!!‬
 ‫!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! ! ! !! !!!! !! !!! !! !! ! !! !!!! !! ! !! !! !! ! ! ! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!‪ÕÐ‬‬

‫ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻭ ﻣﺘﺤﻴﺰ‪ ،‬ﻭ ﻣﺘﺤﻴﺰ ﻭ ﻣﺘﻘﻮﻡ ﺑﻪ ﻣﺘﺤﻴﺰﺍﺕ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻭ ﻣﻴـﺎﻥ ﺭﻭﺡ ﻭ ﺣـﻖ ﻭﺍﺳـﻄﻪﺍﻱ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﻛﻪ ﺭﻭﺡ ﺍﺯ ﻋﺎﻟﻢ ﺍﻣﺮ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻣﻠﻜﻮﺕ‪ .‬ﻗﺎﻝ ﺍﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ » ﺑﻴﺪﻩ ﻣﻠﻜﻮﺕ ﻛﻞ ﺷﻲﺀ« ﻭ‬
‫ﻣﻠﻜﻮﺕ ﻫﺮ ﭼﻴﺰﻱ ﻛﻪ ﺭﻭﺣﺎﻧﻴﺖ ﺍﻭ ﺍﺳﺖ ﺩﺭ ﺩﺳﺖ ﺣﻖ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﻭ ﺍﻳﺠﺎﺩ ﺍﻳﻦ ﻋـﺎﻟﻢ ﺑـﻪ ﻣﺠـﺮﺩ‬
‫ﺍﻣﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻲﻭﺍﺳﻄﻪ ﻏﻴﺮ‪» :‬ﺍﻧﻤﺎ ﺍﻣﺮﻧﺎ ﻟﺸﻲﺀ ﺍﺫﺍ ﺍﺭﺩﻧﺎﻩ ﺍﻥ ﻧﻘﻮﻝ ﻟﻪ ﻛﻦ ﻓﻴﻜﻮﻥ«‪ .‬ﺟﻮﻫﺮ ﺩﻭﻡ ﺍﺯ‬
‫ﺍﻳﻦ ﺩﻭ ﺍﺻﻞ‪ ،‬ﻛﻪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺍﺣﺪﻳﺖ ﺟﻤﻊ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺴﻢ ﺍﺳﺖ‪ :‬ﺟﻮﻫﺮ ﻣﺘﺤﻴـﺰ ﻣﻔﺘﻘـﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎﺩﻩ ﻫﻴﻮﻻﻧﻲ ﻣﺘﻘﻮﻡ ﺑﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻇﻠﻤﺎﻧﻲ‪ .‬ﻭ ﺍﻳﻦ ﻗﺴﻢ ﺩﻭﻡ ﺭﺍ‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﺴﻢ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻴﺎﺕ ﺑﻪ ﺁﻥ‬
‫ﺟﻮﻫﺮ ﺭﻭﺣﺎﻧﻲ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﻛﺜﺎﻓﺖ ﻭ ﻛﺜﺮﺕ ﻭ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻭ ﻛﺪﻭﺭﺕ ﻭ ﻣﻮﺕ ﻭ ﺟﻤﻮﺩ ﻭ ﺧﻤﻮﺩ] ﻻﺯﻣـﺔ‬
‫ﺍﻳﻦ ﺟﻮﻫﺮ ﺛﺎﻧﻲ ﺍﺳﺖ[ ﻭ ﺍﻳﻦ ﺟﻮﻫﺮ ﺛﺎﻧﻲ ﺭﺍ ﻧﻌﺘﻲ ﺫﺍﺗﻲ ﻭ ﺧﺼـﻮﺹ ﻭﺻـﻔﻲ ﻻﺯﻡ ]ﺑﺎﺷـﺪ[‪ ،‬ﻭ‬
‫ﻭﺍﺳﻄﻪ ﺩﺭ ﺍﻳﺠﺎﺩ ﺍﻳﻦ ﺟﻮﻫﺮ ﻫﻤﺎﻥ ﺟﻮﻫﺮ ﺭﻭﺣﺎﻧﻲ ﺍﻭﻝ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﻭ ﺍﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻌـﻴﻦ ﺭﻭﺡ ﻧﻔﺴـﺎﻧﻲ‬
‫ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻭﺍﺳﻄﺔ ﺁﻥ ﺟﻮﻫﺮ ﺛﺎﻧﻲ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺍﻣﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﺛﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻭﺍﺳﻄﺔ ﻭﺟﻮﺩ ﺍﻭﻝ ﺍﺳﺖ« )ﺟﻨﺪﻱ‪:‬‬
‫‪ ، ۱۳۶۲‬ﺹ ‪.(۷۸‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺭﻭﺡ ﺑﻪ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﻣﻘﺎﻡ ﺗﺠﺮﺩ ﻭ ﺑﻲ ﻧﻴﺎﺯﻱ ﺍﺯ ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺪﻥ ﻣﺘﻐﺎﻳﺮ ﺍﺳﺖ؛ ﭼـﻮﻥ ﻫـﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮﺩ ﻣﺠﺮﺩ ﻭ ﺑﺴﻴﻄﻲ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﻣﺎﺩﻱ ﻣﺮﻛـﺐ ﺍﺯ ﺍﺟـﺰﺍﺀ ﺍﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ ﺍﻳﻨﻜـﻪ ﺭﻭﺡ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺴﺐ ﺟﻮﻫﺮ ﺫﺍﺕ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﺑﺪﻥ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﻇﻬﻮﺭ ﺩﺭ ﻏﻴﺮ ﺗﻌﻠﻖ ﺗﺪﺑﻴﺮﻱ ﺑـﻪ ﺑـﺪﻥ ﺩﺍﺭﺩ‪.‬‬
‫ﻛﺎﺭ ﺭﻭﺡ ﺗﺼﺮﻑ ﺩﺭ ﺑﺪﻥ ﻭ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻗﻮﺍﻱ ﺑﺪﻧﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﭼﻮﻥ ﻣﺪﺑـﺮ ﺑﺪﻥ ﺍﺳـﺖ‪ ،‬ﺩﺍﺭﺍﻱ ﻣﻘـﺎﻡ ﻭ‬
‫ﺫﺍﺗﻲ ﻣﻨﺤﺎﺯ ﺍﺯ ﺑﺪﻥ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻟﺬﺍ ﺩﺭ ﻗﻮﺍﻡ ﻭ ﺑﻘﺎﯼ ﺧﻮﺩ‪ ،‬ﺍﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﺑـﺪﻥ ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﺪﺍﺭﺩ‪ .‬ﺑﺪﻥ ﻣﻈﻬﺮ ﺭﻭﺡ ﻭ ﻇﺎﻫﺮﻛﻨﻨﺪﺓ ﻛﻤﺎﻻﺕ ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻥ ﻣﺮﺁﺕ ﻭ ﻣﺤـﻞ ﻇﻬـﻮﺭ‬
‫ﻗﻮﺍﻱ ﺭﻭﺡ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻭ ﺍﺯ ﺁﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﻈﻬﺮﻱ ﺻﻮﺭﺕ ﻭ ﻇﻬﻮﺭ ﻭ ﻣﺮﺁﺕ ﻇﺎﻫﺮ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺍﻳـﻦ‬
‫ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﺭﻭﺡ ﻣﺤﺘﺎﺝ ﺑﻪ ﺑﺪﻥ ﻭ ﻻﺯﻡ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻔﻚ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺭﻭﺡ ﺑﻪ ﺍﻋﺘﺒـﺎﺭ ﻇﻬـﻮﺭ ﻓﻌﻠـﻲ‪،‬‬
‫ﺳﺎﺭﻱ ﺩﺭ ﺑﺪﻥ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﻭﻟﻲ ﺳﺮﻳـﺎﻥ ﺁﻥ ﺩﺭ ﺑﺪﻥ ﺳـﺮﻳﺎﻥ ﺣﻠـﻮﻟﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﻭ ﺳـﺮﻳﺎﻥ ﺍﺗﺤـﺎﺩﻱ‬
‫ﻣﺼﻄﻠﺢ ﺩﺭ ﻋﺮﻑ ﺍﻫﻞ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻮﻥ ﺩﺭ ﻭﺣﺪﺕ‪ ،‬ﺩﻭﺋـﻲ ﻭ ﺩﻭﺑﻴﻨـﻲ ﻋـﻴﻦ ﺿـﻼﻝ‬
‫ﺍﺳﺖ‪ .‬ﺍﺗﺤﺎﺩ ﺭﻭﺡ ﻭ ﺑﺪﻥ ﺍﺗﺤﺎﺩ ﺷﻲﺀ ﻭ ﺳﺎﻳﺔ ﺁﻥ ﻳﺎ ﺍﺗﺤﺎﺩ ﺍﺻـﻞ ﻭ ﻓـﺮﻉ ﺍﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺍﺗﺤـﺎﺩ ﺩﻭ‬
‫ﻣﻮﺟﻮﺩ ﻣﺒﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺯﻳﺮﺍ ﺍﺗﺤﺎﺩ ﺩﻭ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﻣﺘﺤﺼﻞ ﻣﺤﺎﻝ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﺩﺭ‬
‫ﻏﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﻣﻘﺎﻡ ﺫﺍﺕ‪ ،‬ﺑﻲ ﻧﻴﺎﺯ ﺍﺯ ﻣﻈﻬﺮ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﻭ ﺑﻪ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﻇﻬﻮﺭ ﻭ ﺳﺮﻳﺎﻥ ﻓﻌﻠﻲ ﻭ ﺍﻇﻬـﺎﺭ‬
‫ﻛﻤﺎﻻﺕ ﻭ ﺍﺑﺮﺍﺯ ﻣﺮﺍﺗﺐ ﻭ ﺩﺭﺟﺎﺕ ﻭﺟﻮﺩﻱ ﺧﻮﺩ ﺍﺣﺘﻴﺎﺝ ﺑﻪ ﻣﻈﻬﺮ ﺩﺍﺭﺩ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﺍﻋﺘﺒـﺎﺭ‬
‫ﻏﻴﺐ ﻭﺟﻮﺩ ﻭ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺍﺯ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﻜﻮﺕ ﺍﺳﺖ ﺍﺣﺘﻴﺎﺝ ﺑـﻪ ﺑـﺪﻥ ﻧـﺪﺍﺭﺩ‪ ،‬ﻭﻟـﻲ ﺑـﻪ ﺍﻋﺘﺒـﺎﺭ ﺍﻇﻬـﺎﺭ‬
‫ﻛﻤﺎﻻﺕ ﻭ ﺗﺠـﻠﻲ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻣﺤﺘـﺎﺝ ﺑﻪ ﺑـﺪﻥ ﺍﺳﺖ)‪)(۵‬ﻗﻴﺼﺮﯼ‪ ،۱۳۷۵ ،‬ﺹ ‪.(۱۳۹‬‬

‫!!‬
 ‫!!‬ ‫! ! !! !! !!! ! ! ! !!! !!!! ‪! !!! !!!! ! !! !! !š‬‬ ‫‪ÕÑ‬‬

‫اﺷﮑﺎل ﺑﺮﺗﻌﺮﯾﻒ ارﺳﻄﻮﯾـﯽ از اﻧـﺴﺎن‪ :‬ﺍﺯ ﻧـﻈﺮ ﺍﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻭ ﭘﻴﺮﻭﺍﻧﺶ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﻪ‬
‫»ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻧﺎﻃﻖ« ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺻﺤﻴﺤﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪» .‬ﻓﻨﺎﺭﻱ« ﺷﺎﺭﺡ »ﻣﻔﺘﺎﺡ ﺍﻟﻐﻴـﺐ« ﻗﻮﻧـﻮﻱ ﻳﻜـﻲ ﺍﺯ‬
‫ﺩﻻﺋﻞ ﺍﻳﻨﻜﻪ»ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺍﺷﻴﺎ ﺑﺎ ﺍﺩﻟﻪ ﻧﻈﺮﻱ ﻣﺘﻌﺬﺭ ﺍﺳﺖ« ﺭﺍ ﺍﻳﻦ ﻣـﻲﺩﺍﻧـﺪ ﻛـﻪ‪ :‬ﻧـﺰﺩ‬
‫ﺍﻫﻞ ﻧﻈﺮ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺗﺮﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻮﻫﺮﻱ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ »ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻧﺎﻃﻖ«‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﻧﺪ‪ ،‬ﻭ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺣﻴﻮﺍﻥ ﺭﺍ »ﺟﺴـﻢ ﻧـﺎﻣﻲ ﺣﺴـﺎﺱ ﻣﺘﺤـﺮﻙ ﺑـﺎﻻﺭﺍﺩﻩ« ﻭ ﺗﻌﺮﻳـﻒ‬
‫ﺟﺴﻢ ﺭﺍ »ﺟـﻮﻫﺮ ﻗـﺎﺑﻞ ﺍﺑﻌﺎﺩ ﺛﻼﺛﻪ« ﺩﺍﻧﺴﺘﻪﺍﻧﺪ‪ .‬ﻭﻱ ﭼﻨﺪ ﺍﺷﻜﺎﻝ ﺑﺮ ﺍﻳـﻦ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻭﺍﺭﺩ ﻣـﻲ‬
‫ﺩﺍﻧﺪ؛ ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﺍﻳﻨﻜﻪ »ﻧﻤﻮ« ﺩﺭﺳﻦ ﭘﻴﺮﻱ ﻭﺟـﻮﺩ ﻧـﺪﺍﺭﺩ‪».‬ﺣﺴـﺎﺱ« ﻭ »ﻣﺘﺤـﺮﻙ ﺑـﺎﻻﺭﺍﺩﻩ«‬
‫ﺑﻮﺩﻥ ﻓﺼﻞ ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﻓﺼﻞ ﻗﺮﻳﺐ ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﺣﻜﻤﺎ ﻣﺘﻌـﺪﺩ ﻧﻴﺴـﺖ ﺑﻨـﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﻓﺼـﻞ‬
‫ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺍﺳﺖ‪» .‬ﻧﺎﻃﻖ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻱ ﻣﺪﺭﻙ ﻛﻠﻴﺎﺕ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﺭﻭﺡ ﻭ ﻣﺒـﺎﻳﻦ ﺑـﺎ ﺣﻴـﻮﺍﻥ‬
‫ﺍﺳﺖ ﻭ ﻟﺬﺍ ﻧﻤﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﺑﺮ ﺣﻴﻮﺍﻥ ﺣﻤﻞ ﺷﻮﺩ‪ .‬ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮﺍﻧـﺪ ﺍﺯ ﺩﻭ ﻣﺘﺒـﺎﻳﻦ‪ -‬ﺭﻭﺡ‬
‫ﻣﺠﺮﺩ ﻭ ﺟﺴﻢ‪ -‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻮﺩ‪ .‬ﺍﮔﺮ ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻛﻪ ﺟﻨﺲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻧﺎﻃﻖ ﻛﻪ ﻓﺼﻞ ﺍﺳﺖ ﺩﺭ ﺧـﺎﺭﺝ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤـﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﺯﻳـﺮﺍ ﺩﻭ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺧﺎﺭﺟﻲ ﻧﻤﻲﺗــﻮﺍﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕـﺮ ﺣﻤﻞ ﺷﻮﻧـﺪ‪ ،‬ﻭ ﺍﮔﺮ »ﺣﻴﻮﺍﻥ« ﻭ »ﻧﺎﻃﻖ« ﺩﺭ ﺧﺎﺭﺝ ﻣﻮﺟــﻮﺩ ﻧﺒﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧــﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮﺍﻧﻨﺪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺭﺍ ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻨﺪ؟‪ ،‬ﺑﻪﻋﻼﻭﻩ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺻﻮﺭﺕ ﺍﺯ ﻣﻌﻘﻮﻻﺕ ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺧﻮﺍﻫﻨـﺪ ﺑـﻮﺩ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ ﺍﺯ ﺣﻜﻤﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺁﻥ ﻧﻴﺴﺖ )ﺍﻟﻔﻨﺎﺭﻱ‪ ، ۱۳۷۴ ،‬ﺹ ‪.(۳۵‬‬
‫ﺩﺭ ﺟﻬﺎﻥ ﺑﻴﻨﻲ ﺍﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ »ﻧﺎﻃﻖ« ﻓﺼﻞ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻧﻴﺴﺖ ﺯﻳﺮﺍ »ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ« ﻣﺨـﺘﺺ ﺑـﻪ‬
‫ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺗﻤﺎﻡ ﺣﻴﻮﺍﻧﺎﺕ‪ -‬ﻭﺣﺘﻲ ﺟﻤﺎﺩﺍﺕ ﻧﻴﺰ‪ -‬ﻧﺎﻃﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻄﻖ ﻻﺯﻣﺔ ﻭﺟﻮﺩ ﺍﺳﺖ ﻭ‬
‫ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮﺩﻱ ﺷﺎﻋﺮ ﻭ ﻧﺎﻃﻖ ﺍﺳﺖ‪» .‬ﻧﺰﺩ ﺍﻫﻞ ﻛﺸﻒ ﺗﻤﺎﻡ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻧﺎﻃﻖ ﺑﻠﻜﻪ ﺣـﻲ‬
‫ﻭ ﻧﺎﻃﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﻭ ﺍﻥ ﻣﻦ ﺷﻲﺀ ﺍﻻ ﻳﺴﺒﺢ ﺑﺤﻤﺪﻩ« ﺷﻲﺀ ﺩﺭ ﺍﻳـﻦ‬
‫ﺁﻳﻪ ﻧﻜﺮﻩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎﻡ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﺗﺴﺒﻴﺢ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻭ‬
‫ﻻﺯﻣﺔ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﺴﺒﻴﺢ‪ ،‬ﺯﻧﺪﻩ ﻭ ﻋﺎﻗﻞ ﻭ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮﺩﻥ ﺍﺳﺖ« )ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ‪ :‬ﺍﻟﻔﺘﻮﺣـﺎﺕ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۱‬ﺹ ‪.(۱۴۷‬‬
‫ﺍﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮﺩ ﺍﺯ »ﻧﻄﻖ« ﺗﻜﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻴﻮﺍﻧﺎﺕ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺗﺎﺕ ﻭ ﺟﻤﺎﺩﺍﺕ ﻧﻴـﺰ ﺗﻜﻠـﻢ ﺩﺍﺭﻧـﺪ‪ ،‬ﺍﻣـﺎ ﺟـﺰ‬
‫ﺍﻧﺴﺎﻧﻬﺎﻱ ﻛﺎﻣﻞ ﻛﻼﻡ ﺁﻧﻬﺎ ﺭﺍ ﺩﺭﻙ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﻝ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﻏﻴﺮ ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻈﻴﺮﺣـﺎﻝ ﻛﺴـﻲ ﺍﺳـﺖ‬
‫ﻛـﻪ ﺩﺭ ﺧﻮﺍﺏ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺳﺨﻦ ﺳﺨﻨـﮕﻮﻳﺎﻥ ﺩﺭ ﻣﺠﻠﺲ ﺭﺍ ﻧﻤﻲ ﺷـﻨﻮﺩ ﻭ ﺁﻧــﮕﺎﻩ ﻛـﻪ ﺍﺯ ﺧـﻮﺍﺏ‬
‫ﺑﺮﺧﻴﺰﺩ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﻨﻴﺪ‪ .‬ﺟﺎﻫـﻞ ﻧﻴـﺰ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺍﺯ ﺧـﻮﺍﺏ ﺑﺮﺧﻴـﺰﺩ‪ ،‬ﻛـﻼﻡ‬
‫ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﺭﺍ ﻣﻲﺷﻨﻮﺩ‪ .‬ﻭ ﺍﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮﺩ ﺍﺯ » ﻧﻄﻖ« ﺍﺩﺭﺍﻙ ﻛﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﺩﻳﮕـﺮ ﻏﻴـﺮ ﺍﺯ‬

‫!!‬
 ‫!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! ! ! !! !!!! !! !!! !! !! ! !! !!!! !! ! !! !! !! ! ! ! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!‪ÕÒ‬‬

‫ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻧﻴﺰ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺍﻳﻦ ﺍﺩﺭﺍﻙ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺍﻣﺎ ﺑﻌﻀﻲ ﺍﺯ ﺍﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺟﻬﻞ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺩﺍﺭﻧـﺪ؛ ﻋـﺪﻡ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺩﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻋﺪﻡ ﻭﺟﻮﺩ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻴﺼﺮﻱ ﺑﺮ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺣﻴﻮﺍﻧﺎﺕ ﻣﺪﺭﻙ ﻛﻠﻴﺎﺕ ﻭ ﻧﺎﻃﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺳﻪ ﺩﻟﻴﻞ ﻣﻲﺁﻭﺭﺩ‪ :‬ﺍﻭﻝ ﺍﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﺟﻬﻞ ﺑﻪ ﺷﻲﺀ ﺑﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﻭﺍﻗﻌﻲ ﺁﻥ ﺷﻲﺀ ﻣﻨﺎﻓﺎﺕ ﻧﺪﺍﺭﺩ ﻭ ﺩﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪﺍﺭﻳﻢ ﻛﻪ ﺣﻴﻮﺍﻧـﺎﺕ ﻣـﺪﺭﻙ‬
‫ﻛﻠﻴــﺎﺕ ﻧﺒﺎﺷــﻨﺪ‪ .‬ﺩﻭﻡ ﺍﻳﻨﻜــﻪ ﺍﮔــﺮ ﺩﺭ ﺍﻓﻌــﺎﻝ ﺣﻴﻮﺍﻧــﺎﺕ ﺩﻗﻴــﻖ ﺷــﻮﻳﻢ ﻭ ﺩﺭ ﺁﺛــﺎﺭ ﻋﺠﻴــﺐ ﻭ‬
‫ﻣﺤﻴﺮﺍﻟﻌﻘﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺁﻧﻬﺎ ﺳﺮ ﻣﻲﺯﻧﺪ ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮﺍﻫﻴﻢ ﻓﻬﻤﻴـﺪ ﻛـﻪ ﺻـﺪﻭﺭ ﺍﻳـﻦ ﺍﻓﻌـﺎﻝ‬
‫ﻋﺠﻴﺐ ﻛﻪ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﻧﻈﺎﻡ ﻭ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻭ ﺗﺎﻡ ﻭ ﺗﻤﺎﻡﺍﻧﺪ‪ ،‬ﺍﺯ ﻣﻮﺟﻮﺩﻱ ﻛـﻪ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺍﺩﺭﺍﻙ ﻛﻠـﻲ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺤﺎﻝ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﻭ ﺳﻮﻡ ﺍﻳﻨـﻜﻪ ﺣﻴـﻮﺍﻧـﺎﺕ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺍﺩﺭﺍﻙ ﺟﺰﺋﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻭ ﺍﺩﺭﺍﻙ ﺟﺰﺋـﻲ‬
‫ﺑﺪﻭﻥ ﺍﺩﺭﺍﻙ ﻛﻠﻲ ﻣﺤﺎﻝ ﺍﺳﺖ؛ ﭼـﻮﻥ ﺟﺰﺋـﻲ ﻫﻤـﺎﻥ ﻛﻠـﻲ ﺍﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺮﺍﻩ ﺑـﺎ ﺗﺸـﺨﺺ‬
‫ﺍﺳﺖ)‪ ،۱۳۷۵‬ﺹ ‪.(۷۹‬‬
‫ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﺩﺭ ﻓﺘﻮﺣﺎﺕ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﭼﻴﺰﻱ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻠﻖ ﻧﻜﺮﺩ ﻣﮕﺮ ﺍﻳﻨﻜـﻪ ﺣـﻲ ﻭ‬
‫ﻧﺎﻃﻖ ﺍﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺟﻤﺎﺩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﺒﺎﺕ ﻭ ﭼﻪ ﺣﻴﻮﺍﻥ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﻫـﺮ ﭼـﻪ ﺩﺭ ﻋـﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺴـﻢ ﻣﺘﻐـﺬﻱ ﺣﺴـﺎﺱ ﻭ ﺣﻴـﻮﺍﻥ ﻧـﺎﻃﻖ ﺍﺳـﺖ)ﺝ ‪ ،۳‬ﺹ ‪ .(۳۹۳‬ﺟـﺎﻫﻼﻥ‬
‫ﻭﻧﺎﻣﺤﺮﻣﺎﻥ ﻧﻄﻖ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﺭﺍ ﺍﺩﺭﺍﻙ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺍﻣﺎ ﺍﻫﻞ ﻛﺸﻒ ﻧﻄـﻖ ﺟﻤـﺎﺩﺍﺕ ﻭ ﻧﺒﺎﺗـﺎﺕ ﻭ‬
‫ﺣﻴﻮﺍﻧﺎﺕ ﺭﺍ ﺍﺳﺘﻤﺎﻉ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻮﻩ ﻳﺤﻴﻲ ﺭﺍ ﭘﻴﺎﻣﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬ ‫ﺳﻨﮓ ﺑﺮ ﺍﺣﻤﺪ ﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬
‫ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻣﺤﺮﻣﺎﻥ ﻣﺎ ﺧﺎﻣﺸﻴﻢ‬ ‫ﻣﺎ ﺳﻤﻴﻌﻴﻢ ﻭ ﺑﺼﻴﺮﻳﻢ ﻭ ﺧﻮﺷﻴﻢ‬
‫)ﻣﺜﻨﻮﯼ‪ ،‬ﺩﻓﺘﺮﺳﻮﻡ‪ ،‬ﺏ ‪(۱۰۲۰-۱۰۱۹‬‬
‫ﻧﻄﻖ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﺩﺭ ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻴﺎﻝ ﻭ ﺑﻪ ﻟﺴﺎﻥ ﺣﺎﻝ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺩﺭ ﻋﺎﻟﻢ ﺣﺲ ﻭ ﺑـﻪ ﻟﺴـﺎﻥ ﺫﺍﺕ‬
‫ﺍﺳﺖ‪ .‬ﺍﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻟﻄﻴﻒ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺣﺠﺎﺏ ﻛﺜﻴـﻒ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗـﺎﺩﺭ ﺑـﻪ ﺩﺭﻙ ﺁﻥ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺩﻩ ﺑﺮﺍﻓﺘﺪ ﺗﺎ ﻣﻌﻨﻲ ﺩﺭﻙ ﺷﻮﺩ )ﺭ‪ .‬ﮎ‪ .‬ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻋﻨﻘﺎﺀ ﻣﻐﺮﺏ‪ ،‬ﺹ ‪(۶۰‬‬
‫ﻣﺤﺮﻡ ﺟﺎﻥ ﺟﻤﺎﺩﺍﺕ ﭼﻮﻥ ﺷﻮﻳﺪ‬ ‫ﭼﻮﻥ ﺷﻤﺎ ﺳﻮﻱ ﺟﻤﺎﺩﻱ ﻣﻲﺭﻭﻳﺪ‬
‫ﻏﻠﻐـﻞ ﺍﺟـــﺰﺍﻱ ﻋـﺎﻟﻢ ﺑﺸﻨـﻮﻳﺪ‬ ‫ﺍﺯ ﺟﻤـﺎﺩﻱ ﻋـﺎﻟﻢ ﺟـﺎﻧﻬﺎ ﺭﻭﻳـــﺪ‬
‫ﻭﺳﻮﺳــﺔ ﺗـﺄﻭﻳﻠﻬـــﺎ ﻧـﺮﺑﺎﻳـﺪﺕ‬ ‫ﻓـﺎﺵ ﺗﺴﺒﻴــﺢ ﺟﻤـﺎﺩﺍﺕ ﺁﻳـﺪﺕ‬
‫ﺑﻬـﺮ ﺑﻴﻨﺶ ﻛـﺮﺩﻩ ﺍﻱ ﺗـﺄﻭﻳﻠﻬـــﺎ‬ ‫ﭼﻮﻥ ﻧــﺪﺍﺭﺩ ﺟـﺎﻥ ﺗـﻮ ﻗﻨـﺪﻳﻠﻬﺎ‬
‫)ﻣﺜﻨﻮﯼ‪ ،‬ﺩﻓﺘﺮﺳﻮﻡ‪ ،‬ﺏ ‪(۱۰۲۰-۱۰۱۹‬‬

‫!!‬
 ‫!!‬ ‫! ! !! !! !!! ! ! ! !!! !!!! ‪! !!! !!!! ! !! !! !š‬‬ ‫‪ÕÓ‬‬

‫ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺳﻨﮕﻬﺎ‪ ،‬ﺩﺭﺧﺘﺎﻥ‪ ،‬ﭘﺮﻧﺪﮔﺎﻥ‪ ،‬ﻭ ﺑﺎﻗﻲ ﺣﻴﻮﺍﻧﺎﺕ‪ ،‬ﺍﻋﻀﺎ ﻭ ﺟﻮﺍﺭﺡ‪ ،‬ﺣـﺮﻭﻑ‪ ،‬ﻭ ﺣﺘـﻲ‬
‫ﺯﻣـﺎﻥ ﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﻧـﺎﻃﻖ ﻣﻲﺩﺍﻧـﺪ )ﺭ‪ .‬ﮎ‪ .‬ﺍﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺍﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺕ ﺍﻟﻤﮑﻴﻪ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۳‬ﺻﺺ ‪۲۵۸-۲۵۷‬ﻭ‬
‫ﺝ ‪ ،۲‬ﺹ‪۴۵۷‬ﻭ ﺝ ‪ ،۴‬ﺹ‪۹۰‬ﻭ ‪۱۶۷‬ﻭ ‪۲۰۶‬ﻭ ﺍﻟﺘﺪﺑﻴﺮﺍﺕ ﺍﻟﻬﻴﻪ‪ ،‬ﺹ ‪ (۱۸۵‬ﺍﻣﺎ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺍﻫﻞ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺗﻌﺎﺭﻳﻒ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﺟﻤﺎﺩ ﻭ ﻧﺒﺎﺕ ﻭ ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻭ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺁﻭﺭﺩﻩﺍﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﻣﺨﻔـﻲ ﺑـﻮﺩﻥ‬
‫ﻧﻄﻖ ﻏﻴﺮ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺯﻧﺪﻩ ﺑﻮﺩﻥ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺭﺍﻩ ﺧﺪﺍ ﺷﻬﻴﺪ ﺷﺪﻩﺍﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺨﻔﻲ ﺍﺳﺖ )ﺍﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺕ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۲‬ﺹ ‪»(۵۰۴‬ﻭ ﻻ ﺗﻘﻮﻟﻮ ﻟﻤﻦ ﻳﻘﺘﻞ ﻓﻲ ﺳـﺒﻴﻞ ﺍﷲ ﺍﻣـﻮﺍﺕ‬
‫ﺑﻞ ﺍﺣﻴﺎﺀ ﻭ ﻟﻜﻦ ﻻﺗﺸﻌﺮﻭﻥ«)ﺍﻟﺒﻘﺮﻩ‪.(۱۵۴،‬‬
‫ﺑﻨـﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺣـﺎﻝ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺍﺷﻴﺎ ﻧﺎﻃﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻄﻖ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻭ ﻓﺼـﻞ ﺍﻭ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺍﻧﺴﺎﻥ‪ ،‬ﺻﻮﺭﺕ ﺍﻟﻬﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺍﻓـﺮﺍﺩﻱ ﺍﺯ ﺟـﻨﺲ ﺑﺸـﺮ ﻛـﻪ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺍﻳـﻦ ﺻـﻮﺭﺕ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ »ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺣﻴﻮﺍﻥ« ﺍﻧﺪ)‪ .(۶‬ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻋﺎﻟﻢ ﺍﺳـﺖ؛ ﻳﻌﻨـﻲ ﺻـﻮﺭﺕ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺭﺍ ﺩﺍﺭﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺍﻣﺎ ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻉ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻉ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺣـﻖ ﺭﺍ ﻧﻴـﺰ ﺩﺍﺭﺍﺳـﺖ ﻭ‬
‫ﻟﺬﺍ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺩﻭ ﺻﻮﺭﺕ ﺍﺳﺖ‪ :‬ﺻﻮﺭﺕ ﻋﺎﻟﻢ ﻭ ﺻﻮﺭﺕ ﺣﻖ‪.‬‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻼﺻﺪرا درﺗﻌﺮﯾﻒ اﻧﺴﺎن‪:‬‬
‫ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺍﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺭﺍ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﺍﻟﻬـﻲ ﻭ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺟﺎﻣﻌﻴـﺖ ﻣـﻲﺩﺍﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺒـﺪﺃ‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺮﺩ ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﺍﺯ ﺯﻣﻴﻦ ﺍﺳـﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﺍﺑﺘـﺪﺍﻱ ﺧﻠﻘـﺖ‪ ،‬ﺍﻧﺴـﺎﻥ ﺩﺭ ﻣﺮﺗﺒـﺔ ﻋﻘـﻞ ﻫﻴـﻮﻻﻧﻲ‬
‫ﺍﺳﺖ)ﺻﺪﺭﺍ‪ ،۱۹۸۰ ،‬ﺝ ‪ ،۳‬ﺹ ‪ ،(۴۲‬ﻛﻪ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺗﻤـﺎﻡ ﺣﻘـﺎﻳﻖ ﻭ ﺭﺳـﻴﺪﻥ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎﻡ‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﺍﻟﻬﻲ ﺩﺭ ﻣﻠﻚ ﻭ ﻣﻠﻜﻮﺕ ﺭﺍ ﺩﺍﺭﺍﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮﻱ ﻣﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﺗﻤـﺎﻡ‬
‫ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩﻫﺎﻱ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﺔ ﻋﻘـﻞ ﺑﺎﻟﻤﻠﻜـﻪ‪ ،‬ﻋﻘـﻞ ﺑﺎﻟﻔﻌـﻞ‪ ،‬ﻭ ﺩﺭ‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻋﻘﻞ ﻣﺴﺘﻔﺎﺩ ﺑﺮﺳﺪ)ﻫﻤﺎﻥ‪ ،‬ﺹ ‪ .(۴۲۶‬ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﻪ ﻭﺍﺳﻄﺔ ﺭﻭﺡ ﺍﻟﻬﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻧﻮﻉ ﺩﻣﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ »ﻓﺎﺫﺍ ﺳﻮﻳﺘﻪ ﻭ ﻧﻔﺨﺖ ﻓﻴﻪ ﻣﻦ ﺭﻭﺣﻲ« )ﺍﻟﺤﺠﺮ‪ (۲۸،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺪﻥ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮﻱ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ »ﺗﺴﻮﻳﻪ« ﺭﺳﻴﺪ؛ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﻻﺯﻡ ﺭﺍ ﺑـﺮﺍﻱ ﻧﻔﺨـﺔ‬
‫ﺣﻖ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻭ ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺭﻭﺡ ﺍﻟﻬﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺍﺳﻤﺎﺀ ﻭ ﺻﻔﺎﺗﺶ‪ ،‬ﺩﺭ ﺣﺪ ﺍﺳﺘﻌﺪﺍﺩ ﻭ ﻗﻮﻩ‪ ،‬ﺩﺭ ﺗﺮﻛﻴـﺐ‬
‫ﺑﺪﻧﻲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺟﻠﻮﻩ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻭ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﺍﻟﻬﻲ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ‪ .‬ﺧﻠﻴﻔﺔ ﺧﺪﺍ ﺑﻮﺩﻥ ﺍﻣـﺮﻱ ﺗﻜـﻮﻳﻨﻲ‬
‫ﺑﺮﺍﻱ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺍﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺩﺭ ﻧﻈﺎﻡ ﻫﺴﺘﻲ ﻭ ﺩﺭ ﻣﻴﺎﻥ ﺗﻤـﺎﻡ ﻣﻮﺟـﻮﺩﺍﺕ‪ -‬ﺣﺘـﻲ ﻣﻼﺋﻜـﻪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻘﺮﺑﺎﻥ ﺩﺭﮔﺎﻩ ﺍﻟﻬﻲ ﻫﺴﺘﻨـﺪ‪ -‬ﻫﻴﭻ ﻣﻮﺟﻮﺩﻱ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺍﻣﺘﻴﺎﺯ ﺑﺮﺧـﻮﺭﺩﺍﺭ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺭﻭﺡ ﺍﻟﻬـﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻡ ﺍﺳﻤﺎﺀ ﻭ ﺻﻔﺎﺕ ﺧﻮﺩ ﺩﺭ ﺍﻭ ﺗﺠﻠـﻲ ﻛﻨــﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳـﺶ ﻣﻼﺋﻜــﻪ »ﺍﺗﺠــﻌﻞ ﻓﻴــﻬﺎ ﻣــﻦ‬
‫ﻳﻔﺴـﺪ ﻓﻴﻬـﺎ ﻭ ﻳﺴﻔﻚ ﺍﻟـﺪﻣـﺎﺀ« )ﺍﻟﺒﻘﺮﻩ‪ (۳۰،‬ﺗﻨـﻬﺎ ﺑـﺮﺍﻱ ﺳـﺆﺍﻝ ﺑﻮﺩ ﻭ ﻧـﻪ ﺑـﺮﺍﻱ ﺍﻋﺘـﺮﺍﺽ‬

‫!!‬
 ‫!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! ! ! !! !!!! !! !!! !! !! ! !! !!!! !! ! !! !! !! ! ! ! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!‪ÕÔ‬‬

‫)ﺻﺪﺭﺍ‪ ،۱۳۶۶ :‬ﺝ ‪ ،۲‬ﺹ ‪ :(۳۰۸‬ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺧﺎﻙ ﺁﻓﺮﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺍﺑﺘﺪﺍﻱ ﺧﻠﻘﺖ‪،‬‬
‫ﻭﺟﻮﺩﺵ ﺩﺭ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺿﻌﻒ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻣﺮﺗﺒـﺔ ﻭﺟـﻮﺩﻱﺍﺵ ﺍﺯ ﺗﻤـﺎﻡ ﺟـﻮﺍﻫﺮ ﻋﻘﻠـﻲ ﻭ ﻧﻔﺴـﺎﻧﻲ ﻭ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﺎﺯﻝ ﺗﺮ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻡ ﺧﻼﻓﺖ ﻭ ﻣﺴﺠﻮﺩﻳﺖ ﻣﻼﺋﻜﻪ ﻧﺎﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﺩ؟ ﻣﻼﺻـﺪﺭﺍ‬
‫ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﺍﺷﻜﺎﻝ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﺩﻫﺪ ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﺻـﻮﺭﺗﻲ ﺍﺯ ﺻـﻮﺭﺗﻬﺎ ﻭ ﻃﺒﻘـﻪ ﺍﻱ ﺍﺯ ﻃﺒﻘـﺎﺕ ﻭ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪﺍﻱ ﺍﺯ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻥ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻣﻌﻠﻮﻡ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺣﺪ ﻓﺮﺍﺗﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮﺍﻧﻨﺪ ﺭﻓﺖ‪ ،‬ﺍﻣـﺎ‬
‫ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻛﻪ ﺑﻪﺩﻟﻴﻞ ﺿﻌﻒ ﻭﺟﻮﺩ ﺍﺑﺘﺪﺍﻳﻲ ﺍﺵ ﺑﺮﺍﻱ ﭘﺎﻳﺎﻥ ﻭ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻛﺎﺭ ﺧﻠﻖ ﺷﺪﻩ ﺍﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻘـﺎﻡ‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻡ ﻧﺪﺍﺭﺩ؛ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﻳﺎ ﺍﻫﻞ ﻳﺜﺮﺏ ﻻ ﻣﻘﺎﻡ ﻟﻜﻢ« )ﺍﻻﺣـﺰﺍﺏ‪.(۱۳،‬‬
‫ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﺩﺭ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺍﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺭﺍ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮﺩﻱ ﻛـﻪ ﺍﺯ ﺗﻤـﺎﻡ ﺟﻬـﺎﺕ‬
‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺍﺳﺖ‪ -‬ﻭ ﺁﻥ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺍﺳﺖ‪ -‬ﻭ ﻣﻮﺟﻮﺩﻱ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻬﺎﺕ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻭ ﺍﺯ ﺑﻌﻀﻲ‬
‫ﺟﻬﺎﺕ ﺑﺎﻟﻘﻮﻩ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﻗﺴﻢ ﺧﻮﺩ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﺑﻪ ﻣﻮﺟـﻮﺩﻱ ﻛـﻪ ﺍﻣﻜـﺎﻥ ﺍﻧﺘﻘـﺎﻝ ﺍﺯ‬
‫ﺻﻮﺭﺗﻲ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﺩﻳﮕﺮ ﻧﺪﺍﺭﺩ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺍﺟﺮﺍﻡ ﺁﺳﻤﺎﻧﻲ ﻭ ﻣﻮﺟﻮﺩﻱ ﻛﻪ ﺍﻣﻜـﺎﻥ ﺍﻧﺘﻘـﺎﻝ ﺭﺍ ﺩﺍﺭﺩ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺍﺟﺴﺎﻡ ﻋﻨﺼﺮﻱ ﻛﻪ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﺁﻧﻬﺎ ﺍﺯ ﺻﻮﺭﺗﻲ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﺩﻳﮕﺮ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﻲ ﺍﺳـﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻛﻮﻫﻬﺎ ﻭ ﻓﻠﺰﺍﺕ ﻭ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺁﺳﺎﻧﻲ ﺍﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻭ ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻭ ﮔﻴﺎﻩ‪ .‬ﻭ ﺗﻨﻬﺎ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻣﻲﺗﻮﺍﻧـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﺍﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ ﺗﺎﻡ ﺑﺮﺳﺪ ﻭ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﺩﺭ ﻋﺎﻟﻢ ﮔﺮﺩﺩ )ﻫﻤﺎﻥ‪ ،‬ﺹ ‪.(۳۱۰‬‬
‫ﺍﻣﺎ ﺩﺭ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺍﻧﺴﺎﻥ‪ ،‬ﻣﻼﺻــﺪﺭﺍ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻥ ﺩﻳﮕـﺮ ﺍﻧﺴـﺎﻥ ﺭﺍ »ﺣﻴـﻮﺍﻥ ﻧـﺎﻃﻖ«‬
‫ﻣــﻲﺩﺍﻧﺪ‪ .‬ﻧﻄﻖ ﻛﻪ ﺍﺧﺺ ﺧﻮﺍﺹ ﻭ ﻓﺼﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻱ ﺗﺼﻮﺭ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻛﻠﻲ‬
‫ﻣﺠﺮﺩ ﺍﺯ ﻣﺎﺩﻩ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )ﺻـﺪﺭﺍ‪ ،۱۹۸۰ ،‬ﺝ ‪ ،۹‬ﺹ ‪ .(۸۱‬ﻣﺒـﺪﺃ ﺍﻳـﻦ» ﺩﺭﻙ ﻛﻠﻴـﺎﺕ« ﻧﻔـﺲ‬
‫ﻧﺎﻃﻘﻪ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺼﻞ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻫﻴﭻ ﻣﻮﺟـﻮﺩﻱ ﺟـﺰ ﺍﻧﺴـﺎﻥ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺁﻥ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬
‫ﻭﻱ ﺩﺭ» ﺷﺮﺡ ﺍﺻﻮﻝ ﺍﻟﻜﺎﻓﻲ« ﺗﺴﺒﻴﺢ ﺟﻤﺎﺩﺍﺕ ﺭﺍ ﻓﻄﺮﻱ ﻣﻲ ﺩﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻲ ﺍﺯ ﺗﺠﻠﻲ ﺍﻟﻬـﻲ ﻭ‬
‫ﺍﻧﺒﺴﺎﻁ ﻧﻮﺭ ﻭﺟﻮﺩ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻡ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺍﺳﺖ‪ » .‬ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﻣﻨﺘﺴﺒﻴﻦ ﺑﻪ ﻛﺸـﻒ ﻭ ﻋﺮﻓـﺎﻥ ﮔﻤـﺎﻥ‬
‫ﺑﺮﺩﻩ ﺍﻧﺪ ﺟﻤﺎﺩ ﻭ ﻧﺒﺎﺕ ﻭ ﺣﻴﻮﺍﻥ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪﺍﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺍﻳـﻦ ﮔﻤـﺎﻥ ﺑﺎﻃـﻞ‬
‫ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﻻﻳﻞ ﻗﻮﻱ ﺑﺮ ﺑﻄﻼﻥ ﺁﻥ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﺰﻭﻡ ﺗﻌﻄﻴﻞ )ﻋﻘـﻞ ﺍﺯ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺍﺷـﻴﺎ(‪،‬‬
‫ﻣﻨﻊ ﺍﺯ ﻓﻄﺮﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﺩﺭ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺍﺷﻴﺎ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﻭﺍﻡ ﻗﺴﺮ ﺑﺮ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﻧﻮﻉ ﻭ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻥ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮﻗﻮﻩ ﻭ ﺍﻣﻜﺎﻥ‪ ،‬ﺑﺪﻭﻥ ﺭﺳﻴﺪﻥ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ ﻭ ﻭﺟﺪﺍﻥ‪ .‬ﺗﺴﺒﻴﺢ ﻭ ﺳـﺠﻮﺩ ﻣﻮﺟـﻮﺩﺍﺕ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎﺩﺗﻲ ﻓﻄﺮﻱ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺗﺠﻠﻲ ﺍﻟﻬـﻲ ﻭ ﺍﻧﺒﺴﺎﻁ ﻧﻮﺭ ﻭﺟــﻮﺩ ﺑﺮﺗﻤﺎﻡ ﺣﻘﺎﻳﻖ ـ ﺑـﺎ ﺍﺧـﺘﻼﻑ‬
‫ﺩﺭﺟﺎﺕ ﺁﻧﻬﺎـ ﻧﺎﺷــﻲ ﻣﻲﺷﻮﺩ«)ﺻﺪﺭﺍ‪ ،‬ﺷﺮﺡ ﺍﺻﻮﻝ ﺍﻟﮑﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ ﺍﺯ ﺣﻮﺍﺷـﯽ ﺟﻠـﻮﻩ ﺑـﺮ‬
‫ﺷــﺮﺡ ﻓﺼﻮﺹ ﻗﻴﺼﺮﯼ‪ ،‬ﺹ ‪ .(۲۳۷‬ﻣـﻼﺻــﺪﺭﺍ ﺩﺭ ﺍﻳﻨﺠـﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺍﺑـﻦﻋــــﺮﺑﻲ ﻭ ﭘﻴـــﺮﻭ‬

‫!!‬
 ‫!!‬ ‫! ! !! !! !!! ! ! ! !!! !!!! ‪! !!! !!!! ! !! !! !š‬‬ ‫‪ÕÕ‬‬

‫ﺍﺑﻦﺳﻴﻨﺎﺳﺖ‪ .‬ﺍﺑﻦﺳﻴﻨﺎ »ﻧﺒﺎﺕ« ﺭﺍ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﻋﻘﻞ ﻧﻤﻲﺩﺍﻧﺪ ﻭ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻭ ﺍﺑﻌﺪ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﻣﻦ ﺍﻟﺤﻖ‬
‫ﻣﻦ ﺟﻌﻞ ﻟﻠﻨﺒﺎﺕ ﻣﻊ ﺍﻟﺤﺲ ﻋﻘﻼ ﻭ ﻓﻬﻤﺎ« )‪.(۷‬‬
‫ﺩﻟﻴﻞ ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﺑﺮ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﻧﻄﻖ ﻣﺨﺘﺺ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻏﻴﺮ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻧـﺎﻃﻖ ﻧﻤـﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺍﻳـﻦ‬
‫ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﺩﻩ ﺩﺍﻳـﻤ ﹰﺎ ﺣﺎﺩﺙ‪ ،‬ﻛﺎﻳﻦ ﻭ ﻓﺎﺳﺪ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺩﻭ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺣﺎﻝ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧـﺪ‬
‫ﻭ ﻟﺬﺍ ﻧﻤﻲﺗﻮﺍﻧﺪ ﻧﺎﻃﻖ ﺑﺎﺷﺪ )‪) .(۸‬ﺻﺪﺭﺍ‪ ۱۹۸۰ ،‬ﻡ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۹‬ﺹ ‪(۲۷۱‬‬
‫ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﺑﻪﻭﺍﺳﻄﺔ ﺍﺭﺍﺩﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﺩﺍﺭﺩ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﻧﻘﻞ ﻗﻮﻝ ﺍﻭ ﺩﺭ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺣﻴـﺎﺕ ﺩﺭ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺍﺟﺴﺎﻡ ﺫﺍﺗﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻫﺮ ﺟﺴﻤﻲ »ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻧﺎﻃﻖ« ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺍﻳﻨﻜـﻪ ﻇـﺎﻫﺮ ﺍﻳـﻦ ﻗـﻮﻝ ﺭﺍ‬
‫ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻲ ﺩﺍﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﺁﻥ ﺑﻴﺎﻥ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑـﻪ ﺍﻳـﻦ ﺻـﻮﺭﺕ ﻛـﻪ ﺍﺟﺴـﺎﻡ ﻋـﻼﻭﻩ ﺑـﺮ‬
‫ﺟﺴﻤﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺩﺍﺭﻧﺪ‪ ،‬ﺍﺗﺼﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺭﻭﺡ ﻳﺎ ﻣﻠﻚ ﺩﺍﺭﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﺟﺴﻤﻲ ﺻﻮﺭﺗﻲ ﻧﻔﺴـﺎﻧﻲ ﻭ‬
‫ﻣﺪﺑﺮﻱ ﻋﻘﻠﻲ ﺩﺍﺭﺩ ﻛﻪ ﺑﻪﻭﺍﺳﻄﺔ ﺁﻧﻬﺎ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺣﻴﺎﺕ ﻭ ﻧﻄﻖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺑـﻪ ﺣﺴـﺐ ﺟﺴـﻤﻴﺖ‬
‫ﺧﻮﺩ ﻣﺮﺩﻩ ﻭ ﺗﺎﺭﻳﻚ ﻭ ﻣﺸﻮﺏ ﺑﻪ ﻋﺪﻡ ﻭ ﺯﺍﻳﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺩﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺟﺴﻤﻲ ﻛﻪ »ﺣﻴـﻮﺍﻥ‬
‫ﻧﺎﻃﻖ« ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺍﻳﻦ ﺟﺴﻢ ﻣﺎﺩﻱ ﺑﻠﻜﻪ ﺟﺴﻢ ﺍﺧﺮﻭﻱ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﻭﺟﻮﺩ ﺍﺩﺭﺍﻛـﻲ ﻭ ﻏﻴـﺮ‬
‫ﻣﺤﺘﺎﺝ ﺑﻪ ﻣﺎﺩﻩ ﻭ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻧﻴﺰ ﺍﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﻣـﺪﺑﺮﻱ ﻧـﺪﺍﺭﺩ ﻛـﻪ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺗـﺪﺑﻴﺮ ﻛﻨـﺪ ﻭ‬
‫ﻧﻔﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺁﻥ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﮕﻴﺮﺩ ﻭ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻗﻮﻩ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺴﻤﻲ ﻋﻴﻦ ﺣﻴﺎﺕ‬
‫ﻭ ﻋﻴﻦ ﻧﻔﺲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻣﺤﺘﺎﺝ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﻧﻴﺴﺖ )ﻫﻤﺎﻥ(‪.‬‬
‫ﺩﻟﻴﻞ ﺍﺧﺘﻼﻑ ﻣﻴﺎﻥ ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﻭ ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﺭﺍ ﻣﻲﺗـﻮﺍﻥ ﺩﺭ ﺍﺧـﺘﻼﻑ ﺩﺭ ﻣﺒـﺎﺩﻱ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻭ‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻥ ﻧﻈﺮﻱ ﺟﺴﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺑﻪ ﻣﺠﺮﺩ ﻭ ﻣﺎﺩﻱ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﺩ‪ .‬ﻋﻠـﻢ ﺍﺯ ﺧـﻮﺍﺹ‬
‫ﻣﺠﺮﺩﺍﺕ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﻣﺎﺩﻱ ﺩﺍﺭﺍﻱ ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﻣﺎﺩﻱ ﺑـﻪ ﺧـﻮﺩ ﻧﻴـﺰ ﻋﻠـﻢ‬
‫ﻧﺪﺍﺭﻧﺪ ﻭ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺍﻭﻟﻲ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺁﮔﺎﻫﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﺩﻳﮕﺮ ﻧﺪﺍﺭﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺁﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓـﺎﻥ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻀﻮﺭ ﺍﻣﺮﻱ ﻣﺠﺮﺩ ﻧﺰﺩ ﻣﻮﺟـﻮﺩﻱ ﻣﺠﺮﺩ ﺍﺳﺖ )ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﻳﻲ‪،۱۳۶۲ ،‬‬
‫ﺹ ‪ (۲۴۰‬ﻭ ﻟـﺬﺍ ﺩﺭ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﻣﺎﺩﻱ ﺣﻀﻮﺭ ﻣﻌﻨﻲ ﻧـﺪﺍﺭﺩ )‪ .(۹‬ﺍﻣـﺎ ﺩﺭ ﻋﺮﻓـﺎﻥ ﺍﺯ ﺁﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﺟﻠﻮﺓ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﻭ ﺁﮔﺎﻫﻲ ﺩﺭ ﺁﻧﻬﺎ ﺳﺎﺭﻱ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ‬
‫ﺩﺍﺭﺍﻱ ﺭﻭﺡ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻭ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺩﺭ ﺁﻧﻬﺎ ﻓﻄﺮﻱ ﺍﺳﺖ‪.‬‬

‫!!‬
 ‫!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! ! ! !! !!!! !! !!! !! !! ! !! !!!! !! ! !! !! !! ! ! ! ! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!‪ÕÖ‬‬

‫ﭘﯽ ﻧﻮﺷﺘﻬﺎ‬
‫‪۱‬ـ ﻋﺎﺭﻓﺎﻥ ﻭ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﻧﻔﺲ ﻭﺷﻨﺎﺧﺖ ﺁﻥ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪﺍﻧـﺪ‪ ،‬ﺷـﺎﻳﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺍﻳﻦ ﺩﻟﻴﻞ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻳﺎﺕ ﻭ ﺭﻭﺍﻳﺎﺕ ﻣﺘﻌﺪﺩﻱ ﺑﻪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻭ ﻟﺰﻭﻡ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺍﻭ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ‪.‬‬
‫‪۲‬ـ »ﻭﺟﻮﺩ« ﺩﺭ ﻋﺮﻓﺎﻥ ﻣﺨﺼﻮﺹ ﻭﺍﺟﺐ ﺍﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ »ﻛـﻮﻥ« ﺑـﻪ ﻣﻤﻜﻨـﺎﺕ ﺍﺧﺘﺼـﺎﺹ ﺩﺍﺭﺩ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮﺭ ﻛﻪ »ﻛﻮﻥ« ﺑﺮ ﻭﺍﺟﺐ ﺍﻃﻼﻕ ﻧﻤﻲ ﺷﻮﺩ‪» ،‬ﻭﺟﻮﺩ« ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﻤﻜـﻦ ﺍﻃـﻼﻕ ﻧﺨﻮﺍﻫـﺪ ﺷـﺪ‪) .‬ﺭ‪.‬‬
‫ﻙ‪ .‬ﻗﻴﺼﺮﻱ‪ ،‬ﺷﺮﺡ ﻓﺼﻮﺹ ﺍﻟﺤﻜﻢ‪ ،‬ﺹ ‪(.۳۲۹‬‬
‫‪۳‬ـ »ﺍﻥ ﺍﻫﻞ ﺍﻟﻔﻜﺮ ﺧﻄﺆﻫﻢ ﻓﻲ ﺍﻻﻟﻬﻴﺎﺕ ﺍﻛﺜﺮ ﻣﻦ ﺍﺻﺎﺑﺘﻬﻢ«‪) .‬ﺍﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺕ ﺍﻟﻤﻜﻴﻪ‪،‬ﺝ ‪ ،۲‬ﺹ ‪.(۵۲۳‬‬
‫ﻧﺒﺎﺕ ﻋﻠﻲ ﻗــﺪﺭ ﻳﻜــﻮﻥ ﻭ ﺍﻭﺯﺍﻥ‬ ‫‪۴‬ـ »ﻓﻼ ﺧﻠﻖ ﺍﻋـﻠﻲ ﻣﻦ ﺟـﻤﺎﺩ ﻭ ﺑﻌـﺪﻩ‬
‫ﺑﺨﻼﻓـﻪ ﻛﺸﻔـﹰﺎ ﻭ ﺍﻳﻀـﺎﺡ ﺑﺮﻫـﺎﻥ‬ ‫ﻭ ﺫﻭ ﺣﺲ ﺑﻌــﺪ ﺍﻟﻨﺒﺖ ﻭﺍﻟﻜﻞ ﻋﺎﺭﻑ‬
‫ﺑﻌﻘــﻞ ﻭ ﻓـﻜــﺮ ﺍﻭ ﻗﻼﺩة ﺍﻳﻤـﺎﻥ«‬ ‫ﻭ ﺍﻣــﺎ ﺍﻟﻤﺴــﻤﻲ ﺁﺩﻣــ ﹰﺎ ﻓـﻤﻘﻴـــﺪ‬
‫‪۵‬ـ »ﻭ ﻣﻦ ﻋﻠﻢ ﻛﯿﻔﯿﺔ ﻇﻬﻮﺭ ﺍﻟﺤﻖ ﻓﻲ ﺍﻻﺷﻴﺎﺀ‪ ،‬ﻭ ﺍﻥ ﺍﻻﺷﻴﺎﺀ ﻣﻦ ﺍﻱ ﻭﺟﻪ ﻋﻴﻨﻪ ﻭ ﻣـﻦ ﺍﻱ ﻭﺟـﻪ‬
‫ﻏﻴﺮﻩ‪ ،‬ﻳﻌﻠﻢ ﻛﯿﻔﯿﺔ ﻇﻬﻮﺭ ﺍﻟﺮﻭﺡ ﻓﻲ ﺍﻟﺒﺪﻥ‪ ،‬ﻭ ﺍﻧﻪ ﻣﻦ ﺍﻱ ﻭﺟﻪ ﻋﻴﻨﻪ ﻭ ﻣـﻦ ﺍﻱ ﻭﺟـﻪ ﻏﻴـﺮﻩ‪ ،‬ﻻﻥ‬
‫ﺍﻟﺮﻭﺡ ﺭﺏ ﺑﺪﻧﻪ«‬
‫‪۶‬ـ ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﺩﺍﺭﺩ ﻫﺮﻛﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﺍﻟﻬﻲ ﻧﺪﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻧﻴﺴﺖ ﻭ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻴـﻮﺍﻧﻲ ﺍﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺩﺭ ﺻﻮﺭﺕ ﻇﺎﻫــﺮ ﺷﺒﻴــﻪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺍﺳﺖ‪ .‬ﻭﻱ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﺁﺩﻣﻴﺎﻥ » ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺣﻴﻮﺍﻥ« ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪) .‬ﺭ‪ .‬ﻙ‪.‬‬
‫ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺍﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺕ ﺍﻟﻤﻜﻴﻪ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۳‬ﺹ ‪.(۱۵۴‬‬
‫‪۷‬ـ ﺍﺑﻦﺳﻴﻨﺎ ﻋــﺪﻩﺍﻱ ﺍﺯ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻥ ﻳﻮﻧﺎﻥ ﻗﺪﻳﻢ ﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺘﻘــﺪ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﻭ ﻓﻬـــﻢ ﺑـﺮﺍﻱ ﻧﺒﺎﺗـﺎﺕ‬
‫ﻣﻲﺩﺍﻧﺪ‪) .‬ﺭ‪ .‬ﻙ‪ .‬ﺍﻟﺸﻔﺎﺀ‪ ،‬ﺍﻟﻄﺒﻴﻌﻴﺎﺕ‪ ،‬ﺍﻟﻔﻦ ﺍﻟﺴﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺹ ‪.(۳‬‬
‫‪ -۸‬و» ﻗﺪ اوﺿﺤﻨﺎ ﺑﺎﻟﺒﺮاھﯿﻦ اﻟﻘﻄﻌﯿﺔ و اﻟﺤﺠﺞ اﻟﺴﻤﻌﯿﺔ و اﻟﺸﺮﻋﯿﺔ و ﺑﺎﺗﻔﺎق ﻋﻈﻤ ﺎء اﻟﻔﻼﺳ ﻔﺔ و‬
‫اﻟﺤﻜﻤان ھﺬه اﻻﺟﺴﺎم اﻟﺘﻲ ﻓﻲ اﻣﻜﻨﺔ ھ ﺬا اﻟﻌ ﺎﻟﻢ ﺳ ﻤﺎؤه و ارﺿ ﮫ و ﻣ ﺎ ﺑﯿﻨﮭﻤ ﺎ ﻛﻠﮭ ﺎ ﺣﺎدﺛ ﺔ‬
‫اﺋﻤﺔﺔ ﻣﻦ‬
‫داﺋﺮة ﻣﺘﺠﺪدة اﻟﻜﻮن‪ ،‬ﻛﺎﺋﻨﺔ ﻓﺎﺳﺪة ﻓﻲ ﻛﻞ ﺣﯿﻦ ﻻﯾﺒﻘﻲ آﻧﯿﻦ‪ ،‬و ﻛﻠﻤﺎ ﻛﺎن ﻛﺬﻟﻚ ﻛﯿﻒ ﯾﻜﻮن ﺣﯿﺎﺗ ﮫ ذاﺗﯿ ﺔ‬
‫ﺣﯿﺎة اﻟﺘﺴﺒﯿﺢ و اﻟﻨﻄﻖ«‬
‫‪ -۹‬ﺩﺭ ﻣﻴﺎﻥ ﻗﺪﻣــﺎ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎﻥ ﻣﺸﺎﺋــﻲ ﻋﻠﻢ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻣﺎﺩﻳﺎﺕ ﻧﻔـﻲ ﻭ ﺍﺷﺮﺍﻗﻴـــﺎﻥ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺍﺛﺒـــﺎﺕ‬
‫ﻣﻲﻛﺮﺩﻧﺪ‪.‬ﻋﺒﺎﺭﺍﺕ ﺻﺪﺭﺍﻟﻤﺘﺎﻟﻬﻴﻦ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻣﺘﺸـﺘﺖ ﺍﺳـﺖ‪،‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑـﻪ ﺷـﺪﺕ ﺑـﻪ ﻧﻘـﺪ ﺷـﻴﺦ‬
‫ﺍﻻﺷﺮﺍﻕ ﻣـﻲﭘﺮﺩﺍﺯﺩ )اﻟﺤﻜﻤﺔ اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﯿﺔ ﺝ ‪ ،۶‬ﺹ ‪ ، (۲۵۷‬ﻭ ﻋﻠــﻢ ﻭ ﻋﺎﻟﻢ ﻭ ﻣﻌﻠــﻮﻡ ﺷــﺪﻥ ﻣﺎﺩﻳـﺎﺕ‬
‫ﺭﺍ ﺭﺩ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﺭ‪ .‬ﻙ‪ .‬ﻫﻤﺎﻥ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۱‬ﺹ ‪ ۳۸۷‬ﻭ ﺝ ‪ ،۳‬ﺹ ‪ ۲۹۸‬ﻭ ‪ ۴۴۷‬ﻭ ﺝ ‪ ،۶‬ﺹ ‪ ۲۵۹‬ﻭ ﺝ ‪ ،۸‬ﺹ‬
‫‪ ۶۹‬ﻭ ‪ .(۱۶۳‬ﻭ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎﻥ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻭﺟـﻮﺩ ﺣﻘﻴﻘﺘـﻲ ﺳـﺎﺭﻱ ﺩﺭﺗﻤـﺎﻡ ﻣﻮﺟـﻮﺩﺍﺕ‬
‫ﺍﺳﺖ ﻭ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮﺩﻱ ﺑﻪ ﺍﻧﺪﺍﺯﺓ ﺳﻌﺔ ﻭﺟﻮﺩﻱ ﺧﻮﺩ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺑﻬـﺮﻩﻣﻨـﺪ ﺍﺳـﺖ )ﺭ‪ .‬ﻙ‪ .‬ﻫﻤـﺎﻥ‪ ،‬ﺝ ‪ ،۶‬ﺹ‬
‫‪ .(۳۳۵‬ﺩﺭ ﻫﺮ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﻼﺻﺪﺭﺍ ﻫﻴﭽﮕﺎﻩ ﺍﺯ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﻪ »ﺣﻴﻮﺍﻥ ﻧﺎﻃﻖ« ﻋﺪﻭﻝ ﻧﻜﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ‪.‬‬

‫!!‬
 ‫!!‬ ‫! ! !! !! !!! ! ! ! !!! !!!! ‪! !!! !!!! ! !! !! !š‬‬ ‫‪ÖÍ‬‬

‫ﺍﺯ ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻱ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺻﺮﺍﺣﺖ ﻭﺟﻮﺩ ﻋﻠﻢ ﻭ ﻧﻴﺰ ﻋـﺎﻟﻢ ﻭ‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻡ ﺷﺪﻥ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻣﺎﺩﻳﺎﺕ ﻧﻔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﺭ‪ .‬ﻙ‪ .‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻟﺤﻜﻤﺔ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻋﻠﻢ ﻭ ﻋﺎﻟﻢ ﻭ ﻣﻌﻠﻮﻡ(‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬
‫ﺍﺑﻦﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦﻋﺒﺪﺍﷲ‪ ،‬ﺍﻟﺸﻔﺎﺀ‪ ،‬ﺍﻟﻄﺒﻴﻌﻴﺎﺕ‪ ،‬ﭼﺎﭖ ﺍﻻﺏ ﻗﻨﻮﺍﺗﻲ ﻭ‪ ،...‬ﻗﺎﻫﺮﻩ‪۱۹۶۰‬ﻡ‪.‬‬
‫ﻋﻠـﻲ‪ ،‬ﺪﺑﯿﺮات اﻻﻟﮭﯿ ﮫ ﻓ ﻲ اﺻ ﻼح اﻟﻤﻤﻠﻜ ﺔ اﻻﻧﺴ ﺎﻧﯿﺔ‪،‬‬
‫ﺍﺑﻦﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻲﺍﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ اﻟﺘ‬
‫ﻟﻴـﺪﻥ ‪۱۳۶۶‬ﻕ‪.‬‬
‫ــــ‪ ،‬ﻋﻨﻘﺎﺀ ﻣﻐﺮﺏ ﻓﻲ ﺧﺘﻢ ﺍﻻﻭﻟﻴﺎﺀ ﻭ ﺷﻤﺲ ﺍﻟﻤﻐﺮﺏ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻜﺘﺒﺔ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺻﺒﯿﺢ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪.‬‬
‫ـــــ‪ ،‬اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻟﻤﻜﯿﺔ‪۴ ،‬ﺝ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺻﺎﺩﺭ ﺑﻴﺮﻭﺕ‪ ،‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪.‬‬
‫ـــــ‪ ،‬ﻓﺼﻮﺹ ﺍﻟﺤﻜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺑﺎ ﺗﻌﻠﻴﻘﺎﺕ ﺍﺑﻮﺍﻟﻌﻼﺀ ﻋﻔﻴﻔﻲ‪ ،‬ﺩﺍﺭﺍﻟﻜﺘﺎﺏ ﺍﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮﻭﺕ ‪۱۹۸۰‬ﻡ‪.‬‬
‫ﺍﺭﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺩﺭﺑﺎﺭﺓ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻉ‪ .‬ﺩﺍﻭﺩﻱ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮﺍﻥ ‪.۱۳۶۶‬‬
‫ﺟﻨــﺪﻱ‪ ،‬ﻣﺆﻳﺪﺍﻟﺪﻳـﻦ‪ ،‬ﻧﻔﺨﺔ اﻟﺮوح وﺗﺤﻔ ـﮫ اﻟﻔﺘ ﻮح‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻧﺠﻴﺐ ﻣﺎﻳـﻞ ﻫـــﺮﻭﻱ‪ ،‬ﻣـﻮﻟﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻬـﺮﺍﻥ ‪.۱۳۶۲‬‬
‫ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮﻱ‪،‬ﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻲ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﺍﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ،‬ﭼﻬﺮﺓ ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ ﻋﺮﻓﺎﻥ ﺍﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮﺍﻥ‪.۱۳۶۷ ،‬‬
‫ﺻﺪﺭﺍ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺍﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﺻﺪﺭﺍﻟﻤﺘﺎﻟﻬﻴﻦ ﺷـﻴﺮﺍﺯﻱ‪ ،‬ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﺍﻟﻘـﺮﺍﻥ ﺍﻟﻜـﺮﻳﻢ‪۷ ،‬ﺝ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛﻮﺷـﺶ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮﺍﺟﻮﻱ‪ ،‬ﺑﻴﺪﺍﺭ‪ ،‬ﻗﻢ ‪.۱۳۶۶‬‬
‫اﻻرﺑﻌ ـﺔ‪۹ ،‬ﺝ‪ ،‬ﺩﺍﺭﺍﻻﺣﻴـﺎﺀ ﺍﻟﺘـﺮﺍﺙ ﺍﻟﻌﺮﺑـﻲ‪،‬‬
‫ـ‬ ‫ــــــــ ‪ ،‬اﻟﺤﻜﻤــﺔ اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﯿــﺔ ﻓﻲ اﻻﺳ ﻔﺎر اﻟﻌﻘﻠــﯿ ـﺔ‬
‫ﺑﻴـﺮﻭﺕ ‪۱۹۸۰‬ﻡ‪.‬‬
‫ـــــــ ‪ ،‬ﺷﺮﺡ ﺍﺻﻮﻝ ﺍﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ۳،‬ﺝ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮﺍﺟﻮﻱ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎﺕ ﻭﺗﺤﻘﻴﻘـﺎﺕ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮﺍﻥ ‪.۱۳۶۶‬‬
‫ـــــــ ‪ ،‬ﺍﻟﻤﺒﺪﺃ ﻭ ﺍﻟﻤﻌﺎﺩ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺳـﻴﺪ ﺟـﻼﻝ ﺍﻟـﺪﻳﻦ ﺁﺷـﺘﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺍﻧﺠﻤـﻦ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺍﻳــﺮﺍﻥ‪،‬‬
‫ﺗﻬـﺮﺍﻥ ‪.۱۳۵۴‬‬
‫ﺍﻟﻄﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬ﻧﮭﺎﯾﺔ اﻟﺤﻜﻤﺔ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺍﻟﻨﺸﺮ ﺍﻻﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻢ ‪.۱۳۶۲‬‬
‫ﺍﻟﻔﻨﺎﺭﻱ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﺰﻩ‪ ،‬ﻣﺼﺒﺎﺡ ﺍﻻﻧﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮﺍﺟﻮﻱ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮﺍﻥ ‪.۱۳۷۴‬‬
‫ﺍﻟﻘﻮﻧﻮﻱ‪ ،‬ﺻﺪﺭﺍﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺘﺎﺡ ﺍﻟﻐﻴﺐ‪ ،‬ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺑﺎ ﻣﺼﺒﺎﺡ ﺍﻻﻧﺲ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮﺍﻥ ‪.۱۳۷۴‬‬
‫ﻗﻴﺼﺮﻱ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺩﺍﻭﻭﺩ‪ ،‬ﺷﺮﺡ ﻓﺼﻮﺹ ﺍﻟﺤﻜﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺳﻴﺪ ﺟﻼﻝ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺁﺷﺘﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺍﻧﺘﺸـﺎﺭﺍﺕ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﻭ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮﺍﻥ ‪.۱۳۷۵‬‬
‫ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪﺍﻟﺮﺯﺍﻕ‪ ،‬ﺷﺮﺡ ﻓﺼﻮﺹ ﺍﻟﺤﻜﻢ‪ ،‬ﻣﺼﺮ ‪۱۴۰۷‬ﻕ‪.‬‬
‫ﻛﻨﺪﻱ‪،‬ﺍﺑﻮﻳﻌﻘﻮﺏ‪ ،‬ﺭﺳﺎﺋﻞ ﺍﻟﻜﻨﺪﻱ ﺍﻟﻔﻠﺴﻔﻴﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮﻩ ‪۱۹۵۰‬ﻡ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻮﻱ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻼﻝ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻨﻮﻱ ﻣﻌﻨﻮﻱ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻧﻴﻜﻠﺴﻮﻥ‪ ،‬ﺍﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮﺍﻥ ‪.۱۳۶۳‬‬

‫!!‬