antyspołeczność - czynne występowanie przeciwko społeczeństwu; zachowanie agresywne

skierowane przeciwko innym ludziom lub grupom społecznym, stanowiące zagrożenie dla ich życia
i mienia. Na podstawie etycznej, prawnej i społecznej oceny działań tego typu wyodrębnia się
syndrom osobowości antyspołecznej (antyspołecznego zaburzenia osobowości, psychopatii
antyspołecznej lub socjopatii). Charakteryzuje się on ciągłym podejmowaniem zachowań
agresywnych wobec innych ludzi (agresja słowna, stosowanie przemocy, a nawet zabójstwo),
naruszaniem norm prawnych, używaniem kłamstw, niedotrzymywaniem zobowiązań finansowych,
brakiem rozwagi, obojętnością wobec losu ofiar, brakiem poczucia winy. "Socjopaci są osobami,
których interakcje wydają się zachodzić jak gdyby bez udziału świadomości i którzy nie są zdolni do
empatii oraz identyfikacji z innymi. Socjopaci cechować się mogą osobistym urokiem i inteligencją,
a także niemożnością myślenia irracjonalnego, jednak uwidacznia się również brak poczucia wstydu
lub wyrzutów sumienia oraz niezdolność do uczenia się z doświadczeń karzących. Osoby tego typu
może cechować ogólne ubóstwo reakcji emocjonalnych, a także niezdolność do identyfikowania się
z jednostkami, grupami lub wartościami społecznymi".
Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości odznaczają się niezdolnością do stabilizacji
życia rodzinnego - członkowie rodziny traktowani są w sposób brutalny, niekiedy rodzina jest
porzucana, obserwuje się nieumiejętność utrzymania związku monogamicznego dłużej niż przez rok,
nieumiejętność pełnienia roli rodzica lub opiekuna (pozostawianie małoletnich dzieci bez opieki, bez
środków do życia, rozrzutne wydawanie pieniędzy na własne potrzeby, a nie na zapewnienie
podstawowych artykułów dla domu itp.). Podobny brak stabilizacji dotyczy sfery zawodowej – praca
podejmowana jest na krótko, częste są porzucenia pracy lub zwolnienia dyscyplinarne. Osoby
antyspołeczne zazwyczaj nadużywają alkoholu lub innych środków odurzających, prowadza
chaotyczne życie seksualne. Różnice indywidualne miedzy poszczególnymi jednostkami
zaliczanymi do tego typu są niekiedy znaczne, tym niemniej elementem wspólnym jest chłód
uczuciowy oraz wrogość lub obojętność wobec drugiego człowieka. Osoby te rzadko w sobie widzą
źródło własnych niepowodzeń; u innych ciągle dostrzegają wady i konieczność zmiany. Sadzą, że
ich trudności wynikają z zewnętrznych okoliczności, pecha lub nieporozumień. Bezczelność, brak
skrupułów i egoizm to charakterystyczne cechy osobowości antyspołecznej. Osoby antyspołeczne
często postrzegają występek jako cnotę, podziwiają takie cechy, jak bezwzględność, zastraszanie,
oportunizm i brak skrupułów.
Cechy osobowości antyspołecznej uwidaczniają się już w okresie dzieciństwa. Bardzo często
występują wówczas zaburzenia zachowania, m.in. zaniedbania w nauce, ucieczki ze szkoły, ucieczki
z domu, stała tendencja do kłamstw, kradzieże, zachowania chuligańskie, brutalne traktowanie
słabszych, okrucieństwo wobec zwierząt. Wystąpienie kilku z wymienionych objawów pozwala na
rozpoznanie syndromu osobowości antyspołecznej.
Szacuje się, że osoby antyspołeczne stanowią 2-3% populacji. Ten typ osobowości najczęściej
rozpoznawany jest wśród mężczyzn. Zachowaniami antyspołecznymi są różnego typu działania
przestępcze (szacuje się, ze 75% przestępców charakteryzuje się antyspołecznym zaburzeniem
osobowości).

aspołeczność - termin odnoszony do zachowań, postaw lub cech osobowości,

charakteryzujących się unikaniem zaangażowania jednostki w związki grupowe i (lub) realizacje
celów grupowych. Aspołeczność przybierać może różne formy - od całkowitego wycofania z życia
społecznego (czasowego lub stałego), połączonego z odizolowaniem przestrzennym, docelowego
unikania kontaktów społecznych i niechęci do angażowania się w bliższe stosunki z innymi. Jeśli
izolacja społeczna nie jest wynikiem dążeń jednostki, to takie osamotnienie trudno uznać za przejaw
aspołeczności. Należy także odróżnić aspołeczność od antyspołeczności.
1
anomia - stan zaniku lub załamania norm społecznych regulujących działania społeczne. Termin
"anomia" (gr. nόmos - prawo) u Platona oznacza stan bezprawia, natomiast termin "eunomia" -
dobry ustrój społeczny. Do socjologii pojęcie wprowadzone zostało przez Emila Durkheima, który
wskazywał, iż anomia występuje w okresie zmian społecznych spowodowanych przez narastający w
społeczeństwie podział pracy i wzrost specjalizacji. Zmiany te prowadza do przekształceń więzi
społecznej; następuje przejście od tzw. solidarności mechanicznej (podporządkowanie jednostki
wynika z nacisków tradycji oraz opinii publicznej) do solidarności organicznej (więzi opierają się
nie na konformizmie, lecz na wzajemnej wymianie usług i świadczeń). Jednym z przejawów anomii
są samobójstwa. W klasycznym studium poświeconym temu zjawisku E. Durkheim wskazywał, ze
jego wielkość zależy w dużym stopniu od cech grupy, do której samobójca należy. Wyróżniał
samobójstwa typu egoistycznego (wywołane odosobnieniem jednostki od grupy), altruistycznego
(wywołane całkowitym wchłonięciem jednostki przez grupę; jednostka zatraca swą indywidualność i
zdolna jest poświęcić swe życie dla dobra grupy) oraz anomiczne (wywołane nagłą dezorganizacją
grupy, rozkładem jej więzi wewnętrznej spowodowanym przez takie zjawiska, jak kryzysy
społeczne, przewroty polityczne, załamania gospodarcze, itp.).
Robert K. Merton wyróżnia 2 typy anomii: anomię deprywacji i anomię sukcesu. Szybka
zmiana może rodzić anomię - zmiana ta może przybierać nie tylko formę regresu, lecz także
gwałtownego postępu. Anomia w ujęciu Mertona jest teorią zachowań dewiacyjnych. W zależności
od akceptacji lub odrzucenia kulturowego określonych celów i środków ich osiągania, Merton
wyróżnia następujące typy indywidualnego przystosowania: konformizm, innowację, rytualizm,
wycofanie i bunt.
Koncepcja anomii próbuje wyjaśniać działania indywidualne przez ukazanie ich
uwarunkowań makrosrukturalnych. Tendencja do załamania lub rozpadu norm występuje w
wypadku braku integracji struktury kulturowej i społecznej.

definicja sytuacji - (ang. definition of the situation), sposób postrzegania i oceniania

rzeczywistości społecznej przez jednostkę lub grupę, wyznaczający podejmowane działania. Termin
wprowadzony do socjologii przez Williama I. Thomasa oraz Floriana Znanieckiego dla określenia
ogółu warunków (zarówno obiektywnych, jak i subiektywnych) wpływających na wybór rodzaju
działań i zachowań podmiotu. "Każda konkretna działalność jest rozwiązaniem sytuacji." Działania
zależą wiec od sposobu zdefiniowania przez podmiot sytuacji, w jakiej się on znajduje.
W pojęciu "definicja sytuacji" nie chodzi, zatem o odpowiedź na pytanie, „co to jest
sytuacja?", chociaż W.I. Thomas i F. Znaniecki podają takie określenie, lecz głównie o to, w jaki
sposób podmiot definiuje sytuację, w której się znalazł. Przykładowo, określone zachowanie drugiej
osoby jednostka traktować może jako zachowanie wobec niej wrogie lub jako przyjazne (np. jako
żart). Zależnie od interpretacji tego zachowania, a więc od przyjętej definicji sytuacji, dalsza reakcja
jednostki przebiegać będzie w odmienny sposób.
Jak wskazuje W.I. Thomas: "Każdy samozdeterminowany akt zachowania poprzedzony jest
zawsze stadium badania i zastanawiania się, które nazwać możemy definicją sytuacji. W istocie
rzeczy od definicji sytuacji zależą nie tylko konkretne czyny, stopniowo cała polityka życiowa i
osobowość samej jednostki kształtuje się jako wynik serii takich definicji."
Tworzenie definicji sytuacji dokonywać się może spontanicznie, z uwzględnieniem
specyficznych cech konkretnej sytuacji postrzeganej przez podmiot, lub w wyniku wykorzystania
gotowych definicji, jakich dostarcza społeczeństwo. Zadanie podmiotu polega wówczas na
zaklasyfikowaniu danej sytuacji do określonej kategorii. Pojecie "definicja sytuacji" ujmowane jest,
zatem w 2 znaczeniach: 1) w ujęciu podmiotowym – jako sposób interpretacji przez działający
2
podmiot sytuacji, w której się znajduje; 2) w ujęciu kulturowym lub społecznym - jako określony
przez kulturę bądź społeczeństwo sposób postrzegania i interpretacji podobnych sytuacji. Definicja
sytuacji w ujęciu kulturowym staje się częścią definicji sytuacji podmiotu. Dokonuje się to w wyniku
procesu socjalizacji, polegającego w tym przypadku na uczeniu się sposobów definiowania sytuacji.
"Zdefiniowana sytuacja obejmuje wspólne dane ludzkiego doświadczenia, zaobserwowane fakty
obecne i przewidywane fakty przyszłe; wybór i ocena owych danych przez definiującego,
obserwacja i antycypacja faktów, ich ocena jako pożądanych lub niepożądanych, są kulturowo
uwarunkowane i przekazywalne innym ludziom." (F. Zaniecki).
Podobne znaczenie do pojęcia definicji sytuacji ma termin "dynamiczne oszacowanie"
(dymanic assessment) wprowadzony przez Roberta M. McIvera. Jest on jednak w socjologii rzadziej
używany. Również pojęcia "znaczenie" Maxa Webera oraz "orientacja" (orientatio) Talcotta
Parsonsa wykazują zbieżność z pojęciem "definicja sytuacji".
Znaczenie koncepcji definicji sytuacji w wyjaśnianiu socjologicznym polega na tym, że
jednostka nie jest traktowana tylko jako istota reaktywna, której zachowanie można wytłumaczyć
wyłącznie przez odwołanie się do oddziaływań środowiska. W tych samych warunkach
obiektywnych, w zależności od sposobu zdefiniowania sytuacji, zachowanie może przebiegać
całkowicie odmiennie. Uwzględnia się tu, zatem wpływ "czynników subiektywnych" na zachodzące
obiektywnie zachowania, a w konsekwencji także na procesy społeczne. "Sadzimy, iż każda sytuacja
winna być studiowana przez badacza tak, jak doświadcza jej poszczególna jednostka ludzka
posiadająca świadomość tej sytuacji. Dla uniknięcia nieporozumień proponujemy odróżnienie
sytuacji w tym rozumieniu od obiektywnych warunków, w jakich jednostki ludzkie żyją i działają.
Jednostka mająca do czynienia z pewną sytuacją może nie brać pod uwagę warunków, które – wzięte
pod uwagę – radykalnie zmieniłyby jej koncepcję sytuacji; często też uwzględnia fakty nie będące
częścią warunków obiektywnych. Nawet w przypadku fałszywego (błędnego) zdefiniowania
sytuacji, ta przyjęta definicja - w wyniku podjętych działań - powoduje pewne realne następstwa.
"Jeśli ludzie definiują sytuacje jako rzeczywiste, to stają się one sytuacjami rzeczywistymi w swoich
konsekwencjach." (R. Merton). To twierdzenie W. Thomasa stanowi podstawę mechanizmu
samospełniających się przepowiedni.
Sposób wyjaśniania działań podmiotowych zawarty w koncepcji "definicji sytuacji" stanowi
istotny element wielu humanistycznych nurtów współczesnej socjologii, m.in. socjologii
fenomenalistycznej i etnometodologii, interakcjonizmu i in.

dewiacja - zachowanie odbiegające od normy. Dewiacja może przybierać 2 formy: pozytywną

(nadnormalną) i negatywną (podnormalną). Z tego względu pojecie dewiacji jest zakresowo szersze
od pojęcia patologii społecznej, które oznacza tyko zjawiska dewiacji podnormalnej. Podkreśla się,
że dewiacja umożliwia dokonanie się zmiany społecznej; bez zachowań odbiegających od
społecznie akceptowanych norm społeczeństwo uległoby petryfikacji. Nadmierna jednak ilość
zachowań dewiacyjnych może prowadzić do stanu anomii i dezorganizacji.
Wyróżnić można 2 typy teorii wyjaśniających zjawiska dewiacji: pierwsze - to teorie typu
biologicznego lub psychologicznego zorientowane na samą dewiację; drugie - to teorie zorientowane
na grupę społeczną, w której zachowania dewiacyjne powstają. W ramach tego drugiego ujęcia
podkreśla się oddziaływanie czynników środowiskowych na występowanie zachowań dewiacyjnych.
Te wpływy środowiskowe mogą być tłumaczone na różne sposoby: np. wskazuje się, że dewiacja
przekazywana jest przez grupę, w której jednostki uczestniczą, dokonuje się tu, bowiem proces
uczenia się zachowań dewiacyjnych (jest to tzw. koncepcja zróżnicowanych przynależności lub
zróżnicowanych powiązań Edwina Sutherlanda). Ludzie stają się dewiantami, ponieważ żyją wśród
dewiantów, („z jakim przestajesz, takim się stajesz"). Inne koncepcje odwołują się do teorii
3
subkultury - grupa uznaje odmienne wartości i normy, co powoduje, że zachowania jej członków
postrzegane są przez otoczenie społeczne jako dewiacyjne. Trzeci typ ujęć nawiązuje do teorii
kontroli społecznej - załamanie się mechanizmów kontroli społecznej prowadzi do zachowań
dewiacyjnych. Inne wyjaśnienia odwołują się do koncepcji anomii oraz teorii naznaczania
społecznego. W ramach tego ostatniego ujęcia wyróżnia się dewiację pierwotną i wtórną. Dewiacja
pierwotna to zachowanie naruszające normy społeczne; dewiacja wtórna to społeczne naznaczanie
kogoś jako dewianta i zmuszanie go do odgrywania tej roli. Innymi słowy, to społeczeństwo kreuje
dewiantów.

dysonans poznawczy - to postrzegana niezgodność w obrębie uznawanych przez jednostkę

przekonań. Wypracowana przez Leona Festingera teoria dysonansu poznawczego próbuje wyjaśnić,
w jaki sposób podmiot stara się nie dopuszczać do ujawnienia się w jego systemie poglądów
wzajemnie sprzecznych opinii, a także, w jaki sposób te sprzeczności są rozwiązywane. Zakłada się,
że występowanie dysonansu poznawczego wytwarza w jednostce stan napięcia, który usiłuje ona
zredukować. Usuniecie sprzeczności uznawanych poglądów (ocen, opinii itp.) powoduje redukcję
napięcia.
Jednym ze sposobów obrony przed dysonansem poznawczym jest niedopuszczanie do jego
ujawniania się. Jednostka może nie dostrzegać wzajemnej sprzeczności uznawanych poglądów.
Ponadto pewnych faktów i informacji, które mogą wywołać dysonans, nie przyjmuje się do
wiadomości. Tego typu postawa wpływa na zakłócenia procesów poznawczych podmiotu. Jeśli
jednak dysonans poznawczy zostanie już wytworzony, to jego rozwiązanie polegać może na
przypisaniu mniejszego znaczenia jakiejś "niewygodnej" informacji lub na zmianie systemu
poglądów (opinii). Zakres i stopień natężenia dysonansu zależy od ważności spraw, których dotyczy.
Ważność ta ustalana jest do pewnego stopnia przez sam podmiot na podstawie jego subiektywnych
ocen.
Teoria dysonansu poznawczego znalazła szerokie zastosowanie badawcze. Na jej podstawie
wyjaśniano procesy zmiany postaw, zachowania konformistyczne, podatność na przyjmowanie
nowych informacji, procesy podejmowania decyzji. W tym ostatnim przypadku, przy założeniu, ze
podjecie każdej decyzji wywołuje dysonans poznawczy (nie wszyscy się z tym założeniem
zgadzają), uwaga skoncentrowana jest głównie na badaniu następstw podjęcia decyzji i sposobach
rozwiązywania wytworzonego dysonansu; wskazuje się tu przede wszystkim, w jaki sposób badani
utwierdzają się, co do słuszności podjętej decyzji.
Szereg zależności wskazywanych przez teorię dysonansu poznawczego rozpatrywać można w
ramach szerszego ujęcia, odwołującego się do równoważenia struktur poznawczych,
zaproponowanego przez Jeana Piageta.

efekt uodpornienia - przeciwdziałanie zmianie postaw przez uczenie sposobów obrony

przed argumentacją strony przeciwnej. Uodparnianie odbywa się nie tylko przez podawanie
argumentacji potwierdzającej słuszność danego stanowiska, lecz także, w uproszczonej formie,
argumentów przeciwnych. Dzięki temu podmiot uczy się sposobów odpierania możliwych zarzutów,
a przez to uodparnia się na kontrpropagandę posługująca się już rozwiniętą argumentacją. Sytuacje
te można porównać do szczepień ochronnych stosowanych w medycynie - stąd nazwa. Efekt
uodpornienia zaobserwował i zbadał William McGuire.

4
efekt usypiania - zanikanie zmian wywołanych w postawach społecznych i stopniowy powrót
do postawy pierwotnej. Występowanie efektu usypiania skłania niektórych badaczy do
kwestionowania możliwości skutecznej zmiany postaw.
facylitacja - wpływ obecności innych osób na przebieg i rezultaty działań jednostki. Obecność
innych polegać może na obserwacji i (lub) kontroli jakichś działań - określa się to jako "wpływ
widowni" - lub na wykonywaniu przez inne osoby tych samych działań - wpływ równoczesnego
działania. Zaobserwowano, że wydajność pracy może wzrastać tylko, dlatego, że ta sama czynność
wykonywana jest w otoczeniu społecznym, a nie w izolacji. Zarazem jednak zdarzają się przypadki
odwrotne, gdy obecność innych osób oddziałuje w sposób negatywny na możliwe do osiągnięcia
rezultaty. Jak podkreśla Robert B. Zajonc facylitacja polega na nasileniu tzw. reakcji dominujących.
Oznacza to, że obecność innych przyczynia się do osiągania korzystniejszych rezultatów wówczas,
gdy działania te są wcześniej dobrze opanowane i wyćwiczone. Natomiast w przypadkach
odwrotnych obecność innych spowoduje uzyskanie rezultatów znacznie gorszych. Wynika z tego, że
facylitacja wpływa niekorzystnie na tempo uczenia się nowych działań oraz na skuteczność
rozwiązywania nowych problemów, natomiast prowadzi do zwiększenia rezultatów działań
rutynowych.

grupa społeczna - pewna liczba osób charakteryzująca się obiektywną, zewnętrznie

postrzegalną wspólnotą pewnego typu (np. wspólnota krwi, wspólnota terytorium, wspólnota
ideologii czy też wspólnota celu), strukturą i organizacją wewnętrzną, podobieństwem uczestników
pod względem istotnej cechy (cech) związanej z udziałem w grupie oraz świadomością
przynależności do grupy i jednocześnie świadomością odrębności od innych grup (świadomością
"my").
Grupa społeczna stanowi system społeczny o znacznym stopniu złożoności i jako system
zawiera w sobie elementy prostsze: działania społeczne, pozycje, role stosunki i osobowości
społeczne. Pamiętać należy, że grupa, zgodnie z zasadą emergentyzmu, jest z jednej strony całością
jakościowo odmienną od sumy swych elementów, z drugiej strony, elementów grupy nie można
pojmować tylko jako części większej całości. Względna izolacja grupy jako systemu wynika z jej
struktury, tj. "wszystkich związków, które łącza elementy systemu w sposób, w jaki żaden z nich nie
jest połączony z jakimkolwiek przedmiotem zewnętrznym."(F. Znaniecki) Warunkiem istnienia
struktury grupowej jest wspólnie uznawana zasada odrębności, która kierując się uczestnicy grupy
świadomie podzielają doświadczenia i czynności innych uczestników, wyłączając z udziału nie-
członków.
Podobieństwo uczestników grupy jest rezultatem 2 okoliczności. Po pierwsze, czynników
selekcji doboru operujących w procesie rekrutacji do grupy. Po drugie, wykonywania
powtarzających się czynności w grupie, co urabia także właściwości samych wykonawców;
specyficzne cechy osobowościowe (zarówno psychiczne jak i fizyczne) zaznaczają się po pewnym
czasie uczestniczenia w danej grupie lub grupie określonego typu. Znane jest, dla przykładu,
zjawisko tzw. deformacji zawodowej, tj. wyraźnego, czasem zbyt jednostronnego, ukształtowania
osobowości w wyniku długotrwałego wykonywania zawodu.
Człowiek jako uczestnik grupy to nie osobnik - całość w sensie biopsychicznym, lecz tylko
pewien fragment konkretnej jednostki - to osoba społeczna w swojej roli. Osobnik konkretny może
pełnić kilka ról społecznych (w różnych grupach) i działając, manifestować w tych rolach -
stosownie do wymagań tej lub innej grupy - różne konstelacje swoich cech osobowościowych.
Wyłania się tu interesujący problem dynamiki osobowości kultury, wynikającej z uczestnictwa w
wielu grupach i w różnych sferach kultury - dynamiki polegającej na możliwości wykorzystania
5
doświadczeń nabytych w jednej sferze i zastosowania ich w innych dziedzinach, w których jednostka
uczestniczy. Ujmując zagadnienie od strony grupy jako całości, można powiedzieć, że jest ona
systemem ról społecznych (owych fragmentów osobowości) realizowanych przez pewną liczbę osób
- ról, których funkcje są, (choć w różnym stopniu) zintegrowane i podporządkowane jednej funkcji
kolektywnej. Elementami systemu grupy są w ostatniej instancji role (serie skoordynowanych,
powtarzanych działań), a nie jednostki ludzkie, jakkolwiek zawsze działają jacyś konkretni ludzie.
Grupa społeczna może nią być w różnym stopniu. Dla określenia liczby i natężenia
zmiennych o tym decydujących używa się niekiedy terminu "grupowość" (groupness). Agregat jest
już grupą, choć w stopniu minimalnym. Można dostrzec, że charakteryzuje się on pewną
liczebnością, zasadą doboru uczestników, (kto powinien i kto może należeć do grupy), posiada
ośrodki centralizacji (wspólne podstawowe wartości), symbole, centralne osoby. Ujecie grupy jako
agregatu może być dokonane z punktu widzenia obserwatora zewnętrznego.
Grupa jako organizacja społeczna to już system działań wykonywanych przez osoby w
swoich rolach. Powtarzalność działań jest podtrzymywana przez instytucjonalizację czynności,
polegającą na tym, że zostaną one uschematyzowane i normatywnie podtrzymane -
instytucjonalizacja zapewnia wykonywanie tak określonych czynności niezależnie od konkretnych
wykonawców. Zakres schematyzacji, a wiec i zakres oryginalności wynikający z cech
indywidualnych wykonawców, jest zróżnicowany, zależy on także od charakteru czynności. Grupa
jest systemem społecznym o tyle, o ile każdy jej uczestnik jest nastawiony pozytywnie do tych, z
którymi współdziała, o ile czyni on rzeczy, które umożliwiają działanie innym i są jakimś wkładem
do tego, co czynią inni, a także o tyle, o ile uczestnicy grupy powstrzymują się od czynienia
czegokolwiek, co mogłoby zakłócać działania współuczestników systemu. Ta warstwa egzystencji
grupowej jest dostępna w pełni tylko jej uczestnikom.
Grupa jako związek moralny stanowi jedność, której uczestnicy świadomie dążą do realizacji
wspólnych ideałów. Grupa posiada wówczas wiedzę o swojej przeszłości, o czynnikach swej
ewolucji i kryteriach swojego rozwoju. W ujęciu grupy jako agregatu i jako organizacji abstrahuje
się od procesów i czynników jej zmienności. Poznanie tych aspektów życia grupowego jest
zazwyczaj udziałem tylko niektórych, najbardziej powiązanych z grupa, jej uczestników.

grupa pierwotna - grupa społeczna, którą charakteryzują: 1) wyłącznie kontakty

bezpośrednie, 2) niewielka liczebność, 3) niewyspecjalizowany charakter,4) względna trwałość, 5)
osobisty lub intymny osobowy charakter kontaktów miedzy uczestnikami.
Termin "grupa pierwotna" (primary group) pojawił się po raz pierwszy w 1909 r. w pracy C.
Cooleya "Social Organization". Wg Cooleya w grupach pierwotnych, takich jak rodzina (dla dzieci),
dziecięce grupy zabawy i zbiorowości sąsiedzkie, jednostka może doświadczać po raz pierwszy
przeżyć wspólnoty oraz identyfikacji grupowej, wyrażającej się w świadomości "my". "Jaźń
grupowa to <ja >, które włącza inne osoby, kształtowana jest w grupie pierwotnej. W tym sensie
grupy pierwotne są źródłem ideału moralnej całości, moralnej wspólnoty. Jest to pierwszy ze
społecznych ideałów, będący podstawą współżycia społecznego ludzi. Cooley nadaje prawom
człowieka ograniczoną interpretację, różną od teorii kontraktu społecznego Rousseau. Nie ma
suwerennych jednostek poza społeczeństwem i nie ma wolności poza organizacją społeczną. Natura
ludzka i organizacja społeczna – jaźń społeczna i grupa pierwotna – tworzą wg Cooleya organiczną
całość. Społeczeństwo i jednostki są tylko fazami wspólnej całości."
Określenie "pierwotna" oznacza podstawową, pierwszorzędną w sensie logicznym, a także
początkową w sensie chronologii życia ludzkiego.

6
grupa wtórna – późniejsza w doświadczeniu społecznym jednostki od grupy pierwotnej,
charakteryzuje się wyraźniej zarysowanymi i wyspecjalizowanymi celami, większą racjonalnością i
sformalizowaniem życia grupowego, na ogól większą liczebnością, występowaniem kontaktów
pośrednich o charakterze rzeczowym. Przedsiębiorstwo, zrzeszenie, armia stanowią przykłady grup
tego typu.
grupowe myślenie – (ang. groupthink), specyficzne właściwości procesu podejmowania
decyzji przez grupę społeczną. Szczególną uwagę poświęca się badaniu tych procesów
zachodzących w grupie, które prowadzą do wypracowania decyzji błędnych. Zauważono, że
niejednokrotnie postanowienia podejmowane grupowo, przez rozmaite zespoły, komisje itp. są mniej
korzystne, niż gdyby decyzje podejmowane były przez indywidualnych członków tych grup.
Formułując problem bardziej dosadnie, chodzi tu o wyjaśnienie, jak to się dzieje, że grupa złożona z
mądrych ludzi podejmuje nieracjonalne decyzje. Irving L. Janis wskazuje na zakłócenia obiegu
informacji w grupie, które mogą prowadzić do podejmowania niewłaściwych decyzji. Zakłócenia te
polegają m.in. na: zawężeniu liczby alternatywnych rozwiązań branych pod uwagę przez grupę,
lekceważeniu rozwiązań, które początkowo zostały ocenione negatywnie, zwracaniu uwagi na
informacje i fakty podtrzymujące przyjęty kierunek działania, a pomijaniu niezgodnych z
akceptowaną linią działania, nieuwzględnianiu możliwych zakłóceń w realizacji planu.
Wystąpienie tego typu zakłóceń informacyjnych zależy od stopnia spoistości grupy (im
wyższa spoistość, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia zakłóceń) oraz od stopnia
konformizmu wobec norm grupowych. Warto zauważyć, że wskazane przez I.L. Janisa czynniki –
spoistość oraz konformizm - są w znacznym stopniu tożsame; cechą spoistości grupy jest wysoki
konformizm wobec norm, jak i odwrotnie - konformizm doprowadza do spoistości.
Niebezpieczeństwo myślenia grupowego pojawia się, gdy w grupie ukształtują się normy chroniące
jedność grupy. W ich wyniku zaczyna działać autocenzura (jednostka pomniejsza znacznie własnych
wątpliwości i kontrargumentów), wyłaniają się jednostki odgrywające rolę "stróżów poprawnego
myślenia" (nie dopuszczają do dopływu niepomyślnych informacji), wytwarza się w grupie iluzja
jednomyślności i wszechmocy, grupa ignoruje etyczne konsekwencje swoich decyzji. Obrona przed
wystąpieniem syndromu myślenia grupowego polega głównie na świadomym przeciwdziałaniu
poszukiwania przez grupę zgodności.
Niektóre cechy myślenia grupowego charakterystyczne są także dla większych zbiorowości
społecznych, zwłaszcza dla tłumu. Dlatego wydaje się, że pojęcie to powinno być stosowane w
szerszym zakresie, nie tylko w odniesieniu do procesów zachodzących w małych grupach. Wiele
prawidłowości sformułowanych przez klasyków tzw. psychologii tłumu wykazuje znaczny stopień
zbieżności z wynikami badań I. Janisa. Ponadto warto zauważyć, ze wpływ grupy na podejmowane
decyzje może być także pozytywny. Obecność innych członków grupy wpływa niejednokrotnie
inspirująco na aktywność (w tym aktywność poznawczą) poszczególnych członków. Świadczy o tym
zjawisko facylitacji1. Wzajemne pobudzanie się w kierunku poszukiwania nowych rozwiązań
jakiegoś problemu uwidacznia się w przypadku jednej z technik heurystycznych, jaka jest tzw. burza
mózgów.

homo oeconomicus - model człowieka, w którym zakłada się, że wszystkie zachowania

jednostki, a zwłaszcza zachowania w sferze gospodarki, przebiegają zgodnie z zasada minimaksu,

1
facylitacja - wzajemny wpływ członków grupy, powodujący wzmożenie skłonności do danego
typu zachowania, np. agresji, zmniejszający indywidualny krytycyzm względem zachowań
negatywnych.

7
tzn. zmierzają do maksymalizowania własnych korzyści i minimalizowania nakładów. Zakłada się,
że jednostka zawsze woli więcej aniżeli mniej, że wykorzysta do maksimum posiadane środki, by
osiągnąć cel. Zasada ta stanowić może kryterium racjonalności zachowań, a także podstawę wyboru
miedzy różnymi celami.
Model homo oeconomicus jest idealizacją. Przyjęte założenia na temat "natury człowieka są -
zdaniem krytyków - zbyt daleko idącym uproszczeniem, a ponadto ujmują człowieka jako twór
skrajnie egoistyczny i aspołeczny. Przyjęta tu koncepcja racjonalności jest zbyt wąska - jest to
wyłącznie racjonalność typu instrumentalnego. Tym niemniej, na podstawie tego modelu możliwe
jest prognozowanie z duża trafnością zachowań w sferze ekonomicznej, a zwłaszcza zachowań
konsumentów. Jednak nie wszystkie realne działania ludzi są z nią zgodne, zwłaszcza w sferach
innych niż gospodarka. Z tego względu próbuje się wypracować modele ekplanacyjne oparte na
innych założeniach i przezwyciężające zawarte w nim ograniczenia. Widoczne to jest także w
ekonomii, gdzie model ten odegrał zasadnicza role.

homogenizacja - proces wzajemnego upodabniania się poszczególnych elementów (np.

jednostek, grup społecznych). Pojecie to stosuje się nie tylko do opisu przekształceń dokonujących
się wewnątrz zbiorowości, lecz dotyczyć może także innych dziedzin. Antonina Kłoskowska mówi o
homogenizacji w obrębie kultury masowej. Homogenizacja oznacza tutaj wymieszanie elementów
kultury "wyższej" i "niższej" i zatarcia dystansu miedzy nimi. Na podobnej zasadzie można
wyodrębnić homogenizację typu aksjologicznego, tzn. wymieszanie i brak zróżnicowania między
tym, co ważne i błahe. Efektem procesu homogenizacji jest homogeniczność, czyli stan
ujednolicenia, jednorodność lub podobieństwo elementów.

ideologiczny model postawy - wzorcowy przykład słusznego myślenia o sytuacji, której

dotyczy (F. Znaniecki).
Definicje sytuacji formułowane przez jednostki w związku z konkretnymi czynnościami
można, wg F. Znanieckiego, nazwać "postawami realistycznymi", natomiast definicje ujawniane
tylko w wypowiedziach słownych to "postawy ideacyjne". O ile postawy realistyczne mogą być
badane tylko w związku z działaniem, o tyle postawy ideacyjne mogą być badane same w sobie,
gdyż nie dotyczą bezpośrednio czynności, lecz myślenia o czynnościach - są ideami, które mogą być
doświadczane, nawet gdyby nie miały być zastosowane w praktyce (można definiować sytuacje nie
działając).
Doniosłe znaczenie dla zrozumienia istoty działania oraz zmiany kulturowej i społecznej mają
tzw. definicje zastępcze, tj. werbalne definicje sytuacji kreowane przez autorów (polityków,
koneserów, wychowawców itd.), zawierające wzory wartości i normy postępowania w określonych
sytuacjach. Wyrażone w ten sposób wartości i standardy działań akceptowane przez pewną liczbę
ludzi nazywane są ideologicznym modelem postawy.

interakcja - wzajemne oddziaływanie jednostek na siebie. Podstawowe pojecie mikrosocjologii.

Niektórzy autorzy (zwłaszcza amerykańscy) całą socjologię definiują jako naukę o interakcjach,
uznając je za podstawowy przedmiot badawczy tej dyscypliny. Badaniem interakcji zajmuje się
głównie tzw. socjologia życia codziennego, a w jej obrębie interakcjonizm symboliczny,
etnometodologia, teoria dramaturgiczna.
Interakcja jest procesem komunikowania, w wyniku, którego jednostki nawzajem modyfikują
swoje działania. Komunikacja ta ma charakter werbalny oraz (lub) niewerbalny - gesty, mimika,
ruchy ciała, wygląd zewnętrzny itp. Nieodłącznym składnikiem procesu interakcji jest definiowanie
sytuacji oraz interpretowanie zachowań partnera. Każda ze stron interakcji przyjmuje pewne
8
założenia na temat partnera (np., kim jest, do czego zmierza), które w trakcie przebiegu interakcji
mogą okazać się błędne i mogą wymagać modyfikacji. Ponadto jednostka stara się antycypować
przebieg interakcji, a zwłaszcza przewidywać reakcje partnera na własne zachowania.
Przewidywania te w znacznym stopniu zwrotnie określają przebieg realizowanego działania.
internalizacja - proces przyswojenia przez jednostkę określonych norm i wartości społecznych.
Internalizacja to także rezultat tego procesu, oznaczający silne wewnętrzne przekonanie o
konieczności przestrzegania pewnych norm społecznych, regulujących stosunki jednostki z innymi
ludźmi, grupą społeczną lub szerszą zbiorowością. Wartości i normy zinternalizowane, czyli
"uwewnętrznione", stają się bardzo skutecznymi regulatorami działań społecznych. Internalizacja
wartości i norm jest elementem procesu socjalizacji.

jaźń subiektywna - względnie trwałe i spójne wyobrażenia człowieka o sobie ukształtowane

zarówno pod wpływem oddziaływań innych ludzi, jak i w wyniku własnych dążności
osobotwórczych. Autonomizacja jaźni subiektywnej dokonuje się w dłuższym czasie, w pierwszych
okresach życia, poprzez szereg przemyśleń i przewartościowań, kiedy osobnik zaczyna już trwale
wierzyć, że jest "naprawdę" tak, jak to sobie wyobraża, kiedy akceptuje ten fakt i, w sytuacjach
wymagających dokonania wyboru - podjęcia decyzji, stara się działać konsekwentnie "w zgodzie ze
sobą samym". Posiada on wówczas zdolność przeciwstawienia się naciskom otoczenia, a także
możliwość wpływu na to otoczenie. Należy jednak zauważyć, że owa możliwość zamanifestuje się
tylko wtedy, kiedy autentyczne poczucie samego siebie (jaźń subiektywna) ma odpowiednią moc w
porównaniu z wyobrażeniami o osadach i oczekiwaniach innych na temat swej osoby - czyli w
relacji do jaźni odzwierciedlonej.

jaźń odzwierciedlona - koncepcja sformułowana pierwotnie przez Charlesa H. Cooleya,

obraz lub wyobrażenie człowieka o sobie samym, obraz, jaki powstaje wówczas, gdy realizując
swoją rolę społeczną (jedną ze swoich ról) osoba uświadamia sobie, że jest przedmiotem
zainteresowania i oceny współuczestników grupy społecznej. Człowiek nie może realizować danej
roli społecznej, jeśli nie uświadomi sobie, że współuczestnicy grupy charakteryzują go i oceniają, i
jeżeli nie myśli o tym, jak inni go postrzegają, jakie cechy krąg mu przypisuje i jakie tym cechom
nadaje znaczenie. W różnych grupach, w których jednostka uczestniczy, a wiec też w różnych rolach
różne właściwości, tak fizyczne jak i psychiczne, traktowane są jako ważne. Może zdarzyć się, że te
same cechy są oceniane dodatnio w związku z pełnieniem jakiejś roli, a ujemnie w związku z
pełnieniem innej roli. Dla przykładu, w sporcie należy być "agresywnym", co nie jest dobrze
widziane np. w rodzinie. W każdej ze swych ról człowiek prezentuje wiec odmienną konstelacje
swoich właściwości. Jednostka, realizując określoną rolę pragnie, na ogół, pozytywnej oceny ze
strony innych ludzi. Może wówczas podporządkowywać swoje zachowanie zgodnie z
oczekiwaniami otoczenia. Mówimy wtedy o przewadze jaźni odzwierciedlonej nad jaźnią
subiektywna, co łączy się z pragmatycznym konformizmem, pewną elastycznością moralna i
zmniejszonym poczuciem podmiotowości. Możemy mówić o wielości jaźni odzwierciedlonych
pojedynczego człowieka - ich liczba odpowiada liczbie ról pełnionych przezeń w różnych
społecznych grupach. William James zaproponował, by w osobowości człowieka uwzględniać tyle
jaźni, ile jest osób wyrażających doń jakieś wyobrażenie czy osąd o nim. Propozycja ta byłaby
jednak niezwykle trudna do empirycznej weryfikacji. O jaźni subiektywnej skłonni jesteśmy mówić
w liczbie pojedynczej.

9
klasy społeczne - wielkie zbiorowości społeczne charakteryzujące się zróżnicowanym
dostępem do bogactwa, władzy i wiedzy. Zróżnicowanie to ma charakter trwały (samoodtwarzający
się). W innych ujęciach klasy społeczne to zbiorowości różniące się interesami. Ks. Władysław
Piwowarski klasę społeczną określa jako "społeczny podmiot, którego członkowie odznaczają się
strukturalnie podobnym miejscem w procesie gospodarowania i podobnym społecznym położeniem
oraz wspólnymi interesami i w pewnych warunkach także wspólną świadomością swego położenia.
Klasy społeczne to jeden z podstawowych elementów struktury społecznej, odnoszący się do
zasadniczych podziałów (zróżnicowań) występujących w obrębie współczesnych społeczeństw.
Ujmując problem odwrotnie - każde społeczeństwo jest zwykle wewnętrznie zróżnicowane;
najistotniejsze czynniki zróżnicowania uznać można za podstawę wyodrębnienia klas społecznych.
Klasy uznawane są za wielkie grupy społeczne lub zbiorowości społeczne, warstwy społeczne
natomiast za zbiory lub kategorie społeczne.
Klasy mogą być wyodrębniane na podstawie rozmaitych kryteriów. Najczęściej wskazuje się
kryteria ekonomiczne, społeczne i świadomościowe. Uwzględnianie wyłącznie czynników
ekonomicznych, a zwłaszcza kryterium własności środków produkcji jest (było) charakterystyczne
dla ujęć marksistowskich, w których kryteria wyodrębniania klas społecznych zawarte w pismach K.
Marksa i F. Engelsa próbuje się stosować do analizy współczesnych społeczeństw.
"Współwystępuje ono również w postaci poglądów akcentujących nie tylko liczebny wzrost,
wewnętrzny awans i przodującą rolę klasy robotniczej, ale także nadrzędność jej perspektywicznych,
a nawet doraźnych interesów wobec reszty społeczeństwa."
Ralf Dahrendorf przez klasy rozumie grupy pozostające w konflikcie - "termin <klasa>
oznacza grupy konfliktu generowanego przez zróżnicowaną dystrybucję władzy (authority) w
imperatywnie skoordynowanych związkach (associations)".
Stanisław Ossowki analizując problem struktury klasowej w społecznej świadomości,
wyodrębnił 3 zasadnicze typy ujęć: 1) ujęcia dychotomiczne - wyodrębnia się w nich 2
przeciwstawne klasy (np. bogaci - biedni, rządzący - rządzeni, wyzyskujący - wyzyskiwani); 2)
schemat gradacji - wyodrębnia się przynajmniej 3 klasy: 2 biegunowe i pośrednią. Biorąc pod
uwagę wyłącznie jedno kryterium - zazwyczaj ekonomiczne (lub kryterium własności) - tworzy się
schemat gradacji prostej. Jeśli pod uwagę bierze się więcej czynników -oprócz kryteriów
ekonomicznych także takie czynniki, jak poziom wykształcenia, pochodzenie, styl życia itp. -
wówczas tworzony jest schemat gradacji syntetycznej. W jego obrębie braki jednej cechy mogą być
kompensowane przez "nadwyżkę" innych cech; 3) ujęcia funkcjonalne - kładące nacisk na
komplementarność klas; klasy oprócz interesów przeciwnych mają także interesy wspólne
(nadrzędne). W ujęciu tym klasy są sobie nawzajem potrzebne, gdyż każda z nich pełni określone
funkcji (zadania),których realizacja jest niezbędna dla istnienia całego systemu społecznego.
Przykładem ilustrującym ten typ analizy jest funkcjonalna teoria stratyfikacji K.Davisa i W.Moore'a.
Ujęcia funkcjonalne są niejako przeciwieństwem ujęć dychotomicznych, w których celowo dokonuje
się uproszczenia struktury klasowej do dwóch biegunów, aby zmobilizować "masy" do zmiany
istniejącego, niesprawiedliwego porządku społecznego. Ujęcia funkcjonalne służą natomiast raczej
podtrzymaniu status quo.
Zmiany struktury społeczeństwa polskiego w okresie powojennym przedstawiane były w
kategoriach zaniku podziałów klasowych, nakładania się na podziały klasowe nowych podziałów
społeczno-zawodowych lub opisu stanów nierówności i zróżnicowania. Po 1989 r. zaczęto
podkreślać znaczenie klasy średniej w obrębie struktury społecznej; upatruje się w niej czynnik
stabilizujący procesy zmian społecznych. Zarazem jednak pojawiają się głosy, że "zbyt duże są
różnice miedzy ludźmi zaliczanymi do <klasy średniej> i zbyt mało mają oni ze sobą wspólnego,
aby można było sensownie twierdzić, że razem wzięci faktycznie tworzą odrębna klasę."
10
 Włodzimierz Wesołowski nawiązując do rozróżnień dokonanych przez Maxa Webera,
wyróżnia w obrębie współczesnego społeczeństwa polskiego następujące klasy: klasę robotnicza,
klasę chłopską, drobna burżuazję, inteligencję i specjalistów, klasy uprzywilejowane dzięki
własności i edukacji. Ryszard Dyoniziak jako zasadnicze elementy struktury społeczeństwa
polskiego wskazuje: klasę robotniczą, klasę chłopską, inteligencję i pracowników umysłowych,
warstwę rządzącą, warstwę prywatnych producentów (poza rolnictwem) i handlowców, warstwę
spółdzielców oraz warstwę sprzedawców ulicznych.
Zaobserwować można pewną niechęć do używania pojęcia "klasa społeczna". Pojawiają się
głosy, że klasy w ogóle nie istnieją. Z jednej strony uwidaczniają się tu reakcje na wieloletnią
dominację ideologii marksistowskiej, z drugiej natomiast wyraźnie rysuje się potrzeba ścisłego
określenia lub zredefiniowania pojęcia klasy społecznej. Sam termin jest przy tym kwestią
drugoplanową - niezależnie od nazwy istotnym czynnikiem, który winien być uwzględniony w
analizach socjologicznych, jest wewnętrzne zróżnicowanie i podział społeczeństwa na zasadnicze
grupy (lub ewentualnie zbiory).

koncepcja dekompozycji - jeden ze sposobów analizy i opisu przekształceń struktury

społecznej. Dekompozycja odnosi się do cech położenia społecznego (pochodzenie, poziom
dochodów, wykształcenie, styl życia itp.) członków jakiejś zbiorowości. Podkreśla się, że
współczesne klasy lub warstwy społeczne charakteryzują się mniejszą wewnętrzną jednorodnością
(homogenicznością) tych cech niż dawniej. Osoby z różnych warstw lub klas społecznych
wykazywać mogą znaczne podobieństwo, jeśli chodzi o pozom wykształcenia, wysokość, rodzaj
uzyskiwanych dochodów, styl życia. Zasadniczą własnością przemian struktury społecznej jest - w
tym ujęciu - zacieranie się różnic klasowych, zanikanie podziałów, przeciwieństw i sprzeczności
interesów. W związku z tym mówi się o amorficzności (tj. bezkształtności) struktury społecznej.
Ujęcia alternatywne w stosunku do koncepcji dekompozycji akcentują konieczność badania nowych
typów nierówności występujących w obrębie społeczeństwa.

koncepcje człowieka w socjologii - zespól cech i właściwości przypisywanych

jednostce, stanowiący istotny element procesów eksplanacyjnych, a także tworzonych modeli
rzeczywistości społecznej i programów działań. Józef Kozielecki wskazuje na przykładzie ujęć
psychologicznych, że różnego typu koncepcje człowieka składają się z 3 rodzajów twierdzeń
ogólnych: twierdzeń dotyczących osobowości, działań społecznych oraz środowiska. W ujęciach
socjologicznych wyraźniej uwzględnia się wpływ struktury społecznej, kultury oraz oddziaływanie
różnego typy procesów społecznych. Kierunek tych oddziaływań jest dwustronny - nie tylko
jednostka jest formowana przez oddziaływania zewnętrzne, ale także jej działania (i działania wielu
innych jednostek) kształtują te zewnętrzne uwarunkowania.
W każdej teorii lub koncepcji socjologicznej przyjmuje się, w sposób bardziej lub mniej
wyraźny, jakieś przekonania na temat "natury człowieka". Przekonania te wyznaczać mogą stosunek
do drugiego człowieka, znajdujący swój wyraz w relacjach interpersonalnych lub przyjętych
rozwiązaniach instytucjonalno-organizacyjnych. Niejednokrotnie akceptacja tych rozwiązań i
procedur wiąże się implicite z akceptacją zawartej w nich koncepcji człowieka.
W różnych orientacjach teoretycznych przyjmowane są często odmienne poglądy na temat
człowieka. Opierają się one na pewnych przesłankach filozoficznych i etycznych. Zróżnicowanie
stanowisk w tej kwestii widoczne jest już w poglądach starożytnych (Platon, Arystoteles).
Szczególnie wyraźny związek występuje między przedstawianymi propozycjami rozwiązań

11
ustrojowych, projektami zmian, zasadami polityki, w tym zasadami sprawowania władzy, a
poglądami na temat natury człowieka.
Sformułowane np. przez Niccolo Machavellego na przełomie XV i XVI w. zasady
skutecznego sprawowania władzy wynikają w znacznym stopniu z przyjętej koncepcji człowieka.
"Można, bowiem o ludziach w ogóle powiedzieć, że są niewdzięczni, zmienni, kłamliwi, unikający
niebezpieczeństw i chciwi zysku; gdy im czynisz dobrze, wszyscy są ci oddani, lecz odwracają się,
gdy się w potrzebie znajdziesz". Tego typu obraz człowieka usprawiedliwia rezygnację ze skrupułów
moralnych w życiu politycznym. "Zapewne gdyby wszyscy ludzie byli dobrzy, ten przepis nie byłby
dobry, lecz ponieważ są oni nikczemni i nie dotrzymywaliby tobie wiary, więc ty także nie jesteś
obowiązany im jej dotrzymywać" Skuteczne sprawowanie władzy musi, więc opierać się głównie na
sile, umiejętnym stwarzaniu pozorów, wyrachowaniu i zimnej kalkulacji, a także posługiwaniu się w
razie potrzeby kłamstwem, oszustwem i podstępem. Warto zwrócić uwagę, że u Machiavellego
zaobserwować można stosowanie "technik neutralizacji", polegających na manipulowaniu obrazem
podmiotu społecznego (grupy, jednostki), wobec którego zamierza się stosować przemoc lub innego
typu prześladowania. Przypisywanie jednostce cech negatywnych prowadzi do dehumanizacji
wizerunku "przeciwnika", a przez to umożliwia stosowanie represji i przemocy.
Różnego typu rozwiązania społeczne i polityczne były uzasadniane przez odwołanie się do
wskazania pozytywnych bądź negatywnych cech istoty ludzkiej. Najbardziej znane są koncepcje
Thomasa Hobbesa i Jeana Jacques'a Rousseau. T. Hobbes przyjmował, że dominującą cechą natury
człowieka jest dążenie do realizacji egoistycznych interesów, nieustanna walka z innymi,
traktowanie drugiej osoby jako wroga ("człowiek człowiekowi wilkiem"). Stąd wyrastała potrzeba
państwa (władzy zwierzchniej) jako instytucji zdolnej przeciwdziałać walce "wszystkich ze
wszystkimi". J.J. Rousseau głosił poglądy przeciwstawne - człowiek jest z natury dobry, ulega
natomiast zepsuciu pod wpływem cywilizacji. Podobne założenie o pozytywnej naturze człowieka
przyjmował August Comte w swoim systemie filozofii pozytywistycznej. Przy tej okazji warto
wskazać konstatację jednego ze współczesnych psychologów: "przekonanie, że człowiek jest z
natury dobry - mimo jego humanistycznego wydźwięku - nie ma uzasadnienia empirycznego"
(J.Kozielecki) Oczywiście z tego nie wynika, że należy akceptować koncepcje T. Hobbesa.
We współczesnych teoriach socjologicznych odrzuca się koncepcję natury ludzkiej. Nie
wiadomo, bowiem, na ile takie założenie (o istnieniu stałych cech) jest uprawnione. "Nie ma natury
ludzkiej w znaczeniu ustalonego biologicznie podłoża, przesądzającego zmienność układów
społeczno-kulturowych" (P.L.Berger, T.Luckmann) Zamiast o naturze ludzkiej (pojecie to sugeruje
pewien biologizm lub niejasny podział na to, co naturalne i sztuczne) chętniej mówi się wyłącznie o
osobowości człowieka lub jego tożsamości. Widoczne jest tu, zatem przez formułowanie
podstawionego pytania odrzucenie koncepcji natury człowieka; nie jest jednak definitywne; do
kwestii tej nawiązuje, bowiem socjobiologia, badająca wpływ zróżnicowania w obrębie
wyposażenia genetycznego człowieka na formy społecznej organizacji i kultury.

konflikt społeczny - proces wzajemnego oddziaływania na siebie podmiotów, w którym

występuje świadomość faktycznej lub wyimaginowanej niezgodności celów i interesów, zmierzający
do wymuszenia zmiany podjętych lub zamierzonych działań drugiej strony oraz (lub) do
zaszkodzenia przeciwnikowi.
Na podstawie przedstawionej definicji można wskazać następujące cechy tego zjawiska:
1)konflikt jest działaniem społecznym - tzn., że międzypodmiotowe animozje, niechęci czy
uprzedzenia nie są jeszcze konfliktem; 2) warunkiem koniecznym wybuchu konfliktu jest pojawienie
się świadomości konfliktu - obiektywnie istniejące sprzeczności interesów nie muszą prowadzić do

12
zajścia tego zjawiska; 3) cele stron biorących udział w konflikcie mogą być takie same lub rozbieżne
(schizma).
Druga z wyróżnionych cech wskazuje na niektóre czynniki warunkujące zajście konfliktu.
Czynniki obiektywne (sprzeczne bądź niezgodne interesy i cele miedzy podmiotami) tworzą tzw.
sytuację konfliktową. Występowanie sytuacji konfliktowej nie musi jeszcze prowadzić do wybuchu
konfliktów. Znane są liczne sytuacje, gdy pomimo obiektywnej sprzeczności interesów konflikty nie
wybuchają. Sytuacja konfliktowa może łatwo przekształcić się w otwarty konflikt, gdy istniejące
sprzeczności zostaną dostrzeżone. Równocześnie dosyć częste są przypadki odwrotne - konflikty
wybuchają, chociaż nie występują żadne sprzeczności interesów. Konflikty te określa się jako
irracjonalne - wytworzona została świadomość konfliktu, mimo braku obiektywnych podstaw do
działań zorientowanych przeciwko drugiej stronie.
Poszukując obiektywnych czynników warunkujących zajście konfliktu społecznego, często
wskazuje się na ograniczoność dóbr jako jeden z czynników określających sytuację konfliktową. Do
konfliktu dochodzi, dlatego, że pewne dobra (rzadkie zasoby, pozycje) mogą być dostępne tylko dla
niektórych jednostek lub grup. Wśród tych rzadkich dóbr szczególne znaczenie ma władza. Walka o
władzę może być głównym przedmiotem konfliktu, a równocześnie - jak się podkreśla - każdy
konflikt niezależnie od jego przedmiotu jest konfliktem o władzę (lub może być w ten sposób
interpretowany). Wg stanowiska Michela Croziera i Ralfa Dahrendorfa stosunek władzy jest
elementem, a nawet przedmiotem każdego konfliktu.
Innym czynnikiem warunkującym zajście konfliktu jest powstanie poczucia względnej
deprywacji. Pogorszenie warunków życiowych jakiejś zbiorowości nie musi bezpośrednio
prowadzić do wybuchu konfliktu społecznego (na tego typu zależność wskazywał w swoich pracach
Karol Marks). Subiektywny sposób postrzegania tych czynników, a także przekonanie, że podjęte
działania są w stanie zmienić te niekorzystne sytuacje, stają się warunkiem wybuchu konfliktu. Jak
podkreślał Alexis de Tocquevile, konflikty (rewolucje) wybuchają wówczas, gdy sytuacja bytowa
ulega poprawie. Dzieje się tak, dlatego, że niewspółmiernie szybciej wzrastają oczekiwania ludzi.
Gdy rozbieżność miedzy poziomem życia a oczekiwaniami społecznymi staje się zbyt duża,
dochodzi do wybuchu konfliktu. Jak uczą doświadczenia polskie z okresu powojennego, konflikty
społeczne wybuchają także i w tym celu, aby nie dopuścić do obniżenia poziomu życia.
Oprócz wskazanych uwarunkowań powstawania konfliktów nieodzownym czynnikiem
dopełniającym zajście tego zjawiska jest wystąpienie punktu zapalnego, czyli zdarzenia, które w
krótkim okresie zmobilizuje energię stron konfliktu. Punktem zapalnym stają się niekiedy zdarzenia
błahe lub nawet przypadkowe. Zdarzenia takie bywają niejednokrotnie świadomie prowokowane
przez jedną ze stron.
Przebieg konfliktu w znacznym stopniu zależy od sposobu reagowania stron konfliktu na
działania przeciwnika. Pierwsze reakcje mają przy tym często decydujące znaczenie. Jeśli reakcja
przewyższa wywołujący ją bodziec, to następuje eskalacja konfliktu. Drobny incydent szybko
przekształca się w walkę na śmierć i życie. Przebieg konfliktu charakteryzowany jest przez jego
natężenie i gwałtowność. Natężenie konfliktu to stopień zaangażowania uczestników w dany
konflikt; zaangażowanie to wiąże się z kosztem ewentualnej porażki oraz stopniem uwikłania
osobowości w konflikt. Gwałtowność konfliktu określana jest przez środki, jakich strony używają
(lub są skłonne użyć), aby pokonać przeciwnika lub wyrazić swą wrogość. Natężenie i gwałtowność
konfliktu nie zawsze są zbieżne - wysokie natężenie konfliktu wiązać się może z niewielką
gwałtownością, jak i odwrotnie. Gwałtowność konfliktu nie zależy, bowiem od natężenia, lecz raczej
od poczucia stopnia deprywacji oraz warunków organizacyjnych grupy (w tym dostępu do urządzeń
technicznych typu militarnego). Natężenie konfliktu wiąże się z niektórymi cechami struktury
społecznej, zwłaszcza z otwartością lub zamkniętością klas, określającą warunki ruchliwości
13
pionowej oraz systemu dystrybucji nagród i ułatwień. Te cechy struktury społecznej w znacznej
mierze określają rozłączność lub nakładanie się konfliktów na siebie. Przebieg konfliktu jest
odmienny w społeczeństwach o strukturze sztywnej i elastycznej. W pierwszym przypadku (są to
zazwyczaj społeczeństwa typu monocentrycznego) konflikty są tłumione i nakładają się na siebie (w
różnych kontekstach te same jednostki zajmują ciągle pozycje uprzywilejowane lub odlegle). W tym
typie społeczeństw konflikty pojawiają się rzadko, lecz jeśli dojdzie do ich wybuchu, to zagrażają
one istnieniu dotychczasowego porządku społecznego. Inaczej w systemach pluralistycznych
(elastycznych), gdzie liczne konflikty krzyżują się z sobą i przez to wzajemnie neutralizują. Grupa
zmierzająca do zmiany istniejącego porządku społecznego musi liczyć się z tym, że wystąpią
przeciwko niej wszystkie pozostałe grupy. Mechanizm ten zapewnia większą trwałość systemów
elastycznych.
Konflikt pełni różne funkcje w obrębie systemu społecznego. Jak podkreśla Lewis A.Coser,
obok funkcji negatywnych (związanych głównie ze stosowaniem przemocy w stosunkach
międzyludzkich) konflikt pełni szereg funkcji pozytywnych, m.in. umożliwia dokonanie zmian
społecznych.

konformizm - podporządkowanie jednostkowych zachowań i opinii rzeczywistym lub

wyobrażonym naciskom wywieranym przez grupę społeczną. Termin ten używany jest w dwóch
znaczeniach: w pierwszym oznacza zmianę zachowań lub opinii jednostki w kierunku zgodnym z
oczekiwaniami grupy, w drugim - rezultat tych zmian, a więc pewne upodobnienie (uniformizację)
zachowań oraz przekonań członków grupy.
W licznych eksperymentach, wśród których najważniejszy był eksperyment Solomona Ascha
ustalono różne czynniki mające wpływ na zachowania konformistyczne jednostek. Stopień nasilenia
konformizmu zależy od cech grupy społecznej, która wywiera nacisk, cech zadania i cech osób, które
poddane są naciskowi grupowemu. Wśród cech grupy istotną rolę odgrywa jej liczebność
(najsilniejszy nacisk wywiera grupa 3-4 osobowa)oraz spoistość (im bardziej spoista jest grupa, tym
większy wywiera wpływ). Nacisk grupowy jest tym skuteczniejszy, im trudniejsze i mniej jasne jest
zadanie lub sprawa, której nacisk dotyczy. Skuteczność oddziaływań grupy zależy także od cech
osób, które poddane są naciskowi - przekonanie o własnych kompetencjach, wiara we własne siły,
zdolność do abstrakcyjnego myślenia, wysoka pozycja w grupie są cechami, które sprzyjają
odporności na nacisk grupy.
Grupa dysponuje dosyć bogatym arsenałem środków pozwalających zmusić jednostkę do
przestrzegania uznawanych w niej norm, a więc do zachowań konformistycznych. Skala możliwych
sankcji przebiega od łagodnych napomnień, przez wyśmianie - do próby użycia siły fizycznej.
Pewien stopień konformizmu, związany z przestrzeganiem ustanowionych norm i wartości
społecznych, jest niezbędny dla normalnego funkcjonowania życia społecznego. Życie w
społeczeństwie składającym się z samych nonkonformistów, będących w opozycji do każdej normy
społecznej, raczej trudno sobie wyobrazić. "Jeśliby nie istniał jakiś zbiór wartości podzielanych
przez oddziałujące na siebie jednostki, to istniałyby stosunki społeczne - jeśli można nazwać w ten
sposób nie uporządkowane interakcje -lecz nie społeczeństwo" (R.K. Merton). Konformizm stanowi
jeden z typów indywidualnego przystosowania, w którym podmiot akceptuje zarówno pewne cele
kulturowe, jak i zinstytucjonalizowane środki ich osiągania. Jednak pełny konformizm wszystkich
członków danej zbiorowości prowadzi także do negatywnych następstw. Powszechna uniformizacja
uniemożliwia zmianę społeczną; prowadzi do petryfikacji 2. Z tego względu obie przedstawione
skrajności uznać trzeba za równie niebezpieczne dla trwałości społeczeństwa. Robert K. Merton

2
petryfikacja - skamienienie; skostnienie, utrwalenie czegoś w pewnej niezmiennej formie;
14
oprócz konformizmu wyróżnił także inne sposoby indywidualnego przystosowania: innowacje,
rytualizm, wycofanie i bunt.

makrostruktura, mikrostruktura - struktura społeczna - układ różnorodnych

elementów oraz procesów i relacji występujących miedzy nimi. Elementami tymi są najczęściej
zbiorowości społeczne, grupy, społeczności lokalne, instytucje, role społeczne itp. Jan Szczepański
strukturę rozumie jako "budowę": "oznacza ona taki sposób ułożenia elementów składowych, aby
mogły one wykonywać swoje funkcje uzupełniając się i harmonizując, tak, aby grupa jako całość
mogła się utrzymać i rozwijać". W pracach socjologów polskich struktura społeczna rozumiana jest
najczęściej - za Stanisławem Ossowskim - jako "system międzyludzkich zależności, dystansów i
hierarchii zarówno w nieorganizacyjnej, jak organizacyjnej formie". Zależności, o których mowa,
wynikać mogą z funkcji pełnionych przez dany element - jednostkę lub grupę - w ramach podziału
pracy lub z tytułu posiadanej władzy. Struktury społeczne, oprócz kultury i przyrodniczo-
ekonoicznego "podłoża", stanowią zasadnicze elementy każdego społeczeństwa.
W socjologii wyodrębnia się 3 typy struktur społecznych: makro-, mezo- i mikrostruktury.
Makrostruktury to duże struktury społeczne, których elementami są zbiorowości (grupy). Do
makrostruktur zalicza się takie zbiorowości, jak naród, klasy, warstwy, zbiorowości terytorialne,
wyznaniowe, etniczne itp. Wyjaśnianie zasad funkcjonowania systemu społecznego oraz jego
przekształceń musi uwzględniać procesy zachodzące na poziomie makrostrukturalnym. Zwraca się
tu uwagę głownie na przeobrażenia, jakim podlegają poszczególne typy zbiorowości, oraz
zachodzące między nimi stosunki. Mezostruktura (gr. mësos - środkowy) to struktura pośrednia pod
względem rozmiarów i cech między makro- i mikrostrukturą. Mikrostruktury to małe struktury
społeczne. Zasadniczą cechą mikrostruktur są relacje bezpośrednie (face-to-face) miedzy jej
członkami. Najważniejszym typem mikrostruktur są małe grupy społeczne (rodzina, grupy
rówieśnicze, towarzyskie, pracownicze itp.). Z uwagi na to, że w obrębie mikrostruktur dokonują się
procesy socjalizacji, transmisji kulturowej, kontroli społecznej, kształtowania osobowości i wzorów
zachowań, zjawiska zachodzące w tej sferze wywierają istotny wpływ na cały system społeczny.
Badania struktury społecznej zmierzają do identyfikacji zasadniczych elementów danego
społeczeństwa, występujących między nimi relacji oraz zachodzących zmian. Radykalna zmiana
społeczna wiąże się zwykle ze zmianami struktury społecznej. Rewolucje komunistyczne
programowo zakładały eliminowanie klas społecznych mogących stanowić przeszkodę we
wprowadzaniu nowego porządku społecznego. Istotnym elementem transformacji ustrojowej
wiodącej od systemu opartego na gospodarce sterowanej centralistycznie do gospodarki rynkowej są
zmiany zachodzące w obrębie struktury społecznej - rozrost "klasy średniej" jest tego najbardziej
widocznym przejawem.
Teorie struktury społecznej stanowią jedną z zasadniczych form wyjaśniania socjologicznego
w ujęciu holistycznym. Zakłada się, że określony kształt struktury społecznej (szczególnie
makrostruktury) oraz zachodzące w jej obrębie relacje w zasadniczy sposób warunkują przebieg
różnorodnych procesów społecznych. W obrębie ujęć marksistowskich związek ten uznawany był za
ściśle deterministyczny, a zależności za jednokierunkowe, tzn. makrostruktura wyłącznie
determinowała zjawiska w pozostałych sferach życia społecznego. W wyjaśnianiu wszelkich zjawisk
społecznych starano się uwzględniać przede wszystkim aspekt makrospołeczny. W ujęciach
współczesnych wyraźniej akcentuje się współzależność zjawisk makro- i mikrospołecznych.
Podejście integrujące ujęcia makro- i mikrospołeczne (zwłaszcza teorie działań społecznych i
interakcji) widoczne jest wyraźnie w działalności teoretycznej Jürgena Habermasa.
15
 Wiele uwagi poświęca się badaniom zmian zachodzących w obrębie struktur społecznych -
procesom formowania się poszczególnych jej elementów, i chęć przekształceń, zjawiska ruchliwości
społecznej. Struktura nie jest czymś sztywnym i niezmiennym. Bogdan W.Mach i Włodzimierz
Wesołowski wyróżniają dystrybucyjne (lub atrybutywne) i relacyjne ujęcia struktury społecznej. W
ujęciach dystrybucyjnych podstawowym kryterium wyróżniania poszczególnych grup jako
elementów struktury jest stopień partycypacji tych grup w podziale dóbr. Pod uwagę bierze się
zagregowane dane dotyczące atrybutów różnych kategorii społecznych - ich poziomu dochodów,
zasobu, wykształcenia- i bada się stopień ich nierównej dystrybucji w obrębie zbiorowości. W
ujęciach relacyjnych pod uwagę bierze się stosunki społeczne występujące między poszczególnymi
grupami społecznymi. Struktura charakteryzowana jest przez procesy, w wyniku, których dochodzi
do formowania się poszczególnych elementów tej struktury. Struktura jest "zbiorem relacji o
dającym się odczytać wyraźnym wzorze."
Problem trwałości struktury społecznej wyjaśniany jest w kategoriach jej reprodukcji.
Analizuje się mechanizmy prowadzące do odtwarzania istniejącego kształtu struktury społecznej -
dziedziczenia uprzywilejowanej (bądź upośledzonej) pozycji społecznej. Dokonuje się to m.in. w
wyniku transmisji wzorów kulturowych w rodzinie kontroli procesu kształcenia, ustanowienia
kryteriów i mechanizmów selekcji kadr, ograniczeń instytucjonalnych w tym zwłaszcza
funkcjonowania rynku pracy. Niejednokrotnie podkreśla się, że w niektórych typach struktur
występujące nierówności społeczne mają tendencję do pogłębiania się, co może prowadzić do
szeregu negatywnych następstw, m.in. marginalizacji i wykluczenia szerokich grup lub konfliktów
społecznych. Lewis A. Coser wskazuje na cechy struktur społecznych prowadzących do powstania
konfliktów społecznych. W strukturach elastycznych występuje wielość konfliktów, które krzyżują
się wzajemnie, co nie prowadzi do załamania tej struktury. W strukturach sztywnych konflikty są
tłumione, co powoduje ich nakładanie się, w efekcie zaistnienie konfliktu stanowi zagrożenie dla
istnienia struktury.
Badanie struktury społecznej uwzględniać może także aspekt subiektywny - rozpoznanie, w
jaki sposób struktura społeczna jest ujmowana w społecznej świadomości. Pod uwagę bierze się
wówczas liczbę wyodrębnionych przez respondentów elementów struktury i wzajemne powiązania
miedzy nimi, kryteria rozróżniania, stopień nierówności, typ relacji występujący miedzy nimi (np.
harmonia, dysharmonia), możliwości kontaktu itp.

model zmiany postaw - model operacyjny proponujący kolejne etapy postępowania i

dostarczający ogólnych dyrektyw.
Jeden z takich modeli został początkowo sformułowany przez Kurta Lewina, a następnie
rozwinięty przez Edgara h. Scheina. Model ten opiera się na podstawowej zasadzie traktowania
zmiany postaw jako trójetapowego procesu: rozmrażanie, zmiana, ponowne zamrażanie.
Rozmrażanie rozumiane jest tutaj jako etap naruszenia ustabilizowanych sądów o świecie, o
innych ludziach, o wartościach. Z jednej strony chodzi o spowodowanie dysonansu poznawczego
poprzez np. wprowadzenie informacji naruszających podstawy istniejących wyobrażeń o świecie i
stosunku do rzeczywistości, z drugiej zaś o wywołanie niepokoju wiążącego się z zachwianiem
dotychczasowej pozytywnej samooceny. Wzbudzamy w ten sposób motywacje do: przyjmowania
nowych informacji, analizowania siebie, swoich poglądów w kontekście zmienionych warunków,
analizowania własnych możliwości adaptacyjnych i wreszcie - motywacje do akceptowania
konieczności zmiany postaw.
Można wskazać następujące mechanizmy oddziałujące na tym etapie zmiany postaw:
1) kształtowanie poczucia braku sprawności i efektywności działań wg dotychczasowych wzorów
oraz poczucia nieadekwatności i niestosowności posiadanych przez jednostek opinii; 2) zachwianie
16
poczucia własnej wartości jednostki poprzez wytworzenie sytuacji, w których nie może ona siebie
zaakceptować, np. postrzegając własną osobę jako przyczynę negatywnych zjawisk; 3) zapewnianie
poczucia bezpieczeństwa jednostce ujawniającej własne negatywne uczucia i oceny, tak, aby ułatwić
niezbędną dla zmiany postaw otwartość. Klasycznym przykładem może być tu spowiedź w Kościele
katolickim, która odbywa się w warunkach akceptacji, a także bezpieczeństwa płynącego z zasady
tajemnicy spowiedzi.
Oczekiwanym efektem rozmrażania jest gotowość jednostki do przyjęcia nowych informacji,
nowych kryteriów ocen oraz zaakceptowania konieczności wprowadzenia zmian w swoim sposobie
myślenia, definiowania sytuacji, działania.
Proces zmieniania rozpoczyna się od poszukiwania informacji o własnych zachowaniach.
Jednostka odbiera te informacje z otoczenia, sama również komunikuje się z innymi w tym zakresie,
i wreszcie, za pomocą zdobytej wiedzy modyfikuje sposób postrzegania swoich zachowań i działań,
przyswaja sobie nowe reakcje, nowe uczucia i nowe poglądy. W wyniku takich oddziaływań
zewnętrznych oraz własnych ustaleń jednostka dokonuje ponownego samookreślenia.
Można wyróżnić 2 główne mechanizmy tego procesu: 1) identyfikowanie się z osobami
stanowiącymi dla jednostki źródło informacji. Mechanizm ten wiąże się z pojęciem autorytetu.
Identyfikacja wyraża się w naśladowaniu postaw, przyjmowaniu gotowych wzorów zachowań lub
tez w przyjmowaniu jako obowiązujących narzucanych przez autorytet ocen, wzorów zachowań
(nawet, jeśli samych zachowań jednostka podporządkowująca się nie postrzega);
2) identyfikowanie się z treścią informacji bez względu na osobę (osoby) nadawcy. Ten mechanizm
wiąże się z poszukiwaniem treści potwierdzających zmodyfikowany sposób widzenia zarówno siebie
jak i innych, oceny wartości, zachowań, przekonań. Wiąże się to także z poszukiwaniem nowych
źródeł informacji, które do tej pory były pomijane lub nie akceptowane, a które ze względu na
przekazywane treści mogą dostarczyć aktualnie potrzebnych uzasadnień. Oba te mechanizmy można
określić jako odpowiedz na zwiększoną, w sytuacji dokonywania reorientacji i przewartościowań,
wrażliwość na informacje, które potwierdzają zachodzące procesy zmian postaw.
Trzeci etap wprowadzania zmian w postawach określany jest jako zamrażanie, czyli
utrwalenie nowo nabytych cech osobowości, nowych sposobów oceny, nowych wzorów zachowań.
Zmiany postaw mają tym trwalszy charakter, im bardziej zostały zinternalizowane i im bardziej
dokonały się w rezultacie własnych przemyśleń, własnych wyborów jednostki. Zawsze jednak, choć
w różnym stopniu, niezbędne jest podtrzymywanie i wzmacnianie nowych postaw ze względu na
tendencje powracania do postaw pierwotnych. Ponadto, ciągłej zmianie ulegają warunki, w których
jednostka działa, środki, które ma do dyspozycji, a więc niejako w naturalny sposób zagrożona jest
trwałość postaw nowo nabytych.

potrzeba - stan niezaspokojenia lub braku odczuwany przez podmiot (aktora). Pojęcie to często
stosowanie jest do wyjaśniania motywacji działań społecznych. Tworzone są rozmaite teorie
potrzeb, chętnie wykorzystywane w analizach ekonomicznych. Najbardziej znana jest koncepcja
Abrahama Maslowa, przedstawiająca hierarchię potrzeb od najniższych (potrzeby biologiczne,
fizjologiczne), do najwyższych (potrzeby duchowe, kulturowe, psychiczne). Warunkiem
zaspokojenia potrzeb wyższych jest wcześniejsze zaspokojenie potrzeb niższych.
Koncepcja A. Maslowa była krytykowana z powodu abstrakcyjności i pewnej sztuczności. Jak
wskazuje Ryszard Dyoniziak, założenie, że każdy typ potrzeb (poza potrzebami fizjologicznymi)
kształtuje się po zaspokojeniu poprzedniego typu, odbiega od danych empirycznych, z których
wynika, że: 1) mogą pojawiać się u danej osoby potrzeby "wyższe" (np. potrzeba samorealizacji),
chociaż nie zaspokojona została wcześniej potrzeba "niższa", 2) kilka typów potrzeb może
występować równocześnie (np. potrzeby fizjologiczne i potrzeby estetyczne), a ponadto 3) na skutek
17
odmiennych doświadczeń życiowych i odmiennej socjalizacji kolejność ważności danej potrzeby
może być inaczej odczuwana, zwłaszcza w rożnych okresach życia człowieka. Schemat Maslowa
może sprawdzać się w warunkach wyraźnie skrajnych (człowiek wygłodzony zapewne będzie
odczuwał przede wszystkim chęć zaspokojenia potrzeb fizjologicznych, zanim zrodzi się u niego
potrzeba wiedzy czy przynależności). Jednak w warunkach "normalnych" (tzn., gdy człowiek ma
zaspokojone elementarne potrzeby fizjologiczne, społeczne i konsumpcyjne), chociaż występują
wszystkie sformułowane przez A.Maslowa typy potrzeb, to jednak w różnej hierarchii, kolejności i
często we współwystępowaniu łącznym kilku typów potrzeb, w zależności od odmiennych sytuacji,
w jakich dany człowiek się znajdzie.
Teoria funkcjonalna Bronisława Malinowskiego także oparta jest na gradacji potrzeb.
Wyróżnia on potrzeby podstawowe, pochodne (instrumentalne) i integratywne. W ujęciu
B.Malinowskiego konieczność zaspokojenia potrzeb prowadzi do różnych reakcji kulturowych. Z
tego względu kultura traktowana jest jako narzędzie zaspokajania potrzeb. Jest to jej zasadnicza
funkcja - dlatego stanowisko to określa się jako instrumentalną teorię kultury.
William I.Thomas sformułował koncepcje 4 pragnień (4 wishes), przedstawiającą w istocie
typologię potrzeb jednostki. Te 4 pragnienia to pragnienie uczucia, uznania, bezpieczeństwa i
nowych doświadczeń. Wszelkie działania jednostkowe wyznaczane są przez dążenia do ich
realizacji. Brak zaspokojenia tych potrzeb może prowadzić do zachowań dewiacyjnych.
Również marksizm kładzie nacisk na konieczność zaspokajania potrzeb - zwłaszcza
podstawowych potrzeb bytowych - jako na zasadniczy motyw aktywności ekonomicznej ludzi.
W stosunku do wyjaśnień odwołujących się do kategorii potrzeb nasuwa się szereg
wątpliwości dotyczących zasad wyodrębniania ich podstawowych typów. Wątpliwości dotyczą nie
tyle samego istnienia potrzeb - zwłaszcza bytowych (gdyż każdy musi oddychać, jeść itd.) - ile
sposobów wyjaśniania odwołujących się do tych koncepcji. Zakłada się tu, bowiem swoisty
redukcjonizm. Ponadto w różnych ujęciach wyodrębnia się odmienne typy potrzeb, co w
konsekwencji może prowadzić do ich nadmiaru - każde działanie będzie wyjaśniane przez inną
potrzebę. Stan taki prowadzi do obniżenia wartości eksplanacyjnej tych teorii (podobny proces
nastąpił w wypadku teorii instynktów).
Należy podkreślić, że niektóre potrzeby mogą być wytwarzane sztucznie przez czynniki
kulturowe lub społeczne. W skrajnym przypadku te sztuczne wytworzone potrzeby przybierają
postać uzależnienia (np. alkoholizm, narkomania, nikotynizm). Jednym z instrumentów kreowania
nowych potrzeb jest niekiedy reklama.

rola społeczna - zespól oczekiwań odnoszących się do zachowań osoby zajmującej daną
pozycję w strukturze społecznej lub ogół praw i obowiązków wiążących się z daną pozycją
społeczną lub stanowiskiem. Jan Szczepański rolę społeczną definiuje jako "względnie stały i
wewnętrznie spójny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób,
przebiegających wg mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru." Osoba pełniąca daną rolę
społeczną zobowiązana jest zachowywać się w określony sposób, wykonywać pewne czynności; z
tytułu odgrywanej roli posiada ona pewne uprawnienia, które innym nie przysługują. Równocześnie
osoby pozostające w kontakcie z jednostką pełniąca daną rolę społeczną oczekują, że będzie się ona
zachowywać zgodnie z określonym wzorcem postępowania. Wzorzec ten zwykle zostawia jednostce
pewien margines dowolności w zakresie odgrywania roli. W jednych przypadkach margines ten jest
większy, w innych bardzo wąski. Przekroczenie granic dotyczących stopnia swobody w
wykonywaniu roli naraża jej wykonawcę na negatywne sankcje społeczne. Zespół oczekiwań ze
strony środowiska społecznego stanowi czynnik, który w silny sposób wpływa na zachowania
jednostki. Pełnienie danej roli społecznej prowadzi dosyć szybko do identyfikacji z nią jednostki.
18
Oddziaływania obu tych czynników (oczekiwań otoczenia i identyfikacji) powoduje, że odgrywanie
roli społecznej stanowi dosyć skuteczny instrument zmiany zachowań i postaw jednostki.
Role społeczne pełnią funkcję kontroli społecznej. Modyfikują one z jednej strony
zachowania, sposób myślenia, samoocenę jednostki, stanowiąc "kanał" przekazywania jednostce
pewnych wartości i norm społecznych, z drugiej strony, przyjęcie pewnej roli modyfikuje
postrzeganie danej osoby przez innych, co ma z kolei wpływ na jej zachowania, autopercepcję itd.
O tym, jak silny jest wpływ pełnionej roli na zachowania, przekonuje eksperyment Philipa
Zibardo. W jednym z amerykańskich uniwersytetów zorganizowano niby-więzienie. Studentów,
którzy dobrowolnie (za odpłatnością) zgodzili się wziąć udział w badaniach, podzielono losowo na 2
grupy: "strażników" i "więźniów". Zadaniem badanych było odgrywanie przypisanej im roli. Jak
relacjonuje P. Zimbardo: "po upływie zaledwie 6 dni musieliśmy zlikwidować nasze niby-więzienie,
gdyż to, co ujrzeliśmy, było przerażające. Nie było już jasne ani dla nas, ani dla większości
badanych, gdzie jeszcze są oni sobą, a gdzie zaczynają się ich role. Większość istotnie stała się
<<więźniami>> lub <<strażnikami>>, niezdolnymi już do wyraźnego rozróżnienia między odgrywaną
rolą a samym sobą. Wystąpiły dramatyczne zmiany w prawie każdym aspekcie ich zachowania,
myślenia i odczuwania".
Rola społeczna - obok kulturowego ideału osobowości, jaźni subiektywnej i jaźni
odzwierciedlonej - stanowi element osobowości społecznej. Długotrwałe pełnienie roli - np. roli
zawodowej - wpływa na cechy osobowościowe jednostki. Wpływ ten może przejawiać się dwojako.
Z jednej strony sposób postrzegania rzeczywistości oraz zachowania wyuczone w trakcie ogrywania
roli społecznej przenoszone są, w wyniku generalizacji, na inne sytuacje życiowe człowieka; są one
internalizowane i stają się immanentną cechą danego człowieka. Z drugiej strony długotrwałe
pełnienie roli społecznej może prowadzić do łatwiejszego podejmowania zachowań
kompensacyjnych; są to zachowania przeciwstawne do tych, jakie wymagane są w trakcie
odgrywania roli. Występuje tu wiec swoisty mechanizm obronny, mający na celu utrzymanie
równowagi mentalnej jednostki. Można przyjąć, że oba te - częściowo przeciwstawne - procesy
współwystępują.
Relacje miedzy rolą a osobowością społeczną są dwustronne. Rola stanowiąc element
osobowości społecznej, kształtuje w znacznej mierze tę osobowość, zarazem jednak osobowość
jednostki uwidacznia się w pełnionej roli (lub poprzez tę rolę). Z tego względu ta sama rola
społeczna może być zupełnie inaczej wykonywana (oczywiście wpływ na to mają nie tylko cechy
osobowościowe, lecz także indywidualne umiejętności, kwalifikacje, talent itp.). W skrócie można
powiedzieć, że rola kształtuje osobowość społeczną, a osobowość rolę społeczną.
Rola społeczna stanowić może także formę instytucji społecznej, a przez to element więzi
społecznej w ujęciu obiektywnym. W tym wypadku szczególnie istotne są powtarzające się
regularnie zachowania, co w konsekwencji zapewnia możliwość realizacji donioslych funkcji
społecznych.
Role społeczne mogą być rozpatrywane z różnych perspektyw teoretycznych. Bruce J.Biddle
wskazuje na 1) funkcjonalną teorię roli, 2) perspektywę symbolicznego interakcjonizmu, 3)
strukturalną teorię roli (przez strukturę rozumie się tu trwałe organizacje zespołów jednostek,
przejawiających utrwalone zachowania - "role" - skierowane w stronę innych zespołów jednostek),
4) ujecie charakterystyczne dla teorii organizacji, 5) poznawczę teorię roli.
Odgrywanie roli może przybierać rożne postacie. W początkowej fazie następuje
przystosowanie do roli. Jednostka stara się zorientować, na czym polega pełnienie roli, zachowywać
się zgodnie z jej wymaganiami. W takim przypadku można mówić o "wchodzeniu" w rolę. Podjęcie
roli jest procesem. Jego końcowym efektem może być pełna identyfikacja z rolą lub nawet
fetyszyzacja roli (odgrywanie roli dla niej samej).
19
 "Dystans roli" to sytuacja niepełnej identyfikacji z rolą. Jednostka odgrywa daną rolę, ale
zachowuje wobec niej swoisty dystans - polegać to może na tym, że onieśmielają ją pewne
uprawnienia przynależne jej z tytułu pełnienia roli lub, że pewne zachowania wiążące się z rolą
sprawiają jej trudność. Dystans roli stopniowo zanika lub prowadzi do porzucenia danej roli.
Niektóre role społeczne są jednostce narzucone przez otoczenie społeczne - jest to tzw. wdrukowanie
roli, zachodzące w następstwie procesu stygmatyzacji.
Negacja roli to świadome odrzucenie jakiejś roli i - co więcej - postępowanie przeciwne do
jej wymagań. Liczne zachowania młodzieży wyjaśniać można przez odwołanie się do negacji roli
"typowego obywatela". Analogiczna sytuacja występuje w przypadku ruchów feministycznych,
negujących tradycyjne rozumienie roli kobiety.
Wielość odgrywanych ról społecznych przez jednostkę może prowadzić do wytworzenia się
sytuacji, że niemożliwe staje się pogodzenie rozbieżnych oczekiwań wiążących się z różnymi
rolami. Sytuację taką określa się jako konflikt ról. Najczęściej jest on rozumiany jako "równoczesne
występowanie dwóch, bądź większej liczby, sprzecznych rodzajów oczekiwań dotyczących
zachowań jednej osoby" Przykładowo, konflikt ról może występować w przypadku sprzecznych
oczekiwań wiążących się z pełnieniem roli zawodowej i roli rodzica. Następstwem konfliktu ról jest
zazwyczaj stres.
Jacek Szmatka wskazuje na znamienną ewolucję teorii ról społecznych. W początkowych
koncepcjach - prezentowanych przez Ralpha Lintona każdej pozycji społecznej odpowiadała jedna
rola. W ujęciu Roberta K. Mertona każdej pozycji społecznej towarzyszy wielość ról; wiązka ról
społecznych wokół każdej pozycji tworzy swoistą substrukturę społeczną (przykładowo, rola osoby
zajmującej pozycję dyrektora, na czym innym polega w stosunkach z szeregowymi pracownikami,
na czym innym w kontaktach z kadra kierowniczą, a na czym innym w kontaktach z własnymi
zwierzchnikami lub osobami postronnymi; jest to ciągle rola dyrektora, ale składa się ona w istocie z
wielu ról). Peter Blau zaproponował koncepcję kompletu statusów związanych z danym zespołem
ról. W ujęciu tym pod uwagę bierze się dodatkowo status, czyli społeczne uznanie, jakim
wykonawca roli cieszy się w relacjach z wszystkimi typami środowisk, z którymi na mocy pełnionej
roli pozostaje w kontaktach (status dyrektora może być zupełnie odmienny w oczach podwładnych,
kontrahentów, zwierzchników lub innych dyrektorów). Jacek Szmatka uznaje, że rozwój teorii ról
społecznych dokonuje się zgodnie z zasada korespondencji. Świadczy to, iż mikrosocjologia
osiągnęła stadium paradygmatyczne - jest, zatem "dojrzałą nauką"

samospełniające się przepowiednie - (ang. self-fulfilling prophecies), pojęcie

wprowadzone do socjologii przez Roberta K.Mertona, oznaczające jedną z osobliwości zjawisk
społecznych, polegającą na tym, że prognozy, przepowiednie lub proroctwa na temat przyszłych
zdarzeń stając się elementem świadomości członków jakiejś zbiorowości, wpływają na
podejmowane przez poszczególne jednostki działania, a przez to przyczyniają się do
urzeczywistnienia tej prognozy, nawet, gdy pierwotnie była ona błędna. Przykładowo, pojawienie się
pogłoski o niewypłacalności jakiegoś banku może doprowadzić do jego faktycznego bankructwa,
gdyż, jeśli w płotkę tę uwierzy dostateczna liczba osób, które - w jej efekcie - zaczną wycofywać
swoje wkłady, to w rezultacie bank stanie się niewypłacalny. Działanie mechanizmu
samospełniających się przepowiedni obserwować można również w zachowaniach ludzi na rynku -
pojawienie się przekonania o mającym nastąpić braku jakiegoś towaru może doprowadzić do jego
wykupienia i spełnienia się prognozy; pogłoska o podwyższeniu cen może spowodować podwyżkę
cen w wyniku wzmożonego popytu. Brak wiary w skuteczność działań reformatorskich może
prowadzić do działań zorientowanych na uzyskanie doraźnych korzyści, które - w następstwie -
uniemożliwiają powodzenie zamierzonych przedsięwzięć reorganizacyjnych.
20
 Mechanizm samospełniających się przepowiedni ukazuje wagę czynników subiektywnych
(uznawanych opinii, przekonań, postaw) w kształtowaniu realnych procesów społeczno-
ekonomicznych. To, co jest "tylko" subiektywne, wpływając na ludzkie działania, doprowadza do
obiektywnych następstw. Jak wskazywał William I.Thomas, działania społeczne zależą w znacznej
mierze od przyjętej przez podmiot definicji sytuacji. Nawet, jeśli przyjęta definicja sytuacji jest
błędna, to działanie, które z niej wynika, prowadzi do realnych konsekwencji. Jeśli ludzie definiują
sytuacje jako rzeczywiste, to stają się one sytuacjami rzeczywistymi.
Na podobnej zasadzie opierają się tzw. przepowiednie samounicestwiające się - są to
prognozy ostrzegawcze, wskazujące na pewne negatywnie oceniane stany lub procesy, które mogą
zaistnieć, jeżeli nie zostaną podjęte żadne przeciwdziałania. Celem formułowania prognoz
ostrzegawczych (samounicestwiających się) jest zwrócenie uwagi na pojawiające się zagrożenia, aby
nie dopuścić do ich zajścia. Jeśli prognoza taka stanie się elementem definicji sytuacji dostatecznej
liczny osób, to doprowadzi do własnej falsyfikacji. Uwidacznia się tutaj wpływ rezultatów badań na
badaną rzeczywistość, stanowiący wg Stanisława Ossowskiego jedną z osobliwości nauk
społecznych.

socjalizacja - proces przyswajania przez jednostkę wiedzy, umiejętności i dyspozycji, czyniący

ją zdolną do życia w społeczeństwie. Oddziaływania ze strony środowiska zmierzają do przekazania
jednostce wzorów zachowań, norm, wartości oraz zdolności do samodzielnego utrzymania się i
wykonywania określonych ról społecznych. Dzięki socjalizacji możliwy jest miedzygeneracyjny
proces transmisji kulturowej.
Socjalizacja to nie tylko zamierzone oddziaływania środowiska na jednostkę, lecz wszelkie
wpływy, w tym również i takie, które uznawane są za negatywne. Z tego względu nie można
utożsamiać socjalizacji z wychowaniem, czyli intencjonalnym kształceniem osobowości wg
przyjętego w grupie ideału wychowawczego, jak i kształceniem, czyli przygotowaniem do pełnienia
określonej roli społecznej. Kształcenie i wychowanie zaliczyć można do tzw. socjalizacji jawnej.
Oprócz niej wyróżnić można jeszcze socjalizacje ukrytą, w trakcie, której dokonuje się nie tylko
przekazywanie wartości i norm społecznie uznawanych lub pożądanych przez grupę, lecz także i
tych, które są faktycznie realizowane. Między tymi dwoma typami wartości nie zawsze występuje
zgodność. W wyniku socjalizacji dziedziczone są nie tylko wyłącznie pozytywne wzory zachowań i
wartości, lecz także normy i wartości o charakterze dewiacyjnym.
Przebieg procesu socjalizacji podzielić można na 2 etapy: fazę socjalizacji pierwotnej -
występującej w okresie dzieciństwa - oraz fazę socjalizacji wtórnej, która dotyczy osób już w jakiś
sposób ukształtowanych przez społeczeństwo. Wg George'a H. Meada okres socjalizacji pierwotnej
kończy się, gdy jednostka ukształtuje w swojej świadomości pojecie "uogólnionego innego", tzn.,
gdy staje się zdolna do identyfikacji nie tylko z konkretnymi "znaczącymi innymi", lecz z ogółem
innych. Przejście z jednej fazy do drugiej, onacza zazwyczaj, iż jednostka zyskała poczucie własnej
tożsamości. Socjalizacja jest procesem ciągłym, który nie ogranicza się wyłącznie do początkowego
okresu życia człowieka. W przypadku naruszenia przez jednostkę wartości i norm tkwiących u
podstaw porządku społecznego, poddawana jest ona zabiegom resocjalizacji. Zmierzają one do
ponownego socjalizowania jednostki, a zwłaszcza przystosowania jej do przestrzegania przyjętych w
społeczeństwie standardów akscjonormatywnych.
W klasycznych ujęciach socjalizacja ujmowana jest jako proces przebiegający
jednokierunkowo - jednostka niczym bierny przedmiot kształtowana jest przez otoczenie.
Współcześnie coraz wyraźniej akcentuje się aktywizm podmiotowy - jednostka nie jest tylko biernym
efektem oddziaływań środowiskowych, lecz sama, do pewnego stopnia przynajmniej, kształtuje

21
siebie, dobierając wpływy, którym chce ulęgać. Odchodzi się, zatem od behawioralnej koncepcji
człowieka, a równocześnie dopuszcza się możliwość autodeterminizmu.

socjologia - termin wprowadzony przez Augusta Comte'a na określenie "nauki o

społeczeństwie" (łac. societas - społeczeństwo, towarzystwo i gr. lögos - nauka, wiedza). Z uwagi na
to, że badaniem społeczeństwa zajmują się także inne nauki - historia, antropologia społeczna,
politologia, ekonomia itp. - oraz ze względu na to, iż socjologia nie zawsze zajmuje się
społeczeństwem jako całością, lecz bada również zjawiska i procesy zachodzące w jego obrębie,
proponowane są także odmienne określenia przedmiotu tej dyscypliny. Obecnie najczęściej przez
socjologię rozumie się naukę o zbiorowościach, interakcjach, stosunkach społecznych, strukturach
grupowych, procesach społecznych, zachowaniach (działaniach) społecznych, życiu społecznym,
zjawiskach społeczno-kulturowych. Jeszcze inne przykłady określające przedmiot tej dyscypliny
zaczerpnąć można z historii socjologii: Emil Durkheim określił ją jako naukę o faktach społecznych,
George Simmel i Leopold von Wiese jako naukę o formach społecznych, Morris Ginsberg jako
naukę o instytucjach. Za większością tych określeń kryje się pewna propozycja teoretyczna, z której
wynika stanowisko dotyczące tego, co jest (lub powinno być) "właściwym" przedmiotem socjologii,
i w jaki sposób należy badać rzeczywistość społeczną. Socjologię traktować można także jako formę
samowiedzy - poznania tego, co "społeczne", przez członków społeczeństwa (Janusz Ziółkowski).
Biorąc pod uwagę orientacje metodologiczne, wyróżnia się w socjologii nurt pozytywistyczny
oraz humanistyczny (antypozytywistyczny). Pozytywizm zmierza do uzyskania wiedzy pewnej,
ścisłej, wolnej od założeń metafizycznych; w tym ujęciu socjologia powinna być uprawiana
podobnie jak nauki przyrodnicze (naturalizm) i zmierzać do wykrywania ogólnych praw
(nomotetyzm). Nurt humanistyczny wskazuje, iż z uwagi na specyficzny przedmiot socjologii (jest
nim człowiek lub grupy społeczne) nauki społeczne, w tym socjologia, powinny wypracować
odmienne metody badawcze niż tzw. nauki o naturze (antynaturalizm). W wyjaśnianiu zjawisk
społecznych należy uwzględniać cele, motywy, dążenia i wartości działających podmiotów. Zmierza
się tu, zatem nie tyle do "wyjaśnienia”, co do "rozumienia" (verstehen) zachowań społecznych - jest
to podstawa tzw. socjologii rozumiejącej. Z uwagi na jednostkowy i niepowtarzalny charakter
zjawisk społecznych nie zawsze możliwe jest dotarcie do ogólnych praw (idiografizm). Warto
zaznaczyć, że nie wszyscy zwolennicy orientacji humanistycznej opowiadają się za idiografizmem
(np. Florian Znaniecki).
W socjologii wyodrębnić można jeszcze 2 inne typy wyjaśniania - podejścia psychospołeczne
i ujęcia abstrahujące od psychologicznych determinant podmiotowego działania. Spór między tymi
wersjami wyjaśniania zapoczątkowany został polemiką między Gabrielem Tarde'em i Emilem
Durkheimem. Umownie można go określić jako spór psychologizmu (jego rzeczni kem był G.Tarde)
z socjologizmem (E.Durkheim). Echa tego sporu widoczne są do dzisiaj. Z jednej strony w obrębie
socjologii wyraźnie widoczny jest nurt psychospołeczny, próbujący wyjaśniać zjawiska i procesy
społeczne w powiązaniu z występującymi stanami świadomości, motywacją, postawami,
uznawanymi wartościami itp. działających jednostek. Tutaj sytuuje się także - tak widoczny w
społecznym odbiorze - nurt badań opinii publicznej, usiłujący rozpoznać społeczne zróżnicowanie
poglądów i stanowisk w różnorodnych kwestiach. Z drugiej strony w ramach socjologii próbuje się
wyjaśniać procesy i zjawiska społeczne przyjmując założenie, że działający podmiot nie musi znać
rzeczywistych pobudek swojego działania, że nie jest w stanie w pełni rozpoznać czynników, które
determinują jego działania. Z tego względu zasadniczym przedmiotem zainteresowania socjologii
winno być badanie zmiennych sytuujących się poza obszarem możliwym do rozpoznania przez sam
22
podmiot. Wskazać można rożne sposoby podejścia. Najczęściej podkreśla się wpływ zróżnicowań w
obrębie struktury społecznej na działania jednostek lub grup. W innych ujęciach (np. teoria
strukturalno-funkcjonalna T.Parsonsa) próbuje się ustalić warunki sprawnego funkcjonowania
systemu społecznego i następnie badać, w jaki sposób system "dopasowuje" jednostki do swoich
celów. Z perspektywy strukturalistycznej lub psychoanalitycznej można poszukiwać przejawów
oddziaływania "nieuświadamianych struktur ludzkiego myślenia" lub archetypów na zachowania
indywidualne bądź zbiorowe. W tego typu modelach eksplanacyjnych dosyć daleko obchodzi się od
perspektywy działającego podmiotu.
Jacek Szmatka analizując sposób rozwoju teorii naukowych w obrębie mikrosocjologii,
dochodzi do konstatacji, iż dyscyplina ta znajduje się już w fazie "nauki dojrzalej". Stanowisko to
uogólnia na całą socjologię. "Myślę, iż można uznać, że socjologia wkroczyła w fazę nauki dojrzałej
w momencie, gdy czysto filozoficzna refleksja nad społeczeństwem ustąpiła miejsca teoriom
społeczeństwa. Jest to właśnie także faza, w której w socjologii pojawia się metoda idealizacji; faza,
w której socjologia zaczyna zajmować się analizą modeli idealnych realnych obiektów." W
odróżnieniu od nauk przyrodniczych przejście socjologii w fazę nauki dojrzałej dokonało się nie za
sprawa pojedynczego autora, lecz grupy badaczy i było długotrwałym procesem, trwającym ok. 100
lat (od 1830 r. prace A.Comte'a - do lat 30-tych XX w. - prace G.H.Meada).
Inni autorzy zaznaczają, że socjologia jest nauką wieloparadygmatyczną. "Świadczy o tym
fakt jej podziału na rozmaite szkoły i orientacje rozmijane równoległe i pozostające nieraz w
poważnej wzajemnej sprzeczności". Jako przykłady odmiennych paradygmatów wskazuje się
orientacje neopozytywistyczną, funkcjonalistyczną, które w pewnych momentach zyskiwały pozycje
dominującą w obrębie socjologii.
Socjologia dzieli się na szereg subdyscyplin (ok. 50). Różnorodne zjawiska i procesy badane
przez socjologię zachodzą w makroskali (lub w makrostrukturach). Śledzi się także wzajemne
zależności między tymi poziomami. Warto zaznaczyć, że najniższym (lub podstawowym - jak chcą
niektórzy) poziomem analizy w teorii socjologicznej jest poziom działań społecznych. Tym, co łączy
rozmaite nurty w obrębie socjologii, jest dążenie do poznania stanu faktycznego i jego opisu
(socjografia), wykrywanie prawidłowości oraz wyjaśnianie (w tym i "rozumienie") zjawisk i
procesów zachodzących w obrębie kultury i społeczeństwa. Socjologia jest nauką empiryczną
(aposterioryczną) o charakterze indukcyjnym - uogólnienia oraz prawa nauki stara się formułować
opierając się na faktach, na podstawie badania rzeczywistości społecznej, a nie w wyniku spekulacji
typu apriorycznego. (Tym niemniej należy mięć na uwadze, że przyjmowane implicite założenia
poznawcze i ontologiczne wpływają w znacznej mierze na uzyskiwane rezultaty procesu
badawczego. Z tego względu przedstawiony podział nie może być ujmowany absolutystycznie).
W obrębie socjologii wypracowane zostały dosyć liczne stanowiska teoretyczne. Wymieni tu
można np. funkcjonalizm, teorie konfliktu, interakcjonizm symboliczny, etnometodologię, teorię
działań społecznych, teorię ról, teorię zmiany i rozwoju społecznego oraz inne. Jak widać, kryteria
wyodrębniania poszczególnych ujęć teoretycznych są dosyć zróżnicowane. Wewnętrznie
zróżnicowana jest także sama socjologia. Wielość stanowisk teoretycznych skłania niektórych
autorów do powątpiewania w istnienie jednolitej perspektywy socjologicznej (zamiast o socjologii
należałoby raczej mówić o socjologiach). Z tego względu wyodrębnianie w ramach innych
dyscyplin tzw. perspektywy socjologicznej czy wyjaśniania socjologicznego wiąże się często z
nadmiernym uproszczeniem i nie uwzględnia pluralizmu teoretycznego występującego w socjologii.
Warto podkreślić, że w ujęciach tych socjologia występuje najczęściej w wersji zdroworozsądkowej
- jej założenia ukazali i poddali krytyce William I.Thomas i Florian Znaniecki. "Socjologiczny punkt
widzenia" utożsamiany jest często z enwironmentalizmem oraz determinizmem jednoczynnikowym.
"Społeczeństwo" - ujmowane jako pewna całość, bez uwzględniania jego zróżnicowania -
23
traktowane jest jako jedyny, bądź zasadniczy czynnik wpływający na przebieg badanego zjawiska.
Stanowisko takie - określane na dodatek jako "socjologiczne" - ma niewiele wspólnego z samą
socjologią, zwłaszcza ze współczesnymi kierunkami w jej obrębie.

socjologia ekonomiczna - (socjologia życia gospodarczego), jedna z subdyscyplin

socjologii, badająca wzajemne zależności i oddziaływania występujące miedzy zjawiskami
ekonomicznymi (gospodarczymi) a społecznymi. Jak się podkreśla, zjawiska ekonomiczno-
gospodarcze w znacznym stopniu wpływają na przebieg wielu procesów społecznych. W skrajnej
postaci stanowisko to przyjmuje formę determinizmu lub redukcjonizmu ekonomicznego, w którym
wszystkie zjawiska i procesy społeczne zależne są "w ostatniej instancji" od ekonomii i gospodarki.
Do tego nurtu zaliczana jest często teoria marksistowska.
Dosyć często wskazuje się jednak na odwrotny kierunek oddziaływań. Czynniki społeczne,
warunkując przebieg działań podejmowanych przez jednostkę lub grupę, wpływają tym samym w
istotny sposób na kształt procesów ekonomicznych. Postawy, wzory zachowań, normy i wartości
kulturowe, kształtując podmiotowe działania, wywierają zarazem realny wpływ na zachodzące
procesy ekonomiczne. Szeroko znana jest teza Maxa Webera, ukazująca wpływ etyki protestanckiej
na rozwój gospodarki kapitalistycznej. Stanowisko to, pomimo że do dzisiaj wzbudza liczne
kontrowersje, stanowić może ilustrację oddziaływania zjawisk społecznych na ekonomiczne. Innym
przykładem jest mechanizm samospełniających się proroctw (przepowiedni). Czynniki subiektywne,
traktowane niejednokrotnie jako "mało ważne", mogą przesądzać o powodzeniu skomplikowanych
przedsięwzięć ekonomicznych, takich jak np. reforma gospodarki czy transformacja systemowa.
Z tego m.in. względu w obrębie socjologii ekonomicznej podejmuje się badania dotyczące
społecznych postaw wobec zróżnicowania ekonomicznego. Próbuje się np. ustalić, do jakiego
stopnia istniejące różnice są tolerowane, a kiedy i przez jakie środowiska traktowane są one już jako
przejaw niesprawiedliosci. Zróżnicowanie ekonomiczne stanowi jeden z podstawowych elementów
podziałów klasowych. Jednakże kryteria wyłącznie ekonomiczne nie pozwalają na wyodrębnienie
klas społecznych. Należy uwzględniać również czynniki o charakterze społecznym, kulturowym i
świadomościowym. Ten sposób podejścia widoczny jest wyraźnie u czołowych przedstawicieli tego
nurtu - Karola Marksa, Maxa Webera, Stanisława Ossowskiwgo i in.
W obrębie socjologii ekonomicznej zmierza się także do ukazania społecznych następstw
zachodzących procesów ekonomicznych. Georg Simmel, charakteryzując mentalność mieszkańców
wielkich miast, podkreśla społeczne następstwa gospodarki pieniężnej, prowadzącej do rzeczowości
w traktowaniu ludzi i przedmiotów, sprowadzaniu różnic jakościowych do ilościowych, "niwelacji"
wartości (pieniądz staje się wspólnym mianownikiem wszystkich wartości) Często podkreśla się, że
pieniądz pełni nie tylko funkcje utylitarna, lecz także symboliczną. Traktowany jest on nierzadko
jako wskaźnik osiągnięć. Przybiera to - jak wskazywał T. Veblen - formę tzw. ostentacyjnej
konsumpcji, czyli konsumpcji na pokaz.

socjologia rozumiejąca - orientacja teoretyczno-metodologiczna zapoczątkowana przez

Maxa Webera. W ujęciu tym podkreśla się, że zasadnicza cecha wyjaśniania zjawisk społecznych (a
zwłaszcza działań) jest tzw. rozumienie (verstehen). Oznacza ono próbę poznania motywów, celów,
dążeń, postaw i wartości, którymi kieruje się działający podmiot (aktor). Tylko w ten sposób badacz
może zrozumieć w pełni czyjeś działania. Rozumienie jest jedną z osobliwości nauk społecznych.
Niekiedy podkreśla się, że typem rozumienia działań społecznych jest empatia. Rozumienie nie jest
jednak tożsame z empatią, ani nie jest przez nią warunkowane. Z uwagi na specyfikę zjawisk
społecznych, która nie występuje w obszarze nauk przyrodniczych, przeciwstawia się niekiedy
"wyjaśnianie" i "rozumienie". W gruncie rzeczy jednak rozumienie jest pewnym rodzajem
24
wyjaśniania. Orientację tę zalicza się do humanistycznego, a zarazem antynaturalistycznego, nurtu w
socjologii (wyjątkiem jest stanowisko teoretyczne F. Znanieciego).

wyuczona bezradność - ograniczona zdolność lub brak zdolności odpowiedniego

reagowania w nowych sytuacjach, w zmieniających się warunkach, jedna z negatywnych
konsekwencji zjawiska biurokracji i procesu biurokratyzacji. Termin "wyuczona bezradność"
(trained incapacity) został wprowadzony przez Thorsteina Veblena. Ludzie zatrudnieni w
organizacji biurokratycznej, w ramach niekiedy bardzo ścisłego zaawansowanego i wciąż
postępującego podziału czynności, uczą się "rozwiązywać problemy" prawie wyłącznie na podstawie
tych samych przepisów i regulaminów, które stosują w sposób mechaniczny, bezwzględny i
pozbawiony wyobraźni w bardzo nieraz odmiennych, wymagających indywidualnego potraktowania
sprawach. Powoduje to, po pierwsze spadek efektywności całej organizacji biurokratycznej,
szczególnie w czasach szybszych przemian społecznych. Postępująca specjalizacja jest i przyczyną,
i wynikiem rozpowszechniania się postaw asekuranckich, ucieczki od odpowiedzialności, co może
w rezultacie przyczynić się do coraz większego braku kontaktu między organizacją biurokratyczną a
rzeczywistością - organizacja zamiast realizować cele zewnętrzne, do których została powołana,
coraz bardziej ześrodkowuje działania na samej sobie. Po drugie, pracownicy wyuczeni tego sposobu
działania mają poważne trudności w przystosowaniu się do jakiegokolwiek innego miejsca pracy w
przypadku konieczności zmiany zatrudnienia.

efekt bumerangowy – rezultat działań społecznych przeciwny do zamierzonego. Dotyczy to

zwłaszcza wszelkich działań modernizacyjnych i reformatorskich podejmowanych w obrębie
organizacji lub w skali makrospołecznej. Robert Merton i Paul Lazarsfeld wskazują na częste
występowanie efektu bumerangowego w propagandzie – ludzie reagują na pewne komunikaty w
sposób przeciwny do intencji ich autorów. Wyróżniają oni 4 typy błędów popełnianych przez
nadawcę, prowadzących do powstania efektu bumerangowego:
1) błędna ocena stanu umysłowości odbiorców (np. założenie, że odbiorcy posiadają wiedzę
specjalistyczną w zakresie jakiejś problematyki
2) kierownanie komunikatu do publiczności niejednorodnej; komunikat skuteczny w stosunku do
jednej grupy może powodować odmienne skutki w innej grupie
3) przeciwne oddziaływanie różnych wątków danego komunikatu (tzw. bumerang strukturalny)
4) błąd niewłaściwej egzemplikacji (Merton). Innym przykładem efektu bumerangowego mogą być
rezultaty walki z Kościołem katolickim prowadzonej prez władze PRL. Nasilenie kampanii
propagandowej skierowanje przeciwko Kościołowi przyczyniło się do wzrostu jego autorytetu w
społeczeństwie.

warstwa społeczna - termin różnie definiowany we współczesnej socjologii, używany

głównie przy opisie struktury społecznej i zróżnicowania społecznego. Najczęściej za warstwę
społeczną uważa się grupę osób odróżniającą się od innych grup stanem posiadania, wspólnotą
warunków środowiskowych, stylem życia, obyczajów, wzorów kulturowych itp. kryteriów zarówno
istniejących obiektywnie, jak i urojonych. W tym ujęciu wyróżnia się np. warstwę chłopską,
warstwę drobnomieszczańską itp.
Warstwa społeczna jest ujmowana również - szczególnie na gruncie socjologii
marksistowskiej - jako podgrupa lub odłam w ramach danej klasy społecznej, mająca zarówno
cechy wspólne z daną klasą, jak i cechy swoiste, np. wielka, średnia, drobna burżuazja.
Za warstwy społeczne uważa się również grupy społeczno-zawodowe, charakteryzujące się
25
swoistym miejscem i funkcjami w społecznym podziale pracy, zbliżonym charakterem pracy,
swoistym stylem życia, zajmowaną pozycją społeczną np. warstwa inteligencji, warstwa
urzędnicza, warstwa rządząca.

26