5

HAVO

biologie voor jou

UITWerKINgeNBOeK

BIOLOGIE VOOR DE BOVENBOUW

HAVO

AUTeUrS
MARIANNE GOMMERS
ARTHUR JANSEN
ANDRÉ VAN LEIJEN
RUUD PASSIER
HANS RAWEE
THEO DE ROUW

eINDreDACTIe
ILSE GMELIG
LINEKE PIJNAPPELS

MET MEDEWERKING VAN

PAULA VAN KRANENBURG
CEES MULDER
RENÉ WESTRA

ZESDE EDITIE
MALMBERG ’ S - HERTOGENBOSCH
WWW.BIOLOgIeVOOrJOU.NL
4
THEMA 31

Transport

ONTDEKKEN
De perfecte moord? 32

BASISSTOF
1 Transportsystemen 32
2 Het hart 33
3 Het bloedvatenstelsel 34
4 Het bloed 36
5 Weefselvloeistof en lymfe 37

SAMENHANG
Blozen maakt aantrekkelijk 38

EXAMENTRAINER 38
32 BASISSTOF
Ontdekken
De perfecte moord?
Over de beoordeling van je uitwerkingen krijg je informatie
van je docent.
1
Transportsystemen
1 Cel 2. Deze bevat een groot aantal mitochondriën. Die
zijn nodig om de energie beschikbaar te maken voor het
actief transport van mineralen naar de centrale cilinder.
2 a Nee. Worteldruk ontstaat doordat de endodermiscellen
(actief) mineralen transporteren naar de centrale
cilinder. In aarde zonder mineralen zal dit transport na
enige tijd ophouden.
b Nee. Als de aarde een tijdje onder water staat, is hierin
weinig tot geen zuurstof aanwezig. Zonder zuurstof kan
geen energie worden vrijgemaakt in de mitochondriën
van de endodermiscellen. Die energie is nodig voor
actief transport.
3 a De worteldruk, de capillaire werking (cohesie en
adhesie) in de houtvaten en de verdamping vanuit de
bladeren.
b De capillaire werking en de verdamping.
4 a Het grootste deel van het water dat door de maïsplant is
opgenomen, is verdampt.
b Twee processen waarvoor water is gebruikt, zijn
fotosynthese en het transport van stoffen. Verder is
water een belangrijke bouwstof (onder andere voor
cytoplasma en vacuolevocht).
c ’s Nachts vindt bijna geen verdamping van water uit
bladeren plaats, doordat vrijwel alle huidmondjes zijn
gesloten. De worteldruk zorgt dan vooral voor het
watertransport.
5 a Na het snoeien komt er door de worteldruk vocht uit de
afgesneden takjes. Hierdoor verliezen de struiken te veel
water en drogen uit. Zo kunnen deze struiken
‘doodbloeden’.
b Het is zowel een actief als passief proces. Worteldruk
kost de plant energie, capillaire werking en verdamping
kosten de plant geen energie.
c De fysiologie houdt zich bezig met het functioneren van
organismen. De fysica houdt zich bezig met
natuurkundige verschijnselen. Worteldruk is een
fysiologisch verschijnsel. Capillaire werking en
verdamping zijn fysische verschijnselen.
6 a Bladluizen zitten vooral aan de onderzijde van de
bladeren tegen de nerven en op stengels, omdat ze daar
het gemakkelijkst sap uit een bastvat kunnen zuigen
(zie ook Binas tabel 91A).
thema 4 Transport
b Bastvatsap bevat veel meer sacharose dan eiwitten en
aminozuren. Voor hun eiwitvoorziening moeten
bladluizen een bepaalde hoeveelheid bastvatsap
opnemen. De overmaat aan sacharose die ze hiermee
binnenkrijgen, scheiden ze uit via hun achterlijf.
7 a In de winter vindt er geen verdikking plaats. Er zijn geen
bladeren, waardoor ook geen assimilatieproducten
kunnen worden gevormd.
b Ja. Dit transport vindt plaats via houtvaten; die zijn niet
weggesneden.
c Doordat fruittelers ringwonden maken in takken van
fruitbomen, kunnen assimilatieproducten niet worden
afgevoerd uit deze takken. Deze producten worden dan
opgeslagen in de vruchten aan die takken. De vruchten
worden daardoor groter.
8 a Kennelijk kan de plant bij een hoge CO2-concentratie
gemakkelijker CO2 opnemen, en kan dan dus met minder
huidmondjes toe.
b Lijn R.
9
Organisme Circulatiesysteem Hart
sprinkhaan open buisvormig
regenworm gesloten buisvormig
vis gesloten kamers en
boezems
mens gesloten kamers en
boezems
10 a De hartkamer van een vis bevat zuurstofarm bloed.
b Bij een vissenhart is de wand van de kamer gespierder
dan de wand van de boezem. De kamer pompt het bloed
door heel het lichaam; de boezem pompt het bloed
slechts naar de kamer.
11 a Gesloten circulatiesystemen kunnen een hogere druk
bereiken en zijn daardoor geschikt voor een effectief
transport van voedingsstoffen en zuurstof bij grotere
dieren.
b Het voordeel van een dubbele bloedsomloop is dat het
bloed met meer kracht door heel het lichaam wordt
gepompt. Bij een enkelvoudige bloedsomloop stroomt
het bloed eerst door de gaswisselingsorganen. Hierna
stroomt het bloed met veel minder druk verder door het
lichaam.
c De lichaamsgrootte en de lichaamstemperatuur.
Bomenbloed
12 a Mineralen en suikers (koolhydraten).
b Door het concentreren wordt de siroop houdbaar.
c Bij suikeresdoorns en berken worden ook organische
stoffen (suikers) via de houtvaten opwaarts
getransporteerd. Voordat de knoppen uitlopen, komen
deze suikers vrij in de centrale cilinder van de wortel.
Door de hogere worteldruk wordt het voedselrijke sap
door de houtvaten omhoog naar de knoppen geperst.

13 a Mineralen worden door actief transport opgenomen
vanuit het bodemvocht. Opgeslagen zetmeel wordt
omgezet in suiker.
b Aangezien de bladeren nog geen suiker produceren,
moet de energie voor het uitgroeien van de
bloemknoppen vanuit de reservevoorraden zetmeel in de
wortels komen.
c Het gewonnen sap bevat suikers en mineralen die de
plant nodig heeft om te groeien.
d Vanaf de zomer tot in de late herfst als er blad aan de
bomen zit en zolang de wortels nog niet opnieuw actief
zijn in het nieuwe groeiseizoen.
14 Esdoornsiroop: esdoornsap wordt afgetapt en ingedikt tot
stroop.
Berkensiroop: berkensap wordt afgetapt en ingedikt tot
stroop.
Appelstroop: appels en peren worden gekookt en geperst
tot sap. Het ingedikte sap wordt stroop.
Honing: door bijen verzamelde bloemenhoning wordt
gewonnen door een imker zonder verdere bewerking.
Honing kan ook afkomstig zijn van honigdauw, het door
luizen of andere insecten uitgescheiden suikerhoudend
vocht.
2
Het hart
15 a 1 = kransslagader
2 = wand van de aorta
3 = wand van de longslagader
4 = halvemaanvormige kleppen
5 = hartkleppen
b Deze bloedcel komt in het hart achtereenvolgens door de
rechterboezem, de rechterkamer, de linkerboezem en de
linkerkamer.
16 a Koolstofdioxide afkomstig van het hartspierweefsel komt
via de kransader het eerst terecht in de rechterboezem.
b Deze nicotine komt via de longaders het eerst terecht in
de linkerboezem.
17 a De wand van de linkerkamer is meer gespierd dan de
wand van de rechterkamer. De linkerkamer pompt het
bloed door heel het lichaam; de rechterkamer pompt het
bloed slechts naar de longen.
b De bloeddruk aan het begin van de aorta is hoger dan de
bloeddruk aan het begin van de longslagader. De
linkerkamer pompt het bloed met meer kracht weg dan
de rechterkamer.
18
1 In welke richting stroomt het bloed?
2 H oe is de stand van de hartkleppen?
3 H oe is de stand van de halvemaanvormige kleppen?
BASISSTOF thema 4 Transport 33
19 a De functie van de hartkleppen in gesloten toestand is
verhinderen dat er bloed terugstroomt van de kamers
naar de boezems. De functie van de halvemaanvormige
kleppen in gesloten toestand is verhinderen dat er bloed
terugstroomt van de longslagader(s) en de aorta naar de
kamer(s).
b Op de tijdbalk is het volume van de hartkamers het
grootst bij 0,1 s en het kleinst bij 0,4 s.
c De hartkleppen slaan dicht kort na 0,1 s op deze tijdbalk,
bij het samentrekken van de kamers.
d De halvemaanvormige kleppen slaan dicht kort na 0,4 s,
na het ontspannen van de kamers.
e Tijdens het samentrekken van de kamers gaan eerst de
hartkleppen dicht en daarna gaan de halvemaanvormige
kleppen open. Als de kamers zich beginnen samen te
trekken, gaan de hartkleppen vrijwel direct dicht. De
halvemaanvormige kleppen gaan pas open als de druk in
de kamers hoger is geworden dan de druk in de aorta en
in de longslagader.
20 a De harttonen worden veroorzaakt door het dichtslaan
van kleppen. Het dichtslaan van de hartkleppen en het
dichtslaan van de halvemaanvormige kleppen is met een
stethoscoop als twee afzonderlijke harttonen bij elke
hartslag te horen.
b Als een arts met een stethoscoop hartruis hoort, sluiten
een of meer kleppen niet goed.
c Als kleppen niet goed sluiten, kan bloed terugstromen
van de kamer(s) naar de boezem(s) of van de aorta en/of
de longslagader(s) naar de kamer(s).
21 Als een klep bij de aorta onvolledig afsluit, kan tijdens de
hartpauze een deel van het bloed terug in de linkerkamer
stromen. De linkerkamer van het hart raakt dan te vol.
22 a Letter P staat voor de samentrekking van de boezems,
letter R voor de samentrekking van de kamers.
b Een hartslag van P tot P duurt 0,8 s. De
hartslagfrequentie is dan 60 / 0,8 = 75 slagen per
minuut.
23 Een hart kan buiten het lichaam in een vloeistof door
blijven kloppen, doordat de impulsen die het
samentrekken van het hartspierweefsel veroorzaken, in
het hart zelf ontstaan.
24 a Het slagvolume van de linkerkamer is ongeveer gelijk
aan de hoeveelheid bloed die de rechterkamer per
hartslag wegpompt.
b Het gemiddelde minutenvolume van een volwassen
persoon in rust ligt tussen (70 × 70 mL =) 4,9 L en
(70 × 100 mL =) 7 L.
Samentrekken van Samentrekken van Hartpauze
de boezems de kamers
hartkamers slagaders hartkamers
open dicht open
dicht open dicht
34 BASISSTOF thema 4 Transport

c Bij sportmensen in training kan het minutenvolume

worden vergroot, doordat het slagvolume groter wordt.
De samentrekking van het hartspierweefsel wordt dan
krachtiger. Na een trainingsperiode kan dan bij grotere
inspanning het hartritme vrijwel gelijk blijven.
3
28
Het bloedvatenstelsel
Slagaders Aders
25 a Bijvoorbeeld te veel en te vet eten, te weinig bewegen en
1 Het bloed stroomt van het hart van de organen
te veel stress.
weg naar de weg naar het
b Alleen bij grote aantallen deelnemers aan het onderzoek
organen toe hart toe
zijn de resultaten betrouwbaar.
c Het relatieve risico van de hoogrisicogroep is gesteld op 1. 2 De bloeddruk is hoog laag
Dit is een door de onderzoekers gestelde waarde waar 3 De wand is dik, stevig en dun, weinig
het risico van andere groepen aan wordt gerelateerd. elastisch elastisch
d De kans voor mannen en vrouwen in de leeftijd van 4 De bloedstroom is stootsgewijs regelmatig
40–59 jaar zonder risicofactoren om te overlijden aan (kloppend)
hart- en vaatziekten is nog geen 1/3 van die kans voor
5 Ze liggen meestal diep in het minder diep in
mannen en vrouwen uit de hoogrisicogroep. lichaam het lichaam
e – Neem een grote (10 000–100 000) representatieve
6 Kleppen zijn niet aanwezig aanwezig,
groep van de bevolking.
(behalve halve- vooral in de
– Meet gedurende een lange periode (tien tot maanvormige armen en benen
twintig jaar) het cholesterolgehalte, de bloeddruk en kleppen)
het rookgedrag. Stel grenswaarden vast voor de laag-
en hoogrisicogroep.
– Verdeel de steekproef in twee groepen: wel en niet 29 Een slagaderlijke bloeding is gevaarlijker dan een aderlijke
behorend tot de hoogrisicogroep. bloeding, omdat het bloed bij een slagaderlijke bloeding
– Stel bij overlijden vast of dit te wijten is aan hart- en snel en met grote kracht uit de wond spuit.
vaatziekten.
– Bereken het relatieve risico uit de sterftepercentages 30 Door het grote aantal haarvaten in de spieren kunnen
van beide groepen. goedgetrainde atleten veel bloed door hun spieren laten
stromen bij lichamelijke inspanning. Hierdoor zijn de
spieren tot grote prestaties in staat.
Binnen 6 minuten
26 a Een overeenkomst is dat beide het hartritme meten en 31 a De functie van dit spierweefsel is het regelen van de
een stroomstoot kunnen geven bij een hartritmestoornis hoeveelheid bloed die door een bepaald weefsel
om de gewone hartslag te herstellen. Een verschil is dat stroomt.
de AED buiten het lichaam werkt en een ICD in het b Bij zware arbeid komt veel warmte vrij bij de dissimilatie
lichaam van de patiënt is aangebracht. in de skeletspieren. Doordat er dan veel bloed door de
b Bij kamerfibrilleren staat het hart juist niet stil, maar huid stroomt, is het lichaam goed in staat overtollige
stagneert de bloedcirculatie door het snel en warmte af te geven aan de omgeving.
onregelmatig trillen van de hartspier. c Bij maximale lichamelijke inspanning stroomt er zo veel
c Bij een gewoon hartritme kan een stroomstoot juist mogelijk bloed door de skeletspieren. Dit gaat ten koste
hartritmestoornissen veroorzaken. In het geval van een van de hoeveelheid bloed die door de huid stroomt. (Dit
echte hartstilstand heeft een stroomstoot om het hart te kan slechts van korte duur zijn, omdat er dan een
‘resetten’ geen zin meer. verhoging van de lichaamstemperatuur dreigt.)
d Naar de hersenen.
27 a Drie dingen die je moet doen voor iemand met een
circulatiestilstand: 32 a De longslagaders bevatten zuurstofarm bloed en de
– 112 bellen om een ambulance op te roepen; longaders zuurstofrijk bloed.
– direct starten met reanimatie; b De meeste bloedvaten die je onder de huid ziet liggen,
– binnen zes minuten een AED aansluiten. zijn aders. In je polsen bevinden zich de slagaders vlak
b Om schade aan de hersenen te voorkomen. onder de huid. Slagaders ‘kloppen’, aders niet.
c De kans is groot dat de AED zich bevindt in de buurt van
de hoofdingang, de lerarenkamer of de conciërgeruimte. 33 a Een alcoholmolecuul gaat via de poortader naar de lever.
d Bij het gebruik van een AED volg je nauwkeurig de b De kortste weg van de wand van de dunne darm naar de
aanwijzingen op het apparaat. longen gaat door de poortader, de leverader, de
e Stichtingen en EHBO-afdelingen die cursussen onderste holle ader, de rechterboezem, de rechterkamer
aanbieden, zijn te vinden op de website van de en de longslagader.
Hartstichting (www.hartstichting.nl). c De kortste weg van de mond naar de lever gaat door de
halsader, de bovenste holle ader, de rechterboezem, de
rechterkamer, de longslagader, de longader, de
linkerboezem, de linkerkamer, de aorta en de
leverslagader.

34 a Via de poortader.
b Het bloed in de poortader is zuurstofarm. In het
darmkanaal is veel zuurstof verbruikt bij de resorptie van
voedingsstoffen en verteringsproducten.
c De lever breekt lichaamsvreemde stoffen af. Bij inname
via de mond worden sommige medicijnen dus
afgebroken door verteringsenzymen. Bloed afkomstig
van de wand van de endeldarm wordt afgevoerd via de
beenader en gaat niet via de poortader door de lever.
35 a De meeste bloedvaten zijn genoemd naar het orgaan
waarheen of waarvandaan ze bloed vervoeren.
b Bijvoorbeeld: liever van buiten leren, want er zijn altijd
wel enkele uitzonderingen. Of: gebruikmaken van de
regelmaat, want dan hoef ik alleen de uitzonderingen
echt te leren.
36 a 1 = bovenste holle ader
2 = onderste holle ader
3 = leverader
4 = longslagader
5 = leverslagader
6 = poortader
b P stelt de lever voor.
c Q kan zijn: de maag, de alvleesklier, de dunne darm of
de dikke darm.
d De bloedstroom door de bloedvaten van groot naar klein
is: 4 – 2 – 3 – 5.
e Het glucosegehalte van het bloed kan het sterkst
variëren in bloedvat 6 (de poortader).
f Na een periode van vasten is het glucosegehalte van het
bloed het hoogst in bloedvat 3 (de leverader).
g Het glucosegehalte van het bloed in de bloedvaten, van
hoog naar laag: 3 – 2 – 4 – 1.
37 a Nee, daar is op dit moment geen polsslag te voelen.
b De bloeddruk zal op dit moment op plaats 4 het laagst
zijn. Door de manchet stroomt geen bloed meer van 3
naar 4. In bloedvat 4 zal zich slechts weinig bloed
bevinden. Het bloed bij 4 is voor het grootste deel
teruggestroomd naar het hart.
c Door het geleidelijk leeglopen van de manchet zal de
bloeddruk het eerst stijgen op plaats 2. Door de hogere
bloeddruk bij 2 zal snel veel bloed stromen van 3 naar 4.
d De arts zal vaatgeruis kunnen horen op plaats 2.
e De gemeten waarde met de manchet komt beter overeen
met de werkelijke waarde van de bloeddruk en heeft dus
een hogere validiteit in vergelijking met de
polsbloeddrukmeter. De polsbloeddrukmeter zit niet op
harthoogte. De meting vindt plaats op grotere afstand
van het hart.
38 a –
b Voor: hierdoor zal het percentage mensen met
overgewicht afnemen en dat is goed voor de
volksgezondheid. Tegen: iedereen mag zelf beslissen
wat hij/zij drinkt.
BASISSTOF thema 4 Transport 35
39 a De bovendruk/onderdruk bedraagt ongeveer 16/11 kPa.
b Door de gemiddeld afnemende druk van slagaders naar
haarvaten naar aders stroomt het bloed in de juiste
richting.
c De bloeddruk in de longslagader is lager dan de
bloeddruk in de aorta, doordat de rechterkamer het
bloed met minder kracht wegpompt dan de linkerkamer.
d Door het nauwer worden van de bloedvaten stijgt de
bloeddruk. Het hart moet een grotere kracht leveren om
het bloed door de vernauwde bloedvaten te pompen.
e 1 De bloeddruk daalt.
2 De bloeddruk stijgt.
3 De bloeddruk stijgt.
40 a Grafiek A geeft het verloop van de gemiddelde
stroomsnelheid weer. De gemiddelde stroomsnelheid is
het hoogst in de aorta en het laagst in de haarvaten.
b De lage stroomsnelheid in de haarvaten is functioneel,
omdat daardoor een goede uitwisseling van stoffen
tussen het bloed en de weefsels mogelijk wordt.
c De stroomsnelheid van het bloed dat door de
skeletspieren stroomt, wordt hierdoor verlaagd.
41 a Doordat de zintuigcellen voor de bloeddruk in de
halsslagaders liggen, wordt een verandering van de
bloeddruk in de slagaders naar het hoofd snel
waargenomen. Door een snelle aanpassing van het
hartritme wordt de bloeddruk in de bloedvaten in de
hersenen zo constant mogelijk gehouden.
b De regeling van hartritme en bloeddruk is een voorbeeld
van negatieve terugkoppeling. Bij een daling van de
bloeddruk zal het hartritme gewoonlijk stijgen.
42 a Bij slagaderverkalking ontstaat in de wand van de
slagader een ophoping van cholesterol en kalkafzetting.
Hierdoor wordt de slagaderwand minder elastisch en kan
deze minder goed de druk van de hartwerking opvangen.
b In aders is de bloeddruk laag. De wanden van aders zijn
slap en hoeven niet mee te veren met de variërende
bloeddruk.
c Door deelname van grote groepen wordt het
onderzoeksresultaat betrouwbaarder.
d Een placebo is een niet-werkende stof die er als echt
supplement uitziet. Het enige verschil tussen de
behandelde groep en de controlegroep mag het wel of
niet innemen van de werkzame stof zijn.
e De hypothese is bevestigd. Toedienen van vitamine K2
kan slagaderverkalking voorkomen en zelfs genezen.
Dotteren
43 a Roken, veel verzadigd vet eten, stress en te weinig
bewegen.
b Medicijnen, dotteren of opereren.
c Medicijnen zijn minder belastend, brengen minder
risico’s met zich mee en zijn goedkoper.
d Via de beenslagader en de aorta.
e Dotter- en stentbehandeling geeft minder risico voor
de patiënt en is goedkoper.
36
4 Het bloed
44 a Vijf (groepen) stoffen die door bloedplasma worden
vervoerd, zijn: zuurstof, voedingsstoffen, afvalstoffen,
regelende stoffen en beschermende stoffen.
b Van de vaste bestanddelen in het bloed zijn de rode
bloedcellen het talrijkst en de witte bloedcellen het
minst talrijk.
c Vetten worden in het bloedplasma gebonden aan
eiwitten.
45 a Boven in de reageerbuis bevindt zich bloedplasma,
onder in de reageerbuis bevinden zich rode en witte
bloedcellen en bloedplaatjes.
b Deze bestanddelen zakken naar beneden, doordat ze
een grotere dichtheid hebben dan bloedplasma.
46 a De platte en ‘ingedeukte’ vorm heeft als voordeel dat het
oppervlak groter is. Daardoor kan de diffusie van
zuurstof en koolstofdioxide sneller plaatsvinden.
b Bij een tekort aan zuurstof neemt de productie van epo
door de nieren toe. Daardoor wordt de aanmaak van rode
bloedcellen door het rode beenmerg verhoogd. Bij
toename van de dichtheid van rode bloedcellen en
verbeterde zuurstofvoorziening daalt de productie van
epo door de nieren weer.
c Epo stimuleert de aanmaak van rode bloedcellen. Door
het toegenomen aantal rode bloedcellen en het daardoor
toegenomen vermogen van het bloed voor
zuurstoftransport kan het uithoudingsvermogen van de
sporter toenemen.
d Iemand met bloedarmoede heeft een tekort aan het
mineraal ijzer. IJzer is hier de beperkende factor voor de
aanmaak van rode bloedcellen. Toediening van epo heeft
dan geen effect op het aantal rode bloedcellen.
47
Rode bloedcellen
Wel of geen celkern geen
Plaats(en) van vorming rode beenmerg
Functie(s) transport van zuurstof en
koolstofdioxide
48 a Witte bloedcellen kunnen van vorm veranderen. Hierdoor
kunnen ze door de wand van haarvaten heen.
b Je moet voorzichtig zijn met etter of pus, omdat er vrijwel
altijd ook nog levende, ziekteverwekkende bacteriën in
voorkomen.
49 a Op de beschadigde plaats wordt, onder invloed van
stoffen die uit de bloedplaatjes vrijkomen, fibrinogeen
omgezet in fibrine.
b Voor bloedstolling zijn verschillende stoffen nodig,
waaronder stollingsfactoren uit het bloedplasma. Als die
(deels) ontbreken, kan de keten van reacties die leidt tot
een bloedstolsel niet plaatsvinden.
c Een blauw oog verkleurt, doordat hemoglobine wordt
afgebroken.
BASISSTOF thema 4 Transport
d Het stolsel en de beschadigde cellen worden opgeruimd
door witte bloedcellen.
e Als een rat zo’n verdelgingsmiddel eet, stolt het bloed
niet meer bij een inwendige bloeding. De bloeding blijft
voortduren en de rat sterft hieraan.
50 a Buis 1 bevat dan de grootste hoeveelheid droge stof.
Bloedplasma en bloedserum bevatten geen bloedcellen
en geen bloedplaatjes, bloed wel.
b Buis 3 bevat dan de kleinste hoeveelheid droge stof.
Bloedserum bevat geen fibrinogeen, bloedplasma wel.
Blauw bloed
51 a Soort, geslacht, familie.
b Tot het geslacht Limulus.
52 a Hemoglobine, hemocyanine en galkleurstof.
b Deze kleurstoffen zijn eiwitten waaraan zuurstof kan
binden. Ze zorgen voor een beter transport van zuurstof
door het lichaam. De hoeveelheid in het plasma
opgeloste zuurstof is onvoldoende.
c – De zuurstofbehoefte van de koudbloedige vis is laag in
het koude leefmilieu.
– Er lost meer zuurstof op in het koude water en het
koude plasma van de vis.
d Die aanpassingen zijn van belang op momenten dat de
cellen van de ijsvis meer zuurstof nodig hebben, zoals
bij het achtervolgen van prooien of bij het ontsnappen
aan predatoren.
e Door het ontbreken van schubben kan zuurstof
gemakkelijker vanuit het zeewater door de huid in het
lichaam van de ijsvis diffunderen.
Witte bloedcellen Bloedplaatjes
wel wel
rode beenmerg rode beenmerg
bacteriën bestrijden, bloedstolling
dode celresten opruimen,
antistoff en maken
53 a Bacteriën kunnen infecties veroorzaken bij patiënten.
b Met witte bloedcellen.
c Van mensen van adellijke families wordt wel gezegd dat
ze blauw bloed hebben. Natuurlijk is hun bloed gewoon
rood.
Vooral hoge adel had vroeger de gewoonte uit de zon te
blijven. Blauwgekleurde aders waren daardoor goed
zichtbaar onder de bleke huid. Vandaar de uitdrukking
‘blauw bloed’.

5 Weefselvloeistof en lymfe
54 a Het vocht dat zich in een blaar bevindt, heet
weefselvloeistof.
b In dit vocht kunnen witte bloedcellen voorkomen.
55 a De bloeddruk veroorzaakt het uittreden van vocht. In het
begin van de haarvaten is de kracht van de bloeddruk
groter dan de osmotische druk van de weefselvloeistof
richting de haarvaten.
b De osmotische druk veroorzaakt het terugstromen van
weefselvloeistof in de haarvaten. Verderop in de
haarvaten is de bloeddruk sterk gedaald. Door de hogere
osmotische waarde van het bloedplasma ten opzichte
van de weefselvloeistof keert vocht terug naar de
haarvaten. De kracht van de bloeddruk is hier kleiner
dan de osmotische druk vanuit het weefsel naar de
haarvaten toe.
c Als men de bloeddruk in een bepaald haarvat plotseling
laat toenemen, wordt de hoeveelheid uittredend vocht
groter.
d Hierdoor wordt het verschil in osmotische waarde tussen
de weefselvloeistof en het bloedplasma in het haarvat
groter. De osmotische waarde wordt veroorzaakt door de
grotere eiwitten die in het plasma achterblijven. Door het
uittreden van plasma wordt het bloedvolume kleiner en
neemt dus de concentratie van eiwitten toe en daarmee
de osmotische waarde van het plasma.
e In de longhaarvaten is de bloeddruk niet hoog genoeg
om vocht te laten uittreden. De bloeddruk in de kleine
bloedsomloop is lager dan de bloeddruk in de grote
bloedsomloop. Hierdoor vullen de longblaasjes
(longweefsel) zich niet met weefselvloeistof.
f Door gebrek aan eiwit in het voedsel kunnen de
eiwitmoleculen vrijwel geheel uit het bloed zijn
verdwenen. Hierdoor kan ook het verschil in osmotische
waarde tussen bloedplasma en weefselvloeistof vrijwel
geheel zijn verdwenen. Aan het eind van de haarvaten
keert er dan te weinig vocht terug in de haarvaten. Door
de ophoping van weefselvloeistof ontstaat een
opgezwollen buik.
56 Bij een tatoeage wordt inkt in het huidweefsel gespoten.
Via weefselvloeistof komt de inkt terecht in de lymfe.
Lymfeknopen zuiveren de lymfe onder andere van de inkt.
In dit geval gebeurt dat door lymfeknopen in de
rechteroksel. Daar wordt de inkt opgeslagen.
57 De samentrekking van de beenspieren stimuleert de
bloedstroom in de beenaders en de lymfestroom in de
lymfevaten waardoor overtollig vocht kan worden
afgevoerd.
Oedeemfysiotherapeut
58 a Vanuit een arm of been moet de lymfe tegen de
zwaartekracht in terugstromen naar de aders onder de
sleutelbeenderen. Lymfoedeem vanuit de romp kan
meerdere kanten op draineren. In het been of de arm moet
lymfe altijd de lymfeklieren in de lies of oksel passeren.
BASISSTOF thema 4 Transport 37
b Tumorcellen verspreiden zich in het lichaam via het
lymfevatenstelsel. Lymfeklieren kunnen dus doelwit zijn
bij bestraling. Bij operaties worden soms delen van het
lymfevatenstelsel verwijderd. Als dat bijvoorbeeld in de
oksel is, dan kan lymfevocht uit de armen minder goed
terugstromen naar de sleutelbeenaders.
c – Manuele lymfedrainage: bij manuele lymfedrainage
probeert de fysiotherapeut, door een zachte
pompende beweging, de vochtopname door de
lymfevaten te stimuleren en het functioneren van
goede vaten te bevorderen.
– Lymfetaping: hierbij wordt gebruikgemaakt van een
speciale tape die de huid iets optilt, waardoor de
onderhuidse circulatie verbetert en de afvoer van
lymfevocht beter verloopt.
– Oedeem- en fibrosegrepen: door middel van
oedeemgrepen kan lymfevocht door het weefsel
worden geleid naar een plaats waar het gemakkelijker
wordt opgenomen. Met fibrosegrepen kan verhard
weefsel (‘fibrose’) soepeler worden gemaakt.
59 a Binnen beroepsorganisaties werken professionals onder
andere samen bij de ontwikkeling van nieuwe
behandelingen en protocollen voor de behandeling van
aandoeningen. Naast scholing en kennisoverdracht is er
borging van kwaliteit door middel van een
kwaliteitsregister. Ook komen de beroepsorganisaties op
voor de belangen van de fysiotherapeut bij politiek en
zorgverzekeraars. Ze geven bekendheid aan het nut van
fysiotherapie en zorgen voor een gezamenlijke
klachtenregeling.
b Mens en Techniek/Bewegingstechnologie: je probeert
bewegingsproblemen bij mensen te verhelpen, te
verlichten of te voorkomen. Je kunt bijvoorbeeld werken
bij Arbodiensten of bij bedrijven die
revalidatiehulpmiddelen maken en aanpassen.
Psychomotorische Therapie en Bewegingsagogie:
bewegingsactiviteiten van belang bij de behandeling van
mensen met een geestelijke en/of lichamelijke
beperking en bij mensen die kampen met psychosociale
problemen. Je werkt in instellingen voor mensen met een
lichamelijke en/of geestelijke beperking, in
psychiatrische ziekenhuizen of afdelingen en in
instellingen voor ambulante geestelijke
gezondheidszorg.
Sport, Gezondheid en Management: als sportmanager
probeer je mensen tot deelname aan een sport te
bewegen. Je kunt dat doen in dienst van een groot bedrijf
(bedrijfssport, bedrijfsfitness), maar je kunt ook als
ondernemer een eigen gezondheids(sport)centrum
oprichten.
Oefentherapie Mensendieck: je werkt met mensen die
houdingsproblemen hebben of klachten die ontstaan zijn
door een onjuist bewegingspatroon of door ziekten. Je
kunt in een eigen praktijk werken, in een groepspraktijk,
in ziekenhuizen, verpleeghuizen of tehuizen voor
mensen met een beperking en revalidatiecentra.
c Bijvoorbeeld: ja, want het is leuk om met mensen te
werken en je kunt duidelijk zichtbare resultaten
bereiken. Of: nee, werken als sportleraar met jonge
mensen of werken buiten de gezondheidszorg past beter
bij mij.
38 SAMENHANG EN EXAMENTRAINER thema 4 Transport

Samenhang Examentrainer
Blozen maakt aantrekkelijk verpleegkundige (m/v) gevraagd
1
Organisatieniveau Begrip 2p 1 Voorbeeld van een goed antwoord:
U heeft een hartinfarct gehad doordat er bij u sprake is van
Biosfeer
verstopping van bloedvaten op het hart.
Ecosysteem Ik geef u het advies om te stoppen met roken / minder vet
Populatie mensen, soortgenoten te eten / het cholesterolgehalte van het bloed te verlagen /
meer te bewegen.
blozende mens, Charles Darwin,
Organisme Het antwoord bevat de volgende twee elementen:
collega, missionaris
• bij een hartinfarct is sprake van verstopping/vernauwing
Orgaanstelsel autonome zenuwstelsel van de vaten (op het hart): 1 punt
• twee correcte adviezen: 1 punt
bloedvaatje, kringspiertje,
Orgaan 1p 2 Uit het antwoord moet blijken dat, als het ballonnetje
slagader
helemaal is opgeblazen, de bloedtoevoer/zuurstoftoevoer
Cel spiercel door het bloedvat (tijdelijk) stopt.
Molecuul adrenerge receptor, 2p 3 Uit het antwoord moet blijken dat:
neurotransmitter • een kunstmatige pacemaker geen vaatvernauwing
voorkomt: 1 punt
2 a Haarvaatjes. • een pacemaker de hartslag regelt / een kunstmatige
b Tot het gladde spierweefsel. Het autonome zenuwstelsel pacemaker hartritmestoornissen verhelpt / een
innerveert glad spierweefsel. kunstmatige pacemaker de functie van de sinusknoop
ondersteunt/vervangt: 1 punt
3 a Neurotransmitters. 2p 4 A
b Daardoor komt het lichaam in een alerte, actieve 2p 5 A
toestand (vluchten of vechten).
c Door het orthosympatische deel. Adrenalineachtige bloedtransfusies tijdens de
neurotransmitters maken het lichaam geschikt voor eerste wereldoorlog
actie. De doorbloeding van de huid neemt toe.
d Bij stijging van je lichaamstemperatuur is een verhoogde 2p 6 C
bloedtoevoer naar de huid een manier om af te koelen. 2p 7 (armader –) bovenste holle ader – rechterboezem –
e Er gaat dan minder bloed naar de huid (en naar rechterkamer – longslagader – longhaarvaten – longader –
bijvoorbeeld de verteringsorganen) en meer bloed naar linkerboezem – linkerkamer – aorta – halsslagader/
de skeletspieren, zodat je snel kunt reageren. hersenslagader (– bloedvaten van de hersenen)
Opmerking: voor elk ontbrekend of onjuist bloedvat /
4 a Blozen is een signaal. Een signaal is een prikkel voor hartdeel en bij elke verwisseling van twee bloedvaten /
soortgenoten. hartdelen 1 punt in mindering brengen.
b De aansturing van de kringspieren wordt geregeld door 2p 8 A
het autonome zenuwstelsel. Het autonome zenuwstelsel
is niet of nauwelijks door de eigen wil te beïnvloeden.
c Een organisme heeft een grotere fitness als het door een
combinatie van eigenschappen in een bepaalde
omgeving een grotere voortplantingskans heeft.
Aangezien blozende mensen aantrekkelijker zijn, hebben
zij een grotere fitness dan niet-blozende soortgenoten.
Uit het feit dat blozen regelmatig voorkomt, blijkt dat er
positieve selectie plaatsvindt op deze eigenschap.
d Blozen is zowel erfelijk als aangeleerd. Het blozen (of
niet blozen) is erfelijk. Of iemand bloost, is afhankelijk
van aangeleerde normen en waarden in de cultuur.
e Het woord ‘rouge’ komt uit het Frans en betekent rood.
Door het rood maken van de wangen zou men er
jeugdiger en gezonder uitzien. De blos kan ook seksuele
opwinding suggereren en de gebruiker aantrekkelijker
maken.