CIKLI I TERMETIT

LEKSIONI 5/1

A German seismogram of the 1906 SF EQ

Image courtesy of San Francisco Public Library

 Fazat e ciklit te nje termeti
• Nje cikel termeti kalon në disa faza te dallueshme/hapa ne
baze te deformimeve te vrojtuara:
– Intersizmik
• Koha ndermjet termeteve te medhenj
– Presizmik
• Koha pak para nje termeti, kur ndodhin fenomene jo normale
– Ko – sizmik
• Koha gjate nje termeti
– Postsizmik
• Koha pas nje termeti te madh kur ndodhin deformime jo normale.
• Faza presizmike ka treguar qe eshte jo e qendrueshme dhe e
pa verifikueshme
– Mund edhe te mos egzistoje fare!
• Tre fazat e tjera jane te vrojtueshme
– Postsizmika perfshin matematiken komplekse !
• Do ta diskutojme vetem shkurtimisht kete faze
 Revolucioni :: Rikthimi elastik
• Pas termetit me Mw7.9 1906 SF, H.F. Reid propozoi qe:
– Termetet perfaqesojne nje clirim te shpejte te sforcimeve te
mbledhur pergjate nje periudhe te gjate kohe(qindra vjecare)
– Kjo quhet teoria e rikthimit elastik
– E konfirmuar nga
• Matjet gjeodezike te levizjes se siperfaqes
(triangulacioni)
• Matjet gjeologjike te zhvendosjeve
– Carje 450 km e gjate (360 km ne toke)
– Spostimi mesatar 4.5 m
– Reid u shpreh: Tabani i Oqeanit Paqesor
duhet te hapet duke shtyre pjesen
perendimore te SAF ne drejtim te VP.
– Ai rekomandoi nje projekt monitorimi
– Nuk u zbatua per 60 vjet me vone
Reid’s Evidence for Elastic Rebound
 Fari i Pika Duxbury,
Farallon Plazhi i Bolinas
 Para termetit te 1906 …

Fari i Pika Duxbury,

Farallon Plazhi i Bolinas

• Pikat larg thyerjes leviznin shpejt

• Pikat prane thyerjes leviznin ngadale
• E njejta gje ishte e vertete ne anen tjeter te thyerjes,
por levizja ishte ne drejtim te kundert
 Gjate termetit te 1906 …

Fari i Pika Duxbury,

Farallon Plazhi i Bolinas

• Pikat prane thyerjes u zhvendosen shume larg

• Pikat larg thyerjes u zhvendosen pak
• E njejta gje ishte e vertete ne anen tjeter te thyerjes,
por levizja ishte ne drejtim te kundert
Hipoteza e Reid’it: Teoria e rikthimit elastik
• Megjithese teoria e Tektonikes se Pllakave ishte ende 50 vjet larg nga
publikimi i saj, hipoteza e Reid’it perputhet me kete teori
• Rikthimi elastik perputhet edhe
me vrojtimet gjeologjike!

Intersizmik Kosizmik Spostim i blloqeve

+ =
Sforcime elastike Sforcimi elastik Pas termetit, eshte cliruar
lokalizohen prane clirohet i gjithe sforcimi elastik
thyerjes
 Cikli i termetit: Forma grafike
• Reid propozoi: Intersizmik
– Sforcimi intersizmik mblidhet Kosizmik
ngadale dhe mund te clirohet
ne nje termet E perhershme / Gjeologjike
– Sforcimi kosizmik i cliruar =
sforcimin total intersizmik te
akumuluar
• Rezultati final:
– Spostim i blloqeve ne shkalle
gjeologjike
• Reid beri parashikimin qe
termeti tjeter mund te
ndodhe kur te akumulohet
serisht e njejta sasi e
sforcimeve intersizmike
– U quajt modeli i parashikimit
te kohes kur do te bjere
termeti
– Doli qe nuk ishte i besuar
 Cfare ndodh gjate
nje cikli termeti?

• Intersizmik
– Shkarje e thelle, e
ngadalte dhe e
qendrueshme
asizmike

• KOsizmik
– Shkarje e shpejte
dhe e ceket
Modeli kovencional Intersizmik
• Nje zhvendosje gjysem e
fundme ne nje mjedis
x elastik.
– Lartesi gjysem e fundme
– Gjatesi e pafundme
– ux = zhvendosja e truallit
perreth thyerjes
y – x = distanca nga thyerja
– b = shkalla e levizjes se
thyerjes
– D = thellesia

b x

Ky eshte nje model analitik bazuar ne matematike

dhe i zhvilluar nga komuniteti inxhinierik
 Zhvendosja
• zhvendosja = u - uo
– Pozicioni Final – Pozicioni fillestar
– E matur gjithandej ne mjedis
• Lidhet me levizjen e nje thermije te vetme
– Ka madhesi vektoriale (ka madhesi dhe drejtim)
– E veshtire te matet nga studimet gjeologjike
• Nuk e dime pozicionin fillestar, vetem ate final Pozicioni final = u

Pozicioni fillestar = u0
 Shkarjet
• Shkarjet = u+ + u-
– Shkarjet nuk jane te vazhdueshme pergjate nje thyerje
• Prandaj gjeofiziket i referohen thyerjeve si mosvazhdueshmeri
– Shkarja eshte shuma e zhvendosjeve ne te dy anet e nje thyerje
• Madhesi vektoriale
– Zbatohet ne levizje relative pergjate thyerjes
• Prandaj mund te matet vetem pergjate thyerjeve!
Spostimi

Shkarja
thyerja

• Pra shkarja mat distancen pergjate siperfaqes se

thyerjes ndermjet dy pikave qe kane qene ne te
njejtin pozicion
Shkarja vs. Zhvendosjes
shkarja = 1

u+ = 1

u- = 0 • Nuk mund te percaktojme

zhvendosje perderisa nuk dime
pozicionin fillestar

shkarja = 1
– Ne gjeologji pothuajse asnjehere
nuk e dime pozicionin fillestar
u+ = 0.5 – Ne gjeofizike ndonjehere e dime
pozicionin fillestar (GPS)

• Eshte shuma e zhvendosjeve ne

u- = 0.5 te dy anet e thyerjes, qe ka
rendesi kur marrim ne
konsiderate termetet
 Permasat e carjes Kosizmike
slip

• Zakonisht carjet kosizmike

– Jane me te gjata se te thella
• Mund te perafrohen me nje
drejtkendesh
• Nese cahet siperfaqja…
– Mund te matet nga gjeologet
• Nese nuk kemi carje ne
siperfaqe…
– Carja mund te hartografohet nga
pasgoditjet
– Carja mund te vleresohet nga
modelet e deformimit
siperfaqesor Fault Trace
– Mund te percaktohet duke pare
llojin e valeve sizmike
Offset road from the Mw7.1 1999 Hector Mine EQ
Termeti i Parkfiled ne 1966
 Kontrolli i permasave te carjes
• Kujtoni dy shtresat kryesore te Tokes:
– Litosfera: Shkembinj te thyeshem
Zona kalimtare te thyeshem - plastike
– Astenosfera: shkembinj plastike
Temperature (oC)
• Termetet ndodhin vetem ne 0
0 200 400 600 800
0

litosfere
• Nxehtesia/ gradienti
gjeotermal kontrollon nivelin e 4

Pressure (Kbar)

Depth (km)
zones kalimtare te thyeshem - 20

plastike 8
– Shkemb i nxehte: plastik
– Shkemb i ftohte: i thyeshem
• Zonat e subduksionit kane 12 40

potencialin me te madh per

thyerje te medha
• Kurrizorja mesoqeanike ka
potencialin per carje te vogla
 Termetet e medhenj: Subduksioni
• 3 termete te medhenj
te rregjistruar:

– MW9.2 1964,
Anchorage, Alaska

– MW9.1-9.3 2004 Great

Sumatra EQ
• Shkarje max 20 m !!
• Carje e gjate 1200 km !

– MW9.5 1960 Kili

hkarja ne nje thyerje qe shkakton termet

START

Siperfaqja e tokes

thellesia

100 km
Distanca pergjate planit te thyerjes
Shkarja ne nje thyerje pas 2 sekondash
Shkarja ne nje thyerje pas 4 sekondash
Shkarja ne nje thyerje pas 6 sekondash
Shkarja ne nje thyerje pas 8 sekondash
Shkarja ne nje thyerje pas 10 sekondash
Shkarja ne nje thyerje pas 12 sekondash
Shkarja ne nje thyerje pas 14 sekondash
Shkarja ne nje thyerje pas 16 sekondash
Shkarja ne nje thyerje pas 18 sekondash
Shkarja ne nje thyerje pas 20 sekondash
Shkarja ne nje thyerje pas 22 sekondash
Shkarja ne nje thyerje pas 24 sekondash
Carja ne nje thyerje

Shkarja totale ne termetin e Landers me M7.3

 Percaktimi i madhesise se termeteve
• Ka dy menyra kryesore per te percaktuar madhesine e
nje termeti.

– Intensiteti
• Mat sasine e lekundjeve ne nje vend te dhene (psh Tirane)
• Varet nga vendi
– Psh nje termeti dhene mund te kete shume intensitete te ndryshem

– Magnituda
• Mat sasine e energjise se cliruar ne vatren (burimin) e termetit
• Nuk varet nga vendi
– Nje termet i dhene do te kete vetem nje magnitude (ne sejcilen shkalle)

Haiti Photo Courtesy: UN Photo/Logan Abassi United Nations Development Programme

 Intensiteti
• Matet ne Shkallen e Modifikuar Merkali (Modified Mercalli Scale (1931)
– Ka dymbedhjete ndarje
– Te shenuara me numra romake
– Izoseismat: zona me te njejtin intensitet
– Intensiteti zakonisht bie me largimin nga epiqendra, por ne disa raste
intensiteti mund te kontrollohet teresisht nga gjeologjia lokale…

Shkalla e Modifikuar Merkali

I – nuk ndihet
II – ndihet vetem nga disa persona qe jane ne qetesi
(only measured
III – IV – Ndihet vetem ngabypersona
instruments)
brenda ndertesave
V – VI – Ndihet nga te gjithe; demtime te suvase, oxhaqeve.
VII – njerezit vrapojne jashte, demtime ne strukturat e
dobeta.
VIII – strukturat e forta demtohen lehte, ato te dobtat
demtohen shume rende
IX – Strukturat shkeputen nga themelet
X – shkaterrohen edhe disa struktura te forta
XI – vetem disa struktura te ndertuara me tulla mbeten ne
kembe; shkaterrohen urat
XII – shkaterrim total; mund te shihen valet sizmike nga
levizja e tokes; objektet fluturojne ne ajer
Madhesia e lekundjeve varet nga:
• Magnituda e termetit
• Distanca nga hipoqendra
• Natyra e shtresave gjeologjike
– Shkembi renjesor i forte lekundet pak
– Shkembi i bute lekundet shume
– Basenet sedimentare mund te amplifikojne
valet
• Psh. 1985 qyteti i Mexico MW8.0 > 350 km larg
• Frekuenca e valeve sizmike
– Frekuencat e larta bejne deme te medha por
nuk udhetojne larg
– Ne pergjithesi…
– Carjet e medha gjenerojne gjatesi vale te
medha (frekuenca te uleta)
– Carjet e vogla gjenerojne gjatesi vale te vogel Mexico city
(frekuenca te larta)
 Ndertesat - Mexico City, 1985
• Mijera ndertesa te shkaterruara
• Beri qe Meksiko te zhvillonte kode
ndertimi

PAS

PARA

[TerraShake Animations]
 Magnituda
• Magnituda = nje mase e sasise te
energjise se cliruar ne burimin e
termetit.
• Shkalla Rihter: nje menyre e matjes
se magnitudes e propozuar nga
Charles Richter ne 1935.
– ML = log10 (amplituda max e valeve
Swaves ne njesi 10-6 m)
– Perdor nje shkalle logaritmike per te
bere te lehte perpunimin e nje numri te
madh matjesh
• Nje ndryshim me nje ne magnituden Rihter =
10x ne lekundjen e tokes dhe 30 x ne
energji.
– Quhet gjithashtu “magnituda lokale”
• Bazohet ne matjen e amplitudave te valeve S
ne distance 100 km nga epiqendra
• Mund te korrigjohet per sizmometra ne
distanca te ndryshme
Foto te Charles Richter (1900-1985) courtesy of USGS
 Nomograma e Rihter-it
• SI kthehen leximet nga
sizmograma ne ML
• Mund te kemi magnitude
negative
• Nuk ka kufi te siperm
matematik ne magnitude
– Psh . 10 nuk eshte max
 Te mirat dhe te metat e shkalles Rihter
• Avantazhet e shkalles Rihter:
– Matja e pare sasiore e clirimit te energjise
– Mund te llogaritet disa minuta pas nje termeti
– E mire per termete te afert, qe jane te madhesise se mesme dhe te ceket

• Te metat e shkalles Rihter:

– Per distanca epiqendrore > 600 km, valet siperfaqesore kane amplitude me te
madhe se valet S
• ML nenvlereson ngjarjet e largeta
• Ne vend te saj, perdorim MS, “magnituden e valeve siperfaqesore”, e cila bazohet ne
amplituden e valeve siperfaqesore (Vala R)
– Nenvlereson termetet e thelle (Vala S rregjistrohet perpara vales P)
Ne kete rast perdorim “magnituden e valeve vellimore”, per ngjarje te thella.
• Perdor amplituden maksimale te valeve vellimore.

• Te gjitha keto nenvleresojne termete shume te medhenj

– Tani perdorim “Magnituden e Momentit”, MW = 2/3 log10 M0 - 10.7
– M0 eshte “Momenti Sizmik”

Background: seismogram from MW9.2 1964 Alaska EQ, courtesy USGS

 Momenti Sizmik
• Momenti Sizmik, M0, matematikisht bazohet ne torsionin e
shkaktuar nga cifti i sforcimeve preres (psh deformimi ne te
dy anet e thyerjes tektonike)

• M0 = μAd
– μ = Moduli preres
– A = siperfaqja e carjes ne thyerjen tektonike
– d = shkarja mesatare gjate termetit
• μ nuk ka ndryshime te medha ne shkembinj te ndryshem ne
thellesi
– Zakonisht ~ 30 GPa
• Pra, A, dhe d jane ato qe kane rendesi
– Por cfare e kontrollon A dhe d?
 Momenti sizmik dhe madhesia e carjes
• Termetet e vegjel kane siperfaqe te vogel
carje dhe shkarje te vogel
• Shkarja eshte shume me e vogel se
gjatesia e carjes
• Per shkak te gjatesise se fundme te
thyerjes (zona kalimtare thyerje –
plastike), termetet e vegjel kane shkalle
te ndryshme
Bigger (longer) Faults Make Bigger Earthquakes

1000

100
Kilometers

10

1
5.5 6 6.5 7 7.5 8
Magnitude
Bigger Earthquakes Last Longer

100
Seconds

10

1
5.5 6 6.5 7 7.5 8
Magnitude
 Parashikimi i termeteve(?)
• Aktualisht shkencetaret nuk mund te bejne parashikime afatshkurter te
termeteve
– Psh do te kete nje termet ne Tirane te premten ora 12:00
• Por mund te behen disa parashikime afatgjate
– Mund te kete nje termet te madh ne thyerjen e San Andreas ne 100 vjetet e
ardhshem.
– Ne 100 vjetet e ardhshem ka mundesi qe nje termet i fuqishem te godase
Shqiperine.
• Rrezikshmeria sizmike
– A ka ndonje burim sizmik?
• Rreziku sizmik
– Cfare lloj rreziku perben ky burim sizmik per njerezimin?
– Psh s’ka njerez, s’ka rrezik
Pra rrezikshmeria egziston gjithe kohen por rreziku jo domosdoshmerisht.
• Vleresimet e rrezikshmerise sizmike bazohen ne:
– Vendodhjen e thyerjeve
– Shkalla e shkarjes se thyerjeve
– Intervalet e ndodhjes (koha ndermjet ngjarjeve)
– Efektet e gjeologjise lokale (likuifikimi / sedimentet)
– Boshlleku Sizmik
 Kodet e ndertimit
• Ne pergjigje te termetit te 1971 me M6.6 ne Sylmar, Shteti i Kalifornise
nxorri ligje te reja qe ndalojne ndertimi e ndertesave publike me afer se 500
m nga zona e thyerjeve aktive (shtepite private deri ne 150 m)
• Perderisa parashikimet afatshkurter te termeteve jane te pamundura, kodet
e ndertimit jane menyra kryesore per te shpetuar jete ne rast te termeteve
te medhenj
• Kodet e ndertimit (ligje) bazohen ne vleresimin e rrezikshmerise sizmike
Boshlleqet Sizmike & Thyerja e Anadollit Verior, Turqi
• Boshlleqet sizmike: Siperfaqe ku thyerjet tektonike nuk kane levizur per nje kohe te
gjate
– Keto rajone mund te kene radhen per aktivizimin e termeteve
• Clirimi i sforcimeve: Kur ndodh nje termet, lekundja ndryshon sforcimet ne afersi te
thyerjeve, duke i bere ato me shume mundesi aktive serisht.
– Thyerja e Anadolli te veriut eshte nje shembull shume i mire i ketyre fenomenenve
phenomenon

(Ross Stein animations)